Taal in stad en land - Zuid Gelderse Dialecten 9012090091

Table of contents :
Page 1
Page 2
Page 3
Page 4
Page 5
Page 6
Page 7
Page 8
Page 9
Page 10
Page 11
Page 12
Page 13
Page 14
Page 15
Page 16
Page 17
Page 18
Page 19
Page 20
Page 21
Page 22
Page 23
Page 24
Page 25
Page 26
Page 27
Page 28
Page 29
Page 30
Page 31
Page 32
Page 33
Page 34
Page 35
Page 36
Page 37
Page 38
Page 39
Page 40
Page 41
Page 42
Page 43
Page 44
Page 45
Page 46
Page 47
Page 48
Page 49
Page 50
Page 51
Page 52
Page 53
Page 54
Page 55
Page 56
Page 57
Page 58
Page 59
Page 60
Page 61
Page 62
Page 63
Page 64
Page 65
Page 66
Page 67
Page 68
Page 69
Page 70
Page 71
Page 72
Page 73
Page 74
Page 75
Page 76
Page 77
Page 78
Page 79
Page 80
Page 81
Page 82
Page 83
Page 84
Page 85
Page 86
Page 87
Page 88
Page 89
Page 90
Page 91
Page 92
Page 93
Page 94
Page 95
Page 96
Page 97
Page 98
Page 99
Page 100
Page 101
Page 102
Page 103
Page 104
Page 105
Page 106
Page 107

Citation preview

Taal

in stad en land

ZUID-GELDERSE DIALECTEN

Jan Berns

sdu Uitgevers

Sdu

sterbeek

Velp

Renkum

Doorwerth Heveadorp

Heteren

Driel

Elden

Westervoort

Ta4ti

I. sta en, laia

ZUID-GELDERSE DIALECTEN DIALECTEN

Taal

iit

stad

eft, land

ZUID-GELDERSE DIALECTEN

Jan Berns Berns

Sdu Sdu Uitgevers, Uitgevers, Den DenHaag Haag

Verschenen in de de reeks reeks 'Taal in stad stad en enland', land', hoofdredactie Nicoline hoofdredactie Nicolinevan vander derSijs: Sijs:

1 Amsterdams door door Jan Jan Berns Berns m.m.v. m.m.v. Jolanda Jolanda van van den denBraak Braak 2 Fries en Stadsfries door Pieter Pieter Duijff Duijff 33 Gronings door door Siemon Siemon Reker Reker 4 Haags door Michael Michael Elias i.s.m. Ton Goeman 55 Leids Leids door Dick Dick Wortel 6 Maastrichts door door Ben Ben Salemans Salemans en en Flor Flor Aarts Aarts Oost-Brabants door Jos Swanenberg Swanenberg en en Cor CorSwanenberg Swanenberg 7 Oost-Brabants doorJos 8 Rotterdams door Marc van Oostendorp Oostendorp 9 Stellingwerfs Stellingwerfs door Henk Bloemhoff Bloemhoff en Flevolands door Harrie 10 Utrechts, Veluws Veluws en Harrie Scholtmeijer Scholtmeijer 11 en Sittards Sittards door doorPierre PierreBakkes Bakkes 11 Venloos, Roermonds en 12 West-Brabants door Hans Heestermans Heestermans en en Jan Jan Stroop Stroop 13 Zuid-Gelderse dialecten door door Jan Jan Berns Berns

omslag en en binnenwerk: binnenwerk: Villa Villa Y (André Klijssen), Klijssenl, Den Haag Haag Vormgeving omslag Zetwerk: PROgrafici, Goes Druk en afwerking: afwerking: A-D A·D Druk DrukBV, BV, Zeist © jan Berns, 2002 © Jan

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of en/ofopenbaar openbaargemaakt gemaakt door doormiddel middelvan vandruk, druk, fotokopie, microfilm of ofop opwelke welkeandere andere wijze wijze dan danook ookzonder zondervoorafgaande voorafgaandeschriftelijke schriftelijketoestemtoestemuitgever. ming van de uitgever. of this this book book may may be be reproduced reproduced in in any any form, form, by by print, print, photoprint, photoprint, microfilm microfilm or or any any other other part of No part means without without written written permission permissionfrom fromthe thepublisher. publisher. ISBN 90 12 12 09009 09009 11

Voorwoord bij by de" de, ruks reeks VoorWfJord ~Ttud eIf/ Uutd/ in, stad rind eft, land' `Taal Ut,

