Sämtliche Schriften und Briefe: Band 9 1693 [Durchgeseh. Nachdr. d. Erstausgabe, Reprint 2022 ed.] 9783112640883

177 99 249MB

German Pages 898 [897] Year 2022

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Sämtliche Schriften und Briefe: Band 9 1693 [Durchgeseh. Nachdr. d. Erstausgabe, Reprint 2022 ed.]
 9783112640883

Citation preview

G O T T F R I E D S Ä M T L I C H E

W I L H E L M

S C H R I F T E N

L E I B N I Z UND

BRIEFE

G O T T F R I E D

W I L H E L M

L E I BN IZ S Ä M T L I C H E S C H R I F T E N

UND

B R I E F E

HERAUSGEGEBEN VON DER A K A D E M I E

DER

WISSENSCHAFTEN B E R L I N

ERSTE

REIHE

ALLGEMEINER P O L I T I S C H E R UND H I S T O R I S C H E R BRIEFWECHSEL

NEUNTER

BAND

19 9 2

AKADEMIE

VERLAG

G O T T F R I E D

W I L H E L M

L E I BN IZ A L L G E M E I N E R P O L I T I S C H E R

UND

H I S T O R I S C H E R

B R I E F W E C H S E L

UNTER AKADEMIE

DER

AUFSICHT

DER

WISSENSCHAFTEN

HERAUSGEGEBEN

IN

GÖTTINGEN

VOM

LEIBNIZ-ARCHI V DER NIEDERSÄCHSISCHEN

LANDESBIBLIOTHEK

HANNOVER NEUNTER 1

DURCHGESEHENER

BAND

693

NACHDRUCK

1

DER

ERSTAUSGABE

99 2

AKADEMIE

VERLAG

DURCHGESEHENER N A C H D R U C K DER E R S T A U S G A B E VON

1975:

G. W. L E I B N I Z . S Ä M T L I C H E S C H R I F T E N U N D B R I E F E . H R S G . V. D. A K A D E M I E D E R W I S S E N S C H A F T E N D E R DDR. ERSTE REIHE: A L L G E M E I N E R POLITISCHER UND H I S T O R I S C H E R BRIEFWECHSEL. N E U N T E R BAND: 1693. AKADEMIE V E R L A G B E R L I N 1975. B E A R B E I T E R DIESES BANDES KURT MÜLLER • GÜNTER SCHEEL GERDA UTERMÖHLEN

B E R I C H T I G U N G E N Z U D I E S E M B A N D B E F I N D E N S I C H A U F S E I T E 824. A U F S I E W I R D IM T E X T U N D IN D E N V E R Z E I C H N I S S E N D U R C H E I N I N H Ö H E D E R Z E I L E S T E H E N D E S S T E R N C H E N (*) H I N G E W I E S E N .

Die Deutsche Bibliothek - C I P - E i n h e i t s a u f n a h m e Leibniz, Gottfried Wilhelm: Sämtliche Schriften und B r i e f e / Gottfried Wilhelm Leibniz. Hrsg. von der Akademie der Wissenschaften Berlin. — Berlin : Akad. Verl. Reihe 1 , Allgemeiner politischer und historischer Briefwechsel / hrsg. vom Leibniz-Archiv der Niedersächsischen Landesbibliothek Hannover. I S B N 3-05-000075-g N E : Leibniz, Gottfried Wilhelm: [Sammlung] Bd. 9. 1 6 9 3 / [Bearb. dieses Bd.: Kurt Müller . . . ] . - Durchges. Nachdr. der Erstausg. Berlin, Akad. Verl., 1 9 7 5 . — 1992 ISBN 3-05-001875-5 N E : Müller, Kurt [Bearb.]

© A K A D E M I E V E R L A G G M B H , B E R L I N 1992 E R S C H I E N E N IN DER A K A D E M I E V E R L A G G M B H , O - 1 0 8 6 B E R L I N , L E I P Z I G E R S T R . 3 - 4 A L L E R E C H T E , I N S B E S O N D E R E DIE DER Ü B E R S E T Z U N G IN A N D E R E S P R A C H E N , V O R B E H A L T E N . K E I N T E I L DIESES B U C H E S DARF O H N E S C H R I F T L I C H E G E N E H M I G U N G DES V E R L A G E S IN I R G E N D E I N E R F O R M - D U R C H P H O T O K O PIE, M I K R O V E R F I L M U N G ODER I R G E N D E I N A N D E R E S V E R F A H R E N - R E P R O D U Z I E R T ODER IN E I N E VON MASCHIN E N , I N S B E S O N D E R E VON D A T E N V E R A R B E I T U N G S M A S C H I N E N , V E R W E N D B A R E S P R A C H E Ü B E R T R A G E N ODER Ü B E R S E T Z T WERDEN. D R U C K : GAM MEDIA G M B H , B E R L I N ; B I N D U N G : D I E T E R M I K O L A I , B E R L I N H E R S T E L L E R I S C H E B E T R E U U N G : C H R I S T I A N P. B I A S T O C H P R I N T E D IN T H E F E D E R A L R E P U B L I C OF G E R M A N Y

INHALTSVERZEICHNIS

VORWORT

XXIII

EINLEITUNG

XXVII

I. HAUS BRAUNSCHWEIG-LÜNEBURG 1693 1. 2. 3. 4.

Leibniz an Albrecht Philipp von dem Bussche (?) Anfang Oktober 1692 . . Ludolf Hugo für Leibniz. Billet. 1692—93 Leibniz für Ludolf Hugo. Promemoria. 1692—93 Leibniz für die hannoverschen Minister. Promemoria betr. Wappen und Siegel des kurfürstlichen Bergamts. 1693 5. Ludolf Hugo an Leibniz Anfang Januar 1693 6. Leibniz an Ludolf Hugo Anfang Januar 1693 7. Joh. Georg Sieverds an Leibniz 23. Dezember 1692 (2. Januar 1693) . . . 8. Jobst Dietrich Brandshagen an Leibniz 26. Dezember 1692 (5. Januar 1693) 9. Leibniz für Kurfürstin Sophie. Gesprächsaufzeichnung. 29. Dezember 1692 (8. Januar 1693) 10. Leibniz an Andreas Gottlieb von Bernstorf f 3. (13.) Januar 1693 II. Joh. Thiele Reinerding an Leibniz 3. (13.) Januar 1693 12. Leibniz an Franz Ernst von Platen (?) 12. (22.) Januar 1693 13. Joh. Urban Müller an Leibniz 13. (23.) Januar 1693 14. Joh. Georg Sieverds an Leibniz 20. (30.) Januar 1693 15. Joh. Urban Müller an Leibniz 21. (31.) Januar 1693 16. Gottfried Christian Otto an Leibniz 17. (27.) Februar 1693 17. Gottfried Christian Otto an Leibniz 21. Februar (3. März) 1693 18. Balthasar Ernst Reimers an Leibniz 21. Februar (3. März) 1693 19. Gottfried Christian Otto an Leibniz 24. Februar (6. März) 1693 20. Balthasar Ernst Reimers an Leibniz 24. Februar (6. März) 1693 21. Leibniz an Zacharias Gerbrandt 8. (18.) März 1693 2i a Philipp Christoph von Königsmarck an Leibniz 8. (18.) März 1693 . . . . 22. Joh. Georg Sieverds an Leibniz 24. März (3. April) 1693

3 3 4 7 8 9 10 11 14 16 18 18 19 20 21 21 22 22 23 24 25 26 26

VIII

INHALTSVERZEICHNIS

23. Georg Germer an Leibniz 25. März (4. April) 1693 24. Joh. Georg S i e v e r d s an Leibniz 30. März (9. April) 1693 25. Joh. Thiele R e i n e r d i n g an Leibniz 31. März (10. April) 1693 26. Georg Germer an Leibniz 5./15. April 1693 27. Leibniz an Otto Grote 10./20. April 1693 28. Leibniz an Kurfürst E r n s t A u g u s t 17. (27.) April 1693 29. Otto Grote an Leibniz 20./30. April 1693

27 28 29 30 31 32 34

30. Leibniz an die B i b l i o t h e k s s e k r e t ä r e in Wolfenbüttel 28. April (8. Mai) 1693 31. Leibniz an Otto Grote 2./12. Mai 1693 32. Joh. Urban Müller an Leibniz 2. (12.) Mai 1693 33. Leibniz an Kurfürstin S o p h i e 6. (16.) Mai 1693 34. Leibniz an Herzog Rudolf A u g u s t 9. (19.) Mai 1693 35. Joh. Urban Müller an Leibniz 13. (23.) Mai 1693 36. Leibniz an Franz Ernst von P l a t e n Ende Mai 1693 37. Conrad Joh. D a n n e n b e r g an Leibniz 12. (22.) Juni 1693 . 38. Conrad Joh. D a n n e n b e r g an Leibniz 19. (29.) Juni 1693 39. Leibniz an Herzog R u d o l f A u g u s t 20. (30.) Juni 1693 40. Conrad Joh. D a n n e n b e r g an Leibniz 27. Juni (7. Juli) 1693 41. Leibniz an Herzog A n t o n U l r i c h 28. Juni (8. Juli) 1693 42. Gottfried Christian O t t o an Leibniz 15. (25.) Juli 1693 43. Joh. Thiele R e i n e r d i n g an Leibniz 26. Juli (5. August) 1693 44. Asche Christoph von M a r e n h o l t z an Leibniz Ende August 1693 45. Conrad Joh. D a n n e n b e r g an Leibniz 24. August (3. September) 1693 . . . 46. Conrad Joh. D a n n e n b e r g an Leibniz 29. August (8. September) 1693 . . . 47. Georg Heinrich K o l b i n g an Balthasar Ernst Reimers für Leibniz 29. August (8. September) 1693 48. Leibniz zum Tode von Otto Grote 5. (15.) September 1693 49. Conrad Joh. D a n n e n b e r g an Leibniz 5. (15.) September 1693 50. Joh. Thiele R e i n e r d i n g an Leibniz 3. (13.) Oktober 1693 51. Joh. Georg S i e v e r d s an Leibniz 6. (16.) Oktober 1693 52. Gottfried Christian O t t o an Leibniz 16. (26.) Oktober 1693 53. Joh. Thiele R e i n e r d i n g an Leibniz 20. (30.) Oktober 1693

35 36 38 38 41 43 43 44 45 45 47 47 48 49 49 50 50

54- Conrad Joh. D a n n e n b e r g an Leibniz 7. (17.) November 1693 55. Otto Arthur von D i t f u r d t an Leibniz 17. (27.) Dezember 1693

54 55

50 51 52 52 53 53 53

INHALTSVERZEICHNIS

IX

56. Leibniz an einen hannoverschen M i n i s t e r 21. (31.) Dezember 1693 . . . .

55

57. Leibniz für die hannoverschen M i n i s t e r . Promemoria. 1693—1696

57

. . . .

II. KIRCHENPOLITISCHER B R I E F W E C H S E L 1693 58. Gerhard Wolter M o l a n u s an Leibniz Ende 1692

61

59. Leibniz für Gerhard Wolter M o l a n u s . Bemerkungen zu Bossuet, De scripto cui titulus : Cogitationes privatae ... Sententia. Ende 1692 — Anfang 1693

62

60. Leibniz an Christoph de R o j a s y Spinola Ende 1692 bis Herbst 1693 (?) . .

66

61. Paul P e l l i s s o n - F o n t a n i e r an Leibniz 1. Januar 1693

72

6i a Gerhard Wolter Mol a n u s an Leibniz 31. Dezember 1692 (10. Januar 1693) . .

72

62. Marie de B r i n o n an Leibniz 13. Januar 1693

73

63. Leibniz an Landgraf E r n s t von Hessen-Rheinfels 9./19. Januar 1693. . . .

74

64. Leibniz an Paul P e l l i s s o n - F o n t a n i e r 9. (19.) Januar 1693

75

65. Marie de B r i n o n an Leibniz 18. Februar 1693

75

66. Leibniz an Marie de B r i n o n 10./20. Februar 1693 67. Landgraf E r n s t von Hessen-Rheinfels für Leibniz 12.¡22. Februar 1693

76 . .

77

68. Marie de B r i n o n an Leibniz 13. März 1693

78

69. Christoph de R o j a s y Spinola an Leibniz 17. März 1693

80

70. Johann B o o s an Leibniz 12./22. März 1693

81

71. Leibniz an Marie de B r i n o n 19./29. März 1693

82

72. Leibniz an Jacques-Bénigne B o s s u e t 29. März 1693

83

73. Leibniz an Christoph de R o j a s y Spinola 31. März 1693

89

74. Gerhard Wolter M o l a n u s an Leibniz 22. März (1. April) 1693

91

75. Gerhard Wolter M o l a n u s an Leibniz zwischen 2. und 6. April 1693 . . . .

92

76. Landgraf E r n s t von Hessen-Rheinfels an Leibniz 26. März/5. April 1693 . .

93

77. Gerhard Wolter M o l a n u s an Leibniz 29. März (8. April) 1693

94

78. Leibniz für Gerhard Wolter Molanus. Bemerkungen zur Frage der Anerkennung protestantischer Ordinationen. 1. Hälfte April 1693 (?)

