Społeczne znaczenie funkcjonowania polskich ugrupowań politycznych w Republice Litewskiej 1989-2013 9788362160167

Citation preview

Siedleckie Towarzystwo Naukowe

Adam Bobryk

Spoleczne znaczenie funkcjonowania polskich ugrupowan politycznych w Republice Litewskiej 1989 2013 -

Siedlce 2013

Recenzenci: prof, dr hab. Zbigniew Kurcz prof, dr hab. Janusz Sztumski

Ksiąžka ukazala się dzięki fm ansow em u wsparciu: Andrzej a Lipinskiego Grzegorza Kazimierczaka - FREZDROM Siedlce, ul. Terespolska 33 Towarzystwa W iedzy Powszechnej - Oddzial Regionalny w Siedlcach Siedleckiego Stowarzyszenia Spoleczno-Kulturalnego „Brama”

Siedleckie Stowarzyszenie Spoleczno-Kulturalne

ISBN 978-83-62160-16-7 Wydawca: Siedleckie Towarzystwo Naukowe © Copyright by Adam Bobryk Korekta: B a rb a ra B o b ry k , E w elin a O b rę p a lsk a

Sklad komputerowy i projekt oldadki: D a riu s z D y b c ia k

Druk i oprawa: „ELPIL”, ul. A rty le ry jsk a 11, 0 8 -1 1 0 S ie d i«

Spis trešci W s tę p ...................................................................................................................................... 9 Rozdziai I. Polacy n a Litwie w okresie walki o niepodlegiošč R epubliki............23 1. Status ludnošci polskiej w LSRR..................................................................... 23 2. Pierestrojka i początek z m ia n .......................................................................... 31 3. Litewski ruch niepodleglosciow y wobec P olakow ..................................... 35 4. Sp6 r o język u rzęd o w y ...................................................................................... 46 5. D ąženia do autonom ii p o lsk ie j........................................................................52 6 . Polacy wobec niepodleglošci L itw y................................................................65 Rozdziai II. Zwiększanie obecnošci Polakow w žyciu publicznym poprzez dzialalnošč polskich ugrupowan o celach spoieczno-politycznych................. 83 1. Związek Polakow n a L itw ie............................................................................... 84 2. Kongres Polakow L itw y.................................................................................... 110 Rozdziai III. Rola i znaczenie polskich partii oraz problem aktywnosci Polakow w innych ugrupowani^ich politycznych................................................ 119 1. Akcja W yborcza Polakow n a L itw ie............-.................................................121 2 . Allans M niejszošci N arodow ych Litwy - Alians Obywateli L itw y.........145 3. Polska Partia L udow a........................................................................................152 4. Kwestia dzialalnošci Polakow w rožnych partiach litew skich.................158 5. Polski Podkomitet Nowego Związku - Klub Polakow na Litwie „ProLibera” .......167 Rozdziai IV. M iędzy izolacją a wspotpracą. Polskie ugrupow ania w sam orządach Republiki Litew skiej................................................................ 175 1. Dąženie do izolacji i ograniczenia polskiej reprezentacji sam orządowej we w ladzach k o m u n aln y ch ...................................................176 1.1. Kadencja 1990-1995. O d odbudowy samorządnošci do zarządzania komisarycznego. Przeciwdzialanie przez ZPL demobilizacji spolecznej... 176 1.2. Kadencja 1995-1997. U partyjnienie sam orządow .............................. 183 1.3. Kadencja 1997-2000. P roba rozdrobnienia sam orządow ..................193 2. W zrost pozycji AWPL w sam o rz ąd ac h .......................................................202 2 . 1. K adencja 2000-2003. Wyjscie AWPL z izolacji.................................. 202 2.2. Kadencja 2003-2007. W yborcze zwycięstwo AWPL n ad P P L ........ 211 3. AWPL jako wazny p artn e r partii ogolnokrajowych w sam o rząd ach .... 221 3.1. Kadencja 2007-2011. W zrost poparcia dla A W P L ............................221 3.2. W ybory na kadencję 2011-2015. Sukces A W PL................................ 229 Rozdziai V Uwarunkowania i proces ksztaltownia reprezentacji parlamentarnej polskich ugrupowan oraz jej aktywnosc na rzecz mniejszošci polskiej........... 239 1. Polska reprezentacja p arlam entarna w w arunkach odbudow y panstwowosci litewskiej i pierw szych latach n iepodleglošci................. 242

3

Spis trešci

1. 1. Kadencja 1990-1992. Kwestia niepodleglošci a poįskie postulaty..... . 242 1.2. Kadencja 1992-1996. Polscy parlamentarzyšci w procesie przem ian.... 247

2 . W poszukiw aniu nowych sposobów zaspokojenia potrzeb m niejszošci p o lsk iej.......................................................................................... 254 2.1. K adencja 1996-2000. K onkurencja o m andat spoleczny ludnosci p o lsk iej....................................................................................... 254 2.2. K adencja 2000-2004. AWPL p o raz pierw szy w rz ą d z ie .................. 261 2.3. K adencja 2004-2008. AWPL p o raz drugi w rz ą d z ie ........................ 273 2.4. K adencja 2008-2012. Zwiększenie reprezentacji A W PL .................. 281 3. Nowy standard wzajem nych re la c ji............................................................... 289 3.1. W ybory n a kadencję 2012-2016. Frakcja AWPL w Sejmie i znacząca reprezentacja w rz ą d z ie ....................................................... 289 3.2. Przynaležnošč do litewsko-polskich stalych delegacji parlam entarnych i grup bilateralnych..................................................297 Rozdzial VI. Polacy wobec wyborówprezydenckich i europarlam entamych......... 307 1. Przyw rócenie urzędu prezydenta. Algirdas Brazauskas pierw szą glową p a n stw a .................................................................................. 307 2 . Język polski jako elem ent gry wyborczej. Prezydentura Valdasa A d a m k u sa..................................................................311 3. Przerw ana kadencja. Prezydentura Rolandasa P aksasa........................... 316 4. Ponow na kadencja Valdasa A d a m k u sa........................................................ 322 5. Litwa w obliczu kandydatury W aldem ara Tomaszewskiego na urząd prezydenta. Zwycięstwo Dalii G rybauskaitė............................. 324 6 . R eferendum akcesyjne. Litwa w U nii E uropejskiej................................... 332 7. Pierwsze w ybory do Parlam entu E uropejskiego........................................339 8 . Uzyskanie przez AWPL reprezentacji w Parlam encie E u ropejskim .... 346 Rozdzial VII. Między deklaracjami a praktyką. Problemy polskiej mniejszošci w swietle polityki panstwa litewskiego i wlasnej aktywnosci spoleczno-politycznej...............................................................................................359 1. Kwestia języka polskiego jako pom o cn iczeg o ............................................ 360 2. Pisownia imion i nazwisk jako problem spoleczny i tozsamosciowy........ 372 3. Zagroženia dia funkcjonow ania oswiaty p o lsk iej...................................... 378 4. Problem repryw atyzacji.................................................................................... 399 5. Polacy n a Litwie w kontekšcie relacji m iędzypanstw owych Republiki Litewskiej i Rzeczypospolitej P olskiej.......................................413 Z ak o n czen ie...................................................................................................................... 433 S an trau k a........................................................................................................................... 437 S u m m a ry ........................................................................................................................... 441 B ibliografia.........................................................................................................................445 Spis tabel i w y k resów ......................................................................................................476 W ykaz wazniejszych sk ró tó w ....................................................................................... 477 Indeks o so b o w y ................................................................................................................479 Alfabet lacin sk i.......................................................................................................479 Alfabet ro sy jsk i.......................................................................................................500

4

Turinys P ra ta rm ė .................................................................................................................................9 I skyrius. Lenkai lietuvoje kovos už Respublikos nepriklausom ybę m e ta is....... 23 1. Lenkų gyventojų statusas LTSR.......................................................................23 2. Perestroika ir perm ain ų p ra d ž ia ...................................................................... 31 3. Lietuvos nepriklausom ybės Sąjūdis ir le n k a i............................................... 35 4. Ginčai dėl valstybinės k a lb o s........................................................................... 46 5. Ėjimas į lenkų a u to n o m iją................................................................................52 6 . Lenkai ir Lietuvos n epriklausom ybė..............................................................65 II skyrius. Lenkų veiklos įtakos didėjim o visuom eniniam e gyvenim e lenkų visuom eninių ir politinių organizacijų veiklos d ė k a ........................................83 1. Lietuvos lenkų sąju n g a....................................................................................... 84 2. Lietuvos lenkų k o n g resas................................................................................. 110 III skyrius. Lenkų p olitinių p artijų vaidm uo ir svarba ir lenkų aktyvum o problem a kitose politinėse stru k tū ro se .............................................................119 1. Lietuvos lenkų rinkim ų ak cija........................................................................ 121 2 . Lietuvos tau tinių m ažum ų aljansas - Lietuvos piliečių aljansas...........145 3. Lietuvos lenkų liaudies p a r tija .......................................................................152 4. Lenkų dalyvavimas kitose Lietuvos p a rtijo se ............................................158 5. Naujosios sąjungos Lenkų pakom itetis - Lietuvos lenkų klubas „ProLibera” ............................................................................................ 167 IV skyrius. Tarp atskirties ir bendradarbiavim o. Lenkų partijos Lietuvos Respublikos savivaldybėse................................................................................... 175 1. Atskirties d idinim o m ėginim ai ir lenkų savivaldos apribojim ai vietinės valdžios o rg a n u o se.............................................................................176 1.1.1990-1995 m etų kadencija. Nuo savivaldos atgimimo iki tiesioginio valdymo. LLS nesutikimas su visuomenine demobilizacija..................... 176 1.2.1995-1997 m etų kadencija. Savivaldybių įtraukim as į p a rtija s...... 183 1.3.1997-2000 m etų kadencija. Bandym as suskaldyti savivaldybes.....193 2. LLRA vaidm ens didėjim as savivaldoje.........................................................202 2.1.2000-2003 m etų kadencija. LLRA išėjimas iš izoliacijos.................. 202 2.2. 2003-2007 m etų kadencija. LLRA pergalė rinkimuose prieš LLLP... 211 3. LLRA - svarbus savivaldos partneris kitų joje dalyvaujančių Lietuvos p artijų g re to se ....................................................................................221 3.1. 2007-2011 m etų kadencija. LLRA populiarum o au g im as............. 221 3.2.2011-2015 m etų kadencijos rinkim ai. LLRA sė k m ė .......................... 229 V skyrius. Sąlygos ir lenkų visuomeninio sambūrio atstovybės suformavimo parlamente procesas ir jos vaidmuo lenkų tautinei m ažum ai.......................... 239 -

5

-

Turinys

L Lenkų atstovybė parlam ente Lietuvos atgim im o laikotarpiu ir pirm aisiais Nepriklausom ybės m e ta is................... 242 1.1.1990-1992 m etų kadencija. N epriklausom ybės klausim as ‘ ir lenkų p o stu la ta i....................................................................................... 242 1.2.1992-1996 m etų kadencija. Lenkų parlamentarai perm ainų procese... 247 2 . N aujų b ū d ų paieška lenkų tautinės m ažum os poreikių te n k in im u i.....254 2.1.1996-2000 m etų kadencija. K onkurencija dėl lenkų tautinės m ažum os atstovavim o m a n d a to .................................. 254 2.2. 2000-2004 m etų kadencija. LLRA pirm ą k artą V yriausybėje........ 261 2.3. 2004-2008 m etų kadencija. LLRA antrą k artą V yriausybėje.......... 273 2.4. 2008-2012 m etų kadencija. G ausesnis atstovavim as........................ 281 3. Naujas visuom enių santykių ly g m u o ........................................................... 289 3.1. 2012-2016 m etų kadencijos rinkim ai. LLRA frakcija Seime ir atstovavim o Vyriausybėje sv a rb a .........................................289 3.2. Dalyvavimas Lietuvos-Lenkijos nuolatinėse tarpparlam entinių ryšių delegacijose bei dvišalėse g ru p ė se ............................................. 297 VI skyrius. Lenkai ir prezidento bei europos parlam ento rin k im a i................... 307 1. Prezidento institucijos sugrąžinim as. Algirdas Brazauskas - pirm asis šalies p re zid en tas.......................................................................... 307 2. Lenkų kalba kaip rinkim inio žaidim o elementas. Valdas Adamkaus kadencijos m e ta i................................................................................................311 3. N utrūkusi kadencija. R olando Pakso prezidentavim o m e ta i.................316 4. A ntroji Valdas A dam kaus k ad e n cija............................................................322 5. Lietuva prieš Valdem aro Tomaševskio kandidatūros kėlim o faktą Lietuvos Prezidento rinkim uose. D alia Grybauskaitės p erg alė ............ 324 6 . Referendum as dėl stojim o į ES. Lietuva - Europos S ąjungoje............... 332 7. Pirm ieji rinkim ai į Europos P arlam e n tą.....................................................339 8 . LLRA atstovas Europos P arlam e n te.............................................................346 VII skyrius. Tarp deklaravim o ir praktikos. Lenkų tautinės m ažum os problem os lietuvos valstybės politikos ir savojo visuom eninio bei politinio aktyvum o k o n tek ste..................................................................... 359 1. Lenkų kalba kaip vietinė k a lb a ......................................................................360 2. Vardų ir pavardžių rašyba kaip visuom eninė ir identiteto p ro b lem a..... 372 3. Lenkų švietim o funkcionavim o p av o jai......................................................378 4. Nuosavybės teisių atkūrim o p ro b le m a ........................................................399 5. Lietuvos lenkai Lietuvos Respublikos ir Lenkijos Respublikos tarpvalstybinių santykių k o n tek ste.............................................................. 413 Z ak o n czen ie.....................................................................................................................433 S an trau k a..........................................................................................................................437 S u m m a ry .......................................................................................................................... 441 Bibliografija......................................................................................................................445 Lentelių ir brėžinių sąrašas...........................................................................................476 Svarbiausių santrum pų sąrašas................................................................................... 477 Pavardžių ro d y k lė...........................................................................................................479 Lotynų abėcėlė.......................................................................................................479 Rusų ab ėcėlė...........................................................................................................500 -

6

■ —

Contents In tro d u c tio n ..........................................................................................................................9 Chapter I. Poles in Lithuania in period of the faith of the Republic Independence.... 23 1. Status o f Polish population in L S R R ............................................................. 23 2. Perestroika and the beginning o f ch an g es.................................................... 31 3. L ithuanian independence m ovem ent according to P o le s......................... 35 4. D ispute about official lan g u ag e.......................................................................46 5. E ndeavour o f to Polish a u to n o m y .................................................................. 52 6 . Poles according to independence o f L ith u an ia............................................ 65 C hapter II. Increasing the presence o f the Poles in the public life through th e activities o f the Polish socio-political fo rm a tio n s.................................... 83 1. Association o f Poles in L ith u an ia.....................................................................84 2. C ongress o f Poles o f L ith u a n ia ...................................................................... 110 C hapter III. Role an d im portance o f the Polish political parties and the issue o f Polish people’s involvem ent in other political fo rm a tio n s............119 1. Electoral A ction o f Poles in L ith u an ia......................................................... 121 2. Alliance o f N ational M inorities o f Lithuania - the Alliance o f Citizens o f L ith u an ia.....................................................................................145 3. Polish People’s P a rty .......................................................................................... 152 4. The issue o f Poles’ activity in different Lithuanian p a rtie s ....................... 158 5. Polish subcom m ittee o f N ew U nion - Polish Club in L ithuania „ProLibera” .................................................................................. 167 C hapter IV. Between isolation and cooperation. Polish form ations at C ouncils o f the Lithuanian R epublic.............................................................175 1. The pu rsu it o f isalation and lim itations to the Polish local governm ent representatives in the m unicipal a u th o rities....................... 176 1.1. Term o f office 1990-1995. From shaping self-governm ent to com m issioner’s m anagem ent. The com bat o f social dem obilization by the A ssociation o f Poles in L ith u an ia................. 176 1.2. Term o f office 1995-1997. Party influences on the co u n c ils............183 1.3. Term of office 1997-2000. Attempts of the council crum bling ........... 193 2. A n increase in im portance o f the Electoral A ction o f Poles in L ithuania in the local g o v ern m en ts........................................................202 2.1. Term of office 2000-2003. The exit of the AWPL from isolation...........202 2.2. Term o f office 2003-2007. An electoral victory of the Electoral Action of Poles in Lithuania over the Polish Peoples’ P arty .................. 211 3. The Electoral A ction o f Poles in Lithuania as an im portant p artn e r for the national parties in the local go v ern m en ts......................221 3.1. Term of office 2007-2011. The growth of support for the AW PL............221 3.2. Elections on term o f office 2011-2015. The success o f the A W PL ....229 Chapter V. Conditions and the process of shaping the parliamentary representa­ tion of the Polish formations and its initiatives for the Polish M inority............239 --------

7

=

Contens

1. The Polish parliamentary representation during the reconstruction of the Lithuanian statehood and in the early years of her sovereignty............ 242 1.1. Term of office 1990-1992. The issue of sovereignty vs. Polish daiiiis........... 242 1.2. Term o f office 1992-1996. Polish deputies in the process o f transform ation............................................................... '....................... 247 2. In search o f new ways o f fulfillment o f the Polish m inority’s n e e d s ....... 254 2 . 1. Term o f office 1996-2000. C om petition and social m andate o f the Polish co m m u n ity ............................................... 254 2.2. Term of office 2000-2004. The AWPL the first time in the government.. 261 2.3. Term of office 2004-2008. The AWPL the second time in the government.. 273 2.4. Term o f office 2008-2012. Enlargem ent o f the rep resen ta tio n ...... 281 3. A new standard o f m utual relatio n sh ip s..................................................... 289 3.1. Elections on term of office 2012-2016. The fraction of the Electoral Action of Poles in Lithuania in parliament and its significant representation in the government.............................................................. 289 3.2. Membership to Lithuanian - Polish solid parliamentary delegations and the bilateral groups............................................................................. 297 C hapter VI. Poles in the face to presidential and europarlamentary elections....... 307 1. R estoration o f the president’s office. Algirdas Brazauskas th e first head o f the s ta te .................................................................................307 2. Polish Language as the constituent o f the electoral game. Presidency o f Valdas A d am k u s...................................................................... 311 3. The broken term o f office. Presidency o f R olandas P ak sas.....................316 4. The renew ed term o f office o f Valdas A d a m k u s........................................322 5. L ithuania facing the candidature o f W aldem ar Tomaszewski for President. The victory o f D alia G rybauskaité.....................................324 6 . The access referendum . Lithuania in the E uropean U n io n .....................332 7. The first elections to the E uropean P arliam en t.......................................... 339 8 . O btainm ent o f the representation at the E uropean Parliam ent by th e A W PL .......................................................................................................346 Chapter VII. Declarations vs. real life. The problems of Polish Minority in the perspective of the Lithuanian state policy and own social-political activity.... 359 1. The m atter o f Polish language as th e auxiliary o n e o ................................. 360 2 . Spelling o f nam es and surnam es as the social and identity p ro b le m .... 372 3. Threats to the Polish educational sy stem ..................................................... 378 4. Problem of the reprivatisation........................................................................ 399 5. Poles in Lithuania in context o f the interstate relations betw een the Republic o f Lithuania and th e Polish R epublic................................... 413 Z ak o n czen ie......................................................................................................................433 S an trau k a........................................................................................................................... 437 S u m m a ry ........................................................................................................................... 441 B ibliography......................................................................................................................445 The list o f schedules and the g ra p h s............................................................................476 List o f m ore im portant sh o rtc u ts................................................................................. 477 Personal in d e x .................................................................................................................. 479 Latin a lp h a b e t......................................................................................................... 479 Russian a lp h a b e t.....................................................................................................500

8

WST^P Poza granicam i Rzeczypospolitej, wedlug szacunków Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”, zam ieszkuje p onad 20 m ln Polaków1. D añe te wydaj^ si? nieco zawyzone, gdyz odbiegaj^ niejednokrotnie od wielkosci uzyskiwanych w spisach powszechnych2. Niem niej liczebnosc polskiej diaspory m ozem y oceniac n a co najm niej kilkanascie milionów. Powstawala ona w w yniku emigracji, jak tez zm iany granic pañstwowych. Niew^tpliwie szczególn^ specyfik^ charakteryzuje si? spolecznosc polska w Republice Litewskiej. W ynika to nie tylko z faktu wielowiekowego zam ieszkiw ania n a ty m terytorium , zm ian przynaleznosci pañstwowej, znacz^cej liczebnosci, koncentracji przestrzennej, ale przede wszystkim stopnia zorganizowania, funkcjonow ania wielu instytucji spolecznych i oddzialyw ania n a zycie publiczne kraju. Polacy w celu zaspokojenia swoich potrzeb grupow ych utw orzyli kilkadziesi^t organizacji, zespolów tw órczosci am atorskiej, sro d k ó w spolecznego przekazu. Korzystaj^ z osw iaty w j?zyku ojczystym funkcjonuj^cej w publicznym systemie nauczania. P rzede w szystkim jed n ak w ytw orzyli przedstaw icielstw o polityczne. Powstala najwi?ksza w okresie po przem ianach dem okratycznych w E uropie Srodkowo-W schodniej p artía polityczna m niejszosci polskiej, Akcja W yborcza Polaków n a Litwie. O prócz niej utw orzono równiez inne ugrupow ania, które podkreslaly polski ch arak ter lub swoje dzialania adresow aly w d u zy m stopniu do polskiego elektoratu. Byly to Polska P a rtía Ludowa, K ongres Polaków L itw y o raz A lians M niejszosci N arodow ych, przeksztalcony nast?pnie w A lians O byw ateli Litwy. D uze em ocje budzila takze kwestia uczestnictw a Polaków w dzialalnosci innych ugrupow añ, czy tez tw orzenia w nich wew n?trznych struktur. W Litewskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej, mozliwosci dzialania grupowego m niejszosci polskiej, byly niezwykle ograniczone. Aczkolwiek uwzgl?dniaj^c sytuacj? w calym Zwi^zku Radzieckim , stw orzono tu najwi?kszy zakres swobody d ía Polaków. N iem niej obserw ow ane byly intensyw ne procesy u kierunkow ane n a transform acj? tozsam osci osobowej i spolecznej. Z jednej strony dqzono do w yksztalcenia spolecznosci lojalnej i gl?boko zaangazowanej w system radziecki,

1 http://wspolnotapolska.org.pl/polonia_w_liczbach.html 2 Przykladowo w przypadku Litwy róznica m i?dzy spisem, a szacunkam i wynosi 100 tys. osób. Szczególowe dañe dotycz^ce liczebnosci i rozmieszczenia Polaków w republice przedstawione zostan^ w dalszej cz?sci pracy.

9

Wstęp

z drugiej zaš występowalo szereg mechanizmow rusyfikacyjnych i lituanizacyjnych. W raz z przem ianam i demokratycznymi, walką o niepodlegiošc, uzyskaniem suwerennosci przez republikę, zwiększyl się znacząco zakres aktyvvnošci spolecznošci polskiej, co byk> rowniez efektem zniesienia ograniczeri prawnych i ideologicznych*i*3. Jednoczešnie pojawilo się szereg innych zagrožeri. W ynikaiy one ze sporow na tie narodowosciowym, jak tež mających kontekst ekonomiczny, w zakresie procesu reprywatyzacji. By zachowac dotychczasowy stan posiadania, tworzyc nowe sfery aktywnosci, dąžyč do zaspokojenia potrzeb i oczekiwan mniejszošci polskiej oraz reprezentowac ją w organach przedstawicielskich, Polacy uczestniczyli w walce o wladzę. Początkowo przede wszystkim poprzez organizację spoleczno-polityczną Związek Polakow na Litwie, požniej przez partie polityczne. Powstanie AWPL zostalo wymuszone zmianą ustawodawstwa. Wielu dzialaczy wyraza pogląd iž ograniczenie mozliwosci wystawiania kandydatow w wyborach samorządowych tylko do partii, byto wymierzone glownie przeciwko spolecznošci polskiej, rządzącej wowczas w rejonach solecznickim i wilenskim oraz mających reprezentację takže w innych jednostkach samorządu terytorialnego. Polacy przeciwdzialali temų zagroženiu przez utworzenie wlasnego ugrupowania. Potem powstaly kolejne, ktore rywalizowaly z Akcją, niejednokrotnie ją zwalczaly, ale pošrednio wplywaly na zwiększenie zainteresowania sprawami publicznymi mniejszošci polskiej. Umacnialy tež pozycję AWPL, gdyž ich umiarkowane osiągnięcia i ograniczony czas dzialania podwazaly tezę, iž sila Akcji wynika z braku konkurencji. W ksiąžce podjęto przede wszystkim prdbę ukazania specyficznego zjawiska funkcjonowania ugrupowan politycznych polskiej mniejszošci narodowej w Republice Litewskiej i ich spolecznego znaczenia. Šwiadomie uniknięto w tytule slowa partia, gdyž spektrum analizowanej aktywnosci politycznej wykracza poza zakres pojęciowy tego terminu. Uwzględnič naležy, iž początkowo Polacy nie posiadali partii o charakterze narodowym. Funkcje polityczne spelniala zaš organizacja spoleczno-polityczną, czyli ZPL. Po powstaniu pierwszej partii AWPL, zawiązana zostala organizacja spoleczna KPL, ktora jednakstawiala sobie szereg celow politycznych i uczestniczyla pošrednio w walce o wladzę, uzyskując reprezentację w organach przedstawicielskich. Byly tež polskie kluby w partiach litewskich, ktore jednoczešnie nie wymagaly przynaležnošci do danėj partii. Stąd przyjęcie szerszego pojęcia ugrupowania polityczne. 3 Andrzej Sadowski i Miroslawa Czerniawska wskazują w aspekcie rozpadu ZSRR, iž „Proces tworzenia się nowych panstw i spoleczenstw spowodowal na tym obszarze zasadniczy wzrost znaczenia przynaležnošci narodowej mieszkancow, przyšpieszyl zložone procesy identyfikacji narodowej, spowodowal niezbędnošč (koniecznošč) ponownego zdefmiowania stosunku poszczegolnych mieszkancow do nowych panstw i zamieszkujących je spoleczenstw. W wyniku utworzenia się nowych panstw na zasadzie narodowej uksztaltowaly się lub uzewnętrznily obszerne pogranicza zamieszkale przez przedstawicieli dwdch lub więcej mniejszošci narodowych”. A. Sadowski, M. Czerniawska, Tožsamošč Polakow na pograniczach, Bialystok 1999, s. 5.

= 10 — .....-

■■

-------

~

—

-

..

...........

Wstęp

Naležy zwröcic uwagę, iž zakres ich oddziatywania, podejmowane inicjatywy i znaczenie, nie mają analogicznego odpowiednika wsröd skupisk polskich znajdujących się poza granicami Rzeczypospolitej. Ukazano interakcje nie tylko w ra mach wlasnej zbiorowosci, ale röwniez relacje z innym i mniejszošciami, a przede wszystkim z narodowošcią dominującą i instytucjami panstwa. Wykazano, iž ich funkcjonowanie odgrywa ogromne znaczenie spoieczne, przez realizowanie dzialari w zakresie ochrony przed asymilacją, przeciwdzialanie dominacji większošci, wychodzenie z inicjatywami na rzecz rozwiązania wielu istotnych problemöw4. Przyczyniają się tež do ksztaltowania elit. Poszczegölne ugrupowania przyjmowaly odm ienną strategię polityczną i wyborczą5. Rožnila je röwniez, taktyka, ocena rzeczywistosci, pewne cele, czy založenia ideowe. Niemniej ich funkcjonowanie przyczynialo się do podnoszenia statusu ludnošci polskiej, jej identyfikacji, integracji i dawalo mozliwosc wplywu na podejmowanie decyzji dotyczących tej narodowosci. Polskie ugrupow ania by realizowac založone cele oddzialyw aly na proces mobilizacji politycznej i spolecznej. Poprzez partycypację, do dzialan wlączane byly rožnorodne srodowiska, niejednokrotnie zmarginalizowane lub pozbawione wladzy. Kazimierz Krzysztofek i Marek S. Szczepanski mobilizację polityczną lączą z „istnieniem i dzialalnošcią grup ludzi, rządow, elit wladzy, parlamentöw, grup nacišku, elit partyjnych, partii zmierzających do uzyskania poparcia spolecznego 4 Naležy tu przytoczyč opinię Wladyslawa Jachera, ktöry stwierdzal „Aby cztowiek mögt byč aktywny spotecznie, muši wiedziec, czuč, doswiadczac, že liczą się z nim struktury spoieczne, instytucje, wladza. Musi doswiadczac, že te struktury uznają go za kogoš, a nie za coš, že jest dla nich wažnym, potrzebnym , istotnym , a nie tylko elementem zbioru statystycznego, masy, ktöra jest wszystkim. Czlowiek ma swoje potrzeby nie tylko materialne, choč te są bardzo wažne dla normalnego žy­ d ą indywidualnego i spolecznego. Wiadomo, že czlowiek m a potrzeby wyžszego rzędu, takie jak na przyklad potrzebę otrzymywania w miarę pelnej i wiarygodnej informacji, potrzebę wplywania na žycie spoieczne, gospodarcze, polityczne. (...) Jest w nim pragnienie liczenia na žyczliwošč instytucji, Struktur wladzy, Struktur kierowania i to nie tylko wtedy, gdy jest « g r z e c z n y » , postuszny, ale i wöwczas, gdy m a odwagę mieč swoje zdanie, zdanie krytyczne o wladzy i instytucjach”. W. Jacher, Socjologiczne aspekty czlowieka i ladu spolecznego, [w:] Spoleczny swiat ijego legitymizacje, red. W. Šwiątkiewicz, Katowice 1993, s. 22. 5 Strategia polityczną to „koncepcja dzialan partii politycznej, w sklad ktörej wchodzą dlugofalowe cele polityczne ugrupowania; podstawowe cechy ustroju politycznego i spoleczno-gospodarczego; podstawowy katalog wartosci, mających tworzyc podstawy program ų politycznego partii; stosunek partii do pozostatych aktoröw politycznych i innych elementöw otoczenia (...) program polityczny; model organizacyjny i model przywödztwa”. Natomiast strategia wyborcza stanowi „zbiör metod, technik i procedur decyzyjnych služących racjonalnej maksymalizacji wyniku wyborczego w danym miejscu, czasie i okolicznošciach w celu pozyskania možliwošci realizacji strategii i programų politycznego danego ugrupowania. Zawiera wskazöwki taktyczne i operacyjne oraz szczegöty personalne, organizacyjne i programowe”. S. Mrozowska, Strategia jako koncepcja dzialania politycznego, Gdansk 2010, s. 94-95.

11

=

Wstęp

d ia fo rm u lo w an y ch program ów , d o k try n i ideologii”6. N ato m ìast m obilizację spoleczną o d n o szą do przygotow ania i „gotowosci spoièczenstw a lub pew nych jego odlam ów do zm iany ustalonego porząd k u spolecznego czy ekonom icznego i zastąpienia go p o rządkiem in n y m - lepszym bądž efektywniej szym ”7. Poprzez pobudzanie w ew nętrznego potencjalu spolecznosci polskiej na Litwie dąžono do szeregu zm ian w žy d u publicznym . Jak stw ierdzal tu k a s z Z am ęcki „Spoleczenstwo obywatelskie nie m ože istnieč bez aktyw nosci spolecznej, czyli dobrowolnych dzialan w spólnoty ludzi na rzecz okrešlonej g rupy b ąd ž srodow iska”8. Polskie ugrupow ania pobudzaly takie inicjatywy, bądž je wspieraly. Skladaia się na to nie tylko bezpošrednia dzialalnošč organizacyjna, czy funkcjonowanie reprezentantów w organach przedstawicielskich, ale przede w szystkim inicjowanie aktyw nosci obywateli, inspirow anie zainteresow ania sprawam i publicznymi, organizowanie m anifestaci, zbieranie podpisów pod petycjami, zachęcanie do jak najszerszego uczestnictwa w wyborach, zrzeszanie się, organizowanie dzialan integrujących srodowisko, w plyw anie na proces decyzyjny. Jak podaje Stefan N ow ak „W szelki proces poznania, i to zarów no p o zn an ia naukowego, jak i p o znania w toku naszych codziennych kontaktów z otaczającym nas swiatem, jest procesem czynnym , polegającym n a selekcji i organizacji zjawisk obserwowanych i ich interpretacji. Podm iot poznający, spotykając się z wielką ilošcią bodžcow docierających don z otaczającego swiata, dokonuje jednoczešnie selekcji, tj. zwraca uwagę na - czy tež wręcz dostrzega tylko - nieliczne z wielkiej ilošci zjawisk, a inne pom ija”9. G lów nym celem bylo okrešlenie spolecznego znaczenia polskich ugrupow an politycznych. Založono, iž są one podstawowym instrum entem ochrony praw mniejszošci narodowych, wyražających ich polityczne aspiracje, inspirujących aktywnosc grupową, wykazujących dąženie do zagwarantowania obecnošci Polaków w róznych sferach žycia nie tylko politycznego, ale i spolecznego oraz oddzialywania n a funkcjonow anie spolecznosci lokalnych. Poprzez to mają zaš istotny w plyw na proces identyfikacji, okrešlanie celów ukierunkow anych na zaznaczenie swego

6 K. Krzysztofek, M. S. Szczepanski, Zrozumieč rozwój. Od spoleczetistw tradycyjnych do informacyjnych. Podręcznik socjologii rozwoju spolecznego dia studentów socjologii, nauk politycznych i ekonomių Katowice 2002, s. 159. 7 Tamže. 8 L. Zamęcki, Spoleczne podstawy ladu politycznego, Warszawa 201 1, s. 145. Jak podkrešlala Elžbieta Halas, analizując koncepcje Floriana Znanieckiego, rozwój demokracji niemožliwy jest bez konstruktywnej spolecznej aktywnosci i samoksztalcenia. W efekcie przynosi to korzysci zbiorowe jak i indywidualne. Stwierdzala „Edukacja dia demokracji oznacza dobrowolnie regulowany rozwój osobowy poprzez coraz bardziej aktywne uczestnictwo w grupach kooperujących w tworzeniu spoleczenstwa i cywilizacji jako lepszego srodowiska dia realizacji najwyžszych možliwošci každej jednostki ludzkiej”. E. Halas, Wychowanie do demokracji w ujęciu Floriana Znanieckiego, [w:] Socjologia polityczna Floriana Znanieckiego a wspólczesna polityka, red. O. Sochacki, Gdansk 1996, s. 156. 9 S. Nowak, Metodologia badati spolecznych, Warszawa 2007, s. 278. -

12

~

Wstęp

uczestnictw a w sferze spolecznej i podniesienie statusu spolecznego. W ystępuje tež zw iązek m iędzy ich dzialalnošcią, a zachow aniem obecnošci Polakow w žy d u publicznym Republiki Litewskiej. Jako ram y chronologiczne podjętego problem ų przyjęto lata 1989 - 2013. Nie pow inny one budzič zastrzežen, pom im o tego, že odrodzenie narodowe Polakow na Litwie rozpoczęlo się jeszcze w 1987 r., a pierw sza organizacja spoteczna powstala w 1988 r. Niem niej w zakresie dzialalnošci politycznej, walki o wladzę, zdobywania swej reprezentacji w organach przedstaw idelskich, aktyw nosc podjęto dopiero w 1989 r. Symbolicznym m om entem bylo przeksztalcenie wowczas, 15 kwietnia, Stowarzyszenia Spoleczno - Kulturalnego Polakow n a Litwie w sam odzielną organizację, Związek Polakow n a Litwie, poszerzając zakres dzialania row niez o cele polityczne. N ieco wczesniej p o raz pierw szy w okresie pow ojennym cztonkowie organizacji polskiej, aczkolwiek indyw idualnie, brali udzial w w yborach deputowanych ludow ych ZSRR. O kres analizy obejm uje 24 lata. Jest więc daleki o d „ujęč m igawkowych”. Daje to m ozliw osc uchw ycenia procesow, następujących zm ian spolecznych i wskazania efektow dzialari. Zam ykającą ram ą czasową jest ro k 2013. Wowczas AWPL byla w koalicji rządzącej krajem , posiadala w lasną ffakcję w parlam encie i p o raz pierw szy jej przedstawiciel zasiadal w prezydium Sejmu, rządzila lub w spolrządzila w 6 sam orządach (a przez pew ien czas naw et w 7), posiadala swoją reprezentację europarlam entarną. Szczegolne, sym boliczne znaczenie m iato to, iž Litwa 1 lipca objęta prezydencję w U nii Europejskiej. N atom iast polska partia w tym czasie wspolrządzila krajem. Stwarzalo to w srod mniejszošci polskiej nadzieję n a rozwiązanie nabrzm ialych problem ow i bylo odbierane jako swoista nobilitacja. W ciągu ostatnich dwudziestu lat ukazalo się wiele publikacji odnoszących się do položenia Polakow w Republice Litewskiej. W srod badaczy podejmujących tą problematykę są m.in. Tadeusz Bialek, Grzegorz Blaszczyk, Izabela Boruciriska, Miroslaw Boruta, Rom uald Brazis, Krzysztof Buchowski, Swietlana Czerwonnaja, A dam Dobronski, ks. R om an Dzwonkowski SAC, Piotr Eberhardt, Andrzej Firewicz, Kingą Geben, Mieczyslaw Jackiewicz, Dorota Jaworska, Iwona Kabzinska, Krzysztof Kawęcki, Albin Koprukowniak, Marceli Kosman, Janusz M. Kupczak, Zbigniew Kurcz, Elžbieta Kuzborska, Jozef Kwiatkowski, Piotr Lossowski, M arek Marszalek, Jolanta Mędelska, Maciej Mieczkowski, Irena Miklaszewicz, Lech M roz, M ariusz Roman, W anda K. Roman, Renata Runiewicz - Jasinska, Krzysztof Sidorkiewicz, Jan Sienkiewicz, Jacek Sobczak, Henryka Sokolowska, Aleksander Srebrakowski, Jerzy Surwilo, Alicja Szerląg, Jozef Szostakowski, M onika Szpiczakowska, Severinas Vaitiekus, Jaroslaw Wolkonowski, Krzysztof W ožniakowski, A nna Zielihska, C ezary Žolędowski. Rowniež autor opublikowal dotychczas szereg pozycji naukowych i publicystycznych dotyczących tych kwestii, w tym m onograflę „Odrodzenie narodowe Polakow w Republice Litewskiej 1987 - 1997” (Torun 2005). Ksiąžka ta zostala przedrukowana, w latach 2005 - 2006, przez wydawany w W ilnie w języku polskim, dziennik „Kurier W ilenski”10.

10 Po zakonczeniu publikacji ksiąžki na lamach gazety, w dowod uznania ,,Za wybitny -

~

—

—

—

13 -

Wstęp

D otychczas specyfika funkcjonow ania polskich ugrupow ari politycznych n a Lit wie, dziaialnošci wydzielonych S truktur poszczegölnych p artii adresujących swoją ofertę do polskiego elektoratu oraz aktyw nosci Polaköw w innych partiach, stanowiąc niejako konkurencję dla wlasnego srodowiska narodo>vego, nie byla szerzej analizow ana. O ile pow stala pew na ilošč publikacji odnoszących się w j akim s stopniu do ZPL czy AWPL lub w nieco szerszym kontekscie praw obywatelskich, uczestnictw a w organach przedstawicielskich, to funkcjonow anie A liansu M niejszošci N arodow ych - A liansu O byw ateli Litwy, Polskiej P artii Ludowej, kluböw w partiach litewskich, Kongresu Polaköw Litwy, obecnošci Polaköw reprezentujących w samorządach czy parlamencie ugrupow ania ogölnokrajowe, nie podlegata glębszej analizie. Naležy jed n ak zwröcic uwagę n a ksiąžkę Zbigniewa Kurcza „M niejszošč polska na Wilenszczyznie” (Wroclaw 2005), ktöra jest pew nym kom pendium wiedzy dotyczącym tej narodow osci oraz Krzysztofa Sidorkiewicza „M iędzy dem okracją a buntem . D zialalnošč polityczna i sam orządow a Polaköw w Republice Litewskiej (1988 - 2011)” (Elbląg 2011), zarysowującą pew ne problem y spolecznošci polskiej, odnoszącą się glöwnie do dziaialnošci ZPL i procesu wyborczego do poszczegölnych organöw wladzy. W trakcie przygotow yw ania niniejszej pozycji do d ru k u ukazala się röwniez ksiąžka Krzysztofa Kawęckiego „Polacy na W ilenszczyznie 1990 - 2012” (W arszawa 2013). Opisująca podstawowe problem y mniejszosci polskiej, na terenie ich największej koncentracji przestrzennej. W spom niane pozycje posiadają jednak zupelnie inny Charakter niž prezentow ana ksiąžka. Slusznie zauwazyl Antoni Sulėk, že „Zjawiska spoleczne są zbyt zložone, by m ožna je bylo zbadač jakąš jedną m etodą, m ają zbyt w ide aspektöw by wszystkie je m ožna uchwycic np. tylko w badaniach dokum entarnych lub tylko w badaniach eksperymentalnych. Pojedyncze procedury chwytają tylko wybrane aspekty zložonych zjawisk”11. W ybör m etod podporządkow any jest problematyce badania12. Wyjašniając pojęcie metody, m ožna przyjąč za Januszem Sztum skim , že jest to „system založen i regul pozwalających na takie uporządkowanie praktycznej lub teoretycznej dziaialnošci, aby m ožna bylo osiągnąč cel do jakiego się šwiadomie zmierza”13. Podstawową m etodą zastosow aną w trakcie b ad an byla analiza dokum entöw zastanych. Postępow anie w ty m zakresie u k ieru n k o w an e jest zaröw no, n a opis rzeczywistošci, ustalenie faktöw, ja k i ich interpretację14. Jako d o k u m en ty rozum iane są tutaj „wszelkie pisem ne žrodla danych dotyczących zjawisk spolecznych, wklad w badanie i popularyzację dziejöw najnowszych Polaköw na Litwie”, redakcja i czytelnicy, 13 paždziernika 2006 r., przyznali autorowi tytul „Honorowego Autora « K u rie ra W ileh skiego»”. 11 A. Sulėk, W terenie, w archiwum i w laboratorium. Studia nad warsztatem socjologa, Warszawa 1990, s. 7-8. 12 S. Nowak, Metodologia badan..., s. 47. 13 J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badan spolecznych, Katowice 1999, s. 66. 14 L. Soloma, Metody i techniki badan socjologicznych. Wybrane zagadnienia, Olsztyn 2002, s. 81. -

14

■

Wst§p

czyli napisy zam ieszczone w m ateriale trw a iy m (...); r?kopisy, archiwalia, d ru k i itp. Swiadectwa faktow i w ydarzen interesuj^cych nauki spoleczne, jakie m ozem y znalezc w przeroznych publikacjach о charakterze ksi^zkowym , w czasopismach; w codziennej prasie i w innych zapisach, jak im i np. notatki, protokoly, czy spraw ozdania pryw atne albo urz?dow e”15. M ateriafy te S4 z zatozenia wielow^tkowe i w niewielkim stopniu posiadaj^ w ystandaryzow an^ form ?16. Ich grom adzenie stanowi je d n a k p o m ia r nieinwazyjny, pozw ala wi?c n a unikni?cie kontam inacji danych17. Jak stwierdzil Leszek A. Gruszczynski „Kazdy rodzaj zrodia m a swoje zalety i wady, choc wydaje si?, ze zrodia zastane S4 dla badan socjologicznych przydatniejsze”18. Jednym z podstawowych czynnikow zrodel inform acji, ksztaltowania przekonan, dotycz^cych rzeczywistosci spoiecznej oprocz kontaktow interpersonalnych, wpiywu srodowiskowego i wiasnych doswiadczen stanowi^ srodki spoiecznego przekazu19. Tomasz Goban-Klas wskazuje, iz „Systemy spoieczne sq. oparte n a podsystem ach, ktore z kolei same zawieraj^ podsystemy. Podsystem polityczny - system wiadzy jest niezb?dny do fiinkcjonow ania spoieczenstwa. Ale n a jego rzecz swiadcz^ uslugi inne podsystemy, w tym gospodarczy, k tory zapewnia m a te r ia l^ podstaw ? zycia spoiecznego oraz m edialny zapewniaj^cy obieg inform acji w skali calego system u (inaczej spoieczenstwa)”20. M edia stanowi^ nie tylko p ro d u k t spoieczenstwa, ale s$ row niez odbiciem jego historii i dosw iadczen21. W plyw aj^ n a ksztaltow anie swiadom osci22. Srodki prze-

15 J. Sztumski, Wstgp do..., s. 153-154. 16 G. Babinski, Metodologia a rzeczywistosc spoleczna. Dylematy badari etnicznych, Krakow 2004, s. 51.

17 Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach spolecznych, Poznan 2001, s. 333.

18 L. A. Gruszczyhski, Elementy metod i technik badan socjologicznych, Tychy 2002, s. 37. 19 K. Podemski, Analiza wiedzy spoiecznej kreowanej przez srodki masowego przekazu. Przypadek tygodnikow polskich w 1981 roku, [w:] Poza granicami socjologii ankietowej, re d A. Sutek, K. Nowak, A Wyka, Warszawa 1989, s. 78. Jak stwierdzala Urszula Kusio „sposob reagowania na przekazy [medialne] oraz efekty reagowania (w sferze ludzkich postaw, zachowan i ocen) uwarunkowane s$ czynnikami spoiecznymi i demograficznymi. Ludzie о podobnej charakterystyce spoiecznej reagufe w zblizony sposob na przekazy; zmiana czynnikow spolecznych i demograficznych wywoluje zmian? sposobu korzystania z przekazow. Silny wplyw na interpretacj? tresci przekazywanych przez mass media т щ grupy pierwotne (rodzina, grupy rowiesnicze), a w szerszych ukladach spolecz­ nych przywodcy opinii. Poniewaz cztowiek nalezy do wielu grup, kazda z nich wywiera pewien wplyw na recepcj? przekazow. W spoleczenstwie pluralistycznym szczegolnego znaczenia nabiera zdolnosc jednostki do samodzielnego, krytycznego i odpowiedzialnego dokonywania wyborow”. U. Kusio, Srodki masowego komunikowania, [w:] Wprowadzenie do socjologii kultury, re d M. Filipiak, Lublin 2009, s. 144. 20 T. Goban-Klas, Cywilizacja medialna, Warszawa 2005, s. 217. 21 Tenze, Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radio, telewizji i Internetu, Warszawa 2004, s. 155. 22 M. McLuhan, Zrozumiec media. Przedluzenia czlowieka, Warszawa 2004, s. 53. - ■

■

—

—

-

—

-------------------------

15

=

Wstęp

k azu są w ykorzystyw ane jako in strum ęnty transm isji stanow isk rožnego rodzaju instytucji. Zam ieszczają one inform acje, a n a liz ę interpretacje, kom entarze, ktöre odnoszą się do wažnych zjawisk žycia spolecznego. Ich žrodlem są przedstawiciele w ladz krajowych, lokalnych, p artii politycznych, organizacji spolecznych, liderzy rožnych srodowisk, specjališci rozm aitych dziedzin. N iejednokrotnie m edia kreują rzeczywistosc spoleczną. Ustalają norm y, modele, standardy zachowan. Dia wielu są podstaw ow ym žrodlem w iedzy o swiecie w spölczesnym i jego przeszlošci23. Odzwierciedlają więc niepokoje i zainteresow ania spoleczne, dają ich swiadectwo, ale tež je ksztaltują24. Częstokroč wplywają bezpošrednio na podejm owanie decyzji politycznych. Stanowią więc w procesach politycznych w ažną instytucję pošredniczącą25. Zasadniczo poruszają one kwestie budzące zainteresow anie spoleczne. U kazują dom inujące dyskursy. Stanowią przez to niezw ykle w ažną bazę danych26. Aczkolwiek naležy z pew ną ostrožnošcią podchodzič do zawartych w nich materialöw. Nie zawsze bowiem są one dokladne, bywają tež zdeform owane, tendencyjne, fragm entaryczne, czy posiadające zabarw ienie ideologiczne27. Dlatego naležy je weryfikowac korzystając z wielu m aterialöw m edialnych oraz innych žrodel. Niem niej w každym przypadku są istotnym zbiorem w iadom osci dotyczących žycia spolecznego. W ažn y m žro d lem inform acji są row niež d o k u m e n ty urzędow e. Pojęcie to „obejmuje spraw ozdania, protokoly, zestawienia liczbowe, wykazy, zapisy, opisy,

23 T. Goban-Klas, Media i komunikowanie.. s. 114-115. Naležy zwröcicr6wniežuwagę naopinię Marka Jachimowskiego „W spoleczenstwie wolnosd, z prawem obywatela do krytyki, do infor­ macji i do informowania innych, dziennikarze stoją przed wielką spoleczną odpowiedzialnošcią. Odpovviedzialnošč ta niejest istotna tylko dlatego, že media, a tym samym i dziennikarze wplywają wjakims stopniu na wladzę. Waga tej odpowiedzialnosd wyplywa przede wszystkim z tego, že w wspölczesnym swiecie zmierzającym ku spoleczenstwu informacyjnemu žyč i dzialač to znaczy korzj^tač z informacji i to w dužym stopniu tych dostarczonych za posrednictwem mediöw. ( ...) Okreslonezasobyinformacjizdobytezprzekazowdziennikarskichwykorzy­ stywane są tak w komunikowaniu spontanicznym, jak i w komunikowaniu instytucyjnym/ korporacyjnym”. M. Jachimowski, Dziennikarstwo w spoleczenstwie informacyjnym (krötlde wprowadzenie do problemų), [w:] Media i komunikowanie w spoleczenstwie demokratycznym. Szkice medioznawcze, red S. Michalczyk, Sosnowiec 2006, s. 32. 24 A. Briggs, P. Burke, Spoleczna historia mediöw. Od Gutenberga do Internetu, Warsza­ wa 2010, s. 247. Janusz Sztumski stwierdzal „Dziennikarze są utožsamiani z ludžmi wyražającymi « g lo s opinii p u b liczn e j» lub tež z istotami wyražającymi « d u c h a c z a s u » , w ktörym žyją. W rzeczywistosci dziennikarze są nie tylko wyrazicielami jakiejš « o p in ii publicznej», czyli pewnych ogölnych mniemari na jakiš temat, lecz przede wszystkim jej twörcami i organizatorami”. J. Sztumski, Elity ich miejsce i rola w spoleczenstwie, Katowice 1997, s. 74. 25 W. Schulz, Komunikacja polityczna. Koncepcje teoretyczne i wyniki badari empirycznych na temat mediöw masowych wpolityce, Krakow 2006, s. 9,30. 26 G. Mautner, Analizagazet, czasopism i innych mediöw drukowanych, [w:] Jakosciowa analiza dyskursu w naukach spolecznych, red R. Wodak, M. Krzyžanowski, Warszawa 2011, s. 54. 27 W. Schulz, Komunikacja polityczna..., s. 37. = 1 6 --------------------. . --------------------------------------. .

Wstęp

spisy, przepisy, pisma i inne m aterialy pisane wytwarzane przez urzędy, instytucje i organizacje. (...) Powszechna opinia socjologdw i podręczniki metodologii zaliczają dokum enty urzędowe do podstawowych i najbardziej wartosciowych žrodel informacji w socjologii”28. A naliza danych statystycznych, uzaležniona jest od ich dokladnošci, adekwatnosci do podejmowanego problemų, porownywalnosci wskaznikow29. О ile przykladowo precyzyjnie gromadzone są w yniki wyborow wladz rožnych szczebli, to dane dotyczące struktury ugrupowan i zmiany liczebnošci bazy czlonkowskiej polskich ugrupowan w Republice Litewskiej, zachowano dose fragmentaryeznie. Dokumenty urzędowe dzielone są na pierwotne oraz wtorne. Pierwsze stanowią bezpošredni zapis faktow wykonany przez swiadkow bądž uezestnikow. Drugie zaš opracowane zostaly na podstawie analizy dokumentow pierwotnych lub relacji. Dane urzędowe są przede wszystkim „obiektywne”, czyli rejestrujące zachowania i atrybuty, niž „subiektywne”, czyli wyražające pewne dyspozyeje. Wažnym rodzajem dokumentow są takže akty normatywne, regulaminy czy wytyezne. Okrešlają one swoiste ram y žycia spolecznego30. Istotnym elementem jest kwestia weryfikaeji materialow, со ulatwia korzystanie z szerokiej bazy zrodlowej. Jak zwracal uwagę Antoni Sulėk „Dane urzędowe šiužą celom heurystycznym lepiej niž dane wywolane przez socjologa. Te drugie zawsze zbierane są po to, by zbadač jakiš juž sformulowany problem lub sprawdzic juž postawioną hipotezę. Dane urzędowe, będąc naturalnym produktem žycia spolecznego, nie mają takiego ograniezenia”31. Praca oparta zostala na rožnorodnych žrodlach. Przede wszystkim prasie ukazującej się w analizowanym okresie na Litwie w języku polskim 32 i rosyjskim33, uzupelnionej o wyrywkową kwerendę wydan litewskich34oraz w Rzeczypospolitej, jak tež w innych krajach. Stwarzają one možliwošc wielowątkowego ujęcia badanej problematyki, konfrontaeji i weryfikaeji zawartych danych. W srod nich bowiem są czasopisma związane z rožnymi srodowiskami politycznymi (np. „Nasza Gazeta” - ZPL, „Sovietskaja Litva”, „Ojczyzna”, „Czerwony Sztandar”, „Komjaimimo tiesa” - KPZR, „Atgimimas” - „Sąjūdis”, czy nieformalnie „Tygodnik Wilenszczyzny” z AWPL i „Nasz Czas” z PPL), gazety będące oficjalnymi organam i parlam entu i rządu („Kurier W ilenski”, „Echo Litwy”, „Lietuvos aidas”), powiązane z wladza28 29 30 31 32

A. Sulėk, Ogrdd metodologii socjologicznej, Warszawa 2002, s. 103. E. Babbie, Podstawy badan spolecznych, Warszawa 2009, s. 374. A. Sulėk, Ogrod metodologii..., s. 105-106. Tamže, s. 110. „Czerwony Sztandar”, „Gazeta Wilenska”, „Kurier Wilenski”, „Magazyn Wilenski”, „Nasz Czas”, „Nasza Gazeta”, „Ojczyzna”, „Przyjažn”, „Przykazania Lenina”, „Slowo Wilenskie”, „Tygodnik Wilenszczyzny”, „Znad Wilii”. 33 „Вечерние новости”, „Советская Литва”, „Экспресс неделя”, „Эхо Литвы”, „Литовскій Курьеръ”, „Литовскій Курьерь-Daily”, „Мирный атом”, „Республика”. 34 „Atgimimas”, „Komjaunim o tiesa”, „Lietuvos aidas”, „Lietuvos rytas”, „Pozicija”, „Respublika”, „Vakarines nauijenos”, „Valstiečių laikraštis”.

17

=

Wstęp

m i lokalnym i („Przykazania Leniną”, „Przyjažn”) i szereg innych wydari. Lącznie jako žrodla wykorzystano 75 tytulow prasowych. Ujm owaly one kwestie związane z funkcjonow aniem m niejszošci polskiej, jej ugrupow an, relacji z innym i narodowošciami z rožnej perspektywy. Bylo to więc odzwierciedlenie žydą i ocen nie tylko šrodowiska polskiego, ale row niež litewskiego oraz rosyjskiego. Ta rožnorodnošč podnosila jakošč zebranych danych. Interesujące elementy wniosly dokum enty z Litewskiego A rchiw um Specjalnego (Lietuvos Ypatingasis Archyvas) dające možliwosč dostępu do danych przez wiele lat zastrzežonych, um ožliwiających zaznajom ienie się z postrzeganiem funkcjonow ania spolecznosci polskiej przez služby specjalne. D rugim w ktorym zostala przeprow adzona kw erenda jest archiw um Akcji W yborczej Polakow n a Litwie. N iestety nie jest ono dostatecznie usystem atyzow ane i kom pletne. N iem niej d o ­ k u m en ty w n im zawarte ukazują od w ew nątrz dzialalnošč polskiej p artii i dąženie do w ypracow ania przez nią strategii oraz relacji z innym i ugrupow aniam i. A ntoni Sulėk podkrešla znaczenie tego typu dokum entow stwierdzając „O dslaniają one hierarchie i procesy podejm ow ania decyzji w organizacjach, rejestrują interakcje w organizacji i ko n takty organizacji z otoczeniem , dają wgląd w šrodowiska i kultu ry organizacyjne, w procesy autoprezentacji organizacji, w jej pam ięč kolektywną zapisaną w archiw ach”35. Powažnym zbiorem inform acji byly takže žrodla elektroniczne. W ym ienic tu naležy zwlaszcza p ortal Sejmu (Seimas), zawierający szczegotowe dane dotyczące aktyw nošci parlam entarzystow i bazy prawnej http://w w w 3.lrs.lt, portal G!ownej Komisji Wyborczej Republiki Litewskiej (Lietuvos Respublikos vyriausioji rinkim ų komisija) obejm ujący akty norm atyw ne regulujące proces w yborczy oraz wszelkie d an e ilošciowe dotyczące w ynikow w yborow organow rožnego szczebla h ttp :// w ww .vrk.lt, szereg portali inform acyjnych lub analitycznych, wšrod ktorych naležy zwrocič uwagę przede w szystkim na Delfi, m ający autonom iczną wersję litewską, rosyjską i polską. W znacznie m niejszym stopniu w ykorzystano portale organizacji polskich, gdyž częšč z nich ich nie prowadzi, a inne są sporadycznie uaktualniane i niezbyt rozbudowane. Uwzględnič naležy rowniež žrodla wywolane przez autora. Grzegorz Babinski wskazuje, iž przed e w szystkim są to „inform acje pierw otne pow stale w w y n ik u dzialalnošci lub z inicjatywy badacza. Okrešlenie « in fo rm ac je p ie rw o tn e » oznacza bądž tzw. zdanie protokolarne, opisy zachowari i zapisy wypowiedzi, bądž pew ne uogolnienia, powstale jednak w w yniku szeroko rozumianej obserwacji rzeczywistošci spolecznej. Nie zalicza się do žrodel wywolanych tych materialow, ktore zostaly wykonane wprawdzie przez badacza, ale w oparciu o istniejące juž dane pierwotne”36. Wskazač tu naležy relacje zebrane przez autora oraz wywiady opublikowane w prasie.

35 A. Sulėk, Ogrdd metodologii..., s. 129. 36 G. Babinski, Pojęcie i typy irodei w badaniach socjologicznych, [w:] Metody i techniki badan spolecznych. (Wybor tekstow)f wyb. i red. M. Malikowski, Rzeszow 1984, s. 64. =

18

—

—

-------------------------

-

—

—

Wst§p

Podczas kilkudziesifciu pobytow w latach 1990 - 2013, autor dokonywal rowniez spostrzezen istotnych dla przebiegu b ad a n ja k tez prow adzil obserw acje37. Sluzyty one poznaniu spolecznych w arunköw zycia oraz dzialania jednostek w ich naturalnych srodowiskach. Umozliwito to lepsze wczucie sif w analizowan^ problem atykf i dato niezbfdne doswiadczenie poprzez znajom osc terenubadaw czego. Obserw acja polega n a „bezposrednim rejestrow aniu zdarzen, zachowan, zjawisk zwi^zanych z badanym i obiektami. Podstawowe inform acje о rzeczywistosci docieraj^ do badacza bez posrednictw a dodatkow ych ogniw kom unikacyjnych”38. O bserw acje byly niestandaryzow ane (planowe, bez n a rz f dzi systematyzuj^cych, realizow ane w sposob sw obodny), jaw ne (badani posiadali w iedzf, iz podlegaj^ obserwacji) b^dz tez ukryte (gdy obserw ow ani nie zdawali sobie sprawy z faktu, ze uczestnicz^ w badaniu) oraz nieuczestnicz^ce, zwane tez niekiedy zew nftrznym i (nie fu n kcjonuj^c w grupie, w ystfpuje m ozliw osc sw obodnego p o ru sz an ia sif w srodow isku podlegaj^cym badaniu)39. Barbara Tedlock ocenia, iz dzifki obserwacjom uzyskuje sif „pol^czenie inform acji poznawczych i emocjonalnych”40. Daj^ one mozliwosc poszerzania dociekliwosci poznawczej przez inspirowane dyskusje, rozmowy, percep cjf w zrokow^41. Znacz^cym uzupetnieniem zebranych danych byla zas bogata literatura. Z grom adzone m aterialy p o d d an e zostafy analizie jakosciowej. Jak stw ierdza Janusz Sztumski, uw zglfdnia sif w niej „catoksztalt cech, wskazuj^cych n a to, czym jest dany p rzedm iot i zjawisko i czym rözni^ sif one o d innych. Inaczej möwi^c: jakosc ukazuje n am specyfikf danego przedm iotu lub zjawiska”42. C elem jest w ife opisanie procesow, zrozum ienie zachow an ludzi i ich m otyw ow w konkretnym kontekscie spolecznym. O dnosi sif to do postaw jak i samego dzialania43. Dokonuje sif tego poprzez bezposredni kontakt z badan$ rzeczywistosci^44. Um ozliwia w ife doglfbniejsze ujfcie zjawiska spolecznego. U latw ia zblizenie sif do perspektyw y

37 Autor w latach 1998 - 1999, byl takze publicyst^ ukazuj^cego sif w Wilnie dwutygo-

38 39 40 41 42 43 44

dnika „Znad Wilii”. Ponadto od 1990 r. uezestniezyl w debacie publieznej poprzez wypowiedzi na lamach „Kuriera Wilenskiego”, „Magazynu Wilenskiego”, „Tygodnika Wilenszczyzny” i polskiej audycji Radia Litewskiego. H. Ogryzko-Wiewiorowski, Wprowadzenie do metod badawezyeh w socjologii, Lublin 1986, s. 189. R. A. Podgörski, Metodologia badan socjologicznych. Kompendium wiedzy metodologicznej dla studentöw, Olsztyn 2007, s. 193. B. Tedlock, Obserwowanie uczestnictwa i narodziny etnografii publieznej, [w:] Metody badan jakosciowych, 1. 1, red. N. K. Denzin, Y. S. Lincoln, Warszawa 2010, s. 667. H. Ogryzko-Wiewiorowski, Wprowadzenie do..., s. 197 J. Sztumski, Wst?p do..., s. 26. Ю. С. Колесников, Прикладная социология, Ростов-на-Дону 2001, s. 143. A. Radziewicz-Winnicki, Zmieniajqca si? rzeczywistosc spoleczna we wzorcach zalecanych badan i podstawowych zrodlach informacji (refleksje z perspektywy socjologii ipedagogiki), [w:] Problemy wspolczesnej metodologii, red. J. Krajewski, T. Lewowicki, J. Nikitorowicz, Olecko 2001, s. 97.

19

=

Wstęp

uczestniköw i poznania ich m otyw öw dzialah oraz m echanizm öw, ktöre wpfywają na ich zachowanie. Uwypukla w aspekcie konstruow ania irzeczywistosci spoleczny charakter tego procesu45. Jak zwracali uwagę M atthew B. Miles i A. M ichael H uberm a# w odniesieniu do danych jakosciowych „Są one zrödlem dobrze ugruntow anych, bogatych opisöw i w yjasnien procesöw w jasno okrešlonych kontekstach lokalnych. Kiedy posiadam y dane jakosciowe, m ozem y zachowac przeplyw czasu, widziec dokladnie, jakie zdarzenia prowadzą do jakich konsekwencji i wyprowadzac užyteczne wyjasnienia. W iem y röwniez, že dobre dane jakosciowe praw dopodobnie m ogą doprow adzic do nieoczekiwanych, a szczęšliwych odkryč, do nowej integracji wiedzy; pom agają badaczom wyjsc poza początkowe ujęcia i stworzyc albo poddač korekcie ram y pojęciowe”46. Badania jakosciowe dają mozliwosc więc ukazania zachowah codziennych j ak i zm ian następuj ących w czasie47. W b ad an iach tych jako m aterial em piryczny, uzyw any jest przede w szystkim u trw a lo n y tekst, a n ie liczby. To in terp retaty w n e i n aturalistyczne podejšcie d o badanej rzeczywistosci48. U zupelnieniem byla przeprow adzona analiza ilosciowa w o d n ie sie n iu d o n iek tö ry c h aspektöw w y lan ian ia rö zn eg o ro d z a ju o rg an ö w w ladzy, elem e n tö w ich fu n k c jo n o w an ia, kw estii d em o g ra ficzn y c h i osw iaty w języku polskim , jako największego przejaw u žycia instytucjonalnego Polaköw w R epublice Litew skiej. M ow iąc o ilošci u w zg lęd n iam y „takie cechy dan y ch p rzed m io tö w i zjawisk, jakie d ają się okrešlič za p o m o cą liczby”49. T riangulacja u m o zliw ia k o n tro lę w y n ik ö w o raz p o szerzen ie p o te n c ja lö w p o znaw czych50. K onstrukcja ksiąžki m a charakter chronologiczno - problem ow y i zm ierza do ukazania zaröwno specyfiki dzialalnosci polskich ugrupow an politycznych ja k te ž ich spolecznego znaczenia. Rozdzial wprow adzający do analizowanej tem atyki to „Polacy na Litwie w okresie w alki o niepodleglošč republiki”. Nieco w ykracza on poza przyjęte ram y czasowe. Bylo to jed n ak niezbędne by ukazač tlo historyczne zdarzeh rzutujące n a analizow ane zagadnienia. Jak zauwaza Stefan N ow ak „adekwatne wyjasnianie przyczynowe wielu wspölczesnych n am elementöw m uši często byč przede wszystkim wyjasnieniem genetycznym”51. Zawarte w nim zostaly mate-

45 D. Silverman, Prowadzenie badan jakosciowych, Warszawa 2008, s. 32-33. Uwe Flick wskazywal na „dąženie do rozszyffowania - przy užyciu kategorii znaczących i bogatych w szczegöly - tego, w jaki sposob ludzie tworzą swiat woköl siebie, co robią lub co im się przydarza. Interakcje i dokumenty postrzega się tu jako sposoby konstruowania procesöw spolecznych, w ramach ktörych ludzie wspolpracują lub konkurują ze sobą”. U. Flick, Projektowanie badania jakosciowego, Warszawa 2011, s. 13. 46 M. B. Miles, A. M. Huberman, Analiza danych jakosciowych, Bialystok 2000, s. 1. 47 D. Silverman, Interpretacja danych jakosciowych, Warszawa 2007, s. 52. 48 U. Flick, Projektowanie badania..., s. 22. 49 J. Sztumski, Wstęp do..., s. 26. 50 U. Flick, Projektowanie badania..., s. 31. 51 S. Nowak, Metodologia badari..., s. 372. =

20

-

"

-

—

...................................................................................

Wstęp

rialy dotyczące statusu Polakow w LSRR, zm ian wywolanych polityką pierestrojki, sto su n k u ruchow niepodleglošciow ych wobec ludnošci polskiej, sporow o język urzędow y, d ąžen ia do au tonom ii polskiej oraz postaw Polakow w obec kw estii suwerennošci republiki. W następnym rozdziale „Zwiększanie obecnošci Polakow w žyciu publicznym poprzez dzialalnošč polskich ugrupow an o celach spoieczno-politycznych” przedstaw iono Związek Polak 6w n a Litwie oraz Kongres Polakow Litwy. W trzecim zatytulow anym „Rola i znaczenie polskich p artii oraz problem aktywnošci Polakow w innych ugrupowaniach politycznych” omowiono dzialalnošč Akcji W yborczej Polakow na Litwie, A liansu M niejszošci N arodow ych - A liansu Obyvvateli Litwy, Polskiej Partii Ludowej, uczestnictwo Polakow w rožnych partiach jak tež Polskim Podkomitecie Nowego Zvviązku i Klubie Polakow na Litwie ProLibera. W kolejnym „M iędzy izolacją a wspolpracą. Polskie ugrupow ania w sam orządach Republiki Litewskiej” przeanalizow ano zm iany w zakresie funkcjonow ania wladz kom unalnych, stosunek šrodow isk litewskich do kw estii aktyw nošci Polakow we w ladzach lokalnych, dzialalnošč polskich radnych oraz stopniow y w zrost ich znaczenia. W rozdziale „U w arunkow ania i proces ksztaltow ania reprezentacji parlam entarnej polskich ugrupow an oraz jej aktyw nošč n a rzecz m niejszošci polskiej”, przedstaw iono funkcjonow anie nie tylko poslow polskich ugrupow an, ale rowniež Polakow reprezentujących inne šrodowiska, ich relacje z większošcią parlam entarną, ktora przeszla ewolucję od konfrontacji, przez izolację do wspolrządzenia. Rozdzial „Polacy wobec w yborow prezydenckich i europarlam entarnych” zawiera analizę uczestnictw a polskich ugrupow an w kam paniach i preferencji w w yborach giowy panstw a, až po wystawienie pierw szy raz w historii powojennej Litw y wlasnego kandydata. D opeinienie stanow i opis zm ian postaw wobec akcesji Litwy do U nii Europejskiej, aktyw nošč polskich w yborcow i uzyskanie reprezentacji. Zam yka ksiąžkę rozdzial „M iędzy deklaracjam i a praktyką. Problem y polskiej m niejszošci w šwietle polityki panstw a litewskiego i wlasnej aktyw nošci spoleczno-politycznej” Stanowi on niezbędne uzupelnienie wczešniejszych rozwažan. Przedstawiono w nim kvvestie zw iązane zproblem atyką językapolskiego jako pom ocniczego, oryginalną pisow nią im ion i nazwisk, zagroženiam i dla ošw iaty polskiej, problem em reprywatyzacji i položeniem ludnošci polskiej w kontekšcie relacji m iędzypanstwowych. Ksiąžka ta stanowi pienvszą probę kompleksowej analizy i oceny zjawiska funkcjonow ania polskich ugrupow an politycznych we wspolczesnej Litwie. U kazuje rolę jaką odgryw aly one w okrešlaniu statusu tej ludnošci, poprzez podejm ow ane przez nie m echanizm y obrony i aktyvvizacji grupowej. Opisuje relacje z większošcią litewską. Przedstaw ia tež w plyw na rozm aite rodzaje zachow an politycznych. Wskazuje jednoczešnie na spoteczne znaczenie funkcjonowania polskich ugrupowan dla sam oorganizacji m niejszošci polskiej, uchronienia jej stanu posiadania, poszerzenia standardu praw i swobod, zachowania tožsam ošci narodowej, zaspokajania potrzeb zbiorow ych oraz oczekiw an zarow no w žyciu codziennym jak row niež pewnej perspektyvvie czasowej.

21

=

Wstft)

Ukazuje oddzialyw anie ugrupow ari n a konsolidacjf spoleczhosci polskiej, poszerzanie ich bazy o inne narodow osci, zwlaszcza mni'ejszosci, okreslanie celow, ksztaltow anie opinii publicznej, d^zenie do ograniczenia dysproporcji, przez co zm ierzano do zm iany pozycji w stru k tu rz e stratyfikacyjnej, form ow ania wi^zi. Poddaje analizie n a ile polscy politycy wyczuwaj^ nastroje spoleczne i w stanie adekwatnie zareagowac na nie. Podobnie ja k to czy wplywaj^ skutecznie na rozwi^zywanie problem ow spolecznych. Uwzgl^dnia aktyw ne uczestnictw o w rozwoju spoleczeristwa oznaczaj^cym „pew n^ zm iany w charakterze i w relacjach spolecz­ nych pozycji zajm ow anych przez rozne g rupy ludzi”52. D okonuje pew nej oceny strategii funkcjonowania okreslaj^cej bardziej skuteczn^ drog$ post^powania w celu osi^gni^cia zam ierzonych celow. Czy poprzez dzialalnosc w rozm aitych partiach ogolnokrajowych, b^dz tez poprzez wlasne narodowe, ugrupow ania polityczne.

52 N. Elias, Czym jest socjologia?, Warszawa 2010, s. 229. =

22

■

Rozdzial I

POLACY NA LITWIE W OKRESIE WALKI O NIEPODLEGLOŠČ REPUBLIKI W wyniku II wojny swiatowej w sposob zasadniczy zmienilo się položenie zaröwno ludnošci polskiej jak i litewskiej. Walki, represje, przesunięcia granic, skutkowaly znaczącym i procesam i m igracyjnym i. P rzede w szystkim jed n ak podstaw ow ym efektem byiy zm iany spoleczne i polityczne. W sposob szczegölny dotknęly one ludnošč polską, gdyž 9 527 k m 1 2 terytorium Rzeczypospolitej zostato wlączonych do Litwy1. N a tym obszarze w 1939 r. zamieszkiwalo 537 tys. osob2. Litwa jednak stracila niepodleglošč i jako Litewska Socjalistyczna Republika Radziecka (Lietuvos Tarybų Socialistinė Respublika) stala się częšcią skladową Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (Tarybų Socialistinių Respublikų Sąjunga). Polacy poddani zostali rozm aitym represjom 3. W sposob istotny obnižony zostal ich status spoleczny4. W plynęlo to n a umiejscowienie ludnošci polskiej w strukturze stratyfikacyjnej kraju5. Z elity spolecznej stali się srodowiskiem m arginalizow anym . Z większošci

1 M. Boruta, Czwarty sąsiad: Litwa. Informacje o terytorium i skladzie narodowosciowym ludnošci od 1918 roku, „Przegląd Polonijny”, z. 3,1992, s. 145.

2 A. Koseski, Procesy migracji i spolecznošci polonijne. Problematyka metodologiczno-historiograficzna, Lublin-Pultusk 2003, s. 90.

3 Po ponownym wkroczeniu Armii Czerwonej na tereny Wilenszczyzny w lipcu 1944 r. tylko w ciągu pierwszego miesiąca aresztowano 7924 žolnierzy Armii Krajowej. А. Широкорад, Давний спор славян. Россия, Польша, Литва, Москва 2007, s. 814. 4 Status jest pozycją w strukturze stosunköw spolecznych. Poprzez röznicowanie tworzy on specyficzne uszeregowanie. Opisuje spoleczną wartosc, przypisaną do osoby lub pozycji. Okrešla wielkosc prestižu, autorytetu czy tež wladzy rozumianej jako mozliwosc wplywania na postawy innych. N. Goodman, Wstęp do socjologii, Poznan 1997, s. 52; H. Mielicka, Podstawy socjologii. Mikrostruktury spoleczne, Kielce 2002, s. 129-130. 5 Stratyfikacja jest swoistym zroznicowaniem spolecznym związanym z hierarchią grup i statusdw oraz występujących zaležnošci. Peter L. Berger wyjasnia to następująco „Pojęcie stratyfikacji wyraza fakt, že wszelka spolecznošč sklada się z poziomöw ---- r — .

23 =

Rozdzial I

narodowej przeksztalcili się w mniejszošč. Proees ten zostal zdyhamizowany przez przesiedlenia ludnosci polskiej6. W nowe granice Rzeczypospolitej w latach 1945 -1947 oraz 1956 -1959, wyjechalo co najmniej 243 708 osób7. Zaznaczyla się rowniež wyraznie selektywnosc srodowisk opuszczających terytorium republiki. Wyjezdzali przede wszystkim przedstawiciele elit, inteligencja, m ieszkancy miast, wlasciciele ziemscy, zam ožni rolnicy. W znacznie m niejszym stopniu w tym procesie uczestniczyli przedstaw iciele ubožszych warstw, zwlaszcza chtopi. Związane to bylo z polityką panstw a radzieckiego, która ukierunkow ana byla na zapewnienie stabilnych dostaw produktów rolnych8. Nie bez znaczenia byly zapewne równiez založenia ideologiczne, iž osoby te, pozbawione szerszego w sparcia instytucjonalnego, w arstw przyw ódczych, będą w większym stopniu podatne na indoktrynację ideologiczną i procesy wynarodowienia. Bowiem jak stwierdza Leon Dyczewski „Wažną rolę w ksztaltow aniu systemu spolecznego i systemu kultury narodu m ają grupy wiodące, czyli elity. O ne nadają im ostateczny ksztalt, tworząc odpow iednią strukturę spoleczną oraz preferując wartosci, normy, w zory zachowari, zwyczaje, w ierzenia, w ydarzenia i m iejsca, postacie, w ytw ory sym boliczne i codziennego užytku. A zatem elity najbardziej przyczyniają się do uksztaltow ania się tožsam ošci jakiegokolwiek narodu oraz do jej rozwoju”9.

6

7

8 9 =

pozostających ze sobą w relacjach nadrzędnosci i podporządkowania, niezaležnie od tego, czy będą to relacje wladzy, przywileju czy prestižu. Mowiąc prosciej, stratyfìkacja oznacza, že každe spoleczenstwo ma pewien System rang. Pewne warstwy stoją wyzej, inne zaš nižej. Ich suma stanowi System stratyfìkacji danego spoleczenstwa”. P. L. Berger, Zaproszenie do socjologii, Warszawa 2000, s. 79. Powszechnie wyjazdyte okrešlane są wliteraturze przedmiotu jako repatriacja. Przede wszystkim z przyczyn politycznych terminologia ta zostala przyjęta w okresie powojennym. Nie odpowiada ona jednak rzeczywistosci, gdyž repatriacja polega na zorganizowanym powrocie do kraju osób, które znalazly się z róznych przyczyn na obcym terytorium. W tym przypadku wyjezdzali oni z miejsc stalego zamieszkiwania na skutek zmiany granic panstwowych. Niejednokrotnie odbywalo się to pod presją i związane bylo z rozmaitymi zagroženiami. Dose charakterystycznie okrešlil ten proees Jan Gojlo z Miedziuk, który wyjechal z rodzicami w 1956 r. Stwierdzil on, iž byl to wyjazd „z Polski do Polski” J. Gojlo, Dziecięce lata na Wilenszczyznie, [w:] Wilerìskie korzenie. Wspomnienia, relacje, dokumenty..., red. Z. Gladkowski, B. Pilarek, Olsztyn 2012, s. 114. N. Kairiūkštytė, Lenkų repatriacija iš Lietuvos 1944-1947 m., [w:] Rytų Lietuva. Istorija, kultūra, kalba, red. Garšva, V Milius (gl. red.) et ai., Vilnius 1992, s. 124-141; M. Latuch, Repatriacja ludnosci polskiej w latach 1955-1960 na tie zewnętrznych ruchów wędmwkowych, Warszawa 1994, s. 120; P. Eberhardt, Przemiany narodowosciowe na Litwie, Warszawa 1997, s. 137; K. Buchowski, Uwagi o takzwanych „repatriacjach”ludnosci polskiej z terenów Litwy etnieznej w latach 1945-1947, [w:] Repatriacje i migraeje ludnoscipogranieza wXX wieku. Stan badah oraz zródla do dziejów pogranieza polsko-litewsko-bialoruskiego, red. M. Kietlinski, W. Šleszynski, Bialystok 2004, s. 102-110. G. Blaszczyk, Litwa wspólczesna, Warszawa-Poznan 1992, s. 323; P. Eberhardt, Prze­ miany narodowosciowe..., s. 171-172. L. Dyczewski, Naród podmiotem kultury, [w:] Tožsamosč polska i otwartose na inne spoleczenstwa, red. L. Dyczewski, Lublin 1996, s. 16.

24

-

—

—

■

■

-

—

-

~

-

Polacy na Litwie w okresie walki o niepodleglošč Republiki

1. Status ludnosci polskiej w LSRR Podczas spisow pow szechnych w latach 1959 - 1989 w ykazano tendencję do zm niejszania się udzialu ludnosci polskiej w strukturze narodow osciow ej kraju. W 1959 r. Polaköwbylo 230 107, co stanowilo 8,5%. N atom iast w 1989 r. liczebnošč osöb polskiej narodow osci wzrosla do 257 994, ale ich udzial zmniejszyl się do 7% ogölu mieszkaricow10. Z drugiej narodowosci republiki stall się trzecią po Litwinach i R osjanach11. Jednoczešnie w yraznie zaznaczaly się procesy w ynarodow ienia. B rak w lasnych organizacji i instytucji, ktöre w p e ln i w yražalyby oczekiw ania spolecznošci polskiej oraz dzialaly na rzecz ich zaspokojenia pow odow al pojawianie pew nych tendencji asym ilacyjnych. Stopniowo ograniczala się koncentracja p rzestrzen n a ludnosci. Z m iany następow aly röw niez w sferze językowej. O ile w 1959 r. 96,4% Polaköw wskazywato polski jako ojczysty, to w 1989 r. bylo to 85%12. Jedną z nielicznych sfer, gdzie uw zględniając realia polityczne i wpisując się w system Polacy m ogli podejm ow ac aktyw nosc n a rzecz podtrzym ania swej tožsam ošci narodow ej i zachow ania języka byla osw iata13, m edia m asowe, ktöre

10 P. Eberhardt, M iędzy Rosją a Niemcami. Przemiany narodowosciowe w Europie Šrodkowo-Wschodniej w X X w., Warszawa 1996, s. 56-57. Jan Sienkiewicz, nie zgadzal się z oficjalnymi danymi spisowymi uwažając je za zanižone, a nawet po częšci zafalszowane. Powolywal się przy tym na wstępne wyniki, ktöre zostaty przekazane podczas spotkania w 1989 r., Algirdasa Brazuskasa ze spolecznošcią polską. Podano wöwczas, iž na Litwie mieszka 335,5 tys. Polaköw co mialo stanowic 9,13%. Wskazywal röwniez na znaczne rozbiežnošci danych uzyskiwanych w gminach z materialami spisowymi. Aczkolwiek naležy zwröcic uwagę, iž m iędzy spisem, a pozyskaniem informacji z poszczegölnych jednostek administracyjnych miną! rok. J. Sienkiewicz, Hu jest Polaköw na Litwie?, „Magazyn Wileriski”, 1-30 listopada 1991. 11 W kolejnych spisach, przeprowadzanych juž w niepodleglej Litwie, odnotowano tendencję spadkową liczby ludnosci polskiej i jej udzialu w strukturze narodowo­ sciowej kraju. W 2001 r. Polaköwbylo 234 989 (6,7%), a w 2011 r. 200 317 (6,6%). W trakcie ostatniego spisu, 79% osöb narodowosci polskiej zadeklarowalo język polski jako ojczysty. Polacy natomiast po pierwszej dekadzie niepodleglošci stall się drugą narodowošcią po Litwinach. Naležy zwröcic uwagę, že w latach 1989-2011 liczba ludnošci republiki zmniejszyla się o 17,2%, a polskiej o 22,4%. Lietuvos gyventojai 2011 metais. 2011 m. gyventojų surašymo rezultatai. Lithuanian 2011 Population Census in Brief, Vilnius 2012, s. 20, 22, 25. 12 P. Eberhardt, Przemiany narodowosciowe..., s. 215. Niemniej ks. Roman Dzwonkowski zwracal uwagę, iž byl to najwyzszy wskaznik deklaracji języka polskiego jako ojczystego z wszystkich republik ZSRR. Stanowilo to efekt tego, že na Litwie stosowano mniej ograniczeh wobec Polaköw, niž w innych częšciach Związku. R. Dzwonkowski, Polacy na dawnych Kresach Wschodnich. Z problematyki narodowosciowej i religijnej, Lublin 1994, s. 15. 13 A. Srebrakowski, Szkolnictwo polskojęzyczne na Litwie w latach 1944-1991, [w:] Problemy ksztalcenia Polaköw ze Wschodu, red. J. Mazur, Lublin 1992, s. 55-56; A. Koprukowniak, Oswiata polska na Litwie w Rumunii i w Czechoslowacji po drugiej wojnie swiatowej (1945-1988), [w:] Dzialalnošč oswiatowa w wybranych spolecznošciach polonijnych, —

—

---------

--------

25

-

Rozdzial 1

byfy swoistym šrodkiem oddziafywania ideologicznego14, o podöbnym charakterze dzialalnošč wydawnicza15, amatorska tworczosc kulturalna16oraz podlegające wielu red. A. Koprukowniak, Lublin 1994, s. 89-103; J. Kwiatkowski, Szkolnictwo polskie na Litwie w latach powojennych. Krôtkizarys, [w:] Oswiata polskojęzyczna za granicq. Stan obecny i perspektywy rozwoju. Materialy z I Forum Oswiaty Polonijnej, red. J. Mazur, Warszawa 1997, s. 118-129; J. Mçdelska, Mozliwosci edukacyjne Polakôw na radzieckiej Litwie w trzydziestopięcioleciu 1945-1979, „Przegląd Polonijny”, z. 1, 1998, s. 41-52; M iędzy dawnymi i miodszymi laty... 50-lecie polonistyki Wilenskiego Uniwersytetu Pedagogicznego, red. B. Dwilewicz, H. Turkiewicz, Wilno 2011. 14 I. Dluga, Prasa polska na Litwie w X X wieku, „Rocznik W schodni”, n r 6 , 2000, s. 36-38; J. Mędelska, Język polskiej prasy wilenskiej (1945-1979), Bydgoszcz 2001; Kronika na gorqco pisana. „Czerwony Sztandar”- „Kurier Wilenski” 1953-2003, red. J. Sienkiewicz, Wilno 2003; J. Szostakowski, Między wolnosciq a zniewoleniem. Prasa w języku polskim na Litwie w okresie od wrzesnia 1939 do 1964 roku, Wilno-Warsza­ wa 2004; R. Mieczkowski, W radiu (1980-1988), „Znad Wilii”, n r 19,2004, s. 68-89; A. Bobryk, „Czerwony Sztandar”. Od radzieckiej indoktrynacji do walkt o polskosč, [w:] Z Chrystusem w sluzbie Bogu i ludziom. Księga Jubileuszowa z okazji 60. rocznicy urodzin i 30-lecia pracy naukowej Księdza Profesūra Romana Krawczyka, red. J. Gm itruk i A. Wielgosz, Warszawa-Siedlce 2012, s. 595-618. Naležy zwröcic uwagç na opinię Jozefą Szostakowskiego, ktory stwierdzal w odniesieniu do wydawnictw prasowych, že „Z založenia mialy one nie dawanie mozliwosci wyrazania ekspresji i dąžen [spolecznosci polskiej], a czynienie poslusznym. Chodzito o zaszczepienie nowej swiadomosci. Wladze się jednak przeliczyly, bo ta prasa, ktora miata wplywac na zmianę postaw, dzięki dziennikarzom polskosč utrwalala. Dzialo siç to oczywiscie pod przykrywką ideologiczną, ale byto wiele furtek umožliwiających omijanie barier. Chociažby poprzez pisanie o polskiej tworczosci amatorskiej pošrednio przypominano, že jestešm yPolakam iioproczczastuszekm am ypraw o tanczyč te ž krakowiaka. (...) Prasa bowiem byla jedną z nielicznych instytucji, przy ktörej mogla się gromadzič odradzająca się polska inteligencja i wychodzące z tego srodowiska inicjatywy nie byly z göry skazane na przegraną. Prasa, ktora zostala stworzona w celu zniewolenia, w rękach ludzi okazala šię skuteczną bronią przed zniewoleniem. Slowo polskie zaš wykraczato poza prög dom u i košciola, w jakimš stopniu funkcjonując w žyciu spolecznym”. J. Szostakowski, Omijanie barier (wywiad przeprowadzony przez A. Bobryka), „Podlaskie Echo Katolickie”, 21-27 sierpnia 2002. 15 A. Glowacki, Polskojęzyczne wydawnictwa ksiqzkowe w ZSRR, [w:] Mniejszosci polskie i polonia w ZSRR, red. H. Kubiak, T. Paleczny, J. Rokicki, M. Wawrykiewicz, Wroclaw-Warszawa-Krakow 1992, s. 232-233; M. Marszalek, Z historii wydawnictw polskojęzycznych na radzieckiej Litwie, „Przegląd Polonijny”, z. 3, 2000, s. 141-162; tenže, Slownictwo wydawnictw ksiqzkowych drukowanych na radzieckiej Litwie. Opis dyferencjalny, Bydgoszcz 2006. 16 K. Wozniakowski, Polska literatūra Wilenszczyzny 1944-1984, Krakow 1985; J. Surwilo, Scena polska nad Wiliq. 30 latPolskiego Teatru w Wilnie (przy b. Palacu KulturyKolejarzy) 1965-1995, Wilno 1995; J. Surwilo, Jestešmy z Wilna spod znaku Reduty. Kronika Polskiego Zespolu Dramatycznego - od Klubu Pracownikôw Lqcznosci do Polskiego Studia Teatralnego, Warszawa 2000; A. Bobryk, Prasa polskojęzyczna jako ošrodek ruchu poetyckiego na Litwie po II wojnie swiatowej, [w:] Poezja polska na obczyznie. Studia i szkice, T. I., red. Z. Andres i J. Wolski, Rzeszöw 2005, s. 149-163. -

26

-

-

—

—

Polacy na Litwie w okresie walki o niepodlegtošč Republiki

restrykcjom žyde religijne17. Powaznym problem em byl jednak brak znaczniejszego zainteresow ania sytuacją lu d n o s d polskiej ze tro n y instytucji panstw a polskiego. N egatyw nie w plyw alo to n a jej položenie. Туш bardziej, že ja k zauwazyl W alter Želazny, analizując historię XIX - XX w. „Tylko te m niejszošci narodow e, które m ialy oparcie w silnym pañstw ie naro d u rdzennego, m ogly trw ac w swej kulturze i języku niezagrožone”18. Aktywnosc polityczna m niejszošd polskiej w Litewskiej Socjalistycznej Republice Radzieddej byla ograniczona bardziej niž innych obywateli Zvviązkn Socjalistycznych Republik Radzieckich. Mialo to wide przeslanek wynikających przede wszystkim z oporu tej spolecznošd skierowanym przedw ko systemowi radzieckiemu oraz przywiązaniu do tradycyjnych w artosci i w znacznie m niejszym stopniu podatnych n a zm iany19. Po wyjeidzie d it spolecznych, w sposób naturalny, m niejsza byla równiez mozliwosc formulowania oraz realizowania celówprzez srodowiska tej narodowosci. Inteligencia która pozostala byla wyjątkowo nieliczna i pozbawiona mozliwosci dzialania20. D ystanse edukacyjne stanow ią w azny w skaznik pozycji spotecznej, a naw et w pew nym stopniu dysfimkcjonalnych procesów systemu21. W 1989 r. przy šredniej w republice 106 osób z wyzszym w yksztalceniem n a 1000 m ieszkañców, w sród

17 ¿y wot ja k sloñce. Wspomnienia księdza pralata Jozefą Obrębskiego, oprac. J. Sienkiewicz, Wilno 1996; I. Miklaszewicz, Polityka sowiecka wobec Kosciola katolickiego na Litwie 1944-1965, Warszawa 2001; „Žycie-to wielka tajemnica”. Wspomnienia ks. Antoniego Dilysa, oprac. L. Narkowicz, Wilno 2003. 18 W. Želazny, Etnicznošč. Lad-konflikt-sprawiedliwošč, Poznan 2004, s. 190. 19 Przykladowo w materialach KGB z lat osiemdziesiątych wskazywano na aktywną pracę duszpasterską polskich duchownych, która wykraczala poza dopuszczone w ZSRR standardy, aktywne kontakty z Polską, przez со upowszechniane byly idealy, a nawet wydawnictwa „Solidarnošci”, strajki, jak chociažby w przedsiçbiorstwie autobusowym w Solecznikach w 1981 r., w Ejszyszkach w przedsiçbiorstwie WKGF i Januszach w zakladach Tieploizolacja w 1986 r., negatywne opinie wobec systemu wyrazane nie tylko przez kolchozników, ale i przedstawicieli miejscowych dit, pozytywne ocenianie dziaïan Armii Krajowej. LYA, План агентурно-оперативных и организационных мероприятий Шалъчининкского РО КГБ Литовской ССР на 1983 год, F. К-11, ар. 1, Ь. 3162,1.1-16, s. 1 ,2 ,4 , 6- 8; LYA, Отчёт об агентурно-оперативной роботе и роботе с кадрами Тракайского Райотделения КГБ Литовской ССР за 1984 год, F. К-11, ар. 1, b.3886,1. 23-24, s. 2, 5; LYA, Отчёт об агентурно-оперативной роботе и роботе с кадрами Шалъчининкского РО КГБ Литовской ССР за 1986 год, F. К-11, ар. 1, Ь. 3180,1.8-17, s. 1-7; LYA, План основных агентурно-оперативных и организационных мероприятий Шалъчининкского РО КГБ Литовской ССР на 1987 год, F. К-11, ар. 1, Ь. 3181,1 .1-14, s. 1,4-6,11,13; LYA, Отчёт об агентурно-оперативной роботе и роботе с кадрами Шалъчининкского РО КГБ Литовской ССР за 1987 год, F. К-11, ар. 1, Ь. 3180,1.1-6, s. 1,3,5. 20 Szerzej zob. J. Surwilo, Zostali tu z narni na dobre i na zle. Losy przedstawicieliprzedwojennej inteligencji Wilna i Wilenszczyzny po 1944, Wilno 2000. 21 A. Bartoszek, Refleksje nad založeniami i mėtodami badañ problemów etnicznych, [w:] Grupa etniczna, region, tožsamošč kulturowa, red. M. Dziewierski, T. Nawrocki, Katowice 1997, s. 103.

27

Rozdzial 1

Polaköw bylo to tylko 50 osöb22. Jako czynniki stratyfikacyjne mOžna wskazac m.in. uzyskane wyksztalcenie, zawöd, wysokosc dochodöw, pelnione stanowisko, czasami tež narodow osc23. W strukturze zawodowej, posrö d narodow osci žamieszkujących Litwę, Polacy wykazywali się największym wskaznikiem pracpw nikow fizycznych i najm niejszym um yslowych24. W plywato to n a ich niski status spoleczny i pozycję w strukturze stratyfikacyjnej. Bowiem jak zauwazyla Jolanta Polakowska-Kujawa „Specyficzną cechą m niejszošci jest došč często występujące w srod tych grup upošledzenie w zakresie dostępu do kultury, nauki, kariery, wladzy, bogactw a (döbr uchodzących za požądane). Owo upošledzenie može wynikac z podporządkowania, z dom inacji większošci, ale takže z pow odu mniejszej aktywnosci, braku aspiracji, co poglębia dystans m iędzy większošcią a m niejszošcią”25. Teoretycznie Konstytucja ZSRR gwarantowala röwnosc wobec prawa bez względu n a przynaležnpšč narodow ą i język (art. 34), ale m ialo się to odbywac poprzez „wychowanie obywateli w duchu radzieckiego patriotyzm u i socjalistycznego internacjonalizm u” (art. 36). Gwarantowano „w celu um ocnienia i rozwoju ustroju socjalistycznego” wolnosc zgrom adzen, slowa, druku (art. 50). Nie m ožna jednak bylo wyegzekwowac tego zapisu. Aktywnosc obywateli zawęžano do dzialalnošci spolecznej. „Z godnie z celam i budow nictw a kom unistycznego, obywatele ZSRR m aja praw o zrzeszania się w organizacje spoleczne, przyczyniające się do rozwoju aktywnosci politycznej i inicjatywy, do zaspokojenia ich rožnorodnych zainteresowan” (art. 51). Jednoczešnie zaznaczając, že „cala w ladza w ZSRR naležy do ludu” (art. 2) ograniczano mozliwosc dzialalnošci politycznej. Okrešlono, že „kierowniczą i przew odnią šilą spoleczehstwa radzieckiego, trzonem jego system u politycznego oraz wszystkich organizacji panstwowych i spolecznych jest K om unistyczna Partia Związku Radzieckiego. KPZR istnieje dla narodu i služy narodowi. Uzbrojona w naukę m arksistowsko-leninowską partia kom unistyczna wytycza generalne perspektyw y rozwoju spoleczehstw, linie polityki wewnętrznej i zagranicznej ZSRR oraz kieruje wielką tworczą dzialalnošcią naro d u radzieckiego, nadaje planowy, naukow o uzasadniony Charakter jego walce o zwycięstwo kom unizm u” (art. 6 )26.

22 J. Wolkonowski, Poziom wyksztalcenia polskiej mniejszošci na Litwie w latach 19702000y [w:J Wilenszczyzna u progų III Tysiąclecia. Materialy konferencji naukowej Wilno - 27 listopada 1999 roku, red. J. Wolkonowski, I. Miklaszewicz, Wilno 2000, s. 29-30. 23 W. Modzelewski, Wprowadzenie do socjologii, Katowice 1999, s. 78. 24 M. Szpiczakowska, Sytuacja spoleczno-kulturalna Polakow na Litwie (w swietle publikacji „Czerwonego Sztandaru’j , [w:J Mniejszošci polskie..., s. 246; A. Srebrakowski, Statystyczny portret Polakow z Litwy (napodstawie oficjalnych danych statystycznych), [w:j Mniejszošci narodowe i religijne w Europie Šrodkowo-Wschodniej w šwietle statystyk X IX i X X wieku, red. Z. Sulowski, J. Skarbek, Lublin 1995, s. 126,136. 25 J. Polakowska-Kujawa, Mniejszošč etniczna, rasowa, narodowa w analizach socjologicznych, [w:] Socjologia ogolna. Wybrane problemy, red. J. Polakowska-Kujawa, Warszawa 2002, s. 122. 26 Konstytucja Zwiqzku Socjalistycznych Republik Radzieckich, Warszawa 1978. =

28

-

Polacy na Litwie w okresie walki o niepodleglošč Republiki

W ten sposöb konstytucyjnie ograniczano m ožliwošč jakiejkolwiek dzialalnošci politycznej wylącznie do jednej partii. W ZSRR nie podejm ow ano naw et prob tw orzenia pozoröw sytem u wielopartyjnego, poprzez dopuszczenie do dzialania u g ru p o w a n koncesjonow anych. P ociągalo to za sobą p ow szechną inw igilację i ukierunkow anie aparatu panstwowego n a eliminowanie jakichkolwiek form dzialalnošci pozasystemowej. Jerzy Bartkowski zauwazal w odniesieniu do panującego wöwczas system u, iž „O göl spraw spolecznych byl m niej lub bardziej uw iklany w politykę, w zagadnienia w tadzy i rządzenia”27. Jak stwierdza, Jözef Szostakowski, badacz z Wilna, nawet gdyby poeci d id e li spotykač się w m ieszkaniu pryw atnym by nawzajem prezentow ac swoją twörczosc i dyskutowac o niej, uznane to by zostalo jako w ystąpienie p rzed w k o w ladzy i spow odow aloby wycignięcie konsekw encji wobec uczestniköw. Podkrešla tež on, že w tam tym systemie „bylišmy najbardziej dyskrym inow aną g rupą narodow ošciow ą, pozbaw ioną praw a praktycznie jakiej­ kolwiek dzialalnošci”28. O rg anizacjam i p olitycznym i d o k tö ry ch m o ž n a lub trze b a bylo naležeč, to K o m u n isty czn a P a rtia Z w iązk u R ad zieckiego (T ary b ų S ąjungos k o m u n is tų partija) oraz organizacje m lodziezow e. G rupow aly o n e czlonköw w z a le ž n o šd o d ich w ieku. Byly to O k tab riata (P aždziem iątka) (Spaliukai) 7-9 lat, W szechzwiązkowa Pionierska O rganizacja im . W. L L eniną 9-14 lat (V. Lenino pionierių organizacijos), W szechzwiązkowy Leninowski Kom unistyczny Związek M lodziežy (K om som ol) (V isasąjįm ginė L enino k o m u n istin io ja u n im o sąjunga) 14-28 lat. Polacy w LSRR przynaleželi do K PZR w znacznie m niejszym sto p n iu n iž in n e narodow osci. W 1945 r. tylko 15 P olaköw naležalo d o tego ugru p o w an ia29. Ich liczba w 1989 r. w zrosla d o 9167. Stanow ili o n i 4,4% ogötu czlonköw 30. N aležy jed noczešnie zw röcic uwagę, iž byl to znacznie nižszy u d zial niž w stru k tu rze m ieszkancöw kraju. B ow iem Polacy stanow ili 7% lu d n o šci Litwy. Jednoczešnie nie przejawiali oni znacznej aktyw nosci jako narodow osc, a w aparacie partyjnym byli rep rezentow ani w niew ielkim stopniu. W edlug opinii A leksandra Srebrakow skiego, ich o b ecn o šč byla p o w o d o w a n a p o trz e b ą form aln eg o w ykazania w sprawozdawczosci internacjonalistycznego charakteru struktury organizacyjnej31. O m alym zaangažowaniu Polaköw swiadczy tež niewielki udzial wsröd delegatöw na zjazd republikanskiej organizacji partyjnej. Przykladow o podczas ostatniego, XX Zjazdu, odbywającego się 19-20 grudnia 1989 r., n a ktörym doszlo do rozlam u

27 J. Bartkowski, Panstwo i wielkaprzemiana, [w:] Naröd, wladza, spoieczenstwo. Nation, power, society [księga dedykowana J. J. Wiatrowi], red. A. Jasinska-Kania, J. Raciborski, Warszawa 1996, s. 148. 28 J. Szostakowski, M y kresowiacy (wywiad przeprowadzony przez A. Bobryka), „Nowe Echo Podlasia”, 23 sierpnia 1996. 29 M. Požarskas, Wspolpraca przyjaciol zrodzona przez socjalizm, Kaunas 1984, s. 60. 30 A. Srebrakowski, Polacy litewscy wobec Komunistycznej Partii Litwy i kom unizm u, „Wroctawskie Studia z Historii Najnowszej”, t. VII, 1999, s. 255-256. 31 Tamže, s. 262.

29

=

R ozdziall

n a sam odzielną K om unistyczną P artię Litw y i K om unistycziia P artię Litwy n a platform ie KPZR, bylo ich tylko 2,6%32. Niekiedy m ožiia spotkač opinie, iž Polacy w większym stopniu wiązali się z tym drugim ugrupow aniem . Jednakže w edlug Swietlany Czerwonnej, nie bylo ono w žadnym stopniu partią Polakow, a w jej wladzach centralnych zasiadala tylko jedna osoba tej narodowosci - Czeslaw Wysocki33. Natom iast w sröd delegatöw, na Zjazd tej partii, odbywający się 21 kw ietnia 1990 r., bylo 450 Rosjan, 110 Litwinöw i tylko 62 Polakow34.

Polacy obecni byli röwniez w sröd deputowanych do Rady Najwyzszej LSRR (Aukščiausioji Taryba). Jednak w edlug powszechnej opinii ich w ylonienie do tego organu wladzy m ialo wylącznie Charakter formalny. Mieli w nim zapewnic reprezentację zawodöw robotniczych oraz stwarzac pozory wielonarodowego charakteru wladzy ustawodawczej. Brak tež inform acji dotyczących znaczniejszych inicjatyw deputow anych na rzecz spolecznošci polskiej35. W system ach totalitarnych w ybory spelniają przede wszystkim funkcje legitym izujące. Ich celem nie jest w ylonienie reprezentantöw obywateli n a podstaw ie rzeczywistych w skazan wyborcöw, a ksztaltow anie m echanizm u uleglošci wobec w la­ dzy i stanow ią pew ien rytual potw ierdzenia lojalnošci dotyczący panującego systemu36. Stąd brak w RN LSRR faktycznej reprezentacji m niejszošci polskiej. Podobnie bylo w sferze instytucji w ladz kom unalnych. Wykonywaly one przede wszystkim dyrektyw y organöw partyjnych, w większym stopniu zajm ując się zarządzaniem niž realizowaniem funkcji sam orządu terytorialnego. U dzial Polakow w strukturach w ladzy m ial stwarzac pozory dem okracji, a faktycznym celem bylo oddzialywanie n a sferę tožsam ošci i dąženie do wyksztalcenia, j ak to powszechnie okrešlano „czlowieka radzieckiego”37. M ialby się on charakteryzow ac glębokim

32 Доклад мандатной комиссии, „Советская Литва”, 21 декабря 1989. 33 S. Czerwonnaja, Problemy mniejszošci narodowych (polskiej па Litwie i litewskiej

34 35

36

37

=

w Polsce) jako skladnik i czynnik nowego systemu stosunköw między Polskq a Litwq, [w:J Stosunki polsko-litewskie wczoraj i dziš. Historia, kultura, politykay red. W. K. Roman i J. Marszalek-Kawa, Torun 2009, s. 425. G. Blaszczyk, Litwa wspölczesna..., s. 130. J. Ciechanowicz, Skonczyč z mitręgą, „Czerwony Sztandar”, 10 sierpnia 1988; H. Juchniewicz, Kogo wybierzemy?, „Kurier Wilenski”, 23 lutego 1990; J. Szostakowski, Ofiarnošč czynami się mierzy, „Kurier Wilenski”, 9 wrzesnia 1992. S. M. Lipset, S. Rokkan, Osie podzialöw, systemy partyjne oraz afiliacje wyborcöw, [w:] Elity, demokracja, wybory, wyb. i opr. J. Szczupaczynski, Warszawa 1993, s. 102; J. J. Wiatr, Europa pokomunistyczna. Przemiany panstw i spoleczenstw po 1989 roku, Warszawa 2006, s. 212. Рог.: V. Dunaeva, „Prosty sowiecki czlowiek” a „czlowiek radziecki”: analiza poröwnawcza badan rosyjskich ipolskich socjologow, [w:] 20 lat rzeczywistosciporadzieckiej. Spojrzenie socjologiczne, red. M. Glowacka-Grajper, R. Wyszynski, Warszawa 2012, s. 65-75; M. Golinska, Naröd radziecki w etnopolityce ZSRR, [w:] Tožsamošci narodowe na obszarze postradzieckim. Między dziedzictwem a tradycjq wynalezionq, red. P. Zalęski, E. Breslavskaia, M. Wlodarkiewicz, Warszawa 2012, s. 9-41. 30 = = = = = = = = = = = = = = = = = = = --------------- — --------

Polacy na Litwie w okresie walki o niepodleglošč Republiki

zaangazow aniem politycznym w zakresie qkreslonym przez KPZR, a tožsam ošč narodow ą w inien zastępowač internacjonalizm . Zgodnie z doktryną zakladano, že narody będą stopniowo zanikafy, a aw angardą i podstaw ą przem ian jest proletariat. Jakbowiem zauwazyl Wojciech Šwiątkiewicz „wszelkie totalitarne systemy polityczne ksztaltują sylwetkę m entalną czlowieka dąžąc do calkowitego podporządkow ania jednostki interesom paristwa”38. Polacy znaležli się więc w szczegolnie niekorzystnym položeniu w w yniku silnej presji ideologicznej oraz narodow ej nie tylko ze strony organow p artii i paristwa radzieckiego, ale rowniez pew nego oddzialyw ania spolecznosci litewskiej dąžącej do um ocnienia swojej pozycji n a W ilenszczyznie, ktora znalazla się w granicach republiki po w ybuchu II w ojny swiatowej.

2. Pierestrojka i początek zmian Sytuacja w zakresie zarowno položenia Polakow jak i Litwinow w sposob istotny zaczęla się zmieniač po objęciu w dniu 11 m arca 1985 r. funkcji sekretarza generalnego KPZR przez M ichailą Gorbaczowa. W ychodząc z przeslanek potrzeby ozywienia gospodarczego kraju, wykorzystania rezerw oraz pobudzenia aktywnosci obywateli i skutecznošci dzialania organow partii rozpocząl on politykę „pierestrojki” (przebudowy) i „glasnosti” (jawnosci). Demokratyzacja ustroju byla dla niego šrodkiem do podniesienia j ego sprawnosci. G orbaczow pragnąl um ocnienia systemu. Podkrešlal, že žrodlem przebudow y jest pow rot do idei W. I. Lenina. Stwierdzal, iž przebudowa fączy „socjalizm z demokracją, teoretycznie i praktycznie w calej rozciąg^ošci wskrzesza Leninowską koncepcję budow nictw a socjalistycznego. Stądjej ^ębia, jej prawdziwie rewolucyjny duch”39. Mowil tež „posuwając naprzod przebudowę, stale wracalismy i wracam y do prac Lenina”40. Konkludowal „obywatele radzieccy są przekonani, že w wyniku przebudowy i demokratyzacji kraj stanie się bogatszy i silniejszy, žyde będzie lepsze”41. Proces przem ian zainicjowano w w arunkach funkcjonowania silnie scentralizowanej wladzy. Początkowo tež nie zakladano istotniejszych zm ian w relacjach pom iędzy republikam i oraz položeniu žyjących w ZSRR narodow42. Niem niej stopniowo znoszono szereg ograniczen w žy d u w ew nętrznym jak tež w m ožliwošciach kontaktow zagranicznych i wyjazdow43. Liberalizowano gospodarkę, dopuszczając funkcjonow anie inicjatywy pryw atnej44. W brew založeniom , 38 W Šwiątkiewicz, Zasady ladu spolecznego, Katowice 1998, s. 18. 39 M. Gorbaczow, Przebudowa i nowe myslenie. Dla naszego kraju i calego swiata, Warszawa 1988, s. 41. 40 Tamže, s. 54. 41 Tamže, s. 73. 42 J. J. Wiatr, Co nam zostalo z tych lat?Szkice i polemikų Toruri 1995, s. 80. 43 Z. Kurcz, Socjologia pogranicza i czlowiek pogranicza w swietle polskich doswiadczen, [w:] Okolice socjologicznej tožsamosci. Księgapošwięconapamięci Wojciecha Sitka, red. Z. Kurcz, I. Tarnowicz, Wroclaw 2010, s. 285. 44 Z. Klonowski, Trzeba išč dalėj (wywiad przeprowadzony przez A. Bobryka), „Nowe Echo Podlasia”, 5 kwietnia 2002.

31

=

R ozdziall

wyzwolona aktywnošč spoteczna i polityczna, nie oddziatywata na wzm ocnienie system u radzieckiego, ale stopniowo owocowala rozbūdzaniem šwiadom ošci narodowej obywateli ZSRR, tendencjach separatystycznych poszczegolnych republik i oslabianiu w ladzy KPZR. Rowniež ludnošč polska w LSRR.zaczęla form utowač i wysuwač postulaty ogniskujące jej aktywnošč grupową, ukierunkow ane n a rozwoj tožsam ošci. Stopniow o o d 1987 r. następow al proces sam oorganizacji Polakow i przede wszystkim odrodzenia narodow ego45. W efekcie zaczęto tworzyč wlasne organizacje, šrodki spolecznego przekazu, rozwijač ošwiatę i podejm ow ano szereg dzialan grupow ych mających n a celu podniesienie statusu spolecznošci polskiej. Naležy zauwažyč, iž pierwszą polską organizacją, ktora powstala w okresie powojennym bylo Stowarzyszenie Spoleczno - Kulturalne Polakow n a Litwie (Socialinė ir kultūrinė Lietuvos lenkų asociacija), zawiązane 5 m aja 1988 r. w W ilnie. Zostalo ono zarejestrowane przy Litewskim Funduszu K ultury (Lietuvos kultūros fondas). Jednoczešnie w tym sam ym czasie pow olano do žycia Towarzystwo M ilošnikow K ultury Litw y W schodniej „Vilnija” (Rytų Lietuvos kultūros m ylėtojų draugija „Vilnija”), ktore za cel postawilo sobie krzewienie litewskošci i bylo swoistą odpowiedzią n a pow stanie SSKPL46. W szelkie wczešniejsze proby tw orzenia organizacji m niejszošci polskiej spotykaly się z negatyw ną reakcją w ladz i uniem ožliw iano ich realizację47. Jak wyjašnial prezes SSKPL, Jan Sienkiewicz, by polska organizacja m ogta powstač naležalo „doczekač odpowiedniej p o ry - czasow, w ktorych obecnie žyjemy. Trzeba bylo codziennej upartej i žm udnej pracy, mającej n a celu rozbijanie barykad wznoszonych przez lata n a fundam entach mitow, strachow, wzajem nych uprzedzen i historycznych przeklam an, w yolbrzym ianych po to, by latwiej bylo stawiač po obu stronach owych barykad Polakow i Litwinow”48. Rownolegle do procesu narodow ego odrodzenia Polakow, w šrod spolecznošci litewskiej rozwijano dzialania zmierzające do uzyskania suwerennošcipanstwow ej. Blisko miesiąc po pow staniu SSKPL, zawiązano 3 czerwca 1988 r., Litewski Ruch na Rzecz Przebudow y „Sąjūdis” (Lietuvos Persitvarkym o Sąjūdis). Štai się on najwažniejszym ugrupowaniem , zyskującym masowe poparcie, inicjującym i realizującym radykalne przem iany system u politycznego. Jego postulaty początkowo byly došč um iarkow ane i odnosily się do sfery języka, kultury, ekologii czy przeciwdziatania

45 Szerzej zob.: A. Bobryk, Odrodzenie narodowe Polakow w Republice Litewskiej 19871997, Torun 2005.

46 J. Sienkiewicz, „Chcemy wskazywač Polakom na Litwie ich prawo do swojej historii” (wywiad przeprowadzony przez J. Urbanowicza), „Echo Festiwalu”, 21 lipca 1988.

47 P. Lossowski, Stosunki polsko-litewskie. Przeszlošč i teražniejszošč, „Czerwony Sztandar”, 18 stycznia 1989; A. Srebrakowski, Polacy na Litwie 40 lat temų. Stan posiadania w oczach polskiego dziennikarza, „Znad Wilii”, 1-15 listopada 1995; M. Czobot, Potrzebni są trzezwi politycy (wywiad przeprowadzony przez Cz. Malewskiego), „Kurier Wilenski”, 18 marca 1997. 48 J. Sienkiewicz, Radziecka Polonia bližej (wywiad przeprowadzony przez S. Romanowskiego), „Ilustrowany Kurier Polski”, 28 lipca 1988.

= 32

—

Polacy na Litwie w okresie walki o niepodlegtošč Republiki

biurokracji. W pierwszej fazie dzialalnosci akceptowal on tež funkcjonowanie Litwy w ram ach ZSRR49. W brew obiegowym opiniom w jego szeregach bylo rowniez wielu kom unistow (w samej grupie inicjatywnej z 36 osob 17 naležato do KPZR50) i ludzi związanych z aparatem wladzy. Jak podkrešlal Vytautas Landsbergis, lider „Sajudisu”, dawalo to možliwošč wplywu na organy panstwa i tworzenie zrębow parlam entarnej opozycji. W edlug niego paradoksem bylo to, že dzięki wlasnie M. Gorbaczowowi pojawila się mozliwosc uksztaltow ania opozycyjnego ru ch u nawiązującego form ą do zachodniej dem okracji51. Po k ro tk im okresie w spierania reform zw iązanych z pierestrojką dose szybko nastąpila radykalizaeja dzialan52. Przynosilo to zam ierzone efekty. Przykladow o juž 6 p ažd ziern ik a 1988 r. zezwolono w republice n a poslugiw anie się przedw ojennym i sym bolam i panstw ow ym i Litwy, jak flaga zolto-zielono-czerw ona, herb Pogon, slupy G edym ina i hy m n panstw ow y zatw ierdzony w 1919 r., autorstw a V incasa K udirki „Tautiška giesmė”53. W d n iu 24 styeznia 1989 r. opublikow ano d ek ret R ady Najw yzszej LSRR pro k lam u jący 16 lutego jak o šw ięto naro d o w e (p rzed w o jen n e šw ięto n iep o d leg lo šci). Po w ielu w y stąp ien ia ch dotyczących suw erennosci republiki, 29 lipca 1989 r. ogloszono stanow isko Sejm u „Sajudisu” m owiące о odbudow ie panstwowosci Litwy54. W d n iu 7 g rudnia 1989 r. Rada Najwyzsza LSRR, zm ienila K onstytucję, wykrešlając z niej zapis о przew odniej roll

49 А. Терляцкас, „Саюдис”-противовес литовским диссидентам (беседовал Н. Жу­ ков), „Литовскій Курьеръ”, 12 июня 2008.

50 http://www.baltexpert.com/2012/05/13/mbugakov_svoboda_po_lt_3/ 51 http://www.jefremov.net/not-poems/enclosure6.htm 52 Szerzej zob.: А. Juozaitis, Sąjūdis ir demokratija, Vilnius 1990; Г. Ефремов, Мы люди друг другу. Литва: будни свободы 1988-1989, Москва 1990; Sąjūdis ir dabartis, red. B. Genzelis et ai., Vilnius 2004; V. Čepaitis, Su sąjūdžiu už Lietuvą. Nuo 1988 0603 iki 1990 0311, Vilnius 2007; Sąjūdis Lietuvos periferijoje (1988-1993 m.), red. B. Genzelis et ai., Vilnius 2009. 53 Указ Президиума Верховного Совета Литовской ССР о государственной, на­ циональной и региональной символике, „Советская Литва”, 7 октября 1988. 54 http://nicbar.narod.ru/statia6.htm Mechanizm tego typu dzialan na rzecz uzyskania su­ werennosci Jaroslaw Kilias okrešlal jako przywoiywanie (deklarowanie). Stwierdza on „Praktyczna realizaeja niepodleglošci polega więc w istocie przede wszystkim na mowieniu 0 niepodleglošci - to zaš czyni się we wszystkich spolecznych polach. I operacjonalizaeja przez przywoiywanie przyjmuje rožne formy, spošrod kt 6rych za najwažniejszą možna uznač najbardziej bezpošrednią, ktorą moglibyšmy okrešlič jako deklarowanie niepodleglošci: dzialania lub wypowiedzi mające zašwiadczač, že narod i jego panstwo są jej posiadaezami. Deklarowaniem niepodleglošci može byč wywieszenie flagi przed ministerstwem, rytual powszechnych wybordw prezydenckich lub parlamentarnych, jak 1okolicznošciowe przemowienie, w ktorym polityk informuje publicznošč, že jest ona faktem. Co prawda, choč deklarowaniem niepodleglošci będzie každe przemowienie dotyczące niepodleglošci, ale z pewnošcią nie každa flaga i nie každe wybory: najpewniej tylko pierwsze wybory po jej uzyskaniu lub flaga na budynku šwiežo stworzonego ministerstwa nowego, niepodleglego panstwa”. J. Kilias, Wspolnota abstrakcyjna. Zarys socjologii narodu, Warszawa 2004, s. 172-173.

33

=

R ozdziall

KPZR55. Bylo to uderzenie w fundam entalne založenia funkcjonow ania system u radzieckiego. W ten sposob faktycznie zlikw idow and m onopol n a obow iązującą ideologię i w ladzę dla jednej partii. O procz tery to rium , system u wladzy, ludnošci, istotnym atrybutem panstw a j ėst su w eren n o šč56. Pojęcie to o d n o si się d o zd o ln o šci w ykonyw ania fu n k cji panstw ow ych, zarow no w stosunkach w ew nętrznych, ja k i n a arenie m iędzynarodowej. W yraža się w ięc przede w szystkim w spraw ow aniu w ladzy najwyžszej na okrešlonym obszarze57. LSRRposiadala szereg cech panstwowošci, byla jednak zaležna o d w ladz centralnych w M oskwie. Podjęte u schylku lat osiem dziesiątych dziatania zm ierzaiy do uzyskania niezaležnošci i uksztaltow ania republiki jako pelnego, suw erennego, p o d m io tu praw a m iędzynarodow ego. Nie byloby to m ožliwe bez przychylnošci litewskiego aparatu w ladzy i republikanskich stru k tu r partii kom unistycznej, ktore nie tylko podejm ow aiy kluczowe decyzje, ale rowniež dokonyw aty w ew nętrznych p rzem ian odsuw ając o d w ažnych stanow isk ludzi nieprzychylnych zm ian o m 58. Byl to początek procesu radykalnej transform acji ustrojowej, paristwowej i spolecznej59. Z m iany te prow adzify jed n ak row niež do znaczących napięč spolecznych oraz politycznych60.

55 Закон Литовской ССР об изменении статей 6 и 7 Конституции (Основного Закона) Литовской ССРУ„Советская Литва”, 8 декабря 1989; http://news.bbc. co.uk/hi/russian/international/newsid_7834000/7834840.stm

56 Т. Los-Nowak, Stosunki międzynarodowe. Teorie-systemy-uczestnicy, Wroclaw 2000, s. 182. 57 I. Slomczynska, Suwerennosc jako wartosc w polityce zagranicznej panstwa, [w:] Wstęp do teorii polityki zagranicznej panstwa, red. R. Zięba, Torun 2004, s. 145-147.

58 Boguslawa Dobek-Ostrowska, w odniesieniu do tego typu zjawiska uzywa okrešlenia „samozerwanie”. Opisuje ona to jako zdobycie przewagi przez reformatorow nad konserwatystami, będącymi przeciwnikami przeobražen. Powoduje to zwiększenie szans powodzenia i demokratyzacji systemu. Wymaga jednak modyfikacji postaw i silnej motywacji. B. Dobek-Ostrowska, Proces demokratyzacji Europy Šrodkowo-Wschodniej-przeslanki iprzebieg, [w:] Demokracja Europy Šrodkowo-Wschodniej wperspektywie porownawczej, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wroclaw 1998, s. 20. 59 Warto zwrocic w tym zakresie uwagę na opinię Urszuli Jakubowskiej, ktora stwierdzila „Okres transformacji ustrojowej jest szczegolnym w rozwoju panstwowosci. Jego cechę charakterystyczną stanowi polityczny chaos. Stary, oparty na znanych regulach porządek ulega zalamaniu; w miejsce systemu monopartyjnego powstaje wiele wzajemnie rywalizujących partii politycznych, scentralizowana gospodarka wymaga radykalnych przeksztalcen. Žyde publiczne zostaje zdominowane przez dyskusję о przyszly ksztalt ladu panstwowego oraz metody i tempo jego konstruowania. Warunki te narzucają elitom politycznym specyficzne cele dzialania. Jeden z nich obejmuje przeprowadzenie fimdamentalnych zmian w systemie prawnym, w gospodarce i organizacji instytucji panstwowych. Drugi-to psychologiczne przygotowanie ludzi do žycia w nowym ustroju”. U. Jakubowska, Aktywnosc politykow ijej skutki dla spolecznej aprobaty!dezaprobaty przemian ustrojowych, [w:] Etyka i polityka, red. E. M. Marciniak, T. Moldawa, K. A. Wojtaszczyk, Warszawa 2001, s. 79. 60 A. Sakson, Polityczne aspekty ochrony mniejszošci narodowych w Polsce i na Litwie, „Žyde i Myšl”, n r 4,1995, s. 21. -

34

-

Polacy na Litwie w okresie walki o niepodleglošč Republiki

3. Litewski ruch niepodlegtosciowy wobec Polaköw Ruch niepodleglosciowy przybral Charakter stricte narodow y dąžąc nie tylko do niepodleglošci republiki, ale rowniez dom inacji n ad innym i nacjam i zamieszkującym i Litwę. O nastrojach panujących wöwczas swiadczy chociažby haslo, ktöre m ožna bylo spotkač n a m itingach lub w prasie „Litwa - Litwinom ”61. Atm osferę dom inującą w tym czasie w kraju scharakteryzowal btewski pisarz Vytautas Petke­ vičius w następujący sposöb „Walcząc za niezaležnošč, m y juž kolejny raz blądzim y w trzech sosnach: narodow e odrodzenie znow u przeksztalcam y w nacjonalizm , jednošč - w kolejne polowanie n a czarownice, a niezaležnošč - w separatyzm”62. Jak wskazuje A nna Wolff-Powęska, taki m echanizm byl szerszym procesem w postkomunistycznej Europie, gdzie przy braku sukcesöw gospodarczych, kwestie związane ze šwiadomošcią narodow ą m ialy byč podstaw ą legitymizacji nowych dem okracji63. W debacie publicznej niejednokrotnie poslugiw ano się rozm aitym i stereotypam i i uprzedzeniam i wobec obcych kultur oraz podkrešlano znaczenie dziedzictwa litewskiego. W ystępowaly więc elem enty negacyjnych funkcji kultury narodowej. A ntonina Kloskowska wskazywala, že odnoszą się one do „odrzucenia odm iennosd, zamknięcia się w jednym kręgu doswiadczen, intelektualnego ograniczenia, zuboženia potencjalnych doznan estetycznych”64. W sröd spolecznosci litewskiej pojawila się wöwczas silna tendencja do etnocentryzm u. Przejawia się on w koncentracji na swojej grupie pochodzenia, dąženiu do zamykania się w jej obrębie, wynikającym z przeswiadczenia о waznosci, šile oddzialywania wlasnej kultury, odrzucenia ob­ cych wartosci, pewnej wyžszošci w stosunku do innych i ksenofobii czyli obaw lub wrogosci wobec pozostalych uczestniköw žydą spolecznego. Jednoczesnie wykazuje się dąženie do rozwoju swego srodowiska, kosztem innych zbiorowosci zamieszkujących dany obszar. Zakladając swoją wyžszošč i posiadając przeswiadczenie o prawie do takiego dzialania, przedkladając dobro wlasnej nacji n ad inne wartosci65. M arek

61 http://ru.delfi.lt/news/live/kuolis-lozung-litva-litovcam-ustarel.d?id=56525393; S. Czer-

62 63 64 65 —

wonnaja, Problemy mniejszosci..., s. 398. Emigracyjny litewski badacz i publicysta Tomas Venclova stwierdzal „Nie zawsze zgadzalem się z Landsbergisem i Sąjūdisem - wydawalo mi się, byč može niebezpodstawnie, že ich dzialalnošč jest zbyt mocno napędzana przez dawny romantyczny nacjonalizm. Mitologia narodowa mogla byč piękna i owocna w XIX wieku, jednakže wiek XX wyraznie pokazal, že može byč ona rowniežkatastrofalna. (...) Wiedzialem, že większošč sąjūdisowcowmarzy o monoetnicznym Wilnie, jednošč ceni bardziej niž rožnorodnošč i narzuca wizję historii, wktörej Litwini zawsze mają rację”. T. Venclova, Opisač Wilno, Warszawa 2006, s. 189. http://antisys.narod.ru/pg.html A. Wolff-Powęska, Oswojona rewolucja. Europa Srodkowo-Wschodnia wprocesie demokratyzacji, Poznan 1998, s. 329. A. Kloskowska, Kultury narodowe i narodowa identyfikacja: dwoistosc funkcji, [w:] Oblicza polskosci, red. A. Kloskowska, Warszawa 1990, s. 26. Z. Bauman, Socjologia, Poznan 1996, s. 180; H. Podedworna, Kultura ijej rola w žydu spolecznym, [w:] Socjologia ogölna..., s. 80; E. M. Бабосов, Практикум по соци­ -------—

—

35

=

Rozdzial I

S. Szczepanski i Bohdan Jalowiecki wskazująy iž tego typu postawy m ogą wynikac „z przekonania, že okrešlone terytorium panstwowe jest niepodzielną wlasnošcią danego narodu, a zatem obey stanowią zagroženie dla jego tožsam ošci i interesow obywateli”66. Polacy znaležli się w szczegölnie niekorzystnym položeniu. Bowiem jednym z elem entöw procesu litewskiego odrodzenia stala się ideologia antypolonizm u. W pew nym sensie bylo to nawiązanie do ocen, opinii, sądow, poglądow i nastawien wobec Polaköw powszechnych w okresie m iędzywojennym . W ynikaio to wowczas z subiektywnego poczucia zagroženia polską dom inaeją dem ografiezną, kulturow ą i ekonom iezną. W związku z tym podejm ow ano szereg dzialan, zmierzających do m arginalizacji ludnošei polskiej n a Litwie kowienskiej oraz zerw ania jakichkolwiek więzow lączących obydwa kraje67. Bardzo popularnym haslem bylo wowczas „Bez W ilna nie uspokoim y się!”68. Ponadto ja k zw racala uwagę A n n a Zielinska, ологии, Минск 2003, s. 404; A. Giddens, Socjologia, Warszawa 2004, s. 48. Tomas Venclova panujące wowczas nastroje wyjasnial w następujących slowach „A więc w prožni postkomunistyeznej-ktorej nie znosi natura ludzka-božek narodu z latwošcią zastępuje božka nieomylnej klasy i nieomylnej partii. Pielęgnuje się poczucie nieustannego zagroženia Litwy przez rozmaite ciemne moce i glöwnie przez sąsiadow; jest to dobry sposöb zdobycia prestižu i glosöw (choč može juž nie zawsze). Wedlug tej filozofii Litwa powinna byc spoleczenstwem šcišle narodowym i zamkniętym, bo szlachetny etniczny typ litewski jest zawsze w niebezpieczenstwie: pomimo genetycznie zapewnionej cnotliwosci podejrzanie latwo ulega trującym wplywom czy to polskim po unii lubelskiej, czy tež amerykanskim po roku 1991”. T. Venclova, О problemie stereotypu litewskiego, [w:] Narody i stereotypy, red. T. Walas, Krakow 1995, s. 80. 66 B. Jalowiecki, M. S. Szczepanski, Rozwöj lokalny i regionalny wperspektywie socjohgicznej. Podręcznik akademicki, Tychy 2002, s. 152. Jak stwierdzala Regina Pilipavičiūtė „Pozomie Polaköw i Litwinöw lączy wyjątkowo dužo: stulecia wspolnego panstwa, historia, religia. Mimo to jednak obie grupy zawsze postrzegaly się wzajemnie jako « o b e y » lub со najmniej « i n n i » ”. R. Pilipaviaūtė, Rola minie kulturowych wfunkcjonowaniu rodzinpolskich w Polsce i na Litwie, [w:] Toisamošč, język, rodzina. Z badan na pograniczu shwiarisko-bahyekim, red A. Engelking, E. Golachowska, A. Zielinska, Warszawa 2008, s. 148. 67 Szerzej zob.: J. Rožycki, Polacy na Litwie, Warszawa 1929; E Lenkutis, Ludnoščpolska na Litwie, Warszawa 1930; T. Katelbach, Za litewskim murem, Warszawa 1938; H. Wielhorski, Polska a Litwa. Stosunki wzajemne w biegu dziejöw, Londyn 1947; H. Wisner, Wojna nie wojna. Szkice zprzeszlosci polsko-litewskiej, Warszawa 1978; P. Lossowski, Po tej i tamtej stronie Niemna. Stosunkipolsko-litewskiel883-1939, Warszawa 1985; Tenže, Stosunkipolsko-litewskie 1921-1939, Warszawa-Lowicz 1997; Z. Krajewski, Polacy w Republice Litewskiej 1918-1940, Lublin 1998; K. Buchowski, Szkice polsko-litewskie czyli о nielatwym sqsiedztwie wpierwszej polowie XX wieku, Torun 2006; M. Jaddewicz, Kazimierz Janczewski jako czolowy dzialacz mniejszošci polskiej na Litwie w okresie międzywojennym, Warszawa 2006; K. Buchowski, Litwomani i polonizatorzy. Mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich wpierwszej polowie X X wieku, Bialystok 2006; T. Gajownik, Tajnyfront niewypowiedzianej wojny. Dzialalnoščpolskiego wywiadu wojskowego na Litwie w latach 1921-1939, Warszawa 2010. 68 A. Nikžentaitis, „Bez Wilna nie uspokoimy się!”, „Znad Wilii”, n r 5, 2001, s. 15. «=

36

—

Pölacy na Litwie w okresie walki o niepodleglošč Republiki

negow ano faktyczną obecnošč Polaköw. W yrazem pejoratyw nego nastaw ienia byfypopularne sform ulowania „važiuok į Varšuvą” (jedz do Warszawy) i obrazliwe okrešlenie „išgamos” (w yrodki)69. Powszechnie propagow ano więc hom ogeniczny m odel panstw a i narodu. Kilkunastoletni okres calkowitego odcięcia o d polskošci skutkowal uksztaltow aniem nowej tožsam ošci, gdzie antypolskie nastaw ienie odgryw alo wažną rolę70. W tym kontekscie naležy zwröcic uwagę n a opinię Grzegorza Babiriskiego, ktöry stwierdzil, iž kontakty pom iędzy narodam i „m ogą rodzič bardzo rožne skutki, o d zaniku rožnic i zm niejszania dystansöw do ich zwiększania. Obaw a i zwiększony dystans w obec obcych byw ają często sk u tk iem b ra k u w iedzy i dosw iadczenia w kontaktach z nimi. Mogą się one jednak zvviększyč w wyniku doswiadczenia negatywnego”71. Polacy stawali się przeciwnikam i nie dlatego, iž podejm ow ali faktycznie jakieš znaczniejsze dzialania przeciwko litewskosci, lecz dlatego, že uznawano, iž tacy pow inni byč. Przyjmowano więc propagandową koncepcję „wroga obiektywnego”72, co u za sad n ialo realizow aną politykę. Naležy zauwažyč, iž w okresie międzywojennym stosunki dyplomatyczne, na skutek sporöw o granice, a zwlaszcza wlączenie W ilna do Polski, zostaly nawiązane dopiero, w efekcie polskiego ultim atum 73, po wym ianie n o t z 18 m arca 1938 r. Krötki okres prob normalizacji wzajemnych relacji do 15 paždziem ika 1939 r., gdy polska am ba­ sada opuscila terytorium Litwy na znak protestu przeciwko w!ączeniu Wilehszczyzny do tej republiki, pom im o wielu pozytywnych sym ptom öw nie spowodowal jednak przelomu74. Tym bardziej, že dzialania ukierunkow ane n a asymilację i ograniczenie

69 A. Zielinska, Polska mniejszosč na Litwie Kowienskiej. Studium socjolingwistyczne, Warszawa 2002, s. 20-21.

70 R. Danilowicz, Narodöw pomieszanie, „Polityka”, 18 grudnia 2010. Naležy odnotowac, iž w tym czasie w Polsce, relacje do Litwinöw i mniejszosci litewskiej, pomimo pewnego dystansu, obaw, czasami braku zaufania i nieporozumien, ksztaltowaly się zupelnie odmiennie. Nie formowano wizerunku wroga, bardziej reagując na podejmowane dzialania ze strony RL, zachowując žyczliwą rezerwę. J. Januszewska-Jurkiewicz, Krajanie-sqsiedzi-wrogowie. Polacy i Litwini na Ziemi Wilenskiej w latach 1920-1939, [w:] Stereotypy narodowosciowe na pograniczu, red. W. Bonusiak, Rzeszöw 2002, s. 256-278. 71 G. Babinski, Przekraczanie granic etnicznych, [w:] Transgranicznošč wperspektywie socjologicznej. Teorie, studia, interpretacje, T. I, red. M. Zielihska, Zielona Gora 2003, s. 125-126. 72 „Koncepcja « w ro g a obiektyw nego» skupia się na « o b ie k ty w n y m » wskazaniu « o b iek ty w n ej» i, co więcej, « p o te n c ja ln e j» szkodliwosci okrešlonej tym mianem jednostki czy grupy spolecznej. Wrogowi obiektywnemu nie trzeba udowadniac winy. Wystarczy jednostkę lub grupę naznaczoną piętnem wroga obiektywnego uznač za potencjalnie zdolną do popelnienia czynu niezgodnego z oczekiwaniami wladzy, aby uznač ją za winną. (...) Poniewaz brak rzeczywistej « w i n y » w sensie popetnionego czynu, nie sposöb udowodnic swojej niewinnosci”. I. Jakubowska-Branicka, Znaczeniefigury „wroga obiektywnego”wjęzyku wspolczesnejpropagandypolitycznej, [w:] Mity, symbole..., s. 242. 73 Szerzej zob.: P. Lossowski, Ultimatum polskie do Litwy 17 marca 1938. Studium z dziejöw dyplomacji, Warszawa 2010. 74 Szerzej zob.: L. Mitkiewicz-Zolltek, Kauno atsiminimai (1938-1939), Vilnius 2002. —

-

—

~

—

~

—

37

=

Rozdzial I

oddziatywania srodowiska polskiego prowadzone byfy do utrat/suw erennosci przez Republikę Litewską, ktorą formalnie anektowano do ZŠRR 3 sierpnia 1940 r., a faktycznie nastąpilo to juž 14 czerwca75. Pom im o prób porozum ienia podejmowanych w republice oraz przez ošrodki emigracyjne, nie m id o to wpiywu na sytuację w kraju76. W nowych w arunkach politycznych, gdy Litwa dąžyla do niepodleglošci, odžyty tlu m io n e przez kilkadziesiąt lat w w yniku realizow ania „internacjonalistycznej polityki” nie tylko stare uprzedzenia, ale pojaw ilo się row niež szereg now ych77. Byly o n e p rzed e w szystkim p o c h o d n ą obaw, ja k Polacy zachow ają się w obec kwestii przynaležnošci pañstwowej W ilna78. Stanowilo to niejako tež naw iązanie

75 Трагические страницы истории литовского народа и его вечно живое стрем­ ление к независимости. Доклад Председателя Верховного Совета Литовской Республики Витаутаса Ландсбергиса на внеочередном заседании Верховного Совета, „Эхо Литвы” 16 июня 1990; Szerzej zob.: Р. Lossowski, Litwa a sprawy polskie 1939-1940, Warszawa 1985. 76 Szerzej zob. K. Tarka, Konfrontacja czy wspólpraca? Litwa wpolityce Rzqdu Polskiego na uchodzstwie 1939-1945, Opole 1998; I. Hofinan, Ukraina, Litwa, Biahrus wpublicystyce paryskiej „Kultury”, Poznan 2003, s. 19-20,43-51,59,69-70,80-81; J. Szostakowski, Próby porozumienia polsko-litewskiego wiosnq 1940 roku, [w:j Rzeczpospolita Obojga Narodów ijej tradycje. Studia i szkice, red. M. Wagner, J. Wojtasik, Siedlce 2004, s. 403-409; A. Pukszto, Jerzy Giedroyčinacjonalizm: lekcjeredaktora„Kultury”, [w:] Stosunkipolsko..., s.230-235; W. K. Roman, Vaclovas Sidzikauskas i rozmowy z Polakami, [w:] tamže, s. 284-297. 77 L. Mróz, Problemy etniczne wLitwie Wschodniej, „Przegląd Wschodni”, 1.1, z. 3,1991, s. 487. W odniesieniu do tej kwestii Greta Lemanaitė stwierdzala „rozmrozily się lody, które przez caty ten okres pokrywaly rzeczywisty stan swiadomosci narodowej. I wyszly na jaw, a nawet wzmocnily się dawne konflikty i stereotypy. Równiez wtedy Polacy zostali podzieleni na Polaków i Polaków. Ježeli Polacy z Wüeñszczyzny byli ciągle widziani przez pryzmat juž uksztaltowanego stereotypu, može z dodatkiem jeszcze paru negatywnych cech (jak niechęč do nauki języka litewskiego, przy sklonnošci do rosyjskiego (...), odmowa wspólpracy na rzecz nowej niepodleglej Litwy, popieranie bytego ustroju komunistycznego, szukanie sposobu uzyskania wlasnej autonomii opartej na panującej konstytucji radzieckiej), to Polacy z Polski byli widziani raczej pozytywnie”. G. Lemanaitė, StereotypPolaka woczachLitwina, [w:] Narody istereotypy..., s. 93. 78 J. Widacki, Przyjdzie Polak i zabierze (wywiad przeprowadzony przez W. Maziarskiego), „Gazeta Wyborcza”, 18 grudnia 1998. Prezes Związku Polaków na Litwie, Jan Sienkiewicz, w następujących siowach ocenial obawy Litwinów dotyczące przynaležnošci pañstwowej stolicy „Znów wyplynçla kwesüa Wilna i Wüeñszczyzny. Pewien dyskomfort psychiczny powoduje zapewne w srodowisku litewskim fakt, iž dwukrotnie miasto przekazane zostalo Litwie przez Armię Czerwoną, nie cieszącą się - mowiąc delikatnie - zbyt wielką populamošcią wsród Litwinów. Takže anulowanie w calej rozciąglošci tajnych protokolów do paktu Ribbentrop-Moïotow powoduje tu pewne dwuznacznosci. Wreszcie pietyzm z jakim traktowana jest Ostra Brama, cmentarz na Rossie i znana na nim mogila, jak tež i caly gród nad Wilią przez tak wielu rodaków z Kraju, niewygasle sentymenty i nostalgie potęgują to uczucie i kažą stranie litewskiej domagač się uporczywie od rządu polskiego oswiadczenia, iž wyrzeka się on ostatecznie pretensji do Wilna i Wüeñszczyzny. Choc uwažam, že obawy о polskie pretensje terytorialne wzglçdem Wilna są pozbawione wszelkich podstaw i tylko szaleniec môgjby sobie raieprzesuwanie granic wtej częšci Europy (...) sądzę, že podobna =

38

-

------------

-

Polacy na Litwie w okresie walkt o niepodkglošč Republiki

do kultury politycznej, rozum ianej jako wartosci, tradycje, norm y zachowan oraz symbole z okresu m içdzyw ojennego79. Ponadto n a sytuację tą m iai rów niez wplyw fakt zamieszkiwania Polaków w zwartych skupiskach n a Wileñszczyznie, w niektórych (rejón solecznicki i wileñski) stanowiąc wiçkszosc ludnošci lub znaczną ich częšc (rej. trocki, swiçcianski, szyrwincki, malacki, m . W ilno)80. Polacy w n o w y ch w arunkach politycznych uzyskali m ozliw osci dzialania i zaczęli proces sam oorganizacji, co równiez budzito niepokoje w sród Litwinów. W alka o niepodlegiošč sprzyjala rozwojowi postaw nacjonalistycznych w sród ludnošci dom inującej. То ksztaltowalo nowe podiože konfliktu polsko - litewskiego. N a w zrost aktów agresji i wrogosci n a tie narodow osciow ym zwrócili uwagç w specjalnym apelu postulującym przeciwdzialanie tym zjawiskom, skierow anym do rządu, partii politycznych, mieszkanców Litwy, nie tylko przedstawiciele 12 organizacji mniejszosci, ale równiez przewodnicząca Kom itetu ds. N arodow osci H elena Kobeckaité81. Jak ocenial Jan Ciechanowicz antypolskie w ystąpienia m ialy m asow y Charak­ ter82. Duže znaczenie odgryw aly czynniki em ocjonalne, uczuciowo odnoszące się deklaracja w tej czy innej formie zostanie pewnie zlozona. Zbyt wielka jest bowiem cena, jaką Polacy na Litwie ptacą za obawy i dągle jeszcze nie rozproszoną niepewnosc Litwinów” J. Sienkiewicz, Dokąd idziemy?, „Magazyn Wileñski” 1-15 stycznia 1990. 79 A. W. Jablonskį, Kultūra polityczna w procesie demokratyzacji. Teoria i polskie doswiadczenie, [w:] Transformaba ustrojowa w Europie Srodkowo-Wschodniej. Plaszczyzny-wymiary-kierunki, red. S. Wróbel, Toruñ 2010, s. 70. 80 P. Eberhardt, Przemiany narodowosciowe..., s. 232-233. W 1989 r. w pišmie „Sajudisu”, wydawanym w języku rosyjskim „Возрождение”, napisano „Czas zrozumieč wszystkim Polakom i przedstawicielom innych narodowosci, žyjącym w Litwie, že Wilno z okrąžającymi ją rejonami zawsze bylo i będzie ziemią Republiki Litewskiej”. S. Czerwonnaja, Problemy mniejszošci..., s. 405. 81 Обращение к правительству, политическим партиям, жителям Литвы, „Совет­ ская Литва”, 24 февраля 1990. Jak zauwazal N. М. Kanaszewicz „Kwestia wartosci, idealów i norm žycia politycznego - to wažniejszy problem spoleczenstwa w warunkach przejácia, w których zachodzi rozpad starego i pojawienie się nowego systemu. W tej sytuacji system normatywny spoleczenstwa przeksztalca siç w arenę ostrego polityczne­ go i ideologicznego przeciwstawiania, poprzedzonego próbami monopolizacji nowych wartoáci i polityzacji idealów - sprowadzenia ich do wylącznošci uprzywilejowanych Idas, grup spolecznych, partii”. H. M. Канашевич, Политика. Идеология. Ментали­ тет, Могилев 2003, s. 19. 82 Выступление депутата Тихоновича И. С. [J. Ciechanowicza], „Советская Литва”, 28 декабря 1989. Kreowanie negatywnych opinii dotyczących Polaków bylo nie tylko efektem sporų na tie narodowosciowym zmierzającym do dominacji, ale równiez mialo služyč mobilizacji wlasnej grupy przez wskazanie Innego, który može stanowic zagroženie. Jak stwierdzal Jerzy Nikitorowicz „wizerunek Obcego peïni funkcje integmjące i konsolidujące grupę. Stąd pochodzi wzrost zainteresowania Obcymi w sytuacjach zapotrzebowania na takie wiçzi w okresach glębokich zmian, przeobražen spolecznych i przeksztalceñ swiadomosci spoíecznej, wktórych Obey mogą byč zródlem nowosci, jak tež i koztem ofiarnym. (...) Wzmacniane poczucie obeošei wiąže się z negatywnymi emoejami i często prowadzi do agresywnych za­ chowan”. J. Nikitorowicz, Swój - Inny - Obey. Koncepcja interakcji i spostrzegania Innego, [w:] W krçgu sacrum i pogranicza, red. E. Matuszczyk, M. Krzywosz, Biedystok 2004, s. 314-315. ..............

.............................-

39

=

R ozdziall

zaröwno do przesztošci jak i wspölczesnosci. Powszechnie užytoano wöwczas sformulowania, že w okresie m iędzywojennym Polska okiipowala W ilno83. Twierdzono, iž Rzeczypospolita w nowych w arunkach będzie chciala odzyskac m iasto84. Polacy byli niejednokrotnie nazyw ani piątą kolum ną85. Postulowano tež by wyjezdzali do Polski lub naw et zostali deportow ani86. Jednoczesnie pojawilo się wiele publikacji twierdzących, že w republice nie m a Polaköw, natom iast są Litwini, ktörzy ulegli polonizacji87. Jak stwierdzala B arbara Szacka „Tožsamošč spoleczna jednostki jest pochodną jej przynaležnošci do rožnych grup i kategorii spolecznych. Tožsamošč ta m a zaröwno w ym iar subiektywny (poczucie tožsam ošci), jak i obiektywny (zakla-

83 J. Soblis, Co się sklada na sytuację politycznq?, „Czerwony Sztandar”, 20 paždzier-

84 85

86

87

=

nika 1989; Zjazdprzedstawicieli Litwy Wschodniej i wokol niego, „Kurier Wilenski”, 29 grudnia 1990; A. Srebrakowski, Polacy w Litewskiej SRR 1944-1989, Toruri 2000, s. 292; M. Mieczkowski, Byč Polakiem na Litwie, Warszawa 2006, s. 73. T. Snyder, Rekonstrukcja narodöw. Polska, Ukraina, Bialorus 1569-1999, Sejny 2006, s. 272. J. Sienkiewicz, Przetrwac jako Polacy, (wywiad przeprowadzony przez T. Kijonka), „Tak i Nie”, listopad 1989; R. Mickiewicz, S. Tarasiewicz, Księga od nowa pisana, „Kurier Wilenski”, 5 wrzesnia 2006. L. Drozd, W imię konkretnych czynöw, „Przyjazri”, 3 grudnia 1988; M. Kosman, Orzel i Pogori. Z dziejöwpolsko-litewskich XIV-XX w., Warszawa 1992, s. 352. Cezary Žolędowski przytacza przyklad znaeznie radykalniejszego postulatu, umieszczonego na transparencie podezas jednego z wiecöw „Sajudisu”. Wzywat on wręcz do eksterminaeji ludnosci polskiej. Zawieralbowiem stwierdzenie „Rosjanie do Rosji, Žydzi do Izraela, Polacy do krematorium”. C. Žolędowski, Bialorusini i Litwini wPolsce, Polacy na Bialorusi i Litwie. Uwarunkowania wspolczesnych stosunkow między większošciq i mniejszošciami narodowymi, Warszawa 2003, s. 250. B. Olszewski, Kto robi wrzawę, czyli syndrom „Izydoriusa”, „Czerwony Sztandar”, 15 lutego 1989; W. J. Podgörski, Polak - Litwin dwa bratanki?, „Gazeta Wyborcza”, 25 sierpnia 1989; (gb), Wilno i tutejsi, „Magazyn Wilenski”, 16-31 marca 1990; J. Sienkiewicz, Jaka integraeja?, „Magazyn Wilenski”, 16-30 kwietnia 1990; S. Spruga, Atmesti skrupulus, siekti susitarimo su lenkų lyderiais, „Atgimimas”,1990 m. spalio 24-31 d.; A. Zuwiel, Kolędowanie na ponuro, „Nasza Gazeta”, 24 grudnia 1990; P. Kniukšta, Vilniaus kraštas ir Lietuviu kalba, Vilnius 1990, s. 12,51; Cz. Wysocki, Wilenszczyzna potrzebuje pomocy, „Przykazania Lenina”, 5 lipca 1991; J. Ciechanowicz, Pesymistyczna przyszlošč Polaköw (wywiad przeprowadzony przez A. Bobryka), „Tygodnik Siedlecki”, 26 czerwca 1994; L. Truska, „Panstwowosci się nie daruje..”, (wywiad przeprowadzony przez Z. Zdanowicza), „Kurier Wilenski”, 11 listopada 1998; S. Tarasiewicz, Zperspektywy czasu, „Kurier Wilenski”, 10 marca 2000; V. Savukynas, Wybory tozsamosciowe: röinice postaw Polaköw i Rosjan na Litwie, „Znad Wilii”, nr 2/4,2000, s. 35; W. Choroszewski, Polska a Polacy na Litwie - widzianezLondynu, [w:] Przeszlošč, teražniejszošč i przyszlošč Po­ laköw na Wschodzie. Konferencja Naukowa 8-9 maja 2001 r. w Gorzowie Wielkopolskim, red. M. Szczerbinski, T. Wolsza, Gorzöw Wlkp. 2001, s. 552; M. Kleczkowski, Kleczkowscy herbu Trzaska (wywiad przeprowadzony przez K Adamowicz), „Kurier Wilenski”, 30 lipca-1 sierpnia 2005; S. Czerwonnaja, Problemy mniejszošci..., s. 397; K. Sidorkiewicz, Między demokraeją a buntem. Dzialalnoščpolityczna i samorzqdowa Polaköw w Republice Litewskiej (1988-2011), Elbląg 2011, s. 36-37; M. M. Kosman, Polacy na Litwie wobec odrodzeniapahstwowosd litewskiej, [w:] U schylku tysiqclecia. Księga pamiqtkowa z okazji szeščdziesięciolecia urodzin Profesora Marcelego Kosmana, red. K Pająk, J. Zatubski, Poznan 2001, s. 144. 40

-

Polacy na Litwie w okresie walki o niepodleglošč Republiki

syfikowanie jednostki przez innych)”. Dodając „W przypadku poczucia tožsam ošci spolecznej granica przebiega nie m iędzy a « r e s z t a l u d z i » , ale m iędzy a < o n i » ”88. W iele litewskich srodow isk nacjonalistycznych podw azalo w stosunku do Polakow czynnik subiektywny przynaležnošci narodow ej, odnoszący się do sam oidentyfikacji. W ystępow aly więc m echanizm y spolecznej g ry o tožsamošč. W aspekcie tym A dam Bartoszek m owil o zjawisku „kom unikow ania swojej tožsam ošci przez okrešlanie dystansu do innych podm iotow , ujm owanych najczęšciej za pom ocą przypisywanych im negatywnych dyspozycji”89. Pewną konsekw encją tego bylo rozwijanie o d 1989 r. pseudonaukow ej teorii „vičuv Litevskich”, jako oddzielnej grupy etnicznej. Twierdzono, že naležą do niej potom kow ie szlachty W ielkiego Księstwa Litewskiego, ktorzy ulegli polonizacji. W yznacznikiem przynaležnošci m iala bye koncow ka nazw iska „wicz” (w wersji litewskiej vič lub vičius), ja k np. Sienkiewicz, Mackiewicz czy Milewicz. W m awiano tež Polakom, iž są wlašnie „wiczami” tylko o tym nie wiedzą. D la upow szechnienia tej idei wydawano pism a „Fschodnia Litva”, „Naš upiakuniac”, „Rytų Lietuva”. Teksty form ulowane w nich byly bez žadnych regul gramatycznych z naruszeniem wszelkich zasad pisow ni polskiej. Zaw ieraty one niew iarygodne teorie, ktorych celem m ialo bye wykluczenie jakiejkolwiek možliwošci obecnosci Polakow, z w yjątkiem wynarodowionych Litwinow i m igrantow z Rzeczypospolitej90. Jak wskazywal Zbigniew Kurcz, rozpowszechnianie m itow będących zbiorem wyobražen, czy iluzji, o rozm aitym w skazniku racjonalnošci sklania d o dzialan, nie prowadząc jed n ak do calkowitej realizaeji okrešlanych celow91. W przypadku „wiezow” byla to p ro b a um niejszania znaezenia šrodow iska polskiego, zapew ne z celem odm aw iania praw a do obeenošei w žy d u publieznym , poprzez negow anie

88 B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2003, s. 150. Naležy tu przytoczyc rowniež opinię Bohdana Dziemidoka „Nie ulega wątpliwošd, že dla každego narodu poczucie zbiorowej tožsamošci narodowej ma ogromne znaczenie, integrując czlonkowtej wspolnoty, sprzyjając powstawaniu więzow solidamošei i pomocy wzajemnej. Umožliwia to przetrwanie w sytuacjach zagroženia narodowego lub spoleeznego (eksterminaeja, dyskryminaeja lub proby wynarodowienia). Zagroženia spoleezne mogą dotyczyč zarowno mniejszošci narodowych w jakimš kraju, jak tež narodowošci nie stanowiącej mniejszošci na danym terenie, lecz pozbawionej wlasnego panstwa narodowego”. B. Dziemidok, Tožsamošč narodowa a naejonalizm w epoce globalizacjiy [w:] Mity, symbole, rytualy we wspotczesnej polityce. Szkice z antropologii polityki, red. B. Szklarski, Warszawa 2008, s. 143. 89 A. Bartoszek, Obey jako model spolecznej gry o tožsamošč w multikulturowym šrodowisku, [w:] Wielokulturowošč - międzykulturowošč - transkulturowošč wperspektywie europejskiej i pozaeuropejskiejy red. A. Barška, M. Korzeniowski, Opole 2007, s. 39. 90 A. Bobryk, Spoleczna rola mitu etnieznego w ujęciu Stanislawa Ossowskiego na przykladzie wspolczesnej teorii wiezow litewskichy [w:] Koncepcje socjologiczne Stanislawa Ossowskiego a teoretyezne ipraktyezne zagadnienia wspolczesnošciyred. M. Chahibinski, J. Gockowski, I. Kaczmarek-Murzyniec, A. Wozniak, Torah 2004, s. 408-420. 91 Z. Kurcz, M it giedroyciowski wobec wyzwan polskiego sqsiedztwa na Wschodziey [w:] Pogranicza i multikulturalizm w warunkach Unit Europejskiej. Implikacje dla wschodniego pogranicza Polski, T. 2, red. K. Krzysztofek, A. Sadowski, Bialystok 2004, s. 198.

41

=

R ozdziall

jego istnienia. Teoria ta oparta na micie wywolala wiele emocji i wzajemnych napięč, nie spowodowata jednak faktycznego wyksztalcenia šrbdowiska, ktore uznaloby, iž jest m aterialnym ucielešnieniem tej koncepcji. N ie tylko w ta k m arginalnej grupie j ak „wicze”, gioszącej absurdalne teorie pojawiala się negacja obecnošci ludnošci polskiej n a Litwie. U schylku lat osiem dziesiątych rozpow szechniano opinię, že ei ktorzy się uwažają za Polakow są tylko spolonizowanym i Litwinami, ktorym naležy wszelkimi m ėtodam i przywrocič tožsam ošč litewską. Ich autoram i byli przede wszystkim dzialacze „Vilniji” i „Sajudisu”. Jednoczešnie liderzy ruchu niepodleglošciowego, odmawiali podjęcia zdecydowanych dzialan zmierzających do zaprzestania tej wywolującej napięcie m iędzy obydwom a naro d am i retoryki. Zajęli stanowisko, že „Sąjūdis” nie bierze odpow iedzialnošci za w ym ierzone w Polakow upow szechniane opinie swoich czlonkov^92. N atom iast teorie o spolonizowanych Litwinach krytykowal I sekretarz partii kom unistycznej Algirdas Brazauskas93. Dzialacz „Sajudisu”, w latach 1988-1990 w chodzący w sklad w ladz naczelnych tego ugrupow ania (Lietuvos Persitvarkym o Sąjūdžio Seim o), Polak - Zygm unt Mackiewicz, mowil, že organizacja ta przyjęla „postawę ignorow ania polskich potrzeb wychodząc z založenia, že ješli Polacy podskoezą, to się im przyložy i będzie cisza. Dlatego nie w arto zaczynač z n im i dyskusji”94. Wedlug opinii Jana Sienkiewicza, bylo oczekiwanie, n a wspolpracę z „Sajudisem”95. Stvvierdzal jednak „wbrew deklaracjom i haslom « S ą j ū d i s » mial cele czysto narodowe i ješli ktoš innej narodowošci znalazl się w jego szeregach to przede wszystkim wytącz-

92 K. Wožniakowski, Początek drogi. Od Stowarzyszenia Spoleczno-Kulturalnego Polakow na Litwie do Związku Polakow na Litwie, [w:] Wilno-Wilenszczyzna jako krajobraz i šrodowisko wielu kultur, red. E. Feliksiak, Bialystok 1992, s. 340-341; J. Sienkiewicz, Republika Litewska: tradycje wielkiego Księstwa Litewskiego czy Litwy Kowienskiej?> [w:] Polskie odrodzenie na Wschodzie, red. A. Bobryk, J. Jaron, Siedlce 1999, s. 48. 93 K. Wožniakowski, Początek drogi..., s. 351. 94 Z. Mackiewicz, Okrakiem na opak, (wywiad przeprowadzony przez J. J. Komara), „Kurier Wileriski”, 5 maja 1998. Aleksander Srebrakowski wyražal podobne stanowisko stwierdzając „ « S ą jū d is » zbyt moeno skupil się na walce o niepodleglošč Litwy, przez co stracono z pola widzenia problemy mniejszošci narodowych. Nie zauwažono na przyklad, že walka o wprowadzenie języka litewskiego jako panstwowego na terenie republiki, w dužym stopniu uderza w interesy mniejszošci narodowych. Nie robiono tež wlašciwie nic, aby pozyskač do « S a ju d is u » Polakow. Podstawowe periodyki wydawane przez tą organizację byly publikowane jedynie w języku litewskim i rosyjskim, ale nie polskim. Brak tych publikaeji tlumaczono tym, že Polacy i tak czytają po rosyjsku. Z czasem, kiedy jeszcze w ramach ZSRR « S ą jū d is » stworzyl juž swoj rząd i na terenie republiki w zasadzie juž sprawowal wladzę, coraz więcej zarządzen wyraznie dyskryminowalo mniejszošci, a przynajmniej nie robiono nic, aby zmienič takie subiektyvme odczucie tej częšci mieszkancow republiki. To wszystko szybko doprowadzilo do ogromnego napięcia między Polakami i Litwinami”. A. Srebrakowski, Wstęp, [w:] My nie brada, my sąsiedzi. Polska perspektywa stosunkow polsko-litewskich. Antologia tekstow, Wroclaw2013, s. 31-32. 95 J. Sienkiewicz, Wilenszczyzna wspokzesna - między mitem a rzeczywistošcią, [w:] Žyde spoleezne Polak6w na Wschodzie. Wybrane zagadnienia, red. A. Bobryk, Siedlce 2007, s. 210.

= 42 ---

^

Polacy na Litwie w okresie walki o niepodkglošč Republiki

nie w celu stworzenia lepszego wizerunku tej organizacji”96. Podejšde to wywolywalo uzasadnione wątpliwošd i obawy wsröd spolecznošci polskiej. Jak wspom ina Ryszard Maciejkianiec, jeden z inicjatoröw powstania SSKPL i wieloletni parlamentarzysta, srodowisko tej m niejszošd oczekiwalo wtedy przyjaznych znaköw. Odnosilo się to przede wszystkim do nawet niewielkich ustępstw w dziedzinie języka czy kultury. „Sąjūdis” nie planowal wöwczas jednak istotnych zmian w zakresie položenia m niejszošd, dzialając na rzecz um ocnienia litewskosd97. Postulaty Polaköw budzily niezrozumienie i wywolywaly nieprzychylną reakcję. Jak twierdzil Jan Sienkiewicz zniechęcalo to Polaköw do idei niepodlegtosdowych Litwinöw98. Oceniano, iž brak bylo woli wspölpracy ze strony wiodącego litewskiego ugrupowania99. Polski badacz Aleksander Srebrakowski stwierdza, že faktycznie „Sąjūdis” nie podejmowal ofert wspöldzialania z ktörym i wychodzili Polacy. Stąd niewielka obecnošč ludnošci polskiej w tej organizacji100. Wiele öwczesnych wydarzen we wzajemnych relacjach m ialo Charakter konfliktu spolecznego. W ystępuje on w sytuacji niezgodnošci dzialan podm iotöw. O dnosi się to zaröwno do dąžen jak tež wartosci, srodköw, czynnošci101. Powstaje on „na gruncie uprzedzenia negatywnego, prowadzącego do przekonania, že osobnik lub grupa, z ktorą m am y stycznošč, jest zagroženiem dla realizacji naszych interesöw i celöw”102. Natom iast jak zauwazyli A nna Šliz i M arek S. Szczepanski w m ocno zröznicowanej p o d względem kulturow ym i narodow osciow ym „przestrzeni spolecznej konflikt spoleczny jawi się jako wręcz naturalny, chociaž nie stanowi zjawiska spolecznego perm anentnie towarzyszącego wielokulturowej rzeczywistosci. Taka rzeczywistosc

96 J. Sienkiewicz, Trzy pytania do... (wywiad przeprowadzony przez S. Tarasiewicza), „Kurier Wilenski”, 4 czerwca 2008.

97 Z. Kurcz, Mniejszošč polska na Wilenszczyznie, Wroclaw 2005, s. 126-127. Podobną opinię wyražal Michal Jagiello, wiceminister w Ministerstwie Kultury RP. Stwierdzal on „Ostentacyjne podkrešlanie przez Sąjūdis swej litewskosd i w ogöle atmosfera oblęžonej twierdzy panująca na Litwie nie sprzyjają pokojowemu rozwiązaniu problemöw narodowosciowych”. J. M. Kupczak, Z problematyki stosunköw narodowosciowych na Litwie wspölczesnej, [w:] Z badan nad problematykq. narodowosciowq panstw Europy Šrodkowej i Wschodniej, red. J. Albin i J. M. Kupczak, Wroclaw 1998, s. 69. 98 J. Sienkiewicz, Czaspröby, „Nasza Gazeta”, 16 stycznia 1991. 99 Z. Kurcz, Mniejszošč polska..., s. 148. Byty dzialacz „Sajudisu”, Arvydas Juozaitis, wspomina! po latach, že w ugrupowaniu tym, po pierwszym okresie dzialalnošci „zacząl się zwrot ku organizacji autorytarnej, wodzowskiej, ktöra przejęla w swe wtadanie calą ideologię narodową. Ta tendencja wydawala mi się bardzo niebezpieczna, kreowala bowiem wroga wewnętrznego, ktörym mögl zostač každy, kto ošmielal się krytykowac ten stan rzeczy”. A. Juozaitis, Trzy drogi (wywiad przeprowadzony przez J. Paradowską), „Polityka”, 21 wrzesnia 1996. 100 A. Srebrakowski, Polacy w Litewskiej..., s. 297.0 niewielkim udziale Polaköw w dzialal­ nošci „Sajudisu”, šwiadczy struktūra narodowošciowa delegatöwl Zjazdu tej organizacji (22-23 pazdziernika 1988 r.). Z uczestniczących w obradach 1021 osöb, tylko 9 bylo narodowošci polskiej. A. E. Senn, Lithuania Awakeninng, Berkeley 1990, s. 220. 101 A. Stabon, Konflikt spoleczny i negocjacje, Krakow 2008, s. 15. 102 J. Szczepanski, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1970, s. 484.

43

=

R ozdziall

znajduje drogę kom prom isu i pokojowego w spolistnienia wszystkich grup o kulturow o odm iennej konstytucji we wszechobecnym prbcesie w ym iany spolecznej. W ym iana o m aterialnym i niem aterialnym pod lo žu jaw i się jako akt tw orzenia wspolnej, obok adm inistracyjno - panstwowej, plaszczyzny podzielenia system u aksjologicznego i norm atyw nego. Nie chodzi tutaj o internalizację odm iennošci kulturowej, ale o jej akceptację”103. N a generowanie i ukierunkow yw anie tych procesow m a dūžy w plyw polityka panstwa. W LSRR wyražalo się to przez lata w dysproporcjach w dostępie do dobr, poprzez niedofinansow anie obszarow zdom inow anych przez ludnošč polską oraz rožnym zakresie mozliwosci rozwijania swej kultury, jak tež podejm ow ania aktywnošci grupowej. Po rozpoczęciu procesow niepodleglosciowych m ožna takže bylo zaobserwowac m echanizm , gdy instytucje panstwowe stopniowo zaczęly się stawac rowniez stroną konfliktu. Jak tw ierdzil posel i prezes ZPL, M ichal Mackiewicz, jego podstaw ą byly proby m arginalizacji ludnošci polskiej i jej kategoryzacji przez postrzeganie oraz okrešlanie jako „tutejszych”, „czerwonych”, „spolonizowanych”104. Stosowane okrešlenia prow adzity do stygmatyzacji. Bowiem w obec grupy uwazanej jako „gorsza” wytw arzane są negatyw ne nastaw iania105. O pisy dotyczące Polakow w dužym stopniu nie odnosfly się do stanu faktycznego, ale byly kreow aniem rzeczywistosci. Nawet Czeslaw Okinczyc, w latach 1989-1990, prezes Zarządu Miejskiego ZPL w W ilnie, orędownik dialogu polsko-litewskiego i sygnatariusz Aktu Niepodleglosci, przyznawal, že byl to bardzo tru d n y okres „w žyciu politycznym Litwy, zwlaszcza w stosvmkach spolecznošci polskiej z « S a j u d i s e m » - ataki n a Polakow nie byly rzadkošcią”106. Jeden z založycieli SSKPL, H enryk Mažul, w spom inal, že „Sąjūdis”, kreow al wizję Polakow j ako wrogow. Stwierdzal on rowniež „wowczas jeden zgodny antypolski ton powodowaly prasa, radio i telewizja, powielając do znudzenia špiewkę, rzekom o na Litwie nie m a Polakow, a jedynie spolonizow ani Litwini, ktorych niczym parszywe owce trza przywrocic n a lono przodkow ”107. N aležy uw zględnič fakt, iž o d ro d z en ie n aro d o w e Polakow ow ocow alo p o jaw ien iem się szeregu po stu lato w i oczekiw an rozw oju žycia spolecznego. Jak w yražono to w p ro g ram ie ZPL, przyjętym n a II Zježdzie, 22 k w ietnia 1990 r., pragnęli zaspokojenia potrzeb oswiatowych, kulturalnych, językowych, možliwošci zrzeszania się, posiadania reprezentacji n a wszystkich szczeblach wladzy, dostępu do srodkow spolecznego przekazu, realizacji repryw atyzacji upanstw ow ionego

103 A. Šliz, M. S. Szczepanski, Wielokulturowosc: perspektywa konfliktu czyszansa koegzystencji?, [w:] Wielokulturowosc: konflikt czy koegzystencja?, red. A. Šliz, M. S. Szczepanski, Warszawa 2011, s. 43-44. 104 M. Mackiewicz, Drogępokona idący... (wywiad przeprowadzony przez J. Lisiewicz), „Magazyn Wilenski”, kwiecien 2012. 105E. Czykwin, Stygmat spoleczny, Warszawa 2007, s. 24. 106 K. Adamowicz, Nie zawsze posluszny Glownemu, „Kurier Wilenski”, 3-5 kwietnia 2004. 107 H. Mažul, Trwac na swoim!, „Magazyn Wilenski”, kwiecien 2009.

44

-

Polacy na Litwie w okresie walki o niepodleglošč Republiki

m ienia, sw obodnych kontaktöw z M acierzą108. Te ja k i in n e postulaly spotykaly się z d u žą niechęcią, n iejednokrotnie tež sprzeciw em ze stro n y przedstaw icieli srodow isk niepodlegiosciowych, w ladzy i spoleczenstwa. Przykladem m ogą byč protesty przeciwko otwarciu polskiego konsulatu. U ruchom ienie polskiej i zarazem pierwszej placow ki dyplom atycznej w W ilnie planow ano, p o wielom iesięcznych konsultacjach, do 11 listopada 1988 r. Zdecydow anie zaprotestow al przeciw ko tem ų m .in. „Sąjūdis”, organizując akcje sprzeciw u n a szeroką skalę. Ž ądano wręcz przeprow adzenia w tej kwestii referendum . О atm osferze, k tö ra panow ala wokol pröby otw arcia konsulatu šwiadczą opinie, že byloby to zagroženiem dla naro d u litewskiego i poniženiem . Stawiano jednoczešnie w arunekby akceptacja n a otwarcie konsulatu w republice, uzaležniona byla o d pow stania przedstaw icielstw a LSRR w Warszawie. W öwczesnych w arunkach zgodę n a takie dzialanie m usialy wyrazic w ladze cen traln e ZSRR, со w praktyce blokow alo polską inicjatywę. W efekcie w W ilnie przebyw al tylko konsul Zdzislaw Kitlinski, ktorego zadaniem byto przygotowanie w arunköw do otw arcia placow ki109. Wiele röwniez emocji wzbudzila kwestia fimkcjonowania polskich mediöw. Szczegölnym atakom zostala poddana wiodąca gazeta „Czerwony Sztandar”, ukazująca się od 2 m arca 1990 r. po d tytulem „Kurier Wilenski”. Doszlo nawet do tego, že sekretarz generalny „Sajudisu” Virgilijus Čepaitis podczas I Zjazdu zgtosil postulat by pism o te zostalo um ieszczone w księdze w rogöw Litwy110. Polski dziennikbyi poddaw any krytyce przez narodow e srodowiska litewskie szczegolnie za postulow anie rozwoju szkolnictwa polskiego, odstąpienie o d leninowskiej poütyki narodowosciowej, žądanie przywilejöw dla spolecznošci polskiej, popieranie autonom ii, prom ow anie nastrojöw antylitewskich, b rak dziennikarzy komunistow, rozpalanie wrogosci między narodam i. W efekcie postulow ano likwidację pism a lub jego reorganizację111.

108 J. Sienkiewicz, Program Zwiqzku Polaköw na Litwie na okres powstawania suwerennego demokratycznego Panstwa Litewskiego, [w:] Dokumenty Zwiqzku Polaköw na Litwie 1988-1998, red. J. Sienkiewicz, Wilno 2003, s. 47-49. 109 K. Adamowicz, J. Sienkiewicz, Szczera rozmowa, „Czerwony Sztandar”, 13 listopada 1988; J. Sienkiewicz, Wkrötce Konsulat Generalny PRL - w Wilniusie, „Czerwony Sztandar”, 14 wrzesnia 1988; W. Aszkielowicz, Pytanie do ministrą, „Czerwony Sztan­ dar” 9 lutego 1989; A. Brazauskas, Jest tylko jedna droga - zrozumienia i przyjažni (wywiad przeprowadzony przez A. Degutisa, M. Pędzich), „Czerwony Sztandar”, 1 kwietnia 1989; Z. Kitlinski, To oceni historia... (wywiad przeprowadzony przez H. Jotkiallo), „Kurier Wilenski”, 11 sierpnia 1992; А. Юозайтис, Лит ва и Польша: конец азартной игре, „Республика”, 1 марта 1994; S. Helnarski, Wspölczesny nacjonalizm litewski t ukrainski, [w:] Konflikty narodowosciowe w Europie Šrodkowej i Wschodniej, red. S. Helnarski, Torun 1995, s. 240; S. Czerwonnaja, Problemy mniejszosci..., s. 399-400. 110K. Adamowicz, Trudne szczęšcie dziennikarskie, „Kurier Wilenski”, 1 lipca 1993. 111 Slowo leczy, slowo kaleczy, „Czerwony Sztandar”, 13 wrzesnia 1988; Biuro Partyjne i Kolegium Redakcyjne D ziennika „Czerwony Sztandar”, Przyczynek do pewnej kampanii, „Czerwony Sztandar”, 30 kwietnia 1989; J. Szostakowski, „Nasza Ojczy--------- ---

45

=

Rozdzial I

ZPL protestowal przeciwko atakom n a „Czerwony Sztandar”; podkrešlając, iž jest to jedyne miejsce, gdzie w sposob wywažony m oznarilow ic o potrzebach Polakow i relacjach m iędzynarodowošciowych. Jednoczešnie tež zw rocil uwagę, iž w wielu m ediach litewskich realizowana byla antypolska kam pania112. Dzialania te ukazują atm osferę napięcia, braku zaufania, poziom konfliktu, co m ialo istotny wptyw na stosunek do ludnošci polskiej.