Taal in stad De reeks reeks Taal stad en en land land is totstandgekomen op op initiatief initiatiefvan van Sdu Sdu UitgeUitgevers en de Boekhandels Groep Groep Nederland Nederland (BGN). (BGN).Ieder Iederdeel deelvan vande dereeks reeks taal van een een bepaalde bepaalde streek streek of ofstad. stad.In Ineerste eersteinstantie instantieverschijverschijbeschrijft de taal nen er dertien delen (zie de pagina hiernaast voor een overzicht en zie zie het het kaartje op zullen nog nog meer meerdelen delenvolgen, volgen,onder onderandeandekaartje op blz. blz. 7). In de toekomst zullen Drents, het het Heerlens, Heerlens, het hetNoord-Hollands, Noord-Hollands,het hetSallands, Sallands,Twents Twents re voor het Drents, en Achterhoeks, het Zeeuws, het Zuid-Hollands en en in in principe principe ook ookvoor voorde de in België gesproken dialecten. De boeken boeken zijn zijn bedoeld bedoeld voor voorieder iederdie dieinin geïnteresseerd — - of zelf spreekt spreekt of ofniet. niet. Nederlandse dialecten isis geinteresseerd of men men deze nu zelf Taal en Taal en dialect Benamingen als als taal, taal, standaardtaal, standaardtaal, dialect, dialect, accent, accent, streektaal, streektaal, sociolect, sociolect, Benamingen groepstaal bestaan naast elkaar; ze zijn zijn nauw verbonden met de elkaar; ze de taalontwiktaalontwikkeling en de de visie visie hierop. hierop. In In deze dezereeks reekswillen willenwij wijbenadrukken benadrukkendat datalle alletaaltaaltaalkundig gelijkwaardig gelijkwaardig zijn, zijn, vandaar vandaar de de reekstitel reekstitel (bedacht (bedachtdoor door variëteiten taalkundig Jacomine Nortier) Nortier) Taal in in stad staden enland. land. verliep de taalontwikkeling taalontwikkeling in in Nederland? Nederland? De taal taal die die in in de de MiddelMiddelHoe verliep werd gesproken, verschilde per per regio, regio, stad stad en en zelfs zelfs dorp. dorp. Er Er bestonbestoneeuwen werd dus alleen alleen streektalen. streektalen. Tijdens Tijdens de de Renaissance Renaissance werd werd naast naast de de geleerdengeleerdenden dus taal Latijn steeds vaker de volkstaal, dus het het Nederlands, Nederlands,gebruikt, gebruikt,zowel zowelinin 55

literaire Door de de literaire en wetenschappelijke werken als in bijbelvertalingen. Door opkomst van de de drukpers drukpers vonden de de teksten teksten bovendien bovendieneen eenruimere ruimereververspreiding dan voorheen. voorheen. Omdat Omdatdaarbij daarbij de de taalverschillen taalverschillen tussen tussende deverschilverschillende regio's hinderlijk communicatie bleken, bleken, schiep schiep men men een eenoveroverhinderlijk voor de communicatie koepelende standaardtaal, standaardtaal, waarin geschreven taal taal de de regionale regionale waarin althans in de geschreven verschillen beperkt werden. Vanaf die tijd bestond er er een een verschil verschil tussen tussen enerzijds de dialecten, die in in een eenbepaalde bepaaldestreek streekgesproken gesprokenwerden, werden,en en anderzijds de gestandaardiseerde schrijftaal, schrijftaal, die in in het hethele heleNederlandstalige Nederlandstalige gebied min of of meer meer uniform uniform was. was. Hierbij dient opgemerkt opgemerkt dat dat er er formeel formeel geen geenverschil verschilbestaat bestaattussen tusseneen een Hierbij dialect. Traditioneel Traditioneel wordt wordt Fries Fries een een taal taal en en Gronings Groningseen eendialect dialect taal en een dialect. genoemd, maar maar in taalkundig taalkundig opzicht opzicht verschillen verschillen zij zij niet: niet: het het Fries Fries en het het taalsystemen. Hoogstens kan men volhouGronings zijn beide volwaardige volwaardige taalsystemen. volhouden dat het verschil verschil tussen tussen het het Fries Fries en enhet hetStandaardnederlands Standaardnederlandsgroter groterisis dan dat tussen het het Gronings Gronings en enhet hetStandaardnederlands. Standaardnederlands.Het Hetverschil verschiltussen tussen Nederlands dialect dialect ligt ligtininbuitentalige buitentalige het Standaardnederlands en een Nederlands zaken: spelling, grammatica grammatica en en woordkeus woordkeusvan vanhet hetStandaardStandaardzaken: in het feit dat spelling, nederlands zijn geüniformeerd, school worden worden onderweonderwegetiniformeerd, vastgelegd vastgelegd en op school zen, en dat dat het het Standaardnederlands Standaardnederlandstot totstaatstaal staatstaalisisverheven. verheven.Vandaar Vandaar dat dat taalkundigen op de vraag wat het verschil is tussen een een taal taal en en een een dialect, dialect, hun toevlucht toevlucht nemen nemen tot totoneliners onelinerszoals zoals`taal 'taalisiseen eendialect dialectmet meteen eenleger legeren en een vloot' vloot' en en `taal 'taal is is een een dialect dialectmet meteen eennationale nationalevlag'. vlag'.Standaardtaal Standaardtaalen en dialect hebben een een verschillende verschillende maatschappelijke maatschappelijke positie positiegekregen, gekregen,en endaardaardoor ook ook een een verschillende verschillendemaatschappelijke maatschappelijkewaardering. waardering. Zoals gezegd bestond er vanaf ongeveer de zeventiende zeventiende eeuw eeuw een een gestangestandaardiseerde negentiendeeeuw eeuw daardiseerde schrijftaal. schrijftaal. De De gesproken gesproken taal taal bleef bleef tot eind negentiende van streek tot streek verschillen. Halverwege de negentiende negentiende eeuw eeuwontstond ontstond er een soort soort beschaafde beschaafde spreektaal, spreektaal, een eengesproken gesprokeneenheidstaal, eenheidstaal,waaraan waaraan aanvankelijk hielden. Deze Dezebeschaafde beschaafde aanvankelijk alleen alleen de de gegoede burgers zich hielden. spreektaal Randstad steeds meer meer uit, uit, ten ten koste koste van vande de spreektaal breidde breidde zich vanuit de Randstad dialecten, dankzij onderwijs, grotere mobiliteit, mobiliteit, dienstplicht, dienstplicht,radio radioen enlater later ging de de standaardtaal standaardtaal nu nu wel wel Algemeen AlgemeenBeschaafd BeschaafdNederlands Nederlands televisie. Men ging of ABN noemen. noemen. Anderzijds Anderzijds groeiden groeiden vanaf vanaf ongeveer ongeveer 1900 1900 de de plattelandsplattelandsdialecten steeds meer meer toe toe naar naar de de standaardtaal, standaardtaal, of ofze ze pasten pastenzich zichaan aanelkaar elkaar aan in grotere dialectgebieden, zodat regiolecten ontstonden ontstondenzoals zoalsbinnen binnen delen van het het Nedersaksisch Nedersaksisch en en het hetZuid-Limburgs. Zuid-Limburgs. 6

