Tarihin Sonunu Beklemek: Ortadoğu Dinlerinde Eskatoloji Mitosları 975355527X

Citation preview

Tarihin Sonunu Beklemek Ortadoğu Dinlerinde Eskatoloji Mitosları CENGİZ BATUK

CENGİZ BATUK; 19 71'de Vezirköprü' de doğdu. Ondokuz Mayıs Üniversitesi ilahiyat Fakültesi'ni bitirdi (1997). O.M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, Dinler Tarihi Bilim Dalı'nda Yüksek Lisansa başla­ dı ve Sosyal Bil imler Enstitüsü Araştırma Görevliliğine atandı. "Ortadoğu Din­ lerinde Eskatoloji Mitosları" adlı çalışmasıyla Yüksek Lisans Programını tamam­ ladı ve Araştırma Görevliliğinden ayrıldı. Karadeniz Teknik Üniversitesi Rize İlahiyat Fakültesi Dinler Ti!rihi bölümüne alındı (2002). Halen O.M.Ü. Sosyal Bi­ limler Enstitüsü'nde doktora çalışmalarını sürdüren yazar evli ve bir çocuk babasıd ır.

©İz Yayıncılık iZ YAYINCILIK: 402 !11cc/e111e-a rıı�t ırı11a dizisi: 99

lstanbul, 2003

ISBN 975-355-527-X

Yayıncılık Medine Efe baskı: Umut Matbaası

dizgi, iç diiwı: İz kapak:

iZ YAYINCILIK

Ça talçeşnıc Sokağı, Defne Han, No: 27 /15 Cağa loğlu 34410 İstanbul telefon: (212) 5207 210 faks: (212) 5115791 http:/ /www.i zyayincilik.coın e-nıail : [email protected]

CENGİZBATUK

TARİHİN SONUNU BEKLEMEK Ortadoğu Dinlerinde Eskatoloji Mitosları

·z�

1 �

İçindekiler

KISALTMALAR ÖNSÖZ ...

1.

7 9

GİRİŞ KONU İLE İLGİLİ ÖN BİLGİLER

·····

A. Konunun Seçimi ve Önemi

16

B. Yöntem

C. Kayna k lar

13

.. 13

. . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .. . . .

2. KAVRAMLAR . A. Mitoloji ..

17

21 . ....... 21

B. Eskatoloji . C. A pokalips ve Apokaliptik 1. BÖLÜM ESKATOLOJİK KURTARICI MİTOSU: MESİH, MEHDİ

48 . 51

61

1. İran ve Sümer' de Kurtarıcı Motifi

63

2. Yahudi Düşüncesinde Mesih Kavramı

66

A. Eski Ahitte Mesih

67

B. Yahudilikteki Kurtarıcı Figürünün Kaynağı Sorunu

69

C. Eski Ahitte Mesih Motifinin Gelişimi

72

D. Apokaliptik Metinlerde Mesih Motifi

81

E . Talmud' d a Mesih

93

97 104 3. Hıristiyanlıkta Mesih/Kurtarıcı 110 A. Beklenen Mesih İsa mı? 1 13 B. Tanrı Oğlu İsa Mesih: Pavlus ve Sonrasında Mesih 119 C. Apokaliptiklerde M esih: Vahiy Kitabı Örneği 1 23 128 4. İslam Geleneğinde Kurtarıcı Tasavvu ru A. Mesih İsa ve İnişi 129 B. Mehdi 135 F. Bir Mesih Tipi Olarak Davud

G. Kabbala Mistisizminde Mesih

il. BÖLÜM SONSUZ KRALLIK BEKLENTİSİ: TANRI'NIN KRALLIGI .

1 47 ........ . . 1 48 1 . Kral - Tanrı Kültü ...... .......... 1 56 2. Tanrı - Kral Kültü. A. Eski Ahitte Tanrı (Yahve) ve Tanrı'nın Krallığı ... 1 59 a. Tanrı'nın Krallığı'nın Motifinin .

.

.

·-

--

·- -

-

.