4. Spor o język urzędowy Kwestią, ktora w sposob istotny wplynęla na wzajemne relacje Polakow i Litwinow oraz postawę mniejszošci polskiej wobec postulatow niepodleglošci republiki byly dąženia do podniesienia statusu języka litewskiego. Zagadnienie to nie budziloby silnych em ocji, gdyby jednoczešnie zaproponow ano gw arancje dla innych językow m niejszošci narodow ych, zwarcie zamieszkujących Litwę. Naležy zauwazyc, že w 1989 r. stanowily one 20,4% ludnošci. Największą grupę stanowili Rosjanie - 9,4%, a następnie Polacy 7%, Bialorusini 1,7% oraz pozostali 2,3%113. Jako język ojczysty litewski wskazalo 82%, rosyjski 1 1,7%, polski 6%, inny 0,3%. W przypadk u ludnošci polskiej istotną inform acją spisową bylo to, že 58% zadeklarow alo, iž sw obodnie w lada jako drugim językiem rosyjskim , a 15,6% litewskim. Naležy uw zględnič row niež fakt, iž Litwini w niew ielkim stopniu zam ieszkiwali tereny zwartego osiedlenia ludnošci polskiej. Efektkilkudziesięcioletniej dom inacji języka rosyjskiego sprawial, iž praktyką stalo się, že každą sprawę m ožna bylo zalatwic za jego po šred n ictw em . Litewski byl trak to w an y jako dodatkow y. U w zględnič naležy row niež fakt, že w sposob zasadniczy rožni się o d językow slowianskich, co niejednokrotnie, w edlug powszechnej opinii zniechęcalo d o jego dobrego opanow ania114. Niem niej jak wykazano w badaniach, w 1988 r. 59% Polakow deklarowalo akceptację poslugiwania się litewskim, a lylko 8% wskazalo wylącznie n a rosyjski115. Litwini dąžąc d o uzyskania suw erennošci pragnęli w bardzo k ro tk im czasie nadrobič w ieloletnie traktow anie ich języka w kategoriach pom ocniczego, a nie panstwowego. Stąd pojaw ilo się szereg inicjatyw zarow no oflcjalnych, ze strony organow wladzy, jak i w žy d u codziennym podejm ow anych spontanicznie przez zwyklych obywateli. Litewska opinia publiczna oddzialywala na zachowania jednostek i grup spolecznych by stosowano jedynie język większošci. Jej wplyw na postawy m a zna - Litwa, a my musimy zostač Polakami”, „Czerwony Sztandar”, 19 grudnia 1989; P. Lossowski, Polska-Litwa. Ostatniesto lat, Warszawa 1991, s. 100-101; M. Kosman, Wilno dawniej i dziš, Torun 1993, s. 76-77. 1121 Zjazd ZPL, Uchwala o roli srodkow masowego przekazu w ksztattowaniu stosunkow narodowosciowych, [w:] Dokumenty Zwiqzku..., s. 19. 113 P. Eberhardt, Przemiany narodowosciowe..., s. 230-231. 114Tamže, s. 215-216. 115 W. Gaidys, Opoziomie wyksztalcenia iproblemach z tym zwiqzanych wsrdd roznych narodowosci na Litwie, „Czerwony Sztandar”, 12 lipca 1988. = 46 ---— -----

Polacy na Litwie w okresie walki о niepodleglosc Republiki

istotne znaczenie, gdyz dysponuje sankcjam i negatyw nym i i pozytywnymi, które s$ niejednokrotnie bardziej skuteczne niz sankcje form alne116. W wielu przypadkach wykraczalo to poza zasady wspólzycia spolecznego. Dotyczylo sfery uslug, zdrowia i codziennych relacji obywateli, gdy odm aw iano obslugi, inform acji, lub w em ocjonalny sposób reagow ano n a prób$ ko n tak tu zam iast w litew skim w którym s zj^zyków m niejszosci narodow ych republiki117. Sfera j^zykowa byla jedn^ z pierwszych w której wladze jeszcze Litwy Radzieckiej, pod wpiywem, „Sajudisu” i rosn^cych nastrojów narodow ych, zacz^iy kodyfìkacj? prawa, zmierzaj^c^ do uniezaleznienia o d ZSRR. Litewski uznany zostal za j?zyk panstwowy, 6 pazdziernika 1988 r. n a m ocy uchw aly Prezydium R ady Najwyzszej LSRR, a nast^pnie ustawy przyj^tej 18 listopada. W dokum entach tych nie uwzglfdniono postulatów, by polski byl pom ocniczym na terenach zwartego zamieszkiwania tej ludnosci. Jedynym ust^pstw em wobec m niejszosci narodow ych bylo uznanie rosyjskiego jako srodka „obcowania m i^dzynarodowosciowego narodów ZSRR”118. Konsekw encj? tych zm ian stanow il d ekret P rezydium R N LSRR „О uzyw aniu j§zyka panstw ow ego Litewskiej SRR”, z 25 stycznia 1989 r., k tó ry zobowi^zal do w prow adzenia litewskiego, jako podstawowego w dzialalnosci wszelkich organów wladzy, instytucji i organizacji. W yznaczono dia realizacji zapisów tego dokum entu dw uletni okres119. Kontynuacj? stanowilo, 6 lipca 1989 r., okreslenie stanowisk, do peinienia których, niezb^dne bylo poslugiwanie siq jf zykiem litewskim. Byly to nie tylko stanowiska kierow nicze wszystkich szczebli, ale rów niez dotyczylo takich pracow ników jak magazynierzy czy zootechnicy. M ialo to miejsce w sytuacji gdy w wielu miejscowosciach na W ilenszczyznie, nie mieszkali Litwini, lub stanowili nieznaczny odsetek ludnosci. Z godnie z now ym i uregulow aniam i zas wszelkie zebrania czy narady

116 J. Turowski, Socjologia. Male struktury spoleczne, Lublin 2000, s. 140. 117 J. Sienkiewicz, Na co ci przyszlo, Adamie?, „Czerwony Sztandar”, 27 lutego 1988; H. Juchniewicz, Polacy na Litwie: pròba ufoia problemu przezpryzmatstatystyki, „Czerwony Sztandar”, 31 lipca 1988; A. Bobrowski, Mite akcenty i nieprzyjemne zgrzyty, „Czerwony Sztandar”, 28 wrzesnia 1988; D. Waleikiene, Dobrobyt niepada z nieba, „Przyjazn”, 1 marca 1990; S. Tuczkowski, Niech maly, ale polski „oltarzyk”, „Kurier Wilenski”, 14 lipca 1990; A. Dawidowicz, M. Rosciszowski (ogótem 29 podpisów), Memorandum, „Przyjazn”, 6 pazdziernika 1990; L. Laskina, Polonistykaw szponach lituanistyki, „Ojczyzna”, 1-7 maja 1991; K. Renik, Podpolnicy. Rozmowy z Indimi Kosciola na Litwie, Lotwie, Bialorusi i Ukrainie 1990-1991, Warszawa 1991, s. 70; И. Кодзасова, A. Колганова, Снова дома!, „Аргументы и факты International”, № 23, june 2011. 118 Uchwala Prezydium Rady Najwyzszej LSRR О statusie j$zyka litewskiego, „Czerwony Sztandar”, 7 pazdziernika 1988; Ustawa Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej О uzupelnieniu Konstytucji (Ustawy Zasadniczej) Litewskiej LSRR Artykulem 771, „Czerwony Sztandar”, 19 listopada 1988. 119 Dekret Prezydium Rady Najwyzszej Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej О uzywaniu jgzyka panstwowego Litewskiej SRR, „Czerwony Sztandar”, 26 stycznia 1989; В Совете Министров Литовской ССР, „Советская Литва”, 21 февраля 1989. —

47

=

R ozdziall

pow inny byč prow adzone w języku panstwowym , lub w wyjątkowych sytuacjach, m ožna bylo stosowač inną mowę, ale wowczas w inien žostač zapewniony tlum acz120. Decyzje te wywolaly duže zaniepokojenie wšrod Polakow, ktorzy nie tylko odczuwali zawod z pow odu nieuwzględnieiiia ich postulatow, ale przede wszystkim byli pelni obaw związanych z przejšciem biurow ošci oraz žycia publicznego i zawodowego n a język litewski. Dzialacz Związku Polakow na Litwie, Janusz Obloczynski121, stwierdzal wowczas „przyjęcie przez wladze litewskie dekretu o litewskim języku urzędow ym pozbawia nas tych wszystkich praw, ktore mielišmy dotąd, przynajmniej formalnie. Zakrawa na p o n u ry žart, že w okresie brežniewowskiej stagnacji m ielišm y j ednak j akies prawa, natom iast Litwini odm aw iają nam obecnie, w czasie pierestrojki, nawet tego m inim um ”122. Jednoczešnie prezes ZPL, Jan Sienkiewicz, argum entowal, že wyznaczone dwa lata n a przyswojenie języka litewskiego, są nierealne w przypadku starszych osob, a stanowi to powažne zagroženie utraty pracy w sytuacji nie zdania stosownego egzam inu123. W prowadzenie ustawy okrešlal m ianem „dyskrym inacji”. Uznawal ją za sluszną w zakresie ochrony litewskiego, ale oczekiwal rowniež praw dla języka polskiego. Przeciwstawial się probom zawęženia funkcjonow ania m ow y ojczystej do niewielkiego zakresu žycia pryvvatnego, gdzie bylby obecny „tylko w kuchni i košciele”124. Šrodowisko polskie w yražalo obawy, iž zm iana języka urzędow ego będzie swoistym m echanizm em i narzędziem lituanizacyjnym 125. W iodąca organizacja polska, SSKPL, przeksztalcona następnie w ZPL, wielokrotnie występowala, przeciwko dom inacji litewskiego, bez zagwarantowania sfery oddzialywania dla polskiego. Krytykowano więc dekret prezydium Rady Najwyžszej w tej sprawie, iž nie uw zględnil on faktycznej sytuacji językowej i narodowošciowej kraju. Zw rocono uwagę, že w prow adzenie w žycie zapisow, pom im o oczekiwan Polakow nie popraw iloby zakresu funkcjonow ania języka ojczystego. С о j ak zauwažono, sprzeczne bylo naw et z rezolucją XIX Ogolnozwiązkowej Konferencji Partyjnej KPZR. Jednoczešnie w ysunięto szereg postulatow dotyczących statusu języka polskiego126. Podczas I Zjazdu SSKPL, 1 5 -1 6 kwietnia 1989 r., ktory przeksztacil to ugrupowa-

120 Прения по докладу о политическом положении в Республике> „Советская Литва”, 26 сентября 1989.

121 Jego nazwisko występuje często w brzm ieniu Oblaczynski. W tašciwym jednak jest Obloczynski.

122 J. Sienkiewicz, J. Oblaczynski, M. Mackiewicz, Nie szkodžcie nam ..., (wywiad przeprowadzony przez A. Madyda), „Tygodnik Powszechny”, 24 wrzešnia 1989.

123Tamže. 124 J. Sienkiewicz, Przetrwač jako... 125A. Plokszto, Ustawa jakiej oczekujemy, „Czerwony Sztandar”, 5 sierpnia 1989. 126 Zarząd Glowny SSKPL, Propozycje Zarządu Gtovmego Stowarzyszenia Spoleczno-Kulturalnego Polakow na Litwie do Projektu Dekretu Prezydium Rady Najwyžszej Litewskiej SRR „O užywaniu języka litewskiego i innychjęzyk6w> > , „Czerwony Sztandar”, 10 grudnia 1988. =

48

-

Polacy na Litwie w okresie walkt o niepodleglošč Republiki

nie w Związek Polaków na Litwie (Lietuvos lenkų sąjunga), jednoczešnie zmieniając profil n a organizację spoleczno-polityczną odniesiono się równiez do problem ów językowych. W uchwale „O propozycjach n a P lenum КС KPZR w kwestiach stosunków narodow osciow ych”, stw ierdzono m .in. „Uwažamy, že jed n ą z przyczyn powstaw ania w asni narodow osciow ych, w ty m rów niez w Republice Litewskiej, jest jednostronne ustawowe nadanie statusu panstwowego jednem u z językow bez dekretów o językach m niejszošci narodowych”127. Polacy przywiązywali duze znaczenie do ochrony swej m ow y ojczystej, gdyž jak juž zauwazyl Stanislaw Ossowski „język stai się najpopularniejszym kryterium jednošci narodowej”128. Stanowi takže znaczący atry b u t przynaležnošci d o nacji129. N aležy uw zględnič rów niez fakt, iž jest on w aznym elem entem interakcji spolecznej, istotnym kom ponentem kultury symbolicznej, wplywa tež n a form y m yšlenia130. Stanowi swoiste odbicie žy d ą spolecznego i doswiadczen czlonków zbiorow osci131. N atom iast n a sposób w jaki dokonywana jest kom unikacja m a wplyw kultūra, w której się fimkcjonuje. Pojawia się tutaj takže m echanizm zwrotny, poniew až n a m odyfikację kultury m a rowniež wplyw sposób kom unikow ania się132. D o spotkania przedstawicieli w ladz republiki z reprezentantam i sam orzudów zamieszkalych w dužym stopniu przez ludnošč polską oraz kierow nictw em ZPL doszlo 12 wrzesnia 1989 r. Poruszono n a nim szereg problem ów nurtujących šrodowisko polskie. Jednoczešnie ,,w celu popraw y atm osfery spoleczno-politycznej” na Wilenszczyznie postanowiono rozpatrzyč možliwošci realizacji polskich postulatów. W sród nich znalazlo się zobowiązanie przygotowania, w term inie do 15 pazdziernika 1989 r., aktu ustawodawczego, regulującego užywanie językow m niejszošci naro­ dowych. Jako odpow iedzialny za tą kwestię zostal w yznaczony Piotras Ignostas133. 1271 Zjazd ZPL, Uchwala „О propozycjach na Plenum КС KPZR w kwestiach stosunków narodowosciowych”, [w:] Dokumenty Zwiqzku..., s. 16. 128 S. Ossowski, Więž spoleczna i dziedzictwo krwi. Dziela, t. II, Warszawa 1966, s .l 19. 129В. В. Коклюхин, В. M. Крюков, М. В. Омельянчук, С. Д. Шаш, Ethnos. Этнос: проблемы и решения, Брест 2000, s. 27. 130 Z. Bokszanski, A. Piotrowski, М. Ziólkowski, Socjologia języka, Warszawa 1977, s. 6. „Interakcja symboliczna w kategoriach ogólnych okrešla równiez uczestnictwo w kulturze przez przeplyw trešci, osiąganie konsensusu, wspólnoty, czyli komunikacji. Czlowiek žyje w stworzonym przez siebie swiecie kultury. Jest to swiat symboli. Począwszy od języka, który jest wstępnym warunkiem kultury, a skonczywszy na symbolicznych stosunkach z innymi ludžmi, statusie spolecznym, prawach, nauce, sztuce, moralnošci, religii (...)”. M. Jachimowski, Regiony periodycznej komunikacji medialnej. Studium prasoznawczo-politologiczne o demokratyzacji komunikacji medialnej, Katowice 2006, s. 31. 131 S. Grabias, Język w zachowaniach spolecznych, Lublin 2001, s. 29. Naležy zwrócic uwagę takže na opinię Kwiryny Handke, która stwierdzila „Język przez konkretne znaki jest integralnym komponentem strukturalnym przestrzeni spolecznej, wktórej odgrywa dwojaką rolę. Z jednej strony odzwierciedla sposób widzenia otaczającego swiata przez spotecznosc danego miejsca, a z dragiej strony stanowi pomoc i glówne narzędzie w kreowaniu tej przestrzeni”. К Handke, Socjologia języka, Warszawa 2008, s. 48. 132M. Szopski, Komunikowanie międzykulturowe, Warszawa 2005, s. 5. 133 Protokól spotkania kierownictwa Republiki z przedstawicielami rejonów wilenskiego, —

■

------------

---------

49

=

Rozdzial I

Naležy zauwažyč, iž od 18 kw ietnia 1989 r., funkcjonow ala juž kom isja rządowa, m ająca n a celu rozwiązywanie problem ow m niėjszošci narodow ych poprzez okrešlenie potrzeb i kierowanie projektow ich zaspokojenia do rządu republiki oraz wladz partyjnych134. Niem niej bardziej byly to dzialania pozorne ukierunkow ane przede wszystkim na uspokojenie nastrojow, a w efekcie nie przynoszące szerszych efektow. Potwierdzeniem tego bylo przyjęcie, 23 paždziernika, uchwaly przez Prezydium RN LSRR „O rozwiązaniu gospodarczych, socjalnych i kulturalnych potrzeb rejonow Litwy P oludniow o - W schodniej”. W dokum encie tym przedstaw iono szereg planow anych dzialan m ających n a celu rozwoj W ilenszczyzny i popraw ę položenia m niėjszošci narodow ych135. Jednakže w edlug powszechnej opinii byl on realizowany tylko w zakresie sprzyjającym lituanizacji ludnošci. Dražliwą dla m niėjszošci polskiej stala się rowniez kwestia pisow ni im ion i n a ­ zwisk. W okresie powojennym byly one powszechnie rusyfikowane. W zmierzającej do niepodleglošci Litwie, nie planow ano jednak umožliwič Polakom pow rotu do ich oryginalnych i zgodnych z tradycją danych osobowych. W związku z planowanym o d 1989 r., w prow adzeniem obywatelstwa litewskiego, pojaw ila się kwestia fo rm y nazw isk um ieszczanych w dokum entach. U stalono, že b ęd ą one zgodne z form ą i gram atyką litewską. Aczkolwiek w dokum entach tymczasowych zezwalano n a wpis w nawiasie oryginalnych danych136. Kwestia przetw arzania nazwisk ingerowala w sposob istotny w sferę identyfikacji, tradycji, zaburzając wyznacznik pochodzenia czy przynaležnošci narodow ej. M iroslaw B oruta zw racal uwagę, že ,,W przypadku nazwiska w arto spojrzeč n a tožsam ošč z punktu w idzenia jednostki i jej rozum ienia šwiata spolecznego, definiowanego w kategoriach przynaležnošci: « j e s t e m c z lo w ie k ie m » , « j e s t e m m ę ž c z y z n ą » , « j e s t e m E u ro p e jc zy k iem » , « je s te m P o la k ie m » , ale takže jestem « B o r u t ą » , czyh že w tym ostatnim przy­ p ad k u - naležę do rodziny B orutow (rodziny bližszej i dalszej), bądž tež szerzej, do ktorychkolw iek osob, ktore noszą (bądž nosily) to nazwisko”137. Kwestię pisow ni zasadniczo rozstrzygnięto, 31 stycznia 1991 r. W tedy to p ar­ la m e n t p rz y ją l u chw alę „О p iso w n i im io n i n azw isk w do w o d zie oso b isty m obywatela Republiki Litewskiej”. O krešlono, že dane będą wpisywane alfabetem litew skim zgodnie z wymową. W efekcie im ię czy nazwisko w sposob istotny m osolecznickiego, iwięcianskiego, szyrwinckiego, trockiego, malackiego oraz Zwiqzku Polakow na Litwie, [w:] Dokumenty Zwiqzku..., s. 34. 134 Inf. wl., Posiedzenie komisji rzqdowej do rozwiqzania problemow grup narodowosciowych, „Czerwony Sztandar”, 20 kwietnia 1989. 135 Cz. Wysocki, Na sesji Rady Najwyzszej Republiki Litewskiej, „Przykazania Lenina”, 5 czerwca 1990. 136 H. Ostrowska, Zaiwiadczenie obywatela RL i dokument tymczasowy, „Kurier Wilenski”, 28 lipca 1990; (ЭЛЬТА), В nacnopme - государственный язык, „Эхо Литвы”, 1 декабря 1990. 137 M. Boruta, Nazwisko, tožsamošč i więzi rodzinne. Interdyscyplinarne konteksty socjologii rodziny, Krakow 2008, s. 177-178. -

50

—

—

—

—

—

—

=

—

------------------------------------------------------

~

Pölacy na Litwie w okresie walki o niepodleglošč Republiki

glo ulec zm ianie. Jedynym w yjątkiem dla m niejszošci bylo to, že m ogly byč one um ieszczane w form ie gramatycznej, czyli z koncow ką litewsku np. -us, -as, -aite, -ienė, lub bez niej138. Przykladow o Jözef pisano „Juzef” lub „Juzefas”, Rzędzislaw „Žendzislav” - „Žendzislavas”, M ianowski - „M ianovski” lub „M inaovskis”, Cyrankiewicz - „Cirankevič” lub „Cirankevičius”. Polskie „rz”, zastępowano litewskim „ž”. Ješli jed n ak występowalo po „ch”, „k”, „p”, „t”, zapisywano jako „š”, np. Kostrzewski - „Kostševski” lub „Kostševskis”. Bylo tež szereg innych zasad, ktöre zasadniczo w plyw aty n a k sztalt im ienia i nazw iska. O d n o to w an o röw niez przypadki, gdy wykazywano b rak dobrej woli urzędnikow przy interpretacji tych przepisöw. Byly nawet sytuacje gdy w jednej rodzinie nadaw ano rožne nazwiska139. Jeszcze dziesięč lat po w prow adzeniu nowego języka panstwowego, zastępca przew odniczącego Panstwowej K om isji Języka Litew skiego (V alstybinė lietuvių kalbos kom isija) Jūrate Palionytė przyznawala, že j ėst to proces zložony i wieloetapowy, zwlaszcza w zakresie integracji m niejszošci narodow ych140. B rakw lasnej panstw ow osci stanow i u tru d n ien ie w ksztaltow aniu tožsam ošci, rozwoju n a ro d u i sp etnieniu jego aspiracji141. N aturalnym dzialaniem Litw inöw bylo więc d ąženie do uzyskania niepodlegtošci. W iele je d n a k postulatöw , fo rm dzialania, p ro w a d zilo d o n a p ię č n a tle n a ro d o w o sc io w y m i b u d z e n ia o b aw m niejszošci. M o ty w ow ano to p rz e d e w szystkim o d n ie sie n ie m k o n ce p cji ro li i pozycji spoiecznej m niejszošci narodow ych w suw erennej republice. W ystępow al w ięc m ech an izm , gdy rezu ltaty d ziala n byly o d m ie n n e o d deklarow anych i oczekiw anych. P ojaw iat się przeciw ko n im o p ö r i k o n trd zia la n ie . Inicjatyw y rządzących przy jm o w an o z p ew n y m i o baw am i i n iejed n o k ro tn ie sprzeciw em . S tru k tu ry w ladzy staw aly się w ięc n ie re g u lato rem sporöw , a ž ro d le m spolecznego napięcia. C elem staje się w öw czas, n ie faktyczne rozw iuzanie p ro b lem ų , a szybki polity czn y efekt, zw iększenie liczby zw o len n ik ö w p rz ez m obilizację w w y n ik u ro zszerzan ia k o n flik tu i zw ycięstw o n a d p rz eciw n ik iem 142.

138 Uchwala Rady Najwyzszej Republiki Litewskiej О pisowni imion i nazwisk w dowodzie osobistym obywatela Republiki Litewskiej, „Kurier Wilenski”, 6 lutego 1991. 139 S. B., Gorzka pigulka „is”, „Ojczyzna”, 5-11 czerwca 1991; A. P., Nietypowa impreza, „Nasza Gazeta”, 30 czerwca 1991; M. Lawryniec, Bl§dy mozna naprawic, „Kurier Wilenski”, 30 lipca 1991; G. Teodorowicz, Trzymajmy si$!, „Nasza Gazeta”, 1-15 pazdziemika 1991; L Dowdo, Jözef czy Josif - tajemnica panstwowa, „Kurier Wilenski”, 6 listopada 1991; A. Judzentis, Jak bfdziemy pisali imiona i nazwiska Polaköw na Litwie w dowodach osobistych, „Kurier Wilenski”, 14 grudnia 1991; О правилах написания имени и фамилии в паспорте, „Эхо Литвы”, 19 августа 1992; A. Bobryk, Kwestia pisowni na­ zwisk osöb narodowosci polskiej na Litwie w latach 1990-1992 w swietle obowiqzujqcych przepisöwprawnych i umöw mi$dzynarodowych, „Archiwista Polski”, nr 1,1997, s. 43-46. 140Ю. Палените, Язык твой - друг мой (беседовала Й. Довляшевич), „Литовскій Курьеръ”, 28 ноября -2 декабря 1998. 141Е. Zielinski, Nauka о panstwie i politycet Warszawa 2001, s. 61. 142 A H. Данилов, Социология власти. Теория и практика глобализма, Минск 2001, s. 218,224. —

—

■

-------------

-------------

--------------------—

51

=

Rozdziai I

5. Dąženia do autonomii polskiej Kwestie związane z problem em języka oraz rozwój litewskich. nastroj ów nacjonalistycznych byly swoistym dopelnieniem wieloletniej polityki niedofìnansow ania terenów zamieszkatych przez Polaków143. Uwzględniając fakt stopniowego kurczenia się terytoriów zwarcie zamieszkiwanych przez ludnošč polską, zm niejszanie liczby uczniów i szkól polskich, Polacy zaczęli poszukiwac sposobów ochrony. Uzyskanie pewnej swobody dzialania spowodowalo podejmowanie rozmaitych inicjatyw. Proces odrodzenia narodow ego stymulowal dynam izowanie aktywnosci grupowej. Bylo to nie tylko powstanie i funkcjonow anie SSKPL - ZPL, szeregu organizacji branžowych oraz wzrost zainteresowania ošwiatą oraz kultūrą w języku polskim. Stawiano postulaty mające n a celu zaspokojenie oczekiwan srodow iska polskiego. Zaczęto równiez poszukiwac mechanizmów systemowych, które gwarantowaiyby realizowanie potrzeb narodow ych i spolecznych Polaków oraz zabezpieczaly ich prawa. W tym kontekšcie szczególnie artykulowano ochronę tožsam ošci i uchronienie przed p ro ­ cesami asymilacji. Jak ocenial Zbigniew Kurcz „M anifesty « S a j u d i s u » niechętne polskiej m niejszošci sklanialy jej przyw ódców do poszukiw ania rozwiązan, które zmierzaly do jakiejš form y autonom ii. W konsekwencji, autonom ia, choc występuje w rožnych kontekstach, to za každym razem pozostaje w związku z zagroženiem. E nuncjacje przedstaw icieli « S a j u d i s u » w sprawie lituanizacji W ilenszczyzny oznaczaly zagroženie dia tožsam ošci tam tejszych Polaków (.. .)144”. Naležy zwrócic uwagę, iž w w arunkach panstw a wielonarodowego powszechniejszym zjawiskiem jest występowanie w reakcji n a presję unifikacyjną odruchów obronnych i o p o m zam iast procesów integracyjnych145.

143 J. Podmostko, N. Niezamow, Problemy i bolączki Pabrade, „Czerwony Sztandar”, 6 marca 1987; A. Brodawski, Dqiymy do samorządu regionalnego, „Czerwony Sztandar”, 18 sierpnia 1989; N. Niezamow, Pierwsze decyzje nowej wladzy, „Kurier Wilenski”, 11 lipca 1990; Cz. Wysocki, Wilenszczyzna potrzebuje pomocy, „Przykazania Leniną”, 5 lipca 1991. Deputowany Edward Tomaszewicz w następujący sposób okreslal dysproporcje warunków žycia i stosunek do mniejszošci polskiej „W imieniu swoich wyborców, Polaków Litwy, žyjących w rejonie wilenskim zapewniam sesję Rady Najwyzszej Litewskiej SRR, že my pracujemy na rodzimej ziemi z taką šamą milošcią i pracowitošcią, jak caly naród litewski. Žal, že rezultaty tego trudu ocenia się nižej, jak innych rejonów republiki. Sądzimy, že to nie nasza wina. W rejonie brakuje szkól, nie ma gazu, maio jest na wsiach telefonów, slabe ošrodki zdrowia. Wszystko to - bląd administracyjnego zarządu. (...) W rejonie wilenskim do dziš nie ma wlasnego szpitala. (...) Rožne komisje, powolane dia wsparcia mieszkanców, rozpoznania ich problemów do tego czasu nic nie zrobily”. Прения no проекту закона Литовской ССР о крестянских хозяйствах, „Советская Литва”, 7 июля 1989. 144 Z. Kurcz, Niepodleglošč Litwy a polska autonomia, [w:] Granice i pogranicza nowej Unii Europejskiej. Z badan regionalnych, etnicznych i lokalnych, red. M. Malikowski, D. Wojakowski, Kraków 2005, s. 138. 145J. Gajda, Wspólczesne bycie obywatelem - idea a realia (aspekt edukacyjny), [w:] Sfera publiczna. Kondycja, przejawy; przemiany, red. J. P. Hudzik, W. Wožniak, Lublin 2006, s. 281. -

52

-----------

Polacy na Litwie w okresie walki o niepodleglošč Republiki

K onsekw encją tego bylo w RL po jaw ien ie się id ei au to n o m ii tery to ria ln e j. D efiniuje o n a p ew ien zakres sam odzielnošci w kw estii stanow ienia p raw a i zarz ąd za n ia n a d an y m obszarze. W ra m a c h u stalo n y ch k o m p eten c ji w ystępuje sw oboda w podejm ow aniu rozw iązan m ających n a celu zaspokajanie zbiorow ych p o trze b lu d n o šc i zam ieszkuj ących okrešlo n y teren . D aje m ozliw osc przejęcia o d w ladz cen traln y ch częsci odpow iedzialnosci, za spraw y bud zące p u b liczn e zainteresow anie. G lo w n ą p rz eslan k ą stan o w ien ia a u to n o m ii tery to ria ln e j jest odrębnošč n aro d o w a, językow a lub religijna. P ow olanie jej stw arza m ozliw osc sam odzielnego ro z strzy g an ia p ro b le m ó w w ew n ętrzn y c h danėj sp o teczn o šci oraz stanow i w yraz do ce n ie n ia znaczenia i p o trzeb y zachow ania o d m iennosci. N iew ątpliw ym celem jest ró w n iez o g ra n ic zan ie te n d e n c ji separatystycznych oraz nap ięč n a tie n aro d o w o scio w y m czy językow ym 146. Jak w skazuje E d w ard Shils zm ierzanie „n a ro d u d o au to n o m ii jest w iasciw e jego n atu rze jako n a ro d u i przejaw ia się w d ąž e n iu d o sam o zach o w an ia”147. Polacy pragnęli utworzenia jednostki administracyjnej, która obejmowalaby tereny zwarcie zamieszkale przez ludnošč polską. Oczekiwali jednoczešnie zagwarantowania okrešlonych praw, które przyczynialyby się nie tylko do zachowania stanu posiadania tej narodowosci, ale przede wszystkim jej rozwoju. W trakcie lat 1988 -1991 pojawiaiy się rožne koncepcje postulujące ksztalt autonom ii. Przede wszystkim jednak, n a co zwracali uwagę sam i inicjatorzy, odnosilo się to do pewnej form y sam orządu terytorialnego. N a Litwie bowiem , tak jak i w calym ZSRR, teoretycznie wtadzę lokalną sprawowaly R ady D eputow anych Ludowych i K om itety Wykonawcze. M iaty one jednak Charakter bardziej zarządzający, a fimkcje sam orządowe byly iluzoryczne. Prezes ZPL, Jan Sienkiewicz, wyjasnial, iž dzialania autonom iczne byly w spierane i postulowane przez tą organizację, gdyž „Związek Polaków nie w idzi w obecnej sytuacji innej m ozliwosci zachow ania polskiego pierw iastka etnicznego n a Litwie. Jesli strona litewska przedstaw i n am propozycję innych gwarancji utrzym ania polskošci, będzie, jak sądzę, možliwa w wyniku dialogu m odyfìkacja naszej decyzji. Nie chcialbym tutaj akcentowac slowa « a u t o n o m i a » . To nie jest rejón autonomiczny, tylko polski rejón narodowy, stosujący zasady sam orządu terytorialnego w ram ach Republiki Litewskiej”148. W obiegu publicznym kwestia autonom ii pojawila się w paždzierniku 1988 r. podczas sprawozdawczo-wyborczej konferencji rejonowych Struktur KPZR w Solecznikach. Inicjatorem om ów ienia tej problem atyki byl aktywista SSKPL Janusz Oblaczynski (O bloczyñski). W konsekw encji wystosow ano pism o do R ady Najwyzszej LSRR z prošbą o ustosunkow anie się do postulatów autonom ii w republice.

146E. Zielinski, N auka o panstwie..., s. 130-133. 147E. Shils, Naród, narodowosc i nacjonalizm a spoleczeústwo obywatelskie, „Sprawy Narodowosciowe. Seria Nowa”, z. 5,1995, s. 21. 148J. Sienkiewicz, Litwini pow inni nas popierač, (wywiad przeprowadzony przez O. Iwaniak), „Gazeta Wyborcza”, 19 wrzesnia 1989.

53

=

R ozdziall

Przewodniczący Prezydium RN, Vytautas Astrauskas, odpowiadając uznal, iž zgodne jest to z praw odaw stw em Związku Radzieckiego149. Byt to praw dopodobnie jedyny dokum ent najwyžszych wladz republikanskich pozytywnie oceriiający možliwošč tworzenia jakiejš form y autonom ii terytorialnej. Zm iany polityczne dokonujące się na Litwie powodowafy polaryzację stanowisk. Kwestia ta budzila coraz znaczniejsze obawy w šrodowisku litewskim 150. W czerwcu 1989 r., podczas plenum Komitetu Centralnego republikanskich struktu r KPZR, I sekretarz, Algirdas Brazauskas, w swoim wystąpieniu wyrazil niepokoj z powodu „sprzeciwu częšci ludnošci nadaniu językowi litewskiemu statusu panstwowego, ogloszenia polskimi poszczegolnych gmin rejonow wilenskiego i solecznickiego i proby stworzenia polskiej narodowej autonomii w Wilenskim k ra ju >151. Jednoczešnie coraz bardziej podkrešlano potrzebę suwerennošci LSRR i wyžszošci prawodawstwa republikariskiego nad ogolnozwiązkowym. Następowaia tež zmiana ekip wladzy. Coraz większą rolę odgrywali zwolennicy niepodlegtošci republiki. Natomiast przedstavviciele dotychczasowych ekip powoli odsuwani byli od wladzy. Przykladowo, 2 paždziernika 1988 r. I sekretarza partii komunistycznej Ringaudasa Songailę, zastąpil zwolennik niezaležnošci Algirdas Brazauskas152. Pewnym sym bolem przem ian dokonujących się w republice bylo ustąpienie ze stanowiska przewodniczącego, 15 stycznia 1990 r-» Vytautasa Astrauskasa, na przedostatmej sesji Rady Najwyžszej, przed wyboram i zapowiedzianymi na 24 lutego. Decyzję tą uzasadnial zlym stanem zdrowia153. Naležy zwrocič uwagę, i ž Polacy prowadząc dzialania n a rzecz uzyskania autono­ m ii poszukiwali zarowno jej formuly jak i szczegolowych rozvviązan. Jan Sienkiewicz stwierdzal „W zasadzie nie m a jakiejš calošciowej koncepcji autonom ii. Polakom chodzi przede wszystkim o zapewnienie sobie gwarancji przetrw ania jako Polakow. Jest to možliwe jedynie w wypadku ustanowienia jakiejš jednostki administracyjnej, w ktorej Polacy stanowiliby nie tylko większošč, ale mieliby konstytucyjne prawo do decydowania o swoich prawach i swobodach politycznych, o podziale dobr materialnych - oczywišcie wszystko to w granicach wyznaczonych przez konstytucję republiki”154.

149 J. Oblaczynski, O sytuacji w Solecznikach, (wywiad przeprowadzony przez A. Plokszto), „Nasza Gazeta”, 22 paždziernika 1989. 150 Podczas spotkania wladz republiki z przedstawicielami mniejszošci polskiej, 12 wrzeénia 1989 r., zwrócono uwagę, že wytworzone przez lata nierównosci nie mogą byč rozwiązywane poprzez tworzenie jednostek autonomicznych. Stwierdzono, iž može to doprowadzic do „pogorszenia položenia wszystkich žyjących tu narodowošci”. (ЭЛЬТА), Проблемы можно решить лишь демократическим путем, „Советская Литва”, 14 сентября 1989. 151 S. Czerwonnaja, Problemy mniejszošci..., s. 406. 152 Р. Lossowski, Litwa, Warszawa 2001, s. 225. 153Постановление Верховного Совета ЛССР об избрании Председателя Президи­ ума Верховного Совета Литовской Советской Социалистической Республики, „Советская Литва”, 16 января 1990; G. Blaszczyk, 1990, [w:] Kronika litewska 1988-2000, red. Cz. Biedulski, Warszawa 2001, s. 44-47. 154 J. Sienkiewicz, Polacy na Litwie, (wywiad przeprowadzony przez J. Bendykowskiego i J. Seilina), „Tygodnik Solidarnošč”, 22 wrzešnia 1989. -

54

Polacy m Litwie w okresie walki o niepodlegtošč Republiki

D ziatania n a rzecz autonom ii, w spierane przez ZPL, realizowane byly przede wszystkim przez deputow anych organow wladzy lokalnej. Spelniali oni postulaty wyrazane przez swoich wyborcow. Proces demokratyzacji, swiadomosc dysproporcji rozwojowych, oczekiwania dotyczące zmiany položenia, sprzyjaly pojawieniu się ruchu spolecznego zmierzającego do uzyskania autonom ii. Podlože stanowila relatywna deprywacja, gdy „krzyw a osiągnięč” byla rozbiežna z „krzyw ą aspiracji”. Ž rodlo tworzyla nie tylko pula niezadowolenia, ale rowniež pew na form a ideologii aktywistycznej i progresywistycznej. Wskazywano na koniecznošč zm ian oraz ich znaczenie dla dalszego funkcjonow ania rdzennej ludnošci. Szczegolnie akcentowano wartosci postm aterialistyczne. Podkrešlano jednoczešnie, že bez podm iotow ej aktywnosci mieszkancow Wilenszczyzny nie ūda się osiągnąč zamierzonego celu. Zwiększalo to šilę ruchu jak i jego zasięg. Niewątpliwie posiadal on radykalny charakter zmierzający do wielostronnych zm ian w žyciu spolecznym i porządku prawnym . Podejm owane dziaiania, m ialy jed nak naturę pokojową i perswazyjną. Przez aktywnosc zbiorową prowadzil on do odzyskania poczucia wspolnoty155. Zdarzeniem inicjującym zaš byly dąženia spolecznošci litewskiej do dom inacji ich języka ojczystego. Pierw szą jed n o stk ą adm inistracyjną, k to ra p odjęla uchw alę o okrešleniu jej jako gm iną (apylinkė) narodow ą byla Sudewra w rejonie wilenskim . Uchwalę w tej sprawie przyjęto 28 g ru d n ia 1988 roku156. W następnym roku p o d o b n e decyzje podjęly kolejne jed nostki adm inistracyjne. O golem w rejonie w ilenskim bylo to 16 rad z 24, a w solecznickim 14 z 15157. Dzialania te poparl ZPL. N a swoim I Zježdzie w uchwale „O rozwoju spolecznym , gospodarczym i kulturalnym W ilenszczyzny” zwrocil się do wladz LSRR i ZSRR o wsparcie inicjatywy rad apilinkowych, ktore nadaly sobie status narodow ych. W dokum encie stw ierdzono „Uwazamy, že takie rozwiązanie spraw y najbardziej odpow iadaloby potrzebom calej zamieszkalej tu ludnošci, zapew niloby row noupraw nienie obywatelskie i narodow e, przyczyniloby się do uregulow ania stosunkow narodowosciowych w Republice”158. Kwestię tę poruszono takže w uchw ale dotyczącej projektu K onstytucji LSRR. Zapisano w niej, iž „Polacy n a Litwie są pelnopraw nym i obywatelam i Republiki i uwažają, že suwerennosc narodow a naležy się jednakow o každej narodow osci. W związku z tym do rozdzialu 7 projektu naležy wlączyc artykul gloszący praw o narodow osci zamieszkalych poza granicam i swych form acji panstw ow o-terytorialnych lub nie posiadających takowych do tw orzenia wlasnych autonom ii”159.

155 Szerzej na tem at ruchow spolecznych zob.: P. Sztompka, Socjologia. Analiza spoleczetistwa, Krak 6w 2012, s. 211-230. 156L. Dowdo, Historia pewnej autonomiU „Gazeta Wilenska”, 16 grudnia 1999. 157 F. Golodowicz, Byto to wprzededniu, „Przyjažn”, 16 wrzešnia 1989; Referat pierwszego sekretarza Komunistycznej Partii Litwy E. Taszlinskiego na IV Plenum Komitetu Rejonowego Partii, „Przykazania Lenina”, 21 paždziernika 1989. 1581 Zjazd Związku Polakow na Litwie, Uchwala o rozwoju spolecznym, gospodarczym i kulturalnym Wilenszczyzny, [w:] Dokumenty Zw iqzku..., s. 15. 159Tamže, s. 17.

55

=

R ozdziall

Reprezentanci wladz lokalnych rozpoczęli tež wspólne dzialania. W M ickunach (rej. wilenski), 12 maja 1989 r., odbyt się I Zjazd Deputòwanych Ludowych Wileñszczyzny. W celu opracowania przysztego ksztaltu nowej jednostki narodowej oraz ram prawnych jej funkcjonowania zostala wyloniona Koordynacyjna Rada ds. Utworzenia Polskiego Obwodu Autonomicznego w skladzie Litewskiej SRR160. Wszelkie uchwaly zmierzające do autonom ii podjęte przez lokalne wiadze zostaly uniewažnione przez RN LSRR. Najpierw decyzją prezydium z dnia 22 czerwca 1989 r., a następnie w lipcu przez parlam ent. Deklarując poparcie dia procesu odrodzenia narodowego Polaków, stwierdzono, iž terytorium Litwy jest niepodzielne, a dzialania autonomiczne uznano, za konfrontacyjne i sprzeczne z Konstytucją Litwy Radzieckiej161. Negatywnie odbierane one byly równiez przez litewską opinię publiczną162. Nie zniechęcilo to Polaków do dalszych dzialah w tym zakresie. Po uchw alach rad apilinkowych, kwestię tę rozpatrzyl, w dniu 6 wrzesnia 1989 r., sam orząd rejonu solecznickiego. Deputow ani oglosili wówczas swoją jednostkę adm inistracyjną Polskim Narodowo - Terytorialnym Rejonem. Jakuzasadniano przeslanką do tego byla pròba poszukiw ania form y ochrony m niejszošci przed większošcią 163. 0 znaczeniu jakie przywiązywali do tego Litwini swiadczy obecnošč podczas obrad przew odniczącego prezydium RN LSRR Vytautasa Astrauskasa oraz sekretarza republikanskiego K om itetu C entralnego KPZR Stanislovasa Giedraitisa. Próbowali oni, wraz z I sekretarzem K om itetu Rejonowego KPZR Edw ardem Taszlmskim, przekonač deputòw anych by nie podejm ow ali tej uchwaly. Uznali oni ją za niekonstytucyjną, bezpodstaw ną i antydem okratyczną164. Przeczy to opiniom , które czasami m ožna

160 J. Sienkiewicz, Republika Litewska..., s. 49. 161 Oswiadczenie Prezydium Rady Najwyzszej Litewskiej SRR, „Przyjažn”, 27 czerwca 1989; Обращение Верховного Совета Литовской ССР к полякам Литвы, „Советская Литва”, 11 июля 1989. 162 К. Sidorkiewicz, Między demokracjt}..., s. 52. JakzauwazylaMalgorzataBudyta-Budzynska, w sytuacjach kryzysowych szczególne zagroženie odczuwają mniejszošci osiadle w enldawach. „Oskaržone o brak lojalnošci wobec pañstwa, w którym mieszkają, odcięte od macierzy, nie mogą liczyč na jej pomoc i ochronę. Ich metodą obrony staje się zwarcie szeregów, mobilizacja i prewencyjna ofensywa. Ich mobilizacja odczytywana jest przez sąsiednie narody jako zagroženie, dlatego w odpowiedzi równiez one zaczynają się organizowac i mobilizowac. W ten sposób rozkręca się spirala mobilizacyjna, uruchamiane jest dodatnie sprzęženie zwrotne podejrzliwosci i niechęci, które nieuchronnie prowadzi do konfliktu etnicznego”. M. Budyta-Budzynska, Socjologia narodu i konfliktów etnicznych, Warszawa 2010, s. 266. 163 (ЭЛЬТА), Сессия Шальчининкскогорайонного Совета, „Советская Литва”, 8 сентября 1989; W. Jablocznikow, Uwzględniając interesy narodowe, „Przykazania Lenina”, 12 wrze­ snia 1989. Jak podkrešlal Jan Kucewicz, czlonek prezydium solecznickiej rady rejonowej, zwracano się do RN LSRR by przyjęla stosowne poprawki w konstytucji, regulując od strony prawnej te dzialania. Stwierdzal on „myšmy nie žądali autonomii kategorycznie, a tylko prosili”, http://www.proza.ru/2010/01/06/1101 164 (ЭЛЬТА), Сплотиться для работы, для решения общих проблем, „Советская Литва”, 13 сентября 1989; О политическом положении в Республике. Доклад Председателя Президиума Верховного Совета Литовской ССР, депутата Ви-

—

"" ■■■

—

Polacy na Litwie w okresie walki o niepodleglošč Republiki

spotkač w publicystyce, o tym , že Polacy zachęcani byli do dzialan autonom icznych przez partię kom unistyczną165. Tym bardziej, že S. G iedraitis kojarzony byl z konserwatywną frakcją KPZR i p o rozlam ie n a XX Zježdzie republikanskich struktur partii, opow iedziat się początkowo za skrzydlem, ktore optow alo za dalszym funkcjonowaniem w ram ach systemu radzieckiego166. Naležy zwrocič takže uwagę n a to, že by zniechęcič wladze centralne do popierania postulatow autonom ii dzialacze „Sajudisu”, kreowali opinię, iž Polacy, ješli ją osiągną m ogą w przyszlošci dąžyč do zm iany granic i polączenia się z Rzeczypospolitą167. P o d o b n ą uchw alę ja k w Solecznikach, dziew ięč d n i p ožniej, p o d jęto row niež w rejonie w ilenskim 168. P rezydium p arla m en tu Litwy R adzieckiej, w d n iu 21 w rzesnia, uniew ažnilo obydw a dokum enty169. D ecyzja ta zostala skrytykowan a we w spolnym osw iadczeniu ZG ZPL i R ady K oordynacyjnej. U znano to za утаутаса Астраускаса, „Советская Литва”, 23 сентября 1989. O d decyzji Rady Deputowanych Ludowych dystansowal się rowniez, Czeslaw Okinczyc, wiceprzewodniczący ZG ZPL, ktdry obawial się, iž zaostrzy ona stosunki polsko-litewskie. Czy to jest polskie šm ęto?, „Gazeta Wyborcza”, 11 wrzesnia 1989. 165 Dobrze stanowisko te odzwierciedla opinia Swietlany Czerwonnej, ktora stwierdzila „Projekt polskiej «autonom ii radzieckiej» na terenie Litwy byt wypracowany w latach 1988-1989 w odpowiednich gabinetach КС PKZR [KPZR] i w odpowiednich strukturach ( « l i n i a c h » ) KGB jako przycz61ek natarcia na Sąjūdis, ktory standi na czele ruchu o niepodleglošč Litwy. Ten przyczolek mial odegrač taką šamą rolę wstecznej Wandei buntowniczej, jaka byla przeznaczona - w szerokiej sieci spiskow i prowokacji komunistycznych [dla innych regionow ZSRR] (...). S. Czerwonnaja, Litewski ruch narodowy (Sąjūdis) a „kwestia polska” na Litwie: sytuacja wewnętrzna i wplyw sil zewnętrznych naprzelomie lat 1980-1990, [w:] Baltijos regiono istorija ir kultūra: Lietuva ir Lenkija. Tezės mokslinė konferencija, 2006 m. birželio 8-10 d.d. History and culture o f Baltic Region: Lithuania and Poland. Abstracts the International Scientific Conference, June 8-10,2006, red. R. Sliužinskas et ai., Klaipėda 2006, s. 36-37. 166 http://www.genocidlt/Leidyba/9/vytautas.htm Stanowisko republikanskich organow wladzy stalo w pewnej sprzecznošci z przyjętą 17 sierpnia 1989 r. „Narodową polityką partii we wspolczesnych warunkach (Platforma KPZR)”. Przewidywala ona rozszerzenie mozliwosci funkcjonowania jakichkolwiek przejawow i form autonomii narodowej, zagwarantowanie rownych praw wszystkim narodowosciom, stworzenie warunkow do rozwoju poszczegolnych kultur i językow oraz przyjmowala prawo do narodowego samookrešlenia, jak tež zaspokajania potrzeb poprzez samorząd, ktory mial zapewniac zachowanie samodzielnošci wszystkich nacji, niezaležnie od tego czy posiadaly dotychczas swoje jednostki autonomiczne. Национальная политика партии в современных условиях (Платформа КПСС), „Советская Литва”, 24 сентября 1989; J. Osinski, Uwarunkowania kwestii narodowej w bylym ZSRR i we wspolczesnej Rosji. Aspekty politycznoprawne, [w:] Nacjonalizm oraz konflikty etniczno-narodowe, red. J. Polakowska-Kujawa, Warszawa 1999, s. 119-121. 167 И. Тихонович [J. Ciechanowicz], Прошу слова (беседовал В. Михайлов), „Со­ ветская Литва”, 8 июня 1989. 168 (ЭЛЬТА), Сессия Вильнюсского районного совета, „Советская Литва”, 17 сентября 1989. 169http://tar.tic.lt/Default.aspx?id=28ritem=results&aktoid=B0665976-5218-4003-9C25-83012827702F

57

=

R ozdziatl

ignorow anie interesöw spolecznošci polskiej, presję większošci n a m niejszošč, co m ialo przyczynič się do rozniecania w asni narodow ych i u tru d n iač ksztaltowanie dem okratycznego paristw a170. Zgodnie z K onstytucją ZSRR, ustaw ę o obw odzie lub okręgu autonom icznym , n a w niosek rady deputow anych ludowych, pow inna podjąč rad a najwyzsza republiki (art. 86 , 88 )171. Dlatego tež rady deputow anych ludow ych W ilehszczyzny zw racaly się do p arlam en tu Litwy Radzieckiej, o przyjęcie odpow iednich aktöw praw nych. N iem niej b ra k bylo zrozum ienia dla tych postulatöw, zaröwno w srodowisku „Sajudisu”, jak i partii kom unistycznej172. Jedyn ą rožnicę stanow ila przychylnošč lokalnych dzialaczy, niskiego szczebla KPZR, k tö rzy zam ieszkiw ali n a teren ie W ilenszczyzny. W efekcie kw estia au to n o m ii budzila n a Litwie coraz więcej em ocji i obaw. Z jednej strony Polacy postrzegali ją coraz bardziej jako podstaw ow y šrodek obrony interesöw narodow ych, z drugiej Litwini oceniali te tendencje jako w ielkie zagroženie dla suw erennosci, a przede w szystkim niezm iennošci granic republiki. W sposöb zasadniczy, kontekst spoleczno-polityczny, polskich dąžen autonomicznych, zm ienil się po ogloszeniu przez Radę Najwyžszą Litwy A ktu Niepodleglošci w d niu 11 m arca 1990 r. W republice zapanowala sytuacja dwuwladzy. Röwnolegle funkcjonow aly instytucje uznające zw ierzchnosc centralnych w ladz radzieckich oraz ksztaltow ano organy instytucji panstw ow ych i sam orządow ych uznających suw erennosc Litwy173. Polacy znaležli się przed wyzwaniem: czy poprzeč niepodleglosciowe dąženia Litw inöw zm ierzających do budow y panstw a narodow ego, ryzykując represje ze strony ZSRR. D o tego dochodzily zapowiedzi zm iany system u spoleczno-gospodarczego, ktöre wywolywaly zaröw no nadzieje jaki i obawy. Naležy podkrešlič, iž RL byla pierw szą republiką, ktöra zdecydowala się wystąpič ze Związku Radzieckiego. W tym czasie w republice zapanowala atm osfera wielkiego entuzjazm u i niepewnosci. W aznym czynnikiem dzialan stawaly się em ocje uw arunkow ane m otyw am i narodow ym i i politycznymi. Po uniewaznieniu przez parlam ent republiki konstytucji radzieckiej, przywröcono Konstytucję Litwy z 1938 roku174. Przewidywala ona w art. 127 autonom ię regionöw. Ponadto w okresie międzywojennym, wielokrotnie skladano deklaracje, že ješli Litwa

170Rada Koordynacyjna ds. Utworzenia Polskiego Okręgu Autonomicznego, Zarząd Glöwny Związku Polaköw na Litwie, Oswiadczenie. Do Rady Najwyzszej Litewskiej SRR, [w:] Dokumenty Zwiqzku..., s. 38-39. 171 Konstytucją Zwiqzku..., s. 87-88. 172 Bylo to efektem separatystycznych dąžen republikanskich Struktur partii komunistycznej. Stanowilo przeciwstawienie się öwczesnym tendencjom kierownictwa związkowego KPZR, ktöre postulowalo rozszerzenie zakresu fimkcjonowania autonomii narodowej w ZSRR. J. Zielinski, Instytucjonalizacja przemian ustrojowych na Litwie, Lotwie i w Estonii, War­ szawa 2004, s. 90. 173 http://www.stoletie.ru/territoriya_istorii/vilnusskaja_tragedija_9 l_chast_l_2011-01-13.htm 174 O. Szura, Litwa, [w:] Systemypolitycznepanstw Europy Srodkowej i Wschodniej. Uströj, organy wladzy, partie polityczne, red. M. Baranski, przy wspölpr. E. Pioskowik, Katowice 2005, s. 169. *=

58

—

Polacy m Litwie w okresie walkt o niepodleglošč Republiki

uzyska W ilno, zapewni autonom iç175. W nowych w arunkach politycznych po ogloszeniu A ktu Niepodleglošci odbyly się, 24 m arca 1990 r., w ybory sam orządowe176. Rady Deputowanych Ludowych uwzględniając odm ieim e, niewątpliwie przejsciowe form y ustrojowe, ponow nie zajęly stanowisko w sprawie autonom ii. Potwierdzily one swoje dotychczasowe propozycje rozwiązari. Uchwaiy w tej kwestii podjçly 27 kwietnia 1990 r. rada rejonowa w Solecznikach i 24 m aja rada rejonu wileñskiego177. Jednoczešnie w srodowisku polskim zaczęly na tym tie rysowac się pewne podzialy Podczas rejonowej konferencji ZPL w Solecznikach, 31 m arca 1990 r., oceniono p o ­ stulat tworzenia autonom ii jako antylitewski i odrzucono go178. Jednoczešnie zarząd oddziatu ZPL rejonu wileñskiego 15 czerwca p o p arl projekt Statutu W ileñskiego Polskiego R ejonu Narodow osciow ego uznając go za odzw ierciedlający potrzeby i oczekiwania ludnošci179. Ponadto II Zjazd ZPL, 22 kwietnia, przypomnial, i i poparto wczesniej autonomiç, a „najbardziej sprawiedliwym i demokratycznym rozwiązaniem byloby stworzenie w granicach skupisk polskich Wileñszczyzny jednolitej jednostki samorządu terytorialnego, o wlasnym statusie, w skladzie Republiki Litewskiej”180. W now ych w arunkach przeprow adzono kolejny II Zjazd D eputow anych W i­ leñszczyzny. O dbyl się on w Zawiszañcach 1 czerwca 1990 r. Uczestniczyli w nim deputowani nie tylko z rejonów wileñskiego i solecznickiego, ale takže trockiego, szyrwinckiego i swiçciariskiego. Lącznie bylo to 213 osób181. W apelu skierowanym do parlam entu litewskiego podkrešlono, že utw orzenie jednostki narodow o - terytorialnej, o charakterze sam orządow ym , ukazaloby dem okratyczny charakter pañstwa i pow strzym aloby spory182. Zjazd ten zostal podzielony n a kilka etapôw.

175 R. Piotrowski, „Czego ci Polacy chcq?”, „Kurier Wileñski”, 23 czerwca 1990. 176 W Republikanskiej Komisji Wyborczej, „Kurier Wileñski”, 31 marca 1990. 177 (ЭЛЬТА), Решение сессии Вильнюсского райсовета, „Эхо Литвы”, 25 мая 1990. Uchwala ta jak poprzednie zostala uznana przez parlament za pozbawioną podstawy prawnej. Postanowiono jednak powolac komisję która míala przeanalizowac i przedstawic do 1 paždziernika 1990 r. postulaty mniejszošci polskiej. Постановление Верховного Совета Литовской Республики О принятых 24 мая 1990 года Вильнюсском рай­ онным Советом самоуправления документах, „Эхо Литвы”, 22 июня 1990. 178 G. Blaszczyk, 1990..., s. 53-54. 179Do Rady Najwyzszej Republiki Litewskiej, [w:] Dokumenty Zwiqzku..., s. 53-54. 180 Oswiadczenie II Zjazdu ZPL w sprawie Wileñszczyzny, [w:] tamže, s. 51. 181 R. Piotrowski, J. Bielawska, Czy się uslyszymy nawzajemî, „Kurier Wileñski”, 12 czerwca 1990. 182Apél do Rady Najwyzszej Litwy, „Kurier Wileñski”, 9 czerwca 1990. W КС Komunistycznej Partii Litwy zwolano naradę aktywu partyjnego z terenu Wileñszczyzny w celu omówienia wyników II Zjazdu Deputowanych w Zawiszañcach. Jednomyslnie komunisci wyrazili opinię przeciwną idei tworzenia polskiej autonomii. Pojawialy się obawy, iž tereny te mogą byč przylączone do Polski, a sekretarz Komitetu Rejonowego w Solecznikach, E Iwaszko, okrešlil dzialania autonomiczne jako „nož w plecy”. Niemniej naležy tež zwrócic uwagę na wystąpienie sekretarza Komitetu Rejonowego z Trok, J. Grybauskasa. Sprzeciwiając się ideom autonomii, wskazywat on jednak na przyczyny tych dzialañ. Zwlaszcza na nieprzychylną Polakom kampanię medialną i spoteczną oraz brak naležytej uwagi dia potrzeb kulturalnych mniejszošci polskiej. - -

59

=

R ozdziall

W jego ram ach deputow ani po raz kolejny spotkali si§ w Ejszyszkach 6 pazdziernika 1990 r. Przyj^to wöwczas uchwal§ dotycz^c^ utw orzenia Polskiego N arodowosciowo-Terytorialnego Kraju. N a jego obszar skladac si? m iafy rejony wilenski oraz solecznicki, jak tez z rejonu swi^cianskiego: Podbrodzie, gm iny podbrodzka i m agunska; z rej. trockiego: gm iny poluknianska, trocka, starotrocka i karaciska; а z rej. szyrwinckiego gm ina jawniunska. Wyst^piono do RN Litwy о akceptacj^ tych dzialan i p rz y jfd e podstaw prawnych do ich w drozenia183. Jednoczesnie wyrazono lojalnosc wobec niepodleglosciowych aspiracji RL, poprzez odrzucenie postulatu uksztaltowania Autonom icznego Polskiego W ilenskiego Kraju, ktöry m ialby Status republiki b^d^cej cz^sci^ ZSRR184. Nie przyj^to rowniez propozycji gosci powolania polsko - rosyjskiego frontu maj^cego bronic integralnosci ZSRR i utworzenia polskiej form acji wojskowej z dow odztw em w M oskwie185. Trzeci etap Zjazdu Deputowanych, przeprowadzono 22 maja 1991 r. w Mosciszkach. Zostal on poddany krytyce przez Panstwow^ Komisjf ds. Litwy W schodniej186. Wywolal tez pew ne kontrowersje w srodowisku polskim. Prezes ZG ZPL, Jan Sienkiewicz, wydal oswiadczenie, ze jego zwolanie nie zostalo uzgodnione z ZPL, pom im o tego, iz wi^kszosc deputowanych zostala w ybrana z poparciem tej organizacji. Pot^pil on w im ieniu Zarz^du Glownego te dzialania i wezwal do ostroznosci w post^powaniu, by nie szkodzic Polakom, tym bardziej, ze wkrotce uplywal term in podj^cia waznych decyzji, dotycz^cych mniejszosci, przez wladze Litwy187. O d m ien n e stanow isko zaj^li polscy parlam entarzysci Stanislaw Akanowicz, Edward Tomaszewicz, Stanislaw Pieszko, W alentyna Subocz i Leon Jankielewicz, ktörzy w RN 21 m aja zlozyli oswiadczenie protestuj^ce przeciwko ksztaltow aniu w izerunku spolecznosci polskiej jako wrogow, dzialaj^cych z inspiracji Moskwy. Jednoczesnie poparli niepodleglosc Litwy i stwierdzili, iz spotkanie w Mosciszkach m a m iec tylko Charakter techniczny, w celu przygotow ania projektöw ustaw188. РоH. Зданович, В поисках взаимопонимания, „Эхо Литвы”, 9 июня 1990.

183 Uchwala II Zjazdu Deputowanych Rad Samorzqdöw Wilehszczyzny о utworzeniu Polskiego Narodowosciowo-Terytorialnego Kraju w skladzie Litwy, „Kurier Wilenski”, 11 pazdziernika 1990.

184 J. Bielawska, R. Piotrowski, Monologöw ciqg dalszy?, tamze; M. M. Kosman, Polacy na Litwie..., s. 154-155.

185 J. Sienkiewicz, Wilehszczyzny drogi kraj, „Magazyn Wilenski”, 16-31 pazdziernika 1990. 186 Komisja stwierdzala, iz zwolanie Zjazdu jest powrotem do procesu konfrontacji. Wskazywano rowniez winnych eskalacji konfliktu „To niektorzy ludzie we Wschodniej Litwie, mocno zwi^zani z samymi reakcyjnymi warstwami kremlowskiej administracji i razem z nimi naciskaj^cy na to, jak przeszkodzic Litwie zostac w pelni niezaleznym panstwem”. Заявление Государственной Комиссии по изучению проблем Восточной Литвы. Путь согласия или конфронтации, „Эхо Литвы”, 18 мая 1991. 187 J. Sienkiewicz, Oswiadczenie, [w:] Dokumenty Zwiqzku..., s. 73. 188Необходим конструктивный диалог. Выступление депутата Л. Янкелевича на сессии Верхоаного Совета 21 мая, „Эхо Литвы”, 23 мая 1991; S. Akanowicz, Е. Tomaszewicz, S. Pieszko, W. Subocz, L. Jankielewicz, Oswiadczenie Frakcji Polskiej w Radzie Najwyzszej RL, [w:] Dokumenty Zwiqzku..., s. 73-75.

Polacy na Litwie w okresie walki o niepodleglošč Republiki

m im o tych kontrowersji kolejny etap Zjazdu odbyl się. Przybyl n a niego rowniez przewodniczący RN Vytautas Landsbergis. Bezskutecznie apelowal tež o zaprzestanie dzialan na rzecz autonom ii189. Podczas obrad podjęto szereg decyzji okrešlających status przyszlej jednostki autonom icznej. Przyjęto, iž stolicą będzie N ow a W ilejka, h y m n em „Rota”, flagą bialo - czerw ona chorągiew, a języki polski oraz rosyjski staną się row norzędne z litewskim. Postulowano rowniez mozliwosc posiadania podwojnego obywatelstwa. O procz litewskiego wskazyw ano np. n a polskie190. A nicet Brodaw ski podkreslat „Trzeba, žeby i Litw inom i B iaiorusinom byto dobrze, dogodnie žyč z Polakami. Prawa czlowieka w inny byč wyzej panstw ow ych interesow. W dem okratycznym spoleczenstwie každy naro d posiada praw o do sam ookrešlenia. M y jestešm y autochtonam i tej ziem i i m am y praw o w ybrac dia siebie form ulę žycia”191. W szystkie decyzje, w spraw ie au to n o m ii podejm ow ane zarow no przez form alne organy w ladzy lokalnej jak i zbiorow e dzialania deputow anych, kierow ane do Rady Najwyzszej w form ie projektow ustaw, byly odrzucane przez parlam ent. Jednoczešnie spotykaly się one z nieprzychylnym nastaw ieniem litewskiej opinii publicznej. Pojawiaty się w ręcz stw ierdzenia, o tym , že j est to proba oderw ania od Litwy W ilenszczyzny192. P onadto stanow isko w tej kw estii zajęla P rokuratūra G eneralna, kto ra ošwiadczyla 21 g ru d n ia 1990 r. iž wszelkie dzialania n a rzecz autonom ii są bezpraw ne. O strzegla jednoczešnie o grožącej odpow iedzialnošci karnej ja k i m ožliw ošci rozw iązania organow w tadz lokalnych193. „Sąjūdis” je-

189Przemowienie Przewodniczqcego Rady Najwyzszej Republiki Litewskiej Vytautasa Landsbergisa na II Zježdzie Deputowanych do R ad Samorzqdow W ilenszczyzny 22 maja 1991 r., „Kurier Wilenski”, 30 maja 1991. Henryk W isner došč krytycznie oceniat wystąpienie Landsbergisa stwierdzając, že nie zawieralo ono „konkretnych, pozytywnych propozycji. Akcentowanie zaš postulatu lojalnošci obywatela wobec panstwa nie byto wystarczające dla zlagodzenia napięcia. Generalnie wydaje się, že na postawie elit litewskich ciąžy, jak i przed dziesięcioleciami, obawa przed šilą kultury polskiej, ale takže anachroniczny wzor panstwa nie tolerującego odrębnošci’. H. Wisner, Litwa. Dzieje panstwa i narodu, Warszawa 1999, s. 242. 190Л. Филипавичене, Л ит ва - наша общая родина, „Эхо Литвы”, 24 мая 1991. 191http://nicbar.ni/disser4.htm# [100] 192J. Sienkiewicz, Republika Litewska...y s. 51. Stanowisko te krytykowal Litwin, Valdas Banaitis, kandydujący do parlamentu w wyborach uzupelniających w Nowej Wilejce. Zwracal uwagę, iž większošč deputowanych nie zna lub ignoruje specyfikę regionu. Wyražat zrozumienie dla mechanizmow obrony przed lituanizacją. Popierat utworzenie obwodu narodowego i stwierdzal, že wylącznie odrzucanie postulatow bez podejmowania prob rozwiązania problemow jest blędną drogą. Argumentowal „W ten sposob nasila się konfrontacja i negatywizm, wzajemny upor i nieustęphwošč, brak zaufania, podejrzliwosc, niechęč do wzajemnego poznania. W miejsce zrozumienia i tolerancji - dystans, obawa przed ustępstwem z obydwu stron”. В. Банаитис, Компромисс, а не конфронтация, „Эхо Литвы”, 17 ноября 1990. 193 А. Паулаускас, Заявление Генеральной Прокуратуры Литовской Республики, „Эхо Литвы”, 23 декабря 1990. Litwini w sposob szczegolny wyczuleni byli na idee autonomii. —

61

=

R ozdziall

dynie dose enigm atycznie stw ierdzal, ze P olakom w in n a bye zagw arantow ana au tonom ia ku lturalna194. Pewn^, jak okazato siç dose koniunkturalirç i chwilovrç zm ian$, bylo znowelizowanie 29 stycznia 1991 r., przez parlam ent Litwy, ustaw y „O m niejszosciach narodow ych”. Z aspakajala o n a szereg postulatôw Polakôw, zwlaszcza z zakresu fimkejonowania jçzyka ojczystego i oswiaty195. Jednoczesnie w uchwale zobowi^zano rz§d, by w crçgu czterech miesiçcy, do dnia 31 m aja, przekazal do RN, projekt nowego podzialu administracyjnego, uwzglçdniaj ^cego kryterium narodowosciowe196. Okreslenie „autonomista” stosowane bylo w pejoratywnym znaczeniu i jako instrument budzenia niepokoju spolecznego. Przykladowo 14 grudnia 1995 r. R. Klimas oglosil na konferencji w Sejmie, iz na Wilenszczyznie ponownie rozpoczçto przygotowania na rzecz autonomii. Reaüzowana ona miala bye przez samorz^dy, szkoly polskie i koscioty. Faktycznie chodzilo jednak zapewne о zaszkodzenie rz^dz^cej w kraju lewicy, ktôrç Klimas absurdalnie oskarzyï о wspieranie tych dzialan. Nawet po latach jakiekolwiek nawrçzanie do idei autonomii moglo bye traktowane jako przestçpstwo. Chociazby 13 kwietnia 2011 r. Wilenska Prokuratura Okrçgowa wszczçla sledztwo о podzeganie do nienawisci narodowosciowej, w zwi^zku z pojawieniem siç na portalu Facebook profilu z postulatami autonomii polskiej. ELTA, Возрождаются идей автономии?, „Республика”, 19 декабря 1995; http://ru.delfi.lt/news/ live/nachato-rassledovanie-v-svyazi-s-razzhiganiem-mezhnacionalnoj-rozni.d?id=44366143 194 Основные документы второго съезда Саюдиса, Vilnius 1990, s. 22. Jan Sienkiewicz zwraca uwagç, ze postulatu autonomii nie popieraïy rôwniez wladze Polski, a sze­ reg srodowisk opiniotwôrczych w RP poddawalo d^zenia do jej uzyskania krytyce. J. Sienkiewicz, Mniejszosc polska na Litwie w kontekscie stosunkôw miçdzypanstwowych litewsko-polskich. Wybrane zagadnienia, „Rocznik Stowarzyszenia Naukowcôw Polakôw Litwy”, t. 3,2004, s. 9. 195 Закон Литовской Республики О внесении изменении в Закон Литовской Респу­ блики О национальных меньшинствах, „Эхо Литвы”, 1 февраля 19961 Dzialanie ustawy wygasalo w 1997 r. Po tym terminie kilkakrotnie przedluzano jej waznosc. Ostatecznie przestala ona funkejonowae w 2010 r. Od lat dziewiçcdziesrçtych przygotowano küka nowych projektôw, ktôre w zaleznosci od dokumentu nieznacznie rozszerzaly katalog praw mniejszosd lub je uszczuplaly. Я. Сенкевич, Наступле­ ние на права нацменьшинств? (беседовала Г. Курбанова), „Литовскій Курьеръ”, 27 июля-2 августа 2000; И. Лемберг, Новый закон-новые проблемы?, „Литовскій Ку­ рьеръ”, 17-23 октября 2002; R. Mickiewicz, Szansa па kompromis, „Kurier Wilenski”, 28 maja 2003; tenze, Gwarancje z zastrzezeniami, „Kurier Wilenski”, 25 maja 2005; tenze, Z Garsvq w tle, „Kurier Wilenski”, 9 czerwca 2005; tenze, Strach przed standardami europejskimi, „Kurier Wilenski”, 25-27 czerwca 2005; R. M., Ustawa zadowalajqca Polakôw, „Kurier Wilenski”, 10 sierpnia 2007; A. Akinczo, Rzqd zaaprobowalprojekt ustawy о mniejszosciach narodowych, „Magazyn Wilenski”, wrzesien 2007; S. Tarasiewicz, Politycy chcq zabronic uzywania jçzyka mniejszosd narodowych w urzçdach, „Kurier Wilenski”, 24 stycznia 2008; A. Andrzejewski, O môj nacjonalizmie, rozwijajsiç..., „Tygodnik Wilenszczyzny”, 6-12 lutego2008; http://l24.lt/pl/spoleczenstwo/item/8905-posel-na-sejm-rl-wanda-krawczonok„ustawa-o-mmejszosciach-narodowych-jest-niezwykle-potrzebna” 196 Uchwala Rady Najwyzszej Republiki Litewskiej о wnioskach Pahstwowej Komisji do spraw Litwy Wschodniej, „Kurier Wilenski”, 31 stycznia 1990. Komisja, ktora zostafa powolana do opracowania projektu uznala za niemozliw^ wspôlpracç z samorz^dami, ze wzglçdujak stwierdzono na rozbieznosci. Przede wszystkim nie chciano siç zgodzic na umozliwienie

Polacy m Litwie w okresie walki o niepodleglošč Republiki

Pošrednio bylo to odpowiedzią n a postulaty dotyczące utworzenia jednostki autonomicznej. W ynikalo jed nak zapewne z sytuacji zagroženia zbrojną interwencją wojsk radzieckich. Kilkanašcie dni wczesniej, 13 stycznia, sity zbrojne ZSRR, zajęty szereg strategicznych obiektöw w W ilnie i innych m iastach republiki, czego konsekwencją byty rowniež ofiary w sröd ludnošci cywilnej197. D zialania te byty poprzedzone blo­ kadą ekonom iczną republiki i presją polityczną ze strony M oskwy198. Po tych wydarzeniach, zaröwno Związek Polakow na Litwie, Rada Koordynacyjna, jak i polscy parlam entarzyšci w RN, potępili dzialania silowe i m im o niejednokrotnego braku zrozumienia z drugiej strony poparli paristwo litewskie199. Zarząd Glöwny ZPL oswiadczyl m .in. „O d samego początku swego istnienia Związek Polakow na Litwie, sygnalizując i zabiegając o problem y polskiej m niejszošci narodowej, stale podkrešlal, iž m ają one byč rozwiązywane n a Litwie, a nie gdzie indziej, poprzez dialog i w spöldzialanie z w ladzam i Republiki. Problem y te nadal istnieją, dziš jed ­ nak wszyscy m ieszkancy Litwy, niezaležnie od narodowosci, stoją wobec problem ų najwažniejszego - zagroženia dla wolnosci i demokracji, dla samego žycia ludzkiego. Stanowczo potępiam y užycie zbrojnej sity przeciwko bezbronnej cywilnej ludnošci, rozwiązywanie problem öw przy pom ocy wojska. Związek Polakow n a Litwie deklaruje, že nadal będzie czynil wszystko, by Republika Litewska stala się panstw em wolnym i dem okratycznym ”200. Niemniej m im o wyznaczonych term inöw, początkowo n a 31 m aja, požniej n a 1 paždziernika 1991 r., przedstawienia projektu nowego podzialu administracyjnego z jednostką obejm ującą tereny zwartego zamieszkiwania przez Polakow, nie zostal on zrealizowany201. N atom iast po uznaniu niepodlegtošci Litwy przez spolecznošč korzystania z innego standardu praw niž w pozostalej częšci kraju. Ponadto rozpatrywano ewentualną mozliwosc stworzenia jednej jednostki administracyjnej z rejonöw wilenskiego i solecznickiego, jednakže przy znacznym rozszerzeniu granic Wilna. Bytoby to natomiast niekorzystne dla ludnošci polskiej. Л. Филипавичене, Вильнюсский край: особый ста­ тус или рядовой уезд?, „Эхо Литвы”, 28 июня 1991; Р. Грумадайте, Вильнюсский уезд: исключений и привилегий не предусматривается, „Эхо Литвы”, 23 июля 1991. 197 Szerzej zob.: V. Landsbergis, Sausio 13-osios užrašai. Kovos irpergalės dešimtmeaui, Vilnius 2001; A. Šimkūnas, Sausio 13-oji. SSRS propagandinio karo užkulisiai, Vilnius 2006; S. Paškevičius, Sausio 13-osios stenogramos, Vilnius 2006; M. Pustobajevas, Agresijos kronika, Vilnius 2010. 198P. Osęka, Krzyk z wiežy, „Polityka”, 15 stycznia 2011. 199J. Sienkiewicz, Nasza racja stanu, Torun 2000, s. 89. 200 Zarząd G16wnyZwiązku Polakow na Litwie, Oswiadczenie, [w:] DokumentyZwiqzku..., s. 63. 201 J. Sienkiewicz, Republika Litewska..., s. 51 - 52. Stanislaw Pieszko, ocenial, iž w sprawie realizacji tego zobowiązania, dominowala „milcząca polityka wladz”. Praktycznie więc nie podejmowano dzialan mających na celu wypelnienie zapisöw uchwaty. Pojawiaty się natomiast inne projekty, ktöre dotyczyty nowego podzialu administracyjnego kra­ ju, zasadniczo bez uwzględniania wczešniejszych zobowiązan. Polacy postulowali zaš by nie traktowac tej jednostki administracyjnej, jak jednej z wielu na Litwie, tylko by otrzymala ona specjalny status wynikający ze skladu narodowošciowego mieszkancow. С. Пешко, Вильнюсский край должен иметь особый статус (беседовала Л. Фили­ павичене), „Эхо Литвы”, 18 мая 1991.

63

-

R ozdziall

międzynarodową, rady rejonowe wilenska i solecznicka, z narušzeniem ustawodawstwa, zostaly rozwiązane. Kierowanie nim i pow ierzono kom isarzom , a pozostale jednostki adm inistracyjne zm uszono do odwolania wszystkich uchwal związanych z dzialalnošcią na rzecz autonom ii202. ZG ZPL zaprotestowal przeciwko rozwiązaniu rad, uznając decyzję tą za konfrontacyjną i podw ažającą praw orządnošč203. Zdecydowanie žądano tež odw olania podjętych uchwal, ktöre uznano za bezpraw ne i antydem okratyczne oraz dom agano się zaprzestania kam panii antypolskiej204.

202 S. Akanowicz, Z. Balcewicz, L. Jankielewicz, R. Maciejkianiec, Cz. Okinczyc, S. Pieszko, W. Subocz, E. Tomaszewicz, Oswiadczenie Frakcji Polskiej w RN RL w sprawie sprzecznej z ustawodawstwem uchwaly Rady Najwyzszej Republiki Litewskiej o rozwiqzaniu Rad samorzqdöw rejonöw wilenskiego i solecznickiego, „Kurier Wilenski”, 6 wrzesnia 1991; (PAP), (OS), Zaostrzenie, „Gazeta Wyborcza”, 6 wrzesnia 1991. 203 J. Sienkiewicz, Oswiadczenie Zarzqdu Glöwnego Zwiqzku Polaköw na Litwie, [w:] Dokumenty Zwiqzku..., s. 84. 204 J. Mincewicz, Rezolucja wiecu mieszkancöw Wilenszczyzny, zorganizowanego przez Wilenski Oddzial Rejonowy ZPL w Niemenczynie 15 wrzesnia 1991 r., [w:] tamže, s. 87. Po uzyskaniu niepodlegtosci przez Litwę prowadzono szereg sledztw przeciwko osobom zaangazowanym w dzialalnosč na rzecz autonomii. Większošč wątkow zostala umorzona. Ostatecznie w 1999 r. Sąd Okręgowy w Wilnie skazal b. deputowanego do RN RL Leoną Jankielewicza na 2,5 roku więzienia oskaržonego o przestępstwa z art. 67 KK (dzialania wymierzone w podmioty gospodarcze oraz instytucje wladz panstwowych) i 70 KK (tworzenie organizacji antyparistwowej i aktywne uczestnictwo w niej) oraz deputowanych rady rejonowej w Solecznikach z art. 67 KK Jana Kucewicza na 6 miesięcy, Alfreda Aliuką, na 9 miesięcy, Jana Jurolajcia i Karola Bilansa na rok. Sąd Apelacyjny, po кШш miesiącach, wszystkim podniösl wysokosc wyroköw. Jan Sienkiewicz ocenial, ii proces mial przede wszystkim Charakter polityczny. Interesujące, iž na ten aspekt wskazywal takže, parlamentarzysta LDPP, požniejszy premier Gediminas Kirkilas. Rowniez obecni na rozprawie prezes Stowarzyszenia „Wspölnota Polska”, Andrzej Stelmachowski oraz Senator RP Anna Bogucka-Skowronska, wyrazali opinię, iž wyrokbyl karą za poglądy i intencje dzialan. Zwracano uwagę, iž częšč radnych zostala skazana za projekty uchwal podejmowane przez caly organ samorządu terytorialnego i kierowanych następnie do Rady Najwyžszej. Natomiast jako faktyczny cel wskazywano ograniczenie aktywnosci spoleczenstwa polskiego do wyražania swoich aspiracji. W dniu 14 grudnia 1999 r. Sąd Najwyžszy zlagodzil wyroki. L. Jankielewiczowi obnižono karę z 3,5 do 2 lat pozbawienia wolnosci, pozostali uzyskali karę 2 lat przymusowych robot w miejscu zamieszkania z potrąceniem 20% wynagrodzenia. Ostatecznie Jankielewicz, po podpisaniu apelu Polakow postulujących przyjęcie Litwy do NATO, 3 kwietnia 2000 r. zostal przez prezydenta Valdasa Adamkusa ulaskawiony. B. Гайвянис, Закончено следствие по делу шалъчининкских вредителей, „Республика”, 6 января 1995; Z. Ždanowicz, Czy będzie proces autonomistow?, „Slowo Wilenskie”, 6-13 stycznia 1995; P. Kobak, Dobiega konca sqdowy epos, „Kurier Wi­ lenski” 27 marca 1999; IRMI, STAR, Litwa contra „autonomisci”, „Gazeta Wilenska”, 3-4 kwietnia 1999; Инф. „Республики”, Осуждены ревнители шалъчининкской автономии, „Республика”, 6 апреля 1999; (BNS), Zbyt lagodne?, „Kurier Wilenski”, 22 kwietnia 1999; J. Sienkiewicz, Oswiadczenie, „Kurier Wilenski”, 1 maja 1999; LUCY, Byla to politycznafarsa, „Gazeta Wilenska”, 1-2 maja 1999; J. J. Komar, Napodstawie nie tego paragrafu, „Gazeta Wi­ lenska”, 24 czerwca 1999; P. Kobak, Paranoi ciqg dalszy, „Kurier Wilenski”, 26 czerwca 1999; JJK, Odroczenie wyroku, „Gazeta Wyborcza”, 26 czerwca 1999; L. Dowdo, To dos w polskie aspiracje, „Gazeta Wilenska”, 27 czerwca 1999; R Kobak, Egzamin wymiaru sprawiedliwosci, „Kurier Wilenski”, 14 sierpnia 1999; J. J. Komar, Specjalnie dla „GW” w sprawie autonomi­ stow, „Gazeta Wilenska”, 18 sierpnia 1999; I. Litwin, Ukarani za poglqdy, „Kurier Wilenski”, -

64

Polacy na Litwie w okresie walki o niepodleglošč Republiki

Jak vvspominal A nicet Brodavvski, będący w tam tym okresie przevvodniczącym Rady D eputow anych Ludowych rejonu vvileriskiego oraz deputow anym ludow ym ZSRR, idea autonom ii byla realizacją postulatow ludnošci polskiej. Cel po latach uznavval za sluszny, stwierdzając, že blędna byla jednak strategia. W edlug jego opinii naležalo postępovvač bardziej zdecydowanie. Litwini dzialali w tej sprawie na zvvlokę, povvolując grupy robocze oraz m odyfikując prawo, starając się pozyskač Polakow do idei niepodlegiošci kraju. Brodawski stwierdza „Litwa vvyolbrzymila problem autonom ii. Dziš trochę rozum iem jej obawy, kom pleks m aiego narodu, ktory wyrw al się z dusznych objęč ZSRR. W idziai zagroženie w Polsce, bo przeciež w kwestii autonom ii chodzilo o stosunki Litwy z Polską. O baw iano się, že vvyodrębniona jednostka terytorialna zostanie przylączona potem do Polski. A przeciež m y nigdzie nie chcielišmy się przylączač”205. N atom iast prezes ZPL Jan Sienkievvicz, zvvracal uwagę, iž cafy czas podkrešlano, že autonom ia byla postulatem pew nych rozvviązan systemowych i oczekiwano propozycji drugiej strony. Stvvierdzal, iž nie wažna byla dla Polakow form a, lecz trešč, odnosząca się do zabezpieczen praw tej mniejszošci206. Podstaw ow ym celem byla bardziej form uia sam orządu terytorialnego, z uw zględnieniem specyfiki narodowošciowej i gospodarczej, niž autonom ii politycznej207. Uwažano to za form ę ochrony ludnošci polskiej przed asymilacją208.

6. Polacy wobec niepodlegiošci Litwy Jak juž w spom niano narodow y ruch litewski, skupiony glownie w okol „Sajudisu”, stopniowo radykalizowat się stawiając coraz częšciej postulat oderw ania Litwy od ZSRR i zm iany ustroju spoleczno-politycznego. W iązalo się to z zasadniczym i przeksztalceniam i systemowymi. Jednoczešnie po kilkudziesięcioleciu latach krzewienia przez wladze radzieckie polityki „intem acjonalizm u” i „przyjažni m iędzy narodam i” Litwini pragnęli bez najmniejszych ograniczen rozwijač swoją tožsamošč narodow ą i um acniač litewskošč w žyciu publicznym . Związane bylo to niejednokrotnie z radykalizacją nastrojow, tendencjam i nacjonalistycznym i i postulatam i 18 sierpnia 1999; J. Sienkiewicz, Pomot do autonomii, „Kurier Wilenski”, 24 sierpnia 1999; Политическая месть?, „Литовскій Курьеръ”, 26 августа-5 сентября 1999; ELTA, inf. wl., Polacy grožniejsi od komunistow?, „Kurier Wilenski”, 27 sierpnia 1999; LUCY, „Pierwszy więzien polityczny?”, „Gazeta Wilenska”, 15 grudnia 1999; Inf. wl., Ostateczne orzeczenie sądu, „Przyjažn”, 16-22 grudnia 1999; Инф. „Республики” В. Адамкус помиловал Л. Янкелевича, „Республика”, 5 апреля 2000; (JAKO), Prezydencka laska, „Gazeta Wilenska”, 6-12 kvvietnia 2000; P. Kobak, Sienkiewicz prosi o wstawiennictwo, „Kurier Wilenski”, 8 kvvietnia 2000. 205A. Brodavvski, Nie zmienilem pogląd6w, (wywiad przeprovvadzony przez M. Narbutt i Z. Ždanovvicza), „Slovvo Wilenskie”, 23 grudnia 1994. 206J. Sienkievvicz, Czytelnik žąda problemow, „Magazyn Wilenski”, 1-15 lutego 1990. 207 A. Brodavvski, Dąiymy do samorządu...;]. Sienkievvicz, Za Niemnem dnieje... (vvyvviad przeprovvadzony przez A. Zambrovvskiego), „Tygodnik Solidarnošč”, 2 vvrzešnia 1991. 208 J. Sienkievvicz, Po pierwsze - nie szkodzič, po drugie - pomagač (vvyvviad przeprovva­ dzony przez Z. Rožanskiego), „Tygodnik Demokratyczny”, 19 listopada 1989. -----------

■

■

65

=

Rozdziall

zm ierzającymi do ograniczenia standardu praw mniejszošci narodowych. Zdarzaty się naw et grožby by rožne narodow osci skupily się iia zapew nieniu sobie praw a pobytu w republice209. Ten radykalizm wywolywal pew ne obawy i niekiedy dystans. Niemniej srodowisko polskie, a zwlaszcza wiodąca organizacja ZPL, wielokrotnie zajmowaty stanowisko przychylne niepodleglošci Litwy. Podkrešlal to równiez socjaldem okrata Vladim iras Gražulis210. Naležy zwrócic uwagę, iž podczas I Zjazdu podjęto uchwalę, która popierala niepodleglošč republiki. Oczekiwano jed n ak zagw arantow ania równych praw día wszystkich obywateli. W dokum encie zapisano, iž ZPL „calkowicie popiera postulaty projektu Konstytucji, które wyražają dąženie n aro d u litewskiego do odzyskania suw erennosci Republiki, zbudow ania pañstw a praw orządnego, rów noupraw nienia obyw ateli R epubliki Litewskiej niezaležnie o d ich poch o d zen ia, stan u spolecznego i m ajątkowego, przynaležnošci rasowej i narodow ej, plci, wyksztalcenia, języka, stosunku do religii (.. .)”211. Jak stw ierdza Sw ietlana C zerw onnaja, po d czas o b ra d Z jazdu praktycznie n ik t n ie w ystąpil, przeciw ko dzialaniom „Sajudisu”, zm ierzającym d o uniezaležnienia republiki o d ZSRR212. Zwrócono się wówczas równiez bezpošrednio do Litwinów, w specjalnym p o slan iu wyražając aprobatę i poparcie día procesów odrodzenia narodow ego213. W d n iu 18 m aja 1989 r., RN LSRR podjęla znaczącą decyzję ograniczającą zaležnošč o d ZSRR. O gloszona zostala wówczas „Deklaracja o suw erennosci pañstwowej Litwy” w której okrešlając historię panstwowosci litewskiej, stwierdzono, iž republika zostala bezpraw nie w lączona w 1940 r. do ZSRR214. Znow elizow ano rów niez K onstytucję LSRR, ustalając wyžszošč w ladzy i praw a republikañskiego n ad og0lnozw iązkow ym w zakresie žycia gospodarczego. Jak w ynika z b a d a ñ opinii publicznej, „D eklarację” poparlo 88 % m ieszkañców republiki. W sró d poszczególnych narodow osci w skazniki te wynosily: Litw ini 99%, B ialorusini 76%, Polacy 74%, Rosjanie 66 %215. Z arząd G lów ny ZPL, n a posiedzeniu w dniu 25 lipca 1989 r., oswiadczyl, že większošč Polaków jest za sam ookrešleniem się Litwy. Jednoczesnie jednak oczekuje gwarancji swoich praw i zaspokojenia narodow ych potrzeb. Zaznaczono tež zaniepokojenie podejšciem srodowiska litewskiego do ludnošci polskiej. W yrazono jed n ak nadzieję, že problem y te ū d a się rozstrzygnąč w republice, opierając na wzajem nym poszanow aniu i zrozum ieniu216. To došč sym ptom atyczne stanowisko

209 J. Mincewicz, Komu na rękęjest konfrontacja?, „Magazyn Wileñski”, 1-15 marca 1990. 210 В. Гражулис, Будем едины, „Эхо Литвы”, 13 февраля 1991. 2111 Zjazd ZPL, Uchwala w sprawieprojektu Konstytucji Litewskiej SRR, [w:] Dokumenty Zwiqzku..., s. 16-17. 212 S. Czerwonnaja, Problemy mniejszošci..., s. 416. 2131 Zjazd ZPL, Postante I Zjazdu Zwiqzku Polaków do Narodu Litewskiego, [w:] Doku­ menty Zwiqzku..., s. 20-21. 214 http://www.archyvai.lt/exhibitions/kelias/pratarme.htm 215 S. Czerwonnaja, Problemy mniejszošci..., s. 412. 216 Zarząd Glówny Związku Polaków na Litwie, List otwarty do deputowanych do Rady =

66

-

---------------- ------

Polacy na Litwie w okresie walki o niepodleglošč Republiki

srodowiska polskiego. Polacy w ielokrotnie podkrešlali poparcie dla niepodleglosci kraju. Pragnęli jednak tež zagwarantowania okrešlonego standardu swobod. Prezes ZPL, Jan Sienkiewicz, w pierw szym num erze pism a związkowego, „Nasza Gazeta”, 22 paždziernika 1989 r. pisal „Jestešmy za Litwą suwerenną, w olną i niezaležną, ale tež za Litwą dem okratyczną i tolerancyjną we wszystkich sferach žycia jej obywateli. Jestešmy za Litwą we w spolnocie cywilizowanych naroddw europejskich”217. Przelomowym m om entem dzialan n a rzecz odzyskania suwerennosci Litwy byla pierwsza sesja Rady Najwyžszej, jeszcze Litewskiej SRR. Poprzedzily ją wybory, ktore byly w pelni swobodne i demokratyczne. Dnia 11 marca 1990 r. podjęto szereg niezwykle istotnych decyzji. Na przewodniczącego parlamentu wybrano Vytautasa Landsbergisa, lidera „Sajudisu”, ktory pokonal Algirdasa Brazauskasa, lidera komunistow litewskich. Premierem zostala Kazimira Prunskienė, reprezentująca „Sąjūdis”. Najwažniejszą jed­ nak decyzją bylo podjęcie „Aktu Republiki Litewskiej o przywroceniu niepodleglego Panstwa Litewskiego” (Aktas dėl Lietuvos nepriklausomos valstybės atstatymo)218. Kwestia ta w yw olyw ala duže sp o ry w srodow isku polskim . O baw iano się, že brak gwarancji dla mniejszošci polskiej, m ože spowodowac dalszy wzrost litewskich nastrojow naro d o w y ch lub przyjęcie tego d o k u m e n tu sprow okuje interw encję zbrojną ze stro n y centralnych w ladz ZSRR. Podczas gtosow ania obecnych bylo 130 deputow anych, 124 glosow alo za jego przyjęciem 219. Sygnatariuszam i A ktu Niepodleglosci, zwanego tež Aktem 11 M arca (Kovo l i d . aktas), zostalo 4 polskich parlam entarzystow : Zbigniew Balcewicz (redaktor naczelny „K uriera W ilenskiego”)220, M ed ard C zobot (zastępca dyrektora W ilenskiego N aukow o-B adaw czego Instytutu M edycyny E ksperym entalnej i K linicznej)221, C zeslaw O kinczyc (adw okat W ilenskiej P o rad n i Praw nej n r l ) 222, R o m u ald R udzis (przew odniczący Spoldzielczego P rzedsiębiorstw a P rodukcyjnego „Kaitra” w L andw arow ie)223. Najwyzszej ZSRR Algirdasa Brazauskasa, Aniceta Brodawskiego, Jana Ciechanowicza, Kęstutisa Zaleckasa, [w:] Dokumenty Zwiqzku..., s. 24. 217J. Sienkiewicz, Z kim i dokqdf, „Nasza Gazeta”, 22 paždziernika 1989. 218http://www.lrs.lt/datos/kovoll/aktas.htm Dzien požniej RN RL wydala odezwę do narodow zamieszkujących Litwę. Zapewniono w niej m. in., iž „wszystkie polityczne i ekonomiczne decyzje panstwa litewskiego będą podejmowane z uwzględnieniem interesow wszystkich žyjących w Litwie spolecznošci narodowych bez uszczerbku ich narodowej godnošci i praw”. Обращение Верховного Совета Литовской Ре­ спублики к национальным общинам Литвы, „Советская Литва”, 14 марта 1990. Jednak jak wynika z powszechnej opinii i przytoczonych w niniejszej publikacji danych, nie rozwialo to obaw i uprzedzen mniejszošci narodowych. 219http://www3 .lrs.lt/pls/inter/w5_show?p_r=281&p_d=3248&p_k=2 220http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_lrs.seimo_narys?p_asm_id=2198cp_int_tv_id=08cp_ kalb_id= 1&p_kade_id= 1 221 http://www3.1rslt/pk/inter/w5_lrs.seim o_narys?p_asm _id=308{p_m t_tv_id=0& p_kalb_id=18q)_kade_id=l

222http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_lrs.seimo_narys?p_asm_id=2018cp_int_tv_id=08qj_ kalb_id= 18q)_kade_id= 1 223http://www3.lrs.lt/pls/inter/w5_lrs.seimo_narys?p_asm_id=71878cp_int_tv_id=08cp_ kalb_id= 1&p_kade_id= 1 67

=

Rozdzial I

Natomiast pozostali polscy deputowani wstrzymali się od glbsu. Byli to Stanisfaw Akanowicz224, Ryszard Maciejkianiec225, Walentyna Subocz226, Edward Tomaszewicz227, Leon Jankielewicz228, Stanislaw Pieszko229. Naležy zauwazyc, iž wsrod deputowanych polskich nie bylo rožnicy opinii w zakresie poparcia niepodleglosci Litwy wynikającej z przynaležnošci organizacyjnej. Dose masowo rozpowszechniony jest stereotyp, iž za suwerennošcią republiki glosowali parlamentarzyšci związani z ZPL, a wstrzymali się komunisci. Nie odpowiada to rzeczywistosci. Bowiem sygnatariuszami Aktu 11 Marca zostali wystawieni przez ZPL Czobot i Okiriczyc, jak tež reprezentujący kom som ol Balcewicz (na stronie Sejmu RL okrešlono „wytypowany przez plenum partii” - iškėlė Partijos plenumas) oraz zespol pracowniczy (iškėlė Darbo kolektyvai) Rudzis. Natomiast wsrod pozostalych byli wystawieni przez zespoly pracownicze Jankielewicz, Akanowicz (czlonek ZPL), zebranie mieszkancow (iškėlė Gyventojų susirinkimas) Pieszko (czlonek ZPL) oraz reprezentujący w wyborach ZPL Maciejkianiec, Subocz, Tomaszewicz230. Jak wyjasniai po latach M edard Czobot, juž miesiąc przed tym wydarzeniem , Polacy posiadali wiedzę z jaką uchw alą wystąpi „Sąjūdis” n a inauguracyjnej sesji parlam entu. W związku z tym, wielokrotnie odbywaly się w ZPL narady. Debatowano jaką decyzję podjąč podezas glosowania. W iele osob wyrazato došč sceptyczne stanowisko w tej sprawie przypuszczając, že reakeja wladz radzieckich będzie szybka i brutalna. Poza tym dystansowano się o d nacjonalistycznych srodowisklitewskich. C zobot jed n ak argum entow al, by nie zajm owac negatyw nego stanowiska, b o to wywola wrogie nastawienie Litwinow, a položenie m niejszošci narodowej w takich w arunkach jest szczegolnie niebezpieczne231. Zbigniew Balcewicz, analizując skalę protestow przeciwko przynaležnošci do ZSRR, ja k tw ierdzi doszedl do w niosku, iž nie jest m ožliwe by Litwa pozostala nadal w tym panstwie. Stwierdza jednak, že wowczas zarow no kierow nictw o ZPL, jak i znacząca częšč Polakow, odm iennie oceniala tą sytuację. Spowodowane to bylo takže sporami, ktore wystąpily w okresie odrodzenia. N iektorzy Polacy mieli w ow ­ czas uwažač, iž litewskiemu naejonalizmowi može przeciwstawic się tylko Moskwa. Jak ocenia Balcewicz, wyraznie juž bylo wowczas m ožna jednak odezuč, že wladze

224 http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_lrs.seimo_narys?p_asm_id=208&p_int_tv_id=0&p_ kalb_id= 1&p_kade_id= 1 225http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_lrs.seimo_narys?p_asm_id= 131 &p_int_tv_id=08q>_ kalb_id= 1&p_kade_id= 1 226http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_lrs.seimo_narys?p_asm_id= 179&p_int_tv_id=0&p_ kalb_id= 1&p_kade_id= 1 227 http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_lrs.seim o_narys?p_asm _id=173& p_int_tv_id=0& p_kalb_id=18q)_kadejd=l

228 http:/ / www3 .Irs .lt/pls/inter/w5_lr s.seimo_nary s?p_asm_id= 161 &p_int_tv_id=08u>_ kalb_id= 1&p_kade_id= 1 229 http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_lrs.seimo_narys?p_asm_id=227&p_int_tv_id=0&p_ kalb_id= 1&p_kade_id= 1 230 http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_lrs.seimo_nariu_sarasas?p_kade_id=l 231 M. Czobot, Nie zamykač się w getcie (wywiad przeprowadzony przez A. Bobryka), „Tygodnik Siedlecki”, 28 listopada 1999. =

68

---------------------------

--------------------

Polacy na Litwie w okresie walki o niepodleglošč Republiki

centralne tracą kontrolę nad krajem 232. Niemniej Stanislaw Pieszko, uzasadnial swoje stanowisko, že w strzym anie się o d glosu bylo w yrazem obaw o przyszlošč m niejszošci narodow ych w nowych w arunkach panstwowych i konsekwencją jego oceny stosunku w ladz do ludnošci W ilenszczyzny233. N atom iast Ryszard M aciejkianiec stwierdzal „Bylo to naszym blędem , ale tež w ielkim blędem polityköw litewskich, traktujących p er noga polskie spoleczenstwo n a Litwie”234. Naležy zwröcic uwagę, iž owczesne obaw y spotecznošci polskiej odnosily się nie tylko do sfery stosunkow narodow osciow ych, czy politycznych, ale röw niez kw estii gospodarczych. Przypuszczano, že w ystąpienie z ZSRR negatyw nie odbije się w sferze ekonom icznej, a jednym ze skutkow będzie pojawienie się zjawiska bezrobocia235. Jak tw ierdzi, Czeslaw O kinczyc, n a deputow anych polskich byla w yw ierana presja ze strony organöw wladzy ZSRR, z prem ierem wlącznie, by glosowali przeciw niepodlegiosci. N iem niej w w yniku m .in. m ediacji am basadora RP w Moskwie, Stanislawa Cioska, p rzekonano ich b y n ie podejm ow ali takiej decyzji236. Dzięki tem ų Litwa zyskala argum ent, iž nik t z reprezentuj ących obywateli deputowanych nie jest przeciw ny niepodlegiosci. N aw et Vytautas Landsbergis odrzucal opinię, twierdzącą, že Polacy sprzeciwiali się suw erennosci republiki i pozytywnie ocenil ich glosowanie237. Česlovas Laurinavičius, z Instytutu H istorii Litwy powiedzial „to wstrzym anie się polskich deputowanych bylo, m oim zdaniem , došč wielkim osiągnięciem”238. N atom iast sekretarz generalny „Sajudisu”, Virgilijus Čepaitis stwierdzal „Jestešmy im wdzięczni za to”239.

232 http://pl.delfi.lt/aktualia/litwa/balcewicz-niepodleglosc-jest-swietym-prawem-kazdegonarodu.d?id=56653421

233 S. Pieszko, Ludzie tu od latposytali dzieci do szköl rosyjskich... (wywiad przeprowadzony przez J. Tryk), „Znad Wilii”, 13-26 maja 1990; L. Dowdo, Bohaterowie tamtych czasöw, „Magazyn Wilenski” marzec 2003. 234 R. Maciejkianiec, Granice cierpliwosci milczenia (wywiad przeprowadzony przez S. Tarasiewicza), „Kurier Wilenski”, 9 marca 2000. 235 И. Томашевич, Закон есть закон, „Советская Литва”, 20 февраля 1990. Analizując przemiany systemowe w tej częšci Europy Edmund Wnuk-Lipinski, wskazywal na došč charakterystyczną tendencję ksztaltowania się warunköw sprzyjających rozwojowi spoleczenstwa obywatelskiego, jak tež przedsiębiorczošci, przy jednoczesnym wzroscie nierownosci spolecznych i utracie bezpieczenstwa socjalnego. Takradykalnatransformacja, zmieniala istotę funkcjonującego tadu spotecznego. E. Wnuk-Lipinski, Demokratyczna rekonstrukcja. Z socjologii radykalnej zmiany spotecznejyWarszawa 1996, s. 86-87. 236 Č. Okinčic, [Glos w dyskusji], [w:] Solidarnošč-Sąjūdis: początek strategicznego partnerstwa. Sąjūdis-Solidarnošč strateginės partnerystės pradžia [Materiaty Konferencji - okrąglego stolu, 5 wrzesnia 2008 roku, Zam ek Krolewski w Warszawie], red. V. Ragauskienė, M. Wyrczynska, I. Žukauskienė, Warszawa 2010, s. 72-73. 237 L. Brodowski, Blokada. Stosunkipolsko-litewskie w latach 1988-1992, [w:] Polityka narodowosciowa panstw Europy Šrodkowowschodnieji red. J. Z. Pietras, A. Czamodd, Lublin 1993, s. 227; R Mickiewicz, Šwięto w Grzegorzewie, „Kurier Wilenski”, 13 marca 1997. 238 Č. Laurinavičius, [Glos w dyskusji], [w:] Solidarnošč-Sąjūdis..., s. 70. 239 W. Czepaitis, Historię tworzymy dziš (rozmawiaty J. Podmostko, H. Ostrowska), - -

-

---------—

69

=

R ozdziall

Nalezy uwzglçdnic, iz w tym czasie nie tylko zachodzily procesy panstwotwôrcze i rozwoju tozsam osci narodow ych, ale rôw niez spôleczeristwo znajdowalo siç w glçbokim kryzysie spowodowanym rozpadem dotychczasowych struktur. Upadek obowi^zuj^cej ideologii, destrukcja systemu panstwowego, pojawiaj^ce siç koncepcje o potrzebie calkowitej przebudow y spolecznej, ksztaltowanie nowego ladu, wywolywalo wiele nadziei, ale tez niepokojôw, ktôre potçgowaly problem y gospodarcze. Jak zauwazyl Krzysztof W ielecki zawsze „kryzys spoieczny wiçze siç z napiçciem, poczuciem ryzyka, lçkiem. Rôzne m og^ byc jedynie zakres i glçbia tego odczucia. Spoleczne skutki kryzysu, jak i sam jego przebieg, nie m uszç byc i nie zawsze s$ uswiadam iane. Zwlaszcza niekoniecznie sç przedm iotem swiadom osci zbiorowej, ale zawsze sç odczuwane. Czçsto natom iast bywajç falszywie racjonalizowane. Reakcje na kryzys, w tym rôwniez racjonalizacja, tylko do pew nego stopnia bywaj^ wspôlne dla calego spoleczenstwa”240241. Na rozbieznosci w ocenie zachodzçcych procesôw na Litwie miala wplyw nie tylko przynaleznosc narodowosciowa, odm iennosc kulturowa, jçzykowa, coraz czçstsze postrzeganie tych rôznic, tendencja do radykalizacji postaw, obecnosc tendencji nacjonalistycznych w zyciu publicznym, spory na tle wydarzen historycznych i koncepcji przyszlosci, ale rôwniez polozenie spoleczne. Jak stwierdzila Miroslawa M arody „Lad spoleczny budowany jest kazdorazowo w wyniku dzialan i wladzy i spoleczenstwa, to jednak kazda ze stron tego stosunku spolecznego wydaje siç glôwnie kontrolowac inny skladnik tego ladu: wladza - porz^dek instytucjonalny, zas spoleczenstwo - norm atyw ny>241. Parlamentarzysci narodowosci polskiej reprezentowali nie tylko mniejszosci narodow e, ale tez grupy spoleczne, ktôre w sposôb szczegôlny odczuwaly obawy dotycz^ce zachodz^cych przem ian. St^d w srôd nich wystçpuj^ce rôznice zwi^zane z kluczowç decyzj^ dotyczçcç okreslenia przyszlosci kraju. Nie oznaczalo to jednak przeciwstawienia siç niepodleglosci, a stanowilo wyraz pewnych obaw. Po ogloszeniu A ktu Niepodleglosci, stanowisko w tej sprawie zaj^l, 22 kw ietnia 1990 r., II Zjazd ZPL. W przyjçtej rezolucji stwierdzono „Zwi^zek Polakôw n a Li­ twie popiera d^zenie narodu litewskiego do odzyskania autentycznej suwerennosci panstwowej. Zwiçzek deklaruje gotowosc do wszelkiej wspôlpracy na rzecz budowy praworzqdnego panstw a litewskiego. W yrazam y przekonanie, ze w nowej Litwie, ktôrç wspôlnie tworzymy, znajdzie siç godne miejsce rôwniez dla Polakôw - obywateli Republiki Litewskiej, W ilenszczyzna zas, jako odrçbny historycznie, etnicznie, jçzykowo, kulturalnie i ekonom icznie région, jest i pozostanie niepodzieln^ jednostk^ w nowej strukturze terytorialno-adm inistracyjnej republiki”242. Najwiçksza organizacja polska, p o raz kolejny potw ierdzila swoje dotychczasowe stanowisko, „Kurier Wilenski”, 16 marca 1990.

240 K. Wielecki, Kryzys i socjologia, Warszawa 2012, s. 323. 241 M. Marody, Sens zbiorowy a stabilnosc i zmiana ladu spolecznego, [w:] Legitymacja. Klasyczne teorie ipolskie doswiadczenia, red. A. Rychard, A. Sulek, Warszawa 1988, s. 279.

242 Rezolucja w sprawie deklaracji Rady Najwyzszej Republiki Litewskiej o odrodzeniu panstwowosci litewskiej z dnia 11 marca 1990 roku, [w:] Dokumenty Zwiqzku..., s. 50.

Polacy na Litwie w okresie walki o niepodleglošč Republiki

popierające niepodleglošč Litwy, postulując row noczesnie zagwarantowanie praw dla spolecznošci polskiej. Prezydent RL, D alia Grybauskaitė, p o dw udziestu latach o d odzyskania niepodleglošci podkrešlila „W olnosci nie otrzym ališm y w prezencie, m usielišm y ją wywalczyc i o b ro n ic’243. W ladze w M oskwie nie uznaly decyzji RN Litwy. W dniu 15 m arca II Zjazd Deputowanych Ludowych ZSRRuniewaznil uchwaly parlam entu litewskiego. N a Litwie po ogloszeniu A ktu 11 M arca zapanowal okres dwuwladzy. Realnym aparatem represji oraz m ilitarnym dysponow aly wladze centralne w M o­ skwie, ktore urządzaly dem onstracje sily. N adal dokonyw ano p o b o ru m lodziežy do A rm ii Radzieckiej, a osoby, ktore uchylaly się o d služby wojskowej traktow ane byly jak dezerterzy. W prowadzono rowniez o d 19 kw ietnia 1990 r. blokadę ekonom iczną republiki. Spowodowalo to pow azne tm d n o sci w zaopatrzeniu m ieszkancow i funkcjonow aniu gospodarki. To zaš skutkowalo pojaw ieniem się nastrojow niezadowolenia wšr 6 d ludnošci, skierowanych przeciwko rządom „Sajudisu”244. Pom im o ogloszenia niepodleglošci republika nie stala się suwerennym krajem. Dotyczylo to zarowno stosunkow zew nętrznych jak i wewnętrznych. Litwa nadal uzaležniona byla od ZSRR. M im o utrzym yw ania bezpošrednich kontaktow przez wladze republiki z wieloma krajami, nie podwazaly one w sposob formalny uprawnien Związku Radzieckiego do reprezentowania terytorium litewskiego, jako swej częšci skladowej. Nie byla tež stroną um ow międzynarodowych, pom im o skladanych w wielu krajach przychylnych deklaracji. Jednoczesnie w republice stanowiono nowe prawa, ksztaltowano organy panstw a i tworzono fakty dokonane w wielu sferach žycia, przy jednoczesnym dalszym funkcjonowaniu częšci instytucji radzieckich podejmujących prčby egzekwowania systemu prawnego i politycznego obowiązującego w ZSRR. Naležy podkrešlič, iž suwerennošč kraju, w stosunkach wewnętrznych okrešla „zwierzchnictwo wladzy panstwowej nad wszelkimi innym i ošrodkam i wladzy spolecznej”245. W tym przypadku zarowno parlam ent, rząd, jak i inne instytucje RL nie posiadaly instrum entow egzekwowania ustalanego porządku normatywnego oraz politycznego. Wykorzystując obawy ludnošci polskiej przed srodowiskam i nacjonalistycznymi Litwy oraz pogarszającą się sytuację gospodarczą kraju, n a terenie rejonu solecznickiego, zdom inow anego przez Polakow, wladze rejonow e zaczęly podejm ow ac decyzje przeciwstawiające się zm ianom . W d n iu 15 m aja 1990 r., przyjęto uchwalę 0 obow iązyw aniu n a obszarze tej jed n o stk i adm inistracyjnej K onstytucji ZSRR 1 LSRR. P rzew odniczący rady, C zeslaw W ysocki, stw ierdzal, že w ystąpienie ze Związku Radzieckiego nie jest korzystne dla m ieszkancow i m ožliwošci tw orzenia

243A. Filipiak, Litwa wywalczyla swojq wolnosc, „Gazeta Wyborcza”, 14 stycznia 2011. 244P. Lossowski, Litwa..., s. 228-229. Jak się szacuje w 1990 r. w Armii Radzieckiej služyto 70 tys. mieszkancow republiki. Podczas jesiennego poboru w 1990 r., w efekcie niepodlegfošciowych nastrojow, do wojska zglosilo się tylko 12% rekrutow. J. Borkowicz, Pogon na granicy, „Gazeta Wyborcza”, 22 m arca 1990; Wrzenie w Wilnie, „Gazeta Wyborcza”, 9 stycznia 1991. 245 E. Zielinski, Nauka opanstwie..., s. 20.

71

-

R ozdziall

polskiej autonom ii246. D odaw al röwniez, že brak bylo konsultacji z m ieszkaricami w sprawie w yjscia ze skladu ZSRR, a pierw szoplanoW ym i zadaniam i są kwestie gospodarcze i zaprzestanie polityki konfrontacji247. Wyjašniając te stanowisko, Jan Sienkiewicz, oceniaį že wynikalo to z tego, iž w terenie znaczące, lokalne stanowiska zajmowaly osoby związane z KPZR. Stwierdzal „w większošci są to sekretarze partyjni, dyrektorzy kolchozöw, zootechnicy itp., ktörzy mieli w dawnych czasach gdzieš glęboko wszystkie sprawy polskie. (...) Teraz gdy nastąpil czas wyboru, opowiedzieli się po stronie polskiej. Ich sympatie prorosyjskie wynikają z codziennego žycia, a nie z glębokich przekonan ideowych. O ni nie žyczą sobie zmiany swego statusu. Gdyby obecnošc Polski byla większa, to absolutnie každy, kom unistą czy nie, opowiedzialby się za Warszawą, a nie za Moskvvą”248. Niewątpliwie naležaloby tu zwröcic takže uwagę, n a liczne obaw y związane nie tylko z przynaležnošcią panstwową, ale tež odru cham i nacjonalistycznym i wielu srodowisk litewskich, lękiem przed utratą pracy wynikającym z przem ian gospodarczych i zm iany języka urzędowego, zam knięciem granic. Zapewne rowniež, jak w ynika z przytoczonej wypowiedzi, wladze Polski nie wykazywaly się aktywnošcią n a ty m obszarze. U trzym yw ano kontakty, ale przed e w szystkim z „Sajudisem ” i w ladzam i dąžącej do niepodleglošci republiki. To zaniechanie stwarzalo większe pole m anew ru dla osöb optujących za w ariantem radzieckim . Eskalacja napięcia w republice nastąpila na skutek wspom nianych juž wydarzeh z 13 stycznia 1991 r. Poprzedzilo je 10 stycznia ultim atum prezydenta Gorbaczowa, žądające przyw röcenia dzialania K onstytucji ZSRR i LSRR. N astępnego d n ia n a Litwie powstal utw orzony przez srodowiska proradzieckie Kom itet Ocalenia N arodowego, a jednostki specjalne zaczęly zajmowac budynki užytecznošci publicznej249. W tych trudnych w arunkach Frakcja Polska apelowala do Litwinow o porozumienie, nawolując by pam iętając o tym co lączy, zapom nieč o podzialach250. Pröba Zvviązku Radzieckiego silowego zdlawienia litewskich ruchöw niepodleglosciow ych, zajęcie przez wojsko strategicznych obiektöw, ofiary šm iertelne, skonsohdow aly w znacznym stopniu spoleczenstwo. Dlatego tež Polaköw nie zabraklo w sröd tych, ktörzy grom adzili się p o d parlam entem by z naraženiem w lasnego žycia nie dopušcič do zajęcia gm achu przez žolnierzy i aresztowania deputowanych. Spolecznošč polska, zareagowala row niež w zrostem poparcia dla dzialan niepodleglosciow ych. O ile w lip c u 1990 r., za niepodleglą Litwą opow iadalo się 54% Polaköw, to 14 stycznia,

246 (jb), Soleczniki chcq byč radzieckie, „Gazeta Wyborcza”, 16 maja 1990; Cz. Wysocki, Co się dzieje w Solecznikach? (wywiad przeprowadzony przez J. Bielawską), „Kurier Wilenski”, 25 maja 1990. 247 J. Bielawska, R. Piotrowski, Sprawa solecznicka, „Kurier Wilenski”, 29 maja 1990. 248 J. Sienkiewicz, Bye Polakiem w Wilnie (wywiad przeprowadzony przez K. Tarkę), „Glos”, wrzesieh-listopad 1990. 249 G. Blaszczyk, 1991..., s. 86; Z. Cutter, A. Cutter, RepublikaLitewska. Tradycje i wspolczesnošč, [w:] Wilenszczyzna malą ojezyzną, red. A. Szerląg, Wroclaw 2010, s. 16. 250 (PAP), Polakom na Litwie lie}, „Gazeta Wyborcza”, 5 lutego 1991. = 72 - ■ —

Polacy na Litwie w okresie walki o niepodleglošč Republiki

dzien p o dram atycznych w ydarzeniach, w skaznik ten w zrosl d o 66 %. N atom iast w prow adzenie bezp o šrednich rządow, przez prezydenta ZSRR M ichailą G orbaczowa, gotow ych byto poprzeč 23% m niejszošci polskiej251. W tych w yjątkow ych w a ru n k a c h b ard zo zdecydow ane stanow isko zająt ZG ZPL. P o tęp il o n a k ty p rz e m o c y d o k o n a n e p rz e z w ojska ra d zieck ie i k o lejn y raz p o p a rt p o s tu la t n iep o d leg lo šci Litwy. 252. Z aap elo w an o tak že d o P olaköw služących w w o jsk u ra d zieck im , b y n ie b ra li u d z ia lu w zb ro d n ic zy ch akcjach p rzeciw k o lu d n o š c i cyw ilnej i u n ik a li sto so w a n ia p rzem o cy . Z w rö co n o siç о nie uczestniczenie w dlaw ieniu dem okracji, a jak o haslo w yznaczające zasady p o stçp o w an ia w sk azan o „Z a w o ln o sc n asz ą i W aszą”253. P o d o b n ie p o lscy dep u to w an i d o R N w y dali odezw ç, w zyw ającą d o zjed n o czen ia dzialari n a rzecz n iep o d leg lo šci o ra z d em o k ra cji, zarö w n o P olaköw ja k i L itw inow 254. O d p o w ied zią bylo w sp o m n ian e ju ž przyjçcie p o p raw ek d o ustaw y о m niejszošciach o ra z zap o w ied ž k o rz y stn y c h z m ia n w p o d ziale a d m in istra c y jn y m kraju . P rezes F rak cji Polskiej w p a rla m e n c ie , R yszard M aciejk ian iec, u z n a t te decyzje za k ro k h isto ry c z n y i p o c z ą te k d ialo g u . P o m im o tego, že n ie b y l sy g n atariu sz em A k tu 11 M arca, w ezw al d o g lo so w a n ia za n ie p o d le g lo šc i^ Litw y w s o n d a ž u w y z n acz o n y m p rz e z w tad ze re p u b lik i n a 9 lu teg o 1991 r. Jak stw ierd z il „ P o p arcie d ą ž e n L itw in o w d o u tw o rz e n ia d e m o k ra ty c z n e g o pan stw a u latw i dalszy dialog, przyšpieszy zalatw ienie dalszych p ro b lem ö w ”255. P odobne stanow isko p rezen to w ala cala F rakcja Polska, a takže Z arząd G lôw ny ZPL w raz z R ad ą K o o rd y n a cy jn ą256. N a pytanie sondažu „Czy siç opowiadacie za tym , aby Panstwo Litewskie bylo niepodleglą republiką dem okratyczną?” pozytyw nie odpow iedzialo 90,5%, przy frekwencji 84,7%. W rejonach zdom inow anych przez Polaköw, wyniki te odbiegaly o d ogölnokrajow ych. W solecznickim za niepodleglošcią glosow alo 53%,

251 Opinie ludzi Litwy, „Przykazania Lenina”, 20 stycznia 1991. Dia poröwnania podczas badaii opinii publicznej miasta Wilna, 7 kwietnia 1990 r. ustalono, iž postulatowi odwotania Aktu Niepodleglošci przeciwnych bylo 60% Polaköw. Jednoczesnie 5% wyraža!o swe poparcie dla Sajudisu, 31% dla Komunistycznej Partii Litwy, 10% dla Komunistycznej Partii Litwy na Platformie KPZR i 12% Jedinstwa. Э. Станейка, Вильнюс: итоги опроса, „Эхо Литвы”, 13 апреля 1990. 252 Zarząd Glöwny Związku Polaköw na Litwie, Oswiadczenie, [w:] Dokumenty Zwiqzku..., s. 63. 253 A. Bobryk, Stosunek Polaköw do sluzby wojskowej w okresie odradzania suwerennego panstwa litewskiego, [w:] Trendy naukowe mtodziezy akademickiej. Nauki Humanistyczne, red. K. Jankowski [red. tomu A. Bobryk, В. Stelingowska], Siedlce 2004, s. 89. 254 Oswiadczenie Frakcji Polskiej w Radzie Najwyzszej RL. Prosimy przynajmniej nie szkodzič, „Kurier Wilenski”, 22 stycznia 1991. 255 R. Maciejkianiec, Początek dialogu, „Nasza Gazeta”, 1 lutego 1991. 256 J. Sienkiewicz, Co mamy robič 9 lutego?, „Nasza Gazeta”, 1 lutego 1991; R. Jankowska, Sondât, ale joki?, „Przyjažn”, 2 lutego 1991; J. Bielawska, J. Szostakowski, Opowiedziano się za udzialem w sondažu, „Kurier Wilenski”, 5 lutego 1991; W. Jarmotowicz, A jednak krok ku wzajemnemu zrozumieniu, „Przyjažn”, 8 lutego 1991.

73

=

R ozdziall

w sytuacji gdy udzial wzięlo 25% uprawnionych. N atom iast w rejonie w ileñskim niepodleglošč po p arlo 56%, przy 43% frekwencji257. dom im o niezbyt wysokiego odsetka osób uczestniczących w sondažu, wykazal on poparcie ludhošci polskiej dia dzialañ niepodleglosciowych. Tą niską frekwencję wyjasniala, Leokadia Sapkiewicz, szefowa Rady Koordynacyjnej. W skazywala na brak wyrazistej opinii mieszkañców w w arunkach ostrego konfliktu oraz negatywne dia ludnošci polskiej poglądy i stanow iska funkcjonujące w srodowisku litewskim. W yrazila jednak nadzieję, že jesli do uchw alonych w styczniu korzystnych dia Polaków dokum entów, które uznala jednoczešnie za spóznione, szybko zostaną przyjęte akty wykonawcze, sytuacja ta ulegnie znacznej popraw ie258. N atom iast Jan Sienkiewicz stwierdzając, iž za m alo o d d an o glosów n a rzecz niepodleglej republiki, oceniat, že Litwini byli usatysfakcjonowani z tych wyników. Z nacznie zręczniejszą dia nich byla sytuacja, gdy większošč uchylila się od glosu nižby opowiedziala się po stranie przeciwników. W skazywal on kilka przyczyn dose niskiej frekwencji. Stwierdzal „W dwa tygodnie nie odrobi się kilkuletnich zaszlosci powstawania litewskiego ruchu narodowego. Popelnil on w ide blędow i odzyskanie zaufania nie jest kwestią dni, lecz kilku lat konkretnych dzialañ. Po drugie, w sro­ dowisku wiejskim kwestią bardzo w ažną jest brak ustaw y o reprywatyzaeji ziem i i b ra k srodków technicznych d o pracy n a niej. (...) W yw otyw alo to rezygnaeję i biernošč, a nie - podkrešlam - ziošliwą determ inaeję szkodzenia Litwinom. Gdyby te dokum enty [poprawki do ustaw y o m niejszošciach oraz decyzja w sprawie utw orzenia nowej jednostki adm inistracyjnej] pojawily się na początku istnienia rządu, niewątpliwie wszyscy Polacy byliby « z a » ”259. Sondaž byl akeją wyprzedzającą przed referendum og0lnozwiązkowym dotyczącym zachowania ZSRR, w yznaczonym n a 17 m arca 1991 r. Postawiono w nim pytanie „Czy uwažacie za konieezne zachowanie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich jako odnow ionej federaeji rów nopraw nych, suw erennych republik, w k tó ry m b ęd ą w p eln y m zakresie gw arantow ane praw a i sw obody czlow ieka každej narodow osci?”260. Litwa wraz z pięciom a innym i republikam i związkowymi podjęly decyzję о bojkocie tego referendum . W efekeie przeprow adzono je tylko częšciowo. Odbylo się ono m .in. na obszarze rejonów wileñskiego i solecznickiego. Decyzję w ladz lokalnych w tej sprawie potępil zarówno ZPL jak i Frakcja Polska261.

257 (ЭЛЬТА), В. Ландсбергис о плебисците Литвы, „Эхо Литвы”, 13 февраля 1991; G. Blaszczyk, J 991..., s. 92.

258 L. Sapkiewicz, Prezydium Rady Koordynacyjnej, „Kurier Wileñski”, 23 lutego 1991. 259 J. Sienkiewicz, Pierestrojkę rozstrzelano w Wilnie... (wywiad przeprowadzony przez A. Zawadzką), „Glos Katolicki”, 17 marca 1991.

260 А. Бовин, Почему я скажу „да”. Некоторое мысли в связи з референдумом, „Известия”, 22 февраля 1991.

261 Заявление Президиума Верховного Совета и правительства Литовской Респу­ блики О подготавливаемом 17 марта 1991 года в Советском Союузе рефендуме, „Эхо Литвы”, 27 февраля 1991; J. Sienkiewicz, Republika Litewska..., s. 51. -

74

-----------------------------

—

------------ =

=

=

=

=

=

=

=

=

--------------------

■

Polacy na Litvvie w okresie walki o niepodlegtošč Republiki

W kilku gm inach n a tym terenie referendum nie przeprowadzono, nie wszystkie komisje przystąpify do pracy, a częšč nie byla zatw ierdzona przez gminy, wiele komisji z u rn am i przychodzilo do domovv naklaniając do gtosovvania262. To podw aža w iarygodnošč wynikow. W ydają się one zawyžone, gdyž w rejonie solecznickim glosowač m ialo 76%, a w vvilenskim 48%. Lącznie n a terenie tych dw och jednostek adm inistracyjnych za dalszym odnow ionym ZSRR rzekom o opovviedzialo się 98% uczestniczących w referendum . N atom iast n a Litvvie w glosovvaniu m ialo vvziąč udzial 652 tys. z 2,1 m ln upraw nionych do glosovvania. Ž rodla litevvskie podavvaly, iž oficjalne w yniki są o polovvę zavvyžone263. Niem niej uczestnictvvo vv referendum częšci jednostek adm inistracyjnych kierovvanych przez Polakow, zvviększylo vvzajem ną nieufnošč i obawy. W ynikiem sporovv, vvynikających z prob ustanovvienia granicy paristvvovvej n a Litvvie, kontroli granicznych i celnych, byla decyzja vvladz rejonu solecznickiego z 21 m aja 1991 r. Zavvieszala ona n a tym terenie dzialalnošč litewskich instytucji zvviązanych z ksztaltovvaniem system u obrony m ilitarnej i ekonom icznej paristvva. Dotyczylo to D ep artam entu O chrony K raju i U rzędu Cel. D ecyzja ta m iata vvylącznie charakter sym boliczny i stanovvila svvoistą m anifestacje polityczną, gdyž lokalne vvladze nie m ialy žadnych možlivvošci jej vvykonania264. W ywolala jednak dūžy rezonans vv spoleczenstvvie litevvskim, co sprzyjato ksztaltow aniu stereotypu Polaka jako nieprzychylnego panstvvovvošci litevvskiej. Polskie žycie organizacyjne, skupione bylo w tym okresie przede vvszystkim vv Zvviązku Polakovv n a Litvvie. Stopniovvo povvstavvaly organizacje branžovve, jak m .in. Stow arzyszenie Naukovvcovv Polakovv Litwy (14 kvvietnia 1989 r.), Sekcja Literatovv Polskich p rzy Zvviązku P isarzy Litw y (27 kvvietnia 1989 r.), Zvviązek Harcerstvva Polskiego n a Litvvie (sierpien 1989 r.), Polska Sekcja Wilenskiej W spoln oty Zeslancovv (6 p ažd ziern ik a 1989 r.), F u n d acja K u ltu ry Polskiej n a Litvvie (7 paždziernika 1989 r.), Tovvarzystvvo Litvva-Polska (17 listopada 1989 r.), Katolickie Stovvarzyszenie Polakovv n a Litvvie (17 grudnia 1989 r.), Klub Žolnierzy A rm ii Krajovvej (4 lutego 1990 r.), Klub W loczęgow W ilenskich (13 lutego 1990 r.), Spoleczny Komitet O pieki n ad Starą Rossą vv W ilnie (jesien 1990 r.), Polska M acierz Szkolna (11 listopada 1990 r.)265. Liczba i charakter povvstających organizacji švviadczyly 0 dužym potencjale organizacyjnym m niejszošci polskiej. Bylo to rovvniež efektem uzyskania svvobody dzialania, po okresie faktycznego calkovvitego zakazu aktyvvnošci grupovvej o charakterze narodovvym. Stvvarzalo to vviększe možlivvošci formulovvania 1 realizovvania postulatovv spolecznošci polskiej. Stavvialy one sobie cele spoleczne i akceptovvaty dąženie Litvvy do niepodleglošci. Naležy uvvzględnič rovvniež povvstanie piervvszego ugrupovvania vvysuvvającego

262 Takprzebiegala „akcja referendum...”, „Kurier Wilenski”, 20 marca 1991; O. Skvviecinska, Litwa: Polacy za ZSRR, „Gazeta Wyborcza”, 20 marca 1991.

263 G. Blaszczyk, 1991..., s. 95-96. 264Tamže, s. 102. 265 A. Bobryk, Odrodzenie narodowe..., s. 127-153. 75

=

R ozdziall

przede wszystkim cele polityczne. Byla to utw orzona 3 m aja 1990 r. Polska Partía Praw Czlowieka (Žm ogaus teisių lenkų partija). To ugñlpow anie došč efemeryczne, które nie bylo zarejestrowane przez wladze republikanskie, ani centralne. Stosunkowo bylo tež niewielkie, gdyž deklarowaio, iž naležy do niego 130 osób266. Praktycznie je d n a k szerzej zn an y m czlonkiem byl tylko jej o rg an izato r i przew odniczucy, deputow any ludow y ZSRR, Jan Ciechanowicz. W sw oim obszarze dzialania nie ograniczano się wylucznie do Litwy, ale uznano, iž partía będzie funkcjonow ala n a obszarze ZSRR. Jako jedną z postulowanych form ochrony ludnošci polskiej przyjęto tworzenie autonom ii terytorialnych. Nie wykluczano rowniež ubiegania się o utworzenie W schodnio - Polskiej Republiki, będącej częšcią ZSRR, obejmującej ziemie II Rzeczypospolitej przylączone w 1939 r. do Związku Radzieckiego267. Ciechanowicz postulowal by na tym obszarze osiedlič Polaków, których przodkowie zostali wywiezieni na Syberię i do Kazachstanu. Stwierdzal „Wszystko to pow inno odbywac się przy pom ocy centralnych wladz, žeby bylo sfinansowane, žeby wyplacono ludziom odszkodow ania za pokonfiskowane m ienie, žeby przeproszono nas za zbrodnie na nas popelnione, bo n a razie zupelnie się n a to nie zanosi. Uwažam, že pow innism y postawic się, bo jest teraz taka chwila, že albo zginiemy, albo będziem y sobą. Jedno z dwojga - ješli nie wywalczymy teraz polskiej republiki, to będziem y skazani n a powolne konanie i doduszą nas”268. P a rtía p o stu lo w a la ro w n ie ž m o žliw o sč p o w ro tu lu d n o š c i p o lsk iej, k tó ra o p u šcila K resy W sc h o d n ie n a sk u tek II w ojny sw iatow ej i p o žn iejszy ch p rz esiedleñ. Staw iala tež szereg žą d an z zak resu oswiaty, kultu ry , języka, m ediów , o d n o szą cy ch się d o re p u b lik zw iązkow ych ZSRR269. D z ia la ln o šč P P P C , do šč scep ty czn a w obec „S ajudisu”, zglaszająca b a rd z o rad y k aln e i często n iere aln e p o stu laty , ja k i jej líder, byla k ry ty k o w a n a za ró w n o w šro d o w isk u lite w sk im oraz p o lsk im 270. P a rtía ta u leg la sam o ro z w iąza n iu w d n iu 13 w rz ešn ia 1991 r. P rzyczyną byla zu p eln ie no w a sytuacja polityczna, k tó ra po w stala p o u z n a n iu p rz e z ZSRR i in n e k ra je n ie p o d le g lo šc i RL271. N a to m ia st Jan C iech an o w icz, w 1992 r. w P ro k u ra tu rz e G e n eraln e j RL zložyl zo b o w iązan ie, iž w ięcej n ie b ęd zie an g ažo w al się w d ziala ln o šč p o lity c z n ą 272. N a stę p n ie w zw iązku z n ie-

266 Polska Partía Praw Czlowieka, Komunikat nr 19 [material powielany], Wilno 13 wrzesnia 1991. 267 Oswiadczenie Polskiej Partii Praw Czlowieka, „Nasza Gazeta”, 13 maja 1990; M. Ro­ man, Swoistosc zbiorowosci polskiej na Litwie, [w:] Swoištosci cywilizacyjne, kwestie narodowosciowe ipolonijne, red. A. Chodubski, Toruñ 1999, s. 86. 268 J. Ciechanowicz, Co to znaczy bye Polakiem..., „Lithuania”, n r 1,1990, s. 58. 269 Tenže, Walczylismy o autonomię (wywiad przeprowadzony przez A. Bobryka), „Nowe Echo Podlasia”, 23 grudnia 1994. 270 Z. Balcewicz, Коти іро со jest potrzebna PPPCf, „Kurier Wilenski” 18 maja 1990; J. Ciechanowicz, Pesymistyczna przyszlosč... 271 Polska Partía Praw Czlowieka, Komunikat nr 19... 272 Я. Тихонович [J. Ciechanowicz], На стыке цивилизаций (беседовал Ю. Строганов), „Литовскій Курьеръ”, 27 июня-2 августа 2000. =

76

-

Polacy na Litwie w okresie walkt o niepodleglošč Republiki

m o žn o šcią u zy sk a n ia p ra c y w RL, o sied lil się w Polsce, zach o w u jąc litew skie o b y w atelstw o 273. O d n o to w ač takže trze b a organizację, k tö ra pow stala jak o przeciw w aga d la „Sajudisu”, opowiadającą się za zachowaniem status quo w republice. Byl to Socjalistyczny Ruch n a rzecz Przebudow y n a Litwie „Vienybė” „Jedinstwo” „Jednošč”, utw orzony 4 listopada 1988 r. Pom im o stosow ania w nazw ie row niez polskiego slowa i adresow ania swego pro g ram ų bardziej d o m niejszošci narodow ych, niž nacji dom inującej, udzial Polaköw byl niewielki. N iem niej n a m anifestacjach i w publicystyce užyw ano polskiej atrybutyki, starając się podkrešlič ponadnarodow y Charakter dzialah. W biuletynie organizacji szeroko om awiano polskie postulaty, со jak stwierdzai ZG ZPL, nie odpow iadalo zapotrzebow aniu i wywotywalo niechęč srodowiska litewskiego274. Postulowano nie tylko ochronę praw ną dla m niejszošci narodowych, ale tež pow olanie R ady Narodowosci, jako jednej z dw öch izb p ar­ lam entu, gdzie röw ne kw oty reprezentantöw m ialyby narodow osci zamieszkujące republikę. W skazano takže n a m arksizm -leninizm jako orientację ideową, zapewniając, že „Jedinstwo”, jak bylo nazyw ane w sk ro d e , opierač się będzie w swojej dzialalnošci n a zasadzie internacjonalizm u275. W ystępowano tež przeciwko zm ianie języka urzędowego, a zwlaszcza term inom jego wykonania, ktore uw ažano za zbyt krötkie276. Popierano jednoczešnie postulaty polskiej autonom ii277. L id erem u g ru p o w a n ia, skupiającego glöw nie R osjan b y l po czątk o w o Iw an Kuczerow, k to reg o w m ajų 1989 r. zastąpil zd ecy d o w an ie b ard ziej ra d y k aln y W alerij Iwanow, absolw ent jednej z polskich uczelni278. P rzeciw nicy o k rešlalije n iejed n o k ro tn ie, ru c h e m stalinow skim , rosyjskim , a czasam i pilsudczyköw 279. K ry ty k o w a lo o n o te ž Z PL , ja k o „ k a p itu la n tö w sp rz e d a ją c y c h slo w ian sk ie in tere sy n a ro d o w e ”280. N ie w y k a zan o je d n o c z e šn ie zn aczn iejszej o b e c n o šc i Polakow w ty m ru c h u . N iem n iej po jaw ialo się o n o n ie je d n o k ro tn ie w k o n tekšcie p o lsk ich d ąžen , a częšč o p in ii pu b h czn ej, za jej d ziala n ia gotow a byla obciąžač row niež Polaköw. Po uzyskaniu niepodleglošci przez Litwę, organizacja p rzerw ala sw oją dzialalnošč, a jej lid erz y sąd zen i byli za d ziala n ia przeciw ko pan stw o w o sci litew skiej281.

273 J. Ciechanowicz, Žyde oddane Polsce (wywiad przeprowadzony przez B. Chapinskiego), „TygodnikNowojorski”, 31 stycznia 2002.

274 Zarząd Glowny Związku Polakow na Litwie, List otwarty..., s. 23. 275 Deklaracja Socjalistycznego Ruchu na rzecz Przebudowy na Litwie ,yienybe” „Jedinstwo” „Jednošč”, „Czerwony Sztandar”, 11 listopada 1988.

276 (ЭЛЬТА), Вильнюсская конференция « Е д и н с т в а » , „Советская Литва”, 24 января 1989; (ЭЛЬТА), Митинг из-за языка, „Советская Литва”, 14 февраля 1989; http://www. It90.org/reviews/ap_articles.php?artide_id=396 277 S. Czerwonnaja,Problemy mniejszošci..., s.409. 278 H. Зданович, Быть ли « Е д и н с т в у » в Литве?, „Советская Литва”, 16 маяа 1989. 279 В. Иванов, О современных мифах, „Мирный атом”, 1 марта 1989. 280 К. Wozniakowski,Początekdrogi..., s. 367. 281 BNS, Skarga bylego lidera „Jedinstwa”zostala odrzucona, „Kurier Wilenski”, 21 marca 2007. ----------------------

------------------

. ..

77

=

R ozdziall

Proces w alki o n ie p o diegtą Litwę zakonczyl u p a d e k p u c z u w M oskw ie (19 -

21 sierp n ia 1991 r.), gdy w iceprezydent ZSRR, G ieniiadij Janajew, p o d jąt probę p rzew ro tu wojskowego, w celu o balenia prezy d en ta M ichailą G orbaczow a, zerw an ia z polityką pierestrojki, zdlaw ienia w szelkich ru c h ö w separatystycznych w ZSRR282. W d n iu 22 sierpnia n a Litwie p o d jęto szereg dzialan likw idujących in sty tu cje radzieckie, ja k tež w y m ierz o n e w sam o rząd y solecznicki i osiedla Sniečkus, k tö re o sk aržo n o o an ty k o n sty tu cy jn ą dzialalnošč. P oczątkow o zaw ieszono ich p rezydia, p o czym 4 w rzesn ia ra d y te o raz re jo n u w ilenskiego, z n a ru sz e n ie m litew skiego ustaw o d aw stw a, p rz y p ro te sta c h p o lsk ich p arla m en tarzy stö w zo staty ro zw iązan e283. B ezskutecznie w skazyw ano, iž n ie bylo žadnych podstaw by oskaržač sam orządy o w spoludziat w sierpniow ym puczu284. Z d n iem 6 w rzesnia ZSRR u zn a i niepodlegtošč Litw y i w yjscie tej republiki ze swego sk lad u 285. D zien w czesniej stosunki dyplom atyczne republika w znow ila z R zeczypospolitą Polską, aczkolw iek wolę ich naw iązania m in ister K rzysztof Skubiszewski zložyt ju ž 26 sierp n ia286. ZPL z satysfakcją przyjąl odzyskanie niepodlegtošci przez Litwę. W podjętym 29 sierpnia przez Zarząd Gtowny oswiadczeniu przypom niano jednoczešnie о potrzebach m niejszošci polskiej i zobow iązaniach wtadz litewskich. W yražono tež nadzieję na rozwiązanie problem ow i dobre wspolžycie obydwu narodöw287. W krötce jednak, 7 w rzesnia po rozwiązaniu rad rejonowych, kolejne oswiadczenie bylo juž zdecydow anie w chtodnym tonie. Stw ierdzono w n im m .in. „Związek Polakow n a Litwie zawsze byt nastaw iony n a wypracow anie kom prom isow ych rozwiązan problem ow ludnošci polskiej n a W ilenszczyznie drogą szczerego dialogu oraz autentycznej wspolpracy. Niestety, obaw y częšci Polakow со do szczerošci zam ierzen strony litewskiej potw ierdzity się: pierw sze kroki w ladz niepodlegtej Litwy m ają cechy antypolskich represji”288. Podobne stanowisko przyjęto n a wiecu mieszkancow

282 Г. Янаев, Указ вице-президента СССР, „Правда”, 20 августа 1991; Постановление № 1 Государственного комитета по чрезвычайному положению в СССР, tamže; 19-е, 20-е 21-е, августа: Путч в СССР, „Комсомольская Правда”, 22 августа 1991. 283 S. Akanowicz, Z. Balcewicz, L. Jankielewicz, R. M aciejkianiec, Cz. Okinczyc, W. Subocz, E. Tomaszewicz, Oswiadczenie Frakcji Polskiej w R N RL w sprawie sprzecznej...; M. M. Kosman, Polacy na Litwie..., s. 158-159; A. B. Zakrzewski, Wstęp, [w:] Konstytucja Republiki Litewskiej, Warszawa 2006, s. 28. 284 A. Ptokszto, Bališmy się wlasnie czegoš takiego (wywiad przeprowadzony przez wsm), „Gazeta Wyborcza”, 9 wrzesnia 1991. 285 L. Truska, Tautinis atgimimas ir istorija, Vilnius 2012, s. 467. 286 G. Btaszczyk, 1991..., s. 114-115. 287 J. Sienkiewicz, Oswiadczenie Zarządu Glöwnego Zwiqzku Polakow na Litwie, [w:] Dokumenty Zwiqzku..., s. 80-81. 288 Tenže, Oswiadczenie Zarządu Glöwnego Zwiqzku Polakow na Litwie, [w:] tamže, s. 84. Iwona Kabzinska oceniala atmosferę öwczesnych relacji narodowosciowych, jak i procesow, ktöre byty ich kontynuacją następująco „Polacy przežyli ogromny zawöd. Poczuli się odsunięci, wykluczeni z procesu budowania wspölnego panstwa, zmarginalizowani, skazani na udzial w nieustannych konfliktach i walkach z litewską dominacją, zmuszeni do ciąglej = 78 -

Polacy na Litwie w okresie walki o niepodleglošč Republiki

Wilenszczyzny, zorganizowanym przez ZPL, 15 w rzesnia w Niemenczynie. Stwierdzono tam , že z nadzieją witano odrodzenie paristwowošci litewskiej. Przypomniano, iž podejm owano razem dzialania w tym kierunku uczestnicząc w wažnych wydarzeniach ruchu niepodleglošciowego. Pierwsze decyzje uznano za krzywdzące, bolesne i antydemokratyczne*289. Litewski badacz, Antanas Kulakauskas, wskazywal wowczas „Wyjšciem z tej konfliktowej sytuacji jest, ze strony polskiej - rezygnacja z dąžen autonom istycznych n a Litwie Poludniowo - W schodniej, a z litewskiej - rezygnacja z prob zm iany sytuacji etniczno - dem ograflcznej n a W ilenszczyznie przy užyciu šrodkow adm inistracyjnych. Bez w ątpienia obecnie rozwoj sytuacji najbardziej zaležy o d szeroko rozum ianej polityki wladz litewskich”290. D ošč powszechne protesty ludnošci polskiej przeciwko rozwiązaniu rad, deklarowanie lojalnošci i poparcia dla niepodleglošci Litwy oraz zaprzestanie dzialan n a rzecz autonom ii, nie przynioslo jednak spodziewanego efektu i wycofania się wladz litewskich z podjętych decyzji291. * * *

Radykalne zm iany w systemie politycznym , praw nym i spolecznym Republiki Litewskiej zapoczątkow ane zostaly przez „pierestrojkę”. Z založenia centralnych wladz radzieckich m iala ona w zm ocnic System, w praktyce jed n ak przyczynila się do jego destrukcji. B ezposrednim skutkiem bylo pobudzenie ruchów narodow osciowych, które po etapie postulatów ze sfery spolecznej przeszly do radykalnych žądan i dzialan separatystycznych. O kres w alki Litwy o uzyskanie suw erennosci zbiegl się z odrodzeniem narodow ym Polaków. Budzilo to niejednokrotnie spory i konflikty. Szczególne napięcie wywolaly sprzeczne dąženia Litwinów i Polaków obrony praw przyslugujących im jako grupie mniejszosciowej”. I. Kabziñska, Między pragnieniem idealu a rzeczywistosciq. Polacy na Litwie, Bialorusi i Ukrainie w okresie transformacji systemowej przelomu XX i XXI stulecia, Warszawa 2009, s. 109. 289 J. Mincewicz, Rezolucja wiecu mieszkañców Wilenszczyzny, zorganizowanego przez Wileúski Oddzial Rejonowy ZPL w Niemenczynie 15 wrzesnia 1991 r, [w:] tamže, s. 87. Jaroslaw Sozañski analizując politykę wobec mniejszošci narodowych w Litwie, Lotwie i Estonii, na podstawie materialów faktograficznych, w pierwszych latach niepodleglošci, wskazywal na niepokojącą tendencję stwierdzając, iž w podejsciu tym možna „odnaležč pewne przejawy traktowania mniejszošci jako zywiolu wrogiego interesom narodowym. Wynika to równiez z faktu, že taki stosunek do problemų prezentują sily lub tendencje narodowo-polityczne, posiadające znaczące wplywy (lub większošč) w parlamentach tych paiístw” J. Sozariski, Prawa mniejszošci narodowych w niepodleglej Litwie, Lotwie i Estonii, Warszawa 1998, s. 100. 290 A. Kulakauskas, Sprawa mniejszošci polskiej na Litwie, [w:] Pozostawione historii. Litwini o Polsce i o Polakach, red. K. Korzeniewska, V. Siruavičius, Krakow 1999, s. 133. 291 Klub Žolnierzy Armii Krajowej Ziemi Wileñskiej, Apel, „Kurier Wileñski”, 10 wrzešnia 1991; Stowarzyszenie Naukowców Polaków na Litwie, Ošwiadczenie w sprawie rozwiqzania Rad i zarzqdów rejonowych, „Kurier Wileñski” 11 wrzešnia 1991; J. Szostakowski, Pro­ ba dialogu, „Kurier Wileñski”, 12 wrzešnia 1991; tenže, Wymiana zdan pod gmachem par­ lamentu, „Kurier Wileñski”, 13 wrzešnia 1991; T. Boñcza, Jaka rada dla rady?, „Znad Wilii”, 15-28 wrzešnia 1991; Z. Balcewicz, Kto ma rzqdzic Wilenszczyznq?, „Kurier Wileñski”, 17 wrzešnia 1991.

79

=

R ozdziall

w zakresie języka. Pierwsi dąžyli do dom inacji litewskiego, dru d zy zaš pragnęli stw orzenia gw arancji dla zachow ania i podniesienia rangi swej m ow y ojczystej w žyciu publicznym . W zajem ne lęki narastaly w w yniku bardzo ograniczonego dialogu. Jak uwaža sygnatariusz Aktu 11 M arca, Zbigniew Balcewicz, duža częšč ludnošci polskiej obawiala się suw erennosci Litwy, co bylo spowodowane antypolskim i dzialaniam i „Sajudisu”292. Oceniając sytuację w Republice Litewskiej, W ladyslaw M iodunka wskazywal n a pew ien paradoks polegający na tym , že „ješli proces narod - panstw o konczy się utw orzeniem nowego panstwa, panstw o to rozpoczyna integrację wedlug zasady « j e d n o panstw o - jeden n a r o d » , co prowadzi do lekcewazenia praw mniejszošci. Haslo « L itw a lite w s k a » m usialo wywolac zbliženie Polakow i Rosjan, obecnie największych mniejszošci na Litwie (.. .)”293. Jednoczešnie m im o obaw deklarowano poparcie dla niepodleglošci. Oczekiwano jednakže gwarancji okrešlonego standardu praw dla Polakow i innych m niejszošci narodowych. Swoistym wyrazem tego bylo dąženie do autonom ii terytorialnej. Stanowilo ono takže w pew nym sensie reakcję n a dyskrym inujące zachow ania i decyzje. Podejm ow ane zaš przez spolecznošč p olską dzialania o b ronne byly niejed n o k ro tn ie traktow ane jako zagroženie dla n aro d u i panstwowošci litewskiej. Relacje do m niejszošci polskiej m ožna wyjašniač poprzez teorię racjonalnego w yboru. Stosowane przez większošč narodow ą hasla obrony tožsam ošci litewskiej i zachowania wspolnoty kulturowej m ialy przede wszystkim funkcje instrum entalne. Przede wszystkim byla to sprzecznošč interesow, w tym m aterialnych, zwlaszcza w odniesieniu do perspektywy koncentracji ludnošci polskiej i wlasnošci ziemi oraz walki o wladzę. Kreowane zagroženie ze strony Polakow, czy Rosjan i koniecznošč ochrony przed obcym i wplywami, bylo uzasadnieniem dzialan lituanizacyjnych. Tego typu zachowania „Są wykorzystywane przez przyw odcow politycznych jako šrodek mobilizacji mas, legitymizacji swego przyw odztw a i panow ania oraz ukryw ania partykularnych interesow”294. Pom im o w ystąpienia wielu niepokojących zjawisk okres transform acji przyniosl szereg waznych zm ian. Dotyczyly one istotnych kwestii związanych z žydėm publicznym . O dnosily się nie tylko do sfery ustrojowej i organizacji panstwa. Byla to przede wszystkim dem okratyzacja systemu, pluralizm oraz wystąpienie rožnicowania wzorow žycia politycznego, spolecznego, kulturowego i gospodarczego295.

292 Z. Balcewicz, Naprawiac blędy (wywiad przeprowadzony przez A. Bobryka), ,,Tygodnik Siedlecki”, 19 sierpnia 2001.

293 W. M iodunka, Nacjonalizm, panstwa ijęzyki w Europie Wschodniej, [w:] Europa panstw - Europa narodow. Problemy etniczne Europy Šrodkowo-Wschodniej, red. G. Babinski, W. M iodunka, Krakow 1995, s. 44. 294 A. Jasihska-Kania, Trzypodejšcia do zrodel konfliktow etnicznych i narodowych, [w:] Trudne sqsiedztwa. Z socjologii konfliktow narodowosciowych, red. A. Jasinska-Kania, Warszawa 2001, s. 18. 295 A. Vosyliūte, Socjologia litewska w latach 1990-2000, [w:] Pierwsze lata suwerennosci. So-

= 80

—

—

---------

—

—

=

—

Polacy na Litwie w okresie walki o niepodleglošč Republiki

Dla srodowiska polskiego okres ten zaowocowal rozwojem instytucjonalnym . Powstaia pierw sza organizacja polska SSKPL, kto ra w 1989 r. przeksztalcona zostala w organizację spoleczno-polityczną ZPL. Reprezentow ala o n a interesy ludnosci polskiej, dzięki w prow adzeniu wolnej walki wyborczej, posiadając reprezentację we wladzach lokalnych oraz parlam encie. Ogniskowala aktywnosc Polakow, wyražając dąženia tej m niejszošci w zakresie žycia spolecznego i politycznego. U grupow anie to inicjowalo lub wspieralo postulaty dotyczące statusu tej narodowosci. Utworzono tež wiele innych organizacji branzow ych. Powstalo szereg now ych srodkow spo­ lecznego przekazu296. Nastąpil rozwoj oswiaty, swoboda žycia religijnego, kontaktow z Macierzą, pojawily się pierw sze inicjatywy w zakresie przedsiębiorczošci. Byio to elem entem ksztaltow ania się now ych form žycia spolecznego Polakow. W sferze publicznej Polacy zaczęli fim kcjonow ac jako srodowisko dysponujące realną šilą inicjującą rožnego rodzaju dzialania, ale row niež ktorą naležalo brač p o d uwagę przy podejm ow aniu istotnych decyzji. W ladze odradzającej się Republiki Litewskiej poszukiwaly rozwiązan na rzecz ustawowego okrešlenia praw rožnych narodow osci. Z ostala uchw alona ustaw a 0 mniejszošciach narodow ych 297 (23 listopada 1989), powstaly pierwsze instytucje do m onitorow ania mniejszošci ja k D epartam ent Narodowosci (21 wrzesnia 1989), Panstwowa Komisja ds. Litwy W schodniej (6 lipca 1990)298. Byly one krytykowane przez Polakow. Niem niej stanowily wyraz poszukiw an drag do suwerennosci oraz uksztaltowania systemu politycznego o charakterze demokratycznym. D užym osiągnięciem Republiki Litewskiej bylo stworzenie možliwošci uzyskania obywatelstwa dla w szystkich m ieszkancow k raju 299. P om im o rozm aitych w zajem nych napięč 1 niejednokrotnie braku zrozum ienia, ludnošč polska w konflikcie o niepodleglošč cjobgia Europy Šrodkowo-Wschodniej o krajach tego regiom, red. J. Mucha, M. R Keen, Warszawa 2004, s. 242. 296 „Nasza Gazeta” (22 paždziernika 1989), „Znad Wilii” (24 grudnia 1989), „Magazyn Wilenski” (1 slycznia 1990), „Ojczyzna” (5 lutego 1991), a wiodąca gazeta „Czerwony Sztandar”, uniezaležnila się od partii komunistycznej (23 luty 1990) i przeksztalcila w „Kurier Wilenski” (2 marca 1990). Uzyskano audycję w telewizji litewskiej (7 sierpnia 1988 r.) i retransmisję TVP (1 kwietnia 1990). 297 Anicet Brodawski podczas dyskusji w RN LSRR nad projektem ustawy wskazywal, iž nie zaspokaja ona oczekiwan mniejszošci. Wyražal opinię, iž može byč tylko punktem wyjšciowym do dalszych prac. Stwierdzal tež „O humanizmie, o prawach czlowieka naležy mowic nie tylko teoretycznie, ale i urzeczywistniac slowa w praktyce”. Прения no докла­ ду о проекте Закона о национальных меныиинсствах Литовской ССР, „Советская Литва”, 26 ноября 1989. Podobnie Zbigniew Balcewicz uznawal, že ustawa nie spelniala oczekiwan, brak bylo w niej mechanizmow realizacji, gwarancji wykonalnošci i tworzyla absurdalnie pojmowane przywileje dopuszczając by czlonkowie spolecznošci w nieoficjalnych kontaktach mogli porozumiewač się w języku, ktory im odpowiada. 3. Бальцевич, Государству гуманного социализма быт, „Советская Литва”, 18 февраля 1990. 298 G. Potašenko, Multinational Lithuania. History of Ethnic Minorities, Kaunas 2008, s. 145. 299http://www3.1rs.lt/pls/inter3/dokpaieska.showdoc_l?p_id=18854&p_query=&p_tr2= -------------------------------

---------------

81

=

Rozdziat I

nie opowiedziala się po stronie przeciwnikow suwerennošci. Jak ocenial Vytautas Landsbergis „Polacy na Litwie byli wystarczająco rozsądni - ulegając wplywom, nie przekroczyli pew nej granicy. U dalo nam się razem wyjšc k u wolnošci i ku Europie”300. Niem niej pierw sze decyzje niepodleglej Litwy w obeę m niejszošci polskiej oceniano jako dyskrym inujące, zwlaszcza w zakresie možliwošci funkcjonow ania sam orządu lokalnego, a relacje m iędzypanstwowe z Rzeczypospolitą Polską ulegly znaczącem u ochlodzeniu.

300 V. Landsbergis, [Glos wdyskusji], [w:] Solidarnošč-Sąjūdis..., s. 60. -

82

--

------

—-

~

RozdziaI II

ZWIĘKSZANIE OBECNOŠCIPOLAKÖW W ŽYCIU PUBLICZNYM POPRZEZ DZIALALNOŠČ POLSKICH UGRUPOWAN O CELACH SPOEECZNO-POLITYCZNYCH M niejszošč polska p o kilkudziesięcioletnim okresie ograniczen politycznych i spolecznych, gdy wladze radzieckie nie dopuszczaly žadnej form yorganizacyjnej uwzględniającej aspiracje narodow e1, došč szybko w ykorzystala zm ieniające się warunki systemowe do uksztaltowania wlasnych ugrupow an i zwiększania obecnošci Polaköw w žy d u publicznym . Początkowo ich aktywnosc ukierunkow ana byla wylącznie n a zaspokajanie potrzeb kulturalnych, srodowiskowych i spolecznych. Rosnące aspiracje w raz z dem okratyzacją system u p o d w plyw em „pierestrojki” przyczynialy się do rozw oju nie tylko organizacyjnego, ale row niež poszerzania

1 W latach 1944-1987 dzialalnošč organizacyjna byla šcišle ograniczona przez uwarunkowania systemu politycznego. Poza Związkiem Patriotöw Polskich fimkcjonującym na Litwie między 1944, a 1946 rokiem, mającym pozyskiwac przychylnošč ludnošci dla budowy Polski ludowej i zachęcającym do wyježdžania w nowe granice Rzeczypospolitej, dzialalo tylko kilka kölek zainteresowan. Ich powstanie bylo obciąžone licznymi ograniczeniami. Dzialač one mogty praklycznie tylko przy dzienniku „Czerwony Sztandar”, a liczba osöb w nich uczestniczących i zakres aktywnosci byl niewielki. Podlegaly one röwniez scistej kontroli ze strony wtadz. Wymienic tu naležy przede wszystkim Kölko Literackie (1954-1956, 1958-1965, 1978-1994), Klub Interesujących Spotkan (19681971). Kilka köl poetyckich funkcjonowalo tež w röznym czasie przy instytucjach oswiatowych. Natomiast wszelkie postulaty utworzenia jakiejkolwiek organizacji tylko o charakterze kulturalnym lub spotecznym byly zdecydowanie odrzucane przez wladze. Bylo to więc dzialanie asymetryczne w relacjach do mniejszošci narodowych, gdyž w Polsce od 1956 r. funkcjonowalo Litewskie Towarzystwo Spoleczno-Kulturalne. A. Bobryk, Odrodzenie narodowe..., s. 55-57, 95,100-102,119; K. Tarka, Litwini w Polsce 1944-1997, Opole 1998, s. 75-80; E. Mironowicz, Polityka narodowosciowa PRL, Bialystok 2000, s. 153-154; H. Chatupczak, T. Browarek, Mniejszošci narodowe w Polsce 1918-1995, Lublin 2000, s. 207; E. Kowalczyk, Dzialalnošč Zwiqzku Patriotöw Polskich na Wilehszczyznie 1944-1946, Warszawa 2010.

83

=

R ozdzialll

zakresu dzialalnošci. W coraz znaczniejszym stopniu zaczęto oczekiwae stworzenia m echanizm ow zwiększających obecnošč Polakow w rožnych sferach žycia. Stawiano postulaty polityczne i uczestniczono aktywnie w wyborach wladz rožnego szczebla. W praktyce realizowane bylo więc dąženie do partycypacji m niejszošci polskiej w procesie decyzji politycznych. W ten sposob chciano wplywac na pozycję spoleczną ludnošci polskiej i jej miejsce w strukturze stratyfikacyjnej spoleczenstwa. Konsekwencją tego bylo powstanie oprocz organizacjibranžow ych, rowniež spoleczno-politycznych oraz partii politycznych. Zwiększafy one nie tylko sferę aktywnosci, mozliwosci dzialania, byly instrum entem zaspokajania potrzeb grupowych, ale takže oddzialywaly na tožsam ošč spoleczną2. W ystępowaly więc przeslanki do ksztaltowania spoleczenstwa obywatelskiego. Poszerzala się bow iem przestrzen publiczna w olna od przym usu, kontroli i restrykcji panstwa. Likwidowano ograniczenia w kom unikow aniu. Um ozliwiano sw obodne zrzeszanie w celu realizacji istotnych postulatow mieszkancow. Jak stwierdzal R om an Tokarczyk sens spoleczenstwa obywatelskiego przejawia się „w dąženiu obywatela do rozwoju sfery publicznej žycia spolecznego w celu zaspokojenia jego potrzeb naležących zarowno do sfery prywatnej, jak i publicznej”3. Powstanie organizacji polskich bylo jednym z m echanizm ow tego procesu. Polacy pragnęli jed n ak b u d o w ac spoleczenstwo obywatelskie z uw zględnieniem specyfiki narodowosciowej. Jednoczesnie jak wskazuje Jerzy J. W iatr, analizując przem iany w regionie Europy Srodkow o-W schodniej, jed n ą z glownych barier spotecznych jawilo się zniechęcenie do udzialu w polityce, jak tež bezinteresownego zaangazowania w sprawy publiczne4. Polskie organizacje dąžyly do przeciwdzialania tem u trendowi. Inspirowaly dzialalnošč grupow ą i wychodzily z rozm aitym i inicjatywami. Celem bylo rozwijanie dobra wspolnego, ksztaltowanie spoleczenstwa obywatelskiego, a w efekcie zachowanie wielokulturowego charakteru Wilenszczyzny.

1. Związek Polakow na Litwie Przem iany dokonujące się w ZSRR pod wplywem polityki realizowanej przez Michailą Gorbaczowa, powodowaly stopniowe znoszenie ograniczen, wycofywanie się z taktyki represji wobec srodowisk niezaležnych, odchodzenie od indoktrynacji politycznej. Coraz większa swoboda m ediow stymulowala rozwoj nurtow dem okra-

2 „Organizacje, podobnie jak związki i grupy, dostarczają kolejnych aspektow tožsamošci spolecznej jednostek Organizacje wktorych dzialamy, są sposobem ukazywania tego, kim jestešmy. Jednoczesnie kreujemy tožsamošč na poziomie zbiorowym, tworząc calošci będące aktorami w ramach spoleczenstwa. Te zbiorowe byty pomagają nam w naszych dąženiach, ale tež mają względem nas swoje wymagania”. E. Babbie, įstota socjologii. Krytyczne eseje o krytycznej nauce, Warszawa 2007, s. 66. 3 R. Tokarczyk, Doktrynalne podstawy spoleczenstwa obywatelskiego, [w:] Demokracja, liberalizm, spoleczenstwo obywatelskie. Doktryna i myšl polityczna, red. W. Kaute, przy wspolp. P. Šwiercza, Katowice 2004, s. 21. 4 J. J. Wiatr, Europa pokomunistyczna..., s. 322. =

84

—

Zwi$kszanie obecnosci Polaköw w zyciu publicznym poprzez dzialalnosc polskich ugrupowati...

tycznych i upow szechniala postulaty mieszkancöw. Sprzyjala tez sam oorganizacji spoleczenstwa. W polskim dzienniku „Czerwony S ztandar”, juz w 1987 r. coraz cz^sciej pojawialy si§ propozycje dotycz^ce inicjatyw srodowiska polskiego. W sröd nich byla röwniez wypowiedz H enryka Pionskiego, opublikow ana 6 wrzesnia, postuluj^ca powolanie Towarzystwa Kulturalno - Oswiatowego5. Pierwsza polska organizacja pow stala 5 m aja 1988 r. w W ilnie. Byto to Stowarzyszenie Spoleczno - K ulturalne Polaköw n a Litwie. Inicjatoram i jego pow olania byli przede wszystkim dziennikarze polskich mediöw. To zrozumiale, gdyz stanowili oni najbardziej zorganizowane srodowisko, ktöre juz wczesniej podejm owalo szereg dzialan n a rzecz obrony interesöw ludnosci polskiej. W sklad inicjatywnej grupy wchodzili dziennikarze „Czerwonego Sztandaru” Krystyna Marczyk, H enryk M a­ zul, Jan Sienkiewicz, Jerzy Surwilo, pracow nicy polskiej audycji radia litewskiego Romuald Mieczkowski, W ojciech Piotrowicz i W ladyslaw Strum ilo, wykladowca Wilenskiego Instytutu Pedagogicznego doc. Jan Ciechanowicz, instruktor Komisji Kontroli Partyjnej przy Komitecie C entralnym litewskich Struktur KPZR Ryszard Maciejkianiec, pracow nik Laboratorium Patom orfologii Instytutu M edycyny D oswiadczalnej i Klinicznej w W ilnie Zygm unt Mackiewicz, dyrektor szkoly sredniej w Suderowie Ludw ik M lynski oraz adw okat Zdzislaw Tuliszewski6. W zebraniu zalozycielskim wzi^lo udziat l^cznie p onad 300 osöb7.

5 Sluzba Informacyjna „Czerwonego Sztandaru”, Wspölne problemy, wspolne troski, „Czerwony Sztandar”, 6 wrzesnia 1987. 6 J. Sienkiewicz, Poznajmy si$, „Czerwony Sztandar”, 20 maja 1988; 5 maja 1998przypada 10-lecie ZPL, „Kurier Wilenski”, 13 lutego 1998. Uczestnik grupy inicjatywnej, Henryk Mazul w nast^puj^cy sposöb wspominal atmosfer? i okolicznosci powstania pierwszej organizacji polskiej „w^sz^c dobry moment w upomnieniu si§ о swoje, czyli о narodowego ducha, ktory nam karlal doslownie na oczach, о staczaj^c^ siq na röwni pochylej polsk% oswiat^, о nalezne oddanie holdu miejscom upami^tniaj^cym bohatersk^ przeszlosc przodkow, w srodowisku zamieszkalym nad Wili$ i Niemnem potomköw legendarnego Lecha zacz^to coraz bardziej stanowczo szemrac о potrzebie biato-czerwonego odrodzenia. (...) By odpok^tnych rozmöwten czyn wykuc, musieli zaistniec tacy, со to zdecyduj^ si§ wyst^pic przed szereg, po czemu konieczna byla obywatelska odwaga, ktöra w odröznieniu od dzisiejszych czasow nie dawala si§ wtedy wi^zac na p^czki. Sowiecki kolos, choc coraz wyrazniej chwiat si§ na swych glinianych nogach, nie zdradza! bowiem jeszcze symptomöw rychlego upadku, а stoj^ce na strazy bezpieczenstwa panstwa slawetne sluzby dwoily si§ i troily wr§cz w zazegnywaniu tendencji destrukcyjno-separacyjnych. I wielka nam zbiorowa chwala, zesmy ten krok zrobili, maskuj^c wprawdzie nieco zamiar wyznaczonego na 5 maja 1988 rokuzebraniazalozycielskiego (...)”. H. Mazul,Bylo takieStowarzyszenie..., „Magazyn Wilenski”, czerwiec 2013. 7 J. Sienkiewicz, Czym jest Zwiqzek?, „Kurier Wilenski”, 28 lutego 1998. Jak podaje Henryk Mazul, zdecydowana wi^kszosc uczestniköw spotkania zostala zaproszona bezposrednio przez inicjatoröw. Dodawal tez, ze „bynajmniej nie wszyscy z takowego powiadomienia skorzystali. Jednych skr^powal normalny, ludzki l§k, innych zatrzymala grozba przed utrat^ legitymacji partyjnych, jeszcze innych - mozliwosc pozegnania si§ z wygrzanym od lat zawodowym stanowiskiem. Tak, czy owak, ogölnie rzecz jednak bior^c - frekwencja —

--------------

—

85

=

R ozdzialll

SSKPL nie byio samodzielną organizacją, gdyž zostalo zarejestrowane przy Litewskim Funduszu Kultury. Jako podstawowe cele dzialania okrešlono popularyzację języka i k u ltury polskiej, prom ow anie osiągnięč Polaköw, w spieranie szkolnictwa, upow szechnianie historii, o ch ro n ę m iejsc p am ięci narodow ej, rozw ijanie kontaktöw z Polską oraz przeciw dzialanie zjawiskom nacjonalizm u8. W ediug oceny H enryka M ažula, bylo to založenie pozytywistycznej pracy u podstaw 9. W ciągu roku powstaly na terenie W ilna, Kowna oraz rejonöw ignalinskiego, solecznickiego, szyrwinckiego, šwięcianskiego, trockiego i wilenskiego 154 kola, skupiające ponad 12 tys. czlonköw. D zialania i stawiane postulaty coraz bardziej wykraczaly jednak poza sferę ku ltury oraz oswiaty10. Prezes Jan Sienkiewicz okrešlając cele SSKPL, w m arcu 1989 r. m öwil „Będziemy dąžyč do suwerennosci terytorium , ktöre w tej chwili oficjalnie zwie się radziecką republiką litewską, i do autonom ii terytorium zamieszkalego przez Polaköw. Czyli: « Z a wolnosc naszą i W a sz ą » . Jestešmy za pelną niepodleglošcią Litwy, ale m uši się to odbywac wedlug zasady « w o ln o s c dla w szystkich». Chodzi o jednakowe prawa dla wszystkich mniejszošci narodowych”11. Byly to cele charakterystyczne dla partii czy ruchöwpolitycznych. Rozwöj odrodzenia narodowego, powstawanie ugrupowan politycznych, wzrost postulatöw i potrzeb spoleczenstwa polskiego powodowal, že ram y organizacyjne oraz programowe SSKPL, nie spelnialy juž oczekiwan czlonköw. Jednoczesnie Stowarzyszenie byio intensywnie krytykow ane ze strony innego ugrupow ania, zarejestrowanego przy LFK, Towarzystwa „Vilnija”. O drzucalo ono, röw niez za p o sre d n ic tw em p rasy „Sajudisu”, w szystkie p o stu laty SSKPL, jako nieuzasadnione i nie m ające podstaw 12. Jak ocenial H. M ažul, organizacja ta byla pow olana „po to, by torpedow ac polskie odrodzenie n a Litwie”13. W edlug opinii J. Sienkiewicza, ze strony spoleczenstwa litewskiego, pojawialo się wiele uwag, by Stowarzyszenie nie angazowalo się w dzialalnošč polityczną tylko skupialo n a kulturze. Organizacja ta zaš chciala wszechstronnie reprezentowac srodowisko polskie i wplywac n a proces ksztaltow ania praw a w republice14. Zasady funkcjonow ania organizacji spoleczno-kulturalnych nie dawaly jednak takich mozliwosci.

8 9 10 11 12 13 14 =

dopisala, co dodawalo otuchy, že jako grupa inicjatywna w rozumowaniu o potrzebie nowego tworu, mającego pchnąč z martwego punktu nasze odrodzenie, nie bylišmy odosobnieni”. H. Mažul, Byio takie... Statut Stowarzyszenia Spoleczno-Külturalnego Polaköw na Litwie, „Czerwony Sztandar”, 9 wrzesnia 1988. H. Mažul, Trwac na... Služba Inform acyjna „Czerwonego Sztandaru”, Dzis silni slowem, jutro czynem, „Czerwony Sztandar”, 16 kwietnia 1989. J. Sienkiewicz, Mowa ojcöw - naszą mową (wywiad przeprowadzony przez G. Lysia), „Relacje”, marzec 1989. S. Czerwonnaja, Problemy mniejszošci..., s. 399-400. H. Mažul, Trwac na... J. Senkevič, Kalti? (kalbėjosi G. Adomaitytė), „Komjaunimo tiesa”, 1989 m. gegužės 6 d. 86

—

—

...................................

Zwiçkszanie obecnošci Polaków w žydu publkznym poprzez dzialalnoščpolskich ugrupowan ...

K onsekw encją tego bylo przeksztalcenie Stowarzyszenia w Związek Polaków n a Litwie, podczas zjazdu przeprow adzonego w dniach 1 5 - 1 6 kw ietnia 1989 r. w W ilnie. Byla to decyzja szeroko przedyskutow ana w strukturach i oczekiwana. W pierw szym d n iu o b ra d 736 delegatów jednom yslnie w içc p o d jęlo rezolucję 0 transform ow aniu organizacji15. W referacie w ygloszonym podczas obrad, Jan Sienkiewicz, ponow nie w ybrany prezesem, ocenial dotychczasowe doswiadczenie dzialaczy organizacji „Przeszlismy w ciągu roku tw ardą szkolç: szkolç aktywnosci spolecznej, zaangazowania, wspôldzialania, sw iadom osci politycznej. Okazalo siç nagle, že m am y posród siebie wspaniatych ludzi, energicznych dzialaczy, niestrudzonych organizatorów ”16. ZPL podjąt decyzję о usam odzielnieniu organizacji i uniezaležnieniu siç o d LFK. Postanowiono rôw niez poszerzyč zakres dzialalnošci o cele polityczne, przyjm ując jako priorytet ochronç i rozwôj tožsamošci narodowej. W przyjçtym statucie zachowano dotychczasowe zapisy odnoszące siç do w spierania oswiaty, kultury, jçzyka, krzewienia patriotyzm u, wspólpracy z Macierzą. Zupelnie now y zakres problem owy zawarto w pkt. 12, w k tó ry m okrešlono poprzez jakie dziaiania Zw iązek bçdzie osiągal swoje cele. Byly to m .in. „bezpošredni udzial, obserwacjç i publiczną ocenç procesów spolecznych i politycznych, walkç z biurokratyzm em , niegospodarnošcią, naruszeniam i spraw iedliw osci spolecznej, niszczeniem srodow iska naturalnego; czynny udzial w ž y d u spotecznym Litwy - form ow aniu organów w ladzy i organi­ zacji spolecznych poprzez wysuwanie swoich kandydatów, do obieralnych organów wladzy, w noszenie propozycji, wydawanie opinii i ocen odnošnie obowiązujących ustaw i ich projektów; podaw anie do wiadom osci publicznej faktôw naruszen praw 1 swobôd obywatelskich, udzielanie pom ocy w ich obronie; zabieganie о oglaszanie w miejscowoàciach zam ieszkalych przez Polaków referendów w spraw ach decydujących о losach ludnosci polskiej; organizow anie czynôw spolecznych, wiecôw, przewidzianych przez prawo, akcji spolecznych, konferencji”17.

15 (ЭЛЬТА), Съезд поляков Литвы, „Советская Литва”, 16 апреля 1989; Rezolucja I Zjazdu Stowarzyszenia Spoleczno-Kulturalnego Polaków na Litwie przy Litewskim Funduszu Kultury о transformowaniu SSKPL w Zwiqzek Polaków na Litwie, [w:] Dokumenty Zwiqzku..., s. 14. 16 H. Mažul, Trwac na... 17 Statut Zwiqzku Polaków na Litwie, „Czerwony Sztandar”, 28 listopada 1989. Decyzję о zmianie profflu organizacji uzasadnial po latach następująco Henryk Mažul „Rzeczywistosc bowiem nakazywala wrçcz, by mieč organ, mający uprawnienia zabiegania obok tego, со siç sklada na potrzeby w sferze kultury lub oswiaty, rowniež о prawa polityczne, czemu mogia sprostač jedynie w pelni samodzielna, a nie jak dotąd organizacja dolepiona do Litewskiego Funduszu Kultury, w którym - žeby ironia losu byla wiçksza - wypadato mieč za sąsiada polakožerczo nastawioną « V iln iję » . W ten sposób po ponad 11 miesiącach dzialalnošci SSKPL przekazalo sztafetę Związkowi Polaków na Litwie. Z wielką nadzieją, že będzie on godnym kontynuatorem tego wszystkiego, co nakazuje pamiętač, skąd nasz ród oraz pomnažač dokonania przodków. I teraz po uplywie cwiercwiecza, wypada się cieszyč, že ta szansa nie zostala zmarnowana”. H. Mažul, Bylo takie...