PlaatsPlaats-en en Gebiedsaanduiding Gebiedsaanduiding Gebiedsaanduicling en

4

,,,,

C,,=''____-

Nummers verwijzennaar naarhet hetoverzicht overzichtop p.44 overzicht opp.p. Nummersverwijzen verwijzen naar het

o0 •• •

1

Plaats Plaats

(10) (10) (10,

0 2 Bolsward

RuimerGebied (10) (10, Ruimer Gebied (10) Stadsfries Stadsfries

2 Leeuwarden

Harlingen i i

2

(7) (7) (7 )

,------

-IT:-

ranek

1

ron ngs

At.

3 Gron ,_.

2

ries 9 S Ilingwerfs

2 Staveren 10 Wiering mieers 10 Urks

1

10 Amsterdams

•5

oN. '4 Ir:1 14*

eluws

Leids

• 4 Haags

0 Utrechts

411114r 3

nid-Gelders

.8 Rptterdams

irVest-grabants

7

Oost-Braban s

.11 Venloos

41°1

1fr 1 :

-,,,

,I1‘1),1,Roermonds

‘,3.___s 1_1 Sittards

41Wlir

6 Maastrichts ,

77

Eind negentiende negentiende eeuw eeuw veranderde veranderde ook ookde depositie positievan vande destadsdialecten stads dialecten radicaal. Naast een een tegenstelling tegenstellingtussen tussenstad stadenenplatteland platteland dieoverigens overigens —- die niet voor alle steden bestond bestond — - ontstonden nu sociale sociale tegenstellingen tegenstellingen binbinontstonden er nu steden zelf. zelf. Onder Onder andere andereals als gevolg gevolg van van de de industrialisatie industrialisatietrokken trokken nen de steden allerlei naar de de stad, stad, en en hier hiervond vondeen eenvermenvermenallerlei mensen van het platteland naar ging plaats van de dialecten die die ze ze voorheen voorheen spraken, spraken,met metals alsresultaat resultaateen een groepstaal of of sociolect, namelijk van de de arbeiders. arbeiders. Hier Hierligt ligt de de kiem kiemvan vande de zoals het het Amsterdams, Amsterdams, Haags, Haags, Rotterdams Rotterdams en enUtrechts. Utrechts.Na Na huidige stadstalen zoals een betrekkelijk korte wordingsperiode wordingsperiode kregen kregen de de stadsdialecten stadsdialectenhun hundefinidefinitwintigste eeuw eeuw zijn zijn ze ze over over het het algemeen algemeen minder minderveranverantieve vorm. In de twintigste derlijk geweest geweest dan plattelandsdialecten, onder onderandere andereomdat omdathet hetleven leven dan de plattelandsdialecten, op het platteland plattelandingrijpend ingrijpendisisgewijzigd. gewijzigd.Met Metname namede destadsdialecten stadsdialectenvan vandede Randstad groeiden geleidelijk geleidelijk steeds meer naar naar de de standaardtaal standaardtaaltoe. toe. vooral in in klank klanknog nogaf. af. Daarom Daaromworden wordenzeze Momenteel wijken ze hiervan vooral ook wel accenten genoemd. De stadstalen stadstalen in in het hetzuiden zuidenvan vanhet hetland, land,zoals zoals Roermonds, Venloos Venloos en Sittards, Sittards, vertonen vertonen daarentegen daarentegennog nog het Maastrichts, Roermonds, steeds grote verschillen met de standaardtaal, standaardtaal,hoewel hoewel ook ookzij zij hier hiersteeds steeds naartoe groeien. groeien. Deze Deze zuidelijke zuidelijke stadstalen stadstalen zijn zijn nooit nooithet hetsociolect sociolectvan van meer naartoe een bepaalde klasse klasse geweest, maar werden altijd altijd door dooralle allelagen lagenvan vande de bevolking gesproken. gesproken. eeuw keek men tot tot ongeveer ongeveer de de jaren jarenzestig zestig neer neerop opalle alle In de twintigste eeuw standaardtaal afwijkende afwijkende taalvariëteiten, taalvariëteiten, die die men mendenigrerend denigrerend'plat' 'plat' van de standaardtaal ontmoedigden het het gebruik gebruik van van dit dit plat. plat. Dit Dit noemde. Onderwijzers en ouders ontmoedigden noorden werd werdveel veel meer meer op ophet hetdiadiaverschilde overigens overigens wel wel per per regio: regio: in het noorden lect neergekeken dan in in het hetzuiden zuiden— - waar dialect van oudsher oudsherdoor dooralle allelagen lagen bevolking wordt wordt gebruikt gebruikt—, -, terwijl de zeventienzeventienvan de bevolking terwijl in Friesland al sinds de de eeuw een groep heeft heeft bestaan bestaandie diezich zichsterk sterkbeijverde beijverdevoor voorhet hetFries. Fries. In de jaren zestig zestig van de twintigste twintigste eeuw eeuw traden tradengrote grotemaatschappelijke maatschappelijke veranderingen in. in. Er Er ontstond ontstondverzet verzettegen tegenhet hetgevestigde gevestigdegezag, gezag, en en dat datuitte uitte veranderingen het taalgebruik, taalgebruik, dat datvrijer, vrijer,minder minderofficieel officieelwerd. werd. De Dejonge jongegenegenezich ook in het ratie keerde zich tegen het verzorgde verzorgde en en gekunstelde gekunstelde taalgebruik taalgebruikvan vande de oudere generatie. Er kwam een grote tolerantie voor voor verschillen verschillen in uitspraak uitspraak en woordkeus, voor informeel informeel taalgebruik taalgebruiken envoor voorhet hetgebruik gebruikvan vandialect. dialect. Het verschil tussen spreektaal en schrijftaal schrijftaal werd werd kleiner. kleiner. In In de de jaren jarennegennegeninternet- en ensms-verkeer sms-verkeerzelfs zelfs normaal. normaal. tig werd geschreven spreektaal in internetDe emancipatie van de jaren zestig leidde ook tot het het ontstaan ontstaanvan vanallerlei allerlei 8