95

79. Gerhard Wolter M o l a n u s an Leibniz 31. März (10. April) 1693

96

80. Leibniz für Gerhard Wolter Molanus. Bemerkung zu Molanus' Explicatio ulterior. Mitte April 1693 (?) 81. Gerhard Wolter M o l a n u s an Leibniz 2. (12.) April 1693 82. Marie de B r i n o n an Leibniz 15. April 1693 83. Gerhard Wolter M o l a n u s an Leibniz Ende April 1693

97 97 98 100

X

INHALTSVERZEICHNIS

84. Gerhard Wolter M o l a n u s an Leibniz 20. (30.) April 1693

101

85. Leibniz an Gerhard Wolter M o l a n u s 26. April (6. Mai) 1693

102

86. Marie de B r i n o n an Leibniz 6. Mai 1693

103

87. Philipp Jacob S c h u n c k an Leibniz 3./13. Mai 1693

104

88. Leibniz an Landgraf E r n s t von Hessen-Rheinfels 5./15. Mai 1693

. . . .

104

89. Gerhard Wolter M o l a n u s an Leibniz 11. (21.) Mai 1693

106

90. Christoph de R o j a s y Spinola an Leibniz 23. Mai 1693

107

91. Leibniz an Christoph de R o j a s y Spinola 21./31. Mai 1693

109

92. Leibniz an Philipp Jacob S c h u n c k Ende Mai 1693

110

93. Ernst Wilhelm K ö r n e r an Leibniz 5. (15.) Juni 1693

in

94. Leibniz an Marie de B r i n o n 15. Juni 1693

112

95. Leibniz an Jacques-Bénigne B o s s u e t 5./15. Juni 1693

113

96. Leibniz an Jacques-Bénigne B o s s u e t für E d m e P i r o t . Reponse au discours touchant l'autorité du Concile de Trente en France. 15. Juni 1693

. . .

.114

97. Philipp Jacob S c h u n c k an Leibniz 18. Juni 1693

145

98. Jacques-Bénigne B o s s u e t für Leibniz 25. Juni (?) 1693

146

99. Jacques-Bénigne B o s s u e t für Leibniz. Sur l'essence des Corps. Juni (?) bis Mitte August 1693

149

100. Gerhard Wolter M o l a n u s an Leibniz 1. Hälfte Juli 1693 (?)

150

101. Leibniz an Gerhard Wolter M o l a n u s 1. Hälfte Juli 1693 (?)

151

102. Leibniz an Marie de B r i n o n 4./14. August 1693

152

103 Jacques-Bénigne B o s s u e t an Leibniz 15. August 1693

153

104. Jacques-Bénigne B o s s u e t für Leibniz. Sur la reception du Concile de Trente. 15. August 1693

154

105. Leibniz an Gerhard Wolter M o l a n u s Mitte August 1693

166

106. Gerhard Wolter M o l a n u s an Leibniz Mitte August 1693

166

107. Leibniz für Gerhard Wolter M o l a n u s . Exzerpte aus Molanus' sogenannter Explicatio ulterior mit Bemerkungen von Leibniz. August (?) 1693

167

108. Leibniz an Gerhard Wolter M o l a n u s 11. (21.) August 1693 . . . . . . .

185

109. Gerhard Wolter M o l a n u s an Leibniz Ende August 1693

185

110. Marie de B r i n o n an Leibniz 26. August 1693

186

111. Leibniz an Marie de B r i n o n Anfang September 1693 . . . . . . . . . 112. Marie de B r i n o n an Leibniz 9. September 1693 113. Leibniz an Marie de B r i n o n 23. Oktober 1693 . . .

.187

. . 188 . . .

114. Leibniz an Jacques-Bénigne B o s s u e t 13./23. Oktober 1693

. .

. . . 190 195

INHALTSVERZEICHNIS

XI

115. Leibniz für Jacques-Bénigne Bossue t. Deuxieme Reponse sur la Reception et autorité du Concile de Trente. 13./23. Oktober 1693 200 116. Leibniz für Jacques-Bénigne Bossuet. Reponse au discours sur l'essence des corps. 23. Oktober 1693 210

III. POLITISCHER UND GELEHRTER BRIEFWECHSEL 1693 117. 118. 119. 120. 121.

Paul B a u l d r y an Leibniz Anfang Januar 1693 Justus von D r a n s f e l d an Leibniz 22. Dezember 1692 (1. Januar 1693) . . Samuel C h a p p u z e a u an Leibniz 23. Dezember 1692 (2. Januar 1693) . . Justus Joh. K e l p an Leibniz 24. Dezember 1692 (3. Januar 1693) Heinrich Günter Thtilemarius an Leibniz 24. Dezember 1692 (3. Januar 1693) 122. Friedrich von W a l t e r an Leibniz 4. Januar 1693 123. Leibniz an Hiob Ludolf 26. Dezember 1692 (5. Januar 1693) 124. Christoph von Weselow an Leibniz 26. Dezember 1692 (5. Januar 1693) . 125. Gerhard Meier an Leibniz 29. Dezember 1692 (8. Januar 1693) . . . . . 126. Christoph Daniel F i n d e k e l l e r an Leibniz 30. Dezember 1692 (9. Januar 1693) 127. Leibniz an Gerhard Meier 31. Dezember 1692 (10. Januar 1693) 128. Leibniz an Wilhelm Emst T e n t z e l 31. Dezember 1692 (10. Januar 1693) . 129. Leibniz an Veit Ludwig von S e c k e n d o r f f 31. Dezember 1692 (10. Januar 1693) 130. Leibniz für V. L. von S e c k e n d o r f f und W. E. Tentzel. Relatio de libro: Histoire du Fanatisme par D.-A. Brueys, 1692. Beilage zu N. 129 131. Leibniz an Otto Mencke 31. Dezember 1692 (10. Januar 1693) 132. Leibniz an Christoph von Weselow 31. Dezember 1692 (10. Januar 1693) . 133. Leibniz an Philipp Jakob Spener 2. (12.) Januar 1693 134. Leibniz an George S t e p n e y 2./12. Januar 1693 135. Huldreich von E y b e n an Leibniz 3. (13.) Januar 1693 . 136. Christian Konrad Seif f a r t von Hohenstein an Leibniz 3. (13.) Januar 1693 137. Tommaso F a n t o n i an Leibniz 13. Januar 1693 . . . . . . . . . . . . 138. Leibniz ein Antonio Magliabechi 5./15. Januar 1693 . . 139. Leibniz an Camillo Marchesini Mitte—Ende Januar 1693 . . . . 140. Hiob Ludolf an Leibniz 7. (17.) Januar 1693

217 218 219 219 221 223 223 224 225 225 227 230 232 235 237 238 240 242 243 244 245 247 251 252

XII

INHALTSVERZEICHNIS

141. 142. 143. 144. 145. 146. 147. 148. 149. 150. 151. 152. 153. 154. 155. 156. 157. 158.

François Deseine an Leibniz 17. Januar 1693 Leibniz an Wilhelm Ernst T e n t z e l 9. (19.) Januar 1693 Joh. Christoph L i m b a c h an Leibniz 10. (20.) Januar 1693 Samuel K ö n i g an Leibniz 11. (21.) Januar 1693 Justus von D r a n s f e l d an Leibniz 12. (22.) Januar 1693 Leibniz an Chilian Schräder 13. (23.) Januar 1693 Otto Mencke an Leibniz 14. (24.) Januar 1693 Germain Brice an Leibniz 24. Januar 1693 Chilian Schräder an Leibniz 15. (25.) Januar 1693 Samuel K ö n i g an Leibniz 18. (28.) Januar 1693 Leibniz an Ezechiel Spanheim Ende Januar 1693 Leibniz an Adam Adamandus K o c h a n s k i 2. Hälfte Januar 1693. . . . . Ezechiel Spanheim an Leibniz Anfang Februar 1693 Wilhelm Ernst T e n t z e l an Leibniz 23. Januar (2. Februar) 1693 Christoph Daniel F i n d e k e l l e r an Leibniz 23. Januar (2. Februar) 1693 . . Christophe B r o s s e a u an Leibniz 2. Februar 1693 George S t e p n e y an Leibniz 4. Februar 1693 George Stepney und Leibniz für Kurfürstin S o p h i e C h a r l o t t e von Brandenburg. Epigramm. Februar—Mai 1693

254 256 257 258 259 259 261 262 262 263 264 266 271 271 273 275 275

159. 160. 161. 162. 163. 164.

Leibniz ein Michael Salomon de L a Bodinière 27. Januar (6. Februar) 1693 Wilhelm Ernst T e n t z e l an Leibniz 27. Januar (6. Februar) 1693 Alessandro Melani an Leibniz 7. Februar 1693 Joh. Friedrich von L i n s i n g e n an Leibniz 8. Februar 1693 Leibniz ein Hiob Ludolf 30. Januar (9. Februar) 1693 Christoph Joachim Nicolai von G r e i f f e n c r a n t z an Leibniz 31. Januar (10. Februar) 1693

280 280 281 282 282

Joh. Heinrich W e t s t e i n an Leibniz 10. Februar 1693 Detlev Marcus Friese an Leibniz 1. (11.) Februar 1693 Leibniz an Walter C h a r l e t o n 2./12. Februar 1693 Leibniz an William Dutton Colt (?) 2./12. Februar 1693 Leibniz an Thomas S m i t h 2./12. Februar 1693 Pandolfo Mendlein an Leibniz 13. Februar 1693 Otto Mencke an Leibniz 4. (14.) Februar 1693 Leibniz an Christoph Daniel F i n d e k e l l e r 7. (17.) Februar 1693 Chilian Schräder an Leibniz 9. (19.) Februar 1693

285 285 286 287 289 291 291 293 295

165. 166. 167. 168. 169. 170. 171. 172. 173.