87

=

Rozdzial II

W podjętych uchwalach zwrócono uwagę na potrzebę rozwoju gospodarczego, spolecznego i kulturowego Wileriszczyzny, prawnego uregulowania kwestii autonomii terytorialnej, powolania instytucji do spraw m onitorow ania položenia mniejszosci narodowych. Oczekiwano utw orzenia przy radach wszystkich szczebli kom isji ds. mniejszosci, zapewnienia swobody poslugiwania się językami ojczystymi, zabezpieczenia potrzeb ludzi wierzących, um ozliwienia retransmisji Telewizji Polskiej, zwiększania czasu emisji audycji polskiej w telewizji litewskiej, wydluzenia audycji radiowej oraz przeniesienia jej do pierwszego program ų. Poparto dzialania narodu litewskiego do uzyskania suwerennosci panstwowej. Jednoczesnie skrytykowano fakty nietolerancji i wyrazono nadzieję na osiągnięcie porozumienia z Litwinami. Zaapelowano do rodaków by wlączali się w dzialania na rzecz odrodzenia narodowego. Przyjęto tež pięč prawd, którym i pow inno kierowac się w pracy na rzecz srodowiska polskiego. Bylo to „1. Jestešmy Polakami. 2. Litwa - Ojczyzną, Polska - Macierzą naszą. 3. Ziemia ojców - naszą ziemią. 4. Mowa i wiara dziadów - mową i wiarą wnuków. 5. Polak Polakowi i ludziom wszystkim - bratem”18. Rada M inistrów LSRR, 24 sierpnia 1989 r., zarejestrowala ZPL jako samodzielną i sam orządną organizację, najwyzszej užytecznošci publicznej19. Związek w ystępow al d o w ladz z w ielom a postulatam i zaspokojenia potrzeb m niejszosci polskiej. Byly to kw estie o charakterze system ow ym , ja k row niež szczególowe o znaczeniu lokalnym . Naležy tu wskazac m .in. utw orzenie zarówno przy parlam encie jak i rządzie Litwy, Struktur zajmujących się ochroną mniejszosci narodowych, zapewnienie proporcjonalnego udzialu Polaków w kad rze kierow niczej, ochrony zabytków i cmentarzy, založenie polskiego teatru, osrodków kultury, rozw oju osw iaty polskiej, ksztalcenia kadr, zw rotu obiektów w ybudow anych ze skladek spotecznych p rzed 1939 r., do stęp u d o polskich m ediów, ksztaltow ania okręgow wyborczych w ten sposób by sztucznie nie zmniejszač mozliwosci uzyskania reprezentacji przez ludnošč polską, w prow adzenia listy m niejszosci narodow ych zarów no do Rady Najwyzszej oraz sam orząd0w20. ZPL aktywizow al spolecznošč polską do lokalnych dzialan n a rzecz swojego srodowiska. Powodowal tež wzrost aktywnosci grupowej w skali republiki. W efekcie prow adzilo to do postaw m anifestujących polskošč, takže w sród tych, którzy wczesniej ukryw ali ją przed srodow iskiem spolecznym . Związek daw ai rów niez m ozliwosc w yrazania opim i, szansy dzialania w sferze publicznej i ubiegania się o w ybór do organów przedstawicielskich21. O ceniano, iž utrudnieniem w realizacji procesów odrodzenia narodow ego i realizacji celów grupowych byl niedobór kadr przywódczych22. Dzialalnošč organizacji polskich stworzyla jednakm echanizm ich w ylaniania i ksztaltowania now ych elit politycznych.

18 Rezolucje IZjazdu Zwiqzku Polaków na Litwie, „Czerwony Sztandar”, 14 czerwca 1989. 19 R. Parylak, Dzien dzisiejszy i mjbližsza przyszlosč, „Czerwony Sztandar”, 2 wrzesnia 1989. 20 Zarząd Glówny Związku Polaków na Litwie, List otwarty..., s. 22-24. 21 J. Sienkiewicz, Kilka myšli niekoniecznie rocznicowych, „Kurier Wìlenski”, 17-19 kwietnia 2004. 22 R. Dzwonkowski, Nowa sytuacja Polaków na dawnych ziemiach wschodnich I i II Rzeczypospolitej, „Przegląd Polonijny”, z. 3,1995, s. 12-13.

= 88

■■ ■

Zwiększanie obecnošci Polakdw w žydupublicznym poprzez dziatalnoščpolskich ugrupowan ...

W zbiorowej sw iadom osci partycypacja w yborcza, praw a wyborcze, stanow ią jeden z najistotniejszych korelatow dem okratycznego obywatelstwa23. U czestnicząc w procesach zm ierzających do suw erennosci RL, dąžąc do ksztaltow ania nowych w arunkow politycznych i spolecznych, staw iano postulaty odnoszące się do uzyskania faktycznej reprezentacji obywateli, w tym m niejszošci narodow ych w organach przedstaw icielskich. W konsekw encji Związek w ystępow al z inicjatywam i zm iany przepisow praw nych. Zgloszono popraw ki do ustaw dotyczących wyborow do Rady Najwyzszej, rad terenow ych i referendum . U znano bowiem , že nie odzw ierciedlają one w ielonarodow ej stru k tu ry ludnošci. Postulow ano w ięc nowelizację ustawodawstwa, ta k b y kandydatow do parlam entu i wladz lokalnych, m ogly wystawiac organizacje narodow e. P onadto wskazywano, by przy ksztaitowaniu okręgow wyborczych, kierowac się nie tylko podzialem adm inistracyjnym , ale row niez stru k tū rą narodow ošciow ą ludnošci. Takže w jednostkach adm inistracyjnych o m ieszanym skladzie ludnošci w nioskow ano o tw orzenie okręgow narodow ych. Jako p rz y k la d p o d aw an o W ilno, gdzie 100 tys. lu d n o šč polska, w przypadku przyjęcia tego postulatu m iala szansę n a cztery m andaty do p arla­ m entu i 18 - 20, do w ladz m iejskich. Bez tego obaw iano się, že nie będzie jed n ak ona w stanie wylonic swoich reprezentantow. W nioskow ano rowniez o možliwošč realizowania referendow lokalnych, z jednoczesnym i obowiązkowymi w kwestiach dotyczących sam ostanow ienia mniejszošci. Parlam ent w odniesieniu do w ynikow referendow m ialby row niez kierow ac się p arytetem narodow ošciow ym , deputowanych reprezentow anych w parlam encie24. R ad a N ajw yzsza 23 listo p a d a 1989 r. u chw alila u staw ę „O m niejszošciach narodow ych”. Z apew niala o n a praw o d o ošwiaty, prasy, k ontaktow z ro d ak am i za granicą. D opuszczano p o d pew nym i w a ru n k am i postugiw anie się językiem ojczystym w žyciu publicznym i stosowanie napisow inform acyjnych. Zabraniano rowniež jakiejkolw iek dyskrym inacji n a tie narodow ym 25. ZG ZPL uznal jed n ak

23 J. Raciborski, Obywatelstwo w perspektywie socjologicznej, Warszawa 2011, s. 120. 24 Propozycje Zwiqzku Polakdw m Litwie do projektow ustaw Litewskiej SRR „O wyborach deputowanych do Rady Najwyzszej Litewskiej SRR”, „0 wyborach deputowanych do terenowych Rad Deputowanych Ludowych Litewskiej SRR i„0 referendum”, „Czerwony Sztandar”, 23 sierpnia 1989. W konteksde postulatow dotyczących wyborow i referendow, stawianych przez ZPL, warto przytoczyč opinię Jacka Raciborskiego, ktory stwierdzil, že w zakresie zachowan wy­ borczych „Dzialają racjonalni aktorzy, ale dzialając uwzględniają reguly i bodžce wychodzące z poziomu systemowego. Na umiejętnošci rozpoznania kontekstu instytucjonalnego i regut dzidania polega między innymi ich racjonalnošč. Dzialając jednostki dąžą do maksymalizacji korzyšci wlasnej, co w przypadku polityki nie muši oznaczač materialnych interesow i wygodniej będzie przyjąč, že dąžą one do realizacji swoich szeroko rozumianych preferencji, w tym ideowych. Efekty ich dzialania tworzą politykę, ktora okazuje się wypadkową dzialania jednostek i zmiennych poziomu systemowego, w szczegolnošci procedur” J. Raciborski, Instytucjonalne uwarunkowania zachowan wyborczych, Torun 2012, s. 6. 25 Ustawa Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej O mniejszošciach narodowych, »Czerwony Sztandar”, 26 listopada 1989.

89

=

R ozdzialll

te zapisy za zbyt ogólnikowe. Stwierdzono, že ustawa nie uw zględniala postulatów Polaków i nie stworzyla m echanizm u obrony mniejszošci26. Bylo to odbiciem stanu braku wzajemnego zaufania w w arunkach zaostrzającego się konfliktu spolecznego w republice. W tadze czynily pew ne gesty w obec m niejszošci .narodowych pragnąc pozyskač je do id ei niepodleglošci. Jednoczešnie je d n a k byla silna spoleczna presja n a ksztaltow anie pahstw a narodow ego. Przyjęta ustaw a byla w ięc pew ną p ro b ą kom prom isu. O gloszenie niepodleglošci przez Litwę w ym agalo, ponow nego okrešlenia się reprezentacji Polaków wobec zachodzących przem ian. Podczas glosow ania w RN deputow ani w ybrani z rekom endacji ZPL lub naležący do Związku w większošci w strzym ali się o d glosu. Jak w sp om niano ju ž wczešniej uzasadniali to obaw am i wyborców, dotyczącym i uniezaležnienia się republiki i poziom em w zajem nych relacji polsko-litew skich. Dlatego tež by w ypracow ac stanow isko w tej niezwykle waznej sprawie, p o m im o tego, že statut przew idyw al zjazdy raz n a trzy lata, zwolano kolejny n a 22 kw ietnia 1990 r. U znano, že jest to jedyny organ w ladz, k tó ry jest w ladny podjąč decyzję wiąžącą w ta k istotnej sprawie. P onadto pojaw ialy się opinie, iž w u g ru p o w aniu w ystąpily pierw sze sym ptom y kryzysu. Jednym z nich bylo w strzym anie w zrostu bazy czlonkowskiej. T lum aczono, že przyczyną m ialo byč duže zaangažow anie ZPL w dzialalnošč polityczną. Prezes, Jan Sienkiewicz, stw ierdzal „nie nazyw albym tego kryzysem . Jest to p o p rostu jed en z etapów rozwoju: konezy się czas entuzjazm u, który towarzyszy zwykle wszystkiemu, co nowe i niezwyczajne. Z aczyna się dlugi, bardzo dlugi okres p racy - n a dziesięciolecia”27. W W ilnie 383 delegatów, zajęio stanow isko w sprawie zachodzących w kraju p rz em ian . Z d ecy d o w an a w iększošč p o p a rla d ąž en ia Litw y d o su w eren n o šci paristwowej. Jednoczešnie apelow ano o podjęcie dzialan n a rzecz rozw oju W ilenszczyzny, u tw orzenia jed n o stk i adm inistracyjnej skupiającej ludnošč polską oraz rozw iązanie innych problem ów Polaków 28. U chw alono tež now y program , n a czas k sztalto w ania się suw erennej i dem okratycznej republiki. Z asadniczo zaw arl o n postulaty, które byly staw iane ju ž wczešniej w postaci pro g ram ų ZPL jak i uchw ai Z arządu Glównego. Jako podstaw ow y cel przyjęto wszelkie dzialania n a rzecz och ro n y i rozw oju tožsam ošci narodow ej. P rogram zakonezono frazą „Wilenszczyzna silna ekonom ieznie, tolerancyjna i w olna od wašni narodowošciowych, sty k k u ltu r w ielu narodów , odzyskač pow inna swój daw ny status wielkiego ošro d k a n auki i k u ltu ry europejskiej”29.

26 J. Sienkiewicz, Oswiadczenie Zarządu Glównego Zwiqzku Polaków na Litwie w sprawie

27 28 29 =

uchwalenia JJstawy o mniejszosciach narodowych 23 listopada 1989 r., [w:] Dokumenty Zw iqzku..., s. 40. Tenže, Co dalėj z Wilehszczyznq?, „Nasza Gazeta”, 8 kwietnia 1990. K. Marczyk, Prolog, „Kurier Wilenski”, 27 kwietnia 1990. Program Zwiqzku Polaków na Litwie na okres powstawania suwerennego demokratyeznego Pahstwa Litewskiego, „Nasza Gazeta”, 3 czerwca 1990. 90 — ------ = = = = = — — — — ----—

Zwiększanie obecnošci Polakow w žydu publicznympoprzez dziatalnoščpobkich ugrupowah...

Związek podejm ow at szereg dzialari będących przede w szystkim reakcją n a biežące wydarzenia. W yražnie stracil inicjatywę, będącą šilą napędow ą pierwszych lat odrodzenia narodowego. Rozwijal dotychczasowe form y aktywnošci i wczešniej wyznaczone cele oraz odnosil się do aktualnych zdarzen. Stąd protesty przeciwko Departamentowi Narodowošci, poniewaž „nie spelnia postawionych przed nim zadan”, budzących niepokoj niedem okratycznych m echanizm ow występujących niekiedy podczas posiedzen parlam entu, braku w pisu narodowošci w nowych dokum entach tožsamošci, dzialalnošci Panstwowej Kom isji ds. Litwy W schodniej, niekorzystnych dla Polakow planow zm ian granic adm inistracyjnych, silowem u usunięciu, 1 wrzešnia 1990 r., przez rodzicow i nauczycieli litewskich, uczniow now o otwartej klasy polskiej w Wace Trockiej, jak tež dom aganie się przyw rocenia obywatelstwa polskiego i reprywatyzacji30. Jednoczešnie ZPL zachowywal lojalnošč wobec dąžen Litwy do niepodleglošci oraz występowal przeciwko interwencji wojsk radzieckich31. Do nowych postulatow zaliczyč naležaloby zaš poparcie idei utworzenia Uniwersytetu Polskiego w W ilnie, oczekiwanie uproszczenia zasad przekraczania granicy litewsko-polskiej, pow stania w RP rządowego urzędu ds. Polakow n a šwiecie i powolanie przedstawicielstwa Polakow Litwy w kraju, gdzie jednym z proponowanych w ariantow byto m ianow anie przez prezy d en ta RP senatorow spošrod diaspory polskiej32. Pojaw idy się takže glosy krytyczne, jak Zbigniewa Balcewicza, mowiącego o tym, že ZPL nie potrafil zjednoczyč šrodow iska polskiego, znalazl się w kryzysie, „często wlecze się w tyle w ydarzen politycznych”. W skazyw ano row niež n a fakt, že Związek nie m a faktycznego w plyw u n a deputow anych, ktorzy kandydow ali z jego rekom endacji33. Po m iędzynarodow ym uznaniu niepodleglošci Litwy, ZPL znalazl się w došč trudnym položeniu. Litwini zostając suw erennym gospodarzem swego terytorium nie potrzebowali juž sojusznikow spošrod mniejszošci. Wczešniejsze došč szorstkie relacje zastąpione zostaly, polityką konfrontacji i rozliczen. Stawiano Polakom wyolbrzymione zarzuty dotyczące ich rzekom ego nielojalnego zachowania, gdzie wspolczesne pokolenia obciąžane byly odpowiedzialnošcią nawet za zjawiska i procesy mające wielowiekową historię. Rozwiązano rady rejonowe wilenską i solecznicką. W efekcie wyznaczono komisarzy, ktorzy zwolnili szereg pracownikow i rozpoczęli wyprzedaž m ienia, nie czekając n a realizację procesu reprywatyzacji. Stopniowo zaczęto tež ograniczač obecnošč polskich m edi 6w (zlikwidowano gazety „Ojczyzna”, „Dzien D obry” - wczešniej „Przykazania Leniną”, „Przyjažn”, zaprzestano em isji codziennych 10 m inutow ych audycji w telewizji, a wydanie magazynowe skrocono z godziny do 30 m in., w styczniu 1992 r. prokuratūra wszczęla šledztwo przeciwko

30 Dokumenty Zwiqzku..., s. 52-80. 31 J. Sienkievvicz, Potępiamy interwencję (wywiad przeprowadzony przez Z. Bradela), „Lad”, lutego 1991.

32 J. Sienkiewicz, Do Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Pana Lechą Walęsy. O sytuacji PolakownaLitwie, [w:] Dokumenty Związku..., s. 79-80.

33 J. Szostakowski, Caly dzien szukano rozwiqzah, „Kurier Wilenski”, 22 czerwca 1991. 91

=

R ozdzialll

„Kurierowi W ilenskiem u” kierów anem u przez sygnatariusza A ktu Niepodleglošci Z. Balcewicza, o zdradę interesów panstwa, w tym tež fòku skrócono o polowę czas emisji audycji w radiu)34. W tych w arunkach ZPL, byl jedną z nielicznych instytucji, które m ogly występow ac w obronie srodowiska polskiego, ale row niež sam poddaw any byl presji35. Jak stw ierdzal Jan M incew icz „wszystkie te przesladow ania, które zw alily się n a naszych aktywistów - zwolnienia z pracy, wezwania n a prokuraturę, dyskredytacja w prasie, odegraly swoją rolę. Liczebnošč Związku Polaków Litwy zmniejszyta się prawie o polowę (.. .J”36. Przy czym dodawat, iž największe straty poniesiono w rejonie wilenskim , a w tych jednostkach gdzie nie bylo zarządzania kom isarycznego utrzym ano wczesniejszy stan, lub jak w rejonie trockini odnotowano pewien wzrost37. D ynam ika zm ian n a Litwie spowodowala, iž koniecznym okazalo się zwolanie kolejnego III Zjazdu. Odbyt się on w dniu 14 grudnia 1991 r. W zięlo w nim udzial 296 delegatów. Poddali oni krytyce dotychczasową dzialalnošč Związku, za m alą aktywnosc i zbyt pow olne podejm ow anie decyzji38. Zarów no w trakcie obrad, jak i podczas konferencji przedzjazdowych pojawilo się wiele innych negatywnych opimi. W skazywano takže nabrakm lodziežy, zmniejszającą się liczbę czlonków, niedobór kadr rezerwowych. Jako plus wskazywano jednak, že polskošč nie byla juž ograniczana przede wszystkim do sfery prywatnej, religijnej i oswiatowej. Polacy zaistnieli jako sam odzielna sila w žy d u publicznym i stali się waznym uczestnikiem przem ian39. Zjazd dokonal zm ian kadrowych. Jan Sienkiewicz nie ubiegal się о ponow ny w ybór. F unkcję p rezesa p o w ierzo n o zaš Janow i M incew iczow i. W przyjętych uchw alach skrytykow ano decyzje w ladz dotyczące m niejszošci polskiej, podjęte po odzyskaniu niepodleglošci. U znano je za antypolskie. W yrazono jednoczešnie

34 J. Sienkiewicz, Bronmy swoich praw, „Kurier Wilenski”, 24 wrzesnia 1991; R. Mieczkowski,

35 36 37 38

39 =

Mieczkowski-puczysta?! (wywiad przeprowadzony przez „Naszą Gazetę”), „Nasza Gazeta”, 15-31 grudnia 1991; К. Adamowicz, В. Wolanska, 7 dni w zwierciadle prasy litewskiejy „Kurier Wilenski”, 18 grudnia 1991; R. Mieczkowski, Oswiadczenie, „Kurier Wilenski”, 21 grudnia 1991; Z. Balcewicz, Kto zamawia muzykę?y „Kurier Wilenski”, 29 stycznia 1992; R. Mieczkowski, Próbowali dokręcič пат šrubę (wywiad przeprowadzony przez A. Bobryka), „Nowe Echo Podlasia”, 27 pazdziemika 1996; N. Maslowska, Kresy w eterze (wywiad przeprowadzony przez A. Bobryka), „Nowe Echo Podlasia”, 1 maja 1998; Zarząd Glówny Związku Polaków na Litwie, Do Rady Najwyzszej i Rzqdu Republiki Litewskiejy [w:] DokumentyZwiqzku..., s. 88. J. Sienkiewicz, List otwarty do Przewodniczqcego Rady Najwyzszej Republiki Litewskiej, Do premierà Rzqdu Republiki Litewskiej, [w:] tamže, s. 94-95. Я. Минцевич, „Мы должны смотреть в будущее”(беседовал В. Кузнецов), „Эхо Литвы”, 18 февраля 1994. Jan Mincewicz odnosi się tu do okresu lat 1991-1994. ELTA, Lietuvos lenkų sqjungos suvažiavimas, „Lietuvos rytas”, 1991 m. gruodžio 17 d.; J. Szostakowski, Zjazd ZPL dokonalpodsumowania, „Kurier Wilenski”, 17 grudnia 1991; III съезд Союза поляков Литвы, „Эхо Литвы”, 17 декабря 1991. J. Sienkiewicz, Czy ZPL spelnil oczekiwania?, „Nasza Gazeta”, 13 grudnia 1991.

92

—

.............................

-■

—

Zwiększanie obecnošci Polaköw w žydu publicznym poprzez dzialalnoščpolskich ugrupowan ...

nadzieję n a zawarcie kom prom isu. Podkrešlono, že Polacy wykazali zaufanie Litwie, przyjm ując pow szechnie jej obywatelstwo. To zaš naklada n a panstw o okrešlone obowiązki ochrony ich praw. Dlatego wezwano do zrealizowania zapisow ustawy o m niejszošciach narodow ych, zaprzestania zarządzania adm inistracyjnego n a Wilenszczyznie, zwalniania Polaköw z pracy, zm ian granic jednostek administracyjnych, zwlaszcza poprzez przylączanie do W ilna okolicznych terenöw zamieszkalych przez Polaköw. Žądano jednoczešnie szybkiego przeprowadzenia wyboröw do wladz lokalnych, um ozliw ienia poslugiw ania się oryginalnym i im ionam i i nazwiskami, bez znieksztalceri, zarejestrow ania Uniw ersytetu Polskiego w W ilnie40. Przyjęto tež program n a okres ugnm tow ania się dem okracji w RL. Zawarto tarn omowione juž postulaty, dotyczące oswiaty, języka, samorządow, ochrony spušcizny historycznej, reprywatyzacji. Podkrešlono w nim , že czlonkowie ZPL m ają się przyczyniač do j ego realizacji „biorąc udzial w žyciu politycznym , gospodarczym , kulturalnym ”41. Jak ocenial Jan M incewicz, zjazd „przebiegat w atm osferze zagroženia ze strony sil nacjonalistycznych w spieranych przez oficjalne czynniki wladz sajudisowskich. W ielu delegatöw n a zjazd nie przybylo. Nie bylo zbyt burzhw ych dyskusji, wialo raczej apatią i rozczarowaniem. Niektörzy m öwcy nie kryh, že m ože to ostatni zjazd”42. N iew ątpliw ie b y ly p o d e jm o w a n e p rö b y m arg in alizacji tego u g ru p o w a n ia. P ro k u ra tū ra G e n e ra ln a RL p ro w a d ząc sledztw o w spraw ie n aw o ly w an ia d o naruszenia suw erennosci republiki, staw iala zarzuty, že ZPL w spieral inicjatyw y n a rzecz au to n o m ii. Z a d z ia la n ia p rzestęp cze u z n a ta tež ro zp o w szech n ian ie inform acji p o z a g ra n ic am i k ra ju n a te m a t p o lo ž e n ia P olaköw n a Litwie, k tö re o ce n ia la ja k o szk o d liw e d la p aristw a43. P ro k u ra tu r a G e n e ra ln a , sk iero w ala do M in isterstw a S praw iedliw osci, w sie rp n iu 1992 r., w n io sek o un iew ažn ienie re jestracji sta tu tu ZPL. P o w o d em m ia ly byc n a ru sz e n ia u staw o d aw stw a w d zialaln o šci Z w iązku44. N iem n iej m in isterstw o n o w ą red ak cję sta tu tu ZPL zarejestrow alo 17 sierp n ia. U z asad n io n o to ty m , že n ie naležy d o k o m p eten c ji tego o rg a n u n a d z ö r n a d d ziala ln o šc ią ru c h ö w sp o leczno-politycznych. N atom iast o b o w iązk iem je st w ery fik acja zg o d n o šc i statu tö w z ustaw odaw stw em . W p rz y p a d k u p o zy ty w n e g o ro z p a trz e n ia w n io s k u p ro k u r a tu ry u n ie m o ž liw io n o b y Z P L u cz estn ictw o w zbližających się w y b o ra c h p a rla m e n ta rn y c h ,

40 J. Mincewicz, Uchwala III Zjazdu Zw iqzku Polaköw na Litwie, [w:] D okumenty Zwiqzku..., s. 97-98.

41 Program Zwiqzku Polaköw na Litwie na okres ugruntowywania się demokracji w Republice Litewskiejy „Nasza Gazeta”, 15-31 grudnia 1991.

42 J. Mincewicz, Blaski i cienie ZPL, „Nasza Gazeta”, 4 stycznia 1994. 43 Tenže, Dzialamy zgodnie zprawem (wywiad przeprowadzony przez L. Komaiszko), „Kurier Wilenski”, 25 lipca 1992; Z. Balcewicz, Czy Polak zawsze mqdry po szkodzie?, „Kurier Wilenski”, 14 sierpnia 1992; K. Kawędri, Polacy na Wilenszczyznie 1990-2012, Warszawa 2013, s. 159. 44 Prokuratura Generalna zqda uniewaznienia rejestracji statutu ZPLy„Kurier Wilenski”, 15 sierpnia 1992.

93

=

Rozdzialll

gdyž org an izacje k to re chciafy w n ic h w ziąč u d z ia l m u sialy zarejestrow ac sv statu ty d o 26 sierp n ia45. O kres p o III Zježdzie charakteryzow al się w ielom a zm iaham i system owyn Rozpoczęto proces przeksztalcen wlasnosciowych, trw ala reprywatyzacja, kszt« tow ano nowe w arunki polityczne i spoleczne niepodleglego panstwa. W tym czas nastąpila rowniez w ym iana wladzy. Zakonczyla pracę Rada Najwyzsza. Zastąpil Sejm. W ybrano nowe wladze sam orządowe, po dlugiej walce Polakow o przepn wadzenie wyboröw i zakonczenie zarządzania kom isarycznego. Prow adzone by burzliw e debaty n a tem at zawarcia T raktatu z Rzeczypospolitą, со m ialo wply rowniez n a m niejszošč polską. Dokonyw ano powszechnych rozliczen z m iniony okresem polityczno - panstwowym. Wymagalo to szczegölnej aktywnosci od Związk Zmniejszyl się stan posiadania reprezentacji n a szczeblu parlam entu jak i sami rządow. W wyborach przeprowadzonych 25 pazdziernika 1992 r. „Sąjūdis” ponic klęskę uzyskując 28 mandatöw, gdy Litewska D em okratyczna Partia Pracy (dawi partia kom unistyczna) zdobyla 7346. Liczba polskich parlam entarzystow repreze: tujących ZPL zm niejszyla się do czterech. Zostali nim i Jan M incewicz47, Rysza: M aciejkianiec48, A rtu r Plokszto49, Zbigniew Siem ienowicz50. W w yniku kilku t glosow ania inauguracyjne posiedzenie sam orządow odbylo się w Solecznika< 25 lutego 1993 r., gdzie Związek zyskal większošč51. N atom iast w rejonie wilenski m ialo to miejsce dopiero 12 maja. Tarn rowniez w ybory zakonczyly się sukcese ZPL, gdyž z 38 radnych 29 bylo z ZPL52. Dzialania Związku byly poddaw ane krytyce nie tylko ze strony mediöw, šrod wiskpolitycznych, ale takže, przewodniczącego parlam entu Vytautasa Landsbergis W d niu 17 m arca 1992 r. zarzucil on częšci czlonköw ZG ZPL wspolpracę z KG Wpisywaio się to w szerszy proces oskaržania Związku o skomunizowanie i wzywar dzialaczy do prokuratury53. Natomiast Romualdas Ozolas, przewodniczący Panstw wej Komisji ds. Litwy W schodniej, przeksztalconej w kw ietniu 1992 r. w Panstwo\

45 Ministerstwo Sprawiedliwosci RL zarejestrowalo Statut Z m ązku Polakow na Litw

46 47 48 49

50 51 52

„Kurier Wilenski”, 18 sierpnia 1992; C. Шилейките, Идет подготовка к выбора „Эхо Литвы”, 27 августа 1992. J. Szostakowski, DPPL zdominujeprzyszly Sejm?, „Kurier Wilenski”, 27 pazdziernika 19S http://www3.1rs.lt/docs3/kad2/w5_lrs.seimo_narys-p_asm_id=58&p_int_tv_id=784& kalb_id= 1&p_kade_id=2 .htm http://www3.1rs.lt/docs3/kad2/w5_lrs.seimo_narys-p_asm_id= 1318q)_int_tv_id=784& kalb_id= 18cp_kade_id=2.htm http://www3.1rs.lt/docsЗ/kad2/w5_lrs.seimo_narys-p_asm_id=678ф_int_tv_id=7848г kalb_id= 18ip_kade_id=2.htm http://www3.1rs.lt/docs3/kad2/w5_lrs.seimo_narys-p_asm_id=838q>_int_tv_id=7848r kalb_id= 18q?_kade_id=2.htm P. Rynkiewicz, Nowq. wladzę wybrano, a rzqdzi tymczasowa, „Kurier Wilenski”, 27 lutego 19i W. Tomaszewski, Sukces ZPL w wyborach samorzqdu rejonu wilehskiego, „Nasza Gazet 271ipca 1993. J. Mincewicz, Oswiadczenie Zwiqzku Polakow na Litwie, [w:] Dokumenty Zwiqzku..., s. 116-L

53 = 94 -------------------------------------------------------------------------------------------- --

Zwiększanie obecnošci Polaköw w žydu publicznym poprzez dziatalnoščpobkich ugrupowan ...

Komisję Problem öw Regionalnych, m ial postawic postulat zdelegalizowania ZPL54. Dąžąc do dialogu i rozwiązania problem öw ludnošci polskiej starano się podejm owač bezpošrednie rozmowy. Prezes Jan Mincewicz, wyrazal jednak opinię, iž wladze uchylaly się o d tego. W skazywal 7 lipca 1992 r., iž o d trzech m iesięcy oczekują juž przedstawiciele ZPL n a wyznaczenie spotkania z V. Landsbergisem. Twierdzil röwniež, iž w styczniu tego roku, n a spotkanie z sekretarzem generalnym Rady Europy oraz 26 czerwca, n a rozm ow y z przedstawicielami RE, zaproszono przedstawicieli organizacji mniejszošci. N atom iast nie uczyniono tego w stosunku do ZPL55. Jan M incew icz ocenial, že w tym okresie wystąpilo szereg niekorzystnych dla Polaköw dzialari. O krešlai to jako „zm asow aną nagonkę”. Posunięcia kom isarzy w rejonach solecznickim i w ilenskim m ialy m ieč charakter antydem okratyczny i antykonstytucyjny. Podkrešlal o n rolę Związku, będącego jed y n ą organizacją, „ktöra stanęla w obronie krzywdzonej ludnošci, ktörej odbierano ziemię, zwalniano z pracy, ciągano p o prokuraturach”. D odawal, že ZPL nie ograniczal się tylko do protestöw. W ystępowano tež do organizacji m iędzynarodow ych i zatrudniono dwöch prawniköw, ktörzy udzielali pom ocy potrzebującym 56. W zw iązk u z ty m , že Z P L b y l o rg a n iz a c ją sp o lec z n o -p o lity c z n ą , m ū šia i opušcic zak lad y p ra c y i szkoly. N egatyw nie o d b ilo się to n a liczbie k o l i czionköw o raz ich aktyw nosci. N a d al m ö w ilo się o kryzysie. W yražač się to m ialo w o d c h o d z e n iu o d S tru k tu r p rz e d sta w ic ie li in te lig e n c ji, b ra k ie m w z ro s tu p rzy n aležn o šci organizacyjnej w srö d m lodziežy. Jako przy czy n ę w skazyw ano m .in. u p o lity czn ien ie ZPL i b ra k d o b ry c h k o n ta k tö w Z a rz ą d u G löw nego z k o la m i w te re n ie 57. W ie lu d z ia la c z y zw ra c a lo u w ag ę n a n iew ie lk i w p ly w organizacji n a w y lonionych z jej re k o m en d acji rad n y ch i p arlam en tarzy stö w 58. Jeden z založycieli SSKPL, H e n ry k M ažul, ocenial, iž w tej sytuacji šcieraly się w u g ru p o w a n iu ty m dw ie koncepcje. P ierw sza to o d p o lity czn ien ie Z w iązku i p o w rö t p rz e d e w szystkim d o d zialaln o šci k u ltu raln o -o sw iato w ej. D la ty ch zaš co byli przeciw nego zd an ia sugerow ano založenie p a rtii politycznej. D ru g a koncepcja to pozostaw ienie jego form y spoleczno-politycznej, ze zw iększeniem ak tyw nosci59. W e d lu g Jana M in cew ic za n a k o n fe re n c ja c h p rz ed zjaz d o w y ch d o m in o w a la te n d e n c ja d o z a c h o w a n ia d o ty ch czaso w ej fo rm u ly , co m ia to daw ac o p ty m a ln e m o ž liw o šc i d z ia ta n ia . A c zk o lw iek w sk az y w al o n te ž n a neg aty w n e asp e k ty p o p rz e z o g ra n ic z a n ie „m o žliw o šci w ciąg n ięcia w nasze szeregi m lodziežy, uczących się, to je st po zb aw ia nas to przyszlošci. P rzeciež zgodnie z o b o w iązu jący m u staw o d aw stw em m y n ie m o žem y tw orzyc sw oich

54 Tenže, Blaski i cienie... 55 Tenže, Osmadczenie Zarządu Glöwnego Zwiqzku Polaköw na Litwie, [w:] Dokumenty Zwiqzku..., s. 120-121.

56 Tenže, Blaski i cienie... 57 L. Komaiszko, Ktorędy pöjdzie ZPL?, „Kurier Wilenski”, 21 grudnia 1993. 58 J. Sienkiewicz, Na roboczo o rzeczach najwazniejszych, „Magazyn Wilenski”, 15-31 stycznia 1994. 59 H. Mažul, Orląt loty, „Trybuna”, 19-20 lutego 1994.

95

=

Rozdzial II

Struktur w szk o lach i w szelkich placö w k ach osw iatow ych. To dotyczy takže zakazöw za k la d an ia ich w in n y ch zespolach”60. Niewątpliwie jed nak kolejny IV Zjazd odbywal się juž w atmosferze postępujących procesöw stabilizacji. Dotyczylo to zaröw no ksztaltow ania się w arunköw ustrojowych panstwa, jak röwniez relacji do mniejszošci. W dniu 19 lutego 1994 r. w W ilnie 354 delegatöw przyjęlo now y program oraz szereg rezolucji odnoszących się do biežących wydarzen. W ybrano tež nowego prezesa, ktörym zostal parlam entarzysta Ryszard M aciejkianiec61. W založeniach ideowych zawartych w program ie przyjęto, že ZPL jest „organizacją spoleczno-polityczną dąžącą do zapew nienia Polakom mieszkającym na Litwie poszanow ania ich praw obywatelskich, wolnosci i godnošci osobistej, röwnosci wobec prawa oraz pdnego udzialu w žydu spolecznym i politycznym Republiki Litewskiej. Najwažniejszym celem dzialalnošci Związku Polaköw n a Litwie jest odrodzenie narodow e Polaköw n a Litwie, obrona ich praw narodowosciowych, popieranie przedsiębiorczošci, rozwoju gospodarczego i kulturalnego regionu przez nich zamieszkalego. Popierając dąženie narodu litewskiego do pelnej odbudow y niepodleglego žycia spolecznego i panstwowego opartego na zasadach d em okracji uwazamy, že odbudow a ta po w in n a odbyw ac się zgodnie z zasadam i etyki chrzešcijanskiej, tolerancji i poszanow ania praw mniejszošci”62. W przyjętych rezolucjach wyrazono zaniepokojenie z zakresu zwrotu ziemi, ktorej oddano dopiero 3%, projektöw przyszlego podzialu adm inistracyjnego kraju, czego skutkiem byloby rozbicie skupisk zwarcie zamieszkiwanych przez Polaköw, zwlaszcza przylączenie dužych obszaröw ziem i do W ilna, zgloszono sprzeciw wobec planöw w prow adzenia w ykladania częšci przedm iotöw w polskich szkolach po ütewsku. Postulowano szereg dzialan n a rzecz rozwoju kultury polskiej, przyjęcia rozwiązan praw nych dotyczących uznania języka polskiego jako regionalnego, zwiększenia kom petencji sam orządow i polepszenia sytuacji zdrowotnej n a Litwie, a zwlaszcza n a W ilenszczyznie63. Niewątpliwie w tym czasie m ožna bylo zaobserwowac zm ianę podejšcia srodow isklitew skich do ZPL. C oraz rzadziej oceniano Związek jako šilę wrogą, со wczesniej m iew alo m iejsce. Traktow ano go zaš bardziej w kontekscie konkurencji w walce wyborczej. O dzwierciedla to dose charakterystyczna wypowiedz Vytenisa A ndriukaitisa z LPSD. Stwierdzil on w 1994 r. „Związek Polaköw n a Litwie poszedl k rok naprzöd i štai się norm alną, lojalną w odniesieniu do Litwy šilą polityczną, broniącą polityczne i kulturalne praw a swoich rodaköw ”64. Z m ian y ustaw o daw stw a w RL, spow odow aly, iž ZPL m ū šiai zm ienič swöj dotychczasowy profil spoleczno-polityczny. W dniu 12 m aja 1994 r., n a w niosek 60 Я. Минцевич, „Мы должны... 61 В. Кузнецов, Съезд Союза поляков Литвы, „Эхо Литвы”, 22 февраля 1994; Prezes ZG ZPL Ryszard Maciejkianiec, „Kurier Wilenski”, 2 marca 1994. 62 Dokumenty IV Zjazdu Zwiqzku Polaköw na Litwie. Wilno 19. 02.1994 r„ bmrw, s. 4. 63 Rezolucje IV Zjazdu Zwiqzku Polaköw na Litwie, „Kurier Wilenski”, 2 marca 1994. 64 Инф. „Республики”, Литовские поляки возвращаются в Литву, „Республика”, 25 февраля 1994. =

96

— ■

-

.

Zwiększanie obecnošci Polakdw w iyciu publicznym poprzez dzialalnoščpolskich ugrupowan ...

socjaldemokratow, Sejm znowelizowal art. 30 ordynacji wyborczej do samorządow, ktora zawęžala mozliwosc wystawiania kandydatow wylucznie do partii politycznych. Eliminowato to z udzialu w wyborach organizacje mniejszosci narodow ych65. Ryszard M aciejkianiec zwracal uwagę, iž bylo to nie tylko probą odsunięcia tych srodowisk od zorganizowanego uczestnictwa w žydu politycznym. Ocenial, iž przede wszystkim skierowane bylo przeciwko ZPL, ktore posiadalo szeroką reprezentację w organach przedstawicielskich. W zvviązku z tym rozwažano nawet bojkot wyborow66. Jak stwierdza Sylwester W robel „W ybory naležą do najpowszechniejszych zjawisk wspolczesnego žy d ą politycznego. Nie m a bodaj innego sposobu rownie masowego wyražania wlasnych ocen prow adzonej polityki oraz rekrutacji do znaczących rol politycznych”67. Z m iana ustaw odaw stw a faktycznie dąžyla więc do ograniczenia w plyw u m niejszosci narodow ych n a ž y d e polityczne kraju. Kwestia ta b udzila wiele emocji w srod spolecznosd polskiej. Przeciwko nowelizacji zorganizowano tež 24 m aja m anifestację przed Sejm em p o d haslam i „Europie - praw a europejskie”68. Now elizacji p raw a zm ierzającego d o ograniczenia m ožliw ošci w ystaw iania swych przedstawicieli w w yborach sprzeciwil się aktyw nie ZPL. W związku z tym, že ugrupow anie to m ialo większošč w radach rejonowych wilenskiej i solecznickiej oraz ponad 40 radach gminnych, n a terenie tych rejonow oraz na obszarze trockiego, šwięcianskiego i szyrwinckiego, uznano, že decyzja ta ukierunkow ana jest n a zredukowanie znaczenia Związku. W konsekwencji ZG, 13 maja, zaapelowal do swych czlonkow by nie kandydowali z listy tych ugm pow an, ktore poparly upolitycznienie samorządow i faktyczne ograniczenie možliwošci dzialania ZPL. Dotyczyfo to Litewskiej Demokratycznej Partii Pracy (Lietuvos dem okratinė darbo partija), Litewskiej Partii Socjaldemokratycznej (Lietuvos socialdem okratų partija), Związku Ojczyzny - Konserw atysci Litw y (Tėvynės sąjįm ga - Lietuvos konservatoriai), Litewskich Chrzešcijanskich D em okratow (Lietuvos krikščionys dem okratai), Litewskiej Partii Demokratycznej (Lietuvos dem okratų partija). Zwrocono się rowniež do prezydenta Algirdasa Brazauskasa o odrzucenie tej ustawy jako dyskrym inującej mniejszosci69. 65 Przewodniczący frakcji LDPP w Sejmie, Justinas Karosas powiedzial wręcz „Samorządy nie mogą byč niezrozumialym konglomeratem, w ktorym są np. milošnicy kotow, piwa, przedsiębiorcy jak tež deputowani, reprezentujący narodowe, zawodowe interesy”. J. Ka­ rosas, Polacy rowniez mogą mieč roine opcje polityczne (wywiad przeprowadzony przez J. Bielawską), „Kurier Wilenski”, 13 maja 1994. 66 P. Мацейкянец: „Мы используем все правовые методы, чтобы защ итить свои права”, „Эхо Литвы”, 16 июня 1994. 67 S. Wrobel, О pojęciu i modelach zachowan wyborczych, [w:] Polityka. Przedmiot badan iformyjejprzejawiania się, red. P. Dobrowolski, M. Stolarczyk, Katowice 2000, s. 121. 68 S. Uscinowicz, Polacy žądają praw wyborczych, „Nasza Gazeta”, 31 maja-6 czerwca 1994. 69 „Respublikos” ir Eltos inf., Lenkai protestuoja, G Juršėnas ramina, „Respublika”, 1994 m. gegužės 17 d.; ELTA, Страсти на подступах к Сейму, „Республика”, 27 мая 1994; R. Maciejkianiec, Oswiadczenie Zarządu Glownego Zwiqzku Polakow na Litwie w sprawie decyzji Sejmu Republiki Litewskiej ograniczającej prawa wyborcze polskiej mniejszosci narodowej, [w:] Dokumenty Zwiqzku..., s. 174-175.

97

=

R ozdzialll

Zgodnie z oczekiwaniami ludnošci polskiej wyszedl on z projektem zm iany przyjętego zapisu by umozliwic dalsze uczestnictwo organizacji spotecznych w wyborach samorządowych. Jego inicjatywa zostala podjęta przez Sejm70. Niemriiej spotkalo się to z rozm aitym i krytycznym i kom entarzam i, m .in. G edim inasa Vagnoriusa, który stw ierdzil, iž „prezydent potakuje niewielkiej frakcji o odcieniu narodow ym ”71. Jednakže juž po kilku dniach, 14 lipca, dokum ent zostal ponow nie znowelizowany, w brzm ieniu poprzednim , tym razem z inicjatywy LDPP72. W związku z nieskutecznošcią protestów, przeciwko upolitycznianiu samorząd0w, w których uczestniczyli takže Bialorusini i Rosjanie, ZG ZPL, 22 lipca postanow il zw oiac n a 14 sierp n ia V nadzw yczajny zjazd organizacji. Bylo to ty m bardziej konieczne, že w zw iązku z in n y m i zm ianam i przepisów praw nych, organizacje spoleczno-polityczne pow in n y do d n ia 1 w rzesnia 1994 r. w ybrac jed n ą form ę dzialalnosci. Prezes ZPL, Ryszard M aciejkianiec, uznaw al za najbardziej korzystne rozwiązanie, przywrócenie Związkowi charakteru spolecznego. Jednoczešnie stwierdzal, že w inno się powotac organizację polityczną. N atom iast Zvviązek udzielilby w sparcia w trakcie jej form ow ania73. G rupa inicjatywna polskiej partii Akcji Wyborczej - Związku Polaków na Litwie (Rinkim ų akcija - Lietuvos lenkų sąjunga) w dniu 12 sierpnia 1994 r. przyjęla deklarację založycielską. Zwrócila się w niej do Zjazdu ZPL o przekazanie wszelkich praw i ñm kcji odnoszących się do dzialalnosci politycznej. Celem nowego ugrupow ania m ialo byč zapewnienie równych praw politycznych, spolecznych, ekonom icznych i socjalnych dia wszystkich obywateli RL. N a ežele piętnastoosobowej grupy inicjatywnej, stanąl byly prezes ZPL, Jan Sienkiewicz74. Zjazd založycielski nowej partii odbyl się 28 sierpnia. Szerzej kwestia ta zostanie om ów iona w dalszej częšci. 70 Декрет Президента Лит овской Республики о возвращ ении на повторные обсуждение в Сейм Лит овской Республики принятого Сеймом Литовской Республики Закона Литовской Республики о выборах советов самоуправлений, „Эхо Литвы”, 18 июня 1994; J. Bielawska, Poslowie uwzględnili propozycje prezydenta dotyczące ordynacji wyborczej do samorządu, „Kurier Wileñski”, 8 lipca 1994. 71 И. Холмогорова, Кого и как будем выбирать в советы самоуправлений, „Ре­ спублика”, 28 июня 1994. 72 J. Bielawska, Samorzqdowa ordynacja wyborcza powraca na porzqdek dzienny Sejm u, „Kurier Wileñski”, 15 lipca 1994; П. Фролов, В структурах власти должни быть и представители национальных меньшинств, „Эхо Литвы”, 31 августа 1994. Po szesnastu latach częšciowo wycofano się z tej decyzji, gdy 16 lipca 2010 r., prezydent Dalia Grybauskaitė, podpisala nową ustawę, która zezwalala na uczestnic­ two w wyborach nie tylko partiom , ale tež indywidualnym kandydatom. Niemniej takiej mozliwosci nie otrzymaly organizacje spoleczne. Pierwsi niezaležni kandydaci skorzystali z tego rozwiązania podczas wyborów w 2011 г. Самовыдвиженцы, „Литовскій Курьеръ”, 22-28 июля 2010. 73 R. Maciejkianiec, Po co piqty nadzwyczajny?, „Nasza Gazeta”, 2-8 sierpnia 1994; W. Tomaszewski, Okreslič się!, „Nasza Gazeta”, 9-15 sierpnia 1994. 74 Deklaracja zalozyciélska [AWPL], „Kurier Wileñski”, 17 sierpnia 1994. =

98

—

Zwifkszanie obecnosci Polaków w zyciu publicznym poprzez dzialalnoscpolskich ugrupowan ...

V Z jazd przek sztalcil ZPL w u g ru p o w an ie spoleczne. P onow nie prezesem zostal R. Maciejkianiec. W trakcie obrad podj?to rezolucj? о poparciu inicjatywy utworzenia organizacji politycznej, apelujic do czlonków ZPL о wst?powanie do niej i przeprow adzenie szerokiej akcji inform acyjnej n a ten tem at. Ponadto w celu uzyskania m e to d skuteczniejszej o b rony tozsam osci narodow ej po stan o w io n o szukac w spólpracy i koordynow ac dzialania z inn ym i organizacjam i polskim i. Zwrócono si? takze do prem ierà RL Adolfasa Slezeviciusa i w ladz stolicy, о przydzial dzialki budowlanej w W ilnie p o d budow ? osrodka polskiego oraz fiinduszy na jego wzniesienie. Stwierdzono, iz o d wielu lat bezskutecznie polskie srodowisko ubiega si? о zw rot obiektów wybudow anych przed w o jn i ze skladek spolecznych, nie uzyskano takze zadnego innego gm achu. W skazano, ze posiadanie takiego osrodka jest niezb?dne dia funkcjonow ania polskich organizacji75. Proces odchodzenia od funkcji politycznych ZPL zostal zakonczony 18 m arca 1995 r., gdy odbyla si? druga tu ra V Zjazdu. W przyj?tym wówczas statucie podkreslono, ze „Zwi^zek jest niezalezn^, sam odzieln^ organizacji spoleczn^”. W skazano, ze dziala on n a rzecz rozwoju spolecznego, kulturalnego i gospodarczego W ilenszczyzny, ksztaltowania swiadom osci narodowej i tradycji chrzescijanskich. Form uje potrzeby Polaków i b ro n i ich praw. Z aznaczono jed n ak w pkt. 13, ze jednym ze srodków dzialalnosci jest „w spólpraca z organam i panstw ow ym i, spolecznym i i (... ) partiam i politycznym i”76. Liderzy Zwi^zlm krytycznie odniesli si? do kwestii kandydow ania czlonków ZPL, z innych ugrupow an poza AWPL77. Zjazd przyj^t wi?c odezw? w której stw ierdzano „Poparlism y ide? pow stania Akcji Wyborczej Polaków n a Litwie - naszej organizacji politycznej. Pom oglism y organizacyjnie w poczitkow ym okresie jej dzialania. Teraz naszym obowi^zkiem i spraw^ h o n o ru jest przysporzenie AWPL mozliwie najwi?cej glosów (...). Trzym ajm y si? razem . Tylko wyst?puj§c w spólnie jestesm y silni”78. 75 L. Dowdo, Odbyl sig V nadzwyczajny Zjazd ZPL, „Kurier Wilenski”, 16 sierpnia 1994; H. Mazul, Powrót na spoleczne tono, „Nasza Gazeta” 23-29 sierpnia 1994. 76 Statut Zwiqzku Polaków na Litwie. Uchwalony na V Zjezdzie ZPL, mps. 77 W. Tochman, Raz na narodowo, „Gazeta Wyborcza”, 20 marca 1995; T. Игнатавичюс, Разногласия между поляками Литвы, „Республика”, 21 марта 1995. Szczególne kontrowersje w tym czasie wywolalo kandydowanie do samorz^du Wilna, z listy LDPP, prezesa Zarz^du Miejskiego ZPL, Stanislawa Korczynskiego. Uzasadnial on swoji decyzj? tym, ze Zwi^zek Polaków jest „organizacji spoleczni i wybór kazdego jej czlonka jest indywidualny. Dalej. Wedlug mnie nazwa tej organizacji politycznej - « A k c ja Wybor­ cza Polaków na L itw ie» nie odpowiada jej skladowi. Mysl?, ze prawidlowo byloby j i nazwac Akcji Wyborczi Mniejszosci Narodowych, co bardziej odzwierciedlaloby sklad kandydatów [do samorzidu]. I na koniec, ja nie podzielam opinii tych ludzi, którzy zalozyli t i organizacj? polityczni, i nie jestem przekonany czy m ogi oni cokolwiek zmienic w miescie”. С. Корчинский, „Работа в совете - это не политика”, „Эхо Литвы”, 22 марта 1995. 78 Odezwa delegatów V Zjazdu Zwiqzku Polaków na Litwie do mieszkanców Wilenszczyzny, [w:] Dokumenty Zwiqzku..., s. 199.

99

=

R ozdzialll

U stosunkow ując się do pojawiających się wątpliwošci.czy potrzebne i celowe jest dalsze funkcjonow anie ZPL oraz polskiej p artii pblitycznej Jan Sienkiewicz stwierdzal „Związek Polaków n a Litwie m usi istnieč. M usi się rozwijac, m usi rosnąč liczebnie. Razem z Akcją W yborczą. N a razie są to dwie organizacje broniące skutecznie interesów Polaków na Litwie. Ale tež m uszą powstawac nowe struktury jednoczące ludzi - nie tylko spoleczne czy polityczne”79. O dnosil się w ten sposób do sfery aktyw nosci grupow ej m niejszošci polskiej. Jej w aznym kom ponentėm byla dzialalnošč organizacyjna ZPL i AWPL. Aktywizowaly one Polaków do dzialan n a rzecz swego srodowiska. N iem niej nie wyczerpywaly potencjalu i potrzeb polskiej m niejszošci. Stąd jego diagnoza о potrzebie rozw oju žycia spolecznego w róznych sferach. Edw ard Trusewicz ocenial po latach „Czas pokazal, že dokonano slusznego wyboru, m im o že n a początku panow aly n a ten tem at rózne opinie, toczyly się gorące dyskusje, czy nie przeksztalcič ZPL jedynie w organizację polityczną. Dziš, mając ustalone strategiczne partnerstw o, obie organizacje we wszystkich swoich poczynaniach w zajem nie się dopelniają i w spierają>80. Podobną opinię wyrazal rowniež H enryk M ažul wskazując, iž dzięki tem ų uzyskano znacznie szersze m ozliwosci oddzialyw ania, um ožliwiając row niež dzialalnošč n a rzecz polskošci w Związku osobom , które nie m ogly lub nie chcialy naležeč do partii politycznej81. N atom iast w edlug R om ualda Mieczkowskiego, nie zawsze jednak pow iązanie m iędzy ugrupow aniam i o o d m ien n y m charakterze się spraw dza. Z aw arty sojusz polityczny wplywal bowiem takže w pew nym stopniu na realizację fimkcji spolecznych. Nawet dzialalnošč kulturalna, edukacyjna, byla niejednokrotnie odbierana przez pryzm at polityki, co stanowilo pew ne ograniczenie w form ach aktywnošci82. W związku z zaprzestaniem przez ZPL, bezpošredniego angazowania się w dzia­ lalnošč polityczną, dalsze funkcjonow anie Związku zostanie przedstawione przede wszystkim w kontekšcie w spólpracy z partiam i politycznymi, a zwlaszcza AWPL. Pom im o wczešniejszych obàw, šrodowisko Związku wykazywalo pozytywną ocenę dotyczącą rozdzielenia fim kcji i przyjętego przez šrodow isko rozw iązania83. N a kolejnym VI Zježdzie, 23 m arca 1996 r., uznano za wlašciwe skupienie się n a kwestiach spolecznych i kulturalnych. Ponownie n a funkcję prezesa w ybrano Ryszarda M aciejkianca84. Okrešlil on jako sukces podzial wczešniejszych kom petencji i wy79 J. Sienkiewicz, Organizacja musi byčt „Magazyn Wilenski”, 1-15 maja 1995. 80 E. Trusewicz, Zmienna sytuacja prawna Polaków na Litwie, [w:] Polska mniejszošč narodowa w Europie Srodkowo-Wschodniej. Noweproblemy i wyzwania wobec wspólczesnych przemian wpanstwach regionu, red. Z. J. Winnicki, Wroclaw 2005, s. 55. 81 Relacja jednego z inicjatorów založenia SSKPL Henryka Mažula przekazana autorowi 1 lipca 2013 r. 82 Relacja jednego z inicjatorów založenia SSKPL Romualda Mieczkowskiego przeka­ zana autorowi 18 lipca 2013 r. 83 J. J. K., Ostatnia przed Zjazdem, „Slowo Wilenskie”, 8-14 marca 1996. 84 ELTA, Председатель Союза поляков - Р. Мацейкянец, „Республика”, 26 марта 1996. = юо

■ -

—

—

Zwiqkszanie obecnosci Polakow w zyciu publicznym poprzez dzialalnosc polskich ugrupowati...

lonienie polskiej p artii85. Zaznaczyl jednak, ze dopoki AW PL nie um o cn i swojej pozycji Zwi^zek b?dzie w ypow iadal si? takze w röznych kwestiach politycznych. Niemniej stwierdzano, ze dzi?ki odejsciu o d dzialalnosci politycznej zwi?kszy!o si? zainteresowanie dzialalnosci^ w ZPL86. Jednoczesnie Zjazd przyj^l rezolucj?, w ktörej zadeklarowal w szechstronn^ w spolprac? z AWPL w wyborach. Uznal tez za obowi^zek czlonkow Zwiqzku popieranie i glosowanie na kandydatow polskiej partii87. Po Zjezdzie, ZPL zostal poddany krytyce, przez prezydenta Algirdasa Brazauskasa, za zbytnie upolitycznienie. Szczegolnie odnosilo si? to do w ypow iadanych przez prezesa R. M aciejkianca opinii, iz w republice sytuacja m niejszosci narodow ych ulega pogorszeniu88. Stopniowo zm ieniala si? strategia dzialalnosci ugm pow ania. Ponownie wybrany n a prezesa R. M aciejkianiec ocenial, iz przynosilo to efekty i Zwi^zek w ychodzil z kryzysu w ktörym si? znalazl w pierwszej potowie lat dziewi?cdziesi$tych89. N a VII Zjezdzie, 18 kw ietnia 1998 r., uznano, ze o d pocz^tku ZPL byl w opozycji do w ladz ze w zgl?du n a ich polityk? w obec Polakow. W yjasniano jednak, ze „Bycie w opozycji i antylitewskosc, о ktor$ nas niejednokrotnie probuje si? oskarzac - to nie to samo. W alka о praw a m niejszosci narodow ych n a Litwie - to walka о dem okracj?, a со za tym idzie - о przygotow anie naszego kraju do wejscia do rodziny europejskiej”90. Stwierdzano jednoczesnie, iz protesty nie przynosily oczekiwanych rezultatow. Srodow isko Zwi^zku oskarzane zas bylo о radykalizm i d^zenie do konfrontacji. Zacz?ly pojawiac si? wi?c glosy by w wi?kszym stopniu skupic si? n a m erytorycznych dyskusjach z przedstawicielam i wladzy91. Na Zjazd jednak nie zaproszono dwoch postow, Polakow dzialaj^cych w partiach litewskich, A rtura Plokszto (LDPP) i Zygm unta Mackiewicza (Zwi^zek Ojczyny)92. Mialo to röwniez pewne podloze em ocjonabe. Plokszto wczesniej byl dzialaczem ZPL i poslem tego ugrupowania. Zostal jednak wykluczony 28 wrzesnia 1995 r. z Zarz^du Glownego, a nast?pnie 18 stycznia 1996 r., takze z szeregöw organizacji. Zarzucono m u, ze jego dzialalnosc szkodzi dobrem u im ieniu Zwi^zku i nie przestrzega on uchwal ZPL. Wskazywano tez, ze wytoczyl R. Maciejkiancowi proces о znieslawienie, nie popiera polityki AWPL, sprzeciwial si? budowie „D om u Polskiego” w W ilnie93. L. Dowdo, „Organizacja dachowa”, „Kurier Wilenski”, 26 marca 1996. J. J. Komar, Troch$ т пЩ polityki, „Slowo Wilenskie”, 29 marca-4 kwietnia 1996. Rezolucja wsprawie Deklaracji Wyborczej AWPL, [w:] Dokumenty Zwiqzku..., s. 219. GOG, Litwa, „Gazeta Wyborcza”, 5 kwietnia 1996. J. J. Komar, Wciqz sklöceni, „Gazeta Wyborcza”, 20 kwietnia 1998. Rezolucja о X-leciu Zwiqzku Polakow, [w:] Dokumenty Zw iqzku..., s. 255. L. Dowdo, Kopaniepod stolem w kostkg, „Trybuna”, 20 kwietnia 1998; Инф. „Республики”, Просят объявить польский язык региональным, „Республика”, 21 апреля 1998. 92 J. J. Komar, Nie odwracajcie sigplecami, „Kurier Wilenski”, 21 kwietnia 1998. 93 Z. Zdanowicz, Posel skreslony z listy, „Slowo Wilenskie” 13-19 pazdziernika 1995; J. Wolkonowski, Posiedzenie Zarzqdu Glownego ZPL, „Kurier Wilenski”, 20 stycznia 1996; J. J. Komar, Kamien z Wawelu, „Kurier Wilenski”, 18 kwietnia 1998. 85 86 87 88 89 90 91

101

-

R ozdzialll

W tym czasie zaczęlo pojawiač się szereg sym ptom ow podzialu w šrodowisku ZPL. Byly to nie tylko rožnice poglądow, ale rowniež bojkot personalny lub podejmowanie sprzecznych decyzji w sprawach kadrowych. Przykladowo‘na konferencję pošw ięconą X le d u ZPL, 17 kw ietnia 1999 r., nie zaproszono bylych prezesow, parlam entarzystow Jana Sienkiewicza i Jana M incew icza94. Początek pow ažnego kryzysu nastąpil po opublikowaniu 23 grudnia tego samego roku, w organie Związku, „Naszej Gazecie”, listu czytelniczki, Janiny Sudujko. W yrazila ona nieco krytyczną opinię n a tem at AWPL. Jednoczešnie postaw ila pytanie „j ak będzie postępow ač Związek, gdy j ego czlonkowie znajdą się row niež w innych partiach. Czy będzie traktow al wszystkich jednakowo, czy tež tych z AWPL będzie uznawal, a czlonkow ZPL z innych partii - nie? I czy nie lepiej by bylo, aby prezes Związku nie naležal do žadnej partii i m ogl do wszystkich Polakow m ieč jednakow y stosunek”95. Tego typu opinie pojawialy się niekiedy w šrodow isku polskim . Jednakže zaskakująca byla odpow iedž redaktora naczelnego i zarazem prezesa ZG ZPL, Ryszarda M aciejkiarica. Stvvierdzil on „Jedno j ėst pew ne, že Zw iązek Polakow nie m a praw a i nie będzie ocenial swoich R odakow w edlug ich przynaležnošci do tej czy innej partii”96. Kontekst ten sprzeczny byl z uchw alam i zjazdow okrešlającym i AWPL jako strategicznego partnera. Stanowisko M aciejkianca zostalo poddane krytyce ze strony przewodniczącego Komisji Rewizyjnej Związku, Fryderyka Szturmowicza97. Gazeta zamiešcila tež kilka wypowiedzi popierających postulat, radykalnej zm iany wzajem nych relacji m iędzy ZPL i AWPL98. W d niu 1 lutego 2000 r. na wspolnym posiedzeniu zarządow rejonowych ZPL i AWPL w Trokach odw olano z funkcji prezesa rejonowego oddzialu ZPL i pozbawiono czlonkostwa w organizacji Jana Zacharzewskiego. Uzasadniano to jego decyzją o kandydow aniu do sam orządu z listy Litewskiego Związku Liberalow (Lietuvos liberalų sąjunga). Zapowiedziano, že podobne rozwiązania zostaną podjęte wobec Z. Ždanowicz, Salomonowe rozwiązanie, „Kurier Wilenski”, 20 kwietnia 1999. J. Sudejko, Zbližają się wybory..., „Nasza Gazeta”, 23-29 grudnia 1999. Tamže. F. Szturmowicz, Do prezesa ZPL, Do redaktora naczelnego „Naszej Gazety”Ryszarda Maciejkianca, „Nasza Gazeta”, 20-26 stycznia 2000. 98 Jako przyklad stanovviska, ktore faktycznie postulowalo zerwanie strategicznego partnerstwa między ugrupowaniami možna przytoczyč wypowiedž Czeslawa Mickiewicza „Sprawą oczywistą, že Polacy, jaki wszyscy ludzie mają wlasne upodobania, interesy, opcje polityczne. Zespolenie wszystkich interesow i kierunkow spolecznych w ramach jednej partii jest niemožliwe i dlatego calkiem zrozumialejest odejscie częsci Polakow do innych partii i nie trzeba tego dramatyzowač (...). Oczyvviste i to, že Polacy będący w szeregach innych partii mogą mieč znacznie większy wptyw na og61 polityki Litwy amželi zaszufladkowani do jednej partii. (...) ZwiązekPolakow wtym wypadku nie može spelniač funkcji nadrzędnej, jednak može popierač zarowno poszczegolne osoby jak tež nawet inne partie, ježeli ich dzialalnošč jest przychylna Polakom. Z pevmošcią do osiągnięcia tego modelu nasza ogolna kultūra polityczna powinna mieč taki poziom, abyšmy nie patrzyli na Polaka z innej partii jak na zdrajcę”. Cz. Mickiewicz, Czy „nie chcę, ale muszę”?, „Nasza Gazeta”, 24 lutego-1 marca 2000. 94 95 96 97

-102

—

Zwiększanie obecnošci Polaköw w žydu publicznym poprzez dzialalnoščpolskich ugrupowan...

wszystkich czlonköw, ktörzy zdecydują się kandydow ac z list innych niž AWPL. Sam Zacharzewski zaš stwierdzai, iž Akcję W yborczą utw orzono do realizacji politycznych celöw ZPL. Pözniej zaš okazalo się, že role się zm ienily". Będąc jednym z založycieli p artii oraz posiadając legitym ację n r 15, krytykow al o n tež Akcję, postulując kandydow anie Polaköw z rožnych ugrupow an, a naw et založenie nowej formacji politycznej99100. Komisja Statutowa ZPL po zapoznaniu się z dokum entam i, takže wypracowala wnioski, iž naležy Zacharzewskiego usunąč z organizacji. Jednoczešnie przyjęla wykladnię statutu w edlug ktörej, osoba funkcyjna, jak tež zwykli czlonkowie Związku nie m ogą naležec do innej partii politycznej, со wywolalo pew ne kontrow ersje101. N atom iast 3 lutego, podczas posiedzenia ZG ZPL, prezes Ryszard M aciejkianiec oswiadczyl, iž nie otrzym al žadnych d o k um entöw w spraw ie Zacharzew skiego i dlatego stwierdza, iž nadal pozostaje o n czlonkiem Związku i szefem S truktur rejonow ych102. Jednoczešnie krytycznie w ypow iadal się о w spölpracy z AW PL103. Stwierdzai takže, w brew opinii Komisji Statutowej, že wsparcie dla tej partii jestjedynie apelem104. Wyražal röwnoczesnie opinię, iž dzialania te upolityczniają Związek i ograniczają uczestnictwo czlonköw w žyciu politycznym kraju105. Proponowal więc wypracowanie nowej form uly relacji, prowadzącej faktycznie do uniezaležnienia się obydwu ugrupow an106. Ponadto 7 lutego jako jedyny czlonek ZG ZPL nie opowiedzial się za przyjęciem rezolucji poparcia dla AWPL w zbližających się w yborach sam orządowych107. W sytuacji napięcia i wyraznego konfliktu, zaröw no m iędzy ZPL i AWPL, jak i w ram ach Związku, doszlo do pozastatutowej konferencji 80. osobowej grupy związanej z prezesem. Spotkali się oni 25 m arca w W ilnie. D okonano tego bez wiedzy 99 Z. Balcewicz, Coraz więcej chętnych nas reprezentowac, „Gazeta Wilenska”, 31 stycznia 2000; S. Tarasiewicz, Zniewoleni statutowo, „Kurier Wilenski”, 2 lutego 2000. 100 „Ludzie, ktörzy chcą coš zrobič i mogą, ale nie znajdują z tych lub innych powodöw sobie miejsca w AWPL, widocznie zm uszeni będą wstępowač do partii ogölnokrajowych. (...) Wymagania stawiane AWPL powinny byč о wiele wyžsze, aniželi innym litewskim partiom. Ta partia powinna služyč wszystkim Polakom. A teraz tak się zložylo, že to naröd služy partii jako elektorat, o ktörym wspomina się tylko od wyboröw do wyboröw. (...) Moim zdaniem m onopol AWPL na Wilenszczyznie nie zdal egzaminu”. J. Zacharzewski, Со dalėj? (zanotowal R. Mickiewicz), „Nasza Gazeta”, 20-26 stycznia 2000. 101 S. Tarasiewicz, Trockie polemikų „Kurier Wilenski”, 3 lutego 2000. 102 Inf. wtasna, Pozostal i czlonkiem i prezesem, „Kurier Wilenski”, 4 lutego 2000. 103 R. Maciejkianiec, Granice cierpliwosci... 104 Tenže, Prosby bez odzewu (wywiad przeprowadzony przez S. Tarasiewicza), „Kurier Wilenski”, 3 lutego 2000. 105 BNS, Раздоры среди деятелей польских организаций Литвы, „Республика”, 28 марта 2000. 106 (rm), Posiedzenie ZG ZPL, „Nasza Gazeta”, 10-16 lutego 2000. 107 S. Tarasiewicz, Prašę wystawiono za drzwi, „Kurier Wilenski”, 8 lutego 2000; ZBAL, Nie skladajcį obietnic bez pokrycia, „Gazeta Wilenska”, 8 lutego 2000.

103

=

R ozdziain

większošci ZG i prezesów największych oddzialów ze stolicy kráju oraz rejonów wileñskiego i solecznickiego. Podstaw ow ym tem atem spotkania bylo okrešlenie relacji m iędzy ZPL i AWPL. Postanowiono, že przynaležnošč do organizacji politycznych jest kwestią osobistego w yboru. Zdecydowano, že orgąnizacja nie będzie uczestniczyla w žadnych dzialaniach politycznych. Z tym tež związano zakaz dia osób funkcyjnych w Związku pelnienia analogicznych stanowisk w partiach, bez zgody ZG (co bylo ew identnie wym ierzone w W aldem ara Tomaszewskiego prezesa rejonowych oddzialów ZPL i AWPL) i oddelegow ano do skladu ZG 25 osób oraz poszerzono inne cíala statutowe. M aciejkianiec uzasadnial te dziatania stwierdzeniem „Nasze interesy się klocą. Akcja walczy o wladzę, a m y nie chcem y m ieč nic wspólnego z polityką, chcem y pozostač organizacją spoleczną”108. Niem niej naležy zauwazyc, iž wczesniej, np. n a VI Zježdzie pozytywnie w ypowiadal się o wiodącej roli AWPL i krytykowal, kandydow anie Polaków z róznych p artii109. Konferencja zwolana przez niego zapoczątkowaia trw ający wiele lat rozlam w ZPL. Komisja Statutowa uznata 27 m arca, že R. M aciejkianiec systematycznie naruszal Statut ZPL110. Zwrócila się do zastępcy przewodniczącego Zarządu Glównego Tadeusza Filipowicza o zwolanie posiedzenia ZG. Zložyla tež w niosek o zawieszenie dotychczasowego prezesa. Zbigniew Balcewicz przypuszczal, iž m otywacją do takiego dzialania, ze strony M aciejkiañca, byl nie tylko jego konflikt z AWPL, ale rowniež obawy o utratę wplywów w ZPL. Bral tež p o d uwagę ryzyko nie w ybrania go ponow nie na prezesa n a zbližającym się zježdzie, którego term in takže pragnąl, niezgodnie ze statutėm przesunąč z kw ietnia n a jesien111. W dniu 3 kw ietnia doszlo do posiedzenia ZG, w k tó ry m próbowaly uczestniczyč rowniež osoby wydelegowane przez konferencję. Po em ocjonalnych sporach, dotychczasowy ZG podjąl uchwalę o zawieszeniu Ryszarda M aciejkiañca i wyznaczyl T. Filipowicza do pelnienia obowiązkow prezesa, Fryderyka Szturm owicza n a redaktora „Naszej Gazety”, uznal postanow ienia konferencji za sprzeczne ze Statutėm oraz nie mające m ocy prawnej, gdyž ich podjęcie zastrzežone bylo tylko dia zjazdu. D ruga grupa nie uznala tych decyzji, gdyž liczyla kw orum nie o d 30 osobowego sk lad u ZG w ybranego n a Zježdzie, ale doliczano w szystkich w ydelegow anych 25 m arc a112. M aciejkianiec odm ów il p o d p o rząd k o w an ia się decyzjom Z arządu 108 S. Tarasiewicz, Odpolitycznianie spoteczników, „Kurier Wileñski”, 28 marca 2000. 109 Z. Balcewicz, Przyszla kresa na prezesa?, „Gazeta Wileñska”, 6-12 kwietnia 2000. 110 S. T., Przedzjazdowe roszady, „Kurier Wileñski”, 31 marca 2000. 111 Z. Balcewicz, Konspiracyjne „ratowanie”Zwiqzku, „Gazeta Wileñska”, 30 marca-5 kwiet­ nia 2000. 112 S. T., Zwiqzek przed rozlamem, „Kurier Wileñski”, 4 kwietnia 2000; M. Michalski, Gra bez reguì, „Magazyn Wileñski”, kwiecieñ 2000. Postawiono mu rowniež inne zarzuty, jak zbyt rzadkie zwolywanie posiedzeñ, nie przedstawienie do zatwierdzenia budžetu Związku, nie wybranie sekretarza ZG, redaktora naczelnego „Naszej Gazety” i glównego księgowego. T. Filipowicz, O naruszeniach oraz trybie realizowania založen statutowych ZPL, „Gazeta Wileñska”, 6-12 kwietnia 2000; ZBAL, Bezgosci, ale rzeczowo, „Gazeta Wileñska”, 20-26 kwietnia 2000; K. Marczyk, Trzy razy Maciejkianiec, „Gazeta Wyborcza”, 15 czerwca 2000. -

104

Zwigkszanie obecnosci Polaków w zyciu publicznym poprzez dzialalnoécpolskich ugrupowañ ...

Giównego113. Kwestia wyjasnienia praw om ocnosci podejm owanych uchwal i prawa do nazwy zostala niezwlocznie skierowana do s^du114. Nieoczekiwanie dotychczasowy prezes zwolai VIII Zjazd na 14 maja. Wzi^lo w nim udzial 93 jego zwolenników, którzy w ybrali go n a kolejn^, tym razem w ydluzon^ do trzech lat kadencj^115. Zarzucil on AWPL b rak wizji dzialania116. Uchwalono apel do Akcji „ 0 potrzebie doceniania dorobku i zaprzestanie dzialañ skierowanych na upolitycznienie Zwiqzku”. Zaw arto w n im zarzut, iz oddala si§ ona o d problem ów wyborców. Zwrócono si$ tez o przerw anie dzialañ m aj^cych n a celu podporz^dkowanie ZPL ,,w dodatek partyjny”117. Przyj^to rów niez uchw al? „O zachow aniu spolecznego, niezaleznego charakteru organizacji”, w której odrzucono wszelkie próby podporz^dkowania jakim kolwiek partiom politycznym 118. Komisja Statutowa ZPL wybrana na VII Zjezdzie uznala go za antystatutowy, prywatny, a jego uchwaly pozbawione m ocy praw nej119. N atom iast Zjazd zwolany przez ZG ZPL odbyl si? 27 maja. N a funkcj? prezesa 420 delegatów wybralo Jana Sienkiewicza. Podczas obrad podj?to uchwaly uznaj^c^ AWPL za równoprawnego i strategicznego partnera120. W nast?pnym roku, 21 czerwca, niespodziewanie Sienkiewicz zlozyt jed n ak rezygnacj?, oswiadczaj^c, iz wycofuje si? z zycia publicznego. Funkcj? prezesa przej^l wi?c jego zast?pca Zbigniew Balcewicz121. Wskazywal on, ze dzialalnosc Zwiqzku pow inna m iec bardziej pragmatyczny Charakter. ZPL w inien w edlug niego „zaj^c si? przede wszystkim doksztaícaniem rolników oraz prowadzic inn^ dzialalnosc oswiatow^ w sród starszych pokoleñ, bo ludzie nie m og$ zyc tylko spiewem i tancem . (...) [Zw i^zekpow inienprow adzic] konsultacje w sprawie otrzym ania pom ocy z fim duszy U nii Europejskiej”122. 113 S. Tarasiewicz, Gluchy spór, „Kurier Wileñski”, 5 kwietnia 2000; L. Dowdo, ZPL: rozlam czy proba przewrotu?, „Gazeta Wileñska”, 6-12 kwietnia 2000. 114 M. Mackiewicz, Miec poczucie lokcia (wywiad przeprowadzony przez Z. Zdanowicza), „Kurier Wileñski”, 25-27 stycznia 2003. 115 BNS, Союз поляков Литвы отмежевался от ИАПЛ, „Республика”, 16 мая 2000; К. Adamowicz, Jednomyslnosc przy podziale, „Kurier Wileñski” 16 maja 2000. 116 Referat sprawozdawczy na VIII Zjazd Zwiqzku Polaków na Litwie, wygloszony 14 maja 2000 roku przez przewodniczqcego Zwiqzku Ryszarda Maciejkianca, „Nasza Gaze­ ta” 18-24 maja 2000. 117Apel VIII Zjazdu Zwiqzku Polaków na Litwie do dziataczy AWPL z dnia 14 maja 2000 roku „O potrzebie docenienia dorobku i zaprzestanie dzialañ skierowanych na upolitycznienie Zwiqzku”, tamze. 118 Uchwala VIII Zjazdu Zwiqzku Polaków na Litwie „O zachowaniu niezaleznego, spo­ lecznego charakteru organizacji”, tamze. 119 L. Dowdo, Dwa zjazdy - dwa Zwiqzki, „Trybuna”, 16 maja 2000. 120 BNS, Союз поляков - борьба за власть, „Республика”, 30 мая 2000; S. Tarasiewicz, Powrót do korzeni, „Kurier Wileñski”, 30 maja 2000. 121J. Sienkiewicz, Sienkiewicza wykoñczyli (wywiad przeprowadzony przez P. Kobaka), „Kurier Wileñski”, 22 czerwca 2001; Sienkiewicz zrezygnowal ze stanowiska prezesa ZPL, „Magazyn Wileñski”, lipiec 2001. 122 Z. Balcewicz, Pragmatyzm w parze zjednosciq (wywiad przeprowadzony przez —

. -------

-------

- -

105

=

R ozdzialll

Kolejny IX Zjazd zwolany zostal na 25 maja 2002 r. Nowym prezesem 399 delegatów wybralo Michala Mackiewicza. Byl on wybierany na tą'fimkcję takže na kolejnych zjazdach do koñca omawianego okresu. Przyjęto szereg uchw al odnoszących się do potrzeb spolecznošci polskiej w zakresie oswiatowym, językowym, rozwoju kultury, zw rotu ziem i i praw regulowanych przez ustawę o m niejszošciach, obawiając się jej niekorzystnej nowelizacji123. Przyjęto takže rezolucję „W sprawie strategicznego partn erstw a z AWPL”. Stw ierdzono w niej „A kcja W yborcza Polaków n a Litwie m a program niem al w calošci zbližony z program em ZPL. Przedstawiciele AWPL w sam orządach i Sejmie, sprawujący m andat wyborców Wileñszczyzny, realizują nawzajem pokrywające się programy. Wszyscy czlonkowie AWPL są tež czlonkam i ZPL. ZPL-AWPL stanowią w zasadzie jedno, tylko poprzez w ym ogi są ustawowo rozdzielone organizacyjnie. (...) ponow nie stwierdzam y sw epoparcie d íad zialañ organizacji politycznej AWPL, okrešlam y ją jako strategicznego p artnera Związku oraz deklarujem y dalszą w szechstronną wspolpracę”124. Podjęto takže rezolucję „W sprawie ograniczania praw politycznych i w yborczych polskiej m niejszošci narodow ej”. U znano w niej za szczególnie niekorzystne stosow anie o d 1996 r., 5% progų w w yborach parlam entarnych dla m niejszošci narodowych. Powoduje to, že Polacy praktycznie mają szansę zdobyč m andaty tylko w okręgach jednom andatow ych. Jednak ich granice są wyznaczane niekorzystnie dla spolecznošci polskiej. Zwrócono się więc do Sejmu o nowelizację art. 85 ustawy „O wyborach”, tak by m niejszošci byly zwolnione z obowiązku przekroczenia progų wyborczego125. N a X Z ježdzie, 23 m aja 2004 r., 424 delegatów za p rio ry te t u z n a lo aktyw n o š č k u ltu ra ln o -o š w ia to w ą , w s p ie ra n ie in ic ja ty w lo k a ln y c h o ra z d ro b n e j p rzed sięb io rczo šci. T radycyjnie stw ierd zo n o , iž k w estie p o lity c zn e Z w iązek pozostaw ia AW PL. P rzyjęto rezolucję popierającą w zbližających się w yborach do P arlam en tu Europejskiego koalicję Akcji W yborczej i Zw iązku R osjan126. N a XI Z ježdzie, 20 m aja 2006 r., p o tw ie rd z o n o strateg iczn e p a rtn e rstw o z AW PL oraz do k o n an o szereg istotnych zm ian w ew nątrz organizacji. ZPL przeksztalcil S. Tarasiewicza), „Kurier Wileriski”, 24 maja 2002. 123 T. Andrzejewski, Nowi liderzy - nowa szansa m konsolidację, „Przyjažri”, 30 maja-5 czerwca 2002; L. Dowdo, IX Zjazd Zmązku Polaków na Litwie, „Magazyn Wileñski”, czerwiec 2002. 124 Rezolucja w sprawie strategicznego partnerstwa z AWPL dn. 25 maja 2002 r. Wilno, „Kurier Wileñski”, 28 maja 2002. Prezes ZPL w Starych Trokach, Romuald Grzybowski, ocenial, že jedyną partią podejmującą dzialania w zakresie strategicznych obszarów aktywnosci mniejszošci polskiej jest AWPL. Jednoczešnie stwierdzal, že Polacy zrzeszeni w innych ugrupowaniach „są bierni, albo nawet szkodzą”. T. A n­ drzejewski, Nowi liderzy... 125 Rezolucja w sprawie ograniczenia praw politycznych i wyborczych polskiej mniejszošci narodowej dn. 25 maja 2002 r. Wilno, „Magazyn Wileñski”, czerwiec 2002. 126 R. Mickiewicz, Odwrót od polityki, „Kurier W ileñski”, 25 m aja 2004; H. Mažul, Zwierajqc szyki w marszu, „Tygodnik Wileñszczyzny”, 27 maja-2 czerwca 2004; L. Dowdo, Nowe idee i dynamiczny rozwój, „Magazyn Wileñski”, czerwiec 2004. =

106

- ......................................................

—

■

Zwiększanie obecnošci Polaków w žydu publicznym poprzez dziatalnoščpolskich ugrupowañ...

się z org an izacji spolecznej w stow arzyszenie. D o p u szczan o tež w stępow anie do u g ru p o w a n ia o sób n ie p o siad ają cy ch litew skiego obyw atelstw a127. W 2007 r., 15 m arca, zakoñczyl się spór z Ryszardem M aciejkiañcem , o prawa do nazw y ZPL i m ajątku organizacji. W d niu tym weszlo w žy d e orzeczenie III Wilenskiego Sądu Dzielnicowego. Po siedmiu latach procesu srodowisko dawnego ZG uzyskato wszelkie praw a do postugiw ania się nazwą i dorobkiem organizacji. Jednakže w tym czasie zostala sprzedana daw na siedziba Związku i redakcji „Naszej Gazety”, n a ul. D idžioji 40. W tej sprawie dochodzenie prow adzila P rokuratura G eneralna128. W ten sposób zostal zakoñczony spór, który odbijal się nie tylko na wizerunku organizacji, ale calego srodow iska polskiego. Podczas XII Zjazdu, przeprowadzonego 30 m aja 2009 r., w specjalnej rezolucji wskazano najwazniejsze problem y m niejszošci polskiej. Wyszczególniono kwestie związane z zagroženiam i dla szkolnictwa polskiego, uniem ozliwianie publicznego uzywania języka polskiego, nie zakoñczony proces zwrotu ziemi Polakom, powolne zmiany struktury narodowosciowej, nierozwiązaną kwestię pisowni im ion i nazwisk, dysproporcji we w spieraniu kultury. Jednoczesnie wskazano šrodki realizacji tych postulatów129. Naležy odnotowac, iž zasadniczo problemy te poruszane byly w róznym zakresie od początkow dzialalnošci ZPL. Niemniej bez tej organizacji problemy mialyby znacznie większy zakres. Związek przyczynial się bowiem do ograniczania niekorzystnych dla Polaków dzialañ i poszukiwal dróg aktywizacji polskiego srodowiska. O s ta tn i w a n a liz o w an y m o k re sie , X III Z jazd, w k tó ry m w zię!o u d z ia l 478 delegatów, odbyl się 26 m aja 2012 r. Uznano, že problem y Polaków pozostaly nierozw iązane. N iem niej prezes M ichal M ackiew icz w skazal, že doszlo d o ich um iędzynarodow ienia. Liczne organizacje p o lo n ijn e ze sw iata kierow aly w tej sprawie apele do instytucji U nii Europejskiej, krajów swego zam ieszkania oraz Polski i Litwy. W tym czasie nastąpilo ochlodzenie stosunków m iędzy RL i RP. Za niesluszne jed n ak uznal obarczanie w iną za to m niejszošci polskiej. Podkrešlil, že Polacy są lojalnymi obywatelami Litwy. N atom iast Jan Rynkiewicz z W ilna odnosząc się do pracy m iędzyparlam entarnego zespolu ds. trudnych, powolanego w 2009 r. stwierdzil „Nie m a trudnych spraw w stosunkach polsko-litewskich. Te problemy, o których ciągle mówimy, m ožna rozwiązač w ciągu jednego tygodnia. Potrzebna jest tylko dobra wola wladz Litwy”130. Swoistym podsum ow aniem byla wypowiedz 127 K. Adamowicz, „Bez sensu jest zwälczanie nas”, „Kurier Wilenski”, 23 maja 2006; L. Dowdo, „...Z každej opresji wyjdziemy jeszcze bardziej wzmocnieni”, „Magazyn Wilenski”, czerwiec 2006. 128 Sprawa sqdowa zakoúczona, Maciejkianiec skapitulowai, „Nasza Gazeta”, 15-21 marca 2007; Inf. wl„ Sprawa sqdowa o ZPL zakoúczona, „Kurier Wilenski”, 16 marca 2007. 129 S. T., X II Zjazd Zwiqzku Polaków na Litwie, „Kurier Wilenski”, 30 maja-1 czerwca 2009; A. Wiejak, Mackiewiczprezesem, „Nasz Dziennik”, 1 czerwca 2009; XII Zjazd Związku Polaków na Litwie, Rezolucja o najwazniejszych problemach polskiej mniej­ szošci narodowej na Litwie, „Magazyn Wileñski”, czerwiec 2009. 130 R. Mickiewicz, Trwajmy w polskošci - XIII Zjazd ZPL, „Kurier Wileñski”, 29 maja 2012. ■ ■

-

---------=

=

=

=

=

----------- ------- —

1 0 7 = =

R ozdzialll

prezesa Stowarzyszenia „W spólnota Polska”, Longiną Komolowskiego. Stwierdzil on „zachowanie sojuszu ZPL i AWPL daje nadzieje n a to, že wasze problem y zostaną rozwiązane”131. Dzialacze Związku zapowiedzieli, iž nadal będą dzialali, zgodnie ze standardam i europejskim i, n a rzecz przestrzegania obywatelskich praw Polaków. Zwlaszcza przeciwko uszczuplaniu ich stanu posiadania i obnižaniu statusu spolecznego132.

Liczba kót

154

1996

1994

11011 6722 8722 9770 141

131

b.d.

b.d.

10 tys.

8 tys.

148

150

_int_tv_id=7848fp_ kalb_id= 18q)_kade_id=4.htm 152http://www3.1rs.lt/docs3/kad4/w3_lrs.seimo_narys-p_asm_id=47230&p_int_tv_ —

-----------------------

265 =

Rozdzial V

czlonkam i wöwczas byli röwniez poslowie AWPL. Juozas Raistenskis początkowo byl czlonkiem Frakcji Liberalnej w okresie 20 paždziernika 2000 -11 stycznia 2002. Następnie w szedl w sklad Frakcji Koalicji Socjaldem okratycznej 12 stycznia 2002 -1 4 listopada 2004. Jej czlonkam i byli rowniež inni Polacy A rtu r Plokszto i Jurgis Utovka. Początkow o dzialal w Kom itecie O chrony Šrodow iska 24 paždziernika 2000 - 6 m aja 2002 (przewodniczący 26 paždziernika 2000 - 11 lipca 2001, wiceprzew odniczący 12 lipca 2001 - 6 m aja 2002). Po czym zostal 7 m aja czlonkiem K om itetu O chrony Zdrow ia153. N atom iast Jurgis U tovka najpierw byl czlonkiem K om itetu Praw Czlowieka 24 paždziernika 2000 -1 9 stycznia 2004, a następnie 20 stycznia, wszedl w sklad Kom itetu Ekonom ii154. N aležy zw röcic uw agę, iž 6 po slö w n aro d o w o sci polskiej, bylo w ybranych z czterech rožnych partii politycznych. N atom iast w k oncu kadencji, ze względu na zm iany przynaležnošci organizacyjnej wynikającej z ewolucji poglądow lub tež kwestii technicznych znaležli się w dwöch frakcjach sejmowych. N ie spowodowalo to jed n ak w zm ocnienia ich skutecznošci w dzialaniach n a rzecz kwestii istotnych dla spolecznošci polskiej. Podczas form ow ania organöw wladzy, p o raz pierw szy zaproszeni zostali do uczestniczenia w tym procesie przedstawiciele polskiej partii. Koalicja ta zyskala nazwę „Nowej Polityki”. W przypadku Polaköw bylo to swoistym przelam aniem dotychczasowej izolacji i pew nej granicy m entalnosciowej. Prem ier RP, Jerzy Buzek, okrešlil to m ianem „nowej jakošci”155. W pew nym stopniu bylo to kontynuacją sojuszu zawartego z liberalam i w iosną w W ilnie156. W d n iu 18 paždziernika 2000 r. W aldem ar Tomaszewski - Akcja W yborcza Polaköw n a Litwie, A rtūras Paulauskas - N owy Związek (socjaliberalowie), Rolandas Paksas - Litewski Związek Liberalöw, Rom ualdas Ozolas - Litewski Związek C entrum , Vytautas Bogušis - Związek Noid=784&p_kalb_id= 1&p_kade_id=4.htm

153http://www3.1rs.lt/docs3/kad4/w3_lrs.seimo_narys-p_asm_id=37124&p_int_tv_ id=784&p_kalb_id= 1&p_kade_id=4.htm

154http://www3.1rs.lt/docs3/kad4/w3_lrs.seimo_narys-p_asm_id=23425&p_int_tv_ id=784&p_kalb_id= 1&p_kade_id=4.htm

155 Wileñski publicysta, Tadeusz Andrzejewski, dostrzegając przeíomowosc tego wydarzenia, w pewnym stopniu polemizowal jednak z Jerzym Buzkiem, wykazując ostrožnošč sądow. Stwierdzal on „Chcialoby się wierzyc, že užyte sformulowanie przez polskiego premiera oznacza wyzbycie się pewnych dogmatycznych nastawieñ przéz litewską stronę - jak to bylo dotychczas - w stosunkudo wileñskichPolaköw. (...) Ogólnierzeczbiorąc,sądzę, že obecnošč AWPL w rządzie R. Paksasa będzie sprzyjala lepszemu klimatowi w rozwiązywaniu problemów polskiej spolecznošci na Litwie. (...) Ježeli chodzi o sprawy polskie, to zachowywalbym, mimo wszystko, ostrožnosč. Sądzę, že lepiej na razie byloby mówic o nowym początku, na nową jakošč trzeba będzie jeszcze trochę zaczekač. No i trzeba tež ciągle pamiętač, že przegrani, a przez to mocno sfrustrowani politycy o rozbudowanej antypolskiej wražliwošci, będą w tej kadencji szczególnie aktywni”. T. Andrzejewski, Na początek - decyzje niepopularne, „Magazyn Wileñski”, grudzieñ 2000. 156 S. T., Dwóch Polaków - na zastępcow, „Kurier Wileñski”, 20 paždziernika 2000. -

266

■

—

Uwarunkowania iproces ksztaltowania reprezentacjiparlamentamejpolskich ugrupowan...

woczesnych Chrzescijanskich Demokratöw, podpisali protoköl umowy. Przewidywal on m .in. zachowanie tradycyjnego system u oswiaty m niejszošci narodowych, zwiększanie kompetencji samorządow, nie dokonywanie sztucznych zmian ich granic administracyjnych, integrowanie Litwy do Struktur euroatlantyckich. Uwzględniono rowniež kwestie zvviązane z röw now azeniem dysproporcji w budžetach lokalnych, rozw ojem g o spodarczym i rozbudow ą infrastruktury. Z agw arantow ano tež, iž stanowiska w icem inistra oswiaty i nauki oraz wicenaczelnika pow iatu wilenskiego zostaną obsadzone przez przedstawicieli AWPL157. Pom im o tego, že w sklad koalicji wchodzilo 5 ugrupow an, bez udzialu polskich poslöw nie bylaby ona mozliwa. Swiadczy o tym chociažby glosow anie 19 g ru d n ia 2000 r., n a d budžetem , k tö ry zostal przyjęty 1 gtosem przewagi158. P rzeciw ko m ozliw osci objęcia p rz ez przedstaw icieli polskiej p a rtii funkcji rządow ych zdecydow anie zaprotestow al lider Towarzystwa „Vilnija” Kazim ieras Garšva. Z arzu cal o n bow iem AW PL b ra k lojalnošci w obec panstw a. U znal, že najw azniejszym celem jego organizacji je st n ied o p u szczen ie d o zajęcia przez Polaköw wysokich stanow isk w rządzie. Stwierdzal tež „dziš istnieje w ew nętrzne niebezpieczenstwo, ješli niektörzy poslowie n a Sejm skladają przysięgę nie w języku urzędowym , a wladzę w powiecie oddaje się w ręce Akcji W yborczej Polaköw n a Litwie”159. N aw et socjaldem okrata Aloyzas Sakalas tw ierdzil, iž Polacy otrzym ali zbyt wiele za przystąpienie do koalicji160. Jak oceniano, wejscie do rządu AWPL bylo možliwe dzięki sam odzielnem u udzialow i w w yborach i zachow aniu odrębnošci organizacyjnej w ram ach parlam entu161. A kcja zglosila n a stanow isko w ice m in istra osw iaty k an d y d a tu ry Jaroslaw a Narkiewicza, Zbigniewa Czecha, Jana Dzilbo, Zdzislawa Palewicza i Jozefą Kwiatkowskiego. N atom iast n a w icenaczelnika pow iatu w ilenskiego zaproponow ano Zbigniew a Balcewicza, H enryka Jankowskiego, Tadeusza Filipowicza, E dw arda Kuncewicza i Leonarda Klimowicza162. Realizacja obsady wynegocjowanych przez Akcję stanow isk napotkala jed n ak n a pew ne trudnošci. M inister Algirdas M on­ kevičius odm aw ial zaakceptow ania n a swego zastępcę preferowanej przez AWPL kandydatury J. Narkiewicza, twierdząc, iž m a o n zbyt m ale doswiadczenie adm inistracyjne. Ostatecznie po jego rezygnacji, z dniem 1 stycznia 2001 r. pierw szym wiceministrem reprezentującym polską partię zostal Jan Dzilbo, kierow nik wydzialu oswiaty rejonu wilenskiego163. W zakresie jego kom petencji znalazly się polityka

157 Koalicinės sutarties protokolas. Prie 2000 m. spalio 12 d. Naujosis sąjungos (socjalliberalų), Lietuvos liberalų sąjungos, Lietuvos centro sąjungos, Moderniųjų krikščionių demokratų sąjungos, [Prisijungimo protokolas pasirašytas 2000 m. 10.18 d., Vilniuje], mps, AAWPL. 158 K. Adamowicz, Dzilbo - wiceministrem oswiaty, „Kurier Wilenski”, 21 grudnia 2000. 159 S. Tarasiewicz, Toczenie historii kolem, „Kurier Wilenski”, 4 listopada 2000. 160T. Andrzejewski, „Naprawiacze” koalicji, „Przyjazn”, 8-14 marca 2001. 161 Tenže, AWPL w rządzie - kolejny przetom, „Przyjazn”, 16-22 listopada 2000. 162 A. Skinder, Polityczna arytmetyka, „Kurier Wilenski”, 11 listopada 2000. 163 Tenže, Decyzja jeszcze nie zapadla, „Kurier Wilenski”, 22 listopada 2000; J. J. Komar, ------

-------

u. 267 =

Rozdzial V

socjalna, resocjalizacja, sport, ksztaicenie pozalekcyjne, zdrowie, w ypoczynek letn i164. Stanowilo to pew ien zawöd, gdyz oczekiwano, iz uzyska'nadzor n ad szkolami m niejszosci narodowych. Obaw iano siq jed n ak zapewne reakcji opinii publicznej. Po zw ifkszeniu do dw och liczby wicenalczelnikow w powiecie wileriskim, 17 stycznia 2001 r., rz^d zaaprobowal n a to stanowisko Zbigniewa Balcewicza, sygnatariusza A ktu N iepodleglosci i wiceprezesa ZPL165. Powierzono jego kom petencji D epartam ent ds. W si, W ydzial Program ow Regionalnych, shizb$ zdrowia, dom y spokojnej starosci, dom y dziecka, szkoly-internaty, D epartam ent O chrony Cywilnej i wydzialy regulacji rolnych w rejonach solecznickim, swi^ciariskim, wilkomierskim, szyrwinckim166167.Balcewicz stwierdzal „dotychczasowe bycie w biernej opozycji, jedynie krytykowanie bylo m alo skuteczne. Chodzi teraz о to, by nowa wladza m ogla zalatwic pozytywnie wiele spraw, tym sam ym zdobywaj^c zaufanie ludzi’>167. Zapowiedzial on szereg dzialari n a rzecz w yjasnienia rozm aitych w^tpliwosci w zakresie zwrotu ziemi i przyspieszenia procesu reprywatyzacji. Jednym z bardziej zdecydowanych zarz^dzen, bylo podj^cie, 15 czerw ca 2001 r., podczas zast^pow ania naczelnika powiatu, decyzji о anulow aniu przydzialu 72 parceli w bujwidziskiej miejscowosci katastralnej, jak uznal dokonanych z naruszeniem prawa i interesow mieszkancow168. Spowodowalo to ostry protest drugiego wicenaczelnika Arvydasa Klimkeviciusa169. Jednakze po wycofaniu przez N Z swoich m inistrow z gabinetu Rolandasa Paksasa, 20 czerwca 2001 r. rz^d upadl170. W dniu 3 lipca desygnow any n a prem iera Jestpolski wiceminister, „Gazeta Wyborcza”, 21 grudnia 2000; Pierwszy Polak w rzqdzie Litwy, „Przyjazri”, 28 grudnia 2000-3 stycznia 2001. Jaroslaw Narkiewicz byl dyrektorem szkoly podstawowej w Szklarach na terenie rejonu trockiego. W 2000 r. wszedl do rady tej jednostki administracyjnej. Zostal takze prezesem trockiego rejonowego oddzialu ZPL. Dnia 2 maja 2001 r. obj^l zwolnione przez J. Dzilbo, sta­ nowisko kierownika wydzialu oswiaty rejonu wilenskiego. T. Andrzejewski, Oiwiatq. w rejonie wilenskim pokieruje J. Narkiewicz, „Przyjazn”, 10-16 maja 2001; Kandydat na posla do Sejmu RL Jaroslaw Narkiewicz, „Kurier Wilenski”, 23 wrzesnia 2004. 164 J. Dzilbo, Polskie szkoly wsrod najlepszych na Litwie (wywiad przeprowadzony przez T. Andrzejewskiego), „Przyjazn”, 14-20 czerwca 2001. 165 Inf. wl., Polak-wicenaczelnikiem, „Kurier Wilenski”, 18 stycznia 2001; Inf. Sztabu wyborczego AWPL, Przedstawiciel AWPL wicewojewodq, „Przyjazn”, 18-24 stycznia 2001; J. J. Komar, Wicewojewoda wileriski, „Gazeta Wyborcza”, 18 stycznia 2001. 166 Z. Balcewicz, О tym, со nie cierpi zwloki (wywiad przeprowadzony przez K. Adamowicz), „Kurier Wilenski”, 24 marca 2001. 167 K. Adamowicz, Nowa polityka - bez politykowania, „Kurier Wilenski”, 30 stycznia 2001. 168 Inf. wl., Rozkazprzywolujqcy sprawiedliwosc, „Przyjazn”, 21-27 czerwca 2001; J. Podmostko, Rozkaz godzqcy w korupcjg, „Kurier Wilenski”, 4 lipca 2001. 169Inf. wl., A. Klimkevicius zqda odwolania rozkazu, „Przyjazn”, 28 czerwca-4 lipca 2001. 170 А. Жилюкас, Отступая, премьер думает о посте президента, „Республика”, 21 июня 2001; Р. Kobak, Nowe targi, „Kurier Wileriski”, 23-25 czerwca 2001. Pewnym zagrozeniem dla dalszych rz^dowych aspiracji srodowiska polskiego, byla w 2004 r. inicjatywa 37 poslöw, przeprowadzenia referendum w sprawie zmiany konstytucji. Mialaby ona okreslac, iz premierem RL moze byc tylko osoba narodowosci litewskiej. Jednakze po wyco=

268

----------------

■■

-

-

-

Uwarunkowania iproces ksztattowania reprezentacjiparlamentame]polskich ugrupowan ...

zostal Algirdas Brazauskas, ktöry sform owal koalicję lewicową171. Zaproponow ano wejscie do niej na tych samych zasadach AWPL. Rada Naczelna partii podjęla jednak decyzję negatyw ną uznając, iž w dlužszej perspektywie czasowej spowodowaloby to straty wizerunkowe. Prezes W aldem ar Tomaszewski ocenial, iž korzystne efekty przynioslo kilkum iesięczne uczestnictw o w pracach rządu Paksasa. Stwierdzal, že „Akcja osiągnęla swöj podstawowy cel - wyszla z izolacji politycznej. Dzisiaj juž nikt nie m öw i o tym , že partia m niejszosd narodow ych nie m a racji bytu, przeciwnie wiele partii ogölnolitewskich szuka sojuszu z AWPL, nie odrzucając jej program ų”172. Pozytywnie w spolpracę rządow ą z polską partią ocenial rowniež R. Paksas173. Poslowie Akcji nie wzięli udzialu w gtosowaniu n ad kandydaturą Brazauskasa. Tom aszewski wyjasniat, iž nie m ają zastrzežen do j ego osoby, nie popierają zaš program ų rządu. Przypom inal takže niekorzystne decyzje, ktore wczesniej podjęla jego partia, jak wprowadzenie 5% progų wyborczego i ustawa o „Wielkim Wilnie”174. Przypuszczalnie jed nak celem bylo zyskanie przychylnošci nowych w ladz wobec polskich postulatöw i zachowanie częšci dotychczasowych osiągnięč. M inister M on­ kevičius znalazl się w skladzie nowego gabinetu. Jednakže 20 lipca zdym isjonowal J. Dzilbę, uzasadniając, iž nastąpilo to n a skutek oszczędnošciowych redukcji jednego z trzech stanowisk wiceministröw. Decyzja ta wywolala wiele kontrowersji. Przede wszystkim wskazywano n a kontekst narodowosciowy. P oddal ją krytyce nawet posel koalicji A rtu r Plokszto175. Jednoczesnie jed n ak podjęto 26 lipca decyzję о pozostaw ieniu n a dotychczasowym stanowisku zastępcy naczelnika pow iatu wilenskiego Zbigniewa Balcewicza. Nowym naczelnikiem zostal G edim inas Paviržis. N atom iast jego drugim zastępcą pozostal nadal takže Arvydas Klimkevičius, ktöry zaslynąl ze sporöw z Balcewiczem i stwierdzeniem „zw rot ziem i n a W ilenszczyznie jest sprawą polityczną”. N iem niej faniu podpisu przez Wactawa Stankiewicza, Bialorusina polskiego pochodzenia, projekt upadl. Niemniej naležy zwröcic takže uwagę na opinię posla Egidijusa Klumbysa z Partii Postępu Narodowego, že ograniczenie to powinno dotyczyč takže ministröw. BNS, Nie wystarczylo podpisow, „Kurier Wilenski”, 22 wrzesnia 2004. 171 S. Tarasiewicz, Jego ekscelencja premier - lokaj, „Kurier Wilenski”, 4 lipca 2001. 172 T. Andrzejewski, Wyzwania zmieniającejsię sytuacji, „Przyjazn”, 15-21 listopada 2001. Wal­ demar Tomaszewski podkrešlal rowniež otwartosc swego ugrupowania, ktore do pracy w administracji rządowej skierowalo osoby nie będące czlonkami AWPL. W Tomaszew­ ski, Szanowny Partie Prezesie, „Magazyn Wilenski”, lipiec 2002. 173 R. Paksas, Akrobaci wychodzq z rtajwiększych opresji (wywiad przeprowadzony przez J. Haszczynskiego), „Kurier Wilenski”, 6-8 marca 2004. 174 Inf. wl., Šlubowanie Brazauskasa, „Kurier Wilenski”, 13 lipca 2001; В. Томашевски, „Судить о программе покарано”, „Литовскій Курьеръ”, 19-25 июля 2001; А. Akinczo, Brazauskas - nowym premierem, „Magazyn Wilenski”, lipiec 2001. 175 P. Kobak, Jeszcze tydzien pobędzie, „Kurier Wilenski”, 20 lipca 2001; Socjalliberalowie niechętni mniejszošciom, „Przyjazn”, 26 lipca-1 sierpnia 2001; A. Akinczo, Polacy utracili stanowisko wiceministra oswiaty, „Magazyn Wilenski”, sierpien 2001; http://wiadomosci. wp.pl/kat,1339,title,Litwa-Polak-utracil-stanowisko-wiceministra-oswiaty,wid,187149,wia domosc.html 269 =

Rozdzial V

dalsze pozostaw ienie n a stanowisku przedstawiciela polskiej partii Tomaszewski uznat za d o bry znak dla spolecznošci polskiej i szansę na zdynam izowanie proce­ su reprywatyzacji176. W dniu 17 stycznia 2002 r. zostal zwiększony tež žakres jego kom petencji, dotyczący m .in. nadzoru n ad departam entem regulacji rolnych177. Jak ocenial Balcewicz udalo m u się wyjawic szereg nieprawidlowosci przy zwrocie ziemi. Inform ow al o znaczących zaniedbaniach w procesie reprywatyzacji podczas rządow konserwatystöw. Podawal, i ž w styczniu 2001 r. w powiecie bylo zwröconych 50% ziem i dla obywateli, ktörzy zložyli wszystkie dokum enty, przy czym najm niej odzyskano w lasnosci w rejonie solecznickim , gdyž tylko 39%. Po dw öch latach w skaznik w powiecie w zrösl do 67%, a w solecznickim do 60%. Zwracal jednak uwagę na niedofinansowanie tego procesu z budžetu panstwa178. Ocenial, že trudnošci z odzyskaniem wlasnosci m ialy nie tylko kontekst narodowosciowy, ale röwniez ekonom iczny umožliwiający szybkie wzbogacenie się dla niektörych grup ludnošci. W skazyw aly n a to takže sledztwa dotyczące w spölpracy urzędnikow z grupam i przestępczym i179. Funkcję wicenaczelnika Balcewicz pelnil do korica 2004 roku180. Znaczenie symboliczne m ialo reprezentowanie, przez Jana Mincewicza, Sejmu w Zgrom adzeniu Parlam entarnym R ady Europy. Podczas jednego z posiedzen plenarnych, 29 wrzesnia 2003 r., m ial wystąpienie w trakcie ktörego przedstawil gtöwne problem y Polaköw na Litwie. Zwröcil on uwagę n a fakt, iž podw öjne obywatelstwo m ogą posiadač tylko osoby narodow osci litewskiej, zasygnalizowal ograniczenia w zakresie uzywania językow mniejszošci narodowych, pisowni nazw isk Wskazywal tež n a nieröw ne finansow anie szköl w zaležnošci o d języka wykladowego. Podkrešliį iž są to dzialania sprzeczne z Konwencją Ramową. W konsekwencji przyjęto poprawkę Mincewicza do rezolucji „O prawach m niejszošci narodowych”. Brzmiala o na „Panstw a subskrybenci zw racają szczegolną uwagę n a sw obodne užyw anie języka m niejszošci narodow ych n a terenach, gdzie m niejszošč narodow a stanowi zwarte skupisko”181. Mincewicz podkrešlal, iž uczestnictwo w pracach Zgromadzenia Parlam entarnego daje m ožliwošci naglašniania problem öw Polaköw, jak tež jest wyrazem prestižu spolecznošci polskiej182. W 2003 r. AWPL podjęla nieskuteczną probę zwiększenia swej reprezentacji parlam entarnej. W dniu 15 kwietnia odbywaly się w ybory uzupelniające na zwolnione przez prezydenta RL Rolandasa Paksasa i jego doradcöw mandaty. Akcja wystawila

176 Inf. wlasna, Przyjemny gest, „Kurier Wileriski”, TI lipca 2001. 177 Inf. wl., Innypodzial obowiqzkow, „Przyjazn”, 24-30 stycznia 2002. 178 Z. Balcewicz, Chochla chamstwa w beczce dyletanctwa, „Kurier Wilenski”, 25-27 stycznia 2003. 179A. Akiriczo, Korupcja hamuje zwrot ziemi na Wilenszczyznie, „Magazyn Wilenski”, listopad 2001. 180 Naležy odnotowac, iž naczelnikiem powiatu wilenskiego w okresie 18 sierpnia 2003-29 grudnia 2004 byl Feliksas Kolosauskas, Polak, dzialacz LPSD, w latach 1992-1996 posel na Sejm http://www3.1rs.lt/pls/inter/www_tv.show?id=84294,6619,40 181 Oproblemach Polaköw Litwy, „Kurier Wilenski”, 4-6 pazdziemika 2003. 182 J. Mincewicz, Prestizowe wyröznienie (wywiad przeprowadzony przez K. Adamowicz), „Kurier Wilenski”, 9-11 maja 2003. 2 7 0 ----- ----

Uwarunkowania i procès ksztaltowania reprezentacjiparlamentarnejpolskich ugrupowan...

swych kandydatôw w 3 z 4 okrçgôw wyborczych. W žadnym gtosowanie nie zostato rozstrzygniçte ze wzglçdu n a niską ffekwencjç. Kandydaci AWPL, uzyskali w nich jednoczesnie niewielkie poparcie. N a Starym M iescie w W ilnie Józef Kwiatkowski otrzym ai 286 gtosów, co stanowilo 8,49% i dawalo 5 miejsce183. W dw ôch innych dzielnicach wileñskich wyniki byty jeszcze gorsze. N a Antokolu W ladyslaw Wojnicz otrzym ai 218 gtosów, czyli 2,86% i 5 m iejsce184. N atom iast w Szeszkini E dm undą Szota p o p arlo 199 wyborców, co stanow ilo 4,40% i daw aio 7 m iejsce185. W tym czasie p o raz pierw szy w w yborach parlam entarnych wziçla udzial Polska Partía Ludowa. Wystawiia ona n a Antokolu kandydaturę Zygfryda Raczkowskiego, byiego w icem inistra budow nictw a (1987-1990), związanego tež przez jakiš czas z AWPL. Uzyskai o n jed n ak m niejsze poparcie o d kandydata Akcji. O ddano n a niego 159 gtosów, co stanowilo 2,09% i plasowato go n a 6 m iejscu186. Posiowie AWPL szczegolną wagç przywiązywali do nowych projektów ustaw o mniejszošciach narodowych i oswiacie. Jak oceniali ograniczaty one prawa Polaków187. Zgtoszono więc poprawki, które uwzglçdniatyby m ožliwošč nie tylko zachowania dotychczasowej sieci szkolnej, nieograniczania nauczania w języku ojczystym tylko do szkoty podstawowej, jak tež powstawania nowych placówek188. Jak stwierdzal Jan Mincewicz „Twardo jestem przekonany, že dia spolecznošci mniejszošci narodowych oswiata byla i pozostaje - n a równi z problemami zwrotu ziemi - jednym z najwazniejszych problemów. (...) tu rozstrzyga się pytanie: byč albo nie byč? Lata mojej pracy w komitecie - to nieustanna walka o prawa mniejszošci narodowych w dziedzinie szkolnictwa”189. Zablokowano rowniež przyjęcie niekorzystnej ustawy o pisowni nazwisk190. Dzialalnošč postów AWPL byla przedmiotem obrad Komisji Etyki i Procedur. Jana Mincewicza oskaržono о szaklowanie Litwy na arenie miçdzynarodowej. Oceniano bowiem jego wystąpienie podczas posiedzenia Polsko-Litewskiego Zgromadzenia Parlamentarnego w dniach 22-24 lutego 2001 r. Zostal on ukarany ostrzeženiem. Przedmiotem obrad byty m.in. jego opinie i oceny dotyczące wywieranej presji by mlodziež uczçszczata do litewskiej szkoty w Starym Siole, zabiegi о tlumaczenie podrçcznikôwna językpolski dia klas XI-XII, czy potrzeby opožnienia zrównania m atury z jçzyka litewskiego w polskich

183 http://www3 .ks.lt/rinkimai/2003/seimas/rezultatai/rez_v_apg_l_1476_l .htm 184 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2003/seimas/rezultatai/rez_v_apg_l_1477_l.htm 185 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2003/seimas/rezultatai/rez_v_apg_l_1478_l .htm 186 Z. Raczkowski, Šrednia klasa to fundament spoleczeústwa (wywiad przeprowadzony przez R. Mickiewicza), „Nasz Czas”, 21-27 listopada 2002; http://www3.ks.lt/rinkimai/2003/seimas/rezultatai/rez_v_apg_l_l477_1 .htm 187 BNS, Критикуется положение национальных меньшинств в Литве, „Республика”, 3 октября 2002. 188 Inf. wt., Propozycje posta odrzucono, „Kurier Wileñski”, 24 paždziemika 2002; R. Middewicz, Koalicjanci dotrzymali slowa, „Kurier Wileñski”, 16-18 maja 2003. 189 J. Mincewicz, Trzymac rękę na pulste (wywiad przeprowadzony przez Z. Zdanowicza), „Kurier Wileñski” 25-27 wrzesnia 2004. 190 T. Andrzejewski, Kadencja zmagan wyborczych i historycznych koalicji, „Przyjazü”, 21-27 czerwca2002. 271 =

Rozdzial V

i litewskich placöwkach. Zarzucono m uröwniez stwierdzenia, ktörych nie wypowiadal191. Natomiast Waldemar Tomaszewski, 15 grudnia 2003 r., zostal oskarzony o zlamanie etyki poselskiej. Po nazwaniu ulicy w Pikieliszkach imieniem Jozefą Pilsudskiegö w mediach pojawilo się w ide krytycznych opinii. Tomaszewski by przybližyč motywy wladz lokalnych dotyczące tej kwestii rozpowszechnial kopie artykulu Tadeusza Andrzejewskiego „Stereotypy o Pilsudskim nie mogą byč wiecznie zywe” opublikowanego w „Tygodniku Wilenszczyzny! Za jego kolportowanie zostal więc ukarany192. Poslowie AWPL podjęli 0,26% inicjatywlegislacyjnych. Jednoczesnie Artur Plokszto m ial ich 0,26%, Aleksander Poplawski 0,29%, Juozas Raistenskis 0,59%, Jurgis Utovka 0,04%193. Lącznie poslowie Polacy podjęli 1,44% inicjatywlegislacyjnych. Zwiększyla się aktywnosc polskich poslöw, co częšciowo stanowilo konsekwencję ich większej liczebnošci. Zmniejszyla się zas w tym zakresie aktywnosc parlamentarzystöw Akcji, co zapewne bylo skutkiem przede wszystkim podejmowania dzialah powstrzymujących nieprzychylne projekty oraz skupieniu się na medialnym naglasnianiu swoich postulatöw. Posel Jan Mincewicz obrazowo opisywal tą kwestię w następujący sposöb „Naszą parlamentarną pracę možna by poröwnac do plynięcia pod prąd na jakiejš lodzi. Pomimo intensywnego wioslowania nie posuwamy się do przodu, ale gdybyšmy zaprzestali, prąd porwalby nas daleko w przeciwnym kierunku. Ktoš patrząc z boku moglby powiedziec, že efekty naszej pracy są niewielkie, gdyž nie ruszamy się z miejsca, a to wlašnie jest naszym sukcesem”194.

10

Projekt uchwaly (Nutarimo projektas)

0

2

2

Uzasadnienie (Aiškinamasis raštas)

0

7

6

Poprawki do projektöw (Pasiūlymas)

3

18

19

Uzupetnienia (Priedas)

0

0

0

Wariant poröwnawczy (Lyginamasis variantas)

0

7

7

Projekt komitetu (Komiteto išvados projektas)

0

7

10

Razem

8

Jurgis Utovka

Aleksander Poplawski

0

WaldemarTomaszewski

Artur Plokszto

Projekt ustawy (Įstatymo projektas)

Dzialanie

Juozas Raistenskis

Jan Mincewicz

Tabela 15. Aktywnosc legislacyjna poslöw Polaköw w kadencji Sejmu 2000-2004

34

8

1

61

4

1

0

9

8

5

1

27

34

15

4

93

3

2

0

5

20

8

0

42

5

6

1

29

191 K. Adamowicz, Sejmowe „menu”, „Kurier Wilenski”, 8 marca 2002; P. Kobak, Kontra Mincewicza, „Kurier Wilenski”, 16 marca 2001; T. Andrzejewski, Nieetyczna Komisja Etyki, „Przyjazri”, 22-28 marca 2001. 192 R. Mickiewicz, Za obron$ Pilsudskiegö, „Kurier Wilenski”, 16 grudnia 2003; T. Andrzejew­ ski, Sqd kapturowy, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 18-24 grudnia 2003. 193 http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_smn_akt.seim_nar_dok_rys?p_kad_ses=k48cp_start=2000+10+198rp_end=2004+11+148q?_asm_id= 194 J. Mincewicz, Sol w oku (wywiad przeprowadzony przez A. Bobryka), „Kurier Siedlecki”, 24 sierpnia 2002.

272

----------------------------------- - -

—

.

■

—

Uwarunkowania iproces ksztaltowania reprezentacjiparlamentarnejpolskich ugrupowan... Wnioski (Išvados)

0

0

0

1

0

0

1

Projekty rezolucji (Rezoliucijos projektas)

0

0

1

1

1

0

3

Zdanie odrębne (Atskiroji nuomonė)

0

0

1

0

0

0

1

Projekt statutu (Statuto projektas)

0

0

0

2

0

0

2

Ocena specjalistovv (Lydraštis)

0

0

0

1

0

0

1

3

49

56

113

46

7

274

Razem

Žr6dla:http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_smn_akt.seim_nar_dok_rys?p_asm_id=58&p_ start=2000%2010%2019&p_end=2004%2011 %2014&p_kad_ses=k4&p_forma= http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_smn_akt.seim_nar_dok_rys?p_asm_id=67&p_ start=2000%2010%2019&p_end=2004%2011 %2014&p_kad_ses=k4&p_forma= http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_smn_akt.seim_nar_dok_rys?p_asm_id=47230&p_ start=2000%2010%2019&p_end=2004%2011 %2014&p_kad_ses=k4&p_forma= http://www3.1rs.lt/pls/mter/w5_smn_akt.seim_nar_dok_rys?p_asm_id=37124&p_ start=2000%2010%2019&p_end=2004%2011 %2014&p_kad_ses=k4&p_forma= http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_smn_akt.seim_nar_dok_rys?p_asm_id=237058cp_ start=2000%2010%2019&p_end=2004%2011 %2014&p_kad_ses=k4&p_forma= http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_smn_akt.seim_nar_dok_rys?p_asm_id=234258cp_ start=2000%2010%2019&p_end=2004%2011%2014&p_kad_ses=k4&p_forma= Tabela 16. Aktyvvnošc postovy Polakow podczas plenarnych posiedzeri Sejmu w kadencji 2000-2004 Obecnošč na plenar­ nych posiedzeniach

Procent od ogolu

Jan Mincevvicz

465

81,15

12

0,05

Artu r Plokszto

400

69,81

67

0,26

Aleksander Poptavvski

465

81,15

139

0,54

Juozas Raistenskis

513

89,53

118

0,46

WaldemarTomaszewski

486

84,82

46

0,18

Jurgis Utovka

525

91,62

7

0,03

Poset

Udziatvv dyskusji

Procent od ogolu

Žrodla: http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_smn_akt.seim_nar_kalb?p_start=2000+10+19&p_ end=2004+l 1+14& p_asm_id=&p_kad_ses=k4 http://w w w 3.lrs.lt/pls/inter/ w5_smn_akt.seim_nar_lank?p_start=2000+10+19&p_end=2004+11+148cp_ asm_id=&p_kad_ses=k4 2.3. K ad en cja 2004-2008. A W PL p o ra z d ru g i w rząd zie „Deklaracja wyborcza” byla kontynuacją wczešniejszych program ow. Uwzględn io n o w niej tak že now e elem enty, w ty m p o stu la ty rosyjskich i b iato ru sk ich organizacji u czestniczących w spolnie w kam p an ii. D o dw o ch w czešniejszych podstaw ow ych celow d o d an o trzeci - reform ę p anstw a „ n a w zor postępow ych dem okracji zachodnich”. W dokum encie przedstaw iono postulaty dotyczące rozwoju gospodarczego, spolecznego, opieki socjalnej i zdrowotnej, ošwiaty, kultury, stosunkow narodow ošciow ych, sfery duchow ej. W šro d now ych w nioskow bylo m .in. zwiększenie m inim alnego w ynagrodzenia do 800 Lt., zm niejszenie podatku ------

---------

-

-------

273 =

Rozdzial V

od osób fizycznych, stym ulow anie organizow ania się rolników w 'g ru p y p ro d u ­ cen d ae, propagow anie agroturystyki, sprzedaž paliw a dieslowego rolnikom bez akcyzy, zw rot ziem i do koñca 2005 r., zwiçkszenie w sparcia dia rodzin do 200-300 Lt miesięcznie n a drugie i następne dzieci, podniesienie em erytur i rent do 70-80% šredniego w ynagrodzenia, um ožliw ienie každem u niepelnospraw nem u dziecku ksztaicenie w szkole ogolnoksztalcącej, przywrócenie jçzykôw polskiego, rosyjskiego i bialoruskiego jako ojczystych na listç m aturalnych egzam inôw obowiązkowych, zachowanie dotychczasowego try b u zdawania litewskiego w szkolach mniejszosci, p oparto ideç utw orzenia w W ilnie filii polskiej uczelni195. Na liscie AWPL imiieszczono 128 osób, z ktôrych 19 kandydowalo tež w okrçgach jednom andatow ych. Listç otwieral W aldem ar Tomaszewski. Oprócz niego znalazly siç jeszcze trzy osoby mające dosw iadczenie parlam entam e. N a m iejscu drugim reprezentujący ZRL, Siergiej Dmitrijew, n a piątym Jan Mincewicz, n a piętnastym Jurgis Utovka196. Naležy zwrôcic uwagç, iž Akcja pozyskala dwóch poslów ostatniej kadencji reprezentujących wczesniej inné ugrupow ania. Zarów no to, jak i fakt, že z listy kandydowali czlonkowie partii Związek Rosjan Litwy 197swiadczylo o rosnącej sile polskiego ugrupow ania oraz um iejętnošciach negocjacyjnych. By zwiçkszyc praw dopodobieñstw o udzialu w podziale m andatów w lipcu 2004 r. W aldem ar Tomaszewski zglosil w Sejmie projekt nowelizacji ordynacji zmniejszającej do 2% próg dia m niejszosci198. Rozwiązanie to nie zostalo jednak przyjçte. Pewnym utrudnieniem bylo przywrócenie, koniecznošci uzyskania w okrçgach jednomandatowych, co najm niej 50% gtosów199. W przeprow adzonych 10 paždziernika 2004 r. w yborach, w okrçgu wielom andatowym uczestniczylo 15 partii. N a listç AWPL oddano 45302 glosy, co stanowilo 3,79%. U grupow anie uplasowalo siç n a 7 pozycji i bylo pierw szym nie biorącym udzialu w podziale m andatów 200. Jednakže stanowilo to pew ien sukces, gdyž partie, które uzyskiwaly co najmniej 3% glosowlicząc ostatole w ybory samorządowe i p ar­ lam entarne, otrzym ywaly dofìnansow anie z budžetu panstwa. N a 2005 r. kwota ta wynosila dia AWPL ok. 126 tys. litów201. W porów naniu z poprzednim i wyboram i

195 Список N 1 2 Избирательная акция поляков Литвы, „Литовскій Курьеръ”, 7-13 октября 2004; Deklaracja Wyborcza-2004 Akcji Wyborczej Polaków na Litwiey ,,Magazyn Wileñski”, wrzesieñ 2004. 196http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/seimas/kandidatai/kand_part_l_l 832.htm 197 Przewodniczący Związku Rosjan Litwy, Siergiej Dmitrijew, w następujących slowach uzasadnial kandydowanie z listy AWPL „Z Polakami na Litwie lączy nas bardzo wiele, przede wszystkim walka о przestrzeganie praw mniejszosci narodowych, о zachowanie swego języka i kultury. Dotychczasowa praktyka wykazuje, že partie ogólnolitewskie malo interesuje los mniejszosci narodowych, dlatego sami powinnismy zadbač o swój interes”. A. Akinczo, Polacy startujq w wyborach parlamentarnych z listy nr 12, „Magazyn Wileñski”, wrzesieñ 2004. 198 Снизить выборный барьер для партий нацменьшинств, „Литовскій Курьеръ”, 29 июля-4 августа 2004. 199 http://www3.1rs.lt/pls/inter3/oldsearch.preps2?Conditionl=238640 200 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/seimas/rezultatai/rez_l_20.htm 201 R. Mickiewicz, Lepsi dostaną wiçcej, „Kurier Wileñski”, 24 lutego 2005. «

274

■.................................

■

-

---------------

Uwarunkowania i proces ksztaltowania reprezentacji parlamentarnejpolskich ugrupowan...

odnotow ano o 16661 w zrost liczby otrzym anych glosöw. Bylo to zapew ne efektem zaröwno um acniania się partii, uspokojenia sytuacji p o pew nych konfliktach w srodow isku polskim , jak i zawartego sojuszu z R osjanam i oraz Bialorusinam i. W aldem ar Tomaszewski ocenial „M im o, že n a skutek nieprzychylnej dla m niejszosci narodow ych ordynacji wyborczej nie w prow adzilism y swych kandydatöw z listy partyjnej, to jed n ak partia zachowala w oczach w yborcöw swe oblicze nie roztapiając się w innej litewskiej partii. A to jest bardzo w azne p rzed w yboram i sam orządow ym i, ktöre m ają szczegölne znaczenie dla naszego spoleczeristwa”202. Natom iast w jednom andatow ych okręgach Akcję poparlo 42102 wyborcöw. Wystawiono 4 kandydatöw więcej, w efekcie odnotow ano wzrost poparcia o 1726 glosöw. AWPL utrzym ala swöj dotychczasowy stan posiadania. W okręgu wilensko solecznickim poslem zostal W aldem ar Tomaszewski, ktöry otrzym al 11822 gtosy, czyli 63,02%203. W drugiej turze w okręgu szyrwincko - w ilenskim m andat uzyskala Leokadia Poczykowska, ktorą poparlo 8571 wyborcöw, co stanowilo 52,97% glo­ söw204. Opröcz niej do drugiej tu ry przeszlo jeszcze dwöch reprezentantöw AWPL205. Lącznie o w ybör ubiegalo się 129 Polaköw, z czego 105 z listy Akcji206. Nie uzyskalo reelekcji 5 dotychczasowych poslöw. Kandydujący z AWPL Jan Mincewicz w Nowej Wilejce otrzymal 1298 glosöw. Stanowilo to 10,14% i dawalo 5 miejsce207. Artur Plokszto reprezentowal Koalicję A. Brazauskasa i A. Paulauskasa „Za pracę na rzecz Litwy” (A. Brazausko ir A. Paulausko koalicija „Už darbą Lietuvai”). W okręgu wilensko - solecznickim otrzymal 923 glosy, co stanowilo 5,29% i zająl 5 miejsce208. Aleksander Popiawski ubiegal się samodzielnie o wybör w okręgu wilensko - trockini. Poparlo go 2263 wyborcöw, co stanowilo 14,97% i dawalo 3 miejsce209. Juozas Raistenskis kandydowal w wilenskiej dzielnicy Justyniszki z Koalicji A Brazauskasa i A. Paulauskasa. Uzyskal 1692 glosy, czyli 8,56% i uplasowal się na 4 pozycji210. Jurgis Utovka ubiegal się o wybör reprezentując AWPL w okręgu baltyckim. Zaglosowalo na niego 277 osöb, co stanowilo 1,88% i dawalo 7 miejsce211. Nie udalo się powröcic do parlam entu takže Feliksasowi Kolosauskasowi, ktöry kandydowal na Starym Miešcie w Wilnie z koalicji A. Brazauskasa i A. Paulauskasa. Poparlo go 1224 wyborcöw, co stanowilo 7,34% i dawalo 5 miejsce212. Žaden Polak tež nie zostal wybrany z list innych partii213.

202 Tenže, Umiarkowany sukces populistow, „Kurier Wilenski” 12 pazdziemika 2004. 203 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/seimas/rezultatai/rezv_apgJLl658_l .htm 204 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/seimas/rezultatai/rezv_apg_l_1657_2.htm 205 JaroslawNarkiewicz i Leonard Klimowicz. 206 M. Glogowski, Litwa stawia na populistę, „Przegląd”, 24 pazdziemika 2004; R. Midriewicz, Zwycięzcyjuž znani, „Kurier Wilenski”, 8 pazdziemika 2004. 207http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/seimas/rezultatai/rezv_apg_l_1612_l.htm 208 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/seimas/rezultatai/rezv_apg_l_1658_l .htm 209 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/seimas/rezultatai/rezv_apg_l_1659_l .htm 210 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/seimas/rezultatai/rezv_apg_l_1609_l .htm 211 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/seimas/rezultatai/rezv_apg_l_1622_l .htm 212 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/seimas/rezultatai/rezv_apg_l_1604_l .htm 213 Jedynie poslem, reprezentującym NZ, zostal wspomniany wczesniej Waclaw Stankiewicz, Bialorusin polskiego pochodzenia. http://www3 .lrs.lt/docs3/kad5/w5_istorija.show5-p_ —

-----

-

...

275 =

Rozdziat V

W w yborach parlam entarnych wystawila swoich kandydatów rów niez Polska P artía Ludowa. Prow adzila ona konsultacje w sprawie zawä'rcie koalicji z Partią Liberalnych D em okratów oraz Związkiem P artii Chlopskiej i Nowej D em okracji (Valstiečių ir Naujosios dem okratijos partijų sąjungos). Ostatecznie wzięla jednak sam odzielnie u d zial w w yborach214. W kam p an ii prezentow ano p ro g ram partii m ówiucy o budow aniu obywatelskiego pañstw a prawa, obronie praw czlowieka, zagwarantowaniu wszystkim narodowosciom swobodnego rozwoju języka, tradycji i kultury, ze szczególnym uwzględnieniem Wileñszczyzny215. Nie wystawila ona listy ogólnokrajowej. Jej reprezentanci ubiegali się o w ybór w 9 okręgach jednom andatowych. W sród kandydatów znajdow al się Ryszard M aciejkianiec, byíy parlam entarzysta ZPL (1990-1996)216. Lącznie przedstawiciele PPL otrzym ali 4840 glosów. Ž aden z nich nie zostal poslem , ani nie przeszedl do drugiej tury. Leokadia Poczykowska weszla w sklad K om itetu Budžetu i Finansów, a W alde­ m ar Tomaszewski Kom itetu Samorzudów i Adm inistracji Panstwowej. Początkowo poslow ie AW PL w stupili do Frakcji P artii C hlopskiej i Nowej D em okracji (15 listopada 2004 - 7 m aja 2007), następnie Frakcji Ludowej Partii Chlopskiej i D e­ m okracji Obywatelskiej (8 m aja 2007 - 17 stycznia 2008), pózniej zas do Frakcji Ludowej Partii Chlopskiej (18 stycznia 2008 - 17 listopada 2008). Przez caly czas Tomaszewski pelnil w nich funkcję wiceprzewodniczucego217. Pom im o tego, že Frakcja Partii Chlopskiej i Nowej D em okracji weszla w sklad koalicji rządzącej, poslowie AWPL, zastrzegli, že ich przynaležnošč klubow a m a wylącznie Charakter techniczny i nie wiąže się z innym i zobowiązaniam i. Nie przyjęto tež propozycji wlączenia się do koalicji za ktorą proponow ano im stanowisko wicenaczelnika pow iatu wileñskiego. Tomaszewski argum entow al, že ewentualne rozm ow y n a ten tem at m ogą byč tylko n a takich sam ych w arunkach jak w 2000 roku. Podczas glosowania w sejmie program ų rządu parlam entarzyšci Akcji nie poparli go218. N atom iast w listopadzie 2005 r. ich glosy zdecydowaly o zaaprobowaniu projektu uchwaty dotyczącej powolania komisji šledczej mającej zbadač dzialalnošč ekonom iczną rodziny prem iera Algirdasa Brazauskasa219. Po odw olaniu A rtūrasa Paulauskasa, 11 kw ietnia 2006 r., ze stanowiska przewodniczucego Sejmu, jego partía N owy Zwiuzek, wycofala się z koalicji. W konsekwencji liczba poslów popierających rząd zm niejszyia się do 68. Zaproponow ano więc AWPL wejscie do koalicji. Tomaszewski wskazywal wówczas, iž decyzja partii z 2004 r. o n iepopieraniu rządu byla perspektyw iczna. W ówczas koalicja liczyla r=7868q)_k=18cp_a=58qp_asm_id=34423.html

214 R. Mickiewicz, W. Dunowski, Start kampanii... 215 Kandydat na posta do Sejmu RL Lilija Maksymowicz, „Kurier Wilenski”, 23 wrzesnia 2004. 216 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/seimas/kandidatai/kand_part_l_l855.htm 217 http://www3.1rs.lt/docs3/kad5/w5_istorija.show5-p_r=786&p_k=l&p_a=5&p_asm_id=38371.html http://www3.1rsJt/docs3/kad5/w5_istorija.show5-p_r=7868cp_k=l&p_a=5&p_asm_id=23705.html

218 R. Mickiewicz, Raczej sojusz z chlopamh »Kurier Wilenski”, 11 listopada 2004. 219Tenže, Komisja niezgody, „Kurier Wilenski”, 10 listopada 2005. —

276

---------------- -------

Uwarunkowania iproces bztaltowania reprezentacjiparlamentarnejpolskich ugrupowañ...

85 poslów i 2 glosy AWPL nie m ialy istotnego znaczenia. W 2006 r. zbližafy zaš ją do większošci sejmowej wynoszącej 71 parlam entarzystów . Stwarzalo to duže m ozliw osci negocjacyjne. Polacy przedstaw ili jednoczesnie postulaty dotyczące procesu zw rotu ziemi, funkcjonow ania oswiaty, przyjęcia ustawy o mniejszošciach narodow ych i pisow ni nazwisk220. AWPL weszla do koalicji poprzez porozum ienie z Litewskim Ludowym Związk iem C h lo p sk im (Lietuvos valstiečių liau d in in k ų sąjunga), kierow anym przez Kazimirę Prunskienė, a pow stalym w 2005 r. ze Związku Partii Chlopskiej i Nowej D em okracji. N ie p o d p isy w an o od ręb n eg o d o k u m e n tu z PP i LPSD. P olakom zagw arantow ano zakoñczenie d o 31 g ru d n ia 2007 r. zw rotu ziem i, zwiększenie kom petencji samorządow, w prow adzenie bezpošrednich w yborów merów, zachowanie n a dotychczasowym poziom ie oswiaty m niejszošci narodow ych, przyjęcie nowej redakcji ustaw y o m niejszošciach. Ponadto przedstawiciel partii m ial objąč stanowisko w icem inistra sprawiedliw osci i w icenaczelnika pow iatu wilenskiego. Tom aszewski w yrazal jed n ak w ątpliwošci со do trw aíosci um owy, со w ynikalo m .in. z faktu, iž do większošci koalicji brakow alo 1 glosu221. W konsekwencji poglębiającego się kryzysu politycznego prem ier Algirdas Bra­ zauskas 1 czerwca 2006 r. zložyl rezygnację222. N owy rząd n a ežele z G edim inasem Kirkilasem zostal pow olany 4 lipca. Koalicja skladala się z LPSD, LLZCh, ZLiC, PDO. AWPL poparla jego powstanie. Lącznie m ögt on liczyč n a 53 glosy. W sparlo go jed n ak jeszcze kilku pojedynczych poslów, a opozycja zajęta stanowisko um ožliwiające jego powolanie. Z a glosy Akcji podtrzym ano wczesniejsze zobowiązania, z tym, že zaproponowano stanowisko wiceministra w resorcie oswiaty, rolnictwa bądz gospodarki. Zapow iedziano tež n a 2007 r. zwiększenie finansow ania szkolnictwa m niejszošci narodow ych о 10%223. Tomaszewski podkrešlal, iž w porów naniu do koalicji z 2000 r., uzyskano wyžszą rangę, gdyž polskie postulaty zostaly w lączone do oficjalnego program ų rządu, wczešniej zaš byly tylko um ieszczone w aneksie224. AWPL 19 lipca postanow ilo ubiegač się o stanowisko w icem inistra ošwiaty i n a to stanowisko zglosilo Jozefą Kwiatkowskiego225. Prem ier Kirkilas wydat jed n ak za-

220m ak, Litwa. Marszatek Sejmu odwolany, „Gazeta Wyborcza”, 12 kw ietnia 2006; R. Mickiewicz, Zaproszenie día AWPL, „Kurier Wileñski”, 21 kwietnia 2006.

221 Tenze, Koalicja w koalicji, „Kurier Wileñski”, 27 kwietnia 2006; A. Akiñczo, AWPLpodpisala wstępne porozumienie o udziale w rządzącej koalicji, „Magazyn Wileñski”, maj 2006.

222 R. Mickiewicz, Brazauskas do dymisji, „Kurier Wileñski”, 1 czerwca 2006; J. J. Komar, Rząd Litwy pada pod aferami, „Gazeta Wyborcza”, 1 czerwca 2006.

223 Inf. wl., O większy „koszyezek ueznia”, „Tygodnik Wileñszczyzny”, 22-28 czerwca 2006; R. Mickiewicz, Socjaldemokrata za drugim podejsciem, „Kurier Wileñski”, 5 lipca 2006; R. M., Twarzq do ludzi, „Kurier Wileñski”, 14 lipca 2006; T. Andrzejewski, Ugrač na waženiu się glosów, „Tygodnik Wileñszczyzny”, 20-26 lipca 2006. 224 R. Mickiewicz, Mamy rząd, „Kurier Wileñski” 19 lipca 2006; A. Akiñczo, Polska partía będzie míala dwa stanowiska w rządzie, „Magazyn Wileñski”, lipiec 2006. 225 R. M ickiewicz, Kwiatkowski na wiceministra oswiaty, „K urier W ileñski”, 21 lipca 2006; Inf. wl., /. Kwiatkowski kandydatem na wiceministra oswiaty, „Tygodnik W ileñszczyzny”, 20-26 lipca 2006. —

—

= —

—

-

-

~

277 -

Rozdzial V

rządzenie, by m inistrow ie i wiceministrowie reprezęntowali tą šam ą partię. Oswiata zostala obsadzona przez socjaldemokratów, a Akcja związžtna byla z LLZCh. Nie bylo takže w oli politycznej d o uregulow ania tej kw estii, przez co k àn d y d atu ra Kwiatkowskiego upadla. Obecnošč w strukturach rządowych przedstawicieli polskiej partii budzila szereg kontrowersji. Jeden z liderów konserwatystów, Jurgis Razma, apelowal 24 lipca do prem ierà, by nie desygnowal przedstawiciela Akcji n a stanowisko wicenaczelnika pow iatu wilenskiego, gdyž jak uzasadnil pow strzym aloby to rozwój szkól litewskich. Pierwszym Polakiem, który wszedl do nowej adm inistracji byl Czeslaw Okihczyc, sygnatariusz A ktu Niepodleglošci. Zostal o n 24 lipca spotecznym doradcą prem ierà ds. kontaktów z sąsiednim i panstw am i226. N a stanowisko wicenaczelnika pow iatu wilenskiego, 26 lipca 2006 r. wyznaczony zostal Czeslaw Olszewski, dotychczasow y zastępca kierow nika adm inistracji rejonu wilenskiego227. W jego kom petencjach w brew oczekiw aniom nie znalazla się kw estia zw rotu ziem i, tylko n ad z ó r n a d budow nictw em i o broną cyw ilną228. Jednoczešnie nieprzyjęta zostala kandydatura Beaty Maluszyckiej n a stanowisko wicem inistra gospodarki. Jak tw ierdzil Tomaszewski, wynikalo to z forsowania na to miejsce przez Prunskienė swego doradcy, Polaka, Eryka Poczobuta. W związku z zaistnialą sytuacją poslowie AWPL zagrozili wyjsciem z koalicji229. Po spotkaniu poslów Akcji z prem ierem Kirkilasem uzgodniono, že Polacy pozostaną w koalicji. Zaproponowano, že utw orzone będzie stanowisko doradcy prem ierà ds. mniejszošci narodowych, w którego gestii bylaby oswiata, zw rot m ienia, stosowanie języka. Z apow iedziano jednoczešnie w ystąpienie z dotychczasowej frakcji sejm ow ej230. W konsekwencji po dwóch tygodniach LLZCh zaproponowalo dia AWPL stanowisko w icem inistra spraw zagranicznych oraz doradcy m inistra gospodarki. W aldem ar Tomaszewski uznal więc, iž pryncypialna postaw a przyniosla efekty i zwiększenie oferty dia partii polskiej231.

226 R. Mickiewicz, Okinczyc w rzqdzie, „Kurier Wilehski”, 25 lipca 2006. Jak wyjasnial Czeslaw Okihczyc, powolanie go nie wynikalo z poparcia AWPL, tylko jego pozycji spolecznej. Niemniej w pewnym stopniu wpisalo się w kontekst obejmowania wysokich stanowisk przez Polaków w wyniku wejscia Akcji do koalicji. Naležy takže uwzględnič fakt, iž Okihczyc w lutym 2009 r. zostal powolany na spolecznego doradcę przez kolejnego premierà Andriusa Kubiliusa. Zostal więc jedynym Polakiem z poprzedniej ekipy wladzy, który funkcjonowal w strukturach nowego rządu. Cz. Okihczyc, Do Warszawy w trzy godziny (wywiad przeprowadzony przez M. Ikonowicza), „Przegląd”, 3 wrzesnia 2006; BNS, Czeslaw Okinczyc spolecznym doradcą Kubiliusa, „Kurier Wilehski”, 13 lutego 2009. 227 Inf. wl., Cz. Olszewski wicenaczelnikiem powiatu, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 27 lipca-2 sierpnia 2006. 228 R. Mickiewicz, Wbrew oczekiwaniom, „Kurier Wilehski”, 25 sierpnia 2006; Cz. Olszewski, „Wiele zawdzięczam dobrym ludziom” (wywiad przeprowadzony przez K. Adamowicz), „Kurier Wilehski”, 11-13 listopada 2006. 229 W. Masenas, Premier spotyka się z liderem AWPL, „Kurier Wilehski”, 3 sierpnia 2006. 230 Inf. wl., BNS, „Nie jestesmy turystami”, „Kurier Wilehski”, 4 sierpnia 2006; A. Akinczo, AWPL będzie miala stanowisko doradcy premierà, „Magazyn Wilehski”, sierpien 2006. 231 R. Mickiewicz, Stanowisko wiceministra dia Polaków, „Kurier Wilehski”, 19-21 sierpnia 2006; =

278

...........................

Uwarunkowania iproces ksztaltowania reprezentacjiparlamentarne}polskich ugrupowan...

Pomimo pewnych oporów prezydenta Valdasa Adamkusa wobec kandydatury na wiceministra spraw zagranicznych, Jaroslawa Niewierowicza232, pracuj^cego w MSZ jako III sekretarz w D epartam encie Unii Europejskiej, do 18 w rzesnia stopniowo wszyscy przedstawiciele Akcji obj^li swe stanowiska. Doradc^ premierà zostal Tadeusz Andrzejewski, a m inistra gospodarki Beata Maluszycka233. Pomimo, iz nie zajmowali oni pierw szoplanowych stanow isk podj^li szereg inicjatyw n a rzecz podniesienia statusu m niejszosci polskiej234. W polowie 2007 r., Cz. Olszewski zlozyl rezygnacj? Inf. wl., PAP, Pryncypialnosc si? optatila, „Kurier Wilenski”, 25 sierpnia 2006; A. Akinczo, Partiapobka uzyskala kolejne dwa stanowbka rzqdowe, „Magazyn Wilenski”, wrzesien 2006. 232 BNS, „To jest zawodowy dyplomata”, „Kurier Wilenski”, 1 wrzesnia 2006; R. Mickiewicz, Prezydenta nieprawidlowo zrozumiano, „Kurier Wilenski”, 5 wrzesnia 2006; Президент сомневается в кандидатуре Избирательной акции поляков,,Литовскій Курьеръ”, 7-13 сентября 2006; М. Kislowski, Dyplomata, „Magazyn Wilenski”, grudzien 2006. 233 R. M., Kolejny Polak w adminbtracji rzqdowej, „Kurier Wilenski”, 20 wrzesnia 2006; Inf. wl., Rozmowy sfinalizowane, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 21-27 wrzesnia 2006; T. Andrzejewski, Gdybypoprzednie rzqdy przysluchiwaly si? zqdaniom AWPL, takiej sytuacji by nie bylo (wywiad przeprowadzony przez K. Adamowicz), „Kurier Wilenski” 7-10 kwietnia 2007. 234 Po czterech miesi^cach sprawowania funkcji wskazywali oni na pozytywne efekty swych dzialan. Jaroslaw Niewierowicz mówil „Nasze ministerstwo wyst^pilo do rz§du z propozycj^ wprowadzenia zmian, pozwalaj^cych na pisanie nazwisk mniejszosci narodowych w pisowni oryginalnej. Wydaje si§, ze w rz^dzie w tej sprawie mamy nastawienie pozytywne. Prawdziwym jednak testem w tej sprawie b^dzie glosowanie nad zmianami ustaw w Sejmie”. Tadeusz Andrzejewski wskazywal „Naszym obowi^zkiem jest, by do wladz politycznych dotarla petna i wiarygodna informacja oraz argumenty, bronzee racji bylych wlascicieli [ziemi]. Glównym z nich jest pròba przekonania rz^dz^cych polityków, ze final reformy rolnej w stolicy i wokól niej nie moie mijac si§ z zalozonym od pocz^tku celem reformy reprywatyzacyjnej - zwrócenia ziemi prawowitym wlascicielom. A wiasnie w Wilnie i niektórych miejscowosciach podwilenskich taki scenariusz jest planowany przez niektórych polityków i urz^dników. To, ze takie decyzje nie zapadly na najwyzszym szczeblu, wynika z postawy przedstawicieli AWPL w Sejmie i strukturach rz^dowych. (...) Pozytywnie w kancelarii premierà zostala zaopiniowana sprawa terenów rekreacyjnych pod Wilnem. Chodzi о to, ze Rada samorz^du rejonu wilenskiego w wielu przypadkach zatwierdzila poszczególne terytoria jako obiekty rekreacyjne. Poprzednie wladze powiatu nie chcialy ich uznac, powoluj^c si§ na pewne akty prawne, które juz utracily sw$ moc. Wskutek interwencji w kancelarii premierà uzyskalismy wykladni^ prawn$, na któr^ mozemy si§ powolac w orzekaniu owych terenów za rekreacyjne”. Zakres obowi^zków Beaty Maluszyckiej bezposrednio nie wplywal na polozenie mniejszosci polskiej. Miai on jednak pewne oddzialywanie posrednie. Stwierdzala ona „jestem odpowiedzialna za koordynowanie spraw UE i rynku wewn^trznego oraz pomocy strukturalnej UE. W tym celu (...) zostalam wl^czona do grupy roboczej ministerstwa gospodarki Republiki Litewskiej ds. rozpatrywania skarg, dotycz^cych dzialan lub zaniedban Litewskiej Agencji ds. Pomocy Przedsi^biorstwom, a takze zwi^zanych z ocen§ i selekcj^ wniosków о otrzymanie pomocy z fimduszy strukturalnych, pomocy na wykonanie projektów z zakresu energetyki, turystyki i przedsi^biorczosci”. Natomiast Czeslaw Olszewski stwierdzal „na dwa dni przed zatwierdzeniem mnie na tym stanowisku, zostaly rozdzielone fimkcje zast^pców: dostalem piecz? nad sprawami budownictwa i obrony cywilnej. Ten manewr wladz trudno nazwac zbiegiem okolicznosci. Miai on raczej na celu wyeliminowanie przedstawiciela AWPL z mozliwosd decydowania о uczciwym zwrocie wlascicielom b$dz spadkobiercom ich ojcowizny. Mimo wyprzedzaj^cego taktycznego wybiegu nie opuszczam r^k. Dwa razy miesi^cznie przyjmuj? petentów. Te wizyty s§ zdominowane —

—

...-

----

- -

279 =

Rozdzial V

z funkcji. Na jego miejsce 20 sierpnia pow olano Grzegorza Saksona235. Nast^pnie 5 stycznia 2009 r. zostal on wicedyrektorem adm inistracji säm orz^du W ilna236. Rz^d Gediminasa Kirkilasa funkcjonowal do 26 listopada 2008 r. Poniimo, ze wiele zgloszonych przez AWPL postulatöw nie zostalo zrealizowanych, jak zakonczenie zwrotu ziemi, przyj^cie ustawy o pisowni nazwisk, W aldemar Tomaszewski wysoko ocenial efekty koalicji. Podkreslal, iz przyj^to budzet przychylny dla mniejszosci narodowych i Wilenszczyzny. Zwi^kszono dofinansowanie placöwek oswiatowych o 10%, co np. na 2008 r. stanowilo 10,3 m in Lt. Przeznaczono srodki celowe poza budzetam i samorz^döw na szpital w Niemczynie (2,5 min), dom opieki w Podbrzeziu (1,05 min), Gimnazjum im. Sniadeckiego w Solecznikach (0,7 m in), szpitale w Rzeszy i Czarnym Borze (0,8 min), przychodni^ lekarsk^ w Solecznikach (0,38 min). W dniu 19 czerwca 2007 r. rz^d wydal zezwolenie na utw orzenie i prow adzenie ksztalcenia w W ilnie przez fili§ Uniwersytetu w Bialymstoku. Przyj^to popraw kf, ze ziemia w m iastach dzierzawiona przez flrmy i organizacje m a podlegac zwrotowi237. Niemniej zmniejszyla si? w Sejmie reprezentacja AWPL. W grudniu 2007 r., Leokadia Poczykowska, posel i wiceprzewodnicz^ca Akcji, wyst^pila z partii. Jako pow öd wskazywala niem oznosc porozumienia si^ z przewodnicz^cym Tomaszewskim238. L^cznie w kadencji postowie wybrani z listy AWPL podj^li 0,53% inicjatyw legislacyjnych239. Tabela 17. Aktywnosc legislacyjna postow Polaköw w kadencji Sejmu 2004-2008 Dzialanie

Leokadia

Waldemar

Poczykowska

Tomaszewski

Razem

Projekt ustawy (jstatymo projektas)

7

12

19

Projekt uchwaly (Nutarimo projektas)

1

3

4

Uzasadnienie (Aiškinamasis raštas)

3

9

12

45

31

76

Wariant poröwnawczy (Lyginamasis variantas)

5

8

13

Projekt komitetu (Komiteto išvados projektas)

0

1

1

Poprawki do projektöw (Pasiūlymas)

wlasnie « g o lg o tą» ze zwrotem ziemi. Ludzie przychodzą w nadziei na moją pomoc. Jest mi bardzo przykro, že pröcz doradzania niewiele mogę wskörac”. Rok 2006 - rokiem odpowiedzicdnych wyzwan, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 28 grudnia 2006-3 stycznia 2007. 235 G. Sakson, Trzy pytania do... (wywiad przeprowadzony przez S. Tarasiewicza), „Kurier Wilenski”, 11-13 sierpnia 2007; G. Sakson, »Zyczylbym wszystkim spokojnych czasöw”... (wywiad przeprowadzony przez H. Mazula), „Magazyn Wilenski”, styczen 2008. 236 S. Tarasiewicz, G. Sakson, Nowy wicedyrektor... 237W. Tomaszewski, W przyszlošci tyle będziemy mieli Ojczyzny, ile zostanie nam ojcowizny (wywiad przeprowadzony przez K. Adamowicz), „Kurier Wilenski”, 29 grudnia 2007-2 stycznia 2008. 238 R. M., Leokadia Poczykowska opušcila AWPL, „Kurier Wilenski”, 9 stycznia 2008; http://www.mfopol.lt/pl/naujienos/detail.php?ID=1018 239http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_smn_akt.seim_nar_dok_rys?p_kad_ses=k58cp_start=2004+11+15&p_end=2008+11+16&p_asm_id= =

280

------------------

—

■

~

Uwarunkowania i proces ksztaltowania reprezentacji parlamentarnejpolskich ugrupowari... Projekty rezolucji (Rezoliucijos projektas)

1

0

1

Projektošwiadczenia (Pareiškimo projektas)

0

1

1

Projekt statutu (Statuto projektas)

2

0

2

64

65

129

Razem

Zrödla:http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_smn_akt.seim_nar_dok_rys?p_asm_id=38371&p_ start=2004%2011 %2015&p_end=2008%2011 %20168cp_kad_ses=k58rp_forma= http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_smn_akt.seim_nar_dok_rys?p_asm_id=237058cp_ start=2004%2011 %20158cp_end=2008%2011 %20168cp_kad_ses=k58cp_forma= Tabela 18. Aktywnosc postöw Polaköw podczas plenarnych posiedzen Sejmu w kadencji 2004-2008 Pose!

Obecnošč na plenarnych posiedzeniach

Procent od ogotu

Udzialw dyskusji

Procent od ogotu

Leokadia Poczykowska

304

94,70

8

0,05

WaldemarTomaszewski

276

85,98

32

0,20

Žr6dla:http://www3.ks.lt/pls/inter/w5_smn_akt.seim_nar_lank?p_kad_ses=k5&p_start=2004+11+15&p_end=2008+11+168cp_asm_id= 8cp_var= http://www3drs.lt/pls/ inter/w5_smn_akt.seim_nar_kalb?p_kad_ses=k5&p_start=2004+11+15&p_end=2008+11+168cp_asm_id=8ф_ѵаг=

2.4. Kadencja 2008-2012. Zwiększenie reprezentacji W wyborach, 12 paždziernika 2008 r., AWPL postanowila brač udzial samodzielnie. Porozum iano się jed n ak z kilkom a spolecznym i organizacjam i bialoruskim i i rosyjskimi о kandydow aniu ich dzialaczy z list Akcji. W ym ieniono jednak partnera politycznego. W m iejsce p artii Związek Rosjan Litwy zaw arto um ow ę o sojuszu z Aliansem Rosjan. Liczono n a wprow adzenie 7-8 postöw240. Po raz pierw szy postanowiono wystawic pelną 141 osobową listę wyborczą i zwiększyč do 24 liczbę kandydatöw w okręgach jednom andatow ych. Na lišcie bylo 109 Polaköw, 20 Rosjan, 5 Litwinöw, 4 U kraincöw i 3 Biatorusinöw241. W aldem ar Tomaszewski Podkrešlat „Akcja W yborcza Polaköw n a Litwie jest faktycznie postrzegana jako najbardziej silna i konsekw entna partia polityczna reprezentująca interesy m niejszošci narodowych. W ięc nie dziwnego, že röw niez Rosjanie i B iatorusini w tych w yborach będą nas popierali”242. Pewne zaskoczenie stanowilo kandydowanie Stanistawa Kor-

240 Z. Zdanowicz, Waldemar Tomaszewski liczy na sukees AWPL w wyborach parlamentarnych, „Kurier Wilenski”, 22 lipea 2008. Reprezentujący socjalliberalöwposet Wactaw Stankiewicz pozytywnie ocenial wspoldzialanie Aliansu Rosjan z Akcją Wyborczą. Stwierdzal on „Dzisiaj taka wspölpraca ma sens - nie będą rozpraszač się glosy wyborcöw”. Вацлав Станкевич: „Из политики не ухожу”, „Литовскій Курьеръ”, 11-17 сентября 2008. 241 Избирательная акция поляков, „Литовскій Курьеръ”, 25 сентября -1 октября 2008. 242 R. Mickiewicz, Polacy zatwierdzili listę kandydatöw na wybory do Sejmu RL, „Kurier Wilenski”, 27 sierpnia 2008. 281 -

Rozdzial V

czynskiego, bylego jednego z lideröw ZPL, ktöry w latach 1995-1997 reprezentowal w samorządzie W ilna LDPP. Umieszczony on zostal n a 75 miefscu listy Akcji. W srod kandydatöw bylo 3 z doswiadczeniem parlam entarnym . N a 1 m iejscu uniieszczono W aldem ara Tomaszewskiego, n a 3 Irinę Rozową (wybraną w 2004 r. z listy Zvviązku Partii Chlopskiej i Nowej Dem okracji), na 11 Jana M incewicza243. O graniczenia w prow adzone przez ordynację w yborczą sprzyjaly AWPL. Zakazano em isji reklam w telewizji i radiu. Z abroniono row niez wręczania rožnego rodzaju gadzetöw j ak np. dlugopisy. O krešlono to zakazem przekupywania wyborcy244. O graniczenie m ozliwych w ydatköw bylo korzystne dla Akcji, gdyž zawsze prow adzila o n a došč skrom ne kam panie w yborcze. N ow a ordynacja zm uszala rowniez konkurencję do ograniczenia wydatköw. AWPL w kam panii tradycyjnie postawila na bezpošrednie kontakty z elektoratem. Lącznie zorganizowano ponad 500 spotkan wyborczych245. N a listę Akcji oddano 59237 glosöw. Stanowilo to 4,79% i dawalo 8 pozycję246. W okręgach jednomandatowych na kandydatöw Akcji oddalo glos 58973 obywateli247. Liczba wyborcöw wzrosla w okręgu wielom andatowym о 13935, а w jednom anda­ towych о 16871 osöb. W plynęla n a to konsekw entna strategia budow y w izerunku partii, jako glöwnego reprezentantą m niejszošci narodowych, ale otwierającego się tež n a potrzeby spolecznošci litewskiej. Efekty przyniosla rowniež taktyka spotkan bezpošrednich i mobilizacja elektoratu poprzez wystawienie, jako jednej z 4 partii na Litwie pelnej listy oraz zwiększenie liczby kandydatöw w okręgach jednomandatowych. W pierwszej turze w ybrany zostal w okręgu wilensko - solecznickim W aldem ar Tomaszewski, na ktörego zaglosowalo 13828 osöb, со stanowilo 65,51%. Naležy zauwazyc, že byl to jeden z najlepszych wyniköw w kraju, pom im o tego, iž w srod j ego 9 konkurentöw , bylo 4 Polaköw248. Tylko w 3 okręgach glosowanie rozstrzygnięto w pierwszej turze249. D o drugiej tu ry przeszlo 4 kandydatöw Akcji250. Udzielono poparcia takže niektörym kandydatom reprezentującym inne partie251. Ostatecznie

243 Ogölna lista rtr 8 kandydatöw z ramienia AWPL w wyborach do Sejmu RL, „Kurier Wilenski”, 27-29 wrzesnia 2008.

244 Cz. Paczkowska, Powiew przedwyborczej jesieni, „TygodnikWilenszczyzny”, 12-18 sierpnia 2008; Z. Vaigauskas, „Wyborysq zloionym i notorycznie powtarzajqcym się procesem”(wywiad przeprowadzony przez S. Tarasiewicza), „Kurier Wilenski”, 7 pazdziernika 2008. 245 В. Томашевский, Дорогие избиратели!, „Литовскій Курьеръ”, 9-15 октября 2008. 246 http://www.vrk.lt/2008_seimo_rinkimai/output_lt/rezultatai_daugiamand_apygardose/ rezultatai_daugiamand_apygardose 1turas.html 247http://www.vrk.lt/2008_seimo_rinkimai/output_lt/rezultatai_vienmand_apygardose/ rezultatai_vienmand_apygardoselturas.html 248http://www.vrk.lt/2008_seimo_rinkimai/output_lt/rezultatai_vienmand_apygardose/ rezultatai_vienmanate_apygarda6860aktyvumasdesclturas.html 249 R. Mickiewicz, Litwa raczej na prawo, „Kurier Wilenski”, 14 pazdziernika 2008. 250 Tadeusz Andrzejewski, Michat Mackiewicz, Jaroslaw Narkiewicz, Leonard Talmont. 251 Rada Naczelna AWPL przyjęta, 17 pazdziernika 2008 r., odezwę w ktörej stwierdzano „prosimy о poparcie kandydatöw partii Rolandasa Paksasa « P o rzą d ek i Sprawiedli-

282

..........■

-

------------------------------

Uwarunkowania iproces ksztaltowania reprezentacjiparlamentarnejpolskich ugrupowan...

w drugiej turze zostalo wybranych dwöch poslow reprezentujących AWPL. W szyrwincko - w ilenskim wygral M ichal Mackiewicz, ktöry uzyskal 10230 giosow, czyli 58,84%252. N atom iast w w ilensko - trockim w ybrano Jaroslawa Narkiew icza, n a ktörego zaglosowalo 9216 osöb, со stanowilo 69,82%253. Po raz pierw szy o d 1996 r. Akcja zwiększyla swoją reprezentację uzyskując 3 poslöw. Przewodnicząca Aliansu Rosjan, Tamara Lochankina, pom im o niezdobycia przez jej ugrapow anie m andatu w sojuszu z AWPL, pozytywnie ocenila w yniki kampanii. Stwierdzila „Nam zabraklo tylko 0,2%. To wystarczająco wysoki rezultat, swiadectwo tego, že mniejszošci narodowe stają się realną šilą. Przeanalizowawszy sytuację, mogę powiedziec, že m y nie pom ylilišm y się w najwazniejszym - w w yborze partnera. AWP[L] lączy nie politycznych kom binatoröw, a ludzi posiadających wspolny cel, niezawodnych i wiernych. M y będziem y kontynuow ac w spolną pracę”254. Do Sejmu nie weszli tež byli poslowie Polacy. Jan Mincewicz kandydujący z AWPL w wilenskiej dzielnicy Justyniszki otrzym al 2137 giosow (9,78%), со dawalo 6 miejsce255. Leokadia Poczykowska ubiegala się о w ybör reprezentując Litewski Ludowy Związek C hlopski w okręgu szyrwincko - wilenskim. Glos n a nią oddaly 904 osoby (4,11%) i uplasowata się n a 7 m iejscu. W tym sam ym okręgu о w ybor ubiegat się sygnatariusz A ktu N iepodleglošci Zbigniew Balcewicz w ystaw iony przez Front. Zaglosowaly n a niego 662 osoby (3,0 1%)256. Liczba poslow Polakow zwiększyta się gdy 18 listopada 2008 r., m andat zložyla Daiva Tam ošiūnaitė w ybrana z listy Partii W skrzeszenia N arodowego257. N a jej m iejsce tego sam ego dnia wszedl A leksander Sacharuk, k tö ry wczesniej przegral w drugiej turze walkę о m andat z Jaroslawem N arkiew iczem w okręgu w ilensko - trockim . W Sejm ie zasiadio w ięc 4 postow Polakow. Stanowilo to znaczący w zrost w stosunku do poprzedniej kadencji, kiedy byto tylko 2 parlam entarzystöw tej narodowosci. W Sejmie poslowie Akcji postanow ili bye w opozycji do koalieji sformowanej przez Związek Ojczyzny - Litewskich Chrzešcijanskich Demokratow, Partię W skrzew o s c » , z ktorą owocnie wspolpracujemy w samorządzie m. Wilna. Popieramy takže prezes partii chlopskiej Kazimirę Prunskienė, ktora uznata za btąd nieutworzenie wspölnej listy z AWPL i obecnie widzi potrzebę i mozliwosc powotania wspölnej frakcji w przysztym Sejmie”. W. Tomaszewski, Odezwa Rady Naczelnej Akcji Wyborczej Polakow na Litwie, „Kurier Wilenski”, 24 paždziernika 2008. 252 http://www.vrk.lt/2008_seimo_rinkimai/output_lt/rezultatai_vienmand_apygardose2/ rezultatai_vienmanate_apygarda6934aktyvumasdesc2turas.html 253 http://www.vrk.lt/2008_seimo_rinkimai/output_lt/rezultatai_vienmand_apygardose2/ rezultatai_vienmanate_apygarda6982aktyvumasdesc2turas.html 254 T. Лоханкиш: поем выборов жизнь продолжается, „Литовскій Курьеръ”, 13-19 ноября 2008. 255 http://www.vrklt/2008_seimo_rinkimai/output_lt/rezultatai_vienmand_apygardose/rezultatai_vienmanate_apygarda6877aktyvumasdesclturas.html 256 http://www.vrk.lt/2008_seimo_rinkimai/output_lt/rezultatai_vienmand_apygardose/rezultatai_vienmanate_apygarda6859aktyvumasdesclturas.html 257 http://www3.1rs.lt/docs3/kad6/w6_istorija.show6-p_r=6113 &p_k= 18cp_a=58cp_asm_ id=53928.html 283 =

Rozdzial V

szenia Narodowego, Ruch Liberalny Republiki Litewskiej oraz Związek Liberalów i C en tru m 258. Podczas glosowania n ad kandydaturą prem ierà A ndriusa Kubiliusa wstrzym ali się od giosu259. Poslowie AWPL, wstąpili początkowo do Parlàm entarnej G rupy Mieszanej (18 listopada 2008 - 20 listopada 2008), gdzie Tomaszewski zostal wiceprzewodniczącym , a następnie weszli do Frakcji Partii Porządek i Sprawiedliwošč. M ichal M ackiewicz zostal czlonkiem K om itetu Praw Czlowieka (18 -1 9 listopad 2008), K om itetu ds. Zdrow ia (20 listopada 2008 - 16 grudnia 2009), Kom itetu Spraw Zagranicznych (17 grudnia 2009 - 16 listopada 2012) oraz Kom i­ tetu ds. Europejskich (18 listopada 2008 - 29 m arca 20IO)260. Jaroslaw Narkiewicz zostal czlonkiem Kom itetu Oswiaty, Nauki i Kultury261. W aldem ar Tomaszewski zaš K om itetu Bezpieczenstwa Panstwowego i O brony262. N atom iast Aleksander Sacharuk wstąpil do Frakcji W skrzeszenia Narodowego, gdzie w okresie 9 grudnia 2008 - 9 wrzesnia 2009 pelnil funkcję wiceprzewodniczącego. Następnie 10 w rzesnia 2009 r. przeksztalcila się ona we Frakcję Jedna Litwa. W d niu 19 stycznia 2010 r., zostal jej przew odniczącym i p elnil tą funkcję do 12 kw ietnia 2010 r. W dniu 13 kw ietnia 2010 r. przeksztalcila się ona we Frakcję Partii Chrzešcijanskich Demokratów. Wchodzil w jej sklad do korica kadencji. Początkowo naležal do Kom itetu Bezpieczenstwa Panstwowego i O brony (20 listopada 2008 14 m arca 2011), a następnie w szedi do K om itetu Ekonom ii (15 m arca 2011 - 16 listopada 2012)263. Początek kadencji charakteryzowal się nieprzychylnym i wobec polskich parlam entarzystów dzialaniam i i probą uniem ožbw ienia objęcia przez nich mandatów. Posel Związku Ojczyny, Gintaras Songaila, wystąpil do Glównej Komisji Wyborczej z zarzutem , iž M ichal M ackiewicz i W aldem ar Tom aszewski zataili w ankietach kandydatów fakt posiadania Karty Polaka. W ten sposób w edlug niego m ieli ukryč swe zobow iązania wobec obcego panstwa. W nioskowal więc, že m ając Kartę p o ­ slowie naruszyli Konstytucję będąc praw nie zaležnym o d innego kraju. Po kilku posiedzeniach GKW, 16 listopada zezwolila poslom Akcji n a zloženie slubowania i rozpoczęcie pracy. Jednoczešnie zalecając Sejm ow i i prezydentow i Valdasovi Adam kusowi, by wystąpili do Sądu Konstytucyjnego z zapytaniem , czy posiadanie Karty j est rów noznaczne z zobow iązaniam i wobec obcego panstw a264.

258 http://www.nedelia.lt/news-lt/6413-izbiratelnaja-akcija-poljakov-litvy-ostanetsja-v.html 259 A. Akiriczo, Andrius Kubilius - ponownie premierem, „Magazyn Wilenski”, grudzien 2008. 260 http://www3.1rs.lt/docs3/kad6/w6_istorija.show6-p_r=61138cp_k=l&p_a=58cp_asm_ id=53909.html

261 http://www3.1rs.lt/docs3/kad6/w6_istorija.show6-p_r=61138cp_k=l&p_a=5&p_asm_ id=12253.html 262 http://www3.1rs.lt/docs3/kad6/w6Jstorija.show6-p_r=6113&p_k=l&p_a=5&p_asm_id=23705.html 263 http://www3.1rs.lt/docs3/kad6/w6_istorija.show6-p_r=6113&p_k= 1&p_a=5&p_asm_ id=54008.html 264 W. Janczys, Konserwatysta wqtpi w lojalnošč polskich poslów wobec Litwy, „Kurier Wilenski”, 6 li­ stopada 2008; R. Mickiewicz, Karta Polaka na celowniku Glównej Komisji Wyborczej, „Kurier Wileriski”, 15-17 listopada 2008; S. Tarasiewicz, Sejm nowej kadencji zložylprzysięgę i rozpocząlpracę, =

284

=

=

-

Uwarunkowania i proces ksztaltowania reprezentacji parlamentarnejpolskich ugrupowan...