nieuwe groepstalen, zoals jongerentaal, studententaal, studententaal, yuppietaal, yuppietaal, homotaal. homotaal. Van ontstaan van van deze deze groepstalen groepstalenisis het hetfeit feitdat datjongeren jongeren Van belang belang voor het ontstaan en jong-volwassenen gedurende langere tijd tijd bijeen bijeen blijven blijven dankzij dankzij de de leerleerplicht (en tot tot voor voor kort kortde dedienstplicht), dienstplicht),en endat daterereen eensterk sterkgroepsgevoel groepsgevoel onder jongeren jongeren dat dat zich zich onder onderandere andereuit uitinineen eeneigen eigenwoordenschat. woordenschat. bestaat onder Een oudere groepstaal is is het het Bargoens, Bargoens, waaronder waaronder vroeger vroeger de de geheimtaal geheimtaalvan van dieven, zwervers en venters werd verstaan, een een taal taal die die gekleurd gekleurdwas was door doorde de streektaal van de sprekers en door door het hetJiddisch; Jiddisch; nu nude deventers ventersen ende dezwervers zwervers plattelandverdwenen verdwenenzijn, zijn,verstaan verstaanwe weererveelal veelalde devolkstaal volkstaalvan vandede van het platteland grote steden onder. jongerentaal isis straattaal. straattaal. Hierover Hieroverisis Een speciale en recente vorm van jongerentaal eerst in in 1997 1997 gerapporteerd. gerapporteerd.Straattaal Straattaalisiseen eengroepstaal groepstaalvan vanjongejongevoor het eerst ren in de steden, steden, een een mengtaal mengtaal met metNederlands Nederlandsals alsbasis, basis,aangevuld aangevuldmet met woorden uit uit het het Engels Engels en en minderheidstalen minderheidstalenzoals zoalsSurinaams, Surinaams,Arabisch, Arabisch, Turks en Papiaments. Het onderzoek onderzoeknaar naarstraattaal straattaalisisnog nogvolop volopbezig. bezig.InIn het boek over over het het Amsterdams Amsterdams wordt wordtaandacht aandachtbesteed besteedaan aanhet hetverschijnsel. verschijnsel. Vanaf de jaren zeventig van de twintigste twintigste eeuw eeuw zien zien we we zowel zowel voor voor de de plattelandsdialecten als voor voorde destadsdialecten stadsdialecteneen eenduidelijke duidelijkerevival, revival,die diewel wel plattelandsdialecten als (dialectrenaissance' wordt wordt genoemd: popgroepen 'dialectrenaissance' popgroepen die die in indialect dialectzingen, zingen,ververeen grote grote belangstelling, belangstelling, er er verschijnen verschijnen veel veel publicaties publicaties in in en en heugen zich in een over het dialect, cabaretiers gebruiken gebruiken stadstalen stadstalen en enbereiken bereikendaarmee daarmeeeen een groot publiek. De aandacht voor streektalen en dialecten dialecten is is overgenomen door door de de polipolitiek. Regionale aan inspaninspanRegionale en landelijke overheden bieden financiële steun aan ningen ten behoeve behoeve van van het het dialect. dialect. In In1984 1984isis de de eerste eerste streektaalfunctionastreektaalfunctionaris benoemd, voor het Gronings, Gronings, in in 1987 zijn streektaalfunctionarissen streektaalfunctionarissen voor voor Drents benoemd, benoemd,in in1998 1998voor voorhet hetOverijssels, Overijssels,in in1999 1999voor voorhet hetStellingStellinghet Drents het Zeeuws Zeeuws en en het hetLimburgs. Limburgs.Bovendien Bovendienzijn zijninin1996 1996 werfs en in 2001 voor het het Fries en het Nedersaksisch Nedersaksisch in Nederland Nederlandmet metverschillende verschillendestatus statuserkend erkend als het Europees Europees Handvest Handvestvoor voorRegionale Regionale of ofMinderMinderals regionale taal binnen het 1997 is ook het het Limburgs Limburgs als als regionale regionale taal taal erkend. erkend. heidstalen. In 1997 De reeks 'Taal 'Taal in land' in stad en land'