1 67

Yoğun Olduğu Metinler.

b. lsrailoğullarının Eskatolojik Beklentisi: Tanrı'nın Krallığı . B. Yeni Ahit'te ve Hıristiyanlıkta Tanrı'nın Krallığı ..

a. lsa'da Tanrı'nın Krallığı Beklentisi

.

b. Kristosentrik Teolojide Tanrı'nın Krallığı .

.. . . . . . .......

c. Kilise ve Tanrı'nın Krallığı .

1 82 1 86 1 87 204 212

III. BÖLÜM ALTIN ÇAG / BİNYILCILIK 1. Tarihin Dönemleri . A. Altın Çağ (Golden Age) B. Hıristiyan Altın Çağı: Binyılcılık C. İslam Geleneğinde Altın Çağ Tasavvuru .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . ..

2. Binyılcı Hareketler Binyılcılığın Genel Özellikleri

Eskatolojik Kronoloji

265

..

iV. BÖLÜM KARŞIT GÜÇLER VE ONLARLA MÜCADELE 1. Mesih Karşıtı

.... . . . . . . . . . . .. . ..

. . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . ...

................. . . .. ...... ..... ... ...

...........

A. Yahudi Geleneğinde Mesih Karşıtı B. Hıristiyan Geleneğinde Mesih Karşıtı: Antikrist C. İslam Geleneğinde Mesih Karşıtı 2. Gog ve Magog 3. İyiyle Kötünün Son Savaşı: Armagedon

SONUÇ BİBLİYOGRAFYA EKLER İNDEKS

221 223 233 238 257 259 264

269 270 272 285 306 309 315 325 333 344 353

Kısaltmalar

A.Ü.1.F.D.

Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi

age.

Adı geçen eser

agm.

Adı geçen makale

B.T.

Balıylonian Talmııd, Isidore Epstein (tr., ed.), The Soncino Press, Landon,

bkz.

1935.

Bakınız

c.

Cilt

çev.

Çeviren A Oictionary of the Bible, J. Has tin g (ed.), T&T Clark, Edinburgh, 1 898-1904.

D.B.

D.O.T.T.

E.R.

Oocııments /rom Old Testanıent Times, Harper Torchbooks, N ew York, 1 961 . The Encyclopedia of Religions, M. Eliade (ed.), Macmillan New York,

1 983.

E.R.E.

Encyclopaedia of Religions and Etlıics, J. Hastings (ed.), T&T Clark, Edinburg, 1908-1921 .

ed.

Editör

Efes.

Pavlus'un Efeslilere Mektubu

Filip.

Pavlus'un Filipililere Mektubu

Gal.

Pavlus 'u n Galalatyalılara Mektubu

h.

Hicri'

Hak.

Hakimler

Hez.

Hezekiel

ibr.

İbranilere Mektup

Kol.

Pavlus'un Koleselilere Mektubu

1. Kor.

Pavlus'un Korintlilere Birinci Mektubu

II. Kor. II. Kral.

Pavlus'un Korintlilere ikinci Mektubu

M.Ü.l.F.V.Y.

Marmara

il. Krallar

Üniversitesi

Vakfı Yayınları

1. Mak.

I. Makkabiler

Mark.

Markus incili

Mat.

Matta incili

Mez.

Mezmurlar

tlalıi yat Fakültesi

Tarihin Sonunu Beklemek MÖ

Milattan Önce

MS

Milattan Sonra

O.M.Ü.1.F.D.

Ondokuz Mayıs Üniversitesi

ö.

Ölümü

QS

Q İncili, (B.L.Mack, Tlıe Lost Gospcl: Tlıe Book

tlahiyat Fakültesi Dergisi

of Q &

Oıristian Origins, Element Books, Dorset, Il.Pet.

1 993, ss.81-102).

Petrus'un lkinci Mektubu

Res. iş.

Resullerin İşleri

Rom.

Pavlus'un Romalılara Mektubu

s./ ss.

sayfa/sayfalar

I. Sam.

1. Samuel

II. Sam.

II. Samuel

!. Sel.

Pavlus'un Selaniklilere Birinci Mektubu

il. Sel.

Pavlus'un Selaniklilere İkinci Mektubu

Sül. Mez.

Süleyman'nın Mezmurları (Psalms of Solomon)

T.D.V.l.A.

Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi

T.T.K.Y.