W. Tomaszewski uznat, iž celem pröby uczynienia problem ų bezpieczenstwa panstwa z faktu posiadania K arty jest „zastraszenie spolecznošci polskiej, upokorzenie jej i oslabienie jej wplywöw. (...) Jest to reakcja n a wynik wyboröw parlam entarnych, w ktörych wypadlism y dobrze: po raz pierw szy bylišmy o wlos o d przekroczenia 5-procentowego progų wyborczego i zwiększylišmy swą reprezentację. Niektörych nacjonalistöw wprawilo to w szal. Nie m ogą darowac, že nasze pozycje nie stabą, lecz się wzmacniają”265. Podobną opinię wyražal Maciej Ptažynski, prezes Stowarzyszenia „Wspölnota Polska”, ktöry stwierdzat „Uwazamy to za ew identną wrogosc względem spolecznošci polskiej na Litwie, co jest röw noznaczne z tym , by zastraszyč polską spotecznošč do nieprzyznaw ania się do swych narodow ych korzeni”266. W dniu 25 listopada 2008 r. K om itet Oswiaty, N auki i K ultury stosunkiem gtosöw 8 za, przy 2 przeciwnych podjąt uchwatę o wyborze Jarostawa Narkiewicza na wiceprzewodniczącego. Jednakže 27 listopada Sejm nie zatwierdzil jego kandydatury. Za gtosowato 29 poslow, przeciwko 2 7,29 w strzym ato się od gtosu. N atom iast by gtosowanie skoriczyto się dla niego pozytywnie powinien uzyskač ponad 50% gtosöw parlamentarzystow biorących udziat w gtosowaniu. Przeciwko niem u wystąpili przede wszystkim postowie Związku Ojczyzny, zarzucając m u, že co praw da nie posiada Karty Polaka, ale potencjalnie m ože ją uzyskač267. Dziatanie to spotkato się z krytyką parlam entarzystow opozycyjnych. Przedstawicielka PP Loreta G raužinienė uznata to za przejaw postaw izolacjonistycznych i ignorow anie m niejszošci narodowych. N atom iast poset PiS Valentinas M azūrom s, zaproponow al rządzącej koalicji by sporządzila wykaz stanowisk zakazanych dla rožnych narodow osci268. Kwestia Karty Polaka wywotywata szereg wątpliwošci prawnych. Sejm, w wyniku inicjatywy postą G. Songaily, przyjąt 19 lutego 2009 r., projekt uchw aty o skierowan iu sprawy do Sądu Konstytucyjnego. O statecznie jed n ak projekt ten parlam ent 11 czerwca odrzucil. W. Tomaszewski decyzję tą uznat za przegraną nacjonalizm u269. „Kurier Wilenski”, 18 listopada 2008; (PAP), Sejm būda Kartę Polaka, „Trybuna”, 25 listopada 2008; Z. Stomkowski, Wydumane zarzuty, „Trybuna”, 22-23 listopada 2008; A. Akiriczo, Konserwatysta wqtpi w lojalnošč Polaköw wobec Litwy, „Magazyn Wilenski”, listopad 2008; W. Janczys, Sejm Litwy wqtpi w lojalnošč wlascicieli Karty Polaka?, „Kurier Wilenski”, 10 grudnia 2008; BNS, Lamiglowka -jak rozstrzygnqc sprawę Karty Polaka, „Kurier Wilenski”, 30 grudnia 2008. 265 PAP, Inf. wl., Wokölsprawy Karty Polaka, „TygodnikWilenszczyzny”, 25 listopada-1 grudnia 2008. 266 M. Ptažynski, Jestescie najsilniejszq wspölnotq polskq poza granicami Maderzy (wywiad przeprowadzony przez K. Adamowicz), „Kurier Wilenski”, 6 stycznia 2009. 267 Inf. wt., PAP, Parlament nie zatwierdzil kandydatury posla Polaka, „Kurier Wilenski”, 29 listopada-1 grudnia 2008; (ZS), Niepotrzebny spör, „Trybuna”, 13-14 grudnia 2008; A. Akinczo, Sejm nie zatwierdzil posla polskiej partii na kierownicze stanowisko, „Magazyn Wilenski”, grudzieri 2008. 268 p a p , Zawaiyla narodowošč, „Tygodnik Wileriszczyzny”, 2-8 grudnia 2008. 269 BNS, Sprawę Karty Polaka skierowac do Sqdu Konstytucyjnego, „Kurier Wilenski”, 6 lutego 2009; S. Tarasiewicz, Karta Polaka coraz bliiej Sqdu Konstytucyjnego, „Kurier Wilenski”, 21-23 lutego 2009; MBZ, PAP, Naši rodacy chętnie przyjmujq Kartę Polaka, „Nasz Dziennik”, 14 kwietnia 2009; PAP, Sqd Konstytucyjny nie będzie rozpatrywal Karty Polaka, „Kurier Wilenski”, 12 czerw­ ca 2009; A. Akinczo, Karta Polaka ujdzie temidzie, „Magazyn Wilenski”, lipiec 2009. 285 =

Rozdzial V

Niem niej G. Songaila zapowiedzial dalsze inicjatywy legislacyjne w t e j kwestii270. Jednoczešnie przewodniczący Komitetu Spraw ZagranicznychVAudronius Ažubalis, wyražal opinię, iž Karta Polaka m ože zagražač bezpieczenstwu Litwy271. ‘ Ponow nie zagadnienie to analizowano w kvvietniu 2011 r., gdy Sejm odrzucil projekt uchw aly posla G intarasa Songaily, zobowiązujący T rybunal Konstytucyjny d o oceny legalnošci tego d o k u m en tu n a terenie R epubliki Litewskiej. P odobne stanowisko wyrazil 14 stycznia 2012 r. europarlam entarzysta Vytautas Landsbergis ze Związku Ojczyzny, ktory wezwal rządzących konserw atystow do prawnej oceny posiadania Karty Polaka przez obywateli Litwy i ustalenia czy osoby te m ogą pelnič funkcje publiczne. Jako najlepsze rozwiązanie wskazywal rozpatrzenie tej kwestii przez Sąd Konstytucyjny272. N astępnie parlam ent zajmowal się tą problem atyką 19 kvvietnia 2012 r. Z inicjatywy grupy 10 poslow, m .in. Stasysa Šedbarasa, przewodniczącego K om itetu Prawa, V alentinasa Studnysa, przew odniczącego K om itetu Ošwiaty i Gintarsasa Songaily, rozpatryw ano projekt nowelizacji ordynacji wyborczej zakazującej w praktyce posiadaczom K arty Polaka ubieganie się o wyb 6 r do parlam entu, a tych, ktorzy juž byli w ybrani pozbaw iano by m andatu. D okum ent ten odrzucony zostal przew agą tylko 1 glosu. Z a jego przyjęciem glosow alo 27, przeciw ko 8 , a w strzym alo się 20 poslow. Nowelizacja dotyczylaby p o n ad 4 tys. obywateli Litwy. Leonard Talmont uznal te dzialanie za poszukiwanie wrogow wšrod Polakow w republice273. Konserwatyšci do kwestii legalnošci i zgodnošci z Konstytucją posiadania Karty wracali rowniež w požniejszym okresie274. Zapew ne m ialo to ksztaltowač negatyvvny klim at zarowno wobec mniejszošci polskiej jak i AWPL jako partii koalicji rządzącej. Po wyborze Waldemara Tomaszewskiego, do Parlamentu Europejskiego, 21 czerwca 2009 r. zložyl on m andat poselski. Na wakujące miejsce 15 listopada w okręgu wilensko - solecznickim przeprowadzono wybory uzupelniające. Wygral je, reprezentujący

270 S. Tarasievvicz, Karta Polaka znowu na politycznym stole, „Kurier Wilenski”, 4 sierpnia 2009. 271 Со z Kartę?, „Trybuna”, 17-18 paždziernika 2009; M. Ikonowicz, Jak Litwin z Polakiem..., „Przegląd”, 15 listopada 2009. 272 http://www.wilnoteka.lt/pl/artykul/karta-polaka-znow-na-celowmku Naležy zwrocič uwagę, iž V. Landsbergis, poddawal krytyce, przyjmowanie przez obywateli litewskich Karty Polaka, okrešlając ją jako element kulturowej ekspansji Rzeczypospolitej. Twierdzil, iž w dwuznacznej sytuacji jej przyjęcie stawia nie tylko poslow, ale rowniež žolnierzy i urzędnikow wszystkich szczebli. T. Bielecki, Byly przywodca Litwy: Zmiencie Kartę Polaka, „Gazeta Wyborcza”, 12 grudnia 2008. 273 PAP, Sejm nie ograniczyl praw posiadaczom Karty Polaka, „Kurier Wilenski”, 21-23 kwietnia 2012; Z. Ždanowicz, „Nie trzeba nas straszyč..!’, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 26 kwietnia-2 maja 2012; BNS, Битая карта, .Литовскій Курьеръ”, 26 апреля-2 мая 2012. Do polowy lutego 2013 r., Kartę Polaka otrzymalo 4979 obywateli RL. http://pl.delfi.lt/aktualia/ polska/wydano-100-tys-kart-polaka.d?id=60749717 274 http://ru.delfi.lt/news/politics/konservatory-iniciiruyut-obraschenie-v-ks-po-povodukarty-polyaka.d?id=61360095 http://ru.delfi.lt/news/politics/sejm-ne-budet-obraschatsyav-ks-po-povodu-karty-polyaka.d?id=61459978

= 286 ■

Uwarunkowania i proces ksztaltowania reprezentacjiparlamentarnejpolskich ugrupowan...

AWPL Leonard Talmont. O ddano n a niego 14020 glosow, со stanowilo 77,81 %275. Akcja nie tylko więc utrzym ala wielkošč swojej reprezentacji, ale rowniež zwiększyla się liczba wyborcow. W Sejmie Talmont wszedl do Frakcji Prawo i Sprawiedliwošč oraz zostal cztonkiem K om itetu A dm inistracji Panstwowej i Samorządow276. D ošč kontrow ersyjne zdarzenie związane bylo z poslem A leksandrem Sacharu k iem . Tylko 5 glosow zabraklo by zostal o n pozbaw iony 11 listopada 2010 r. m an d atu . N astąpilo to p o orzeczeniu, 27 paždziernika, Sądu K onstytucyjnego, že o n w ra z z p o s le m L in a se m K a raliu sem , n a ru sz y li K o n sty tu cję i z lam a li przysięgę277. D otyczylo to w yjazdu, w trakcie posiedzenia Sejm u, K araliusa n a w ycieczkę d o A zji, p o d c z a s g d y w ty m czasie S a c h a ru k g lo so w al jeg o k a rtą 11 razy. Z p o d ro ž y parlam en tarzy sta n a biežąco zam ieszczal zdjęcia n a jed n y m z p o rta li spoleczn o šciow ych, со przy czy n ilo się d o u jaw n ien ia ty ch dzialan . W k o n sek w en cji za o d w o la n ie m K araliusa zaglosow alo 89 p o slo w i m a n d a t stracil. N ato m iast za pozbaw ieniem m a n d a tu S acharuka gtos o d d ato 80 parlam en tarzy sto w i m a n d a t zachow al278. W edlug powszechnej opinii najbardziej niekorzystnym dla m niejszošci polskiej dokum entem przyjętym w tej kadencji Sejm u bylo uchw alenie 17 m arca 2011 r. Ustawy „O ošwiacie”. O krešlano ją naw et jako „dyskrym inującą”. Przew idyw ata o n a w szkolach m niejszošci narodow ych o d w rzešnia w klasach początkow ych prow adzenie p rzed m io tu poznaw anie šw iata p o litewsku, a w starszych klasach takže historii, wiedzy o spoleczenstvvie oraz geografu. O d 2013 r. ujednolicenie we wszystkich szkolach egzaminu z języka litewskiego, pom im o tego, že prowadzone one byly w rožnym wym iarze godzin. Nawet w przedszkolach w dražano obowiązkowe 4 godziny tygodniowo zajęč po litewsku. Powažnym zagroženiem byla optymalizacja sieci szkolnej, ktora w praktyce prowadzilaby do likvvidacji wielu placowek z polskim i rosyjskim językiem w ykladow ym . Zakladano bow iem , že w m iejscow ošciach, gdzie są m alo liczebne placowki z rožnym i językam i nauczania, tvvorzy się z nich jedną litewską. Z a ustawą glosowalo 76 poslow, 14 bylo przeciw, 29 się wstrzymalo. Odbylo się to po wielu protestach spolecznošci polskiej, m anifestacjach i zebraniu 60131 podpisow p o d w nioskiem o jej odrzucenie279. Um niejszalo to Standard praw

275 http://www.vrk.lt/2009_seimo_rinkimai/output_lt/rezultatai_vienmand_apygardose/ rezultatai_vienmanate_apygarda7125aktyvumasdesclturas.html 276http://www3.1rs.lt/docs3/kad6/w6_istorija.show6-p_r=6113&p_k= 1&p_a= 5&p_asm_ id=23696.html 277 http://www.lrkt.lt/dokumentai/2010/il01027.htm 278 S. Tarasiewicz, W Sejmie rozdwojenie impeachmentu, „Kurier Wilenski”, 12 listo­ pada 2010; Запреты на « о т р и ц а н и е » и парламентская « импотенция» , „Литовскій Курьеръ”, 6-12 января 2011; http://www.delfi.lt/news/daily/lithuania/ asacharukas-palieka-komisijos-pirmininko-posta.d?id=33632591 http://www.wilnoteka. lt/en/artykul/posel-pozbawiony-mandatu-za-naruszenie-konstytucji http://www.alfa.lt/ straipsnis/10423171/Karalius.impeached..Sacharuk.remains=2010-ll-12_12-04/ 279 E. Szalkowska, Sejm zadal cios szkolnictwu polskiemu na Litwie> „Kurier Wilenski”, 18 marca 2011; Inf. wt., W stalinowskim stylu, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 24-30 marca 2011; J. Lisie—

—

—

—

—

—

---------

287 =

Rozdzial V

m niejszosci narodow ych przez co bylo sprzeczne z Traktatem polsko-litewskim i Konwencj^ Ramow^280. N atom iast za jed en z najw i^kszych sukcesów kadencji Jaroslaw N arkiew icz u zn al przyjfcie we w rzesniu 2012 r. ustaw y „O R adzie K ultury” z popraw kam i Akcji. Okreslono, iz w grono osób j$ wybieraj^cych b fd § wchodzili przedstawiciele m niejszosci narodow ych i w niej przypadnie tez jedno miejsce día nich. M íalo to szczególne znaczenie, gdyz przej^ia ona czqsc upraw nieñ M inisterstw a Osw iaty i Nauki. Kom petencj^ resortu bylo okreslanie strategii, rada zas uzyskata funkcje wykonawcze281. Poslowie AWPL podj^li 0,72% inicjatyw uchwalodawczych. Pose! Sacharukm iat ich 0,42%282. L^cznie wi§c parlam entarzysci Polacy podj^li 1,14% inicjatyw legislacyjnych. Bylo to efektem nie tylko ich wifkszej liczebnosci. W plyw m iala zapewne rów niez atm osfera pew nego sporu n a tle narodow osciow ym , wyw olana kwesti^ K arty Polaka, jak tez rosn^ce poparcie spoleczne, które motywowalo do dzialania.

Jaroslaw Narkiewicz

Aleksander Sacharuk

Leonard Talmont*

Projekt ustawy (Įstatymo projektas)

20

21

50

11

2

104

Projekt uchwaly (Nutarimo projektas)

17

19

18

11

1

66

9

14

17

4

2

46

14

35

13

17

8

87

3

1

2

2

0

8

Wariant poröwnawczy (Lyginamasis variantas)

12

15

43

5

2

77

Projekt komitetu (Komiteto išvados projektas)

0

0

2

0

0

2

Projekt uchwaly protokolamej (Protokolinio nutarimo projektas)

0

0

0

1

0

1

Projekty rezolucji (Rezoliucijos projektas)

3

2

5

5

0

15

Dzialanie

Uzasadnienie (Aiškinamasis raštas) Poprawki do projektöw (Pasiūlymas) Uzupelnienia (Priedas)

Razem

Michal Mackiewicz

WaldemarTomaszewski**

Tabela 19. Aktywnosc legislacyjna posfów Polaków w kadencji Sejmu 2008-2012

wicz, Realia w kmlestwie krzywych zwierciadel, „Magazyn Wileñski”, kwiecieñ 2011.

280 W. Tomaszewski, „Byč zwycięžonym i nie ulec...” (wywiad przeprowadzony przez T. Worobiej), „Tygodnik Wileñszczyzny”, 24-30 marca 2011.

281 http://pl.delfi.lt/aktualia/litwa/narkiewicz-jestesmy-za-dobrobytem-niezaleznie-od-na rodowosci.d?id=59579323#ixzz27TB85IKP

282 http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_smn_akt.seim_nar_dok_rys?p_kad_ses=k6&p_start=2008+11+17&p_end=2012+11+168cp_asm_id= = 288

..........

—

-----------

Uwarunkowania i proces ksztaltowania reprezentacjiparlamentamejpolskich ugrupowan... Zdanie odrębne (Atskiroji nuomonė)

2

0

0

0

0

2

Projekt statutu (Statuto projektas)

0

1

1

0

1

3

154

58

Razem

81

no

16 411

* Leonard Talmont pelnil funkcję posla w okresie 24 listopada 2009-16 listopada 2012. ** Waldemar Tomaszewski pelnil funkcję posta w okresie 17 listopada 2008-21 czerwca 2009. Uwaga: na stronie internetowej Sejmu nie zamieszczono do 16 lipca 2013 r. statystyki dotyczącej aktywnosci poslów na posiedzeniach plenarnych w kadencji 2008-2012. Zródla:http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_smn_akt.seim_nar_dok_rys?p_asm_id=539098cp_ start=2008%2011%2017&p_end=2012%2011 %20168q>_kad_ses=k68cp_forma= http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_smn_akt.seim_nar_dok_rys?p_asm_id=122538qp_ start=2008%2011%2017&p_end=2012%2011 %2016&p_kad_ses=k6&p_forma= http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_smn_akt.seim_nar_dok_rys?p_asm_id=54008&p_ start=2008%201 l%2017&p_end=2012%201 l%2016&p_kad_ses=k68cp_forma= http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_smn_akt.seim_nar_dok_rys?p_asm_id=23696&p_ start=2008%2011%20178cp_end=2012%201l%2016&p_kad_ses=k6&p_forma= http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_smn_akt.seim_nar_dok_rys?p_asm_id=237058cp_ start=2008%2011 %2017&p_end=2012%2011 %20168cp_kad_ses=k6&p_forma=

3. Nowy Standard w zajem nych relacji 3.1. Wybory na kadencję 2012-2016. Frakcja AWPL w Sejmie i znacząca reprezentacja w rządzie Przygotow ania do w yboröw ukazaty nie tylko um iejętnošč w yciągania w niosköw z przeszlosci, ukierunkow anych n a m obilizację elektoratu, ale röwniez now ą strategię partii. Z apow iedziano staw ianie akcentu n a kw estie gospodarcze oraz socjalne. Problematykę mniejszošci narodow ych traktując drugoplanowo. Okrešlono kilka priorytetöw. Zwröcono szczegökiie uwagę n a produkcję biopaliw, rozwöj turystyki, transportu, rolnictwa. Oczekiw ano röw niez zw iększenia roli panstw a, zwlaszcza w sferze socjalnej. Postulowano w zrost m inim alnego w ynagrodzenia do 1200 litöw283, a m inim alna em erytura m ialaby wynosic 50% šredniej placy. Šrodki planow ano osiągnąč z dyferencjacji podatkowej i w drozenia podatku bankowego. Postulow ano w prow adzenie gm in jako nižszego szczebla sam orządu. By w tadza byla bližej obywateli proponow ano zwiększenie liczby radnych z 1526 do 10000. Oczekiwano zintensyfikow ania walki z korupcją, a jednym z instrum entöw tego dzialania m ialo byč w prow adzenie lawy przysięglych. Cele program ow e zostaly poparte tež przez 26 polskich organizacji spolecznych284.

283 Od 1 sierpnia 2012 r. minimalne wynagrodzenie wzroslo z 800 do 850 Lt. Otrzymywalo je ponad 200 tys. osöb. BNS, Wzrasta minimalne wynagrodzenie, „Kurier Wilenski”, 31 lipca 2012.

284 R. Mickiewicz, Spolecznošč polska popiera program wyborczy AWPL, „Kurier Wilenski”, 24 sierpnia 2012; http://www.awpl.lt/index.php?option=com_content8fview=article8dd=366 ----------== = = = = = = = = = = = ^ = = = _ = = 289 =

Rozdzial V

Z list Akcji start zapowiedzieli dzialacze Aliansu Rosjan oraz Litewskiej Partii Ludowej. W czesniej kandydow ali juž z ram ienia polskiego ugrupow ania Litwini. Teraz je d n a k p o raz pierw szy o d odzyskania niepodleglošci kandydaci partii o charakterze litew skim ubiegali się o w ybor z listy m niejszošci narodowej. Irina Rozowa, w iceprzew odnicząca AR wyrazila opinię, iž Akcja przestala juž byč partią m niejszošci, a stala się ogolnokrajową, adresującą swoje dzialania do wszystkich obywateli. W iceprzew odniczący LPL, Vaidotas Prunskus, zaznaczyl, iž jest to nowa jakošč w polityce, ukazująca jednošč spoleczeristwa oraz fakt „že m ožna wspolnie pracow ac dla d o b ra paristwa, jego obywateli i dąžyc do stworzenia im najbardziej sprzyjających w aru n k o w ekonom icznych, gw arancji socjalnych, perspektyw dla Litwy i každego czlow ieka”285286. P odkrešleniem zm iany strategii bylo dodanie do tradycyjnego dla AW PL hasla wyborczego „W jednošci sila”, drugiego „Za sprawiedliwosc! Z a naszą i waszą w o ln o sc>286. AW PL wystawila podobnie jak w poprzednich w yborach pelną, 141 osobową listę krajow ą. Z nacznie jednoczešnie zwiększyla zasięg geograficzny swego udzialu w okręgach jednom andatow ych. Po raz pierw szy wystawiono w nich, až 39 kandy­ datow. Lącznie o w ybor ubiegalo się 144 osoby (w tym 103 Polakow), co stanowilo największą liczbę w republice. Byly to nie tylko tradycyjne okręgi n a Wilenszczyznie, ale row niez w innych częšciach kraju, jak np. w Szawlach, W ilkom ierzu, czy Kielmach. M ialo to n a celu aktywizację struktur oraz mobilizację elektoratu. W srod kandydatow bylo 5 z dosw iadczeniem parlam entarnym . Listę otw ieral W aldem ar Tomaszewski, za n im byla Irina Rozowa, a następnie M ichal Mackiewicz. Jedno­ czešnie Tom aszewski i M ackiewicz, nie ubiegali się o w ybor w okręgach. N a lišcie nie znaležli się zaš L eonard Talm ont i Jaroslaw Narkiewicz, ktorzy kandydow ali tylko w jednom andatow ych. W w yborach, 14 paždziernika, listę ogolnokrajową wystawilo 18 partii. Powyzej progų w yborczego w yniki osiągnęlo 7. N a listę AWPL zaglosowala rekordow a dla niej liczba wyborcow, gdyž 79840. W efekcie Akcja p o raz pierw szy w wyborach parlam entarnych przekroczyla prog wyborczy uzyskując 5,83% glosow287. Rownie d o b ry w y n ik osiągnięto w okręgach jednom andatow ych. N a kandydatow Akcji oddano w nich lącznie 75657 glosow288. W porow naniu z poprzednim i wyborami do p arlam en tu odn o to w ano znaczny wzrost poparcia. N a hstę krajow ą padlo o 20603 %3Aprogram-wyborczy-akcji-wyborczej-polakow-na-litwie-8fcatid=42%3Aaktualia&Ite mid= 59&lang=pl 285 Z. Zdanowicz, Wspolnie dla wspolnego dobra, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 30 sierpnia-5 wrzešnia 2012. 286http://pl.delfi.lt/aktualia/litwa/na-wybory-akcja-wyborcza-pojdzie-z-dwoma-haslami. d?id=59515213#ixzz26TVvNB6r 287 http://www.vrk.lt/2012_seimo_rinkimai/output_lt/rezultatai_daugiamand_apygardose/ rezultatai_daugiamand_apygardoselturas.html 288 http://www.vrk.lt/2012_seimo_rinkimai/output_lt/rezultatai_vienmand_apygardose/rezultatai_vienmand_apygardose lturas.html = 290 —

—

-

--------------

------ ------ —

Uwarunkowania i procès ksztaltowania reprezentacji parlamentarnej polskich ugrupowan...

giosôw wiçcej, a n a poszczegôlnych kandydatôw 16684. W republice, tylko w trzech okrçgach w ybory rozstrzygniçte zostaly w pierwszej turze. W wilensko - solecznickim postem zostal Leonard Talmont, na ktôrego zaglosowato 15150 wyborcôw, co stanowilo 64,28%289. D o drugiej tu ry przeszlo, az 6 kandydatôw Akcji290. Wykres 3. Podziat mandatôw w okrçgu wielomandatowym w 2012 r.

PP

LPSD

ZO

ZLL

DO

PiS

AWPL

Zrôdlo: http://www.vrk.lt/2012_seimo_rinkimai/output_lt/rezultatai_daugiamand_apygardose/rezultatai_daugiamand_apygardose 1turas.html W ponow nym glosowaniu 28 pazdziernika w ybrano 2 poslôw AWPL. W okrçgu szyrwincko - w ilenskim zwyciçzyla Rita Tam asuniené, ktôra uzyskala 9245 giosôw, co stanowilo 60,53%291. Natomiast w wilensko - trockim wygrat Jaroslaw Narkiewicz, ktôrego poparto 7065 wyborcôw, czyli 55,59%292. W okrçgach jednom andatow ych AWPL utrzym ala wiçc swojq. reprezentacjç. N owosci^ bylo przekroczenie progu wyborczego i po raz pierw szy udzial polskiej partii w podziale m andatôw w okrç­ gu w ielom andatow ym . Z listy krajowej poslam i zostali W anda Krawczonok, Jôzef Kwiatkowski, M ichal Mackiewicz, Zdzistaw Palewicz, W aldem ar Tomaszewski293.

289http://www.vrk.lt/2012_seimo_rinkimai/output_lt/rezultatai_vienmand_apygardose/ rezultatai_vienmanate_apygarda7265aktyvumasdesclturas.html

290 Zbigniew Maciejewski, Zofia Matarewicz (uzyskala lepszy wynik w okrçgu od bylego premiera Gediminasa Kirkilasa), Tadeusz Andrzejewski, Rita Tamasuniené, Jaroslaw Narkiewicz, Zdzistaw Palewicz. 291 http://www.vrk.lt/2012_seimo_rinkimai/output_lt/rezultatai_vienmand_apygardose2/ rezultatai_vienmanate_apygarda7389aktyvumasdesc2turas.html 292 http://www.vrk.lt/2012_seimo_rinkimai/output_lt/rezultatai_vienmand_apygardose2/ rezultatai_vienmanate_apygarda7421aktyvumasdesc2turas.html 293 http://www.vrklt/2012_seimo_rinkimai/output_lt/rinkimu_diena/isrinkti_seimo_nariai_kadencijaik.html 291 =

Rozdzial V

Palewicz i Tomaszewski 16 listopada 2012 r. zložyli m andaty294. Na ich miejsce 19 listopada weszli Zbigniew Jedzinski i Irina Rozowa295. W edlug wilenskiego publicysty Jacka Jana Komara, n a m obilizację elektoratu polskiego znaczący wplyw miala konfrontacyjna postawa wladz centralnych. Skladalo się n a to wiele nieprzychylnych dzialan związanych ze zwalczaniem dodatkowych napisöw w języku polskim, niepodejm owaniem ustawy о pisowni nazwisk, а zwlaszcza przyjęciem wyjątkowo niekorzystnej ustaw y oswiatowej. Uwazal tež, iž sojusz z LPL przyczynil się do poszerzenia elektoratu296. W aldemar Tomaszewski wskazywal rowniež n a konsolidację glosöw m niejszošci narodow ych297. D odaw al tež „O ten w ynik konsekw entnie walczylismy p onad 20 lat. N a sukces zložylo się rowniez to, že w tych wyborach m ielišm y bardzo zgraną, kom petentną družynę skladającą się z ludzi doswiadczonych, uczciwych, niewplątanych w skandale korupcyjne. To, že m ieszkancy naszego kraju ufają AWPL-owi, w idac bylo jeszcze przed rozpoczęciem kam panii wyborczej, poniew až nasza partia stala się absolutnym liderem w sröd wszystkich partii politycznych n a Litwie p o d względem ilošci przeznaczonego dla nich 1 p ro c en tu o d zaplaconego p o d atk u dochodow ego. G dyby ludzie nie ufali nam , to n a pew no nie udzielili[by] takiego wsparcia”298. Dyrektor litewskiego Instytutu Pracy i Badan Spolecznych, Boguslaw Gružewski, wskazywal takže n a w zrost ogölnej spolecznej aktywnosci Polakow i zwiększanie elektoratu Akcji w sröd wyborcöw innej narodow osci niž polska299. W edlug opinii

294http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_show?p_r=8801&p_k=l 8cp_a=58rp_asm_id=387268rp__ kade_id=7 http://www3 .lrs.lt/pls/inter/w5_show?p_r=88018ф_к= 18q>_a=58cp_asm_ id=237058cp_kade_id=7 295 Irina Rozowa w wyniku rankingowania przez wyborcöw, będąc na 2 miejscu na lišcie, uzyskala 7 wynik, ktöry nie dawal možliwošci wejscia do Sejmu. Wielu komentatoröw, wyražalo pogląd, iž wsparcie Rosjan pozwolilo AWPL przekroczyč prög, natomiast mniejszošč rosyjska nie odniosla z tego žadnych korzyšci. Decyzja Palewicza о rezygnacji z mandatu i kontynuowania pracy mera rejonu solecznickiego oraz Tomaszewskiego, ktöry postanowil na wniosek RN AWPL pozostač w Parlamencie Europejskim umožliwila wejscie do Sejmu Rozowej i zrewanžowanie się za wsparcie spolecznošci rosyjskiej. BNS, Политический калейдоскоп, „Литовскій Курьеръ”, 22-28 ноября 2012; http://ru.delfi.lt/news/politics/russkoe-nacmenshinstvo-pomoglo-iapl-no-sami-r usskie-nichego-ne-poluchili.d?id=59822263#ixzz2A9dvGDiO http://www.delfi.lt/news/ daily/lithuania/vtomasevskis-i-seima-neina.d?id=59995529#ixzz2CKUEUOKb 296 http://pl.delfi.lt/aktualia/litwa/politolodzy-i-publicysci-mozliwosc-dla-nowego-otwarciasie-w-stosunkach-polsko-litewskich.d?id=59761455#ixzz29MquXH4V Jako wymierzone w Polakow odbierano rowniez zmiany granic okręgow wyborczych na Wilenszczyznie. K. Sidorkiewicz, Dzialalnosč i postulaty programowe Akcji Wyborczej Polakow na Litwie w kampanii wyborczej w 2012 roku, [w:] Partie i systemy partyjne Europy Srodkowo-Wschodniej. Dwie dekady doswiadczen, red. M. Nowak-Paralusz, K. Gawron, Torun 2013, s. 186-187,189. 297 http://ru.delfi.lt/news/pohtics/tomashevskij-my-dovolny-rezultatami-vyborov.d?id=59762 03 l#ixzz29MsTTXlO 298 W. Tomaszewski, O ten wynik walczylismy ponad 20 lat (wywiad przeprowadzony przez R. Mickiewicza), „Kurier Wilenski”, 16 paždziemika 2012. 299 http://pl.delfi.lt/aktualia/litwa/liczba-polakow-maleje-a-liczba-zwolennikow-awpl-rosnie. = 292

-

1—

.......

Uwarunkowania iproces ksztattowania reprezentacji parlamentarnej polskich ugrupowan...

Tomasza Otockiego z litewskiego portalu Delfi, AWPL w kam panii postawila przede wszystkim na kontakt bezpošredni, co przynioslo jej wym ierne efekty300. Zwiększylo to zaangažowanie w yborcow i zm niejszylo koszty kam panii. Akcja wydala n a nią tylko 200 tys. Lt., gdy ZO zaplacil 2,8 m ln, PP 2,2 m ln, ZLiC 1,7 m ln (nie zdobyli žadnego m andatu) i 1,2 m ln zwycięski LPSD301. W šro d kandydatow innych p artii bylo 30 osob narodow ošci polskiej302. Naležy zwrocič uwagę, iž 3 dawnych parlam entarzystow związanych ze šrodowiskiem polskim ubiegato się o w ybor z rekom endacji rožnych ugrupow an, konkurencyjnych dla AkcjL Sygnatariusz A ktu N iepodleglošci R om uald Rudzis, kandydow al ze 140 m iejsca n a liscie krajow ej LPSD303. A leksander Poplaw ski byl um ieszczony n a 70 m iejscu listy PiS i reprezentowal partię w okręgu wilensko - trockim , gdzie uzyskal 1530 glosow, co stanovvilo 7,18% i daw alo 5 m iejsce304. Byly prezes ZPL i posei Zvviązku Ryszard M aciejkianiec znajdow at się n a 67 m iejscu listy „D rogi Odwagi” i kandydow al w w ilensko - solecznickim , gdzie p o p arlo go 553 wyborcow, czyli 2,34% i plasow alo go n a 7 m iejscu305. Ž ad e n z Polakow, kandydujących z innych p artii n iž A kcja nie zostal w ybrany d o p arlam entu. N iem niej naležy odnotow ač wyb 6 r K ristiny M iškinienė, w icem er D ruskiennik. M andat uzyskala reprezentując LPSD w o k ręgu Loždzieje - D ru sk ien n ik i306. W ankiecie k an dydata n a p ostą nie ujaw nila o n a swojej narodow ošci307. N iem niej będ ąc ra d n ą w D ruskiennikach, najpierw z N D /P K , a następnie LPSD, w latach 1997-2007 podaw ata narodow ošč polską308. N astępnie jed n ak podczas w yborow sam orządow ych w 201 1 r. okrešlita się jako L itw inka309. N ow a koalicja LPSD, PP oraz PiS, z kandydatem n a prem iera, socjaldem okratą A lgirdasem Butkevičiusem , pom im o, že posiadata przew agę w parlam encie, dysponując 78 gtosam i, zaprosita AW PL by row niež weszta w jej sktad310. Daw alo to d?id=59789697#ixzz29ekawZuD

300 A. Bobryk, Litwa skręcita w lewo, „Przegląd”, 11 listopada 2012. 301 http://pl.delfi.lt/aktuaIia/litwa/najwiecej-na-wybory-wydali-konserwatysci-i-partia-praqr. d?id=59785839#ixzz29enSu2sB 302 http://pl.delfi.lt/aktualia/litw a/polaq-szturm uja-sejm -z-roznych-partu.d?id=59572215#ixzz27T9vuYft

303 http://www.wklt/rinkimai/416_lt/KandidatuSarasai/RinkimuOrganizacija4136_l.html 304 http://www.wklt/rinkimai/416_lt/KandidatuSarasai/RinkimuOrganizacija4145_1 .html http://wwwwk.lt/2012_seimo_rinkimai/output_lt/rezultatai_vienmand_apygardose/rezultatai_vienmanate_apygarda7266aktyvumasdesclturas.html

305 http://www.vrk.lt/rinkimai/416_lt/KandidatuSarasai/RinkimuOrganizacija4556_l.html 306 http://wwwwk.lt/2012_seimo_rinkimai/output_lt/rezultatai_vienmand_apygardose2/ rezultatai_vienmanate_apygarda7384aktyvumasdesc2turas.html 307 http://www.vrklt/rinkimai/416_lt/Kandidatai/Kandidatas66853/Kandidato66853Anketa.html 308 http://www3.lrs.1t/n/rinkimai/19970323/kandvl.htm-37770.htm http://www3.lrs.lt/ rinkimai/2002/savivaldybes/kandidatai/1360/kandidatai_anketa_jsp_ri_id_l 5_asm_ kod_l33195.htm http://www.wklt/rinkimai/3/Kandidatai/Kandidatas7182/Kandidato7182Anketa.html 309 http://www.wklt/rinkimai/409_lt/Kandidatai/Kandidatas28450/Kandidato28450Anketa.html 310http://ru.delfi.lt/news/politics/v-novuyu-koaliciyu-priglasili-polyakov-post-spikera-se —

-----

-------

--------

293 =

Rozdzial V

większošč konstytucyjną, wynoszącą 85 mandatów, gdyž wraz z Polakamr uzyskiwali 86 . Zapewne do tej decyzji przyczynilo się stanowisko prezydentD alii Grybauskaitė, k tó ra w yw ierala naciški b y w koalicji n ie znalazla się PP, a n a jej m iejscė weszli konserw atysci. O b ecn o šč AW PL daw ala gw arancję o d rz u cen ia ew entualnego prezydenckiego w eta311. A kcja postaw ila w a ru n k i dotyczące p ra w m niejszošci narodow ych, zakoñczenia procesu reprywatyzacji, w zrostu m inim alnego w ynagrodzenia d o 1200 Lt, rozw oju ry n k u biopaliw i zw iększenia o 30% finansow ania d ró g regionabiych oraz dw óch m inisterstw do obsadzenia312. W d n iu 15 listopada zostala podpisana um ow a koalicyjna313. W ileñski publicysta A leksander Radczenko skom entow ai to następująco „wejscie A kcji d o rząd u jest pew nym w aznym sym bolem ko ñ ca pew nego m itu. Teraz ju ž nie m o žn a będzie b rak u pozytyw nych zm ian w sytuacji Polaków n a Litwie zložyč tylko n a karb « z l y c h » Litw inów i niew ystarczająco liczebnej polskiej reprezentacji w Sejmie. A ješli AW PL tego spraw dzianu w ladzą n ie obleje, będzie to tež koniec m itu « z l e g o » Polaka”314315. Przew odniczącym Sejm u zostal Vydas Getvilas z PP. W statucie Sejm u przyjęto popraw kę zwiększającą liczbę wiceprzew odniczących do 7. Przew odniczący zaproponow al by 6 zastępcą byl Jaroslaw Narkiewicz z AWPL. Tradycyjnie jeden przewodniczący, w tym przypadku 7, byl przedstawicielem opozycji. D o tego czasu w niepodlegtej Litwie nie tylko poseí polskiego ugrupow ania nie pelnil tak wysokiej parlam entarnej fiinkcji, ale równiez žaden Polak reprezentujący inne partie litewskie. Narkiewicz, 20 grudnia, stwierdzil, že wybór jego osoby postrzega „jako docenienie roli spolecznošci polskiej n a Litwie. N ie jestešm y tylko m niejszošcią narodow ą, a obywatelami Litwy, których glos jest slyszalny>315. Poslowie Akcji na kilka dni, m iędzy 1 6 -2 1 listopada wstąpili do Parlamentarnej G rupy M ieszanej316. Następnie, 22 listopada, p o raz pierw szy o d pow stania Akcji, založono w Sejmie jej Frakcję. Przewodniczącą zostala w ybrana Rita Tamašunienė, a jej zastępczynią W anda Krawczonok317. W parlam encie utworzono jeszcze 7 innych frakcji. Po raz pierwszy poseí Akcji zostal wybrany tež przewodniczącym Komitetu. jma-partii-truda.d?id=59880979#ixzz2As3ZDLbp

311 A. Filipiak, Akcja Wyborcza Polaków na Litwie wejdzie do rządu, „Gazeta Wyborcza”, 16 listopada 2012. 312 http://ru.delfi.lt/news/politics/iapl-uzhe-ne-nastaivaet-na-dvuh-ministerstvah.d?id= 59941937#ixzz2BfI9Rxk2 http://www.delfi.lt/news/daily/lithuania/llra-pateike-savosalygas-prisijungimui-del-koalicijos.d?id=59977293#ixzz2C8IvXimL 313 http://ru.delfi.lt/news/politics/chetyre-partii-podpisali-dogovor-o-koalicii-my-prishline-dlya-politicheskih-igr.d?id=60000297#ixzz2CKRa4jAb 314 http://pl.delfi.lt/opinie/opinie/radczenko-koniec-mitow-o-zlych-litwinach-i-polakach.d?id =60002315#ixzz2CQ863UvK 315 http://pl.delfi.lt/aktualia/litwa/narkiewicz-jest-to-docenienie-roli-polakow-na-litwie.d?id= 60257433#ixzz2FR30NHGv 316 Bylo to spowodowane zloženiem mandatów przez 2 posíówi zanim zostali zastąpieni, brakowalo minimalnej liczby 7 parlamentarzystów do založenia wlasnej frakcji. 317 http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_show?p_r=90168fp_k= 1 = 294 — — — ---—

Uwarunkowania iprocès ksztaltowania reprezentacjiparlamentarnejpolskich ugrupowan...

Funkcję tą objąl Leonard Talm ont w Komitecie Praw Czlowieka318. Ponadto M ichai Mackiewicz zostal wiceprzewodniczącym K om itetu Bezpieczenstwa Panstwowego i O brony319. Pozostali poslowie weszli do Kom itetu Ekonom ii - Zbigniew Jedzinski320, Kom itetu A dm inistracji Panstwowej i Sam orządow - W anda Krawczonok321, Komitetu Spraw Socjalnych i Pracy - Jôzef Kwiatkowski322, Kom itetu Oswiaty, Nauki i K ultury - Jaroslaw N arkiew icz323, K om itetu Spraw Europejskich i K om itetu ds. Zdrow ia - Irina Rozowa324, K om itetu B udžetu i Finansôw - Rita Tam ašunienė325. W d n iu 7 g ru d n ia 2012 r., prezydent Dalia Grybauskaitė, pow olala 16 rząd niepodleglej Litwy. W jego skladzie byl przedstawiciel AWPL, Jaroslaw Niewierowicz, k tôry zostal m inistrėm energetyki326. Po 13 grudnia, gdy kandydatôw zatwierdzila Rada Naczelna AWPL, w icem inistram i zostali: Renata Cytacka 327w M inisterstwie Energetyki, Wladyslaw Kondratowicz w Ministerstwie Lącznošci, Edyta Tamošiūnaitė w M inisterstw ie O sw iaty i N auki, E dw ard Trusew icz w M inisterstw ie Kultury. Jednoczešnie duže zaskoczenie dla opinii publicznej stanow ila nom inacja, z rekom endacji Akcji, Leokadii Poczykowskiej w M inisterstw ie Rolnictwa. Byla ona czlonkiem grupy založycielskiej AWPL. Z ram ienia tej partii w latach 1995 - 2004 sprawowala fimkcjç m era rejonu wilenskiego. Nastçpnie w 2004 r. zostala w ybrana do Sejmu. Jednakže w g ru d n iu 2007 r. odeszla z Akcji, krytykując autorytarny styl kierowania ugrupowaniem . Po czym w 2008 r. bezskutecznie kandydowala z LLZCh do parlamentu328. Akcja uzyskata rôwniez, po raz pierwszy, przedstawiciela w Glôwnej Komisji Wyborczej, poniewaz przyslugiwalo to wszystkim partiom przekraczającym prôg wyborczy. Zostal nim W aldem ar U rban329.

318 http://www3.1rslt/pls/inter/w5_show?p_r=8801&p_k=l&p_a=58rp_asm_id=23696&p_kade_id=7 319 http://www3.lrs.lt/pls/inter/w5_show?p_r=8801&p_k=1&p_a=58cp_asm_id=539098cp_kade_id=7 320 http://www3.1rslt/pls/inter/w5_show?p_r=8801&p_k=1&p_a=58?p_asm_id=352418cp_kade_id=7 321 http://www3.lrs.lt/pls/inter/w5_show?p_r=8801&p_k=1&p_a=5&p_asm_id=474848q)_kade_id=7 322 http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_show?p_r=8801&p_k= 1&p_a=58q)_asm_id=23689&p_kade_id=7 323 http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_show?p_r=88018q)_k=1&p_a=58q)_asm_id=12253&p_kade_id=7 324 http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_show?p_r=88018q)_k=18cp_a=58cp_asm_id=485418cp_kade_id=7 325 http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_show?p_r=88018q)_k=18cp_a=58q)_asm_id=735868fp_kade_id=7 326 http://www.delfi.lt/news/daily/lithuania/dgrybauskaite-tvirtina-nepilnos-sudeties-vyriausybe.d?id= 60173895#ixzz2ENYytrDx Politycy Akcji jako priorytety uznawali uzyskanie jednego-dwôch ministerstw takich jak gospodarki, rolnictwa, lącznošci, oswiaty. Niemniej przyznano im Ministerstwo Energetyki, ktôre w programie wyborczymAWPL proponowala polączyč z Ministerstwem Gospodar­ ki, gdyž uznawano, že niektôre ich fimkcje dublują siç. http://www.awpl.lt/index.php?option=com_co ntent8rview=article8dd=366%3Aprogram-wyborczy-akcji-wyborczej-polakow-na-litwie-&catid=42 %3Aaktualia&Itemid=598dang=pl http://pl.deliUt/aktualia/litwa/waldemar-tomaszewski-zostaje-wbrukseli.d?id=59996781#ixzz2CKQfeVaD 327 Media, po objçciu przez nią funkcji wiceministra, poddaly ją krytyce za umieszczenie na swoim domu, oprôcz litewskiej nazwy ulicy, takže wersji polskiej, co zagrožone bylo karą grzywny. http://www.delfi.lt/news/daily/lithuania/ant-energetikos-viceministres-rcytackos -namo-uzrasai-lenku-ir-üetuviu-kalbomis.d?id=60343711#ixzz2GqFr43FJ 328 http://pl.delfi.lt/aktualia/litwa/trusewicz-wiceministrem-kultury-cytacka-wiceministre m-energetyki.d?id=60225711#ixzz2EyGMt0yt 329h ttp ://p l.d elfi.lt/aktualia/litw a/ aw pl-bedzie-m iala-sw ego-przedstaw iciela-w —

-------

— 295 =

Rozdzial V

W edlug W aldem ara Tomaszewskiego rząd wlączyl do swego program ų wszystkie podstaw ow e p o stu laty AW PL. W srö d n ich byly röw niez kw estie zw iązane z funkcjonow aniem mniejszošci. Dotyczyly one zakonczenia procesu zwrotu ziemi, wprow adzenia językow innych niž litewski, jako pom ocniczych w poszczegölnych jednostkach adm inistracyjnych, uzywania podwöjnych napisöw ulic, miejscowosci, nazw topograficznych, n a terenach zwartego zamieszkiwania Polaköw, Rosjan, Bialorusinöw, przyjęcia regulacji prawnych umožliwiających stosowanie oryginalnych im ion i nazwisk. Zobowiązano się röwniez do uchwalenia ustawy „O mniejszošciach narodow ych”, gdyž wczesniej funkcjonująca stracila m oc praw ną w 2010 r. Częšč p unktöw program ow ych byla zbiežna lub w ypracow ano kom prom isow e rozwiązania. Przykladow o placę m inim alną wynoszącą 850 Lt. postanow iono podniešč do 1000 Lt, gdy Akcja proponow ala 1200. Natom iast pew ne rozbiežnošci wystąpily w sferze w artosci duchowych, gdyž socjaldem okraci deklarowali zachowanie neutralnošci šwiatopoglądowej panstwa, a Akcja podkrešlala znaczenie wartosci chrzešcijanskich i dąženie do unorm ow ania w systemie praw nym stanowiska Košciola np. w zakresie aborcji czy in vitro330. Koalicja ta m iala ze tro n y AW PL charakter pragmatyczny, a nie ideologiczny, co jest došč częstym podejšciem w przypadku ugrupow an m niejszošci331. vrk.d?id=60331917#ixzz2Gj 7LVFFj

330 http://pl.delfi.lt/aktualia/litwa/tomaszewski-czesc-socjaldemokratow-jest-ateistami.d?id=602278 95#ixzz2F7BdfZ8P Posel W. Tomaszewski, przez kilka lat wychodzil z inicjatywą ustawodawczą wprowadzenia zakazu aborcji na Litwie, co przez socjaldemokratyczną poslankę Birute Viesaitė okrešlone zostalo jako wprowadzanie „polskich porządkow na Litwie”. Natomiast J. Mincewicz wniósl projekt uchwaly sejmowej dotyczący otwarcia w parlamencie kaplicy. W 2013 r. do po­ stulatu calkowitego zakazu aborcji powrócil posel Jaroslaw Narkiewicz, który röwniez wystąpil z inicjatywą obowiązkowego nauczania religii w szkolach początkowych i podstawowych. J. Min­ cewicz, Rozwaiania wielkanocne, „Kurier Wilenski”, 3 kwietnia 1999; W. Tomaszewski, Umocnič chrzescijanskie korzenie, „Kurier Wilenski”, 9-11 kwietnia 2005; R. Mickiewicz, „Nie”- aborcji, „Kurier Wilenski”, 23-25 kwietnia 2005; А. Валинскене, Женщинам предлагают рожать в обязательном порядке, „Республика”, 21 июля 2005; J. J. Komar, Polsko-litewska bitwa о aborcję, „Gazeta Wyborcza”, 22 lipca 2005; A. Pilarczyk, „Polskie porządki”, „Kurier Wilenski”, 23-25 lipca 2005; В. Томашевский - против абортов, „Литовскій Курьеръ”, 28 июля-3 августа 2005; А. Akinczo, Polski posel proponuje ustawę antyaborcyjną, „Magazyn Wilenski”, sierpien 2005; R. Mickiewicz, Gra na zwlokę, „Kurier Wilenski”, 19 paždziernika 2005; W. Tomaszewski, Wiara i rodzina - to wartosci czolowe (wywiadprzeprowadzony przez I. Mikulewicz), „Kurier Wilenski”, 11-13 lutego 2006; K. Kuckiewicz, Za ochronq žydapoczętego opowiadajq się deputowani Parlamentu Europejskiego, „Kurier Wilenski”, 6 czerwca 2008; A. Filipiak, Polacy w litewskim rządzie cha} religii w szkolach i sq przeciwko aborcji, „Gazeta Wyborcza”, 22 listopada 2012; T. Worobiej, W obronie praw, ¿yda i wiary, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 28 lutego-6 marca 2013; I. Klimaszewska, Realizacja programų wyborczego AWPL, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 14-20 marca 2013; K. Merska-Pietrak, Polacy walczq z aborcjq na Litwie, „Tygodnik Angora”, 7 kwietnia 2013; http://www.delfi.lt/news/ daily/Health/llra-jau-prakalbo-apie-abortu-draudima.d?id=60839477 331 Kazimiera WÖdz podaje przyklad Šląska, gdzie mniejszošč niemiecka, pomimo deklaracji jej fiderà Henryka Krolla, iž ich elektorat jest prawicowy, tworzyla koaficję z lewicą. Ideologia, =

2 9 6

"■

-------------

Uwarunkowania iproces ksztaltowania reprezentacjiparlamentarnejpolskich ugrupowari...

G dy 12 grudnia, prem ier A. Butkevičius w raz ze swym gabinetem spotkal się z opozycyjną frakcją konserwatystöw, posel Irena Degutienė, poddala w wątpliwošč czy propozycje rządu dotyczące rozwiązania problem ow spolecznošci polskiej nie są sprzeczne z Konstytucją. M inister sprawiedliwosci Juozas Bernatonis ripostowal, iž w sprawie nazw isk naležy w ypelnic zobow iązania w obec Polski, a stosow anie podwöjnych napisöw na terenach zwartego zamieszkiwania mniejszošci jest zgodne z prawem 332. Takie stanowisko przedstawiciela rządu bylo calkowicie now ą jakošcią w podejšciu do problem ow m niejszošci narodowych.

3.2. Przynaležnošč do litewsko-polskich stalych delegacji parlamentarnych i grup bilateralnych W RN i Sejmie RL o d początku lat 90., z pom inięciem kadencji 2008 - 2012, fim kcjonow aly P arlam e n ta m e G ru p y ds. K ontaktow z R zeczypospolitą Polską (Tarpparlamentinių ryšių su Lenkijos Respublika grupė), w RP odpowiednikiem byla Polsko-Litewska G rupa Parlam entarna. Uczestnictwo w nich nie bylo lim itow ane przynaležnošcią do poszczegolnych frakcji i obecni byli tam poslowie narodow ošci polskiej. W niektorych pelnili row niez fim kcje kierow nicze. Przykladow o A rtu r Plokszto byl w iceprzew odniczącym w kadencji 1996 - 2000333. W następnej byl jej przew odniczącym , a zastępow al go A leksander Poplawski334. W kadencji 2004 2008 fimkcję wiceprzewodniczącego pelnil W aldem ar Tomaszewski335. N atom iast w 2012 r. przew odniczącym zostat p o raz pierw szy przedstawiciel AWPL, M ichal Mackiewicz336. G rupa m iala služyč zbliženiu litewsko-polskiemu337. Niemniej naležy w tych przypadkach staję się kwestią drugoplanową, ješli nie narusza praw mniejszošci, a umozliwia jej osiągnięcie pewnych celow. K. Wödz, Wposzukiwaniu konsensusu. Wymiar regionalny i ponadregionalny, [w:] Kapitaly ludzkie i spoleczne a konkurencyjnošč regionöw, red. M. S. Szczepariski, K. Bierwiaczonek, T. Nawrocki, Katowice 2008, s. 166-167. 332 http://ru.delfi.lt/news/politics/novoe-pravitelstvo-sklonno-razreshit-dvojnye-nazvaniya-ulic-i-polskie-zapisi-v-pasportah.d?id=60213265#ixzz2ErtWaxpZ Niemniej gdy w ramach koalicji rządzącej, z inicjatywy AWPL przygotowany zostal projekt ustawy „O mniejszošciach narodowych”, ktöry przewidywal m.in. možliwošč szerokiego wykorzystania języka mniejszošci narodowych, w samorządach gdzie stanowilyby one со najmniej 25% ludnošci, minister kultury Šarūnas Birutis (PP), odmowil podpisania projektu stwierdzając, iž są w nim sporne kwestie. Ярослав Наркевич: странно, что в Евросоюзе нака­ зывают за двуязычные таблички, „Экспресс неделя”, 6 июня 2013. 333 http://tar.tic.lt/Default.aspx?id=28ritem=results&aktoid=2CA435D0-66El-4A6D-BD8F-B586497B9487 334 http://www3 .lrs.lt/docs3/kad4/w3_lrs.seimo_narys-p_asm_id=678cp_int_tv_id=784&p_ kalb_id= l&p_kade_id=4.htm http://www3.lrs.lt/docs3/kad4/w3_lrs.seimo_narys-p_asm_id=472308fp_int_tv_id=7848rp_kalb_id= 18cp_kade_id=4.htm 335 http://www3.1rs.lt/docs3/kad5/w5_istorija.show5-p_r=7868rp_k=l&p_a=7&p_seim_n_gr_id=39. html 336 http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_show?p_r=88018q)_k=18q)_a=78q)_seim_n_gr_id=1428q)_kade_id=7

337 Grupa parlamentarna miala za zadanie przede wszystkim wspieranie rozwoju wspolpracy -

297 =

Rozdzial V

uwzględnič, iž uczestnictvvo w jej pracach nie zawsze związane byio z žyczliwym zrozum ieniem potrzeb m niejszošci polskiej. Przykladem m ožebyč glosowanie nad zm ianą ustawy o GKW dopuszczającą w referendum akcesyjnym do UE, stosowanie rowniež językow mniejszošci narodowych. С о Sejm zaaprobowat. Przeciwko tem ų glosowali jed n ak m .in. czlonkowie Grupy, Stanislovas Buškevičius, Juozas M atu­ levičius, A rtūras Vazbys, Arvydas V idžiūnas (wiceprzewodniczący), a w strzym al się D om inikas Velička338. Z nacznie szersze kom petencje uzyskalo Zgrom adzenie P arlam entam e Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i Sejmu Republiki Litewskiej (Lietuvos Respublikos Seimo ir Lenkijos Respublikos Seimo asamblėjoje)339. Powstalo ono z inicjatyvvy Vytautasa Landsbergisa, k to ry zaproponow ai jego utw orzenie podczas swego w ystąpienia w polskim Sejmie, 21 lutego 1997 r. W ywolalo to pew ne zaniepokojenie n a terenie Litwy. W skazywano jednak, iž przede wszystkim m a to byč jeden z instrum entow integracyjnych ze strukturam i europejskim i i NATO, do czlonkostwa ktorego Litwa aspirowala340. Z akladano takže um acnianie dw ustronnej w spo!pracy i wspieranie interesow obydw u krajow. Przyjęto zaioženie, že w sklad Z grom adzenia będzie wchodzilo po 20 poslow z každej strony, wybieranych proporcjonalnie do skladu politycznego swych parlam entow. Przew odniczącym i delegacji wyznaczano wicem arszalka Sejmu RP i wiceprzewodniczącego Sejmu RL. Ustalono, iž w ciągu roku będą odbywaly się dwie sesje oraz pow olane zostaną odpow iednie kom isje341. Inauguracyjne posiedzenie odbylo się w Wilnie, w term inie 2 - 3 lipca 1997 roku342. W skladzie delegacji litewskiej znalazl się A rtu r Plokszto, ktory objąt funkcję jej wiceprzewodniczącego oraz Zygm unt Mackiewicz. N atom iast nie zostali wlączeni do niej reprezentanci AWPL. Frakcji Niezaležnej do ktorej naleželi przydzielono, tylko jedno miejsce. Zostalo ono obsadzone przez b. prem ier Kazimirę Prunskienė. Jednoczešnie Sejm nie uwzględnil propozycji, ktora dawala možliwošč uczestnictwa dwustronnej, umacnianie interesow Litwy i Polski w ramach struktur europejskich oraz NATO. Instrumentem tego mialo byč rozpatrywanie problematyki budzącej wzajemne zainteresowanie i wypracowywanie wspolnych stanowisk Relacja posel Sejmu RP Stanistawy Prządki przekazana autorowi 11 lutego 2013 r. 338 http://www3.lrs.1t/posedziai/4/bals_l 1749_l.htm 339 Od kadencji 2004-2008 zmieniono nazwę na Zgromadzenie Parlamentame Sejmu i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej i Sejmu Republiki Litewskiej (Lietuvos Respubli­ kos Seimo ir Lenkijos Respublikos Seimo ir Senato asamblėjoje). Szerzej zob. M. T. Obarski, Polsko-litewska wspolpracaparlamentarna, [w:] Stosunkipolsko..., s. 328-340. 340Литовско-польская ассамблея, „Эхо Литвы”, 28 мая 1997; Решено учредить меж­ парламентскую ассамблею, „Эхо Литвы”, 14 июня 1997; M. Narbutt, Powrotdo przyszlošci, „Kurier Wilenski”, 28 czerwca 1997; R. Maciejkianiec, Zatoiycielska sesja Zgromadzenia Poselskiego Litwy i Polski, „Nasza Gazeta”, 10-16 lipca 1997; J. Haszczynski, Rozmowy o języku, „Rzeczpospolita”, 27 stycznia 1998. 341 http://www.sejm.gov.pl/SQL2.nsf/deleg?OpenAgent&30&PL 342 L. Dowdo, Odbyla się zatoiycielska sesja zgromadzenia poselskiego Litwy i Polski, „Kurier Wilenski”, 3 lipca 1997; А. Бачюлис, „Люблинская уния”не угрожает, „Республика”, 5 июля 1997. = 298 - - - —

-

Uwarunkowania iproces ksztaltowania reprezentacjiparlamentarnejpolskich ugrupowan...

poslow Akcji343. Jak przypuszczano byio to w ynikiem b rak u zaufania, co do ich lojalnosci wobec panstw a litewskiego, n a skutek wyst^pien n a forum m i^dzynarodow ym naglasniaj^cych problem y m niejszosci polskiej344. W nast^pnych kadencjach zwi^kszyJy si§ mozliwosci reprezentacji poslow Po­ lakow w Zgrom adzeniu. W latach 2000 - 2004 r. wchodzili w jego sklad Jan M incewicz, A rtu r Plokszto (wiceprzewodnicz^cy), A leksander Poplawski, W aldem ar Tomaszewski, Jurgis Utovka345. W kadencji 2004 - 2008 litewski Sejm reprezentowali Polacy Leokadia Poczykowska (wiceprzewodnicz^ca) i W aldem ar Tomaszewski346. W latach 2008 - 2012 w sklad Zgrom adzenia w chodzili M ichal M ackiewicz, Jaroslaw Narkiewicz, W aldem ar Tomaszewski (4 grudnia 2008 - 21 czerwca 2009)347. N atom iast w delegacji n a k ad en cji 2012 - 2016 znalezli siq W anda Krawczonok, Jozef Kwiatkowski, M ichal Mackiewicz i Rita Tam asuniene, ktöra zostala w ybrana wiceprzewodnicz^c^348. Polscy parlam entarzysci dose krytyeznie oceniali prac^ Zgrom adzenia. Pom im o przyj^cia wielu korzystnych dla m niejszosci polskiej uchw al dotycz^cych przykladowo zachowania stanu oswiaty w jfzyku ojezystym, pisow ni nazw isk czy zw rotu ziemi (do korica 2000 r.), w niewielkim stopniu byly one realizowane349. W zwi^zku

343 T. Andrzejewski, Polsko-litewskie Zgromadzenie Parlamentarne-kulisa odslaniajqca poziom demokraeji, „Nasza Gazeta”, 3-9 lipca 1997.

344 A. Plokszto, Wczorajpo...\ J. Sienkiewicz, Nigdy nie zrzeklismy... 345 http://www3.1rs.lt/docs3/kad4/w3_lrs.seimo_narys-p_asm_id=58&p_int_tv_id=784&p_ kalb_id=l&p_kade_id=4.htm http://www3.lrs.lt/docs3/kad4/w3_lrs.seimo_narys-p_asm_ id=678cp_int_tv_id=7848q)_kalb_id= 18fp_kade_id=4.htm http://www3.lrs.lt/docs3/kad4/ w3_lrs.seimo_narys-p_asm_id=47230&p_int_tv_id=784&p_kalb_id=l&p_kade_id=4. htm http://www3.1rs.lt/docs3/kad4/w3_lrs.seimo_narys-p_asm_id=237058q)_int_ tv_id=7848q)_kalb_id= 1&p_kade_id=4.htm http://www3.lrs.lt/docs3/kad4/w3_lrs. seimo_narys-p_asm_id=234258cp_int_tv_id=7848cp_kalb_id=18fp_kade_id=4.htm 346 http://www3 .lrs.lt/docs3/kad5/w5_istorij a.show5-p_r=7868cp_k= 18rp_a=7&p_seim_n_gr_id= 15.html 347 http://www3.1rs.lt/docs3/kad6/w6_istorija.show6-p_r=89928fp_k=l.html 348 http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_show?p_r=88018fp_k=18cp_a=7&p_seim_n_gr_id=15 349 L. Dowdo, Zgromadzenie w duchu kompromisuy „Gazeta Wilenska”, 18 m aja 1999; „Litwa nie musi stuchac zarzutöw Polski”, „Kurier Wilenski”, 11 czerwca 1998; J. J. Ko­ mar, Zapobiegac konfliktom, „Kurier Wilenski”, 24 listopada 1998; (rm), Kolejna sesja Zgromadzenia Poselskiego, „Nasza Gazeta”, 25 listopada-1 grudnia 1999; L. Dowdo, Na wokandzie oswiata, „Gazeta Wilenska”, 26 listopada 1999; K. Adamowicz, Kontrasty rzeszanskie, „Kurier Wilenski”, 27 listopada 1999; L. Dowdo, Pobkie szkolnictwo jest zagrozone, „Gazeta Wilenska”, 27-28 listopada 1999; K. Adamowicz, Szczere rodakow rozmowy, „Kurier Wilenski”, 2 grudnia 1999; J. Sienkiewicz, Bye Polakiem na Litwie: blogoslawieristwo czy przeklenstwo?, [w:] Panstwo pobkie wobec Polakow na Wschodzie, red. T. G^sowski, wspölp. P. Kowal, A. Rzegocki, Kraköw 2000, s. 285; D. Görecki, W sprawie sytuaeji Polaköw na Litwie, „Kurier Wilenski”, 9 sierpnia 2006; A. Akiriczo, Pobko-litewskie Zgromadzenie Posebkie oceniio realizacj? Traktatu pobko-litewskiego, „Magazyn Wilenski”, grudzien 2006; R. Cytacka, Trzypytania do... (wywiad przeprowadzony przez S. Tarasiewicza), „Kurier Wilenski”, 8 kwietnia 2008; M. Ziarnik, Litwa ignoruje Polakow, „Nasz Dziennik”, 11 maja 2009; S. Tarasiewicz, Partnerstwo strategiezne „poszlo w szwach”?, „Kurier Wilenski”, 12 maja 2009; A. Akiriczo, Litwa ------

------

----- 299 -

Rozdzial V

z tym pojawila się, nie podjęta propozycja, by n a pew ien czas zawiešč posiedzenia tego grem ium 350. Juž w 2000 r. Jan Sienkiewicz porównywal Zgrom adzenie do klubu dyskusyjnego351. N atom iast Jan M incewicz w 2002 r. stwierdzal, že nie niè oezekuje od tego grem ium , traktując je jedynie jako forum naglašniania nierozstrzygniętych problem ów 352. Podobne krytyezne opinie wyrazali Aleksander Poplawski353 i A rtur Plokszto354. Zgrom adzenie zostalo tež skrytykowane przez Aloyzasa Sakalsa za stanowczą postaw f polskiej delegacji w sprawie oswiaty355. Podobnie niezadowolenie w yražala K azim ira Prunskienė, tvvierdząc, iž kwestie m niejszosci dom inują nad innym i problem am i356. N atom iast poseí RP, A dam D obroñski, pozytywnie ocenial dzialalnošc Zgrom adzenia uznając jednak, že w zakresie problem atyki m niejszosci narodow ych bardzo często tru d n o bylo wypracowac wspólne stanowisko gdyž pojawialy się „rozbiežne pun k ty widzenia” i prow adzono „gorzkie dyskusje”357. Negatywne oceny pracy wynikaty zapewne z nadm iernych nadziei i oczekiwan co do m ozliwosci decyzyjnych. Byl to zespól, k tó ry m iai tylko kom peteneje konsultacyjne i opiniodawcze. Pomim o, iž odzw ierciedlal on strukturę polityczną poszczególnych parlam entów nie posiadal powažniejszych instrum entów do wdražania w žycie podejm ow anych uchwal. N iem niej Zgrom adzenie odgryw alo istotną rolę w sferze symbolicznej i m ialo pew ien wptyw na lagodzenie stanowisk. Jego praca Polska: parlamentarzyšci nie potrafiliprzyjąč wspólnej deklaracji, „Magazyn Wileñski”, maj 2009; (WYG), Idziejakpo grudzie, „Trybuna”, 6-7 czerwca 2009. 350 H. Mažul, W trosce о bezpieczenstwo obywateli, „Przyjažn”, 1-7 marca 2001. 351 L. Dowdo, Pobko-litewska milošč wjednq. stronę, „Gazeta Wileñska”, 14-16 styeznia 2000. 352 A. Akiñczo, Polsko-litewskie Zgromadzenie Poselskie oproblemach mniejszosci, „Ma­ gazyn Wilenski”, czerwiec 2002. 353 Aleksander Poplawski wyrazil następującą ocenę pracy Zgromadzenia „jestem coraz bližej decyzji opuszczenia tego gremium, ale bynajmniej nie na znak protestu niewykonywania uchwal о niewykonaniu uchwaly... Po prastu szkoda czasu na rzecz dzialan, które są imitaeją, tychže dzialan, które potrzebne są stronom, žeby pokazač swiatu, že stosunki dobrosąsiedzkie možna utrzymywac w zasadzie nie mając žadnych stosunków. Gdyby bylo odwrotnie, oš Wilno-Warszawabylaby wypelniona trešcią stosunków politycznych, gospodarczych, spolecznych, socjalnych itp. Na razie, między Wilnem i Warszawą mamy, w europejskiej skali porównawczej, kilkaset kilometrów bezdroža i pustyni ekonomieznej. Ale za to mamy tež stosunki dobre « j a k nigdy d o tą d » . Czyžby dlatego, že nijakie?” A. Poplawski, Czas niewykorzystanych szans, „Kurier Wilenski” 8-10 czerwca 2002. 354 J. Sienkiewicz, „Dobrze, ¿e jest...”, „Kurier Wilenski”, 9 kwietnia 2004. W innej wypowiedzi A rtur Plokszto stwierdzal „Zgromadzenie jest instytucją formująca klimat stosunków między dwoma parlamentami, problemem jest brak przeloženia na žycie codzienne”. A. Plokszto, Polityk tęskniący... 355 P. Kobak, Zniewaga Polaków litewskich, „Kurier Wilenski”, 13 kwietnia 2001; A. Akiñczo, Litewski poset urazilposlów polskich, „Magazyn Wilenski”, kwiecieñ 2001. 356 BNS, Парламентарии неоднозначно оценивают внимание к национальным меньшинствам, „Республика”, 31 января 1998. 357 A. Dobroñski, W historyeznym splocie, czyli о relacjach polsko-litewskich, [w:] Polska ijej sąsiedzi, red. W. Pawluczuk, Lodz 2006, s. 175. = 300

—

---------------

Uwarunkowania i procès ksztaltowania reprezentacji parlamentarnej polskich ugrupowañ...

powodowala, iž dziaiania niekorzystne dla m niejszošci byly nieco ograniczane lub ich skala znacznie się nie zwiększala. Zgrom adzenie bylo tež inicjatorem projektow mających zbližač narody. Jednym z nich bylo ustanow ienie „N agrody O bojga N arodow ”, wręczanej o d 26 listopada 1999 r. Pierw si w yrožnieni zostali n im i ze strony polskiej historyk Jerzy Kloczowski, a z litewskiej filolog Bronys Savukynas358. Naležy tež odnotowač, iž 18 stycznia 2007 r. wybrana zostala delegacja do nowego Z grom adzenia Sejm u Republiki Litewskiej, Sejm u oraz Senatu Rzeczypospolitej Polskiej i R ady Najwyžszej U krainy (Lietuvos Respublikos Seimo, Lenkijos Respu­ blikos Seim o bei Senato ir U krainos A ukščiausiosios R ados asamblėjoje). W jej skladzie nie znalazl się jed n ak žaden Polak reprezentujący parlam ent litewski359. P odobnie bylo w następnej kadencji360. D opiero 15 stycznia 2013 r. do delegacji w lączony zostal Leonard Talm ont361. Celem Zgrom adzenia bylo wypracowywanie stanow iskbędących przedm iotem trojstronnego zainteresowania. Skladalo się ono z 10-osobowych delegacji každego kraju, n a ežele z przew odniczącym parlam entu i przew odniczącym Komisji Spraw Zagranicznych, jako jego zastępcą. Posiedzenie plenarne odbyw a się raz w roku, a prezydium dw a razy362. *

*

*

Funkcjonow anie reprezentacji parlam entarnej Polaków m íalo istotny w plyw n a status tej m niejszošci narodowej w Republice Litewskiej. Poslowie m ogli podejm ow ae dzialania interwencyjne, jak tež wychodzic z inicjatywam i legislacyjnymi. Parlam ent stawal się m iejscem ksztaltowania liderów spolecznošci polskiej. Poprzez aktywnosé poslów i trzykrotne wchodzenie w sklad ekip rządowych zm ienialo się rowniež postrzeganie Polaków. AWPL štai się jednym z potencjalnych partnerów koalicyjnych dla wielu ugrupow añ. Polacy stopniow o byli postrzegani nie tylko poprzez pryzm at roszczen n a rzecz m niejszošci narodow ych, ale w spólodpowiedzialnošci za pañstwo. Sldadalo się na to stawianie postulatów o charakterze gospodarezym i socjalnym, jak rowniež peinienie wielu wažnych funkeji w adm inistraeji pañstwowej. W ym ienic tu naležy m.in. takie stanowiska, jak: m inister energetyki (J. Niewierowicz), w icem inistrowie ošwiaty (J. Dzilbo, E. Tam ošiūnaitė), spraw za­ granicznych (J. Niewierowicz), energetyki (R. Cytacka), rolnictwa (L. Poczykowska), k u ltury (E. Trusewicz), lącznošci (W. K ondratowicz)363.

358 (rm), Wilenska sesja Zgromadzenia Poselskiego, „Nasza Gazeta”, 2-8 grudnia 1999. 359 http://www3 .lrs.lt/docs3/kad5/w5_istorija.show5-p_r=786&p_k=l&p_a=78rp_seim_n_gr_id= 103.html

360 http://www3.lrs.lt/docs3/kad6/w6_istorija.show6-p_r=89838cp_k= 1.html 361 http://www3.1rs.lt/pls/inter/w5_show?p_r=88018ф_к= 1&p_a= 78qp_seim_n_gr_id= 103 362 http://www.sejm.gov.pl/SQL2.nsf/deleg?OpenAgent8c36&PL 363 Jak wskazuje Janusz Sztumski „w miarę rozwoju panstw demokratycznych možna zaobserwowae w nich staly wzrost ilosciowy élit wladzy. Jest to konsekwencją częstych rotaeji wspomnianych élit, a takže z ich zrôznicowaniem ze wzglçdu na prezentowane orientaeje ideologiczne i polityczne, a niekiedy nawet gospodareze. Z uwagi na to, že w tego rodzaju —

-

301 =

Rozdzial V

W Sejmie przedstawiciele polskich ugrupow ari przeszli o d etapu konfrontacji, poprzez izolację do w spoluczestniczenia w kierow aniu jego pracam i. Osoby wybrane z list ZPL oraz AWPL przez wiele lat m ialy niewielki w plyw na kierowanie organam i Sejmu. W latach 1990 - 2012, nie bylo žadnego reprezentantą polskiego ugrupow ania w prezydium parlam entu. Funkcje przewodniczącego kom isji pelnil tylkoM . C zo b o t(1 9 9 0 -1992), ktory byl wybrany z rekomendacji ZPL, ale nie związal się z Frakcją Polską. W iceprzew odniczącym i byli Cz. Okinczyc (1990 - 1992), Z. Balcewicz (1990 -1992) wybrany z innej listy ale uczestniczący w dzialaniach Frakcji Polskiej oraz A. Plokszto (1995 - 1996). Sytuacja ulegta radykalnej zm ianie w 2012 r., gdy AWPL przekroczyla prog wyborczy i uzyskala 8 poslow. Po raz pierw szy od 1996 r. w strukturze Sejmu Polacy utworzyli wlasną frakcję. W iceprzewodniczącym parlam entu zostal J. Narkiewicz, przew odniczącym kom isji w ybrano L. Talmonta, a wiceprzewodniczącym M. Mackiewicza. Podnosito to nie tylko prestiž u g rupo­ wania, ale dawalo realny wplyw n a ksztaltowanie prac Sejmu. Przez wiele lat propagow ana byla teza o anachronicznošci dzialalnošci polskiej p artii i potrzebie uczestnictwa Polakow w ugrupow aniach ogolnokrajowych oraz reprezentow ania z rožnych list ich w Sejmie364. Praktyka wykazala, iž obronę interesow m niejszošci gwarantowali przede wszystkim przedstawiciele ZPL i AWPL, p o zo stali b o w iem byli ogran iczen i dyscypliną partyjną. Polskie u g ru p o w an ia zapewnialy uzyskanie wlasnej reprezentacji, natom iast w srod partii litewskich nie zawsze byli wylaniani Polacy. Naležy zauwazyc, že n ik t z Polakow reprezentujących in n e ugrupow ania nie wszedl do prezydium Sejmu. Niewielka byla ich reprezentacja w prezydiach komisji. Przewodniczącymi byli: F. Kolosauskas (1992 - 1996), J. Raistenskis (2000 - 2001), a wiceprzewodniczącymi J. Raistenskis (2001 - 2002) i A. Popiawski (2004). Jednoczešnie inne ugrupowania probowaly pozyskiwac poslow wybranych z list ZPL, AWPL lub związanych z nim i w parlamencie. Podczas wyborow rožne partie reprezentowali byli parlamentarzyšci Z. Balcewicz, Cz. Okinczyc, R. Maciejkianiec, L. Poczykowska, paristwach mozliwe, czy nawet konieczne, są altematywne programy, nic więc dziwnego, že obok programow realizowanych przez elity sprawujące wladzę, pojawiają się inne - prezentowane przez opozycję dąžącą do wladzy. Spoleczenstwu prezentuje się po prostu rožne opcje i pozwala na wybor tych, ktore wydają się byč najbardziej trafne lub atrakcyjne. W taki to sposob obok elity aktualnie rządzącej istnieją rowniež elity opozycyjne, w rožnym stopniu rozwinięte i dojrzale do przejęcia wladzy, czyli potencjalne elity wladzy”. J. Sztumski, Elity nowoczesnych spoleczenstw, [w:] Z zagadnien socjologii polityki, T. I, Klasyczne i nowe obszary badawcze. Pogranicza dyscyplin i dziedzin. Kwestie teorii ipraktyki, red. L. W. Zacher, Lublin 1996, s. 116. 364 Zbigniew Siemienowicz odpowiadając w 2000 r. na pytanie, czy lepiej kandydowac jest z partii polskiej czy innych ugrupowan stwierdzil „Dla spolecznošci polskiej rzeczą bardzo celową jest posiadanie wlasnej frakcji sejmowej. Ten cel latwiej daje się osiągnąč z jakiegoš jednego ciala politycznego. Dopdki Litwa nie jest w pelni panstwem demokratycznym, a partie rządzące chorują na etnocentryzm, Polacy więcej mogą zyskač przystępując do wyborow zgranym zespolem”. Z. Siemienowicz, Z my šią o... =

302

— ------------- ------ —

........................... ......

..............

—

-------------

Uwarunkowania i proces ksztaltowania reprezentacjiparlamentame} polskich ugrupowan...

a weszli do Sejmu M. Czobot (1992 -1996) oraz A. Plokszto (1996 - 2004). Niemniej röwniez Akcja pozyskiwala bylych parlam entarzystöw z innych ugrupow an. Z jej list kandydow ali S. Dm itrijew , J. U tovka oraz I. Rozowa, k tö ra w 2012 r. weszla do parlam entu. Pozyskiwanie osöb z dosw iadczeniem poselskim bylo w yrazem rosnącego prestižu AWPL. Tabela 20. Liczebnošč wsrod posföw osöb narodowosci polskiej Kadencja

Wybrani z list ZPL/AWPL

Wybrani z innych list

Razem

1990-1992

6*

4

10

1992-1996

4

3

7

1996-2000

2

2

4

2000-2004

2

4

6

2004-2008

2

0

2

2008-2012

3

1

4

2012-2016

8**

0

8

* Frakcję Polską utworzylo 8 deputowanych. ** Po rezygnacji z m andatu dwöch poslöw Polaköw, m andat objęla Rosjanka reprezentująca w wyborach AWPL. Žrodlo: Zestawienie wlasne na podstawie informacji zawartych w niniejszym rozdziale. Powaznym u tru d n ien iem dla w ylaniania reprezentacji parlam entarnej przez Polaköw byl niekorzystny podzial n a okręgi wyborcze, stosowanie 5% progų wyborczego oraz ograniczenia w zakresie stosowania języka m niejszošci narodow ych w procesie k am panii i wyboröw. O ficjalnie, ja k stw ierdzala Elžbieta Kuzborska, jednakowe traktowanie wszystkich obywateli m ialo byč gwarantem praworządnošci i ucielešnieniem konstytucyjnej idei röwnosci. W praktyce bylo to niedopuszczenie do stosow ania dwujęzycznych k art do glosowania, taki sam dla wszystkich prög wyborczy. Konsekwencję tego stanow ila szansa wejscia do parlam entu przedstawicieli p artii m niejszošci praktycznie tylko z okręgow jednom andatow ych (poza wyjątkiem AWPL w 2012 r.). N a problem ten zw röcil uwagę m .in. Office for Dem ocratic Institutions and H um nas Rights, instytucja OBWE, m onitorująca kwestie praw czlowieka. W raporcie z 2012 r. wskazywano by dąžąc do zw ifkszenia udzialu m niejszošci w procesie legislacyjnym, naležy ustanow ic dla ich ugrupow an nižszy prög wyborczy365. Po okresie stopniowego zmniejszania liczby polskich parlamentarzystöw w Sejmie w 2008 r. odnotow ano pew ne sym ptom y zm ian. Konsekw entne dzialania n a rzecz mobilizacji elektoratu doprowadzily w 2012 r. do uzyskania znaczącej reprezentacji. Naležy zauwažyč, iž po początkow ym spadku, w analizowanym okresie, wzrosla liczba parlam entarzystöw wybranych z list polskiego ugrupow ania. O ile w 1990 r.

365 Relacja d r Elžbiety Kuzborskiej z W ilna przekazana autorowi 29 lipca 2013 r. —

-

- -------- 303 =

Rozdziat V

bylo ich 6, to w 2012 r. juž 8 . Niem niej ogolna liczba Polakow nieayzm alala. O d chwili przywrocenia w systemie wladzy ustawodawczej Sejmii w 1992 r. i pierwszych w yborow parlam entarnych w niepodleglej Republice Litewskiej, do gfosowania w 2012 r. elektorat polskiego ugrupow ania zwiększyl się o 40107 osob. Bylo to niewątpliwie efektem aktywizacji grupowej, oceny pracy reprezentacji parlam entarnej, jak i konsekwentnego uczestnictwa w w yborach p o d swoim szyldem, pozyskując jednoczešnie sojusznikow w šrod m niejszošci narodowych, a naw et Litwinow. Wykres 4. Wskažnik poparcia uzyskanego przez ZPL w 1992 r. i AWPL w latach 1996 - 2012 w okręgu wielomandatowym

1992

1996

2000

2004

2008

2012

Žrodlo: Zestawienie wlasne na podstawie informacji zawartych w niniejszym rozdziale. N a okresowe zm niejszanie się polskiego elektoratu i reprezentacji ZPL, AWPL, m ialy wplyw rovm iež inne czynniki. W ynikaly one z liczby partii biorących udziai w wyborach, rozkladu preferencji, ordynacji wymagającej со najmniej 40% frefovencji, koniecznošci uzyskania przez kandydatow w okręgach jednom andatow ych ponad 50% glosow, ale row niež odczuwanej pewnej tendencji lituanizacyjnej w žyciu publicznym. D o ograniczenia liczby glosow oddaw anych n a Akcję przyczynialo się rowniež uczestniczenie w wyborach partii odwolujących się do polskiego wyborcy, jak: AM NL - AOL i PPL oraz kandydow anie Polakow z list innych ugrupow an366. W koncu analizowanego okresu nie występowala konkurencja ze strony partii pod-

366 Czasami do polskiego elektoratu odwotywali się takže kandydaci narodowošci litewskiej wskazując na polskie elementy biografii swoich przodk 6w, jak np. Algimantas Reičiūnas z LZL w 1997 r. oraz Vilija Aleknaitė-Abramikienė z ZO w 2008 r. A. Ряйчонас, Инициат ива и ответственность, „Эхо Литвы”, 19 марта 1997; V. Aleknaitė-Abramikienė, Szanowni Wyborcy, „Kurier Wilenski”, 18-20 paždziernika 2008. = 304

Uwarunkowania i proces ksztaltowania reprezentacji parlamentamej polskich ugrupowan...

krešlających polski Charakter lub bazę czlonkowską oraz znacznie m niej znacząca byla obecnošč Polaköw n a listach w iodących partii. Utworzenie wlasnej frakcji, posiadanie przedstawicieli n a funkcjach kierow niczych w organach Sejmu, uczestniczenie w koalicji rządzącej, byto niewątpliwym sukcesem A kcji i jej b d e ra W. Tom aszewskiego. O ddzialyw alo to jednoczešnie n a podniesienie pozycji Polaköw i w rost ich prestižu. Dawalo tež instrum enty do w plywania n a položenie m niejszošci narodow ych, w tym polskiej. M obilizowalo do skupiania się w dziataniach n a rzecz swego srodowiska woköt AWPL. Stwarzalo röwniez im puls do zwiększania aktywnosci spolecznej. Skutecznošč wspöluczestniczenia w sprawowaniu wladzy, rozwiązanie wieloletnich problem öw dotyczących Polaköw, będzie stanowilo o dalszym um ocnieniu reprezentacji politycznej m niej­ szošci polskiej, bądz jej ograniczeniu.

305 =

R ozdziatV I

POLACY WOBEC WYBORÖW PREZYDENCKICHIEUROPARLAMENTARNYCH Republika Litewska, ksztaltując organy wladzy nawiązywala w pew nym stopniu do tradycji okresu m iędzywojennego1. Konsekwencją tego bylo pojawienie się idei przyw röcenia urzędu prezydenta. Jednoczešnie uzyskanie niepodleglošci pow odowalo poszukiwanie drög integracji ze strukturam i europejskimi, jako gwarancji bezpieczenstwa oraz mozliwosci rozwoju gospodarczego i spolecznego. Podkrešlalo to takže suwerennosc kraju, ktöry w zdecydowany sposöb pragnąl usunąč następstwa wieloletniego funkcjonow ania w ram ach ZSRR i dąžyl do um ocnienia swej pozycji wsröd krajöw Europy Zachodniej. Kwestie te byly röwniez przedm iotem sporöw, nadziei i obaw mniejszošci polskiej. M ialo to takže wazny wplyw n a status Polaköw, ich mobilizację grupową, aktywnošč spofeczną oraz postrzeganie przez vviększošč litewską.

1. Przywröcenie urzędu prezydenta. Algirdas Brazauskas piervvszą glowąpanstwa Napięcie ktöre panow alo w relacjach polsko-litewskich, na przelom ie lat osiem dziesiątych i dziewięčdziesiątych, brak zaspokojenia postulatöw Polaköw oraz podjęcie szeregu niekorzystnych decyzji wobec m niejszošci polskiej u zarania niepodleglošci republiki, spowodowalo, iž ZG ZPL, 18 m aja 1992 r., odniosl się z dystansem do idei przyw röcenia urzędu prezydenta. O baw iano się, že m ože to poglębič kryzys spoleczno-polityczny oraz gospodarczy. W yrazano röwniez wątpliwošč, iž nie będzie

1 Rada Najwyzsza RL 11 marca 1990 r., uchylila akty dotyczące wlączenia kraju do ZSRR, zniosla obowiązywanie dotychczasowych konstytucji ogolnozwiązkowej i republikanskiej oraz przywrocila funkcjonowanie Ustawy Zasadniczej z 12 maja 1938 r. Podkrešlono poprzez to ciąglošč konstytucyjną z Republiką Litewską funkcjonującą do 1940 r. Niemniej wylączono obowiązywanie przepisöw dotyczących prezydenta, parlamentu i organöw kontrolnych. Następnie tego samego dnia przyjęto „Tymczasową Ustawę Zasadniczą Republiki Litewskiej”, ktöra zawieszala obowiązywanie Konstytu­ cji z 1938 r. Nowy dokument nie przewidywal przywröcenia urzędu prezydenta. Postulat ten pojawil się na szerszą skalę, po uznaniu suwerennosci kraju przez spolecznošč międzynarodową, na przelomie lat 1991/1992. Inicjatywa wyszla ze srodowisk „Sajudisu’.W konsekwencji podjęte zostaly prace legislacyjne nad przywröceniem urzędu prezydenta. J. Zielinski, Prezydent Republiki Litewskiej, [w:] Prezydent wpafistwach wspolczesnych, red J. Osinski, Warszawa 2000, s. 160-161. 307 =

Rozdzial VI

to m ialo wpfywu n a rozw iązanie problem ów m niejszošci polskiej.'Stwierdzano, že przywrócenie urzędu prezydenta naležy poprzedzic przyjęciėm nowej Konstytucji, która precyzyjnie okrešlalaby kompetencje glowy panstwa. Jednoczešnie pòstulowano by utworzyc Sąd Konstytucyjny, powoiac rzecznika praw obywatel§kich oraz inne organy, które miaiyby w swoim zakresie dzialania ochronę praw czlowieka i obywatela. ZG ZPL oceniai równiez, i i „sformulowania tekstu pytan [planowanego] referendum są zbyt dwuznaczne i nie pozwalają na udzielenie odpowiedzi zgodnej z poglądam i obywatela, a z kom isji ds. referendum , zwlaszcza w rejonie wileñskim , usunięto wszystkich Polaków; Zarząd Glówny ZPL nie popiera referendum i nie uwaza za celowe podejmowac jakichkolwiek akcji zachęcających obywateli do udzialu w nim”2. System polityczny Litwy, jak w wielu innych krajach regionu, w tym czasie ulegal transform acji. Ksztaltując m echanizm y funkcjonow ania pañstw a i jego organy poszukiw ano rozwiązan, które zapewnilyby mozliwosc sprawowania efektywnych oraz stabilnych rządow. Jedną z form uzupelniania wladzy przedstawicielskiej jest odw olanie się do decyzji obywateli poprzez referendum . Umozliwia ono równiez ekspresję poglądow w žyciu publicznym 3. W d niu 23 m aja 1992 r. przeprowadzone zostalo referendum w kwestii restytucji urzçdu prezydenta. Frekwencja wyniosla 57,5%, pozytywnie zaglosowalo 69,4%. O dm ienne stanowisko zostalo zajçte przez lu d nošč zam ieszkującą rejón w ileñski i solecznicki. W yražalo się ono niską frekwencją w ynoszącą odpow iednio 38% i 48,8% oraz nižszą niz w kraju akceptacją przyw rócenia urzędu prezydenta, gdyž bylo to tylko 24,4% i 30,9%. Naležy odnotowac, iž w yniki referendum nie byly wiąžące, gdyž co praw da liczba gtosujących przekroczyla 50%, jednakže nie osiągnięto wskaznika 50% popierających z ogólu wyborców, a nie tylko biorących udzial w glosowaniu4. Postawa wyborców z terenów W ilenszczyzny wyražala w pew nym sensie brak zaufania do instytucji panstw a litewskiego. Spowodowane to bylo konfliktam i na tie narodow osciow ym , pow stalym i w okresie odrodzenia narodow ego oraz decyzjam i podjętym i po odzyskaniu niepodleglošci. Przede wszystkim rozwiązaniem sam orządow zdom inow anych przez Polaków, kom isarycznym zarządzaniem oraz dose pow szechnym i procesam i lituanizacyjnym i. Zapewne nie bez znaczenia byly r0wniež kwestie gospodarcze. Radykalna reforma systemu ekonomicznego, likwidaeja kolchozów, wystąpienie nieznanego wczesniej zjawiska bezrobocia oddziatywalo na zm niejszenie aktywnosci ezęsei ludnosci oraz zainteresowanie sprawami publicznym i. Pew ien wplyw m íalo rowniež stanowisko ZPL, które nie poparlo referendum .

2 List otwarty do spolecznosci Litwy, do Polaków m Litwie, [w:] Dokumenty Zwiqzku..., s. 118-119.

3 M. Podolak, Referenda w Europie Êrodkowej i Wschodniej, [w:] Modernizacja polityczna w teorii i praktyce. Doswiadczenia paústw postsocjalistycznych i Trzeciego Êwiata, red. M. Baranski, Katowice 2009, s. 213,231. 4 (ЭЛЬТА), Витаутас Ландсбергис: „Те кто голосовал и помогли Литве лучше опре­ делится...” „Эхо Литвы”, 26 мая 1992; (ЭЛЬТА), В Республиканской избирательной комиссии, „Эхо Литвы”, 6 июня 1992; J. Sobezak, Studia nad..., s. 13. = 308 — ----------- ------------ ------------------------ -

-

................ ............

Polacy wobec wybordw prezydenckich i europarlamentamych

U rząd prezydenta w prow adzono poprzez zapis w K onstytucji RL przyjętej 25 paždziernika 1992 r. w referendum 5. W artykulach 77 - 90 okrešlono w arunki jakie m uši spelnič kandydat by ubiegač się o w ybor oraz kom petencje glowy panstwa. Przyjęto, iž p rezy d en tem m ože byč o soba posiadająca obyw atelstw o republiki z p o ch o d z en ia (со w praktyce m ože elim inow ač częšč kandydatow , zw laszcza m niejszošci narodow ych), zamieszkująca со najm niej przez ostatnie 3 lata Litwę i mająca ukonczone 40 lat. By zostač zarejestrowanym jako kandydat naležalo przedstawič podpisy со najm niej 20 tys. wyborcow. W ygrywal kto uzyskal w w yborach bezpošrednich, powszechnych, row nych i tajnych со najm niej 50% glosow, przy 50% frekvvencji. G dy liczba glosujących byla m niejsza, naležalo uzyskač poparcie 1/3 ogolu wyborcow. Ješli jednak wskažniki byly nižsze przeprow adzano drugą turę gtosowania. Przed przystąpieniem do pelnienia obowiązkowprezydent zobowiązany jest zawiesič swoje czlonkostwo w ugrupow aniach politycznych. Kadencja wynosi 5 lat. O graniczono možliwošč pelnienia urzędu do dw och kadencji6. Przyjęta form a rządow okrešlana jest jako parlam entarno-prezydencka7. Jak ocenia Jacek Zielinski rolę prezydenta „sprowadzono do najwyžszego autorytetu oraz rzecznika interesow narodow ych i panstwowych. Nie jest to zatem urząd, ktory n a biežąco kieruje panstw em i m ocą wydawanych przez siebie decyzji aktywnie ingeruje w jeg o žycie. (...) Przy takzarysow anej pozycjiustrojow ej prezydenta decydującą rolę odgryw a czynnik personalny, w tym charyzm a osoby piastującej urząd. O d tego jakie przeslanki legną u podstaw spolecznej legitymizacji jego wladzy, o d jego pozycji w šrod parlam entarnych i pozaparlam entarnych ugrupow an politycznych, ja k row niež zdolnošci i chęci w ykorzystania posiadanych atutow, w tym konkretnie m odelu rządow, zaležy realna sila glowy panstwa”8. Szczegolowe przepisy dotyczące w yboru prezydenta i jego kom petencji zaw arto w ustawie z 22 g ru d n ia 1992 r. „O w y b o rach P rezy d en ta R epubliki ”9 o raz z 26 stycznia 1993 r. „O Prezydencie Republiki”10. Po zwycięstwie LDPP w w yborach 1992 r. do odrodzonego Sejm u, podczas pierwszego posiedzenia, jej lider Algirdas Brazauskas zostal w ybrany przew odniczącym parlam entu. N a tym sam ym posiedzeniu pow ierzono m u takže pelnienie obow iązkow prezy denta11. Pow szechne w ybory gtowy panstw a w yznaczono n a 14 lutego 1993 r. W zięlo w nich udzial 2 kandydatow12. Algirdas Brazauskas z lewicy

5 Rinkimai į Lietuvos Seimą, „Pozicija”, 1992 m. spalio 30 d.-lapkričio 5 d.; О. Ростов, День который останется в памяти, „Эхо Литвы”, 7 ноября 1992.

6 http://www3.lrs.lt/pls/inter3/dokpaieska.showdoc_l?p_id=275374 7 W. Žebrowski, Wspokzesne systemy polityczne Polski i jej sąsiadow, Olsztyn 2002, s. 90. 8 J. Zielinski, Prezydent Republiki..., s. 164-165. 9 http://www3.1rs.lt/pls/inter3/dokpaieska.showdoc_l?p_id=339231 10 http://www3.1rs.lt/pls/inter3/dokpaieska.showdoc_l?p_id=337464 11 Л. Филипавичене, Да сопутствуют вашим делам истина и разум, „Эхо Литвы”, 26 ноября 1992; Pirmasis Seimo posėdis, „Pozicija”, 1992 m. lapkričio 27 d.-gruodžio 3 d.

12 W komisji wyborczej zarejestrowalo się 7 kandydatow, ktorzy pobrali rowniež dokumenty —

..... —

-

.......

-

309 =

Rozdzial VI

oraz Stasys Lozoraitis, byly dzialacz emigracyjny, od 1991 r. ambasador Litwy w U SA, kandydat niezaležny, ale w spierany przez „Sąjūdis” i inne srbdowiska prawicowe. N aležy zauwazyc, iž jednym z czionkow jego sztabu byl takže litew ski em igrant Valdas Adam kus, požniejszy prezydent RL13. Związek Polakow na Litwie popart Algirdasa Brazauskasa. Uzasadniano to tym, že pelniąc obowiązki prezydenta „czyni to godnie i w sposob odpowiedzialny, unikając przeciwstawiania i sklocania ze sobą obywateli. Sformowany przezen Rząd nakrešlil i realizuje program wyjscia z wyjątkowo trudnej sytuacji, w jakiej znalazla się Litwa nie tylko z przyczyn obiektywnych, ale tež wskutek nieprzem yšlanych decyzji poprzedniej ekipy rządzącej. Są tež pozytyw ne sym ptom y w ustosunkow aniu się do potrzeb i problem ow m niejszošci narodow ych”14. Nie bez znaczenia byl rowniez fakt podkrešlania przez Brazauskasa potrzeby bardziej pragm atycznego podejšcia w polityce zagranicznej oraz koniecznošci pokojowego wspolzycia ze wszystkimi panstw am i sąsiedzkim i15. Wybory zostaly rozstrzygnięte w I turze16. Wygral Algirdas Brazauskas otrzymując 1212075 glosow, czyli 60%. Jego kontrkandydat zostal poparty przez 772992 wyborcow, со stanowilo 38,2%. W sposob zdecydowany elektorat polski poparl Brazauskasa. W rejonach zdominowanych przez ludnošč polską uzyskal on rekordowe w skali kraju wyniki. W rejonie solecznickim (79,6% Polakow) oddano na niego 16913 glosow. Wynosito to, niezbędne do zgromadzenia 20 tys. podpisow z poparciem. Jednakže 5 nie zebralo odpowiedniej liczby wyborcow popierających ich kandydaturę. Byli to Kazimieras Antana­ vičius, Kazys Bobelis, Kazimieras Petraitis, Kazimieras Uoka, Remigijus Vilkaitis. (Co 6. инф.), Кандидаты начали сбор подписей, „Эхо Литвы”, 13 января 1993; (ЭЛЬТА), Зарегистрированы два кандидата в президенты, „Эхо Литвы”, 21 января 1993. 13 Т. Lane, Lithuania: stepping westward, Routledge 2001, s. 146. Stasys Lozoraitis, pomimo tego, iž reprezentowal przede wszystkim srodowiska narodowe, w trakcie kampanii wyborczej swoje wystąpienia kierowal rowniež do ludnošci polskiej. Stwierdzal on m.in. „Cieszę się, že mogę zwrocic się do Polakow Litwy - wierzę - naszych przyjaciol. Mam jeszcze jeden powod do radošci - otož przed kilkoma dniam i zadzwonil do mnie laureat Nagrody Nobla, Czeslaw Milosz i žyczyl mi sukcesu. Dlugo pracowalem z Polakami. W Rzymie z przyjaciolmi Polakami zatožylišmy komitet, w ktorym dyskutowalismy о wspolnych problemach. Wyglądalo na to, že potrafimy dojšč do porozumienia”. J. Szostakowski, Šladami pamięci, Wilno 2012, s. 64. 14 J. Mincewicz, Oswiadczenie Zarządu Glownego Zwiqzku Polakow na Litwie, [w:] Dokumenty Zwiqzku..., s. 132. Ryszard Maciejkianiec oceniat, iž Litwie potrzebny jest prezydent, ktory potrafi prowadzic odwažny dialog, lączyč polityczne sily, nie szukający winnych, gotowy przyznač się do blędu. Konkludując stwierdzal, iž w republice nie bylo kandydata, ktory moglby konkurowac z Algirdasem Brazuskasem. Lietuvos prezidentas, „Pozicija”, 1992 m. gruodžio 16-24 d. 15 M. Skak, Powrot lewicy - znaczenie dla polityki zagranicznej krajow Europy Šrodkowo-Wschodniej, „Studia Polityczne”, n r 6,1996, s. 144. 16 P. Ошеров, Чуда не произошло, „Республика”, 17 февраля 1993; Р. Ярмалавичюс, А. Кутрявичюс, Литва приобрела президента, цену узнаем позже..., „Республи­ ка”, 2 марта 1993.

= зю =^- =^—■■

----

Polacy wobec wyborów prezydenckich i europarlamentarnych

až 88,9%. Na terenie rejonu wileñskiego (63,5%) poparlo go 36137, со stanowilo 83,2%. Bardzo wysokie poparcie uzyskal takže w innych rejonach o znaczącym wskazniku ludnošci polskiej. W rejonie swięcianskim (28,7% Polaków) poparlo go 15509 (74%) wyborców, trockim (23,8%) 27573 (71%), szyrwinckim (11,1%) 8736 (70,4%), malackim (10,1%) 10882 (67%)17. Wysoki w skažnikpoparcia na terenach zamieszkiwanych przez Polaków byl wynikiem nie tylko akceptacji program ų politycznego Brazauskasa. W znaczącym stopniu stanowilo to swoistą formę obrony i protestu przeciwko silom prawicowym, propagującym od kilku lat politykę lituanizacyjną. Polacy w glosowaniu dali wyraz swojej dezaprobaty día srodowisk dąžących do asymilacji. W ybrano więc polityka bardziej otwartego w swych deklaracjach i znanego od lat. Naležy jednak zwrócic uwagę, iž niewielkie poparcie día Lozoraitisa, byto wynikiem nie tyle gloszonego przez niego program ų, lecz opiniami dotyczącymi popierających go srodowisk. Niemniej nadzieje Polaków na poprawę swego potoženia ziscity się došč potowicznie. W okresie rządow LDPP i prezydentury Brazauskasa nastąpila pewna stabilizacja. Znacząco zostaly uspokojone nastroje spoleczne w kwestiach narodowosciowych. Zawarto traktat międzypanstwowy z Polską oraz szereg innych porozum ieñ, zakoñczono proces ponow nego w yíaniania w ladz rejonów wileñskiego i solecznickiego. Niem niej przyjęto takže szereg niekorzystnych rozwiązan. W prowadzono 5% próg wyborczy równiez día mniejszosci narodowych, podjęto ustawę rozszerzającą w sposób radykalny granice Wilna, ustanowiono powiaty, które przejęty częšč kompetencji samorządow, uchwalono nową ustawę o języku pañstwowym, która nie przewidywala ulg dla mniejszosci oraz w ramach „Programų Rozwoju Litwy Poludniowo - W schodniej”, prow adzono proces poszerzania sieci szkót z litewskim językiem nauczania, które stanowic m iaty konkurencję dla dotychczasowych placówek polskich18.

2. Język polski jako element gry wyborczej. Prezydentura Valdasa Adamkusa Kolejne w y b o ry prezydenckie odbyly się w 1997 r. Jan Sienkiew icz w yrazal wówczas opinię, iž Polacy w inni wystawic swego kandydata tylko wówczas ješli wsród zgloszonych pretendentów nie będzie odpowiedniego. Podkrešlal, iž niewažne przy tym byly jego poglądy polityczne lecz stosunek do m niejszosci19. AWPL przed podjęciem decyzji o ew entualnym poparciu zw rócila się 10 paždziernika 1997 r. do kandydatów z 11 pytaniam i odnoszącym i się do program ų partii. Dotyczyly one rozwoju spoleczno - gospodarczego Wileñszczyzny, zw rotu ziemi, poszerzenia kom ­ petencji samorządow, kwestii podzialu administracyjnego, oáwiaty, funkcjonowania

17 http://www.vrk.lt/dynamic/files/1647/1993prezidento.pdf 18 Я. Минцевич, „Мы должны...; L. Dowdo, Ach, ta niepokorna WilenszczyznaU „Tygodnik Wileñszczyzny”, 16-22 stycznia 2003; http://media.efhr.eu/2012/ 10/ 12/bobrykreach-turning-point-polish-lithuanian-relations/

19 T. Инис, Поляки не выбрали своего кандидата, „Республика”, 31 июля 1997. 311 =

Rozdzial VI

języka polskiego, zniesienia p rogų wyborczego dla m niejszošci i uw zględnienia przy ksztaltowaniu okręgow wyborczych struktury narodowösciowej. Jednoczesnie postulow ano utworzenie instytucji przy prezydencie ds. m onitorow ania položenia mniejszošci. Oczekiwano röwniez w prow adzenia przedstawicieli rožnych narodowosci do organöw wladzy wykonawczej. W yrazono takže opinię, že „D epartam ent ds. P roblem öw Regionalnych i N arodow osci reprezentuje i b ro n i nie interesöw narodow osci wobec wladz, lecz interesöw wladz wobec narodow osci”20. O statecznie AW PL, choč nie jednom yšlnie, p o p arlo k an d y d atu rę A rtū rasa Paulauskasa21. Poslowie Jan M incewicz i Jan Sienkiewicz argum entowali, iž byl to jedyny kandydat, ktöry zobowiązal się do uspraw nienia zw rotu ziem i na W ilenszczyžnie. Ponadto oceniali jego program w yborczyjako sprzyjający mniejszošciom 22. Paulauskas występowal jako kandydat niezaležny. W spierany byl przez LDPP, LZL, oraz konczącego kadencję prezydenta A. Brazauskasa, ktöry podjąl decyzję о nie ubieganiu się o reelekcję. Uznal on bowiem, že potrzebny jest kandydat niezwiązany tak silnie z poprzednim ustrojem . Paulauskas okrešlal swoje poglądy jako socjalliberalne. O pröcz niego kandydow ali jeszcze Valdas A dam kus (niezaležny), Vytenis Povilas A ndriukaitis (LPSD), Kazys Bobelis (LChD), Vytautas Landsbergis (ZO), Rolandas Pavilionis (niezaležny), Rimantas Smetona (niezaležny)23. W odrožnieniu od Akcji, AOL nie zająl stanowiska w sprawie poparcia ktoregoš z kandydatöw. Zwröcil jedynie uwagę, iž osoby ubiegające się o w ybör w zbyt m alym stopniu okrešlily swoje stanowisko wobec kwestii rozwiązania problem öw mniejszošci narodowych24. W wyniku glosowania 21 grudnia 1997 r. do drugiej tū ry przeszli A. Paulauskas, ktörego poparlo 838819 wyborcöw, со stanowilo 45,28% i V. A dam kus zpoparciem 516798 osöb, czyli 27,90%25. Dužym zaskoczeniem byla przegrana, došč kontrowersyjnie odbieranego w šrodowisku polskim V. Landsbergisa. Paulauskas najwyžszy wskaznik poparcia uzyskal w Wisagini, gdzie zaglosowalo n a niego 8782 wyborcöw (84,89%)26. Na drugim m iejscu znalazl się rejon solecznicki z poparciem 11457 osöb (83,04%)27, a n a trzecim rejon wilenski gdzie oddano 27768 glosöw (72,28%)28. Powyžej šredniej krajowej byly rowniež inne jednostki adm inistracyjne ze znaczącym

20 J. Sienkiewicz, Szanowny Kandydacie na Prezydenta Republiki Litewskiej, mps, AAWPL. 21 Избирательная акция поляков за А. Паулаускаса, „Эхо Литвы”, 13 декабря 1997; BNS, ИАПЛ поддержит А. Паулаускаса, „Республика”, 16 декабря 1997.

22 J. J. Komar, Polacy za Paulauskasem, „Gazeta Wyborcza”, 13 grudnia 1997; J. Haszczynski, Zmiana warty, „Rzeczpospolita”, 20-21 grudnia 1997. 23 Trzech zarejestrowanydi jako kandydaci polityköw nie zebralo wymaganej liczby podpi-

24

25 26 27 28

söw. Byli to Algirdas Pilvelis, Liucija Baškauskaitė i Jurijus Subotinas. http://www.lrs.lt/rinkimai/pr97/pret21.htm Резолюция конференции Альянса граждан Литвы.об отношении к президент­ ским выборам 1997 г., „Эхо Литвы”, 16 декабря 1997. http://www3.lrs.1t/n/rinkimai/pr97/rez/rezl_6_l.htm http://www3.lrs.1t/n/rinkimai/pr97/rez/rezapgl_6_12_l .htm http://www3.lrs.1t/n/rinkimai/pr97/rez/rezapgl_6_42_l .htm http://www3.lrs.1t/n/rinkimai/pr97/rez/rezapgl_6_55_l .htm

- 312

—

-----------

Polacy wobec wyborow prezydenckich i europarlamentarnych

udzialem ludnošci polskiej. W rejonie šwięcianskim Paulauskas uzyskal 11305 glosow (65,88%)29, trockim 20741 (57,95%)30, szyrwinekim 5766 (53,84%)31, m alackim 6763 (50,26%)32, W ilnie 136554 (48,38%)33. W kam panii došč znaczącą rolę odgryw al kontekst polski. O soby z otoczenia V. Landsbergisa, chociažby w y ty k d y Paulauskasowi, iž jego žona jest Polką. W tym aspekcie tw ierdzono, že prezydent nie pow inien m ieč m alžonki o nielitew skim pochodzeniu. Bylo to jed n ak negatyw nie odebrane przez opinię publiczną w efekcie czego Landsbergis, oswiadczyl, iž jego dzialania i program nie są w ym ierzone w m niejszošci narodow e34. Jak oceniano n a wyzsze poparcie dla Paulauskasa, m iala rowniez w plyw aktywnosc elektoratu nieprzychylnego Landsbergisowi. W ielu wyborcow glosowalo n a pierwszego kandydata, by uniem ozliwic w ybor drugiego35. W edlug powszechnej opinii о w ynikach drugiej tu ry zawazyla uchw ala rejonu wilenskiego z 22 grudnia 1997 r. ,,W sprawie napisow publicznych i innej inform acji pisem nej”. Podkrešlono w niej znaczenie stosowania języka litewskiego, ale rowniez zalecono uzywanie polskiego. Wywolalo to burzliwe reakcje na Litwie. Wycofania tego dokum entu zažądali zarow no naczelnik pow iatu Alis Vidūnas, jak i parlam entarny Komitet Oswiaty, Nauki i Kultury. Pojawilo się szereg opinii, iž decyzja wladz rejonu byla następstw em przychylnych wypow iedzi Paulauskasa n a tem at zaspokojenia postulatow językowych m niejszošci. O n sam p o w ybuchu, sporow i kontrow ersji n a ten tem at odciąl się, 1 stycznia 1998 r., o d tej idei. Stwierdzal, iž m ial n a myšli jedynie to, by na terenach zwartego zam ieszkiwania m niejszošci, starsi ludzie nie musieli przychodzic do urzędow z tlum aczem 36. Niektorzy liderzy šrodowiska polskiego, jak m.in. Czeslaw Okinczyc wyražali obawy, iž decyzja ta zostala podjęta w niekorzystnym okresie i nie przyniesie pozytywnych rezultatow37. Inicjatywę tą poddal krytyce rowniež AOL. Uznal ją za „nieprzemyšlaną”

29 30 31 32 33 34 35 36

http://www3.lrs.1t/n/rinkimai/pr97/rez/rezapgl_6_47_l .htm http://www3.lrs.1t/n/rinkimai/pr97/rez/rezapgl_6_50_l .htm http://www3.lrs.1t/n/rinkimai/pr97/rez/rezapgl_6_46_l .htm http://www3.lrs.1t/n/rinkimai/pr97/rez/rezapgl_6_31_1 .htm http://www3.lrs.1t/n/rinkimai/pr97/rez/rezapgl_6_l_l.htm A. R. Potocki, Największy przegrany, „Žyde”, 3-4 stycznia 1998. J. Haszczynski, Paulauskas pewny zwycięstwa, „Rzeczpospolita”, 23 grudnia 1997. J. J. Komar, Dwujęzycznošč w rejonie wilenskim ?, „Kurier Wilenski”, 3 stycznia 1998; A. Pauluauskas, Nie spadlem z księžyca (wywiad przeprowadzony przez M. Bosackiego, J. J. Ko­ marą), „Gazeta Wyborcza”, 3-4 stycznia 1998; Инф. „Республики”, BNS, В Вильнюсском районе узаконивают польский язык, „Республика”, 6 января 1998; A. R. Potocki, Odsiecz z litewskiego matecznika, „Žyde”, 6 stycznia 1998; П. Катин, Претенденты и нацменьшинства, „Литовскш Курьерь”, 9-15 января 1998; W. Tomaszewski, Pokrzyzowanie planow?!, „Magazyn Wilenski”, luty 1998. Samorząd podejmując uchwalę opieral się na ustawie „O mniejszošdach narodowych”, natomiast przeciwnicy odwolywali się do ustawy „O języku panstwowym”. Niewątpliwie obydwa dokumenty byly ze sobą sprzeczne. Jak ocenial posel Artur Plokszto, pierwsza ustawa miala tworzyc za granicą wizerunek panstwa wykazującego troškę o mniejszošci, druga zaš faktycznie funkcjonowala w systemie prawnym. A. R. Potocki, Wbrew Europie, „Žyde”, 21 stycznia 1998. 37 BNS, Мнение Ч. Окитица, „Республика”, 8 января 1998. Jednoczešnie Okinczyc glo- 313 =

Rozdzial VI

i „nieprzygotowaną”. Jako bląd okrešlono rowniež brakkonsultacji z irniymi partiam i reprezentującymi mniejszošci narodowe38. W następstwie przeciwdzialania organow nadzoru administracyjnego uchwala samorządu nie weszla w žyde. Niewątpliwie term in jej podjęcia byl wyjątkowo niefortunny. Po pierwszej turze wyborow prezydenckich, gdy pozytyvraie nastawiony do m niejszošd i popierany przez AWPL Paulauskas byl wyražnym faworytem, przyjęcie tego dokum entu wplynęlo na mobilizację šrodowisk zorientowanych narodowo i zapewne przysporzylo glosow konkurentow i39. Podczas drugiej tū ry w yborow prezydenckich, 4 stycznia 1998 r., A. Paulauskas uzyskal 953775 glosow (49,63%), natom iast V. Adamkus 968031 (50,37%)40. Rožnica poparcia m iędzy kandydatam i wynosila tylko 14256 glosow. Prezydentem RL zostal Adamkus. Spor językowy spowodowal mobilizację polskiego elektoratu, ale nie bylo to w stanie zrekom pensowač m niejszego w zrostu w innych regionach. W rejonie solecznickim Paulauskasa poparlo 14700 (88,35%) со stanowilo najwyžszy wskažnik w kraju41. W ysokie poparcie bylo rowniež w innych rejonach z dužym udzialem ludnošci polskiej. W rejonie wilenskim uzyskal 33064 (78,41%)42, šwięcianskim 12492 (70,41%)43, trockim 23592 (61,81%)44, szyrwinckim 6574 (58,65%)45, m alackim 7465 (52,98%)46. W stolicy otrzym al rowniež lepszy wskažnik niž w skali kraju, gdyž poparlo go 156001 (53,88%)47. W ybory prezydenckie dokonaly istotnych zmian na scenie politycznej. Zastąpiony zostal dotychczasowy dwubiegunowy uklad najwažniejszych sil, lewicy postkom unistycznej, gdyž nie wystawila ona swego kandydata, popierając Paulauskasa, jak tež przegrana w pierwszej turze lidera praw icy postsajudisowskiej Landsbergisa. Przyczynilo się to w pew nym stopniu do zdynam izow ania ksztaltow ania sceny politycznej w oderw aniu o d historycznych podzialow. W plyw na to m ialo rowniež sil rowniež opinię, iž poparcie przez polską partię jednego kandydata bylo blędne. Wyražal takže nadzieję, na dobrą wspolpracę z Adamkusem, gdyž uwažal, iž przeniesie on došwiadczenia demokracji amerykahskiej do žydą politycznego i spolecznego Litwy. J. J. Komar, Prezydent z Chicago, „Gazeta Wyborcza”, 6 stycznia 1998. 38 Правление Альянса граждан Литвы, Заявление Альянса граждан Литвы по поводу решения самоуправления Вильнюсского района о введении двуязычия, „Литовскій Ку­ рьеръ”, 9-15 января 1998. 39 Pojawily się rowniež opinie, iž decyzja o podjęciu uchwaly dotyczącej języka, byla wewnętrzną rozgrywką w AWPL. Pomimo tego, že partia ta oficjalnie poparla kandydaturę Paulauskasa, kierownictwo rejonu \vilenskiego mialo byč jakoby mu nieprzychylne. Z tego wnioskowano wyjašnienie dotyczące wyboru terminu podjęcia uchwaty. J. Walicki, Straszenie Lachem, „Trybuna”, 14 stycznia 1998. 40 http://www3.lrs.1t/n/rinkimai/pr97/rez/rezl_6_2.htm 41 http://www3.lrs.1t/n/rinkimai/pr97/rez/rezapgl_6_42_2.htm 42 http://www3.lrs.1t/n/rinkimai/pr97/rez/rezapgl_6_55_2.htm 43 http://www3.lrs.1t/n/rinkimai/pr97/rez/rezapgl_6_47_2.htm 44 http://www3.lrs.1t/n/rinkimai/pr97/rez/rezapgl_6_50_2.htm 45 http://www3.lrs.1t/n/rinkimai/pr97/rez/rezapgl_6_46_2.htm 46 http://www3.lrs.1t/n/rinkimai/pr97/rez/rezapgl_6_3 l_2.htm 47 http://www3.lrs.1t/n/rinkimai/pr97/rez/rezapgl_6_l_2.htm = 3 1 4 ---------- -- --

Polacy wobec wyborów prezydenckich i europarlamentarnych

objęcie u rzędu prezydenta przez litewskiego reem igranta A dam kusa. W iększošč žycia o d 1944 r. przebyw al o n za granicą. Początkow o naw et kom isja w yborcza odm ówila jego rejestracji, twierdząc, iž nie spelnia wym ogu co najmniej trzyletniego zam ieszkiw ania w kraju przed glosow aniem . O dw olal się jed n ak do sądu, który uznal, iž uzyskal on w 1992 r. m eldunek n a Litwie i pracowal jako konsultant tartaku w Szawlach48. Jego dosw iadczenie funkcjonow ania przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych, oderw anie o d sporów krajow ych i bezposredniego zaangazowania w konflikty polityczne stwarzalo nadziejç n a pew ne zm iany w žyciu publicznym i w iększą otw artosc w obec rozm aitych srodow isk. K sztaltowalo to tež w jakim š stopniu w aru n k i dia w ylaniania now ych liderów politycznych, spoza dotychczasowych srodowisk. Prezydent - elekt Valdas Adamkus, dose ostrožny w trakeie kam panii w zobowiązaniach wobec m niejszošci narodowych, wyrazil opiniç budzącą nadziejç n a pewne zmiany. Stwierdzil „Będę się bardzo starai, by m niejszošci traktow ano n a Litwie tak, jak chcialbym, žeby traktow ano Litwinów mieszkających za granicą. C hodzi m i o język, kulturę, szkolnictwo”49. Jak ocenial Tadeusz Andrzejewski, publicysta i dzialacz AWPL, „wypowiedz prezydenta Adamkusa m iata wytącznie propagandowy Charakter. Nie stanow ila o n a zapowiedzi zm iany polityki panstw a w odniesieniu do m niejszošci narodow ych, lecz jej zadaniem bylo ksztaltow anie pozytyw nego w izerunku kraju. G dyby zostala ona w cielona w žyde, daw no m ielibyšm y juž rozwiązaną kwestiç pisowni nazwisk, stosowania języka polskiego jako pomocniczego, podw ójne napisy inform acyjne i szereg innych udogodnieñ. Standardy z których korzystają chociažby Litwini w Polsce, są dia nas nadal tylko m arzeniem ”50. Prezydentura A dam kusa nie przyczynila się do rozwiązania problem ów m niej­ szošci polskiej. Podkrešlal o n wagç stosunków litewsko - polskich i utrzym yw al

48 Инф. „Республики”, BNS, ГИК сомневается в возможностяхВ. Адамкуса, „Республика”, 17 июня 1997; BNS, Суд обязал зарегистрировать В. Адамкуса кандидатом, „Республика”, 14 октября 1997; В. Dziemidok-Olszewska, Instytucja prezydenta w panstwaeh Europy Érodkowo-Wschodniej, Lublin 2003, s. 348. Wiktor Olžicz w kontekšeie kwestii spelnienia wyborczych wymogôw konstytucyjnych i prezydentury Adamkusa wyrazal następującą opinię „jego wybrali prezydentem tylko dlatego, že przyjechal zza oceanu, z USA. Prawda, wedlug oficjabej wersji, w ktorą nikt nie wierzy, Adamkus jakoby przežyl wymagane w Konstytucji trzy lata w Litwie (w miescie Szawle), žeby jego zarejestrowae jako kandydata. Jednak litewskie šrodki spoleeznego przekazu twierdzą, že tam mieszkaty tylko jego « k a p c ie » (i litewsey rzežbiarze nawet prôbowali odslonič w Szawlach pomnik kapci Adamkusa). Jakby tarn nie bylo, naród wybral nieznanego cztowieka, licząc na to, že nie stanie się on częšcią systemu i «wprowadzi porządek». Co z tego wyszlo - druga kwestia (liezni litewsey politolodzy nie mają wątpliwošci, že obeeny prezydent Litwy - dzisiaj juž jest częšcią systemu)” В. Ольжич, Безалтернативные выборы президента и литовская демократия, „Литовскій Курьеръ”, 7-13 мая 2009. 49 V. Adamkus, Wybór Litwy (wywiad przeprowadzony przez M. Przelomiec), „Wprost”, 18 stycznia 1998. 50 Relacja Tadeusza Andrzejewskiego, publicysty, dzialacza AWPL i radnego tej partii w rejonie wilenskim, przekazana autorowi 15 czerwca 2013 r. 315 =

Rozdzial VI

aktywne relacje z Rzeczypospolitą. Symbolicznie z pierwszą wizytą zagraniczną ūdai się do Polski51. W polityce w ew nętrznej zachowywal pew ieh dystans do sporow n a tie narodow osciow ym i w ykonywal przychylne gesty. W Solecznikach, w 1998 r., deklarowal, že jego „celem jest utw orzenie otw artego spoleczenstwa obywatelskiego, w kto ry m polska m niejszošč narodow a bytaby integralną częšcią. Jestem gotow bronič praw m niejszosci narodowych”52. D w a lata požniej wyrazal opinię, iž większošč problem ow mniejszosci polskiej jest skutkiem dzialan biurokratycznych. Oswiadczal rowniež, iž kwestie te naležy rozwiązywač wedlug standardow europejskich53. Nie inicjowal jed n ak dzialan, ktore služylyby zaspokojeniu podstawowych postulatow Polakow. W edlug oceny A udriusa Bačiulisa nie spelnily się tež nadzieje na przebudowę žycia politycznego wedlug wzorcow zachodnich. Jak stwierdzal bylo to w iną m echanizm ow biurokratycznych. N atom iast Leonidas Donskis podkrešlal, že Adamkus udowodnil, iž m ožna byč niezaležną postacią polityczną i oddziatywac n a panstw o oraz spoleczenstwo przede wszystkim poprzez swoj autorytet54.

3. Przerwana kadencja. Prezydentura R olandasa Paksasa Kolejne w y b o ry zostaly przeprow adzone 22 g ru d n ia 2002 r. W zię!o w nich udzial 17 kandydatow 55. 0 w ybor ubiegali się Valdas A dam kus (niezaležny), Vyte­ nis Povilas A ndriukaitis (LPSD), Vytautas B ernatonis (niezaležny), Kazys Bobelis (LC hD ), R im antas Jonas D agys (Socjaldem okracja 2000), Eugenijus G entvilas (LZL), Kęstutis Glaveckas (LZC), V ytautas A ntanas M atulevičius (niezaležny), A lgim antas M atulevičius (niezaležny), R olandas Paksas (PLD), A rtūras P aulau­ skas (N Z), Juozas E dvardas Petraitis (niezaležny), Algirdas Pilvelis (niezaležny), Kazimira D anutė Prunskienė (ZPChiN D ), Vytautas Šerėnas (niezaležny), Vytautas Šustauskas (ZW L), Julius Veselka (niezaležny)56. Так d u ža liczba kandydatow , częšciowo n ie znana szerzej opinii publicznej, byla odbierana jako zm niejszanie a u to ry te tu u rz ę d u prezy d en ta. K rytykow ano ro w n iež w ielu p re te n d e n to w za ich kontrow ersyjne w ystąpienia lub sprzeczne w ypow iedzi57. AWPL nie poparla

51 (ELTA), Wizyta V. Adamkusa wPolsce, „Kurier Wilenski”, 1 IV 1998. 52 M. Херсонский, Президент гарантирует права нацменьшинств, »Литовскій Ку­ рьеръ”, 10-16 июля 1998.

53 I. Kabzinska, Granice panstw i systemow - granice integracji. Integracja europejska

56 57

z perspektywy Polakow na Litwie i Bialorusi, [w:] Polonia wobec integracji europejskiej, red. J. Knopek, Bydgoszcz 2001, s. 108. http://polonia.wp.pl/title,Prezydent-Adamkus-zegna-sie-z-urzedem-prezydenta,wid,1130 4152,wiadomosc.html?ticaid=l 10031 Ponadto szešciu politykom, ktorzy zarejestrowali swoje kandydatury, nie udalo się zgromadzič 20 tys. podpisow. Byli to Jaroslavas Banevičius, Stanislovas Buškevičius, Vytautas Kundrotas, Antanas Mickevičius, Algimantas Reičiūnas, Kazimieras Uoka. http://www3. lrs.lt/rinkimai/2002/Prezidentas/pretendentai_Lkandidatus.htm http://www3.lrs.lt/rinkimai/2002/Prezidentas/kandidatai.htm Wilenska publicystka Lucyna Dowdo w następujących slowach oceniala kandydatow

“

316

54 55

—

Polacy wobec wyborow prezydenckich i europarlamentarnych

žadnego z kandydatow . Zw rocila się je d n a k do swego elektoratu, by biorąc udzial w w yborach, w ybierač zasadniczo m iędzy A dam kusem i Paksasem , uznając ich za najbardziej w iarygodnych58. W yborcy n a terenach W ilenszczyzny w odrožnieniu o d w yborow prezydenc­ kich w 1993 r. i 1997 r., w yražnie podzielili się w swoich preferencjach. W rejonie solecznickim trzy pierw sze pozycje zajęli A. Paulauskas, ktory otrzym al 4735 glosow (33,12%), R. Paksas 3002 (21%), V. A dam kus 2624 (18,35%)5960, w ilenskim R. Paksas 8322 (25,15%), V. A dam kus 7479 (22,61%), A. Paulauskas 6718 (20,31%)“ , šwięcianskim R. Paksas 3593 (21,88%), A. Paulauskas 3429 (20,88%), V. Adam kus 3010 (18,33%)61, trockim V. A dam kus 4167 (29,60%), R. Paksas 3424 (24,32%), A. Paulauskas 1936 (13,75%)62, szyrw inckim V. A dam kus 2800 (33,24%), R. Paksas 2281 (27,08%), A. Paulauskas 750 (8,90%)63, m alackim V. Adam kus 4013 (36,98%), R. Paksas 2107 (19,42%), V. Šerėnas 1047 (9,65%)64, w Wilnie zas V. Adamkus 95619 (42,33%), R. Paksas 37113 (16,43%), A. Paulauskas 15851 (7,02%)65. R o zproszenie glosow w je d n o stk a c h ad m in istracy jn y ch zam ieszkiw anych w znaczącym stopniu przez ludnošč polską spowodowane bylo brakiem wyražnego stanowiska AWPL, dužą ilošcią kandydat 6w oraz došč ostrožnym odnoszeniem się przez najpopularniejszych pretendentow do postulatow polskiego elektoratu. Bylo to zapewne konsekwencją poprzednich wyborow w ktorych lider pierwszej tūry, A. Paulauskas, przegral m inim alnie glosowanie, jak zaznaczono wczešniej w w yniku sporow ktore w ybuchly n a tie proby w prow adzenia języka polskiego jako pom ocniczego n a terenie rejonu wilenskiego. W odrožnieniu od AWPL, ktore nie zajęlo jednoznacznego stanowiska w kvvestii wyborow, drugie polskie ugrupow anie polityczne, PPL podjęlo decyzję o poparciu „Folklor polityczny jest, со prawda, elementem každej kampanii wyborczej, szczegolnie dotyczy to mlodych demokracji, ale u nas to juž nie jest nawet folklor, to jakieš polityczne disco polo w wykonaniu grupki populistow, pseudomesjaszy i pseudowizjonerow, lekko szurniętych dziennikarzy i dubeltowych obywateli. (...) Так więc, poza trojką - Adamkus, Paulauskas, Paksas - wszystkich pozostalych kandydatow na prezydenta naležy traktowač jakmniej lub bardziej zabawnych showmanow (z dodatkiem jednej showwoman). Smutne to, ale... Osobišcie vvierzę w zbiorowy rozsądek litewskiego elektoratu. Wiemy, že wladza prezydencka na Litwie ogranicza się glownie do polityki zagranicznej, więc wybierzmy kogoš, kogo nie będziemy musieli się wstydzič”. L. Dowdo, Со będzie, jesli narod zažartuje?, „Magazyn Wilenski”, listopad 2002. 58 J. Tryk, Z. Ždanowicz, Rzeczowo i konkretnie, „Kurier Wilenski”, 10 grudnia 2002; T. Andrzejewski, Rolandas Paksas - nowym prezydentem!, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 9-15 stycznia 2003. 59 http://www3.1rs.lt/rinkimai/2002/Prezidentas/rezultatai/rezapgl.htm-14+43+l.htm 60 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2002/Prezidentas/rezultatai/rezapgl.htm-14+58+1 .htm 61 http://www3.1rs.lt/rinkimai/2002/Prezidentas/rezultatai/rezapgl.htm-14+49+l.htm 62 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2002/Prezidentas/rezultatai/rezapgl.htm-14+52+1 .htm 63 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2002/Prezidentas/rezultatai/rezapgl.htm-14+48+1 .htm 64 http://www3.1rs.lt/rinkimai/2002/Prezidentas/rezultatai/rezapgl.htm-14+27+l.htm 65 http://www3.1rs.lt/rinkimai/2002/Prezidentas/rezultatai/rezapgl.htm-14+57+l.htm ■

317 =

Rozdzial VI

kandydata socjaldem okratów Povilasa Vytenisa A ndrinkaitisa66. O pow iedzenie się za n im ludowców, nie w ynikalo jednak z jego szczególnegó'zainteresowania problem atyką m niejszošci lecz zbiežnymi kwestiam i šwiatopoglądowymi, p ro g ra m a n socjalnym i oceną sytuacji w kraju67. Pewną specyfikę stanowito jednak to, iž wedlug powszechnej opinii A ndriukaitisa došč um iarkow anie wspierala jego m acierzysta p artía, a líd er tego srodow iska, p o zjednoczeniu LD PP i LPSD, B razauskas nie ukryw al swojej sym patii día kandydatury Paulauskasa68. M íalo to wplyw n a ograniczenie elektoratu popieranej przez PPL osoby. W efekcie zdobyl on 105584 glosy, co stanowito 7,3% i dawalo piątą pozycję69. N a teren ach zam ieszkiw anych w znaczącym sto p n iu przez lu d n o šč polską, A ndriukaitis najlepszy w ynik osiągnąl w rejonie wileñskim. W skali kraju byla to día niego 19 p o d względem poparcia jednostka adm inistracyjna. O trzym al w niej 2845 glosów (8,60%). W rejonie solecznickim zaglosowalo na niego 1156 wyborców (8,06%), szyrwinckim 648 (7,69%), trockim 1030 (7,32%), W ilnie 14993 (6,64%), šwięcianskim 980 (5,97%), m alackim 617 (5,69%)70. W yraznie poparcie PPL nie przeložylo się na lepsze wyniki Andriukaitisa. Wynikalo to przede wszystkim z faktu niewielkiego zakresu oddzialywania tej partii na ludnošč polską, co wyražalo się w jej niskich w ynikach w w yborach parlam entarnych i sam orządowych. Niewątpliwie jednak w odbiorze spolecznym ludowcy mieli okazję poprawy swego wizerunku jako partnerzy powaznej sity politycznej w kraju. Większe korzyšci zapewne osiągnęla więc PPL niž sam kandydat. Pierwsza tu ra wyborów prezydenckich nie przyniosla rozstrzygnięcia. D o drugiej przeszli V. Adamkus, który otrzym al 514154 glosów (35,06%) oraz R. Paksas z poparciem 284559 wyborców (19,40%)71. Rozstrzygająca tura odbyla się 5 stycznia 2003 r. W ygral ją Rolandas Paksas, otrzym ując 777769 glosów (54,71%)72. Podczas tego glosowania poparcie n a W ileñszczyznie uleglo polaryzacji. Poza W ilnem liderem byl Paksas. W rejonie solecznickim poparlo go 9342 wyborców (80,86%)73, co bylo najwyzszym w skaznikiem w kraju, w ileñskim 19854 (72,45%)74, trockim 8345 (64,53%)75, šw ięcianskim 10322 (73,12%)76, szyrw inckim 4782 (59,63%)77,

66 Polska Partía Ludowa w dzialaniu, „Nasz Czas”, 31 pazdziernika -6 listopada 2002. 67 V. Andriukaitis, Doswiadczenie polityka osiągnięte wytęžoną pracą (wywiad przeprowa68 69 70 71 72 73 74 75 76 77

dzony przez A. Simko), „Nasz Czas”, 21-27 listopada 2002; R. Maciejkianiec, „Nie mamy... L. Dowdo, Lyzka dziegciu do przedwyborczej beczki miodu, „Kurier Wilenski”, 20 grudnia 2002. http://www3.1rs.lt/rinkimai/2002/Prezidentas/rezultatai/rezl.htm-14+l.htm http://www3.lrs.lt/rinkimai/2002/Prezidentas/rezultatai/rezkapgl.htm-948549-i-l.htm http://www3.lrs.lt/rinkimai/2002/Prezidentas/rezultatai/rezl.htm-14+1 .htm http://www3.1rs.lt/rinkimai/2002/Prezidentas/rezultatai/rezl.htm-14+2.htm http://www3.lrs.lt/rinkimai/2002/Prezidentas/rezultatai/rezapgl.htm- 14+43+2.htm http://www3.1rs.lt/rinkimai/2002/Prezidentas/rezultatai/rezapgl.htm-14+58+2.htm http://www3.1rs.lt/rinkimai/2002/Prezidentas/rezultatai/rezapgl.htm-14+52+2.htm http://www3.1rs.lt/rinkimai/2002/Prezidentas/rezultatai/rezapgl.htm-14+49+2.htm http://www3.1rs.lt/rinkimai/2002/Prezidentas/rezultatai/rezapgl.htm-14+48+2.htm

= 3 1 8 --------

Polacy wobec wyboröw prezydenckich i europarlamentamych

m alackim 5649 (55,58%)78. N atom iast w W ilnie w yborcy postawili n a Adamkusa, k töry otrzym ai 123053 glosöw (54,74%)79. Sukces Paksasa byl spow odow any oczekiwaniem w ym iany eilt. Jego ofensywna kam pania podkrešlająca potrzebę zm ian docierala w sposöb szczegölny do mieszkancöw Wilenszczyzny, ktörzy pragnęli popraw y warunköw žycia. Zwlaszcza istotne bylo to na terenach wiejskich, gdzie po likwidacji kolchozöw, utracono podstawowe zrödio utrzym ania, a rolnicy spotykali się z w ielom a tru d n o šciam i zw iązanym i z procesem odzyskiwania ziemi. Jak twierdzili W. Tomaszewski oraz A. Plokszto byl to swoisty sprzeciw wobec dotychczasowej polityki wladz80. Lider AWPL ocenial, že „Wileriszczyzna wybrala Paksasa, bo zapam iętala jego przychylnošč wobec polskiej mniejszošci. O n jako pierwszy, zawiązal z Polakam i [AWPL] koalicję najpierw na poziom ie stolecznego sam orządu, potem n a poziom ie rządu. Udow odnil, že liczy się z narni jako z pow aznym partnerėm . A b rak poparcia dla A dam kusa byl protestem nie tyle przeciwko niem u, co przeciwko rządzącym. Adam kus jako prezydent generalnie byl wobec naszej spolecznošci przychylny, poza slawetną ustawą o podwöjnym obywatelstwie, ktorą w brew naszym protestam podpisal, nie doznališm y o d niego žadnych przykrošci”81. W aldem ar Tom aszewski uznal takže za sluszną taktykę niepopierania w tych wyborach žadnego kandydata. Stwierdzal, iž w wyniku tego, partia nie m iala ryzyka przegranej. Zwycięzca zaš nie m ögl zarzucič, iž Akcja byla jego przeciw nikiem 82. Naležy stwierdzic, iž byla to došč ryzykowna taktyka, ktora zm niejszala spoistošč elektoratu. N iem niej w ynikala zapew ne z b ra k u zdecydow anego lid era w srö d kandydatöw , k tö ry w sposöb szczegölny bylby przychylny dla m niejszošci. Stąd zapewne niezobowiązujące wskazanie dwöch, ktörzy wykazywali się žyczliwošcią dla srodowiska polskiego. Przypuszczač naležy tež, že kandydaci niezbyt intensywnie zabiegali o poparcie AWPL. Polacy wiązali powažne nadzieje z prezydenturą Rolandasa Paksasa. O d początku wysylal on przychylne sygnaly do spolecznošci polskiej. Zapowiedzial takže przyšpieszenie zw rotu ziemi. Po spotkaniu prezydenta z przedstawicielami Polaköw, 6 m arca 2003 r., przed jego pierwszą zagraniczną wizytą, ktora m iala byč w Rzeczypospolitej, W aldem ar Tomaszewski ocenial, iž będzie o n sojusznikiem m niejszošci polskiej. Liczyl rowniež n a jego wsparcie w rozwiązywaniu problem öw Polaköw n a Litwie83. Prezydenturą Paksasa zakonczona zostala przed uplywem kadencji. Związane to bylo z doniesieniam i j akie skierowal, 30 paždziernika 2003 r., D epartam ent Bezpie-

78 79 80 81

http://www3.1rs.lt/rinkimai/2002/Prezidentas/rezultatai/rezapgl.htm-14+27+2.htm http://www3.1rs.lt/rinkimai/2002/Prezidentas/rezultatai/rezapgl.htm-14+57+2.htm Z. Zdanowicz, Zdecydowal ostatni tydzien, „Kurier Wilenski”, 7 stycznia 2003. W. Tomaszewski, Wygralismy samorząd dla Wilenszczyzny (wywiad przeprowadzony przez L. Dowdo), „Magazyn Wilenski”, styczen 2003. 82 Tamže. 83 R. Mickiewicz, Rolandas Paksas sojusznikiem Polaköw, „Kurier Wilenski”, 7-9 marca 2003; A. Akinczo, Prezydent interesuje się mniejszošciami narodowymi, „Magazyn Wilenski”, marzec 2003. -

-

-----------

-

319

=

Rozdzial VI

czenstwa Paristwowego do Sejmu. Dotyczyly one wspolpracownikow prezydenta, že m ogli utrzym ywac kontakty z osobam i związanymi z m iędžynarodowym i grupam i przestępczymi. W konsekwencji 3 listopada utw orzono tymczasową parlam entarną kom isję šledczą. W dniu 2 grudnia Sejm przyjąl jej raport, w ktörym okrešlono zarzuty wobec doradcöw glowy panstwa oraz postawiono tezę, iž Paksas jest naražony n a szantaž. Uznano, že zaröwno prezydent, jak i jego otoczenie sprzyjali rosyjskim struktūrom mafijnym , podejm ow ali pröby wptyw ania n a procesy prywatyzacyjne i przekazywali tajemnice paristwowe. W dniu 18 grudnia zostala utworzona specjalna kom isja sejmowa do szczegölowego zbadania tych kwestii. Z wątpliwošciami zwröcono się takže do Sądu Konstytucyjnego. Procedurę im peachm entu Sejm wszcząl 19 lutego 2004 r. Sąd Konstytucyjny 31 m arca wydal opinię o niezgodnošci trzech czynöwprezydenta z Konstytucją. Odnosilo się to do nadania J. Borisowowi, sponsorującem u kam panię wyborczą Paksasa obywatelstwa RL, przekazania m u informacji nt. sledztwa przeciwko niem u, oddzialyw ania podczas procesu prywatyzacyjnego na korzyšč osöb z otoczenia glowy panstwa. Paksas odrzucil oskarženia. Oswiadczyl röwniez, že jest ofiarą spisku elit, stosujących m anipulacje polityczne i kierujących się podw öjnym i standardam i. W dniu 6 kw ietnia Sejm uznal, iž Rolandas Paksas naruszyl Konstytucję i pozbaw il go urzędu prezydenta84. AW PL nie p o p arla dzialan w ym ierzonych w Paksasa, zachow ując žyczliwą neutralnošč85. W sparcie dla prezydenta deklarowat zaš posel A leksander Poptawski86. Pewien dystans do dzialan przeciw ko Paksasowi zachowala rowniež PPL87. W raz z rozw ojem sytuacji ludow cy zaczęli staw iac tež pytanie o sens dalszego utrzym yw ania instytucji prezydenta88. Podczas m anifestacji w obronie Paksasa, 6 grudnia 2003 r., pod Sejmem bylo rowniež wielu Polaköw. W aldemar Tomaszewski stwierdzil wöwczas „Naszym obow iązkiem jest obrona porządnego czlowieka. N a wlasnej skörze doswiadczylismy, czym jest sam ow ola klanu urzędnikow , ktörzy uniem ožliw iają odzyskanie swojej ziem i”89. Podkrešlal on, iž Paksas postulow a!

84 Szerzej zob.: D. Görecki, R. Matonis, Odpowiedzialnosc konstytucyjna Prezydenta Republiki Litewskiej Rolandasa Paksasa, „Przegląd Sejmowy”, n r 4,2004, s. 41-54.

85 S. Tarasie wicz, Cerberzy sumiennošci urzędu prezydenta, „Kurier Wilenski”, 15-17 listo­ pada 2003; J. J. Komar, Bo wyciqgnql do nas dlon, „Gazeta Wyborcza”, 24 lutego 2004.

86 R. Mickiewicz, Skromny start impeachmentu, „Kurier Wilenski”, 12 grudnia 2003; Inf. wl., Posel zmienia klub, „Kurier Wilenski”, 29 stycznia 2004; A. Poplawski, Dramat wyboru czy dramatyczny wybör?, „Kurier Wilenski”, 10-13 kwietnia 2004. 87 W iceprzew odniczący PPL, Ryszard M aciejkianiec, gdy zaczęly się spory pisal „Litewskie šrodki masowego przekazu w zapędzie dokopania R. Paksasa wyraznie przekroczyly dopuszczalny poziom kultury w döl, w w yniku czego zostala skompromitowana konstytucyjna instytucja jako taka, jednoczešnie pozostawiając bez odpowiedzi szereg podstawowych pytan, w tym rowniež, na ile jest szeroka i czy oparta na prawie interwencja služb specjalnych w prywatne žycie obywateli”. R. Maciejkianiec, Bitwa o wladzę, „Nasz Czas”, 13-26 listopada 2003. 88 Tenže, Dzieh dzisiejszy i wnioski z przeszlošci, „Nasz Czas”, 15-28 stycznia 2004. 89 R. Mickiewicz, Sejm zamierza zademonstrowac šilę, „Kurier Wilenski”, 9 grudnia 2003. =

320

-

-

—

—

■

-

Polacy wobec wyborów prezydenckich i europarlamentarnych

karanie polityków i urzędnik0w związanych z przejm owaniem nieruchom ošci. M iai on uznaw ac za bezprawie kwestie zvviązane ze zw rotem ziem i i deklarowac zm ianę tej sytuacji. Tomaszewski uzasadnial poparcie dia Paksasa przez Polaków tym , že oskaržali go ludzie wczesniej podejm ujący niekorzystne dia spolecznošci polskiej decyzje. W skazywal m .in. n a Vytautasa Landsbergisa i rozwiązanie sam orządow rejonów wilenskiego i solecznickiego90. Twierdzil takže, iž zarzuty są powierzchowne. A rgum entow al równiez, že Sejm przyjm owal ustaw y sprzeczne z Konstytucją i nie byl za to rozwiązany91. Z okazji šwięta niepodleglošci, 16 lutego 2004 r., Paksas odznaczyl pošm iertnie W ielkim Krzyžem O rd eru Pogoni gen. Povilasa Plechavičiusa92. Utworzyl on i dow odzil w okresie 13 lutego - 15 m aja 1944 r. wspierający Niemców, Litewski K orpus Posiikowy. Zwalczal przede wszystkim partyzantkę polską i radziecką. Po przegranej bitwie z A rm ią Krajową p o d M urow aną O szm ianką (13 -1 4 m aja 1944 r.) K orpus zostal rozw iązany93. Paksas odznaczając ta k kontrow ersyjną postač pragnąl zapew ne pozyskač przychylnošč skrajnie nacjonalistycznych srodowisk. Wywolalo to rowniež wiele em ocji w sród Polaków. Pose! A rtu r Plokszto okrešlal to jako „prowokację”, Edw ard Klonowski, wiceprezes Dobroczynnego Stowarzyszenia Kombatantów Polskich n a Litwie stwierdzal „nie naležalo wyciągač z lam usa historii ani postaci generala Plechavičiusa, ani w ydarzen z tego okresu”, pose! Aleksander Poplawski ocenial „nie trzeba eskalowac w ydarzen historycznych, naležy szukač więcej rzeczy lączących Polaków i Litwinów”94. N atom iast Ryszard M aciejkianiec uznal to za rozgrywanie „polskiej karty”95. Pewne zaniepokojenie fakt ten wywolal rów niez w Polsce96. Kontrow ersje związane z odznaczeniem nie przyczynily się jed n ak do znaczącej utraty poparcia w srodow isku polskim 97.

90 L Dowdo, Polacy bronili Paksasa, „Przegląd”, 13 kwietnia 2004. 91 R. Mickiewicz, Prezydent odrobi jesienią, „Kurier Wilenski”, 24 lutego 2004. 92 В. Бутенас, День за днем, „Литовскій Курьеръ”, 26 февраля-3 марта 2004; http:// w w w .delfi.lt/new s/daily/lithuania/priestaringi-vertinim ai-del-apdovanojim opplechaviciui.d?id=3753847 93 E. Banasikowski, Na zew Ziemi Wilenskiej, Warszawa-Paryž, 1990, s. 115-135. Zob. tež: Generolo R Plechavičiaus vietinės rinktinės kariai ir vadati: istorinės - dokumentinės apybraižos, atsiminimai, oprac. S. Gvildys, Kaunas 2008. 94 Opinie w kwestii odznaczenia dia generala Plechavičiusa, „Kurier Wilenski”, 18 lutego 2004. 95R. Maciejkianiec, Odbudowywanie systemu wartosci, „Nasz Czas”, 26 lutego-10 marca 2004. 96 BNS, В Польше - страстии по поводу награждения П. Плехавтюса, „Республика”, 19 февраля 2004. 97 Kwestia impeachmentu Paksasa silnie podzielila spoleczenstwo Litwy. Wyraznie Polacy opowiedzieli się po jego stronie. Jednakže jak wynika z badan opinii publicznej, w chwili rozpoczęcia procedury jego odwolania, większošč mieszkanców byla za pozbawieniem go urzędu. Niemniej obserwowano tež tendencję do stopniowego ograniczania tej grupy. W grudniu 2003 r. postulat impeachmentu popieralo 57,3%, w styczniu 2004 r. 52,1%, a miesiąc pózniej 50,5%. В. Забела, В Литве практика импичмента отсутствует (беседовал кореспондент „Республики”), „Республика”, 7 января 2004; BNS, Болшинство избирателей-за отставку Паксаса, „Республика”, 25 февраля 2004. 321 =

Rozdzial VI

Ostatecznie, gdy 6 kwietnia glosowano w Sejmie kwestie związane ž usunięciem z urzędu prezydenta R. Paksasa, poslowie AWPL nie wzięli udziaiu w glosowaniu98. Bylo to swoistym w yrazem pew nego poparcia dla jego osoby. W aldem ar Tomaszewski uzasadniat „Naszym zdaniem cala ta procedura im peachm entu nie byla dem okratyczna. Ten skandal przeciež zaczynal się z 17 zarzutöw prezydentow i, w ciągu pięciu m iesięcy 14 z nich odpadlo. Wątpliwošci m ože budzič tylko jeden zarzut - o n adaniu obywatelstwa Borisowowi. (...) Uwazam, že nie popelnilišm y blędu popierając Rolandasa Paksasa. To byla nasza suw erenna i uczciwa decyzja”99.

4. Ponowna kadencja Valdasa Adamkusa Po usuniętiu z urzędu Paksasa, obowiązki prezydenta przejąl czasowo przewodniczący parlam entu A rtūras Paulauskas. W ybory wyznaczono na 13 czerwca, w czasie pierwszego glosowania do Parlam entu Europejskiego100. Zapowiedzial w nich udzial takže Paksas101. N a skutek tego, przy pew nych kontrow ersjach, dokonano zm ian w ustawodawstwie, ktore uniem ožliwialy udzial w w yborach osobom odsuniętym z funkcji publicznej w drodze im peachm entu102. W konsekwencji pom im o zloženia w komisji 27 tys. podpisow popierających jego kandydaturę nie zostal dopuszczony do dalszych etapow kampanii. Nie spelnilo wym ogow takže czterech innych kandydatow 103. Zarejestrowani zostali Valdas A dam kus (niezaležny), Petras Auštrevičius (niezaležny), Vilija Blinkevičiūtė (NZ), Česlovas Juršėnas (LPSD), Kazimira Danutė Prunskienė (Z PC hiN D )104. AWPL oraz PPL nie podjęly decyzji o poparciu ktoregoš z kandydatow . Niem niej w jednostkach adm inistracyjnych zamieszkiwanych w znaczącym stopniu przez Polakow bylo dwoch liderow. N a obszarach o większej koncentracji Polakow

98 T. Andrzejewski, Historyczny precedens, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 8-14 kvvietnia 2004. 99 R. Mickiewicz, Koniec kryzysu politycznego, „Kurier Wilenski” 7 kwietnia 2004. 100 Tenže, S. Tarasiewicz, Przepychanka przedfotelem, „Kurier Wilenski”, 14 kvvietnia 2004. 101 BNS, Paksas rozpocząl kampanię wyborczą, „Kurier Wilenski”, 4 maja 2004. 102 S. Tarasievvicz, Dobijanie ležącego, „Kurier Wilenski”, 5 maja 2004; tad., Dožywotni zakaz, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 27 maja-2 czervvca 2004. Rolandas Paksas odvvolal się w tej spravvie do Europejskiego Trybunalu Praw Czlovvieka, ktory orzekl 6 stycznia 2011 r., iž jest to kara nievvspolmierna do czynu i naruszająca vvolnošč vvyborovv. W konsekwencji, w kvvietniu 2012 r., przyjęto popravvki do ustawy o vvyborach, umožlivviające kandydowanie w okrešlonych przypadkach po uplywie 4 lat od im ­ peachmentu. S. Tarasievvicz, Paksas - politycznyfeniks?, „Kurier Wilenski”, 7 stycznia 2011; BNS, Rząd zastanawia się со zrobič z Paksasem, „Kurier Wilenski”, 8-10 stycznia 2011; А. Иванов, Воскрешение крылатого Роландаса, „Литовскій Курьеръ”, 1319 января 2011; Р. Паксас, Я выступаю за здоровый патриотизм (беседовала Н. Грихачева), „Литовскій Курьеръ”, 19-25 апреля 2012; http://www.uniaeuropejska.org/litwa-przegrala-z-paksasem-w-europejskim-trybunale-praw-czlowieka 103 Algirdas Pilvelis, Julius Veselka, Vitas Tomkus, Jūratė Zabielaitė. 104 h ttp ://w w w 3 .l r s .l t /r i n k i m a i /2 0 0 4 / p r e z i d e n t a s / k a n d i d a t a i/ k a n d id a t a i _ l_ 1 9 .h t m =

3 2 2

—

----------- -------------------------- ..........

Polacy wobec wybor6w prezydenckich i europarlamentarnych

zasadniczo wygrala Prunskienė na pozostafych Adam kus. W rejonie solecznickim pierwsza prem ier niepodleglej Litwy uzyskala 4904 glosow (41,66%)105, wilenskim 9394 (35,03%)106, šw ięcianskim 4194 (31,49%)107. N atom iast w pozostalych najwięcej wyborcow poparlo Adam kusa. W rejonie trockim uzyskal on 2920 glosow (25,69%)108, szyrwinckim 2140 (27,53%)109, m alackim 3032 (31,90%)1101i w W ilnie 79903 (38,39%)in. W pierwszej turze nie zostal wybranyprezydent. Najwięcej glosow w skali kraju otrzym ali Valdas Adam kus 387837 (31,14%) oraz Kazim ira D anutė Prunskienė 264681 (21,25%)112. D ru g a tu rą o dbyla się 27 czerwca. N a W ilenszczyžnie najw iększe poparcie uzyskala P ru n sk ienė. W rejonie solecznickim zagtosow alo n a n ią 12958 osob (87,24%)113, w ilenskim 23585 (74,36%)114, trockim 7586 (58,91%)115, szyrvvinckim 4016 (50,52%)116. N atom iast A dam kus byl liderem w W ilnie gdzie uzyskal 134027 glosow (55,18%)117 i rejonie m alackim 5641 (54,33%)118. Prezydentem Litwy zostal Valdas Adamkus, ktorego popario 723891 obywateli (52,65%)119. Jakoceniano, polscy w yborcy wykazali się w tych w yborach nižszą aktywnošcią. Bylo to konsekwencją odsunięcia od wladzy prezydenta, n a ktorego w dužym stopniu glosowali wczešniej Polacy, uniem ožliwienie m u ponow nego kandydow ania i braku stanowiska AWPL w sprawie poparcia innej osoby. W edlug powszechnej opinii wsparcie spolecznošci polskiej dla Prunskienė nie wynikalo z atrakcyjnošci jej program ų lecz stanowilo protest przeciwko sprawującym w ladzę120. Prezydentura A dam kusa pom im o utrzym ywania poprawnych i aktywnych kontaktow z Polską, nie wpiynęla n a zm ianę statusu ludnošci polskiej i zaspokojenie jej postulatow. W tym czasie m iato tež miejsce szereg dzialan ograniczających Standard praw m niejszošci w zakresie ošwiatowym, jak usunięcie języka polskiego z m atury jako egzam inu obowiązkowego, ujednolicenie zasad kom pletow ania klas polskich i litewskich. M im o w ielokrotnych zapowiedzi nie rozwiązano kvvestii pisow ni nazwisk, žądano usuw ania polskich napisow z obiektow publicznych i prywatnych,

105 http://www3 .lrs.lt/rinkimai/2004/prezidentas/rezultatai/rez_apg_l_l584_1 .htm 106http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/prezidentas/rezultatai/rez_apg_l_1599_l.htm 107http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/prezidentas/rezultatai/rez_apg_l_1590_l.htm 108 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/prezidentas/rezultatai/rez_apg_l_1593_l.htm 109http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/prezidentas/rezultatai/rez_apg_l_1589_l.htm 110http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/prezidentas/rezultatai/rez_apg_l_1568_l.htm 111 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/prezidentas/rezultatai/rez_apg_l_1598_l.htm 112 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/prezidentas/rezultatai/rez_l_19_l.htm 113 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/prezidentas/rezultatai/rez_apg_l_l584_2.htm 114http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/prezidentas/rezultatai/rez_apg_l_1599_2.htm 115http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/prezidentas/rezultatai/rez_apg_l_1593_2.htm 116http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/prezidentas/rezultatai/rez_apg_l_1589_2.htm 117 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/prezidentas/rezultatai/rez_apg_l_1598_2.htm 118 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/prezidentas/rezultatai/rez_apg_l_1568_2.htm 119 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/prezidentas/rezultatai/rez_l_19_2.htm 120 Inf. wt, Valdas Adamkus - zn6wprezydentem/, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 1-7 lipca 2004. -

-

—

-

------------— 323 =

Rozdzial VI

nie zakonczono röwniez zwrotu ziemi. Istotną kwestią jest jednak, fakt/že Adamkus prow adzil w yw azona politykę oraz starai się nie podejm ow ac kontrow ersyjnych rozw iązan, k tore budzilyby em ocje n a tle narodow osciow ym . Relacje z Polską, w okresie swych dwoch kadencji, ocenial jako „zloty wiek”. Podkreslai „Byia serdeczna wspölpraca. Polska wspieraia nas w drodze do NATO i U nii Europejskiej, publicznie m öwila o nas jak о strategicznym partnerze”121.

5. Litwa w obliczu kandydatury Waldemara Tomaszewskiego na urząd prezydenta. Zwycięstwo Dalii Grybauskaitė Szczegölnie istotne znaczenie m iaiy ostatnie w analizowanym przedziale czasowym wybory prezydenckie n a Litwie. Odbyiy się one 17 m aja 2009 r. Po raz pierwszy w historii Litwy wziąl w nich udzial Polak122, przew odniczący Akcji, W aldem ar Tomaszewski. W dniu 10 m arca, p o jednom yslnym zatw ierdzeniu go przez konferencję AWPL, zgiosil w niosek do GK W by ta zarejestrowala go jako kandydata na prezydenta kraju. W iele kontrow ersji w zbudzil wöwczas fakt posiadania przez niego Karty Polaka, со częšč polityköw uwazala za zobowiązania wobec innego kraju i traktowala jako przesiankę nielojalnošci wobec panstwa. D ia wielu zaskoczeniem byi sam fakt ubiegania się Polaka о najwyzszy urząd w kraju. Pojawii się rowniez wobec niego zarzut, že nie spelnia w ym ogu formalnego, gdyž nie jest obywatelem Litwy z pochodzenia, poniewaz jego rodzice urodzili się na Wilenszczyznie w okresie m iędzywojennym , czyli na terytorium Polski. Przedstawil więc on zaswiadczenia dotyczące dziadköw, potwierdzające i i urodzili się oni takže na tym terenie w okresie zaboröw. Ostatecznie 13 m arca, stosunkiem glosöw 9 do 4 G K W podjęla decyzję о rejestracji Tomaszewskiego jako kandydata na prezydenta Republiki Litewskiej123. Przewodniczący Akcji uzasadniai swoje kandydowanie tym , že AWPL posiadając stabilne poparcie elektoratu, stala się znaczącą šilą polityczną, naturalne byio więc poszukiwanie m ozliwosci zwiększenia swego oddziaiywania. D odaw ai rowniez, že

121 PAP, Adamkus wini Polskę za pogorszenie stosunköw, „Kurier Wilenski”, 18 listopada 2010. Zob. tež: V. Adamkus, Be nutylėjimų. Dienoraščiai, pastabos paraštėse, Vilnius 2004; tenže, Paskutinė kadencija. Prezidento dienoraščiai, Vilnius 2011. 122 Jedynym Polakiem, ktöry wczesniej publicznie giosil takie aspiracje, aczkolwiek tylko ideacyjnie, a nie podejmując realne dzialanie, byl przedsiębiorca Ryszard Litwinowicz. P. Литвинович, „Если ты не можешь обеспечить свою семью, что ты сможешь дать людям”(беседовала И. Довляшевич), „Литовскш Курьерь”, 16-22 марта 2000. 123 R. Mickiewicz, Kandydat na prezydenta Litwy nie zrezygnuje z Karty Polaka, „Kurier Wi­ lenski”, 7-9 marca 2009; Z. Zdanowicz, Latwo nie będzie, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 10-16 marca 2009; R. Mickiewicz, Egzamin z Karty Polaka dla GKW, „Kurier Wilenski”, 12 marca 2009; T. Samsel, I со teraz, Pante Songailo?, „Kurier Wilenski”, 13 marca 2009; R. M., Wal­ demar Tomaszewski zarejestrowanyjako kandydat na prezydenta Litwy, „Kurier Wilenski”, 14-16 marca 2009; Inf. wl., Pierwsza wygrana batalia, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 17-23 marca 2009; A. Akinczo, Mamy swego kandydata na prezydenta, „Magazyn Wilenski”, marzec 2009; IB, Tomaszewski na prezydenta, „Magazyn Polski”, marzec 2009; (MZB), Pierw­ sza instrukcja na ostatnie spotkanie, „Trybuna”, 17 kwietnia 2009. =

324

---------

------------------------------ -----------------

------------------------------------------

Polacy wobec wyboröw prezydenckich i europarlamentarnych

ataki n a srodowisko polskie, z ktörym i stykano się w ostatnich kilkunastu latach, nie zniechęcily Polakow do aktywnosci, a w ręcz stanow iiy zachętę do większego angazowania się w žyde polityczne kraju. W zakresie program ow ym podkrešlal, iž „Litwa m uši nareszcie zostač panstw em solidarnym , w ktorym dba się o socjalną sprawiedliwosc wobec wszystkich warstw spoleczenstwa. Panstwem, w ktorym rządzi prawo i ktörego obywatele czują się bezpieczni i nie m uszą bač się przyszlošci”124. W aldem ar Tomaszewski za najwazniejsze problem y do rozwiązania uznal kwestie ekonomiczne. Poddawal dotychczasową politykę gospodarczą krytyce, jako nie m ającą okrešlonych priorytetöw i niedoceniającą znaczenia produkcji rolniczej. Za jeden z m echanizm öw pobudzenia rynku wskazywal w prow adzenie produkcji biopaliw. Argum entow al, že poprzez to m ožna by rozwiązač kilka problemöw, j ak wykorzystanie ugoröw, zlikwidowanie bezrobocia n a wsi, uruchom ienie procesu powstawania nowych miejsc pracy dla przetwörcöw i posrednikow oraz zwiększenie niezaležnošci energetycznej Litwy. Twierdzil takže, že RL pow inna zostač krajem wytwarzającym energię jądrow ą (w tym czasie Ignalinska Elektrownia Atom owa byla juž stopniowo wytączana, ostatecznie zam knięto ją 31 grudnia 2009 r.). W ska­ zywal rowniež, iž w ažnym zadaniem bylaby norm alizacja stosunköw z wszystkim i panstw am i sąsiedzkim i republiki, nie dzieląc ich n a lepsze i gorsze. W edlug niego wplynęlo by to tež pozytywnie n a sferę ekonom ii125. Ponadto postulow al reform ę systemu adm inistracyjnego, wprow adzenie nižszego szczebla samorządow, rozwoj turystyki, transportu, zm iany w systemie sadow nictw a (m .in. wprow adzenie lawy przysięglych), walkę z korupcją. Zwracal uwagę n a znaczenie w artosci chrzešcijanskich i potrzebę nauczania religii w szkolach126. Podkrešlal, že zaležy m u nie tylko na poparciu Polakow, ale tež innych m niejszošci narodow ych i Litwinow127. W w yniku m obilizacji spolecznošci polskiej oraz innych narodowosci, zgromadzono 36891 podpisöw wyborcow p o d kandydaturą Udera AWPL. Bylo to znacznie więcej niž wym agaly przepisy. W szyscy pozostali kandydaci przedstawili m niejsze ilošci. G K W w sposob szczegolnie w nikhw y p o d d ala weryfikacji autentycznošč p o dpisow zložonych w celu poparcia k an d y d atu ry Tomaszewskiego. W konsekwencji uniew ažniono až 12032. N iem niej pozostale 24849, znacznie przekraczaly okrešlone prawem m inim um niezbędne do rejestracji. Jednakže przedstawiciel partii konserwatywnej w kom isji wyborczej w strzym al się o d glosu przy zatw ierdzaniu kandydatury Tomaszewskiego, pom im o tego, že spelnil wszystkie wymogi formalne128.

124W. Janczys, Tomaszewski kandydatem na Prezydenta Republiki Litewskiej, „Kurier Wilenski”, 5 marca 2009.

125Валдемар Томашевский: „Мы идем к переменам прямым пут ем”, „Литовскій Курьеръ”, 30 апреля -6 мая 2009; В. Томашевский, Дорогие граждане Литвы!, „Литовскій Курьеръ”, 14-20 мая 2009.

126 Waldemar Tomaszewski - Twoim kandydatem na Prezydenta Republiki Litewskiej. Podstawowe založenia programų wyborczego, „Kurier Wilenski”, 2-4 maja 2009.

127 (PAP), Polski kandydat, „Trybuna”, 19 marca 2009. 128 Inf. wl., „Chodzi o naszą wspölnq sprawf, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 31 marca-6 kwietnia ......... ..—

-----

325 =

Rozdzial VI

Z 15 osöb, ktöre zarejestrowalo się w GKW, 6 nie zdolalo zebrač podpisow lub zložylo rezygnację129. K andydatam i n a urząd prezydenta zosiäli Algirdas Butkevi­ čius (LPSD), Loreta G raužinienė (PP), Dalia Grybauskaitė (niezaležna)j Česlovas Jezerskas (niezaležny), Valentinas M azuronis (PiS), Kazim ira D anutė Prunskienė (niezaležna), W aldem ar Tomaszewski (AW PL)130. Uzyskali oni n a czas kam panii im m unitet karno - sądowy, dostęp do publicznych srodköw spolecznego przekazu i czas wolny w pracy, a w ynagrodzenie gwarantowalo panstw o131. W odrožnieniu jed n ak od wczesniejszych w yborow nie zapew niono im ochrony, gdyž jak stwierdzil przew odniczący GKW, Zenonas Vaigauskas, Litwa jest bezpiecznym krajem . K andydaci podpisali deklarację o tym , že kam panię w yborczą b ęd ą prow adzili honorow o, przejrzyšcie i z szacunkiem dla konkurentöw 132. Ubieganie się Polaka o wybör na urząd prezydenta zostalo przyjęte niejednoznacznie133. Byla dųža euforia mniejszošci narodowych, a zwlaszcza Polaköw i wiele kontrowersyjnych opinii ze strony większošci litewskiej. Dužo nieprzychylnych kom entarzy pojawilo się na forach internetowych. W m ediach ukazalo się szereg nieprzyjaznych materialöw, twierdzących, iž w samorządach, gdzie rządzi AWPL, z rozmaitymi trudnošciami styka się ludnošč litewska, czy tež publikowano sondaže z ktörych wynikalo, že w dužych miastach Tomaszewski može liczyč na 0% glosöw (w skali kraju wykazywano 2009; R. M., Rekordowa liczba podpisow na Waldemara Tomaszewskiego, „Kurier Wilen­ ski”, 1 kwietnia 2009; Z. Zdanowicz, Wygrana nie tylko spolecznošci polskiej, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 7-13 kwietnia 2004; MK, Polak moie bycprezydentem, „Gazeta Wyborcza”, 8 kwietnia 2009; Inf. wl., Waldemar Tomaszewski oßcjalnym kandydatem na prezydenta, „Kurier Wilenski”, 9 kwietnia 2009; С. Городов, Президентскую кампанию подрезали, „Литовскій Курьеръ”, 9-15 апреля 2009; S. Tarasiewicz, Start kampanii prezydenckiej, „Kurier Wilenski”, 18-20 kwietnia 2009; A. Akinczo, Waldemar Tomaszewski wystartuje w wyborach prezydenckich, „Magazyn Wilenski”, kwiecien 2009. 129 Arūnas Valinskas, Vytautas Kundrotas, Jonas Jankauskas, Vidmantas Sadauskas, Algirdas Pilvelis, Zigmas Vaišvila, Vladimir Romanov, Algimantas Matulevičius. 130 http://www.vrk.lt/rinkimai/403_lt/Kandidatai/index.html 131 B. Dziemidok-Olszewska, Instytucjaprezydenta..., s. 165. 132 Z. Zdanowicz, „Wszystko w rękach opatrznošci B oiej”, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 21-27 kwietnia 2009. 133 Po zakonczeniu wyborow, wilenska publicystka Lucyna Dowdo wyražala następującą opinię na temat ubiegania się Polaka o najwyžszy urząd w panstwie „Szczerze mowiąc, początkowo na wiese, že Waldemar Tomaszewski kandyduje na prezydenta, pomyšlalam, že oszalal. Stratują go w tej kampanii, a wraz z nim calą polską spolecznošč! « Z e chcialo się kmiotkom na prezydenckie palace!» - mignęla mi w pierwszej chwili myšl rodem z glowy nacjonalistycznego betonu. Teraz gratuluję mu odwagi, tym bardziej, že ryzykowal reputaeję nie tylko wlasną, ale tež calej polskiej spolecznošci. Ciarki mi przychodzą na šamą myšl, со by bylo, gdyby po podliezeniu glosöw wylądowal na ostatnim miejscu. Takie valatki z radžvilasami zabiliby nas šmiechem. Juž slyszę te docinki: « K u r tie lenkai, kur taju deklaruota vienybe ir stiprybe?...» [Gdzie ei Polacy, gdzie deklarowana ich jednošč i sila]. Uff, na szczęšcie, skonezylo się dobrze. Lepiej niž dobrze”. L. Dowdo, Po misterze orędzie-ielazna lady, „Magazyn Wilenski”, maj 2009. = 326

-------- ----

----------

Polacy wobec wybordw prezydenckich i europarlamentarnych

poparcie w granicach 1 - 2%). Mialo to na celu ksztaltowanie negatywnego wizerunku i zniechęcanie wyborcow do glosowania na kandydata AWPL, jako kontrowersyjnego i nie mającego szansy na w ybor134. Nawet przewodniczący Sejmu, Arūnas Valinskas, podczas spotkania z parlamentarzystami z RP, w trakcie obrad pošwięconych 15 rocznicy podpisania Traktatu między Litwą a Polską, pozwolil sobie na žart, že ješli Tomaszewski nie zostanie wybrany to w prasie polskiej pojawią się „oskarženia, že litewskie wladze ograniczają polską mniejszošč w realizacji ich praw konstytucyjnych”135. G losow anie zo stalo rozstrzygnięte w pierw szej turze. P rezy d en tem RL w yb ra n o D alię G ry b a u sk aitė136. Byla o n a dosw iadczonym politykiem . P racow ala w placow kach dyplom atycznych, zespole negocjatorow zajm ujących się integracją eu ro p ejsk ą, sp raw ow ala fu n k cje w ic e m in istra fin an so w (1999 - 2 0 0 0 ) i spraw zag ran iczn y ch (2000 - 2001). W latac h 2001 - 2004 byla m in istrė m finansow . N atom iast m ięd zy 2004 i 2009 r. pracow ala jako k om isarz ds. b u d ž e tu i p ro g ram o w an ia finansow ego w K om isji E uropejskiej137. W trakcie k am p an ii zw racala szczegolną uw agę n a kw estie ek o n o m ii i p ro b lem y spoleczne. M iata tež k ilk a przychylnych w y pow iedzi dotyczących m niejszošci narodow ych. P ostulow ala rozw iązanie p ro b lem o w n a ktore zw racali uw agę Polacy, ja k pisow nia nazw isk, czy sto so w an ie d o d atk o w y c h n ap iso w in fo rm ac y jn y ch p o p o lsk u 138. S am a tež d ek laro w ala zn a jo m o šč języ k a polskiego. O g o ln ie k re o w ata swoj w iz e ru n e k jak o zw o le n n ic zk i p o ro z u m ie n ia 139. Z e ž ro d e l ro d z in n y c h w yszia te ž in fo rm acja, iž w sro d jej p rz o d k o w byli ro w n ie ž P olacy140. N iew ątpliw ie sprzyjalo

134 A. Bobryk, Uzyskanie przez Polakow na Litwie reprezentacji w Parlamencie Europejskim jako wynik aktywnosci grupowej, [w:] Aksjologiczny i pragmatyczny wymiar wspolczesnej polityki, red. D. Walczak-Duraj, Lodz 2011, s. 127; В. Ольжич, Безалтернативные выборы... Antoni Sutek zwraca uwagę rowniež na kreacyjną rolę sondažy polegającą m.in. na wplywie „wynikow na opinię publiczną i na politykow. Jest to, przynajmniej w odniesieniu do opinii publicznej, wplyw poprzez media. Wyniki sondažy rozgloszone przez media, stają się elementami т а р у swiata polityki i przeslankami, na ktorych opierają swe sądy i decyzje politycy, a czasem i zwykli obywatele”. Dodaje tež „Same sondaže niewiele zdzialają, ješli nie są zgodne z potocznymi obserwacjami i tonem mediow”. A. Sutek, Media a tematyzacja iwiata, [w:] Media i wiadza. Demokracja, wolnoscprzekazu ipubliczna debata w warunkach globalizacji mediow, red. P. Žūk, Warszawa 2006, s. 130,132. 135 S. Tarasiewicz, Partnerstwo strategiczne... 136 Podczas przedterminowych wyborow w 2004 r., Grybauskaitė nie wyrazila zgody na kandydowanie. Stwierdzala wowczas, že znacznie bližsza jest jej praca we wladzach wykonawczych niž w urzędzie prezydenta. BNS, Woli byč kom isarzem , „Kurier Wilenski”, 9 kwietnia 2004. 137 http://www.president.lt/lt/prezidento_institucija/prezidente_dalia_grybauskaite/biografija_338.html 138 E. Latosek, Obama w spodnicy, „Trybuna”, 16-17 maja 2009; A. Akinczo, Dalia Grybauskaitė: „Litwa nie powinna bač się mniejszošci narodowych”, „Magazyn Wilenski”, maj 2009. 139 http://w w w .presidentlt/lt/prezidento_institucija/prezidente_dalia_grybauskaite/biografija_338.htm l

140 R. Mickiewicz, Kobieta karateka prezydentem Litwy, „Rzeczpospolita”, 13 lipca 2009. -■

■■

327 =

Rozdzial VI

to po zy sk iw an iu tak že elek to ratu polskiego i in n y ch m niejszošci ilarodow ych. S aty sfak c jo n u ją cy w y n ik o sią g n ą l ró w n ie z W a ld e m a r T ó m aszew ski, k tó ry uzy sk al czw artą pozycję p o d w zględem ilošci glosów. Tabela 21. Wyniki wyborów prezydenta Republiki Litewskiej w 2009 r. Liczba uzyskanych glosów

Kandydat

Procent od ogólu

Dalia Grybauskaitė

950407

69,09

Algirdas Butkevičius

162665

11,82

Valentinas Mazuronis

84656

6,15

WaldemarTomaszewski

65255

4,74

Kazimira Danutė Prunskienė

53778

3,91

Loreta Graužinienė

49686

3,61

Česlovas Jezerskas

9191

0,67

Žrodlo: http://www.vrk.lt/2009_prezidento_rinkimai/output_lt/rezultatai_vienmand_apygardose/rezultatai_vienmand_apygardose 1turas.html Naležy zauwazyc, iž najlepsze wyniki uzyskal Tómaszewski n a W ileñszczyznie, gdzie w zwartych skupiskach zamieszkuje ludnošč polska. Z 60 jednostek adm inistracyjnych RL, w 56 wygrala D. Grybauskaitė. N iem niej drugi p o niej byl Tomaszewski. W ygral on w dw óch rejonach (solecznicki i wileñski), a tylko w jednym rejonie zwycięžyli Butkevičius i Prunskienė141. Šwiadczy to o silnej i stabilnej pozycji lidera AWPL, aczkolwiek naležy stwierdzic, iž uwzględniając liczebnošč Polaków i innych m niejszošci narodow ych potencjalny elektorat byl większy142. Tabela 22. Jednostki administracyjne o największym procentowym wskaíniku poparcia día Waldemara Tomaszewskiego w wyborach prezydenckich Jednostka administracyjna Rejón solecznicki R ejó n w ile ñ sk i R ejó n tro cki R ejó n šw ię cia n sk i

Liczba uzyskanych glosów

Procent od ogólu

11397

66,86

20964

4 9 ,9 4

2204

16,28

15 48

12,13

23577

10,28

W isag in ia

471

6,87

R ejó n szy rw in c k i

316

3,95

R ejó n je z io ro sk i

242

2,76

W iln o

141 http://www.vrk.lt/2009_prezidento_rinkimai/output_lt/rinkimu_diena/index.html 142 W dwóch dzielnicach wileñskich, przedstawiciele AWPL, udowodnili zanizenie liczby oddanych glosów na Tomaszewskiego o 230. Doprowadzili tez do ich uwzgl^dnienia. W zwi^zku z tym wyrazano obawy, iz w skali kraju moglo byc wifcej przypadków nie uwzgl^dniania wszystkich kart, tym bardziej, ze Akcja míala swoich przedstawicieli tylko w cz^sci komisji. Redakcja, Lyzka dziegciu w beczce miodu, „Tygodnik Wileñszczyzny”, 19-25 maja 2009. =

3 2 8

=—

=—

^

=

_

=

_

Polacy wobec wybordw prezydenckich i europarlamentarnych K lajp ed a

1298

1,95

Rejon ig n alin sk i

142

1,50

Ele k tre n y

146

1,39

D ru sk ie n n ik i

140

1,29

Žrodlo: http://www.vrk.lt/2009_prezidento_rinkimai/output_lt/rezultatai_vienmand_apygardose/rezultatai_prezidento_kand24931_lietuvojel_l_.html Wykres 5. Poparcie dla kandydatovv w wyborach prezydenckich na terenie rejonovv wilenskiego i solecznickiego w 2009 r.