Hoe staat staat het in het nieuwe nieuwe millennium millennium met metde dedialecten? dialecten? De De reeks reeks Taal Taal in en land biedt het antwoord stad en antwoordop opdie dievraag. vraag.Terwijl Terwijl momenteel momenteelde debelangbelang9

stelling voor dialecten dialecten zowel zowel bij de de bevolking bevolking als als bij bij de de politiek politieknog nogsteeds steeds toeneemt, blijkt paradoxaal genoeg uit de de boeken boeken van van de de reeks reeks dat dat het het daaddaadwerkelijke overal gestaag gestaag afneemt, afneemt, en en dat datalle allediadiawerkelijke gebruik van dialect vrijwel overal lecten steeds meer veranderen in de de richting richting van van de de standaardtaal. standaardtaal.Dat Dat Van maakt het het des des te te belangrijker belangrijker dat datde destand standvan vanzaken zakenwordt wordtvastgelegd. vastgelegd.Van de meeste regio's en steden bestaan bestaan wel wel historische historische beschrijvingen beschrijvingenvan vanhet het dialect, maar in deze deze reeks reeks wordt wordt de de huidige situatie beschreven. Uniek Uniek aan aan hij uiteindelijk uiteindelijkhet hetgehele geheleNederlandstalige Nederlandstaligegebied gebied de reeks is bovendien dat hij zal bestrijken. principe volgen volgen de de delen delen van van de de reeks reeks hetzelfde hetzelfde stramien. stramien.Eerst Eerstwordt wordt In principe een algemene inleiding gegeven met een plaatsbepaling plaatsbepaling van van het het dialect. dialect. de woorden, woorden, van de de klanken klanken en enspelling, spelling,de Hierna volgt een beschrijving van woorddelen en en zinnen zinnenvan vanhet hethuidige huidigedialect dialect—- deze deze beschrijving beschrijvingisis contrascontraswoorddelen zeggen dat de nadruk nadruk ligt ligt op opdatgene datgenewat watafwijkt afwijktvan vanhet hetStanStantief, dat wil zeggen daardnederlands. De De volgende hoofdstukken handelen handelen over over het het ontstaan ontstaanvan van het dialect en de de houding houdingertegenover. ertegenover.Hierna Hiernawordt wordteen eenwoordenlijst woordenlijstgegegegein het het dialect. dialect. Ieder Ieder boek boek ven met de belangrijkste of opvallendste woorden in slotte met met gegevens gegevens over over in in het het dialect dialectgeschreven geschreven literatuur literatuurenen besluit ten slotte een voorbeeld daarvan, daarvan, waarna waarna als als finale finale de de belangrijkste belangrijkste literatuur literatuuréver óverhet het dialect wordt wordt vermeld. vermeld. hoofdstuk over over de de klanken klanken staat staat helemaal helemaal aan aan het hetbegin, begin,omdat omdatklanklanHet hoofdstuk het grootste, grootste, opvallendste opvallendste en en meest meest onderzochte onderzochteverschil verschil ken nu eenmaal het Standaardnederlandsen endialect dialectvormen. vormen.Van Vande degrote grotesteden stedenweet weet tussen Standaardnederlands en zangers zangers hoe hoe de de taal taalongeveer ongeveerklinkt, klinkt,maar maar men vaak dankzij cabaretiers en datveel veel minder minderbekend, bekend,hoogstens hoogstensininenkele enkele plattelandsdialecten isis dat van de plattelandsdialecten de boeken boeken blijkt, blijkt, lang lang niet nietaltijd altijdkloppen. kloppen.De De stereotypen, die, zoals uit de zoduidelijk duidelijken eneenvoudig eenvoudig auteurs hebben hebben geprobeerd geprobeerdde deklankverschillen klankverschillenzo ingewikkeld. In In ieder ieder boek boekisiseen een mogelijk uit te leggen, maar de de materie materie isis ingewikkeld. overzicht gegeven van de gebruikte gebruikte fonetische fonetische weergave. weergave. Er Er bestaat bestaat in inhet het Nederlandse taalgebied een tendens om om tot tot uniforme uniformeafspraken afsprakentetekomen komen voor het spellen spellen van van dialecten, dialecten, maar maaruitgekristalliseerd uitgekristalliseerdisisdeze dezetendens tendensnog nog reeks Taal principe gekozen gekozen voor de de BraBraniet. Voor de reeks Taal in in stad stad en en land land is in principe referentiespelling (in (in 1999 1999 gepubliceerd gepubliceerd onder onderde detitel titel Hoe schriff schrijfik ik bantse referentiespelling mijn dialect? dialect? en in de bundel Honderd Honderd jaar stadstaal— - waarin de de geschiedegeschiedejaar stadstaal stadstalen wordt wordt beschreven). beschreven). nis van de stadstalen Bij kwamen twee twee problemen problemen naar naarvoren: voren: ten ten Bij het het hoofdstuk over de zinnen kwamen 10