Türk Tarih Kurumu Yayınları

1. Tar.

I. Tarihler

il. Tar.

II. Tarihler

Tek.

Tekvin

Tes.

Tesniye

Test.

Testament (Ahit)

II.Tim.

Pavlus'un Timoteyusa ikinci Mektubu

tr.

İngilizceye tercüme eden

Tsef.

Tsefanya

Vah.

Vahiy (Yuhanna'nın Vahyi)

vb.

ve benzeri

vs.

ve saire

vd.

ve diğerleri

Yah.

Yahuda'nın Mektubu

Yer.

Yerenıya

Yuh.

Yuhanna incili

1. Yuh.

Yuhanna'nın Birinci Mektubu

II. Yuh.

Yuhanna'nın İkinci Mektubu

yy.

yüzyıl/ yüzyıllar

Zek.

Zekerya

Ons öz

G

eçmişte ve günümüzde mitosların gerek belirli dinsel söylemlerin bir parçası olarak gerekse insanın sosyal, kültürel ve siyasal yapısının bir uzantısı olarak insan yaşamında önemli bir yer tuttuğu bilinen bir gerçektir. Bu ne­ denle insanı ve insana özgü düşünceleri, inançları ve davra­ nış kalıplarını ya da insana hitap eden dinsel gelenekleri an­ lamada mitosları da göz önünde bulundurmanın önemli bir yeri vardır. Ortadoğu dinsel geleneklerinin anlaşılmasına bir katkı olması umuduyla hazırlanan bu çalışma, genelde İlahi­ yat alanında, özelde Dinler Tarihi alanında mitolojiyle ilgili olarak Türkiye' de yapılan ilk çalışmalardan bir olma özelliği­ ni taşımaktadır ve ileride yapılacak konuya ilişkin çalışmala­ ra bir örnek, bir başlangıç olması umulmaktadır. Yaklaşık olarak ikibinyıldan fazla bir zamandır Ortadoğu halkları dünyanın sonunu beklemektedirler. Hemen hemen her peygamber aynı çağrıyı seslendirmiş ve dünyanın sonu­ mın yaklaşmakta olduğu uyarısını yapmıştır. Bu çağrının ahirete hesap ve cezaya dönük bir yönü bulunmakla birlikte aynı zamanda dünyanın sonundaki parlak bir döneme işaret eden bir yönü bulunmaktadır. İşte mitoslarda tam bu nokta­ da devreye girerek dünyanın sonunda bir tür yeryüzü cenne­ tinden sözederler. M itoslar inancı zayıflayan, umdunu yiti­ ren insanlara, acıdan, sürgünden bunalan garibanlara tekrar

10

Tarihin Sonunu B eklemek

umut aşılamak gibi önemli bir işlevi üstlenerek eskatolojik umutların diri kalmasını sağlamıştır. İkibin yılı aşkın bir za­ mandır dünyanın değişik ülkelerine dağılmış olarak yaşayan Yahudi halkı tarihin bütün dönemlerinde Kudüs'e / İsrail'e geri dönme ve yeniden devlet olma umudunu taşımıştır. Hiç sönmeyen bu umut onlara sürekli güç vermiş ve sürekli bir Davud beklemelerine neden olmuştur. İçinde bulunduğumuz zaman diliminde radikal / funde­ mentalist Hıristiyan grupların eskatolojik tasavvurları doğrul­ tusunda şiddete bile başvurdukları, bazı terör eylemlerine gi­ riştikleri görülünce eskatolojik mitosları anlamanın ne denli önemli olduğu ortaya çıkmaktadır. Günümüzde yaşanan pek çok olayın, çatışmanın geri planında -siyasi, ekonomik vb. çı­ kar ilişikilerinin yanı sıra- eskatolojik mitoslar yatmaktadır. Bu çalışmada, Ortadoğu dinsel geleneklerinin geleceğe dönük tasavvurları doğrultusunda şekillenen Yahudi ve Hı­ ristiyan eskatoloji mitosları incelenmiştir. Herbir mitosun d i­ ğer dinsel geleneklerle benzerliklerine işaret edilmekle birlik­ te Yahudi ve Hıristiyan geleneğindeki algılanma şekillerine ve farklılıklara özellikle değinilmiştir. Çalışma, giriş ve sonu­ cun dışında dört bölümden oluşmaktad ır. Giriş bölümünde çalışmanın konusu, önemi, yöntemi ve kullanılan kaynaklar hakkında bilgi verilmiş ve çalışmada sıkça kullanılacak olan mitoloji, eskatoloji ve apokalips terimleri hakkında açıklama­ lar yapılarak konunun kavramsal çerçevesi oluşturulmaya çalışılmıştır. İlk bölümde, eskatolojik kurtarıcı motifi olarak Mesih ve Mehdi tasavvurları; ikinci bölümde Tann'nın bir kral olarak algılanması doğrultusunda geliştirilen Tann'nın Krallığı mitosu; üçüncü bölümde tarihi dönemlere ayırma geleneği ve Altın Çağ ya da Hıristiyanlıktaki adıyla Binyılcı­ lık mitosu; dördüncü bölümde ise kaotik güçlerin yeryüzü egemenliği için yaptıkları mücadeleleriyle eskatolojik olarak ortaya çıkan Mesih Karşıtı figürü incelenmiştir. Bu araştırmanın planlanıp gerçekleştirilmesinde hiçbir yardımı e sirgemeyen, değerli fikirleri ve tenkitleriyle konuya