Žrodla: http://www.vrk.lt/2009_prezidento_rinkimai/output_lt/rezultatai_vienmand_apygardose/rezultatai_vienmanate_apygarda7047aktyvumasdesclturas.htmlhttp:// www.vrk.lt/2009_prezidento_rinkimai/output_lt/rezultatai_vienmand_apygardose/rezultatai_vienmanate_apygarda7017aktyvumasdesclturas.html Uczestnictwo przedstawiciela polskiej partii w w yborach prezydenckich, bylo now ym jakošciowo zjawiskiem w polityce litewskiej. Podnosilo rangę m niejszošci narodow ych i ich reprezentacji. Podkrešlalo takže nie tylko rožnorodnošč polityczną, ale rowniež wielokulturowošč kraju i ksztaltowanie się spoleczeristwa obywatelskiego. Dla Polakow bylo to tež podniesienie prestižu zarowno narodow ošci jak i przyczynialo się do większej spoistošci oraz rozw oju aktyw nošci grupowej. Stanowilo to rowniež wažny sprawdzian spraw nošci struktury organizacyjnej dla partii regionalnej, ktora w coraz większym stopniu przejawiata aspiracje do stania się u g ru p o w an iem ogolnokrajow ym i poszukiw ala m echanizm ow poszerzenia elektoratu poza swoją dotychczasową bazę spoleczną. D obry w ynik Tomaszewskiego byl zaskoczeniem dla opinii publicznej. Ukazal on znaczącą obecnošč Polakow w žy d u politycznym Litwy i podnosil ich rangę jako -

----- —

---------------- 329 =

Rozdzial VI

partnera w ewentualnych koalicjach. Zademonstrowalo to realne, а nie potencjalne mozliwosci. Bylo takže niewątpliwie czynnikiem spajającym i aktywizującym do dalszego dziatania jako samodzielnego srodowiska. Jakstwierdzaia Czeslawa Paczkowska „opinie pesymistöw i krytyköw powziętej decyzji о startowaniu Polaka w wyborach prezydenckich nie mialy podstaw - z pewnošcią ten krok naležycie poshižy dalszej konsolidacji spolecznošci polskiej na Litwie. Po raz kolejny nie sprawdzüy się tež prognozy, propagowane w rozmaitych sondažach, gdzie Waldemarowi Tomaszewskiemu dawano ledwie ulam ki procentą bądž pom ijano jego kandydaturę w ogöle. Kampania wyborcza, od samego początku pracująca na zwycięstwo jednej z kandydatek, nie osiągnęla skutku w m ocnym jednošcią. srodowisku polskim, ktöre mialo swego kandydata”143. W edlug komentatoröw, Tomaszewski bardzo dobrze zaprezentowal się podczas debat politycznych. W dyskusjach zw racal uwagę nie tylko n a kwestie związane z oczekiw aniam i m niejszošci narodow ych, ale w dužym stopniu odnosil się do spraw gospodarczych i spolecznych odczuwanych przez wszystkich obywateli. Jego kam pania byla skuteczna i najmniej kosztowana. N a jej sfinansowanie wydano tylko 10 tys. euro. Tomaszewski podkrešlal, že dzięki tej kam panii w ykazano spoistošc spolecznošci polskiej144. Za największe sukcesy uznawal fakt uczestnictwa w wyborach о najwyzszy urząd w panstwie, zebranie największej ilošci podpisöw popierających kandydaturę i osiągnięcie lepszego wyniku niž wskazywaly sondaže145. Zapowiedzial tež, že ponow nie będzie ubiegal się za pięč lat o w ybör n a prezydenta Litwy146. Naležy podkrešlič, iž uczestnictwo w w yborach glowy panstwa, przedstawiciela polskiej partii mialo wažny wymiar psychologiczny i spoleczny. Przelamywalo pewne bariery mentalnosciowe i stereotypowe postrzeganie Polaköw. Podnioslo ono prestiž spolecznošci polskiej, ale rowniež przyczynilo się do mobilizacji elektoratu, przed w yboram i do Parlam entu Europej skiego, со m ialo bardzo wažkie konsekwencje. Uczestnictwo w kam panii i w ynik glosowania wplynąl pozytywnie na podniesienie poczucia dum y narodowej, zamanifestowanie swojej obecnošci oraz konsolidację147. N a zwiększenie poparcia polskiego kandydata w plynęlo row niež nieprzychylne stanowisko nacjonalistöw, ktörzy w spolecznošci polskiej przyczyniali się do wytw arzania m echanizm u obronnego148. Pierwsze lata prezydentury Grybauskaitė charakteryzow aly się ochlodzeniem wzajemnych relacji litewsko-polskich. Jej postawa wobec Polaköw obywateli Litwy,

143 Cz. Paczkowska, Zwycięstwo eurokomisarza. Sukces kandydata Polaka, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 19-25 maja 2009.

144 R. Mickiewicz, Litwa wybrala Dailę Grybauskaitė, „Kurier Wilenski”, 19 maja 2009. 145 (PAP), Komisarzfaworytkq prezydenckich wyboröw, „Trybuna18 maja 2009; (EL), Paniprezydent...; A. Akinczo, Dalia Grybauskaitė wygrala wybory prezydenckie, „Magazyn Wilenski”, maj 2009.

146 С. Городов, Новый старт через пятъ лет, „Литовскій Курьеръ”, 21-27 мая 2009. 147 W. Janczys, Trwa akcja zbierania podpisöw za Waldemara Tomaszewskiego, „Kurier Wilen­ ski”, 21-23 marca 2009; R. Mickiewicz, „Ktos muši zrobič porzqdek”, „Kurier Wilenski”, 19 maja 2009; Opinie czytelniköw z Internetu, „Kurier Wilenski”, 20 maja 2009. 148 T. Samsel, Honorowy Polak, „Kurier Wilenski”, 22 maja 2009. = 330

--------

- ......—

Polacy wobec wyboröw prezydenckich i europarlamentarnych

ulegata wyraznej zmianie. Początkowo odbiegająca od retoryki konfliktu, następnie przechodząca do stwierdzen о potrzebie integrowania się w litewskim spoleczenstwie 149i stopniowego radykalizowania stwierdzen odnoszących się do Polaköw oraz Polski150. D nia 14 w rzesnia 2011 r. pojaw ila się naw et sugestia o braku lojalnošci wobec panstwa, со spolecznošč polska odebrala z zaskoczeniem i oburzeniem 151. W trakcie jej kadencji znacznie ograniczono wzajemne kontakty, zaröwno robocze jak tež kurtuazyjne wizyty oficjalne związane z uroczystošciami panstwowymi. Byla to reakcja n a pogorszenie wzajemnych stosunkow n a tie sporow о status mniejszošci polskiej152. Szczegölnie dotyczylo to przyjęcia przez parlam ent 17 m arca 2011 r. nowej redakcji ustawy о oswiacie, ograniczającej zakres funkcjonowania języka ojczystego w polskich szkolach oraz protestow polskiej m niejszošci i wtadz Rzeczypospolitej oczekującej pow rotu do poprzednich rozwiązan153.

149 Odnosząc się do tego stwierdzenia Waldemar Tomaszewski replikowal „Wszystkie slowa о tym, že Rosjanie i Polacy winni integrowac się tam, gdzie oni są dawno zintegrowani, inaczej jak nieporozumieniem nie nazwiesz. Polacy, Rosjanie, Bialorusini i Žydzi zawsze byli nieodlączną częšcią spoleczenstwa litewskiego. Prawda, w okresie II wojny swiatowej wspolnicy III Rzeszy w Litwie tak udanie integrowali dziesiątki tysięcy Zydow w obozach šmierci, že teraz w Litwie Žydow - prawie, že nie т а . .. Kolejną interesującą ideą dotyczącą «integrac ji» jawi się to, že w procesie reprywatyzacji ziemi, swoje dzialki w rejony wilenski i trocki mogą przenosič mieszkancy litewskiej prowincji. Trochę takich przenosin - potem rdzennym mieszkancom tych rejonöw, obijającym progi urzędow w nadziei odzyskania swojej rodzinnej wlasnosci, m 6wią, a ziemi wolnej to u nas juž nie т а ” В. Томашевский, Об «инт егра­ ц и и » замолвите слово... (беседовал В. Кос), „Литовскій Курьеръ”, 23-29 июня 2011. 150 Spolecznošč polska z ogromnym zaskoczeniem odebrala orędzie prezydent, wygtoszone 11 czerwca 2013 r. Przepeinione ono bylo niedopowiedzeniami. Skrytykowala ona w nim m.in., ustępstwa w zakresie oswiaty mniejszošci narodowych poczynione przez rząd, oskaržając go o to, že język panstwowy czyni zakladnikiem koalicji. Z tego mialyby wynikac inne žądania rozbijające kraj. Zagroženiem dla panstwa mialoby tež byč przenikanie obcych programow nauczania. Wšr6d komentarzy po wystąpieniu pojawily się stwierdzenia „podžeganie do nienawišci do polskiej mniejszošci”, „otwarcie szowinistyczne”, „populistyczne”, „niezrozumiale”. Posel Michal Mackiewicz wyrazil tež obawę, iž prezydent mogla zostač „opętana polonofobią”, Biuro Prasowe AWPL ocenilo wątki odnoszące się do mniejszošci polskiej jako „nadzwyczaj nietrafione”, natomiast Alvidas Lukošaitis z Uniwersytetu Wilenskiego uznal orędzie za nieadekwatne do reabej sytuacji. S. Tarasiewicz, Przedostatnie expose prezydent Grybauskaitė, „Kurier Wi­ lenski”, 12 czerwca 2013; Президент: мы должны постоянно боротсяза свое государство, „Экспресс неделя”, 13 июня 2013; Политологи: Доклад Президента оптимистичный, tamže; Biuro Prasowe AWPL: językowi litewskiemu zagražają nie mniejszošci narodowe, tylko biemapolityka skutkujqca nasilającą sięfalą emigracji, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 13-19 czerw­ ca 2013; Страна незаурядных способностей, „Литовскій Курьеръ”, 13-19 июня 2013. 151 DP, RIM, Czy litewscy Polacy są nielojalni wobec Wilna? I kto ich podburza?, „Gazeta Wyborcza”, 15 wrzešnia 2011. 152 Byfy prezydent Valdas Adamkus, obarczal większą winą za pogorszenie się wzajemnych relacji Polskę. Stwierdzal, iž proces ten zacząl się u schylku jego kadencji. Jako rzekomą przyczynę tego uznawal to, že „Polska dzisiaj usiluje zaistnieč wšrod dužych panstw, skladając w ofierze wczešniejsze stosunki z Litwą”. PAP, Adamkus wini... 153 Dziennikarz litewskiego portalu Delfi, Tomasz Otocki, następująco ocenil prezydenturę Grybauskaitė „W 2009 r. moglo się wydawac, že Dalia Grybauskaitė będzie idealnym prezydentem dla Polaköw. Pozbawiona uprzedzen antypolskich charakterystycznych dla -

■

■-

- ................... .........

331 =

Rozdzial VI

6. Referendum akcesyjne. Litwa w Unii Europejskiej W latach 90. Litwa p odjęla staran ia o przyjęcie kraju do U nii Europejskiej i NATO. W dyskursie publicznym po d k rešlan o p rzede w szystkim aspekt polityczny zw iązany z orientacją n a panstw a E uropy Z ach o d n iej154..Niew ątpliwie częšci elit d. « S ąjū d isu » , języka polskiego nauczyia się jeszcze w dziecinstwie. Przyznawala się do tego, že jej ojciecmiaipolskie korzenie. (...) Tymczasem to wlasnie zakadencji Grybauskaitė stosunki polsko-litewskie osiągnęfy dno. Niektórzy przypisują to charakterowi pani prezydent (bo wyraznie okrešlonych poglądow politycznych ona chyba nie ma) - po serii afrontów z polskiej strony, postanowila bronič jak lew reputacji wlasnego kraju. A že jest osobą silną i bezkompromisową, to moglišmy obserwowac podczas powstawania nowego rządu centrolewicy jesienią 2012 r. Jest na tyle upartym politykiem, že mogia sobie pozwolic nabojkot warszawskiego szczytu « 3 + 1 » wkwietniu 2012 r. i krytyczne recenzje na temat stosunków polsko-rosyjskich. Czarę goryczy w postrzeganiu Grybauskaitė przez stronę polską przelalo podpisanie ustawy oswiatowej w marcu 2011 r., która wprowadza bolesne ograniczenia dia polskiej mniejszosci. Wiele osób uwaža, že prezydent po prostu nie zdawala sobie sprawy, že wchodzi na « p o le m inow e». Z drugiej strony, niektórzy mówią, že juž wtedy chciala kokietowac elektorat narodowy, czy splacič dlug, jaki zaciągnęla u centroprawicy, która poparla ją w wyborach 2009 r. Wielu obawia się, že będzie hamulcowym reform, które mają za cel poprawę stosunków polsko-litewskich. Zarówno z powodów osobistej zadry (prezydent Komorowski uczynil kilka niefortunnych gaf wobec Litwy, np. odwiedzając w dniu narodowego šwięta Litwinów podwilenskie Ponary, albo mowiąc о «litewskiej kozie», która « n ie przyjdzie sama do w oza»), jak i chęci zyskania kilku punktów poparcia w prawicowym elektoracie (ostatnio sbracila pozycję glównej rozgrywającej w sondažach na rzecz premierà Butkevičiusa, będzie się starala to odrobič)”. Relacja dziennikarza Tomasza Otockiego przekazana autorowi 10 lutego 2013 r. 154 W kontekscie integraci europejskiej i orientacji politycznej na kraje zachodniej częšci kontynentu, występowala mwniež kwestia wstąpienia do NATO. Akces Litwy do Sojuszu Atlantyckiego uzyskal znaczące wsparcie organizacji mniejszosci polskiej w republice. Utworzony zostal w tym celu, w 2000 r., Komitet Polaków na Litwie. Jego uczestnikami byli tež poslowie do parlamentu kilku kadencji, lącznie z tymi, którzy wstrzymali się od glosowania za Aktem Niepodleglosci. Wiele dzialan wspierających zostalo podjętych przez panstwo polskie oraz srodowiska polonijne. Jak wynika z powszechnej opinii znacząco przyczynilo się to do pozytywnego zakonczenia negocjacji. Pomimo obaw Litwinów, m.in. Romualdasa Ozolasa, Rzeczypospolita nie uczynila z tej kwestii przedmiotu negocjacji w zakresie ustępstw wobec praw mniejszosci polskiej. Natomiast udzielila poparcia bezwarunkowo. Niemniej niektórzy politycy, jak Vytautas Landsbergis, oczekiwali jeszcze od Polaków zaprzestania akcji protestacyjnych na rzecz poprawy statusu mniejszosci polskiej, gdyž obawiano się, že w wyniku tego republika nie zostanie przyjęta do Sojuszu. Litwa rozpoczęla starania o przy­ jęcie do NATO 4 stycznia 1994 r. Oficjalne zaproszenie otrzymala 21 listopada 2002 r. Sejm ratyfikowal wstąpienie 10 marca 2004 r. Następnego dnia pozytywną decyzję w tej kwe­ stii podjąl prezydent Rolandas Paksas. Natomiast wymiana dokumentów ratyfikacyjnych nastąpila 29 marca w Waszyngtonie. Понадобилось две недели, „Республика”, 7 января 1994; Т. Игнатавичюс, В НАТО - с Польшей, „Республика”, 16 мая 1995; Zdaniem Ozolasa, „Slowo Wilenskie”, 16-22 czerwca 1995; Ю. Скерите, Помощь Литве пообещала и Польша, „Республика”, 23 апреля 1996; V. Adamkus wita rezolucję Kongresu Polonii Amerykanskiej w sprawie poparcia dąženia Litwy do NATO, „Kurier Wilenski”, 6 listopada 1998; Z. Kušmierek, Rozszerzenie NATO - implikacje dia Europy Šrodkowo- Wschodniej, [w:] NATO a Europa Wschodnia. Rozszerzenie NATO na Wschód - ostatnie wyzwanie europejskieXX wie= 332 .................. ■ —

Polacy wobec wyboröw prezydenckich i europarlamentamych

jed n ak wejscie do Struktur ponadparistw ow ych m a n a celu redukow anie ryzyka zewnętrznego, zwiększenie bezpieczenstwa, uzyskanie nowych perspektyw rozwoju i pewnej stabilizacji*155. D ąženia do integracji wywoJywaly szereg obaw w Rosji, jak tež w krajach zachodniej Europy156. N iem niej w d niu 12 czerwca 1995 r. prem ier Adolfas Šleževičius podpisal umowę, nadającą Litwie status panstwa stowarzyszonego z UE. Weszla ona w žyde 1 lutego 1998 r., po ratyfikow aniu przez wszystkie kraje czlonkowskie. O statnim byla Francja, ktöra w g ru d n iu 1997 r. podjęla stosow ną decyzję157. N atom iast 5 grudnia 1995 r., po przedloženiu przez prezydenta Algirdasa Brazauskasa, Sejm podjąl ustawę „О zgloszeniu Republiki Litewskiej dotyczącym cdonkostwa w Unii Europejskiej”. Upowazniono w niej najwyzsze wladze w panstwie, do przedstaw ienia kandydatury kraju do tej w spolnoty i zainicjowanie rozm ow na ten tem at158. Oficjalne negocjacje czlonkowskie rozpoczęto 15 lutego 2000 roku159. Z akonczone zostaly one p o p o n ad dw öch latach160. Polacy początkowo szczegolną uwagę w procesie akcesyjnym przywiązywali do kwestii przestrzegania praw m niejszošci narodow ych161. Z jednej strony oczekiwali podniesienia standardu, z drugiej krytycznie recenzowali stanowisko Litwy w tej ku. Materiaty międzynarodcnvej konferencji naukowej Warszawa, 27-28 czerwca 1997 r, red. К. A. Wöjtaszczyk, J. M. Niepsuj, Warszawa 1998, s. 96-98; BNS, Польша подтвердила, что остается адвокатом членства балтийских стран в НАТО, „Республика”, 5 февраля 1999; (PAP), Zastuga polskiej dyplomacji, „Kurier Wilenski”, 27 kwietnia 1999; Inf. wl., Deklaracja KPL, „Kurier Wilenski”, 1 kwietnia 2000; Инф. „Республики”, ЭЛТЫ, Польяки Литвы просят поддержать усилия Литвы по вступлению в НАТО, „Республика”, 4 апреля 2000; S. Tarasiewicz, Szczerošč intencji „polkomu”, „Kurier Wilenski”, 4 kwietnia 2000; P. Kobak, Polacy zjednali sobie Litwinöw, „Kurier Wilenski”, 18 kwietnia2000; Б. Закс, Нацменьшинства - о НАТО, „Литовскій Курьеръ”, 29 марта-4 апреля 2001; S. Tarasie­ wicz, Wiedziec i chciec wiedziec о NATO, „Kurier Wilenski”, 31 maja 2001; L. Linkevičius, NATO - najtanszy gwarant bezpieczeüstwa (wywiad przeprowadzony przez P. Kobaka), „Kurier Wilenski”, 23-25 marca 2002; (PAP), Podzifkowanie za pomoc, „Kurier Wilenski”, 4-6 stycznia 2003; А. Пачкаускайте, Сейм благословил ратификацию исторического договора, „Республика”, 10 марта 2004; Инф. „Республики”, BNS, После ратификации договора ожидаются истребители НАТО, „Республика”, 12 марта 2004; Литва стала членом НАТО, „Литовскій Курьеръ”, 1-7 апреля 2004. 155 Е. Wnuk-Lipinski, Šwiat międzyepoki. Globalizacja, demokracja, paristwo narodowe, Kra­ kow 2004, s. 159. 156 S. Konopacki, Wposzukiwaniu nowej idei integracji Europy, [w:] Kontynuacje i nowatorstwo wswiecie wspötczesnych idei, red. M. Mikolajczyk, M. Sliwa, Krakow 2008, s. 76-78. 157 BNS, Литва - в Евросоюз, „Республика”, 14 апреля 1995; (ELTA), Litwa jest ju ž stowarzyszonym czlonkiem Unii Europejskiej, „Kurier Wilenski”, 3 lutego 1998. 158 W Mieczkowska, 1995, [w:] Kronika litewska..., s. 217-218. 159 Семь дней, „Литовскій Курьеръ”, 24 февраля-1 марта 2000. 160 Подписан договор о вступлении Литвы в ЕС, „Экспресс неделя”, 17 апреля 2003. 161 Szerzej na temat systemu ochrony praw mniejszošd w Europie zob.: S. Lodzinski, Ochrona mniejszošci narodowych w Europie. Zasady ochrony ich praw orazproblemy wdrazania ich w žyde, [w:] Wspölczesna Europa w procesie zmian. Wybrane problemy, red. J. Polakowska-Kujawa, Warszawa 2006, s. 191-218; G. Janusz, Ochrona praw mniejszošci narodowych w Europie, Lublin 2011. 333 =

Rozdzial VI

sprawie162. Pewną nadzieję budzil fakt, i i Parlam ent Europejski podkrešlal swoją misję swoistego stražnika dem okracji i sw obdd obywatelskich. Przyjąl on szereg dokum entow , kto re služyly o chronie p raw politycznych i spolecznych, ja k np. Europejską Kartę Praw Podstawowych. W procesie akcesyjnym, kandydujący kraj m ūšiai spelniač ostre kryteria. Duže znaczenie PE przywiązywal rowniez do przestrzegania praw czlowieka163. Byly to przeslanki, ktore w sposob szczegolny w inny sklaniač m niejszošci narodow e do popierania idei integracyjnej164, P ew ną specyfiką bylo je d n a k , že P olacy w znaczącym sto p n iu naleželi do srodow iska eurosceptykow. W ynikalo to z niedoinform ow ania n a tem at procesu akcesyjnego i dzialalnošci UE. W edlug oceny K om itetu Integracji Europejskiej p rz y rząd zie Litwy, lu d n o šč p o lsk a b y la n a ro d o w o šc ią n ajm n iej dek laru jącą w iedzę w tej kwestii. O dbijalo się to w zakresie akceptacji procesow integracyjnych. N a początku 2003 r. czlonkostw o Litwy popieralo 33% Polakow, 10% bylo przeciw nych, n atom iast 57% niezdecydow anych. Poza tym tereny podw ilenskie, rejony wilenski, solecznicki, šwięcianski, trocki, ja k oceniono silnie ucierpialy n a transform acji systemowej i byly zacofane p o d w zględem gospodarczym . Przyczyniato się to do poglębiania dystansu w obec procesu akcesyjnego. N a tym obszarze bylo zarejestrowanych tylko 2000 przedsiębiorstw. Zw rot ziem i przebiegal wolniej n iž w innych częšciach kraju, со odbijalo się n a poziom ie žycia. W edlug V ladasa Gaidysa, dyrektora ošrodka b ad an „Vilm orus”, glow ną przyczyną sceptycyzm u byl spoleczny status ludnošci. N aležy uw zględnič takže w iększą ten d en cję do zachow an kon serw atyw nych lu d n o šci wiejskiej. Pojaw ialy się w ięc tež p ew n e obaw y dotyczące zagroženia tožsam ošci. By zm niejszyč te niepokoje realizowano projekty, fm ansow ane z b u d žetu panstw a, m ające przybližyč problem atykę akcesyjną i wskazywac szanse oraz m ozliwosci, ktore byly zw iązane z czlonkostw em

162 J. Sienkiewicz, Po zimnym prysznicu: zmieniamy towar czy opakowanie?, „Kurier Wilenski”, 7 listopada 1998. Podobne stanowisko prezentowane bylo rowniez przez spolecznošč rosyjską. Przewodniczący ZRL, Siergiej Dmitrijew stwierdzal „Stosunek do praw czlowieka i mniejszošci narodowych w Unii Europejskiej jest, jak wiadomo о wiele bardziej przychylny niž wsrod wielu politykow litewskich. Często ci politycy ignorowali mniejszošci narodowe, nie biorąc zupelnie pod uwagę, že jestešmy taldmi samymi obywatelami Litwy, jak i oni”. S. Dmitrijew, „To bylo dobre posunięcie” (wywiad przeprowadzony przez R. Mickiewicza), „Kurier Wilenski”, 26-28 czerwca 2004. 163 Europos Parlamentas, [parengė Europos Parlamento Komunikacijos generalinis direktora­ tas], Liuksemburgas 2008, s. 13,19,23-25. 164 Report on the implementation of the Council ofEurope Framework Conventionfor the Protection ofNational Minorites in the Republic of Lithuania subject to article 25(1) ofthe Convention, Vilnius 2001. Stanislaw Widtmann, wicedyrektor Departamentu Mniejszošci Narodowych, podkrešlal, že pomimo często deklaratywnego charakteru dokumentow europejskich odnoszących się do mniejszošci narodowych, przede wszystkim wprowadzają one zasadę rownošci. Ponadto prawo krajowe naležy dostosowac do standardow chroniących wszystkie narodowošci, a panstwo winno regulamie przedstawiac raport o realizacji dzialan wynikających z Konwencji Ramowej Rady Europy. С. Видтманн, Евросоюз: права нацменьшинств - прерогатива суверенных государств (беседовала Г. Курбанова), „Литовскій Курьеръ”, 27 марта-2 апреля 2003. = 334

-----

. —.....

Polacy wobec wyboröw prezydenckich i europarlamentamych

w UE. Angazowali się w te przedsięwzięcia röwniez niektörzy liderzy spolecznosci polskiej, ja k np. poset A rtu r Plokszto165. Jak zauwazyla Beata Bocwiriska-Kiluk „integracja europejska nie tylko lączy się z kreacją specyficznych mozliwosci dla dzialari i wyboröw j ednostkowych i narodowych, ale takže z występowaniem sytuacji kryzysowych. Za jedną z nich naležaloby uznač wyzwanie transform acji tožsam ošci narodowej. Problem usytuow ania się n a europejskim pograniczu tylko terytorialnie czy tež m oralnie i politycznie röwniez nabiera waznosci. W izja europejskiego spoleczeristwa ulega konfrontacji z uksztaltow aną tožsam ošcią uczestniköw realizujących tą wizję”166. O rganizacje polskie p o p a rly p ro ces akcesyjny. Szczegölne znaczenie m iato przychylne stanowisko partii politycznych jak AWPL i PPL oraz wiodącej organizacji spolecznej czyli ZPL167. Srodowiska te wzywaty do pozytywnego glosowania w kwestii integracji, aczkolwiek w wypowiedziach lideröw przebijaly pew ne obaw y ludnošci Wilenszczyzny. W aldem ar Tomaszewski, podkrešlal, že Polacy skorzystają z unijnych standardöw dotyczących m niejszošci narodow ych i będą m ieli ulatwione kontakty z M acierzą. Przekonywal, že w stąpienie m a więcej dobrych niž zlych stron168. W skazywano röwniez n a potencjalne szanse w zakresie rozwoju gospodarki i kultury169. Tym bardziej, že m inistrow ie MSZ Litwy i Polski, o d lat deklarowali,

165 S. Kozlowska, Trwa kampania informacyjna, „Kurier Wilenski”, 16 maja 2001; S. Juchniewicz, Mlodziežy - o Unii Europejskiej, „Kurier Wilenski”, 24 kwietnia 2002; A. Borowik, Przelamac europesymizm Polakow, „Kurier Wilenski”, 11-13 stycznia 2003; A. Akinczo, Kampania informacyjna o UE dla Polakow, „Magazyn Wilenski”, luty 2003; P. Ryngiewicz, Projekt dla Unii Europejskiej, „Kurier Wilenski”, 18-23 kwietnia 2003. Podczas badari przeprowadzonych trzy miesiące przed referendum akcesyjnym, 10% badanych w RL zadeklarowalo calkowity brak wiedzy o dzialalnošci PE, a 5% nie zajęlo stanowiska. W tym czasie šrednia dla paristw czlonkowskich i kandydujących wynosila odpowiednio 7% i 2%. R. Wiszniowski, Europejska przestrzen polityczna. Zachowania elektoratu w wyborach do Parlamentu Europejskiego, Wroclaw 2008, s. 264-265. 166 B. Bocwinska-Küuk, Tožsamošč i opör tozsamosciowy podmiotöw Šrodkowo-Wschodniej Europy wprocesie integracji z Zachodnią Europą, [w:] Kultury narodowe na pograniczach, red. J. Nikitorowicz, J. Halicki, J. Muszynska, Bialystok 2006, s. 257. 167 Zarząd Gtöwny ZPL zwröcil się, 20 marca 2003 r., do Polakow z apelem o poparcie integracji Litwy z UE. Argumentowal m.in. tym, že „Ziemia Wilenska, przez wiele lat z röznych powodow byla traktowana po macoszemu, stąd jej duže opöznienie w rozwo­ ju gospodarczym. Samodzielnie przezwycięžyč wieloletnie zaniedbania nie będziemy w stanie. Skorzystanie z fimduszy strukturalnych UE natomiast stanie się powažną szansą dla podzwignięcia się gospodarczego terenöw historycznie zamieszkdych przez ludnošč polską. Wiadomo tež, že w krajach unijnych obowiązują wysokie standardy prawne i obyczajowe w stosunku do mniejszošci narodowych. Wlączenie Litwy do rodziny krajöw europejskich o trwalych fundamentach demokracji będzie pozytywnie rzutowalo na sytuację spolecznosci polskiej na Litwie”. M. Mackiewicz, Apel Zwiqzku Polakow na Litwie o poparcie wstqpienia Litwy do Unii Europejskiej, „Magazyn Wilenski”, kwiecien 2003. 168 J. Podmostko, Wilenszczyzna w drodze do Europy, „Kurier Wilenski”, 2-4 maja 2003. 169 K. Gębura, Aspiracje polityczne i spoleczne Polakow w europejskich krajach bylego ZSRR wkontekscie integracji europejskiej, [w:] Polonia wobec..., s. 121. 335 =

Rozdzial V T

iž kraje te będą wspolpracowaly, a niė rywalizowaly o czlonkostw o170. W debacie publicznej brano rowniež p o d uwagę fakt, szeregu ulatw ien žwiązanych z wyjazdam i do innych krajow, podejm ow aniem tam nauki i pracy. Jak stvvierd'za M arian M itręga „M igracje są uwažane za najwažniejszy przejaw przestrzennej m obilnošci lu d n o šci”171. M ožliw ošč w yjazdu byla zaš po strzeg an a jako po ten cjaln a szansa podniesienia swojej pozycji spolecznej w w yniku podejm ow anych aktywnošci. Natomiast Ryszard Maciejkianiec mowiąc o integracji europejskiej stwierdzal „Nie będzie to proces ani szybki, ani latwy, ale n a pew no dający szansę i perspektywę na wybrnięcie z dolka, w ktorym tkwim y od przynajmniej wieku. Nasze obawy, w pewnym stopniu uzasadnione, iž oczekuje nas nieiatwy okres przygotowawczy, niech nie zasnują nam dalszej perspektywy widzenia, že w XXI wieku w centrum Europy nie godzi się tak žyč (.. .)• Obawy więc, že będzie gorzej są bezpodstawne z tego powodu, že gorzej po p rastu byč nie može. Naležy pam iętač, že w krajach Unii Europejskiej mieszkają ludzie, ktorzy u siebie nie pozwalają juž od dziesięcioleci na takie ponižające ludzką godnošč bytowanie, są dobrze zorganizowani w obronie swoich praw, m ają glęboko ukorzenione poczucie wlasnej obywatelskiej wartošci i ludzkiej godnošci, co n a pew no będzie stymulowalo podobne procesy i w naszym spoleczenstwie”172. Wažną formą demokracji bezpošredniej jest referendum173. By zachęcič mniejszošci narodowe do uczestnictvva w glosowaniu dotyczącym akcesji i poparcia integracji oraz podkrešlič ich znaczenie, AWPL 19 m arca 2003 r., wystąpila do GKW z wnioskiem, by karty do glosowania oraz plakaty inform acyjne byly rowniež w języku polskim i rosyjskim. Argumentowano, že takie rozwiązanie funkcjonowaIo do 1992 r. i jest to zgodne z ustawą „O mniejszošciach narodowych” oraz „Konwencją Ramową o Ochronie Mniejszošci Narodowych”, ktora zostala ratyfikowana przez Litwę w 2000 r. Zarawno przewodniczący GKW, Zenonas Vaigauskas, jak i przewodniczący parlam entu Artūras Paulauskas, odniešli się do tego postulatu z dystansem. Stwierdzali, že o ile materialy informacyjne možna byloby wydrukowač po polsku, to podobne przygotowanie kart do glosowania byloby zlamaniem ustawy o języku panstwowym174. Z wnioskiem zbiežnym z postulatami AWPL, wystąpila tež 27 marca do przewodniczącego Komitetu Integracji Europejskiej Petrasa Aštrevičiusa, przewodnicząca PPL Antonina Poltawiec175. Ostatecznie 10 kvvietnia, decyzję podjąl Sejm, ktory z inicjatywy poslow Akcji przyjąl odpow iednią poprawkę do ustawy o Glownej Komisji W yborczej176. Za glo-

170Польша - крупнейший партнер Литвы, „Эхо Литвы”, 8 января 1997. 171 М. Mitr^ga, Wybrane demograficzne t spoleczne aspekty migracji ludnosci, [w:] Ludzie - instytucje - idee. Ksipga pamiqtkowa dedykowana Profesorowi dr hab. Januszowi Sztumskiemu, red. J. Iwanek, Katowice 1997, s. 127. 172 R. Maciejkianiec, Gtosujmy na tak, „Nasz Czas”, 27 lutego-5 marca 2003. 173 E. Kuzelewska, Referendum wprocesie integracji europejskiej, Warszawa 2006, s. 14-15. 174 R. Mickiewicz, Test na demokracj$, „Kurier Wilenski”, 20 marca 2003; Tenze, Test na demokracj$ w zawieszeniu, „Kurier Wilenski”, 21-23 marca 2003. 175 (rm), Przygotowania do referendum, „Nasz Czas”, 10-16 kwietnia 2003. 176 tad., Röwniezpopolsku, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 17-23 kwietnia 2003. Waldemar Toma-

336

-

—

-

Polacy wobec wyborów prezydenckich i europarlamentamych

sowalo 62 posto™, 10 bylo przeciwnych, a 7 wstrzymalo się. Przyjęto rozwiązanie, iž z wnioskiem o wydanie kart do gtosowania rowniež w innym języku niž panstwowy m iaiy wystąpič zainteresowane samorządy. Bylo to rozwiązanie tymczasowe, gdyž obowiązywanie ustawy ograniczono do przedziaiu czasowego 10 kvvietnia -1 4 m aja 2003 roku177. M im o tego protestowala grupa poslow. Przykladowo A rtūras Vazbys, twierdzil, iž w ten sposob um niejsza się istotę obywatelstwa. In n i zarzucali, iž jest to form ą w ynagrodzenia za poparcie przez radnych AW PL w W ilnie kandydata socjaldem okratow n a m erą178. W ten sposob dąžono do ograniczenia znaczenia tej wažnej i symbolicznej dla m niejszošci narodow ych decyzji. Tabela 23. Wyniki giosowania w kwestii umozliwienia stosowania językow mniejszošci narodowych w referendum akcesyjnym Frakcja

Za

Przeciw

Wstrzymujący

Zjednoczona Frakcja Liberalna*

2

3

4

Frakcja Liberalno-Demokratyczna**

9

-

-

Mieszana Grupa Poselska

-

2

1

Frakcja Nowego Związku (socjalliberalowie)

11

1

-

Koalicja Socjaldemokratyczna (LDPP-LPSD-ZRL)

35

-

-

Frakcja Związku Ojczyzny- Konserwatystów

-

4

1

Frakcja Partii Chlopskiej i Nowej Demokracji

5

-

1

* Naležący do tej frakcji pose! Aleksander Poptawski nie wziąl udzialu w glosowaniu. ** Do frakcji tej naleželi poslowie AWPL. ¿ròdio: http://www3.lrs.1t/posedziai/4/bals_l 1749_2.htm W d n iu 25 kw ietnia G K W zatw ierdzila dzielnice wyborcze, gdzie m iaiy byč one stosow ane. K arty p o polsku przygotow ano d o w szystkich dzielnic w yborczych rejonów solecznickiego, wileñskiego oraz W ilna. P onadto dla 23 dzielnic rejonu šwięcianskiego, 20 trockiego i 7 szyrwinckiego179. R eferendum odbyw alo się w dniach 1 0 - 1 1 m aja 2003 r. W zięlo w nim udzial 63,37% upraw nionych do giosowania. Za opowiedziaio się 1504264 wyborców, co stanowilo 91,07%, przeciwko 147527, czyli 8,93%. Obywatele zaakceptowali więc decyzję o wstąpieniu Republiki szewski uzasadnial przyjęcie mozliwosci postugiwania się kartami do giosowania równiez w językach mniejszošci narodowych tym, že nie wszyscy obywatele znają dobrze litewski. Stwierdzal on „ten problem dotyczy przede wszystkim ludzi w starszym wieku, którzy uczestnicząc w wyborach mają problem z wypelnieniem kart wyborczych. (...) Decyzja ta jest tež ladnym gestem w stosunku do Polaków zamieszkalych na Litwie. (...) Litwa idzie do Europy, a tam obowiązują wysokie standardy, ježeli chodzi o mniejszošci narodowe i Litwa powinna się do tego przyzwyczaic”. A. Akiñczo, Karty do giosowania po pobku, „Magazyn Wilenski” kwieden 2003. 177 http://www3.1rs.lt/pls/inter3/oldsearch.preps2?Conditionl=209840 178 Текст бюллетеней - не только на литовском, „Экспресс неделя”, 17 апреля 2003. 179Jednak po europejsku, „Tygodnik Wileñszczyzny”, 1-7 maja 2003. 337 =

Rozdzial VI

Litewskiej do U nii Europejskiej180. Niem niej naležy zwrócic uwagę, ž'e na terenach o znaczącym udziale m niejszosci polskiej, frekwencja jak i w yniki odbiegaly nieco od áredniej krajowej. Tabela 24. Wyniki referendum europejskiego w wybranych samorządach Wileñszczyzny Jednostka administracyjna

Frekwencja

Tak

Procent

Nie

Procent

Rejón solecznicki

56,13

13291

79,40

3449

20,60

Rejón wileñski

52,29

28356

80,97

6665

19,03

Rejón šwięcianski

60,87

12986

82,33

2787

17,67 11,40

Rejón trocki

48,69

12373

88,60

1592

Wilno

61,24

228057

89,08

27953

10,92

Rejón szyrwincki

61,27

8566

88,93

1066

11,07

Rejón malacki

60,23

10585

89,18

1284

10,82

Žrodla: http://www3.lrs.lt/rinkimai/2003/referendumas/rezultatai/apyg_rez_l_1457.htm http://www3.lrs.lt/rinkimai/2003/referendumas/rezultatai/apyg_rez_l_1472.htm http://www3.lrs.lt/rinkimai/2003/referendumas/rezultatai/apyg_rez_l_1463.htm http://www3.lrs.lt/rinkimai/2003/referendumas/rezultatai/apyg_rez_l_1466.htm http://www3.lrs.lt/rinkimai/2003/referendumas/rezultatai/apyg_rez_l_1471.htm http://www3.lrs.lt/rinkimai/2003/referendumas/rezultatai/apygLrez_l_1462.htm http://www3.lrs.lt/rinkimai/2003/referendumas/rezultatai/apyg_rez_l_1441.htm Najwyzsza frekwencja byla w Nerindze (79,76%), najm niejsza w rejonie trockim (48,69%). Największy procentow y w skaznik glosów za w stąpieniem do UE odnotow ano w Olicie (95,24%), najm niejszy zas w W isagini (78,44%)181. W przypadku terenów zamieszkiwanych przez Polaków, pom im o nižszych wskazników niž šrednia krajowa, w yniki byiy znacznie lepsze niž kilka m iesięcy wczesniej w ykazano w badaniach. Efekty przyniosta zapewne dzialalnosč inform acyjna prowadzona w języku ojczystym oraz užycie kart do glosowania takže po polsku. M íalo to równiez istotny w ym iar em ocjonalny, w plynęlo w ięc w pew nym stopniu n a popraw ę wyników. G dyby ustępstw a w ladz w tym zakresie byly większe i nastąpily we wczesniejszym okresie, a agitacja w języku polskim powszechniejsza, efekt bylby jeszcze znaczniejszy. N iem niej p om im o faktycznego poparcia idei integracji przez Polaków pojawilo się wiele krytycznych wobec nich komentarzy. Twierdzono nawet, že przez pasywnošč ludnošci polskiej Litwa nie zostanie czlonkiem U nii Europejskiej. N a jednym z p o rta li pojaw il się w ręcz p o stu lat w yslania Polaków n a B ialoruš, co m ialoby dopiero um ožliwič wejscie do Europy182. Ryszard M aciejkianiec zw racal uwagę, že „Referendum - to tylko preludium do zmian, które nastąpią nie natychm iast i nie od

180 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2003/referendumas/rezultatai/rez_l_16.htm 181 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2003/referendumas/rezultatai/ref_rez_gal_l_16_33_l.htm 182 R. Mickiewicz, Europejski dreszcz emocji, „Kurier Wileñski”, 13 maja 2003. = 338 ....... — ■ —

Polacy wobec wyborów prezydenckich i europarlamentarnych

ražu. Zm iany w naszym žyciu będą następow aly bez wątpienia razem ze zm ianam i w naszym m yšleniu i dzialaniu, razem ze zm ianam i w stylu sprawowania wladzy, razem z tym , jak nareszcie zaczniem y się czuč pelnopraw nym i obywatelami, nie lękając się w ypow iadac swoje wlasne nieskrępow ane zdanie, nie pozw alając zawlaszczac naszych m alych ojczyzn (.. .)”183. Po m ajowym referendum , 16 wrzesnia 2003 r., Sejm ratyfikowal um owę o przystąpieniu Litwy do U E184. Za glosowalo 84 poslów, przeciwko bylo 2, w strzym al się 1, nie wzięlo udzialu w glosow aniu 50. Pozytywnie zaglosowali poslow ie AWPL Jan M incew icz i W aldem ar Tomaszewski, podobnie jak in n i Polacy: A leksander Poplawski, Juozas Raistenskis, Jurgis Utovka. N atom iast A rtu r Plokszto nie wziąl udzialu w glosowaniu185. W d n iu 1 m aja 2004 r. Litwa zostala pelnopraw nym czlonkiem U nii Europejskiej. Związane to bylo z wielom a wydarzeniam i. Podczas uroczystej sesji Sejmu, pelniący obowiązki prezydenta A rtūras Paulauskas podkrešlil, že dla republiki jest to przelom owy czas „ostatecznego wyzwolenia się z labiryntu ciem nošci”186. Liczne obchody odbywaly się równiez w innych częšciach kraju. Podczas przem ów ienia w tzw. Geograficznym C entrum Europy w pobližu wsi Biernaty w rejonie wileñskim, pelniący obowiązki przewodniczącego Sejmu Česlovas Juršėnas, symbolicznie powital zebranych rowniež w języku polskim . W trakcie przem ów ienia wyrazil zas nadzieję, iž Litwa i Polska zachowają strategiczne partnerstw o takže w strukturach Unii187. Rozpoczynając ftmkcjonowanie w ram ach Unii, 13 kwietnia, Sejm m ianowal 13 parlam entarzystów, którzy w okresie 1 m aja - 1 lipca 2004 r., do czasu uprawom ocnienia wyborów, mieli pelnič obowiązki poslów do Parlam entu Europejskiego. W sród nich zostal wydelegowany rów niez Polak, A rtu r Plokszto188.

7. Pierwsze wybory do Parlamentu Europejskiego P arlam ent E uropejski jest jedynym organem U nii Europejskiej w ylanianym w w yborach bezposrednich. Kadencja jego trw a pięč lat. Siedzibą jest Strasburg, częšč sesji ja k tež p osiedzenia kom isji odbyw ają się zaš w Brukseli. P osiada o n kom petencje w zakresie stanow ienia budžetu wspólnotowego, uchw alania aktów praw nych, wptyw a n a politykę zagraniczną, p o siada rów niez funkcje kontrolne i nadzorcze oraz utrzym uje wspolpracę z parlam entam i krajow ym i pañstw czlonkowskich. Posiada o n tež szerokie kom petencje opiniodawcze. W 1999 r. w jego

183 R. Maciejkianiec, Natychmiastowych zmian nie będzie, „Nasz Czas”, 15-21 maja 2003. 184http://www3 .lrs.lt/pls/inter3/oldsearch.preps2?Condition1=217456&Condition2= 185 http://www3.lrs.1t/posedziai/4/bals_12479_l.htm 186A. Akinczo, Przystąpilišmy do Unit Europejskiej, „Magazyn Wileñski”, maj 2004. 187T. Andrzejewski, Historyczny powrót do Europy, „Tygodnik Wileñszczyzny”, 6-12 maja 2004.

188 http://www3.1rs.lt/pls/inter3/dokpaieska.showdoc_l?p_id=230553 ; A. Plokszto, Pora na nowe možliwošciy „Kurier Wileñski”, 16-18 maja 2004. 339 =

Rozdzial VI

sklad w ybrano 626 parlam entarzystôw z 15 krajôw. W m aju 2004 r. po rozszerzeniu o 10 kolejnych paristw (Cypr, Czechy, Estonia, Lotwa, Litwa, Wçgry, M alta, Polska, Slowenia, Slowacja) zwiçkszono do 732 liczbę deputow anych189. Wielkosc reprezentacji europarlam entarnej z poszczegôlnych krajôw uzaležniona jest przede wszystkim o d liczebnošci mieszkancôw. Republika Litewska uzyskala 12 swoich poslôw w PE. N iem niej w kadencji 2004 - 2009, przydzielono 1 miejsce wiçcej. W ynikalo to z faktu, iž R u m u n ia oraz B ulgaria n ie zakoriczyly procesu integracyjnego i zarezerw ow ane dla n ich kw oty m an d atô w zostaly podzielone w srôd innych krajôw. Reprezentacja Litwy w pierw szym okresie jej czlonkostwa, wynosila wiçc w europarlam encie 13 poslôw. Szczegôlowe rozwiązania dotyczące wyborôw, každy kraj reguluje sam odzielnie, przy založeniu, že są one powszechne, bezpošrednie, rôwne i tajne. W Litwie uchwalono, iž tylko partie polityczne m ogą wystawiac kandydatôw . Byli oni w ybierani w okręgu w ielom andatow ym , k tôry stanow ila cala republika. W w yniku przyjęcia system u proporcjonalnego okrešlono 5% prôg, k tôry naležalo przekroczyč by uczestniczyč w podziale mandatôw. D opuszczono možliwošč glosowania poza lokalem wyborczym poprzez pocztę lub w wyjątkowych sytuacjach w m iejscu zam ieszkania w yborcy190. AWPL, ktôra došč ostrožna byla dotychczas w zaw ieraniu koalicji, przeprow adzila negocjacje z kilkom a litew skim i partiam i. Nie osiągnąw szy porozum ienia zarejestrowala sam odzielną listę, zawierającą nazwiska 13 kandydatôw. N iem niej 10 m aja uzgodniono porozum ienie ze Zw iązkiem Rosjan Litwy, k tô ry wystawil ošm ioosobow ą listę. Obydw a ugrupow ania utworzyly „Koalicję Akcji Wyborczej Polakôw na Litwie i Związku Rosjan Litwy „W jednošci nasza sila!” (Lietuvos lenkų rinkim ų akcijos ir Lietuvos rusų sąjungos koalicija „Kartu m es jėga!”). Kom prom isowo uzgodniono, že pierwsze m iejsce zająl Siergiej Dmitrijew, a drugie W aldem ar Tomaszewski. N atom iast w nazwie listy n a początku um ieszczono polskie ugrupowanie i przyjęto jego haslo. Tomaszewski uzasadnial zawarcie tej koalicji stwierdzając „Rosjanie są naszym natu raln y m sojusznikiem , lączą nas w w ielu przypadkach w spôlne cele i založenia program ow e, zrozum iale d la naszych elektoratôw ” 191. Polączenie list sprzyjalo konsolidacji glosôw m niejszosci narodow ych. C o m ialo ulatwic przekroczenie progų wyborczego i uzyskanie reprezentacji w PE192. Tom a­ szewski jednoczešnie juž za sukces uznaw al wystawienie listy, czego nie dokonala wiçkszosc z partii zarejestrowanych na Litwie193. Koalicja uzyskala rowniež poparcie

189 Europos Parlamentas..., s. 4-5,16-21,46; How the European Union works. The Euro­ pean Union explained: your guide to the EU institutions, [editing European Comission Directorate-General for Com munication Publications], Luxembourg 2012, s. 9-11. 190 http://www3.1rs.lt/pls/inter3/oldsearch.preps2?Conditionl=222922 191 tad., ,,W jednošci nasza sila”, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 13-19 maja 2004. 192„Jednošcią silni”, „Magazyn Wilenski”, maj 2004; A. K., Zachęcač i agitowac, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 3-9 czerwca 2004; T. Markowa, W jednošci nasza sila!, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 10-16 czerwca 2004. 193 S. Tarasiewicz, Z. Zdanowicz, Rosjanie i Polacy idq razem, „Kurier Wilenski”, 12 maja 2004. = 340-

Polacy wobec wyboröw prezydenckich i europarlamentamych

24 polskich organizacji spolecznych194. Swiadczylo to o dužym stopniu akceptacji podejm ow anych dziatan. N iem niej naležy zauwazyc, iž naw et po polączeniu list, nie w ystawiono m aksymalnej liczby kandydatöw. Razem bylo 21 osöb, gdy m ožna bylo um iešcič ich 26. Jednakže trzeba tež odnotow ac, iž z 12 list, tylko 3 m ialo pelną obsadę. Związane to bylo zapew ne z p ew nym i tru d n o šciam i kadrow ym i i kosztam i. Sam a kaucja w placana p rzy w yborach do GK W w yniosla w przypadku AWPL 25 tys. litöw195. Z listy koalicyjnej partii polskiej i rosyjskiej kandydowalo 4 poslöw. Byli to W aldemar Tomaszewski, Jan Mincewicz, Siergiej D m itrijew i W ladim ir Orechow. Zakladano, že jako osoby z dosw iadczeniem parlam entarnym oraz liderzy w swoich spolecznošciach przyczynią się do zwiększenia poparcia listy do PE. W skali republiki o wybör do europarlamentu ubiegalo się 241 osöb196. Zaskakująco byla m ala liczba Polaköw kandydujących z innych niž Akcja ugrupow an. Znaležli się o n i tylko n a 3 listach i um ieszczono ich n a došč odleglych pozycjach. Z P artii Liberalno-Dem okratycznej kandydow al posel A leksander Poplawski, um ieszezony n a 5 m iejscu197. Związek Liberalöw i C en tru m reprezentow ala dziataczka K lubu ProLibera Zofia M atarewicz, zajm ująca 15 pozycję198. N atom iast posel A rtu r Ptokszto, lider Kongresu Polaköw Litwy, ubiegal się o w ybör z listy Litewskiej Partii Socjaldemokratycznej n a 16 m iejscu199. Interesującym faktem bylo jednoczešnie, iž na wspölnej liscie AWPL i ZRL, Rosjan reprezentowala Polka, M arija Jėčiuvienė200, a Polaköw Rosjanka Tatiana M arkowa 201 i Litwinka Jurgita Jaloveckaitė202. Koalicja w trakeie kampanii mobilizowala mniejszošci do aktywnego udzialu w wy­ borach argum entui ąc, iž ich problem y m ogą byč rozwiązywane poprzez Parlam ent Europejski i stosowanie standardöw unijnych203. W skazywano nie tylko lobbowanie na rzecz swych srodowisk, ale przede wszystkim zabieganie o fundusze n a rozwöj infrastruktury, wdroženie rozwiązan w zakresie stosowania językow pom ocniczych, zm ian praw a w duchu Konwencji Ramowej, um ožliwienie m lodziežy ksztalcenia w krajach UE, wsparcie procesu zwrotu ziemi i przedtuženia funkcjonow ania Igna-

194 T. Andrzejewski, Do Strasburga, by slyszano o nas w catej Europie, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 27 maja-2 czerwca 2004.

195 L. Dowdo, Euroszansa dla... 196 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/euro/kandidatai/part_sar_l_18.htm 197 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/euro/kandidatai/kand_part_l_1737.htm 198 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/euro/kandidatai/kand_part_l_1738.htm 199 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/euro/kandidatai/kand_part_l_1698.htm 200 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/euro/kandidatai/kand_anketa_l_260704.htm 201 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/euro/kandidatai/kand_anketa_l_260844.htm 202 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/euro/kandidatai/kand_anketa_l_260845.htm 203 Zachęcając do czynnego udzialu w procesie wyborczym nawiązywano tež do przykladu z przesztosci, gdy mobilizaeja Polaköw i Rosjan doprowadzila w 1989 r. do wylonienia dwöch przedstawicieli do organöwponadrepublikanskich. Wöwczas A. Brodawski i J. Ciechanowicz zostali deputowanymi ludowymi ZSRR. AWPL wspölnie ze Zwiqzkiem Rosjan tworzq koalicyjnq listę nr 6 „Jednošcią silni”, „Kurier Wilenski”, 29-31 maja 2004. 341 =

Rozdziai VI

linskiej Elektrowni Atomowej. AWPL i ZRL w program ie wyborczym podkrešlily, že „jako partie regionalne, swiadom e odpow iedzialnosci za'gospodarczo - spoleczny rozwoj regionu wilenskiego oraz innych zwarcie zamieszkatych przez m niejszošci naro d o w e teren o w Litwy, w idząc dalszą p o trzeb ę dem okracji, praw czlow ieka i m niejszošci narodow ych n a tych terenach oraz zdając sobie sprawę z szansy, jaką daje Litwie czlonkostwo w U nii Europejskiej, zawarty porozum ienie о utw orzeniu w spolnej listy koalicyjnej (...). W u zgodnionym p ro g ram ie w yborczym p artie jako podstawowe kierunki swej dzialalnošci widzą: zaangazowanie się w politykę regionalną Unii Europejskiej na forum PE, stale monitorowanie sytuacji mniejszošci narodowych na Litwie pod kątem wymogow standardow europejskich, promowanie w artošci chrzešcijanskich w zjednoczonej Europie, služenie w yborcom pom ocą zwlaszcza w sprawach, wymagających interw encji w instytucjach UE”204. Akcentowano więc przede wszystkim postulaty odnoszące się do sfery potrzeb mniejszošci narodow ych w zakresie rozwoju tožsam ošci i žycia spolecznego. W tym czasie jak w ynika z badan opinii publicznej m ieszkancy Litwy oczekiwali, by wejšcie do Unii Europejskiej przynioslo przede wszystkim wzrost ekonomiczny, spadekbezrobocia i podwyzszenie em erytur205. K oalicja ,,W jed n o šci nasza sila!”, p o d jęla row niez inicjatyw ę program ow ą, zainicjowaną przez m inistrą spraw zagranicznych, A ntanasa Valionisa, dotyczącą przyszlych dzialan w Parlamencie Europejskim. Wszystkie ugrupow ania ubiegające się o w ybdr podpisaly w spolną deklarację, iž będą dąžyly do przyjęcia najbardziej korzystnych dla republiki aktow prawnych, zintegrow ania system u energetycznego kraju z europejskim rynkiem , przyjm ow ania rozw iązan n a rzecz zwiększenia bezpieczenstwa, stabilnošci i najszybszego wejšcia do strefy Schengen. Na w niosek Koalicji, poszerzono tež postulat Chrzešcijanskich Demokratow, ktorzy proponowali zobowiązanie do aktywnego užyw ania n a forum europarlam entu języka litewskiego. Przyjęto więc rozwiązanie by prom ow ac rožnorodnošč językow i kultur, ktore są charakterystyczne dla republiki. P onadto zaakceptow ano propozycję Koalicji o propagow aniu w artošci chrzešcijanskich206. Jak zauwazyl R obert W iszniowski „Wspolczesnie m obilizacja elektoratu nie jest traktowana jako samoistne generowana sklonnošč do dzialania, a coraz częšciej wskazuje się na koniecznošč stosowania dodatkowych bodžcow, ktore m ogą stymulowac proces wyborczy”207. By zwiększyč udzial w wyborach mniejszošci narodowych oraz zmniejszyč liczbę glosow niewaznych, gdyž n a terenach podwilenskich, ich liczba

204Koalicja Akcji Wyborczej Polakow na Litwie i Zwiqzku Rosjan Litwy „W JEDNOŠCI NASZA SILA!”. Program wyborczy, [material powielany], AAWPL.

205 Л. Мажилис, И. Уникайте, Электоральное поведение и установки избирателей Литвы, Л ат вии и Эстонии на выборах в Европарламент, „Socialo Zinatnu Vestnesis”, 2005/1, s. 90. 206 Inf. wl., Deklaracja poszerzona о postulaty AWPL i ZRL, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 27 maja-2 czerwca 2004. 207 R. Wiszniowski, Europejska przestrzen..., s. 347. = 342 — ................................... .............. ........

-

-------- ------------------

-

Polacy wobec wyborów prezydenckich i europarlamentarnych

byla wyzsza od šredniej krajowej, W aldem ar Tomaszewski, wystąpil z inicjatywą ustawodawczą. Przewidywala o n a przyjęcie popraw ki do ustaw y o GKW, tak by podobnie jak w referendum akcesyjnym, n a žyczenie samorządow, m ogty byč stosowane k arty do glosowania w językach mniejszošci. Jednak parlam ent nie podjąl tej inicjatywy208209.N atom iast G edim inas Dalinkevičius, przew odniczący K om itetu O ch ro n y P raw C zlow ieka, stw ierdzil w ręcz „T lum aczenie nazw p a rtii koliduje z ustawą o języku panstwowym. Co innego byto podczas referendum. Wówczas karta do glosowania zawierala nie nazw y partii, a pytanie. I ludzie m usieli je zrozumieč. W tych w yborach takich pytan nie będzie>209. O pinia ta wyražala przede wszystkim b ra k otw artosci n a oczekiw ania m niejszošci narodow ych. Podczas referendum zgoda n a stosowanie innych językow niž panstw ow y wynikala zapewne nie tylko z aspektów polityki wewnętrznej, ale rów niez potrzeby zadem onstrow ania wobec innych krajów liberalnego stosunku do m niejszošci narodowych. W czasie kam panii pojawilo się równiez wiele opinii, twierdzących, že glos oddany n a partie regionalne, jak Akcja, jest straconym , gdyž w PE, dom inującą rolę odgrywają przede wszystkim socjaldem okraci i chadecy. Instrum entem skutecznej realizacji postulatów, w konsekwencji w inno byč więc popieranie, ktoregoš z ugrupow an o tej orientacji210. Podobne stanowisko glosil równiez posel A rtu r Plokszto, k an d ydujący do eu ro p arlam en tu z h sty LPSD211. Polem izując niejako z tak im i stanowiskami, Lucyna D owdo stwierdzala, iž jedyną szansę zdobycia reprezentacji przez Polaków dawala AWPL. W skazywala tež ona n a szereg korzyšci politycznych, organizacyjnych, technicznych i prestižowych, które przyniosloby uzyskanie przez polskie ugrupow anie przedstawicielstwa w PE212. Koalicja polskiej i rosyjskiej partii przekroczyla próg wyborczy w wyborach przeprowadzonych 13 czerwca. Lista uzyskala 68937 glosów, co stanowilo 5,71%. Byla siodmą pod względem uzyskanych glosów i pierwszą nie biorącą udzialu w podziale mandatów. Wynikalo to ze specyficznej ordynacji w której by uzyskač m andat, faktycznie trzeba bylo otrzymač ok. 7% glosów. Niemniej Tomaszewski uznal wyniki za sukces partii, gdyž zdobyla ona największą liczbę glosów z wszystkich dotychczasowych wyborów213.

208 T. Andrzejewski, W wyborach do PE mniejszošci niemile widziane, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 3-9 czerwca 2004.

209 R. Mickiewicz, Podwójne standardy, „Kurier Wilenski”, 27 maja 2004. 210 T. Andrzejewski, Czyjeglosy tak naprawdę będą zmarnowaneì, „Tygodnik Wilenszczyzny” 20-26 maja 2004.

211 S. Tarasiewicz, Z. Ždanowicz, Rosjanie i Polacy... 212 „Gdyby udalo nam się wprowadzic do PE swojego przedstawiciela, byloby to wielkim zwycięstwem polskiej spolecznošci. Po sukcesach w wyborach samorządowych czy krajowych - sejmowych, mielibyšmy swoją reprezentację na szczeblu ogólnoeuropejskim. Mandat eurodeputowanego dia przedstawiciela polskiej spolecznošci daje nam spore mozliwosci organizacyjno-techniczne. Ježeli mielibyšmy swojego posla w Strasburgu, mielibyšmy tam wlasne, utrzymywane z unijnych funduszy biuro poselskie, gdzie moglibyšmy kierowac swoje postulaty, skargi, zasięgač informacji dotyczących prawa unijnego”. L. Dowdo, Euroszansa dia... 213 R. Mickiewicz, Powtórka jesieniq, „Kurier Wilehski”, 17 czerwca 2004; A. Akinczo, AWPL —

^ ......—

343 =

Rozdzial VI

Tabela 25. Najwyzsze procentowe wskaíniki poparcia día Koalicji Akcji Wyborczej Polaków na Litwie i Zvviązku Rosjan L¡twy„W jedriosci nasza sita!" w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2004 r. Samorz^d Rejón solecznicki

Liczba uzyskanych glosów

Procent uzyskanych glosów

8415

65,75

15993

55,54

Wisaginia

1550

29,72

Rejón trocki

1872

16,64

Rejón wileñski

Wilno

30964

15,12

Rejón swieciañski

1283

10,02

Klajpeda

4242

7,37

216

2,89

Elektreny

178

2,00

Rejón ignaliñski

179

1,91

Rejón jezioroski

167

1,89

Druskienníki

145

1,63

Rejón janowski

173

1,15

Rejón szyrwincki

Zródío: http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/euro/rezultatai/rez_part_l_1785_l.htm AW PL zyskala n a sojuszu z ZRL przede w szystkim w W isagini i Klajpedzie. W innych miejscowošciach przyrost glosow nie byl tak znaczącyjak spodziew ano się, že nastąpi to dzięki zawartej koalicji. W iększą aktywnošč wyborczą Polakow potw ierdza ilošč glosow, ktore zdobyli poszczegolni kandydaci i fakt, iž Rosjanie w efekcie rankingowania przez wyborcow otrzymali gorsze pozycje niž mieli miejsca na lišcie. Byl to takže osobisty sukces Tomaszewskiego, gdyž będąc na drugim miejscu otrzym al najwięcej glosow. D rugi w ynik uzyskal Tadeusz Andrzejewski, ktory m ial trzecią pozycję. N atom iast lider listy Siergiej D m itrijew byl dopiero trzeci214. Naležy podkrešlič, iž AWPL i ZRL uzyskaly lepszy w ynik niž Nowy Związek, ktory w chodzil w sklad koalicji rządzącej. Niewątpliwie bylo to efektem aktywizacji grupowej polskiej spolecznošci, przy wsparciu Rosjan. W spolpraca partii m niejszošci narodowych umožliwila przekroczenie progų wyborczego. Otrzymane poparcie bylo jednak zbyt m alė dla osiągnięcia najwažniejszego celu, czyli zdobycia reprezentacji w europarlam encie. Jako przyczyny nieuzyskania miejsca w PE upatryw ano m echanizm podzialu mandatow, brak k art do glosowania w językach m niejszošci narodowych, co wplynęlo n a m niejszą aktywnošč i większą liczbę gtosow uznanych za niew ažne oraz przeprow adzenie w yborow europarlam entarnych razem z prezydenckim i. Uwaga elektoratu skoncentrow ana byla przede wszystkim n a w yborach glowy panstw a, przekroczyla prčg wyborczy, „Magazyn Wilenski”, czervviec 2004.

214 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/euro/rezultatai/rez_pirm_l_1785.htm = 344

.

-

Polacy wobec wyboröw prezydenckich i europarlamentarnych

m ialo to więc swoje odbicie w m niejszym zainteresow aniu kam panią do PE. Pon ad to Polacy, a zwlaszcza R osjanie kandydow ali row niež z innych ugrupow an, przede wszystkim Partii Pracy, co prow adzilo do rozpraszania glosöw m niejszosci narodow ych215. Polscy kandydaci, w rankingach swoich partii, uzyskali znacznie nižsze pozycje, niž m iejsce n a lišcie. A leksander Poplawski z 5 przesunięty zostal na 9 m iejsce216. A rtu r Plokszto w rankingu z 16 pozycji spadl n a 26 (ostatnią)217. Natom iast Zofia M atarewicz z 15 pozycji n a lišcie, znalazla się n a 25 (ostatniej)218. W odrožnieniu o d AWPL, PPL nie wzięla aktywnego udzialu w w yborach do Parlam entu Europejskiego, pom im o tego, iž początkowo prowadzila pew ne przygotowania. W dniach 1 4 -1 5 listopada 2003 r. w Brukseli podczas konferencji, pošwięconej zbližającym się w yborom , Wolnego Sojuszu Europejskiego - Demokratycznej Partii Ludöw Europy, mającej swoją reprezentację w PE i grom adzącą 25 partii oraz 7 jako obserw atoröw zostala przyjęta do tej drugiej grupy219. Kolejne posiedzenie pošwięcone zbližającej się kam panii m iato m iejsce w dniach 25 - 26 m arca 2004 r. w Barcelonie. Podjęto w tedy decyzję o przyjęciu PPL, jako czlonka rzeczywistego. U chw alono „M anifest 2004”, b ęd ący deklaracją w yborczą do europarlam entu. W ypowiedziano się w nim przeciwko centralizacji wladzy, uwypuklając znaczenie regionöw, ktöre pow inny zyskač większy zakres kom petencji. Podkrešlono w nim röwniez sprzeciw wobec dyskrym inacji ze względu na narodowosc, wyznanie, język czy przekonania220. PPL nie wystawila jednak swojej listy oraz nie zawarla um owy z inną partią, ktöra umozliwilaby kandydow anie z jej szeregöw. Jedynym akcentem uczestnictwa, byto wydelegowanie przedstawicieli do kom isji wyborczych221. W ynikalo to zapewne ze slabošci Struktur organizacyjnych oraz braku srodköw. Niezbędne one bowiem byly nie tylko n a prow adzenie kam panii, ale röw niez n a kaucję, ktorą naležalo wniesc do GKW. Realna ocena rzeczywistych m ozliwosci w plynęla więc praw dopodobnie n a decyzję dotyczącą nie ubiegania się o w ybör do europarlam entu, skupiając jednoczešnie n a nadchodzących w yborach do Sejmu. Jak ocenial W aldemar Tomaszewski wejscie Litwy do Unii Europejskiej, przynioslo pozytywne zm iany w stosunku w ladz do m niejszosci polskiej. Pom im o tego, že Polacy nie uzyskali swej reprezentacji w europarlamencie i nadal nie rozwiązane byly podstawowe postulaty polskiego srodowiska, poprawie uleglpolityczny klimat. Lider

215 T. Andrzejewski, Koalicja się sprawdzila, na jesieni mozliwa powtorka, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 24-30 czerwca 2004; S. Dmitrijew, „To bylo...

216 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/euro/rezultatai/rez_pirm_l_1737.htm 217 http://www3.lrs.lt/rinkimai/2004/euro/rezultatai/rez_pirm_l_1698.htm 218 http:// www3.lrs.lt/rinkimai/2004/euro/rezultatai/rez_pirm _l_l738.htm 219 Inf. wt., Integracja do Struktur europejskichy „Nasz Czas”, 27 listopada-10 grudnia 2003; A. Poltawiec, Pierwsze kroki na europejskiej scenie politycznej (wywiad przeprowadzony przez L. Maksimowicz), „Nasz Czas”, 11-23 grudnia 2003. 220 Inf. wl., Jednošč w rožnorodnošcu „Nasz Czas”, 8-21 kwietnia 2004. 221 Inf. wl., Spotkanie ludowcöw, „Nasz Czas”, 3-16 czerwca 2004. 345 =

Rozdziat VI

Akcji stwierdzal, iž wladze staty się bardziej tolerancyjne oraz otwar'te n a dialog222. Niewątpliwie bylo to konsekwencją zm ian standardöw präw nych oraz pojawienia się m ožliwošci podejm ow ania interwencji w instytucjach europejskicK, zwlaszcza skupiających się na ochronie praw czlowieka. Nie bez znaczenia byfy röwniez procesy konwergencji w gospodarce, dostosowywanie i przebudow a system u223. Dotyczylo to mniejszošci polskiej, tak jak wszystkich obywateli w zakresie realizowania przedsiębiorczošci, poziom u žycia, možliwošci podejm ow ania inicjatyw. Jednoczešnie jed nak stworzylo tež nowe szanse rozwojowe dla spolecznošci lokalnych, z czego intensywnie korzystaiy sam orządy w ktörych rządzila AWPL.

8. Uzyskanie przez AWPL reprezentacji w Parlam encie Europejskim Następne w ybory do europarlam entu, przebiegaiy w zupelnie odm iennych uwarunkowaniach. Obywatele Litwy mieli juž za sobą akcesyjny okres euforii. Praktyka dzialania w ram ach Unii dala doswiadczenie o jej celach, szansach i možliwošciach. Przyczynilo się to tež do obalenia wielu stereotypöw i obaw. Istotnym czynnikiem bylo röwniez przeprowadzenie przed nim i 17 maja wyboröw prezydenckich, w ktö­ rych po raz pierw szy w historii Litwy, uczestniczyl przedstawiciel polskiej partii. D obry w ynik W aldem ara Tomaszewskiego oddzialyw al pozytyw nie n a nastroje w yborcze Polaköw i w plyw al n a zwiększenie ich aktywnosci. Przyczynilo się to zapewne takže do decyzji o sam odzielnym uczestniczeniu Akcji w w yborach, a nie jak poprzednio w koalicji. A W PL w yciągając w n io sk i z w czesniejszego g losow ania w ystaw iia pelną, 24 osobową listę. W ynikalo to z faktu, iž republice przypadalo 12 m iejsc w PE224. Podczas kadencji 2004 - 2009, jeden m andat więcej byl przyznany tylko tymczasowo. Naležy zw röcic uwagę, iž tylko 6 z 15 ugrupow an wystawilo m aksym alną liczbę kandydatöw. N a lišcie Akcji um ieszczeni zostali przedstawiciele partii Alians Rosjan. Lącznie z rekomendacji AWPL kandydowalo 14 osöb narodowosci polskiej, 6 rosyjskiej, 3 litewskiej i 1 bialoruskiej. Listę otw ieral W aldem ar Tomaszewski. Na drugim m iejscu umieszczono liderkę AR Irinę Rozową. Na trzecim zaš bylego posla Jana M incewicza225. W ielonarodowosc listy ukazywala dąženia do poszerzenia elek­ toratu i otw artosc ugrupow ania. Zbiegalo się to z dzialaniam i Akcji zm ierzającymi do zm iany jej charakteru z regionalnego n a ogölnokrajowy. W ten sposöb dąžono takže do stania się liderem m niejszošci narodow ych oraz częšciowego pozyskania elektoratu litewskiego226.

222 W. Janczys, Dokqd zdąžapolska mniejszošč na Litwie, „Kurier Wilenski”, 18 grudnia 2007. 223 S. Swadzba, Kraje Europy Šrodkowowschodniej wprocesie integracji z Unią Europejską, [w:] Modernizacjapolityczna..., [2008] s. 337-338.

224 BNS, Sejm znowelizowal ordynację wyborczq do Parlamentu Europejskiego, „Kurier Wilenski”, 13 lutego 2009.

225 http://www.vrk.lt/rinkimai/404_lt/KandidatuSarasai/RinkimuOrganizacija3585.html 226 W materialach wyborczych AWPL užywala okrešlenia „Lista mniejszošci narodowych = 346

■

................... -

Polacy wobec wyborow prezydenckich i europarlamentamych

A W PL d ek laro w ala, iž w P a rla m e n c ie E u ro p e jsk im b ę d z ie z m ie rz a la d o ro zw iązan ia p ro b lem o w m n iejszo šci227. W p ro g ram ie w yb o rczy m zw ro co n o uwagę n a kw estię p o trzeb y zapew nienia och ro n y dla języka, k u ltu ry i tradycji w ielu narodow . P odkrešlano row niež aspekty gospodarcze. P ostulow ano w zrost inwestycji, tw o rzen ie now ych m iejsc pracy, rozw ijanie alternatyw nych žrodel energii, zachow anie fu nkcjonow ania elektrow ni atom ow ej w Ignalinie, zakonczenie zw ro tu ziem i, tw orzenie m ech an izm o w w sparcia dla rolnikow . P odjęto takže zag ad n ien ia w zakresie dzialan ekologicznych. Z apow iedziano tež w spolpracę z ugru p o w an iam i opow iadającym i się za „cyvvilizacją žycia” i tradycyjnym p o jm o w an iem kw estii m o raln o šci228. W trak cie k am p an ii pojaw ilo się szereg op in ii nieprzychylnych w obec listy reprezentującej m niejszošci. O sk aržan o ją o n aru szan ie ord y n acji w yborczej i ustaw y o języ k u panstw ow ym . P rzew odniczący GKW , k ilk ak ro tn ie zw racal uwagę, iž AW PL zbyt m alo posluguje się językiem urzędow ym 229. W iceszef Inspekcji Języka Litewskiego, A rū n as D am brauskas, u zn al za fakt zlam ania ustaw y um ieszczenie n a plakacie nazw isk kan d y d at 6w takže czcionkam i polską i rosyjską230. G K W w skazala Akcję, jak o jed y n e z u g ru p o w an , do k o n tro li Inspekcji Podatkow ej, w celu spraw dzenia p o p raw n o šci w ydaw ania šro d k o w n a paliw o w czasie k a m p a n ii231. N a to m iast Julius G irdvainis, w d z ie n n ik u „R espublika”, w yražat zaniepokojenie aktyw nošcią m niejszošci n arodow ych i ich konsolidacją oraz stw ierdzal „najstraszniejsze, co m ože przydarzyč się w niedzielę, gdyby n a d la nas p rzezn aczo n e m iejsca w E uroparlam encie, w ybralibyšm y P olakow i Rosjan”232. Jak o cen ial Z y g m u n t Ž danow icz, w szystkie te dzialan ia m ialy n a celu w zb udzanie „niepew nošci i zam ieszania”233. W ybory byly jed nak korzystne dla m niejszošci polskiej, gdyž bezpošrednio po dobrym w yniku w kam panii prezydenckiej panow ala atm osfera sukcesu i w iary w sw oje možliwošci, co przyczynialo się do aktywnošci grupowej. Ponadto większa liczba uczestniczących p artii w plyw ala n a rozproszenie glosow elektoratu litewskiego. Jednoczešnie pom im o znaczniejszej liczby kandydat 6w nie w zrosla grupa Polakow kandydujących z innych partii. Ponownie byly to tylko 3 osoby. Natom iast ogolna liczba ubiegających się o w ybor wzrosla z 241 do 265234. Byly to tež osoby i wspolnot litevvskich”. http://www.awpl.lt/index.php?option=com_content&view=article8dd=62&Itemid=62&lang=pl 227 T. Andrzejewski, Czas na Europę, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 26 maja-1 czerwca 2009. 228 http://w w w .vrk.lt/lt/pirm as-puslapis/rinkim ai/2009-europarlam ento-rinkim ai/ rinkim u-program os/nr- 8-lietuvos-lenku-rinkimu-akcija.html 229 WK, PAP, Antypolska kampania na Litwie, „Nasz Dziennik”, 4 czerwca 2009. 230 L. Dowdo, Stryczek wypada z ręki, „Magazyn Wilenski”, czerwiec 2009. 231 Z. Ždanowicz, Historyczny sukces AWPL, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 9-15 czerwca 2009. 232 J. Girdvainis, Europarlamentui toli iki „Eurovizijos”, „Respublika”, 2009 m. birželio 2 d. 233 Z. Ždanowicz, Historyczny sukces... 234 Naležy odnotowač jeszcze kandydowanie Miroslawa Monkiewicza z Solecznik, absol~

-------- —

—

-------

347 =

Rozdzial VI

m niej znane opinii publicznej niž podczas poprzednich wyborów: M niejszy byl więc czynnik dzielenia giosów Polaków na rozne listy. Nalėžy odnotowac, iž z Partii W skrzeszenia Narodowego kandydow al Mieczyslaw Subiel n a 6 m iejscü235, z Partii „Front” Siergiej Kozlovskij n a takiej samej pozycji236i z Ruchu Liberalnego Republiki Litewskiej n a 22 Renata Ž indul237. Ta belą 26. Najwyzsze procentowe wskainiki poparcia dla Akcji Wyborczej Polaków na Litwie w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 r. Samorzqd

Liczba giosów

Procent

9801

80,51

18642

71,02

Rejón trocki

1905

31,58

Rejón swi^ciañski

1380

22,42

10528

10,42

Rejón solecznicki Rejón wileñski

Wilno

2209

9,27

Wisaginia

155

7,83

Rejón szyrwincki

263

7,72

Rejón jezioroski

136

3,16

Elektreny

95

2,75

Rejón ¡gnaliñski

74

1,47

Druskienniki

56

1,43

Klajpeda

Žrodlo: http://www.vrk.lt/2009_ep_rinkimai/output_lt/rezultatai_daugiamand_apygardose/partijos_balsai_apygardoje3585.html W ybory zostaly przeprowadzone 7 czerwca 2009 r. W zięlo w nich udzial 20,98% upraw nionych. AW PL uzyskala piąty w ynik w kraju. N a jej listę o d d an o 46293 glosy. Stanowilo to 8,42%238. W efekcie Akcja uczestniczyla w podziale mandatöw. Eurodeputow anym zostal W aldem ar Tomaszewski239. Potwierdzalo to jego pozycję jako niekwestionowanego lidera polskiej spolecznošci. Zwiększyla się röwniez liczba jednostek adm inistracyjnych w ktörych największy procent glosöw oddany zostal wenta polskiej szkoly, ktöry ubiegal się o wybör z listy Związku Liberalöw i Centrum. Nie ujawnial on jednak swej narodowosci. http://www.vrklt/rinkimai/404_lt/Kandidatai/Kandidatas25435/Kandidato25435Anketa.html 235 http://www.vrklt/rinkimai/404_lt/Kandidatai/Kandidatas25523/Kandidato25523Anketa.html 236 http://www.vrklt/rinkimai/404_lt/Kandidatai/Kandidatas25507/Kandidato25507Anketa.html 237 http://www.vrklt/rinkimai/404_lt/Kandidatai/Kandidatas25271/Kandidato25271Anketa.html 238 http://www.vrk.lt/2009_ep_rinkimai/output_lt/rezultatai_daugiamand_apygardose/ rezultatai_daugiamand_apygardoselturas.html 239 http://www.vrk.lt/2009_ep_rinkimai/output_lt/rezultatai_daugiamand_apygardose/partijos_pirmumo_balsai3585.html Jak zwracal uwagę Waldemar Tomaszewski, zabraldo niewiele glosöw by uzyskač dwa mandaty. Wskazywal jednoczešnie, že udaloby się to osiągnąč, gdyby większą aktywnošcią wykazali się Rosjanie i Bialorusini. V. Tomaševskis, Komentarai po balsavimo, „Respublika”, 2009 m. birželio 8 d. = 348 .................

—

Polacy wobec wyborów prezydenckich i europarlamentarnych

n a AWPL. P artía ta w ygrala w rejonach solecznickim, wileñskim , šw ięcianskim i trockim. Tomaszewski ocenil, že wynik glosowania wzm ocnil poziom solidarnosci spolecznej Polaków, co będzie przynosilo efekty w kolejnych wyborach240. Zrzekl się on jednoczešnie m andatu do Sejmu RL podejm ując decyzję o podjęciu dzialalnoáci w Parlam encie Europejskim 241. Tomaszewski podkrešlal, iž zarówno kam pania jak i jej w yniki ukazaty dobrą pozycję Akcji oraz sprawnosc Struktur organizacyjnych242. W sztabach wyborczych dzialalo blisko 3 tys. osób, co znacznie przewyžszalo liczebnošč AWPL. O intensywnosci dzialañ swiadczy równiez fakt, iž do pracy agitacyjnej wykorzystywano 477 samochodów. W w yniku przyjęcia przede wszystkim m etody bezpošredniego kontaktu z w yborcam i osiągnięto większe poparcie elektoratu i gotowosc do aktywniejszego uczestnictwa w procesie wyborczym243. Niemniej wedlug GKW, byl to dose kosztowny m odel kam panii. Ze wszystkich partii Akcja wydala najwięcej srodków, gdyž 472 tys. litów244. Swiadczylo to rowniež o dužej determ inaeji ugrupow ania, które znane byto z prow adzenia dosč oszczędnych akcji wyborczych. Sukces AWPL wynikal częšciowo równiez z niskiej w skali kraju frekweneji podezas giosowania. Posiadając zdyscyplinowany, tzw. želazny elektorat, dodatkowo zmotywowany po dobrych wynikach prezydenckich, osiągnięto proporcjonalnie znacznie lepszy rezultat. Uczestnictwo w w yborach uznaw ane jest za jeden z wazniejszych dowodów obywatelskiego zaangazowania245. Naležy zwrócic uwagę, iž rejony gdzie wygrala Akcja, mialy wyžszą frekwencję od šredniej krajowej. W rejonie solecznickim odnotowano najwyžszy wskaznik glosujących w kraju. Do u rn wyborczych przyszlo

240 Z. Zdanowicz, Podbudowani sukcesem, „Tygodnik Wileñszczyzny’, 30 czerwca - 6 lipca 2009. 241 PAP, Tomaszewski zrzekl się mandatu litewskiego Sejmu, „Kurier Wileñski”, 18 czerwca 2009; A. Akiñczo, Mandat europosla día AWPL!, „Magazyn Wileñski” czerwiec 2009.

242 W Tomaszewski, Polak z Litwy do Strasburga: caly czas idziemy do przodu (wywiad przeprowadzony przez R. Mickiewicza), „Rzeczpospolita”, 9 czerwca 2009.

243 Z. Zdanowicz, Problem stworzony na zamówienie, „Tygodnik Wileñszczyzny”, 15-21 wrzešnia 2009. Jak stwierdza Marcin Gacek „Marketing poUtyczny we wspólczesnej demokraeji nie sprowadza się jedynie do užywania najnowszych srodków technologicznych, ale dąžy do sprowadzenia kampanii wyborezej do takiego wymiaru, w którym komunikat polityczny jest najwažniejszym kapitalem, a jego szybkie i odpowiednie wykorzystanie, može zadecydowac o skutecznosci prowadzonej kampanii”. M. Gacek, Socjologiczna analiza teorii marketingu polityeznego w warunkach demokraeji uczestniczqcej, [w:] Kompanie wyboreze zperspektywy lokalnej. Szkice z socjologii komunikaeji polityeznej, red K. Wódz, D. Dzienniak-Pulina, Dąbrowa Gómicza 2008, s. 44. 244 BNS, Mandat europarlamentarzysty najdrozej kosztowalAWPL, „Kurier Wileñski”, 10 czerwca 2009. 245 J. J. Wiatr, Europapokomunistyczna..., s. 229. Jakzwraca uwagę Patryk Wawrzyñski „Frekweneja wyboreza jest zatem pewną formą artykulacji wlasnych žądañ i celów, przekonañ i oczekiwañ. Jest tym samym intersubiektywnym przejawem dzialania tožsamošd, pozwala uznač, že spoleczeñstwo nie jest przypadkowym i niezorganizowanym zbiorem indywiduów, niepartycypujących w rozwiązywaniu problemów kolektywnych (...)”. P. Wawrzyñski, Wybory do Parlamentu Europejskiego jako wskaznik tožsamošd europejskiej, [w:J Wybory do Parlamentu Europejskiego. Prawne, polityezne i spoleczne aspekty wyborów, red. A. Sokala, B. Michalak, A. Frydrych, R. Zych, Toruñ 2010, s. 277. 349 =

Rozdzial VI

tam 41,41%. D obre w yniki byly rowniež w trzech pozostalych rejon'ach. W wilenskim 34,81%, šwięcianskim 24,94% i trockim 21%246. C zynnikiem sprzyjającym bylo rowniež nie wystawienie w w yborach list innych ugrupow ari odwolujących się do tradycyjnego elektoratu m niejszošci narodow ych. Dzialacze Aliansu Rosjan kandydow ali z list AWPL. N atom iast Związek Rosjan Litwy nie spelnil wszystkich wym ogow formalnych, w konsekwencji nie m ogl więc uczestniczyč w wyborach247. Wykres 6. Jednostki administracyjne o najwyžszej frekwencji w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 r.

Žrodlo: http://www.vrk.lt/2009_ep_rinkimai/output_lt/rinkimu_diena/index.html Naležy uwzględnič rowniež brak wyražnej konkurencji ze strony Polakow kandydujących z list rožnych partii. O ddano na nich proporcjonalnie niewielką liczbę glosow. W ramach ugrupowan z ktorych ubiegali się o wybor uzyskali rowniež slabsze wyniki, co powodowalo, iž w rankingu wyborczym zajmowali nižsze pozycje niž na lišcie. Siergiej Kozlovskį z miejsca 6 uzyskal 10 wynik248. Renat Žindul w rankingu z 22 m iejsca spadla o jed n o nižej249. M ieczyslaw Subiel z pozycji 6 przeszedl na 10 (ostatnią)250. W edlug oceny litewskiej politolog Jūratė Novogrodzkienė, Polacy

246 http://www.vrk.lt/2009_ep_rinkimai/output_lt/rezultatai_daugiamand_apygardose/ rezultatai_daugiamand_apygardose 1turas.html 247 S. Tarasiewicz, Partie ustawily się na linii startu do Parlamentu Europejskiego, „Kurier Wilenski”, 7 maja 2009.

248 http://www.vrk.lt/2009_ep_rinkimai/output_lt/rezultatai_daugiamand_apygardose/ partijos_pirmumo_balsai3553.html

249 http://www.vrklt/2009_ep_rinkimai/output_lt/rezultatai_daugiamand_apygardose/partijos_pirmumo_balsai3572.html

250 http://www.vrk.lt/2009_ep_rinkimai/output_lt/rezultatai_daugiamand_apygardose/ partijos_pirmumo_balsai3612.html = 350

-

-■

Polacy wobec wyboröw prezydenckich i europarlamentarnych

glosowali przede w szystkim n a swoją narodow ą partię, nie rozpraszając ta k jak wczesniej poparcia w sröd innych ugrupow an251. Kom entatorzy uzyskanie m andatu do PE przez AWPL uznali za największą sensację tych wyboröw 252. W sröd 12 europarlam entarzystöw, bylo 3 poslöw do Sejmu. Podczas ich požegnania w gm achu parlam entu, przew odniczący A rūnas Valinskas, zw röcil się do Tomaszewskiego röwniez w języku polskim, со byto now ym jakosciowo wydarzeniem 253. Litewscy parlamentarzysci podczas oficjalnych wystąpien unikali stosowania polskiego. Przeciwko poslowi Janowi Sienkiewiczowi skierowano nawet w niosek do Komisji Etyki, za prow adzenie w języku ojczystym konferencji prasowej w gm achu Sejmu. Dose krötkie wystąpienie Valinskasa m ialo więc wym iar symboliczny i wskazywalo n a pew ne sym ptom y zm ian w relacjach z m niejszošciam i. Bylo to rowniež efektem sukeesöw partii polskiej, ktöra wykazala się zdolnošciam i do mobilizaeji elektoratu i poszerzania swojej sfery wplywöw. W ald em ar Tom aszew ski, p o w yborze d o eu ro p arlam en tu , zadeklarow al, iž glöwnie skupi się n a ochronie praw czlowieka, kwestiach energetycznych i prom ow aniu chrzešcijanskich w artosci254. Początkowo planow al o n w stąpienie do frakeji Europejskiej Partii Ludowej. Uzasadnial to następująco „Jestešmy partią regionalną o poglądach centroprawicowych, wyznającą wartosci chrzešcijanskie. Najbližej więc n am do frakeji chadeckiej”255. Ostatecznie jed n ak wszedl w sklad G rupy Europejskich K onserwatystöw i Reformatoröw. Okrešlali się o n i jako „euroreališei”. W tzw. „D eklaracji Praskiej”, zdefiniowali swe podstawowe založenia program owe. W gospodarce opow iadano się za m in im aln y m zakresem regulacji, niskim i p o d atk am i i konkureneją. Sprzeciw iano się u n ijnem u federalizmowi, afirm ując suw erennosc panstw a narodowego. Jednoczešnie podkrešlano znaczenie w olnosci jednostki, większe poszanow anie dem okratycznych wartosci, jak tež rodziny jako fundam entu spoleczenstwa. Byli zw olennikam i röw nego traktow ania wszystkich krajöw niezaležnie o d ich wielkošei, czy okresu przynaležnošci do UE. W m om encie utw orzenia grupa liczyia 54 deputow anych. Tom aszew ski byl jedynym rep rezen tan tem Litwy, a z Polski weszli do niej przedstawiciele Prawa i Sprawiedliwosci256. Lider AWPL, uzasadnial, iž nie w stąpil ostatecznie w sklad Europejskiej P artii Ludowej, gdyž bylo w niej

251 http://www.tvp.info/informacje/swiat/pierwszy-eurodeputowany-polak-z-litwy 252 Гамбит оппозиции, „Литовскій Курьерь”,11-17 июня 2009. 253 Inf. wl., Litewski Sejmpožegnal europarlamentarzystöw, „Kurier Wilenski”, 19 czerwca 2009. 254 W Tomaszewski, To chrzesdjanstwo powinno lączyč Europę (wywiad przeprowadzony przez M. Ziarnik), „Nasz Dziennik”, 9 czerwca 2009; PAP, Polak eurodeputowanym na Litwie, czyli wybory w skrode, „Gazeta Wyborcza”, 9 czerwca 2009. 255 PAP, W PE prawdopodobnie wefrakeji chadeckiej, „Kurier Wilenski”, 10 czerwca 2009. 256 http://www.ecrg.pl/pl/o_nas/ Grupy polityczne, okrešlane na Litwie jako ffakcje, tworzone są przede wszystkim ze względu na zbiežnošei ideologiczne, а nie przynaležnošč panstwową. Muszą one liczyč со najmniej dwudziestu czlonköw, reprezentujących przynajmniej jedną piątą krajöw naležących do UE. Europos Parlamentas iš arti 2007-2009, [parengė Eu­ ropos Parlamento Komunikacijos generalinis direktoratas], Liuksemburgas 2008, s. 6. 351 =

Rozdzial VI

4 litew skich konserw atystöw z V. Landsbergisem i znaczenie parlam entarzysty Akcji jako reprezentantą kraju byloby niewielkie. Podkrešlil röwniez, že w G rupie Europejskich Konserwatystöw i Reform atoröw odczuw a większą bliskošč ideową, a jako przedstawiciel Litwy wszedl do jej prezydium 257. W Parlam encie Europejskim Tomaszewski zostal czlonkiem Komisji W olnosci Obywatelskie, Prawo i Sprawy W ewnętrzne258. Zglosil tež swöj akces do grupyparlam entarnej zajmującej się kontaktam i z Bialorusią, gdzie byl wiceprzewodniczącym. Podkrešlal bow iem znaczenie relacji z tym paristwem, oceniając, iž w inny one ulec poprawie. Biorąc p o d uwagę fakt zamieszkiwania n a Bialorusi mniejszošci polskiej, deklarowal, iž będzie dąžyl do jak najlepszych kontaktöw tego kraju z UE259. W iele emocji, kontrow ersji i krytyki wywolalo na Litwie zapytanie skierowane przez Tomaszewskiego do przewodniczącego Komisji Europejskiej Jose M anuela Barroso n a tem at stosowania językow m niejszošci narodow ych w UE. Przedstawil tež ograniczenia z ktörym i spotykają się w tym zakresie Polacy w RL260. U stosun-

257 A. Slojewska, P. Košciriski, PiS wefrakcji z Polakiem z Litwy, „Rzeczpospolita”, 22 czerwca 2009; A. Akiriczo, Lider AWPL wszedl do Frakcji Europejskich Konserwatystöw i Reforma­ toröw w PE, „Magazyn Wilenski”, lipiec 2009; W. Tomaszewski, „Möj glos będzie slyszalny” (wywiad przeprowadzony przez J. Bielawską), „Tygodnik Wilenszczyzny”, 18-24 sierpnia 2009. Podczas wyboröw przewodniczącego PE, Tomaszewski poparl kandydaturę Jerzego Buzka, uznając go rowniež za czlowieka bliskiego ideowo i osobę wlašdwą do objęcia tej funkcji. Z. Zdanowicz, Podbudowani sukcesem, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 30 czerwca-6 lipca 2009; S. Tarasiewicz, Polak szefem Europarlamentu, „Kurier Wilenski”, 15 lipca 2009. 258 http://ecrgroup.eu/w p-content/uploads/2011/02/C om m ittes-Full-Subs-M EPs-APRIL-2012.pdf 259 Z. Zdanowicz, Podbudowani sukcesem... 260 „Przed pięciu laty Litwa stala się pelnoprawnym czlonkiem Unii Europejskiej. W nadziei na to, že to wydarzenie przyniesie zmiany na lepsze, aktywnie agitowalismy o udzial w referendum w sprawie przystąpienia Litwy do Unii Europejskiej. I rzeczywiscie, w wielu dziedzinach žydą zaszly zmiany na lepsze - možemy swobodnie się poruszač po calej Europie, uczyč się i pracowac w rožnych krajach, wsparde z funduszy unijnych wzmacnia nasz kraj. Mielišmy rowniež nadzieję na to, že zostaną poszerzone prawa mniejszošd narodowych. Niestety, nie tylko nie uzyskališmy nowych praw odpowiadających standardom Unii Euro­ pejskiej - nasze prawa zostaly nawet ograniczone. Zgodnie z Ustawą Republiki Litewskiej o mniejszošdach narodowych, w miejscowosdach, w ktörych mniejszošci narodowe stanowią większošč mieszkancöw, od 1991 r. byly dwujęzyczne nazwy ulic. W latach 20072008 rząd Litwy poprzez swego przedstawidela rozpocząl wszczynanie spraw sądowych przeciwko samorządom rejonöw wilenskiego i solecznickiego w sprawie dwujęzycznych nazw ulic. (...) W wyniku tych dzialah - tablice z nazwami w językach mniejszošci naro­ dowych na Litwie Wschodniej są usuwane, demokratycznie wybrani przedstawidele samorządow są karani wysokimi grzywnami za zatwierdzanie nazw w językach mniejszošci narodowych. Mieszkancom nielatwo to zrozumieč, a nam, tym, ktörzy agitowali za Unią Europejską, coraz trudniej udaje się wyüumaczyc, dlaczego po przystąpieniu do Unii Eu­ ropejskiej prawa mniejszošci narodowych są nawet ograniczane. Przed pöltora roku, w kwietniu 2008 r., polska mniejszošč narodowa na Litwie podczas spotkania z przewodniczącym Parlamentu Europejskiego Hansem Gertem Poetteringiem [Hans-Gert Pöttering] prosila o wstawiennictwo. Niestety, nie odczulišmy žadnych zmian na lepsze. (...) Jakich - 352

-----------

------- ■ ■ ■ ■

-----

Polacy wobec wyboröw prezydenckich i europarlamentamych

kowuj^c si§ do tej kwestii J. M. Barroso podkreslil, iz UE to przede wszystkim unia wartosci. G dzie najwyzsze standardy w in n y osi^gac sw obody obywateli i praw a czlowieka. W yrazii tez nadziej^ n a rozwi^zanie tych spornych kwestii n a Litwie261. W krotce po tym grupa europarlam entarzystow z Rzeczypospolitej zrzeszonych w Europejskiej Partii Ludowej oraz grupie Europejskich Konserwatystöw i Reformatoröw wyst^piia z apelem do przewodnicz^cego PE, Jerzego Buzka, о obron§ praw m niejszosci polskiej n a Litwie. Stwierdzono, iz proces akcesyjny nie spowodowal w zrostu ich standardu, а naw et odnotow ano pew ien regres. W skazano m .in. n a n ak lad an ie k a r adm inistracyjnych za stosow anie j^zyka polskiego n a terenach zw artego zam ieszkiw ania Polaköw262. Tom aszewski nie byl sygnatariuszem tego apelu, niem niej zostai oskarzony, za to przez przew odnicz^cego K om itetu Spraw Zagranicznych Sejmu, posla ZO, A udroniusa Azubalisa, о szerzenie w asni n a tle narodowosciowym263. Prezydent Dalia Grybauskaite zarzuty europarlamentarzystow uznala za niezasadne twierdz^c, iz praw a m niejszosci narodow ych w republice s$ respektowane. Apel nie wywolal tez zdecydowanej reakcji przewodnicz^cego PE Jerzego Buzka. Podczas wizyty w RL, 2 pazdziernika 2009 r., odniösl si§ o n do kwe­ stii zwi^zanych z funkcjonow aniem j^zyka ojczystego264. Oswiadczyl tez „Ufam, ze Litwa potrafi przyj^c sprzyjaj^ce wobec m niejszosci narodow ych decyzje, po czym problem y polskiej m niejszosci zostan^ k ro k p o kroku rozwi^zane. Przy czym jako pierw szy zostanie rozstrzygni^ty problem pisow ni nazw isk w dokum entach”265. W krotce po wyst^pieniu Tomaszewskiego oraz apelu eurodeputowanych, GKW skierowalo do P rokuratury Generalnej w niosek о sprawdzenie finansow ania kam panii prezydenckiej AWPL oraz do Parlam entu Europejskiego, uznaj^c za zawyzone srodköw moglaby siq podj^c Komisja Europejska i jakiego mechanizmu mozemy uzyc, by ta haniebna sytuacja w Unii Europejskiej siq nie powtörzyla?” Inf. Biura Posla do Parla­ mentu Europejskiego Waldemara Tomaszewskiego, Spotkanie z przewodniczqcym Komisji Europejskiej, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 8-14 wrzesnia 2009. 261 К T, Tomaszewski przedstawil Barosso sytuacja Polaköw na Litwie, „Kurier Wilenski”, 9 wrzesnia 2009; Информация бюро европарламентария В. Томашевского, Встреча европарламентария Вальдемара Томашевского с председателем Европейской комиссии Жозе Мануэлем Баррозу, „Литовскій Курьеръ”, 10-16 сентября 2009. 262 МК, Chronic prawa Polaköw, „Gazeta Wyborcza”, 23 wrzesnia 2009; WK, PAP, W obronie praw Polaköw, „Nasz Dziennik”, 23 wrzesnia 2009; PAP, W PE apel о obron$ praw polskiej mniejszosci, „Kurier Wilenski”, 24 wrzesnia 2009; A. Akinczo, Poslowie PE apelujq о оЬгощ praw polskiej mniejszosci, „Magazyn Wilenski”, pazdziemik 2009. Wkrotce kolejne wyst$pienia na temat kwestii oswiatowych, lituanizacji nazwisk, zwrotu ziemi, funkcjonowania j^zyka polskiego i innych problemow mniejszosci polskiej, na forum PE mieli takze Ryszard Czarnecki, Jaroslaw Kalinowski i Waldemar Tomaszewski. Z. Zdanowicz, О naszych problemach glosno w Europarlamencie, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 1-7 grudnia2009. 263 Inf. wl., Litewska reakcja na list grupy polskich europoslöw, „Kurier Wilenski”, 25 wrzesnia 2009; (EL), Kto kogo kompromituje, „Trybuna”, 25 wrzesnia 2009; BNS, Tomaszewski oskarza konserwatystöw о asymilowanie Polaköw, „Kurier Wilenski”, 26-28 wrzesnia 2009. 264 Проблемы нацменьшинств, „Литовскій Курьеръ”, 8-14 сентября 2009. 265W. Janczys, Jerzy Buzek wezwal Polaköw do cierpliwosci, „K urier W ilenski”, 3-5 pazdziernika 2009. 353 =

Rozdzial VI

wydatki n a paliwo. Panstwowa Inspekcja Podatkow a w yrazala takže podejrzenie о m anipulacje fìnansowe oraz „pranie pieniędzy”. Tomaszewski uznal te dzialania za n ieu zasad n io n e i m ające kontekst polityczny, k tó ry ch glów nym celem byto ostabienie Akcji266. Konsekwencją wystąpienia w PE lidera A W PLbylo wszczęcie dochodzenia przeciwko niem u przez Glowną Komisję Etyki Sluzbowej. Nastąpilo to na w niosek posta Rytisa Kupčinskasa z ZO 267. Tomaszewski odm ów il udziatu w posiedzeniach komisji uznając, iž dziatanie jej w tym zakresie nie m iato podstaw. Postępowanie byto bow iem sprzeczne z regulam inem PE, jak tež przepisam i krajowymi. Zastrzežono bowiem, že jej kom petencje nie dotyczą prezydenta i postów. Ponadto w pierw szym wezwaniu powotano się na artykul ustawy, który nie istnial. Tomaszewski twierdzii, iž faktycznym celem postępow ania byla pròba j ego dyskredytacji i zastraszenia268. Podkrešlat on, iž „M andat europosta jest w olny i nik t nie m ože wywierac presji z pow odu wypowiedzi. То nonsens - prowokacja lub b rak kom petencji tej komisji. Pròba wywarcia taniego wptywu n a europoslów ”269. D zialan ia te w yw olaty n aw et p ro te st 15 litew skich p o stó w n a Sejm , k tó rzy w raz z lid e re m opozycji, V alentinasem M az u ro n isem z PiS, skierow ali w tej spraw ie p ism o d o p rzew o d n iczącej p a rla m e n tu Ire n y D eg u tien ė, w yražając sprzeciw w obec ta m a n ia u m ó w m ięd zy n a ro d o w y ch i zasad fu n k c jo n o w an ia PE270. W d niu 22 stycznia 2010 r. Komisja udzielila publicznej nagany Tomaszewskiem u za jego w ystąpienie w eu ro p arlam en cie n a tem at p o to žen ia Polaków n a Litw ie271. W d n iu 6 lip ca PE przy jąt stanow isko ,,W spraw ie w n io sk u o o b ro n ę im m u n ite tu p o selskiego W a ld e m ara T om aszew skiego”. S tw ierd zo n o w n im m .in . „z aró w n o p rz e d m io to w a decyzja, ja k i p rz e p isy R ep u b lik i Litew skiej, n a k tó ry ch decyzja ta się opiera, pociągają za so b ą n a ru sz e n ie p ra w a U nii, n ie p rzestrzeg ając zasady w o ln o sci i n iezaležn o šci p o stó w d o P a rla m e n tu E uropejskiego u stan o w io n ej w art. 2 sta tu tu posta”. Z w ró co n o się tež d o „K om isji E uropejskiej o zo bow iązanie w tad z litew skich d o p rzestrze g an ia p ra w a U nii E uropejskiej p o p rzez wszczęcie, w razie koniecznošci, p o stęp o w an ia w spraw ie n aru szen ia p raw a w spólnotow ego, przew idzianego w art. 258 T raktatu o fu n k cjonow aniu U nii Europejskiej”272. Tom aszewski w ygrat row niež z K om isją Etyki

266 Bylo pranie?, „Trybuna”, 12-13 wrzesnia 2009; R. Mickiewicz, Polskq partią na Litwie zajmie się prokuratūra, „Kurier Wilenski”, 2 paždziernika 2009; A. Atónczo, Finansowanie kampanii wyborczych AWPL zbada prokuratūra, „Magazyn Wilenski”, pazdziernik 2009. 267 Z. Ž, Tęsknota za cenzūrą, „Tygodnik Wìlenszczyzny”, 8-14 grudnia 2009; Inf. wt., „Kolejne szalenstwo Litwinów”, „Tygodnik Wìlenszczyzny”, 15-21 grudnia 2009. 268 Z. Zdanowicz, Prowokacja czystej wody, „Tygodnik Wìlenszczyzny”, 5-11 styczen 2010; M. Ziarnik, Žadna komisja mnie nie przestraszy, „Nasz Dziennik”, 8 stycznia 2010. 269 BNS, Tomaszewski niezamierza się tlumaczyč, „Kurier Wilenski”, 5 stycznia 2010. 270 Inf. wt., Niekompetentne dzialania GKES, „Tygodnik Wìlenszczyzny”, 19-25 stycznia 2010. 271 Z. Zdanowicz, Nieudana pròba nacišku, „Tygodnik Wìlenszczyzny”, 26 stycznia-1 lutego 2010. 272 http://w w w .europarl.europa.eu/sides/getD oc.do?type=TA & reference=P7-TA -2010-0252&language=LT&ring=A7-2010-0214

= 354 — ■■

—

Polacy wobec wyborów prezydenckich i europarlamentamych

spraw ę w W ileñ sk im O k ręg o w y m Sądzie A d m in istra c y jn y m , k tó ry n ak a zat anulow ac n a lo ž o n ą k arę273. W edlug oceny wileñskiego publicysty Zygm unta Zdanow icza „pròba zastraszenia europosla, zam knięcia m u ust, a przez to w prow adzenie cenzury nie tylko día niego, ale i dia calej spolecznošci polskiej zakoñczyla się calkowitym fìaskiem i kom prom itacją rządowej instytucji litewskiej. Z drugiej strony jest to wielkie zwycięstwo spolecznošci polskiej i jej lidera, k tó ry nie ugiąt się, nie dal się zastraszyč, a walczyl o swoje i wyborców praw o do sw obodnego w yrazania swych myšli i pogląd0w w dowolnej kwestii. (...) Tomaszewski dzięki swej determinacji, glębokiemu przekonaniu o slusznošci sprawy, zdolal przechylič n a swą stronę caly Parlam ent Europejski, k tóry zdecydowanie stanąl w obronie wolnosci stowa i poszanow ania praw a unijnego, które jest wyzsze w stosunku do praw a krajowego”274. W ald em ar T om aszew ski oceniając sw ą p ra cę w P arlam encie E uropejskim wskazywaí n a naglasnianie problem ów m niejszošci polskiej. Ocenial, iž stopniowo przyczyni się to do ich rozwiązania. Т у т bardziej, že pozyskiwal do wsparcia swych postulatów nie tylko europoslów z Rzeczypospolitej, ale row niež z wielu innych krajów 275. Przepisy unijne okrešlają wysokie standardy praw ochrony jednostki. W swoich wystąpieniach wskazywal w ięc pew ną specyficzną odm iennošč dotyczącą položenia Polaków w republice. O dnosilo się to wielu sfer žydą, jak stosowanie języka, pisownia nazwisk, funkcjonow anie oswiaty, czy tež praw a wlasnosci, gdy byli wlasciciele ziem i niejednokrotnie bezskutecznie ubiegali się о jej zwrot, a przydzielano ją innym osobom 276. W edlug oceny europosla Pawla Zalewskiego

273 Суд защитил европарламентария, „Литовскій Курьерь”, 20-26 мая 2010; Cz. Paczkowska, Rocznica wykorzystanej szansy, „Tygodnik WÜenszczyzny”, 10-16 czerwca 2010.

274 Z. Zdanowicz, Zwycięstwo w imię wszystkich obywateli Litwy, „Tygodnik Wileñszczyzny”, 8-14 lipca 2010.

275 H. Грихачева, Литве напомнили о правах нацменьшинств,,Литовскій Курьерь”, 1016 марта 2011; W. Tomaszewski, Trzy dekady? Czemu nie (wywiad przeprowadzony przez M. Walaszczyka), „Nasz Dziennik”, 5 wrzesnia 2011. Przyldadowo w czerwcu 2010 r„ 84 eurodeputowanych z 17 krajów, wydalo oswiadczenie wzywające Litwę do poszanowania praw mniejszošd narodowydi. Wskazano w nim na stosowany nakaz usuwania dwujęzycznych napisów, naldadanie kar finansowych na kierownictwo samorządow za funkcjo­ nowanie w miejscach publicznych napisów w кШш językach, zakaz uzywania w dokumentach oficjalnych oryginabych imion i nazwisk zgodnych z gramatyką oraz pisownią języka ojczystego, zwiększenie minimalnej liczby uczniów w klasach co grozilo likwidacją wielu szkól mniejszošd. W konkluzji stwierdzono „wzywa [się] wladze Republiki Litewskiej do zaprzestania praktyk dyskryminujących mniejszošd narodowe oraz wzywa do dostosowania swojego prawa w zakresie ochrony mniejszošd narodowych i etnicznydi do wymogów i standardów Unii Europejskiej”. Oswiadczenie pisemne w sprawie poszanowania praw mniejszošci narodowych naLitwie, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 10-16 czerwca 2010. 276 Komunikat biurą prasowego AWPL, Wystqpienie europosla Waldemara Tomaszewskiego w Parlamencie Europejskim, „Kurier Wileñski”, 27 lutego 2010; В. Томашевский, Нельзя принимать решения, противоречащие духу и традицям Евросоюза (беседовала Н. Грихачева), „Литовскій Курьерь”, 20-26 января 2011; Inf. wl., Przemówienie Waldemara

-

------ -------------------------------------

355 =

Rozdzial VI

z Europejskiej Partii Ludowej, dzialalnošč Tomaszewskiego w PE ükierunkow ana byla glöwnie n a poszanowanie praw m niejszošci narodowych, będących waznym elem entem w artosci europejskich277. W d niu 1 lipca 2013 r. RL objęta przew odniczenie w Radzie U nii Europejskiej. Dia spolecznošci polskiej m ialo to szczegölny wymiar. Litwa bow iem przejm owala prezydencję z koalicją rządzącą w sklad ktörej w chodzila AWPL. W zbudzalo to pew ne poczucie prestižu, rozniecalo nowe nadzieje na rozwiązanie naroslych przez lata problemöw, ale takže uwypuklalo niepokojące tendencje278. Objęcie prezydencji Akcja potraktow ala rowniež jako okazję do podkrešlenia zm iany swego charakteru i funkcjonow ania jako partii ogölnokrajowej, a nie tylko reprezentantą m niejszo­ šci narodow ych. W aldem ar Tomaszewski wskazywal n a koniecznošč aktywnego przew odniczenia w Unii i dzialah n a rzecz zwiększenia doplat bezpošrednich dla rolniköw. Z a priorytety uznaw al w zrost gospodarczy, w iarygodnosc i otwartosc. Jako najw azniejsze praktyczne zadania dla Litw y przyjm ow al bezpieczenstw o energetyczne, przeciwdzialanie bezrobociu w sröd m lodziežy i rozwöj Partnerstw a W schodniego279. Takie podejšcie ksztaltowalo now y w izerunek partii, ktöra dąžyla do tego by byč przedstawicielem rozm aitych w arstw spoleczenstwa odnosząc się przede wszystkim do ich spolecznej pozycji. Tomaszewskiego w Parlamencie Europejskim, „Kurier Wileriski”, 31 marca2012.

277 http://www.pawelzalewski.eu/polska/43,waldemar-tomaszewski-staje-w-obroniewartosci-europejskich.html

278 Podczas zwyczajowego spotkania, przewodnicz^cego PE, szeföwkluböwparlamentamych, z wladzami Litwy, przed obj^ciem prezydencji, omawiano kwestie istotne z punktu widzenia przewodnictwa w UE. Boguslaw Rogalski, doradca konserwatystöw w Parlamencie Eu­ ropejskim odnotowal dose znamienny aspekt spotkania. Pisze on „Przewodnicz^cy Frakcji Europejskich Konserwatystöw i Reformatoröw Martin Callanan zwröcil si? do prezydent i ministröw z pytaniem, kiedy na Litwie zostan^ rozwi^zane problemy mniejszosci narodo­ wych. Ku wielkiemu zaskoczeniu brytyjskiego polityka jego pytanie zostalo zignorowane, a odpowiedzi nie doczekal si? do konca spotkania. (...) Tym samym brak odpowiedzi na to pytanie byl symbolicznym przyznaniem si? do winy i zach§t$ do dzialania dla tych wszystkich, ktörzy od dawna wzywaj^ Litwf do przestrzegania praw mniejszosci narodowych, nagminnie lamanych w tym kraju. Milczenie wladz to takze « w y m o w n e » potwierdzenie tego, ze raej? ma przewodnicz^cy AWPL, europosel Waldemar Tomaszewski, ktöry od lat stusznie domaga si? ochrony praw mniejszosci narodowych opartych na standardach unijnych i prawie europejskim. Europa patrzy i widzi coraz lepiej, ze Litwa stosuje praktyki dyskryminuj^ce mniejszosci narodowe, zwlaszcza autochtoniczn^ mniejszosc polslq, oraz nie przestrzega zapisöw Konwencji Ramowej Rady Europy o ochronie mniejszosci narodo­ wych. Litwa nie ma tez ustawy o mniejszosciach narodowych, choc mniejszosci stanowi^ az 16 procent ogölu mieszkancöw kraju. Zakaz zapisywania nazwisk w dokumentach w formie oryginalnej, antymniejszosciowa reforma oswiaty, kary za uzywanie dwuj^zycznych tablic informacyjnych w rejonach zamieszkanych w wi^kszosci przez Polaköw-to wszystko stawia Litw§ w niezr^cznej sytuaeji w przeddzien obj^cia przez ni^ prezydencji”. B. Rogalski, Prozente muskulöw, czyli litewskiefauxpas, „Tygodnik Wüenszczyzny”, 13-19 czerwca2013. 279 H. Adamowicz, AWPL o przewodnictwie Litwy w Radzie Unii Europejskiej, „Kurier Wilenski”, 2 lipca 2013. = 356

Polacy wobec wybordw prezydenckich i europarlamentamych

* * *

Stosunek spolecznošci polskiej i jej ugrupow ari politycznych wobec w yborow prezydenckich i eu roparlam entam ych ukazuje pew ną ewolucję, ktora dokonala się w ciągu kilkunastu lat. Polacy początkow o nieufni w obec instytucji panstw a litewskiego, poszukiwali jednoczešnie sil politycznych, ktore uchronilyby je przed dzialaniam i nacjonalistow i wsparlyby w dąženiu do podniesienia standardu praw oraz swobod mniejszošci narodowych. Z czasem aktywnosc Polakow zaczęla wzrastac powodując częšciowe osiąganie zam ierzonych celow. Zwiększal się rowniez zakres uczestnictwa w w yborach podejm ow any przez wiodące polskie ugrupow anie polityczne AWPL. Przyczyniato się to do aktywizacji gm powej m niejszošci polskiej. Stawala się ona tež waznym partnerėm n a scenie politycznej, biorąc udzial zarowno w w yborach prezydenckich oraz europarlam entam ych i jednoczešnie osiągając satysfakcjonujące te šrodowisko wyniki. W ystaw ienie k an d y d atu ry pierw szego w h istorii Litwy Polaka, ubiegającego się o najw yzszy u rz ąd w paristw ie, ukazalo determ inację spolecznošci polskiej w dąženiu do realizacji swych celow gm pow ych. Uczestniczenie w tych w yborach bylo wyrazem aspiracji do rownego udzialu w žy d u publicznym ze strony Polakow. Wykazalo sprawnošč organizacyjną, zwartošč grupow ą i determ inację w osiąganiu celow. W w ym iarze spolecznym w plyw alo n a zm ianę postrzegania m niejszošci polskiej i przelam ywanie stereotypow. Polacy stawali się row norzędnym i partneram i w procesie walki o wladzę, nie będąc tylko šrodow iskiem biorącym udzial w w yborach lokalnych i uzyskujących niew ielkie przedstaw icielstw o w Sejmie. Uczestnictwo w kam panii prezydenckiej stanowilo swoisty symbol uksztaltow ania się nowych polskich elit politycznych w Republice Litewskiej. Jednoczešnie ubieganie się lidera AWPL o wybor na najwazniejszy urząd w panstwie zmobilizowalo m niejszošč polską, nie tylko do wsparcia tej kandydatury, ale rowniez bylo jednym ze žrodei uzyskania reprezentacji w Parlamencie Europejskim. W ybor W aldemara Tomaszewskiego do europarlam entu byt przekroczeniem pewnej b ariery m entalnošciow ej i biernošci spolecznej. D o tego czasu Polacy byli bliscy przekroczenia progų wyborczego lub nieznacznie go pokonywali. Nie uczestniczyli jednak w podziale m andatow do PE i Sejmu z listy krajowej. W ynik ten byt inspiracją dla polskiego elektoratu do większej aktywnošci. W efekcie w 2012 r., AWPL przekroczyta rowniez prog w yborczy w w yborach parlam entarnych i p o raz pierw szy uczestniczyla w podziale m andatow z listy krajowej. Bylo to niewątpliwie w znaczącym stopniu sukcesem takže dzialalnošci W alde­ m ara Tomaszewskiego na forum PE. Jego obecnošč w europarlam encie byla swoistą nobilitacją spolecznošci polskiej. Przynosilo to takže wym ierne efekty dla obywateli republiki. Wykorzystywal on bow iem instrum enty ochrony praw mniejszošci jakie dawal m u m an d at deputow anego do PE. Integracja europejska przyniosla więc dla ■

------

357 =

Rozdzial VI

Litwy nie tylko now e m ozliwosci rozw oju kraju i .spelnienie aspiràcji w zakresie zawierania m iędzynarodowych sojuszy280. Naležy zwrócic iiwagę, i i akcesja wplywa na zm ianę uw arunkow an ustrojowych. W yksztalcony zostal w žyciu publicznym now y m echanizm , który sprzyjal m niejszosdom narodow ym . Nie byla to radykalna i natychm iastow a zm iana, tym bardziej, že podstawowe problem y m niejszošci polskiej nie zostaly nadal rozwiązane. N iem niej stanowilo początek procesu ksztaitowania nowych standardów. Istotnym zašjego elementem, k tó ry byl w ažnym stym ulatorem przem ian byla niewątpliwie obecnošč w Pariam en d e Europejskim przedstawiciela m niejszošd polskiej. Polacy uczestniczyli więc w procesach ksztaitowania się nie tylko polityki krajowej, ale rowniež oddzialywali na zjawiska zachodzące w U E . Jak wskazywai zaš W iodzim ierz A nioi „Obserwowane dziš perturbacje ekonom iczne i socjalne wyraznie ozywiiy w U nii Europejskiej dyskusje o potrzebie lepszej koordynacji i n ad zo ru n a d procesam i i politykam i gospodarczo-spolecznymi w Europie. Nie brakuje w niej glosów, že prędzej czy pózniej nie obejdzie się bez poglębiania integracji politycznej w Unii”281. AWPL mając swego przedstawiciela w PE, jak tež wchodząc w sklad koalicji rządzącej, zwlaszcza w okresie prezydencji Litwy, byla aktywnym uczestnikiem procesów spolecznych będących odpow iedzią na wyzwania wspólczesnosci.

280 A. Nowak-Far, Unía Europejska jako czynnik demokracji, [w:] Deficyt demokracji w Unii Europejskiej, red. K. A. Wojtaszczyk, J. Szymañska, Warszawa 2011, s. 21.

281 W. Aniol, Trzy wizje Europy, [w:] Polityka spoleczna. Kontynuacja i zmiana. Z okazji Jubileuszu 90-lecia urodzin Profesora Antoniego Rajkiewicza naszego Honorowego Przewodniczqcego Komitetu Nauk o Pracy i Polityce Spolecznej PAN, red. J. Orczyk, B. Balcerzak-Paradowska, M. Szylko-Skoczny, C. Zol^dowski, Warszawa 2012, s. 25. = 358 —

=^—

— = —

—

— —

=—

Rozdzial VII

MIIjDZY DEKLARACJAMIA PRAKTYK^. PROBLEMY POLSKIEJ MNIEJSZOSCI W SWIETLE POLITYKIPANSTWA LITEWSKIEGOIWLASNEJ AKTYWNOSCI SPObECZNO-POLITYCZNEJ U znanie n iepodlegtosci R epubliki Litewskiej przez ZSRR oraz spotecznosc m i^dzynarodow^ um ozliwilo swobodn^ odbudow? panstw a i stanowienie systemu spofecznego jak tez politycznego. W niniejszej pozycji zostalo zasygnalizowanych szereg problem öw odnosz^cyeh si§ do kwestii funkcjonow ania m niejszosci narodowych. Wiele z nich w sposöb istotny wplywalo na Status Polaköw i ich aktywnosc spoleczno-polityczn^. Liczne spory, obawy, zagrozenia i postulaty omöwione zostaiy zwlaszcza juz w pierw szym rozdziale. N iem niej zupelnie odm iennego znaczenia nabraiy one po odzyskaniu suw erennosci przez Litw§. Jak juz zostalo zasygnalizowane pierwsze decyzje wladz po uznaniu niepodleglosci, mialy dose nieprzychylny Polakom Charakter. Dotyczylo to rozwi^zania samorz^döw rejonöw solecznickiego i wilenskiego, stopniowego ograniczania obecnosci polskich audyeji w m ediach publicznych oraz retransm isji Telewizji Polskiej. W yst^pily tez pewne dzialania sledczo - represyjne wobec organizaeji lub odm ow y ich rejestraeji, jak chocby Klubu W eteranow A rm ii Krajowej1. Pojawily si£ röwniez ograniczenia w zakresie funkcjonow ania oswiaty. W yst^powalo tez szereg innych problem öw

1 Przeciwko jego dzialalnosci wyst^powala m.in. Prokuratura Generalna RL. Ostatecznie po wielu interwencjach ze strony parlamentarzystöw ZPL, jak i przedstawicieli panstwa polskiego, 21 lutego 1995 r., zostal on zarejestrowany pod zmienion^ nazw$, jako Klub Polskich Weteranow Wojennych na Litwie. Nie spowodowalo to jednak zaprzestania czynnosci sledczych wobec kombatantöw. (ELTA), Президент подвел итоги визита в Польшу, „Эхо Литвы”, 21 февраля 1995; J. Wolkonowski, Trudna droga do rejestraeji, „Nasza Gazeta”, 28 marca-3 kwietnia 1995; JJK, A K ja k Gestapo, „Gazeta Wyborcza”, 15 lutego 2000. 359 =

Rozdzial VII

ukazujących nieröw nosc narodow osci wobec prawa, jak ustawa о öbywatelstwie2. Polacy oczekiwali rozw iązania ich n a gruncie m iędzynarodow ych standardöw prawnych. Liczyli rowniez, že na položenie mniejszošci będą m ialy wplyw dzialania Rzeczypospolitej. W niniejszym rozdziale przedstawione zostaną problemy, ktore w sposöb szczegölny ogniskowaiy uwagę oraz spoleczne zaangazowanie ludnošci polskiej. Uznawala ona je bow iem za wyjątkowo wažne dla statusu, zachow ania tožsam ošci oraz szans zyciowych Polaköw.

1. Kwestia języka polskiego jako pomocniczego Po w p row adzeniu języka litewskiego, jako panstw ow ego, Polacy oczekiwali stworzenia system u ochrony prawnej dla swojej m ow y i zagw arantow ania možliwosci poslugiw ania się nią na terenach zwartego zamieszkiwania. Pewną nadzieję n a zaspokojenie tego postulatu daw ala przyjęta 29 stycznia 1991 r. nowelizacja do ustaw y „O m niejszošciach narodow ych”. Przewidywala ona, iž „W lokalnych instytucjach i organizacjach jednostek adm inistracyjno-terytorialnych, w ktorych m ieszka jakakolwiek m niejszošč narodow a, obok języka panstwowego uzywa się języka tej m niejszošci narodowej « l o k a l n e g o » ” (art. 4) i „W jednostkach adm inistracyjno terytorialnych wyszczegolnionych w artykule 4 napisy inform acyjne m ogą byč röwnolegle z językiem litewskim rowniez w języku mniejszošci narodowej « l o k a l n y m » ” (art. 5)3. Jednakže po uznaniu suwerennošci Litwy, samorządy, ktore n a swoim terenie wprow adzily dw u (litewsko-polskie) lub trzyjęzyczne (litewskopolsko-rosyjskie) napisy byly zmuszane, w sposob form alny i nieform alny do ich usunięcia lub tež nie akceptowano nowych inicjatyw4. W praktyce dopuszczano jedynie napisy dotyczące nazw wlasnych, opracowane n a podstaw ie uchw aly Panstwowej Komisji Języka Litewskiego z 15 lutego 1990 r. Zasadniczo jedynym odstępstw em od wersji litewskiej nazw byto zastosowanie al-

2 Wedlug ustawy „O öbywatelstwie”, z 5 grudnia 1991 r. (jak i jej kolejnej redakcji z 2002 r.), ktöra zastąpila ustawę z 1989 r., možliwošč posiadania podwojnego obywatelstwa zastrzežono praktycznie dla osöb narodowošci litewskiej. Na dyskryminacyjny charakter tego dokumentu wskazywala mniejszošč polska, jak tež szereg instytucji europejskich. Przepisy te zostaly uchylone po orzeczeniu Sądu Konstytucyjnego z 13 listopada 2006 r. E. Kuzborska, Sytuacja prawna mniejszošci narodowych na Litwie w kontekšcie międzynarodowych i ponadnarodowych standardöw ich ochrony, Warszawa 2012, s. 176-180. 3 Закон Литовской Республики О внесении изменении в Закон Литовской Респу­ блики О национальных... 4 J. Bielawska, Nowe traktowanie ustawy albo dlaczego napis po polsku, „Kurier Wilenski”, 8 paždziernika 1991; Longin S., Malaty - karty historii i dzien dzisiejszy, „Kurier Wilenski”, 24 lutego 1994; J. Surwilo, Uparty starosta, „Kurier Wilenski”, 23 kwietnia 1994; Polak z Polakiem - po litewsku?, „Kurier W ilenski”, 11 paždziernika 1994; Z. Zdanowicz, Wysnione Bujwidzie, „Slowo Wilenskie”, 31 marca -6 kwietnia 1995; Rada Miejska Druskiennik postanowila uwiecznic pamięč J. Pitsudskiego, „Kurier Wilenski”, 4 paždziernika 1997. - 3 6 0

Między deklaracjami a praktyką. Problemypolskiej mniejszošci w swietlepolitykipanstwa litewskiego...

fabetu języka mniejszošci. W efekcie powstawaly nowe slowa, nieobecne w języku polskim. Przykiadowo Wilno, po litewsku Vilnius, m ožna bylo zapisač jako Wilnius, czy tež Soleczniki, Šalčininkai pisano Szalczyninkai. D zialanie te nie stanow ilo więc spelnienia postulatöw m niejszošci. Bylo natom iast odbierane jako kolejny nieprzychylny k ro k wobec nich, tym bardziej, že w tym czasie m ialo miejsce szereg niekorzystnych dla obecnošci języka polskiego decyzji5. M ožna w spom niec o naciskach Paristwowej Inspekcji Języka Litewskiego, n a m edia polskie, by stosowaly w ylącznie nazw y geograficzne z term inologii języka urzędowego. W przypadku niedostosow ania się do tego grožono karam i adm inistracyjnym i.Prow adziloby to naw et do zm iany tytulöw gazet np. „K urier W ilenski” staiby się „K urierem V ilniu­ skim”, lub przy zastosowaniu lagodniejszych kryteriöw „K urierem W ilniuskim ”. Po interwencji am basadora RP, Jana Widackiego, w sierpniu 1992 r. odstąpiono jednak od tych dzialan6. W pierw szych latach niepodleglošci w kw estiach językowych Polacy skupieni byli przede wszystkim n a dwöch aspektach. Pierwszy dotyczyl ochrony języka pol­ skiego w tych sferach w ktörych byl juž obecny, jak m edia czy ošwiata. W drugim byla to p röba zlagodzenia funkcjonow ania ustawy „O języku panstwowym ”. W tych dwöch obszarach pojawilo się szereg nowych zagrožen, ktöre odnosily się zaröwno do sfery indywidualnej jak i spolecznej. Zwlaszcza liczne em ocje budzila kwestia funkcjonow ania języka urzędowego. Wiele osöb odbieralo ją röwniez w kategoriach zagrožen związanych z žyciem publicznym oraz pracą zawodową. Rada Najwyžsza, podjęla ustawę w ktörej okrešlila, iž we wszystkich sferach dzialalnošci adm inistracyjnej organöw paristw ow ych i samorządowych, najpožniej od 1 stycznia 1995 r. dokum entacja w innabycprow adzona wylącznie w języku panstwowym 7. W dniu 29 czerwca 1992 r. weszla w žycie ustawa,

5 L. Dowdo, Abecadlem mniejszošci, „Kurier Wilenski”, 29 marca 1990; W. Banaitis, Nie zamiast, lecz obok, „Kurier Wilenski”, 22 wrzešnia 1990; M. Niedzwiecka, Czy Miedniki będą Miednikami? (wywiad przeprowadzony przez L. Brzozowską), „Kurier Wilenski”, 15 maja 1991; L. Brzozowska, „Prawem i normą języka jestzwyczaj”, „Kurier Wilenski”, 9 grudnia 1992. Naležy zauwažyč, iž jednoczešnie nie zachowywano nazw wlasnych punktöw topograficznych czy miast w innych krajach. W języku litewskim Warszawa to Varšuva, Berlin-Berlynas, Paryž-Paryžius, Kaliningrad-Karaliaučius. 6 D. Smalinskas, O pisowni nazw miejscowosci na Litwie, „Kurier Wilenski”, 29 lipca 1992; (PAP), O prawach Polaköw na Litwie, „Gazeta Wyborcza”, 31 lipca 1992; A. Chajewski, Szalenstwo czy metodą?, „Nasza Gazeta”, 18 sierpnia 1992; R. M., Z Vilniusu do Kaunasu?, „Znad Wilii”, 2-15 sierpnia 1992; (ELTA), O nazwach miejscowosci Litwy w języku polskim, „Kurier Wilenski”, 27 sierpnia 1992. 7 J. Bielawska, Przesunięto terminy opanowania języka panstwowego na Wilenszczyznie, »Kurier Wilenski”, 30 listopada 1990. Polscy postowie oraz samorządowcy występowali z postulatami przedluženia tego terminu o küka lat wskazując na niedostateczny zakres opanowania języka panstwowego przez wiele grup ludnošd. Nie przynioslo to jednak spodziewanego rezultatu. L. Drozd, O praworzqdnosci i języku panstwowym, „Kurier Wileriski”, 14 czerwca 1994; Nie - kolejnemu prolongowaniu terminöw opanowania języka urzę-

—

.....

—.......

...

.......— -------- = 3 6 1 =

Rozdzial VII

w której okrešlono, iž wszyscy zatrudnieni obywatele, którzy do 1991 r. ukoñczyli szkolę, gdzie w ykladow ym językiem byl inny n iž litewski, byli zobow iązani do zdania z niego egzam inu8. W zaležnošci od stanowiska i obszaru gospodarki okre­ šlono trzy kategorie egzaminów. Pierwsza odnosila się do pracowników sfery ushig (wymagano znajomošč ok. 800 slów), druga šredniego personelu administracyjnego i medycznego (ok. 1500), trzecia osób pelniących kierownicze stanowiska wyzszego szczebla (2500). Stopniowano równiez skalę trudnošci. Každy egzam inowany sam pokryw al koszty, które wynosily 35% m inim alnego w ynagrodzenia9. Pierwsze egzam iny przeprow adzone zostaly w m arcu 1993 r. N ieprzystąpienie do nicht grazilo utratą pracy lub grzyw ną101. Nieuzyskanie pozytywnego w yniku m ogio skutkowac rów niez pozbaw ieniem dotychczasowego zatrudnienia. Przew odniczący AWPL, Jan Sienkiewicz, okrešlal takie postçpow anie jako dyskrym inację o charakterze narodow osciow ym 11. Wiele obaw w sród spolecznošci polskiej wzbudzilo przyjęcie, 31 stycznia 1995 r., nowej ustaw y o języku pañstwowym . O krešlano ją jako restrykcyjną oraz niezgodną z Kartą Jçzykôw Regionalnych i Mniejszošci Narodowych jak tež Konwencją Ram ową12. W edlug opinii D onatasa Smalinskasa, z Inspekcji Języka, Litwa nie byla dowego, „Kurier Wileñski”, 21 grudnia 1994; ELTA, Будет ли продлен срок обладания государственным языком?, „Республика”, 23 декабря 1994; ELTA, В Польше - о законе о государственном языке Литвы, „Республика”, 3 февраля 1995. 8 Д. Янкявичюте, Тесты для иноязычных, „Республика”, 2 марта 1993; Р. Скатикайте, Экзамен, которого боятся, „Республика”, 4 февраля 1994; I. Mikonis, Egzamin z języka panstwowego - gwarancjq pracy, „Gazeta Wileñska”, 16 kwietnia 1999. 9 Порядок сдачи экзаменов по литовскому языку и основам Конституции Литовской Республики и выдачи удостоверений, „Эхо Литвы”, 25 марта 1993; J. J. Komar, Egzamin z języka panstwowego, „Slowo Wileñskie”, 18 listopada 1994; M. Айдялите, Иноязычным - экзамен по государственному языку, „Республика”, 1 октября 1996. Do koñca 1994 r. w rejonach podwileñskich wymagane bylo tylko uzyskanie najnižszej kategorii. Nie uwzglçdniono jednak inicjatywy samorządowcow, którzy postulowali przedluženie tego terminu о 4 lata. P. Ryngiewicz, Radniproszq do konca 1998 r stosowac minimalne wymagania znajomosci języka paústwowego, „Kurier Wileñski”, 11 stycznia 1995. 10 И. Висоцкене, Штрафом языку не научишь (беседовала Г. Жемайтене), „Эхо Литвы”, 18 августа 1992; А. Матряцкайте, Не знаешь литовского - не будешь руководить, „Республика”, 17 декабря 1996; В. Sosno, Językowe dylematy, „Gazeta Wileñska”, 1 lutego 1999; AMA, Petycje przekazano prezydentowi, „Gazeta Wileñska”, 11 lutego 1999. Wiele osób wskazywalo na dūžy stopieñ trudnošci egzaminu. Przypuszczano, iž nawet niektórzy Litwini mieliby problemy z jego zdaniem. Oceniano, že osoby z kilkudziesięcioletnim stažem pracy, bez specjalistycznych kursów nie mialy wiçkszych možliwošci uzyskania pozy­ tywnego wyniku. Dlatego tež pojawil się postulat AOL by przy každej szkole w Wilnie uruchomič bezplatne kuršy dia chętnych. Samorząd nie zrealizowal tego postulatu ze wzglçdu na koszty. Natomiast zainteresowani uczęszczali na platne zajçda. H. Gtadkowska, Ciasno w iawkach, „Kurier Wileñski”, 28 stycznia 1999. 11 J. Sienkiewicz, Cynicy i marionetki, „Magazyn Wileñski”, maj 1996. 12 J. Mincewicz, Projekt ustawy o języku panstwowym w swietle praktyki międzynarodowej, „Kurier Wileñski”, 20 grudnia 1994. = 362 —

-■

-

-

-----

Między deklaracjami a praktyką. Problemypolskiej mniejszošci w swietlepolityki paristwa litewskiego ...

wówczas sygnatariuszem tych dokumentów, nie m iala więc obowiązku ich uwzględniania13. Nie wzięto p o d uwagę równiez w niosków zglaszanych przez posiów ZPL, którzy proponow ali dopuszczenie stosow ania językow m niejszošci n a terenach ich zwartego zamieszkiwania14. W w yniku tego pow stala tež sprzecznošč z ustawą „O m niejszošciach narodowych”. Brak bylo w parlam encie zrozum ienia dia postulatów zglaszanych przez Polaków. Jak oceniano wywolalo to wręcz „rozdražnienie n a sali”15. Stefan Swietlikowski, radca praw ny Frakcji ZPL, okrešlil now ą ustawę językową jako „dąženie do zm niejszenia praw m niejszošci narodow ych i dąženie do absolutyzacji języka litewskiego”16. N ow a ustaw a w sposób jeszcze pow szechniejszy okrešlala zakres stosow ania języka litewskiego. Nie znalazly się w niej niew ielkie wyjątki, zaw arte w poprzedn im dokum encie, k tó ry np. dopuszczal ew entualnošč, iž urzędnik w szczególnych przypadkach m ògi kom unikow ac się z petentem w innym języku17. Nawet zebrania organizowane z m ieszkancam i n a terenach zw artego zam ieszkiw ania m niejszošci w in n y byly się odbyw ac w m ow ie urzędow ej. W szystkie nazw y m iejscow ošci ro w n iež m ia ly byč p isan e tylko p o litew sku. P o za sferą p ry w a tn ą i religijną, um ozliw iono stosowanie językow m niejszošci jedynie w napisach inform acyjnych organizacji w spólnot narodow ych, p rzy czym w in n y byč one m niejsze niž tekst litewski18. P om im o apeli spolecznošci polskiej o zaw etow anie ustawy, prezydent A lgirdas B razuskas ją podpisal. Z w rócil p rz y ty m uw agę, iž poslow ie ZPL nie zagtosowali przeciw ko niej, ograniczając się d o w strzym ania o d podjęcia decyzji. Twierdzil więc, iž nie m ože zawetowac ustawy, w obec której w Sejm ie nie bylo glosów przeciw nych19. Stanow isko posiów ZPL w ynikalo zapew ne z obawy, by n ie byč o sk aržo n y m o w ystępow anie przeciw ko panstw ow ošci litew skiej. N ie pow odow alo to jed n a k zw iększenia skutecznošci, czy uzyskania za swą postaw ę pew nych ustępstw.

13 J. J. Komar, Za i przeciw, „Slowo Wilehskie”, 9 grudnia 1994. 14 Postulatyfrakcji ZPL nawet nie będą rozwazane, „Kurier Wilenski”, 27 stycznia 1995. 15 Rozdražnienie językowe, „Slowo Wilehskie”, 3-9 lutego 1995. Sygnatariusz Aktu Nie-

16 17 18 19

podleglošci, Zbigniew Balcewicz, ocenial „Odkąd na Litwie zaczęla obowiązywač nowa ustawa o języku paristwowym, sprzeczna z ustawą o mniejszošciach narodowych, znowelizowane w 1991 r. artykuly tej ostatniej byly solą w oku dia ekip rządzących wszystkich trzech Sejmów, które bezowocnie próbowaty znowelizowac bądz przyjąč nową ustawę o mniejszošciach narodowych, dopasowując ją do ustawy o języku pahstwowym. Z. Balcewicz, Twardy orzech do zgryzienia, „Kurier Wilenski”, 28-30 stycznia 2006. J. J. Komar, Co na to prezydent, „Slowo Wilehskie”, 10-16 lutego 1995. Tenže, Czy m ožnapo polsku, „Slowo Wilehskie”, 16 grudnia 1994. Ustawa Republiki Litewskiej nr 1-779 z 31 stycznia 1995 r. O języku paristwowym, „Kurier Wilenski”, 4 marca 1995. ELTA, Algirdas Brazauskas spotkal się z przedstawicielami Polaków na Litwie, „Ku­ rier Wilenski”, 2 lutego 1995; Z. Balcewicz, Co powinien uczyničposel, gdy „tra.figo szlag”?, „Kurier Wilenski”, 8 lutego 1995; S. W , Prezydent podpisal ustawę o języku urzędowym, „Slowo Wilehskie”, 3-9 marca 1995. 363 -

Rozdzial VII

Pom im o uchw alenia nowej ustawy praktycznie eliminującej m džliwošč poslugiwania się językiem m niejszošci w urzędach, sam orządy ržądzone przez AWPL, obslugiwaty nadal interesantow w mowie ktorą zwracai się petent oraz przyjmowaly podania w rožnych językach, z tym , že odpow iedzi udzielaly wylącznie po litewsku. Niekiedy inne wladze lokalne rowniež przez pew ien czas stosowaly podobne rozw iązania 5 со bylo jed n ak stopniow o elim inow ane. O graniczenia w m ožliwošci poslugiw ania się językiem rosyjskim i polskim w urzędach, byly pow ažnym u tru d n ien iem zwlaszcza dla ludzi starszych. Dlatego tež przedstaw iciele AWPL wielokrotnie zglaszali postulat dopuszczenia do obiegu publicznego innych językow. Podobne stanowisko zająl rowniež w 1996 r. przew odniczący K om itetu Zdrow ia i O pieki Socjalnej, posel G edim inas Paviržis, ktory wyszedl z analogiczną inicjatywą ustawodawczą. Nie zyskala ona jednak poparcia. Jednoczešnie stwierdzal, iž bezw zględne egzekwowanie o d w szystkich petentow poslugiw ania się językiem urzędow ym destabilizuje sytuację w spoleczenstwie20. Stopniowo Polacy zaczęli odchodzič od wylącznie ochrony osiągniętego stanu posiadania do dzialan na rzecz poszerzenia standardu swoich praw. Zarząd rejonu wilenskiego 22 g rudnia 1997 r. podjąl uchwalę „W sprawie napisow publicznych i innej informacji pisem nej”21. Opierala się ona na 4 i 5 artykulach ustawy „O m niejszošciach narodow ych”. W praktyce uznaw ala język polski jako pom ocniczy n a obszarze dzialalnošci sam orządu, dopuszczając tež stosowanie innych. N aczelnik powiatu wilenskiego Alis Vidūnas zažądal jednak jej anulowania i skierowal sprawę do sądu, stwierdzając, iž sprzeczna j ėst ona z ustaw ą „O języku”22. Jednoczešnie w šrodowisku litewskim decyzja wtadz komunalnych wywolala wiele nieprzychylnych reakcji. Posel Stanislovas Buškevičius reprezentujący partię „M loda Litwa” (Jaunoji Lietuva), zažądal naw et w prow adzenia w sam orządzie zarządzania kom isarycznego, podobnie jak posel R im antas Smetona, lider R uchu N arodow o - D em okratycznego „Za niepodleglą Litwę” (N acionaldem okratinio judėjim o už nepriklausom ą Lietuvą)23. Pomimo tego, 16 stycznia 1998 r., rada rejonu potwierdzila

20 Член Сейма против „языковой дискриминации”, „Литовскій Курьерь-Daily”, 23 июля 1996; BNS, Член Сейма призывает уважатъ иноязычных, „Республика”, 26 июля 1996; BNS, Против изменения закона о государственном языке, „Республика”, 16 августа 1996; ELTA, Прошения - только на государственном, „Республика”, 6 сентября 1996; А. Мартяцкайте, В Вильнюсском самоуправлении - только по литовски, „Республи­ ка”, 1 октября 1996. 21 Uchwala Zarządu samorzędu rej. wilenskiego w sprawie napisow publicznych i innej infor­ macji pisemnej, „Kurier Wilenski”, 3 stycznia 1998. 22 L. Januszauskiene, Odezwa, „Kurier Wilenski”, 20 stycznia 1998. 23 J. J. Komar, Pomimo wszystko..., „Kurier Wilenski”, 9 stycznia 1998; S. Buszkeviczius proponuje niezwloczne wprowadzenie bezpošredniego zarządzania w rejonie wilenskim, „Kurier Wilenski”, 13 stycznia 1998; BNS, C. Бушкявичюс предлагает ввести прямое правление, „Республика”, 15 января 1998. Naležy zwrocič uwagę na opinię przewodniczącego Sejmu, Vytautasa Landsbergisa, ktory inicjatywę wprowadzenia języka pomocniczego uznal za probę pogorszenia stosunkow litewsko-polskich oraz przygotowanie do „czystki” urzęd-

364

-

Między deklaracjami a praktyką. Problemy polskiej mniejszošci w swietlepolityki panstwa litewskiego...

decyzję zarządu, podejm ując uchwalę 21 gtosami za przy 4 przeciwnych. D okum ent ten w znaczącym stopniu byl pow torzeniem zapisow ustaw y „O m niejszošciach”. R adni zwracali rowniez uwagę, iž bylo to swoistą form ą obrony, gdyž pracow nicy adm inistracji pow iatu n a terenie obiektow užytecznošci publicznej wyszukiwali napisow w innym języku niž litewski grožąc karam i za dalsze ich eksponow anie24. Niem niej presja ze strony instytucji panstw a litewskiego oraz nieskutecznošč dzialan podjętych przez sam orząd n a drodze sądowej, spowodowala, iž uchw ala nie zostala w prow adzona w žy d e25. W ywolala ona szereg em ocji i jak ocenialo wielu obserwatorow wplynęla n a wynik wyborow prezydenddch, со zostalo juž omowione w po p rzed n im rozdziale. Byla ona rowniez niejednoznacznie przyjęta w srodowisku polskim. Przykladowo Czeslaw Okinczyc uznat ją za nieprzygotow aną i zgloszoną w nieodpow iednim czasie. Stwierdzal tež, že nie przyniosla ona pozytywnego efektu dla mieszkancow rejonu26. Nawet przewodniczący AWPL, Jan Sienkiewicz, ocenil ją jako koniunkturalną i nieprzem yšlaną27. Jak w spom niano juž wczesniej, krytyczną ocenę wyrazil rowniež AOL28. Pom im o nie wejscia w žycie uchw aly dopuszczającej język polski jako pom ocniczy, w wielu miejscach stosowano go dodatkow o w napisach inform acyjnych. Za nikow, jak tež stanowisko posla z Frakcji LPSD, Arvydasa Akstinavidusa, oceniającego to jako „inspirowaną prowokację”. Socjaldemokrata uznal jednoczešnie, iž nie ma na Litwie problemow z przestrzeganiem praw mniejszošd i poparl poprawki do ustawy ograniczające mozliwosc poshigiwania się językiem ojczystym w žydu publicznym. J. J. Komar, Probują pogorszyč stosunki z Polskę, „Kurier Wilenski”, 20 stycznia 1998; tenze, Sytuacjajest lepsza niž wymagajq. tego standardy, „Kurier Wilenski”, 21 stycznia 1998; Инф. „Республики”, ELTA, Опасаются за отношения с Польшей, „Республика”, 24 января 1998. 24 О. Федоров, Что не разрешено, то запрещено, „Литовскій Курьеръ”, 30 января-5 февраля 1998. 25 А. Skinder, Samorząd nie ustąpi, „Kurier Wilenski”, 24 lutego 1999; Й. Довляшевич, Аб­ сурд, „Литовскій Курьеръ”, 6-9 мая 1999. 26 Ч. Окинчиц, Скандал вокруг двуязычия (беседовала И. Лемберг), „Литовскій Ку­ рьеръ”, 9-15 января 1998. Pewną konsekwencją tych dzialan bylo natomiast zgtoszenie w Sejmie, w niewielkich odstępach czasowych, kilku projektow nowelizacji ustawy „0 mniejszošciach”, ktore eliminowalby mozliwosc stosowania języka mniejszošci jako pomocniczego. Przeciwko temu zaprotestowalo 15 tys. mieszkaincow Wilenszczyzny, ktorzy zwrocili się z petycją do Sejmu о zachowanie dotychczasowych rozwiązan. Sejm zmian nie dokonal, d e rownoczešnie nadal stosowana byla praktyka nie realizowania zapisow ustawy. (ELTA), Sejm zamierza položyč krės, „Kurier Wilenski”, 16 stycznia 1998; BNS, Критикуют поправку к закону, „Республика”, 20 января 1998; Z. Zdanowicz, Przekroczona granica, „Kurier Wilenski”, 27 listopada 1998. 27 „Decyzja byla przyjęta wyraznie pod wybory; samorząd nie potrafil przewidziec konsekwencji, a potem się zaczyna poparcie, utwierdzenie, že to jest walka o język To nie jest obrona języka polskiego. Opowiedzial о perypetiach, jakie byly w Sejmie po przyjędu tej Uchwaly. Powiedzial, že jest to rozgrywka, ktorej skutki jeszcze będą i nie pozytywne. Zamiast walczyc o to, со mielišmy - musimy rezygnowac z innych rzeczy, spraw. W Sejmie są ludzie sldonni, z ktorymi možna rozmawiac, a my swoimi dzialaniami przekrešlamy wszystko, со jest dokonane”. Protokdlposiedzenia Rady AWPL z dnia 25 lutego 1998 r.... 28 Инф. „Республики”, Альянс граждан Литвы о двуязычии, „Республика”, 10 января 1998. .................

.........

—

365 =

Rozdzial VII

takie dzialanie Inspekcja Języka Panstwowego w styczniu 2003 r. ukarala Czeslawę Stupienko, starostę z Suderwy, grzyvvną w wysokošci 450 Lt.'W listopadzie 2002 r., na terenie tej gm iny zaczęto w ym ieniač stare tabliczki z nazw am i ulic, w tym po litewsku i rosyjsku, ktore funkcjonow aty jeszcze od czasow radzieckich, n a litewsko-polskie. Bylo to zgodne z ustaw ą „O m niejszošciach” oraz ratyfikow aną, 12 lutego 2000 r., przez Sejm, Konwencją Ram ową Rady Europy, ktora rekom enduje stosowanie języka mniejszošci na terenach jej zwartego zamieszkiwania. Inspekcja, stosując karę wobec Stupienko naruszyla takže w ewnętrzne przepisy, gdyž nie skierowala wczešniej pism a uprzedzającego29. Jak wskazywali Polacy, w tym przypadku, D epartam ent M niejszošci Narodowych, zająl stanowisko korzystne dla starošciny. W efekcie kara zostala anulowana, jednak bezpraw nie gdyž m ogl to uczynič tylko sąd, a nie Inspekcja. Jednoczešnie nie rozstrzygnięto, strony formalno-prawnej, ktora byla jej podstaw ą30. Tym bardziej, že K om itet Ošwiaty, N auki i K ultury Sejmu RL przyjąl w tym czasie stanowisko, iž podw ojne napisy naruszają ustawodawstwo31. By uzyskač w ykladnię praw ną m ožliwošci stosow ania napisow w innych językach niž panstwowy, Czeslawa Stupienko, skierowala sprawę do sądu adm inistracyjnego. W werdykcie uznano karę finansow ą za niezasadną, gdyž byly podstaw y do um ieszczenia nazw row niež w języku polskim . Jednoczešnie orzeczono karę adm inistracyjną w postaci uprzedzenia, za tlum aczenie nazw wlasnych np. ulica Vilniaus - Wileriska. Sąd zwrocil tež uwagę, iž M inisterstw o Spraw W ewnętrznych nie wywiązalo się z przygotowania do 15 w rzešnia 2001 r. zarządzenia dotyczącego w dražania založen Konwencji Ramowej. Zobow iązane bow iem bylo przedstawič p ro jek t u zu p e ln ie n d o uchw aly rz ąd u z 27 listo p ad a 1996 r. „O zatw ierdzeniu try b u przyjm owania, zm iany i porządku rejestru num erow budynkow i m ieszkan dom ow oraz zatwierdzeniu i wciągnięciu do rejestru nazw ulic, budynkow i innych obiektow”32.

29 T. Andrzejewski, Europa bliska geograficznie - daleka mentalnie?, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 6-12 lutego 2003.

30 I. Litwin, Starosta nie traci optymizmu, „Kurier Wilenski”, 29 stycznia 2003; Inf. wl., Nie majq racji bytu, „Kurier Wilenski”, 31 stycznia 2003; J. Podmostko, Nie ustqpiq, „Kurier Wilenski”, 5 lutego 2003; L. Dowdo, To nie byl jeszcze happy end, „Magazyn Wilenski”, marzec 2003. 31 J. Mincewicz, Komitet kontra Suderwa, „Kurier Wilenski”, 28 lutego 2003. Interesuj^cym faktem bylo zwrocenie wöwczas uwagi na sprzecznosc ustawodawstwa w zakresie dotycz^cym mozliwosci stosowania j^zyka mniejszosci narodowych na terenach zwartego zamieszkiwania mniejszosci przez przewodnicz^cego Komitetu Praw Czlowieka Gediminasa Dalinkeviciusa. Zauwazyl on, iz starosta Stupienko post^pila zgodnie z ustaw$ „O mniejszosciach”, ale Inspekcja mialaj^ prawo ukarac stosuj^c ustaw? „O j^zyku”. A. Akinczo, Grzywn? anulowano, „Magazyn Wilenski”, luty 2003. 32 J. Podmostko, Zamiast grzywny uprzedzenie, „Kurier Wilenski”, 17 marca 2003. Komitet Doradczy Rady Europy ds. Mniejszosci Narodowych, analizuj^c zakres wdrozenia przez Litw? Konwencji Ramowej, poddawal republik? krytyce za nieprecyzyjnosc, dwuznacznosc, sprzecznosci i niekonsekwencj q stanowionego prawa w zakresie mozliwosci uzywania j^zykow pomocniczych. E. Trusewicz, Zmienna sytuacja..., s. 50. = 366

-

Między deklaracjami apraktyką. Problemy polskiej mniejszošci w šwietlepolitykipanstwa litewskiego ...

Wiele nadziei, w zakresie w prow adzenia języka polskiego jako pom ocniczego ludnošč polska wiązala z w stąpieniem do U nii Europejskiej. Pytany w tej perspektywie prezydent Valdas Adamkus, krytycznie odniosl się do možliwošci pojawienia napisöw urzędowych w języku polskim w Wilnie. Stwierdzil, že trzeba by bylo wowczas wziąč takže p o d uwagę angielski, niemiecki, francuski i rosyjski. Ironicznie tež möwil, že „m usielibyšmy rzucač m onetę, by zdecydowac, jak nazwac ulicę - ježeli w ypadnie orzel, to p o polsku, reszka po francusku?”33. W ypow iedz ta w yrazaia nieprzychylną postawę wobec postulatöw spolecznošci polskiej, mających röwniez uzasadnienie w praw odaw stw ie krajow ym i m iędzynarodow ym . Byla to swoista form ula przyzw olenia n a nierespektow anie przyjętych rozwiązari i um niejszanie podstaw do ich realizacji. Przypadek Suderwy nie przyniösl systemowych rozwiązari. Nadal częšč jednostek administracyjnych stosowala dodatkowe napisyw języku polskim, co nie bylo uznawane przez wladze centralne, ale w pew nym sensie tolerowane. Jednakže w 2007 r. ponownie pow röcono do polityki represji. Przedstawiciel rządu na powiat wilenski, Jurgis Jurkevičius oraz Inspekcja Języka Panstwowego, zažądali od sam orządu rejonu wilehskiego, by usunąl n a terenie Mejszagoly, Niem enczyna, C zerwonego D w oru i Rzeszy, tabliczki z dodatkowymi polskimi nazwami ulic34. Interesujące, iž w wyniku tych dzialari interwencję podjąt m inister spraw zagranicznych Petras Vaitekūnas. Zwröcil się on do Sejmu o uzgodnienie ustaw by usunięte zostaly występujące m iędzy nim i sprzecznošci. Jednoczešnie zaznaczyl, že založenia um öw m iędzynarodowych są nadrzędne n ad praw em litewskim 35. N iem niej 15 m arca 2008 r. W ilenski O kręgowy Sąd A dm inistracyjny nakazal usimięcie, w ciągu miesiąca, wszystkich tablic z polskim i napisam i36. O rzekl o n jednoczešnie, iž porozum ienia m iędzynarodow e m ają wylącznie Charakter program owy, a ustaw a „O mniejszošciach”, pozw ala n a užywanie języka, ale nie zobowiązuje. N atom iast ustawa „O języku” zobowiązuje do stosowania litewskiego37. N astępnie przedstaw iciel rz ąd u n a p o w iat w ilenski, Jurkevičius, zažądal o d dyrektora adm inistracji rejonu solecznickiego, Bolestawa Daszkiewicza, usunięcia polskich tabliczek w Ejszyszkach, Jaszunach, Podborzu, K olešnikach, D ajnow ie oraz Bialej Wace. Po odm ow ie zostal ukarany grzyw ną 450 Lt. O dw otal się do W i­ lehskiego Okręgowego Sądu A dm inistracyjnego, k tö ry 23 m aja 2008 r., anulowal

33 V. Adamkus, Nie skladalem pustych obietnic (wywiad przeprowadzony przez J. Haszczynskiego), „Rzeczpospolita”, 30 czerwca 2003.

34 R. Mickiewicz, Litewska ofensywa na nazwy ulicpo polsku, „Kurier Wilenski”, 17-19 listopada 2007. 35 BNS, Kam za napisy w języku polskim, „Kurier Wilenski”, 6 marca 2008; R. Cytacka, Urzędnikom rzqdowym przeszkadzają nazwy ulic po polsku, „Kurier Wilenski”, 7 marca 2008. 36 RICZ, PAP, Litewski sąd zdelegalizowat tablice z polskimi nazwami, „Gazeta Wyborcza”, 17 marca 2008. 37 S. Tarasiewicz, Sąd zakazal uiywania języka polskiego w nazewnictwie ulic na Wilenszczyznie, „Kurier Wilenski”, 18 marca 2008; A. Akiriczo, Temida orzeknie, „Magazyn Wilenski”, kwiecieri 2008. 367 -

Rozdzial VII

karę, stwierdzając, iž nie jest w kom petencjach dyrektora adm inistracji zawieszanie i zdejm owanie tablic38. Niem niej sąd wyzszej instancji po kilku miesiącach, nakazat w ladzom rejonu solecznickiego usunąč tabliczki39. Wątpliwošci praw ne rozstrzygnięte zostaly 30 stycznia 2009 r., przez Najwyiszy Sąd Administracyjny, ktöry orzekl, že nazwy ulic m ogą byč pisane tylko po litewsku40. Samorząd rejonu wilenskiego zwröcil się jednak do MSZ o wyeliminowanie sprzecznošci m iędzy litewskim ustawodawstwem a m iędzynarodow ym iaktam ipraw nym i dotyczącym i praw czlowieka. Usunięto tež częšč tabliczek, ktore nie odpow iadaly polskim n o rm o m językowym, jak np. ui. Širvintų, z dodatkow ym napisem Szyrwintu, gdy p o polsku pow inno byč Szyrwincka41. Przedstawiciele rządu i Inspekcji przystąpili jed n ak do zdecydowanych dziatan m ających n a celu wyelim inowanie polskich napisöw. Przekazali takže kom ornikow i zadanie šciągnięcia nakladanych

38 S. Tarasiewicz, Gdy kraje UE liberalizujq prawo mniejszošci narodowych, litewski rząd wiöczy po sądach, „Kurier Wilenski”, 27 czerwca 2008. Naležy podkrešlič, iž wiele tabliczek z podwöjnymi nazwami ulic bylo zawieszanych na domach będących wlasnošcią prywatną, z inicjatywy ich wlasdcieli. Kwestię tą uzasadnial w następujący sposčb Tadeusz Andrzejewski „Jak wiadomo, domy mieszkalne są prywatną wlasnošcią obywateli. Zgodnie z obowiązującym prawem rowniez na nich muszą byč zamieszczone tablice z nazwami ulic w języku panstwowym, jako oficjalny atrybut identyfikujący budynki w języku danego panstwa. Jest to oczywiste i zrozumiale dla každego. Jednak w panstwie demokratycznym každy obywatel može dysponowac swoją wlasnošcią w sposob, jaki mu się rzewnie podoba, byle nie naruszal przy tym interesöw otaczających go wspolobywateli. Czyli dla przykladu, može wymalowac sw6j dom w kolorze, jaki mu się najbardziej podoba. Može na jego šcianach namalowac kwiatki, wzory, a nawet - jak sobie zechce - graffiti. Nikomu nie do tego. Jak ktoš chce, to na swym domu, ma prawo zamiešeič tež tabliczkę z wlasną godnošcią (...), može tež zamiešeič inne prywatne (nieoficjalne) napisy w tym języku, jaki uzna za stosowny. Zgodnie z litewskim ustawodawstwem panstwo nie ingeruje w prywat­ ne i nieoficjalne užywanie językow wspölnot mniejszošci narodowych”. T. Andrzejewski, Ulica Zwycięstwa, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 14-20 lipea 2011. 39 R. Mickiewicz, Sqdem w tabliczki, „Kurier Wilenski”, 18-20 paždziernika 2008. 40 PAP, Nie dla polskiego, „Gazeta Wyborcza”, 31 stycznia-1 lutego 2009; A. Wiejak, Na Litwie tylko po litewsku, „Nasz Dziennik”, 31 stycznia-1 lutego 2009; PAP-AW, Tablice na zlom, „Trybuna”, 31 stycznia-1 lutego 2009; S. Tarasiewicz, Nazwy ulic tylko po litewsku, „Kurier Wilenski”, 31 stycznia-2 lutego 2009. Renata Cytacka, sekretarz samorządu rejonu wilen­ skiego, w kontekšeie uniemožliwiania stosowania podwojnych napisöw stwierdzala „Przystępując do Unii Europejskiej, mielišmy cichą nadzieję, že w Europie Narodöw wszystkim będzie się žylo dobrze i godnie. Niestety to tylko nasze oczekiwania, radykalnie rožniące się od rzeczywistošci. Sprzeczne ustawy są bardzo wygodne dla wladz litewskich, može dlatego nikt nie probuje ich ujednolicič: dla delegacji z Brukseli oraz Macierzy pokazuje się cudowne ustawy, ktore zapewniają tyle praw i swoböd dla mniejszošci narodowych, zaš w sądzie wyjmuje się drugi pakiet ustaw, doldadnie przeczący poprzedniemu. A w sumie wszystko jest zgodne z prawem”. R. Cytacka, „Zyczliwosc”wobec Polaköw na Litwie, „Kurier Wilenski”, 21 marca 2008. 41 (PAP), Zdjęte tabliczki, „Trybuna”, 5 marca 2009; S. Tarasiewicz, Na Wilenszczyznie znikajq tablice, „Kurier Wilenski”, 7-9 marca 2009; A. Akinczo, Polska spolecznošč walczy o zachowanie dwujęzycznych napisöw informacyjnych, „Magazyn Wilenski”, marzec 2009. ~ 368 -

Między deklaracjami a praktyką. Problemypolskiej mniejszošci w švvietlepolityki paristwa litewskiego...

grzyw ien42. O ficjalnie, szef M SZ, V ygaudas Ušackas, zapew nial, že rz ąd będzie poszukiwal sposobu, by zgodnie z praw em m ožna bylo um ieszczač polskie napisy inform acyjne43. Pozostalo to jed n ak w sferze deklaracji. N atom iast dzialania te wywolaly dužą mobilizację spoleczenstwa polskiego. C oraz powszechniej wywieszano n a dom ach pryw atnych tabliczki z podw ojnym i napisam i. N a skutek postulatow mieszkancöw, częšč firm kom tm ikacyjnych, zaczęlo n a tablicach inform ujących o trasie pojazdow zamieszczač takže dodatkow e napisy z polskim i wersjam i nazw miejscowosci. Stanowilo to röwniez akt obywatelskiego nieposiuszenstwa44. Pomimo presji Inspekcji Języka Panstwowego oraz Stužby Kontroli R uchu Drogowego nie zostaly one usunięte45. Nie zwažając n a kolejne kary finansowe Polacy odmawiali zdejmowania polskich tabliczek z prywatnych posesji i punktöw usiugowych. Podkrešlano tež wielokrotnie, iz represje za to są sprzeczne z trešcią um öw m iędzynarodow ych, ktörych Litwa byla stroną46. Przynioslo to pew ne efekty. W listopadzie 2012 r. Inspekcja Języka Panstwowego, po interw encji Europejskiej Fundacji Praw Cztowieka, zezwolila n a stosowanie dodatkow ych napisöw w innych językach, niž dopuszczone wczesniej do užycia jak angielski, niem iecki i francuski, mających n a celu obslugę ruchu turystycznego. Dotyczylo to m .in. zakladöw usiugowych, banköw, transportu. Wczesniej ukarano szereg osob za dodatkowe napisy informacyjne. Byli to dyrektorzy zajezdni autobusowych, wlasciciel zakladu fryzjerskiego, skiepu, kaw iarni i inni47.

42 AMK, Polskie tablice и komornika, „Rzeczpospolita”, 25 listopada 2009; Awantura о tablice, „Trybuna”, 3 grudnia 2009; A. Akinczo, Komornik žąda usunięda tablic z nazwami ulicpo polsku, „Magazyn Wilenski”, grudzien 2009; RIM, Grzywnyza polskie tablice, „Gazeta Wyborcza”, 12 sierpnia 2011. 43 WK, PAP, Litewski rząd zajmie się sprawq tablic, „Nasz Dziennik”, 14 grudnia 2009. 44 „Akt obywatelskiego nieposiuszenstwa, jako akt lamania prawa w ramach protestu przeciwko niesprawiedliwemu przepisowi prawa lub niesprawiedliwej polityce rządu, jest probą naldonienia większošci obywateli lub wladzy do zmiany swojego stanowiska w danėj kwestii”. A. Szutta, Rola sumienia w debacie politycznej, [w:] Czlowiek ipolityka. Księga jubileuszowa z okazji 65 urodzin Profesūra Jerzego Gaikowskiego, red. J. Klos, A. Noras, Lublin 2002, s. 248. 45 S. Tzrasiemcz,Autobusyjadq tezdo Wilna, anietylkodo Vilniusu, „Kurier Wilenski”, lOkwietnia 2010; На двух языках, „Литовскій Курьеръ”, 15-21 апреля 2010; 3. Марцинкевич, Спорный статус-кво (беседовал В. Кос), „Литовскій Курьеръ”, 5-11 мая 2011. 46 А. Akinczo (PAP), Wladze rejonu solecznickiego nie zamierzajq usuwac polskich tablic, „Kurier Wilenski”, 21 paždziernika 2008; M. Ikonowicz, Ostal się tylko Mickevičiaus, „Przegląd”, 26 kwietnia 2009; Europejska Fundacja Praw Cztowieka, Dwujęzyczne nazwy ulic-ciqg dalszy walki, „Kurier Wilenski”, 30 stycznia 2013. http://pl.delfi.lt/aktualia/ litwa/palewicz-na-pewno-zaskarzymy-decyzje.d?id=60532951#ixzz2JI3oNuZH http:// pl.delfi.lt/aktualia/litwa/daszkiewicz-dwujezyczne-tabliczki-wisza-od-czasow-sowiecki ch.d?id=60542897#ixzz2JOLBd0Dg http://pl.delfi.lt/aktualia/litwa/tomaszewski-przez20-lat-dwujezyczne-nazwy-byly-legalne-z-podpisem-landsbergisa-az-ustawe-uchylilprzeszly-rzad.d?id=6053631l#ixzz2JOOu2Lw 47 http://pldelfi.lt/aktualia/litwa/efhr-za-fiyzjer-czy-sklep-juz-nie-bedzie-kary.d?id=606 6511 l#ixzz2Kr7kH7i4 Samorząd Wilna ukaral takže karą 300 Lt, w czerwcu 1996 r., organizatoröw manifestacji ZPL i AWPL za rozwieszenie plakatöw bez napisow w języku pan..........

............

- 369 =

Rozdzial VII

M er rejonu solecznickiego Leonard Talmont ocenial, iž zakazy dotyczące poslugiwania się językiem polskim w urzędach oraz uzywania go w oficjalnych inform acjach m iaty služyč asymilacji ludnošci polskiej48. Przedstawiciele AWPL dąžyli do uzyskania prawnego unorm ow ania mozliwosci poslugiwania się językiem polskim jako pom ocniczym zarowno w urzędach j ak i napisach publicznych. Realizowano to poprzez politykę faktow dokonanych czyli przyjmowanie dokumentow w samorządach niezaležnie o d języka w ktorym zostaly sporządzone, w przypadku wyrazenia woli kom unikow anie się z petentam i w oczekiwanym języku oraz stosowanie napisow rowniež w języku polskim. N iejednokrotnie poslowie wychodzili z odpow iednim i inicjatyw am i ustaw odaw czym i. W lutym 2013 r. postulat w prow adzenia języka polskiego jako pom ocniczego byl jednym z w arunkow dalszego pozostania Akcji w koalicji rządzącej krajem 49. Kwestia ta zyskala rowniez poparcie niektorych przedstawicieli litewskiej klasy politycznej. Edgaras Stanišauskas z Ruchu „ТАК”, radny wilenski wskazywal, iž се­ к т tego jest wylącznie wygoda m ieszkancow50. Ostatecznie grupa robocza zložona z pracow nikow m inisterstw a Kultury, Spraw Zagranicznych, Oswiaty i N auki oraz Sprawiedliwosci, pracująca pod kierownictwem wicem inistra Edwarda Trusewicza, rekomendowala w m arcu 2013 r. przyjęcie uregulowan umožliwiających stosowanie języka m niejszošci narodow ych w inform acji publicznej i nazw ach topograficznych51. Frakcja AWPL, w 2013 r., zglosila rowniež w Sejmie projekt przywrocenia funkcjonow ania ustawy „O mniejszošciach”, ktora wygasla w 2010 r., dopuszczającej stosowanie języka m niejszošci jako pomocniczego. Jednakže w tej sprawie prem ier Algirdas Butkevičius zająl stanowisko negatywne, zapowiadając jednoczešnie przygotowanie nowego aktu praw nego52. Naležy odnotow ac, iž dzialania skierowane przeciwko funkcjonow aniu języka polskiego, jako pom ocniczego oraz obecnošci jego w urzędow ych napisach informacyjnych, byly rowniež m echanizm em podkrešlania postaw nacjonalistycznych w srod Litwinow. To dzialania nie tylko Towarzystwa „Vilnija”53. Przykladem može bye program telewizji LNK, „Ja kocham Litwę” (Aš m yliu Lietuvą), w inauguraeji

48 49 50 51 52 53

stwowym. Инф. BNS, „Республики”, Наказаны польские организации, „Республика”, 7 июня 1996. L. Talmont, Zaplacimy grzywny, ale kląč będziemy po polsku (wywiad przeprowadzony przez M. Kowalskiego), „Gazeta Wyborcza”, 19 pazdziemika 2009. http://ru.delfi.lt/news/politics/tomashevskij-ne-vizhu-vozmozhnosti-rabotat-v-etojkoalicii.d?id=60647655#ixzz2KrBQjA9w http://pl.delfi.lt/opinie/opinie/stanisauskas-oznakowanie-ulic-to-wygoda-mieszkanco w-a-nie-sprawa-politykow.d?id=60747059#ixzz2LujnSjFu http://pl.delfi.lt/aktudia/litwa/rekomendacje-grupy-roboczej-dla-rzadu.d?id=6083592 9#ixzz2Mfx2wd99 http://ru.delfi.lt/news/politics/premer-my-ne-namereny-vozvraschat-zakon-o-nacme nshinstvah.d?id=60835283#ixzz2Mfyk7bU 1 H. Jankowski, Chodzič z eudzymi biedami (wywiad przeprowadzony przez J. Rainską), „Przyjažn”, 27 stycznia-2 lutego 2000.

— 370

------

■ —

Między deklaracjami a praktyką. Problemy polskiej mniejszošci w šmetle polityki panstwa litewskiego...

ktorego wziąl udzial prezydent Valdas A dam kus. W d n iu 1 czerw ca 2011 r. wyem itowano odcinek w ktorym uczestnicy dem onstrow ali swoj patriotyzm poprzez zerwanie dwujęzycznej tabliczki z nazw ą ulicy w Ejszyszkach54. Byla ona w ykonana zgodnie z przyjętym i zasadam i. N a gorze znajdow al się napis „Vytauto g. [ui.]”, p o d spodem zaš ui. „Witautasa”, gdy po polsku w inno brzm ieč „Witolda”. M om ent wtargnięcia na pryw atną posesję i zerwania tabliczki, zostal powtorzony w materiale czterokrotnie55. Zaskoczenie dla opinii publicznej stanow il fakt, iž sponsoram i byly firm y z polskim kapitalem , PZU Lietuva i Reservat56. W konsekwencji wycofaly się ze w spierania tego program ų57. Nie byl to jednostkow y przypadek budzenia agresji wobec obecnošci języka polskiego w napisach informacyjnych. Chociažby w 2013 r. podczas koncertu z okazji 11 marca, w Klubie „Propaganda” w Wilnie, wykonywano nie tylko repertuar o trešci nacjonalistycznej i skandowano „Litwa dla Litwinow”, ale rowniež jeden z organizatorow z klubu m otocyklowego „M C Vorai”, zapowiedzial, iž w następnym roku wstęp w olny będzie dla každego, kto przyniesie zerw aną ze šciany tablicę z polską nazw ą ulicy58. W edlug oceny W alerija Trietiakowa, posla N Z w latach 2000 - 2004 r., redakto ra naczelnego w ydawanej p o rosyjsku gazety „Litowskij K urier”, tylko Polacy w sposob zdecydowany, z wszystkich m niejszošci dąžyli do w prow adzenia języka pom ocniczego. Wywolywalo to wiele nieprzychylnych reakcji ze strony šrodow isk litewskich. Jak stvvierdzal, zaangažowanie Polakow w realizację tego postulatu bylo tak duže, že „ciut ich w rogam i panstw a nie oglosili”59. Podane przyklady ukazują dąženie mniejszošci polskiej do zachowania swego języka i podniesienia jego statusu poprzez uzyskanie rangi pom ocniczego. M iatoby to istotne znaczenie spoleczne. Ulatwialoby kontakt z urzędam i dla wielu ludzi, ograniczalo procesy asymilacyjne oraz zwiększalo krąg osob wladających językiem polskim. Niem niej realizacja tych zam ierzen napotykala na szereg trudnošci wynikających z polityki panstwa, jak tež dziatalnošci częšci šrodow isk litewskich, zmierzających do wylącznego užywania języka litewskiego w žyciu publicznym. Stąd początkowa kolizja uregulowan prawnych, ktorych interpretacja stawala się stopniowo coraz m niej korzystna dla mniejszošci. Jednakže w koncu analizowanego okresu pojawily się pew ne sym ptom y ukazujące gotowošč wladz do ustępstvv w tej sferze.

54 S. Tarasiewicz, W Ejszyszkach zdejmująpolskie tablice, „Kurier Wilenski”, 4-6 czerwca 2011. 55 Program možna obejrzeč pod adresem http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=yj4x-bPKu3Y

56 R. Klonowski, Skandaliczny sponsoring PZU Lietuva i Reserved, „Kurier Wilenski”, 22 czerwca2011. 57 Z. Ž, Bez polskich sponsorow, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 30 czerwca-6 lipca 2011. 58 http://www.diena.lt/naujienos/miestas/ant-tauro-kalno-svente-patriotai-nepagailejomero-a-zuoko-482284

59 В. Третьяков, Мы должны вместе с литовцами строить сильное государство и про­ тивостоять националистам (беседовал Ю. Строганов), .Литовскій Курьеръ”, 7-13 сентября 2000. 371 -

Rozdzial VII

2. Pisownia imion i nazwisk jako problem spoleczny i tozsamosciowy Początek procesu lituanizacji nazwisk omowiony zostal w Rozdziale I..Po uznaniu suwerennosci Republiki Litewskiej i unorm ow aniu relacji z Rzeczypospolitą Polską, Polacy oczekiwali stworzenia možliwošci poslugiw ania się oryginainym i wersjam i swoich im ion i nazwisk60. Uznawano to za istotny aspekt tožsam ošci osobowej czlowieka. Tym bardziej, že naturalnym dąženiem jest zachowanie „spöjnego wizerunkn siebte”61. Odnoszono rowniez ten problem do sfery spolecznej identyfikacji. Bowiem tožsam ošč „Jest w arunkiem i skutkiem interakcji, ktöra nie m ože byč sensow ną i uporządkow aną bez zdefiniowania wzajem nego jej uczestniköw”62. Przewodnicząca Komisji Języka Panstwowego, Danguolė Mikulėnienė, uznawala zasady pisowni nazwisk, za kwestię polityczną. Stwierdzala, iž Konstytucja okrešla, že językiem panstwowym jest litewski, więc dane osobowe m uszą byč pisane w tym języku. Wskazywala, že jedyną narodowošcią, ktöra oczekiwala zm ian w tym zakresie byli Polacy63. Częšč z Polaköw jednak z obawy przed dyskrym inacją w pracy lub dla wygody žyciowej rezygnowala z podkrešlania swej odrębnošci narodowej w dokumentach. Oceniano więc, že zm iana pisowni nazwisk jest jednym z procesöw asymilacji, ktöra m ože w dlužszej perspektywie czasowej prowadzic do zm ian w samoidentyfikacji64. Byly posel ZPL Zbigniew Siemienowicz wyražal opinię, iž zm iana brzm ienia im ion i nazwisk byla kontynuacją polityki z okresu m iędzywojennego m ającą na celu lituanizację m niejszošci narodowych. Zauwažal rowniež, že niejednokrotnie osiągalo to zam ierzony skutek, gdyž wielu ludzi rezygnowalo z podkrešlania swojej odrębnošci, pragnąc byč traktow ani jako swoi w litewskim šrodowisku. Jak ocenial taka postawa dawala pew ien kom fort psychiczny65.