eerste bleek dat er over de zinsbouw zinsbouw van van sommige sommige dialecten dialecten nog nogveel veel niet niet bekend of onderzocht onderzocht is, is, ondanks ondanks de de verschijning verschijning in in 1991 van de Atlas van van de Nederlandse dialektsyntaxis. (Om dit gat gat te te dichten dichten isis in in 2000 het project Syntactische Atlas van de Nederlandse NederlandseDialecten, Dialecten,SAND, SAND,van vanstart startgegaan.) gegaan.) Ten tweede bleek dat er voor diverse dialecten bijna niets te zeggen vielover over Ten voor diverse dialecten bijna niets te zeggen viel de zinsbouw om de de simpele simpele reden reden dat datdeze dezenauwelijks nauwelijksvan vande deStandaardneStandaardnederlandse spreektaal verschilt of of dat dat men men zich zichniet nietbewust bewustisisvan vanmogelijke mogelijke verschillen; name voor voor de de dialecten dialectenininhet hetRandstadgebied. Randstadgebied. verschillen; dat geldt met name hoofdstuk over over de de houding houding tegenover tegenover het hetdialect dialectblijkt blijkt dat daterereen een Uit het hoofdstuk verschil in beleving en waardering waardering van vande deverschillende verschillendetaalvariëteiten taalvariëteiten bestaat. Dankzij de dialectrenaissance is is de status status van van de de dialecten dialectenininhet het algemeen weliswaar waardering van van de de dialecten dialecten weliswaar verhoogd, verhoogd, maar tussen de waardering onderling bestaan aanzienlijke aanzienlijke verschillen. verschillen. Opvallend Opvallend isis dat dat vooral vooral de devroevroeonderling bestaan ger verguisde stadsdialecten in het westen westen van het het land landininbepaalde bepaaldesituaties situaties en in gecultiveerde vorm een hogere status status hebben hebbengekregen, gekregen, zowel zowel binnen binnen als stad zelf, zelf, en dat dat daarbij daarbij de de(geringe) (geringe)verschillen verschillenmet metde destanstanals buiten de stad daardtaal - vooral uitspraakverschillen— - worden benadrukt. benadrukt.De De daardtaal — vooral bestaand bestaand uit uitspraakverschillen statusverhoging van de plattelandsdialecten plattelandsdialectenblijft blijftdaarbij daarbijover overhet hetalgemeen algemeen achter. Daarbij is is het dan interessant om achter. om te te zien zien dat dat er erook ookininzuidelijk zuidelijk Nederland waarde dewaardering waardering voor voor en het gebruik Nederland — - waar gebruik van van het hetdialect dialectvan van oudsher doorde dehele helebevolking bevolkingwerden werdengedragen gedragen—- een tegenstelling tegenstelling tussen tussen oudsher door het platteland platteland en en de de stad stad bestaat: bestaat: in in Maastricht Maastrichtbijvoorbeeld bijvoorbeeldkijkt kijktmen menvaak vaak omringendegebied, gebied, die die men men `boers' 'boers' noemt. noemt. neer op dialecten van het omringende Alle delen van de reeks reeks staan staan op opzichzelf. zichzelf.Wie Wiemeerdere meerdereofofzelfs zelfsalle alledelen delen Alle van de reeks reeks leest leest — - en raad ik ik ieder iedervan vanharte harteaan! aan!—- zal zal bemerken bemerkendat dat en dat dat raad sommige verschijnselen of woorden in in meerdere meerdere dialecten dialectenvoorkomen. voorkomen.VerVerontbreken meestal; meestal; de de dialecten dialecten zijn zijn in in principe principebeschrebeschrewijzingen daarnaar ontbreken tot de de standaardtaal, standaardtaal, niet nietin inverhouding verhoudingtot totelkaar. elkaar. ven in hun verhouding tot Wel beslaan sommige boeken grotere grotere gebieden, gebieden,zoals zoals het hetOostOost-enenWest-BraWest-BraWel bants, Zuid-Gelders of of Midden-Nederland Midden-Nederland(Utrechts, (Utrechts,Veluws, Veluws, Flevolands Flevolands en en Urks). In deze boeken worden uiteraard uiteraardde deverschillen verschillenbinnen binnenhet hetgebied gebied beschreven. naar voren voren dat dat hoe hoeverder verderweg weg van van de de Randstad Randstad een een Uit de boeken komt naar dialect gesproken wordt, des te meer meer het het over over het hetalgemeen algemeenverschilt verschiltvan vande de standaardtaal. En verder verder dat dat de de stadsdialecten stadsdialectenover overhet hetalgemeen algemeenminder minder standaardtaal. En verschillen de omringende omringendeplattelandsdialecten. plattelandsdialecten.De De verschillen van van de de standaardtaal dan de 11 11