278

284

INHALTSVERZEICHNIS

XIII

174. Leibniz an Wilhelm Ernst T e n t z e l 8. (18.) Februar 1693

295

175. Huldreich von E y b e n an Leibniz 11. (21.) Februar 1693

300

176. Camillo M a r c h e s i n i an Leibniz 21. Februar 1693

301

177. Leibniz an Otto M e n c k e 12. (22.) Februar 1693

302

178. Georg Michael B a c k m e i s t e r an Leibniz 12. (22.) Februar 1693

305

179. Gerhard M e i e r an Leibniz 14. (24.) Februar 1693

305

180. Samuel K ö n i g an Leibniz 15. (25.) Februar 1693

306

181. Henning H u t h m a n an Leibniz 16. (26.) Februar 1693

306

182. Gerhard M e i e r an Leibniz 16. (26.) Februar 1693

308

183. Detlev Marcus F r i e s e an Leibniz 17. (27.) Februar 1693

3x0

184. Ezechiel S p a n h e i m an Leibniz 18./28. Februar 1693

312

185. Christian Konrad S e i f f a r t von H o h e n s t e i n an Leibniz 18. (28.) Februar 1693

312

186. Germain B r i c e an Leibniz 2. März 1693

313

187. Leibniz an Paul B a u l d r y 23. Februar (5. März) 1693

314

188. Leibniz an Christian Franz P a u l l i n i 23. Februar (5. März) 1693

315

189. Charles-René d ' H o z i e r an Leibniz 5. März 1693

317

190. Christophe B r o s s e a u an Leibniz 6. März 1693

319

191. Leibniz an Otto M e n c k e n 25. Februar (7. März) 1693

319

192. Otto M e n c k e an Leibniz 25. Februar (7. März) 1693

321

193. Leibniz an Wilhelm Ernst T e n t z e l 26. Februar (8. März) 1693

322

194. Johann R e i s k e an Leibniz 1. (11.) März 1693

323

195. Carl August von A l v e n s l e b e n an Leibniz 4. (14.) März 1693

325

196. Otto M e n c k e an Leibniz Mitte (?) März 1693

326

197. Conrad Barthold B e h r e n s an Leibniz 6. (16.) März 1693

327

198. Leibniz an Edward B e r n a r d 7.¡17. März 1693

329

199. Detlev Marcus F r i e s e an Leibniz 7./17. März 1693

331

200. Henri J u s t e l an Leibniz 17. März 1693

333

201. Chilian S c h r ä d e r an Leibniz 8. (18.) März 1693

334

202. Wilhelm Ernst T e n t z e l an Leibniz 8. (18.) März 1693

336

203. George S t e p n e y an Leibniz 8./18. März 1693

336

204. Ludwig Christian M i e g an Leibniz 9. (19.) März 1693

339

205. Polycarp M a r c i an Leibniz 11. (21.) März 1693

340

206. Thomas S m i t h an Leibniz 11. (21.) März 1693

340

207. Leibniz an Detlev Marcus F r i e s e 14. (24.) März 1693

342

XIV

INHALTSVERZEICHNIS

208. Henri J u s t e l an Leibniz 24. März 1693 . . 209. Antonio M a g l i a b e c h i an Leibniz 24. März 1693 210. Leibniz an Hermann von der H a r d t 16. (26.) März 1693 211. Georg Michael B a c k m e i s t e r an Leibniz 16./26. März 1693 212. Leibniz an Hiob Ludolf 17. (27.) März 1693 213. Christophe B r o s s e a u an Leibniz 27. März 1693 . 214. Leibniz an Samuel Pufendorf 18. (28.) März 1693 215. Leibniz an Ezechiel Spanheim 28. März 1693 . . . . 216. Leibniz an Charles-René d'Hozier 19./29. März 1693 217. Leibniz an Heinrich Meibom 21. (31.) März 1693 218. Leibniz an Caspar S a g i t t a r i u s 21. (31.) März 1693 219. Detlev Marcus Friese an Leibniz 21. (31.) März 1693 220. Leibniz an Wilhelm Ernst T e n t z e l Ende (?) März 1693 221. Leibniz an Otto Mencke Ende März (?) 1693 222. Leibniz an Christoph Schräder Ende März (Anfang April) 1693 223. Samuel K ö n i g an Leibniz 22. März (1. April) 1693 224. Leibniz an Georg Michael B a c k m e i s t e r 23. März (2. April) 1693 . . . . 225. Otto Mencken an Leibniz 24. März (3. April) 1693 226. Polycarp Marci an Leibniz 25. März (4. April) 1693 227. Huldreich von E y b e n an Leibniz 25. März (4. April) 1693 228. Leibniz an Otto Mencken 26. März (5. April) 1693 . 229. Hermann von der H a r d t an Leibniz 27. März (6. April) 1693 230. Ezechiel Spanheim an Leibniz 28. März (7. April) 1693 231. Joachim Meier an Leibniz 30. März (9. April) 1693 232. Gerhard Meier an Leibniz 31. März (10. April) 1693 233. Samuel P u f e n d o r f an Leibniz 31. März (10. April) 1693 . . 234. Johannes D o l a e u s an Leibniz 1. (11.) April 1693 235. Christian Konrad Seif f a r t von Hohenstein an Leibniz 1. (11.) April 1693 236. George S t e p n e y an Leibniz 11. April 1693 237. Joh. Friedrich von A l v e n s l e b e n an Leibniz 2. (12.) April 1693 238. Henning H u t h m a n an Leibniz 3. (13.) April 1693 239. Wilhelm Ernst T e n t z e l an Leibniz 4. (14.) April 1693 240. Johann R e c k an Leibniz 5./15. April 1693 241. Leibniz an Wilhelm de B e y r i e 7./17. April 1693 242. Leibniz an Germain Brice 7. (17.) April 1693

342 343 345 347 348 350 351 352 353 355 357 358 360 362 362 364 365 367 368 368 369 370 371 375 376 380 382 383 384 388 389 389 390 391 393

INHALTSVERZEICHNIS

XV

243. Detlev Marcus Friese an Leibniz 8. (18.) April 1693 394 244. Georg Michael B a c k m e i s t e r an Leibniz 8./18. April 1693 394 245. Georg Michael B a c k m e i s t e r für Leibniz. Auszug aus einem Brief von J. G. Kulpis. Beilage zu N. 244 396 246. Heinrich A v e m a n n an Leibniz 12. (22.) April 1693 397 247. Chilian Schräder an Leibniz 13. (23.) April 1693 398 248. Polycarp Marci an Leibniz 16. (26.) April 1693 399 249. Conrad Barthold Behrens an Leibniz 17. (27.) April 1693 399 250. Christophe Brosseau an Leibniz 27. April 1693 401 251. Christoph Daniel F i n d e k e l l e r an Leibniz 18. (28.) April 1693 402 252. Gerhard Meier an Leibniz 19. (29.) April 1693 403 253. Leibniz an Tommaso F a n t o n i Ende April (?) 1693 407 254. Ludwig Christian Mieg an Leibniz Ende April 1693 408 255. Ezechiel Spanheim an Leibniz 22. April/2. Mai 1693 409 256. Christoph Schräder an Leibniz 24. April (4. Mai) 1693 410 257. Leibniz an Wilhelm Ernst T e n t z e l 25. April (5. Mai) 1693 . . . . . . . 411 258. Detlev Marcus Friese an Leibniz 25. April (5. Mai) 1693 . . . . . . . . 412 259. Gerhard Meier an Leibniz 27. April (7. Mai) 1693 414 260. Hiob Ludolf an Leibniz 29. April (9. Mai) 1693 415 261. Joachim Meier an Leibniz 1. (11.) Mai 1693 417 262. Leibniz an Detlev Marcus Friese 2. (12.) Mai 1693 418 263. Leibniz an Thomas Smith 2./12. Mai 1693 419 264. Leibniz an Joachim Meier 4. (14.) Mai 1693 420 265. Leibniz an Georg Michael B a c k m e i s t e r 4./14. Mai 1693 421 266. Leibniz an Wilhelm Ernst T e n t z e l 5. (15.) Mai 1693 423 267. Otto Mencke an Leibniz 6. (16.) Mai 1693 425 268. Leibniz an Johann Reiske 7. (17.) Mai 1693 425 269. Leibniz an Hermann von der H a r d t 7. (17.) Mai 1693 427 270. Leibniz an Samuel P u f e n d o r f 7. (17.) Mai 1693 428 271. Chilian Schräder an Leibniz 7. (17.) Mai 1693 430 272. Wilhelm Ernst T e n t z e l an Leibniz 7. (17.) Mai 1693 430 273. Gemiain Brice an Leibniz 17. Mai 1693 432 274. Leibniz an Hiob Ludolf 8. (18.) Mai 1693 433 275. Leibniz an Nicolas T o i n a r d 8./18. Mai 1693 435 276. Christophe Brosseau an Leibniz 18. Mai 1693 437

XVI

INHALTSVERZEICHNIS

277. Detlev Marcus Friese an Leibniz 9. (19.) Mai 1693 278. Samuel Ammon an Leibniz 10. (20.) Mai 1693

438 440

279. Polycarp Marci an Leibniz 11. (21.) Mai 1693 441 280. Conrad Barthold Behrens an Leibniz 12. (22.) Mai 1693 442 281. Christophe B r o s s e a u an Leibniz 25. Mai 1693 443 282. Christoph Daniel F i n d e k e l l e r an Leibniz 16. (26.) Mai 1693 445 283. Joachim Meier an Leibniz 17. (27.) Mai 1693 446 284. Justus von D r a n s f e l d an Leibniz 18. (28.) Mai 1693 447 285. Gerhard Meier an Leibniz 18. (28.) Mai 1693 447 286. Christoph Schräder an Leibniz 18. (28.) Mai 1693 448 287. Louis de L a N e u v e f o r g e für Leibniz. Verzeichnis Luxemburgischer Urkunden. Beilage zu N. 286 449 288. Germain Brice an Leibniz 29. Mai 1693 450 289. Leibniz an Joh. Friedrich von A l v e n s l e b e n 31. Mai 1693 451 290. Leibniz an Gerhard Meier 2. Hälfte Mai 1693 451 291. Christoph Joachim Nicolai von G r e i f f e n c r a n t z an Leibniz 21. (3.1) Mai 1693 452 292. Gerhard Meier an Leibniz 21. (31.) Mai 1693 453 293. Georg Michael B a c k m e i s t e r an Leibniz 2. Hälfte Mai 1693 454 294. Leibniz an Antonio M a g l i a b e c h i 2. Hälfte Mai 1693 456 295. Leibniz an La C i t a r d y e Mai 1693 . . 459 296. Leibniz an Heinrich A v e m a n n 22. Mai (1. Juni) 1693 459 297. Georg Michael B a c k m e i s t e r an Leibniz 22. Mai/i. Juni 1693 460 298. Hiob Ludolf an Leibniz 23. Mai (2. Juni) 1693 461 299. Otto Mencke an Leibniz 24. Mai (3. Juni) 1693 463 300. Henning Huthman an Leibniz 26. Mai (5. Juni) 1693 464 301. Heinrich A v e m a n n an Leibniz 26. Mai (5. Juni) 1693 464 302. Joachim Meier an Leibniz 29. Mai (8. Juni) 1693 465 303. Joh. Friedrich von A l v e n s l e b e n an Leibniz 30. Mai (9. Juni) 1693 . . . 465 304. Johann R e c k an Leibniz i./ii. Juni 1693 466 305. Edward Bernard an Leibniz 1. (11.) Juni 1693 467 306. Christophe Brosseau an Leibniz 12. Juni 1693 469 307. Daniel L a r r o q u e an Leibniz 14. Juni 1693 470 308. Christophe Brosseau an Leibniz 15. Juni 1693 471 309. Leibniz an Gerhard Meier 6. (16.) Juni 1693 471

INHALTSVERZEICHNIS

XVII

310. Henning H u t h m a n an Leibniz 8. (18.) Juni 1693

472

311. Detlev Marcus F r i e s e an Leibniz 10./20. Juni 1693

473

312. Christoph Daniel F i n d e k e l l e r an Leibniz 10. (20.) Juni 1693

474

313. Wilhelm Ernst T e n t z e l an L e i b n i z n . (21.) Juni 1693

476

314. Leibniz an Wilhelm Ernst T e n t z e l 12. (22.) Juni 1693

477

315. Joachim M e i e r an Leibniz 12. (22.) Juni 1693

478

316. Joh. Christoph L i m b a c h an Leibniz 13. (23.) Juni 1693

479

317. Otto M e n c k e an Leibniz 14. (24.) Juni 1693

480

318. Leibniz für Wilhelm de B e y r i e 15.¡25. Juni 1693

481

319. Germain B r i c e an Leibniz 26. Juni 1693

482

320. Leibniz an Wilhelm Ernst T e n t z e l 19. (29.) Juni 1693

484

321. Leibniz an Daniel L a r r o q u e 19./29. Juni 1693

486

322. Leibniz an Christophe B r o s s e a u 29. Juni 1693

488

323. Wilhelm Ernst T e n t z e l an Leibniz 19. (29.) Juni 1693

494

324. Christophe B r o s s e a u an Leibniz 29. Juni 1693

495

325. Ezechiel S p a n h e i m an Leibniz 20./30. Juni 1693

495

326. Charles-René d ' H o z i e r an Leibniz 30. Juni 1693

496

327. Charles-René d ' H o z i e r für Leibniz. Memoire zur Genealogie der Weifen und Este (Auszug). Beilage zu N. 326 328. Leibniz an Eberhard von D a n c k e l m a n Ende Juni 1693

497 499

329. Leibniz an Huldreich von E y b e n Juni 1693

500

330. Gerhard M e i e r an Leibniz 21. Juni (1. Juli) 1693

502

331. Huldreich von E y b e n an Leibniz 22. Juni (2. Juli) 1693

506

332. Carl August von A l v e n s l e b e n an Leibniz 4. Juli 1693

507

333. Joh. Christoph L i m b a c h an Leibniz 24. Juni (4. Juli) 1693

508

334. Chilian S c h r ä d e r an Leibniz 24. Juni (4. Juli) 1693

509

335. Leibniz an Detlev Marcus F r i e s e 10. (?) Juli 1693

510

336. Wilhelm de B e y r i e an Leibniz 30. Juni/10. Juli 1693

510

337. Wilhelm Ernst T e n t z e l an Leibniz 3. (13.) Juli 1693 . . . . . . . . . .

511

338. Thomas S m i t h an Leibniz 3. (13.) Juli 1693

512

339. Christophe B r o s s e a u an Leibniz 17. Juli 1693

514

340. Matthaeus B l e c h an Leibniz 10. (20.) Juli 1693

515

341. Leibniz an Gustav Daniel S c h m i d t 12. (22.) Juli 1693

516

342. Samuel A m m o n an Leibniz 13. (23.) Juli 1693

519

343. Christoph Daniel F i n d e k e l l e r an Leibniz 15. (25.) Juli 1693

520

II

LEIBNIZ 1/9

XVIII

INHALTSVERZEICHNIS

344. Wilhelm Ernst T e n t z e l an Leibniz 17. (27.) Juli 1693 345. George S t e p n e y an Leibniz 19./29. Juli 1693

522 . 522

346. Leibniz an Joh. Jacob Julius C h u n o Ende Juli 1693

523

347. Leibniz an Eberhard von D a n c k e l m a n Ende Juli 1693

524

348. Leibniz an Joh. Christoph L i m b a c h Juli 1693

525

349. Phil. Wilhelm von H ö r n i g k an Leibniz 1. August 1693

526

350. Conrad Barthold B e h r e n s an Leibniz 25. Juli (4. August) 1693

529

351. Gui L e r e m i t e dit C a n d o r an Leibniz 25. Juli (4. August) 1693

529

352. Ludwig Christian M i e g an Leibniz 27. Juli (6. August) 1693

530

353. Christoph Joachim Nicolai von G r e i f f e n c r a n t z an Leibniz 28. Juli (7. August) 1693

531

354. Otto M e n c k e an Leibniz 29. Juli (8. August) 1693

533

355. Heinrich A v e m a n n an Leibniz 1. (11.) August 1693

534

356. Leibniz an Wilhelm Ernst T e n t z e l 3. (13.) August 1693

535

357. Leibniz an Charles-René d ' H o zier 14. August 1693

536

358. Leibniz für Charles-René d ' H o z i e r . Zwei genealogische Tafeln über die Anfänge des Hauses Este. Beilage zu N. 357