60 L. Dowdo, Jözefczy...; J. Podmostko, Czy Iwan та szansę znöw zostač Janem?, „Kurier

61 62 63 64

65

Wilenski”, 14 kwietnia 1992; A. Lape, Za wasze i nasze... nazwiska, „Kurier Wilenski”, 27 sierpnia 1992; J. Podmostko, Nie chcę cudzego imienia, nie chcę obcej narodowosci, proszę 0 moje nazwisko/, „Kurier Wilenski”, 16 paždziernika 1992; J. Tomaszewska, Juž czwarty miesiqc chodzę po paszport, „Kurier Wilenski”, 24 lutego 1993; S. Pawlowski, О polskich nazwiskach w litewskich paszportach, „Kurier Wilenski”, 20 maja 1993; G. Koszczuk, Chcę byč Grzegorzem i Jözefem, „Nasza Gazeta”, 20-26 listopada 1997; H. Иванова, «Р абам нужна не свобода, а собственные р а б ы » , „Литовскій Курьеръ”, 25-31 августа 2011. А. Porankiewicz-Zukowska, Między jednostkq а struktūrą spoleczną. Tožsamošč, rola 1struktūra spoleczną w teorii Sheldona Strykera i Petera J. Burkea, Warszawa 2012, s. 99. E. Halas, Spoleczny kontekst znaczeh w teorii symbolicznego interakcjonizmu, Lublin 1987, s. 177. J. J. Komar, Trudny orzech do zgryzienia, „Gazeta Wilenska”, 13 paždziernika 1999. J. Podmostko, Nazwisko prawdę eipowie..., „Kurier Wilenski”, 10 lutego 2001. Dyrektor Departamentu Mniejszošci Narodowych i Wychodzstwa, Remigijus Motuzas, podawal w 2001 r. wyniki badan spolecznych, z ktörych mialo wynikac, iž tylko 20% Polaköw wyražalo oczekiwanie przywröcenia oryginalnego brzmienia nazwiska. Wskazywal przy tym na elementy zniechęcające do tego dzialania jak wymiana wielu dokumentöw i koszty z tym związane. P. Мотузас, Права нацменьшинств - по европейским нормам (беседовала Г. Курбанова), „Литовскій Курьеръ”, 25-31 октября 2001. Z. Siemienowicz, Со się kryje za listkiem figowym werbalnej ezystošei, „Kurier Wilenski”, 17 maja 1997.

== 372 -

Między deklaracjami a praktyką. Problemy polskiej mniejszošci w swietle polityki panstwa litewskiego...

W pisow ni nazwisk, jednym z nielicznych ustępstw n a rzecz m niejszošci narodowych byla mozliwosc, ugram atycznienia lub nie, w postaci koncöw ki litewskiej typu -us, -as lub jej braku. Przyjęto to zaröwno w Uchwale RN RL z 31 stycznia 1991 r., jak tež potw ierdzono w ustawie Sejm u z 11 czerwca 1996 r. „O ochronie prawnej dokum entöw osobistych”. Nie dawalo to mozliwosci odzw ierciedlenia brzm ienia nazwiska, a usunięcie juž nadanej koncöw ki pociągalo wazne konsekwencje natury praw nej. D osw iadczyl tego np. H en ry k Lipniewicz, k tö ry początkow o zapisany zostal jak o G en rik as Lipnevičius. N astępnie w ystąpil z w nioskiem o usunięcie tzw. ugram tycznienia i uzyskal zapis G enrik Lipnevič. G dy jed n ak chcial sprzedač m ieszkanie zaczęto podw ažac jego praw o w tasnosci, gdyž akt sp o rządzony byt n a p oprzednie, a u rzęd y odm aw ialy w ydania potw ierdzenia, iž dok o n al zm ian w brzm ieniu nazwiska66. P odobnej n a tu ry p ro b lem y d o tk n ęly Tadeusza Kleczkowskiego, k tö ry m iat trudnošci z podjęciem srodköw z banku ze względu n a röznice w zapisie nazwiska. W wersji litewskiej, bez ugram atycznienia, brzm ialo ono Tadeus Klečkovski. Powolując się n a praw o do pryw atnosci, zagwarantowane przez Konstytucję, w kwestii pisowni swoich danych osobowych skierowal sprawę do sądu67. Uzasadnial dzialanie tym, že „Ježeli nie obronim y naszych im ion i nazw isk to w odbiorze spolecznym staniem y się Litwinami. D ia m nie w ogöle sporny jest zapis w Konstytucji, že język litewski gwarantuje röw noupraw nienie narodöw, ktöre zamieszkują n a Litwie. Jakie to röw noupraw nienie, kiedy uzywa się tylko jednego języka? Kwestia pisow ni n a­ zwisk jest w pew nym stopniu konsekwencją tego podejšcia. Postronni obserwatorzy m ogą n a Litwie odniešč wrazenie, že wszyscy ludzie n a swiecie byli, są lub b ęd ą Litwinami. Nie möwi się tubow iem : Mickiewicz, Kopernik, Sierakowski (...) tylko Mickevičius, Kopernikas, Sierakauskas”68. Sąd Konstytucyjny, 21 paždziernika 1999 r. orzekl jednak, že stosowanie litewskich zasad pisowni im ion i nazwisk w odniesieniu do mniejszošci narodowych jest zgodne z Ustawą Zasadniczą. Stwierdzil, iž daje to röwne szanse wszystkim obywatelom. Stosowanie pisowni oryginalnej stanowiloby zaš ponoč dyskrym inację pozostalych obywateli, ktörzy jakoby nie potrafiliby przeczytač nazwiska. Sąd uznal jednoczešnie, že przym us wersji litewskiej, obowiązuje tylko w dokum entach oficjalnych. W prywatnej korespondencji czy wewnętrznej dzialalnošci wspölnot narodowych przyjęto, iž m ožna poslugiwac się oryginalnym i im ionam i i nazwiskami69.

66 J. Mincewicz, Co robič, gdy Ala nie ma As’a, „Kurier Wilenski” 12 lutego 1999. 67 (ELTA), Wszyscy są röwni, „Kurier Wilenski”, 14 paždziernika 1999. 68 T. Kleczkowski, Walczyc o swe prawa (wywiad przeprowadzony przez A. Bobryka), „Glos tukowa”, 29 stycznia 2000. Problem znieksztalcania imion i nazwisk dotyczyl nie tylko oby­ wateli RL. Antoni Pluto, obywatel RP, po dwudziestu latach zamieszkiwania na Litwie, odbierając kartę stalego pobytu dostrzegl, iž jego dane zostaly wpisane zgodnie z zasadami pi­ sowni litewskiej. Pomimo podjętej natychmiastowej interwencji, stwierdzono, iž by uzyskač oryginalne brzmienie imienia i nazwiska, muši przejšč procedurę odwolawczą. W. Janczys, Niezrozumiala transformacja imienia i nazwiska Pölaka, „Kurier Wilenski”, 2 lutego 2007. 69 S. Kozlowska, Zgodnie z Konstytucją..., „Kurier Wilenski”, 22 paždziernika 1999; J. J. Ko-

---------

—

------- — —

373 =

Rozdzial VII

Z dužym dystansem do polskich postulatöw podchodzil röwniez prezydent Valdas Adamkus. Stwierdzal on „Kwestia pisowni nazwisk po polsku jest dla m nie po prostu šmieszna. Uparlišm y się i juž. A przeciež tak dužo zostalo w tej sprawie zrobione. (...) M aksymalne rozwiązanie tego problem ų wymaga zmiany konstytucji. Powinno odbyč się ogölnonarodowe referendum . A to przeciež nie jest kwestia kilku dni. Pytanie jednak brzmi, czy potrzebna jest taka skrajnošč? Co by bylo gdyby w Polsce taki problem powstal?”70. Jednakže p o d koniec swej kadencji, wobec prezydenta RP Lechą Kaczynskiego wyrazil o n juž zdecydowanie odm ienną opinię. „Nazwisko jest wlasnošcią i nikt nie m a praw a targnąč się n a tę wlasnosc. Podobnie j ak w Polsce rozstrzygnięto kwestię pisowni nazwisk litewskich, tak w szybkim czasie powinno byč to rozstrzygnięte tež na Litwie”71. Byla to w praktyce deklaracja bardziej wizerunkowa, na užytek polityki zagranicznej, niž faktyczna zapowiedz rozwiązania problemų. Rząd i Sejm rozpatryw aly rozm aite w arianty ustawy o pisowni nazwisk. Nie podejm owano ostatecznie jed n ak wiąžących decyzji72. Pojawialy się rowniež projekty, ktore m ialy zaostrzyč zasady przeksztalcania im ion i nazwisk73. Postulaty polskie

70 71 72

73

mar, Orzech okazal się latwy do zgryzienia, „Gazeta Wilenska”, 23-24 paždziemika 1999. Do wyroku Sądu Konstytucyjnego krytycznie odniosl się posel Jan Sienkiewicz. Wedlug niego zasady pisowni nazwisk powodują naruszenie Konstytucji, gdyž „panstwo wtrąca się w najglębszą prywatną sferę czlowieka i odbiera mu prawo do korzystania z wlasnego imienia i nazwiska”. W tym konteksde prymat ustawy „O języku”, stwierdzal, že „często nosi znamiona terroru językowego wobec mieszkających tu mniejszošci”. L. Dowdo, Tojest terror językowy, „Kurier Wüenski” 26 paždziemika 1999. V. Adamkus, „Jestesmy wspölodpowiedzialni za los Europy” (wywiad przeprowadzony przez A. Borowika), „Kurier Wilenski”, 18-20 wrzesnia 2004. M. Ziarnik, PAP, Adamkus obiecuje nazwiska po polsku, „Nasz Dziennik”, 17 kwietnia 2009. Полъские фамилии: cnop продолжается, „Литовскій Курьеръ”, 3-9 августа 2006; S. Таrasewic, Zaäkceptowano „х”, „q” i „w”, a „s”, „c”, „z”, „z , „6”, J ” wciqž za burtą, „Kurier Wilenski”, 20 kwietnia 2007; J. J. Komar, Polskie nazwiska pisač po polsku, „Gazeta Wyborcza”, 29 maja 2007; W. Masenas, Oryginalne nazwiska w nawiasach - tamanie Konstytucji czy demagogia?, „Kurier Wilenski”, 18 lipca 2007; S. Tarasiewicz, Pisownia nielitewskich na­ zwisk - wciqz więcej pytan niž odpowiedzi, „Kurier Wilenski”, 3 marca 2009; Tenže, Premier popiera pisownię nazwisk w języku mniejszošci narodowych, „Kurier Wilenski”, 24 kwietnia 2009; A. Borowik, „Koniec zabawy w literlandię”, „Kurier Wilenski”, 10 kwietnia 2010. Michal Kleczkowski, ktöry skierowal sprawę pisowni swego nazwiska do Trybunalu Praw Czlowieka stwierdzal w 2007 roku oceniając propozycje dotyczące rozwiązania tej kwestii „litewscy urzędnicy przygotowali takie poprawki, ktore možna odebrač jako gest wkierunku Unii i jej obywateü. Natomiast dla swoich obywateli propozycje litewskiego rządu nie zalatwią nie. Prowadzona jest bowiem polityka przewlekania sprawy pisowni nazwisk. Podejrzewam, že po latach, dla zmylenia będą kolejne nie nie zmieniające propozycje rządu. I tak będzie, až problem pisowni nazwisk umrze šmiercią naturalną i nikomu juž nie będzie się chcialo zmieniač”. M. Kleczkowski, Trzypytania do... (wywiad przeprowadzony przez S. Tarasiewicza), „Kurier Wilenski”, 20 kwietnia 2007. L. Dowdo,}. Mincewicz: „Przepisy te ostatecznie zlituanizują nazwiska”, „Kurier Wilenski”, 12 kwietnia 1997; S .Tarasiewicz, Ana, Gana, oby tylko nie Anna, „Kurier Wilenski”, 11 lipca 2000; J. J. Komar, Pasztet ortograficzny, „Gazeta Wyborcza”, 3 kwietnia 2002; S. Tarasiewicz, Urzędowy będzie obowiqzywal wszędzie i wszystkich?, „Kurier Wilenski”, 12 kwietnia 2007; А Akinczo, Sejm zaaprobowal až dwa projekty ustawy о pisowni nazwisk, „Magazyn Wilenski”, lipiec 2008; T. Ko­

~ 374

-

—

—

—

—

Między deklaracjami a praktyką. Problemy polskiej mniejszošci w swietlepolitykiparistwa litewskiego...

budzify o stry sprzeciw nacjonalistycznych srodow isk litewskich. Przedstawiciele Towarzystwa „Vilnija”, oskaržali wręcz, že jest to praba zm iany alfabetu litewskiego. Jako odpow iedzialną za te dzialania wskazywali AWPL. Nazywali ją jednoczešnie „nieznaczącą” p a rtią 74. Ich postaw a w ynikala p rzed e w szystkim z obaw p rz e d pow strzym aniem pracesöw asym ilacyjnych i podkrešleniem obecnošci ludnošci polskiej w ž y d u publicznym . Częšč poslöw rządzącej partii konserw atyw nej, n a ežele z G intarasem Songailą, w 2010 r. okrešlila jako „zdradę” zgloszony przez rząd liberalny projekt pisowni nazwisk. Oskaržali, iž jest to dzialanie na rzecz zniszczenia systemu języka litewskiego, a naw et asymilacji Litwinöw. Polakom zaš zarzucali, že „dzialają przeciwko językowi litewskiemu, są niczym piąta kolum na”75. W związku z w ielokrotnym i interw encjam i ze strony Rzeczypospolitej, inicjatywam i AWPL, pojawialy się deklaracje o szybkim rozw iązaniu problem ų pisowni nazwisk. Szukając form uly w yjšcia ze sprzecznošci praw nych oraz zobow iązari międzynarodowych, Sejm 11 czerwca 2009 r., pom im o orzeczenia z 1999 r., zwröcil się о ponow ne okrešlenie w ykladni praw a do Sądu Konstytucyjnego76. O rzekl on, 6 listopada 2009 r., iž im iona i nazwiska winny byč pisane zgodnie z zasadami języka litewskiego. Stwierdzono jednoczešnie, že na dalszych, dodatkowych stronach dowodu m ožna dopisač ich oryginalne brzmienie. Zapis w języku m niejszošci uzyskiwal Charakter pom ocniczy, nie m ial jednak znaczenia urzędowego77. N ie zaspokajalo to oczekiwan ludnošci polskiej. Jednoczešnie ze šrodow iska litewskiego wyplynęla fala krytyki. Zwracano uwagę na koszty, ktöre rzekom o m ialy sięgnąč 20 m in Lt. w p rzy p ad k u w prow adzenia tej form uly. N aw et szef M SW R aim undas Palaitis wyražal obawę, iž stworzy to niebezpieczny precedens, gdyž podobne oczekiwanie w edlug niego m ogliby w ysunąč w przyszlošci np. Chinczycy78. Niem niej naležy odnotow ac rowniež slowa poparcia dla Polaköw, litewskiego publicysty Rimvydasa Valatki. O dnosząc się do tej kwestii ocenil on, iž „Litwini są skostnialymi narodow cam i”. Pytai się tež „Dlaczego Sąd Konstytucyjny szydzi z 200 tysięcy naszych obywateli?” Twierdzil, že umožliwienie Polakom stosowania wnazw isku litery „w” zamiast „v” bardziej korzystne jest dla Litwinöw niž mniejszošci, gdyž przez to m ožna „pokazač, iž jestešm y narodem o kulturze europejskiej”79. Politolog walski, Litewskie nazwiska będąjeszcze bardziej litewskie, „Gazeta Wyborcza”, 30 wrzesnia 2009.

74 S. Tarasiewicz, W Sejmie kategoryczny sprzeciw wobec pisowni polskich nazwisk po polsku, „Kurier Wilenski”, 23 stycznia 2009.

75 A. Akinczo, Radykalowie sprzeciwiajq się pisaniu nazwisk po polsku, „Magazyn Wilenski”, luty 2010. 76 Taž, Sąd Konstytucyjny та rozstrzygač röwniei sprawę pisowni polskich nazwisk, „Maga­ zyn Wilenski”, marzec 2009; PAP, Sąd Konstytucyjny rozpatrzy kwestię pisowni polskich na­ zwisk, „Kurier Wilenski”, 12 czerwca 2009. 77 S. Tarasiewicz, Polskie nazwiska mogą bye, ale... nieoficjalnie, „Kurier Wilenski”, 7-9 listo­ pada 2009; J. Wyganowski, Sąd nad nazwiskami, „Trybuna”, 9 listopada 2009; (PAP), Awantury о nazwiska cd., „Trybuna”, 13 listopada 2009. 78 Соб. инф., Поляки оскорблены, „Литовскій Курьеръ”, 12-18 ноября 2009. 79 А. Akinczo, Eurodeputowany Tomaszewski: nadal będziemy walczyc о swoje nazwiska, ----- -----

-------

— 375 ^

Rozdzial VII

Raim undas Lopata ocenial, iž jest to bardziej problem polityczno - psychologiczny, niž prawny. Wyrazal on bowiem wedlug niego przesadną troškę o zachowanie litewskošci. Podobnie uwazal emigracyjny naukowiec Tomas Venclova, ktory stwierdzal, iž w ynikalo to z wieloletniego propagow ania obawy, iž inne narodow osci m ogą zniszczyč Litwę. Stąd lęk przed innym i80. Nawet prem ier Litwy, A ndrius Kubilius, opowiedzial się w pew nym m om encie za oryginalną pisownią nazwisk. Deklarowal „Popieram tych ekspertow języka litewskiego, ktorzy uwažają, že nazwisko osoby jest jego wlasnošcią porownyw alnu do znaku handlowego”81. W ielokrotnie pojaw ial się u przeciwnikow, stosow ania innych niž litewskich zapisow nazwisk, argum ent, iž nie m a m ožliw ošci technicznych w prow adzenia innej pisow ni lub jest ona zbyt kosztowna. Przeczą tem ų dane z korica 2012 r. Jak w ynika z inform acji U rzędu Ewidencji Ludnošci (Gyventojų registro tarnyba) bylo wowczas 8800 osob w ktorych im ionach lub nazwiskach występowaly odstępstwa o d litewskich zasad. Przykladowo to im iona Tadeusz, Ewa, Katarzyna, Joanna, M at­ thew, czy nazwiska Szczerba, Szulc, Leszczynska, Brown. Bylo to przede wszystkim konsekwencją zawierania m alženstw z obywatelam i innych panstw i narodzinam i dzieci z tych związkow. W edlug oceny Europejskiej Fundacji O chrony Praw Czlowieka, sposob zapisywania wspom nianych im ion i nazwisk, czyli užywanie nielitewskich liter, jak tež ich kom binacja lub pow tarzanie „sz”, „rz”, „nn” juž „nie stanowi zagroženia dla paristwowosci litewskiej”82. N iem niej nadal nie wyražano zgody na pow szechne stosowanie tych zasad. Aczkolwiek w m arcu 2013 r. rzudowa grupa robocza przedstawila rekom endacje do um ožliw ienia stosowania im ion i nazwisk w brzm ieniu i zgodnie z pisownią oryginalu83. Kwestia ta odnosila się nie tylko do sfery dokum entow osobistych obywateli i proby wplyw ania n a ich tožsam ošč oraz postrzeganie spoleczne. Podejm ow ano row niež dzialania ingerujące w funkcjonow anie języka polskiego poprzez probę n arzu can ia litew skich wersji nazw isk postaci historycznych. P rzykladem m ože bye przy p ad ek szkoly w Law aryszkach, ležących n a terenie rejonu wilenskiego. Sam orząd n ad al jej w lutym 2007 r. im ię Em ilii Plater. Przedstawiciel rządu zažądal zm iany tej uchwaly, tak by w języku polskim byla row niež litewska wersja „Magazyn Wilenski”, listopad 2009.

80 (ZS), Szkodliwy spor, „Trybuna”, 12 listopada 2009. 81 PAP-KS, Nazwiska po polsku, „Trybuna”, 24 kwietnia 2009. 82 http://pl.delfi.1t/aktualia/litwa/na-litwie-jest-8800-nazwisk-z-nielitewskimi-literami.d? id=60332393#ixzz2Gj6LmW5G

83 http://ru.delfi.lt/news/live/rabochaya-gruppa-familii-nacmenshinstv-v-dokumentah-dolz hny-pisatsya-v-originale.d?id=60854681#ixzz2Mt5VdEfa Zapowiedzi wprowadzenia przez rząd, w sklad ktorego wchodzila AWPL, mozliwosci stosowania oryginalnych imion i na­ zwisk, Vytautas Landsbergis komentowal następująco „Jeszcze zobaezymy, czy im się uda. Wy Polacy, zawsze sobie wyobrazacie, že jestescie najwazniejsi i wszystko kręci się wokol was”. V. Landsbergis, Polska gra slabo (wywiad przeprowadzony przez M. Narbutt), „Rzeczpospohta”, 22-23 grudnia 2012. -

376

......... -

.............................................................................................-

Między deklaracjami a praktyką. Problemy polskiej mniejszošci w swietlepolitykipanstwa litewskiego...

jej nazw iska - Em ilija Pliaterytė. Po odm ow ie skierow al sprawę do W ilenskiego Okręgowego Sądu Adm inistracyjnego. Ten w czerwcu orzekl, iž uchwala sprzeczna jest z ustawą o języku paristwowym 84. Stanowisko to zostalo podtrzym ane röwniez przez NSA85. Polacy odwolali się do Europejskiego T rybunalu Praw Cztowieka. Po wstępnej analizie odm öw il o n jednak, w 2012 r., rozpatrzenia sprawy ze względu n a blędy form alne w niosku86. M ožna przypuszczač, iž rezonans m iędzynarodow y spow odow any ingerencją w zasady stosowania języka polskiego przez narzucanie nazwy wlasnej w brzm ieniu litewskim, byl przyczyną, iž szkole n a Lipöwce w W ilnie, w 2009 r., odm öw iono w ogöle zgodny na nadanie imienia Tadeusza Kosciuszki. By nie spierač się o pisownię nazwisk, samorząd W ilna stwierdzil, iž proponowany bohater nie m a žadnych zaslug dla Litwy oraz nie byl jej obywatelem. Stanowilo to absurdalny zarzut, poniew až w okresie, gdy žyl Kosciuszko Litwa nie byla podm iotem prawa międzynarodowego. Jednoczešnie zwracano uwagę, iž w stolicy funkcjonuje ulica jego im ienia, podczas obchodöw 1000-lecia Litwy odslonięto p o m n ik „Drzewo Jednošci Tysiąclecia”, n a ktö ry m byl w spom niany jako jed n a ze 100 postaci najw ybitniejszych w historii kraju, w ydano tež znaczekpocztow y z jego podobizną. N a decyzję sam orządu m ial jed n ak dūžy wplyw apel Kazim ierasa Garšvy z Towarzystwa „Vilnija”, o nie nadawanie tej nazwy87. N atom iast w 2012 r. Naczelny Sąd A dm inistracyjny uniew ažnil

84 A. Akinczo, Sąd: polska szkola ma nosie imię nie Emilii Plater, a Emilijos Plateritesy „Magazyn Wilenski”, lipiec 2007; W. Masenas, Plater czy Pliaterytė, „Kurier Wilenski”, 1 sierpnia 2007. 85 PAP, Batalia o nazwę szkoly będzie kontynuowana, „Kurier Wilenski”, 16 kwietnia 2008. 86 R. Cytacka, Rada Samorządu Rejonu Wilenskiego przeciwko Litwie, „Kurier Wilenski”, 19 wrzesnia 2008; Bitwa o Emilię, „Trybuna”, 20-21 wrzesnia 2008; http://pl.delfi. lt/aktualia/litwa/trybunal-w-strasburgu-odrzucil-skarge-w-sprawie-szkoly-im-emiliiplater.d?id=59692703 87 J. Dytkowski, Litwini pytąją się o paszport Kosciuszki, „Nasz Dziennik”, 25-26 lipea 2009; S. Tarasiewicz, „Szkola im. Kosciuszki, to sprawapolityczna”, „Kurier Wilenski”, 28 lipea 2009; (LOOK), Kosciuszko non grata, „Trybuna”, 29 lipea 2009; A. Akinczo, Wladze Wilna nie chcą szkoly im. Tadeusza Koiciuszki, „Magazyn Wilenski”, sierpien 2009. Inny Charakter miala kwestia nadania bezimiennej ulicy w Pikieliszkach, prowadzącej do dawnego dworku Jozefą Pilsudskiego, imienia marszalka. Wzbudzilo to zdecydowany sprzeciw litewskich srodowisk nacjonalistycznych. Powodem nie byla kwestia pisowni nazwy ulicy, co podlega sprawdzeniu przez Inspekcję Języka Panstwowego, ale sama osoba patroną. W jednym z programöw radiowych nazwę okrešlono jako „obražliwą”. Pilsudskiego w wielu kom entarzach poröwnywano rowniež do przywödcöw ZSRR i III Rzeszy, co Waldemar Tomaszewski ocenial jako „polityczny analfabetyzm”. Pomimo protestöw, zwlaszcza rządzących konserwatystöw, rada samorządu rejonu wilenskiego, 22 paždziernika 2003 r., podjęla uchwalę w tej sprawie. Za nadaniem imienia Pilsudskiego glosowalo 16 radnych, przeciwko bylo 10, w tym Ryszard Maciejkianiec z PPL. Przedstawiciel rządu zaskaržyl tą decyzję do sądu administracyjnego. W pierwszej instaneji wygrat samorząd, ostateeznie jednak NSA, w czerwcu 2004 r., uchwalę samorządu uniewažnil. Wedlug Tomaszewskiego glöwnym celem sprzeeiwu mialo byc „upokorzenie miejscowej ludnosci”. Wskazywat on rowniež na pewną dwulicowosc polityköw litewskich, ktörzy niejednokrotnie —

377 ^

Rozdzial VII

uchw atę rad y rejonu w ilenskiego nadającej nazw ę Juliana Tuw im a jednej z ulic przecinających kilka wsi w gm inie zujuriskiej. Pow odem m ial byč brak wykazania jego zaslug dla Litwy88. Pisow nia im io n i nazw isk budzila duže em ocje spoleczne. AWPL, jej reprezentanci w rožnych organach wladzy, j ak tež poszczegölni Polacy podejm ow ali szereg dzialan mających n a celu um ožliwienie uzyskania oficjalnego wpisu swoich danych zgodnie z zasadam i i gram atyką języka polskiego. W ten sposöb pragnęli oddziatywac na tožsamošč. Jak zapewne zakladano, w w arunkach litewskich, osoby m ające nazwisko charakterystyczne dla naro d u polskiego, będą m niej podatne na procesy asymilacyjne. Ukazywaloby to röwniez w žyciu spolecznym szerszą obecnošč Polaköw. Kwestię tą Polacy traktow ali takže jako realizację jednego z praw czlowieka, m ozliwosci dziedziczenia nazwiska po przodkach, czy nadania im ienia zgodnego z tradycją języka w ktörym się funkcjonuje. N iektörzy dzialacze polscy jak A rtu r Plokszto, czy Czeslaw Okinczyc, stwierdzali, že zaspokojenie tego p o ­ stulatu nie zm ieni položenia m niejszošci polskiej. Uwazali jednak, iž da to pew ien kom fo rt psychiczny89. Jednoczesnie w edlug pow szechnej opinii, zm niejszalo się nieco zainteresowanie uzyskaniem zm iany w pisu im ienia i nazwiska. W ynikalo to z praktyki žycia, kwestii zatrudnienia, relacji srodowiskowych, zwiększania liczby dokum entöw, ktöre naležaloby wym ienic, stopniowej akceptacji nowych danych. N iem niej Polacy traktow ali uzyskanie takiej mozliwosci, jako niezbędny atrybut tožsam ošci, w azny elem ent žycia spolecznego, Symbol dem okratycznošci panstw a oraz potencjalną szansę w yboru dla každego czlowieka.

3. Zagroženia dla funkcjonow ania osw iaty polskiej Liczba uczniöw w szkolach polskich wzrastala w w yniku procesow dem okratyzacji žycia, rozwoju swiadom osci narodowej, zwiększenia atrakcyjnošci placöwek, kontaktöw z M acierzą i m ožliwošci podejm ow ania studiöw w Rzeczypospolitej. Jednoczesnie po uznaniu niepodleglošci Litwy pojawilo się szereg niekorzystnych czynniköw. W przypadku przedszkoli byla to likwidacja kolchozow, ktöre niejedn o k ro tn ie je utrzym yw aly, proces ograniczania placöw ek podczas zarządzania z okazji polskich šwiąt narodowych skladali kwiaty na grobie matki marszalka i miejscu spoczynku jego serca, jednoczesnie sprzeciwiając się uhonorowaniu jego imieniem ulicy. R. Mickiewicz, „Chcemy Pilsudskiego”, „Kurier Wilenski”, 30 kwietnia 2003; A. Akinczo, Awantura o nie istniejqca ulicę Pilsudskiego^ „Magazyn Wilenski”, maj 2003; J. Podmostko, Obronil przed bolszewikami, „Kurier Wilenski”, 25-27 paždziernika 2003; S. Tarasiewicz, Pilsudskį będzie w Pikieliszkach, „Kurier Wilenski”, 13 listopada 2003; A. Akinczo, Ulica im. Pilsudskiego w Pikieliszkach, „Magazyn Wilenski”, listopad 2003; R. Mickiewicz, Uderzenie w Pilsudskiegoy „Kurier Wilenski”, 17 czerwca 2004; A. Akinczo, Batalii o ulicę Pilsudskiego ciągdalszy, „Magazyn Wilenski”, lipiec 2004. 88 I. Mikulewicz, Formalnay czypoütyczna?, „TygodnikWilenszczyzny” 30 sierpnia-5 wrzesnia 2012. 89 Cz. Okinczyc, Sila przebicia (wywiad przeprowadzony przez A. Bobryka), „Tygodnik Siedlecki”, 6 grudnia 1998; A, Plokszto, Wczorajpo... — 378

-------------------

-------

Między deklaracjami a praktyką. Problemypolskiej mniejszošci w swietlepolitykipanstwa litewskiego...

kom isarycznego w rejonach w ilenskim i solecznickim oraz tw orzenie system u zachęt by dziecko chodzilo do instytucji prow adzących zajęcia w języku litewskim, czy tež przekonanie rodzicöw, iž uczęszczanie d o o šrodka litewskiego zwiększy szanse zyciowe90. Decyzje w tej kwestii podejm ow ano zwlaszcza w pierwszych latach edukacji i wychowania. M iato to jed n ak szersze konsekwencje. Jak szacowano 60 - 70% dzieci uczęszczających do przedszkoli litewskich, kontynuow alo naukę w tym sam ym języku91. Pom im o spolecznych czynnikow zwiększających atrakcyjnošc polskich placöwek edukacyjnych92, niejednokrotnie wskazywano n a ich zty, lub nie spelniający oczekiwan stan techniczny, jak tež przepdnienie93. Samorządy, w ktörych rządzila AWPL, m im o niedoboru srodkowfinansowych, remontowaly, rozbudowywaty lub wznosily nowe obiekty oswiatowe pozyskując fundusze zewnętrzne, w tym z Rzeczypospolitej, glownie przez Stowarzyszenie „W spölnota Polska”94. Pojawialy się jednak form alne 90 J. Podmostko, Radosny reportai ze smętną nutką z rezydencįi hrabiego Golicyna, „Kurier Wilenski”, 6 czerwca 1992; P. Ryngiewicz, Nowych nie otwiera się, istniejqce się zamyka, „Kurier Wilenski”, 10 lipca 1992; A. Dawidowicz, Na krawędzi, „Nasza Gazeta”, 18 sierpnia 1992; J. P., Jesieh smutkiem nieste, „Kurier Wilenski”, 17 listopada 1993; L. Komaiszko, By nie zostač organizacjq prezesöw i wiceprezesöw, „Kurier W ilenski”, 26 stycznia 1994; L. Drozd, Niepotrzebnie zlikwidowano przedszkole, „Kurier Wilenski”, 28 stycznia 1995; Z. Zdanowicz, Nierowne traktowanie, „Stowo Wilenskie”, 24-30 marca 1995; K. Adamowicz, Co zostaje poza progiem przytülnego domu? Czy zawsze ten dom jest przytulny?, „Kurier Wilenski”, 9 grudnia 1995. 91 A. Makowska, Szukač wewnętrznych rezerw, „Gazeta Wilenska”, 25 sierpnia 1999. Na znaczenie procesu wychowania w pierwszych latach žycia w zakresie przyszlych wyboröw, zaröwno edukacyjno-zawodowych jak i w žyciu prywatnym wskazuje Zbigniew Sawinski, ktörystwierdza „Sposöb ujmowania przez ludzi rzeczywistosci - ksztaltowany w początkowej fazie socjalizacji - przesądza w znacznym stopniu o tym, jak potoczą się dalsze losy zyciowe oraz jakie pozycje zajmą w doroslym žyciu”. Z. Sawinski, Nieröwnosci edukacyjne w teoriach struktury spolecznej, „Studia Socjologiczne” 1/2009, s. 98. 92 W początkowym okresie polskiego odrodzenia narodowego, w roku szkolnym 1987/1988 w republice fimkcjonowdy 92 placowki z polskim językiem nauczania. Požniej powstawaly nowe szkoly osiągając w 1992 r. liczbę 130. Aktualnie jest 99 placöwek ošwiatowych. S. Vaitekūnas, Gyventojai, Vilnius 2008, s. 97; Relacja ustna posla Sejmu RL Jözefa Kwiatkowskiego zanotowana przez autora 14 czerwca 2013 r. 93 D. Witkute, Fakty smutnej rzeczywistosci, „Przyjazn”, 13 marca 1990; J. Dzilbo, Rejon wilen­ ski nie stanowi wyjqtku (wywiad przeprowadzony przez K. Adamowicz), „Kurier Wilen­ ski”, 1 marca 1996; A. Makowska, Problemy gospodarcze szköl, „Gazeta Wilenska”, 21 stycz­ nia 1999; X Gieczys, Zrozumiecpo ludzku (wywiad przeprowadzony przez K. Adamowicz), „Kurier Wilenski”, 1 paždziernika 2001. 94 A. Makowska, Problemy się piętrzq, „Gazeta Wilenska”, 20-26 kwietnia 2000; W. Tomaszewski, Razem stanowimy šilę, „Przyjazn”, 4-10 lipca 2002; T. Анджеевски, Школа XXI века, »Литовскій Курьеръ”, 26 февраля-3 марта 2004; R. Markiewicz, Wywalczone gimnazja, zagroione szkoly šrednie (wywiad przeprowadzony przez B. Pietkiewicz), „Kurier Wilenski”, 15 lutego 2007; A. Akinczo, Polska zwiększy dotacje dla szköl polskich na Litwie, „Magazyn Wilenski”, lipiec 2008; S. Tarasiewicz, W odnowionej szkole na Lipöwce powitanie nowego roku szkolnego, „Kurier Wilenski”, 2 wrzesnia 2011. 379 =

Rozdzial VII

i nieform alne tru d n o šci związane z utrzym aniem i rozszerzenienr sieci szkolnej95. O graniczony byl takže w plyw sam orządow n a tw orzenie'now ych placówek oraz wyznaczanie ich kierow nictw a. By pow stala now a szkola niezbędna byla nie tylko uchw ala sam orządu, ale rów niez akceptacja powiatu. W ladze kom unalne ubiegaly się о mozliwosc otw arcia placówki, gdy z inicjatywam i występowali rodzice. Jednak pow iat n iejednokrotnie odm aw ial zgody n a pow stanie nowej szkoly. Przykladem m ogą byč m .in. Bezdany, M ariam pol, Powiewiórka, Zujuny96. D zialania te m ialy na celu ochronę szkolnictw a litewskojęzycznego oraz tw orzenie braku w arunków do ksztalcenia w języku ojczystym. Pewnym utrudnieniem funkcjonowania szkolnictwa byla koniecznošč, przy powolywaniu dyrektorów przedszkoli i szkól początkowych, akceptacji naczelnika powiatu. N atom iast w przypadku placów ek podstawowych i šrednich jeszcze m inistra oswiaty97. Stopniowo w placów kach z polskim językiem nauczania zaczęto coraz w większym stopniu w prow adzac litewski. Dotyczylo to dokum entacji, wszelkich napisów in fo rm acy jn y ch i uroczystošci szkolnych98. P rzede w szystkim je d n a k odnosilo 95 T. Gielažanskiene, Dziwni agitatorzy, „Kurier Wilenski”, 11 lipca 1990; A. Akinczo, Jakich ludzi wychowa szkoia w Wace Trockiej?, „Kurier Wilenski”, 6 wrzesnia 1990; F. Golodowicz, Plamy na owocach oswiaty, „Przyjazn”, 15 wrzesnia 1990; D. Hulewicz, Znikla polska klasa, „Nasza Gazeta”, 15-31 pazdziernika 1990; N. Niezamow, Minql okres euforii, „Kurier Wilenski”, lOlutego 1994; A. Radczenko, A. Pawlowski, Niemieskie podzialy, „Stowo Wilenskie”, 29 marca-4 kwietnia 1996; Oswiadczenie posta na Sejm RL Gabriela Jana Mincewicza (wygloszone z trybuny sejmowej 15.10.1998), „Kurier Wilenski”, 17 pazdzier­ nika 1998; OLA, Podbrodzkie Kosowo na drodze do integracjU „Gazeta Wileriska”, 20 maja 1999; K. Adamowicz, Kurtyna zapadla, „Kurier Wilenski”, 29 maja 1999; J. Mincewicz, Uchwaly i žyde na róznych plaszczyznach (wywiad przeprowadzony przez A. Makowską), „Gazeta Wüenska”, 10 czerwca 1999; H. Gladkowska, Klamka zapadla, „Kurier Wilenski”, 9 pazdziernika 1999; A. Sobolewska, Zmniejszyla się liczba szkól polskich w rejonie trockim, „Kurier Wilenski”, 27 wrzesnia 2007; S. Tarasiewicz, Na Litwie zamykane są polskie szkoly, „Kurier Wilenski”, 28-30 marca 2009. 96 Odezwa konferencji Wilenskiego Oddzialu Rejonowego ZPL do Prezydenta, Sejmu i Rządu Republiki Litewskiej о zaprzestanie lamania przez wladze powiatu wilenskiego obowiqzujqcych norm prawnych w stosmku do mieszkanców osiedla Mariampol rėjom wilenskiego, „Nasza Gazeta”, 3-9 lipca 1997; J. Mincewicz, Polityka niezgodna z pojędem panstwa demokratycznego, „Nasza Gazeta”, 10-16 lipca 1997; Inf. wl., Powtórka z Waki Trockiej, „Nasza Gazeta”, 4-10 wrzesnia 1997; PIK, PAP, Dyskryminacja na Litwie, „Nasz Dziennik”, 24 lipca 1998; R. Maciejkianiec, Niespójnosc strategu i taktyki, „Nasza Gazeta”, 30 lipca-5 sierpnia 1998. 97 W. Tomaszewski, O zagroženiu oswiaty polskiej w rejonie wilenskim, „Magazyn Wi­ lenski”, paždziernik-listopad 1997. 98 J. M arkiewicz, Pròba w yw arda nacišku, „K urier W ilenski”, 24 czerwca 1993; L. Brzozowska, Dzienniki klasowe - po litewsku?, „Kurier Wilenski”, 15 wrzesnia 1994; Z. Zdanowicz, Mer zaskoczony, „Slowo Wilenskie”, 8-14 marca 1996; В. Sosno, Geografìa i historia -po litewsku?, „Kurier Wilenski”, 12 kwietnia 1996; J. J. Komar, Polski tydzieii, „Slowo Wilenskie”, 3-9 maja 1996; 3. Зинкявичюс, „Дело нашего государства-хорошо обучитъ всех граждан Литвы государственному языку”(беседовала Ж. Наумова), „Эхо Литвы”, 2 апреля 1997. Dzialania lokalne podejmowane z inicjatywy kierowników wydzialów oswiaty lub innych organów wladzy, unormowane zostaly 9 kwietnia 1996 r. -

380

■

■ -

Miçdzy deklaracjami a praktyką. Problemy polskiej mniejszošci w swietlepolitykipanstwa litewskiego...

się do języka wykiadowego. Inicjatyw y te zapoczątkow ano w 1992 г. C o kilka lat ponaw iano prôby w prow adzenia w ykladania historii Litwy i geografu po litewsku. Jak wynikalo z wypowiedzi inicjatorôw m ialo byč to początkiem zm ian, a nie tylko docelowym dzialaniem, tym bardziej, že stawiano nawet postulaty calkowitej zmiany języka nauczania99. Inicjatyw y poslôw oraz srodow isk politycznych uzyskaïy tež akceptację m inistra oswiaty i nauki Zigm asa Zinkevičiusa, k tóry w gru d n iu 1996 r. praktycznie zapow iedzial likwidacjç szkolnictw a m niejszošci narodow ych. N a skutek interw encji Kongresu Polaków Litwy, o d wypowiedzi tej odciąl się prem ier Gedim inas Vagnorius100. Postulaty zm iany języka nauczania powadzily faktycznie w dlužszej perspektyw ie czasowej d o u tra ty zasadnošci funkcjonow ania szkol­ nictw a m niejszošci narodow ych. O fìcjalnie ograniczanie zakresu oddzialyw ania języka ojczystego w szkolnictwie uzasadniano potrzebą „integracji” m iodziežy ze spoleczenstwem litewskim101. Prezes Polskiej M acierzy Szkolnej, Jôzef Kwiatkowski, w ty m m echanizm ie dostrzegal jed n ak bardziej zagroženie procesem asymilacji102. N aležy rô w n iez u w zglçdnic, iž litew sk a in te rp re ta c ja w ielu w y d a rzen h isto rycznych o d b ieg a o d polskiej. P rzy k lad e m m o že byč o d m ie n n a o c e n a ro li W lad y sla w a Jagietìy, Jozefą P ilsu d sk ie g o , A rm ii K rajow ej, p rz y n a le ž n o šc i rozporządzeniem ministra Vladislavasa Domarkasa, który wydal zarządzenie nakazujące prowadzenie wszelkiej dokumentacji wewnçtrznej, jak tež napisów informacyjnych, jak np. napisy na drzwiach pracowni, w języku litewskim. Przeciwko temų zaprotestowali poslowie ZPL, ktôrzy uznali, iž jest to naruszenie ustawy „O mniejszošciach”. Uznano jednak, že ich dziatanie jest nie uzasadnione, gdyž decyzja ministra zgodna byla z ustawą „O języku”. Po dalszych interwencjach parlamentarzystów uzyskano opinię, iž mogą byč stosowane polskie napisy jako dodatkowe. Niemniej w wielu placówkach pozostawiono tylko litewskie. B. Sosno, Kolidujqce ze sobq ustawy dotyczą takže szkol­ nictwa, „Kurier Wilenski”, 25 kwietnia 1996; Z. L., Gdzie duch, a gdzie litera, „Kurier Wilenski”, 15 czerwca 1996. 99 L Brzozowska, J. Lisiewicz, Model szkoly polskiej na Litwie, „Kurier Wilenski”, 8 pazdziernika 1992; K. Adamowicz, Polacy wolq pragmatyzm, „Kurier Wilenski”, 31 paždziernika 1995; J. Mincewicz, Od zmiany szyldów, pieczątek - do zmiany języka wykiadowego?, „Kurier Wilenski”, TJ lutego 1996; „W szkolach panstwowych naležy wykladaé wylqcznie po litewsku”, „Kurier Wilenski”, 13 czerwca 1997; BNS, Предлагают обучать нелитовцев только на литовском языке, „Республика”, 17 июня 1997; (ELTA), Narodowcy uwazajq, že geografia i historia w szkolach mniejszošci narodowych majq byč wykladane w języku litewskim, „Kurier Wilenski”, 10 czerwca 1998. 100Premier Republiki Litewskiej, Gedyminas Vagnorius, do przewodniczqcego Rady Programowej Kongresu Polaków na Litwie A. Blaszkiewicza, do przewodniczqcego Zarzqdu Kongresu Polaków na Litwie A. Plokszty, „Kurier Wilenski”, 14 stycznia 1997. Niemniej niespelna dwa lata pózniej, m inister ošwiaty i nauki, Kornelijus Platelis, miai się wyrazic, že ješli nie będzie zmniejszala się liczba placówek z polskim językiem nauczania, będą musialy one zwiększač liczbę przedmiotów prowadzonych w języku litewskim. K. Platelis, Sprostač wymaganiom žydą (wywiad przeprowadzony przez J. Szostakowskiego), „Znad Wilii”, 1-15 pazdziernika 1998. 101 B. Sosno, Integracja, czy jednak asymilacja, „Kurier Wilenski”, 17 kwietnia 1997. 102 Temat najglówniejszy - oswiata, „Kurier Wilenski”, 14 marca 1997. 381 -

Rozdzial VII

pan stw o w ej W iln a, czy tež n a stę p stw u n ii m ięd zy n asz y m i k rä ja m i103. Takie zjaw isk o je s t w ię c p o la ry z a c ją k a n o n ö w zb io ro w ej p a m ię c i104. I n n a w izja d ziejö w m a rö w n ie z sp ec y ficzn y w p fy w n a k w e stie to ž sa m o šc i m lo d z ie ž y polskiej. P ozyskuje o n a je d n e in fo rm ac je o ra z in te rp re ta c je w sw oim šro d o w isk u n a ro d o w y m in n e n a to m ia st m u si p re zen to w a c w szk o ln y m system ie n a u c z a n ia . W 2009 r., 25 p o s lö w Z O , p ro te s to w a lo p rz e c iw k o w y k la d o m h is to ry k ö w z P o lsk i w szk o lac h n a W ilen szczy zn ie. T em a te m sp o tk a n , realizo w an y ch z in ic ja ty w y In s ty tu tu P a m ię c i N a ro d o w ej, b y ly sk u tk i p a k tu R ib b en tro p - M olotow . P arlam en tarzy šci oczekiw ali o d rz ą d u p o d jęcia dzialan w celu „zap o bieženia w trą c a n iu się in sty tu c ji ob cy ch paristw d o system u osw iaty L itw y”. P o d k rešlali jed n o cz ešn ie, iž P olska i L itw a „w rö z n y sp o sö b in terp re tu ją n iek töre k a rty h istorii, chociažby fakt okupacji p rzez Polskę p rz ed 90 laty L itw y w sc h o d n ie j i jej an ek sję”. W k o n se k w e n c ji częšč d y re k to rö w o d w o la lo w y k la d y 105. N ie m n ie j n a le ž y o d n o to w a c rö w n ie z o p in ię T o m asa Venclovy, k tö ry ze z ro z u m ie n ie m p o d c h o d z il d o o d m ie n n y c h o ce n historii, je d n o c z e šn ie w ykazując k ry ty k ę p o staw ek strem isty czn y ch przejaw iających się np. w zrö w n y w an iu O ria Bialego ze sw astyką106. 103 D. Nalenč, T. Nalenčius, Juzefas Pilsudskis. Legendos irfaktai, Vilnius 1991; D. Fikus, Spor 0 wspölnq historię, „Rzeczpospolita”, 17-18 paždziernika 1992; J. Sienkiewicz, Agresywni pölobywatele z AK, „Magazyn Wilenski”, 16-31 lipca 1993; В. Мажейките, Деяниям Армии Крайовой будет дана оценка, „Республика”, 3 августа 1993; В. Кузнецов, Армия Крайова на „скамье подсудимых”, „Эхо Литвы”, 12 октября 1993; А. Бухавяцкас, Армия Крайова: история и современность, „Республика”, 23 августа 1994; Я. Видацки, Независимость-это ответственностьза судьбугосударства (беседовала И. Лемберг), „Эхо Литвы”, 11 ноября 1995; Armija Krajova Lietuvoje, red. A. Bubnys, K. Garšva (gi. red.), E. Gečiauskas et ai., Vilnius-Kaunas 1995; B. Vareikienė, Od konfrontacji do zrozumienia: stosunki polsko-litewskie w podręcznikach szkolnych na Litwie, [w:] Tematy polsko-litewskie, red. R. Traba, Olsztyn 1999, s. 216-225; B. Genzelis, Przemiany stereotypow: Polacy nasi wrogowie, Polacy naši przyjaciele, [w:] Kultūra Litwy i Polski w dziejach. Tožsamošč i wspölistnienie. Materialy Międzynarodowej Konferencji zorganizowanej w dniach 15-17paždziernika 1998, red. J. Wyrozumski, Krakow 2000, s. 188; B. Jankowski, Polacy i Litwini wobec wspölnej przesztošci, „Sprawy Narodowosciowe. Šeria Nowa”, z. 23,2003, s. 107121; Z. Kurcz, Wybrane problemy pogranicza litewsko-polskiego w swietle opinii mieszkancöw Mariampola, [w:] Pogranicza etniczne w Europie. Harmonia i konflikty, red. K. Krzysztofek 1 A. Sadowski, Bialystok 2001, s. 234; M. Austyn, Czy Jagiello przestanie byč zdrajcą, „Nasz Dziennik”, 2 czerwca2009; B. tagowski, Temat litewski - ciągdalszy, „Przegląd”, 28 listopada 2010; T. Bujnicki, Woköl spraw litewskich, „Przegląd”, 19 grudnia 2010. 104 P. Wröblewski, Prawoslawno-bialoruski i katolicko-polski kanon pamięci spolecznej w zbiorowosciach lokalnych Podlasia, [w:] Wobec przesztošci. Pamięč przesztošci jako element kultury wspolczesnej, red. A. Szpocinski, Warszawa 2005, s. 232. 105 (PAP), Irytujqcy IPN, „Trybuna”, 19-20 wrzesnia 2009. Na skutek protestow litewskich, w tym Ministerstwa Oswiaty, ambasador RP Janusz Skolimowski, wyrazil žal z powodu szkolenia, przeprowadzonego bez uzgodnien na szczeblu ministerialnym. (PAP), Ambasa­ dor przeprasza za IPN, „Trybuna”, 23 wrzesnia 2009. 106 T. Venclova, Beprasmė kampanija nepadeda virsti europine tauta, „Lietuvos rytas”, 1993 m. lapkričio 19 d. ^

382

- .............

—

Między deklaracjami a praktykq. Problemy polskiej mniejszošci w swietlepolityki panstwa litewskiego...

Powaznym zagroženiem dla skutecznego funkcjonowaniapolskich placöwekbyty ograniczenia w w ydaw aniu podrçcznikow. Pierwsze decyzje w tej kwestii podjęio M inisterstwo K ultury i Oswiaty w d n iu 27 stycznia 1994 r. Postanow iono wowczas zaprzestač w ydaw ania podrçcznikow z dziesiçciu przedm iotöw dla klas starszych, a zamiast tego przygotowac slowniki polsko-litewskie i rosyjsko-litewskie. W efekcie od IX klasy oprôcz jçzykow ojczystych niem al wszystkie przedm ioty bylyby nauczane po litewsku. U zasadniano to chęcią zwiçkszenia szans edukacyjnych m lodziežy oraz niezbędnym i oszczędnošciam i107. Decyzja ta spotkala siç ze zdecydowanym sprzeciwem polskich parlam entarzystöw oraz wielu organizacji, ktöre w yrazaly obawç, iž stanowi to początek likwidacji oswiaty mniejszošci narodowych. W efekcie ministerstwo oficjalnie wycofalo siç z niej108. Niemniej faktycznie zmniejszono zakres wydawania podrçcznikow, со wyjasniano m .in. brakiem srodkow fm ansow ych109. N iedobôr ksiąžek niezbçdnych do realizacji program ų nauczania, m .in. z chemii, geografii, biologii, h istorii, uznaw any byl za je d e n z najw içkszych pro b lem o w szkolnictwa w jçzyku polskim 110. Jözef Kwiatkowski wskazywat, iž istotnie zm niejszalo to atrakcyjnošč polskich placôwek, tym bardziej, že niejednokrotnie w czasie ksztalcenia wystçpowal pew ien galim atias jçzykowy, gdy w jednym przygotow ane byly materialy, a w drugim prow adzono zajçcia111. Pewnym zagroženiem dla dalszego fimkcjonowania oswiaty polskiej bylo tworzenie systemu szkolnictwa z litewskim wykladowym na terenach zwartego zamieszkiwania Polaköw. W calym kraju szkoly podlegdy pod samorządy. Natomiast na terenie rejonu solecznickiego oraz wilenskiego powiat byl založycielem i organem prowadzącym dla

107 Uchwala kolegium Ministerstwa Kultury i Oswiaty z 27 stycznia 1994 r. O podręcznikach dla szkôl mniejszošci narodowych, „Kurier Wilenski” 17 lutego 1994; R. Mieczkowski, Język polski zagrožony?} „Znad Wilü”, 13-28 lutego 1994. 108 Z. Balcewicz, Со oczekuje szkolę polską na Litwie?, „Kurier Wilenski” 9 lutego 1994; S. Korczynski, Do Ministerstwa Kultury i Oswiaty Do Komitetu Kultury i Oswiaty Sejmu RL. Do Departamentu Narodowosci. Oswiadczenie, „Kurier Wilenski”, 17 lutego 1994; J. Kwiatkowski, Dyskutowali pedagodzy, „Kurier Wilenski”, 5 marca 1994; R. M., Pochopnq decyzję anulowano, „Znad Wilii”, 16-31 marca 1994. 109 L Brzozowska, Nauka bez podrçcznikow?, „Kurier Wilenski”, 4 maja 1995; B. Sosno, Zjakich podrçcznikow będą siç uczyčpolskie dzieci?, „Kurier Wilenski”, 4 grudnia 1997; J. Kwiat­ kowski, Na stražy szkolnictwa polskiego (wywiad przeprowadzony przez A. Makowską), „Gazeta Wïlenska”, 2 lutego 1999; L Žadeikaite, Polskich podrçcznikow coraz mniej (wywiad przeprowadzony przez A. Makowską), „Gazeta Wilenska”, 21 kwietnia 1999; J. Dzilbo, Brakuje anglistôw i podrçcznikow (wywiad przeprowadzony przez A. Makowską), „Gazeta Wi­ lenska”, 31 sierpnia 1999; J. Kwiatkowski, Ziamo odplew oddzielič... (wywiad przeprowa­ dzony przez J. Lisiewicz), „Magazyn Wilenski”, paždziernik 1999; Z. Balcewicz, Klasôwka dla dyplomatôw oraz dzialaczy, „Gazeta Wilenska”, 23 grudnia 1999; Права одинаковые, возможности разные, .Литовскій Курьеръ”, 5-11 апреля 2001; К. Adamowicz, Duch odwolanych decyzji iyje nadal, „Kurier Wilenski”, 13 grudnia 2001; „Нет учебников - нет и учебы”, „Литовскій Курьеръ”, 24-30 января 2002. 110 А. Makowska, Z nadzieją па rozwiqzanie, „Gazeta Wilenska”, 26 listopada 1999. 111 J. Kwiatkowski, Bolesne przeksztalcenia (wywiad przeprowadzony przez A. Bobryka), „Nowe Echo Podlasia”, 22 marca 2002. 383 -

Rozdzial VII

litewskich placówek (oprócz tego že w tym języku funkcjonowafy fówniez samorządowe). Po jego zas likwidacji przeszly one w 2010 r. do gestií Ministerstwa Oswiaty112. N iejednokrotnie szkoly litewskie byfy otw ierane nawet bez uzgodniéñ z lokalnym i wladzam i. Placówki m niejszošci narodow ych, byly niedofinansow ane. Powiatowe uzyskiwaly znacznie korzystniejsze w aru n k i lokalowe, socjalne, bazę sportow ą, system wsparcia ekonom icznego, pom oc m aterialną oraz szereg ulg. Pom im o tego liczba uczniów byla w nich niew ielka113. Przyklad dysproporcji m iędzy szkolam i litewskim i i polskim i przytacza R enata Runiewicz-Jasiñska, która opisuje sytuację w m iejscowosci Kolešniki. W 1999 r. w polskiej placówce uczylo się 162 uczniów, a do nowo oddanego gm achu litewskiej, przeznaczonej día 200 osób, uczęszczalo 3. Po m iesiącu jeden nich przeniósl się tež do szkoly polskiej114. Placówki litewskie na

112 A. Akiñczo, Poseí Narkiewicz: Litwa stosuje podwójne standardy, „Magazyn Wileñski”, paždziernik 2009. Poseí AWPL Jaroslaw Narkiewicz, fakt nieprzekazania szkól powiatowych do gestií samorządow, tylko do ministerstwa uznawal za dyskryminację wladz lokalnych. Dlatego tež występowal z inicjatywami by día wszystkich placówek na danym terenie organem prowadzącym byl samorząd. В. Chikashua, Podwójne standardy Ministerstwa Oswiaty i Nauki Litwy, „Kurier Wileñski”, 26-28 wrzesnia 2009. 113 Prezydium zebrania, Rezolucja zebrania dyrektorów szkól šrednich i dziewięcioletnich rejonu wileñskiego z 20 grudnia 1990, „Kurier Wileñski”, 26 stycznia 1991; Я. Дзилбо, „Денег хватает только на зарплату учителям” (беседовал Ф. Голодович), „Эхо Литвы”, 17 апреля 1997; L. Dowdo, Poslowie z ramienia AWPL - o sytuacji szkolnictwa polskiego, „Kurier Wileñski”, 23 maja 1997; BNS, Недовольны дискриминацией, „Республика”, 24 мая 1997; J. Lisiewicz, Oswiata dzielona na trzy, „Magazyn Wileñski”, maj 1997; M. J., W nowej szkole uczy się 5 uczniów, „Przyjazñ”, 5-11 wrzesnia 1997; K. Adamowicz, А. Makowska, Со nurtuje wiejskq szkolę polskq?, „Kurier Wileñski”, 24 stycznia 1998; J. Sienkiewicz, Nadzieje i zagrozenia (wywiad przeprowadzony przez P. Kolanowskiego i M. Woliejko), „Nasz Dziennik”, 7 kwietnia 1998; L Januszauskiene, Prawa osób róznych narodowosci i poglqdów politycznych w rejonie wileñskim (referat wygloszony w sejmowym Komitecie Praw Czlowieka), „Przyjazñ”, 11-17 lutego 1999; taz, Оптимизм мэра (беседовала Й. Довляшевич), „Литовскій Курьеръ”, 29 апреля-5 мая 1999; W. Chorošcin, Nowypre­ mier, stare problemy, „Gazeta Wileñska”, 17 grudnia 1999; W. Nowak, Litwo, ojczyzno moja, „GazetaWyborcza”, 14-15pazdziernika2000; Oswiadczenieposla na Sejm RL Jana Mincewicza wygloszoneztrybunysejmowej7.03.2002, „Magazyn Wileñski”, marzec2002; Z. Kurcz, Na historycznychpograniczackPolacyna Wilenszczyznie-NiemcynaOpolszczyznie, [w:] Transgranicznosč w perspektywie..., s. 390; J. Mincewicz, Naczelnikpowiatu rozpoczyna natarcie? (wywiad przeprowadzony przez K. Adamowicz), „Kurier Wileñski”, 14-17 lutego 2009. Litewski badacz Gediminas Merkys stwierdzal „konkurencja i tarde pomiędzy dwoma založycielami placówek oswiatowych - administracją naczelnika powiatu, który jest instrumentem wladzy centralnej oraz samorządem lokalnym, podwaza autorytet wladzy centralnej”. G. Merkys, Mokymosi prieinamumas Vilniaus rajono gyventojams, Kaunas 2006, s. 166. 114 R. Runiewicz-Jasiñska, Oswiata polska w niepodleglej Litwie, Lotwie i Estonii w latach 19912001, Vilnius 2003, s. 199. Podczas XIII konferencji oddzialu ZPL rejonu wileñskiego stwierdzono „Polskie dziecko nie znające dostatecznie języka litewskiego, w pierwszych latach nauki traci większošc sil i czasu na poznawanie tego języka, przez со zaniedbuje inne przedmioty, czego nadrobienie w calošd praktycznie juž nie będzie mozliwe. Zdarzają się nawet wypadki, gdy nauczydele uczą dzied w litewskich klasach nie wedhig stosowanego programų”. „Apel do rodziców Polaków”XIII Konferencji Wileñskiego Oddzialu Rejonowego ==-. 384 --------------—

Między deklaracjami a praktyką. Problemy polskiej mniejszošci w éwietle polityki paristwa litewskiego...

swöj rozwöj otrzymywafy wiçksze šrodki niž polskie115. Poset ZPL, Jan Mincewicz, o d m ien n e w aru n k i funkcjonow ania placöw ek okrešlal jako „dyskrym inację”116. W ielokrotnie odnosil się do tej kwestii na fonim Sejmu. Podejm owai tež inicjatywy ustawodawcze, ktôre wyelim inowalyby te dysproporcje, ale bezskutecznie117. Problem em tych szköl bylo w dužym stopniu to, že dzieci nie zawsze w dostatecznym stopniu znaly język nauczania, со negatyw nie odbijalo się n a realizacji procesu edukacyjnego. Jednoczešnie wielu rodzicôw wskazywalo, iž m otywacją do poslania dziecka do takiej placöwki bylo stworzenie korzystniejszych perspektyw w doroslym žyciu118. N iem niej naležy podkrešlič, iž m ialo to w plyw röw niez n a zwiçkszenie zagroženia procesem asymilacji, gdyž placöwki te byly silnie zorientowanie na ksztalcenie w duchu litewskiej tožsam ošci narodowej119. Przykladem može byč konkurs o „Skutkach okupaeji Litwy w schodniej”, czyli W ilenszczyzny przez Polaköw120. N aležy zauwažyč rowniež, iž nauka osöb naležących do m niejszošci ZPL „Polskie dzieci w polskiej szkole”(fragmenty), „Kurier Wilenski”, 19 czerwca 2008.

115 G. J. Mincewicz, Na czym optera się mit o przesladowaniu Litwinôw w Litwie Wschodniej, „Kurier Wilenski”, 25 listopada 1995; P. Ryngiewicz, Nowe szkoly litewskie - w gestii powiatu, „Kurier Wilenski”, 25 czerwca 1997; W trosce o mniejszošci narodowey„Kurier Wilenski”, 28 czerwca 1997; P. Ryngiewicz, W klasach polskich, „Kurier Wilenski”, 2 wrzesnia 1997; J. Mincewicz, Oswiadczenie, „Kurier Wilenski”, 20 kwietnia 2000. 116 BN S, Потки не хотят опитовится, „Республика”, 27 сентября 1996; L. Dowdo, Czy pol­ skie znaczy gorsze?, „Gazeta Wilenska”, 9 wrzesnia 1999; Я. Минцевич, Дискриминация (brak nazwiska osoby przeprowadzającej wywiad), „Литовскій Курьеръ”, 20-26 декабря 2001. 117 J. Bielawska, Frakcja ZPL zglaszaprojekty dokumentôw, „Kurier Wilenski”, 23 czerw­ ca 1995; G. J. Mincewicz, List otwarty, „Kurier Wilenski”, 12 lutego 2000; tenže, Oswiadczenie w sprawie lamania praw mieszkaheow Republiki Litewskiej narodowosci polskiej w dziedzinie oswiaty, [w:] Dokumenty Zw iqzku..., s. 210-213. 118 Z. Lentowicz, Krzyz olanski, „Slowo Wilenskie”, 21-27 kwietnia 1995; S. Krzywicki, Fizyczne znęcanie się nad dzieckiem jest zabronione. A moraine?, „Kurier Wilenski”, 11 pazdziemika 1995; A. Poltawiec, W Gejsiszkach dla 13 uczniôw..., „Przyjažn”, 21-27 lutego 1997. By! to falszywy argu­ ment, gdyž jakwynikazdanychz 2001 r.z 43 polskich szköl šrednich.až 15znalaztosięwsrod50 najlepszych placöwek republiki pod wzglçdem poziomu nauczania języka litewskiego. Rezolucja TVZjazdu AWPL о szkolnictwiepolskim na Litwie, Wilno, 16 czerwca 2001 r., mps, AAWPL. 119 A. Kuzmina, W. Zajączkowska, Szkolapolska czy litewska, „Slowo Wilenskie”, 11-17 sierpnia 1995; J. Kwiatkowski, Co mamy, do czego dąiymy, czego pragniemy?, „Kurier Wilenski”, 31 sierpnia 1996; Redakcja, Polskie szkolnictwo - bogactwem Litwy, „Nasza Gazeta”, 6-12 lutego 1997; B. Sosno, Jedyne wyjscie - praca odpodstaw, „Kurier Wilenski”, 6 listopada 1997. 120 W. Szablowski, Wojny przy granicy, „Gazeta Wyborcza. Dūžy Format”, 1 wrzesnia 2011. Jedna z laureatek, Katarzyna Andruszkiewicz, napisala m.in. „Polska, jako panstwo bliskie Litwie, powinna byla Litwie pomagač, a nie okupowac Wilno i Wilenszczyznç. Tę okupaeję možna nazwac zdradą. (...) skutki okupaeji widac dotychczas. Nawet dziš dužo ludzi nie möwi w języku panstwowym, nazwiska są spolszczone, ale со mnie najbardziej zdziwilo i nawet wstrząsnęlo to, že w niektörych miasteczkach nazwy ulic są pisane po polsku i po litewsku. (...) Wedlug naukowcow, wiçkszosc spolonizowanych ludzi jest prawdziwymi Litwinami. W ciągu dwödi dziesiędoleci Polska zubožyla i wynarodowila litewskie ziemie. Jednym ze skutköw jest zuboženie kultury. (...) Dzisiaj mieszkający w Litwie Wschodniej Litwini z powodu niedbalstwa naszyeh wladz czują się, jakby znöw žyli pod okupaeją (...). =

—

................ ............................... ..........................—

.

—

--------

385

=

Rozdzial VII

w szkolach prow adzonych w języku ojczystym m arginaližuje pöczucie wyobcow ania. W ynika to z tego, iž w znacznie w iększym stophiu m ože ona zaspokajač p o trzeb y w szystkich uczniöw , m inim alizow ane są b ariery językowe, w ystępuje szeroki dostęp do rodzim ej kultury. W tym przypadku, ten typ oswiaty jest więc edukacją wlączającą121. Istotne zmiany w zakresie obnižania rangi języka ojczystego w szkolach z polskim językiem nauczania zostaly podjęte w 1998 r. W nowelizacji ustaw y oswiatowej wprowadzono došč niepokojący mniejszošci zapis, že szkoly z innym niž panstwowy językiem otw iera się n a w niosek zainteresowanych „ješli taka prošba odpow iada realnej potrzebie” (art. 12)122. Stwarzalo to potencjalne zagroženie, wplywu n a proces decyzyjny subiektywnej oceny, pom im o spelnienia obiektywnych w arunköw do otw arcia placöwki. Jako sukees posel AWPL, Jan M incewicz, uznawal jednak w pisanie w ostatniej redakeji, stwierdzenia po slowach, že językiem wykladowym jest litewski, „z wyjątkiem szköl m niejszošci narodow ych”. Obawiano się bowiem, iž b rak tego zapisu doprow adzilby do likwidaeji szkolnictwa polskiego123. Znacznie powažniejsze konsekwencje przynioslo rozporządzenie m inistrą Kornelijusa Platelisa, z 11 grudnia 1998 r., „O organizaeji i przeprowadzaniu egzaminöw m aturalnych w szkolach ogolnoksztalcących Litwy”. W szkolach m niejszošci naro­ dowych, znosilo ono obowiązkową m aturę z języka ojczystego, stwarzając jedynie možliwošč wybrania go jako dodatkowego egzaminu. Decyzja zostala podjęta m im o interw eneji parlam entarzystöw AWPL, zebrania 24773 podpisöw p o d protestem i apeli z e strony rządu RP124. Zniesienie tego egzam inu uzasadniano potrzebą wyröw nania szans mlodziežy, gdyž w szkolach z litewskim językiem nauczania bylo 5 egzaminöw, a w pozostalych o jeden więcej125. N atom iast Polacy wskazywali, iž S. Renca, Polacy w kraju Baltöw, „Tygodnik Solidamošč”, 12 sierpnia 2011.

121 T. Zacharuk, Edukacja wlqczajqca szansą dla wszystkich uczniöw, „Meritum. Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny’, 1/2011, s. 4. Naležy zwröcic uwagę na wyniki badan Henryki Sokolowskiej, ktora na początku pierwszej dekady XX w. ustalila, iž uczniowie szkd: polskich, li­ tewski i rosyjski nie uznawali za języki obee, lecz drugie. Polski byl nie tylko pierwszym (95%), ale rowniež funkcjonalnie dominującym. Natomiast 97% zadeklarowalo, že znajomošč litewskiego oraz potrzeba jego doskonalenia jest obywatelskim obowiązkiem i niezbędnym šrodkiem funkcjonowania w spoleczenstwie. H. Sokotowska, Wielojęzycznošč a umiejętnošci komunikacyjne uczniöw szköl polskich na Litwie, Warszawa-Wilno 2004, s. 86,93,100. 122 Ustawa Republiki Litewskiej O nowelizacji ustawy o oswiacie z 2 lipea 1998 r, nr Vlll-854, „Kurier Wileriski”, 5 sierpnia 1998. 123 Co nowego w szkolnictwie Litwy?, „Kurier Wilenski”, 9 lipea 1998. 124 K. Adamowicz, Egzamin z języka polskiego - drugorzędnym?y „Kurier Wilenski”, 1 grudnia 1998; taž, Cios szkolnictwu polskiemu, „Kurier Wileriski”, 10 lutego 1999; L. Dowdo, Chcemy matury z polskiego, „Gazeta Wileriska”, 10 lutego 1999; J. Kwiatkowski, List towarzyszqcy podpisom, „Kurier Wileriski”, 11 lutego 1999. Naležy podkrešlič, iž 19 lutego 1999 r., podezas pobytu w Wilnie prezydenta RP Aleksandra Kwašniewskiego, prezydent RL Valdas Adam­ kus, zadeklarowal, iž język polski zostanie przywröcony jako przedmiot maturalny, na dotychczasowych zasadach. JAKO, Przylecial prezydent, „Gazeta Wileriska”, 20-21 lutego 1999. 125A. B. Kosinskienė, Przygotowania do reformy trwajq (wywiad przeprowadzony przez — 386

- ........................

-....... .......... .........

—

Między deklaracjami a praktyką. Problemy polskiej mniejszošci w šwietlepolityki panstwa litewskiego...

zmiana ta jest zmniejszeniem rangi przedm iotu i negatywnie može wpfynąč w pewnej perspektywie czasowej n a poziom znajom ošci języka ojczystego126. Kolejnym zagroženiem bylo zarządzenie m in istrą osw iaty z 4 lutego 1999 r. okrešlające w aru n k i likwidacji lub obnižania szczebla nauczania dla szköl z niewielką liczbą uczniöw. D otyczylo ono je d n a k w ylącznie placöw ek z in n y m niž litewski językiem wykladow ym 127. Dzialacze polscy wyrazali obawę, iž stopniowo d o p ro w ad zi to do likw idacji polskiego szkolnictw a, zw laszcza p o za zw artym obszarem zam ieszkiw ania Polaköw 128. P odobny Charakter m iala uchw ala rządu z 12 m arca 2008 r. zwiększająca m inim alne liczby uczniöw w klasach. W początkowych m ialo byč co najm niej 8 osöb, w V -X 10, X I-X II 12. Jak ocenial posel M incewicz, tylko w przypadku klas początkowych, stanowilo to zagroženie dalszego funkcjonow ania ok. 30% z nich w polskich szkolach129. W efekcie w ylącznie n a terenie rejonu wilenskiego zlikwidowano 45 klas i 4 szkoly. Pom im o dopuszczenia uchwalą rządową 26 sierpnia 2009 r. odstępstw wobec szköl polskich i litewskich na W ilenszczyznie do 2 osöb ponižej normy, sam orząd rejonu wilenskiego zm uszony byl zam knąč kolejnych 107 klas. Jan M incew icz wskazywal jednoczešnie, že w placöwkach prowadzonych przez powiat norm y te nie byly przestrzegane. Przykladowo A. Makowską), „Gazeta Wilenska”, 19 stycznia 1999.

126 A. Makowska, Matura bezjęzyka?, „Gazeta Wilenska”, 20 stycznia 1999; Cz. Dawidowicz, Zle rozwiqzanie (wywiad przeprowadzony przez R. Widtmann), „Gazeta Wilenska”, 21 stycznia 1999; Rezolucja IV Zjazdu AWPL o szkolnictwie... Naležy zwröcic röwniez uwagę na wypowiedz Remigijusa Motuzasa, dyrektora Departamentu Mniejszošci Narodowych, ktöry po spotkaniu z prezydentem Valdasem Adamkusem stwierdzil „szef panstwa zdaje sobie sprawę z tego, že zamieszkali na Litwie Polacy, Rosjanie, Žydzi, Bialorusini czują się zagroženi asymilacją i mają podstawy do obaw. Decyzja Ministerstwa Oswiaty i Nauki RL o skrešleniu egzaminu z języka ojczystego z listy obowiązkowych na maturze oraz zmniejszenie finansowania audycji mniejszošci narodowych w panstwowej telewizji i radiu są ku temų podstawą”. A. Makowska, Z prezydentem oproblemach szköl, „Gazeta Wilenska”, 23-24 stycznia 1999. 127Reforma narzędziem likwidacji? (oswiadczenie posla na Sejm RL G. J. Mincewicza wygloszone z trybuny sejmowej 12.10.99), „Kurier Wilenski”, 14 pazdziernika 1999. 128 K. Adamowicz, Szczere rodaköw rozmowy, „Kurier Wilenski”, 2 grudnia 1999. Politykę wladz wobec szkolnictwa polskiego, rodzącą zagroženie jego dalszego funkcjonowania krytycznie ocenili delegad III Zjazdu AWPL. Stwierdzano, že w okresie wladzy radzieckiej „na rožne sposoby walczono z ošwiatą w języku polskim. Nie ukrywano dąženia, by dzieci z polskich rodzin uczyly się nie w języku ojczystym, lecz w szkolach rosyjskich. Jednak nigdy nie posuwano się do tak drastycznych metod, jak w czasach obecnych. Szkoly polskie, jak i wszystkie inne, byly calkowicie zaopatrzone w podręczniki w języku ojczystym, a sam język ojczysty w szkolach polskich, podobnie jak w innych, byl przedmiotem zasadniczym z obowiązującym egzaminem maturalnym. Nie zdarzalo się, aby szkoly o rožnych językach wyldadowych byly niejednakowo finansowane, aby w szkolach mniejszošci narodowych pröbowano wprowadzic wykladanie w innym języku. Režim komunistyczny nie stosowal takich antydemokratycznych metod w walce ze szkolnictwem polskim, jakie stosuje się obecnie”. Rezolucja III Zjazdu AWPL O szkolnictwie polskim na Litwie, Wilno 20 czerwca 1999 r, mps, AAWPL. 129 J. Mincewicz, Trzypytania do... (wywiad przeprowadzony przez K. Adamowicz), „Kurier Wilenski”, 9 wrzešnia 2008. 387 =

Rozdzial VII

w Bujwidzach w zerowce bylo jedno dziecko, w I klasie - 3, II - 2, III - 1 , IV - 2130. D odatkow ym u trudnieniem byl od w rzešnia 2009 r. zakaz wykorzystywania subw encji ošwiatowej tzw. „koszyczka ucznia”, n a w spieranie innych szkol niž tej do ktorej uczęszczal dany uczen. Wczešniej praktyką bylo, iž częšč šrodkow z vviększych placow ek przeznaczano n a m niejsze131. W ielokrotnie przedstawiciele wladz i rozmaitych šrodowisk politycznych uzasadniali koniecznošč zvviększania nauczania liczby przedm iotow po litewsku, potrzebą w zrostu szans žyciovvych m lodziežy poprzez lepsze poznanie języka panstwowego. M it o niskim poziom ie ksztaicenia w zakresie tego przedm iotu w szkolach polskich zostal obalony w 2001 r. W tym roku po raz pienvszy egzam in m aturalny byl rownoczešnie egzam inem vvstępnym n a uczelnie vvyžsze. Języka litewskiego nie zdalo 5% abiturientow szkol polskich i 16,5% litew skich132. O dobrej jakošci nauczania w polskich placow kach šwiadczy wysoki w skažnik w stępow ania n a studia, ktory tylko w latach 1994 - 2011, wzrosl z 41,4% do 72%, przy czym najlepszym rokiem byl 2008, gdy 79,8% absolwentow zostalo studentam i wyžszych uczelni133. Interesujące dane przytaczal Gediminas Merkys, ktory w badaniach realizowanych na terenie rejonu vvilenskiego wykazal, iž pošrod uczniow m niejszošci narodowych, swoją znajom ošč litewskiego najgorzej oceniali ei, ktorzy uczęszczali do placowek litewskich134. Nauczyciele z tych szkol, niejednokrotnie rovvniež stvvierdzali, iž ich

130 J. Mincewicz, Rząd„rozstrzygnąl”problemy polskiego szkolnictwa... (wywiad przeprowadzony przez R. Mickiewicza), „Kurier Wilenski”, 29-31 sierpnia 2009.

131 A. Sobolewska, Przyszla kolej na ošwiatę, „Kurier Wilenski”, 7 sierpnia 2009. 132 A. Akinczo, Polscy maturzyšci znająjęzyk litewski lepiej niž Litwinit „Magazyn Wilenski”, lipiec 2001. Posel JaroslawNarkiewicz, wskazywal, iž vviele uwagi rozmaite šrodowiska pošwięcaly kwestii zvviększenia zakresu oddzialywania litewskiej mowy w polskich placowkach. „Przy tym absolutnie nie mowi się o podniesieniu jakošci poslugiwania się językiem litewskim wšrod Litwinow - tych dla ktorych to ojezysty. Absolutnie malo pošwięca się czasu przeanalizowaniu tego, jak podwyžszyč jego poziom w szkolach z litewskim języ­ kiem nauczania. Odnosi się wraženie, že glownym zadaniem rządzących jest nauezenie ję­ zyka litewskiego nielitwinow, jak byšmy w ogole nie znali tego języka. To pokazuje krotkowzrocznošč wladzy i oczekiwanie zadowolenia z uraženia innych”. Я. Наркевич, Властъ довольна, когда ущемляет слабых (беседовала Н. Грихачева),,Литовскій Курьеръ”, 27 июня-1 июля 2012. 133 J. Lisiewicz, Ciągle na warcie, „Magazyn Wilenski”, kvvieden 2008; Relacja ustna Krystyny Dzieržynskiej z Polskiej Macierzy Szkolnej zanotowana przez autora 14 czerwca 2013 r. W polskich szkolach przywiązywano wagę nie tylko do realizowania programų szkolnego na wysokim poziomie, ale rowniež szerokiego rozwoju osobowego dzieci. Prowadzono vviele zajęč pozalekcyjnych, aktywnie uczestniczono w rozmaitych olimpiadach i konkursach. W zdecydovvanej vviększošci szkol dzialždy kolka przedmiotovve, folklorystyczne, taneezne, teatrzyki amatorskie, zespoly sportovve. Podejmovvano szereg dzialan wspierających rozvvoj tožsamošci narodovvej i otvvierających na vvielokulturovvošč. R. Runiewicz-Jasinska, Ošwiatapolska..., s. 197; D. Javvorska, Tožsamošč narodowa na pograniezu. Poczucie tožsamošci narodowej w narracjach uczniow, rodzicow i nauczycieli szkol polskich na Litwie, Torun 2012, s. 228-234,256-261. 134 G. Merkys, Mokymosi prieinamumas..., s. 82. Naležy zvvrdcič uwagę, že podezas =

3 8 8

.............

Między deklaracjami a praktyką. Problemy polskiej mniejszošci w swietlepolitykipaAstwa litewskiego...

uczniowie narodowosci polskiej, mają problem y ze znajomošcią języka panstwowego. W związku z tym organizowane byly dla nich dodatkowe zajęcia. Jednoczešnie bylo to u tru d n ien iem w dobrym opanow aniu program ų nauczania135. Jak ocenial Jan Sienkiewicz „nie o znajom ošč języka tu chodzi, lecz o to, by ja k najszybciej litewskich Polakow wynarodowic. Pozbawic ich wlasnej tožsamošci, wcale się nie troszcząc o to, jaki požytek przyniesie im tožsam ošč nowa. Albo raczej n a ile im zaszkodzi”136. N atom iast Jan M incew icz zauwazyl, iž z okresu radzieckiego „m it о przewadze i zaletach dla Polakow uczących się w szkole rosyjskiej zostal sztucznie zastąpiony now ym m item o przewažających atutach szkoly litewskiej”137. Powazne zaniepokojenie w srod Polakow wzbudzily rowniez „Založenia Oswiaty M niejszošci Narodowych”, przedstaw ione przez m inistrą Algirdasa M onkevičiusa. Zostaly one zatwierdzone 16 stycznia 2002 r. O debrano je jako obniženie standardu praw i zagroženie dla dalszego funkcjonow ania m niejszošci narodowych. W „Zloženiach” przyjęto bow iem , iž dla klas XI-XII, nie b ęd ą tlum aczone podręczniki, radę szkoly pozbaw iano w plyw u n a decyzję о przeprow adzanie egzam inu z ję ­ zyka ojczystego, со m ialo byč wylącznie kom petencją uczniow 138. Przeciwko tym zm ianom wystąpilo 23 parlam entarzystöw. Zwracali oni uwagę, že zm iany „noszą dyskrym inacyjny charakter”139. Naležy zauwazyc, iž w efekcie ksztaltowala się nienarady w Ministerstwie Ošwiaty, 10 listopada 2011 r., częšč dyrektorow litewskich szk61 postulowalo by placowki ze znaczącym udzialem uczniow rožnych narodowošci otrzymaiy status ksztalcących mniejszošci narodowe. Wnioskowali rowniež by ministerstwo opracowalo metodykę lepszego nauczania języka litewskiego uczniow dla ktorych litewski nie jest ojczystym. E. Szalkowska, „Mniejszošci narodowe muszą się zasymilowac”, „Kurier Wilenski”, 11 listopada 2011. 1351. Kolosowska, Otwarte drzwi nowego tysiąclecia, „Gazeta Wilenska”, 5 listopada 1999; A. Makowska, Komplikujące ulatwienie, „Gazeta Wilenska”, 27 kwietnia-3 maja 2000. 136 J. Sienkiewicz, Chcecie polskiego, no to go macie..., „Kurier Wilenski”, 16-18 czerwca 2007. Jak twierdzila Dorota Jaworska „Szkola litewska dla dziecka z polskiej rodziny to zmagania z doswiadczanym w obcym srodowisku poczuciem nieadekwatnošci, odrzuceniem lub poczuciem nižszej wartosci”. D. Jaworska, Tožsamošč narodowa..., s. 211. 137 J. Mincewicz, Konkurencyjna szkola polska, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 13-19 czerwca 2013. 138Tenže, List otwarty, „Magazyn Wilenski”, luty 2002; P. Kobak, M usimy się bronič, „Kurier Wilenski”, 14 marca 2002. 139 Inf. wl., Wymuszony krok, „Kurier Wilenski”, 26 lutego 2002; Школьные годы чудесные, „Ли­ товскій Курьеръ”, 21-27 марта 2002; Minister А. Monkevičius, na stawiane zarzuty odpowiadal, že zwiększanie zakresu nauczania w języku panstwowym, ma na celu ulatwienie procesu „integracji do žycia kraju”. Stanowilo to rzekomo wyraz troški, by uczniowie mieli r6wne szanse z absolwentami litewskich placöwek w ubieganiu się o wstąpienie na studia. Polemizowano jednak z nim, iž wprowadzenie nauczania po litewsku w ostatnich klasach spowoduje zmniejszenie atrakcyjnošci szkoly polskiej i byč može wplynie na decyzję mlodziežy by naukę od ražu rozpoczynač w placöwkach litewskich. Pose! A. Plokszto pytai wręcz, czy te „Založenia”, nie są „zemstą”, za to, iž absolwenci szköl polskich lepiej zdają egzaminy z litewskiego i mają wyžsze wskazniki wstępowania na studia. K. Adamowicz, BNS, PAP, Nie uszczupla, lecz integruje, „Kurier Wilenski”, 22 lutego 2002; Польские школы обеспокоены качеством обучения, .Ли­ товскій Курьеръ”, 28 февраля-6 марта 2002; М. Ikonowicz, W Wilniejak w domu, „Przegląd”, — -

-

•

--

~

389 =

Rozdzial V il

typowa sytuacja, gdy nauczanie form alnie odbywalo siç po polsku; ale podrçczniki niezbçdne do nauki byly po litewsku. A rtur Plokszto okrèslal decyzjç m inisterstw a jako „antym niejszosciowe tendencje >14°. N atom iast Jan M incewicz posun^l siç do stwierdzenia, iz n a praw o i m niejszosci narodow e „cynicznie spluniçto”140141. Ponad 3 tys. osôb wziçlo rôwniez udzial w wiecu protestacyjnym zorganizowanym przez AW PL, 15 m arca 2002 r., p rz ed gm achem S ejm u142. W edlug opinii W aldem ara Tomaszewskiego, przyniôsl on efekt о tyle, ze m inister odw olal wydane 14 m arca zarz^dzenie zwiçkszaj^ce m inim aln^ liczbç uczniôw w klasach m niejszosci narodowych143. Kilka miesiçcy pôzniej przedstaw iony zostal jednak projekt ustaw y о oswiacie w ktôrym kompetencje do prowadzenia zajçc w okreslonym jçzyku przekazywano do samorz^dôw. Tracilaby m oc dotychczasowa formula, gdy decydowala о tym odpowiednia liczba wnioskôw zlozona przez rodzicôw. Ponadto przewidziano nauczanie historii i geografii od V klasy wyl^cznie po litewsku. Spolecznosc polska odbieraj^c to jak o zagrozenie dla osw iaty narodow ej, z inicjatyw y ZPL, Polskiej M acierzy Szkolnej i AWPL zebrala 51527 podpisôw p o d alternatyw nym projektem poslôw J. M incewicza i W. Tomaszewskiego, daj^cego gwarancje dalszego funkcjonow ania polskich placowek. Byla to swoista form a protestu, gdyz Sejm nie byl zobowi^zany do rozpatryw anie tego typu inicjatywy144. N iem niej dzialania odniosly skutek, gdyz 23 stycznia 2003 r., do Sejmu wplyn^l nowy projekt ustawy zaspokajaj^cy oczekiwania Polakow. Pozostawiono w nim rozwi^zanie о otwieraniu klas i szköl w danym jçzyku na zyczenie rodzicôw. Natom iast zam iast w ym ieniania obowi^zkowego nauczania historii i geografii p o litewsku um ieszczono zapis, iz poszczegôlne przedm ioty m og^ byc nauczane w jçzyku panstwowym jesli bçd^ о to wnioskowali rodzice145. Uzyskano tez zwiçkszenie о 10% subwencji dla szköl m niejszosci146. Po pewnych zmianach, od lipca 2011 r., wskaznik 11 marca 2002; K. Adamowicz, Nie pozostanie bez echa, „Kurier Wilenski”, 15 marca 2002.

140 Inf. wl., Zachowac status quo, „Kurier Wilenski”, 25 stycznia 2002. 141 G. J. Mincewicz, List otwarty... 142 K. Adamowicz, Akcja wymuszona, „Kurier Wilenski”, 16-18 marca 2002; P. K., PAP, Polski wiec przed litewskim Sejmem, „Rzeczpospolita”, 16 marca 2002; T. Andrzejewski, „Nie damy pogrzesc mowy”..., „Przyjazn”, 21-27 marca 2002. 143 R Kobak, Konsolidacja Polakow, „Kurier Wilenski”, 19 marca 2002. 144 Podpisy utnq wszelkie spekulacje, „Kurier Wilenski”, 12-14 pazdziernika 2002; L. Dowdo, Skladajqc podpis bronimy naszych praw, „Magazyn Wilenski”, pazdziernik 2002; Права национальных меньшинств ограничиваются?, „Экспресс неделя”, 28 ноября 2002; J. Mincewicz, Wysilki „Vilniji” udaremniono (wywiad przeprowadzony przez K. Adamo­ wicz), „Kurier Wilenski”, 6 grudnia 2002; Поляки собрали 50 тусяч подписей, „Экспресс • неделя”, 12 декабря 2002; BNS, Добивающиеся благосклонности Сейма представители польских организаций собрали 50 туе. подписей, „Республика”, 19 декабря 2002. 145 J. Lewicki, Wysilek nie poszedl na marne, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 30 stycznia-5 lutego 2003. 146J. Kwiatkowski, Lata zapewnienia gwarancji prawnych (wywiad przeprowadzony przez K. Adamowicz), „Kurier Wilenski”, 13-15 grudnia 2003. = 390 ■ .........

Miçdzy deklaracjami a praktykq. Problemy polskiej mniejszosci w swietlepolitykipanstwa litewskiego ...

ten w ynosil 20%. W ediug ocen specjalistôw, uwzglçdniaj^c specyfikç szkôl m niej­ szosci narodowych, nizsz$ liczbç uczniôw i wiçksze wydatki np. n a podrçczniki, by subwencja zaspokajala potrzeby w inna ona wzrosirçc о 30% w szkolach m iejskich i 40% w wiejskich147. By zwiçkszyc znaczenie jçzyka litewskiego w szkolnictwie mniejszosci narodowych planow ano o d 2007 r. ujednolicenie egzam inu m aturalnego z tego przedm iotu we wszystkich typach szkôl. W ywolalo to zaniepokojenie m niejszosci polskiej. W skazywano, iz jest to nieupraw nione dzialanie, gdyz nauczanie odbywalo siç w ediug rôznych program ôw i w odm iennym wym iarze czasu. O gôlna rôznica w klasach I - X w ynosila 26 godzin tygodniowo. Polska M acierz Szkolna uznala Ц decyzjç za niedopuszczaln^ oraz zm ierzaj^c^ do ograniczenia funkcjonow ania osw iaty polskiej148. ZPL, AWPL, PMS wskazywaty rôwniez, ze s$ to „zam ierzone dzialania skierow ane w konsekw encji n a u tru d n ien ie znacznej liczbie absolw entôw szkôl polskich podjçcia nauki n a wyzszych uczelniach Litwy”149. N ow a re d ak cja u staw y „ 0 osw iacie” z 17 m arc a 2011 r., w yw olala zyw iolow ^ falç p ro testô w sp o teczn o sci polskiej, k tô ra o d eb rala щ jako og ran iczen ie sta n d a rd u praw, zagrozenie d la dalszego fu n k cjo n o w an ia szkolnictw a polskiego i fo rm ç d y sk ry m in acji150. P rzew idyw ala o n a w p ro w ad zen ie w ty m sam ym ro k u n au c zan ia p o litew sku h isto rii, geografii i w iedzy о sw iecie. O d 2013 r. w d razan o ujed n o licony egzam in m atu ra ln y z jçzyka litew skiego d la w szystkich ty p ô w szkôl. P rzyjçto tez zalozenia optym alizacji placôw ek osw iatow ych. G d y w jed n ej m iejscow osci zn ajdow aly siç szkoly litew skie i m n iejszo sci n a r o d o ­ w ych, w p rz y p a d k u m alej liczby uczniôw , n iezalezn ie o d tego czy w içcej byto ich w litew skiej placôw ce czy in n ej, l^czone o n e m iaty byc w litew sku. P olacy zeb rali p o n a d 60 tys. p o d p isô w p o d p ro te ste m przeciw ko u ch w alen iu now ej ustaw y. N ie zo stalo to je d n a k u w z g lç d n io n e i w eszta o n a w zycie151. O soby,

147 J. Mincewicz, Rzqd „rozstrzygnql”...; E. Kuzborska, Sytuacjaprawna..., s. 214. 148J. Kwiatkowski, Oswiadczeniewsprawieprôb ograniczaniafunkcjonowania szkolnictwa polskiegOy „Kurier Wilenski”, 6 kwietnia 2006. 149 M. Mackiewicz, W. Tomaszewski, J. Kwiatkowski, Oswiadczenie, „Kurier Wilenski”, 20 wrzesnia 2007.

150 Nalezy tu zwrôcic uwagç na odimemrç opiniç bylego ambasadora, Jana Widackiego, ktôry stwierdzil, iz ustawa oswiatowa nie dyskryminuje mniejszosci, a pewne jej niedostatki wynikaj^ z braku dialogu. Я. Видацкий, В плане образования поляков не дискримини­ руют (беседовал кореспондент BNS), .Литовскій Курьеръ”, 15-21 сентября 2011. 151 R. Mickiewicz, Konferencja AWPL - ,Wspôlnie osiqgniemy jeszcze wiçcej!”, „Kurier Wi­ lenski”, 31 grudnia 2010-3 stycznia 2011; Президент, услышьте своих граждан!, „Ли­ товскій Курьеръ”, 31 марта-6 апреля 2011; В. Ольжич, Литовская коса на польский камень, „Литовскій Курьерь”, 28 апреля-4 мая 2011; Остановить дискриминацию, .Литовскій Курьерь”, 16-22 июня 2011; М. Шейбак, Власть против родителей (бе­ седовал В. Кос), .Литовскій Курьерь”, 30 июня-6 июля 2011. Oceniaj^c praktyczny wymiar zmian wprowadzanych przez now$ redakcjç ustawy, posel AWPL, Jaroslaw Narkiewicz stwierdzal, iz oznacza ona „likwidacjç zagwarantowanej dzis ustawowo mozliwosci ---------= = = = = —

-------

--

----------- 391 =

Rozdzial VII

k tó re p o sca le n iu placów ek, chciafyby n a d a l ucz?szczac d o szkoly polskiej, m u sialy p o d j^ c d ec y zjf о d o jezd z an iu do dalszych m iej'scow osci. Tego ty p u sytuacja w i^ze si? je d n a k z k o sztam i finansow ym i, czasow ym i, co ogranicza m ozliw osc d o d atkow ej n auki, zajm ow ania si? o b ow i^zkam i d o m o w y m i czy w y p o c zy n k iem 152. Polacy podejm ow ali protesty, l^cznie ze strajkiem szkolnym, 2 wrzesnia 2011 r., w którym wzi?lo udzial 90% uczniów szkól polskich, równiez w pózniejszym czasie, domagaj^c si? uchylenia ustawy, gdyz jak stwierdzali sluzyla ona jedynie procesowi w ynaradaw iania dzieci i m lodziezy153. Zm iany te wywolaly takze inter wencj? pre­ m ierà D onalda Tuska154. Niem niej nalezy zwrócic uwag? n a w ypow iedz jednego z inicjatorów zm ian w ustawie oswiatowej, posta Algisa Caplinskasa, z której wynika, iz dokonane ograniczenie zakresu funkcjonow ania j?zyka ojczystego w polskich szkotach nie zostalo zakonczone tym aktem . Stwierdzil o n „jestem przekonany, ksztatcenia si? wj?zyku polskim od pierwszej klasy do 12 (...). Nauczyciel Polaknie b?dzie si? miai prawa odezwac po polsku do swoich uczniów. Cala lekcja b?dzie si? odbywala po litewsku. Owszem, dzieci b?d$ mówily po polsku podczas przerwy, równiez niektóre przedmioty b?d^ nadal wykladane po polsku. Jednak mozemy sobie wyobrazic, ze taka sy­ tuacja b?dzie tylko tymczasowa, gdyz cz?sc litewskich polityków domaga si?, aby wszystkie przedmioty byly wykladane po litewsku”. R. Mickiewicz, Polskie szkoly zagrozone na Litwie, „Rzeczpospolita”, 18 czerwca 2010. 152 E. Lesniak-Berek, Reforma edukacji - mozliwosci i bariery edukacyjne z perspektywy osób zagrozonych wykluczeniem spolecznym, [w:] Praca socjalna ipolityka spoleczna. Obszary wspóldzialania wobec wykluczenia spolecznego, red. К Marzec-Holka, A. Rutkowska, M. Joachimowska, Bydgoszcz 2008, s. 128. 153 A. Filipiak, В. T. Wielinski, Strajk szkolny, „Gazeta Wyborcza”, 3-4 wrzesnia 2011; R. Mic­ kiewicz, Polskie szkoly na Litwie rozpoczgly strajk, „Kurier Wilenski”, 3-4 wrzesnia 2011; В. Кос, Бунт обреченных, „Литовскій Курьеръ”, 8-14 сентября 2011; Z. Zdanowicz, „Nie damypogrzesc mowy!”, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 8-14 wrzesnia 2011; A. Filipiak, Polacy znów protestowali na Litwie, „Gazeta Wyborcza”, 24-25 wrzesnia 2011; Z. Zdano­ wicz, Otwarta lekcja wychowania obywatelskiego, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 29 wrzesnia-5 pazdziernika 2011; С. Городов, Митинг « п о л и т и к а н о в » , »Литовскій Курьеръ”, 29 сентября-5 октября 2011; R. Mickiewicz, Polacy mówiq „Nie”polityce lituanizacji, „Kurier Wilenski”, 20 marca 2012; H. Грихачева, A. Фролова, A. Иванов, Хорошие дети найдут силы защититъ язык своих дедов и родителей, „Литовскій Курьеръ”, 22-28 марта 2012; Z. Zdanowicz, Wyrazjednosci i solidarnosci, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 22-28 marca 2012; Uchwala XVIII konferencji oddzialu ZPL rejonu wilenskiego „Polskie dziecko w polskiej szkole”, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 13-19 czerwca 2013; http://pl.deffi. lt/aktualia/litwa/rodzice-uczniow-ze-szkol-polskich-zaskarzyli-do-sadu-reforme-oswiatowa.d ?id=60794339#ixzz2MZCoYeOb Odnosz^c si? do przyj?cia nowej ustawy prezes ZPL, posel AWPL, Michal Mackiewicz stwierdzal ,,to jeszcze bardziej zorganizowalo Polaków na Li­ twie. Во nic Polaków tak nie l^czy, jak wspólne zagrozenia. Pojawily si? nowe organizacje - Forum Rodziców Szkól Polskich, komitety strajkowe. Czy tego chcieli autorzy reformy? Raczej skutekbyl odwrotny od zamierzonego. (...) Co si? tyczy tej ustawy dalej b?dziemy podejmowali wszelkie mozliwe kroki, by dyskryminujqce i ograniczaj^ce prawa polskiej szkoly zalozenia byly odwolane”. R. Mickiewicz, Trwajmy wpobkosci... 154 M. Ziarnik, Tusk i Kubilius obiecujq, „Nasz Dziennik”, 5 wrzesnia 2011. = 392

........ -

^ ....

Między deklaracjami a praktyką. Problemy polskiej mniejszošci w swietlepolityki panstwa litewskiego...

že žyjący w Litwie Polacy podstawowe wyksztalcenie pow inni otrzymywač w języku Htewskim”155. Kwestie m odyfikacji restrykcyjnej ustaw y ošwiatowej oraz przyw rocenia egza­ m inu z języka polskiego n a m aturze i zr 6 žnicow ania poziom u z litewskiego, AWPL traktowala priorytetowo. Wyrazem tego byla nawet ogloszona 8 lutego 2013 r. grožba wyjšcia partii z koalicji ješli nie zostaną zaspokojone jej postulaty156. W efekcie czasowo na rok 2013 zlagodzono wymogi z języka litewskiego n a m aturze157. Jednakže AWPL oczekiwala by ulgi te obowiązywaly przez 8 lat, со daloby szansę wyrow nač rožnice program owe w procesie nauczania158. Natom iast prezydent Grybauskaitė, ulatwienia n a m aturze dla szkol m niejszošci, okrešlila jako dyskrym inację m aturzystow z litewskich placowek159. Stanowisko te wynikalo najprawdopodobniej z poszukiwania zbliženia ze šrodowiskam i prawicowym i przed w yboram i prezydenckim i w 2014 r. Nieprzychylną opinię wobec szkolnictwa polskiego kreowali dzialacze litewskich šrodow isk nacjonalistycznych. Prezes „Vilniji”, tw ierdzil wręcz, iž „rejon wilenski užywa przem ocy, aby Polacy swoje dzieci oddaw ali do polskich szkol”160. Petras Gaučas z tego ugrupow ania m ial się wyrazič n a konferencji pošwięconej ošwiacie n a W ilenszczyznie, 17 kvvietnia 2000 r., iž szkolnictwo polskie wychowuje przew ažnie w rogow Litwy. N atom iast, Rem igijus M otuzas, dyrektor D ep artam en tu Mniejszošci Narodowych i W ychodžstwa, jak inform ow ano w m ediach, deklarowal satysfakcję z coraz częstszego korzystania m lodziežy polskiej z n au k i w języku panstw ow ym . Po p rotestach K ongresu Polakow Litwy, obydwaj ošw iadczyli, iž zostali žle zrozum iani161.

155 C. Городов, Гетто нацменьшинств, „Литовскій Курьеръ”, 9-15 июня 2011. Oficjalnie zvviększanie zakresu funkcjonowania języka litewskiego w szkolach mniejszošci uzasadniano potrzebą podwyžszenia szans žyciowych mlodziežy, poprzez lepsze wyksztalcenie znajomošci języka panstwowego. Z tego typu pogiądami polemizowala Nadiežda Grichaczewa ktora stvvierdzala „Jakie jeszcze potrzebne są dowody wladzom Litwy dla tego, žeby zrozumieč, že mlodzi ludzie narodowošci niedominujących šwietnie znają litewski język, i со oznacza « zn ač jeszcze lepiej». Dla tego, žeby Rosjanie albo Polacy zaczęli wyldadač litevvski język w litewskich szkolach. To juž się dzieje. Z Litwy wyježdžają masowo. Wyježdža w większošci litewska mlodziež. Wychodzi na to, že nosicielami kultury litewskiej niedlugo staną się przedstawiciele mniejszošci narodowych. Widocznie, dla tego i zostala zainicjowana cala reforma”. H. Грихачева, Сколько еще доказувать?, „Литовскій Курьеръ”, 10-16 марта 2011. 156 http://www.delfi.lt/news/daily/lithuama/vtomasevskis-greitu-metu-nepatenkinus-llrareikalavimu-trauksimes-is-koalicijos.d?id=60628197 157 http://ru.delfi.lt/news/live/mimsterstvo-opredelilos-ekzamen-dlya-nacmenshinstv-litv y-budet-oblegchen.d?id=60654077#ixzz2KgvEgQBV 158 http://ru.delfi.lt/news/live/iapl-trebuet-8-letnego-perehodnogo-perioda-v-otnosheniiekzamena-po-litovskomu-yazyku.d?id=60680153#ixzz2KxaAMUHt 159 http://124.lt/ru/politika-ru/item/8666-valdemar-tomashevskij-czinizmu-liberalnogo-o bshhestva-xotim-protivopostavit-vechnye-czennosti 160 W. Zajączkowska, Misjonarze w akcji, „Kurier Wilenski”, 21 wrzešnia 2000. 161 S. Tarasiewicz, Rozsadnik wrogow Litwy, „Kurier Wilenski”, 20 kwietnia 2000; (ELTA), Nieostrožna wypowiedž, „Kurier Wilenski”, 22 kwietnia 2000; (LUCY), Gaučas przeprosil, „Gazeta Wilenska”, 27 kwietnia-3 maja 2000; M. Херсонский, Сем дней, „Литовскій Ку—

-

—

—

-

—

393 =

Rozdzial VU

W 2005 r. zastępca naczelnika powiatu wilenskiego Arvydas Klimkevičius, wyrazil się o „piątej kolumnie” wkontekscie fimkcjonowania oswiaty 'polskiej. Spotkalo się to z pew ną dezaprobatą ze strony jego przetožonego Gintarasa Gibasa, ale jednoczešnie zaznaczyl on, iž nie m a wpfywu na oswiadczenia polityczne162. Nąwet z kontekstu wypowiedzi prezydenta Valdasa A dam kusa z 2007 r. wynikato, iž uwazal on, že na Wilenszczyžnie szkolnictwo polskie bylo uprzywilejowane, a litewskie dyskrym inow ane163. Jak stwierdzal W aldem ar Tomaszewski „otworzyc polską klasę, to jųž jest polityka, otworzyc polską szkolę, to duža polityka, a nie otworzyc klasy litewskiej, z pow odu braku chętnych - to juž problem wagi paristwowej”164. W przypadkach gdy sam orząd zgodnie z przepisam i podejm ow al decyzję o redukcji placöwek litewskich, pojawiaty się m ediaine kam panie o przesladowaniach Litwinöw. G dy swoje placöw ki redukow al pow iat dzialania te nie spotykaly się z szerszym rezonansem spolecznym 165. Negatywne opinie co do mozliwosci ksztalcenia w innej mowie niž paristwowa nie byly tylko charakterystyczne dla srodowisk nacjonalistycznych. Jak wynika z badan przeprowadzonych w 2002 r., až 76% Litwi­ nöw bylo przeciwnych ksztalceniu m niejszošci narodow ych w języku ojczystym166. W analizow anym okresie znacznie zwiększyly się szanse m lodziežy polskiej uzyskania wyzszego w yksztalcenia. W w yniku zm ian politycznych pojaw ily się рьерь”, 27 апреля-3 мая 2000.

162 G. Gibas, „Zrobil zle, ale ma prawo môwic, co chce” (wywiad przeprowadzony przez R. Widtmann), „Kurier Wilenski”, 13 wrzesnia 2005; W. Tomaszewski, Troska о dzieci czy nadgorliwosc nacjonalistyczna, „Kurier Wilenski”, 17-19 wrzesnia 2005. 163 S. Tarasiewicz, Polskie szkolnictwo na Wilenszczyznie pod prçgierzem nacjonalistôw, „Kurier Wilenski”, 28 kwietnia-1 maja 2007; J. Lisiewicz, Oswiata polska pod zmasowanym obstrzalem, „Magazyn Wilenski”, maj 2007. Spotkalo siç to z ripost^ wicemera rejonu wilenskiego, Jana Mincewicza, ktöry stwierdzai, ze „prezydent leje wodç na mtyn nacjonalistôw litewskich d^z^cych do rozniecania wasni narodowosciowych”. Wskazywal on, iz srodki z subwencji oswiatowej wielokrotnie przesuwane byly nie ze szköl litewskich do polskich, a odwrotnie. J. Mincewicz, „Ptynqc podprqd, inaczej on uniesie”, „Kurier Wilenski”, 5-8 maja 2007. 164 J. J. K., Ostatnia przed zjazdem, „Slowo Wilenskie”, 8-14 marca 1996. 165R. Mickiewicz, Powstrzymac antypolskq nagonkç, „Kurier Wilenski”, 26 kwietnia 2007; S. Tarasiewicz, Konsekwentna optymalizacja sied szkôl w rejonie solecznickim, „Kurier Wilenski”, 15-17 wrzesnia 2007; Л. Тальмонт, „Мне небезразлично, в какой стране я живу” (беседовал С. Филин), „Литовскій Курьеръ”, 5-11 ноября 2009. 166 П. Катин, Великодержавный дундукизм, „Литовскій Курьеръ”, 4-10 июля 2002. W kontekscie wyniköw tych badan nalezy zwröcic röwniez uwagç na stanowisko lideröw polskich organizacji, ktörzy oceniaj^c przyjçt^ przez Ministerstwo Oswiaty i Nauki, 10 maja 2005 r., „Strategiç Oswiaty Mniejszosci Polskiej na Litwie”, stwierdzali „podpisana bez konsultacji i aprobaty spolecznosci polskiej na Litwie Strategia moze prowadzic ku zaniku szkolnictwa polskiego wnaszym kraju (...). [Strategia] jedynie konstatuje stan obecny szkolnictwa polskiego na Litwie i nie zapewnia jego stabilnosci i rozwoju, nie kresli perspektyw polepszenia sytuacji”. W Tomaszewski, M. Mackiewicz, J. Kwiatkowski, Oswiadczenie, „Kurier Wilenski”, 2 czerwca 2005. = 394

- ■

Między deklaracjami apraktyką. Problemy pobkiej mniejszosciwswietlepolitykipanstwa litewskiego...

mozliwosci ksztalcenia w Polsce. Począwszy o d 1988 r. absolwenci szkol polskich podejm ow ali studia w M acierzy167. Najczęstszą m otyw acją do ksztalcenia w RP byl język wykladowy, p oziom nauczania, chęč popraw y w arunkow m aterialnych168. Jed n ak jak się szacuje, w latach dziewięčdziesiątych, со najm niej 40% absolwentow nie wracalo n a Litwę169. W edlug powszechnej opinii tendencja ta utrzym yw ala się rowniez w następnych latach. O procz polonistyki w W ilenskim Instytucie Pedagogicznym (przeksztalconym w W ilenski Uniwersytet Pedagogiczny, a następnie W ilenski Uniwersytet Edukologiczny) otw arta zostala w 1993 r. filologia polska n a Uniwersytecie W ilenskim 170. Znaczącym wyrazem aspiracji do odrodzenia srodowiska polskiej inteligencji, jak i ksztatowania wlasnych instytucji edukacyjnych oraz naukow ych bylo utw orzenie w 1991 r. U niwersytetu Polskiego w W ilnie. Inicjatoram i byl Związek Polakow n a Litwie, Fundacja K ultury Polskiej im . J. M ontw illa i Stowarzyszenie N aukowcow Polakow Litwy. U P W prow adzil jed n ak ksztalcenie bez wym aganej rejestracji171.

167 Služba Informacyjna SSKPL, Szczęšliwej drogi!, „Czerwony Sztandar”, 2 paždziernika 1988; E. Suska, po 15 latach - radykalne zmiany (wywiad przeprowadzony przez J. Sienkiewicza), „Kurier Wilenski”, 7-9 lutego 2004; I. Borucinska, Rola edukacji, religii i mass mediow w ksztaltowaniu swiadomosci narodowej diaspory polskiej w krajach nadbaltyckich, „Rocznik Polonii”, n r 2, 2006, s. 81-82. Nalezy jednak zauwazyc, iž międzyrządowe porozumienie о wzajemnym uznawaniu wyzszego wyksztalcenia zawarto dopiero w 2005 г. (Соб. инф.), Соседи признали дипломы друг друга, „Литовскій Курьеръ”, 24-30 марта 2005; Литва-Польша: договор о признании аттестатов зрелости и дипломов, „Литовскій Курьеръ”, 25-31 августа 2005. 168 А. Makowska, Studiowac w Polsce, pracowac na Litwie, „Gazeta Wilenska”, 3 czerwca 1999; J. Mucha, Oblicza etnicznošci. Studia teoretyczne i empiryczne, Krakow 2005, s. 329-330. 169 A. Makowska, Studiowac w Polsce... Byl to wyzszy wskaznik powrotow, niz wykazano w badaniach wsrod studentow polskiego pochodzenia studiujących w Polsce, a zamieszkujących kraje bylego Związku Radzieckiego. Okrešlając preferencje dotyczące miejsca zamieszkania po zakonczeniu nauki 53% wskazalo kraj pochodzenia, 30% Polskę i 17% inne panstwa. R. Dzwonkowski, Swiadomosc narodowa mlodzieiy polskiego pochodzenia z byle­ go ZSRR studiujqcej w Polsce, Lublin 2002, s. 163. 170 A. Kalėda, Polonistyki nie možna bylo pominąč... (wywiad przeprowadzony przez M. Hyla), „Z nad W ilii”, 10-23 paždziernika 1993; Tautinės mažum os Lietuvoje, zestawili R. Paliukienė, J. Rumšą, Vilnius 1999, s. 19. 171 Fakt dzialalnošci bez wymaganej rejestracji wywolywal zaniepokojenie wsrod spolecznošci litewskiej, a parlamentarzyšci kilkakrotnie kierowab wnioski do ministerstw oswiaty oraz sprawiedliwosci, jak tež prokuratury z wnioskiem о spowodowanie zaprzestania fimkcjonowania instytucji edukacyjnej nie posiadającej licencji. B. Gen­ zelis, Zabronič dzialalnošci uczelni nie posiadających licencji rzqdowych. Oswiadczenie Komitetu Oiwiaty, Nauki i Kultury Sejmu Republiki Litewskiej о niepanstwowych wyzszych uczelniach, „Kurier Wilenski”, 9 wrzesnia 1993; И. Бабкаускене, Легко ли быть поляком?, „Республика”, 12 октября 1993; J. Skėrytė, Lenkai kviečiami į lietuviškus universitetus, „Respublika”, 1994 m. gruodžio 9 d.; А. Бачюлис, Поляки утверждают что их преследуют, „Республика”, 28 ноября 1995; ELTA, Wypowiedzenie „wojny” wyzszym uczelniom, nieposiadającym licencji, „Kurier Wilenski”, 23 stycznia 1996; M. Wakar, Polskie srodowisko naukowe w Republice Litewskiej, ~

-

-

- -------- - - 395 =

Rozdzial VII

A bsolw enci uzyskiw ali d yplom y uczelni polskich z k tó ry m i w spölpracow ano w zakresie dydaktycznym . Srodowisko polskie nie bylo jed n ak w stanie spelnič przyjętych w 1993 r. wym ogów okrešlających tryb zakladania szkól wyžszych. Brak bylo bowiem odpow iedniego zaplecza m aterialnego jak i kadry. Ostatecznie zostal on zarejestrowany, w sam orządzie W ilna, 18 m aja 1998 r., n a podstaw ie ustaw y „O instytucjach publicznych”, p o d nazwą w języku laciñskim Universitas Studiorum Polona Vilnensis. Byla to pew na forma stabilizacji dzialalnošci, nie zyskiwano jednak przez to jakichkolwiek upraw nieñ do nadaw ania stopni naukow ych172. Istotna zm iana w zakresie mozliwosci studiow ania w języku polskim nastąpila po otwarciu w W ilnie filii Uniwersytetu w Bialymstoku. Starania podjęte w 2006 r., zostaly niejednoznacznie odebrane w srodowisku litewskim. Pewne opory wzbudzalo zatoženie, iž zajęcia prow adzone będą po polsku i angielsku, a nie litewsku173. Litewska Rada ds. Oceny Instytucji Naukowych i Jakosci Studiów wydala początkowo opinię negatyw ną uzasadniając to niewystarczającą bazą m aterialną. Niemniej pelnom ocnik rektora Uniwersytetu, Jaroslaw W olkonowski uwazal, iž byla to decyzja polityczna m ająca n a celu niedopuszczenie do otwarcia polskiej uczelni174. Aspekt polityczny potw ierdzala tež m inister oswiaty Rom a Žakaitienė175. Ostatecznie rząd podjąl decyzję pozytyw ną w tej sprawie 19 czerwca 2007 r. Proces legislacyjny zakonczony zostal zaš 2 sierpnia 2007 r. gdy filii Uniwersytetu w Bialymstoku wydal stosowne dok u m enty Krajowy Rejestr Podm iotów Praw nych176. W tym tež roku 155 studentów rozpoczęlo ksztalcenie n a kierunkach inform atyka i ekonom ia177. „Sprawy Narodowosciowe. Seria Nowa”, z. 41,2012, s. 142-144.

172 R. Brazis, Polskie szkolnictwo na Litwie - przeszlošč, stan obecny i perspektywy, [w:] Wileñszczyzna u progų..., s. 26-27; Tenže, Spoleczny Uniwersytet Polski w Wilnie jako praktyczna pròba realizacji prawa czlowieka do edukacji w niepodleglej Republice Litewskiej, [w:] Prawa i wolnosci czlowieka w edukacji demokratycznego pañstwa. Teoria ijej zastosowanie, red. R. Rosa, Siedlce 2003, s. 9-15. 173 BNS, Польский университет хочет открыть филиал в Вильнюсе, „Литовскій Курьеръ”, 6-12 апреля 2006; Е. Romaniuk, Nie chcą nas w Wilnie, „Gazeta Wyborcza w Bialymstoku” 14 kwietnia 2007; 174 R. Mickiewicz, Szlaban dia wilenskiej filii Uniwersytetu w Bialymstoku, „Kurier Wileñski”, 20 kwietnia 2007. 175 Скандал из-за польского вуза, „ЛитовскійКурьеръ”, 7-13 июня2007. 176 J. Sienkiewicz, Jest filia Uniwersytetu Bialostockiego!, „Kurier Wileñski”, 20 czerwca 2007; TULI, PAP, Так dia filii uniwersytetu w Wilnie, „Gazeta Wyborcza w Bialym­ stoku”, 20 czerwca 2007; J. Nikitorowicz, Powstanie filia polskiej uczelni na Litwie (wywiad przeprowadzony przez E. Romaniuk), „Gazeta Wyborcza w Bialymstoku”, 4 lipca 2007; A. Akinczo, Rząd Litwy wyrazil zgodę na otwarcie w Wilnie filii Uni­ wersytetu Bialostockiego, „Magazyn Wileñski”, lipiec 2007; J. Sienkiewicz, Bialostocka filia w Wilnie zarejestrowana!, „Kurier Wileñski”, 4-6 sierpnia 2007. 177 E. Romaniuk, Filia uniwersytetu w Wilnie szykuje się do inauguracji, „Gazeta Wyborcza w Bialymstoku”, 15 wrzesnia 2007. Wedhig opinii badaczy, Zbigniewa Kurcza i Barbary Wisniewskiej-Paz, Filia Uniwersytetu w Bialymstoku, oceniana byla wysoko w zakresie jakosci ksztalcenia i znajdowala się w czolówce rankingu uczelni w RL. Podkrešlali oni = 396 ------

- - ■ ........

Między deklaracjami apraktykq. Prohlemypolskiej mniejszošci w swietlepolitykipanstwa litewskiego...

W opinii dzialaczy ZPL pröby ograniczania fimkcjonowania szkolnictwa polskiego, byty ukierunkow ane n a rozwöj procesöw asymilacji178. Strategię wladz wobec szköl mniejszošci narodowych došč charakterystycznie okrešlono podezas XII Konferencji „Polskie dziecko - w polskiej szkole”, organizowanej przez PMS. Stwierdzono „polityka prowadzona przez wladze oswiatowe republiki jest skierowana nie n a tworzenie lepszych warunköw, sprzyjających rozwojowi szkoiy polskiej n a Litwie, lecz często prow adzi do uszczuplenia praw i tw orzenia dodatkow ych trudnosci n a drodze jej zachow ania i pom yslnego rozwoju, a naw et ku jej zanikaniu”179. Przew odniczący PMS, Jözef Kwiatkowski, krytycznie odnosil siç do dzialan w ladz oswiatowyeh. Ocenial „ciągle trzeba m ieč się na bacznošci, by nie zostaly przemycone niekorzystne decyzje. Wyraznie widac, že nasze spojrzenie na szkolę narodowošciową jest inné niž urzçdnikow oswiatowyeh. Uwazamy, že szkola narodow osciow a pow inna opierač się na nauce w języku ojezystym, natom iast urzędnicy m owią dziš o integraeji, ktöra przewiduje nie tylko integraeję sfer kultury, sposobu byeia, ale czçsciowe zanikanie tožsam ošci narodowej. Z tym rzecz jasna nie m ožem y się zgodzič”180. N aležy p o dkrešlič, iž ja k oceniano, z w szystkich m niejszošci narodow ych, p rzed e w szystkim Polacy pod ejm o w ali dzialan ia n a rzecz szerokiego zakresu m ožliw ošci ksztalcenia w języku ojezystym 181. W szkolach bow iem dokonują się w stçpne selekcje d o przyszîych röl spolecznych i zaw odow ych, со jest jed n y m z czynnikow ruchliw ošci spolecznej, zarow no pionowej, jak i poziom ej182. Uzyskiw ane w yksztalcenie jest jed n y m ze w skazniköw statusu spoteeznego183. D zialania m niejszošci polskiej, ukierunkow ane n a obronę i rozwoj ošw iaty narodow ej byly podejm ow ane nie tylko przez organizację branžow ą, jak ą jest PMS, ale tež spoleczne ZPL i KPL oraz polityczną, partię AWPL. d o w n y cięžar utrzym ania sieci szkolnej spoczyw al n a sam orządach, zw laszcza rządzonych przez Akcję. N a to ­ m iast parlam entarzyšci dąžyli do zapew nienia odpow iednich n o rm praw nych lub ograniczenia zagrožen. D ostrzegano bow iem w ošwiacie jed en z podstaw ow ych m echanizm öw zarow no rozw oju kapitalu spoteeznego, w zrostu szans žyciowych mlodziežy, podniesienia pozycji Polaköw w strukturze stratyfikacyjnej kraju, ale tež rowniež, iž jej dzialalnošč przyczyniala się do rozwoju edukaeji miçdzykulturowej. Mlodziež przygotowywala się wiçc nie tylko do przyszîych röl zawodowych, ale takže dawalo to možliwošč poznawania odmiennošci kultur, stopniowego ich akceptowania, bez zmierzania do zacierania rožnic. Z. Kurcz, B. Wišniewska-Paz, Transgraniczny charakter szkôl wyzszyeh napolskichpograniczach a edukaeja miçdzykulturowa, [w:] Wilenszczyzna malą..., s. 350-351,365-366. 178 R. Mickiewicz, Trwajmy wpolskosci... 179 О zagroieniach oswiaty polskiej na Litwie, „Magazyn Wilenski”, lipiec 2007. 180 J. Kwiatkowski, Obrona praw w ciqglej wake (wywiad przeprowadzony przez K. Adamowicz), „Kurier Wilenski”, 10-12 listopada 2005. 181 Г. Курбанова, „Литва - на правильном пути”, „Литовскій Курьеръ”, 4-10 декабря 2003. 182 M. J. Szymanski, Studia i szkice z socjologii edukaeji, Warszawa 2000, s. 102. 183 В. А. Клименко, Образование в современном обществе: проблемы и перспективы развития, Минск 2007, s. 78. 397 =

Rozdzial VII

m ožliw ošci pew nego oparcia instytucjonalnego oraz przeciw dzialahia procesom asymilacyjnym. Funkcjonow anie jej oceniano nie tylko w aspekcie edukacyjnym , aie row niež tozsam osciow ym 184. Tabela 27. Ogôlna liczba uczniôw polskich klas I - XII w latach 1989 - 2012 Rok

Liczba uczniôw

Procent ogôlu uczniôw republiki

1989

10613

2,1

1990

11 407

2,3

1991

12611

2,5

1992

13 881

2,8

1993

15312

3,08

1994

16613

3,26

1995

17 898

3,44

1996

19212

3,61

1997

20 263

3,72

1998

21038

3,77

1999

21913

3,83

2000

22303

3,83

2001

21710

3,74

2002

21232

4,12

2003

20549

3,69

2004

19507

3,64

2005

18203

3,44

2006

17390

3,39

2007

16110

3,32

2008

15064

3,24

2009

14170

3,22

2010

14393

3,23

2011

13663

b.d.

2012

13080

b.d.

Žrodla: J. Kwiatkowski, Szkolnictwo polskie na Litwie w latach powojennych. Krôtki zarys, [w:] Szkoly polskie w Republice Litewskiej, red. J. Sienkiewicz, Wilno 2009, s. 19; Lietuvos statistikos metraštis. Statistical yearbook of Lithuania 2011, Vilnius 2011, s. 110; Relacja ustna Krystyny Dzieržynskiej... Lata dziewięčdziesiąte charakteryzowaly siç w zrostem liczby uczniôw w klasach polskich do 2000 r. Nastçpnie odnotowywano spadek, ktôry wynikal nie tylko z nižu 184

184 Jak zauwazyl Wojciech Šwiątkiewicz „Spoleczenstwa wolne w stanowieniu o sobie, dąžąc do utrzymania swego istnienia i zachowania koniecznego minimum tožsamošd kulturowej tączącej przesztošč z teražniejszošcią i antycypowaną przyszlošcią, będą zmierzaly na rozmaite sposoby, poprzez swoje instytucje oswiatowe, Imlturalne i religijne, do kontynuacji kulturowego dziedzictwa, instytucji i norm, wartosci, zwyczajôw, stylôw žydą (...)”. W Šwiątkiewicz, Wiçzi miçdzypokoleniowe. Między losem a wyborem, [w:] Wiçzi międzypokoleniowe w rodzinie i kulturze, red. W. Šwiątkiewicz, Katowice 2012, s. 56. = 398 -■■■■■т=--------------- -----—

Między deklaracjami apraktyką. Problemypolskiej mniejszošci w swietlepolitykipañstwa litewskiego...

dem ograficznego i stopniowego zm niejszania się liczby ludnošci polskiej. Wpfyw n a to m ialy procesy asymilacji, róznicow anie w arunków funkcjonow ania oswiaty oraz rosnąca tendencja posylania dzieci do placówek z litewskim językiem wykladowym. Naležy zwrócic jednak uwagę, iž preces ten przebiegal znacznie w m niejszym zakresie n iž w srodow isku rosyjskim 185. L udnošč polska p o m im o w zrostu liczby osób z wyzszym wyksztalceniem , posiadala znacznie nižsze wskazniki ni¿ šrednia krajow a. Przykladow o w 2001 r. n a 1000 osób 63 m íalo ukoñczone studia, gdy przeciętnie w republice bylo to 128. N atom iast w 2011 r. w skažnik wzrósl do 138, ale jednoczešnie šrednia krajow a w ynosila 212186187. Pom im o zwiększania poziom u wyksztalcenia w sród Polaków, nie osiągali oni šredniej, gdyž w zrastala ona jeszcze szybciej. W odniesieniu do tego typu sytuacji Jonathan H. Tum er, stwierdzal, že narody „posiadają rozne ilošci zasobów - pieniędzy, wladzy, prestižu, kwalifikacji zawodowych i poziom u wyksztalcenia. Róznice te są oczywiscie rezultatem dawnej dyskrym inacji, bo kiedy raz jakas grupa znajdzie się w tej sytuacji, tru d n o jest jej czlonkom przezwycięžyč skutki wczesniejszej dyskrym inacji (...). Róznice w wielkošci posiadanych dóbr zaležą tež od innych czynników - n a przyklad o d dziejów danėj populacji etnicznej w innym spoleczeñstwie oraz przekroju dem ograficznego tych jej czlonków, którzy wyemigrowali do innego k ra ju >187.

4. Problem reprywatyzacji Jedną z konsekw encji w lączenia Litwy d o ZSRR byla kolektyw izacja ziem i i nacjonalizacja zakladów produkcyjnych, uslugow ych, handlow ych oraz wielu obiektów. N a terenie Wileñszczyzny, stanowilo to rów niez jeden z m echanizm ów stymulujących wyjazdy p o II wojnie swiatowej, Polaków w now e granice Rzeczypospolitej. Día tych, którzy pozostawali oznaczalo to obniženie ich statusu spolecznego. W efekcie realizowania polityki pierestrojki, p o 1987 r. stw orzono najpierw mozliwosci poszerzania niewielkich dzialek przyzagrodow ych oraz dzierzawienia ziemi, a następnie pojawil się postulat reprywatyzacji przejętego przez panstwo mienia. Praw nym zw iastunem zm ian byla ustaw a z 4 lipca 1989 r. „O gospodarstw ach chlopskich w Litewskiej SRR”. N ie zm ieniając jeszcze form y praw nej w lasnosci gruntów, um ozliw iala jed n ak tw orzenie gospodarstw rolnych o obszarze 10 - 50 ha, dopuszcając zatrudnianie pracow ników 188. Przelom ow ym m om entem bylo przyjęcie, w 1991 r., przez RN RL trzech ustaw „O trybie i w arunkach przyw rócenia praw w lasnosci obywateli do zachowanych nieruchom ošci” z dnia 18 czerwca, „O reform ie rolnej” z 25 lipca oraz „O prywaty-

185 A. Szerląg, Narodowosríowe zróznicowanie litewskiej oswiatypod koniecXXwieku, [w:] Wymiary wspólczesnej edukacji na Litwie. Wybrane aspekty, red. A. Szerląg, Krakow 2005, s. 73-74.

186 http://pl.delfi.lt/kultura/kultura/filia-uwb-w-wilnie-misja-wyzsze-wyksztalcenie.d?id=61253337 187 J. H. Turner, Socjologia. Koncepcje i ich zastosowanie, Poznañ 1998, s. 133. 188Закон Литовской Советской Социалистической Республики О крестянском хозяйстве в Литовской ССР, „Советская Литва”, 9 июля 1989. 399 =

Rozdzial VII

zacji m ienia przedsiębiorstw rolnych” z 30 lipca. Pewnym ograniczeniėm byi jednak wymög posiadania litewskiego obywatelstwa189. W tym czasie stanowilo to swoistą form ę presji n a okrešlenie swej przynaležnošci panstwowej przez mieszkaricöw, gdyž republika nie byla jeszcze uznana za suw erenne panstw o ora>z elim inow alo wielu pretendentöw, ktörzy wyjechali po wojnie w nowe granice Polski. Początkowo wyznaczono dose krötki term in m ozliwosci występowania о zw rot m ienia, okrešlony na 31 grudnia 1991 r. N astępnie go przedlužano, ostatecznie do 31 grudnia 2001 roku190. Niem niej do 2013 r. proces zw rotu nie zostal jednak zakonezony191. Ustawodawstwo bylo wielokrotnie nowelizowane, zawieszane i zm ieniala się jego interpretaeja192. Prowadzilo to do spowolnienia procesu zwrotu i stanowilo szczegölne utrudnienie dla osöb niezam ožnych, utrzym ujących się zwlaszcza z p racy n a roli, ktörzy nie byli w stanie šledzic procesu zm ian. W efekeie oczekiwali n a podjęcie decyzji, nie uzupelniając wniosku, lub czynili to z dužym opöznieniem , w zakresie nowych w ym agan193. 0 chaosie swiadczy chociažby opinia posla LDPP, Mykolasa Pronckusa, k tö ry ocenial, iž zapow iedziano rozdysponow anie ziem i, znacznie w większym obszarze niž posiadala jej Litwa194.

189 Й. Мачис, Кто и на каких условиях получит землю? (беседовал В. Картьял), „Эхо Литвы”, 6 июля 1991; Ustawa Republiki Litewskiej О reformie rolnej, „Kurier Wilenski”, 14 sierpnia 1991; Закон Литовской Республики О порядке и условиях восстановления прав собственности граждан на сохранившееся недвижимое имущество, „Эхо Литвы”, 14,15,16 августа 1991; R. Jarmalavičius, Žemės reforma: išsigelbėji - mas ar nusikaltimas, „Respublika”, 1993 m. gegužės 21d. 190 J. Podmostko, Mądry, oby nie po szkodzie, „Kurier Wilenski”, 6-8 paždziernika 2001. 191 Biuro Prasowe AWPL, Spotkanie roboeze kierownietwa AWPL z wiceministrem rolnictwa, „Kurier Wilenski”, 2-4 lutego 2013. Naležy odnotowac, iž Litwa zobowiąza!a się przed Radą Europy do 2001 r. przywröcic prawo wlasnosci do ziemi swoim obywatelom. Z. Balcewicz, Pomözmy sobie i Litwie, „Gazeta Wilenska”, 18-24 lutego 2000. 192 Tylko w latach 1991-2007, ustawa dotycząca reprywatyzaeji byla nowelizowana 186 razy. P. Gluchowski, M. Kowalski, Wilno zdobędziemy/, „Gazeta Wyborcza. Dūžy For­ mat”, 21 stycznia 2008. 193 L. Dagiene, Zachowana nieruchomosč, „Kurier Wilenski”, 26 listopada 1993; L. Jurgielewicz-Gureviciene, О przywroceniu obywatelstwa, zwrocie ziemi i domu na Zwierzyncu, „Kurier Wilenski”, 26 stycznia 1994; (ELTA), Vaclovas Lape: Ustawa о ziemi rozwiqzuje цсе urzędnikom, „Kurier Wilenski”, 17 marca 1994; S. Tarasiewicz, W kolejcepo wlasnosc, „Slowo Wilenskie”, 3-9 marca 1995; ELTA, Sejm odrzucil czwarte weto prezydenta, „Ku­ rier Wilenski”, 17 stycznia 1997; Prezydent zawetowal ustawę о zwrocie mienia, „Kurier Wilenski”, 19 czerwca 1997; Ustawa Republiki Litewskiej О przywroceniu prawa wlasnosci obywateli do zachowanych nieruchomosci, „Kurier Wilenski” 3,10,11,16 wrzesnia 1997; D. Danowska, Co z reformą rolnq?..., „Kurier Wilenski”, 15 paždziernika 1997; L. Dowdo, Nowa nacjonalizacja?, „Gazeta Wilenska”, 25 sierpnia 1999. Wedlug opinii Šarunasa Valentinavičiusa, ustawa reprywatyzacyjna z 18 czerwca 1991 r. wykreowala mechanizmy do rozmaitych nadužyč, przekazywaniakorzysci majątkowych, konfliktowania spoleczenstwa, a nawet faktycznego niezwracania gruntöw. Š. Valentinavičius, Aštuoneri pažadų metai, „Valstiečiu laikraštis”, 1998 m. birželio 9 d. 194M. Pronckus, Caloksztalt zwrotu ziemi spoczywa w rękach wladz rejonowych (wywiad =

400

-

—

~

■ - -

Między deklaracjami a praktykq. Problemypolskiej mniejszošci w šwietlepolitykipanstwa litewskiego...

W trakcie procesu reprywatyzacji zaobserw ow ano szereg dysproporcji w odn iesien iu d o p reten d en tö w w zaležnošci d o ich narodow osci. Ze szczegolnym i problem am i w tym zakresie zetknęli się Polacy. Przykladowo do polow y grudnia 1992 r. nie uznawano, przedstawianych przez obywateli, aktow wlasnosci wydanych przez organy panstwa polskiego. Odm öwiono tež honorowania dokum entow zakupu z funduszu panstwowego, gdyž stwierdzano, iž w latach 1920 -1939 częšč terytorium Litwy „okupowana” byla przez Polskę, w zvviązku z czym operacje kupna - sprzedažy z tych zasoböw uznaw ano za pozbaw ione m ocy praw nej195. N iem niej honorow ano jednoczešnie dokum enty zachowane w archiwach, aczkolwiektwierdzono, iž w odniesieniu do W ilenszczyzny uchronila się niewielka ich częšč, jak np. w przypadku rejonu solecznickiego 4% 196. W edlug pow szechnej opinii, görna granica obszaru zwracanej ziemi, początkowo 50 ha, następnie 150 h a zostala röwniez przyjęta ze względu n a to by ludnošč polska nie odzyskala calej dawnej wlasnosci. Funkcjonowanie takiego poglądu potw ierdzal takže R im antas Liakas, wiceprzewodniczący, Litewskiego Związku W lascicieli Ziem skich197. Pojaw ilo się row niež szereg o p in ii tw ierdzących, iž archiw a došč opieszale udzielaly odpowiedzi na pytania dotyczące zachowanych dokumentow, w skrajnych przypadkach naw et dopiero po kilku latach. Bylo to o tyle istotne, iž negatyw na informacja о posiadanych dokum entach otwierala mozliwosc ubiegania się о zwrot na drodze sądowej. W tedy kluczowymi stawaly się zeznania swiadköw198. W przypadku przeprowadzony przez J. Bielavvską), „Kurier Wilenski”, 7 stycznia 1995.

195Prawo zadziala wstecz?, „Nasza Gazeta”, 15-31 m aja 1992; D. Wojtusiak, Przebieg zwrotu ziemi w Solecznickiem (z komentarzem), „Kurier Wilenski”, 24 czerwca 1992; (ELTA), О trybie odzyskania praw wlasnosci, „Kurier Wilenski”, 19 grudnia 1992; J. J. Komar, Ziemia na Wilenszczyznie dla ludzi czy dla miasta, „Slowo Wilenskie”, 25 listopada 1994; Restytuowanie prawa wlasnosci obywateli do ziemi, Wilno 2000, s. 5. Pojawiaty się röwniez bardziej skrajne postulaty. Parlamentarzysta, Juozas D rin­ gelis, występując 16 kwietnia 1992 r. na foram Rady Najwyzszej, wnioskowat, aby na Wilenszczyznie zwracac grunty tylko tym, ktorzy udowodnią prawo wlasnosci sprzed 9 paždziernika 1920 r. J. Szostakowski, Rozmowa o Wilenszczyznie bez udzialu jej przedstawicieli, „Kurier Wilenski”, 18 kwietnia 1992. 196A. Piliponis, Niech byli wlasciciele samt ustalq granice swoich posiadlosci (wywiad przeprowadzony przez D. Danowską), „Kurier Wilenski”, 25 marca 1992. 197 Z. Balcewicz, Litwa do zwrotu, „Gazeta Wilenska”, 25 lutego-2 marca 2000. 198 A. Kwiatkowski, Archiwum odmowilo - pozostaje sąd, „Kurier Wilenski”, 4 sierpnia 1992; P. Ryngiewicz, Biurokratyczne tarapaty plus obojętnošč ludzka, „Kurier W i­ lenski”, 8 wrzesnia 1992; D. Danowska, Zaufač pamięci mieszkancöw wsi, „Kurier Wilenski”, 9 lutego 1993; T. Oleszkiewicz, W gm inie bujwidziskiej - wszystko, ja k za czasöw A. Merkysa, „Kurier Wilenski”, 8 czerwca 1994. Niejednokrotnie by usprawiedliwic brak dokumentow lub dlugi czas oczekiwania na odpowiedz pojawialo się twierdzenie, iž jest to efektem tego, že materiaty są przechowywane w Polsce. W związku z tym Ambasada RP wydala oswiadczenie informujące о niestwierdzeniu takich przypadköw i zasadzie miejsca, czyli nie wywoženia dokumentow z obszaru, ktörego dotyczą. Заявление посольства Польши, „Эхо Литвы”, 21 октября 1992. —

- ... --

•

-

------------ -

-------------

401 =

Rozdziai VII

mieszkancöw Wojdat udzielono težnieprawdziwej informacji o braku szczegölowych dokum entöw w zasobach, gdy innym w nioskodawcom podano dokladny wykaz199. Jednoczesnie n a W ilenszczyznie w ystąpil proces osadnictw a lu d n o s d litewskiej, niejednokrotnie n a ziem i о zw rot ktörej ubiegali się daw ni wlasciciele, bądž ich spadkobiercy. D zialania te zostaly zapoczątkowane po ustanow ieniu w 1991 r. zarządzania kom isarycznego w rejonach solecznickim i w ilenskim . N a terenie tej drugiej jednostki adm inistracyjnej, w 7 gm inach, podczas rządow kom isarza A rtūrasa M erkysa, rozdysponowano, tylko w okresie pierwszego kw artalu 1992 r., 490,5 ha, ktore podzielono na 1931 dzialek dla mieszkancöw gtöwnie Wilna, со spowodowalo, iž brakowalo ziemi dla miejscowych rolniköw200. Jak oszacowano šrednia cena ich sprzedažy wyniosla o k 10 USD201. Po interwencjach parlamentarzystöw ZPL, Sejm 17 stycznia 1993 r., pow olal komisję, ktöra wykazala szereg naruszen prawa i stwierdzila bezpodstawnosc decyzji202. Ponadto D epartam ent Kontroü Panstwowej wyliczyl, iž skarb panstwa, na tej operacji stracil 1250000 USD. Aczkolwiek wedlug nieoficjalnych szacunköw odnoszących się do cen rynkow ych straty te oceniano nawet na 4 m in USD203. Niemniej prokuratūra, 30 grudnia 1996 r. dochodzenie w tej sprawie um orzyla204. W trakcie zarządzania kom isarycznego podjętych zostalo tež szereg innych decyzji mających wplyw n a strukturę wlasnosci. Po przejęciu wladzy przez samorządy zainicjowaly one wiele dzialan by je uniewaznic. W większošci bylo to jedn ak nieskuteczne. N iem niej doprow adzono do uniew aznienia przydzialu ok. 200 dzialek205. D o dose dramatycznych w ydarzen na tie sporöw о osadnictw o litewskie,

199 Z. Zdanowicz, Kolejna placöwka, „Nasza Gazeta”, 11 maja 1993. 200 (PAP), (Ryb), Wybory w grudniu?, „Gazeta Wyborcza”, 18 marca 1992; Co na to rada?, „Na­ sza Gazeta”, 10 sierpnia 1993; J. Bielawska, Dzialania A. Merkysa na porzqdku dziennym sejmowej komisji ds. badari wykroczen gospodarezyeh, „Kurier Wilenski”, 17 marca 1994; Z. Balcewicz, W Tarandzie brakuje ziemi, „Gazeta Wilenska”, 13-19 kwietnia 2000. W czasie zarządzania komisarycznego przydzielano ziemię na zasadach ulgowych m.in. Sygnatariuszom Aktu Niepodleg^osci. Przydzial otrzymal takže Czeslaw Okinczyc. Gdy zorientowal się jednak, iž w Tarandzie gdzie wydzielono mu dzialkę о zwrot tej ziemi ubiega się byly wlasciciel, zrzekl się wlasnosci na jego rzecz i zaapelowal do innych by w analogicznej sytuacjipostąpilitaksamo. Nie znane są jednak przypadki by inicjatywatakazostalapodjęta. А. Квядарене, Жест, „Респубка”, 17 июня 1994. 201 M. Pronckus, Dzialki pod budownictwo indywidualne - prawie za darmo, „Kurier Wilen­ ski” 28 lipca 1994. 202 Z. Balcewicz, Kogo skrzywdzil byly pelnomocnik rzqdu na rejon wilenski?, „Kurier Wilen­ ski”, 17 marca 1994; Z. Siemienowicz, A. Plokszto, R. Maciejkianiec, J. Mincewicz, Sejm - ostatniq deskq ratunku. Oswiadczenie Frakcji Zwiqzku Polaköw na Litwie, „Kurier Wilen­ ski”, 5 listopada 1994; J. Sienkiewicz. Republika Litewska..., s. 55. 203 M. Pronckus, Dzialki pod...; A. Kvedarienė, Didžioji sklypų afera, „Respublika”, 1994 m. gruodžio 6,7 d.; J. Sienkiewicz, Litewskie rozwiqzania, „Kurier Wilenski”, 4 wrzesnia 1999. 204 Wiwat „sprawiedliwosc” i ,,praworzqdnošč” (czyli: dzialalnošč A. Merkysa nie kolidowala zprawem - twierdzi Prokuratura Generalna), „Kurier Wilenski”, 13 czerwca 1998. 205 4 . Коновалова, Обсудили проблемы Вильнюсского края, „Эхо Литвы”, 10 августа 1993; W. Т., Odwolano bezprawne decyzje Gubernatora, „Nasza Gazeta”, 6-12 kwietnia 1994; L. =

402

-

..................

............................ ----------------------------------------------------------------------------------------------------------

-------------------------------------

Między deklaracjami a praktyką. Problemy polskiej mniejszošci w swietlepolitykipañstwa litewskiego...

n a gruntach o zw rot których ubiegali się Polacy doszlo we wsi Gudele, n a terenie rejonu wileñskiego. Pom im o sprzeciwu rady gm innej w Mejszagole ziem ia obok wsi zostala podzielona n a dzialki budow lane i sprzedana m ieszkañcom m iasta206. Jednakže po rozpoczęciu prac budowlanych, rolnicy zaczęli blokowac teren i uniem ožliwiač dalsze czynnosci inw estorom . W d n iu 27 kw ietnia 1993 r. przeciwko protestuj ącym wystąpilo wojsko, które uzywalo broni painėj207. Konflikt wywolal tak szeroki rezonans spoleczny, iž do miejscowosci tej przybyl prem ier Adolfas Šleževi­ čius208. Po uniew innieniu rolników przez sąd i rozpatrzeniu rožnych projektów, rząd 13 kw ietnia 1994 r. podjąl uchwalę, anulującą wczešniejszą decyzję o wydzieleniu 60,8 h a p o d budow ę osiedla mieszkaniowego. Ziem ię zas zaczęto zwracac bylym wlascicielom. Nie rozwiązano jednak systemowo tego problem ų, poniew az dzialki día niedoszlych m ieszkañców Gudei przekazano w sąsiedniej gminie, gdzie takže byli wlasciciele ubiegali się o zw rot gruntów 209. P roces o sad n ictw a lu d n o šc i litew skiej, k o n ty n u o w an y byt p o p rz ez w ykorzystanie m ech a n izm ó w p o zy sk iw an ia ziem i. Bylo to nie tylko zam ieszkiw anie n a te re n ie doty ch czasow ych w si i m iasteczek, ale ró w n iez tw o rzen ie no w y ch osiedli210. Sprzyjala tem u , stw o rzo n a w 1997 r., m ozliw osc p rz en o sze n ia p ra w a do w lasnosci ziem i z in nych częšci Litwy. W ciągu dziesięciu lat n a tere n y p o d w ileñskie zapragnęlo przeniešč praw o do ziem i p o n a d 14 tys. osób. W zw iązku ze sto so w an ą m e to d o lo g ią p rz elicza n ia w a rto sc i arealu, p o d W iln em , gdzie g ru n ty o rn e byiy nižszej k lasy n iž w in n y ch częšciach k ra ju uzyskiw ano w iększe pow ierzch n ie. P rzydzielano tež dzialki o so b o m zw iązanym ze s tru k tu ra m i wladzy. W te n sp o só b blo k o w an a byla n ie je d n o k ro tn ie m ozliw osc o dzyskania ziem i przez m iejscową ludnošč211. M ecenas Rafal Kasprzyk, p eln o m o cn ik p raw n y Drozd, Na sesji rady Samorządu Rejonu Wileñskiego, „Kurier Wilenski”, 8 lipca 1994. 206 Taz, W tajemnicyprzed ludzmi, „Kurier Wilenski”, 25 czerwca 1992. 207 B. Balikienė, Manevrai pono Ramanovskio žemėje, „Respublika”, 1993 m. balandžio 29 d.; Z. Ždanovvicz, „Gudelskie manewry”, „Nasza Gazeta”, 4 maja 1993; R. M., Chlopcy zbohaterskich Gudei, „Nasza Gazeta”, 21-27 pazdziemika 1999. Do konfliktów na mniejszą skalę, gdy rolnicy występowali w obronie ziemi o zwrot której się ubiegali dochodzilo równiez w innych miejscowosciach jak np. Podpikieliszki, Ogrodniki, Wojdaty. W. Bylinski, Nie tak wyobrazalismy sobie reprywatyzację ziemi, „Kurier Wilenski”, 12 maja 1992; D. Danowska, Decyzja zapadla na polu, „Kurier Wilenski”, 23 kwietnia 1993; L. Drozd, D. Wojtusiak, Wojna na kije w Wojdatach, „Kurier Wilenski”, 12 maja 1993; D. Danowska, Nie rozstrzygnięty konflikt, „Kurier Wilenski”, 23 czerwca 1993; L. Drozd, Droga krzyzowa do ojcowizny, „Kurier Wilenski”, 12 maja 1995. 208 B. Balikienė, Dovanų - kiaurų puodų, „Respublika”, 1993 m. gegužės 4 d 209 L. Drozd, By wilk byl syty i koza cala?, „Kurier Wilenski”, 15 grudnia 1993; Taž, „Gudele” do Bojar, czyli bližej Wilna, „Kurier Wilenski”, 26 kwietnia 1994; Taž, Gudelsko-bojarski Problem wciuz aktualny, „Kurier Wilenski”, 8 pazdziemika 1994. 210 A. Dawidowicz, Węzel Gordyjski (wywiad przeprowadzony przez Z. Zdanowicza), „Nasza Gazeta”, 15-31 maja 1992; L. Drozd, Dlaczego hamuje się zwrot ziemi?, „Kurier Wilenski”, 6 pazdziemika 1992; J. Soblis, Zgodnie z literų prawa... wywlaszczeni po raz drugi, „Kurier Wilenski”, 12 listopada 1994. 211 W. Tomaszewski, Gra na...; L. Dowdo, Z wielkiej chmury maly deszcz, „Gazeta Wilenska”, —

.

---------------------- ---

_..r

_----

— 403 =

Rozdzial VII

sa m o rz ą d u re jo n u w ilenskiego okrešlal tą sytuację jak o „czystą patologię”212. N aw et prem ier, A lgirdas B razauskas, u z n a t w 2004 r. p ro c e d e r p rz en o sze n ia p raw a d o w lasn osci ziem i i uzyskiw ania jej w in n y m m iejscu za b lą d 213. Szczeg ó ln y m p rz y p a d k ie m b y lo p rz e n ie sie n ie z K ow ienszczyzny g ru n tó w p rz e z V ytautasa L andsbergisa. W ciągu kilku d n i p rzep ro w ad zo n o w szystkie p roced u ry i p rzy zn an o m u 8,5 ha, we wsi Sakiszki rejo n u wilenskiego. P om im o tego, že wczesniej о przydzial ziem i n a tym terenie ubiegali się miejscowi m ieszkancy214. 17 grudnia 1999; В. Томашевски, Готовы представлять интересы нацменьшинств (беседовала Й. Довляшевич), „Литовскій Курьеръ”, 21-27 сентября 2000; S. Tarasiewicz, Wciqganieprawa do ziemi, „Kurier Wilenski”, 6-8 stycznia 2007; J. Podmostko, Urzędnicy zjedli tort, wlascicielom zostaly okruchy, „Kurier Wilenski”, 7 czerwca 2007. Podczas sprawowania fimkcji naczelnika powiatu wileriskiego, przez konserwatystç Alisa Vidūnasa, przydzielono 1,16 ha ziemi žonie lidera konserwatystów Gražinie Landsbergienė, 4 km od stolicy, za cenę 3075 Lt, gdy w tym czasie jej rynkowa wartosc wynosila 60-80 tys. Lt, a o zwrot tej samej dzialki ubiegal siç poprzedni wlasciciel Wasilewski. Gdy Shižba Šledztw Specjalnych Republiki Litewskiej (Lietuvos Respublikos specialiųjų tyrimų tarnyba) prowadzila dochodzenie w sprawie prywatyzacji atrakcyjnych parcel, oprócz žony V. Lands­ bergisa, w kręgu zainteresowan znalazlo się m.in. 90 parlamentarzystów z dwóch kadencji. Ostatecznie przyjęto stanowisko, iž nie lamali oni prawa, natomiast uczynili to urzędnicy odpowiedzialni za realizację ustawy „O reformie robiej”. Landsbergisowie zadomawiajq się na Wilenszczyznie, „Przyjažn”, 15-21 lutego 2001; А. Юозапайтис, Коррумпированные чиновники прихватизируют землю, „Литовскій Курьеръ”, 10-16 июля 2003; Wyjdq na suchoî, „TygodnikWilenszczyzny”, 18-24 marca 2004. 212 „Procès reprywatyzacji ziemi na Litwie to nawet nie dewiacja, ale czysta patologia. (...) Potomkowie wlascicieli ziemskich z glębi [Litwy] uzyskali prawo do przenoszenia swoich ekspektatyw na tereny rdzennie polskie, rugując z analogicznej ekspektatywy miejscowych Polakôw. Wszystko to dzieje się in freudem mores. Polacy, ktôrym wyrwano prawo do ojcowizny, dając nie swoją ziemiç, otrzymują rekompensatç. Ich ziemia položona jest na Wilenszczyznie. Otrzymują zas prawo do udziahi w prywatyzowanej ziemi w glębi Litwy. Ziemia pod Wilnem jest gorszej klasy, wobec czego wynagradza im siç rôznicç w wartosci obu gruntów wedtug urzçdowych cen nieruchomosci rolnych. Problem jednak w tym, že rynkowa cena terenów podwilenskich jest wielokrotnie wyzsza niž cena terenów w glębi kraju. (...) Roszczenia Polakôw nie są rozpatrywane, množone są biurokratyczne przeszkody. W ostatecznošci w najlepszym razie zwracana jest tylko częšc ojcowizny. Kosztem Polakôw bogaci się miejscowy establishment i mafia. Zarabiają takže skorumpowani urzędnicy”. R. Kasprzyk, Mecenas Rafal Kasprzyk zajql się obronq Polakôw na Litwie (wywiad przeprowadzony przez B. Naniewicz), „Kurier Wilenski”, 7 paždziemika 2008. 213 „Oczywiscie, že jak juž jest po wszystkim, czlowiek jest mądrzejszy. To bylo sztuczne podejšcie do sprawy. Ježeli twoja ziemia ma jakąš wartosc, a ty chcesz nabyč ziemiç w in­ nym miejscu, to sprzedaj swoją ziemiç i kup ziemiç tam gdzie chcesz i to by bylo uczdwe i czyste. Tymczasem przy przenoszeniu pojawila się možliwošč nadužyč”. A. Brazauskas, „Zapraszam do wspólpracy” (wywiad przeprowadzony przez R. Middewicza), „Kurier Wi­ lenski”, 11 lutego 2004. 214 О nieco innych standardach dia przedstawicieli wtadzy przy przydzielaniu parcel swiadczy mwniež przypadek V. Landsbergisa, który otrzymal ziemiç na Zwierzyncu w Wilnie, ptacąc za nią 33,7 tys. Lt. Gdy pod wplywem presji spolecznej postanowil jednak ją sprzedač i przeznaczyč šrodki na cele charytatywne, otrzymal za nią na wolnym rynku 340 tys. Lt. L. Dowdo, Zwrot ziemi - czy parcelowanie?, „Gazeta Wilenska”, 23 grudnia 1999;

Między deklaracjami a praktyką. Problemy polskiej mniejszošci w swietlepolityki panstwa litewskiego...

Pojawiafy się tež inform acje nt. dzialan o charakterze konipcyjnym , n a styku z przestępczošcią gospodarczą, gdyž ja k stw ierdzano „Z iem ią w ilenska, tro ck a m a w artosc zlotą”215. Z darzaly się takže przypadki zastraszania rolniköw by odsprzedawali swoją ziem ię216. Polacy w ielokrotnie zw racali uwagę n a przew lekanie procedur ze zw rotem gruntöw i fakt, že proces reprywatyzacji przebiegal znacznie w olniej n a obszarze zw artego zam ieszkiw ania lu d n o šci polskiej n iž w in n y ch częšciach kraju217. Г. Карклене, Льготы сигнаторам - бомба для Вильнюса, „Республика”, 1 марта 2001.

215 R. Sotvarienė, А. Dumalakas, Žemės grąžinimą valdininkai suvėlė į korupcijos kamuolį, „Lietuvos rytas”, 2001 m. lapkričio 10 d. Zob tež. J. Sienkiewicz, Rzucim ziemię?, „Kurier Wilenski”, 17-19 listopada 2001; А. Квядарене, Лучше участ ки - клану землеустроителей, „Республика”, 17 декабря 2002; Taž, Лучше участки - клану землеустроителей (2), „Республика”, 18 декабря 2002; Taž, Лучше участки - клану землеустроителей (3), „Республика”, 19 декабря 2002; Taž, Лучше участки - кла­ ну землеустроителей (4), „Республика”, 20 декабря 2002; Taž, Лучше участ ки - клану землеустроителей, „Республика”, 7,10,12,13 марта 2003; Р. Gluchowski, М.Kowalski, Wilno zdobędziemy!... Wskazywano, že szczegolne wątpliwošci, budzila nowelizacja z 1999 r., zezwalająca na udostępnianie innym obywatelom swojego prawa do przywrocenia wlasnosci. Panowala opinia, iž prowadzilo to do „dzielenia się ziemią”, przez pretendentöw z osobami mającymi wplyw na ten proces. Z. Balcewicz, Ziemia na czarnym rynku, „Gazeta Wilenska”, 17 stycznia 2000. 216 R. Mickiewicz, Polacy stawiają Ultimatum, „Kurier Wilenski”, 16 grudnia 2005; Л. Вишняускене, Парламентарий уверяет, что емуугрожали, „Республика”, 25 апреля 2006; Р. Gluchowski, М. Kowalski, Wilno zdobędziemy!... 217 К. Wolodko, Со będzie z naszą ojcowizną?, „Kurier Wilenski”, 5 marca 1992; L Sawicka, Chociaž тот dokumenty..., „Kurier Wilenski”, 12 maja 1992; M. Sieczkowska, Smutne wnioski ze spotkania w Bujwidziszkach, „Kurier Wilenski”, 7 stycznia 1994; P. Siemaszko, J. Šuhalskis, К. Basiui w imieniu mieszkancöw wsi Goby, Od Pilata do Heroda, „Kurier Wilenski”, 28 stycznia 1994; J. Bielenis, „A ziemi nie zwracają!”, „Kurier Wilenski”, 3 lutego 1994; A. Sziupsinskas, Požegnanie z ziemią, „Kurier Wilenski”, 27 stycznia 1998; B. Znajdzilowska, Metr može byč dlužszy i krötszy, „Kurier Wilenski”, 11 lutego 1999; Z. Balcewicz, Tumiszki tylko dla wybranych, „Ga­ zeta Wilenska”, 19 stycznia 2000; T. Andrzejewski, „Nie rąbcie naszego lasu”, „Przyjažn”, 7-13 grudnia 2000; Rezolucja IV Zjazdu AWPL о przebiegu zwrotu ziemi na Wilenszczyznie, Wilno 16 czerwca 2001 r, mps, AAWPL; T. Andrzejewski, Trwa audyt ijednoczesnaparcelacja, „Przy­ jažn”, 19-25 lipca 2001; M. Ikonowicz, Wielkiprzekręt...; T. Bialek, Międzynarodowe standardy ochrony praw mniejszošci narodowych i ich realizacja na przykladzie Bialorusi, Litwy i Ukrainy, Warszawa 2008, s. 245. Jan Sienkiewicz w 2013 r. stwierdzal „Bliskošč stolicy dla polskich rolnikow okazala się nie blogoslawienstwem, lecz przeklenstwem. Tereny podwilenskie byly i nadal są bardzo atrakeyjne dla przybyszy z rožnych częšci Litwy. Budują tu swoje wille dostojnicy panstwowi, politycy, sędziowie, prokuratorzy, zainteresowanie okazują struktury kryminalne. Natomiast ustawodawstwo jest tak skonstruowane, že rzeczywisty wlasciciel ma najmniej szans odzyskania swojej wlasnosci, zagrabionej mu przez Sowietöw. А jak nawet jest przychylne, to jest jeszcze wladza wykonawcza, ktöra cynicznie i swiadomie swoich obowiązkow wobec obywatela-Polaka nie spdnia. W urzędach regulacji rolnych dokumenty giną ustawicznie, wymaga się coraz innych to papierow, zalatwienie najprostszej sprawy wlecze się w nieskoriczonošč. Jak ponury žart brzmi žądanie (wypadek autentyczny): «metrykę šmierci ojca pan przyniosį а gdzie dokument potwierdzający jego urodzenie?»”. J. Sienkiewicz, Polskošč wystawiana naprö-

-

-------------------------------

—

~

---------------------------------------------

405

=

Rozdzial VII

D zialacze AW PL stwierdzali, iž szczegölne tru d n o sci w tym zäkresie występowaty na podm iejskich obszarach rejonow wilenskiego i trockiego. W yrazali tež przypuszczenie, iž bylo to elem entem dzialan m ających ulatwic akcję osiedlenczą ludnošci z innych regionöw218. Przykladem m ože byc wies Zujuny. Kilkudziesięciu m ieszkancow zložylo w niosek о zw rot 200 h a ziemi, ktorą posiadaty ich rodziny do 1949 r. O dm ow iono im stwierdzając m .in., iž b rak jest dla tego terenu planu zagospodarowania. N iem niej w ciągu 15 lat n a tych gruntach w ybudow ano kilkaset posesji. D opiero gdy protesty rolniköw zostaly nagiosnione, zaproponow ano im do podzialu 15 h a nieužytkow po zam kniętej žwirowni, со w žaden sposöb nie zaspokajalo roszczen219. Konsekwencją bylo obnižanie statusu materialnego ludnošci polskiej. Przyldadem tego može byč przypadek Czeslawa Tomaszewicza z Czarnego Born, ktörem u przez kilkanašcie lat odm awiano zwrotu dawnej wlasnosci, po czym zaczęto ją przydzielač innym pretendentom . W edlug szacunköw specjalistöw z ry n k u nieruchom osci, gdyby odzyskal swoją ziemię, jej w artosc w ynosilaby ok. 18 m in USD220. Podobna byla sytuacja Jadwigi Kiziniewicz. Starala się опа о odzyskanie 5 hektarowej dzialki dziadköw w Wilnie. Skuteczniejsi byli jednak inwestorzy, ktöry po pozyskaniu ziemi wzniešli tam centrum handlowe „A kropolis”. Zam iast dzialki w artosci naw et kilkudziesięciu m ilionöw dolarow otrzym ala ona udzial w 8 hektarowej niepodzielnej parceli, w m alo atrakcyjnym punkcie na przedm iešciach221. W trakcie procesu reprywatyzacji ziemi wystąpilo rowniež szereg innych czynniköw, ktöre utrudnialy odzyskanie rolnikom swej dawnej wlasnosci. Częšč gruntow zostala rozdzielona w okresie radzieckim w dzieržawę dla pracownikow kolchozow, na tzw. dzialki przyzagrodowe, о wielkosci 0,5-1 ha. Ponadto niektöre z nich zostaly zwiększone do 2-3 ha, na podstawie uchwaly RN RL z 26 lipca 1990 roku222. Litwa podjęla decyzję о przekazaniu ich dotychczasow ym užytkow nikom . O bszar ten obejmowal blisko 25% ziemi podlegającej zwrotowi223. Ponadto byly jeszcze ogrodki dzialkowe224. Stworzono takže možliwošč prywatyzacji gruntow, tym ktorzy w pobę (wywiad przeprowadzony przez K. Ochnio), „Echo Katoückie”, 25 kwietnia-1 maja 2013. 218 Й. Довляшевич, „Отдайте нашу землю!”-, „Литовскій Курьеръ”, 27 мая-2 июня 1999; Rezolucja III Zjazdu AWPL o pogwalceniu praw wlascicieli ziemi, Wilno 20 czerwca 1999 r, mps, AAWPL. 219 51 podpisöw mieszkancow Zujun, ktorzy nie odzyskali ziemi, Pismo otwarte mieszkancow i spadkobiercöw wsi Zujuny, „Przyjazn”, 5-11 lipca 2001; P. Ghichowski, M. Kowalski, Wilno zdobędziemyL. 220 S. Tarasiewicz, Spadkobiercy ograbieni z ojcowizny piszq desperackie listy do wladz, „Kurier Wilenski”, 3-5 listopada 2007. 221 P. Ghichowski, M. Kowalski, Wilno zdobędziemyL. 222 Z. Balcewicz, Ostatnia szansa, „Kurier Wilenski”, 26 paždziernika 2001. 223 M. Deksnys, Žemės reformos darbai stringa valdžios kabinetuose, „Lietuvos rytas”, 1998 m. birželio 25 d. 224 R. Maciejkianiec, S. Pieszko, Cz. Okinczyc, L. Jankielewicz, S. Akanowicz, E. Tomaszewicz, Z. Balcewicz, Interpelacja do rządu republiki, „Kurier Wilenski”, 12 grudnia =

4 0 6

.

Między deklaracjami a praktyką. Problemypolskiej mniejszošci w swietlepolitykipanstwa litewskiego...

czątkowym okresie przem ian wydzierzawili o d kolchozöw do 50 ha ziemi. W ten sposöb wytworzona zostala sytuacja, gdy o uzyskanie tego samego terenu ubiegalo się dwöch röwnoprawnych pretendentöw 225. D robni rolnicy przed wojną w dužym stopniu ziemię podzieloną mieli na tzw. sznury, czyli wąskie i dlugie odcinki dzialek. Postanow iono by zwracac je po skom asowaniu i now ym podziale. O dpow iednie plany, nie zawsze kom pletne, przedstawiono jednak dopiero w 2000 r., co znacznie spowolnilo proces reprywatyzacji. Polacy rowniez zwracali uwagę na pom niejszanie odzyskiwanych gruntow lub zm ianę ich granic, co bylo mozliwe nawet do 40% pow ierzchni226. W skazyw ano jako utru d n ien ie takže fakt, iž sam orządy nie m ialy większego w plyw u n a prace služb związanych z reform ą rolną. Początkowo powolywanie ich gm innych oddzialöw ležalo w kom petencji rad rejonowych. Jednakže p o rozwiązaniu w ladz w rejonie wilenskim , kom isarz Merkys, dokonal zm ian ich skiadu, jak wskazywali polscy parlamentarzyšci, z naruszeniem prawa, co potwierdzil prokurator generalny A rtūras Paulauskas. N iem niej stan ten zalegalizowano227. Po ponow nym uksztaltowaniu wladz samorządowych podejm ow ano pröby odzyskania wplywu na pracę služb reformy, ale bezskutecznie228. Po czym n a początku 1995 r. kom petencje związane ze zw rotem ziem i przekazane zostaly do w ladz powiatowych229. Naležy zwröcic uwagę, iž trudnošci i opöznienia w reprywatyzacji tlum aczone byly dose odm iennie. Stužby odpow iedzialne za ten proces wskazywaly n a b ra k srodköw i niedobör specjalistöw. Natom iast pretendenci möwili o zm iennych przepisach, wym aganiu wielu dokumentöw, nie zawsze przewidzianych przez ustawodawstwo oraz niekiedy oczekiwaniu n a przekazywanie korzyšci materialnych230. By wywrzec presję 1990; D. Danowska, Kto kotacze - temu otwierajq., „Kurier Wilenski”, 28 maja 1994.

225 Z. Balcewicz, Litwa do... 226 1. Mikulewicz, Obiecanka cacanka..., „Gazeta Wilenska”, 17 grudnia 1999. 227 Cz. Okihczyc, R. Maciejkianiec, S. Pieszko, S. Akanowicz, Z. Balcewicz, W Subocz, Interpelacja, „Kurier Wilenski”, 7 listopada 1991; A. Paulauskas, Oslusznošci rozporzqdzenia pelnomocnika Rzqdu KL na rejon wilenski 0 utworzeniu gminnych služb reformy rolnej, „Kurier Wilenski”, 5 grudnia 1991. 228 A. Silka, Jak sobie radzi? (wywiad przeprowadzony przez J. Bielawską), „Kurier Wilenski”, 19 maja 1994. 229 Publicysta Miroslaw Ikonowicz wyražal opinię, iž przeniesienie kompetencji zwrotu ziemi z samorząd 6w do powiatöwbylo reakeją na dąženia autonomistyczne z przelomu lat osiemdziesiątych i dziewięčdziesiątych. Stwierdzal on „Litwini zastosowali wobec litewskich Polaköw sankeję za ich dąženia do autonomii terytorialnej. Prawo orzekania o zwrocie ziemi skonfiskowanej wtascicielom za czasöw ZSRR odebrano wladzom samorządowym i przekazano litewskim wojewodom mianowanym przez rząd Wskutek tego samorządy na Wileriszczyznie zostaly odsunięte od decyzji w tej najwažniejszej sprawie. Tysiące najatrakcyjniejszych dzialek budowlanych i gospodarstw rolnych przeszlo wtedy w ręce litewskie”. M. Ikonowicz, Golfpod Mejszagolą, „Przegląd”, 3 wrzešnia 2006. 23° \y; Polonis, Chociaž jestem zeslahcem..., „Kurier Wilenski”, 5 maja 1992; P. Ryngiewicz, Siedern razy mierzq..., „Kurier Wilenski”, 19 lutego 1993; J. Soblis, Deficyt na miemiczych czyli czy przyšpieszy się zwrot ziemi?, „Kurier Wilenski”, 25 lutego 1994; L. Drozd, R. Piotrowski, Z kwitkiem... vvjęzyku pahstwowym, „Kurier Wilenski”, 18 -----

-------

~

----

407 =

Rozdzial VII

na rz^dz^cych, w celu przyspieszenia reprywatyzacji oraz usuni^cie Z tego procesu elementöw dysfunkcjonalnych ZPL i AWPL organizowal szereg protestöw w formie petycji, wyst^pien osöb publicznych, wiecöw oraz m anifestacji231. Nalezy ocenic, iz mobilizowalo to srodowisko polskie, przynosiio jednak dose um iarkow any efekt. Na terenie m iast reprywatyzaeja odbywala si? na innych zasadach. Ustalono, iz obszar zwracanych gruntöw wynosii w 11 m iastach bfd^cych sam odzielnym i sam orz^dam i 0,2 ha, w pozostaiych 0,3 ha. W przypadku smierci gtöwnego wlasciciela о zwrot cz^sci mogli ubiegac si§ inni spadkobierey232. Limit mozliwych do odzyskania gruntöw zwi^kszono 13 m aja 1999 r., w wi^kszych m iastach do 1 ha, w mniejszych do 1,5 ha. Pod w arunkiem jednak, iz na zachowanej dzialce stoi jednorodzinny d o m w lascicieli233. W p rzypadku odzyskania m ieszkan lub budynköw nalezalo zrekom pensow ac koszty za ich konserwaej^ i udoskonalenie234. O ddzielnie takze trzeba bylo wyst^pic z w nioskiem о zwrot ziemi. Przez okres 10 lat, dotychczasowi lokatorzy m ieli tez gwarancje dalszego zamieszkiwania235. W m iastach röwniez odnotow ano szereg przypadköw przewlekania procedur, przydzielania dawnej wlasnosci obywateli innym pretendentom , oddaw ania mniejszego niz przewidywato prawo obszaru ziemi lub tez braku zwrotu236. Problemy takie marca 1994; Mieszkancy gminy bujwidziskiej (13 podpisöw), ChocMerkysa nie та..., „Nasza Gazeta”, 12-19 kwietnia 1994; L. Januszauskiene, T$sknota za fortepianem (wywiad przeprowadzony przez J. J. Komara), „Slowo Wilenskie”, 7-13 lipea 1995; P. Ryngiewicz, Nadal nie jest latwo otrzymac ziemi?, „Kurier Wilenski”, 25 sierpnia 1995; J. Podmostko, О ziemi bezpolityki, „Przyjazn”, 31 m aja -6 czerwca 1996; I. Kolosowska, Czy ludzie nie chcq wlasnej ziemi?, „Gazeta Wilenska”, 15 stycznia 1999; Konferencja na temat: reprywatyzaeja ziemi 14 czerwca 1999 roku [protoköl zebrania], AAWPL; BNS, Президент недоволен ходом земельной реформы, „Республика”, 12 июня 2001; А. Климкявичюс, Зигзаги земельной рформы в вильнюсском крае (беседовал Й. Жалис), „Литовскій Курьеръ”, 14-20 ноября 2002; S. Tarasiewicz, „Chcesz odzyskac ziemi?, musisz miec duzo pieni?dzy”, „Kurier Wilenski”, 2-4 maja 2009; R. Mickiewicz, „Ktos musi zrobic porzqdek”, „Kurier Wilenski”, 19 maja 2009. 231 Инф. „Республики”, ЭЛЬТА, Новые помехи в заключении договора Литвы и Польши, „Республика”, 14 января 1994; А. Мартяцкайте, Поляки ищут приоритеты, „Республика”, 24 октября 1995; Rezolucja Akcji w sprawie zwrotu ziemi bylym wlascicielom, „Kurier Wilen­ ski” 28 pazdziemika 1998; A. Sniezko, Dlaczego uczestniczylem w wiecuprotestu, „Przyjazn”, 3-9 grudnia 1998; Z. Balcewicz, Pikieta w obroniepraw wlascicieli ziemi, „Gazeta Wilenska”, 16-22 marca 2000; A. Akinczo, Polacy i Litwini wspölnie zqdali zwrotu ziemi, „Magazyn Wilenski”, czerwiec 2007; P. Gluchowski, M. Kowalski, Wilno zdob?dziemy!... 232 Ustawa Republiki Litewskiej О reformie rolnej... 233 Z . Balcewicz, Litwa do... 234 L. Dagiene, Zachowana nieruchomosc... 235 H. Gladkowska, Wlasnosc dziedziczna - wlasnosciq utopijnq, „Kurier W ilenski”, 22 czerwca 1993. 236 S. Swietlikowski, Prawne aspekty reformy rolnej na Wilenszczyznie, „Nasza Gazeta”, 1531 marca 1992; J. J. Komar, W Landwarowie nie przywraca si?prawa wlasnosci do ziemi, „Kurier Wilenski”, 5 maja 1992; J. Makowski, Sobiepanstwo, „Kurier Wilenski”, 5 listopada 1992; A. Mieczkowska, Pokonac biurokratöw, „Nasza Gazeta”, 2 listopada 1993; H. Jotkiaüo, =

408

=

■

■-

......... ....................