stadsdialecten van de Randstad verschillen dus het minst minst van van de de standaardstandaardtaal, en sommige stadsdialecten stadsdialectenzijn zijnzelfs zelfs vrijwel vrijwel verdwenen: verdwenen: zo zo verschillen verschillen het huidige Leids Leids en Nijmeegs van het Standaardnederlands Standaardnederlandsvrijwel vrijwelalleen alleeninin speciale klanken klanken of een bijzondere intonatie. enkele speciale intonatie. lezen van de de boeken boeken nog nog meer meerwil wilweten, weten, kan kanterecht terechtop opdede Wie na het lezen Instituut. Hier Hier heeft heeft Marc Marc van van Oostendorp Oostendorpeen een website van van het Meertens Instituut. speciale site voor de reeks ingericht ingericht (www.taalinstadenland.n1). (www.taalinstadenland.nl).Deze Dezesite site bevat onder andere andere een een hoofdstuk hoofdstukuit uitieder iederboek, boek,aanvullingen aanvullingenop opde deboeboeken, illustraties, links naar websites websites met met meer meer informatie informatieover overde destreek streeken en het dialect, en een een geluidsopname geluidsopnamevan vanhet hetdialect. dialect. De boeken in de reeks reeks bieden bieden een een boeiend boeiendoverzicht overzichtvan vande detaalvariëteiten taalvariëteiten die binnen het het Nederlandse Nederlandse taalgebied taalgebied worden worden gesproken. gesproken. De De auteurs auteurs zijn zijn er er op voorbeeldige wijze wijze in geslaagd geslaagd het het stoffige stoffige of of carnavaleske carnavaleske imago imago dat datde de dialecten lange tijd heeft aangekleefd, af te schudden schudden en en een een informatieve informatieveen en aantrekkelijke beschrijving te geven waaruit vooral vooral blijkt blijkt dat datde dedialecten dialecteninin het bewustzijn van de mensen nog nog springlevend springlevend zijn zijn -— waarmee niet niet gezegd gezegd is dat dat ook ook geldt geldt voor voor alle alle dialecten dialecten zelf. zelf. Daarbij Daarbij isis ieder ieder boek boekvan vande de de kennis, kennis, interesse interesse en enspecialisatie specialisatievan vande de afzonderreeks geschreven vanuit de lijke auteur. Iedere auteur auteur plaatst plaatstdus duszijn zijneigen eigenaccenten, accenten,wat wathet hetalgehele algehele beeld extra levendig maakt. Tezamen hebben de de auteurs auteurseen eenindrukwekkend indrukwekkend monument voor de de Nederlandse Nederlandsedialecten dialectenopgericht. opgericht. monument voor Nicoline van der Sijs, Sijs, hoofdredacteur hoofdredacteur

12

ifrilto azt

illustraties Lijst van illustraties

14

1. 1.

plaatsbepaling van het het Zuid-Gelders Zuid-Gelders Inleiding: plaatsbepaling

15

2. 2.

De klanken en hun spelling 2.1 De klanken 2.2 De spelling

24 24 42

3. 3.

De woorden en woorddelen

45

4. 4.

De zinnen

57

5. 5.

geschiedenis van van het het Zuid-Gelders Zuid-Gelders De externe geschiedenis

60

6. 6.

houdingtegenover tegenoverhet hetZuid-Gelders Zuid-Geldersvan vansprekers sprekersen en De houding niet -sprekers niet-sprekers

65

7. 7.

Alfabetische lijst van Zuid-Gelderse Zuid-Gelderse woorden woorden

73

8. 8.

Zuid-Gelders Literatuur in het Zuid-Gelders

84

9. 9.

Verhalen en gedichten

91

10. Literatuur over het Zuid-Gelders 10. Zuid-Gelders

13 13

100

Lyst van, iiiustratie4

Het Gelderse taallandschap

17

Zuid-Gelderse gebied gebied Umlautgrenzen in het Zuid-Gelderse

19

Dialectwoorden melk en karnemelk Dialectwoorden voor melk

51

14. 14

1. Inleiding plaatsbepaling inut ket zaid-Gelders

De bekende Gelderse historicus historicus Arend Arend van van Slichtenhorst, die leefde van 1615 tot 1657, gaf in 1654 zijn magnum opus uit met met de de lange lange maar maar ook ook zeer zeer duiduidelijke titel: Geldersche de afzweafzweGeldersche Geschiedenissen van 't begin vervolgd tot aan de Spanje, waarvan het het eerste eerste deel verhandelt de landsbedes konings konings van Spanje, ring des schrijving, getrokken meerendeels meerendeels uit uitde deLatijnsche Latijnschewerken werkenvan vanden denheer heerJoh. Joh. Isaac. Pontanus, doch doch doorgaans doorgaans veranderd, veranderd,vermeerderd vermeerderden enmet met meer meer dan dan 300 300 Isaac. Pontanus, nieuwe hoofdstukken anderebijvoegsels bijvoegselsvergroot vergroot (Arnhem 1654). hoofdstukkenenenandere 1654). Het is een uitvoerige beschrijving beschrijving van van de de geschiedenis geschiedenis van vanGelderland Gelderlandvanaf vanafdede vroegste tijden tot aan aan het het jaar jaar 1581, het jaar jaar van van de de cacte 'acte van verlatinge', het afzweren van Filips Filips II, 11, op op 26 juli. Daarin Daarin verheerlijkt verheerlijkt hij hij ook ookde deGelderse Geldersetaal taal ontleende hij hij in in ieder ieder geval geval niet niet aan aan Pontanus (1571-1639), (1571-1639), en dat verhaal ontleende wiens Historiae Gelriae ook tot het het jaar jaar 1581 gaan, zodat zodat we we veilig kunnen kunnen aannemen dat dat wat wat hij hij daar daaropmerkte opmerktemet metbetrekking betrekkingtot totdedetaal taalvan vanGelderGelderaannemen