542

359. Christophe B r o s s e a u an Leibniz 14. August 1693

545

360. Daniel L a r r o q u e an Leibniz 16. August 1693

545

361. Christoph S c h r ä d e r an Leibniz 7. (17.) August 1693

547

362. Gerhard Meier an Leibniz 10. (20.) August 1693

548

363. Detlev Marcus F r i e s e an Leibniz 10. (20.) August 1693

551

364. Germain B r i c e an Leibniz 21. August 1693

553

365. Antonio M a g l i a b e c h i an Leibniz 22. August 1693

554

366. Antonio M a g l i a b e c h i an Leibniz. Beilage zu N. 365

557

367. Christoph S c h r ä d e r an Leibniz 17. (27.) August 1693

558

368. Polycarp M a r c i an Leibniz 19. (29.) August 1693

559

369. Wilhelm Ernst T e n t z e l an Leibniz 20. (30.) August 1693

559

370. Chilian S c h r ä d e r an Leibniz 23. August (2. September) 1693

560

371. Otto M e n c k e an Leibniz 26. August (5. September) 1693

560

372. Carl August von A l v e n s l e b e n an Leibniz 27. August (6. September) 1693. 561 373. Antonio M a g l i a b e c h i an Leibniz 8. September 1693

562

374. Christoph S c h r ä d e r an Leibniz 4. (14.) September 1693

562

375. Ezechiel S p a n heim an Leibniz 5. (15.) September 1693

563

376. Leibniz an Otto M e n c k e 2. Hälfte September 1693

564

INHALTSVERZEICHNIS

XIX

377. Joh. Theodor Heinson an Leibniz 8. (18.) September 1693 378. Leibniz an Wilhelm Emst T e n t z e l 11. (21.) September 1693 379. Giuseppe Guidi an Leibniz 12. (22.) September 1693 380. Daniel P a p e b r o c h an Leibniz 23. September 1693 381. Conrad Barthold Behrens an Leibniz 15. (25.) September 1693 382. Heinrich A v e m a n n an Leibniz 15. (25.) September 1693 383. Christoph Joachim Nicolai von G r e i f f e n c r a n t z an Leibniz 15. (25.) September 1693 384. Joachim Meier an Leibniz 18. (28.) September 1693 . . . ; 385. Leibniz an Daniel L a r r o q u e 2. Hälfte September 1693 386. Bartolomeo Ortensio Mauro an Leibniz September 1693 . . . . . . . . 387. Leibniz an Heinrich A v e m a n n Anfang Oktober 1693 388. Wilhelm Ernst T e n t z e l an Leibniz 24. September (4. Oktober) 1693 . . . 389. Gerhard Meier an Leibniz 1. (11.) Oktober 1693 390. Wilhelm Ernst T e n t z e l an Leibniz 1. (11.) Oktober 1693 391. Joh. Just W i n k e l m a n n an Leibniz 4. (14.) Oktober 1693 392. Christophe Brosseau an Leibniz 16. Oktober 1693 393. Wilhelm Ernst T e n t z e l an Leibniz 7. (17.) Oktober 1693 394. Gustav Daniel Schmidt an Leibniz 7. (17.) Oktober 1693 395. Leibniz an Wilke von B o d e n h a u s e n 9. (19.) Oktober 1693 396. Leibniz an Jean-Paul B i g n o n 9./19. Oktober 1693 397. Joachim Meier an Leibniz 9. (19.) Oktober 1693 398. Detlev Marcus Friese an Leibniz 10./20. Oktober 1693 399. Johann Magirus an Leibniz 10. (20.) Oktober 1693 400. Gerhard Meier an Leibniz 19./29. Oktober 1693 401. Leibniz an Gerhard Meier 20. (30.) Oktober 1693 402. Wilhelm Ernst T e n t z e l an Leibniz 26. Oktober (5. November) 1693 . . . 403. Ezechiel Spanheim an Leibniz 28. Oktober (7. November) I693 404. Otto Mencke an Leibniz 29. Oktober (8. November) 1693 . 405. Leibniz an Detlev Marcus Friese 30. Oktober (9. November) 1693 . . . . 406. Georg Michael B a c k m e i s t e r an Leibniz 31. Oktober (10. November) 1693. 407. Caspar T h u r m a n n an Leibniz 31. Oktober (10. November) 1693 408. Leibniz an Johann Magirus 1. (11.) November 1693 409. Conrad Barthold Behrens an Leibniz 2. (12.) November 1693 410. Charles B u l t e a u an Leibniz 14. November 1693

565 566 567 568 569 570

ii»

571 573 573 574 575 575 576 582 583 586 587 587 588 589 591 592 594 594 595 596 597 601 602 605 606 609 611 612

XX

INHALTSVERZEICHNIS

411. Daniel L a r r o q u e an Leibniz 14. November 1693

614

412. Conrad Barthold B e h r e n s an Leibniz 5. (15.) November 1693

616

413. Otto M e n c k e an Leibniz Mitte November 1693

618

414. Gerhard Meier an Leibniz 8. (18.) November 1693

618

415. Jean-Paul B i g n o n an Leibniz 19. November 1693

623

416. Heinrich Günter T h ü l e m a r i u s an Leibniz 11. (21.) November 1693 . . . 625 417. Phil. Wilhelm von H ö r n i g k an Leibniz 22. November 1693

625

418. Leibniz an Caspar Florenz von C o n s b r u c h 1. Dezember 1693

626

419. Leibniz an George S t e p n e y 1. Dezember 1693

627

420. Otto M e n c k e an Leibniz 22. November (2. Dezember) 1693

628

421. Claudio Filippo G r i m a l d i an Leibniz 6. Dezember 1693

628

422. Christoph S c h r ä d e r an Leibniz 27. November (7. Dezember) 1693 . . . .

630

423. Joachim Meier an Leibniz 30. November (10. Dezember) 1693

631

424. Leibniz an Gerhard Meier 1. (11.) Dezember 1693

632

425. Leibniz an Christoph von W e s e l o w 1. (11.) Dezember 1693

635

426. Jacques (?) du R o z e l B e a u m o n t an Leibniz 1. (11.) Dezember 1693 . . . 636 427. Otto M e n c k e an Leibniz 2. (12.) Dezember 1693

637

428. Justus von D r a n s f e l d an Leibniz 3. (13.) Dezember 1693

638

429. Leibniz an Wilhelm Ernst T e n t z e l 3. (13.) Dezember 1693

638

430. Caspar Florenz von C o n s b r u c h an Leibniz 13. Dezember 1693

642

431. Charles-René d ' H o z i e r an Leibniz 14. Dezember 1693

643

432. Leibniz an James C r e s s e t t 5. (15.) Dezember 1693

644

433. Leibniz an Ludwig Christian Mieg Mitte Dezember 1693

645

434. James C r e s s e t t an Leibniz 6. (16.) Dezember 1693

645

435. Chilian S c h r ä d e r an Leibniz 6. (16.) Dezember 1693

646

436. Leibniz an Georg Michael B a c k m e i s t e r 9. (19.) Dezember 1693

647

437. Leibniz an Ezechiel S p a n h e i m 19. Dezember 1693

647

438. Germain B r i c e an Leibniz 19. Dezember 1693

651

439. Leibniz an Jacques (?) du R o z e l B e a u m o n t 10. (20.) Dezember 1693

. . 651

440. Leibniz an Hiob L u d o l f 10./20. Dezember 1693

653

441. Christophe C h a p p u z e a u an Leibniz 14. (24.) Dezember 1693

656

442. Christoph von W e s e l o w an Leibniz 16. (26.) Dezember 1693

657

443. Wilhelm Ernst T e n t z e l an Leibniz 18. (28.) Dezember 1693

658

444. Christoph Daniel F i n d e k e l l e r an Leibniz 18. (28.) Dezember 1693 . 445. Georg Michael B a c k m e i s t e r an Leibniz 19. (29.) Dezember 1693

. . 660

. . .

661

INHALTSVERZEICHNIS

XXI

446. Otto M e n c k e an Leibniz 20. (30.) Dezember 1693

662

447. Gerhard M e i e r an Leibniz 21. (31.) Dezember 1693

663

448. Leibniz an Jacques (?) du R o z e l B e a u m o n t Dezember 1693

664

IV. D I E V E R W A N D T E N 1693 449. Joh. Friedrich L e i b n i z an Leibniz 9. (19.) Januar 1693

669

450. Friedr. Simon L ö f f l e r an Leibniz 10. (20.) Januar 1693

670

451. Leibniz an Friedr. Simon L ö f f l e r 13. (23.) Januar 1693

672

452. Friedr. Simon L ö f f l e r an Leibniz 28. Januar (7. Februar) 1693

672

453. Leibniz an Friedr. Simon L ö f f l e r 31. Januar (10. Februar) 1693

673

454. Friedr. Simon L ö f f l e r an Leibniz 25. Februar (7. März) 1693

675

455. Leibniz an Friedr. Simon L ö f f l e r 6. (16.) März 1693

677

456. Joh. Friedrich L e i b n i z an Leibniz 19. (29.) März 1693

677

457. Friedr. Simon L ö f f l e r an Leibniz 24. März (3. April) 1693

679

458. Friedr. Simon L ö f f l e r an Leibniz 8. (18.) April 1693

680

459. Joh. Friedrich L e i b n i z an Leibniz 23. April (3. Mai) 1693

682

460. Friedr. Simon L ö f f l e r an Leibniz 28. April (8. Mai) 1693

683

461. Friedr. Simon L ö f f l e r an Leibniz 3. (13.) Mai 1693

684

462. Leibniz an Friedr. Simon L ö f f l e r 5./15. Mai 1693

685

463. Leibniz an Joh. Friedrich L e i b n i z 7. (17.) Mai 1693 (?)

686

464. Joh. Friedrich L e i b n i z an Leibniz 10. (20.) Mai 1693

687

465. Friedr. Simon L ö f f l e r an Leibniz 12.¡22. Mai 1693

688

466. Joh. Friedrich L e i b n i z an Leibniz 13. (23.) Mai 1693

690

467. Joh. Friedrich L e i b n i z an Leibniz 19. (29.) Mai 1693

690

468. Friedr. Simon L ö f f l e r an Leibniz 21. Juni (1. Juli) 1693

692

469. Joh. Friedrich L e i b n i z an Leibniz 1. (11.) Juli 1693

693

470. Friedr. Simon L ö f f l e r an Leibniz Juli 1693

694

471. Friedr. Simon L ö f f l e r an Leibniz September 1693

695

472. Leibniz an Joh. Friedrich L e i b n i z 1. Hälfte Oktober 1693

697

473. Leibniz an Friedr. Simon L ö f f l e r Mitte Oktober 1693

698

474. Joh. Friedrich L e i b n i z an Leibniz 14. (24.) Oktober 1693

698

475. Friedr. Simon L ö f f l e r an Leibniz 14. (24.) Oktober 1693

700

476. Joh. Friedrich L e i b n i z an Leibniz 18. (28.) November 1693

702

477. Friedr. Simon L ö f f l e r an Leibniz 18. (28.) November 1693

702

XXII

INHALTSVERZEICHNIS

ANHANG 478. Gerhard Wolter Molanus an Leibniz Oktober 1693 (?)