Ö n söz

11

farklı açılardan yaklaşmamı sağlayan danışman hocam Doç Dr. Şinasi G ÜNDÜZ'e; konuyla ilgili görüşleriyle ve kütüp­ hanesini kullanımıma açarak değerli katkılarda bulunan Yrd. Doç. Dr. Mahmut AYDIN'a; çalışmayla ilgili yardımlarının yanı sıra moral desteğini de hiç eksik etmeyen, her fırsatta dostluğunu gösteren Doç. Dr. Burhanettin TATAR' a; yıllar­ dır verdiği destekten ötürü Doç . Dr. Yavuz ÜNAL'a; çalışmanın okunmasında ve tashihinde yardımcı olan hocala­ rıma ve arkadaşlarıma teşekkürlerimi sunarım. Cengiz BATUK Samsun

-

2001

GİRİŞ

�: Konu İle İlgili On Bilgiler

A. Konunun Seçimi ve Önemi Antik zamanlardan beri dünyanın merkezi olarak kabul edilegelen Ortadoğu'nun dinler tarihi açısından ayrı bir yeri vardır. Birçok dinin ya merkezi ya da farklı coğrafyalarda do­ ğan dinlerin birbirleriyle kaynaştığı, içiçe geçtiği bir bölgedir. Tarihin önemli ticaret yolları olarak kabul edilen İpek ve Ba­ harat yolları bölge üzerinden geçmektedir. Ayrıca bölgenin iki yakasında Mezopotamya ve Nil deltası gibi iki önemli ta­ rımsal alanın bulunması tarihte buraya duyulan ilginin art­ masına neden olmuştur. Tüm bu etkenler ise Ortadoğu'nun kozmopolit bir yapı arz etmesi ve çok kültürlü olması sonucu­ nu doğurmuştur. Zengin bir d insel harmaniye sahip Ortado­ ğu' nun bu çok kültürlü yapısı karşılıklı olarak dinsel gelenek­ lerin birbirlerini etkilemelerine ve bir dinsel geleneğe ait olan inancın diğer bir geleneğe aktarılmasına neden olmuştur. Dinlerin karşılıklı etkileşimlerinde şüphesiz en önemli rol­ lerden birini mitoslar üstlenmektedirler. Kutsala dair bir öy­ kü olan mitos, aynı zamanda bir ifade tarzı, bir anlatım yön­ temid ir. Duygu, düşünce ve beklentilerin yanı sıra inancın d a