land, op We lezen lezen er: op eigen eigen waarneming waarneming berust. berust.We `Geene 'Geene spraek spraek van van Nederland, Nederland, en koemt koemt de de Duitsse Duitsse moeder-tael moeder·tael naerder naerderdan dande deGelGeldersse, als als de dewelke welke 't't eenemael eenemael mannelijk mannelijk is, en de de woorden woorden volkomen volkomen wtbrengt: wtbrengt:

wtgezonderd daar daar de de ingezeetenen ingezeetenenaen aen'tSticht 'tStichtvan vanUtrecht UtrechtofofHolland Hollandbelenden, belenden,die die wtgezonderd een een botter botter tael tael hebben hebbendan dandedebinnen-landers, binnen-Ianders,Want Wantdaar daarmen menhier hier golt, golt, holt, holt, zolt, zolt, zeght, zeght, gebruijken gebruijken de de anderen anderen goud, goud, hout, hout, zout, zout, breekende de dewoorden woorden op opzijn zijnFrans, Frans, die die de de letter letterL,L, vooral vooral ininwoorden woordenvan van 't't Latijn Latijn herkomstigh, smelten ofte ofte 't't herkomstigh, ofte smelten

1, 15

Zuid-gelderse dialecten

eenemael verzwijghen, verzwijghen, gelijk in in hault, altus, altus, hoogh, hoogh, assault en andere meer is te te en andere speuren.'

Met die `Duitse 'Duitse moedertaal' bedoelde hij hij het Nederduits, Nederduits, de de taal taal van van NoordNoordDuitsland, met met klanken klanken als als maken, peerd en laten, en niet het het zuidelijke zuidelijke Hoogduits waar men van van machen, Pferd en lassen spreekt. Hoogduits Hoogduits waar spreekt. Dit Hoogduits moment ook ook in inhet hetNederduitse Nederduitsegebied gebiedvan vande denoordelijke noordelijkehelft helft was op dat moment van Duitsland sterk sterk in opmars. opmars. De De Gelderse Gelderse taal taal heeft heeft in in zijn zijn ogen ogeneen eentroutrouwe en waardige oostelijke buur verloren en aan de grenzen met Utrecht Utrecht en en Holland moet moet hij hij een een taalverandering taalverandering vaststellen vaststellen die die hem hem evenmin evenminzint, zint,de de 'vocalisering' van de /I na na a of 0o en v66r vóór d of t, waardoor za/t zalt zogeheten `vocalisering' zout, en old tot oud. wordt tot zout, toont aan aan dat dat de deGelderse Gelderse Deze taalwaarneming van Van Slichtenhorst toont dialecten in de de zeventiende zeventiendeeeuw eeuwnog nogsterk sterkoostelijk oostelijkgekleurd gekleurdwaren. waren.VerderVerderop zullen zullen we we dit ditverschijnsel verschijnsel van van zalt/zout zalt!zout en old/oud old!oud uitvoeriger bespreken. bespreken. dialecten Gelderse dialecten eerder aangehaalde aangehaalde verhaal omstaat ontstaat ook ookde deindruk indrukdat datde deGelderse Gelderse Uit het eerder taal in vroeger tijd een eenheid eenheid was, was, met meteen eenklein kleinovergangsgebiedje overgangsgebiedjeaan aandede Utrechts-Hollandse grens. grens. De uitkomsten uitkomsten van van het hetmoderne modernedialectonderdialectonderzoek laten duidelijk zien zien dat dat de de provincie provincieuiteenvalt uiteenvaltinineen eenaantal aantalgrotere grotere dialectgebieden en en dat dat er er eigenlijk eigenlijk alleen alleenmaar maar sprake sprake isis van van overgangsdiaovergangsdialecten. Vijf gebieden worden worden er ermaar maarliefst liefstonderscheiden: onderscheiden:1.1.Twents-Graafschaps, Twents-Graafschaps, 2. Gelders-Overijssels, 3. Veluws, Noord-Brabants! Veluws, 4. 4. Zuid-Gelders en 5. Noord-Brabants/

Noord-Limburgs. voor de de verschillende verschillende dialectgebieden dialectgebieden tonen tonen aan aan hoezeer hoezeer het het De namen voor Gelderse taallandschap taallandschap een spanningsveld spanningsveld isis waarop waarop verschillende verschillende krachten krachten werkzaam zijn: Twents, Overijssels, Brabants, Brabants, Limburgs, Limburgs, Utrechts Utrechtsen enAlblasAlblasserwaards. grote rivieren, rivieren, het het ZuidZuidserwaards. Alleen Alleen het Veluws Veluws en en het dialect van de grote Gelders, plaats in. in. Gelders, nemen een eigen plaats kaartje is getekend naar de grote indelingskaart indelingskaart van de de Nederlandse Nederlandse Dit kaartje dialecten van de bekende taalkundige Jo Jo Daan (opgenomen (opgenomenin inde de Atlas van verschenen in: in: Jo Jo Daan Daan en enD. D.P.P. Blok, Blok, Van Nederland als kaart X 2, tevens verschenen .

16

....

'J

F\ I

__

.~ \

-B

..... Arn.

(Ontwerp: l.B. Berns, uitvoering: f.P. Wiegmans.)

"

"

/

eWI.('J

"

~'--r -' t.,

I

\'t -'--""'''''1

I....

.... ~

®

........ _""_",

'~~ __ -