707

479. Leibniz an Antonio Magliabechi 29 Dezember 1693

707

KORRESPONDENTENVERZEICHNIS

715

PERSONENVERZEICHNIS

727

SCHRIFTENVERZEICHNIS

762

SACHVERZEICHNIS

797

SIGLEN. ABKÜRZUNGEN. BERICHTIGUNGEN

817

VERZEICHNIS DER FUNDSTELLEN

823

B E R I C H T I G U N G E N ZU B A N D I, 9

824

VORWORT

"Cum nuper Guelfebyto huc redirem, puto ultra 40 literas a me numeratas esse, quibus responsum debebam ab aliquot mensibus" (N. 429). Mit dieser Feststellung charakterisiert Leibniz bei seiner Rückkehr nach Hannover sehr genau die Situation seiner Schreibverpflichtungen in den 90er Jahren des 17. Jahrhunderts. Die Ausweitung seiner historischen Forschungen auf immer neue Gebiete läßt den Briefwechsel immer stärker anschwellen, so daß uns von den damals geführten allgemeinen politischen und gelehrten Korrespondenzen heute noch pro Jahr rund 600 Einzelbriefe vorliegen. Dies stellt die Herausgeber vor eine schwierige Entscheidung. Wenn wir für das Jahr 1693 einen geschlossenen Band mit 479 Nummern, ergänzt durch 2 Nachträge (N. 2i a . 6i a ), also mit 481 Stücken vorlegen können, dann ist das nur unter zwei Voraussetzungen möglich gewesen: erstens bringen wir einen großen Teil der Korrespondentenbriefe als Regest, zweitens werden wir den gerade jetzt neu beginnenden Briefwechsel mit dem Harzer Bergamt und seinen Leuten in einem Sonderband unterbringen. Die technischen Versuche in den Jahren 1693—1695 für die Verbesserung der Arbeit in den Harzer Gruben umfassen einen einheitlichen Komplex. Leibniz wollte noch einmal seine Konstruktion einer Treibkunst, die auf der Versuchsanlage von 1686 die vorgeschriebenen Proben nicht überzeugend bestehen konnte, überprüfen lassen. Gleichzeitig sollten einige Einzelerfindungen wie die unendliche Förderkette und ein für die Erzförderung gebauter Spiralkorb erprobt werden. Vom Inhalt des hier vorliegenden Bandes übernimmt Archivoberrat Dr. Günter Scheel die Verantwortung für Abschnitt I : Haus Braunschweig-Lüneburg, Dr. Gerda Utermöhlen für Abschnitt I I : Kirchenpolitischer Briefwechsel, der Unterzeichnete für Abschnitt IV: Die Verwandten. Die Korrespondenz des Abschnitts I I I : Politischer und gelehrter Briefwechsel wurde unter die drei Genannten aufgeteilt. Die Einleitung läßt erkennen, wie die Verteilung erfolgte. Die Bearbeiter wurden bei der Korrekturlesung und bei der Überprüfung der Erläuterungen von Dr. Albert Heinekamp und Dr. Wolfgang Bungies unterstützt. Die technische Herstellung der Druckvorlage lag wieder in den Händen von Ursula Hoppe. Die Akademie der Wissenschaften der DDR zu Berlin stellte uns für diesen Band aus ihrem Besitz ältere Unterlagen und Entzifferungen der Texte zur Verfügung, die von Dr. Helfried Hartmann, Dr. Liselotte Richter und dem Unterzeichneten bereits vor dem 2. Weltkriege erarbeitet wurden.

XXVI

VORWORT

Dem Interministeriellen Ausschuß für die Vergabe von Forschungsmitteln des Landes Niedersachsen gilt unser Dank für finanzielle Unterstützung, dem Präsidium der Akademie der Wissenschaften der D D R für die Drucklegung dieses Bandes. — Zu den kaum ausschöpfbaren Beständen des Leibniz-Nachlasses der Niedersächsischen Landesbibliothek, deren Umfang unser Fundortverzeichnis andeutet, kamen wertvolle Ergänzungen aus dem Niedersächsischen

Hauptstaatsarchiv Hannover, dem Niedersächsischen Staats-

archiv in Wolfenbüttel und anderen Archiven und Bibliotheken. Den Direktoren und Leitern der einzelnen Institutionen danken wir für die Mithilfe. Außer den bereits genannten Archiven erwähnen wir mit Dank die Herzog August Bibliothek in Wolfenbüttel sowie die Niedersächsische Staats- und Universitätsbibliothek Göttingen, die Deutsche Staatsbibliothek in Berlin, die Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz in Berlin, die Universitätsbibliothek Clausthal (Calvörsche Bibliothek), die Stadtbibliothek in Frankfurt a. M., die Forschungsbibliothek Schloß Friedenstein in Gotha, die Murhardsche Bibliothek der Stadt Kassel und Landesbibliothek in Kassel, die Bibliotheca Bodmeriana in ColognyGenève, die Biblioteca Nazionale in Florenz, die Kongelige Bibliotek in Kopenhagen, die Bibliothek des British Museum in London und die Bodleian Library in Oxford, die Bibliothèque Nationale sowie das Centre International de Synthèse in Paris, die Kungliga Bibliotek in Stockholm, die österreichische Nationalbibliothek in Wien, ferner das Badische Generallandesarchiv in Karlsruhe, das Hessische Staatsarchiv Marburg, das Deutsche Zentralarchiv in Merseburg und das Staatsarchiv Weimar, das Stadtarchiv in Regensburg, das Bischöfl. Generalvikariat (Kirchenbucharchiv) in Hildesheim, die Ev.luth. Pfarrämter in Burgstemmen und Regensburg-Neupfarrkirche und schließlich das Oberbergamt in Clausthal-Zellerfeld. Wir danken für Beratung und Informationen besonders den Herren Professor Dr. J. E. Hofmann f, Ichenhausen, Professor A. Robinet, Paris-Brüssel, Professor Dr. G. Schnath, Hannover, Dr. H. Eckert, Volkmarode, Dr. H. Müller-Asshoff, Trier, Dr. A. Schmiedecke, Zeitz, und nicht zuletzt den Mitarbeitern des Akademie-Verlages in Berlin und der Druckerei für die zuverlässige Erledigung des schwierigen Druckes. Hannover, November 1974

Kurt Müller

EINLEITUNG

Dieser neunte Band des allgemeinen, politischen und historischen Briefwechsels enthält die Korrespondenzen des Jahres 1693. Von den 481 Briefen stammen 152 von Leibniz, 329 sind an Leibniz gerichtet oder für ihn bestimmt. Nur 67 waren bisher vollständig gedruckt, 17 weitere im Teildruck oder als Regest bekannt. 397 werden nach den Handschriften zum erstenmal ediert, während alle bereits bekannten Brieftexte mit dem handschriftlichen Original verglichen und sprachlich überprüft wurden. Unsere Gliederung entspricht der Aufteilung des letzten Bandes: I. Haus Braunschweig-Lüneburg, II. Kirchenpolitischer Briefwechsel, III. Politischer und gelehrter Briefwechsel, IV. Die Verwandten. I. HAUS BRAUNSCHWEIG-LÜNEBURG 1693. Die von Herzog Georg von Calenberg im Dreißigjährigen Krieg eingeleitete und von seinen Söhnen zielstrebig fortgeführte Politik, eine Vorrangstellung in Nordwestdeutschland zu erringen, erzielte einen bedeutenden Erfolg, als Kaiser Leopold I. am 19. Dez. 1692 Herzog E r n s t A u g u s t mit der Kurwürde belehnte. Auch die Zeitgenossen empfanden, daß mit diesem Ereignis ein neuer Abschnitt in der Geschichte des jungen hannoverschen Staates eingeleitet wurde. Ende April 1693 (N. 28) kann Leibniz nämlich Kurfürst Ernst August ein von dem Göttinger Gymnasialkantor J . Meier verfaßtes deutsches Singspiel „Die siegende Großmuth" vorlegen, das am Hofe Heinrichs des Löwen im Exil spielt. Darin prophezeit ein englischer Eremit, daß Ernst August ausersehen sei, die dem Weifenhaus im Jahre 1180 von Kaiser Friedrich I. aberkannten Würden zurückzugewinnen. Eine ähnliche Auffassung läßt sich mit einem heraldischen Himmelsglobus belegen, den Leibniz' Jenaer Lehrer E . Weigel konstruiert hat und nun Ernst August überreichen will; denn unter jenen Sternbildern, die auf dem Globus von kurfürstlichen Wappen repräsentiert werden, befand sich bereits das Niedersachsenroß als braunschweig-lüneburgisches Wappen. Eine Huldigung an den neuen Kurfürsten enthält schließlich auch das von dem englischen Gesandtschaftssekretär G. Stepney verfaßte lateinische Distichon auf Kurfürstin Sophie C h a r l o t t e von Brandenburg, welches Leibniz umformt, ins Französische übersetzt und von dem eine weitere französische Version in Berlin angefertigt wird. Als Leibniz' eigenen Beitrag zur Verherrlichung der Kurinvestitur können wir eine von ihm erdachte Medaille mit dem Kurhut und der Devise „Tutatur et omat" auf der einen und dem Porträt Ernst Augusts auf der anderen Seite ansehen. Der dem Premiermini-

XXX

EINLEITUNG

ster F. E. von P l a t e n eingereichte Entwurf (N. 12) wurde gebilligt und die Medaille tatsächlich geprägt. Platen ist auch der Empfänger eines Schreibens, mit dem Leibniz auf Bitten des hessischen Bibliothekars und Inspekteurs der Kasseler Kunstkammer J. S. Haes dem Premierminister eine von Haes erfundene Geheimschrift (Steganographie) übermittelt. Sie sollte sich besonders gut für den internen diplomatischen Verkehr eignen, leicht zu schreiben und von Nichteingeweihten schwer zu dechiffrieren sein (N. 36). Das Herrscherhaus demonstrierte sein Selbstverständnis der neuen Würde anläßlich des Karnevals, der in den Monaten Januar bis März 1693 mit außergewöhnlichem finanziellen Aufwand glanzvoll gefeiert wurde (vgl. N. 18. 157). Eine stattliche Anzahl befreundeter fürstlicher Standesgenossen fand sich in Hannover ein, um hier in einem der damals prächtigsten und modernsten Opernhäuser anspruchsvollen Aufführungen beizuwohnen und sich an den volkstümlichen Kostümfesten in Form der damals beliebten „Wirtschaften" zu beteiligen. Nach Leibniz' Geschmack scheint das ausgelassene Treiben nicht gewesen zu sein, denn bereits Mitte Februar verläßt er Hannover, um sich für mehrere Wochen nach Wolfenbüttel zu begeben (vgl. N. 16). Die Siegesfeiern vermochten jedoch nur einen Augenblick darüber hinwegzutäuschen, daß mit der Kurinvestitur in der rauhen politischen Wirklichkeit zunächst nur der erste Schritt zur vollen Gleichberechtigung mit den übrigen Kurfürsten getan war. Zwei der geistlichen Kurfürsten und der Kurfürst von der Pfalz sowie eine stattliche Zahl geistlicher und weltlicher Fürsten — an der Spitze die argwöhnischen Vettern in Wolfenbüttel — erkannten Ernst August als Kurfürst nicht an. Während ihm die Kurfürsten die Introduktion in das Kurkolleg verwehrten, schlössen sich die fürstlichen Kurgegner und Dänemark zu einer Allianz zusammen (vgl. N. 126). Mit Protesten beim Kaiser sowie mit staatsrechtlichen Deduktionen und publizistischen Pamphleten suchte man die Investitur sogar rückgängig zu machen (vgl. N. 136. 143. 155. 185). Leibniz ist im Jahre 1693 als nunmehr kurfürstlicher Hofrat in erster Linie damit betraut worden, die gegen die Neunte K u r verfaßten Denkschriften zu analysieren und zu rezensieren, aber auch die im hannoverschen Interesse verfaßten Deduktionen in enger Verbindung mit dem Vizekanzler L. Hugo zu begutachten. Seine zahlreichen Arbeiten, die wir in der Reihe der Politischen Schriften drucken (Reihe IV), gaben der politischen Führung Entscheidungshilfen, ein den politischen Entschlüssen unmittelbar selbst mitzuwirken, blieb ihm jedoch versagt. So hat er die aus dem Kreise der Kurgegner stammende Schrift Raisonnement

über den Fürstl.

Braunschweig-Lüneburg-Hannoverischer

Seits

suchenden

Electcrrat, die Ende 1692 erschienen war und in den Miscellanea juris publici de Novemviratu wieder abgedruckt wurde, scharfsinnig analysiert (Konzept: L H X X I I I 2, 21; A b f . :

EINLEITUNG

X X X I

Hannover, Niedersächs. Staatsarchiv Cal. Br. n D Nr 591). Er nimmt auch Stellung zu der von dem fürstlich oettingischen Rat Ch. B.

MULTZ

im Sinne der Neunten Kur privat ver-

faßten Schrift Unvorgreiffliches Sentiment über die neue hannoversche Chur-Würde, welche O. Grote aus Wien nach Hannover gesandt hatte (vgl. N. 244). Als Multz diese Schrift ins Lateinische übersetzt, wird Leibniz ebenfalls als Gutachter gehört (vgl. N. 56).

MULTZ

greift erneut zur Feder, als aus dem Kreise der Kurgegner eine Vorstellung des hohen Reichs-Rechtens vermöge dessen an der Zahl der Kurfürsten nichts zu verendern erscheint (vgl. N. 29. 31), um sie mit „Anmerkungen oder Refutation der Vorstellung" zu widerlegen. Dem gleichen Zweck diente eine umfangreiche Ausarbeitung des hannoverschen Gesandten in Wien J. Ch. Limbach, die er mit „Bericht über die jüngst in Druck gegebene Vorstellung" betitelte. Auch hierzu liegt eine ausführliche Stellungnahme von Leibniz vor, die er „Einige ohnmaßgebliche anmerckungen über ein werk deßen Titul: Bericht über die jüngst in Druck gegebene Vorstellung" nennt (Abf.: Hannover, Niedersächs. Staatsarchiv Cal. Br. 11 D Nr 623). Es ist möglich, daß dieses Gutachten und eine von L. Hugo verfaßte kritische Stellungnahme den Druck des Limbachschen Werks verhindert hat. Leibniz' amtliche Tätigkeit für die Neunte Kur ist jedoch nicht auf kritische Stellungnahmen zu den Schriften anderer beschränkt. Er entwirft mit fingiertem Absendeort und Datum eine Flugschrift, die er Lettre d'un voyageur sur la conduite que la cour d'Hanover a tenue depuis quelques années. Francfort le 1. juin 1693 betitelt

(KLOPP,

Werke, 6, 1872,

S. 381—400), um durch sie die Kurgegner zu überzeugen, daß Kaiser Leopold mit der Erhebung Ernst Augusts zum Kurfürsten eine durch die hervorragende Persönlichkeit und politische Machtstellung des neuen Kurfürsten gerechtfertigte, würdige Entscheidung getroffen habe. Hinweise auf die Abfassungszeit der Abhandlung, die offenbar nicht gedruckt wurde, fanden wir bisher nicht. Vor allem aber war Leibniz auf hannoverscher Seite in der Auseinandersetzung mit dem fürstlichen Hause Württemberg federführend, ob das für Ernst August ausersehene Reichserzbannerherrenamt mit der Funktion des Herzogs von Württemberg identisch sei, die Reichssturmfahne dem Heere voranzutragen. Seine bereits 1692 gedruckte Schrift Vom Unterscheid zwischen dem Reichs-Haupt-Bannier und der Würtenbergischen Sturm-Fahne ergänzt er auf Grund neuer Erkenntnisse Anfang 1693 in ihren Schlußkapiteln (vgl. N. 5. 6). Obgleich der Druck bereits im April 1693 an O. Grote nach Wien gesandt wird (N. 1. 27. 29), erfolgt die Verteilung der Schrift erst nach Bekanntwerden der von J. G.