14

Tarihin Sonunu Beklemek

ağırlıklı olarak mitosun içinde yer aldığı gözleml�nmektedir. İnsan diliyle, insana özgü yöntemlerle metafizik olanı, b ilin­ meyeni anlama çabasının bir ürünü olan mitos, tanrıların dünyasını insanların dünyasına indirger ya da insanlar i ç in bilinen bir şey olmasını sağlar. Bu anlamı itibariyle Ortadoğu dinsel geleneklerinin oldukça zengin bir mitolojik söyleme sahip o ldukları söylenebilir. Kuşkusuz bu söylemler yukarı­ da belirttiğimiz etkileşimin bir sonucu olarak birbirine yakın pek çok unsuru taşısa da her söylemi n Ortadoğu'nun kültü­ rel zenginliğine farklı bir katkı yaptığı kesindir. Sümer, Babil, İran, Mısır ve Kenan dinlerinin yanı sıra, Ya­ hudilik, Hıristiyanlık ve İslam da bir anlatım tarzı ve ifade yöntemi olarak mitosu kullanmışlardır. Dolayısıyla Ortado­ ğu kökenli dinsel gelenekleri anlamak için bu d insel gelenek­ lerde varolan mitolojik unsurları anlamak zorunluluk arz et­ mektedir. İster gerçek olarak kabul edilsin isterse edilmesin mitos, hayatın bir yorumunu sunar ya da diğer bir ifadeyle seküler olanı kutsala bağlar. Mitosların işlediği konular itibariyle ayrıldığı faklı katego­ riler bulunmaktadır. Fakat bu kategoriler içerisinde ağırlıklı yeri kozmogoni ve eskatoloji mitosları almaktadır. Biri haya­ tın başlangıcıyla, diğeri de hayatın sonuyla ·ilgilenir. İnsanla­ rın dünyadan ve hayattan beklentilerini, umutlarını yansıttı­ ğı, onlar i ç in hayatın anlamını, değerini gösterdiğinden ötü­ rü de eskatolojik mitosların ayrı bir yeri vardır. Eskatolojik mitosları n ne derece önemli olduğunu görmek için bir Orta­ doğu halkı olan Yahudilere bakmak yeterli olur. Yüzyıllardır aynı beklentinin, umudun peşinde koşan bu halkı canlı tutan şey, d insel metinleriyle temellendirdikleri eskatolojik rnitos­ lardır. Bu yüzden bir Yahudi'yi anlamak için onun düşünce dünyasının geri planında yatan bu mitosları anlamak olduk­ ça önemlidir. Mitolojinin bu kadar önemli olmasına ve batıda, üzerinde fazlaca ç alışılmış olmasına rağmen, nedense ülkemizde bu konuya fazla bir ilgi gösterilmemiştir. Kuşkusuz bunda mito-

Kon u Jle ilgili Ön B ilgiler

15

sun gerçek olmayan, uydurma efsaneler olarak algılanması ve bu kapsamda anlatılan öykülerin mahiyetinin ciddiye alınmaması önemli bir faktördür. Bütün bunlar ülkemizde, mitolojiye hiç ilgi duyulmadığı anlamı taşımamaktadır. Zira, özellikle sanat tarihi, edebiyat ve antropoloji gibi alanlarda bu ilginin olduğu görülmektedir. Ama aynı ilginin mitoslar­ la daha yakından ilgilenmesi gereken İlahiyat çevrelerinde olmadığı da bir gerçektir. Ü lkemizde mitolojiye genelde İ la­ hiyat alanına giren disiplinlerde özelde ise dinler tarihi ala­ nında yer verilmemiş olması ciddi bir eksikliktir. İlahiyat alanındaki bu eksikliğe rağmen, ülkemizde, mito­ lojiye gittikçe artan bir ilginin olduğu da gözlerden kaçma­ maktadır. Son günlerde Sümer mitolojisinden İnka mitolojisi­ ne kadar çoğunluğu çeviri olan pek çok eserin yayınlanmış ve yayınlanmakta olması, İmge Yayınları gibi bazı yayınevle­ rinin mitoloji ağırlıklı yayın yapmaları bu artan ilginin bir göstergesidir. Bu arada İlahiyat alanı dışında yapılan birkaç önemli çalışma da dikkat çekicidir. Psikoloji alanında yapılan ve bir toplumun bilincinin oluşumunda mitosun rolünü irde­ leyen M.Bilgin Saydam'ın "Deli Dumrul'u n Bilinci" adlı ça­ lışması, bu anlamda önemli çalışmalardan biridir. Saydam, bu eserinde, Deli Dumrul mitosunun Türk-İslam ruhunun oluşmasına katkısını sorgulayarak, İslamlaşma sürecinde Türk toplumunun yaşadığı sancıları mitos bağlamında ele alır. Yine Türk Edebiyatı alanında O.Ali Tökel'in "Divan Şi­ irinde Mitolojik Unsurlar" adlı çalışması, İlahiyat alanı dışın­ da yapılan çalışmalara örnek olarak sayılabilir. Tökel, bu ese­ rinde, Divan edebiyatındaki mitolojik yönelimleri şahıslar bazında ele almaktadır. Tüm bu etkenlerden ötürü araştırmanın konusu "Ortado­ ğu Dinlerinde Eskatoloji M itosları" olarak seçilmiştir. Orta­ doğu'nun dinsel zenginliği göz önünde bulundurularak, ça­ lışma özelde Ortadoğu'nun iki önemli dinsel geleneği olan Yahudilik ve Hıristiyanlıkla sınırlandırılmış; genel Ortadoğu mitolojisi ve dinsel geleneklerinden hareketle Yahudilik ve