........—

Między deklaracjami apraktyką. Problemy polskiej mttiejszošci w swietle polityki pañstwa litewskiego...

wystçpowaly tež n a terenach Litwy kowieñskiej. Przykladem m ogą byč trudnošci hrabiego Alfreda Tyszkiewicza. Starai się on, o d 1994 r., o uzyskanie niewielkiego budynku w zam ian za palae naležący do jego rodziny w Polądze. Latwiejsze okazalo się przyznanie m u honorow ego obywatelstwa m iasta w 1997 r., niž zaspokojenie dose ograniczonych roszczen m ajątkowych237. Poslowie AWPL podejmowali szereg iniejatyw na rzecz zdynamizowania procesu przyw racania wiasnosci. Jednym z takich dzialañ, byla zainiejow ana przez Waldem ara Tomaszewskiego, p o p arta ju ž n a etapie projektu przez 43 poslów, uchw ala Sejm u, z 9 m arc a 2004 r. nakazująca przyšpieszenie zw ro tu ziem i w m iastach. W tym czasie chociažby tylko 12% pretendentam do odzyskania m ienia przyw rócono je w W ilnie238. N iem niej nie zm ienilo to nastaw ienia urzçdnikôw do kwestii reprywatyzaeji. Przykiadem m ože bye wypowiedz naczelnika pow iatu wileñskiego, Alfonsasa M acaitisa, który stwierdzil w 2006 r., iž 7 tys. pretendentów do zw rotu ziemi nie otrzym a jej, gdyžjest zajęta, albo zostanie przeznaczona na cele spoleczne. W konsekweneji interweniowal poseí W aldem ar Tomaszewski, który przypom niat orzeczenie Sądu Konstytucyjnego z 2001 r., iž cala niezabudow ana ziem ia w inna byč zw rócona oraz popraw kç Sejm u do ustaw y reprywatyzacyjnej, w edlug której zw rotow i nie podlegaly tylko te grunty, k tórych cel zostal okrešlony w planach szczególowych przyjçtych do 2001 roku239. G dy wicem erem W ilna zostal A rtu r Ludkowski, przedstawiciel AWPL, wykazal nieprawdziwosc wczesniejszych tw ierdzeñ о braku wolnej ziemi. W skazal w 2011 r., iž do dyspozycji bylo 3 tys. ha. Stw ierdzil o n „dotychczasow y arg u m en t p o przedniej wladzy о jej braku [ziemi] byl politykierstw em niezgodnym z prawdą”240. Niezwlocznie tež sam orząd wileñski zacząl przekazywac do gestii pow iatu grunty Žiemio, nasza žiemio, „Kurier Wileñski”, 20 styeznia 1994; A. Pieszko, Zabór ziemi wspólczesnie, „Nasza Gazeta”, 25 kwietnia-1 maja 1995; S. Tarasiewicz, Uzdrowiskowe wywlaszczenia, „Slowo Wilenskie”, 23-29 czerwca 1995; T. A., Akcja hontroli spoleczne} nad repry­ watyzaeji} ziemi i mienia, „Nasza Gazeta”, 2-8 lipca 1998; T. Lachowicz, Kochani rodacy, szanowna redakejo, „Nasza Gazeta”, 9-15 lipca 1998; Z. Balcewicz, Urzędnicza solidamošč czy korupeja?, „Gazeta Wilenska”, 11-17 lutego 2000; J. Podmostko, Nieudolne tlumaczenie się wicenaczelnika, „Kurier Wileñski”, 5 gradnia2001; Э. Диргите, Подлежащие возврату участки поссорили столичных чиновников, „Республика”, 5 декабря 2002; М. Maddewicz, Oswiadczenie, „Kurier Wileñski”, 11 styeznia 2005. 237 BNS, А. Жемайтите, Граф А. Тышкевич: „Мои родители создали Палангу”, „Респу­ блика”, 22 июня 1997; BNS, А. Тышкевич - Почетный гражданин Паланги, „Республи­ ка”, 17 июля 1997; Р. Скатикайте, Палангские власти усомнились в честности графа, „Республика”, 21 марта 2001; Obserwator, Przegląd tygodnia: О ziemi, „Kurier Wileñski”, 28-30 lipca 2007. 238 Inf. wl., W obroniepraw wlascicieli ziemi, „Tygodnik Wileñszczyzny”, 18-24 marca 2004. 239 A. Akiñczo, Szefokręgu wileñskiego: ziemia w Wilnie nie będzie zwracana, „Magazyn Wi­ leñski”, pazdziernik 2006. 240 H. Gladkowska, Dokonania nowych wladz Wilna za pierwsze 100 dni, „Kurier Wileñski”, 1 sierpnia 2007. 409 =

Rozdzial VII

z przeznaczeniem n a zw rot byiym wlascicielom241. Spotkalo się to jednak z bardzo silnym protestem polityköw prawicy i mediöw. O soby krytykujące decyzje reprywatyzacyjne często nie ukrywaly, iž m otywacja m a kontekst narodowosciowy, gdyž zdecydowana większošč osöb uzyskujących g runty to Polacy242. O ile pryw atni wlasciciele m ieli pew ne m ozliwosci odzyskania m ienia, to nie przewidywano takiej opcji dla organizacji spolecznych. Starania podejm owal zwlaszcza Zvviązek H arcerstw a Polskiego n a Litwie. Przede wszystkim ubiegal się o zwrot stanicy, znajdującej się przy ul. Kamiennej w W ilnie. Rząd przekazal ją jednak na siedzibę am basady USA243. W skazyw ano takže n a inne obiekty jak m .in. teatr na Pohulance czy gmach Wilenskiego Towarzystwa Przyjaciöl Nauk244. Motywy niechęci do zw rotu nieruchom ošci wyraza wypowiedz radnego z W ilna, przewodniczącego Komisji ds. Narodowosci, V ladim irasa Gražulisa. W skazywal o n n a niewielki udzial Litwinöw w strukturze Iudnosciowej W ilna do II wojny. W yprowadzal on więc wniosek, že ješli by wszystko zostalo zw röcone „to m ože byč tak, iž okaže się, že panstwo litewskie w swojej stolicy nie m a swojej wlasnosci”245. Pewną specyfikę stanowil problem ziem rejonöw wilenskiego i trockiego przylączonych do W ilna w 1996 r. Szerzej kwestia ta zostala om öw iona we wczesniejszej częšci. N iem niej w edlug przyjętych založeri, ziem ia ješli nie zostala zastrzežona do wykupu przez panstw o m iala byč zw racana w calošci, tak jak n a terenach wiejskich246. Prezydent Algirdas Brazauskas w oficjalnym osw iadczeniu zapowiedzial pozostaw ienie podatkow i oplat na dotychczasowym poziom ie, nie podnosząc ich do lim itöw stosowanych w W ilnie. W ustawie „O podatku za ziemię”, zapisano, že n a terenach przylączanych do sam orządow m iejskich, dopiero p o w ybudow aniu pelnej in frastru k tury kom unalnej, podatek naliczany jest w edtug w spölczynnika terenöw zurbanizowanych. W 2001 r., n a obszarach „wielkiego W ilna”, w dawnych wsiach Plucieniszki, Krawczuny, Nowosiolki, Nowiny, m ieszkaricom gwaltownie podniesiono jednak stawki podatkow. Przykladowo Janina Kocietowicz, pobierająca 80 Lt em erytury, za 0,92 ha, otrzym ala zwiększenie w ym iaru z 13 Lt n a 1062 Lt. W miejscowosciach tych brak bylo pelnej infrastruktury. Nie bylo więc podstaw do zwiększania skali podatkowej. Przypuszczano, iž glowną przeslanką tych dzialan bylo

241 S. Tarasiewicz, 855 ha wolnej ziemi w Wilnie dla bylych wlascicieli, „Kurier Wilenski” 7 wrzesnia 2007. 242 K. Kuckiewicz, Atak na zwrot ziemi Polakom, „Kurier Wilenski”, 4 stycznia 2008; S. Tarasie­ wicz, Zwrot ziemi w Wilnie zpolitycznym odcieniem, „Kurier Wilenski”, 10-12 maja 2008.

243 (BNS), JAV ambasados pastatas turi priklausyti lenkams?, „Lietuvos rytas”, 1998 m. liepos 8 d. 244 K. Adamowicz, Do Europy - przez glöwne czy tylne wejscie, „Kurier Wilenski”, 18 grudnia 1998; C. Žolędowski, Bialorusini i Litwini..., s. 258.

245 V. Gražulis, Litewskie samorządy (wywiad przeprowadzony przez A. Bobryka), „Kurier Siedlecki”, 9 czerwca 1993. Wedlug spisu z 1931 r. Litwini stanowili w Wilnie 0,8% mieszkaricöw. R. Miknys, Wilno - miasto wielonarodowe i punkt zapalny w stosunkach polsko-litewskich, [w:] Tematypolsko..., s. 100. 246 Z. Balcewicz, W Tarandzie... =

4 i o ----------- ------------------- — -

-

■-

--------

Mi$dzy deklaracjami apraktykq. Problemy polskiej mniejszosci w swietle politykipanstwa litewskiego...

zniech?cenie do dalszego ubiegania si? o zw rot ziem i ijednoczesnie rezygnowania z juz posiadanej247. Przeciwko tym decyzjom interw encj? w Sejmie podj^l posel W aldem ar Tomaszewski248. W konsekwencji naczelnikpow iatu Gedim inas Pavirzis uniew aznil zarz^dzenie dotycz^ce nowej stawki podatköw 249. W 2008 r. pojawily si? natom iast z^dania by wlasciciele nie tylko za swoje srodki sporz^dzali szczegölowe plany zagospodarowania, ale takze by przekazywali po kilka aröw ziemi na potrzeby infrastruktury oraz pokryli koszty oddania ich m iastu250. Rok pözniej postawiono tez postulat by pretendenci do odzyskania wlasnosci pokrywali wszystkie koszty zwi^zane z tym procesem 251. Natom iast 10 listopada 2011 r. przyj?to popraw k? do ustawy, zezwalaj^cej na w yplacanie kom pensaty pieni?znej za ziemi? b?d^c^ w granicach m iasta 1 czerwca 1995 r. jesli nie m ozna zwröcic jej w naturze. Jak szacowano przyj?te stawki w przypadku W ilna oscylowaly w okolicach 1% jej w artosci rynkowej252. Waldemar Tomaszewski oceniaj^c proces reprywatyzacyjny stwierdzal ,,w sprawie ziemi m am y do czynienia z najbardziej jaskrawym przykladem dyskryminacji polskiej ludnosci (...) panuje n a w pöl mafijny system, ktöry bardzo trudno jest przeiamac. Ale, n a przyklad, z wielkim trudem udalo si? zlikwidowac w roku 2001 poprawk? do ustawy o sprzedazy dokumentow na ziemi?, ktora wyrz^dzila naszej ludnosci ogromne krzywdy. Czasami w Sejmie trzeba walczyc p o kilka miesi?cy, aby usun^c z tej lub innej ustawy nawet jeden wyraz (...). Uwazam, ze p o to, aby w radykalny sposöb ruszyc te sprawy z miejsca, nalezy przekazac kwestie zwrotu ziemi samorz^dom”253. Reprywatyzacja gruntöw i d^zenie do eliminacji wszelkich negatywnych aspektow tego procesu bylo jednym z mechanizm öw zblizenia AWPL z Rolandasem Paksasem. G dy byl on prem ierem pow olano naw et grup? robocz^ koalicji rz^dz^cej n a czele z Tomaszewskim, maj^c^ zajmowac si? problem am i zwi^zanymi z odzyskiwaniem wlasnosci. Jako prezydent Paksas krytykowal przewleklosc procesu reprywatyzacji i wskazywal n a naruszenia. W tym kontekscie postulowal zwi?kszenie osobistej odpowiedzialnosci mierniczych i urz?dniköw. Wezwal röwniez by zakonczyc do 2004 r. proces zwrotu254. W edlug Tomaszewskiego „Prezydent jednoznacznie stwierdzil, ze to, co si? dzieje ze zwrotem ziemi, jest ew identnym bezprawiem. Moze nie zd^zyl w tej kwestii wiele zdzialac, ale byl gwarantem tego, ze afera nie wyl^duje w koszu. Ten

247 T. Andrzejewski, Sposöb na wyrugowanie - „zadusiö”podatkami?, „Przyjazh”, 6-12 grudnia 2001. 248 Oswiadczenie posla na Sejm Waldemara Tomaszewskiego wygloszone z trybuny sejmowej w dniu 6 grudnia 2001 r., „Kurier Wilehski”, 8-10 grudnia 2001. 249 T. Andrzejewski, Po akcji sprzeciwu - powrot do wiejskiej taryfy, „Przyjazh”, 17-23 styczen 2002. 250 S. Tarasiewicz, Zamiast zwracac - odbierajq, „Kurier Wilehski”, 31 maja-2 czerwca 2008. 251 Tenze, A terazzaptac sam za zwrot swojej ziemi, „Kurier Wilehski”, 27-29 czerwca 2009. 252 http://www.baltexpert.com/2012/06/13/4073/ 253 W. Tomaszewski, „Jednoczyc wszystkich Polakow” (wywiad przeprowadzony przez R. Mickiewicza), „Kurier Wilehski”, 28-30 sierpnia 2004. 254 Tamze; J. Podmostko, Przyspieszyc zwrot ziemi, „Kurier Wilehski”, 5 marca 2003. 411 -

Rozdzial VII

tem at nieraz wyplywal za kadencji poprzednich prezydentów: Algirdása Brazuskasa i Valdasa Adamkusa, ale sprawa się wlekla (...). Paksas natom iast ziožy! wyražną polityczną deklarację, že rzecz naležy doprowadzic do logicznego zakoñczenia, i zapowiedzial, že osobišcie będzie nadzorowal ten proces. To juž bylo bardzo dužo”255. Pom im o wielu deklaracji w ladz w calym om awianym okresie proces reprywatyzacji nie zostal zakonczony. Nie zaspokajal on oczekiwañ ludnosci polskiej, która wskazywala, iž sprzeczny on by! niejednokrotnie nie tylko z duchem prawa, ale i jego literą. M icha! Mackiewicz okrešla! go „faktycznym wyw!aszczeniem Polaków”256. Zaobserwowano bowiem szereg przypadków nie tylko wydlužania procedur, ale nie zwracania ziemi, oddawania jej w mniejszym obszarze i mniej atrakcyjnym položeniu. Wpiywalo to na sytuację m aterialną Polaków. Odzyskanie w pelnym wymiarze i dawnym položeniu gruntów podnosiloby ich prestiž, možliwošci zyciowe oraz spoleczne znaczenie. W przypadku inwestycji lub sprzedažy stawaliby się często zamožnymi ludžm i mogącymi lokowac w podwyžszenie standardu žycia i ksztalcenie. Bowiem „pieniądz jest šrodkiem ilosciowym, niejednokrotnie pozw alającym przekroczyč rožnice jakosciowe”257. Osiedlanie się osób narodowoáci litewskiej na terenach o zwrot których ubiegali się Polacy powodowalo rowniež zmianę struktury narodowosciowej. Jak wskazywal Tomaszewski, ješli dalėj proces ten będzie postępowai „utracimy obecną pozycję i trudniej będzie nam walczyc o sprawy Polaków”258. Faktycznie proces reprywatyzacji w znacznie m niejszym stopniu niž tego oczekiwano stanowi! formę przywrócenia prawa wlasnosci i zaspokojenia sprawiedliwosci spolecznej. Jan Sienkiewicz ocenial „wojnę o ziem ię przegrališmy. Ziem ia ojców juž nigdy nie będzie nasza. A ni p o d W ilnem , ani tym bardziej w samej stolicy. Nie potrafilišm y się przeciwstawic grabiežczej polityce litewskiego rządu i dzialaniom Struktur mafijnych. M acierz nasza, zapatrzona w strategiczne partnerstw o i stosunki z Litwą najlepsze w dziejach, zostawila nas n a tym froncie samych”259. Nawet prezydent Valdas A dam kus przyznaw al, iž proces repryw atyzacji nie przebiegal prawidiowo. Stwierdzal on „Panstwo zobowiązalo się do tego, že stanie się zadošč historycznej sprawiedliwosci i zw róci ludziom ziemię, która do nich naležaia. Niestety jed n ak nie potrafilo stworzyc skutecznego i przejrzystego m echanizm u, aby uniknąč korupcji i nadužyč”260. P roblem y z odzyskiw aniem g ru n tó w w yw olyw aly row niež m obilizację i sam oorganizację spolecznošci polskiej. Kwestie te stanow ily jeden z podstaw ow ych postulatów AWPL. D zialania tej partii przyczynialy się row niež do ograniczania

255 L. Dowdo, Polacy bronili... 256 R. Mickiewicz, „Obiecamy bye konsekwentni”, „Kurier Wileñski”, 1 lutego 2007. 257 M. Ziólkowski, Dziedziczenie i wybór, [w:] Socjologia a przemiany wspókzesnego swiata, red. I. Krzeminski, Warszawa 2004, s. 131. 258 A. Akiriczo, Problem zwrotu ziemi - tematem spotkania Lecha Kaczyñskiego z Polakami, „Magazyn Wileñski’, wrzesieñ 2006. 259 J. Sienkiewicz, Nowa wojna o ziemię, „Kurier Wileñski”, 19-21 maja 2006. 260 M. Ikonowicz, Wielkiprzekręt... = 412

-

-

■

.........

-

;■

■

-

—

Mi$dzy deklaracjami a praktykq. Problemypolskiej mniejszosci w swietlepolitykipanstwa litewskiego...

negatyw nych aspektow procesu reprywatyzacyjnego. W konsekw encji w plywalo to n a poziom poparcia dla niej. W ielokrotnie tez zw racano uwag§ n a fakt, iz n a obszarze calej Litwy w yst^powaty rozm aite problem y zwi^zane z reprywatyzacj^. Niem niej n a W ilenszczyznie ich skala byla nieporow nyw alnie wi$ksza. Dzialania n a rzecz odzyskania bylej w tasnosci w ynikaly nie tylko z potrzeby zaspokojenia slusznych roszczen ekonom icznych. Powszechne bylo bow iem przeswiadczenie, ze dla dalszego funkcjonow ania m niejszosci polskiej niezbf dne jest podtrzym anie swiadom osci narodowej, funkcjonow anie j^zyka, dzialalnosc instytucjonalna, ale rowniez podniesienie statusu m aterialnego. Janusz Sztumski zauwazal, ze „Formalnie obowi^zuj^ce w panstw ach dem okratycznych praw a czlowieka i obywatela nie gwarantuj^ jego rzeczywistego upodm iotow ienia (...)• Aby to nast^pilo, konieczne jest wi$c upodm iotow ienie p o d w zgl^dem gospodarczym ”261. To zapew ne bylo tez jedn$ z przyczyn w yst^pow ania m echanizm ow utrudniaj^cych proces repryw atyzacyjny262.

5. Polacy na Litwie w kontekscie relacji mi^dzypanstwowych Republiki Litewskiej i Rzeczypospolitej Polskiej Ogloszenie niepodleglosci przez Republik§ Litewsk^, zostalo bardzo pozytywnie ocenione w Polsce. Spotkalo si§ nie tylko z przychylnym odbiorem spolecznym, ale rowniez oficjalnym stanow iskiem wladz263. N astfpnego d n ia p o przyj^ciu A ktu 1 1 M arca, rz§d RP w ydal dose w yw azone osw iadezenie w kto ry m w yrazil poparcie dla sam ostanow ienia narodow , l^cznie z d^zeniem d o uzyskania sam odzielnego p anstw a. P o d kreslono row niez, iz P olakom zalezy n a d o b ry c h relacjach z n a ro d e m litew skim . B ardziej przychylne w obec idei niepodlegtosci uchw aly po d j^t Senat 16 m arca i Sejm 22 m arca. N ajdalej id^ce stw ierdzenia znalazty si§ w dokum encie nizszej izby parlam entu, gdzie w yrazono pogl^d о niezm iennosci granic oraz oceniono, iz w procesie dzialan n a rzecz suw erennosci nie zabraknie Polakow 264. M in iste r K rzy szto f Skubiszew ski zw rocil si§ row niez d o m in istra spraw zagranicznych ZSRR, E d u a rd a Szew ardnadze, z ofert^ p rzeprow adzenia

261 J. Sztumski, Szanse i zagrozenia demokraeji w XXI wieku, [w:] Demokracja w dobie globalizacji, T. 2, Aspekty teoretyezne, red. M. Domagala, J. Iwanek, Katowice 2008, s. 136-137.

262 Po wielokrotnym przesuwaniu ostatecznych terminow planowano zakonezenie procesu reprywatyzacyjnego w 2013 r. Jednakze jak wynikalo z powszechnej opinii, dzialania zwi^zane ze zwrotem prowadzono zbyt wolno i zwi^zane byly z szeregiem innych me­ chanizmow utrudniaj^cych realizacj^. Niemozliwe bylo wi§c zakonezenie tego zadania wokreslonym czasie. Земля - крестьянам,,Литовскій Курьеръ”, 4-10 ноября 2010. 263 Szerzej natemat polityki Rzeczypospolitej Polskiej wobec Republiki Litewskiej zob. A. Bobryk, Polityka Polski wobec panstw nadbaltyckich, [w:] Polityka wschodnia Polski. Uwarunkowania. Koncepcje. Realizacja, red A. Gil, T. Kapusniak, Lublin 2009, s. 253-260. 264 J. Sobczak, Potomkowie Lecha i Giedymina. Stosunki polityezne mi$dzy Litwq a Polskq wpierwszych latach odrodzenia panstwa litewskiego, Poznan 2009, s. 37-39. 413 =

Rozdzial VII

m ediacji m ięd zy Litw ą i w ladzam i centralnym i. Inicjatyw y tej stro n a radziecka je d n a k n ie p o d jęta265. O czekiw ania co d o položenia m niejszošci polskiej w RL okreslil, 26 listopada 1990 r., M SZ RP, w Aide m ém oire. W nioskow ano by wszelkie kwestie w tym zakresie rozwiązywane byly zgodnie z m içdzynarodow ym i standardam i. Bylo to zbiežne z postulatam i ZPL. Dotyczyly one, m.in.: niewplywania na strukturę narodowošciową Wilenszczyzny, reprywatyzacji, mozliwosci poslugiwania się językiem ojczystym w žyciu publicznym , stosowania oryginalnej pisow ni im ion i nazwisk, um ozliwienia rozwoju oswiaty, zachowania döbr kultury266. W trakcie dzialan Litwy n a rzecz oderw ania się od ZSRR, Polska udzielala form alnego jak i nieform alnego wsparcia w ladzom republiki. Szczegolnie odczuwalny wöwczas byl brak polskiej placöwki dyplomatycznej w Wilnie, ktörej utworzeniu nie tak dawno sprzeciwiato się wielu dzialaczy „Sajudisu”. Naležy podkrešlic, že podczas interw encji wojsk radzieckich, 11-13 stycznia 1991 r., w republice, gdy zaistnialo powazne zagroženie dla niepodlegiosciowych dąžen Litwinow, Warszawa udzielila schronienia, m inistrow i spraw zagranicznych Algirdasowi Saudargasowi. M ial on m isję utw orzenia rządu em igracyjnego, w przypadku uniem ozliw ienia dalszego fu n k cjo n o w an ia w ladz litew skich w W ilnie267. Jednoczesnie d o Polski przybyl Czeslaw Okinczyc, k tory posiadal upow aznienie do przeprow adzenia wstçpnych pertraktacji z rządem RP dotyczących wznowienia stosunköw dyplomatycznych268. Przeciwko interw encji wojskowej protest wyrazil zaröwno gabinet Tadeusza Mazowieckiego, jak i parlam ent269. U padek puczu m oskiewskiego w sierpniu 1991 r., um ozliwil odzyskanie niepodleglosci przez republikę. Z panstw em litewskim, jak juž w spom niano wczesniej, Polska nawiązala stosunki dyplom atyczne 5 wrzesnia, dzien p rzed w yrazeniem zgody przez ZSRR, n a wystąpienie tej republiki ze skladu Związku. Premier Jan Krzysztof Bielecki podkrešlil, juž 26 sierpnia, iž Rzeczypospolita nigdy nie uznala inkorporacji Litwy i wyszedl z inicjatywą uregulowania stosunköw miçdzypanstwowych. W yrazil jednoczesnie nadzieję, že w nowych uw arunkow aniach m niejszošč polska bçdzie korzystala z wiçkszego standardu praw i swoböd270. Niemniej szereg pierwszych decyzji wladz litewskich, po uznaniu niepodleglosci kraju przez spolecznošč międzynarodową mialo antypolski charakter. Przede wszystkim bylo to rozwiązanie rad samorządow rejonöw solecznickiego i wilenskiego. Wywotalo to wiele zadražnien m iędzy obydwoma krajami271. W zajem ne relacje dobrze charak-

265 P. Malewicz, Polska polityka wschodnia w latach 1989-1991, Torun 2008, s. 215. 266 Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP, Aide mémoire, „Znad Wilii”, 23 grudnia 1990-5 stycznia 1991.

267 (LAW, Krzem), Uznajcie naszą niepodleglošč, „Gazeta Wyborcza”, 14 stycznia 1991; J. Neverovič, [Glos wdyskusji], [w:] Solidarnosc-Sqjüdis..., s. 42.

268 J. Akromas, P Libera, E. Meilūnas, E. Stankevičius, A. Žulys, Historia przedstawicielstwa dyplomatycznego Litwy w Polsce, Warszawa 2009, s. 100.

269 J. Sobczak, Potomkowie Lechą..., s. 85-87. 270 J. Widacki, Litwo, Ojczyzno nie moja, Krakow 2005, s. 114. 271 Niemniej zwlaszcza w początkowym okresie, polscy dzialacze na Litwie zaskoczeni byli 414

=

-

- -

—

.........................................

;

^

-

Między deklaracjami apraktyką. Problemy polskiej mniejszošci w šwietlepolitykipanstwa litewskiego...

teryzuje owczesna wypowiedž Vytautasa Landsbergisa, ktory stwierdzil, iž droga do zjednoczonej Europy nie wiedzie przez Polskę, lecz Skandynawię i krytykowal Rzeczypospolitą za interwencje n a rzecz Polakow w RL272. Niepokojąco brzmialo rowniež stwierdzenie m inistrą obrony Audriusa Butkevičiusa, ktory w 1991 r. m ial się wyrazič, že największym zagroženiem dla republiki jest Polska, a nie Rosja273. Jeszcze w koncu grudnia 1991 r., minister spraw zagranicznych, Krzysztof Skubiszewski, stvvierdzal, že nie m a dobrej atmosfery do wizyty w Wilnie274. W konsekwencji pierwszy ambasador RP wRL, Jan Widacki, dopiero 27 m aja 1992 r., zložyl listy uwierzytelniające275. Przed tym, 13 stycznia 1992 r., m inistrowie spraw zagranicznych Algirdas Saudargas oraz Krzysztof Skubiszewski podpisali w W ilnie „Deklarację o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej wspolpracy między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Litewską”276. Miala ona došč ogolny i postulatywny charakter. Niemniej wyražano w niej gotowošč podjęcia dzialan mających n a celu zaspokojenie potrzeb mniejszošci w zakresie języka, ošwiaty, kultury, religii. Strony zobowiązywaly się do niepodejm ow ania dzialan dyskryminuj ących i zmieniaj ących strukturę narodowošciową. Deklarowano rowniež prawo do zapisu im ion i nazwisk zgodnie z zasadami i tradycją danego języka277. Z aw arcie D eklaracji n ie usatysfakcjonow alo Polakow n a Litwie. Jej ogolny charakter, podpisanie pom im o braku ogloszenia w yborow do rad, uznaw ano jako slabošč strony polskiej. N atom iast częšč politykow litewskich, w tym w icem inister spraw zagranicznych, Egidijus Klumbys, krytykowalo ją za brak stanowiska dotyczącego polityki panstw a polskiego wobec Litwinow n a „okupowanej” W ilenszczyžnie w okresie m iędzyw ojennym . W yražali row niež niepokoj, iž zbyt dužo zawartych zostalo zobowiązan wobec mniejszošci278. Polska strona wielokrotnie zwracala uwagę, zdystansowaną postawą wladz Rzeczypospolitej. Gdy tuž przed rozvviązaniem rad przybyla do Polski delegacja parlamentarzystow i samorządowcow, poszukując wsparcia oraz interwencji dyplomatycznych, stvvierdzili, iž „zamiast spotkan o naszych problemach musielišmy skladač wyjašnienia z powodu mepopelnionych przestępstw”. А. Дягутис, О позиции одной делегации, „Эхо Литвы”, 4 сентября 1991. 272 ELTA, Nesusipratimai nenaudingi nei Lietuvai, nei Lenkijai, „Lietuvos rytas”, 1991 m. gru­ odžio 24 d.; J. Sobczak, Potomkome Lechą..., s. 100. 273 Z. Kurcz, Mniejszoščpolska..., s. 104. Možna bylo rowniež spotkač opinię, že terytorium Litvvy jest większe niž granice administracyjne, a obszar Polski mniejszy, lub nawet pojawialy się sformulowania o „tymczasowej okupacji” V. Povilionis, Istorinių skriaudų našta (kalbėjosi L. Pečeliūnienė), „Lietuvos aidas”, 1992 m. rugpjūčio 19 d.; Инф. „Республики”, BNS, Польская печать критикует „Календар литовца”, „Республика”, 11 января 2000. 274 A. Degutis, К. Skubiszewskis: „Vizytui į Lietuvę nėra tinkamos atmosferas”, „Lietuvos rytas”, 1991 m. gruodžio 21 d. 275 (ЭЛЬТА), Вручены верительные грамоты, „Эхо Литвы”, 28 мая 1992. Jan VVidacki petnil fimkcję do 1996 r. Następnie ambasadorami byli Eufemia Teichmann (1996-2001), JerzyBahr (2001-2005), JanuszSkolimowski (2005-2013) oraz JaroslawCzubinski (od2013). 276 Л. Филипавичене, „Это начало большой работы”, „Эхо Литвы”, 15 января 1992; К. Tumėnas, Kaimyninėje Lenkijoje, „Pozicija”, 1992 m. sausio 23-31 d. 277 Декларация о дружественных отношениях и добрососедском сотрудничестве между Литовской Республикой и Республикой Польша, „Эхо Литвы”, 16 января 1992. 278 Obalajmy bariery, owocezbiorą następne pokolenia, „Gazeta Wyborcza”, 15 stycznia 1992; -

—

-

-

----------------

-

■ ■

-

415 =

Rozdzial VII

i i dokum ent ten nie jest wypelniany. Dotyczylo to braku term inu przeprowadzania wyborow samorządowych, lituanizacji imion i nazwisk, faktycznego wptywu na zmianę struktury narodowosciowej, poprzez przydziaiy dla Litwinow ziem i o zw rot ktorej ubiegali się Polacy279. Niemniej wiceminister MSZ RP, Jerzy Makarczyk, stwierdzal, i i podpisanie Deklaracji bylo konieczne, gdyž umozliwialo wyjscie z im pasu, a dalsze relacje z Litwą m ialy zaležeč o d stosunku do m niejszošci polskiej280. By w p eini unorm ow ac stosunki m iędzypanstw owe oraz zwiększyč gwarancje praw dla m niejszošci dąžono row niez do zawarcia traktatu281. Kwestia ta wywolyw ala silne em ocje. Pow szechne bylo n a Litwie bow iem oczekiw anie by zawrzec w nim pream bulę historyczną potępiającą wtączenie, w okresie m iędzywojennym , W ilenszczyzny do Polski. W ielu politykow wyrazalo rowniez wątpliwošci, czy d o ­ kum ent ten nie w zm ocni pozycji Polakow, obywateli Litwy282. Ostatecznie „Traktat m iędzy Rzecząpospolitą Polską a Republiką Litewską o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej wspolpracy” zostal podpisany w Wilnie, 26 kwietnia 1994 r., przez prezydent 6w Lechą W alęsę i A lgirdasa Brazauskasa. Zaw arcie tego dokum entu, postrzeganego jako kom prom isowy, bylo mozliwe przede wszystkim dzięki tem ų, že na Litwie rządzila lewica, ktora m iala bardziej pragm atyczny stosunek do kwestii narodowosciowych283. J. Sienkiewicz, Kto przed him stanql na kolanach, „Magazyn Wilenski”, 16-31 stycznia 1992; R. Mieczkowski, Deklarację podpisano, „Znad Wilii”, 19 stycznia-l lutego 1992; А. Каланта, Прошел год..., „Республика”, 19 января 1993. 279 (PAP), Protestpolskiego MSZ wobec wladzLitwy, „Nowy Swiat”, 20 marca 1992; J. Vidackis, „Tarp mūsų valstybių nėra ginčytinų problemų” (kalbėjosi G. Stalnionis), „Pozicija”, 1992 m. rugpjūčio 19 d.; J. Szostakowski, Polska stora się dokladnie przestrzegač Deklaracji litewsko-polskiej, „Kurier Wilenski”, 8 wrzesnia 1992; ПАП-ЭЛЬТА, Агентство ПАП о выполнении литовско-польской декларации, „Эхо Литвы”, 16 января 1993. 280 А. Дягутис, Польские парламентарии о литовско-польской декларации, „Эхо Лит­ вы”, 24 января 1992. 281 Rząd RP projekt Traktatu przekazal stronie litewskiej 13 stycznia 1993 r. Wladze Litwy swoj wariant przedstawily 16 czerwca. Natomiast negocjacje rozpoczęte zostaly 19 lipca. А. Дегутис, Начались переговоры делегации Литвы и Польши, „Эхо Литвы”, 20 июля 1993. 282 Об отношениях Литвы и Польши, „Эхо Литвы”, 16 июня 1992; H. Mažul, Uslyszeč się wzajem, „Trybuna”, 24-25 lipca 1993; R. Grudziriska, Propozycje strony polskiej - skorygowano, „Kurier Wilenski”, 9 wrzesnia 1993; (ELTA), Projekt Traktatu zPolskq:glownajego kwe­ stia pozostaje otwarta, „Kurier Wilenski”, 21 grudnia 1993; A. Plokszto, Kto moie pierwszy rzucic kamieniem?, „Kurier Wilenski”, 23 grudnia 1993; W Maziarski, Traktat bezprzesziosci/Traktat bez parlamentow, „Gazeta Wyborcza”, 23 lutego 1994; B. Jankowski, W dziesięciolecie Traktatu Polsko-Litewskiego. Relacje międzypanstwowe w ostatniej dekadzie XX w., Suchy Las 2004, s. 34-35. Byly prezydent, gen. Wojciech Jaruzelski, ocenial, iž opory częšci politycznych srodowisk przed podpisaniem Traktatu i dąženie do zawarcia w nim oceny historycznej, wynikaly z wagi jaką przywiązywano do utwierdzenia faktu, iž Wilno jest litewskim miastem. Jednoczešnie prognozowal, iž emocje z tym związane będą wygasac wraz ze zmianami pokoleniowymi. В. Ярузельский, Трудно идти вперед, когда смотрят назад (беседовал А. Жукаускас), „Республика”, 25 октября 1994. 283 L. Truska, „Panstwowosci się nie daruje...” (wywiad przeprowadzony przez Z. Žda=

416

—

........-

■ -

■ -

—

■—

-

--- ----------------------

Między deklaracjami apraktyką. Problemypolskiej mniejszošci w swietlepolitykipanstwa litewskiego...

Zagwarantowano w nim prawo do „swobodnego wyrazania, zachowania i rozwijania swej tožsamošci narodowej, kulturowej, językowej i religijnej, bez jakiejkolwiek dyskrym inacji” (art. 13)284. W związku z tym uw zględniono szereg praw w zakresie oswiaty, języka, aktywnosci spolecznej i politycznej, pow strzym ania się od dzialan w plywających n a strukturę narodow ošciow ą. N iektöre zapisy byty je d n a k m alo precyzyjne. Jakwykazala praktyka, pom im o uwzględnienia ich w Traktacie nie byfy realizowane. Przykladem m ože byč praw o do „uzywania swych im ion i nazw isk w brzm ieniu języka mniejszošci narodowej; szczegölowe regulacje dotyczące pisowni im ion i nazwisk zostaną okrešlone w odrębnej umowie” (art. 14)285. D o polow y 2013 r. dokum ent taki nie zostal zawarty. Innym przykladem jest stwierdzenie, že strony „rozwažą dopuszczenie uzyw ania językow m niejszošci narodow ych przed swymi urzędami, szczegölnie zaš w tych jednostkach administracyjno-terytorialnych, w ktörych dužą częšč ludnošci stanowi mniejszošč narodowa” (art. 15)286. Так fakultatywny zapis zaskakuje w sytuacji gdy ustawa „O mniejszošciach narodowych”, dopuszczala stosowanie języka mniejszošci. Jednak jak wykazywala praktyka nie m ožna bylo tego wyegzekwowac. Stosowanie precyzyjnych okrešlen w Traktacie daloby jednak instrum enty do interwencji dla panstwa polskiego. Ogolnošč sformulowan byla więc sukcesem polityki litewskiej. Po silnej presji dotyczącej zawarcia oceny historycznej zajęcia Wilenszczyzny przez gen. L. Zeligowskiego, odstąpiono od tego postulatu, a w efekcie zyskano wygodną formulę zapisöw dotyczącą wspotczesnošci i przyszlošci287. Przedstawiciele mniejszošci polskiej wielokrotnie wyrazali pogląd, iž częšč Trak­ tatu nie jest przestrzegana. W skazywaü zwlaszcza n a zm iany granic adm inistracyjnych mające wplyw n a Struktur? narodowošciową, niekorzystny podzial n a okręgi wyborcze, k to ry u tru d n ial wylonienie swej reprezentacji i uczestniczenie w žyciu nowicza), „Kurier Wilenski”, 11 listopada 1998. 284 Traktat między Rzecząpospolitą Polską a Republik} Litewskq oprzyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej wspölpracyy „Dziennik Ustaw”, 1995, n r 15, poz. 71. 285 Tamže. 286 Tamže. Naležy zwröcic uwagę, iž w RL ratyfikacja Traktatu wywolywala pewien sprzeciw šrodowisk narodowych. Podczas gtosowania przez Sejm RP Traktat zostal przyjęty bez sprzeciwu, natomiast w litewskim parlamencie 19 poslöw bylo przeciwnych, а 8 wstrzymdo się od glosit Ponadto 37 wydalo ošwiadczenie, iž Litwa nigdy nie uznala „okupacji Kraju Wilenskiego”. Dlatego wedlug nich Traktat nie powinien byč podstawą do odmiennej interpretacji. А. Юргинишкис, Пусть сначала ратифицируют поляки, „Республика”, 9 сентября 1994; А. Бачюлис, В Вильнюсе - о интерпретациях, „Республика”, 18 октября 1994; К. Buchowski, О stosunkach polsko-litewskich w latach 1989-2007, [w:] Stosunkipolsko..., s. 321. 287 W uzasadnieniu do ustawy ratyfikacyjnej, przedstawionej przez premiera Waldemara Pawlaka, jako zasadniczy sukces uznano, uniknięcie oceny wydarzen historycznych w kontekšcie przynaležnošci panstwowej Wilenszczyzny w okresie międzywojennym. A. Dobronski, Kombatanci polscy w Republice Litewskiej, [w:] Kultūra i swiadomosc etniczna Polaköw na Wschodzie. Tradycja i wspolczesnosc, red. A. Kuczynski, M. Michalska, Wroclaw 2004, s. 338-339. 417 =

Rozdzial VII

publicznym , zawçzanie funkcjonow ania jçzyka polskiego, oąraniczanie nauczania w m owie ojczystej czy lituanizacjç nazwisk288. Niem niej przyznawano, iž czasami stanow il o n pew ien instrum ent ochrony praw m niejszošci289. Z drugiej strony ze srodowiska litewskiego, szczegôlnie prawicowej opozycji, pojawiaiy się zarzuty, iž ustçpstw a wobec Polakôw byly zbyt znaczące, zwlaszcza w aspekcie interpretacji historii290. Prezes Towarzystwa „Vilnija”, Kazimieras Garšva, stawial wrçcz tezę, iž sprzeczny j est o n z Konstytucją, gdyž zakazuje wplyw ania na strukturç narodow ošciową terenôw zamieszkalych przez m niejszošč polską291. Podobną opinię gtosil tež Rom ualdas Ozolas, ktôry wyražal takže obawç, iž dokum ent ten um ožliwi Polsce ingerow anie w w ew nçtrzne sprawy republiki. W efekcie zaš przyniesie on straty 288 List ZPL do prezydentow i premierow RL i RP, „Kurier Wilenski”, 19 lipca 1994; J. J. Komar, Po roku, „Slovvo Wilenskie”, 28 kwietnia-4 maja 1995; Zarząd Glowny ZPL, Wstępny raport o sytuacji mniejszošci polskiej na Litwie i tendencjach ograniczania jej praw w šwietle litewsko-polskiego Traktatu o Przyjaznych Stosunkach i Dobrosąsiedzkiej Wspolpracy oraz Konwencji Ramowej Rady Europy o Ochronie Mniejszošci Narodowych, „Nasza Gazeta”, 6-12 czerwca 1995; L. Dowdo, Traktai niejest przestrzegany, „Kurier Wilenski”, 7 marca 1996; Обвинили польские власти, „Эхо Литвы”, 8 марта 1996; L. Dowdo, Мату calkiem niezh} umowę, „Gazeta Wilenska”, 26 kwietnia 1999; J. Sienkiewicz, Powažna dyskusja z panem Motuzasem, „Kurier Wilenski”, 10 lipca 1999; L. Dowdo, Zawiąžmy te sznurovvadla, „Magazyn Wilenski”, kvviecien 2002; R. Mickiewicz, Odrodzenie historycznego zwiqzku, „Kurier Wilenski”, 24-26 kvvietnia 2004; T. Анджеевски, Для меньшинств договор словно клочок бумаги, „Литовскій Курьеръ”, 29 апреля-5 мая 2004. Oceniając realizację Traktatu, po 5 latach od jego podpisania, Jan Sienkievvicz, stvvierdzal, iž vviększe korzyšci odniosla z niego Litwa niž Polską. Republika pozyskala dzięki temų wažnego sojusznika w relacjach europejskich. W polityce wewnętrznej, wobec mniejszošci, wedhig niego stosowano jednak politykę lituanizacji ukierunkowaną na utworzenie panstwa jednolitego narodowošdowo. Jako przyklady wskazywal uksztdtowanie instytucji powiatowych mających na celu ograniczenie wladzy samorządow, tworzenie podwojnego systemu ošvviaty i zaldadanie litewskich szkol na Wilenszczyžnie, powolny zvvrot ziemi, nierozstrzygnięcie kwestii pisowni nazwisk, zniesienie obowiązkowego egzaminu maturalnego z języka ojczystego w polskich szkotach, faktyczny zakaz užywania polskiego jako pomocniczego. Konkludowžd „Traktat istnieje, ale niektore jego punkty tylko formalnie”. P. Kobak, 5-lecie Traktatu polsko-litewskiego, „Kurier Wilenski”, 27 kvvietnia 1999. 289 A. Akinczo, 10. rocznica podpisania Traktatu Polsko-Litewskiego, „Magazyn Wilenski”, maj 2004. 290 R. Jarmalavičius, Ateitis - priešpraeitį, „Respublika”, 1994 m. balandžio 27 d.; R. Sabas, Lietuvos ir Lenkijos prezidentai pasirašė sutartį dėl draugišku santykių. Opozicijos lyderis teigia: lenkams per daug nusileista, „Lietuvos rytas”, 1994 m. balandžio 27 d.; I. Cholmogorova, Sutartis gera, bet ne visai, „Respublika”, 1994 m. balandžio 28 d.; P. Вярсяцкайте, Договор запоздал на год, „Республика”, 10 мая 1994; S. Czervvonnaja, Problemy mniejszošci..., s. 445-446. Niemniej naležy odnotovvač rovvniež stanovvisko posla LPSD Vytautasa Plečkaitisa, ktory w zvviązku z nieprzyjęciem przez Rzeczypospolitą litevvskiego projektu Traktatu zavvierającego krytyczną ocenę historii, stvvierdzal „Bardziej trzežvvo myšlącym politykom vvczešniej bylo jasne, že Polska takiej umovvy nie podpisze. Tak się stalo. Strata czasu nie przyniosla uszczerbku politykom i niektorym historykom, jednak przyniosla szkody Litvvie i jej obyvvatelom, zainteresovvanym w dobrych relacjach z Polską”. V. Plečkaitis, Lietuvos ir Lenkijos santykiai: mąstymas istoriniais stereotipais nepadeda ugdyti laukiamo pasitikėjimo, „Lietuvos rytas”, 1993 m. rugpjūčio 5 d. 291 Z. Ždanovvicz, Wciąž budzi emocje, „Slovvo Wilenskie”, 23 grudnia 1994. = 418

----- ---

-

■

■

-

Między deklaracjami apraktyką. Problemy polskiej mniejszošci w swietlepolitykipanstwa litewskiego...

Litwie292. Odnosząc się do kontrowersji w kwestii zawarcia Traktatu, prezydent Lech Walçsa, stwierdzal „osiągnięty kompromis, jakim jest podpisany między Polską a Litwą traktat, stworzyl ramy, ktôre teraz m uszą wypelnic ludzie dobrej woli, rozumiejący, že utrw alanie anim ozji m iędzy Polakam i a Litwinam i žadnej ze stron nie služy”293. Jak ocenial Jacek Sobczak „Z perspektywy lat wydaje się bezsporne, že do zawarcia Traktatu doszlo dzięki temų, že u steru wiadzy znaležli się na Litwie politycy lewicowi, wolni w wiçkszosci od uprzedzen natury narodowosciowej, posiadający wiçksze doswiadczenie polityczne i dyplomatyczne. Niewątpliwie nieuregulowanie stosunkôw z Polską stawialoby Litwç w nielatwej sytuacji dyplomatycznej, ale nie wolno tež zapominač, že rowniež dla Rzeczpospolitej byloby to nieslychanie niedogodne, gdyž pozwalaloby krajom Wspôlnoty (obecnie Unii) poddawac w wątpliwošč szczerošč polskich deklaracji politycznych о potrzebie pojednania narodowego”294. Dla m onitorowania stosowania zapisôw dokum entu powolano Grupę Parlam entarną ds. Kontroli nad Realizacją Postanowien Traktatu Polsko-Litewskiego. Pierwsze jej posiedzenie odbylo się 22 - 24 m aja 1995 r., w Warszawie, a następne w paždzierniku w Wilnie295. Kwestiami tymi zajmowalo się rowniež Polsko-Litewskie Zgromadzenie Parlam entam e296. Niewątpliwie zawarcie Traktatu bylo swoistym przelom em w relacjach Polski i Litwy po odzyskaniu przez nią niepodleglošci. Ograniczylo to wzajem ny dystans. W ielokrotnie tež o d tego czasu podkrešlano wysoki poziom wzajem nych relacji, ocenianych jako najlepsze w dziejach obydwu panstw i nazywanych strategicznym partnerstw em 297. Przykladowo m inister MSZ Bronislaw Gerem ek stwierdzal, iž „sto-

292 R. Ozolas, Ar paisoma nacionalinių interesų mūsų politykoje?, „Lietuvos rytas”, 1994 m. gegužės 3 d. W odrožnieniu od prawicowej opozycji, marszalek Sejmu, Česlovas Juršėnas, podpisanie Traktatu uznawal, za jedno z najwiçkszych osiągnięč polityki zagranicznej oraz wskazywal, iž podstawowe zapisy tego dokumentu wynikają z Deklaracji, zawartej w czasie gdy Litwą rządzilo srodowisko „Sajudisu”. (ЭЛЬГА), Председатель Сейма о договоре между Литвой и Польшей, „Эхо Литвы”, 3 мая 1994. 293 L. Walçsa, Odczarujmyprzeszlosč... Podobną opinię wyrazal marszalek Sejmu Jozef Oleksy, ktôry stwierdzal, iž „ratyfikacja Traktatu otwiera drogç do realizacji konkretnych spraw”. И. Холмогорова, В мир - с друзьями, „Республика”, 28 октября 1994. 294 J. Sobczak, Potomkowie Lechą..., s. 164. 295 Рокко Litewski Zespôl Parlamentarny, „Kurier Wilenski”, 25 maja 1995; A. Орендерайтите, Польские парламентарии обещают поинтересоваться, „Республика”, 27 октября 1995. 296 J. Krôl, Zgromadzenie nie та takiej wiadzy (wywiad przeprowadzony przez L. Dowdo), „Gazeta Wilenska”, 7 czerwca 1999. 297 Инф. „Республики”, ELTA, Поляков интересует литовская земля, „Республика”, 16 января 1996; J. Widacki, „Traktat jest przestrzegany” (wywiad przeprowadzony przez B. Sosno), „Kurier Wilenski” 9 marca 1996; Э. Тейхманн, Дело польской политической мысли (беседовал М. Садовский), „Эхо Литвы”, 3 мая 1997; А. Бачюлис, Литва и Польша демонстрируют стратегическое партнерство, „Республика”, 21 июня 1997; BNS, Польский президент приводит в пример отношения с Литвой, „Республика”, 9 сентября 1997; Литва-Польша: вехи сотрудничества, „Эхо Литвы”, 16 сентября 1997; BNS, „Стратегическое партнерство” Польши и Литвы, „Республика”, 15 ноября 1997; Litwa wywalczyla naležne miejsce we wspôlnocie miçdzynarodowej, „Ku­ rier Wilenski”, 20 lutego 1998; V. Adamkus, Dobra sqsiadka, Pokka (wywiad przepro-

Rozdzial VII

sunki z Litw^ priorytetow ym celem polskiej polityki zagranicznej”298. Niemniej wielu dzialaczy m niejszosci polskiej wyrazalo opini^, iz nie m ialo to wplywu na polozenie Polaköw n a Litwie oraz zaspokojenie ich potrzeb299. Potwierdzala to opinia posla Sejmu RP, A ndrzeja Zakrzewskiego, oceniaj^cego, ze „pogorszenie sytuacji Polaköw n a Litwie stoi w sprzecznosci z bardzo dobr$ wspölprac^ polityczn^ mi^dzy naszymi panstw am i oraz deklarowanym przez polityköw litewskich stosunkiem do m niejszosci polskiej”300. Pojawialy si£ wi$c niekiedy postulaty jak posla Krzysztofa Kaminskiego, ze wspieranie Litwy, zwlaszcza w aspekcie jej aspiracji europejskich w inno byc pol^czone z postulatem przestrzegania praw Polaköw301. A rgum enty tego typu nie wplyn^ly jednak n a zm ianf polityki wladz Rzeczypospolitej. Przyj^ly one bow iem zalozenie, iz Litw? nalezy wspierac, w zasadzie bezw arunkow o302. wadzony przez J. Haszczynskiego), „Rzeczpospolita”, 31 marca 1998; BNS, Литовскопольские отношения носят образцовый характер, „Республика”, 25 апреля 1998; (JAKO, PAP), Kwestie glosne, choc nie zasadnicze, „Gazeta Wilenska”, 6-12 kwietnia 2000; P. Kobak, Lepiej byc nie moze, „Kurier Wilenski”, 5 kwietnia 2000; A. Valionis, Jestesmy w Europie (wywiad przeprowadzony przez Z. Zdanowicza), „Kurier Wilenski”, 9 grudnia 2000; P. Kobak, Trzeci ambasador Polski, „Kurier Wilenski”, 18 kwietnia 2001; S. Tarasiewicz, Stosunki nadal „wzorcowe”, „Kurier Wilenski”, 28 listopada 2002; Соб. инф., Без связи с Польшей пропадем, „Литовскій Курьеръ”, 19-25 ноября 2009. 298 Stosunki Polska-Litwa b?dq si? zaciesniac, „Kurier Wilenski”, 27 stycznia 1998. 299 А. Бачюлис, Вместе в Европу, „Республика”, 8 марта 1996; К. Groblewski, W Warszawie о Polakach па Litwie, „Slowo Wilenskie”, 31 maja-6 czerwca 1996; R. Maciejkianiec, Przelamac mur...; J. J. Komar, Dobra okazja do przemyüen, „Kurier Wilenski”, 3 wrzesnia 1998; JAKO, Na najwyzszym szczeblu, „Gazeta Wilenska”, 7 kwietnia 1999. Jan Sienkiewicz wyrazal opini?, iz deklaracje polityczne о strategicznosci partnerstwa nie odzwierciedlane byly konkretnymi dzialaniami w wielu sferach. Zwracal uwag? na kwestie ekonomiczne, gdzie Polska znajdowala si§ na dalszych pozycjach jako partner handlowy, nisk^ jakosc pofyczen kolejowych i drogowych, nie realizowanie mostu energetycznego, czy brak wi^kszych wspolnych inwestycji. Podkreslal tez, ze „Partnerstwo, nawet wyl^cznie deklaratywne, ma swoj$ een?. Koszt naszego, to swiadome zaniechanie przez Polsk? podnoszenia problemow spolecznosci polskiej na Litwie. Pami$tne Aide memoire MSZ RP z 1991 roku, czyli z czasow stosunkow ozi^blych, zawieraj^ce obiektywn§ list$ naszych problemow, poszlo do szuflady, jak tylko zacz^to lansowac dobros^siedztwo i partnerstwo strategiczne. Mamy tu do czynienia z prawdziwym politycznym balamuctwem. Zdawac by si? moglo, ze kiedy, jak nie w warunkach stosunkow idealnych, najlepszyjest czas na zalatwienie spomych spraw i powaznych problemow? Okazuje si§ jednak, ze nie. To stosunki s$ dobre w duzej, а moze i najwi^kszej mierze dlatego, ze si$ tych problemöw nie wyci^ga”. J. Sienkiewicz, Partnerstwo nie po wsze czasy?, „Kurier Wilenski”, 8-10 wrzesnia 2001. 30° (PAP), Posel RP Zakrzewski о sytuacji Polaköw na Litwie, „Kurier Wilenski”, 27 stycznia 1998. 301 JAKO, Niepoköj о Polaköw na Litwie, „Gazeta Wilenska”, 6 stycznia 2000. 302 JAKO, Razem do Europy, „Gazeta Wilenska”, 31 stycznia 2000; E. Teichmann, „Czqstty Li­ twy гаЫоц ze sobq” (wywiad przeprowadzony przez Z. Zdanowicza), „Kurier Wilenski”, 23 wrzesnia 2000; J. Bahr, Intencje daleko idqce (wywiad przeprowadzony przez S. Tarasiewicza), „Kurier Wilenski”, 14 stycznia 2002. Minister Bronislaw Geremek stwierdzal „Stosunköw z Litw^ Polska nie warunkuje niczym tylko zasad^, wzajemnej lojalnej wspölpracy i argumentami racji stanu. Ten wlasnie interes sprawia, ze Polska udziela i udzielac b^dzie pelnego poparcia w realizacji litewskich aspiracji. W Polsce nie ma instytucji panstwowej, ktöra dzialalaby przeciwko narodowi ütewskiemu: stosunki mi^dzy Polsk^ а Litw^ ц zna= 4 2 0 -------------------------- , -■ -■■■- - - - - ------

Między deklaracjami apraktyką. Problemy polskiej mniejszošci w swietle polityki panstwa litewskiego...

Prezydent Valdas A dam kus, pom oc rządu polskiego i prezydenta A leksandra Kwasniewskiego, w prom ocji Litwy i zapew nieniu jej akcesji do NATO, okrešlal jako „tytaniczną”. Jednoczešnie przyw odcy obydw u krajöw oceniali, iž dobrym stosunkom m iędzy panstw am i nie m ogą zaszkodzič problem y z m niejszošciam i narodow ym i303. Duže kontrowersje w sröd Polakow wywolalo wystąpienie, 19 wrzešnia 2002 r., m arszalka Sejmu RP, M arka Borowskiego, w litewskim parlam encie. Podkrešlil on po raz kolejny zaangazowanie Rzeczypospolitej we w spieraniu dąžen Litwy na rzecz akcesji do Struktur europejskich. Jednoczešnie podziękowal za szereg praw, dobre w arunki stworzone dla m niejszošci polskiej oraz m ožliwošč rozwoju ošwiaty, kultury, mediöw. Z adeklarow al row niez, že Polska podejm uje starania 0 stworzenie podobnego standardu304. W ypowiedz ta byla dla Polakow zaskakująca 1 jak stwierdzano nie odzwierciedlająca rzeczywistošci. Posel Aleksander Poptawski skomentowal ją w następujący sposöb „Polska tak zagalopowala się w swojej bratniej m ilošci do Litwy, že gotowa zložyč n a oltarzu tej m ilošci losy ponad cwierc m iliona rodaköw n a Litwie”305. Po wieloletnim podkrešlaniu wysokiego poziom u wzajem nych strategicznych relacji, po 10. latach od podpisania Traktatu, zaczęto coraz częšciej zwracac uwagę, n a b rak poza popraw ą atmosfery, szczegölnych osiągnięč w zakresie potoženia m niejszošci i w spölpracy gospodarczej. Byly am basador RP w W ilnie, a następnie konsul honorow y Litwy w Polsce, Jan W idacki, oceniat, iž występowal dūžy stopien deklaratywnošci wzajemnych relacji i niewielka ich efektywnošč w realizacji konkretkomite i to dobre dla jednego i dla drugiego kraju. Sprawy mniejszošci powinnyjednakbyc traktowane z uwagą. Myšlę, že jest w interesie Litwy, by w p eini realizowala międzynarodowe standardy ochrony mniejszošci narodowych”. (PAP), Bez iadnych warunköw, „Kurier Wilenski”, 29 stycznia 2000. 303 P. Košcinski, K. Wypustek, Na drodze do UE iNATOy„Kurier Wilenski”, 6 wrzešnia 2001. 304 S. Tarasiewicz, Podziękowania bez upowaznienia, „Kurier Wilenski”, 20 wrzešnia 2002; BNS, Критикуется положение... Niewątpliwie występowala pewna asymetria w traktowaniu mniejszošci w Polsce i Litwie. Wyraznie jednak większe ustępstwa czynila Rzeczypospolita. Przykiadem može byč proba utworzenia placowki Stražy Granicznej w Punsku w 1998 r. Mialo w niej znaležč się o k 30 žolnierzy. Po protestach strony litewskiej, gdy stanowisko w tej sprawie zajmowaly najwazniejsze osoby w panstwie, wyražając obawy iž zmieni to strukturę narodowošdową na terenie zamieszkiwania mniejszošci litewskiej, od realizacji tego projektu odstąpiono. Jednoczešnie na Wilenszczyznie zlokalizowano szereg jednostek, gdzie bylo wiele sygnalow o występujących konfliktach z miejscową ludnošcią, jednak postulatu ich likwidacji nie wysuwano. Ponadto naležy wspomniec о osadnictwie ludnošci litewskiej na ziemiach о zwrot ktorych ubiegali się Polacy. L. Dowdo, Stražnica w Punsku - problem globalny, „Gazeta Wilenska”, 27 stycznia 1999; J. J. Ko­ mar, Wladze polskie klamiq, „Gazeta Wilenska”, 2 lutego 1999; R. Rojek, Nie та ograniczenia, „Kurier Wilenski”, 5 lutego 1999; L. Dowdo, Wielkieshow, „Gazeta Wilenska”, 12 lutego 1999; Z. Siemienowicz, Cowzamian?, „Kurier Wilenski”, 2 marca 1999; J. Sienkiewicz, List otwarty, „Kurier Wilenski”, 5 marca 1999; LUCY, Hash jak socjalistycznejrazesy, „Gazeta Wilenska”, 5 marca 1999; Инф. „Республики”, BNS, ELTA, В Вашингтон президенты Литвы и Польши полетят вместе, „Республика”, 14 апреля 1999. 305 А. Poptawski, Potakiwanie nacjonalizmomt „Kurier Wilenski”, 21-23 wrzešnia 2002. ...............

................

---------------------------

- 421

-

Rozdzial VII

nych projektów, pom im o funkcjonujących wielu organów m içdzypanstw owych306. P odobną opinię w yražal wileñski publicysta, R obert M ickiewicz. Stwierdzal on, že od wielu lat praktycznie žadne spotkanie polsko-litewskie nie odbywalo się bez upom nieñ dotyczących zwrotu ziemi, sytuacji szkolnictwa, pisowni nazwisk. Jednoczešnie przewaznie uzyskiwano zapewnienia, že problem y te zostaną rozstrzygnięte w duchu strategicznego partnerstw a. W podobnym stadium realizacji byly tež takie dzialania gospodarcze jak budow a m ostu energetycznego, autostrady Via Baltica i kolejowej m agistrali Rail Baltica307. M arszalek Sejmu, W lodzim ierz Cimoszewicz, przyznawal, iž brak bylo spektakularnych sukcesów w zakresie položenia mniejszosci polskiej i uznawat to za „rozczarowujące”308. W ielu kom entatorów zaczęto wówczas oceniač, iž w zajem ne relacje ulegly pew nem u pogorszeniu309. N iem niej w okresie rządow Praw a i Sprawiedliwosci w Polsce, p o pierwszych dose chlodnych kontaktach, doszlo do ponow nej popraw y relacji m iędzy krajami. Jak oceniano w ynikalo to w dužej m ierze z faktu, iž prezydentam i obydw u krajów byli przedstawiciele srodowisk prawicowych, a jednoczyla ich polityka wobec Rosji. Podezas expose m inister spraw zagranicznych A nny Fotygi, 11 m aja 2007 r., pojawilo się naw et stwierdzenie, že glów nym sojusznikiem Polski w U nii Europejskiej jest Litwa310. Pozwalalo to n a gtoszenie prezydentow i Valdasowi Adam kusow i tezy, iž „stosunki polsko-litewskie w zakresie praw m niejszosci m ožna uznač za m o-

306 „Литва и Польша живут декларациями”- считает бывший посол, „Литовскій Ку­ рьеръ”, 1-7 апреля 2004.

307 R. Mickiewicz, Žadnych konkretów, „Kurier Wileñski”, 3 lutego 2005. 308 „W stosunkach między pañstwami jest bardzo wiele elementów i ogólne spojrzenie jest pozytywne. Ale ješli chodzi o sprawy Polaków na Litwie, to trudno mówic o jakichš spektakularnych sukcesach... trudno o tym mówic od kilkunastu lat. To jest rozczarowujące, bo ješli uwzglçdnic jakošč stosunków polsko-litewskich i to, co Polska zrobila dia Litwy w ostatnich latach, zwlaszcza ješli chodzi o wstąpienie Litwy do NATO - možna mówic о pewnym rozczarowaniu. W stosunkach polsko-litew­ skich wzajemnie zaciągnęlišmy pewne zobowiązania, które trzeba wykonywac”. W. Cimoszewicz, „Trudno mówic о spektakularnych sukcesach” (wywiad przeprowadzony przez W. Zajączkowską), „Kurier Wileñski”, 9-11 lipea 2005. 309 В. Ольжич, Польша и Лит ва обединяются против Белоруссии?, „Литовскій Курьеръ”, 1-7 сентября 2005; L. Dowdo, Kochaj nas, Polsko, ale mniej wylewnie, „Magazyn Wileñski”, luty 2006; Литва разочарована визитом президента Польши, „Литовскій Курьеръ”, 23-29 марта 2006; В. Ольжич, Польша и Литва: друзья или скрытые конкуренты, „Литовскій Курьеръ”, 24-30 августа 2006. J. Wyganowski, Polak, Litwin (nie)bratanki, „Trybuna”, 11 wrzešnia 2006; Польша обиделась на Литву из-за Вике-Фрейберги, „Литовскій Курьеръ”, 28 сентября-4 октября 2006. W dzienniku „Lietuvos rytas”, w polowie 2006 r., winili za ten stan nową ekipę wladzy w Rzeczypospolitej. Prognozowano wówczas „wkrótce stosunki Litwy z Polską mogą stač się najwiçkszym problemem litewskiej dyplomacji”. A. Akiñczo, „Lietuvos rytas”: stosunki z polską problemem litewskiej dyplomacji, „Magazyn Wileñski”, lipiec 2006. 310 J. Pawlicki, Quo vadis, Fotygo?, „Gazeta Wyborcza”, 12-13 maja 2007; R. Walenciak, Duplomacja IV RP, „Przegląd”, 27 maja 2007. = 422 -------------- ^ — - - -

Między deklaracjami a praktyką. Problemypolskiej mniejszošci w swietlepolityki panstwa litewskiego...

delowe”, z czym nie zgadzala się m niejszošč polska311. Takže p o zm ianie ekipy rządzącej w Polsce, p re m ie r D o n a ld Tusk, glosil opinię, i i stosunki z Litwą są ponadstandardow e312. Z m ian a relacji zaczęta następow ač o d 2008 r. Początkiem byto w ystąpienie w Sejm ie RP, m in istrą spraw zagranicznych R adoslaw a Sikorskiego. Stw ierdzil on 7 maja, iž „Chodzi nam o zapew nienie Polakom , w szczegolnošci n a Bialorusi i w Republice Litewskiej, w arunkow wtasciwej realizacji praw m niejszošci narodowych oraz odnošnych zapisow traktatowych”313. Wywolalo to ostre reakcje politykow litewskich i akceptację m niejszošci polskiej. W aldem ar Tomaszewski kom entow al „to byly wlašciwe slowa wobec pogarszającej się sytuacji Polakow na Litwie”314. Ro­ m as Bilinskas ocenial, iž stosunki Polski i Litwy stopniowo ograniczają się tylko do kwestii polskiej mniejszošci. W konsekwencji stwierdzal „Warto się zastanowic, czy za strategiczne braterstwo z Polską placim y adekwatną cenę. Wszystko wskazuje na to, že im dalėj, tym intensywniej będziem y wspolnie budowali zamki z piasku, a nie m osty energetyczne, europejskie drogi i koleje. N adchodzi czas, by sobie ušwiadomic, že braci i siostr w Unii Europejskiej m am y więcej, a nie tylko Polskę”315. W edlug

311 L. Dowdo, Psu na buty takie kochanie, „Magazyn Wilenski”, maj 2007; J. Sienkiewicz, Zmierzch strategicznego partnerstwa?, „Echo Katolickie”, 22-28 wrzešnia 2011. Waldemar Tomaszewski stwierdzal „To skandaliczne, že litewscy urzędnicy nie chcą respektowac ani ustaleri międzynarodowych, ani standardow unijnych i wciąž mają zakusy na ograniczanie praw Polakow na Litwie”. A. Akinczo, Traktat pod „lupą”parlamentarzystow, „Magazyn Wilenski”, kwiecien 2008. 312 Premier Tusk, pogląd ten, wyglosit podczas swojej pierwszej wizyty zagranicznej, ktorą odbyt na Litwie. Wilenski publicysta Jacek. J. Komar w tym kontekšcie pisat „Polscy premierzy i prezydenci są w Wilnie tradycyjnie przyjmowani z największą gošcinnošcią. Wszyscy czują się j ak u siebie w domu. Tusk nie byl wyjątkiem”. J. J. Komar, Tusk w Wilnie - serdecznošci i biznes, „Gazeta Wyborcza”, 1-2 grudnia 2007. 313 R. Mickiewicz, Mocne slowa polskiego ministrą, „Kurier Wilenski”, 9 maja2008. Wedlug opinii politologą z Uniwersytetu Wilenskiego, Tomasa Janeliunasa, zapisy Traktatu dotyczące mniejszošci nie zostaly wypdnione „Z powodu chęd do zaspokojenia oczekiwan sil nacjonalistycznych i nacjonalistycznej częšci elektoratu”. T. Janeliunas, Chlod Warszawa-Wilno (wywiad przeprowadzony przez J. Pawlickiego), „Gazeta Wyborcza”, 29 pazdziemika 2010. 314 (BNS), Popiera ministrą Polski, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 14-20 maja 2008. Po latach, publi­ cysta Jerzy Haszczynski ocenial „nawet nie zajmujący się na co dzien polityką zagraniczną Polacy wiedzą, že mimo obietnic skladanych wielokrotnie przez kolejnych litewskich prezydentow, premierow, marszalkow Sejmu, ministrow sytuacja mniejszošci polskiej na Litwie się nie poprawila. A nawet pogorszyta. I dotyczy to nie ich nastrojow, nie emocji wywotanych przez litewskich sąsiadow, ale ustaw”. J. Haszczynski, Niepoganiač, „Rzeczpospolita”, 15 lutego 2013. 315 PAP, Braterstwo z Polską - mitošč nieodwzajemniona, „Kurier Wilenski”, 18 marca 2009. Pose! Sejmu RP Artur Gorski komentując zmiany w relacjach między panstwami stwier­ dzil „Polska do tej pory traktowala Litwę jako swojego glownego partnera w tej częšci Europy. Šwiadczyly o tym liczne wizyty glowy panstwa i przedstawicieli naszego rządu na Litwie. Ale okazuje się, že ostatnio Litwa nie uwaža Polski za swego strategicznego partnera (...). Mimo licznych spotkan na rožnym szczeblu, takže zgromadzeniaparlamentarnego w ktorym uczestniczę, w zasadzie niczego istotnego nie udalo się z Litwinami uzgodnič, a ostatnio nawet nie udalo się przyjąč wspolnego dokumentu. To znaczy, ----------- -- --------- -

- -

- ~ -------

-

-

423 =

Rozdzial VII

Šarūnasa Liekisa, kom pensując wöwczas pogorszenre relacji z Polską, "poszukiwano nowych sojuszniköw w Skandynawii, niejako dem onstracyjnie wskazując, iž m ožna się obejšč bez dotychczasowego partnera. Nie przynioslo to jednak spodziewanych efektöw*316. W „R aporcie o sytuacji Polonii i Polaköw za granicą 2009” polskiego MSZ, wskazywano, že „pom im o zaaw ansow anego po zio m u stosunköw bilateralnych m iędzy Polską a Litwą, niezm ieniony pozostaje katalog naruszanych lub niezrealizowanych przez wladze litewskie praw polskiej m niejszošci”. Zaliczano do nich przede w szystkim kw estię zw rotu ziem i, utrzym anie osw iaty polskiej, pisow nię im ion i nazwisk, dwujęzyczne napisy, stosowanie polskiego jako lokalnego, dyskrym inujące przepisy dotyczące obywatelstwa, niedoskonalą ustawę o mniejszošciach n aro d o w y ch , sto sow anie p ro g ų w yborczego o ra z niek o rzy stn e ksztaltow anie okręgow wyborczych317. Prezydent Valdas A dam kus w ielokrotnie deklarowal, iž Litwa w inna rozwijac partnerskie relacje z Rzeczypospolitą318. Podobne podejšcie zapowiadala rowniez jego następczyni Dalia G rybauskaitė319. W ladze Litwy oczekiwaly jed n ak realizowania wspölnych projektöw gospodarczych i politycznych, praktycznie bez uwzględniania postulatöw dotyczących m niejszošci polskiej. Swoisty w ym iar m ialo, odrzucenie przez Sejm RL, ustawy о pisowni im ion i nazwisk, 8 kwietnia 2010 r., podczas wizyty w W ilnie prezydenta Lechą Kaczynskiego320. Jednoczesnie prezydent Grybauskaitė wyrazila opinię, iž nie zaszkodzi to strategicznem u partnerstw u obydwu panstw 321. niekiedy w przeszlosci uzgodnienia czyniono, tylko strona litewska nigdy nie dotrzymuje swoich zobowiązan, szczegölnie tych dotyczących sytuacji polskiej mniejszošci na Litwie. Dužo pięknych slow о wspölpracy, liczne zapowiedzi zmiany polityki, i nie, zero efektöw, а niekiedy wręcz przeciwnie - ograniczanie možliwošci rozwoju mniejszošci i glupie, niczemu nieslužące nagonki mediaine na litewskich Polaköw, chocby za posiadanie Karty Polaka”. A. Görski, „Litwie powinno zaležeč na dobrym wizerunku swojego kraju w Europie” (wywiad przeprowadzony przez B. Naniewicz), „Kurier Wilenski”, 2527 lipea 2009. 316 http://ru.delfi.lt/news/politics/analitiki-ssoryas-s-polyakami-ne-budem-privlekatelny-idlya-sevemyh-stran.d?id=61148605 317 Raport о sytuacji Polonii i Polaköw za granicą 2009, red. K. Sawicki, Warszawa 2009, s. 143. 318 В. Адамкус, В Литве не сформировалось открытое общество, „Литовскій Курьеръ”, 23-29 апреля 2009. 319 PAP, Prezydend Litwy i Polski za strategcznym partnerstwem, „Kurier Wilenski”, 1wrzešnia 2009. 320 Z. Zdanowicz, „Triumfslomianego patriotyzmu”, „Tygodnik Wilenszczyzny”, 15-21 kwiet­ nia 2010; R. Walenciak, Bliscy, а jednak obey, „Przegląd”, 11 marca 2012. Po katastrofie smolenskiej, w ktörej zginąl prezydent Lech Kaczynski, premier Andrius Kubilius ocenial, iž podstawowym powodem niepodjęcia korzystnej dla Polaköw ustawy о pisowni nazwisk byly litewskie kompleksy. Stwierdzal tež „Wierzę, že stač nas będzie na naprawę tego blędu i niepozostawienie na swym sumieniu niegodnego požegnania z Lechem Kaczynskim. Tu juž Sejm uzna, со jest wažniejsze: zloženie holdu niežyjącemu prezydentowi, partnerstwo strategiezne, czy nasze wewnętrzne bolączki”. BNS, „Niegodne požegnanie prezydenta Ka­ czynskiego”, „Kurier Wilenski”, 14 kwietnia 2010. 321 S. Tarasiewicz, Spotkanie prezydentöw w deniu problemų nazwisk, „Kurier Wilenski”, 9 kwietnia 2010. =

424

Między deklaracjami apraktyką. Problemypolskiej mniejszošci w swietlepolityki panstwa litewskiego...

Faktycznie nastąpilo jed n ak ochlodzenie stosunkow 322. W lutym 2011 r. prezydent Bronislaw K om orow ski okrešlil T raktat w zakresie praw m niejszošci m artw ym zapisem 323. W krötce po tym m inister Sikorski, zapowiedzial, iž dopöki sytuacja Polaköw nie ulegnie popraw ie nie odwiedzi W ilna324. Dose zdecydowane postulaty Rzeczypospolitej w sprawie položenia Polaköw na Litwie spowodowaly znaczące ochiodzenie wzajemnych relacji. M inister Radoslaw Sikorski ocenial, iž w ciągu kilkudziesięciu lat niepodleglošci Litwa nie rozwiązala žadnego problem ų Polaköw - swoich obywateli. Stwierdzal, že ukryw anie trudnych kwestii nie sprzyja rozwojowi przyjaznych stosunkow. Zapow iedzial jednoczešnie, že przed pow rotem do norm alnych stosunkow dw ustronnych oezekuje postępu w rozwiązywaniu problem öw mniejszošci polskiej i wypetnienia zapisöw traktatu325. Prem ier D onald Tusk, podezas W izyty w Wilnie, 4 wrzešnia 2011 r. zadeklarowal, iž zaležy m u n a dobrych stosunkach z Litwą. Stwierdzil jednoczešnie, iž będą one tak dobre jak relacje panstw a litewskiego z m niejszošcią polską326. W efekeie wzajem ne kontakty ulegly znacznem u ograniezeniu. Symboliczna wręcz byla nieobecnošč, pierw sza o d wielu lat, prezydent Litwy na obchodach Šwięta Niepodleglošci, 11 listopada 2012 r. w Warszawie327. W czešniej,

322 J. Pawlicki, Polska, Litwa nie bratanki, „Gazeta Wyborcza”, 16-17 pazdziernika 2010; Литву обидели, „Литовскій Курьеръ”, 4-10 ноября 2010. Pewnym symbolieznym odzwierciedleniem poziomu wzajemnych relacji, bylo w trakeie oficjalnej wizyty marszalka Senatu RP Bogdana Borusewicza, ktöry przybyl na III Sesję Zgromadzenia Parlamentarnego Pol­ ski, Litwy i Ukrainy, 8 pazdziernika 2010 r., ukaranie przez Panstwową Inspekcję Języka, Heleny Tomaszewskiej, karą 450 Lt za wywieszenie na swoim sldepie w Awiženach napisöw nie tylko po litewsku, ale takže i polsku. Очередная жертва двуязычия, »Литовскій Курьеръ”, 14-20 октября 2010. 323 А. Filipiak, Prezydent upomina Litwę, „Gazeta Wyborcza”, 17 lutego 2011. 324 Po tej deklaracji minister Sikorski przybyl do Wilna 30 czerwca 2011 r. Byto to jednak związane nie z oficjalną wizytą w RL, a konfereneją ministröw Wspölnoty Demokracji. Taž, Litewskie media lubiq bičwPolskę, „Gazeta Wyborcza”, 1 lipca 2011. 325 P. Wronski, Reset z Litwq... ktörego nie będzie, „Gazeta Wyborcza”, 13 lipca 2012. Jak wskazywano rozwiązaniu nabrzmialych problemöw nie sprzyjal rowniež fakt, iž szefem litewskiego MSZ w okresie 11 lutego 2010-13 grudnia 2012, byl Audronius Ažubalis z partii konserwatywnej. Wedlug powszechnej opinii jako posel mial się przyczyniač do stymulowania nastrojöw nacjonalistycznych. Występowal m.in. przeciwko posiadaniu przez parlamentarzystöw i innych obywateli Karty Polaka, uwažając, iž zagraža to bezpieczenstwu kraju, oskaržal Waldemara Tomaszewskiego о kompromitowanie Litwy na arenie międzynarodowej przez naglasnianie kwestii dotyczących mniejszošci polskiej. Posel Jaroslaw Narkiewicz podkrešlal, že Ažubalis niejednokrotnie „popieral nieprzychylne dla mniejszošci dzialania radykalnego skrzydla partii konserwatywnej”. R. Mickiewicz, M. Szymaniak, Niechętny Polakom polityk szefem MSZ Litwy?, „Rzeczpospolita”, 27 styeznia 2010; A. Akinczo, Nowy szefMSZ: »Problemy Polaköw na Litwie w zasadzie nie istniejq”, „Magazyn Wilenski”, luty 2010; В. Томашевский, У некоторых политиков менталитет раба (беседовала Н. Грихачева), „Литовскій Курьеръ”, 18-24 ноября 2010. 326 R. Mickiewicz, Polacy czekajq. na konkrety, „Rzeczpospolita”, 5 wrzešnia 2011. 327 A. Bobryk, Zalagodzič konflikty (wywiad przeprowadzony przez K. Ochnio), „Echo Katolickie”, 15-21 listopada 2012. 425 =

Rozdzial VII

8 paždziernika, doradca ds. polityki zagranicznej Jovita N eliupšienė, oswiadczyla iž prezydent w relacjach z R zeczypospolitą opow iada się za p rzerw ą w cerem on ialn y ch sp o tk a n ia c h 328329. N atom iast V ytautas Landsbergis w došč zaskakujący sposob podejm ow al probę pogorszenia w Polsce w izerunku Polakow n a Litwie. W udzielonym „Rzeczpospolitej” wywiadzie stwierdzil „Nie rozum iem , dlaczego w y uzaležniacie swoje stosunki z Litwą o d sprawy m niejszošci polskiej. To kvvestia, ktorą powinniscie oddzielič i zostawic na boku. Polacy na Litwie to specyfkzna grupa. Konczyli radzieckie szkoly, m ają okrešloną m entalnošč. Nie pow inniscie się z nim i identyfikow ac>329. To došč wątpliwy argum ent, gdyž wielu innych bytych obywateli LSRR, w tym dzialacze jego partii konserw atyw nej, row niez konczyli radzieckie szkoly. Ponadto w ciągu p o n ad dw udziestu lat niepodleglošci absolwentam i takže zostalo wielu Polakow. Byl to zapewne wyraz jego bezsilnošci związany z tym , iž AWPL zostala cztonkiem koalicji rządzącej, ktora przejęla wtadzę o d jego partii. Wejscie Akcji do centrolewicowego rządu w grudniu 2012 r. stworzylo w arunki do nowego otwarcia w polityce obydwu krajow. Powaznym zw iastunem przem ian byla wizyta w Warszawie, 6 lutego 2013 r., m in istrą spraw zagranicznych Linasa Linkevičiusa330. Deklarowal on, iž jego celem jest poprawa wzajemnych relacji i naroslych przez lata problem ow mniejszošci polskiej. D o wielkiego sym bolu urosly jego przeprosiny za odrzucenie 8 kw ietnia 2010 r., ustaw y о pisow ni nazwisk331. Zostalo 328http://ru.delfi.lt/news/politics/sovetnik-prezident-litvy-za-pauzu-v-ceremonialnyhvstrechah-s-polskoj-storonoj.d?id=59708595#ixzz28jtClr3L Po objęciu funkcji prezydenta D. Grybauskaitė powiedziala „chcialabym, žeby strategiczne partnerstwo lączylo Litwę nie tylko z Polską, lecz z tyloma krajami, z iloma to mozliwe. Chcę prawdziwego partnerstwa - konkretow, a nie tylko milych slow. Ješli ktoš spotyka się wiele razy i nie jest w stanie rozwiązač drazliwych kwestii, to о jakim strategicznym partnerstwie mowimy? Ježeli nadal będziemy myšleč o sobie jako о partnerach strategicznych, czego bym sobie žyczyla, chcę, by te drobne kwestie, ktore nas dzielą, byly rozwiązane. Bez historycznego bolu. Jednak nie wszyscy politycy w Polsce i na Litwie są na to gotowi”. D. Grybauskaitė, Rozumiem problemy Polakow (wywiad przeprowadzony przez K. Zuchowicz), „Rzeczpospolita”, 29-30 sierpnia 2009. 329 V. Landsbergis, Polska gra... Pol roku požniej, w lišcie do „Sajudisu”, z okazji 25 lecia dzialalnošci tej organizacji, niejako rozwinąl tą myšl, stwierdzając, iž w republice žyją „radzieccy Polacy” i „Polacy Litwy”. Ci pierwsi mieliby rzekomo odmawiac mowienia po litewsku i žądač upowszechnienia języka rosyjskiego. To absurdalny zarzut nie mający odzwierciedlenia w rzeczywistošci ukierunkowany wylącznie na kreowanie negatywnego wizerun­ ku Polakow. В. Ландсбергис: „Советские поляки” притесняют поляков Литвы, „Эк­ спресс неделя”, 6 июня 2013. 330 Przeciwko wizycie odbywaly się na Litwie protesty dzialaczy ugrupowan prawicowych i nacjonalistycznych gloszących, že w relacjach z Polską, nie ma miejsca na kompromis. S. Tarasiewicz, Nakazy narodowcow przed wizytq Linkevičiusa w Polsce, „Kurier Wilenski”, 7 lutego 2013. Natomiast byly premier, polityk LPSD, Gediminas Kirkilas stwierdzal „Popra­ wa stosunkow ležy w interesie obydwu panstw. I od obustronnego wysilku zaležy jak szybko rozwiąžemy problemy. Sądzę, že obecnej centrolewicowej koalicji wystarczy politycznej woli”. R. Mickiewicz, Przelamywanie lodow z Litwq, „Rzeczpospolita”, 6 lutego 2013. 331 L. Linkevičius, Przepraszam za litewskich poslow (wywiad przeprowadzony przez J. Haszczyn=

426 -------------------- -----------------------

-----------------

—

Między deklaracjami apraktyką. Problemypolskiej mniejszošci wswietlepolitykipanstwa litewskiego ...

to jed n ak niejednoznacznie przyjęte n a Litwie i poddane krytyce przez prezydent Dalię G rybauskaitė oraz prem ierà A lgirdasa Butkevičiusa332. M inister stw ierdzal równiez, že dotychczasowy chlodny pokój z Polską, czynil m niej efektywną politykę zagraniczną, gdyž nie podejm ow ano žadnych w spólnych inicjatyw333. O zm ianie klim atu we wzajemnych relacjach swiadczylo wzmozenie bezpošrednich kontaktów. W d n iu 12 lutego przybyl do W arszawy prem ier Algirdas Butkevičius, a 16 lutego do W ilna przyjechal prezydent Bronislaw Komorowski. W obydwu przypadkach istotnym aspektem rozm ów bylo potoženie m niejszošci polskiej334. P rem ier Tusk deklarowal, že relacje m iędzy Litwą i Polską w inny byč lepsze niž tylko dobre335. Z ap ew n e w an alizow anym okresie najw iększym osiągnięciem w sp ó lp racy polsko-litewskiej oprócz wspierania akcesji panstw do Struktur europejskich bylo wspóldzialanie w zakresie obronnošci. Jej zasadniczym efektem bylo funkcjonowanie wspólnego batalionu LITPOLBAT. Dzialal on w okresie lat 1997 - 2008336. Attaché wojskowy w W ilnie, pik M arek Andrzej Boski, uwazal, iž jednostka ta byla najwazskiego), „Rzeczpospolita”, 8 lutego 2013; L. Linkevičius, Jestesmy na siebte skazani (wywiad przeprowadzony przez A. Filipiak, В. T. Wielinskiego), „Gazeta Wyborcza”, 8 lutego 2013. 332 http://pl.delfi.lt/aktualia/litwa/grybauskaite-posrednio-skrytykowala-przeprosiny-linke viciusa.d?id=6066025 l#ixzz2Kr8sz7V7 ; http://ru.delfi.lt/news/politics/linkyavichyusza-izvineniya-v-polshe-ne-izvinyus.d?id=60628921#ixzz2KLCTt7tE http://ru.delfì.lt/ news/politics/premer-litvy-linkyavichyusu-v-polshe-ne-nuzhno-bylo-izvinyatsya.d?id =60669179#ixzz2KrCFI63l 333 http://ru.delfi.lt/news/politics/glava-mid-litvy-holodnyj-mir-s-polshej-ne-imel-smysla .d?id=6071451 l#ixzz2LQJzDXRR 334 A. Filipiak, B. T. Wielinski, Polsko-litewskie gesty na start, „Gazeta Wyborcza”, 13 lutego 2013; S. Tarasiewicz, Czy prezydent Polski byl mile widziany w Wilnie?, „Kurier Wilenski”, 19 lutego 2013. Publicysta Pawel Wronski ocenial „ta seria spotkan sprawia wrazenie, jakby oba kraje chcialy nadrobič póltoraroczne ochlodzenie stosunków. Ich przywódcy ostatnio się nie spotykali. (...) Relacje są napięte. Najwazniejszy powód: dyskryminowanie mniejszošci polskiej, zakaz uzywania polskich nazwisk, nazw ulic, wprowadzona przez centroprawicowy rząd reforma ošwiaty”. P. Wronski, Kiedy Polak, Litwin - dwa bratanki?, „Gazeta Wyborcza”, 4 lutego 2013. 335 http://ru.delfi.lt/news/politics/tusk-otnosheniya-mezhdu-polshej-i-litvoj-dolzhny-byt-luchshechem-horoshie.d?id=60659223#ixzz2KrCzhwNm Byly ambasador w Wilnie, Jan Widacki stwierdzal „Na razie nie jeszcze z tego nie wyniklo, ale przynajmniej znów rozmawiamy! Po latach przerwy i dąsania się. Može z tych rozmów nie nie wyjdzie, može coš wyjdzie. Ale gdybyšmy nie rozmawiali, na pewno nie wyszloby nie. Litwini muszą wyzbyc się swoich fobii, my naszej aroganeji i pychy (czy minister Sikorski to potrafi?). Polacy na Litwie muszą się poezuč obywatelami Litwy, Litwini muszą zrozumieč, že mniejszošč na Litwie istnieje i tež ma swoje prawa, choc niekoniecznie musi mieč we wszystkim rację. Wladze polskie muszą zrozumieč, že Polacy na Litwie mają swoją polityczną reprezentaeję (są w Sejmie, w dodatku naležą do rządzącej koalieji!), a polski rząd nie može wspierac na litewskiej scenie politycznej jednej z tamtejszych partii, chočby to byla partia tamtejszych Polaków”. J. Wi­ dacki, W Rzymie, w Warszawie, w Wilnie, „Przegląd”, 25 lutego-3 marca 2013. 336 M. Херсонский, В духе взаимопонимания и добрососедства, .Литовскій Курьеръ”, 2228 апреля 1999; JAKO, Žolnierze muszą jeszcze dojrzeč, „Gazeta Wilenska”, 11 sierpnia 1999; (ELTA), Litpolbat sposobi się do misji pokojowych, „Kurier Wilenski”, 22 lutego 2000; BNS, LITPOLBAT zlikwidowany, „Kurier Wilenski”, 21 maja 2008. Zob. tež. J. Surwiio, Od Grunwaldu do Litpolbatu, Wilno 2001. 427 =

Rozdzial VII

niejszym w spölnym przedsi^wzi^ciem wynikaj^cym z Traktatu337. Polscy wojskowi uczestniczyli w szkoleniu arm ii litewskiej, wspölnych m anew rach, czy tez lotnicy chronili przez pew ien czas przestrzen pow ietrzn^ republiki338. Nie m ialo to jednak znaczniejszego przelozenia na polozenie mniejszosci polskiej. Aczkolwiek zapewne w jakim s stopniu wplywalo n a popraw? w izerunku Polski. Potrzeby m niejszosci polskiej w zakresie infrastruktury, dzialalnosci kulturalnej, funkcjonow ania srodköw spolecznego przekazu, byty znacznie wifksze niz na ich zaspokojenie przekazywane srodki finansowe z budzetu panstwa. Remonty, budowa wielu placöwek oswiatowych, powstanie sieci dom öw polskich, utrzym anie cz^sci mediöw, przeprow adzenie wielu w ydarzen kulturalnych nie byloby mozliwe bez wsparcia ze strony Polski. Tylko w latach 2008 - 2012 n a ich realizacj^ przeznaczono 38 m in zlotych339. W 2009 r. öwczesny prezes Stowarzyszenia „W spölnota Polska”, Maciej Plazynski, w odniesieniu do kwestii zainteresowania polozeniem Polakow na Litwie ze strony Macierzy stwierdzal „W Unii Europejskiej prawa mniejszosci nie s$ elem entem wyl^cznie polityki wewn^trznej danego panstwa, ale czqscty polityki wewn^trznej calej Unii. Interwencja polskiego polityka w obronie praw obywatelskich Polakow na Litwie nie jest wi§c m ieszaniem si? w sprawy w ew n^trzne Litwy. To troska о respektowanie wspölnych unijnych standardöw prawnych, w ktörych prawa m niejszosci narodowych to cz^sc katalogu podstawowych praw obywatelskich”340. Relacje Litwy z Polsk^ charakteryzowaly si§ znacz^cym stopniem deklaratywnosci w kwestiach zwi^zanych z polozeniem mniejszosci polskiej. Znacz^ca ilosc spotkan, powolywanie grup roboczych n a poziom ie prezydentöw, rz^döw czy parlam entöw nie odbijalo si? w zakresie rozwi^zywanych problemöw. Podejm ow ano szereg zobowi^zan, ktöre dose cz^sto nie byly jed n ak w pelni realizowane. Katalog potrzeb spotecznosci polskiej, ktörego spelnienia oczekiwala Rzeczypospolita, nie ulegal zasadniczo zmniejszeniu. Co wi^cej pojawialy si$ nowe kwestie b^d^ce konsekwencj^ dzialan wladz litewskich. Pom im o gloszenia przez wiele lat tezy о strategicznosci p artn erstw a, n ie odzw ierciedlalo si? to w adekw atnym sto p n iu we w spölpracy

337 M. A. Boski, Swiyto oryza i patriotyzmu (wywiad przeprowadzony przez S. Tarasiewicza), „Kurier Wilenski”, 14-17 sierpnia 2009.

338 (ELTA), Litwa i Polska bydq rozwijaly dwustronnq wspölpracy wojskowq, „Kurier Wi­ lenski”, 4 sierpnia 1998; ELTA, Поляки предлагают обучать литовских водолазов, „Республика”, 6 августа 1998; Р. Kobak, „Zbudujemy nowy most...”, „Kurier Wileriski”, 6 lutego 2001; BNS, Поляки предлагают совместно закупать вооружения, „Республика”, 13 июня 2001; W. Marz^da, »Czysto zmienialem miejsca sluzby” (wywiad przeprowadzony przez J. Podmostko), „Kurier Wilenski”, 16-18 sierpnia 2003; R. Mickiewicz, Podpobkim skrzydlem, „Kurier Wilenski”, 31 grudnia 2005-3 stycznia 2006; Поляки в Литве отобьют „наскоки”России, „Литовскій Курьеръ”, 5-11 января 2006; Cz. Karczewski, Trzy latajakjedna chwila (wywiad przeprowadzony przez A. Borowika), „Kurier Wilenski”, 3-5 czerwca 2006; A. Akinczo, Ruszyla druga polska misja Air Policing, „Magazyn Wilenski”, kwiecien 2008; Zob. tez. A. Firewicz, Litwa po raz drugi, Toruii 2001. 339 R. Mickiewicz, Trwajmy wpolskosci... 340 M. Plazynski, Polityka depolonizacji Wilenszczyzny, „Rzeczpospolita”, 6 maja 2009. = 428 ---------- —

--------

■

--

Między deklaracjami a praktyką. Problemy polskiej mniejszošci w swietle polityki pañstwa litewskiego...

politycznej czy gospodarczej341. W najm niejszym zas zakresie m íalo znaczenie día statusu Polaków n a Litwie. Znacznie wi^ksze skutki nioslo niew^tpliwie utrzym yw anie bezposrednich kontaktów i w ifzi z polskim i ugrupow aniam i politycznym i, spolecznym i, kulturalnym i, sam orz^dam i pom oc w zakresie oswiaty oraz wspieranie szeregu inicjatyw spolecznych. N orm alizacja stosunków m i^dzypañstwowych, zawarcie szeregu um ów i porozum ieá, dalo zas praw ne podstaw y do realizacji tych zadañ ja k tez podejm ow ania interw encji jesli sytuacja tego wymagala.

*

*

*

Polacy w niepodleglej Republice Litewskiej rozwinęli znacząco swoją aktywnosc instytucjonalną. Powstaío szereg organizacji, srodków spolecznego przekazu, nastąpilo zwiększenie zainteresowania ksztaiceniem w języku ojczystym, podejm ow ano nowe inicjatywy rozwijające žyde spoleczne. Postulaty dotyczące zvviększenia zakresu m ožliw ošd zaznaczania swej obecnošd w przestrzeni publicznej jak stosowanie podwójnych napisów, uzywanie języka polskiego jako pomocniczego, uzyskanie prawa do pisow ni im ion i nazw isk zgodnie z oryginalem , bez ich lituanizacji, napotkaly jed n ak n a zdecydow any sprzeciw organów pañstw a litewskiego oraz rozm aitych srodow isk politycznych. Istotne, iž form alnie dzialania te byíy dopuszczone przez ustawodawstwo. Jednakže kontekst sporų narodowosciowego, w aspekcie zamieszk iw ania w zw artych skupiskach m niejszošci polskiej, n a teren ach otaczających stolicę pañstw a, pow odow al niem ožnošč wyegzekwowania praw przewidzianych w legislacji krajowej i standardach m iędzynarodowych. W pewnym stopniu m id o to takže wpiyw na kwestie ksztaltowania się tožsamošci obywateli, zwlaszcza naležących do m niejszošci narodow ych oraz ich podatnošci n a procesy asymilacyjne342. Podobne podlože m ial rów niez spór o ñinkcjonow anie ošwiaty. Día Polaków przedszkola i szkoly z nauczaniem w języku ojczystym, byty n ie tylko in sty tu cjam i edukacyjnym i, które um ozliw ialy pozyskiw anie w iedzy i um iejętnošci niezbędnych w doroslym žyciu. Oddzialyw aly bow iem równiez na form ow anie się postaw spolecznych sprzyjających zachow aniu tožsam ošci naro-

341 Mieczyslaw Stolarczyk wskazywal, iž „przynaležnošč Polski i Litwy do NATO i UE, mimo pojawienia się nowych obszarów wspótpracy, nie doprowadzila do rozwiązania wszystkich istotnych problemów, czego przykíadem byl wzrost napięcia w relacjach polsko-litewskich na tie mniejszošci polskiej na Litwie na przelomie pierwszej i drugiej dekady XXI wieku”. M. Stolarczyk, Kontrowersje wokólkoncepcji i praktyki polityki wschodniej Polski na przelo­ mie pierwszej i drugiej dekady XXI wieku, [w:] Šląsk, Polska, Europa, Swiat. Pamięci Profe­ sora Jana Przewlockiego, red. K. Miroszewski, M. Stolarczyk, Katowice 2013, s. 296. 342 Remigijus Motuzas, dyrektor Departamentu Mniejszošci Narodowych stwierdzal „Rosjanie i inne mniejszošci narodowe na Litwie wybrali drogę asymilacji i integracji z Litwinami, natomiast Polacy twardo obstają za polskošcią, rozwijają swoją kulturę i przez to powstaje wraženie rzekomej ich izolacji”. Z. Ždanowicz, Potrzebna konferencja, „Ku­ rier Wileñski”, 26 stycznia 2000. 429 -

Rozdzial VII

dowej. Stanowify one takže czynnik pobudzający aktyw nosc spoleczną. Dzialalo w nich bow iem wiele grup i zespolöw, inspirujących zainteresow anie literatūrą, sztuką, h isto rią i językiem ojczystym . O graniczenia w zakresie funkcjonow ania polskiego w tych placöw kach m ialy n a celu, zm niejszenie oddzialyw ania k o d u kulturow ego. Z astąpiony o n m ial byč przez w plyw litewskosci. To bylo röw niez m otyw em pow staw ania placöw ek z litew skim językiem nauczania n a terenach zwartego zamieszkiwania ludnošci polskiej. W edlug powszechnej opinii ukierunkowane one byly przede wszystkim n a lituanizację, a nie stanowily odpow iedž na zapotrzebowanie mieszkaricöw. Uzyskane wyksztalcenie jest istotnym mechanizmem awansu spolecznego dlatego w szkolach polskich w sposöb szczegölny przywiązuje się wagę do poziom u nauczania. W skazniki kontynuow ania nauki podwažają zaš obiegową tezę o slabym ksztalceniu i w związku z tym niezbędnošci zwiększania zakresu nauczania po litewsku. Z m ia n a p ozycji P olaköw w stru k tu rz e spolecznej, zw iązana byla row niež z ich statu sem m aterialn y m . Jednym z m ech a n izm ö w jego p o d n iesien ia bylo odzyskiw anie daw nej w lasnosci przejętej przez panstw o w okresie funkcjonow a­ n ia ZSRR. P raktyka w ykazala je d n a k wiele przypadköw , ograniczania procesu repryw atyzacji. Jednoczesnie n a teren ach o zw rot k tö ry ch ubiegali się Polacy, odbyw alo się niejednokrotnie osadnictw o ludnošci z innych częšci Litwy. M ialo to aspekt ekonom iczny, p o p rzez ograniczenie kapitalu, w po siad an ie ktörego m o žn a bylo wejsc, ja k tež narodow osciow y, wyražający się w zm ianie stru k tu ry narodow osciow ej teren ö w podw ilenskich. Sprzyjalo te m u procesow i röw niez, nieuzasadnione kwestiami rozwoju przestrzennego, poszerzanie granic Wilna. Bylo to jed n ak dziaianie, ktörego efekt obliczony byl n a dlužszą perspektyw ę czasową. Jego konsekw encją będzie nie tylko oslabienie pozycji m aterialnej m niejszošci polskiej, ale röw niez zm niejszenie m ožliw ošci w ylaniania swych przedstawicieli w organach sam orządu terytorialnego. W sto su n k u do Polaköw, obywateli litew skich, realizow ano politykę faktöw dokonanych, ograniczając korzystanie z posiadanych p raw lu b stopniowo um niejszając ich Standard. W edlug opinii, M acieja Plažynskiego, Litwini „od kilkunastu lat prow adzą politykę zmierzającą do depolonizacji Wilenszczyzny”343. To dzialania ukierunkow ane n a powolne, ale trw ale zmiany, rozložone w pewnej perspektywie czasowej. Przykladem m ože byč kw estia pisow ni nazwisk. G dyby zezwolono od początku n a poslugiw anie się sw ym i oryginalnym i danym i osobow ym i, liczba osöb korzystająca z tego bylaby znaczna. Po kilkudziesięciu latach stosow ania znieksztaiconych nazwisk, gdy kiedyš taka ew entualnosc zostanie dopuszczona, będzie stosunkowo niewiele osöb, ktöre wyražą žyczenie pow rotu do poprzednich. Jak stw ierdzal Jan Sienkiewicz, w polityce w ystępow ala „až n ad to w idoczna tendencja konsekw entnego ograniczania sfer funkcjonow ania innych, poza litewską, grup etnicznych tylko do folkloru i pryw atnosci: popląsajcie sobie, pospiewajcie,

343 M. Plaiynski, Polityka depolonizacji... = 430

-------

-----------—

■ ...... . ■

■ -

Między deklaracjami a praktyką. Problemy polskiej mniejszošci w šwietle polityki panstwa litewskiego...

pogadajcie p o sw ojem u w w ąskim gronie i to m a w ystarczyč. W calej reszcie m acie dąžyč do integracji”344. W relacjach do mniejszošci polskiej zaznaczyla się wyrazna rozbiežnošč między deklaracjami a praktyką. Bez wątpienia polityka wobec Polakow umotywowana byla aspektem narodowošciowym, ukierunkowanym choč nieoficjalnie, na zmiany w strukturze narodowej spoleczeristvva, co bylo uwarunkowane historycznie, dawną dominacją polską na tym terenie. Pewne ograniczenie przedstawionych procesow następowalo na skutek pomocy ze strony Rzeczypospolitej. Dokonywano to poprzez zawieranie umow międzynarodowych, interwencje dyplomatyczne lub bezpošrednią pomoc finansową. Jednakže znacznie większe znaczenie niž ingerencje Macierzy miala aktywnošč mniejszošci polskiej, a zwlaszcza ugrupowan politycznych i spolecznych oraz ich przedstawicieli w organach wladzy. Dzięki temų Polacy stopniowo wychodzili z izolacji, stając się partnerėm politycznym, co w pewnym stopniu zwiększalo potencjalne možliwošci zaspokojenia postulatow swego šrodowiska, jak i zmiany nastawienia spoleczenstwa litewskiego.

344 J. Sienkiewicz, Czymjest... 431 =

ZAKONCZENIE W ksiąžce przedstawione zostaly spoleczne aspekty związane z funkcjonowaniem polskich ugrupowari politycznych w Republice Litewskiej. Umožliwilo to nkazanie ich spolecznego znaczenia dla položenia mniejszošci polskiej w tym kraju. Punktem wyjšcia analizy bylo zarysowanie tla historycznego wspolczesnych zjawisk ulatwiające lepsze zrozum ienie problem ų. Z m iany granic, przesiedlenia, uw arunkow ania polityczne i ideologiczne LSRR, w sposob istotny w plynęly n a status ludnošci polskiej, možliwošč jej samoorganizacji oraz aktywnošč. Stąd procesy demokratyzacji w ZSRR wywolaly nie tylko nadzieję n a powiększenie zakresu swobody, ale spowodowaly wyzwolenie aktyvvnošci Polakow, ktorzy realizowali szereg projektow w zakresie organizacji i przebudow y žycia spolecznego. Stopniow o zaczęly się row niež pojaw iač inicjatyw y w obszarze dzialalnošci politycznej, uczestnictwa we w tadzy i w plyw u n a ksztaltowanie system u prawnego panstwa. Aktywnošč Polakow zbiegla się w czasie z procesem odrodzenia narodowego Litwinow i ich dąženiam i do suwerennošci, co stalo się žrodlem wielu nierozwiązanych do dnia dzisiejszego problemow. W analizowanym okresie, zwlaszcza lata 1989 -1994, charakteryzowaty się licznymi konfliktami, napięciami i erupcją emocji spolecznych. Ich podstaw ow ym žrodlem bylo z jednej strony dąženie ludnošci litewskiej do uksztaltow ania niepodleglego paristwa, ale o w yražnym narodow ym charakterze, z drugiej zaš wywolywalo to obaw y i pew ne odruchy obronne ze stro­ ny Polakow, oczekujących zwiększenia standardu praw oraz swobodnego rozwoju swojej spolecznošci. Atm osfera sporų, wzajem nego braku zaufania, prow adzila do eskalacji napięcia. Jednym z m echanizm ow obronnych stalo się dąženie m niejszošci polskiej do autonom ii, co faktycznie poglębilo dystans ze strony większošci. Uzyskanie przez republikę niepodleglošci, skutkowalo rowniež rozwiązaniem rad sam orządowych wilenskiej i solecznickiej zdominowanych przez deputowanych narodowošci polskiej, tendencjam i do ograniczenia aktywnošci Polakow, szeregiem dzialah šledczych oraz atm osferą nieufnošci wobec m niejszošci. Sytuacja ta zostala przelam ana dopiero w 1994 r. podpisaniem traktatu m iędzy Republiką Litewską a Rzeczypospolitą Polską. Jednym z najbardziej istotnych skutkow przem ian bylo pobudzenie aktywnošci Polakow i rozbudzenie ich aspiracji row niež w sferze spolecznej oraz politycznej. W efekcie uzyskano reprezentację zarowno samorządową ja k i parlam entarną. Mialo 433 =

Zakoñczenie

to korzystny wplyw na zakres funkcjonow ania oswiaty polskiej, rozwój twórczosci kulturalnej, funkcjonowanie języka ojczystego oraz podejm ow anie dzialañ na rzecz nie tylko swej narodowoáci, ale tez spolecznoáci lokalnych. D ostrzegano jednak, iž fo rm u la ZPL jako organizacji spoleczno-politycznej, o ile bylą zadow alająca w zakresie walki wyborczej, to nie zapewniaía oczekiwanej skutecznošci w dalszym dzialaniu. Brak bylo kontroli nad wybranym i przedstawicielami, którzy kierowali się rozm aitym i przeslankam i ideowym i, podejm ując niejednokrotnie odm ienne rozstrzygnięcia. Nie b ran o p o d uwagę jednoczešnie decyzji o utw orzeniu partii politycznej w obawie przed rozbiciem árodowiska. Pow stanie pierw szej polskiej p artii i zarazem reprezentującej znaczną częšc mniejszošci narodowych zostalo jednak wymuszone przez zm ianę ustawodawstwa. W edlug powszechnej opinii ograniczenie mozliwoáci wystawiania kandydatów do sam orządow tylko día ugrupow añ politycznych m íalo n a celu w yelim inow anie ZPL z walki wyborczej. Uzyskano jednak skutek odwrotny. Polacy utworzyli Akcję Wyborczą. U grupow anie to stalo się stopniowo liderem srodowiska polskiego i pozostalych mniejszošci narodowych. W efekcie AWPL zaczęla odgrywac najwažniejszą rolę w zakresie ochrony praw Polaków i innych narodowoáci. W plywala tez na ogniskowanie ich aktywnoáci i podejm ow anie szeregu dzialañ lub wspieranie tych, które zostaly zainicjowane przez inne srodowiska, a uznaw ano je za sluszne oraz wlaáciwe. Akcja m íala istotny wplyw na organizację žycia lokalnego i zaspokajanie potrzeb zbiorowych, n a terenach zwartego zam ieszkiw anialudnosci polskiej. Zwlaszcza w rejonach solecznickim i wileñskim, gdzie od 1995 r. nieustannie rządzi i nie występują nawet symptomy alternacji wladzy. Jest to ewenem entem w skali calej Litwy. Ponadto w wielu innych sam orządach uzyskala ona row niež reprezentację, okresowo w chodząc w sklad koalicji rządzących. A ktualnie z siedm iu jednostek adm inistracyjnych, gdzie AWPL jest reprezentowana, w szešciu znajduje się u w la­ dzy, co jest swiadectwem dužej akceptacji ze strony wyborców oraz przetam aniem izolacji poprzez posiadanie zdolnosci koalicyjnej. M ając w p ly w n a fu n k c jo n o w a n ie sp o le c z n o sc i lo k aln y ch , n a ich te re n ie z a p e w n ia n ie ty lk o ro z w ią z y w a n ie b ie ž ą c y c h p ro b le m ó w , ale sz c z e g o ln ą tro šk ę p rzy w iązu je d o kw estii zach o w an ia ojczystej osw iaty, języ k a i kultu ry . W sp o só b za sad n iczy w p ly w a to n a o g ra n ic z e n ie p ro c esó w asym ilacyjnych. P o bu d za akty w n o sc spoleczną. Zw iększa rów niez szanse aw ansu spolecznego m lo d ziežy . W ažn e z n a c z e n ie m a ta k ž e n a g la šn ia n ie p rz e z A W PL p o s tu la tó w P o lak ó w w skali k ra ju i n a a re n ie m ięd zy n a ro d o w ej. P rzy czy n ia się to d o ro z w ią z a n ia częšci p ro b lem ó w , sp o w o ln ie n ia te m p ą n a r a s ta n ia in n y c h i b ra n ia p o d uw agę p rz e z w lad ze o p in ii polskiej p a rtii p rz y p o d e jm o w a n iu decyzji. A kcja w y tw orzyla m e c h a n iz m y obrony, ale tež p o d ję la szereg inicjaty w w y k raczający ch p o z a kw estie m n ie jsz o šc i z m ierzając d o p o zy sk iw a n ia ró w n ie z e le k to ra tu litew skiego. S tąd w iele p o stu la tó w o d n o sz ą c y c h się d o sfery g o sp o d ark i, p o d k re šla ją cy ch k o n ie c z n o šč aktyw nej ro li p añ stw a, p o d - 434

Zakonczenie

n ie s ie n ia s ta n d a r d u žycia n a jm n ie j u p o sa ž o n y c h i o c h ro n y g ru p lu d n o s c i zag ro žo n y c h m a rg in a liza cją. D zialalnošč AW PL, byla kontestow ana przez niektöre g ru p y w srodow isku polskim , czy rosyjskim. Z dužym dystansem odbierano ją w sröd Litwinöw. W ynikalo to z traktow ania tej partii jako powaznego konkurentą do w ladzy i lidera m niejszosd. Pröby utworzenia alternatywnego ugrupowania o polskim charakterze, ktöre przejęloby elektorat, glosząc nieco odm ienne hasla, okazaly się jed n ak dose krötkotrw ale i m alo efekiywne. Zaröw no Alians M niejszosd Narodowych - Alians Obywateli Litwy, Kongres Polaköw Litwy, Polska Partia Ludowa, Polski Podkom itet Nowego Związku, Klub Polaköw n a Litwie „ProLibera”, czy indyw idualne iniejatyw y w zakresie realizowania kariery przez Polaköw w innych ugrupow aniach nie przyniosly zakladanych rezultatöw dla spolecznošci polskiej oraz stabilnych form dzialania. Nie zyskaly tež szerszego poparcia spolecznego. Niewątpliwie jed n ak wszystkie inicjatywy, p o m im o wzajem nej konkureneji, a czasami nawet wrogosci, byly pröbam i poszukiwania mechanizmöw zmiany pozycji Polaköw w strukturze stratyfikacyjnej kraju i pobudzenia aktywnosci. Dzialalnošč ich przyczyniala się do w zrostu intensyw nosci interakeji, och ro n y tožsam ošci, w skazyw ania istotnych problem öw spolecznych, sposoböw ich rozwiązywania, propagow ania obowiązkow wobec grupy, zainteresowania sprawam i publicznym i. W efekeie rowniež ksztaltow ana byla now a elitą polityczna. Dzialalnošč tych ugrupowari daw ata tež m ozliw osc aw ansu zawodowego i spolecznego tym Polakom , ktörzy do nich nie naleželi. Pom im o konkurencyjnošci ukazywana byla takže sila polskiego elektoratu i jego dom inaeja w rejonach podstolecznych. Zapew ne przy braku ugrupow an o charakterze polskim, a przede wszystkim polskiej partii AWPL, elektorat polski stracilby n a znaczeniu i zostal rozproszony. To zaš ograniczyloby m ozliwosc zaspokajania potrzeb grupowyeh. Dzialalnošč Akcji nie byla, jak wskazyw ah przeciwnicy, dąženiem d o autarkii czy „tw orzeniem polskiego getta”, ale um ozliwiata aktywne w chodzenie w žy d e spoteczne i petnienie szeregu röl, ktöre bylybybez wlasnej reprezentaeji politycznej nieosiągalne. W relacjach większošci i mniejszošci spoleczenstwa Litwy wyraznie odczuwalny byt dystans. Wynikal on z wielowiekowej historii, kwestii ksztaltowania panstwowošci, a zwtaszcza spom ego terytorium , koncentracji przestrzennej ludnošei polskiej, kon­ kureneji o dominaeję n a okrešlonych obszarach i wzajemnych obaw. Brak wlašciwego dialogu wplywal n a ksztaltowanie się relacji antagonistycznych. Ich przelam ywanie paradoksalnie następow alo nie tyle w w yniku iniejatyw m iędzypanstwowych, czy interw eneji ze strony Macierzy, ale przede wszystkim w raz ze w zrostem znaczenia wiodącej polskiej partii. Poczucie zagroženia funkcjonow ania jako spolecznošci narodowej, będące następstwem presji rozmaitych šrodowiskpolitycznych, podejm owanych decyzji adm inistracyjnych i zm ian ustawowych, prowadzilo do konsolidaeji, realizowania wspölnych dzialan, koncentrow ania się woköl wiasnego šrodowiska politycznego oraz naw et w skrajnych przypadkach obywatelskiego nieposluszen435 =

Zakonczenie

stwa. Nie powodowalo to jednak pow strzym ania niekorzystnych pr 6 cesow, w tym asymilacji w kierunku naro d u dom inującego, aczkolwiek niewątpliwie wpJywalo n a spowolnienie i ograniczenie pew nych negatywnych tendencji. Niem niej naležy mvzględnič rowniež fakt, i i w w yniku aktywno§ci polskiej spolecznošci, a zwlaszcza jej ugrupow an politycznych, Polacy stali się swoistym liderem mniejszošci narodowych. Początkowo trzecia narodow ošč w republice, a następnie druga, zaspokajala swoje potrzeby grupow e przez szereg organizaeji, sieč placowek ošwiatowych, samorządy, Sejm, Parlam ent Europejski. Udzial reprezentantą AWPL w w yborach prezydenckich, ukazal zw artošč šrodowiska, a jednoczešnie stanowil czynnik mobilizacji. W konsekwencji zaktywizowania elektoratu Akcja poszerzyla zaš reprezentację parlam entarną i weszla w sklad koalicji rządzącej. Pom im o tego, že wielu problem ow nie udalo się rozwiązač, žadna inna m niejszošč nie wypracowala tak sprawnych m echanizm ow dąženia do ochrony i poszerzenia standardu praw. W efekcie przedstawiciele innych narodow ošci wiązali się zwlaszcza z AWPL, by dzialač na rzecz nacji do ktorych przynaleželi. To rowniež wplywalo na um ocnienie się polskiej partii i zwiększenie jej elektoratu. Akcja W yborcza zostala więc nie tylko wiodącym ugrupowaniem spolecznošci polskiej, ale rowniež jej dzialalnošč odbijala się w fim kcjonowaniu innych narodowošci. W spo leczn y m w ym iarze polskie u g ru p o w a n ia m ialy znaczenie n ie tylko w aspekcie tožsamošci, identyfikacji, więzi, aktywizacji i wspolnotowošci. Okrešlaly one cele, rozbudzaly aspiracje, motywowafy do aktywnošci grupowej, wskazywaly n a w artošci i prowadzily do podniesienia rangi m niejszošci. Dzięki narodow em u charakterow i przyczynialy się do zachow ania w ielokulturow ošci Wilenszczyzny. W plywaly n a ksztaltowanie się ukladu spolecznego, poprzez partycypację w sprawowaniu wladzy i wskazywanie kierunkow dzialania. Ukazywaly więc, že Polacy są lojalnymi obywatelami Republiki Litewskiej i chcą aktywnie uczestniczyč w rozwoju kraju. Pragną jed n ak wplywač n a panujący system w kierunku okrešlenia rownego standardu prawnego oraz swobod dla wszystkich mieszkancow, przy poszanowaniu praw m niejszošci, zgodnie ze standardam i europejskim i. Przede w szystkim zaš wiodące ugrupowanie, Akcja W yborcza Polakow n a Litwie, jest gw arantem obrony interesow grupow ych w w arunkach w yražnego sporų n a tie narodow ošciow ym . O d jej sily i aktywnošci w dužym stopniu zaležy položenie i przyszlošč mniejszošci polskiej. N atom iast n a dalsze funkcjonow anie tej partii istotny w plyw będą m ialy efekty uczestniczenia w koalicji rządzącej krajem i zakres zaspokojonych przez to postulatow.

= 436

Santrauka Knygoje pateikti lenkų politinių partijų funkcionavim o Lietuvos Respublikoje visuom eniniai aspektai įgalinę parodyti visuom eninę jų reikšm ę šios šalies lenkų tautinei m ažum ai. Analizės atspirties tašku tapo istorinio šiuolaikinių reiškinių konteksto pateikimas geresniam problem os suvokimui. Sienų keitimas, iškeldinimai, trėm im ai, LTSR politinės ir ideologinės aplinkybės žym ia dalim i įtakojo lenkų gy­ ventojų statusą, jų galimybę burtis ir būti aktyviems. Todėl demokratizacijos procesai TSRS suteikė ne tik viltį praplėsti laisvės ribas, bet it išlaisvino lenkų aktyvum ą - jie įgyvendindavo visą eilę projektų organizuojant ir pertvarkant visuom eninį gyvenimą. Palaipsniui pradėjo rastis ir politinio aktyvumo, dalyvavimo vykdant valdžią bei valstybės teisinės sistemos kūrim o iniciatyvos. Lenkų aktyvumas sutapo su lietuvių tautiniu atgim im u ir jų nepriklausom ybės siekiais. Tai tapo daugelio iki šiol neiš­ spręstų problem ų šaltiniu. A nalizuojam am laikotarpiui, ypač 1989-1994 m etam s, būdinga gausybė konfliktų, įtam pų ir visuom enės em ocijų protrūkių. Pagrindinis jų šaltinis iš vienos pusės buvo lietuvių siekis sukurti nepriklausom ą, tačiau aiškiai tautinę valstybę, iš kitos pusės, tai sukėlė lenkų nuogąstavim us ir tam tikras gyny­ bines jų reakcijas - ju k jie tikėjosi aukštesnio teisių standarto bei nevaržom o savo bendruom enės vystymo. Ginčų, tarpusavio nepasitikėjim o atm osfera eskalavo įtam pą. V ienu gynybinių m echanizm ų tapo lenkų tautinės m ažum os siekis turėti autonom iją. Faktiškai tai d ar labiau nu to lino ją n u o daugum os. Be to, Lietuvai atgavus nepriklausom ybę buvo paleistos Vilniaus ir Šalčininkų rajonų savivaldybių tarybos, kuriose daugum ą sudarė lenkai, pradėti ikiteism iniai tyrim ai, sustiprėjo nepasitikėjimas lenkų tautine m ažum a. Ši situacija pasikeitė tik 1994 m. pasirašius Lietuvos Respublikos ir Lenki­ jos Respublikos draugiškų santykių ir gero kaim yninio bendradarbiavim o sutartį. Vienas svarbiausių perm ainų rezultatų buvo lenkų aktyvumo paskatinim as bei jų politinių ir visuom eninių aspiracijų pažadinimas. Rezultatas - lenkų atstovai tiek savi­ valdybių tarybose, tiek parlamente. Tai turėjo teigiamos įtakos lenkų švietimo sistemos ir gimtosios kalbos funkcionavimui, kultūros vystymui bei priim ant sprendim us ne tik savo tautybės, b et ir vietos bendruom enių labui. Tačiau pastebėta, kad Lietuvos lenkų sąjungos, kaip visuom eninės-politinės organizacijos, sukūrim o principas, nors buvo pakankam as vykdant rinkim inę kovą, nepasiteisindavo vykdant tolesnius veiksmus. Stygo išrinktų atstovų kontrolės. D ažnai jie vadovaudavosi skirtingom is -

■

437 =

Santrauka

idėjinėm is prielaidom is ir neretai priim davo skirtingus sprendim us. Sprendim as k urti politinę partiją nebuvo svarstomas baim inantis bendruom enės suskaldimo. Įsteigti pirm ąją lenkų partiją, kuri atstovautų ir gan didelei tautinių m ažum ų daliai, privertė įstatym ų pakeitim ai. Visuom enėje vyrauja nuomonė> kad leidžiant kelti kandidatus į savivaldybių tarybas tik politinėm s partijom s siekta elim inuoti Lietuvos lenkų sąjungą iš rinkim inės kovos. Tačiau pasiektas atvirkštinis rezultatas. Lenkai įkūrė Lietuvos lenkų rin k im ų akciją. Laikui bėgant, ši p artija tapo lenkų bendruom enės ir kitų tautinių m ažum ų lydere. Rezultatas - LLRA pradėjo atlikti svarbiausią vaidm enį ginant lenkų ir kitų tau tin ių m ažu m ų teises. Įtakodavo jų aktyvum ą, iškeldavo visą eilę savo iniciatyvų arba pritardavo kitų bendruom enių iškeltoms, kurios būdavo pripažįstam os teisingom is ir tinkam om is. LLRA turėjo reikšm ingą įtaką vietos b e n d ru o m e n ių k ū rim u isi bei te n k in a n t kolektyvinius poreikius lenkų tautinės m ažum os gausiai gyvenam ose vietovėse. Ypač Vilniaus ir Šalčininkų rajonuose, k u r nuo 1995 m . ji be pertraukos vykdo valdžią ir net nėra valdžios alternacijos sim ptom ų. Tai - išskirtinis atvejis visos Lietuvos m astu. Be to, ir daugelyje kitų šalies savivaldybių LLRA tu ri savo atstovų, periodiškai įeina į valdančiąsias koalicijas. Šiuo m etu iš septynių adm inistracinių vienetų, kuriuose yra atstovaujama, šešiuose LLRA vykdo valdžią. Tai liudija didelį rinkėjų palaikym ą ir koalicinių gebėjim ų dėka pralaužtą izoliaciją. Turėdam a įtaką vietos bendruom enių funkcionavim ui užtikrina jų teritorijose ne tik einam ųjų problem ų sprendim ą - ypatingą dėm esį skiria gim tosios kalbos, švietimo ir kultūros išsaugojimui, kas tu ri lem iam os reikšm ės stabdant asim ilia­ cinius procesus. Skatina visuom eninį aktyvum ą, didina jaunim o kilim o karjeros laiptais galimybes. Svarbų vaidm enį LLRA atlieka skelbdam a lenkų postulatus tiek Lietuvoje, tiek tarptautinėje arenoje. Tai padeda išspręsti dalį problem ų, sulėtina k itų atsiradim o tem pus bei skatina valdžią atsižvelgti į lenkų partijos nuom onę priim ant sprendim us. LLRA sukūrė gynybinius m echanizm us, tačiau iškėlė ir visą eilę už tautinių m ažum ų problem ų ribų išeinančių iniciatyvų siekdam a pritraukti ir lietuvių rinkėjus. Pateikė daug ekonom inių siūlymų, kuriuose pabrėžiam a aktyvaus valstybės vaidm ens būtinybė, būtinybė kelti skurdžiausiai gyvenančiųjų gyvenimo kokybės standartus bei padėti gyventojams, kuriem s gresia marginalizacija. LLRA veikla kai kurių grupių tiek lenkų, tiek ru sų bendruom enėse buvo viešai kvestionuojam a. Labai atsargiai ją vertino lietuviai. Taip vyko dėl to, kad ši partija laikom a rim tu valdžios konkurentu ir tautinių m ažum ų lyderiu. Bandym ai sukurti alternatyvią lenkų partiją, kuri perim tų elektoratą skelbdam a kiek kitokius šūkius, pasirodė esantys gan trum palaikiai ir neveiksmingi. Tiek Lietuvos tautinių m ažum ų aljansas - Lietuvos piliečių aljansas, Lietuvos lenkų kongresas, Lietuvos lenkų liaudies partija, Naujosios sąjungos Lenkų pakom itetis, Lietuvos lenkų klubas „ProLibera“, tiek pavienių lenkų individualūs bandym ai padaryti karjerą kitose partijose nedavė lenkų b en druom enei reikšm ingesnių ir ilgalaikių rezultatų. Nesulaukė ir platesnio visuom enės pritarim o. =

438

Santrauka

Tačiau neabejotinai visos iniciatyvos, nepaisant tarpusavio konkurencijos, o kar­ tais n et ir priešiškum o, buvo bandym ai rasti m echanizm us lenkų pozicijai Lietuvos stratifikacinėje struktūroje pakeisti bei jų aktyvumui paskatinti. Tai padidino interak­ cijos intensyvumą, prisidėjo prie tapatybės išsaugojimo, nurodė esmines visuomenės problemas, būdus jom s spręsti, skatino pareigos jausm ą grupės atžvilgiu, domėjimąsi viešaisiais reikalais. Tuo pačiu buvo form uojam as naujas politinis elitas. Be to, šių partijų veikla suteikdavo profesinio ir visuom eninio augim o galimybes lenkam s, kurie jom s nepriklausė. Be konkurencingum o, išryškėjo ir lenkų rinkėjų jėga bei jų dom inavim as sostinę supančiuose rajonuose. Tikriausiai, jei nebūtų lenkų partijų, o visų p irm a - Lietuvos lenkų rinkim ų akcijos, lenkų rinkėjai netektų reikšm ės ir b ū tų išskaidyti. O tai apribotų galimybę tenkinti kolektyvinius poreikius. Lietuvos lenkų rin k im ų akcijos veikla nebuvo, kaip teigė priešininkai, autarkijos siekis ar „lenkiškojo geto kūrim as“. Ji įgalino energingai žengti į visuom eninį gyvenim ą bei atlikti eilę vaidm enų, kurie be savo politinių atstovų b ū tų nepasiekiam i. Lietuvos visuom enės daugum os ir m ažum os santykiuose aiškiai buvo juntam as atsargum as. Jį lėm ė ilgaam žė istorija, valstybingum o kūrim o klausim as, o ypač ginčitinos teritorijos, lenkų gyventojų erdvinė koncentracija, konkurencija dėl d o ­ m inavim o tam tikrose teritorijose bei tarpusavio nuogąstavim ai. Tinkam o dialogo nebuvim as įtakojo antagonistinių santykių form avim ąsi. Jie būdavo pralaužiam i paradoksaliai ne tiek dėl tarpvalstybinių iniciatyvų, ar kišimosi iš Lenkijos pusės, bet visų pirm a dėl augančios pagrindinės lenkų partijos reikšmės. Dėl įvairių politinių jėgų spaudim o, priim am ų adm inistracinių sprendim ų bei įstatym ų pakeitim ų kilusi grėsmė nustoti funkcionuoti kaip tautinė bendruom enė konsolidavo ją, padėjo siekti b en d rų tikslų, telktis aplink savo politinę jėgą ir išskirtiniais atvejais sukeldavo net pilietinio nepaklusnum o akcijas. Tačiau nesustabdė nepalankių procesų, tam e tarpe - ir asimiliavimo su vyraujančia tauta, nors neabejotinai įtakojo tam tikrų negatyvių tendencijų sulėtėjim ą bei apribojim ą. Vis tik re ik ė tų atsižvelgti ir į faktą, k a d dėl le n k ų b e n d ru o m e n ė s, o y p ač - dėl jo s p o litin ių p a rtijų aktyvum o, len k ai ta p o savotišku ta u tin ių m a ž u m ų ly deriu. Iš p ra d ž ių b u v u si trečia, vėliau ta p u si a n tra tau ty b ė šalyje ji ten k in o savo kolek ty v in iu s p o reik iu s p e r visą eilę organizacijų, švietim o įstaigų tinklą, savivaldybes, Seim ą, E u ro p o s P arlam en tą. LLRA atstovo dalyvavim as P rezi­ d en to rin k im u o se p a ro d ė b e n d ru o m e n ė s konsolidaciją. K artu tai buvo m o b i­ lizacijos veiksnys. A ktyvizavusi rin k ėju s LLRA p a d id in o savo atsto v ų skaičių p a rla m e n te ir įėjo į v ald an čiąją koaliciją. N o rs daugelio p ro b le m ų nepavyko išspręsti, jo k ia k ita ta u tin ė m a ž u m a neišvystė to k ių v e ik sm in g ų m e c h a n iz m ų siek d am a te isių s ta n d a rtų apsaugos b e i išp lėtim o . R ezu ltatas - k itų tau ty b ių atstovai siejosi ypač su LLRA, k a d veiktų savo ta u tų labui. Tai irgi įtakojo len k ų p artijo s su stip rėjim ą ir jo s rin k ėjų pagausėjim ą. Taigi, L ietuvos len k ų rin k im ų akcija ta p o n e tik p a g rin d in e le n k ų b e n d ru o m e n ė s organizacija - jo s veikla įtak o jo ir k itų ta u ty b ių funkcio n av im ą. 439 -

Santrauka

Visuom enine prasm e lenkų organizacijos turėjo reikšm ę ne tik tapatybės, ryšių, aktyvizavim o ir bendruom eniškum o prasm e. Jos iškeldavo tikslus, pažadindavo aspiracijas, m otyvuodavo kolektyviniam aktyvum ui, rodė vertybes ir pakeldavo tautinės m ažum os reikšmę. Dėl savo tautinio pobūdžio skatindavo .Vilniaus krašto daugiakultūriškum o išsaugojimų, aktyviai įtakojo visuom eninės sistemos form avi­ m ąsi per participaciją vykdant valdžią, nubrėždavo veikimo kryptis. Taigi, rodė, kad lenkai yra lojalūs Lietuvos Respublikos piliečiai ir nori aktyviai dalyvauti kuriant šalį. K artu n o ri įtakoti esam ą sistemą siekdam i vienodų teisių ir laisvių standartų visiems gyventojams, pagarbos tautinių m ažum ų teisėms, kaip tai nustato europietiški standartai. O svarbiausia - pagrindinė organizacija, Lietuvos lenkų rinkim ų akcija, yra kolektyvinių interesų apsaugos garantas esant aiškiam ginčui tautiniam e fone. Tolim esniam gi šios partijos funkcionavim ui esm inės įtakos turės jos dalyvavimo valdančiojoje koalicijoje rezultatai bei įvykdytų postulatų apimtis.

= 440

Summary Social aspects connected with functioning Polish political formations at Lithu­ anian Republic were introduced in this book. It made possible to show the social meaning of the position of Polish m inority in this country. The main point of exit of analysis was the drawing of the present phenomena’s historical background what causes the better understanding of problem. The change of borders, displacement, political and the LSRR ideological conditions influenced on the status of the Polish population in essential way, the possibility of its organization as well as its activity. The processes of democratization in USSR called out not only the hope on increase the range of liberty but it caused the liberation of the Poles activity, who realized many projects in range of their organization and the reconstruction of social life. The initiatives also started appearing gradually in the area of political activity, in the participation in the rules and in the influence of the system of legal state forma­ tion. Poles’ activity escaped in time with process of Lithuanians’ national rebirth and its endeavours to sovereignty, which stood the source of many insoluble problems till nowadays. In the analysed period, especially during the years 1989 - 1994, it characterized with numerous conflicts, tensions and the eruption of social emotions. The endeavour of the Lithuanian population to form the independent state but about the clear national character was the basic source from one side meanwhile it called out the fear and defensive reflexes from Poles’ side waiting for the enlargement of the law standard as well as free development of one’s community. The atmosphere o f the dispute and the m utual lack o f confidence led to the escalation of tension. The endeavour Polish m inority to obtainment the autonomy became one of the defensive mechanisms what deepened the distance from side of the majority in fact. The obtainment the independence by the republic was ef­ fective in the Vilnius and Shalchininkai local government disbanding dominated by Poles and also the row of the inquiry workings in the Polish m inority as well as the atmosphere of distrusts. This situation became broken really in 1994 r. after the signature treaty between the Lithuanian Republic and the Republic o f Poland. The stim ulation o f Poles’ activity and awakening their am bition also in the political as well as social sphere was one of the most essential results of changes. In the effect Poles received the representation both council and parliamentary. It had the profitable influence on the range of the Polish education and the development 441 =

Summary

of cultural works, the functioning o f the native language as well as undertaking the work on the issue not only their nationality, but also the local communities. It was also perceived that the form of Association of Poles in Lithuania (ZPL) as the social and political organization as it was satisfactory in range of the. electoral fight, it did not assure the expectation of effectiveness in the far working. It was the lack of control over the chosen representatives, which acted with various ideological premises, undertaking more than once different decisions. The decision of the crea­ tion the political party was not taken under consideration in fear before breaking environment simultaneously. The rise of the first Polish party representing also the part of national minorities became however affected by change of the legislation. According to general opinion the limitation the possibility of putting out candidates to councils for political forma­ tions had on the aim of elimination the ZPL from electoral fight. It was however the opposite result. Poles created the Electoral Action. This formation gradually stood the leader of the Polish environment and remaining national minorities. In effect the Electoral Action of Poles in Lithuania (AWPL) began playing the m ost important part in range of protection Poles and different nationalities’ rights. It influenced also on the focusing their activity and undertaking the row of initiatives or supporting these, which were initiated by the different environments and it was recognized as correct and proper. This Action had the essential influence at the organization of the local life and the satisfying of collective needs on terrains of compact living Polish population. Especially in Shalchininkai and the Vilnius regions, where it has ruled unceasingly since 1995 and the symptoms of the alternation of authority even do not appear. It is then the sensation in scale of whole Lithuania. Moreover, it got also the representation in many different councils coming in the composition of the ruling coalition periodically. At present from seven administrative individuals, where the AWPL is represented, in six it is at power, what is the certificate of the large acceptance from electors’ side as well as this is the isolation break by posses­ sion the coalition ability. Having the influence on functioning the local communities, on its terrain it as­ sures the solving of current problems not only, but it ties special worry to the issue of the native education, language and culture. This in the principal way influences on the limitation of assimilative processes. It stimulates the social activity. It enlarges also the chances of the social prom otion of youth. The im portant m eaning is of showing the Poles’ postulates in scale of country and on the international arena by the AWPL. This contributes to the solving of part of the problems, slowing the pace of growth of different ones and taking under attention the opinion of the Polish party during undertaking the decision by the authority. The Action produced the mechanisms of defence, but it also undertook the row of initiatives going beyond from matters of minority aiming to logging also the Lithuanian electorate. From here there are many postulates due to the sphere of economy, underlining the necessity = 442

Summary

of the active role of state, the elevation of standard of the least endowed life and the protection of population groups at risk of the marginalization. The activity of the AWPL was contested by some groups in the Polish or Russian environment. It was received with large distance among Lithuanians. It was due to the treatment of this party as the serious rival to the local government and the leader of minority. The attempt to create the alternative formation of Polish character which would take over the electorate, advocating the different slogans were however short-lived and not enough effective. Both the Alliance of National Minorities - the Alliance of Citizens of Lithuania, the Congress of Poles of Lithuania, Polish People’s Party, Polish subcommittee of New Union - Polish Club in Lithuania „ProLibera”, or the individual attempts of realizing the career in the different formations by Poles did not bring more considerable and long-lasting effects for Polish community. They did not gain also the wider social support. However, all initiatives, in spite of the mutual competition and sometimes even the hostility, were the trials of the search of the mechanisms of changing of the Poles position in the structure of the country and the stimulation of activity. This activ­ ity contributed to growth of the intensity of interaction, the protection o f identity, showing the essential social problems, ways of their solving, propagating the duties to the group, the interests o f the public matters. In effect the new political elite was also shaped. The activity of these formations gave the possibility of professional and social promotion, also for Poles who did not belong to them. Despite of the competitiveness the strength of Polish electorate and its dom ination in Vilnius city regions had been shown. Surely, with the lack of formations of the Polish character, especially of the Polish party the AWPL, the Polish electorate would lose on meaning and it was distracted. This it would limit the possibility of satisfying the community needs. The activity of Action was not, as its enemies showed, the endeavour o f the autarky or creating the Polish ghetto^ but it made possible to active coming in the social life and fulfilling the different roles, which would be unattainable without own political representation. The distance was clearly perceptible in relations of the majority and the minority of society of Lithuania. It was caused by the secular history, the m atter of formation of the state and especially of the controversial territorial area, the concentration of the spatial Polish population, the competition about dom ination on definite areas and the mutual fears. The lack of the proper dialogue influenced on shaping the antagonistic relations. Their breaking followed not in the result o f the interstate initiatives paradoxically, or the intervention from the side o f Matrix, but first o f all with the growth of m eaning o f the leading Polish party. The feeling o f the threat of functioning as the national community, being with after-effect of pressure of vari­ ous political environments, undertaken administrative decisions and the legislative changes, led to the consolidation, the realizing of common workings, focusing around own political environment as well as even in extreme cases of the civil disobedience. 443 =

Summary

This did not cause, however, the restraint of the unfavourable processes as the as­ similation with the nation of the predom inant one, although it influenced on the slowing and limitation of some negative tendencies. However, it should be taken under the consideration that in the.result of activ­ ity o f the Polish com m unity and especially its political formations, Poles stood the special leader of national minorities. Initially the third nationality at republic, and then the second, satisfied its group needs by several organizations, the net of educational places, the councils, the Lower House, the European Parliament. The representative’s role of the AWPL in the presidential choices showed the compact­ ness of the Polish environment, and it was also the factor of the mobilization. In the consequence of activity of its electorate the Action broadened the parliamentary representation and it entered in the composition of the coalition ruling. In spite of that many problems were not solved, any different m inority did not work out so ef­ ficient mechanisms of endeavour of the protection and extension of right standards. In effect representatives of different nationalities joined especially with the AWPL to act for the nation to which they belonged. It also influenced on the consolidation of the Polish party and the enlargement of its electorate. The Electoral Action became not only the leading formation of Polish community but also its activity reflected in functioning of the different nationalities. In the social dimension the Polish formations had meaning not only in aspect of identity, identification, detains, activation and communities. They defined aims and ambitions and also aroused, motivated to the team activity, they showed the value and they led to the elevation of the rank of minority. Thanks to the national char­ acter they contributed to keep the Vilnius multicultural character. They influenced on shaping the social arrangement by the participation in holding the power and showing the directions of activities. They showed that Poles are the loyal citizens of the Lithuanian Republic and they want actively to participate in the development of country. They desire, however, to influence on the reigning system in the direc­ tion of the equally right standard as well as liberties for all citizens, with the respect for the m inority rights, peaceably with European standards. First of all the leading formation the Poles’ Electoral Action in Lithuania, is the warrant of the defence of group businesses in the situation of the very im portant dispute in the nationalistic background. From its strength and activity the position and the future of the Polish m inority depends. However, the effects of participation in the ruling coalition of the country and the range of the postulates satisfied thanks to it will have essential influence for far functioning of this party.

= 444

BIBLIOGRAFIA ŽRČDbA Prasa ukazująca się w Republice Litewskiej „Atgimimas”, 1990 „Вечерние новости”, 1994 „Советская Литва”, 1988-1990 „Czerwony Sztandar”, 1987-1990 „Экспресс неделя”, 2002-2003,2013 „Эхо Литвы”, 1990-1997 „Gazeta Wilenska”, 1999-2000 „Komjaunimo tiesa”, 1989 „Kurier Wilenski”, 1990-2013 „Lietuvos aidas”, 1992 „Lietuvos rytas”, 1991,1993-1995,1998,2001,2005-2007 „Литовскій Курьеръ”, 1996-2013 „Литовскій Курьерь-Daily”, 1996 „Magazyn Wilenski”, 1990-2013 „Мирный атом”, 1989 „Nasz Czas”, 2002-2004 „Nasza Gazeta”, 1989-2000,2007 „Ojczyzna”, 1991 „Pozicija”, 1992 „Przyjažn”, 1988-1991,1996-2003 „Przykazania Leniną”, 1989-1991 „Respublika”, 1993-1994,2009 „Республика”, 1993-2006 „Slowo Wilenskie”, 1994-1996 „Tygodnik Wilenszczyzny”, 2003-2013 „Vakarines nauijenos”, 1991 „Valstiečių laikraštis”, 1996,1998 „Znad Wilii”, [dwutygodnik] 1990-1995,1998 „ZnadW ilii”, [kwartalnik] 2000-2001,2004 445

Bibliografia

Prasa ukazuj^ca si$ w Rzeczypospolitej Pojskiej ' „Aktualnosci i informacje lubelskie”, 1999 „Echo Festiwalu”, 1988 „Echo Katolickie”, 2011-2013 „Fakty”, 1997 „Forum Polonijne”, 1996 „Gazeta Wyborcza”, 1989-2013 „Gazeta Wyborcza. Duzy Format”, 2008,2011 „Gazeta Wyborcza w Bialymstoku”, 2007 „Glos”, 1990 „Glos Lukowa”, 2000 „Ilustrowany Kurier Polski”, 1988 „Kurier Poranny”, 1995 „Kurier Siedlecki”, 1993,1996,1999,2002 „Lithuania”, 1990 „Lad”, 1990-1991 „Nasz Dziennik”, 1998-1999,2009-2012 „Mloda Polska”, 1990 „Mysl Polska”, 1994 „Nowe Echo Podlasia”, 1994,1996,1998-1999,2001-2002 „NowySwiat”, 1992 „Podlaskie Echo Katolickie”, 2002 „Polityka”, 1996,2010-2011 „Przegl^d”, 2002,2004,2006-2007,2009-2013 „Przegl^d Tygodniowy”, 1995 „Rzeczpospolita”, 1992,1996-1998,2002-2003,2009-2013 Serwis PAP SA, 2004 „Slowo-Dziennik Katolicki”, 1995-1996 „SztandarMlodych”, 1995 „Tak i Nie”, 1989 „Trybuna”, 1993-1994,1998,2000,2004,2006,2008-2009 „Tygodnik Angora”, 2013 „Tygodnik Demokratyczny”, 1989 „Tygodnik Powszechny”, 1989 „Tygodnik Siedlecki”, 1993-1994,1996,1998-1999,2001 „Tygodnik Solidarnosc”, 1989,1991,2011 „Wprost”, 1994,1997-1998 „Zycie”, 1998

Prasa ukazuj^ca si? poza granicami Polski i Litwy „Аргументы и факты International”, 2011 (Rosja) „Glos Katolicki”, 1991 (Francja) „Комсомольская Правда”, 1991 (ZSRR) -

446

—

-------------------------

—

—

Bibliografia

„Известия”, 1991 (ZSRR) „Magazyn Polski”, 2009 (Bialorus) „Polski Przewodnik”, 1998 (USA) „Правда”, 1991 (ZSRR) „Relacje”, 1989 (Szwecja) „Tygodnik Nowojorski”, 2002 (USA)

Zródla elektroniczne http://antisys.narod.ru/pg.html http://ecrgroup.eu/w p-content/uploads/2011/02/Com m ittes-Full-Subs-M EPsA PR IL-2012.pdf http://hub.coe.int/web/coe-portal/countiy/lithuania?dynLink=true& layoutId=l 52& dlgroupId=10226& fromArticleId= http://124.lt/ru/politika-ru/item/8666-valdemar-tomashevskij-czinizmu-liberaln ogo-obshhestva-xotim -protivopostavit-vechnye-czennosti http://124.lt/pl/spoleczenstwo/item/8905-posel-na-sejm-rl-wanda-krawczonok,,ustaw a-o-m niejszosciach-narodowych-jest-niezwykle-potrzebna” http ://media.efhr.eu/2012/10/12/bobryk-reach-tuming-point-polish-lithuanianrelations/ http://news.bbc.co.uk/hi/russian/intem ational/new sid_7834000/7834840.stm http://nicbar.narod.ru/statia6.htm http://nicbar.ru/disser4.htm#[ 100] http://pda.regnum .ru/new s/787125.html http://pl.delfi.lt/aktualia/litwa/balcewicz-niepodleglosc-jest-swietym-prawem kazdego-narodu.d?id=56653421 http://pl.delfi.lt/aktualia/litwa/l-procent-z-podatkow-najw iecej-osob-w sparloaw pl.d?id=59498331#ixzz26W cj Jy w f http://pl.delfi.lt/aktualia/litw a/aw pl-bedzie-m iala-sw ego-przedstaw iciela-w vrk.d?id=60331917#ixzz2Gj7LVFFj h ttp ://p l.d e lfi.lt/ak tu a lia /litw a /aw p l-ju z-n ie-w sp o lrz a d z i-w -re jo n ie -tro c kim .d?id=60572155 http://pl.delfi.lt/aktualia/litw a/daszkiew icz-dw ujezyczne-tabliczki-w isza-odczasow -sowieckich.d?id=60542897#ixzz2JOLBd0Dg http://pl.delfi.1t/aktualia/litwa/efhr-za-fryzjer-czy-sklep-juz-nie-bedzie-kary.d? id=60665111#ixzz2K r7kH 7i4 http://ru.delfi.lt/news/politics/sovetnik-prezident-litvy-za-pauzu-v-ceremonialnyhvstrechah-s-polskoj-storonoj.d?id=59708595#ixzz28jtClr3L http://pl.delfi.lt/aktualia/litw a/liczba-polakow -m aleje-a-liczba-zw olennikow awpl-rosnie.d?id=59789697#ixzz29ekawZuD http://pl.delfi.lt/aktualia/litwa/na-litwie-jest-8800-nazwisk-z-nielitewskimi-literam i.d?id=60332393#ixzz2Gj6Lm W 5G 447 =

Bibliografìa

http://pl.delfi.lt/aktualia/litwa/na-wybory-akcja-wyborcza-pojdzie-z-dwoma-haslam i.d?id=59515213#ixzz26TV vNB6r http://pl.delfi.lt/aktualia/litw a/najw iecej-na-w ybory-w ydali-konserw atysci-ipartia-pracy.d?id=59785839#ixzz29enSu2sB http://pl.delfi.lt/aktualia/litwa/narkiewicz-jest-to-docenienie-roli-polakow-na-li twie.d?id=60257433#ixzz2FR30NHGv http://pl.delfi.lt/aktualia/litwa/narkiewicz-jestesmy-za-dobrobytem-niezaleznieod-narodowosci.d?id=59579323#ixzz27TB85IKP http://pl.delfi.lt/aktualia/litwa/palewicz-na-pewno-zaskarzymy-decyzje.d?id=6 053295l#ixzz2JI3oNuZH http://pl.delfì.lt/aktualia/litwa/polacy-szturm uja-sejm -z-roznych-partii.d?id=5 9572215#ixzz27T9vuYft http://pl.delfì.lt/aktualia/litwa/politolodzy-i-publicysci-mozliwosc-dla-nowego-otwarcia-sie-w-stosunkach-polsko-litewskich.d?id=59761455#ixzz29MquXH4V http://pl.delfì.lt/aktualia/litw a/rekom endacje-grupy-roboczej-dla-rzadu.d?id= 60835929#ixzz2Mfx2wd99 http://pl.delfi.lt/aktualia/litw a/rodzice-uczniow -ze-szkol-polskich-zaskarzylido-sadu-reforme-oswiatowa.d?id=60794339#ixzz2M ZCoYeOb http://pl.delfi.lt/aktualia/litwa/stanislaw-widtmann-sadzi-ze-polityka-wobec-m niejszosci-narodowych-jest-prowadzona-prawidlowo.d?id=59289649 http://pl.delfi.lt/aktualia/litwa/tom aszewski-czesc-socjaldem okratow-jest-ateis tami.d?id=60227895#ixzz2F7BdfZ8P h ttp ://p l.d e lfi.lt/a k tu a lia /litw a /to m a sz e w sk i-p rz e z -2 0 -la t-d w u je z y c z n e nazwy-byly-legalne-z-podpisem -landsbergisa-az-ustaw e-uchylil-przeszlyrzad.d?id=6053631 l#ixzz2JO O u2L w http://pl.delfi.lt/aktualia/litwa/trusew icz-wicem inistrem -kultury-cytacka-w ice m inistrem -energetyki.d?id=6022571 l#ixzz2EyGMt0yt http://pl.delfi.lt/aktualia/litwa/waldem ar-tom aszewski-zostaje-w-brukseli.d?id =5999678 l#ixzz2CKQfeVaD http://pl.delfi.lt/aktualia/litwa/trybunal-w-strasburgu-odrzucil-skarge-w-sprawieszkoly-im-emilii-plater.d?id=59692703 http://pl.delfi.lt/ aktualia/polska/w ydano- 100-tys-kart-polaka.d?id=60749717 h t tp ://p l.d e lf i.lt/k u ltu r a /k u ltu r a /f ilia - u w b - w - w iln ie - m is ja - w y z s z e wyksztalcenie.d?id=61253337 http://pl.delfi.lt/opinie/opinie/radczenko-koniec-mitow-o-zlych-litwinach-i-po lakach.d?id=60002315#ixzz2CQ863UvK http://pl.delfi.lt/opinie/opinie/stanisauskas-oznakowanie-ulic-to-wygoda-m ies zkancow-a-nie-sprawa-politykow.d?id=60747059#ixzz2LujnSjFu http://pl.delfi.lt/opinie/opinie/tomaszewski-awpl-wykazuje-wielokierunkowa-iwieloplaszczyznowa-aktywnosc-polityczna.d?id=60886455#ixzz2NPWYFjKB http://pl.delfi.lt/opinie/opinie/wojnillo-ludowa-polsko-rosyjska-akcja-wyborcza. = 448

Bibliografia

d ?id = 5 9 4 11541#ixzz26w W j47is

http://politykaw schodnia.pl/index.php/2012/03/ll/radczenko-litw a-xxii-lata-niepodleglosci http://politykawschodnia.pl/index.php/2012/09/25/radczenko-tylko-krowa-niezmienia-pogladow http://polonia.wp.pl/title,Prezydent-A dam kus-zegna-sie-z-urzedem -prezydent a,wid, 11304152,w iadom osc.htm l?ticaid=110031 http://roj sty. blox.pl/2011/02/Bez-dialogu-ani-rusz.html http://ru.delfi.lt/news/live/iapl-trebuet-8-letnego-perehodnogo-perioda-v-otnos henii-ekzam ena-po-litovskom u-yazyku.d?id=60680153#ixzz2KxaAM UHt http://ru.delfi.lt/news/live/kuolis-lozung-litva-litovcam-ustarel.d?id=56525393 http://ru.delfi.lt/news/live/ministerstvo-opredelilos-ekzamen-dlya-nacm enshin stv-litvy-budet-oblegchen.d?id=60654077#ixzz2K gvEgQBV http://ru.delfi.lt/new s/live/nachato-rassledovanie-v-svyazi-s-razzhiganiem m ezhnacionalnoj -rozni .d?id=44366143 http://ru.delfi.lt/news/live/rabochaya-gruppa-familii-nacmenshinstv-v-dokumen tah-dolzhny-pisatsya-v-originale.d?id=60854681#ixzz2M t5 V dEfa h ttp ://ru .d e lfi.lt/n e w s/p o litic s/a n a litik i-sso ry a s-s-p o ly a k a m i-n e -b u d e m privlekatelny-i-dlya-sevem yh-stran.d?id=61148605 http://ru.delfi.lt/news/politics/chetyre-partii-podpisali-dogovor-o-koalicii-my-p rishli-ne-dlya-politicheskih-igr.d?id=60000297#ixzz2CKRa4jAb http://ru.delfi.lt/news/politics/glava-mid-litvy-holodnyj-mir-s-polshej-ne-imelsm ysla.d?id=6071451 l#ixzz2LQ JzD X R R http://ru.delfi.1t/news/politics/iapl-uzhe-ne-nastaivaet-na-dvuh-ministerstvah.d ?id=59941937#ixzz2BfI9Rxk2 http://ru.delfi.lt/new s/politics/konservatory-iniciiruyut-obraschenie-v-ks-popovodu-karty-polyaka.d?id=61360095 http://ru.delfi.lt/news/politics/linkyavichyus-za-izvineniya-v-polshe-ne-izvinyus.d?id=6062892 l#ixzz2K LC Tt7tE http://ru.delfi.lt/news/politics/novoe-pravitelstvo-sklonno-razreshit-dvojnye-nazvaniya-ulic-i-polskie-zapisi-v-pasportah.d?id=60213265#ixzz2ErtW axpZ http://ru.delfi.lt/news/politics/premer-litvy-linkyavichyusu-v-polshe-ne-nuzhnoby lo-izvinyatsya.d?id=60669179#ixzz2K rC FI631 http://ru.delfi.lt/news/politics/premer-my-ne-namereny-vozvraschat-zakon-o-na cm enshinstvah.d?id=60835283#ixzz2M fyk7bU l http://ru.delfi.lt/news/politics/russkoe-nacmenshinstvo-pomoglo-iapl-no-samirusskie-nichego-ne-poluchili.d?id=59822263#ixzz2A9dvGD iO http://ru.delfi.lt/new s/politics/sejm -ne-budet-obraschatsya-v-ks-po-povodukarty-polyaka.d?id=61459978 http://ru.delfi.lt/news/politics/sovetnik-prezident-litvy-za-pauzu-v-ceremonialnyhvstrechah-s-polskoj-storonoj.d?id=59708595#ixzz28jtClr3L 449 =

Bibliografia

http://ru.delfi.lt/news/politics/tomashevskij-my-dovolny-rezultatàmi-vyborov. d?id=5976203 l#ixzz29MsTTX10 http://ru.delfi.lt/news/politics/tomashevskij-ne-vizhu-vozmozhnosti-rabotat-vetoj-koalicii.d?id=60647655#ixzz2KrBQjA9w http://ru.delfi.lt/news/politics/tusk-otnosheniya-mezhdu-polshej-i-litvoj-dolzhnybyt-luchshe-chem-horoshie.d?id=60659223#ixzz2KrCzhwNm http://ru.delfi.lt/news/politics/v-novuyu-koaliciyu-priglasili-polyakov-post-spi kera-sejma-partii-truda.d?id=59880979#ixzz2As3ZDLbp http://tar.tic.lt/Default.aspx?id=2&item=results&aktoid=2CA435D0-66El-4A6D-BD8F-B586497B9487 http://tar.tic.lt/Default.aspx?id=2&item=results&aktoid=B0665976-5218-4003-9C25-83012827702F http://wiadomosci.onet.pl/swiat/litwa-54-proc-badanych-nie-chce-mera-wilnapolaka-, 1,4204497,wiadomosc.html http://wiadomosci.wp.pl/kat,1339,title,Litwa-Polak-utracil-stanowisko-wicem inistra-oswiaty,wid, 187149,wiadomosc.html http://wspolnotapolska.org.pl/polonia_w_liczbach.html http://www2.essex.ac.uk/elect/database/indexElections.asp?country=LITHUANIA&election=lt92 http://www3.lrs.lt (Baza dotycz^ca funkcjonowania parlamentu litewskiego, w tym aktów prawnych. Ze wzgl^du na wielokrotn^ liczb^ wejsc, wskazany zostal tylko podstawowy adres) http://w w w . 15m in.lt/naujiena/aktualu/U etuva/lietuvos-lenku-rinkim u-akcijasieks-gauti-keturiu-ministru-portfelius-noretu-seimo-nariams-ivesti-poUtinespatirties-reikalavim a-56-214644 http://w w w .alfa.lt/straipsnis/10423171/K aralius.im peached..Sacharuk.rem ain s= 2 0 1 0 -ll-l 2_12-04/ http://w w w .aw pl.lt/index.php?option=com _content& view =article& id=55& Item id=558dang=pl http://w w w .aw pl.lt/index.php?option=com _content& view =article& id=62& Item id=62& lang=pl http://www.awpl.lt/index.php?option=com_content&view=article&id=72&Itemid=64&lang=pl#rejon%20swiecianski http://www.awpl.lt/index.php?option=com_content&view=article&id=72&Item id=64&lang=pl#wilno http://w w w .aw pl.lt/index.php?option=com _content& view =article& id=185% 3Awzmocnienie-pozycji-awpl-w-samorzdach&catid=42% 3AaktuaUa&It emid=59&lang=pl http://ww w.awpl.lt/index.php?option=com _content& view=article& id=247% 3Apostulat-awpl-nareszcie-zosta-speniony&catid=42% 3Aaktualia& Item id =59&lang=pl http://www.awpl.lt/index.php?option=com _content& view=article& id=296% = 450

—

■-

—

Bibliografia

3A cin ik as-d arb o -ir-konservatori-partij-elgesys& catid= 42% 3A aktualiaM te m id= 59& lang= pl http://w w w .aw pl.lt/index.php?option= com _content& view = article& id= 366% 3 A p ro g ram -w y borczy-akcji-w yborczej-polakow -na-litw ie-& catid= 42% 3A a ktualia& Item id=59& lang=pl h ttp ://w w w .archyvai.lt/exhibitions/kelias/pratarm e.htm http://w w w .balsas.lt/naujiena/372604/pradeda-veikti-lietuvos-respublikonu-lyga http://w w w .balsas.lt/naujiena/558217/v-tom asevskis-nuskriaustuju-uztarejas h ttp ://w w w .b altex p ert.com /2012/05/13/m bugakov_svoboda__po_lt_3/ http://w w w .baltexpert.com /2012/06/13/4073/ h ttp ://w w w .biografija.ni/biography/shved-vladislav-nikolaevich.htm http://w w w .delfi.lt/new s/daily/H ealth/llra-jau-prakalbo-apie-abortu-draudim a.d?id=60839477 http://w w w .delfi.lt/new s/daily/lithuania/ant-energetikos-vicem inistres-rcytackos -n am o -u zrasai-lenku-ir-lietuviu-kalbom is.d?id= 60343711#ixzz2G qF r43F J h ttp ://w w w .d e lfi.lt/n e w s /d a ily /lith u a n ia /a s a c h a ru k a s - p a lie k a - k o m is ijo s p irm in in k o -p o sta.d ?id = 3 3 6 3 2 5 9 1 h ttp ://w w w .d e lfi.lt/n e w s/d a ily /lith u a n ia /b a ltijo s-ty rim a i-re itin g u -v irsu n e je d arb o -partija.d?id= 25653487 http://w w w .delfi.lt/new s/daily/lithuania/dgrybauskaite-tvirtina-nepilnos-sudeti es-v y riau sy b e.d ?id = 6 0 173895#ixzz2E N Y ytrD x h ttp ://w w w .d elfi.lt/n ew s/d a ily /lith u a n ia/k o n serv a to ria i-telk ia -jeg a s-g alim a iisto rin ei-p erg alei-vilniaus-rajone.d?id= 11888546 http://w w w .delfi.lt/new s/daily/lithuania/kulturos-vicem inistru-paskirtas-svidtm an n as.d?id= 49327948 http://w w w .delfi.lt/new s/daily/lithuania/llra-pateike-savo-salygas-prisijungim uid el-k o alicijos.d?id= 59977293#ixzz2C 8IvX im L h ttp ://w w w .d e lfi.lt/n e w s/d a ily /lith u a n ia /n u o -p irm o s-d a rb o -d ie n o s-6 0 -p ro c p ried as-u z-ip rasta-darbo-kruvi-virsijancia-veikla.d?id= 60562705 http://www.delfi.lt/news/daily/lithuania/priestaringi-vertinimai-del-apdovanojimop p lech aviciui.d?id= 3753847 http://www .delfi.lt/new s/daily/lithuania/vtom asevskis-greitu-m etu-nepatenkinusllra-reik alav im u -trauksim es-is-koalicijos.d?id= 60628197 h ttp ://w w w .d e lfi.lt/n e w s /d a ily /lith u a n ia /v to m a s e v s k is -i-s e im a -n e in a .d 7 id= 5999 5 5 2 9 # ix zz2C K U E U O K b h ttp ://w w w .d e lfi.lt/n e w s/rin g a s/lit/ln ra sim a s-a p ie -e tn o sa -le n k ija -ir-lie tu v a .d ?id = 4 1525427 http://w w w .delfi.lt/new s/ringas/lit/patenkinus-llra-reikalavim us-bus-sugalvotan au ju .d ?id = 6 0 9 2 4 4 8 1 h ttp ://w w w .d ie n a . lt/n a u j ie n o s /m ie s ta s /a n t-ta u ro - k a ln o -s v e n te - p a trio ta in ep ag ailejo-m ero-a-zuoko-482284 http://w w w .ecrg.pl/pl/o_nas/ 451 =

Bibliografìa

h ttp ://w w w .eu roparl.europa.eu/sides/getD oc.do?type= T A & refefence= P 7-T A -2 0 1 0-0252& language= L T & rin g = A 7 -2 0 10-0214 http://w w w .genocid.1t/L eidyba/9/vytautas.htm http://w w w . in fopol. lt/pl/nauj ienos/detail .php?ID = 1018 http ://w w w .in fo p ol.lt/pl/naujienos/detail.php?ID = 1903& P R IN T = Y http://w w w .istatym as.lt/istatym ai/savivaldybiu_tarybu_rinkim u_istatym as.htm http://w w w .jefrem ov.net/not-poem s/enclosure 6 .htm h ttp://w w w .lllp.lt/index.php?them e= program a http://w w w .lllp.lt/index.php?them e= statutas http://www .lllp.lt/index.php?them e=straipsniai& type=naujienos& id=13& lang=pl http://w w w .lllp.lt/index.php?them e=straipsniai& type=naujienos& id=14& lang=pl http://www .lllp.lt/index.php?them e=straipsniai& type=naujienos& id=18& lang=pl h ttp ://w w w .lrs.lt/d ato s/k o v o ll/ak ta s.h tm http://w w w .lrytas.lt/ -13493767921347403227-rugséj j-rinkèjai-bùtq-pam alonin^p en k ias-p artijas.h tm h ttp ://w w w .lrytas.lt/?data= 20130126& id= akt26pra130126& view=2 http://w w w .lt90.org/review s/ap_articles.php?article_id= 396 http://w w w .naszdziennik.pl/polska-kresy/6043,polacy-na-litw ie-w ygrali-batalieo -p raw d e.h tm l http://www.pawelzalewski.eu/polska/43,w aldem ar-tom aszew ski-staje-w -obroniew artosci-europej skich.htm l http://w w w .president.lt/lt/prezidento_institucija/prezidente_dalia_grybauskaite/ biografìj a_338 .htm l h ttp ://w w w .p ro za.ru /2 0 10/01/06/1101 h ttp ://reg io n ai.stat.gov.lt/pdf/S ocdem as_V ilniaus% 20aps_L T _2008_ll_25.pdf http://w w w .savivaldybes.lt/savivaldybes/index.php?lang= lt& gr= savivaldosraida& id=106 http://w w w .sejm .gov.pl/SQ L2.nsf/deleg?O penA gent& 30& PL http://w w w .sejm .gov.pl/SQ L2.nsf/deleg?O penA gent& 36& PL http://www.tarkgruntesutkiene.com/lit/komanda/lietuva/partneriai/czeslaw-okinczyc http://w w w .tm .lt/dok/P artijij% 20s4rasas% 202012-09-24.pdf http://w w w .tvp.info/inform acje/sw iat/pierw szy-eurodeputow any-polak-z-litw y h ttp ://w w w .u n iae u ro p ejsk a.o rg /litw a -p rz eg rala -z-p a k sasem -w -eu ro p e jsk im try b unale-praw -czlow ieka http://w w w .veidas.lt/ 2010 -m etu-savivaldybiu-reitingas h ttp ://w w w .veidas.lt/kritikos-streles-lietuvos-lenku-rinkim u-akcijai http://w w w .vilnius.lt/index.phpT 866174478 http://w w w .vilnius.lt/index.phpT 2744315115 http://w w w .vilnius.lt/index.phpT3076662477 http://w w w .vilnius.lt/ index.phpT575460515 http://www .vrk.lt (Strona Glównej Komisji Wyborczej. Ze wzgl^du na wielokrotnosc - 452

Bibliografia

wejéc wskazany jest tylko podstaw ow y adres) http://w w w .vtd.lt/index.php? 1174155780 http://w w w .w ilnoteka.lt/en/artykul/posel-pozbaw iony-m andatu-za-naruszeniekonstytucji h ttp ://w w w .w ilnoteka.lt/pl/artykul/jaroslaw -kam inski-w icem erem -w ilna h ttp ://w w w .w ilnoteka.lt/pl/artykul/karta-polaka-znow -na-celow niku http://w w w .w ilnoteka.lt/pl/artykul/polacy-w -w yborach h ttp ://w w w .w ilnoteka.lt/pl/artykul/polak-pelni-obow iazki-m era-w ilna http://w w w .w ilnoteka.lt/pl/artykul/polak-w icem inistrem -kultury-litw y http://w w w .w ilnoteka.lt/pl/video/polacy-m aja-dobrze http://w w w .w ilnoteka.lt/pl/video/rudys-aw pl-szkodzi-w ilnu-i-litw ie http://w w w .w ilnoteka.lt/pl/video/troki-aw pl-nadal-w -koalicji h ttp ://w w w .y o u tube.com /w atch?feature= player_em bedded& v= yj4x-bP K u3Y h ttp ://w w w .zpl.lt/niech-pow iedza-ze-bylism y-sm iali-i-praw i/

Aktyprawne (w wykazie nie uvvzględniono tych aktów, które zaczerpnięte zostaly ze zródel elektronicznych) Д екларация о дружественных от нош ениях и добрососедском сотрудничестве между Л ит овской Республикой и Республикой П ольш а, „Эхо Литвы”, 16

января 1992. D ekret Prezydium R ady Najw yzszej Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej О uzyw aniu języka panstwowego Litewskiej SRR, „Czerwony Sztandar”, 26

stycznia 1989. Д екрет П резидент а Л ит овской Республики о возвращ ении на повт орны е обсуждение в Сейм Л ит овской Республики принят ого Сеймом Лит овской Республики Закона Литовской Республики о выборах советов самоуправлений,

„Эхо Литвы”, 18 июня 1994. Konstytucja Zw iqzku Socjalistycznych Republik Radzieckich, Warszawa 1978. Постановление Верховного Совета Литовской Республики О принят ы х 24 м ая 1990 года Вильнюсском районны м Советом самоуправления документах,

„Эхо Литвы”, 22 июня 1990. Постановление Верховного Совета Литовской Республики О прямом правлении в Вильнюсском и Шальчининкском районах и в поселке Снечкус Игналинского района, „Эхо Литвы”, 14 сентября 1991. П о с т а н о вл е н и е В ерховного С овет а Л и т о вс к о й Р есп уб ли ки О роспуске советов Ш альчининкского района, Вильнюсского района и поселка Снечкус И гналинского района, „Эхо Литвы”, 7 сентября 1991. П о ст а н о влен и е В ерховного С овет а Л и т о вс к о й Р есп уб ли ки О б а н т и к о н с т и т у ц и о н н о й дея т ельн о ст и п резид им а Ш альчинин кского районного С овет а и президиума С овет а поселка С нечкус игналинского 453 =

Bibliografia

района, „Эхо Л итвы ”, 24 августа1991. Постановление Верховного Совета ЛССР об избрании Председателя Президиума Верховного Совета Литовской Советской Социалистической Республики, „С оветская Л итва” 16 ян варя 1990. Постановление правит ельст ва Л итовской Республики от 4 окт ября 1991 г., № 401 О временном прямом правлении в Ш альчининкском и Вильнюсском р а й о н а х и в пос. СнечкусИгналинскогорайона, „Эхо Литвы”, 12 октября 1991. Rozporzqdzenie R zqdu Republiki Litewskiej nr 614P z 9 wrzesnia 1991 r., „Kurier W ilenski”, 10 w rzesnia 1991. Traktat migdzy Rzeczqpospolitq Polskq a Republikq Litewskq oprzyjaznych stosunkach i dobrosqsiedzkiej wspölpracy, „D ziennik Ustaw”, 1995, n r 15, poz. 71. Uchwala kolegium Ministerstwa Kultury i Oswiaty z 27 stycznia 1994 г. О podr$cznikach dla szköl mniejszosci narodowych, „Kurier W ilenski”, 17 lutego 1994. Uchwala Prezydium Rady Najwyzszej LSRR О statusie j?zyka litewskiego, „Czerwony Sztandar”, 7 pazdziernika 1988. Uchwala Rady Najwyzszej Republiki Litewskiej О pisow ni imion i nazw isk w dowodzie osobistym obywatela Republiki Litewskiej, „Kurier W ilenski”, 6 lutego 1991. Uchwala Rady Najwyzszej Republiki Litewskiej О rozpisaniu wyboröw rad samorzqdöw rejonöw solecznickiego i wilehskiego, „Kurier W ilenski”, 29 lipca 1992. Uchwala Rady Najwyzszej RL О utworzeniu Polskiej Frakcji Deputowanych, „Kurier W ilenski”, 17 m aja 1991. Uchwala Rady Najwyzszej Republiki Litewskiej о wnioskach Panstwowej Komisji do spraw Litw y Wschodniej, „Kurier W ilenski”, 31 stycznia 1990. Uchwala Rady Najwyzszej Republiki Litewskiej О wybraniu przewodniczqcych stalych komisji Rady Najwyzszej Republiki Litewskiej, „Kurier W ilenski”, 20 m arca 1990. Uchwala Zarzqdu samorzqdu rej. wilenskiego w sprawie napisöw publicznych i innej informacji pisemnej, „K urier W ilenski”, 3 stycznia 1998. Указ П резидиум а Верховного С овет а Л ит овской ССР о государст венной, национальной и региональной символике, „Советская Литва”, 7 октября 1988. Ustawa Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej О mniejszosciach narodowych, „Czerwony Sztandar”, 26 listopada 1989. Ustawa Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej О uzupelnieniu Konstytucji (Ustawy Zasadniczej) Litewskiej LSRR Artykulem 7 7 \ „Czerwony Sztandar”, 19 listopada 1988. Ustawa Republiki Litewskiej nr 1-533 z 7 lipca 1994 г. О samorzqdzie terytorialnym, „Kurier W ilenski”, 27,28 w rzesnia 1994. Ustawa Republiki Litewskiej nr 1-779 z 31 stycznia 1995 г. О j$zyku panstw ow ym , „K urier W ilenski”, 4 m arca 1995. Ustawa Republiki Litewskiej nr 1-1304 z 24 kwietnia 1996 г. О zm ianie granic administracyjnych terytoriöw samorzqdöw m. Wilna, rejonöw wilenskiego i trockiego, „Nasza Gazeta”, 31 m aja -6 czerwca 1996. Ustawa Republiki Litewskiej О nowelizacji ustawy о oswiacie z 2 lipca 1998 r., nr = 454

Bibliografia

VIII-854, „K urier W ilenski” 5 sierpnia 1998. Ustawa Republiki Litewskiej O przywrôceniuprawa wlasnosci obywateli do zachowanych nieruchomosci, „K urier W ilenski” 3 ,1 0 ,1 1 ,1 6 w rzesnia 1997. Ustawa Republiki Litewskiej О reformie rolnej, „K urier W ilenski”, 14 sierpnia 1991. З а к о н Л и т о вс к о й С овет ской С о ц и а ли ст и ч еско й Р еспуб лики О вы борах депут ат ов Верховного С овет а Л ит овской ССР, „С оветская Л и тва”, 11 октября 1989. Закон Литовской Советской Соцялистической Республики О выборах депутатов местных советов народных депутатов Литовской ССР, „Советская Литва”, 13 декабря 1989. Закон Л ит овской Советской С оциалист ической Республики О крестянском хозяйст ве в Л ит овской ССР, „С оветская Л итва”, 9 ию ля 1989. Закон Литовской Советской Соцялистической Республики Об основах местного самоуправления, „С оветская Л итва”, 2 м арта 1990. Закон Л и т овской Р еспублики О порядке и у с л о ви я х восст ановления прав собственности граждан на сохранившееся недвижимое имущество, „Эхо Л итвы ”, 14 ,1 5 ,1 6 августа 1991. Закон Л ит овской ССР об изменении ст ат ей 6 и 7 К онст ит уции (Основного Закона) Л ит овской ССР, „С оветская Л итва”, 8 декабря 1989. З а ко н Л и т о вск о й Р еспуб лики О внесении изм ен ен и и в За ко н Л и т о вско й Республики О национальны х меньш инст вах, „Эхо Л итвы ”, 1 ф евраля 199d Закон Л ит овской Республики О полит ических парт иях, „Эхо Л итвы ”, 9 ок­ тября 1990. Закон Л ит овской Республики от 23 декабря 1996 г. N ѴІІІ-57, Вильнюс, Об из­ менении Закона Литовской Республики о выборах советов самоуправлений, „Литовскій Курьеръ”, 22-28 ф евраля 1997.

Dokumenty z archiwow w Republice Litewskiej A rchiw um Akcji Wyborczej Polaköw n a Litwie Lietuvos Ypatingasis Archyvas - KGB dokum entų fondų sąrašas

Maszynopisy, materialy powielane, zbiory dokumentöw, zestawienia statystyczne, raporty D okum enty I V Z jazdu Z w iqzku Polakôw na Litwie. Wilno 19. 02. 1994 r., b m rw [W ilno 1994]. D okum enty Zwiqzku Polakôw na Litwie 1988-1998, red. J. Sienkiewicz, W ilno 2003. Polska P artia Praw Czlowieka, K om unikat nr 19 [m aterial powielany], W ilno 13 w rzesnia 1991. I. Krasovska, Lietuvos lenkų rinkim ų akcija, V ilniaus pedagoginis universitetas, Istorijos fakultetas, Lietuvos istorijos katedra, Vilnius 2005, mps. 455 =

Bibliografia

Lietuvos gyventojai 2011 metais. 2011 m. gyventojų surašymo rezultatai. Lithuanian 2011 Population Census in Brief>Vilnius 2012. Lietuvos statistikos metraštis. Statistical yearbook o f Lithuania 2011, Vilnius 2011. Основные документы второго съезда Саюдиса, Vilnius 1990. Program sprawozdawczo-wyborczy A kcji Wyborczej Polakow na Litwie oddzialu rejonu wilenskiego, W ilno 2007. Raport o sytuacji Polonii i Polakow zagranicq 2012, koncepcja W. Tydnski, Warszawa 2013. Raport о sytuacji Polonii i Polakow za granicą 2009, red. K. Sawicki, Warszawa 2009. Report on the implementation o f the Council o f Europe Framework Convention fo r the Protection o f National Minorites in the Republic o f Lithuania subject to article 25(1) o f the Convention, Vilnius 2001. Restytuowanie prawa wlasnosci obywateli do ziemi, W ilno 2000 . Statut Z w iqzku Polakow na Litwie. Uchwalony na V Zjezdzie ZPL, m ps.