KULPIS

verfaßten württembergischen Gründlichen Deduc-

tion im November. Nach diesem Auftakt des „bellum diplomaticum" im Jahre 1693 hat Leibniz auch in den folgenden Jahren den Standpunkt Hannovers in der Angelegenheit

XXXII

EINLEITUNG

des Erzamtes in mehreren Denkschriften gegenüber württembergischen Ambitionen vertreten. Am kaiserlichen Hof in Wien setzte in der ersten Jahreshälfte 1693 der hannoversche Kammerpräsident Otto G r o t e , teils zweifelnd, dann wieder von Hoffnungen erfüllt, seine diplomatischen Bemühungen fort, nach der Kurinvestitur nun auch die Introduktion E m s t Augusts in das Kurkolleg zu erreichen. Leibniz informiert ihn über eine von dem Bischof Chr. de Rojas y Spinola geplante neue Gesprächsrunde mit deutschen protestantischen Theologen über die Reunion der getrennten Konfessionen (N. 27. 31). Grote gibt Leibniz den freundschaftüchen Rat, seine Weifengeschichte möglichst bald bis zur Gegenwart fortzuführen. Nach ihrem Erscheinen noch zu Lebzeiten des Kurfürsten Ernst August würde er dann gewiß die Frucht seiner Mühen genießen können (N. 29). Enttäuscht wird er die Antwort (N. 31) aus der Hand gelegt haben, in der ihm Leibniz mitteilt, daß er bisher nur die alte braunschweigische Geschichte erforscht habe und sich glücklich schätzen würde, diese einmal zu vollenden; denn „pour venir aux affaires presentes j'aurois besoin de bien d'autres subsides et Instructions" (vgl. dazu auch N. 57). Dieses ist das letzte Schreiben aus der Korrespondenz mit dem hannoverschen Minister, der am 15. September 1693 in Hamburg verstirbt. Er hatte dort an dem Kongreß teilgenommen, der den Waffengang des dänischen Königs beenden sollte, den dieser gegen Herzog Georg Wilhelm von Celle wegen des Besitzes von Sachsen-Lauenburg begonnen hatte. Leibniz setzte dem einzigen Minister am hannoverschen Hofe, dem er sich freundschaftlich verbunden fühlen durfte, mit einem Distichon ein ehrendes Andenken (N. 48). Mit dem Sachsen-Lauenburgischen Erbfolgestreit sprechen wir das zweite große politische Thema an, welches Leibniz im Jahre 1693 als braunschweig-lüneburgischen Hol rat beschäftigte. Aus seiner Korrespondenz mit dem Vizekanzler Ludolf H u g o erfahren wir (N. 2ff.), daß dieser ihn wie in den Vorjahren mit der Ausarbeitung von Spezialthemen — wie etwa einer Untersuchung über die verschiedenen Verwandtschaftsbezeichnungen — für seine Deduktion Bericht von dem Rechte des Hauses Braunschweig und Lüneburg an denen Sachsen-Lauenburgischen Landen heranzieht. E r wird auch mit der französischen Übersetzung

der wohl von Zelle ausgehenden Denkschrift Antwort eines

Sachsen-

Lauenburgischen Edelmanns ans einen Vetter in Holstein, die von der Cron Dennemark begehrende Demolition des Orts Ratzeburg betreffend, Bremen 1693, betraut. Aber nicht seine Ubersetzung (gedr. KLOPP, Werke, 6, S. 381—400), die mitten im Text abbricht, sondern die offensichtlich schneller fertig gewordene Übersetzung eines Unbekannten wird schließlich veröffentlicht. Als im September 1693 die im dänischen Interesse verfaßte Replica auff die Andtwordt eines Sachsenlauenburgischen Edelmanns

erscheint, nimmt

EINLEITUNG

XXXIII

Leibniz auch zu dieser Schrift kritisch Stellung (Hannover, Niedersächs. Landesbibl. Ms X X I I I 1030 Bl. 7 - 8 ) . Im Zusammenhang mit Leibniz' Funktion als Leiter der kurfürstlichen Bibliothek stehen zwei Briefe dieses Bandes. Um einige von dem Prinzen Maximilian Wilhelm aus der Bibliothek entliehene Bücher zurückzuerhalten, wendet sich Leibniz nämlich an dessen Hofmeister Zacharias G e r b r a n d t (N. 21). Als Bibliotheksbenutzer lernen wir auch den Grafen Philipp Christoph von K ö n i g s m a r c k , den Geliebten der Kurprinzessin Sophie Dorothea kennen (N. 2i a ). Er bittet Leibniz um die Ausleihe eines Schriftstellers, „der die neuste devisen und dencksprüche erfunden", und erhält daraufhin das Werk von P. LE MOYNE, De l'art des devises. Königsmarck wollte mit diesem Buch offenbar jenen Gönnerinnen aus der hannoverschen Gesellschaft Hilfestellung leisten, die im Begriffe standen, ihm für seine Standarten mit Devisen bestickte Bänder zu widmen. Mit der Kurfürstin S o p h i e verbindet Leibniz auch im Jahre 1693 ein enges persönliches Vertrauensverhältnis. In einem wenige Tage vor dem Jahreswechsel 1692/93 (st. v.) stattgefundenen Gespräch hat er ihr durch Erläuterung der Bewegungsgesetze und mit Hilfe des Satzes vom zureichenden Grunde seine philosophische Erkenntnis vom Dasein Gottes verständlich zu machen gesucht (N. 9). Die von der Kurfürstin und ihrer Schwester Louise Hollandine geringgeschätzte medizinische Wissenschaft, die sich am Ende des 17. Jahrhunderts tatsächlich noch im Anfangsstadium befand, nimmt er in Schutz und prophezeit ihr eine große Zukunft, wenn sie die erforderliche staatliche Unterstützung erhalten würde (N. 33). Eine ähnlich wie die Konsistorien aus Fachleuten und Verwaltungsbeamten zusammengesetzte staatliche Medizinalbehörde könnte nach Leibniz' Auffassung die Wandlung der Medizin von der Scharlatanerie zur Wissenschaft beschleunigen. Vor allem aber müßte sich die Ärzteschaft selbst bereitfinden, medizinische Beobachtungen über die Krankheiten und ihren Verlauf niederzuschreiben. Wie Sophies Ausspruch kurz vor ihrem Tode „Mich sollen weder die Ärzte noch die Medizin umbringen" beweist, ist es Leibniz nicht gelungen, die Skepsis der Kurfürstin gegenüber der ärztlichen Wissenschaft auszuräumen. Wie in den Vorjahren befindet sich Leibniz auch 1693 häufig auf Reisen. Während seiner Abwesenheit von Hannover unterrichten ihn seine Domestiken regelmäßig über das hannoversche Tagesgeschehen, übersenden die angekommenen Briefe und expedieren von Leibniz empfangene Schreiben an auswärtige Korrespondenten mit der hannoverschen Post. Sein Amanuensis Georg Christian O t t o , der den Druck des Codex juris gentium diplomaticus bei dem Hofbuchdrucker S. Ammon überwacht (N.iöff.), quittiert im Sommer seinen Dienst, um in Leipzig sein theologisches Studium fortzusetzen. Mit zwei Schreiben aus der Messeiii

LEIBNIZ 1/9

XXXIV

EINLEITUNG

Stadt (N. 42.52), in denen er für „alle erzeigte beneficia" dankt und Leibniz einen Nachfolger als Amanuensis empfiehlt, endet vorerst die Korrespondenz. Ottos Rolle als Berichterstatter übernimmt danach der Kopist Conrad Johann D a n n e n b e r g (N. 32ff.). Mit dem Uhrmacher und Mechaniker Georg Heinrich K o l b i n g , der seit 1692 in Hannover für Leibniz an der Fertigstellung der Rechenmaschine arbeitet, lernen wir erstmalig einen neuen Gehilfen brieflich kennen (N. 47). Der für alle technischen Angelegenheiten zuständige Amanuensis Balthasar Ernst R e i m e r s (N. 18. 20) beaufsichtigt Kolbing und berichtet gewissenhaft über auftretende Hindernisse und den Fortgang der Arbeiten, bis er von Leibniz im Juli 1693 beauftragt wird, die technischen Arbeiten an den neuen Bergwerksmaschinen im Harz zu überwachen. Leibniz' häufigstes Reiseziel im Jahre 1693 ist wieder die Residenzstadt Wolfenbüttel, wo er sich von Ende Februar bis Mitte März, von Mitte Juni bis Mitte Juli, von Ende August bis Mitte September und von Mitte November bis Anfang Dezember aufhält (vgl. N. 16. 37. 45. 54), um hier persönlich die Direktorialgeschäfte der fürstl. August Bibliothek zu erledigen. Er wohnt dort in einem Hause, das 1693 von dem Hofprediger J. Lüders an den Küchenschreiber Siegemann verkauft wird (vgl. N. 51). Während Leibniz' Abwesenheit von Wolfenbüttel erhalten die beiden ständig anwesenden Bibliothekssekretäre Johann Thiele R e i n e r d i n g und Johann Georg Sie v e r ds von ihm schriftliche Anweisungen (N. 30). Diese wiederum unterrichten ihn regelmäßig über Vorgänge bei Hofe, über Tagesereignisse und über den Fortgang ihrer Katalogisierungsarbeiten (N. 7 ff. u. 11 ff.). Eine Mittlerrolle zu den Bibliothekssekretären nimmt der Wolfenbütteler Kämmerer Johann Urban M ü l l e r (N. I 3 f f . ) ein, der die Briefbeförderung nach Italien erledigt und Leibniz bei der Quartierbesorgung für die Braunschweiger Messe behilflich ist. Leibniz' Entschluß, im Jahre 1691 das Direktorat der fürstl. August Bibliothek und damit die Bürde fortlaufender Verwaltungsgeschäfte zu übernehmen, wird mit dem Erscheinen seines Codex juris gentium diplomaticus im Mai 1693 glänzend gerechtfertigt ; denn mit Ausnahme einiger bereits in älteren Publikationen vorliegenden Urkunden, entstammten die meisten der von Leibniz erstmalig veröffentlichten Dokumente zum positiven Völkerrecht aus den handschriftlichen Schätzen — vor allem dem Fonds der Mazariniana — der Wolfenbütteler Bibliothek. Durch diese Sammlung, welche weder — wie die von dem kaiserlichen Bibliothekar D. von Nessel geplante Publikation von Friedensverträgen — auf einen bestimmten Zweck, noch — wie die Edition des Franzosen Léonard — auf nur ein Land gerichtet war, sondern für Historiker, Politiker und Juristen verschiedenartiges Quellenmaterial zum christlichen europäischen Völkerrecht zur Verfügung stellen wollte, gilt Leibniz als einer der vornehmsten Begründer und Förderer der Wissenschaft vom