16

Tarilıi11 Somınıı Beklemek

Hıristiyanlıkta yer alan eskatolojik mitoslar irdelenmeye çalı­ şılmıştır. Bununla birlikte Yahudi-Hıristiyan geleneğinde yer alan eskatoloji mitosları i ncelenirken, konuyla i lgili İran, Sa­ bi!, Babil ve Sümer mitoslarıyla İslam geleneğindeki benzer mitolojik malzemeye de yer verilmiştir. Böylelikle Yahudi ve Hıristiyanların ve kısmen de Müslümanların bilinçlerinde yer eden eskatolojik inançların mitolojik kökenli olduğu ve bu mitosların bizzat kutsal metinler tarafından desteklendiği gösterilme yoluna gidilmiştir. B. Yön t e m

Bu çalışma, Ortadoğu d insel geleneklerinde mevcut olan eskatolojik mitosların Yahudilik ve Hıristiyanhk içi ndeki konumlarını, etkilerini ve nasıl anlaşıldığını tah lile çalış­ maktad ır. Dolayısıyla d insel gelenekler için bir anlatım tar­ zı, ifade yöntemi olan mitosun takibini yapabilmek için ön­ celikle söz konu su dinsel geleneklerin kutsal metinlerine bakmak gerekmektedir. Bu nedenle kutsal metinler tespit edilen mitoslar açısından tahlile tabi tutularak bu metinler­ deki mitolojik söylem ortaya konulmaya çalışılmıştır. Daha sonra ise Rabbinik yazarlar ve Kilise Babaları gibi, ilgili d in­ sel geleneklerde otorite olarak kabul edilen d in adamlarının eserlerinden hareketle anlayışlarına ve mitosların dinsel ge­ lişmelere etkilerine temas edilmiştir. Çalışmanın kapsamı doğrultusunda Ortadoğu d insel ge­ lenekleri etkisinde oluşan ya da onlarla benzeşen temel dört eskatolojik mitos çeşidi tespit edilmiştir. Çalışmanın ana bö­ lümlerini oluşturan bu mitos çeşitleri ayn ayrı ele alınmış olup, her bir bölümde mümkün olduğu ölçüde tek bir mitos işlenilmeye çalışılmıştır. Mitoslar arasında net bir kronolojik sıralama yapılmasının güçlüğü nedeniyle, bölümler konula­ rın kapsamı ve söylemin yaygınlığı göz önünde bulunduru­ larak oluşturulmuştur. İ l k bölümde eskatolojik kurtarıcı tasavvurları Mesih ve Mehdi fikirleri incelenmiş olup ikinci bölümde yeryüzünün