Relacje zebrane przez autora Relacja d r Elžbiety Kuzborskiej z W ilna przekazana autorow i 29 lipca 2013 r. Relacja jednego z inicjatorow založenia SSKPL H enryka M ažula przekazana auto­ rowi 1 lipca 2013 r. Relacja Jana Sienkiewicza, bylego prezesa ZPL i AWPL oraz posla Sejmu RL prze­ kazana autorow i 4 lipca 2013 r. Relacja posel Sejm u RP Stanislawy Prządki przekazana autorow i 11 lutego 2013 r. Relacja jednego z inicjatorow založenia SSKPL R om ualda Mieczkowskiego prze­ kazana autorow i 18 lipca 2013 r. Relacja Tadeusza Andrzejewskiego, publicysty, dzialacza AWPL i radnego tej partii w rejonie wilenskim , przekazana autorow i 15 czerwca 2013 r. Relacja Tatiany Markowej radnej AWPL rejonu wilenskiego przekazana autorow i 7 w rzesnia 2013 r. Relacja dziennikarza Tomasza Otockiego przekazana autorow i 10 lutego 2013 r. Relacja u stn a K rystyny D zieržydskiej z Polskiej M acierzy Szkolnej zanotow ana przez autora 14 czerwca 2013 r. Relacja u stn a p o sla Sejm u RL Jozefą Kwiatkowskiego zanotow ana przez autora 14 czerwca 2013 r.

= 456

Bibliografia

LITERATURA A dam kus V., Be nutylėjimų. Dienoraščiai, pastabos paraštėse, Vilnius 2004. A dam kus V , Paskutinė kadencija. Prezidento dienoraščiai, Vilnius 2011. A krom as J., Libera P., M eilūnas E., Stankevičius E., Žulys A., Historia przedstawicielstwa dyplomatycznego Litw y w Polsce, W arszawa 2009. Aliulis V , Zbliženia i rozdroža. O stosunkach litewsko-polskich na Litwie wrazenia osobiste, [w:] Pozostawione historii. Litw ini о Polsce i о Polakach, red. K. Korzeniewska, V. Siruavičius, Krakow 1999. Andrzejewski T., Rola AW PL w rozwiqzywaniu problemów polskiej mniejszošci na Litwie, „Rocznik Stowarzyszenia N aukowców Polaków Litwy”, t. 4,2005. A niol W., Trzy wizje Europy, [w:] Polityka spoleczna. Kontynuacja i zmiana. Z okazji Jubileuszu 90-lecia urodzin Profesora Antoniego Rajkiewicza naszego Honorowego Przewodniczqcego Komitetu N auk o Pracy i Polityce Spolecznej PAN, red. J. Orczyk, B. Balcerzak-Paradowska, M. Szylko-Skoczny, C. Žolędowski, W arszawa 2012. Antoszewski A., Partie polityczne Europy Srodkowej i Wschodniej, Poznan-Wroclaw2005. Antoszewski A., H erbui R., Systemy polityczne wspókzesnej Europy, Warszawa 2007. A rm ija Krajova Lietuvoje, red. A. Bubnys, K. G aršva (gl. red.), E. G ečiauskas et ai., V ilnius-K aunas 1995. Babbie E., įstota socjologii. Krytyczne eseje o krytycznej nauce, W arszawa 2007. Babbie E., Podstawy badan spolecznych, W arszawa 2009. Babiñski G., Metodología a rzeczywistošč spoleczna. D ylem aty badan etnicznych, Kraków 2004. Babiñski G., Pojęcie i typy ¿ródel w badaniach socjologicznych, [w:] M etody i techniki badan spolecznych. (W ybór tekstów), wyb. i red. M. Malikowski, Rzeszów 1984. Babiñski G., Przekraczanie granic etnicznych, [w:] Transgranicznošč wperspektywie socjologicznej. Teorie, studia, interpretacje, T. I, red. M. Zieliñska, Zielona Góra 2003. Бабосов E. M., П ракт икум по социологии, М инск 2003. Banasikowski E., N a zew Ziem i Wileñskiej, Warszawa-Paryz, 1990. Barañski M., Publiczny Charakter w ladzy lokalnej. Przedmiot, struktūra i zakres, [w:] W ladza polityczna. Koncepcje i ujęcia zjawiska, red. S. W róbel, Katowice 1997. Bartkowski J., Panstwo i wielka przem iana, [w:] Naród, wladza, spoleczenstwo. N a ­ tion, power, society [księga dedykow ana J. J. W iatrowi], red. A. Jasiñska-Kania, J. Raciborski, W arszawa 1996. B artoszek A., K apital spoleczny a polityka lokalna-paradoksy w ięzi regionalnych i wspólnotowych, [w:] Kapitaly: ludzie i instytucje. Studia i szkice socjologiczne, red. M. S. Szczepañski, A. Šliz, Tychy-Opole 2006. Bartoszek A., Obey jako model spolecznej gry o tožsamošč w multikulturowym srodowisku, [w:] Wielokulturowošč - międzykulturowošč - transkulturowošč wperspektywie europejskiej i pozaeuropejskiej, red. A. Barška, M. Korzeniowski, O pole 2007. Bartoszek A., Refleksje nad založeniam i i m ėtodam i badan problemów etnicznych, 457 =

Bibliografia

[w:] Grupa etniczna, region, tožsamošč kulturowa, red. M. Dziewierski, T. Nawrocki, Katowice 1997. Bartoszek A., Swadžba U., M iędzy rozwojem a peryferyjnosciq kapitalu ludzkiego-wnioski o mobilnosci ijakošci iycia w srodowisku lokalnym, [w;] Aktyw izacja edukacyjna i zawodowa mieszkahcow ajakosc iycia w miastach peryferyjnych, red. A. Bartoszek, U. Swadzba, Katowice 2012. B aum an Z„ Socjologia, Poznan 1996. Berger P. L , Zaproszenie do socjologii, W arszawa 2000. Bialek T., M iędzynarodowe standardy ochrony prow mniejszosci narodowych i ich realizacja na przykladzie Bialorusi, Litw y i Ukrainy, W arszawa 2008. Bialyszewski H., Dobieszewski A., Janicki J., Socjologia, W arszawa 2003. Blažytė-Baužienė D., Tamošaitis M., Truska L., Lietuvos Seimo istorija X X -X X I a. pradžia, Vilnius 2009. BlaszczykG ., 1990, [w:] Kronika litewska 1988-2000, red. Cz. Biedulski, W arsza­ w a 2001 . BlaszczykG., Litwa wspölczesna, W arszawa-Poznan 1992. B obryk A., „Czerwony Sztandar”. O d radzieckiej indoktrynacji do walki opolskošč, [w:] Z Chrystusem w sluzbie Bogu i ludziom. Księga Jubileuszowa z okazji 60. rocznicy urodzin i 30-lecia pracy naukowej Księdza Profesūra Romana Krawczyka, red. J. G m itruk i A. Wielgosz, Warszawa-Siedlce 2012. B obryk A., Kwestia pisowni nazw isk osob narodowosci polskiej na Litwie w latach 1990-1992 w swietle obowiqzujqcych przepisow prawnych i um ow międzynarodowych, „Archiwista Polski”, n r 1,1997. B obryk A., Odrodzenie narodowe Polakow w Republice Litewskiej 1987-1997, Toru n 2005. Bobryk A., Polityka Polski wobecpahstw nadbaltyckich, [w:] Polityka wschodnia Polski. Uwarunkowania. Koncepcje. Realizacja, red. A. Gil, T. Kapušniak, Lublin 2009. Bobryk A., Prasapobkojęzycznajako osrodek ruchu poetyckiego na Litwie po II wojnie swiatowej, [w:] Poezja polska na obczyznie. Studia i szkice, T. I., red. Z. A ndres i J. Wolsld, Rzeszow 2005. Bobryk A., Spoleczna rola m itu etnicznego w ujęciu Stanislawa Ossowskiego na przy­ kladzie wspolczesnej teorii wiczow litewskich, [w:] Koncepcje socjologiczne Stani­ slawa Ossowskiego a teoretyczne ipraktyczne zagadnienia wspolczesnosci, red. M. Chalubinski, J. Gockowski, I. Kaczm arek-M urzyniec, A. W ozniak, Torun 2004. Bobryk A., Stosunek Polakow do sluzby wojskowej w okresie odradzania suwerennego pahstwa litewskiego, [w:] Trendy naukowe mlodziezy akademickiej. N auki H um anistyczne, red. K. Jankowski [red. tom u A. Bobryk, B. Stelingowska], Siedlce 2004. B obryk A., Uzyskanie przez Polakow na Litwie reprezentacji w Parlamencie Europejskim jako w ynik aktywnosci grupowej, [w:] Aksjologiczny ipragmatyczny wym iar wspolczesnej polityki, red. D. W alczak-Duraj, Lodz 2011. Bocwinska-KilukB., Tožsamošč i opor tozsamosciowy podmiotöw Srodkowo-Wschod= 458

Bibliografia

niej Europy wprocesie integracji z Zachodnią Europą, [w:] K ultury narodowe na pograniczach, red. J. Nikitorowicz, J. Halicki, J. Muszynska, Bialystok 2006. Bokszanski Z., Piotrowski A., Ziolkowski M., Socjologia języka, W arszawa 1977. Borucinska I., Rola edukacji, religii i mass mediow w ksztaltowaniu swiadomosci narodowej diaspory polskiej w krajach nadbaltyckich, „Rocznik Polonii”, n r 2,2006. B oruta M., Czwarty sqsiad: Litwa. Informacje o terytorium i skladzie narodowosciow ym ludnosci od 1918 roku, „Przegląd P olonijny’, z. 3,1992. B oruta M., Nazwisko, tožsamošč i więzi rodzinne. Interdyscypliname konteksty socjologii rodziny, K rakow 2008. Brazis R., Polskie szkolnictwo na Litwie-przeszlosc, stan obecny i perspektywy, [w:] W ilehszczyzna u progų III Tysiąclecia. M aterialy konferencji naukowej W ilno - 27 listopada 1999 roku, red. J. W olkonowski, I. Miklaszewicz, W ilno 2000. Brazis R., Spoleczny Uniwersytet Polski w Wilniejakopraktycznaproba realizacji prawa czlowieka do edukacji w niepodleglej Republice Litewskiej, [w:] Prawa i wolnosci czlowieka w edukacji demokratycznego panstwa. Teoria ije j zastosowanie, red. R. Rosa, Siedlce 2003. Briggs A., Burke P., Spoleczna historia mediow. Od Gutenberga do Internetu, Warszawa 2010. Brodowski L , Blokada. Stosunki polsko-litewskie w latach 1988-1992, [w:] Polityka narodowosciowa panstw Europy Srodkowowschodniej, red. J. Z. Pietraš, A. Czarnocki, Lublin 1993. Buchowski K„ Litw om ani i polonizatorzy. Mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej polowie X X wieku, Bialystok 2006. Buchowski K., O stosunkach polsko-litewskich w latach 1989-2007, [w:] Stosunki polsko-litewskie wczoraj i dzis. Historia, kultura, polityka, red. W K. R om an i J. M arszalek-Kawa, T orun 2009. B uchow ski K., Szkice polsko-litewskie czyli o nielatw ym sqsiedztwie w pierw szej potowie X X wieku, T orun 2006. Buchowski K., Uwagi o tak zwanych „repatriacjach*ludnosci polskiej z terenow Litwy etnicznej w latach 1945-1947, [w:] Repatriacje i migracje ludnoscipogranicza w X X wieku. Stan badah orazzrodla do dziejow pogranicza polsko-litewsko-bialoruskiego, red. M . Kietlihski, W. Sleszyhski, Bialystok 2004. Budyta-Budzynska M., Socjologia narodu i konfliktow etnicznych, W arszawa 2010. Budzyhska E., Enklawy prospolecznosci w spoleczehstwie polskim, [w:] Enklawyzycia spolecznego, red. L. Goldyka, I. Machaj, Szczecin 2007. Chalupczak H., Browarek T., Mniejszosci narodowe wPolsce 1918-1995, Lublin 2000. C hodubski A., O tožsamošci polonijnej, [w:] Tožsamošci kulturowe, kwestie narodowosciowe ipolonijne, red. A. C hodubski, T orun 1998 Choroszewski W., Polska a Polacy na Litwie - widziane z Londynu, [w:] Przeszlošč, teratniejszošč iprzyszlošč Polakow na Wschodzie. Konferencja Naukowa 8-9 maja 2001 r. w Gorzowie Wielkopolskim, red. M. Szczerbihski, T. Wolsza, GorzowW lkp. 2001. C isow ska-Sakrajda E., Kadra urzędnicza a žrddla dysfunkcji i patologii (wybrane 459 =

Bibliografia

zagadnienią), [w:] Socjologia administracji in statu nascendi, red. K. M otyka, R. Stec, W arszawa 2013. C lam en M., Lobbing ijego sekrety, W arszawa 2005. Cutter Z., Cutter A., Republika Litewska. Tradycje i wspolczesnosc, [w:].Wilehszczyzna m alą ojczyzną, red. A. Szerląg, W roclaw 2010. Čepaitis V., Su sąjūdžiu už Lietuvą. N uo 1988 06 03 iki 1990 0311, Vilnius 2007. C zerw onnaja S., Litewski ruch narodowy (Sąjūdis) a „kwestia polska” na Litwie: sytuacja wewnętrzna i w plyw sil zewnętrznych na przelom ie lat 1980-1990, [w:] Baltijos regiono istorija ir kultūra: Lietuva ir Lenkija. Tezės mokslinė konferencija, 2006 m. birželio 8-10 d.d. History and culture o f Baltic Regiom Lithuania and Poland. Abstracts the International Scientific Conference, June 8-10, 2006, red. R. Sliužinskas, Klaipėda 2006. C zerw onnaja S., Problemy mniejszosci narodowych (polskiej na Litw ie i litewskiej w Polscejjako skladnik i czynnik nowego systemu stosunkow m iędzy Polską a Litwą, [w:] Stosunki polsko-litewskie wczoraj i dzis. Historia, kultura, polityka, red. W. K. R om an i J. Marszalek-Kawa, T orun 2009. Czykwin E., Stygm at spoleczny, Warszawa 2007. D luga I., Prasa polska na Litwie w X X w ie k u , „Rocznik W schodni”, n r 6,2000. Данилов A. H., Социология власти. Теория и практика глобализма, М инск 2001. D obek-O strow ska В., Proces demokratyzacji Europy Srodkowo-W schodniej - przeslanki iprzebieg, [w:] Demokracja Europy Srodkowo-Wschodniej wperspektywie porownawczej, red. A. Antoszewski, R. H erbut, W roclaw 1998. D obronski A., Kombatancipolscy w Republice Litewskiej, [w:] Kultura i swiadomosc etniczna Polakow na Wschodzie. Tradycja i wspolczesnosc, red. A. Kuczynski, M. M ichalska, W roclaw 2004. D obronski A., W historycznym splocie, czyli о relacjach polsko-litewskich, [w:] Polska ije j sąsiedzi, red. W. Pawluczuk, Lodz 2006. D oktor K., D ylem aty marginalizacji, [w:] Problemy wspolczesnej demokracji i moralnosci, red. J. Kopka, G. M atuszak, Lodz 2010. Domanski H., Spoleczehstwo europejskie. Stratyfikacja i systemy wartosci, Warszawa 2009. D unaeva V , „Prosty sowiecki czlowiekna „czlowiek ra d zieck ia n a liza porownawcza badah rosyjskich i polskich socjologow, [w:] 20 lat rzeczywistosci poradzieckiej. Spojrzenie socjologiczne, red. M. Glowacka-Grajper, R. Wyszynski, Warszawa 2012. Dyczewski L., N arodpodm iotem kultury, [w:] Tožsamoščpolska i otwartosc na inne spoleczehstwa, red. L. Dyczewski, Lublin 1996. D ziem idokB ., Tožsamošč narodowa a nacjonalizm w epoce globalizacji, [w:] Mity, symbole, rytualy we wspolczesnej polityce. Szkice z antropologii polityki, red. B. Szklarski, W arszawa 2008. D ziem idok-O lszew ska B., Instytucja prezydenta w pahstw ach Europy Srodkowo-Wschodniej, Lublin 2003. Dziem idok-O lszew ska B., Sokol W., Ž m igrodzki M., Instytucje demokratycznych -4 6 0

Bibliografìa

systemów politycznyeh, [w:] Wspólczesne systemy polityczne, red. M. Žmigrodzki, B. Dziemidok-Olszewska, Warszawa 2011. Dzwonkowski R., Nowa sytuacja Polaków na dawnych ziemiach wschodnich I i II Rzeczypospolitej, „Przegląd Polonijny”, z. 3,1995. Dzwonkowski R., Polacy na dawnych Kresach Wschodnich. Zproblem atyki narodowosciowej i religijnej, Lublin 1994. Dzwonkowski R., Swiadomosc narodowa m lodzieiy polskiego pochodzenia z bylego ZSRR studiujqcej w Polsce, Lublin 2002 . E b erh ard t R, M ięd zy Rosją a N iem cam i. P rzem iany narodowosciowe w Europie Srodkowo-W schodniej w X X w„ W arszawa 1996. E berhardt R, Przemiany narodowosciowe na Litwie, Warszawa 1997. Ehrlich S., Norma, grupa, organizaeja, W arszawa 1998. Elias N., C zym jest sociologia?, W arszawa 2010. Europos Parlamentas, [parengė E uropos Parlam ento K om unikacijos generalinis direktoratas], Liuksem burgas 2008. Europos Parlamentas iš arti 2007-2009, [parengė Europos Parlamento Komunikacijos generalinis direktoratas], Liuksem burgas 2008. Firewicz A., L itw a p o raz drugi, Torun 2001. Flick U., Projektowanie badania jakosciowego, W arszawa 2011. Frankfort-N achm ias Ch., N achm ias D., M etody badaweze w naukach spolecznych, Poznan 2001. GacekM., Socjologiczna analiza teorii marketingu politycznego w warunkach demokraeji uczestniczącej, [w:] Kompanie wyborcze zperspektyw y lokalnej. Szkice z socjologii komunikacjipolitycznej, red. K Wódz, D. Dzienniak-Pulina, Dąbrowa Górnicza 2008. G ajda J., W spólczesne byeie obywatelem - idea a realia (aspekt edukacyjny), [w:] Sfera publiezna. Kondycja, przejawy, przem iany, red. J. P. H udzik, W. W ožniak, Lublin 2006. Gajow nik T., Tajny fro n t niewypowiedzianej wojny. Dzialalnošč polskiego wywiadu wojskowego na Litwie w latach 1921-1939, W arszawa 2010. G eben K., Swiadomosc i kompeteneja językow a a warstwy leksykalne w idiolektach m lo d zieiy polskiego pochodzenia na Wilehszczyznie, W arszawa 2003. G ebethner S., Niedoskonale wolne wybory w Srodkowej i Wschodniej Europie: lata 1989-1990, [w:] W ybory i narodziny demokraeji w krajach Europy Srodkowej i Wschodniej, red. J. Raciborski, W arszawa 1991. Generolo P Plechavičiaus vietinės rinktinės kariai ir vadai: istorinės-dokumentinės apybraižos, atsiminimai, oprac. S. Gvildys, Kaunas 2008. Genzelis B., Przem iany stereotypów: Polacy nasi wrogowie, Polacy nasi przyjaciele, [w:] K ultūra L itw y i Polski w dziejach. Tožsamošč i wspólistnienie. M aterialy Międzynarodowej Konferencji zorganizowanej w dniach 15-17 paždziem ika 1998, red. J. W yrozum ski, Kraków 2000. G ębura K., Aspiracje polityczne i spoleezne Polaków w europejskich krajach bylego 461 =

Bibliografia

ZSRR w kontekscie integracji europejskiej, [w:] Polonia wobec integracji europejskiej, red. J. Knopek, Bydgoszcz 2001. Giddens A., Socjologia, W arszawa 2004. Glowacki A., Polskojçzyczne wydawnictwa ksiqzkowe w ZSRR, [w:] Mniejszoscipolskie i Polonia w Z SR R , red. H. Kubiak, T. Paleczny, J. Rokicki, M. Wawrykiewicz, W roclaw-W arszawa-Krakow 1992. G oban-Klas T., Cywilizacja medialna, W arszawa 2005. Goban-Klas T., Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prosy, radia, tekwizji i Internetu, Warszawa 2004. G odek A., Powstanie, program oraz dzialalnosc Akcji Wyborczej Polakôw na Litwie, [w:] Pobka mniejszosc narodowa w Europie Srodkowo-Wschodniej. N ow eproblemy i wyzwania wobec wspolczesnych przem ian w panstw ach regionu, red. Z. J. W innicki, W roclaw 2005. Gojlo J., Dzieciçce lata na Wilehszczyznie, [w:] Wilenskie korzenie. Wspomnienia, relacje, dokum enty..., red. Z. Gladkowski, B. Pilarek, O lsztyn 2012 . Golinska M., Narôd radziecki w etnopolityce ZSRR, [w:] Tozsamosci narodowe na obszarze postradzieckim. M içdzy dziedzictw em a tradycjq wynalezionq, red. P. Zalçski, E. Breslavskaia, M. W lodarkiewicz, W arszawa 2012. G oodm an N., Wstçp do socjologii, Poznan 1997. G orbaczow M ., Przebudowa i nowe myslenie. Dla naszego kraju i calego swiata, Warszawa 1988. G órecki D., M atonis R., O dpowiedzialnosc konstytucyjna Prezydenta Republiki Litewskiej Rolandasa Paksasa, „Przegl^d Sejmowy” n r 4,2004. Grabias S., Jçzyk w zachowaniach spolecznych, Lublin 2001. Gram lewicz B., Gram lewicz M., Socjologia w zarysie, Katowice 2007 Gruszczynski L. A., Elementy m etod i technik badan socjologicznych, Tychy 2002. Halas E., Spoleczny kontekst znaczen w teorii symbolicznego interakcjonizmu, Lublin 1987. Halas E., Wychowanie do demokracji w ujçciu Floriana Znanieckiego, [w:] Socjolo­ gia polityczna Floriana Znanieckiego a wspolczesna polityka, red. O. Sochacki, G dansk 1996. H andke К., Socjologia jçzyka, W arszawa 2008. Helnarski S., Wspôlczesny nacjonalizm litewski i ukrainski, [w:] Konflikty narodowosciowe w Europie Srodkowej i Wschodniej, red. S. Helnarski, Torun 1995. Hofm an L, Ukraina, Litwa, Bialorus wpublicystyce paryskiej „Kultury”, Poznan 2003. H ow the European Union works. The European Union explained: your guide to the E U institutions, [editing European C om ission Directorate-General for C om m u­ nication Publications], Luxem bourg 2012 . Ефремов E, М ы люди друг другу. Литва: будни свободы 1988-1989, М осква 1990. Jablonski A. W , Kultura polityczna wprocesie demokratyzacji. Teoria i pohkie doswiadczenie, [w:] Transformacja ustrojowa w Europie Srodkowo-W schodniej. Plaszczyzny-wymiary-kierunki, red. S. W robel, Torun 2010. — 462

Bibliografia

Jacher W , Socjologiczne aspekty czlowieka i ladu spolecznego, [w:] Spoleczny swiat ijego legitymizacjey red. W. Šwiątkiewicz, Katowice 1993. Jacher W , Tožsamošč i wielokulturowoscjako kategorie badan procesöw spolecznych, [w:] W ielokulturow ošč-m iędzykulturowošč-transkulturowošč w perspektyw ie europejskiej i pozaeuropejskiej, red. A. Barška, M . Korzeniowski, O pole 2007. Jachimowski M., Dziennikarstwo w spoleczehstwie informacyjnym (krötkie wprowadzenie do problemų), [w:] Media i kom unikow aniew spoleczefistwie demokratycznym . Szkice medioznawcze, red. S. M ichalczyk, Sosnowiec 2006. Jachimowski M., Regiony periodycznej kom unikacji medialnej. Studium prasoznawczo-politologiczne o demokratyzacji kom unikacji medialnej, Katowice 2006. Jackiewicz M., Kazim ierz Janczewski jako czolowy dzialacz mniejszošci polskiej na Litwie w okresie m iędzywojennym, W arszawa 2006. Jakubowska U., Aktywnosc polityköw ijej skutki dla spolecznej aprobaty/dezaprobaty przem ian ustrojowych, [w:] Etyka i polityka, red. E. M. M arciniak, T. Moldawa, K. A. Wojtaszczyk, W arszawa 2001. Jakubowska-Branicka I., Znaczeniefigury „wroga obiektywnego”w języku wspölczesnejpropagandypolitycznej, [w:] M ity Symbole, rytualy we wspölczesnejpolityce. Szkice z antropologii polityki, red. B. Szklarski, W arszawa 2008. Jalowiecki B., Szczepanski M. S., Rozwöj lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej. Podręcznik akademicki, Tychy 2002. Jankowski B., Polacy i Litwini wobec wspölnejprzeszlošci, „Sprawy Narodowosciowe. Šeria Nowa”, z. 23,2003. Jankowski B., W dziesięciolecie Traktatu Polsko-Litewskiego. Relacje międzypanstwowe w ostatniej dekadzie X X w., Suchy Las 2004. Janusz G., O chronapraw mniejszošci narodowych w Europie, Lublin 2011. Januszewska-Jurkiewicz J., Krajanie-sqsiedzi-wrogowie. Polacy i Litw ini na Ziem t Wilenskiej w latach 1920-1939, [w:] Stereotypy narodowosciowe na pograniczu, red. W. Bonusiak, Rzeszöw 2002. Jasinska-Kania A., Trzypodejscia do zrödel konfliktöw etnicznych i narodowych, [w:] Trudne sqsiedztwa. Z socjologii konfliktöw narodowosciowych, red. A. Jasinska-Kania, W arszawa 2001. Jaworska D., Tožsamošč narodowa na pograniczu. Poczucie tožsamošci narodowej w narracjach uczniöw, rodzicöw i nauczycieli szkölpolskich na Litwie, Torun 2012. Juozaitis A., Sąjūdis ir demokratija, Vilnius 1990. Kabzinska L, Granice pahstw i systemöw-granice integracji. Integracja europejska z perspektywy Polaköw na Litwie i Bialorusi, [w:] Polonia wobec integracji euro­ pejskiej, red. J. Knopek, Bydgoszcz 2001. Kabzinska L, M iędzy pragnieniem idealu a rzeczywistošciq. Polacy na Litwie, Bia­ lorusi i Ukrainie w okresie transformacji systemowej przelom u X X i X X I stulecia, W arszawa 2009. K airiūkštytė N., L enkų repatriacija iš Lietuvos 1944-1947 m., [w:] R ytų Lietuva. 463 =

Bibliografía

Istorija, kultūra, kalba, red. Garšva, V. M ilius (gt: red.) et ai., Vilnius 1992. Канаш евич H . M., П олит ика. Идеология. М ент алит ет , М огилев 2003. Katelbach T., Z a litewskim murem, Warszawa 1938. Kawęcki K., Polacy na Wilenszczyznie 1990-2012, W arszawa 2013. T Kiepas A., Zrów now azony rozwój ja ko idea regulatywna wspólczesnych procesów m odernizacji - aspekty cywilizacyjne, [w:] M odernizacja polityczna w teorii i praktyce. Transfer nowoczesnych idei, wartosci, instytucji i mechanizmów, red. M. Barañski, Katowice 2008. Kilias J., Wspólnota abstrakcyjna. Zarys socjologii narodu, Warszawa 2004. Клименко В. А., Образование в современном обществе: проблемы и перспективы р азвит ия, М инск 2007. Kloskowska A., Kultury narodowe i narodowa identyfikacja: dwoistoscfunkcji, [w:] Oblicza polskosci, red. A. Kloskowska, Warszawa 1990. K lusakM ., Strategia wpolityce. 1. Przestrzen publiczna, G dansk 2003. K niukšta R, Vilniaus kraštas ir Lietuviu kalba, Vilnius 1990. Коклюхин В. В., Крюков B. M., О мельянчук M. В., Ш аш C. Д., Ethnos. Этнос: проблемы и реш ения, Брест 2000. Kolczyñski М., Strategie kom unikowania politycznego, Katowice 2007. Колесников Ю. С., П рикладная социология, Ростов-на-Д ону 2001. Konopacki S., W poszukiwaniu nowej idei integracji Europy, [w:] Kontynuacje i nowatorstwo w swiecie wspólczesnych idei, red. M. Mikolajczyk, M. Sliwa, Krakow 2008. K oprukow niak A., Oswiata polska na Litw ie w R u m u n ii i w Czechoslowacji po drugiej wojnie swiatowej (1945-1988), [w:] Dzialalnosč oswiatowa w wybranych spolecznosciach polonijnych, red. A. K oprukow niak, Lublin 1994. Koseski A., Procesy migracji i spolecznosci polonijne. Problematyka metodologiczno-historiograficzna, L ublin-Pultusk 2003. Kosm an M., Orzel i Pogon. Z dziejów polsko-litewskich X IV -X X w., Warszawa 1992. Kosm an M., W ilno dawniej i dzis, Toruñ 1993. K osm an M. M ., Polacy na Litwie wobec odrodzenia panstwowosci litewskiej, [w:] U schylku tysiąclecia. Księga pam iqtkow a z okazji szeščdziesięciolecia urodzin Profesora Marcelego Kosmana, red. K. Pająk, J. Zalubski, Poznan 2001. Kowalczyk E., Dzialalnosč Zwiqzku Patriotów Polskich na Wilenszczyznie 1944-1946, Warszawa 2010. Krajewski Z., Polacy w Republice Litewskiej 1918-1940, Lublin 1998. Kronika na gorqco pisana. „Czerwony Sztandar” - „Kurier Wilenski” 1953-2003, red. J. Sienkiewicz, W ilno 2003. Krzysztofek K., Szczepanski M. S., Zrozumieč rozwój. O d spoleczenstw tradycyjnych do informacyjnych. Podręcznik socjologii rozwoju spolecznego día studentów so­ cjologii, nauk politycznych i ekonomii, Katowice 2002. Kulakauskas A., Sprawa mniejszosci polskiej na Litwie, [w:] Pozostawione historii. Litwini o Polsce i o Polakach, red. K. Korzeniewska, V. Siruavičius, Krakow 1999. Kupczak J. M., Z problematyki stosunków narodowosciowych na Litwie wspólczesnej, ~ 464 - - - - -—

Bibliografía

[w:] Z badan nad problem atyką narodowosciowq p a h stw Europy Šrodkowej i Wschodniej, red. J. Albin i J. M. Kupczak, W roclaw 1998. Kurcz Z., M it giedroyciowski wobec wyzwah polskiego sqsiedztwa na Wschodzie, [w:] Pogranicza i multikulturalizm w warunkach Unii Europejskiej. Implikacje dla wschodniego pogranicza Polski, T. 2, red. K. Krzysztofek, A. Sadowski, Bialystok 2004. Kurcz Z., Mniejszošč polska na Wilehszczyznie, W roclaw 2005. Kurcz Z., N a historycznych pograniczach. Polacy na W ilenszczyznie - N iem cy na Opolszczyžnie, [w:] Transgranicznošč w perspektywie socjologicznej. Teorie, studia, interpretacje, T. I, red. M. Zieliriska, Zielona G öra 2003. Kurcz Z., Niepodleglošč Litw y a polska autonomia, [w:] Granice i pogranicza nowej Unii Europejskiej. Z badan regionalnych, etnicznych i lokalnych, red. M . Malikowski, D. Wojakowski, K rakow 2005. Kurcz Z., Socjologia pogranicza i czlowiek pogranicza w swietle polskich doswiadczeh, [w:] Okolice socjologicznej tožsamošci. Księga pošwięcona pamięci Wojciecha Sitka, red. Z. Kurcz, I. Tarnowicz, W roclaw 2010. Kurcz Z., Stan i perspektywy badan nad spolecznošcią polską na Litwie, [w:] D ia­ spora polska w procesie globalizacji. Stan i perspektywy badan, red. G. Babiriski, H. Chalupczak, Krakow 2006. Kurcz Z., W išniewska-Paž B., Transgraniczny Charakter szköl wyzszych na polskich pograniczach a edukacja międzykulturowa, [w:] W ilenszczyzna m alą ojczyzną, red. A. Szerląg, W roclaw 2010. Kurcz Z., Wybraneproblemy pogranicza litewsko-polskiego w swietle opinii mieszkahcow Mariampola, [w:] Pogranicza etniczne w Europie. H a rm o n ia i konflikty, red. K . K rzy szto fek i A . S adow ski, B ialystok 2001. Kurzępa J., Polska diaspora na Wilenszczyznie, [w:] Przeszlosc, terazniejszošč iprzyszlošč Polakow na Wschodzie. Konferencja Naukowa 8-9 maja 2001 r. w Gorzowie Wielkopolskim, red. M. Szczerbinski, T. Wolsza, G orzöw Wlkp. 2001. Kusio U., Šrodki masowego komunikowania, [w:] Wprowadzenie do socjologii kultury, red. M . Filipiak, Lublin 2009. Kušmierek Z., Rozszerzenie NATO - implikacje dla Europy Srodkowo-Wschodniej, [w:] N A TO a Europa Wschodnia. Rozszerzenie N ATO na Wschod - ostatnie wyzwanie europejskieXXwieku. M aterialy międzynarodowej konferencji naukowej Warsza­ wa, 27-28 czerwca 1997 r., red. K. A. Wojtaszczyk, J. M. Niepsuj, Warszawa 1998. K uzborska E., Sytuacja praw na mniejszosci narodowych na Litw ie w kontekscie międzynarodowych i ponadnarodowych standardöw ich ochrony, Warszawa 2012. Kuzelewska E., Referendum w procesie integracji europejskiej, W arszawa 2006. Kwiatkowski J., Szkolnictwo polskie na Litwie w latach powojennych. Krötki zarys, [w:] Ošwiatapolskojęzyczna zagranicą. Stan obecny i perspektywy rozwoju. M aterialy z I Forum Oswiaty Polonijnej, red. J. M azur, W arszawa 1997. Kwiatkowski J., Szkolnictwo polskie na Litwie w latach powojennych. Krötki zarys, [w:] Szkoly polskie w Republice Litewskiej, red. J. Sienkiewicz, W ilno 2009. 465 =

Bibliografia

Landsbergis V., [Glos w dyskusji], [w:] Solidarnošč-Sqjūdis:poczqtek'strategicznego partnerstw a. Sąjūdis-Solidarnosč strateginės partnerystės pradžia [M ateriaty Konferencji - okrąglego stolu, 5 w rzesnia 2008 roku, Zam ek Krölewski w Warszawie], red. V. Ragauskienė, M. Wyrczynska, I. Žukauskienė, Warszawa 2010. Landsbergis V, Sausio 13-osios užrašai. Kovos ir pergalės dešimtmečiui, Vilnius 2001. Lane T., Lithuania: stepping westward, Routledge 2001. Latuch M., Repatriacja ludnošci polskiej w latach 1955-1960 na tie zewnçtrznych ruchôw wçdrôwkowych, Warszawa 1994. Laurinavičius Č., [glos wdyskusji], [w:] Solidarnosc-Sqjüdis:poczqtek strategicznego partnerstwa. Sqjūdis-Solidarnošč strateginės partnerystės pradžia [Materialy Kon­ ferencji - okrąglego stolu, 5 wrzesnia 2008 roku, Zam ek Krölewski w Warszawie], red. V. Ragauskienė, M. W yrczynska, I. Žukauskienė, W arszawa 2010. Lem anaitė G., Stereotyp Polaka w oczach Litw ina, [w:] Narody i stereotypy, red. T. Walas, Krakow 1995. Lenkutis R, Ludnošč polska na Litwie, W arszawa 1930. Lesiuk W , M niejszošci narodow ejako grupy nacišku, [w:] Grupy interesu. Teorie i dzialanie, red. Z. Machelski, L. Rubisz, Torun 2003. Lešniak-Berek E., Reforma edukacji - mozliwosci i bariery edukacyjne zperspektyw y osôb zagrožonych wykluczeniem spolecznym, [w:] Pracasocjalna ipolitykaspoleczna. Obszary wspôldzialania wobec wykluczenia spolecznego, red. K. M arzec-Holka, A. Rutkowska, M. Joachimowska, Bydgoszcz 2008.

Lietuvos nepriklausomos valstybės atstatym o akto signatarai, 1990, oprac. J. Beinortas, J. Černiauskienė, G. Ilgūnas et ai., Vilnius 2000. Lipset S. M., R okkan S., Osie podzialôw, systemy partyjne oraz afiliacje wyborcôw, [w:] Elity, demokracja, wybory, wyb. i opr. J. Szczupaczynski, W arszawa 1993. Lodzinski S., Ochrona mniejszošci narodowych w Europie. Zasady ochrony ich prow orazproblemy wdrazania ich w žyde, [w:] Wspôlczesna Europa wprocesie zmian. Wybrane problemy, red. J. Polakowska-Kujawa, W arszawa 2006. Lossowski R, Litwa, Warszawa 2001. Lossowski R, Litwa a sprawy polskie 1939-1940, W arszawa 1985. Lossowski R, Po tej i tam tej stronie N iem na. Stosunki polsko-litewskiel883-1939, Warszawa 1985. Lossowski R, Polska-Litwa. Ostatnie sto lat, Warszawa 1991. Lossowski R, Stosunki polsko-litewskie 1921-1939, Warszawa-Lowicz 1997. Lossowski R, Ultimatum polskie do Litw y 17 marca 1938. Studium z dziejow dyplomacji, W arszawa 2010. Los-Nowak T., Stosunki miçdzynarodowe. Teorie-systemy-uczestnicy, W roclaw 2000. M cLuhan M., Zrozumieč media. Przedluženia czlowieka, W arszawa 2004. M alewicz R, Polska polityka wschodnia w latach 1989-1991, Torun 2008. M arody M., Sens zbiorowy a stabilnošč i zm iana ladu spolecznego, [w:] Legitymacja. Klasyczne teorie i polskie doswiadczenia, red. A. Rychard, A. Sulėk, Warszawa 1988. = 466

Bibliografìa

M arszaiek M., Slownictwo wydaw nictw ksiqzkowych drukowanych na radzieckiej Litwie. Opts dyferencjalny, Bydgoszcz 2006. M arszaiek M., Z historii w ydawnictw polskojęzycznych na radzieckiej Litwie, „Prze­ gląd Polonijny”, z. 3,2000. M autner G„ A naliza gazet, czasopism i innych mediow drukowanych, [w:] Jakosciowa analiza dyskursu w naukach spolecznych, red. R. W odak, M. Krzyzanowski, Warszawa 2011. М ажилис Л., Уникайте И., Электоральное поведение и уст ановки избирателей Л ит вы , Л ат вии и Эстонии на выборах в Европарламент, „Sociälo Z inätnu Vestnesis”, 2005/1. M erkys G., M okym osi prieinam um as Vilniaus rajono gyventojams, Kaunas 2006. M ędelska J., Język polskiej prasy wilehskiej (1945-1979), Bydgoszcz 2001. M ędelska J., Mozliwosci edukacyjne Polaköw na radzieckiej Litwie w trzydziestopięcioleciu 1945-1979, „Przegląd Polonijny”, z. 1,1998. Michalczyk S., Komunikowaniepolityczne. Teoretyczne aspektyprocesu, Katowice 2005. M ieczkowska W., 1995, [w:] Kronika litewska 1988-2000, red. Cz. Biedulski, W ar­ szawa 2001. Mieczkowski M., Bye Polakiem na Litwie, W arszawa 2006. Mielicka H., Podstawy socjologii. M ikrostruktury spoleczne, Kielce 2002. Miles M. B., H uberm an A. M., Analiza danych jakosciowych, Bialystok 2000. M iędzy daw nym i i m lodszym i laty... 50-leciepolonistyki Wilehskiego Uniwersytetu Pedagogicznego, red. B. Dwilewicz, H. Turkiewicz, W ilno 2011. M iklaszewicz I., Polityka sowiecka wobec Kosciola katolickiego na Litwie 1944-1965, W arszawa 2001. M iknys R., Wilno - miasto wielonarodowe i p u n k t zapalny w stosunkach polsko-litewskich, [w:] Tematy polsko-litewskie, red. R. Traba, Olsztyn 1999. M iodunka W , Nacjonalizm, panstw a iję zy k i w Europie Wschodniej, [w:] Europa pahstw - Europa narodow. Problemy etniezne Europy Srodkowo-Wschodniej, red. G. Babinski, W. M iodunka, K rakow 1995. M ironow icz E., Polityka narodowosciowa PRL, Bialystok 2000. M itkiew icz-Zolltek L , Kauno atsiminim ai (1938-1939), Vilnius 2002. M itręga M ., W ybrane dem ografiezne i spoleczne aspekty migraeji ludnošei, [w:] Ludzie - instytucje - idee. Księga pam iqtkow a dedykowana Profesorowi dr hob. fanuszow i Sztum skiem u, red. J. Iwanek, Katowice 1997. M odzelewski W , Wprowadzenie do socjologii, Katowice 1999. M rozowska S., Strategia jako koncepcja dzialania politycznego, G dansk 2010. M röz L , Problemy etniczne w Litwie Wschodniej, „Przegląd W schodni”, 1. 1, z. 3,1991. M ucha J., Oblicza etnicznosci. Studia teoretyczne i empiryczne, Krakow 2005. N alenč D., Nalenčius T., Juzefas Pilsudskis. Legendos ir faktai, Vilnius 1991. Nalewajko E., Polityka w žy d u spoleczehstwa, [w:] Socjologia ogölna. Wybrane pro­ blemy, red. J. Polakowska-Kujawa, W arszawa 2002. 467 =

Bibliografia

N everovičJ., [Glos w dyskusji], [w:] Solidarnošč-Sąjūdis: początek štrategiczmgo partnerstw a. Sąjūdis-Solidarnošč strateginės partnerystės pradžia [M aterialy Konferencji - okrąglego stolu, 5 w rzesnia 2008 roku, Z am ek Krolewski w Warszawie], red. V. Ragauskienė, M. W yrczynska, I. Žukauskienė, W arszawa 2010. N ikitorowicz J., Swöj-Inny-Obcy. Koncepcja interakcji i spostrzegania Innego, [w:] W kręgu sacrum i pogranicza, red. E. Matuszczyk, M . Krzywosz, Bialystok 2004. N ocon J., Elity polityczne. Studium interakcji funkcjonalnej, Torun 2004. N ow ak S., Metodologia badan spotecznych, W arszawa 2007. N ow ak-Far A., Unia Europejska ja ko czynnik demokracji, [w:] Deficyt demokracji w Unit Europejskiejy red. K. A. Wojtaszczyk, J. Szymanska, W arszawa 2011. O barski M . T., Polsko-litewska wspölpraca parlamentarna, [w:] Stosunki polsko-litewskie wczoraj i dziš. Historia, kultūra, polityka, red. W. K. R om an i J. M arszalek-Kawa, T orun 2009. O b ra ch t-P ro n d zy n sk i C., M niejszošci w now ej Europie - m ięd zy partycypacją a separacją, [w:] Pogranicza i m ultikulturalizm w warunkach Unii Europejskiej. Implikacje dla wschodniego pogranicza Polski, T. I, red. K. Krzysztofek, A. Sadowski, Bialystok 2004. O g ry zk o -W iew iörow ski H ., W prow adzenie do m etod badawczych w socjologii, Lublin 1986. Okinczyc Cz„ Stereotyp Litwina w oczach Polaka, [w:] Narody i stereotypy, red. T. Walas, Krakow 1995. O kinčic Č., [Glos w dyskusji], [w:] Solidarnošč-Sąjūdis: poczqtek strategicznego partnerstw a. Sąjūdis-Solidarnošč strateginės partnerystės pradžia [M aterialy Konferencji - okrąglego stolu, 5 w rzesnia 2008 roku, Zam ek Krölewski w Warszawie], red. V. Ragauskienė, M. W yrczynska, I. Žukauskienė, Warszawa 2010. Oniszczuk Z., Mediatyzacja a polityka medialna, [w:] Modernizacjapolityczna w teorii i praktyce. Transfer nowoczesnych idei, wartošci, instytucji i mechanizm6wy red. M. Baranski, Katowice 2008. Osihski J., Uwarunkowania kwestii narodowej w bylym ZSRR i we wspokzesnej Rosji. Aspekty politycznoprawne, [w:] Nacjonalizm oraz konflikty etniczno-narodowe, red. J. Polakowska-Kujawa, W arszawa 1999. Ossowski S., W ięž spoleczna i dziedzictwo krwi. D ziela, t. II, Warszawa 1966. Paczkow ska Cz., XV lat na rzecz polskošci. Z asluženi zw iqzkow cy i osiągnięcia oddzialu ZPL rejonu wilenskiego w przekroju 15 lat dzialalnošci, Vilnius 2004. Paškevičius S., Sausio 13-osios stenogramos, Vilnius 2006. Pawlowska A., W ladza, elity, biurokracja. Studium z socjologii polityku Lublin 1998. Pietraš Z. J., Decydowanie polityczne, W arszawa-Krakow 1998. Pilipavičiūtė R., Rola rožnic kulturowych w funkcjonow aniu rodzin polskich wPolsce i na Litwie, [w:] Tožsamošč, język, rodzina. Z badan na pograniczu slowiansko-baltyckim, red. A. Engelking, E. Golachowska, A. Zielinska, W arszawa 2008. Piwowar B., Swieca J., Lobbing. Biznes. Prawo. Polityka, W arszawa 2010. = 468

Bibliografìa

P odedw om a H., Kultura ije j ro la w zy ciu spolecznym, [w:] Socjologia ogólna. Wybrane problemy, red. J. Polakowska-Kujawa, W arszawa 2002 . Podem ski K., A naliza w iedzy spotecznej kreowanej przez srodki masowego przekazu. Przypadek tygodników polskich w 1981 roku, [w:] Poza granicami socjologii ankietowej, red. A. Sulėk, K. Nowak, A. Wyka, W arszawa 1989. Podgórski R. A., Metodologia badati. socjologicznych. K ompendium w iedzy metodologicznej dia studentów, O lsztyn 2007. Podgórski R. A., Socjologia. Wczoraj. Dziš. Jutro. Kompendium wiedzy socjologicznej, Rzeszów 2006. P odolakM ., Referenda w Europie Srodkowej i Wschodniej, [w:] Modernizacja polityczna w teorii i praktyce. Doswiadczenia panstw postsocjalistycznych i Trzeciego Swiata, red. M . Baranski, Katowice 2009. Polakowska-Kujawa J., Mniejszosc etniczna, rasowa, narodowa w analizach socjolo­ gicznych, [w:] Socjologia ogólna. W ybraneproblemy, red. J. Polakowska-Kujawa, W arszawa 2002 . Porankiewicz-Zukowska A., M iędzy jednostką a struktūrą spoleczną. Tožsamosč, rola i struktūra spoleczną w teorii Sheldona Strykera i Petera J. Burked, Warszawa 2012. Potašenko G., M ultinational Lithuania. History o f Ethnic Minorities, Kaunas 2008. Potulski J., Socjologia polityki, G dansk 2008. Požarskas M., Wspólpraca przyjaciól zrodzona przez socjalizm, Kaimas 1984. Pukszto A., Jerzy Giedroyc i nacjonalizm: lekcje redaktora „K ultury”, [w:] Stosunki polsko-litewskie wczoraj i dziš. Historia, kultura, polityka, red. W. K. R om an i J. M arszalek-Kawa, T orun 2009. Pustobajevas M., Agresijos kronika, Vilnius 2010. Pyka R., O niektórych zródlach ograniczonego uczestnictwa politycznego - kryzys czy metam orfoza demokracji, [w:] O požytkach z badan z dziedziny socjologii i antropologii polityki. Próby refleksji, red. J. W ódz, Katowice 2012. Raciborski J., Instytucjonalne uwarunkowania zachowah wyborczych, T orun 2012 . R aciborski}., Obywatelstwo w perspektywie socjologicznej, Warszawa 2011. R adziew icz-W innicki A., Zm ieniająca się rzeczywistosc spoleczną we wzorcach zalecanych badati i podstawowych zródlach informacji (refleksje zperspektyw y socjologii ipedagogiki), [w:] Problemy wspólczesnej metodologii, red. J. Krajewski, T. Lewowicki, J. Nikitorowicz, Olecko 2001. R en ik K., Podpolnicy. R o zm o w y z lu d žm i Kosciola na Litwie, Lotwie, Bialorusi i Ukrainie 1990-1991, W arszawa 1991. R om an M., Swoistosc zbiorowosci polskiej na Litwie, [w:] Swoistosci cywilizacyjne, kwestie narodowosciowe ipolonijne, red. A. C hodubski, T orun 1999. R om an W. K., Vaclovas Sidzikauskas i rozm owy z Polakami, [w:] Stosunki polsko-litewskie wczoraj i dziš. Historia, kultura, polityka, red. W. K. R om an i J. M ar­ szalek-Kawa, T orun 2009. Rózycki J., Polacy na Litwie, W arszawa 1929. 469 =

Bibliografia

Runiewicz-Jasiriska R., Oswiata polska w niepodleglej Litwie, Lotwie i Estonii w latach 1991-2001, Vilnius 2003. Sadowski A., Czerniawska M., Tožsamošč Polakow na pograniczach, Biafystok 1999. Sakson A., Polityczne aspekty ochrony mniejszosci narodowych w Polsce i na Litwie, „Ž yde i Mysl” n r 4,1995. Sawiriski Z., Nierownosci edukacyjne w teoriach struktury spolecznej, „Studia Socjologiczne” 1/2009. Sąjūdis ir dabartis, red. B. Genzelis et. ai., Vilnius 2004. Sąjūdis Lietuvos periferijoje (1988-1993 m.), red. B. Genzelis et. ai., Vilnius 2009. Schulz W., Komunikacja polityczna. Koncepcje teoretyczne i w yniki badan empirycznych na tem at mediow masowych wpolityce, Krakow 2006. Senn A. E., Lithuania Awakeninng, Berkeley 1990. Shils E., Narod, narodowosc i nacjonalizm a spoleczehstwo obywatelskie, „Sprawy Narodowošciowe. Šeria Nowa” z. 5,1995. Sidorkiewicz K., Dzialalnosč i postulaty programowe Akcji Wyborczej Polakow na Litwie w kam panii wyborczej w 2012 roku, [w:] Partie i systemy partyjne Europy Srodkowo-W schodniej. D w ie dekady doswiadczeh, red. M. N ow ak-Paralusz, K. Gawron, Torun 2013. Sidorkiewicz K., M iędzy demokracją a buntem. Dzialalnosč polityczna i samorządowa Polakow w Republice Litewskiej (1988-2011), Elbląg 2011. Sidorkiewicz K., Uczestnictwo mniejszosci polskiej w samorządzie terytorialnym w odrodzonym pahstwie litewskim, [w:] Samorząd terytorialny w Polsce po 15 latach transformacji gospodarczej, red. J. Wos, Pila 2005. Sidorkiewicz K., Zwiqzek Polakow na Litwie po piętnastu latach dzialalnošci, „Przegląd Polonijny”, z. 2 , 2005. Sielski J., Media a partie polityczne ipolitycy, [w:] W ladza. Media. Polityka, red. M. Gierula, przy wspolp. M. W ielopolskiej-Szymury, Katowice 2006. Siemiehska R., D ylem aty transformacji w Europie Srodkowej i Wschodniej. Analiza system u wartosci w perspektyw ie porow nawczej, [w:] Pow roty i kontynuacje. Zygm untowi Baum anow i w darže, zeb. E. Tarkowska, W arszawa 1995. Sienkiewicz J., Bye Polakiem na Litw ie: blogoslawiehstwo czy przeklehstwo?, [w:] Pahstwo polskie wobec Polakow na Wschodzie, red. T. Gąsowski, wspolp. P. Kowal, A. Rzegocki, Krakow 2000. Sienkiewicz J., M iędzy deklaratywnym filopolonizm em a praktyeznq polonofobią: polityka wladz Republiki Litewskiej wobec spolecznoscipolskiej, [w:] Wilehszczyzna u progų III Tysiąclecia. M aterialy konfereneji naukowej Wilno - 27 listopada 1999 roku, red. J. Wolkonowski, I. Miklaszewicz, W ilno 2000. Sienkiewicz J., Mniejszoščpolska na Litwie w kontekscie stosunkow międzypahstwowych litewsko-polskich. Wybrane zagadnienia, „Rocznik Stowarzyszenia Naukowcow Polakow Litwy”, t. 3,2004. Sienkiewicz J., Nasza raeja stanu, Torun 2000. =

470

Bibliografia

Sienkiewicz J., Republika Litewska: tradycje Wielkiego Księstwa Litewskiego czy Litwy Kowiehskiej?, [w:] Polskie odrodzenie na Wschodzie, red. A. Bobryk, J. Jaron, Siedlce 1999. Sienkiewicz J., Wilenszczyzna wspolczesna - między mitem a rzeczywistosciq, [w:] Žyde spoleczne Polakow na Wschodzie. Wybrane zagadnienia, re d A. Bobryk, Siedlce 2007. Silverm an D., Interpretacja danych jakosciowych, W arszawa 2007. Silverm an D., Prowadzenie badan jakosciowych, W arszawa 2008. S k ak M ., P o w ro t lew icy - zn a cze n ie dla p o lity k i za g ranicznej krajow E uropy Šrodkow o-W schodniej, „S tudia Polityczne”, n r 6 ,1 9 9 6 . Slabon A., K onflikt spoleczny i negocjacje, Krakow 2008. Slomczyriska I., Suwerennosc ja ko wartosc w polityce zagranicznej panstw a, [w:] Wstęp do teorii polityki zagranicznej panstwa, red. R. Zięba, Torun 2004. Snyder T., Rekonstrukcja narodow. Polska, Ukraina, Bialoruš 1569-1999, Sejny 2006. Sobczak J., Potomkowie Lechą i Giedymina. Stosunkipolityczne między Litwq, a Polskq wpierw szych latach odrodzenia panstw a litewskiego, Poznan 2009. Sobczak J., Studia nad wyborami prezydenckimi i parlam entarnym i na Litwie i Bialorusi, Poznan 1997. Sobolewska-Myslik K., Partie i systemy partyjne na swiecie, W arszawa 2010. Soini A., Rola D om u K ultury Polskiej w žy d u Polakow na Litwie, [w:] M ale miasta. Spolecznošč, red. M. Zem lo, Lublin-Suprasl 2011. Sokolowska H., Wielojęzycznošč a umiejętnošci komunikacyjne uczniowszkolpolskich na Litwie, W arszawa-W ilno 2004. Soloma L , Metody i techniki badan socjologicznych. Wybrane zagadnienia, Olsztyn 2002. S ozan sk i}., Prawa m niejszosd narodowych w niepodleglej Litwie, Lotwie i Estonii, W arszawa 1998. Srebrakowski A., Polacy litewscy wobec Komunistycznej Partii Litw y i kom unizm u, „W rodawskie Studia z H istorii Najnowszej”, t. VII, 1999. Srebrakowski A., Polacy w Litewskiej S R R 1944-1989, T orun 2000. Srebrakowski A., Szkolnictwo polskojęzyczne na Litw ie w latach 1944-1991, [w:] Problemy ksztalcenia Polakow ze W schodu, red. J. M azur, Lublin 1992. Srebrakowski A., Statystyczny portret Polakow z Litwy (napodstawie oficjalnych danych statystycznych), [w:] M niejszosd narodowe i religijnewEuropieŠrodkowo-Wschodniej w swietle statystyk X IX i X X wieku, red. Z. Sulowski, J. Skarbek, Lublin 1995. Srebrakowski A., Wstęp, [w:] M y nie brada, m y sąsiedzi. Polska perspektywa stosunkow polsko-litewskich. Antologia tekstow, W roclaw 2013. Stolarczyk M., Kontrowersje wokol koncepcji i praktyki polityki wschodniej Polski na przelom ie pierwszej i drugiej dekady X X I wieku, [w:] Šląsk, Polska, Europa, Swiat. Pamięci Profesūra fana Przewlockiego, red. K. Miroszewski, M. Stolarczyk, Katowice 2013. Sulėk A., M edia a tematyzacja swiata, [w:] M edia i wladza. Demokracja, wolnosc p rzek a zu i p u bliczna debata w w arunkach globalizacji m ediow , red. P. Žūk, W arszawa 2006. 471 =

Bibliografia

Sutek A., Obrazy z tyčia socjologii w Polsce, W arszawa 2011. Sutek A., Ogrod metodologii socjologicznej, Warszawa 2002. Sutek A., W terenie, w archiwum i w laboratorium. Studia nad warsztatem socjologa, Warszawa 1990. Surwilo J., Jestesmy z Wilna spod znaku Reduty. Kronika Polskiego Zespolu Dramatycznego - od Klubu Pracownikow Lqcznosci do Polskiego Studia Teatralnego, Warszawa 2000 . Surwilo J., O d Grunwaldu do Litpolbatu, W ilno 2001. S u rw ilo J., Scena polska nad Wiliq. 30 lat Polskiego Teatru w Wilnie (przy b. Palacu K ultury Kolejarzy) 1965-1995, W ilno 1995. Surwilo J., Zostali tu z narni na dobre i na zle. Losy przedstawicieli przedwojennej inteligencji Wilna i Wilenszczyzny po 1944, W ilno 2000. Swadzba S., Kraje Europy Šrodkowowschodniej wprocesie integracji z Uniq Europejskq, [w:] M odem izacjapolityczna w teorii ipraktyce. Transfer nowoczesnych idei, wartosci, instytucji i mechanizmow, red. M. Baranski, Katowice 2008. Szacka B., Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2003. Szczegola L , Biernošč obywateli. Apatia polityczna w teorii demokratycznej partycypacjU W arszawa 2013. Szczepanski J.}Elem entarnepojęcia socjologiU W arszawa 1970. Szerląg A., Narodowosciowe zrotnicowanie litewskiej oswiaty p o d koniec X X wieku, [w:] W ym iary wspolczesnej edukacji na Litwie. Wybrane aspekty, red. A. Szerląg, Krakow 2005. Šim kūnas A., Sausio 13-oji. SSRS propagandinio karo užkulisiaU Vilnius 2006. Ш ирокорад А., Д авний спор славян. Россия, Польша, Л и т ва , М осква 2007. Szopski М., Komunikowanie międzykulturowe, Warszawa 2005. Szostakowski J., M iędzy wolnosciq a zniewoleniem. Prasa w języku polskim na Litwie w okresie od wrzesnia 1939 do 1964 roku, W ilno-W arszawa 2004. Szostakow ski J., Proby porozum ienia polsko-litewskiego wiosnq 1940 roku, [w:] Rzeczpospolita Obojga Narodöw ije j tradycje. Studia i szkice, red. M. Wagner, J. Wojtasik, Siedlce 2004. Szostakowski J., Šladamipamięci, W ilno 2012. Szpiczakowska M., Sytuacja spoleczno-kulturalna Polaköw na Litw ie (w swietle publikacji „Czerwonego S zta n d a ru j, [w:] Mniejszosci polskie i Polonia w ZSRR, red. H. Kubiak, T. Paleczny, J. Rokicki, M. Wawrykiewicz, W roclaw-Warszawa-Kraköw 1992. Sztompka R, Socjologia. Analiza spoleczenstwa, Krakow 2012. Sztom pka R, Zaufanie. Fundam ent spoleczenstwa, Krakow 2007. Sztumski J., Elity ich miejsce i rola w spoleczehstwie, Katowice 1997. Sztumski J., Elity nowoczesnych spoleczehstw, [w:] Z zagadnieh socjologii polityki, T. I, Klasyczne i nowe obszary badawcze. Pogranicza dyscyplin i dziedzin. Kwestie teorii ipraktyki, red. L. W. Zacher, Lublin 1996. = 472

Bibliografìa

Sztum ski J., Szanse i zagroženia demokracji w X X I wieku, [w:] Demokracja w dobie globalizacji, T. 2, Aspekty teoretyczne, red. M. Domagaia, J. Iwanek, Katowice 2008. Sztum ski J., Wstęp do m etod i technik badan spolecznych, Katowice 1999. Szura O., Litwa, [w:] System y polityczne paristw Europy Srodkowej i Wschodniej. Ustrój, organy wladzy, partie polityczne, red. M. Baranski, przy wspólp. E. Pioskowik, Katowice 2005. Szura O., Litwa-przemiany polityczne, [w:] D ynam ika systemów politycznych wybranych pahstw Europy Srodkowej i Wschodniej, red. M. Baranski, Katowice 1995. Szutta A., Rola sumienia w debadepolityczne), [w:] Czbwiek ipolityka. Księgajubileuszowa z okazji 65 urodzin Profesora Jerzego Galkowskiego, red. J. Klos, A. Noras, Lublin 2002. Szymanski M. J., Studia i szkice z socjohgii edukacji, W arszawa 2000. Šliz A., Szczepanski M. S., Wielokulturowosc: perspektywa konfliktu czy szansa koegzystencji?, [w:] Wielokulturowosc: konflikt czy koegzystencja?, red. A. Šliz, M. S. Szczepanski, W arszawa 2011. Šwiątkiewicz W , W ięzi międzypokoleniowe. M iędzy losem a wyborem, [w:] Więzi międzypokoleniowe w rodzinie i kulturze, red. W. Šwiątkiewicz, Katowice 2012. Šwiątkiewicz W , Zasady ladu spolecznego, Katowice 1998. Tarka K., Konfrontacja czy wspólpraca? Litwa wpolityce Rzqdu Polskiego na uchodžstwie 1939-1945, O pole 1998. Tarka K., Litwini w Polsce 1944-1997, O pole 1998. Tautinės m ažum os Lietuvoje, zestawili R. Paliukienė, J. Rumšą, Vilnius 1999. Tedlock B., Obserwowanie uczestnictwa i narodziny etnografu publicznej, [w:] M etody badah jakosciowych, 1. 1, red. N. K. D enzin, Y. S. Lincoln, W arszawa 2010. TokarczykR., Doktrynalne podstawy spoleczehstwa obywatelskiego, [w:] Demokracja, liberalizm, spoleczehstwo obywatelskie. Doktryna i rnyslpolityczna, red. W. Kaute, przy wspólp. P. Šwiercza, Katowice 2004. Tomaszewski W , Rola organizacji spolecznych i politycznych w konsolidacji mniejszosci polskiej na Litwie, [w:] Wielokulturowosc na Šląsku Opolskim, Litwie, Bialorusi i Ukrainie. Z badah nadpograniczami etnicznymi, red. T. Smolinska, Opole 2009. Trusewicz E., Zm ienna sytuacja praw na Polaków na Litwie, [w:] Polska mniejszosč narodowa w Europie Srodkowo-Wschodniej. N ow eproblem y i wyzwania wobec wspólczesnych przemian wpahstwach regionu, red. Z. J. W innicki, W roclaw 2005. Truska L., Tautinis atgimimas ir istorija, Vilnius 2012 . T urner J. H., Socjologia. Koncepcje i ich zastosowanie, Poznan 1998. Turowski J., Socjologia. M ale struktury spoleczne, Lublin 2000. Turowski J., Socjologia. Wielkie struktury spoleczne, Lublin 2000. Vaitekūnas S., Gyventojai, Vilnius 2008. Vaitiekus S., PolacyLitwy, Vilnius 1995. Vareikienė B., Od konfrontacji do zrozumienia: stosunki polsko-litewskie wpodręcznikach szkolnych na Litwie, [w:] Tematy polsko-litewskie, red. R. Traba, Olsztyn 1999. Venclova T., O problemie stereotypu litewskiego, [w:] Narody i stereotypy, red. T. 473 =

Bibliografia

Walas, Krakow 1995. Venclova T., Opisač Wilno, Warszawa 2006. Vosyliūte A., Socjologia litewska w latach 1990-2000, [w:] Pierwsze lata suwerennosci. Socjologia Europy Šrodkowo-Wschodniej o krajach tego regionua red. J. M ucha, M. F. Keen, Warszawa 2004. W agner L, Kryteria przynaležnosci do elity w ladzy na tie ewolucji tego pojęcia, [w:] Pokusy nowoczesnosci, elity polityczne, system wychowania. Szkice z socjologii polityki i socjologii wychowania, red. M. S. Szczepahski, A. Rosdl, Częstochowa 1993. W akar M., Polskie srodowisko naukowe w Republice Litewskiej, „Sprawy Narodowošciowe. Šeria Nowa”, z. 41,2012. Wawrzyriski P., Wybory do Parlamentu Europejskiego jako wskaznik tozsamosci europejskiej, [w:] Wybory do Parlamentu Europejskiego. Prawne, polityczne i spoleczne aspekty wyboröw, red. A. Sokala, B. Michalak, A. Frydrych, R. Zych, Torah 2010. W eber M., Politykajako zaw dd ipow olanie, Krakow 1998. W iatr J. J., Co nam zostalo z tych lat? Szkice i polemikų T orah 1995. W iatr J. J., Europa pokomunistyczna. Przemiany pahstw i spoleczehstwpo 1989 roku, W arszawa 2006. W iatr J. J., Socjologia polityki, W arszawa 2009. W idacki J., Litwo, Ojczyzno nie moja, K rakow 2005. Wielecki K., Kryzys i socjologia, Warszawa 2012. W ielhorski H., Polska a Litwa. Stosunki w zajemne w biegu dziejöw, Londyn 1947. W isner H., Litwa. Dzieje pahstw a i narodu, W arszawa 1999. W isner H., Wojna nie wojna. Szkice zprzeszlošci polsko-litewskiej, W arszawa 1978. Wiszniowski R., Europejska przestrzeh polityczna. Zachowania elektoratu w wyborach do Parlamentu Europejskiego, W roclaw 2008. W nuk-L ipihski E., D em okratyczna rekonstrukcja. Z socjologii radykalnej zm iany spolecznej, W arszawa 1996. W nuk-Lipihski E., Socjologia zycia publicznego, Warszawa 2005. W nuk-Lipihski E., Swiat międzyepoki. Globalizacja, demokracja, pahstwo narodowe, K rakow 2004. W ojtaszczykK. A., Partie polityczne w pahstw ie demokratycznym, W arszawa 1998. W olff-Powęska A., Oswojona rewolucja. Europa Šrodkowo-W schodnia wprocesie demokratyzacji, Poznan 1998. W olkonowski J., Poziom wyksztalcenia polskiej mniejszosci na Litwie w latach 19702000, [w:] Wilehszczyzna u progų III Tysiqclecia. Materialykonferencji naukowej Wilno - 27 listopada 1999 roku, red. J. Wolkonowski, I. Miklaszewicz, W ilno 2000. W ozniakowski K., Poczqtek drogi. O d Stowarzyszenia Spoleczno-Kulturalnego Polakow na Litwie do Z w iqzku Polakow na Litwie, [w:] W ilno-W ilehszczyznajako krajobraz i srodowisko wielu kultur, red. E. Feliksiak, Bialystok 1992. W ozniakowski K., Polska literatūra W ilehszczyzny 1944-1984, K rakow 1985. W odz }., Socjologia dla praw niköw ipolitologow, Warszawa 2000. W ödzK ., W poszukiw aniu konsensusu. W ym iar regionalny i ponadregionalny, [w:] «* 474

-

-----

Bibliografia

Kapitaly ludzkie i spoleczne a konkurencyjnosc regionow, red. M. S. Szczepanski, K. Bierwiaczonek, T. Nawrocki, Katowice 2008. Wröbel S., Opoj$ciu i modelach zachowah wyborczych, [w:] Polityka. Przedmiotbadah ifo rm y je j przejawiania si$, red. P. Dobrowolski, M . Stolarczyk, Katowice 2000. W röblewski P., Prawoslawno-bialoruski i katolicko-polski kanonpam i$ci spolecznej w zbiorowosciach lokalnych Podlasia, [w:] Wobec przeszlosci. Pami$c przeszlosci ja ko element kultury wspolczesnej, red. A. Szpocinski, W arszawa 2005. Z acharuk T , Edukacja wlqczajqca szansq dla wszystkich uczniöw, „M eritum . M azowiecki Kwartalnik E d u k a c y jn y 1/2011. Zakrzewski A. B., Wstgp, [w:] Konstytucja Republiki Litewskiej, W arszawa 2006. Zam ^cki L , Spoleczne podstawy ladu politycznego, W arszawa 2011. Zielinska A., Polska mniejszosc na Litwie Kowiehskiej. Studium socjolingwistyczne, W arszawa 2002. Zielinski E., N auka opahstw ie ipolityce, W arszawa 2001. Zielinski J., Instytucjonalizacja przem ian ustrojowych na Litwie, Lotwie iw E sto n iu W arszawa 2004. Zielinski J., Prezydent Republiki Litewskiej, [w:] Prezydent wpahstwach wspolczesnych, red. J. Osinski, Warszawa 2000. Zielinski J., Seimas. Parlament Litwy, W arszawa 2003. Ziembiriski Z., Elementy socjologiu Poznan b rw [1994]. Ziölkowski M., Dziedziczenie i wybor, [w:] Socjologia a przem iany wspolczesnego swiata, red. I. Krzeminski, Warszawa 2004. Zebrowski W , Wspölczesne systemy polityczne Polski ije j sqsiadow, O lsztyn 2002 . Zelazny W , Etnicznosc. Lad-konflikt-sprawiedliwoscy Poznan 2004. Zol^dowski C., Bialorusini i Litwini wPolsce, Polacy na Bialorusi i Litwie. Uwarunkowania wspolczesnych stosunkow miqdzy wi$kszosciq i mniejszosciami narodow ym u W arszawa 2003. „Zycie - to wielka tajemnica”. W spomnienia ks. Antoniego Dilysa, oprac. L. Narkowicz, W ilno 2003. ¿ y w o tja k slohce. W spomnienia ksi?dza pralata Jozefa Obr$bskiego> oprac. J. Sienkiewicz, W ilno 1996.

475 =

Spis tabel i wykresow Tabela 1. Liczba czlonkovv oraz kol Związku Polakow na Litwie vvlatach 1989-2012.............108 Tabela 2. Wyniki AWPL uzyskane vvwyborach samorządowych 1995 r............................... 186 Tabela 3. Wyniki AWPL uzyskane vvwyborach samorządovvych 1997 r............................... 194 Tabela 4. Wyniki AOL uzyskane vvwyborach samorządovvych 1997 r . ................................ 196 Tabela 5. Wyniki AWPL uzyskane w wyborach samorządowych 2000 r............................... 204 Tabela 6. Wyniki AOL uzyskane w wyborach samorządovvych 2000 r................................205 Tabela 7. Wyniki AWPL uzyskane wwyborach samorządovvych 2002 r...............................212 Tabela 8. Wyniki PPL uzyskane w wyborach samorządovvych 2002 r...................................214 Tabela 9. Wyniki AWPL uzyskane w wyborach samorządowych 2007 r...............................222 Tabela 10. Wyniki PPL uzyskane w wyborach samorządovvych 2007 r................................. 223 Tabela 1L Wyniki AWPL uzyskane vvwyborach samorządowych 2011 r.............................229 Tabela 12. Wyniki AWPL uzyskiwane w wyborach samorządowych vvlatach 1995-2011 238 Tabela 13. Aktyvmošč legislacyjna poslow Polakovvvvkadencji Sejmu 1996-2000................ 260 Tabela 14. Aktyvmošč poslow Polakow podczas plenamych posiedzen Sejmu w kadencji 1996-2000.................................................................................................. 261 Tabela 15. Aktyvmošč legislacyjna poslow Polakow w kadencji Sejmu 2000-2004.............. 272 Tabela 16. Aktyvmošč poslow Polakovv podczas plenamych posiedzen Sejmu w kadencji 2000-2004................................................................................................... 273 Tabela 17. Aktyvmošč legislacyjna poslow Polakovv vv kadencji Sejmu 2004-2008....... 280 Tabela 18. Aktyvmošč poslovv Polakovv podczas plenamych posiedzen Sejmu vv kadencji 2004-2008 ...................................................................................................281 Tabela 19. Aktyvmošč legislacyjna poslovv Polakovv w kadencji Sejmu 2008-2012.......288 Tabela 20. Liczebnošč vvšrod poslovv osob narodovvošci polskiej......................................... 303 Tabela 21. Wyniki vvyborovv prezydenta Republiki Litevvskiej vv2009 r................................ 328 Tabela 22. Jednostki administracyjne o najvviększym procentovvym vvskazniku poparcia dla Waldemara Tomaszevvskiego vv vvyborach prezydenckich..................328 Tabela 23. Wyniki glosovvania vv kvvestii umožlivvienia stosovvania językovv mniejszošci narodovvych vv referendum akcesyjnym................................................. 337 Tabela 24. Wyniki referendum europejskiego vvvvybranych samorządach Wilenszczyzny... 338 Tabela 25. Najvvyžsze procentovve vvskazniki poparcia dla Koalicji Akcji Wyborczej Polakovv na Litvvie i Zvviązku Rosjan Litvvy „W jednošci nasza sila!” vv vvyborach do Parlamentu Europejskiego vv 2004 r................................................. 344 Tabela 26. Najvvyžsze procentovve vvskazniki poparcia dla Akcji Wyborczej Polakovv na Litvvie w vvyborach do Parlamentu Europejskiego vv 2009 r................. 348 Tabela 27. Ogolna liczba uczniovv polskich klas I - XII vvlatach 1989-2012......................... 398 Wykres 1. Zmiany liczebnošci czlonkovv AWPL vvlatach 1994-2012....................................137 Wykres 2. Wskažnik poparcia AWPL vv sondažach.............................................................. 140 Wykres 3. Podzial mandatovv do Sejmu RL vvokręgu vvielomandatovvym vv2012 r.............. 291 Wykres 4. Wskažnik poparcia uzyskanego przez ZPL vv 1992 r. i AWPL vv latach 1996-2012 vv okręgu vvielomandatovvym vv vvyborach parlamentamych................ 304 Wykres 5. Poparcie dla kandydatovv vv vvyborach prezydenckich na terenie rejonovv vvilenskiego i solecznickiego vv 2009 r ...........................................................329 Wykres 6. Jednostki administracyjne o najvvyžszej frekvvencji vv vvyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 r....................................................................... 350 •= 476 —

-

-

-

Wykaz wažniejszych skrotow AMNL - Alians Mniejszošci Narodowych Litvvy (Lietuvos tautinių m ažum ų aljansas) AOL - Alians Obywateli Litvvy (Lietuvos piliečių aljansas) AR - Alians Rosjan (Русский альянс - R usų aljansas) AAWPL - A rchiw um Akcji W yborczej Polakow n a Litvvie AWPL - Akcja W yborcza Polakow n a Litvvie (Lietuvos lenkų rinkim ų akcija) D O - D raga Odvvagi (D rąsos kelias) G K W - Glow na Komisja W yborcza (Vyriausioji rinkim ų komisija) KBWE - Konferencja Bezpieczenstvva i W spolpracy w Europie (Europos Saugumo ir Bendradarbiavim o organizacija) КС - Kom itet C entralny (Ц ентральны й К омитет - C entro Komitetas) KGB - Kom itet Bezpieczenstvva Panstvvovvego (К омитет государственной без­ опасности - Valstybės saugum o kom itetas) KPL - Kongres Polakovv Litvvy (Lietuvos lenkų kongresas) KPZR - Komunistyczna Partia Zvviązku Radzieckiego (Коммунистическая партия Советского Сою за - Tarybų sąjungos kom unistų partija) LChD - Litevvscy Chrzešcijanscy D em okraci (Lietuvos krikščionys dem okratai) LDPP - Litevvska Demokratyczna Partia Pracy (Lietuvos dem okratinė darbo partija) LLZCh - Litevvski Ludovvy Zvviązek Chlopski (Lietuvos valstiečių liaudininkų sąjunga) LPL - Litevvska Partia Ludovva (Lietuvos liaudies partija) LPSD - Litevvska Partia Socjaldem okratyczna (Lietuvos socialdem okratų partija) LFK - Litevvski Fundusz K ultury (Lietuvos kultūros fondas) LSRR - Litevvska Socjalistyczna R epublika R adziecka (Л и товская С о ветская С оциалистическая Республика - Lietuvos Tarybų Socialistinė Respublika) Lt - lit (litas) LYA - Litevvskie Archivvum Specjalne (Lietuvos Ypatingasis Archyvas) LZL - Litevvski Zvviązek Liberalovv (Lietuvos liberalų sąjunga) LZC - Litevvski Zvviązek C en tram (Lietuvos centro sąjunga) N D /P K - Novva D em okracja/Partia Kobiet (Naujoji dem okratija/M oterų partija) N Z -Novvy Zvviązek (socjaliberalovvie) - (Naujoji sąjunga socialliberalai) PLD - Partia Liberalno D em okratyczna (Liberalų dem okratų partija) P D O - Partia D em okracji Obyvvatelskiej (Pilietinės dem okratijos partija) PiS - Porządek i Spravviedlivvošč (Tvarka ir teisingum as) PP - Partia Pracy (D arbo partija) PPL - Polska Partia Ludovva (Lietuvos lenkų liaudies partija) [vv vversji polskiej partia nie užyvvata slowa „litevvska”] PPPC - Polska Partia Pravv Czlovvieka (Žm ogaus teisių lenkų partija) 477 =

Wykaz wažniejszych skr6tow

RE - R ada Europy (Europos Taryba) Rej. - rejon (rajonas) RL - Republika Litewska (Lietuvos Respublika) RN - Rada Najwyžsza (Aukščiausioji Taryba) RP - Rzeczypospolita Polska (Lenkijos Respublika) SSKPL - Stow arzyszenie Spoleczno-K ulturalne Polakow n a Litwie (Socialinė ir kultūrinė Lietuvos lenkų asociacija) UE - U nia Europejska (Europos Sąjunga) ZG - Z arząd G!owny (Vyriausioji valdyba) Z PChiN D - Związek Partii Chlopskiej i Nowej D em okracji (Valstiečių ir Naujosios dem okratijos partijų sąjungos) ZLiC - Związek Liberalow i C entrum (Liberalų ir centro sąjunga) ZPL - Związek Polakow n a Litwie (Lietuvos lenkų sąjunga) ZRL - Związek Rosjan Litwy (Союз русских Л итвы - Lietuvos rusų sąjunga) ZSRR - Z w iązek S ocjalistycznych R ep u b lik R adzieckich (С ою з С о ветск и х С оциалистических Республик - Tarybų Socialistinių Respublikų Sąjunga) ZO - Związek Ojczyzny - Konserwatyšci Litwy (Tėvynės sąjunga - Lietuvos konse­ rvatoriai), od 2008 r. Związek Ojczyzny - Litewscy Chrzešcijanscy D em okraci (Tėvynės sąjunga - Lietuvos krikščionys dem okratai). ZW L - Związek W olnošci Litwy (Lietuvos laisvės sąjunga)

= 478

Indeks osobowy Alfabet lacinski A Adam aitis Stanislaw 288,1 9 5 ,203, 223,223,231 A dam kus Valdas 4, 6, 8, 64, 232,134, 1 6 5,260,279,284,320-322,324329,322-324,331-332,367,371, 374,3 8 6 -3 8 7 ,3 9 4,422,429,4224 2 2 ,4 2 4 ,4 4 9 ,4 5 7 A dam ow iczH . 356 Adamowicz Jözef 295 Adamowicz K. 4 0 ,44-45,92, 205, 207, 2 2 2 ,2 2 9 ,2 2 5 ,2 4 4,256,259,263, 267-268,270,272,278-280,285, 299,379-381,383-384,386-387, 389-390,397,410 Adam owicz L. 298 Adamowicz M arian 221 A dom aitytė G. 86 Akanowicz Stanislaw 6 0 ,6 4 ,6 8 ,7 8 , 179,242-246,248,406-407 Akinczo A. 62,137,220,264-265,269270,274,277-279,284-285,296, 299-300,319,324,326-327,335, 337,339,343,349,352,366-369, 374-375,377-380,384,388,396, 408-409,422,418,422-423,425,428 A k ro m a sJ. 4 1 4 ,4 5 7 A k stin av ičiu s A rv ydas 365 A lb in J. 4 3 ,4 6 5 A lek n a R aim u n d as 228 A lek n aitė-A b ram ik ien ė V ilija 304 A leszew icz S tanislaw 2 0 6 ,2 1 4

A liancevičius Slava 188 A liu k A lfred 64 A liulis Vaclovas 1 4 2 ,4 5 7 A napolskis O legas 196 A n d re s Z b ig n iew 2 6 ,4 5 8 A n d riu k a itis Povilas V ytenis 96, 2 8 8 ,3 1 2 ,3 1 6 ,3 1 8 A n d ru szk iew icz A n d rzej 2 2 2 ,2 3 0 A n d ru szk iew icz K atarzyna 385 A n d rzejew sk i A d am 62 A n d rzejew sk i T adeusz 1 0 6 ,1 2 6 1 2 7 ,1 3 1 -1 3 4 ,1 4 3 ,2 0 1 ,2 0 6 -2 0 7 , 2 1 0 ,2 1 5 -2 1 6 ,2 2 3 ,2 3 1 -2 3 2 , 2 6 5 -2 6 9 ,2 7 1 -2 7 2 ,2 7 7 ,2 7 9 ,2 8 2 , 2 9 1 ,2 9 9 ,3 1 5 ,3 1 7 ,3 2 2 ,3 3 9 ,3 4 1 , 3 4 3 -3 4 5 ,3 4 7 ,3 6 6 ,3 6 8 ,3 9 0 ,4 0 5 , 411, 456-457 A n io l W to d z im ie rz 3 5 8 ,4 5 7 A n tan av ičiu s K azim ieras 320 A ntoszew ski A n d rzej 34, 222, 270, 4 5 7 ,4 6 0 A n tro p ik M ikolaj 203 A polew icz C zeslaw a 193 A strauskas V ytautas 5 4 ,5 6 A szkielaniec T adeusz 203,2 3 1 A štrevičius P etras 336 A szkielow icz W. 45 A u s ty n M . 382 A uštrevičius P etras 322 A u ziak A n a to l 1 8 8 ,1 9 5 A w losew icz B ern a rd 213 A žubalis A u d ro n iu s 2 8 6 ,3 5 3 ,4 2 5 479 =

Indeks osobowy

B Babbie Earl 1 7 ,8 4 ,4 5 7 Babinski Grzegorz 1 5 ,1 8 ,3 7 ,8 0 ,1 4 4 , 45 7 ,4 6 5 ,4 6 7 Babujewa Swietlana 205 Bačiulis A udrius 140,316 Bahr Jerzy 415,420 Bajor Alwida A ntonina 193 Balcerzak-Paradowska B. 358,457 Balcewicz Zbigniew 6 4 ,6 7 -6 8 ,7 6 ,7 8 8 1 ,91-93,103-105,179,191,193, 206,2 1 3 ,2 1 6 ,242-247,257,261262,267-2 7 0 ,283,302,363,383, 400-402,405-410 Balčytis Zigm antas 218 BalikienėB. 403 Balakin W iktor 230,234 Banaitis Valdas 61,361 B anaitis W. p a tr z B anaitis Valdas Banasikowski E dm und 321,457 Bandalewicz A ntoni 230 Banevičius Jaroslavas 316 B aniukiew icz W aclaw a 195 B aracevičienė S w ietlana 196 B aran au sk ien ė A ld o n a 164 B aranow icz H e n ry k 1 8 8 ,1 9 4 ,2 1 3 B aranow ska Ire n a 223 B aranow ski W a d a w 147 B aranski M arek 5 8 ,1 4 4 ,1 8 1 ,2 3 5 , 3 0 8 ,4 5 7 ,4 6 4 ,4 6 8 -4 6 9 ,4 7 2 -4 7 3 B arnatow icz S tanislaw 188 B arro so José M an u el 352-353 B arška A. 4 1 ,4 5 7 ,4 6 3 B arška B. 242 B artkow ski Jerzy 29, 457 B arto szek A d am 2 7 ,4 1 ,1 7 2 ,2 5 8 , 457-458 B artoszew icz Teresa 223 B asiui K. 405 B aškauskaitė L iu d ja 312 Baškis V ytautas 123 Bauman Zygmunt 35,170,250,458,470 — 480

B ein o rien ė W an d a 2 1 5 s, 224 B ein o rtas J. 24Š, 466 B endykow ski J. 54 B erger P eter L. 23-24, 458 B ern ato n is Juozas 1 2 4 ,2 9 7 B ern a to n is V ytautas 316 B ialek T adeusz 1 3 ,4 0 5 ,4 5 8 B ialyszew ski H . 1 7 5 ,4 5 8 Biczajew Feliks 1 8 7 ,1 9 6 B iedulski Cz. 54, 458, 467 Bielawska Jadw iga 59-60, 72-73, 979 8 ,1 6 0 ,1 7 7 ,1 8 1 -1 8 3 ,1 8 9 ,1 9 1 , 2 4 0 ,2 4 4 ,2 5 3 ,3 5 2 ,3 6 0 -3 6 1 ,3 8 5 , 4 0 0 ,4 0 2 ,4 0 7 Bielecki Jan K rzysztof 414 B ieleckiT . 286 B ielenisJ. 405 Bielska W anda 213 B ielanow a Janina 1 8 8 ,1 9 5 ,2 0 3 B iereznicka S. 241 B ierw iaczonek K rzysztof 2 9 7 ,4 7 5 Bilans K arol 64 B ilinskas R om as 423 B irutis Š arū n as 2 9 7 B lažytė-B aužienė D. 2 4 0 ,4 5 8 B linkevičiūtė V ilija 322 B lum sztajn S ew eryn 259 B laszczyk G rzeg o rz 1 3 ,2 4 ,3 0 ,5 4 , 59, 72, 74-75, 7 8 ,1 7 6 ,1 9 1 ,4 5 8 B laszkiew icz A d a m 110-111,114, 1 1 6 ,1 6 0 ,3 8 1 B obelis Kazys 3 1 0 ,3 1 2 , 316 B obrow a T atiana 187 B o b ro w sk iA . 4 7 B obryk A d am 2 6 ,2 9 , 3 1 -3 2 ,4 0 -4 2 , 51, 68, 73, 75-76, 80, 83, 9 2 ,1 0 8 , 111, 1 5 0 ,1 9 0 ,1 9 3 ,1 9 7 ,2 5 1 ,2 7 2 , 2 9 3 ,3 1 1 , 3 2 7 ,3 7 3 , 3 7 8 ,3 8 3 ,4 1 0 , 4 1 3 ,4 2 5 ,4 4 7 ,4 5 8 ,4 7 1 B ocw inska-K iluk B eata 3 3 5 ,4 5 8 B ogd ziun M iro slaw 213 B ogu cka-S kow ronska A n n a 64

Indeks osobowy

B ogušis V ytautas 266 B okszahski Z b ig n iew 49, 459 B o n u siak W lo d z im ie rz 3 7 , 463 B o n czaT . 79 B orisow Jurij 320, 322 B orkow icz Jacek 7 1 ,1 2 0 ,182 B orkow ski Jerzy 203,2 1 3 ,2 2 2 ,2 3 0 B orow iec W a le n tin a 196 B o ro w ik A lek sn a d er 112-113,162, 2 0 9 ,3 3 5 , 374, 428 Borowski M arek 421 Boruciriska Izabela 1 3 ,3 9 5 ,459 Borusewicz Bogdan 425 Borusewicz Mieczyslaw 160,189,218 B oruta M irosiaw 1 3 ,2 3 ,5 0 ,4 5 9 Boski M arek Andrzej 427-428 B radelZ . 91 Brazauskas Algirdas 4, 5, 8,25, 42, 45, 54, 67, 9 7 ,1 0 1 ,1 1 6 ,1 4 8 ,1 6 5 ,1 6 8 , 185,192-193,249,253,263-264, 269,275-277, 307, 309-310, 312, 333, 363,404, 410-411, 416 Brazis R om uald 1 3 ,396,459 Breslavskaia E. 30,462 Briggs A. 16,459 Brodawski A nicet 5 2 ,6 1 ,6 5 ,6 7 ,8 1 , 131,159,173,189,241-242,249, 264,341 Brodowski Leon 69,459 Browarek Tomasz 83,459 B row n 376 Brzozowska Lucja 182,241,361,380381,383 Bubnys A. 382, 457 Buchowski Krzysztof 1 3 ,2 4 ,36,417, 459 Budyta-Budzynska M algorzata 56,459 BudzyriskaEw a 118,459 Bujnicki M arian 1 4 3 ,188,203,213, 230 Bujnicki T. 382 Burbo Jan 187

Burke Peter J. 16,372,459,469 Burokas Leonidas 196 B u szkeviczius S. p a tr z Buškevičius Stanislovas Buškevičius Stanislovas 298,316,364 Butkevičius Algirdas 2 9 3 ,2 9 7 ,326, 328, 332, 370, 427 Butkevičius A udrius 415 Buzek Jerzy 266,352-353 ByliriskiW. 403

C C allan an M a rtin 356 C e b u la A . 164 C hajew ski A. 232, 361 C h alu b in sk i M irosiaw 4 1 ,458 C h alu p cz ak H e n ry k 8 3 ,1 4 4 ,4 5 9 , 465 C h ik a sh u a B . 384 C h o d k iew icz A n d rzej 243 C h o d u b sk i A n d rzej 7 6 ,1 1 8 ,4 5 9 , 469 C holm ogorova I. 418 C horoszewski W. 40,459 C horošcin W aldem ar 136,163,201, 2 0 6 ,384 Ciechanowicz Jan 3 0 ,39-40,57,67, 76-77,85,122,241-242,341 C ieplakPaw e! 145 C ilindž Czeslaw 187,194,203 Cimoszewicz W todzim ierz 422 C iosek Stanislaw 69 Cisowska-Sakrajda Ewa 180,459 C lam en M. 113, 460 C utter A. 72,460 C utter Z. 72,460 Cytacka Renata 2 95,299,301,367368,377,448 C zarnecki Ryszard 353 C zarnockiA . 69,459 Czech Zbigniew 195,203,267 C zepaitis W. p a tr z Čepaitis Virgilijus Czerniawska M iroslawa 10,470 481 -

Indeks osobowy

C zerw onnaja Swietlana 1 3 ,3 0 ,3 5 ,3 9 4 0 ,4 5 ,5 4 ,5 7 ,6 6 , 7 7 ,8 6 ,4 1 8 ,4 6 0 C zobot M edard 32,67-68,136,163164,197-198,242-244,249,251, 256-257,263,302-303 C zu binski Jaroslaw 415 C zykw in Elžbieta 4 4 ,4 6 0 C zyzew ski A lek sander 187

c

Č aplinskas Algis 392 Čepaitis Virgilijus 33,45,69-70,241,460 Č e rn ia u sk ie n ė j. 2 4 3 ,4 6 6 Č iulevičius Jonas 168 Čyvas Tom as 139

D D ag ien e L. 4 0 0 ,4 0 8 D agys R im an tas Jonas 316 D ailid ien ien ė A u d ro n e 226 D alin k ev ičiu s G e d im in as 3 4 3 ,3 6 6 D am b rau sk as A rū n a s 3 4 7 D a n ilo w ic z R . 37 D an o w sk a D a n u ta 179,400-401, 4 0 3 ,4 0 6 D an u lew icz H e n ry k 1 8 8 ,1 9 4 Daszkiewicz Boleslaw 128,187,194, 2 0 3 ,2 1 3 ,2 2 2 ,2 3 0 ,3 6 7 ,3 6 9 ,4 4 7 D augininkienė Jelizawieta 196 D augirdienė M arija 197,223,225 D aw idiukO leg 230 D aw idow iczA . 47,379,403 Dawidowicz Cz. 387 Dawidowicz Stanislaw 121 D egutienė Irena 297,354 Degutis A. 45,415 D eksnysM . 406 D en zin N . K. 19,473 D ilio j. 114 Dilys A ntoni 2 7,475 D lu g al. 26 ,4 6 0 D m itrijew Siergiej 169,211,274,303, 334,340-341,344-345 D obek-O strow ska Boguslawa 34,460 *= 482 - ~ —

Dobieszewski A. 175,458 D obronski A dam '13,300,417,460 Dobrowolski P. 97,475 D oktor Kazimierz 258,460 D o m ag ala M . 4 1 3 ,4 7 3 D o m an sk i H e n ry k 1 2 6 ,4 6 0 D o m ark as V ladislavas 381 D onskis L eonidas 316 D o rs z M . 259 D ow al W ojciech 194 D o w d o L ucyna 5 1 ,5 5 , 64, 69, 99, 1 0 1 ,1 0 5 -1 0 9 ,1 2 1 ,1 2 4 ,1 2 7 -1 2 8 , 1 3 4 ,1 5 1 -1 5 2 ,1 5 4 -1 5 7 ,1 6 6 -1 6 7 , 1 8 5 ,1 8 9 -1 9 0 ,1 9 2 ,2 0 0 ,2 0 2 ,2 0 7 , 2 0 9 -2 1 0 ,2 1 6 -2 1 7 ,2 2 0 ,2 3 3 ,2 3 7 , 2 5 0 ,2 5 3 ,2 5 8 ,2 9 8 -3 0 0 ,3 1 1 ,3 1 6 3 1 9 ,3 2 1 ,3 2 6 ,3 4 1 ,3 4 3 ,3 4 7 ,3 6 1 , 3 6 6 ,3 7 2 ,3 7 4 ,3 8 4 -3 8 6 ,3 9 0 ,4 0 0 , 4 0 3 -4 0 4 ,4 1 2 ,4 1 8 -4 1 9 ,4 2 1 -4 2 2 D ow giallo Jan 2 1 3 ,2 1 7 D ow giallo M ieczyslaw 161 D ra w n e lM a re k 213 D rė m a V ilm an tas 2 1 7 D ringelis Juozas 401 D ro z d L eokadia 4 0 ,1 8 2 ,3 6 1 ,3 7 9 , 402-403, 407 D u b in o w icz H a lin a 221 D ū d o je Lucja 1 8 7 ,1 9 4 ,2 0 3 ,2 1 3 , 2 2 2 ,2 3 0 D u m a la k a sA . 405 D u n a ev aV . 460 D u n o w sk i W. 2 6 4 ,2 7 6 D w ilew icz B. 26, 467 D yczew ski L eon 2 4 ,4 6 0 D y tk o w sk iJ. 377 D z ie m id o k B o h d an 4 1 ,1 1 9 ,3 1 5 , 326, 460 D ziem id o k -0 1 szew sk a B ožena 119, 3 1 5 ,3 2 6 ,4 6 0 D ziem ieszko T eresa 2 2 3 ,2 3 1 D z ie n n ia k -P u lin a D a n ie la 349,461 D zieržynska K ry sty n a 3 8 8 ,3 9 8 ,4 5 6 D ziew ierski M . 2 7 ,4 5 8

Indeks osobowy

D zilb o Jan 2 6 7 -2 6 9 ,3 0 1 ,3 7 9 ,3 8 3 D zw o n k o w sk i R o m a n 1 3 ,2 5 ,8 8 , 395, 461

E E b e rh a rd t P io tr 1 3 ,2 4 -2 5 ,3 9 ,4 6 , 461 E h rlich S tanislaw 2 3 7 ,4 6 1 E igirdas A rū n a s 1 7 7 ,1 8 0 Elias N . 2 2 ,4 6 1 E n g elking A n n a 36, 468

F F eliksiak E lžbieta 4 2 ,4 7 4 F ied o ro w icz Jözef 231 F ik u s D a riu s z 382 F ilip iak A. 7 1 ,2 9 4 ,2 9 6 ,3 9 2 ,4 2 5 , 427 F ilipiak M aria n 1 5 ,4 6 5 Filipow icz Iw an 231 F ilipow icz T adeusz 1 0 4 ,1 2 1 ,1 2 5 , 1 8 7 ,1 9 1 ,1 9 4 ,2 0 3 ,2 0 7 ,2 0 9 ,2 1 1 , 2 1 3 ,2 1 7 ,2 5 7 ,2 6 7 F irew icz A n d rzej 1 3 ,4 2 8 , 461 Flick U w e 2 0 ,4 6 1 Fotyga A n n a 422 F ra n k fo rt-N a c h m ia s C h. 15,461 F ro lo w P io tr 1 4 5 ,1 6 2 F ro lo w W ik to r 196 F ru n d a D. [wiasc. G h eo rg h ] 183 F ry d ry c h A . 3 4 9 ,4 7 4

G G acekM arcin 349,461 Gaidys Vladas 46, 334 Gaidys W. p a trz Gaidys Vladas G ajdaJ. 461 Gajdam ow icz Jerzy 163 Gajdam owicz Z ygm unt 188,195,215 G ajow nikT. 36,461 Galkowski Jerzy 369,473 Garšva Kazimieras 2 4 ,6 2 ,2 5 5 ,2 6 7 , 3 77,382,418,457, 463 Gaučas Petras 393 G aw ronK . 292,470

Gąsowski T. 299,470 G eben Kingą 13,114,461 G ebethner Stanislaw 242,461 G ečiauskasE. 382,457 G edm inaitė Violeta 207 G edym in 33 Gem bicka Violeta 174,224 Gentvilas Eugenijus 316 Genzelis Bronislovas 33,124,382,395, 461,470 G erem ek Bronislaw 181,419,420 G erulski H enryk 188 Getvilas Vydas 294 G ębura Krzysztof 335,461 Gibas G intaras 394 Giddens A nthony 36,462 GieczysT. 379 Giedraitis Stanislovas 56-57 Giedroyč Jerzy 38, 469 Gielažanskiene T. 380 G ierula M arian 144,470 Gil A ndrzej 413,458 G ilju rij 1 5 3 ,1 9 5 G ird v ain is Julius 347 G laveckas K ęstutis 316 G lad k o w sk a H e le n a 1 6 9 ,2 0 7 ,3 6 2 , 3 8 0 ,4 0 8 -4 0 9 G lad k o w sk iZ . 2 4 ,4 6 2 G lo g o w sk iM . 275 G lo w ack a-G rajp er M . 3 0 ,4 6 0 G low acki A. 2 6 ,4 6 2 G tu ch o w sk i P. 4 0 0 ,4 0 5 -4 0 6 ,4 0 8 G m itru k J . 2 6 ,4 5 8 G o b an -K las T om asz 1 5 -1 6 ,4 6 2 G ockow ski Janusz 4 1 ,4 5 8 G o d e k A . 1 4 3 ,4 6 2 G ojto Jan 2 4 ,4 6 2 G olachow ska E. 36, 468 G o licy n 379 G o lih sk a M . 30, 462 G o td y k a L. 1 1 8 ,4 5 9 G otodow icz Feliks 5 5 ,3 8 0 483 =

Indeks osobowy

G o lu b o w sk a M aria 195 G o o d m a n N o rm a n 2 3 ,4 6 2 G o rb aczo w M ich ail 3 1 ,3 3 , 72-73, 78, 8 4 ,4 6 2 G orew aja A lin a 224,2 3 1 G orszkow a O lga 2 3 0 ,2 3 4 G otow ska K ry styna 187 G otto Andrzej 139 Górecki D. 2 9 9 ,320,462 Görski A rtu r 423-424 G rabiasS. 49,462 Grabowska M iroslawa 138 G raczykM . 122 Gram lew iczB. 119,462 G ram lew iczM . 119,462 G raužinienė Loreta 285,326,328 Gražulis V ladim iras 66,410 Griaznowa Zofia 188,194 Grichaczewa N adiežda 393 Grigaliūnas R aim undas 194 Groblewski K. 122,420 G rudzinskaR . 416 G rum adaitė R 185 Gruszczyhski Leszek A. 15,462 Gruzewski Boguslaw 292 G rybauskaitė Dalia 4, 6, 8, 71, 98,232, 294-295, 324,326-328, 330-332, 3 5 3 ,393,424,426-427 Grybauskas J. 59 G ry d ziu szk a W ieslaw a 1 8 8 ,1 9 5 G ry g o ro w icz T adeusz 213 G rzy b o w sk i R o m u ald 106 G u d acz N atalia 2 2 2 ,2 3 0 G u rin L eo n id 196 G vildys S. 3 2 1 ,461

H H alicki J. 3 3 5 ,4 5 9 H alas E lžbieta 1 2 ,3 7 2 ,4 6 2 H a n d k e K w iryna 4 9 ,4 6 2 H aszczyhski Jerzy 2 6 9 ,2 9 8 , 3123 1 3 ,3 6 7 ,4 1 9 ,4 2 3 ,4 2 6 H e ln a rsk iS . 4 5 ,4 6 2 H e rb u t R. 3 4 ,1 2 1 , 457, 460 = 484

H o fm a n I. 38, 462 H u b e rm a n A. M ichael 2 0 ,4 6 7 H u d z ik J. P. 5 2 ,4 6 1 H ulew icz D. 380 H y lM . 395

I Ig n o stas P io tras 49 Ikonow icz M iro slaw 2 2 0 ,2 7 8 ,2 8 6 , 369, 3 8 9 ,4 0 5 ,4 0 7 ,4 1 2 Ilg ū n as G. 243, 466 Im b rasas Juozas 2 2 5 ,2 2 8 Ingielew icz A n n a 231 Iw an ek Jan 336, 4 1 3 ,4 6 7 ,4 7 3 Iw a n ia k O . 53 Iw anow W alerij 77,151 Iw anow ski S tanislaw 223 Iw aszko F. 59 Iw aszko L iana 194 Iw aszko W alerian 128

j Jablocznikow W. 56 Jablonskį A. W. 39,462 Jacher W ladyslaw 11,118,463 Jachim owski M arek 16,49,463 Jackiewicz M ieczyslaw 13,36,463 Jagiello M ichal 43 Jagiello W ladyslaw 381-382 Jakubowska Urszula 34,463 Jakubowska-Branicka I. 37,463 Jaloveckaitė Jurgita 341 Jalowiecki B ohdan 36,463 Jan P aw el II 1 1 0 ,1 6 0 ,2 0 9 Janajew Gienadij 78,177 Janczewski Kazim ierz 36,463 Janczewski M ichal 203 JanczysW . 226-227,284-285,325,330, 346,353,373 Janeliunas Tornas 423 JanickiJ. 175,458 Jankauskas Jonas 326 Jankelevičius L. p atrz Jankielewicz Leon Jankelajc W aclaw 213

Indeks osobowy

Jankielewicz Leon 6 0,64,68, 78,175, 179,243-246 Jankieiajč W adaw 203 Jankow skaR. 73 Jankowski B. 382,416,463 Jankowski H enryk 127,143,188,195, 197,202-203,209,213,215,218-219, 223,225-226,257,264,267,370 Jankowski Kazim ierz 73, 458 Januszauskiene L. p a trz Janušauskienė Leokadia Janušauskienė Leokadia 121,185,188, 1 9 0 ,1 9 5,197,199-200,203,206, 2 0 8 -2 0 9 ,2 1 3 ,2 1 5 ,3 6 4 ,3 8 4 ,4 0 8 Januszew ska-Jurkiew icz J. 3 7 ,4 6 3 Janusz G rzeg o rz 3 3 3 ,4 6 3 Jarm alavičius R. 4 0 0 ,4 1 8 Jarm o lo w icz W. 73 J a ro n J o z e f 4 2 ,4 7 1 Jaruzelski W ojciech 416 Jasin sk a-K an ia A. 2 9 ,8 0 ,4 5 7 ,4 6 3 Jaw orska D o ro ta 1 3 ,3 8 8 -3 8 9 ,4 6 3 Jed zin sk i W lad y slaw 230 Jed zin sk i Z b ig n iew 1 9 5 ,1 9 7 ,2 0 3 , 2 0 8 ,2 1 3 ,2 2 3 ,2 3 0 ,2 9 2 ,2 9 5 Jefim ow W a le n tin 1 2 4 ,1 9 5 Jefim ow W la d im ir 196 Jefrem o w a R o m u ald a 256 Jem ielian o w W alerij 188 Jesvilienė A n n a 230 Jezerskas Č eslovas 326, 328 Jėčiuvienė M arija 341 Jo ach im o w sk a M . 3 9 2 ,4 6 6 Jo tkialio H a lin a 4 5 ,1 1 0 ,4 0 8 Ju ch niew icz H . 3 0 ,4 7 Ju ch n iew icz S. 335 J u d ž e n tis A . 51 Ju n d o A n to n i 2 2 3 ,2 3 0 Juozaitis A rv y d as 3 3 ,4 3 ,4 6 3 Jurew icz L u d m ila 188,2 0 3 Ju rg ielew icz-G u rev iciene L. 400 Jurgielew icz W ojciech 1 9 4 ,2 0 3

Jurkevičius Jurgis 235, 367 Jurkiew icz A n n a 1 9 5 ,1 9 7 ,2 0 1 ,2 0 3 , 2 0 8 ,2 1 2 Ju ro la jč Ja n 64 Jurszenas Cz. p a tr z Juršėnas Česlovas Juršėnas Č eslovas 9 7 ,1 2 9 ,2 5 1 ,2 5 8 , 3 2 2 ,3 3 9 ,4 1 8

K K abelis K o n stan ty D io n izy 188,195, 203 K abzinska Iw o n a 13, 7 8 -7 9 ,3 1 6 ,4 6 3 K aczanow ski M . 182 K aczm arek -M u rzy n iec Iw ona 41, 458 K aczynski Lech 374, 412, 424 K airiūkštytė N . 2 4 ,4 6 3 K alėda A. 395 K alinow ski Jaroslaw 353 K alkienė Ire n a 2 2 4 ,2 2 6 K am ilew iczD . 202 K am in sk i Jaroslaw 2 2 2 ,2 2 8 ,2 3 0 , 233 K am in sk i K rzy szto f 420 K anaszew icz N . M . 39 K ap u šn ia k T om asz 4 1 3 ,4 5 8 K aralius L inas 2 8 7 ,4 5 0 K arczew ski C z. 428 K arosas Justinas 97 K arpavičienė Ire n a 223 K asčiūnas L au ry n as 145 K asprzyk R afal 4 0 3 ,4 0 4 K atelbach T adeusz 3 6 ,4 6 4 K aute W ojciech 8 4 ,4 7 3 K aw aliauskas R 191 K aw ęcki K rzysztof 13-14, 9 3 ,4 6 4 K azakiew icz R o m u ald 1 5 9 ,1 8 9 K azarin S tanislaw 230 Keen M. R 81,474 Keršanskas Vytautas 145 Kiepas A ndrzej 236,464 K ietlinskiM . 2 4 ,459 K iežun Lilia 160 485 =

Indeks osobowy

KijonkaT. 40 Kilias Jaroslaw 33,464 Kiriczko O ksana 187 Kirkiewicz W iktor 177,188 Kirkilas G edim inas 64,165,277-278, 280,291, 426 Kisliakovas Mečislovas 169,196,197 K islowskiM . 279 Kitlinski Zdzislaw 45 Kiziniewicz Jadwiga 406 Kleczkowski M ichat 40,374 Kleczkowski Tadeusz 373 K lečkovski Tadeuš p a trz K leczkow ski Tadeusz Klimas R. 62 Klimaszauskas K. 177 Klimaszewska I. 132,236,296 K lim kevičius A rvydas 2 1 6 ,2 6 8 , 2 6 9 ,3 9 4 K lim ow icz L eo n ard 1 9 5 ,2 0 3 ,2 6 7 , 275 K lonow ski E d w ard 321 K lo n o w sk iR . 371 K lonow ski Z. 31 K lum bys E gidijus 269, 415 K loczow ski Jerzy 301 Klos J. 3 6 9 ,4 7 3 K loskow ska A n to n in a 3 5 ,4 6 4 K lusak M iro n 1 1 9 ,4 6 4 K lusow ski M ieczyslaw 195,2 0 3 K n iu k šta R 4 0 ,4 6 4 K n o p ek Jacek 3 1 6 ,4 6 2 -4 6 3 K o b ak P . 6 4 -6 5 ,1 0 5 ,1 3 1 ,1 5 0 ,1 5 5 , 1 6 4 ,1 6 8 ,2 0 0 ,2 0 7 -2 0 8 ,2 1 2 ,2 1 5 , 2 6 8 -2 6 9 ,2 7 2 ,3 0 0 , 3 3 3 ,3 8 9 -3 9 0 , 4 1 8 -4 2 0 ,4 2 8 K obeckaitė H elena 39 K ocielow icz Jan ina 410 K oczan W alerij 230 Koj ala L inas 145 K olanow ski P. 384 K olcow a L iubovė 196 Kolczynski M ariusz 144,464 — 486

-

Kolendo H enryk 206 Kolesnik Edwin '153 Kolosauskas Feliksas 249,251,256257,27 0 ,2 7 5 ,3 0 2 Kolosowska I. 128,201,389,408 Kolosowski Andrzej 128,129,225, 23 2 ,2 3 4 ,2 3 6 Komaiszko L. 93,9 5 ,3 7 9 Kom aiška Janas 214 K om ar Jacek Jan 4 2 ,6 4 ,1 0 1 ,1 1 2 ,1 2 4 125,159,186,198- 201,207,216, 220,231,254,259,267-268,277, 292,296,299,312-314,320,362365,372-374,380,401,408,417, 420-421,423 Kom olowski Longin 108 Kom orowski Bronislaw 3 32,425,427 Kondratowicz Janina 188,195 K ondratowicz W ladyslaw 231,295, 301 Koneckis Feliksas 187 K onopackiS. 333,464 K opernik 373 K opernikas p a trz K opernik K opkaJ. 258,460 K oprukow niak A lbin 13,25-26,464 Korczynski Stanislaw 99,110,189, 281, 383 K orzeniew ska K. 7 9 ,4 5 7 ,4 6 4 K orzeniow ski M . 4 1 ,4 5 7 ,4 6 3 K oseski A d am 23, 464 K osinskienė A. B. 386 K osm an M arceli 1 3 ,4 0 ,4 6 , 60, 78, 464 K o sm an M ich al M . 40, 60, 7 8 ,4 6 4 K o szc zu k G . 372 K oscinskiP . 1 4 0 ,3 5 2 ,4 2 1 K ošciuszko T adeusz 377 K o tw ic k a A n n a 203 Kow al R 2 9 9 ,4 7 0 K ow alczyk E. 8 3 ,4 6 4 K ow alew ska Jadw iga 2 1 3 ,2 2 3 K ow alski M . 3 7 0 ,4 0 0 ,4 0 5 -4 0 6 , 408

Indeks osobowy

K ow alski T. 374 Kozlovskij Siergiej 3 4 8 ,3 5 0 K ozlow ska S. 3 3 5 ,3 7 3 K rajew skiJ. 1 9 ,4 6 9 K ra jew sk iZ . 3 6 ,4 6 4 K rasovska Ire n a 1 2 0 ,1 4 2 ,1 4 4 ,4 5 5 K rasow ska B o zena 165 K raw czo n o k W a n d a 6 2 ,2 3 0 ,2 9 1 , 2 9 4 -2 9 5 ,2 9 9 K raw czyk R o m an 2 6 ,4 5 8 K roll H e n ry k 296 K ropas Stasys 177 K ró lJ. 419 K ru p o v ičiu s M . 143 K rzem in sk i Iren eu sz 4 1 2 ,4 7 5 K rzysztofek K azim ierz 1 1 -1 2 ,4 1 , 1 5 8 ,3 8 2 ,4 6 4 -4 6 5 ,4 6 8 K rzy w ick iS . 385 K rz y w o szM . 3 9 ,4 6 8 K rzyzanow ski M . 1 6 ,4 6 7 K u b ia k H . 2 6 ,4 6 2 ,4 7 2 K ubilius A n d riu s 1 6 4 -1 6 5 ,2 6 0 ,2 7 8 , 2 8 4 ,3 7 6 ,3 9 2 ,4 2 4 K ucew icz Jan 5 6 ,6 4 K u ck iew iczK . 2 9 6 ,4 1 0 K u c z e ro w lw a n 77 K uczynski A n to n i 4 1 7 ,4 6 0 K u d im o w A lek sa n d er 187 K u d irk a V incas 33 K ulakauskas A n tan a s 7 9 ,4 6 4 K uleszo Lech 188 K uncew icz E d w ard 2 6 7 K u n čin as A. 2 0 5 ,2 0 9 K u n d ro ta s V ytautas 3 1 6 ,3 2 6 K u p czak Janusz M . 1 3 ,4 3 ,4 6 4 K upčinskas Rytis 354 K u rb an o w R u slan 169 Kurcz Zbigniew 1 3 -1 4 ,3 1 ,4 1 ,4 3 ,5 2 , 1 4 4 ,3 8 2 ,3 8 4 ,3 9 6 -3 9 7 ,4 1 5 ,4 6 5 K uryto W lad y siaw 231 K u rz aw a E . 177 K u rzęp a Jacek 1 7 1 ,4 6 5

Kusio U rszu la 1 5 ,4 6 5 K ustovas V alerijus 187 K u šm ie re k Z . 3 3 2 ,4 6 5 K utrevičius A. 251 K uzborska E lžbieta 1 3 ,3 0 3 ,3 6 0 , 3 9 1 ,4 5 6 ,4 6 5 K uzborski Z e n o n 1 6 8 ,1 8 8 ,2 0 6 -2 0 8 , 2 1 0 ,2 1 4 K u zm in a A. 1 1 3 ,3 8 5 K u zm in a G alin a 187 K uzelew ska E. 3 3 6 ,4 6 5 K vedarienė A ld o n a 402 K w asow skiJ. 246 K w asniew ski A lek sa n d er 131,200, 386,4 2 1 K w iatkow ski A. 179,401 K w iatkow ski Jözef 1 3 ,2 6 ,1 3 4 ,1 6 4 , 2 0 3 ,2 0 7 ,2 1 3 ,2 1 9 ,2 2 2 ,2 2 5 ,2 3 0 , 2 6 7 ,2 7 1 ,2 7 7 ,2 9 1 ,2 9 5 ,2 9 9 ,3 7 9 , 3 8 1 ,3 8 3 , 3 8 5 -3 8 6 ,3 9 0 -3 9 1 ,3 9 4 , 3 9 7 -3 9 8 ,4 5 6 ,4 6 5 K w iatkow ski M ieczystaw 187

L L ach o w iczT . 409 L achow icz Z y g m u n t 1 8 8 ,1 9 5 L an d sb erg ien ė G ra ž in a 404 L an d sb erg is V ytautas 3 3 ,3 5 ,6 1 , 63, 67, 6 9 ,8 1 -8 2 ,9 4 -9 5 ,1 1 3 ,1 2 2 , 1 4 2 ,1 8 0 ,2 1 9 -2 2 0 ,2 2 4 -2 2 5 ,2 8 6 , 2 9 8 ,3 1 2 -3 1 4 ,3 2 1 ,3 3 2 ,3 5 2 ,3 6 4 , 3 7 6 ,4 0 4 ,4 1 5 ,4 2 6 ,4 6 6 L andsbergisow ie 404 L ane T. 3 1 0 ,4 6 6 L ape A. 372 L ape Vaclovas 400 L ask in aL . 47 L atosek E w elina 327 L atu ch M . 2 4 ,4 6 6 L aurinavičius Č eslovas 69, 466 Lebrikienė Janina 215,224 Lem anaitė G reta 38,466 Lenkauskas Žydūm as 226 487 =

Indeks osobowy

Lenkutis R 3 6 ,4 6 6 Lentow iczZ. 385 Leonowicz Lech 213,223,231 Lepilowa Elwira 231 Lesiuk W ieslaw 113-114,118,466 Leszczynska 376 Lešniak-Berek Ewa 392,466 LewickiJ. 390 Lewkowicz Stanislaw 121 LewowickiT. 19,469 Liakas Rim antas 401 LiberaP. 414,457 Liekis Šarūnas 424 Lincoln Y. S. 19,473 Linkevičius Linas 333,426-427 Linkiewicz Teodor 188,195 Lipnevič Genrik p a trz Lipniewicz Henryk Lipnevičius G enrikas p a tr z L ipniew icz H en ryk L ipniew icz H e n ry k 373 L ipset S. M . 30, 466 Lipski H e n ry k 141 Lisiewicz Jan in a 4 4 ,1 2 2 ,1 9 9 ,2 1 9 , 287, 381, 383-384, 388, 394 L itw in I. 6 4 ,3 6 6 L itw inow icz Iren a 2 1 3 ,2 2 2 ,2 3 0 L itw inow icz R yszard 1 4 6 ,1 4 8 ,1 5 1 , 1 8 9 ,2 0 3 ,2 5 9 , 324 L opata R aim u n d as 376 L ozoraitis Stasys 310-311 Ludkowski A rtur 222,225-228,230,409 L ukošaitis A lvidas 331

L Lagow ski B ronislaw 382 L apszew iczB . 234 L aw ryniec M . 5 1 ,1 7 8 ,1 9 1 L aw rynow icz T adeusz 230 L o ch an k in a T am ara 283 L od zin sk i S law om ir 3 3 3 ,4 6 6 Lossow ski P io tr 1 3 ,3 2 ,3 6 -3 8 ,4 6 , 54, 7 1 ,4 6 6 = **

488

to š -N o w a k T. 34, 466 Lys G. 86

M M acaitis A lfonsas 409. M achaj I. 1 1 8 ,4 5 9 M achelski Z. 1 1 4 ,4 6 6 M aciejew ska J. 163 M aciejew ski Z bigniew 2 3 0 ,2 3 3 ,2 9 1 M aciejkianiec R yszard 43, 64, 6869, 73, 78, 85, 94, 96-1 0 5 ,1 0 7 , 1 2 1 ,1 2 5 ,1 2 7 ,1 3 1 ,1 5 0 ,1 5 2 -1 5 3 , 1 5 5 -1 5 8 ,1 7 9 ,1 9 3 -1 9 4 ,2 1 4 ,2 1 7 , 2 4 2 -2 5 7 ,2 7 6 ,2 9 3 ,2 9 8 , 302, 310, 3 1 8 ,3 2 0 -3 2 1 ,3 3 6 , 338-3 3 9 ,3 7 7 , 3 8 0 ,4 0 2 ,4 0 6 -4 0 7 ,4 2 0 M aciulew icz M aria 203 M ackiew icz M ich al 4 4 ,4 8 ,1 0 5 -1 0 7 , 1 0 9 ,1 2 1 ,1 2 6 ,1 5 4 ,1 6 4 ,2 1 3 ,2 1 6 , 2 2 2 ,2 2 5 ,2 2 7 ,2 8 2 -2 8 4 ,2 8 8 ,2 9 0 2 9 1 ,2 9 5 ,2 9 7 ,2 9 9 ,3 0 2 , 3 3 1 ,3 3 5 , 3 9 1 -3 9 2 ,3 9 4 ,4 0 9 ,4 1 2 M ackiew icz W lad y staw 160 M ackiew icz Z y g m u n t 4 2 ,8 5 ,1 0 1 , 1 1 6 ,1 6 2 ,1 7 3 ,2 5 5 -2 5 6 ,2 5 9 ,2 6 0 2 6 1 ,2 6 3 ,2 9 8 M ad y d a A lek san d er 48 M akarczyk Jerzy 416 M akow ska A. 3 7 9 -3 80,383-384, 3 8 7 ,3 8 9 , 395 M akow skiJ. 408 M aksim ow icz L. 345 M aksym ow icz E dyta 173 M aksym ow icz Lilija 276 M alew icz P. 4 1 3 ,4 6 6 M alew ski C zeslaw 3 2 ,1 8 9 M alik o w sk iM . 1 8 ,5 2 ,4 5 7 ,4 6 5 M aluszycka B eata 278-279 M alūkas E d m u n d a s 2 0 9 ,2 2 6 M ankielew icz Jan 187 M arcin ia k E. M . 3 4 ,4 6 3 M arcinkiew icz C zeslaw a 203 M arcinkiew icz Z y g m u n t 213,231

Indeks osobowy

M arczu k W ik to r 196 M arczy k K ry sty n a 8 5 ,9 0 ,1 0 4 M ark iew iczJ. 380 M ark ie w iczR . 379 M ark o w a T atian a 140, 2 0 3 , 2 i3 , 2 2 3 ,2 3 h 3 4 h 456 M a ro d y M iro slaw a 7 0 ,4 6 6 M arszalek M arek 1 3 ,4 6 7 M arszalek-K aw a Jo an n a 3 0 ,4594 6 0 ,4 6 8 -4 6 9 M arzec-H o lk a K. 392,4 6 6 M arzęd a W. 428 M asen as W. 2 2 0 ,2 7 8 ,3 7 4 ,3 7 7 M asiulis K ęstutis 220 M aslow ska N iojla 92 M atarew icz Z ofia 1 6 8 ,1 6 9 ,2 9 1 , 3 4 1 ,3 4 5 M ato n is R. 320,4 6 2 M atu k an sk a Teresa 195 M atu levičius A lg im antas 316, 326 M atu levičius Juozas 298 M atulevičius V ytautas A n tan a s 316 M atu sew icz M aria 187 M atu sza k G. 258, 460 M atu szc zy k E . 3 9 ,4 6 8 M a u tn e r G. 1 6 ,4 6 7 M aziarsk i W ojciech 3 8 ,1 1 0 -1 1 1 , 1 1 3 -1 1 4 ,1 4 6 ,2 4 9 -2 5 0 ,4 1 6 M azow iecki T adeusz 414 M a z u rJ . 2 5 ,2 6 ,4 6 5 ,4 7 1 M azu rk iew icz L. 240 M az ū ro m s V alen tinas 2 8 5 ,3 2 6 ,3 2 8 , 354 M ažu l H e n ry k 4 4 ,8 5 -8 7 ,9 5 ,9 9 1 0 0 ,1 0 6 ,1 0 8 -1 0 9 ,1 2 2 ,1 2 8 ,1 9 2 , 2 0 1 ,2 8 0 ,3 0 0 ,4 1 6 ,4 5 6 M c L u h a n M . 1 5 ,4 6 6 M eilū n as E. 4 1 4 ,4 5 7 M e jlu n P io tr 156 M elianas A rtū ra s 1 6 8 ,2 0 7 M erkys G e d im in as 3 8 4 ,3 8 8 M erkys A rtū ra s 1 7 7 ,1 7 9 ,3 8 4 ,3 8 8 ,

4 0 1 -4 0 2 ,4 0 7 ,4 6 7 M e rsk a -P ie tra k K. 296 M eško A lgirdas 224 ,2 3 1 M ędelska Jolanta 1 3 ,2 6 ,4 6 7 M ich ala k B. 3 4 9 ,4 7 4 M ichalczyk S tanislaw 1 6 ,1 4 4 ,4 6 3 , 467 M ic h a lsk a M . 4 1 7 ,4 6 0 M ichalski M . 104,2 6 3 M ickevičius p a tr z M ickiew icz M ickevičius A n tan a s 316 M ickiew icz 373 M ickiew icz C zeslaw 102 M ickiewicz R obert 4 0 ,62,69,103, 106-109,122,133-135,137,151, 1 5 3 ,155,165,169,185,197,216217,220-221,225,227,233,237, 264-265,271-272,274-279,281282,284,289,292,296,319-322, 3 2 4 ,327,330,334,336,338,343, 349,354,367-368,378,388,391392,394,396-397,404-405,408, 411-412,418,422-423,425-426,428 M ickiew icz T adeusz 1 8 9 ,1 9 7 M ieczkow ska A. 408 M ieczkow ska W an d a 3 3 3 ,4 6 7 M ieczkow ski M aciej 1 3 ,4 0 ,4 6 7 M ieczkowski R om uald 2 6 ,8 5 ,9 2 ,1 0 0 , 1 0 8 ,1 6 1 ,3 8 3 ,4 1 5 ,4 5 6 M ielicka H alina 23,4 6 7 M ikalauskas Vytautas 201 M iklaszewicz Irena 13,27-28,459, 467,470,474 M iknysR . 410,467 M ikoliūno A. 245 M ikolajczyk M. 333,464 M ik o n isl. 362 M ikonis R om uald 194 M ikulewicz Irena 131,201,220,226, 2 2 8 ,2 3 4 -235,237,296,378,407 M ikulėnienė D anguolė 372 M ikutavičienė D angutė 207 489 =

Indeks osobowy

Miles M atthew B. 2 0 ,4 6 7 M ilius V. 24,464 M ilosz Czeslaw 310 M iloszewicz Jan 187,194,203 M in cew icz Gabriel Jan p a trz M incew icz Jan M incewicz Jan 6 4 ,6 6 ,7 9 ,9 2 -9 5 ,1 0 2 , 127,154,161,200-201,203,213, 215,223,231,249-252,254-256, 259-263,265,270-275,282-283, 296,299-3 0 0 ,310,312,339,341, 346,362,366,373-374,380-381, 384-391,394,402 M iodunka W ladyslaw 80,467 M ironow icz Eugeniusz 83,467 M iroszewski Kazimierz 429,471 M iškinienė Kristina 197,206,215, 224,293 M itkiewicz-Zolltek L 3 7 ,467 M itręga M arian 336,467 M lyhski Ludwik 85 M odzelewski W. 28,467 M oldaw aT. 34,463 M o lo to w W iaczestaw 38, 382 M onkevičius Algirdas 267,269,389 M onkiewicz M iroslaw 347 M otieka Kazimieras 245 M otuzas Remigijus 372,387, 393,418, 429 M otyka Krzysztof 180,460 Možejko Jan 203 M rozow skaS. 11,467 M ro zL ech 1 3 ,3 8 ,4 6 7 M ucha Janusz 8 1 ,395,467,474 M untianas 151 M uszkiet Czeslaw 213 M uszkiet H elena 231 M u szy n sk aJ. 3 3 5 ,4 5 9

N N a ch m ia s D. 1 5,461 N a le n č D . 3 8 2 ,4 6 7 N a le n čiu sT . 3 8 2 ,4 6 7 ----

490

- -

■■

N alew ajko E. 1 3 5 ,4 6 7 N aniew icz B. 4 0 4 ,4 2 4 N a rb u t D a n u ta 234 N a rb u tt M . 6 5 ,1 2 4 ,2 5 3 ,2 9 8 ,3 7 6 N arkiew icz Ire n a 2 2 6 -2 2 7 ,2 3 4 N arkiew icz Jaroslaw 2 0 3 ,2 1 3 ,2 1 9 , 2 2 3 ,2 2 5 ,2 2 7 ,2 3 0 ,2 6 7 -2 6 8 ,2 7 5 , 2 8 2 -2 8 5 ,2 8 8 ,2 9 0 -2 9 1 ,2 9 4 -2 9 6 , 2 9 9 ,3 0 2 ,3 8 4 ,3 8 8 ,3 9 1 ,4 2 5 N arkow icz L. 2 7 ,4 7 5 N a ru n ie c M a ria n 1 2 5 ,1 8 8 ,1 9 5 ,2 0 3 N a ru n ie c R . 113 N aw ro ck i T om asz 2 7 ,2 9 7 ,4 5 8 ,4 7 5 N eliu p sien e Jovita 425 N e ste ren k o W la d im ir 196 N everovic J. p a tr z N iew ierow icz Jaroslaw N iedzw iecka M . 361 N iepsuj J. M . 3 3 3 ,4 6 5 Niewierowicz Jaroslaw 279,295,301, 414,468 N iezam ow Nikolaj 52,191,380 Nikitorowicz Jerzy 19,39,335,396, 459,468-469 N iklew iczK . 220 Nikzentaitis A. 36 Nocori Jaroslaw 171,468 N oras Andrzej 369,473 N orkunasG . 246 N ovogrodzkiene Jurate 350 Nowak-Far A. 358,468 N ow ak K. 15,469 N owak-Paralusz M. 292,470 N ow ak Stefan 1 2 ,1 4 ,2 0 ,4 6 8 N ow ak W. 384 N ow otny M. 124

o O b a rsk i M . T. 2 9 8 ,4 6 8 O blaczynski Janusz p a tr z O bloczynski Janusz O b lo czy n sk i B o gdan 187 O b lo czy n sk i E d g ar 222

Indeks osobowy

O b lo czy n sk i Janusz 4 8 ,5 3 -5 4 ,1 2 8 , 1 8 7 ,1 9 4 ,2 4 2 , 258 O b lo czy n sk i Jerzy 230 O b ra c h t-P ro n d z y n sk i C eza ry 158, 468 O b ręb sk i Jozef 2 7 ,4 7 5 O c h n io K ingą 4 0 5 ,4 2 5 O g ry zk o -W iew iorow ski H . 1 9 ,4 5 8 O kinčic Česlovas p a tr z O kinczyc C zeslaw O k inczyc C zeslaw 4 4 ,5 7 , 54, 57-59, 7 8 ,1 1 0 -1 1 2 ,1 3 4 ,1 5 8 ,1 5 2 ,1 5 5 , 1 7 3 ,1 7 8 -1 7 9 ,1 8 1 ,1 9 1 ,2 4 2 -2 4 5 , 2 4 8 ,2 5 2 ,2 7 8 , 302, 3 1 3 ,3 5 5 , 378, 402, 406-407, 414, 468 O lech n o v ičiu s V incas 224 O lech n o w icz Jan 189 O lech n o w icz W in ce n ty 231 O lejn ik J. 123 O leksy Jozef 419 O leszkiew icz T. 401 O lszew ski B. 40 Olszew ski C zeslaw 2 2 3 ,2 3 1 ,278-279 O lz ic z W ik to r 315 O n iszc zu k Z b ig n iew 1 4 4 ,4 5 8 O rc zy k J. 3 5 8 ,4 5 7 O re ch o w W la d im ir 341 O sęk aP . 53 O sin sk i J. 5 7 ,3 0 7 ,4 5 8 , 475 O ssow ski S tanislaw 4 1 ,4 9 ,4 5 8 ,4 5 8 O stro w sk a H . 50, 59 O szow ski E d m u n d 196-197 O to c k i T om asz 2 9 3 ,3 3 1 -3 3 2 ,4 5 5 O zolas R o m u ald as 9 4 , 142-1 4 3 ,1 6 5 , 1 7 7 ,2 6 6 ,3 3 2 ,4 1 8

P P aczkow ska C zeslaw a 1 0 9 ,1 2 2 , 1 2 8 ,1 3 1 ,1 3 4 ,1 3 8 ,1 9 3 ,2 0 0 ,2 0 8 , 2 1 9 -2 2 0 ,2 2 5 ,2 3 2 ,2 6 1 ,2 8 2 ,3 3 0 , 3 5 5 ,4 6 8 P ająk K. 4 0 ,4 5 4 Paksas R o lan d as 4, 5, 8 ,1 1 5 ,1 2 9 ,

1 4 2 ,1 5 8 ,1 9 3 ,2 0 7 ,2 1 5 ,2 2 0 ,2 2 5 , 2 5 4 ,2 5 5 ,2 5 8 -2 7 0 ,2 8 2 ,316-322, 332, 4 1 1 -4 1 2 ,4 6 2 P ak u la M arek Jozef 2 2 3 ,2 3 1 P alaitis R aim u n d as 375 P aleczn y T . 2 6 ,4 6 2 ,4 7 2 P alew icz Z dzislaw 1 2 9 ,1 8 7 ,1 9 4 , 2 0 3 ,2 1 0 ,2 1 3 ,2 2 2 ,2 2 5 ,2 3 0 ,2 3 4 , 2 6 7 ,2 9 1 ,3 6 9 ,4 4 8 P alionytė Jūrate 51 P aliu k ie n ė R . 3 9 5 ,4 7 3 P arad o w sk a Jan in a 43 P ara m o n o w a T eresa 1 9 5 ,2 0 3 ,2 1 3 , 237 P ardej T. 139 P arylakR . 88 Paškevičius S. 63,468 Paulauskas Artūras 179,266,275-276, 312-314,316-317,322,336,339,407 Pavilionis Rolandas 312 Paviržis G edim inas 216-217, 269,364, 411 Pawlak W aldem ar 417 PawlickiJ. 422-424 Pawluczuk W lodzim ierz 300,450 PawlowiczA. 20 9 ,2 1 5 ,2 1 8 ,2 2 5 -2 2 7 Paw low skaA . 112,468 Paw low skiA . 380 PawlowskiS. 372 Pawlowski Tadeusz 2 0 3,223,230 Pečeliūnienė L. 415 Petkevičius Vytautas 3 5 ,2 1 5 ,2 1 7 ,2 2 5 Petraitis Juozas Edvardas 315 Petraitis Kazimieras 310 Petrauskienė M ilda 134 P ędzichM . 45 Pierecewicz B. 200 PieszkoA . 408 Pieszko Stanislaw 50,53-54,58-59, 179,242-246,406-407 Pietkiewicz B. 379 Pietras Ziemowit Jacek 59,141,459,458 491 =

Indeks osobowy

Pietrewicz Stanislaw 121 Pietrow iczA . 192 PilarczykA . 296 PilarekB . 24,462 Pilawski Krzysztof 138 Pilecka Nelli 151 Pilipavičiūtė Regina 36,468 PiliponisA . 401 Pilotienė Aurelija 256 P ilsudskis Juzefas p a tr z Pilsudskį Jó zef Pilvelis Algirdas 312 ,3 1 6 ,3 2 2 ,3 2 6 Pilsudskį Józef 206, 272,360,377-378, 381-382, 4 6 7 Pim pienė Czestawa 215 Pioskow ikE. 58,473 Piotrowicz W ojciech 85 Piotrow skiA . 49,459 P io tro w sk i R. 59-60, 7 2 ,2 4 1 ,2 4 6 , 407 P iw o w arB . 1 1 3 ,4 6 8 Platelis K ornelijus 3 8 1 ,3 8 6 P later E m ilia 376-377 P lechavičius Povilas 198, 321,461 Plečkaitis V ytautas 418 Pliaterytė Em ilija p a trz Plater Em ilia P luto A n to n i 373 Plažyriski M aciej 2 8 5 ,4 2 8 ,4 3 0 P lo k szto A rtu r 4 8 ,5 4 , 78, 9 4 ,1 0 1 , 1 1 0 -1 1 6 ,1 3 3 ,1 6 2 -1 6 3 ,1 6 5 ,1 7 3 , 1 7 8 ,1 9 2 ,2 1 6 ,2 4 2 ,2 4 9 -2 5 2 ,2 5 6 , 2 5 9 -2 6 1 ,2 6 3 -2 6 6 ,2 6 9 ,2 7 2 -2 7 3 , 2 7 5 ,2 9 7 -3 0 0 ,3 0 2 -3 0 3 ,3 1 3 ,3 1 9 , 321, 335, 339, 341, 343, 345, 378, 3 8 9 -3 9 0 ,4 0 2 ,4 1 6 P lo n sk i H e n ry k 85 P o c z o b u tE ry k 278 P o czo b u t R yszard 2 1 3 ,2 2 2 Poczykowska Leokadia 215,223,275276,280-281,283,295,299,301-302 P o d c z e rn in D m itrij 205 P o d e d w o rn a H . 3 5 ,4 6 9 =

4 9 2

—

P o d em sk i K. 1 5 ,4 6 9 P o d g ó rsk i R yszard A dam 1 9 ,1 2 9 , 469 P o d g ó rsk i W. J. 40 P o d m o stk o Jadw iga 52, 6 9 ,1 7 9 , 2 1 5 ,2 1 7 ,2 6 8 , 3 3 5 ,3 6 6 ,3 7 2 ,3 7 8 379, 400, 404, 4 0 8 -4 0 9 ,4 1 1 ,4 2 8 P o d o la k M . 3 0 8 ,4 6 9 P oettering H ans G ert p a tr z Pottering H a n s-G ert P olakow ska-K ujaw a Jolanta 2 8 ,5 7 , 3 3 3 ,4 6 6 -4 6 9 P olonis W. 407 P oltaw iec A n to n in a 152-153,155, 2 1 4 ,2 1 7 ,3 3 6 ,3 4 5 ,3 8 5 Poplawski A leksander 155-156,167169,173,206,214-215,264-265, 272-273,275,293,297,299-300, 302,320-321,337,339,341,345,421 P orankiew icz-Z ukow ska A. 3 7 2 ,4 6 9 P o ta šen k o G. 8 1 ,4 6 9 P o to c k iA . R. 313 P ò tte rin g H a n s-G e rt 352 P otulski Jakub 1 3 5 ,4 6 9 P ovilionis V. 415 P ožarskas M ykolas 2 9 ,4 6 9 P rapiestis Jonas 124,1 8 5 P ro n ck u s M ykolas 4 0 0 ,4 0 2 P ru n sk ie n ė K azim ira 6 7 ,1 3 8 ,1 6 3 , 2 3 1 ,2 7 7 -2 7 8 ,2 8 3 ,2 9 8 ,3 0 0 ,3 1 6 , 3 2 2 -3 2 3 ,3 2 6 ,3 2 8 P ru n sk ie n ė V ladzė 231 P ru n sk u s V aidotas 290 P rzą d k a S tanislaw a 2 9 8 ,4 5 6 P rz e lo m ie c M . 315 P rzew locki Jan 429, 471 P u ch arje w a W a le n tin a 205 P u cz M a ria 230, 234 P u k szto A n d rzej 3 8 ,1 9 3 ,4 6 9 P u n cew icz E d w ard 1 9 5 ,2 0 3 ,2 1 3 P u p in is A n d rzej 230 P ustobajevas M . 6 3 ,4 6 9

Indeks osobowy

P y k a R o b e rt 1 3 5 ,4 6 9

R R acib o rsk i Jacek 2 9 , 8 9 ,1 7 2 ,2 4 2 , 4 5 7 ,4 6 1 ,4 6 9 R aczkow ski Z ygfryd 271 R ačkauskas V y tautas 196 R ačylienė R em igija 234 R ad czen k o A lek sa n d er 1 3 9 ,1 4 1 , 1 6 5 ,1 6 8 ,1 7 3 ,2 9 4 ,3 8 0 R ad ziew icz-W in n ick i A. 1 9 ,4 6 9 R ag au sk ien ė V. 6 9 ,4 6 6 ,4 6 8 R aiñ sk a J. 1 2 7 ,2 0 7 -2 0 8 ,3 7 0 R aistenskis Juozas 151,1 9 6 -1 9 8 , 2 6 4 -2 6 6 ,2 7 2 -2 7 3 ,2 7 5 ,3 0 2 ,3 3 9 R ajkiew icz A n to n i 3 5 8 ,4 5 7 R a m a n o vski p a tr z R o m anow ski Raščiauskas Saulius 207,20 8 ,2 1 8 Rasimas Liudvikas S. 232 Ravickienė Janina 203 Razm a Jurgis 278 Razmislevičiūtė R. 177 Reičiūnas Algim antas 304,316 Reksč M aria 213,215,218-219,223, 2 2 5 ,2 2 8 ,2 3 1 ,2 3 4 ,2 3 6 -2 3 7 ,2 5 8 R enikK . 47,469 Renca S. 386 R ib b en tro p Jo ach im 38, 382 Rogalski Boguslaw 356 R ogožajan 187 RokickiJ. 2 6 ,4 6 2 ,4 7 2 Rokickis Mečislovas 197,206 R okkanS. 466 R om an M ariusz 1 3 ,7 6 ,1 2 1 ,4 6 9 R om an W anda K. 1 3 ,30,38,459-460, 468-469 R om aniukE . 396 R om anov V ladim ir 326 R o m an o w sk i 403 R o m an o w sk i S. 32 R o m an o w sk i T adeusz 230 R o m an o w sk i Z y g m u n t 2 0 6 ,2 1 5 R o saR y szard 3 9 6 ,4 5 9

R o so lA . 1 1 2 ,4 7 4 R osciszow ski M . 4 7 R ozow a Irin a 2 8 2 ,2 9 0 ,2 9 2 ,2 9 5 , 3 0 3 ,3 4 6 R o ž a n sk iZ . 65 R ožyckiJ. 3 6 ,4 6 9 R u b iszL . 1 1 4 ,4 6 6 R u d en k o W ik to r 1 8 7 ,1 9 6 R udys A u d riu s 228 R udzis R o m u ald 6 7 -6 8 ,2 2 4 ,2 4 2 2 4 4 ,2 5 6 ,2 9 3 R u m šą J. 3 9 5 ,4 7 3 R uniew icz-Jasinska R en ata 1 3 ,3 8 4 , 3 8 8 .4 7 0 R usiecka O lim p ia 1 9 4 ,2 1 3 R utenbergas A lek sa n d ras 196 R u tk o w sk aA . 3 9 2 ,4 6 6 Rybak Jozef 128,187-188,194,197198,201 ,2 0 3 ,2 0 6 ,2 1 3 ,2 1 5 ,2 2 2 , 230 R ychard A n d rzej 7 0 ,4 6 6 R ym kiew icz M ieczyslaw 188 R yngiew icz P io tr 1 6 0 ,1 7 9 ,1 8 1 -1 8 3 , 1 8 8 -1 8 9 ,2 0 6 ,2 1 6 ,3 3 5 ,3 6 2 ,3 7 9 , 3 8 5 ,4 0 1 ,4 0 7 -4 0 8 R ynkiew icz Jan 1 0 7 ,1 8 7 ,1 9 4 ,1 9 6 R ynkiew icz P. 94 R zegocki A. 2 9 9 ,4 7 0

s Sabas R. 418 Sacharuk Aleksander 283-284,287-288 Sadauskas V id m an tas 326 Sadovskis Jonas 224 S adow ska Teresa 1 8 7 ,1 9 4 Sadow ski A ndrzej 1 0 ,4 1 ,1 5 8 ,3 8 2 , 4 6 5 .4 6 8 .4 7 0 Sadow ski M ieczyslaw 244 Sakalas A loyzas 2 4 5 ,2 6 7 , 300 Sak Julian 213 S akson A ndrzej 3 4 ,4 7 0 S akson G rzegorz 1 6 8 -1 6 9 ,2 2 7 ,2 3 0 , 2 3 3 ,2 8 0 493 =

Indeks osobowy

Salvinska W ero n ik a 195 Sam ko S. 244 Sam sel T. 3 2 4 ,3 3 0 Sankow ski W ieslaw 206 Sansevičienė T eresa 197 Sapkiew icz L eokadia 74 Sapkiew icz L eo n ard a 1 8 8 ,1 9 5 ,203 S asim ow icz Jôzef 210 S audargas A lg ird as 414-415 S avukynas B ronys 301 Savukynas V. 40 Saw icka L. 405 S aw ickiK . 4 2 4 ,4 5 6 Saw inski Z b ig n iew 3 7 9 ,470 S chiller L. 232 Schulz W. 1 6 ,1 4 5 ,4 7 0 S ellinJ. 54 Senkevič J. p a tr z Sienkiew icz Jan S en n A. E. 4 3 ,4 7 0 Shils E d w ard 5 3 ,470 S idorkiew icz K rzysztof 1 3 -14,40, 5 6 ,1 0 8 ,1 8 2 ,2 9 2 , 470 S idzikauskas Vaclovas 3 8 ,469 Sieczkow ska M . 405 SielskiJ. 144,470 Siemaszko A rtu r 230 SiemaszkoP. 405 Siemienowicz Zbigniew 94,110,128, 179,203,249-253,255-256,302, 372,402,421 Siemiehska R. 250,470 Sienkiewicz Jan 1 3 ,25-27,32,38-40, 42-43,45 ,4 7 -4 8,53-54,56,60-65, 67, 72-75, 78,85-88,90-92,95,98, 1 0 0 ,1 0 2 ,105,112,119-127,130, 1 3 9 ,152,155,159,161-162,178, 180,186-187,189-190,192,194, 198-201,203,242,244,250,254255,257,259-261,299-300,311312,334,351, 362,365,374,382, 384,389,395-396, 398,402,405, 412,415,418,420-422,430-431,

— 494

455-456,464-465,470-471,475 SieradzkaJ. 178 Sierakauskas p a tr z Sierakow ski S ierakow ski 373 Sikorski Radoslaw 423 ,4 2 5 ,4 2 7 Šilko A ndrzej 183,407 Silverman D. 20,471 S im koA . 318 Simonowicz M . p a trz Sym onowicz M arian Sinicki Jan 188,1 9 5 ,203,213,223 Sinkevič K onstantin 188 Sinkiewicz Jadwiga 223,230 Sipowicz W lodzim ierz 121,188,203 Siruavičius V. 79,457,464 Sitek W ojciech 31,465 S k a k M . 310,4 7 1 S k arb ek J. 2 8 ,4 7 1 S k atik aitė R . 182 S kėrytėJ. 395 S k in d e rA . 1 2 8 ,2 6 7 ,3 6 5 Skoczyk H e n ry k 195 S kolim ow ski Janusz 3 8 2 ,4 1 5 Skrebys K ęstutis 185 Skubiszew ski K rzysztof 7 8 ,4 1 3 ,4 1 5 S kw ieciriskaO . 75 Sliužinskas R. 5 7 , 460 S la b o d a R y ta 213 S lab o riA . 4 3 ,4 7 1 S lojew skaA . 352 Slom czyriska I. 34, 471 S lo m k o w sk iZ . 285 S m alinskas D o n a ta s 361 -362 S m eto n a R im an tas 3 1 2 ,3 6 4 S m olihska T. 1 7 1 ,4 7 3 S m olskienė G alin a 231 S nyder T. 4 0 ,4 7 1 S obczak Jacek 1 3 ,2 4 4 ,2 4 7 -2 4 8 ,3 0 8 , 4 1 3 -4 1 5 ,4 1 9 ,4 7 1 S oblisJ. 4 0 ,1 9 1 ,4 0 3 ,4 0 7 S obolew ska A. 1 4 3 ,2 0 9 ,2 1 5 -2 1 6 , 2 1 8 -2 1 9 ,2 2 5 -2 2 7 ,2 3 4 ,3 8 0 ,3 8 8

Indeks osobowy

S obolew ska-M yslik K. 2 4 8 ,4 7 1 S ochacki O. 12, 462 S o ch ack iW . 142 S o in iA . 118,471 Sokala A. 3 4 9 ,4 7 4 Sokotow ska H e n ry k a 1 3 ,3 8 6 ,4 7 1 S okol W. 1 1 9 ,4 6 0 S o to m a L u b a 14,471 S otow iow W la d im ir 196 Solow iow a T eresa 234 S ongaila G in tara s 2 2 9 ,2 3 3 ,2 8 4 , 2 8 6 ,3 2 4 ,3 7 5 S ongaila R in g au d as 54 S osno B arb ara 1 9 2 ,2 0 7 ,3 6 2 ,3 8 0 3 8 1 ,3 8 3 ,3 8 5 , 419 S o tv arien ė R. 405 S ozanski Jaroslaw 79, 471 S p ru g aS . 40 S rebrakow ski A lek sa n d er 1 3 ,2 5 ,2 8 , 2 9 ,3 2 ,4 0 ,4 2 -4 3 , 473 S ta ln io n isG . 416 S tanišauskas E d g aras 370 S tankevičius E. 4 1 4 ,4 5 7 S tankevičius L au ry n as 164 S tankiew icz A lek sa n d er 1 5 2 ,1 6 1 , 2 1 3 ,2 3 1 S tankiew icz A n to n i 2 2 3 ,2 3 1 S tankiew icz S. 147 S tankiew icz W aclaw 1 9 6 ,2 6 4 ,2 6 9 , 2 7 5 ,2 8 1 S tanczyk L eo n a rd a 2 1 4 ,2 2 4 S tanczyk W a ld e m ar 164 S tarykow icz W ieslaw 1 2 5 ,2 5 8 S tebilienė 168 S te cR . 1 8 0 ,4 6 0 Stelingow ska B arb ara 7 3 ,4 5 8 S telm achow ski A n d rzej 64 Stolarczyk Mieczyslaw 97,429,471,475 S triu žasV . 208 S tru g alsk iA . 179 S tru m ilo W lad y slaw 85 S try k er S h eld o n 3 7 2 ,4 6 9

S tudnys V alentinas 286 S tupienko C zeslaw a 366 S ubatow icz A n d rzej 155 Subiel M ieczyslaw 1 6 3 ,3 4 8 , 350 S ubocz W alen ty n a 60, 64, 68, 78, 1 7 9 ,2 4 2 ,2 4 4 -2 4 6 ,2 4 8 , 407 S ub o tin as Jurijus 312 S uchocka M aria 2 2 2 ,2 3 0 Suchow iej W in c e n ty 1 9 4 ,2 0 3 ,2 0 7 Suckiel D a n u ta 2 1 3 ,2 2 2 S uczkow W ik to r 1 8 7 ,1 9 6 S udujko Jan in a 102 S ulek A n to n i 1 4 -1 5 ,1 7 -1 8 ,7 0 ,1 4 2 , 327, 466, 469, 471-472 Sulow ski Z y g m u n t 2 8 ,4 7 1 S urw ito Jerzy 1 3 ,2 6 -2 7 ,8 5 ,3 6 0 , 4 2 7 ,4 7 2 S u sk aE . 395 S w adzba S tanislaw 3 4 6 ,4 7 2 Sw adzba U rszu la 1 7 2 ,4 5 8 S ym a n o w icz M . p a tr z S ym o n o w icz M arian S ym onow icz M a ria n 1 6 0 ,1 7 8 ,1 8 3 , 1 8 9 ,2 0 6 ,2 1 4 Syrokomla W ladystaw 217 SzablowskiW . 385 Szacka B arbara 40-41,472 SzalkowskaE. 287,389 Szczegöla Lech 172,472 Szczepanski Jan 43,472 Szczepanski M arek S. 11-12,35-36, 43-44,112,258,297,457,463-464, 473-475 Szczerba 376 Szczerbinski M. 4 0 ,4 5 9 ,4 6 5 Szczupaczynski J. 3 0 ,466 Szerl^g Alicja 13,72,399,460,465,472 Szewardnadze E duard 413 Szipowskich W ladim ir 187 Sziupsinskas A. 405 Szkil Wiaczeslaw 146,149,151,196-197 SzklarskiB. 41,460,463 495 =

Irtdeks osobowy

SzopskiM . 49,472 Szostakowski Józef 13,26,29-30,38, 45, 73, 79, 91-92, 94,179,310,381, 401,416,472 Szostko A ntoni 188,195 Szot E dm u n d 121,261,264,271 Szpiczakowska M onika 13,28,472 SzpocinskiA . 382,475 Sztom pka P iotr 55,2 5 8 ,4 7 2 Sztumski Janusz 14-16,19-20,3013 0 2 ,3 3 6 ,4 13,467,472-473 Szturm owicz F ryderyk 102,104,161, 187 Szulc 376 S zuraO . 5 8 ,1 8 1 ,473 SzuttaA . 369,473 Szwed W ladyslaw 244 Szybakowski Jan 157 Szylka W ojciech 187,194,203,213, 222,230 Szylko-SkocznyM . 358,457 Szym aniakM . 425 Szym anskaJ. 358,468 Szymanski M. J. 397,473 Szymczyk Edw ard 188,195 s SleszynskiW . 2 4 ,459 Sliwa M ichat 333,464 Šliz A nna 43-4 4 ,258,457,473 Šližewska D anelja Laim utė 203 ŠniežkoA . 408 Šniežko Karol 249,251-252,256 Šwiątkiewicz Woj ciech 11,31,398, 463,473 SwiecaJ. 113,468 Swiercz P. 84,473 Swietlikowski Stefan 363,408 š Ščajeva B iru tė 187 Š edbaras Stasys 286 Š erėnas V y tau tas 316-317 Š im k ū n as A. 6 3 ,4 7 2

= 496

-- -

Šleževičius A dolfas 99, 333, 403 Š uhalskisJ. 405 Šustauskas V ytautas 316 Šaknys B. 114

T T alm o n t L eo n a rd 1 2 8 ,1 3 8 ,1 8 7 ,1 9 4 , 2 0 3 ,2 0 8 ,2 1 3 ,2 1 5 ,2 1 8 ,2 2 2 ,2 2 5 , 2 3 7 ,2 5 5 ,2 8 2 ,2 8 6 -2 9 1 ,2 9 5 ,3 0 1 , 370 T am ašu n ien ė R ita 2 9 1 ,2 9 4 -2 9 5 ,2 9 9 T am ošaitis M . 2 4 0 ,4 5 8 T am o šiū n aitė D aiva 283 Tam ošiūnaitė Edyta 233-234,295,301 T am o šiū n ien ė R asa 234 T am o šiū n ien ė S tefania 230 Tarasewic S. p a tr z Tarasiewicz S ta n i­ slaw Tarasiewicz Stanislaw 40,43,62,69, 103-106,108-111,115,126,128,142143,151-153,156,160,163,166-167, 189,205-211,215,217,220,225-229, 237,253,260-261,264-265,267,269, 280,282,284-287,299,320,322, 326-327,331,333,340,343,350,352, 367-369,371,374-375,377,378-380, 393-394,400,404,406,408-411,420421,424,426-428 T araszkiew icz Teresa 223 T argosz-S law inska L ucyna 154 T arka K rzysztof 38, 72, 8 3 ,4 7 3 T ark o w sk aE . 2 5 0 ,4 7 0 T a rn o w ic z I. 3 1 ,4 6 5 T aszlinski E d w ard 55-56 T edlock B arb ara 1 9 ,4 7 3 T e ic h m a n n E ufem ia 4 1 5 ,4 2 0 T eodorow icz G. 51 T iew iel G ienadij 2 2 2 ,2 3 0 T o eh m a n W. 9 9 ,1 6 2 T okarczyk R o m an 8 4 ,4 7 3 T om aszew icz C zeslaw 121, 406 T om aszew icz E d w ard 52, 60, 64, 68, 7 8 ,1 2 1 ,1 5 2 ,1 8 8 ,1 9 5 ,2 1 4 ,2 4 0 ,

Indeks osobowy

2 4 2 ,2 4 4 -2 4 5 ,4 0 6

Tomaszewicz H enryk 230 Tomaszewicz Jan (radny) 228 Tomaszewicz Jan (sędzia) 242, 252 Tomaszewicz Zofia 1 8 8 ,1 9 5 Tomaszewska H elena 425 Tomaszewska J. 372 Tomaszewski Waldemar 4,6, 8,94, 98, 104,109,121-122,125-126,128-134, 136-140,143-144,151,154-156,166, 171,179,183,188,192-193,195,197, 199-200,202-204,210-213,215-216, 219-220,223,229-230,233-237,257, 261-266,269-270,272-278,280-286, 288-292,295-297,299,305,313, 319-322,324-331,335-336,339-341, 343-346,348-349,351-357,369,375, 377,379-380,390-391,394,403,409, 411-412,422-423,425,473,476 Tom aševskis V. p a trz Tom aszew ski W aldem ar Tom kus Vitas 322 Traba R. 3 8 2 ,4 6 7 ,4 7 3 Trapikas Kęstutis 188 Trąbaczyk W itold 1 2 1 ,1 8 8 Treszczynski M icha! 2 2 3 ,2 3 1 Trietiakow Walerij 371 Trusewicz Edw ard 1 0 0 ,2 9 5 ,3 0 1 , 3 6 6 ,3 7 0 ,4 4 8 ,4 7 3 Truska L. 40, 7 8 ,2 4 0 ,4 1 6 , 4 5 8 ,4 7 3 T rykJ. 6 9 ,1 8 4 ,2 0 9 ,2 5 0 ,3 1 7 TuczkowskiS. 4 7 Tuczkowski Tadeusz 2 0 3 ,2 1 3 ,2 2 3 , 230 Tuliszewski Zdzistaw 85 Tum ėnas K. 415 Tuniewicz Leonard 213 Tuniewicz Lucja 188 Turėk W. 119 Turkiewicz H. 2 6 ,4 6 7 T urner Jonathan H. 3 9 9 ,4 7 3 Turowski Jan 4 7 ,1 7 0 -1 7 1 ,4 7 3

Tusk D onald 3 9 2 ,4 2 3 ,4 2 5 ,4 2 7 Tuw im Julian 378 TycinskiW . 1 4 5 ,4 5 6 Tyszkiewicz A lfred 409

u U oka K azim ieras 3 1 0 ,3 1 6 U rban W aldem ar 295 U rbanow iczJ. 32 U rbanow icz M onika 221 U scinow iczS. 97 Ušackas Vygaudas 369 U tovka Jurgis 1 5 1 ,1 9 6 -1 9 7 ,2 6 4 , 2 6 6 ,2 7 2 -2 7 5 ,2 9 9 ,3 0 3 ,3 3 9 Uždel Tadeusz 2 0 9 ,2 1 4 -2 1 5 ,2 1 7

V Vagnorius Gediminas 98,114,179180,200,381

Vaigauskas Zenonas 186,212,220, 2 5 3 ,2 5 5 ,2 8 2 ,3 2 6 ,3 3 6 Vaišvila Zigmas 326 Vaitekūnas Petras 367 Vaitekūnas S. 379,473 Vaitiekus Severinas 13,247,473 Vaižmužis Albinas 159 Vakarinas Algimantas 225-226 Valatka Rimvydas 220,375 Valentinavičius Šarūnas 400 Valinskas Arūnas 326-327,351 Valionis Antanas 342,419 Valionytė Birutė 245 Valkiūnas Valdemaras 135 Vareikienė B. 382,473 Vazbys Artūras 298,3 3 7 Velička Dominikas 298 Venclova Tomas 35-36,376,382,473474 Veselka Julius 316,322 Vidackis J. p atrz W idacki Jan V idunaitė M orta 232 V idūnas Alis 2 6 0 ,3 1 3 ,3 6 4 ,4 0 4 V idžiūnas A rvydas 298 Viesaitė Birute 296 497 =

Indeks osobowy

Vilkaitis Remigijus 310 Vosyliūte A. 80 , 474 Vyšniauskaitė T. 124 , 1 5 9 ,1 6 3 , 188

w W agner I. 111,474 W agner M arek 38,472 W akarM . 3 9 5 ,4 7 4 Walas T. 36,466,468, 473 W alaszczykM . 355 W alczak-Duraj D anuta 327, 458 W aleikiene D. 47 W alenciak R obert 422,424 W alickiJ. 314 W aiçsa Lech 91 ,1 2 2 ,1 7 8 ,4 1 6 , 418419 W asilewski 404 Wasiljew Anatolij 196 W aszkowicz Mieczyslaw 146-151, 1 9 6 -1 9 7 ,2 5 7

W awrykiewicz M. 26,462, 472 W awrzynski Patryk 349,474 W ątrobskiL . 122 W eber M ax 119,474 W iatr Jerzy J. 29-31, 8 4 ,1 3 6 ,2 3 9 , 3 4 9 .4 5 7 .4 7 4

W id ack ijan 3 8 ,1 1 4 ,3 6 1 ,3 9 1 ,4 1 4 4 1 6 .4 1 9 .4 2 1 .4 2 7 .4 7 4 W id tm an n R en ata 162, 3 8 7 ,3 9 4 W idtm ann Stanislaw 163-164, 334 W iduto W ladyslaw 160 W iejak A. 1 0 7 ,3 6 8 W ielecki K rzysztof 7 0 ,4 7 4 W ielgoszA nna 2 6 ,4 5 8 W ielhorskiH . 3 6 ,4 7 4

W ielinski B. T. 392,427 W ielopolska-Szym ura M. 1 4 4 ,4 7 0 W ierszycka Lilia 223 W içckiewicz P iotr 1 9 4 ,2 0 3 ,2 2 3 W ilkojc W aclaw 2 1 3 ,2 3 0 W innicki Zdzislaw J. 10 0 ,4 6 2 ,4 7 3 W inskiewicz W ojciech 224,227, 2 3 1 ,2 3 4 = 498

W isner H enryk 36,61,^474 W iszniowski Rolbert 3 3 5,342,474 Wisniewska-Paz Barbara 396-397,465 W itukiew icz Stanislaw, 121 W itkuteD . 379 W ittnerW . 108 W lodarkiew icz M. 3 0 ,4 6 2 W nuk-Lipinski E dm und 6 9 ,1 7 0 , 3 3 3 .4 7 4

W odakR . 1 6 ,4 6 7 W ojakowski D. 52,465 W ojciechowicz Jaroslaw 230 Woj niez W ladyslaw 271 W ojnillo W alenty 139, 448 W ojsznis Kazimierz 231 W ojtasik Janusz 38, 472 W ojtaszczyk K onstanty A dam 34, 1 2 7 ,3 3 3 ,3 5 8 ,4 6 3 ,4 6 5 ,4 6 8 , 474 W ojtkiewicz Stanislaw 196-197 W ojtusiakD . 4 0 1 ,4 0 3 W olanskaB. 92 Wolff- Powçska A nna 35,474 W oljew gienij 196 W olskijan 2 6 ,4 5 8 W olszaT. 4 0 ,4 5 9 ,4 6 5 W olkonow ski Jaroslaw 1 3 ,2 8 , 101, 1 8 2 .3 5 9 .3 9 6 .4 5 9 .4 7 0 .4 7 4

W ollejko M. 384 W olochowicz Zbigniew 213 W olodko K. 1 9 2 ,4 0 5 W orobiej T. 1 3 2 ,1 3 9 ,2 3 6 ,2 8 8 ,2 9 6 W oroniecki W itold 224 W osJ. 182,470 W ozniakA nna 4 1 ,4 5 8 W o ž n ia k W 5 2 ,4 6 1 W ozniakowski K rzysztof 1 3 ,2 6 ,4 2 , 77, 474

W ö d zjacek 1 3 5 -1 3 6 ,4 6 9 ,4 7 4 Wödz Kazimiera 296-297,349,461,474 W ronski Pawel 4 2 5 ,4 2 7 W röbel Sylwester 3 9 ,9 7 ,2 3 5 ,4 5 7 , 462, 475

Indeks osobowy

W röblewski P iotr 3 8 2 ,4 7 5 W yganow skiJ. 3 7 5 ,4 2 2 W ykaA . 1 5 ,4 6 9 W ypustekK . 421 W yrczynska M. 6 9 ,4 6 6 ,4 6 8 W yrozum skiJ. 382,461 W ysocki Czeslaw 3 0 ,4 0 ,5 0 ,5 2 ,

Zinkevičius Zigm as 1 1 4 ,1 5 0 ,3 8 1 Ziolkow ski M arek 4 9 ,4 1 2 ,4 5 9 ,4 7 5 Znajdzilow ska B arbara 1 1 2 ,1 4 6 1 4 7 ,2 5 6 ,4 0 5

Z naniecki Florian 1 2 ,4 6 2 Z uchow iczK . 426 Zuokas A rtūras 168-169, 214, 216, 233

71-72

W ysocki Jözef 206 W ysocki Stanislaw 230 W yszynski R. 30, 460

z Zabielaitė Jūratė 322 Z acharuk Tam ara 386, 475 Zacharzew ski Jan 1 0 2 ,1 2 1 ,1 8 8 ,2 0 6 Zacher Lech W 3 0 2 ,4 7 2 Zajączkowska W. 3 8 5 ,3 9 3 ,4 2 2 Zakrzew ski A ndrzej 7 8 ,4 2 0 ,4 7 5 Zaleckas Albinas 2 0 3 ,2 0 7 -2 0 8 ,2 1 4 Zaleckas Kęstutis 67 Zalewski Pawel 355 Zalęski Piotr 3 0 ,4 6 2 Z alubski J. 40, 464 Z am brow skiA . 65 Zam ęcki Lukasz 1 2 ,4 7 5 Zavadskas Ignas 1 8 9 ,2 2 4 ,2 3 1 Z aw adzkaA . 74 Z e m lo M . 118,471 Z iarn ik M. 2 9 9 ,3 5 1 ,3 5 4 ,3 7 4 ,3 9 2 Zielinska A nna 1 3 ,3 6 -3 7 ,4 6 8 ,4 7 5 Z ielinskaM . 3 7 ,4 5 7 ,4 6 5 Zielinski E. 5 1 ,5 3 , 7 1 ,1 7 0 ,4 7 5 Zielinski Jacek 5 8 ,2 5 0 ,3 0 7 ,3 0 9 ,4 7 5 Ziem binski Zygm unt 238, 475 Ziem ski R om an 258 Z ięba R. 34, 471 Zim inski Jözef 2 1 3 ,2 2 2 ,2 3 0

Zych R. 3 4 9 ,4 7 4

Ž Zabielowicz A ndrzej 2 0 3 ,2 3 1 Žadeikaite L. 383 Zdanowicz Zygmunt 40,64-65,101102,105,108,113,124,126,132, 134,138,152,154-155,159-161, 182,184,186,188-190,192,210-211, 217-218,220,223,228,231,233-234, 236,249,252,271,281,286,290, 317,319,324,326,340,343,347, 349,352-355,360,365,379-380,392, 402-403,416,418,420,424,429 Zebrow skiW . 3 0 9 ,4 7 5 Zelazny W alter 2 7 ,4 7 5 Zeligowski Lucjan 4 1 7 Ž erom skį Franciszek 2 1 3 ,2 2 3 Ž m ig ro d zk iM . 1 1 9 ,4 6 0 ŽoIędowski C ezary 1 3 ,4 0 , 111, 358, 4 1 0 ,4 5 7 ,4 7 5 Ž ukP . 3 2 7 ,4 7 1 Z uw ielA . 40

Ž Žakaitienė Roma 396 Žindul Renata 348,350 Žukauskas Henrikas 225-226 Žukauskienei. 69,466,468 Žulys A. 4 1 4 ,4 5 7

499 =

Indeks osobowy

Alfabet rosyjski A А ги н т асР . 1 5 0 ,2 6 0 А д ам кус В алдае 65, 315, 424 А й д ял и те М . 362 А н д ж еев ск и Т адеуш 3 7 9 ,4 1 8 А стр ау скас В и у таутас 56

Б Б а ч ю л и с А . 420 Б аб каускен е И . 395 Б а б о с о в Е . М . 3 5 ,4 5 7 Б а л ь ц е в и ч З . 8 1 ,1 7 9 Б а н а и т и с В . 61 Б а р р о зо Ж о з е М ан у эл 353 Б ачю лис А. 1 1 4 ,1 8 4 ,1 9 1 ,2 5 2 -2 5 3 , 2 9 8 ,3 9 5 ,4 1 7 ,4 1 9 Б аш к и с В. 123 Б о в и н А . 74 Б у л ав ас Ю . 242 Б у т ен ас В . 321 Б у х а в я ц к а с А . 382 Б у ш к яв и ч ю с С. 364

В В ал ен са Л е х 178 В ал и н с к ен еА . 296 В а ш к о в и ч М . 146-148,151 В и д ац ки Я н 3 8 2,391 В и д а ц к и й Я. p a tr z В и д а ц к и Я н В и д тм ан н С. 334 В и к е-Ф р ей б ер га В ай р а 422 В и с о ц к е н е И . 362 В и ш н яу скен е Л. 405 В о л и с Е . 197-198 В олохов Ю. 151 В о л ь Е . 1 4 7 ,2 5 9 В я р ся ц к ай т е Р. 418

Г Г ай в ян и сВ . 64 Г асю ненеА . 177 Голодович Ф. 1 9 8 ,3 8 4 Городов С. 3 2 6 ,3 3 0 ,3 9 2 -3 9 3

Г раж ул и сВ . 66 Грихачева Н . 1 3 8 -1 3 9 ,3 2 2 ,3 5 5 , 3 8 8 ,3 9 2 -3 9 3 ,4 2 5 ' Грум адайте Р. 63 Гячас К. 184,191

д Д ан и л о в А. Н . 5 1 ,4 6 0 Д егу т и с А . р а К г Д я г у т и с А . Д з и л б о Я н 384 Д и р г и т е Э . 2 0 7 ,4 0 9 Д о в л я ш е в и ч И . р а & г Д о вл я ш е в и ч Й олант а Д о вл я ш ев и ч Й о л ан та 5 1 ,1 4 7 ,1 6 7 , 2 0 0 ,2 0 3 ,3 2 4 , 3 6 5 ,3 8 4 ,4 0 4 ,4 0 6 Д я г у т и с А . 1 7 8 ,4 1 5 -4 1 6

Е Е ф и м о в В. 124-125 Е ф р ем о в Г. 33, 462

Ж Ж а л и с Й . 408 Ж е м ай тен еГ . 362 Ж е м а й т и т е А . 409 Ж и л ю к а с А . 268 Ж у к а у с к а с А . 416 Ж у к о в Н . 33 3 З а б е л а В . 321 З а к с Б. 333 З д а н о в и ч Н . 60, 77 З и н к я в и ч ю с З . 380

И И в а н о в А. 3 2 2 ,3 9 2 И в а н о в В. 77 И в а н о в а Н . 372 И гн ата в и ч ю с Т. 99, 332 И н и с Т . 311

К К а л а н т а А . 416 К ан аш е в и ч Н . М . 3 9 ,4 6 4

Indeks osobowy

Карклене Г. 404 К артьял В . 400 Катин П. 1 5 8 ,1 9 5 ,3 1 3 , 394 К вядарене А. 4 0 2 , 405 К лименко В. А. 3 9 7 , 464 К лим кявичю с А. 408 К од засоваИ . 4 7 Коклю хин В. В. 49,464 К олганова А. 47 Колесников Ю. С. 1 9 ,4 6 4 Колосаускас Ф. 251 К оновалова Ч. 402 К орч и н ски й С . 99 Кос В. 2 3 6 ,3 3 1 ,3 9 1 -3 9 2 К отин П. 131 Круглова Н. 157 Крюков В. М. 4 9 , 464 Кузнецов В. 92, 9 6 ,3 8 2 Курбанова Г. 62,190,197,334,372,397 Курдюков О. 163 К утрявичю с А. 1 8 2 ,2 1 5 ,3 1 0

Л Ландсбергис Витаутас 38, 7 4 ,1 9 8 , 3 0 8 ,4 2 6

Лемберг И. 6 2 , 1 9 8 ,2 1 0 ,2 3 7 ,2 5 3 , 3 6 5 ,3 8 2

Л итвинович Р. 1 4 7 , 1 4 8 ,2 0 9 , 324 Л ом акоА . 147 Л оханкинаТ . 283

м М аж ейкитеВ . 382 М аж и л и сЛ . 3 4 2 ,4 6 7 М аркова В. 136 М артяцкайте А. 1 1 1 ,1 9 2 ,1 9 7 -1 9 8 , 3 6 2 ,3 6 4 ,4 0 8

М арцинкевич 3. 369 М ацейкянец Р. 9 7 , 1 0 0 ,1 9 0 ,1 9 3 , 1 9 8 ,2 5 3

М ач и сЙ . 400 МинцевичЯн 92,96,191,247,311,385 М ихайлов В. 57 М отузасР. 372

н Н аивны й Ч. 200 Н аркевич Я рослав 2 9 7 , 388 Н аум ова Ж . 1 4 6 , 1 5 0 ,1 9 3 ,2 5 1 ,3 8 0

О О ки н чи ц Ч. 1 6 2 ,1 6 5 , 1 8 1 ,3 1 3 ,3 6 5 О льж ич В. 3 1 5 ,3 2 7 ,3 9 1 ,4 2 2 О м ельянчук М. В. 49,464 О рендерайтите А. 419 О ш еров Р. 149,175,310

п П аксас Р. 150, 207,321-322 П аленитеЮ . 51 Паулаускас А. 6 1 ,3 1 2 Пачкаускайте А. 209,333 П еш коС . 63 П лехавичю сП . 321 П л окш тоА . 253 П оспелов М. 147 П рунскенеК . 163

Р Р екстьМ . 236 Р ом ан и сН . 191 Ростов О. 1 7 9 ,3 0 9 Р ы б а к И . 198 Р яйчонасА . 304

С С адовскаВ . 125 С адовский М. 419 С ем енович 3. 179 С енкевич Ян 6 2 ,1 8 5 ,2 5 9 С катикайтеР. 3 6 2 ,4 0 9 С керите Ю. 148,332 С тан ей к аЭ . 73 С танкевич Вацлав 281 С таш айтите В. 242 С теф анович А. 148 С троганов Ю. 7 6,147,151,371

т Т альм онтЛ . 394 Т ейхм аннЭ . 419 501 =

Indeks osobowy

Т е р л я ц к а с А . 33 Т и х о н о ви ч И . 3 9 ,57, 7 6 ,241 -242 Т и хонович Я. р а & г Т ихонович И. Т о м а ш е в и ч И . 69 Т о м аш евск и В алд ем ар 1 3 1 ,1 3 3 1 3 4 ,1 3 6 ,1 3 8 -1 3 9 ,1 5 7 ,1 9 9 ,2 0 3 , 2 2 0 ,2 3 5 ,2 3 7 ,2 6 9 ,2 8 2 ,2 9 6 ,3 2 5 , 3 3 1 ,4 0 3 ,4 2 5 Т ом аш евский В алдем ар ра & г Том аш евски В алдем ар Т р еть як о в В. 135,371 Т у б р и н и с Ю . 146 Т ы ш кеви ч А. 409

У У м у р зак о в аТ . 259 У ни кайте И . 3 4 2 ,4 6 7

Ф Ф ед оров О . 1 4 9 -1 5 0 ,1 9 9 ,3 6 5 Ф и л и н С. 394 Ф и л и п ав и ч е н е Л. 6 1 ,6 3 ,1 7 5 ,2 4 7 , 3 0 9 ,4 1 5 Ф и л и п о в и ч Т. 1 9 0 ,1 9 3 ,1 9 8 Ф р о л о в П . 9 8 ,1 2 3 ,1 4 5 ,1 6 3 Ф р о л о в а А. 392

-

502

—

X Х ер со н ски й М . 3 1 6 ,3 9 3 ,.4 2 7 Х о л м о го р о в а И . 9 8 ,1 9 1 ,4 1 9

ч Ч е с е н е Л . 192 Ч о б о т М . 197

ш Ш а ш С . Д. 4 9 ,4 6 4 Ш е й б а к М . 391 Ш е й н б е р г М . 177,181 Ш и л е й к и т е С . 94 Ш и р о к о р а д А . 2 3 ,4 7 2 Ш к и л ь В. 1 4 6 ,1 4 9

ю Ю о за й т и с А . 45 Ю о за п а й т и с А . 404 Ю р г и н и ш к и с А . 1 1 4 ,4 1 7 Ю р к я в и ч е н е Е . 1 3 8 ,2 0 9

Я Я н аев Г. 78 Я н к ел ев и ч Л. 60, 65 Я н к я в и ч ю т е Д . 362 Я р м ал ав и ч ю с Р . 1 8 4 ,3 1 0 Я р у зел ь ск и й В ойц ех 416