XXXV

EINLEITUNG

positiven Völkerrecht. Obgleich das Werk bei dem hannoverschen Hofbuchdrucker S. Amnion gedruckt wurde, entschließt sich Leibniz, wegen der Herkunft der abgedruckten Dokumente ein kaiserliches Bücherprivileg, das den unbefugten Nachdruck verhindern sollte, über die Wolfenbütteische Gesandschaft in Wien beim Reichshofrat zu beantragen. Anfang April erhält er das Privileg vom Wolfenbütteler Hofrat Georg G e r m e r mit dem Versprechen zugesandt, ein ähnliches Privileg durch den Residenten in den Niederlanden V. Siegel bei den Generalstaaten zu erwirken (N. 23). Leibniz war enttäuscht, daß das kaiserliche Privileg nicht, wie er beantragt hatte, unbefristet, sondern nur für zehn Jahre gelten sollte. Auch sein Wunsch, außer dem Codex alle künftigen Veröffentlichungen aus der fürstl. August Bibliothek in den Geltungsbereich des Privilegs einzubeziehen, ist nicht erfüllt worden. Erstaunt und verärgert mußte er darüber hinaus feststellen, daß er im Privileg als „Braunschweig-Lüneburg-Wolfenbüttelscher Bibliothecarius" bezeichnet wird, was Germer auf ein Versehen zurückführt (N. 26). Während Leibniz an Herzog A n t o n U l r i c h bereits im Februar die ersten ausgedruckten Bogen des Codex sandte (vgl. N. 289), erhält Herzog R u d o l f A u g u s t Mitte Mai wohl als erster ein vollständiges, aber ungebundenes Exemplar (N. 34). Wie Leibniz dem Herzog im Begleitschreiben mitteilt, waren beim Einbinden der noch frischen Druckbogen bereits einige Exemplare verdorben worden. Außer diesem Brief, der auch F. von SPEES Güldenes Tugent-Buch als Beilage enthielt, das Kurfürst Johann Philipp von Mainz einst Leibniz zur Lektüre empfohlen hatte, sind an die fürstlichen Brüder nur noch zwei Briefe überliefert (N. 39. 41). Der geringe Umfang der Korrespondenz ist offensichtlich auf Leibniz' häufige Anwesenheit in Wolfenbüttel zurückzuführen, da sich dort sicher Gelegenheit zu einem mündlichen Gedankenaustausch fand. Leibniz empfiehlt in diesen Schreiben seinen alten Freund J. D. Crafft, dessen abenteuerlichen Lebensweg er ausführlich schildert, für eine Anstellung in wolfenbüttelschen Diensten. Um mit Crafft gemeinsam interessierende Fragen zu besprechen, reist Leibniz Ende September 1693 nach Harburg. Besonderes Interesse für Craffts zukunftsweisende volkswirtschaftliche Ideen bekundet der cellische und hannoversche Titular-Geheimrat Asche Christoph von M a r e n h o l t z . Er ist wie Crafft in mehreren Veröffentlichungen für die staatliche Förderung von Handel und Kommerzien im Sinne eines merkantilistischen geschlossenen Handelsstaates eingetreten, so daß ihm Leibniz diesbezügliche Crafftsche Denkschriften zugänglich macht (vgl. N. 44). — Ohne Antwort ist offenbar Leibniz' Brief an den cellischen Premierminister Andreas Gottlieb von B e r n s t o r f f geblieben, der als Beilage die genealogischen Forschungsergebnisse Chr. J. Nicolai von Greiffencrantz' (N. 10). III*

über

die

Vorfahren

der cellischen

Herzogin

Eleonore

d'Olbreuse

enthielt

XXXVI

EINLEITUNG

Als Leibniz Ende März 1693 erfuhr, daß dem Bergamt in Clausthal und der Kammer in Hannover bereits im Dezember 1692 Vorschläge unterbreitet worden waren, mit Hilfe einer neuen, von den Antragstellern geheimgehaltenen technologischen Methode, die Erzförderung erheblich zu verbessern und rentabler zu gestalten, rücken erneut die Bergwerke des H a r z e s in sein Blickfeld. Im Jahre 1686 hatte er ihnen resignierend den Rücken gekehrt, nachdem es ihm nicht gelungen war, die mißtrauischen Bergbeamten von der praktischen Verwertbarkeit seiner technischen Erfindung zu überzeugen. Hinzu kam, daß ihm die Abfassung der Weifengeschichte übertragen wurde, welche neben den übrigen Verpflichtungen seine ganze Kraft erforderte. Da Leibniz jedoch überzeugt war, daß lediglich die Baufälligkeit der Schächte und unbedeutende technische Mängel an den Maschinen den durchaus möglichen Erfolg verhindert hatten, schöpft er Verdacht, daß nunmehr andere sich der von ihm erdachten Methode bedienen wollten, mit Hilfe einer endlosen Kette die Fördertechnik zu revolutionieren. Kurfürst Ernst August und seine Behörden ließen sich — wenn auch widerwillig — schließlich von Leibniz durch zahlreiche Denkschriften überzeugen, daß ihm aus Prioritätsgründen die Wiederaufnahme der einst abgebrochenen Versuche vorrangig gestattet werden müßte. — Tatsächlich beginnt im Juni 1693 im Harz eine sich bis zum Jahre 1696 erstreckende Versuchsreihe, die Leibniz' dortige Anwesenheit Anfang August, Mitte November und Ende Dezember 1693 erforderlich macht. In einer umfangreichen Korrespondenz mit dem Kurfürsten selbst, mit der Kammer und mit dem Bergamt sowie mit seinen Gehilfen spiegeln sich diese Experimente wider. Sie stellen einen in sich geschlossenen Komplex dar, so daß es sinnvoll erscheint, alle aus den Jahren 1693 bis 1696 erhaltenen Korrespondenzen über Bergwerksangelegenheiten in einem besonderen Band der Reihe I zusammenzufassen. — Harzangelegenheiten werden im vorliegenden Band nur in drei Briefen angesprochen. Es handelt sich um ein Schreiben (N. 4) von Leibniz an die hannoverschen M i n i s t e r , das Vorschläge für ein neues Bergamtssiegel enthält, ferner um einen Brief (N. 55) des Clausthaler Berghauptmanns Otto Arthur von D i t f u r d t , in dem Leibniz aufgefordert wird, ein Rechtsgutachten für den vor dem Bergamt angestrengten Prozeß um Bergwerksanteile zwischen dem Grafen Gustav von Sayn-Wittgenstein und dem cellischen Münzmeister J. J. Jenisch anzufertigen, sowie um ein Schreiben (N. 8) von Leibniz' ehemaligem Amanuensis Jobst Dietrich B r a n d s h a g e n , das über die Ausbeute der Gruben, den Wert der Kuxe und über bemerkenswerte Erfindungen informiert. Günter Scheel

EINLEITUNG

XXXVII

II. KIRCHENPOLITISCHER B R I E F W E C H S E L 1693. Der Tod des Verwalters der „Caisse des conversions" in Paris Paul Pellisson-Fontanier, auf dessen Neujahrsglückwünsche zu Beginn des Jahres 1693 Leibniz noch antworten kann (N. 61. 64), und das Ausscheiden des Landgrafen E r n s t von H e s s e n - R h e i n f e l s verändert den bisher sehr persönlich geführten Briefwechsel über das Thema Wiedervereinigung der christlichen Kirchen. Wir geben deshalb in diesem Band dem Abschnitt II (dem wir noch die Korrespondenz mit Molanus und Rojas y Spinola eingliedern) einen Sachtitel statt der bisherigen Kennzeichnung durch Personen. In der Einleitung des vorigen Bandes wurde bereits das Ende der Korrespondenz mit dem Landgrafen Ernst (f 2. (12.) Mai 1693) angekündigt. Über den letzten Monaten seines Lebensweges stand ein Unglücksstern. Gegen einen weit überlegenen Feind mußte die Festung Rheinfels eine lange Belagerung durch französische Truppen durchstehen, bis in letzter Minute durch den Landgrafen von Hessen-Kassel Entsatz erfolgte. Von Altersschwäche geplagt zog sich der tapfere Verteidiger aus seiner weitgehend zerstörten Festung nach Langenschwalbach zurück und dann, als eine Feuersbrunst sein Wohnhaus vernichtet hatte, weiter nach Köln. Deshalb erreichte Leibniz' Glückwunsch (N. 63) zum ruhmvollen Abschluß des Kampfes den Landgrafen erst auf Umwegen. Mit seinem Dank äußert er zugleich seine Empörung über die mißgünstige Berichterstattung der Gazetten, die dem Fürsten Kapitulationsbereitschaft oder zumindest Verhandlungen mit dem französischen König unterstellten, ohne mit einem Wort darauf einzugehen, daß der Besitzer von Rheinfels diese Festung mit viel Geld in jüngster Zeit zu einem Bollwerk am Rhein ausgebaut hatte, um einem Angriff gewachsen zu sein. Der Landgraf antwortet auf die Angriffe in einem an Leibniz gerichteten Schreiben (N. 67) und in einem öffentlichen Rundschreiben gegen die „Linguas obtrectatorum". Dieses Flugblatt liegt dem letzten Brief des hessenrheinfeisischen Landgrafen an seinen Freund Leibniz bei (N. 76). Dieser ist wie der vorausgehende Brief (N. 67) noch eigenhändig unterzeichnet, beide jedoch sind von Schreiberhand nach Diktat geschrieben. Wie der landgräfliche Kammerschreiber Johann B o o s bereits am 12.¡22. März mitteilt, ist an eine Fortführung der Korrespondenz nicht mehr zu denken. So endet eine über 12 Jahre dauernde Freundschaft zwischen zwei Menschen, die sich mit innerem Verständnis und Vertrauen bis in die letzte Stunde nahe blieben. Am 3./13. Mai teilt der Sekretär Philipp Jacob S c h u n c k aus Köln offiziell mit (N. 87), daß am Morgen des vorhergehenden Tages „S. A. S. le Prince Ernest Landgrave de HesseRheinfels", versehen mit den heiligen Sterbesakramenten, nach viertägigem Unwohlsein gestorben sei. Kurt Müller

XXXVIII

EINLEITUNG

Am 7. Februar 1693 verliert Leibniz mit dem Tode von Paul Pellisson-Fontanier den Korrespondenten, der ihm gewiß unter den Briefpartnern unserer zweiten Abteilung nach dem Landgrafen Ernst am nächsten stand. Die Brieffreundschaft war nur kurz (und, wie wir im voraufgehenden Bande I, 8 gesehen haben, nicht ohne Vorbehalte im Hinblick auf Pellissons Veröffentlichung der gemeinsamen Korrespondenz im 4. Band seiner Reflexions sur les différends de la religion), aber es war eine intellektuell intensive und sehr rege Verbindung. Das Gespräch umfaßte viele Themen (über Religion, Geschichte und Philosophie hinaus), und zweifellos hatte sich Leibniz auch für die Zukunft noch viel von dem Kontakt mit diesem klugen und entgegenkommenden Manne versprochen. Daß ihn der Tod ebenjetzt hinwegrafft, wo das Reunionsgespräch zwischen der französischen und hannoverschen Seite auf die unverrückbaren Kontroverspunkte gestoßen ist und sich dabei verhärtet, macht den Verlust noch empfindlicher. Pellisson hatte gerade noch dabei helfen können, die Verstimmung auszugleichen, die Ende 1692 aufgekommen war durch einige Sätze Bossuets, die — wenn auch ohne so gemeint zu sein — für Leibniz doch eine Brüskierung bedeuteten. Marie de B r i n o n, die aufmerksame und zutiefst beteiligte Betreuerin des Briefwechsels mit der französischen Seite, übernimmt es auf ausdrücklichen Wunsch Bossuets, die Gerüchte über Pellissons angeblich auf dem Totenbette vollzogene Rückkehr zur protestantischen Konfession bei den hannoverschen Briefpartnern zu zerstreuen. Zusätzlich zu dem beigefügten Bericht Bossuets über Pellissons Tod findet sie die entwaffnende ironische Wendung : diejenigen, die aus des Kranken letzter Aufschiebung der Sterbesakramente schließen wollten, er habe nicht als Katholik sterben wollen, schienen der Meinung zu sein, „comme s'il estoit nécessaire de scavoir à point nomé l'heure qu'il faut mourir pour estre catholique". Auf Leibnizens Frage, ob sie nicht einen Korrespondenten finden könne, der die Lücke auszufüllen vermöchte, die Pellissons Tod für ihn bedeutet, weiß sie keinen Ersatz zu nennen. Vor allem möchte Leibniz auch Kontakt bekommen zu dem Manne, der das Material für die Geschichte Ludwigs X I V . übertragen bekommt ; doch mit Racine hat Mme de Brinon leider „peu d'abitude". Sie hat aber Bossuets Bereitschaft zu melden, Leibniz weiterhin als Briefpartner dienlich zu sein ; er wolle ihm auch für andere Themen zur Verfügung stehen, insbesondere aber natürlich zur Fortsetzung des Reunionsgesprächs. Von der weiteren polemischen Zuspitzung, die hier im Jahre 1693 eintritt, ist auch die Korrespondenz mit Mme de Brinon berührt. Ihr gegenüber, die unter Reunion nur die Rückkehr der Protestanten in den Schoß der katholischen Kirche verstehen konnte, setzt Leibniz unumwunden auseinander, daß sie dies nicht hoffen dürfe, sondern vielmehr an eine Art gegenseitiger Reformierung, an eine wirkliche Vermischung gedacht werden müsse.