Konıı ile ilgili Ö n B ilgiler

17

kralı olarak düşünülen Tanrı'nın tarihin sonunda yeryüzü kralı olarak tahta oturtulmasıyla ilgili tasavvur, üçüncü bö­ lümde tarih sona ermeden önce yaşanılacak yeryüzü cenneti ya da altın çağla ilgili tasavvurlar, dördüncü bölümde ise iyi­ likle kötülüğün son karşılaşmaları çerçevesinde Mesih Karşı­ tı ve diğer muhalif güçler incelenmiştir. Her bölümde öncelikle mitosların Ortadoğu geleneklerin­ deki d urumları ortaya konularak benzerlikleri ya da köken o lması açısından ilişkilerine temas edilmiş ve bu mitosların Yahudilik ve Hıristiyanlıkta nasıl a lgılandığı üzerinde durul­ muştur. Ayrıca çalışmada eskatolojik mitosların, ilgili d insel gele­ neklerdeki farklı algılanmalarına da yer verilmiştir. Araştır­ manın sınırlarını çok aşacağından ötürü, mitosların güncel yansımalarına kısaca değinilmekle birlikte, detaylara inilme­ miş ve sadece çok yaygın ya da çok bilinen bazı yaklaşımla­ ra temas edilmiştir. Ayrıca ça lışmada d inler tarihinin bir yöntemi olan karşı­ laştırma metod u da kullanılmıştır. Bu metot doğrultusunda Yahudilik, Hıristiyanlık, İslam ve d iğer Ortadoğu dinsel ge­ lenekleri arasında karşılaştırmalar yapılmıştır. Fakat bu kar­ şılaştırmalar yapılırken yargılayıcı bir üslup kullanılmasın­ dan kaçınılmış; her dinsel geleneğin özgün yapısının korun­ masına d ikkat edilmiştir.

C . Kayna k l a r Bu çalışmada yararlandığımız kaynakları genel olarak ilk elden ve ikincil kaynaklar olmak üzere iki gruba ayırabiliriz. İlk elden kullandığımız kaynakların önemli bir kısmım kutsal metinler o luşturmaktadır. Yahudi ve Hıristiyan mitosları in­ celenirken öncelikle Eski ve Yeni Ahit içerisinde yer alan ki­ taplar kullanılmıştır. Bu kitapların Türkçe çevirileri için Kita­ bı Mukaddes Şirketinin tercümesiyle, Yeni Yaşam Yayınları­ nın Yeni A h it çevirisi kullanılmıştır. Bu çeviriler kullanılırken

18

Tarih in Sonunu Beklemek

metinler birebir aktarılmamış, Kitabı Mukaddes'in King Ja­ mes versiyonuyla karşılaştırılarak alınmıştır. Diğer bir kutsal metin ise Yahudiler için oldukça büyük öneme sahip olan Talmud'dur. Daha ziyade Yahudi Mesih düşüncesiyle ilgili olarak yararlandığımız Talmud metinleri, Isidore Epstein'in editörlüğünde 1 948 yılında İngilizce'ye çevrilen Babil Talmud'undan alınmıştır. Bir başka ilk el kaynak da çeşitli apokrif metinlerdir. Yahu­ di ve Hıristiyan kanonik kutsal metinleri d ışında yer alan bu literatür, yazıldıkları dönemdeki insanların inanç yapılarıyla ilgili oldukça değerli bilgiler sunmaktadır. Bunun dışında res­ mi söylemin haricinde özellikle halka ait bilgiler içermesi de önem arzetmektedir. Zira yaşayan bir olgu olan mitos, önce­ likle halk inançları arasında kendisini göstermektedir. Gelecek dönem, dünyanın sonu ve öte dünyayla ilgil i ke­ hanetlerde bulunan apokaliptik metinler, gerek Yahudilik ve gerekse Hıristiyanlık için eskatolojik malzeme içeren metin­ ler arasında yer almaktadır. Bu nedenle Daniel ve Yuhan­ na'nm Vahyi dışındaki d iğer apokal iptik metinler kanonik sayılmamasına rağmen bu çalışmada başvurulan önemli eserler arasındadır. Bu metinlere yoğun olarak başvurmamı­ zın en önemli nedeni, kuşkusuz bunların mitolojik söylem açısınd an zenginliğidir. Apokaliptik metin ler için R.H. Char­ les'in editörlüğünde basılan Tlıe Apocrypha and Pseudepigrap­ ha of the Old Testament in English (Clarendon Press, Ox­ ford, 1 913); H.N. Bate'nin çevirdiği The Sibylline Orac/es (Lon­ don, 1 9 1 8) ve W.G.E. Watson, The Dead Sea Scrolls Translated (Leiden, 1 994) gibi eserlerin yanı sıra Christian Classics Ethe­ real Library'nin İnternet sitesinden de yararlanılmıştır. Kilise Babalarının yazmaları da i l k elden kullandığımız eserler arasındadır. Hıristiyan dünya açısından oldukça bü­ yük bir öneme sahip olan, ilk dönemlere ait bu metinler, Hı­ ristiyan b ilincini oluşturan temel eserler arasında sayılmakta­ dır. Dolayısıyla bu metinlerde mitolojik söylemin ne şekilde yer aldığının ortaya konulması önem taşımaktadır. Kilise ba-

Konu lle ilg ili Ön Bilgiler

19

balarının yazmaları için genellikle Christian Classics Ethereal Library (http : / /www.ccel.org) kullanılmıştır. Bu sitede yer alan metinler değerlendirilerek ilgili yerlerde kitap adı, cilt, bölüm ve paragraf numarası sıralamasına bağlı kalınarak dipnotlarda gösterilmiştir. Yahudi inançlarının eski Ortadoğu kültürleri ve mitosla­ rıyla ilgisi noktasında yararlandığımız önemli bir eser de D.W.Thomas'ın editörlüğünde hazırlanan Documents From Old Testament Times adlı çalışmadır. Bu eserde Ortadoğu mi­ toslarının yer aldığı pek çok tablet çözümlemesi bulunmakta­ d ır. Bunun yanı sıra bu tabletlerdeki anlatılanların Eski Ahit'le ilişkileri de notlar kısmında genellikle çeviriyi yapan araştırmacı tarafından gösterilmiştir. M itosların İslam geleneğindeki yansımalarını göstermek içinse, ilk elden kaynak olarak Kur'an-ı Kerim ayetlerinin ya­ nı sıra Sahih-i Buhari, Sahih-i M üslim, Sünen-i Tirmizi gibi hadis kitaplarından yararlanılmıştır. Çalışmada kullanılan ikincil kaynakları modern çalışma­ lar ve yoru mlar oluşturmaktadır. Bu anlamda genelde mito­ lojiyle özelde Ortadoğu mitolojisiyle i lgili yapılmış olan M. Eliade'nin ça lışmaları başta olmak üzere S.H. Hooke, J. Gray, J. Campbell, S.N. Kramer, J.G. Frazer, C. Huart ve N. Cohn'un eserlerinden önemli ölçüde yararlanılmıştır. Ayrıca Yahudi eskatolojik düşüncesiyle ilgili yapılan J.H. Greenstone'un ve D.S. Russell'in çalışmalarından ve Hıristi­ yan eskatolojik düşüncesi ve mitolojik söylemle ilişkisi nok­ tasında ise R. Bultmaım'dan ve diğer araştırmacıların eserle­ rinden istifade edilmiştir. Çalışmamız içerisinde kullandığı­ mız ikincil kaynaklar arasında çeşitli İnternet web sitelerini de sayabiliriz.

2. Kavramlar

alışmamızda konuyu incelerken daha ziyade mitolo­ jinin verilerind en hareketle d i nsel metinlere yaklaşı­ lacak ve arada i lgiler kurulmaya çalışılacaktır. Dola­ yısıyla zorunlu olarak bazı temel kavramlara daha çok deği­ nilecektir. Bu nedenle de öncelikle bu temel kavramların an­ l amlarını a çıklamamız ve çalışmada bu kavramların hangi bağlamda kullanıldığını göstermemiz gerekmektedir.

C

A. Mitoloji Mit (myth) kelimesi köken olarak "söz" ya da "konuşma" anlamına gelen Yunanca "mııtlws"dan gelmektedir. Genel ola­ rak sözlü olarak anlatılan, nakledilen anlatılar, hikayelerdir. Mitosu 1 masal ya da sıradan bir hikayeden ayıran yönü, mi­ toslarda anlatılan öykülerin kutsal olması ya da kutsal olarak kabul ed ilmesidir. 2 Mitoloji, mitosları inceleyen, onları yo­ rumlayan ve mitosların belirli kültürlerdeki yapısı hakkında t;