EINLEITUNG

XXXIX

„qui aura tout ce que vous reconnoissös de bon en nous, et tout ce que nous reconnoissons de bon en vous" (N. i n ) . Im gespannten Tone dieses Briefes hat man seine Enttäuschung über Bossuets Reaktion (N. 104) mitzuhören, dies umso mehr, als man vermuten kann, daß Leibniz vielleicht damit rechnete, Mme de Brinon würde diesen Brief auch dem Bischof zeigen. Ein eindrucksvolles Dokument für das Engagement dieser Frau und ihren festen Willen, die mit so großen Hoffnungen auf große Ziele gerichtete und nun in Gefahr geratende Verbindung zu bewahren und möglichst zu stärken, ist ihr Brief N. 112, der bezeugt, daß sie im Interesse der Sache keine Verletzlichkeit zeigen will und bereit ist, auch Belehrungen zu akzeptieren, die etwas gereizt geäußert wurden. Mit schöner, achtungsvoller Wendung zollt Leibniz ihr dafür seinen Dank und seine Entschuldigung (N. 113), um dann nochmals ausführlicher die protestantischen Voraussetzungen einer Reunion so unverstellt und klar darzulegen, wie es nach den vorausgegangenen Wechselschriften zwischen Hannover und Frankreich einer ehrlichen Stellungnahme nur entsprechen kann. Auch die Offenheit dieses Briefes ist wohl wieder für Bossuet mitbestimmt. Der Leser möge den angstvollen Begleitbrief Marie de Brinons an Bossuet vom 5. November (zitiert bei N. 114) nicht übersehen. Angesichts des Gesprächsabbruchs, von dem sie ahnt, daß er sich jetzt vollzieht, beschwört sie den Bischof, man solle doch nur ja jedes irgend mögliche Zugeständnis machen. Gerührt („toute attendrie") hört sie gerade in den schärfer gewordenen Briefen Leibnizens und der Intensität, mit der er die Korrespondenz führt, den leidenschaftlichen Willen zur Überwindung der konfessionellen Spaltung, und das läßt sie wagen, sich hier zu seinem Anwalt zu machen. Der Briefwechsel mit B o s s u e t hatte bereits 1692 die Linie deutlich werden lassen, an der das Gespräch seine Grenze würde finden müssen. Bossuet hatte in seiner großen Antwort für Molanus De scripto cui titulus: Cogitationes privatae ... sententia zu verstehen gegeben, daß über das Tridentiner Konzil nicht verhandelt werden könne und auch das von Leibniz herangezogene Iglauer Dokument über die Kompaktaten nicht dazu helfe, im Konzil von Basel — das die Wiedervereinigung mit den Hussiten erbracht hatte — ein Muster zu finden, nach dem den Protestanten Suspension vom Trienter Konzil gewährt werden könne. Zu Leibnizens Enttäuschung darüber war die Kränkung gekommen. Mit den Briefen vom 27. Dezember 1692 (gedruckt I, 8 N. 118 und N. 119), die zusammen mit Pellissons letztem Brief in der zweiten Januarhälfte in Leibnizens Hände gelangten, versuchte Bossuet allerdings sofort, die persönliche Verstimmung wieder auszuräumen. Auf eine Frage anspielend, die Leibniz Pellisson gegenüber geäußert hatte (vgl. I, 8 N. 89), hatte Bossuet am Schluß seiner Sententia erklärt: meine man, wie Herr Leibniz dies tue, über die Glaubensentscheidungen des Tridentinum zwar einig werden zu können, auf keinen Fall aber seine

XL

EINLEITUNG

ökumenizität anerkennen zu können, so bleibe man doch ein Häretiker. Hoffte Leibniz, solchen Urteilsspruch noch widerlegen zu können, oder glaubte er, Bossuets Äußerungen nicht als unabdingbar nehmen zu müssen? Wohl ging es ihm darum zu beweisen, daß man der hannoverschen Seite nicht vorwerfen dürfe, sie habe das Reunionsgespräch an mangelnder Kompromißbereitschaft scheitern lassen und nicht alle erdenklichen Anstrengungen gemacht. Wir sehen, daß gerade die wachsende Aussichtslosigkeit hinter den zahlreichen Schreiben dieses Jahres steht. Dazu ist auch die politische Lage noch ungünstiger geworden. Der Pfälzische Krieg bringt immer neue Schrecken (zweite Zerstörung Heidelbergs) ; außerdem findet 1693 die Aussöhnung zwischen Ludwig X I V . und dem Vatikan statt : im Herbst werden die umstrittenen vier gallikanischen Artikel von 1682 zurückgenommen, beziehungsweise die entsprechenden Ausführungsbestimmungen außer Kraft gesetzt. Ebendies mußte auch den Argumentationswert des Hauptthemas abschwächen, das Leibniz nach Bossuets Abweisung des Basler Beispiels 1693 nun nochmals ins Feld führt: die Frage, ob denn in Frankreich das Trienter Konzil überhaupt vollgültig anerkannt werde. Die Antwort auf P i r o t s Denkschrift De l'autorité du Concile de Trente (vgl. I, 8 N. 94), die im Juni an Bossuet abgeht (N. 96), ist freilich schon 1692, gleich nach Empfang der Pirotschen Schrift und noch vor dem Eintreffen der Abhandlung Bossuets begonnen worden. Hier zeigt sich Leibniz vor allem als Historiker und als Jurist. Er geht nochmals die verschiedenen früheren Proteste gegen das Tridentinum auf ihre Rechtskräftigkeit hin durch, weist auf die Ständeversammlung von 1614/15 hin, wo man die Notwendigkeit einer staatlichen Anerkennung des Konzils diskutierte, diese aber nicht erreichte (was Leibniz als göttlichen Wink interpretiert, Frankreich habe für die Wiedervereinigung mit den Protestanten offen bleiben sollen). An dem Wolfenbütteler Dokument über das von Heinrich IV. in St.-Denis beschworene Glaubensbekenntnis, das die doppelte Erwähnung des Tridentiner Konzils ausspart, hat er sichtlich seine Entdeckerfreude. Es bekommt den bevorzugten Platz des Schlußarguments (er wird es später in der Mantissa des Codex juris gentium diplomaticus publizieren). Leibniz befaßt sich aber nicht nur mit der Frage der französischen Anerkennung; ebensoviel Kritik widmet er der Verfahrensweise des Konzils und manchen einzelnen Beschlüssen, die seither nicht nur bei den Protestanten Widerspruch gefunden haben, sondern auch von Seiten der Katholiken. Das sind Untersuchungen, die ihn zu dem Schluß führen, es sei doch unabweislich, daß man an ein neues Konzil zur Beseitigung der inzwischen sichtbar gewordenen Probleme denken müsse. Wie ein solches neues und wahrhaft ökumenisches Konzil aussehen müßte, deutet Leibnizens Kritik zugleich mit an. Vorsichtig wird auch die brisante Frage der Kompetenzgrenze zwischen Papst und Staatsmacht berührt und die Möglichkeit, wie nationale Belange angemessen

XLI

EINLEITUNG

auf einem Konzil berücksichtigt und gegeneinander ausbalanciert werden könnten. Wenn aber Leibniz gewohnt ist, in der Geschichte Ansätze und Muster für praktische Verfahrensweisen zu finden oder aus kritischer Geschichtsbetrachtung neu zu entwickeln, so muß Bossuet — denn er ist es, der die Antwort auf das Stück für Pirot selbst übernimmt — demgegenüber betonen, daß aus historischer Kritik keine Konsequenzen gezogen werden können, die den obersten Lehrsatz, die Unfehlbarkeit der Kirche, in Frage stellen würden. Er begrenzt daher klar: „Tout cela est bon pour l'histoire particulière" (N. 104). Z u s a m m e n m i t der Deuxieme

Reponse

sur la Reception

et autorité du Concile

de

Trente

(N. 115), die Leibniz daraufhin schreibt und in der er die Tragweite und Logik seiner Argumente nochmals verteidigt — was die sichtbar gewordene Grenzlinie nur verschärfen kann —, geht ein längerer Begleitbrief an Bossuet ab (N. 114), indem noch einmal versucht wird, das Modell eines möglichen Brückenschlags zu beschreiben. Leibniz greift auf eine Äußerung zurück, die er in der Senteniia und in einem anderen Brief Bossuets (N. 98) gefunden hatte, der eine verzögerte Antwort war auf den ersten ausführlichen Brief Leibnizens vom März 1693 (N. 72) und der jener Sendung beigelegen hatte, welche die glatte Abweisung von Leibnizens großer Abhandlung für Pirot enthielt : Man sei den Calixtinern auf dem Basler Konzil entgegengekommen, indem man zwar Zweifel an den Konstanzer Beschlüssen nicht zugelassen, wohl aber „par methode d'eclaircissement" einen Modus zu finden versucht habe, der trotz beibehaltener unterschiedlicher Form des Abendmahls die Gemeinsamkeit wiederhergestellt habe ; ähnliches nur könne man auch den Protestanten zugestehen. Leibniz lobt den Vorschlag dieser „methode d'eclaircissement" als eine Äußerung, die Molanus und ihm neue Hoffnung gegeben habe in ihrer Enttäuschung über die Reaktion, die sie auf alle eigenen Vorstellungen, wie man mit dem unverrückbaren Grenzblock des Tridentinums fertig werden könnte, zu hören bekamen. Vor allem möchte er aus diesen Sätzen Bossuets heraushören, daß sie doch einen vorsichtigen Rückbezug auf das Basler Konzil enthalten. Leibniz fährt fort: bei der Anwendung dieser Methode freilich müsse vorausgesetzt werden, daß man den Protestanten eine ähnliche „condescendance" mache wie in Basel. Er vermeidet hier also schließlich das Wort Suspension (das Bossuet anscheinend mißverstanden habe; es sei keine allgemeine Suspension des Tridentinums gefordert worden sondern nur für die Protestanten). Mit dem zusätzlichen Hinweis, daß beide Parteien willens sein müßten, sich einem zukünftigen Konzil zu unterwerfen, bringt Leibniz mit anderen Worten doch wieder den Gedanken der präliminaren Reunion vor, den er abstützt durch ein Zitat des Bischofs von Wiener Neustadt, Rojas y Spinola; ohne dessen Namensnennung allerdings, denn er entnimmt die Worte einem noch nicht öffentlich zugänglichen Text, und er weiß auch, daß Bossuet in Rojas y Spinolas Zeugnis keine auto-

XLII

EINLEITUNG

risierte Meinung sehen kann. Mit der wiederholten Erwähnung des Bossuetschen Terminus der „methode d'eclaircissement" hat Leibniz wahrscheinlich auch erreichen wollen, daß man wenigstens — d. h. wenn auch die von ihm vorgeschlagene Praxis nicht akzeptiert wird — mit der explikativen Methode weiterarbeitet, die ja auch Molanus' oft erwähnte Antwort auf Bossuets Abhandlung teilweise anwendet. Aber viel kann man ihr nicht zutrauen: „Methodus expositaria egregia est, sed non est adaequata" (vgl. N. 107); man bliebe allenfalls im Gespräch miteinander. Zu den verschiedenen Strängen des vielschichtig geführten Gesprächs, das sich mit seiner direkten und indirekten Polemik und den sehr nuancierten Termini einer knappen eingleisigen Interpretation entzieht, gehört neben der Erörterung über das — auch philosophisch behandelte — Thema der Monotheliten nun auch noch das Thema von Kraft und Substanz. In der bisherigen Korrespondenz mit Bossuet war es schon angeklungen. Aber weit über entgegenkommende Höflichkeit hinaus waren Bossuets Interessenbezeugungen nicht gegangen. Leibniz versucht offensichtlich, ob der Bischof von Meaux ihm auf diesem Gebiete Pellissons Briefpartnerschaft zu ersetzen vermag. Und wir sehen Bossuet bemüht, sich als Stellvertreter zu erweisen mit der kleinen Beilage Sur l'essence des Corps, die zusammen mit der abweisenden Antwort auf Leibniz-us Reponse au discours touchant' l'autorité du Concile de Trente in Hannover eintrifft. Leibniz geht mit großen Lobeserhebungen sofort darauf ein und schickt zur Erwiderung die Reponse au discours sur l'essence des corps, mit welcher er dem Bischof ein kleines Privatissimum über seine neuen Thesen vorlegt. Es scheint, daß die philosophische Korrespondenz auch als willkommene — und inzwischen schon dringend notwendig gewordene — Möglichkeit erkannt wird, einander auf neutralem Feld zu begegnen und in gemeinsamer Kritik an Descartes, über deren auch theologische Relevanz mein sich einig ist, Einmütigkeit zu finden. Aber viel weiter wird auch dieser Versuch nicht führen. Sofern dahinter Leibnizens Wunsch stand, neue wissenschaftliche Kontakte in Frankreich zu bekommen und vor allem, im Interesse seiner Dynamik, zur Académie des Sciences, half Bossuet, indem er Leibniz auf den Abbé Bignon hinwies, der nun in unseren Korrespondentenkreis eintritt. Die Gründe, die uns dazu bestimmten, Leibnizens Korrespondenz mit dem Loccumer Abt M o l a n u s und dem Bischof von Wiener Neustadt R o j as y S p i n o l a in die II. Abteilung unseres Briefbandes aufzunehmen, werden dem Leser auf den ersten Blick einsichtig sein. Mit beiden Seiten, mit Paris und mit Wien, werden die Probleme erörtert, welche die eine große Zielvorstellung der Reunion aufwirft. Zudem ist das Hauptthema, das uns im Briefwechsel mit Molanus begegnet, die Antwort, die auf Bossuets Sententia von 1692 vorbereitet wird : die unter dem Titel Explicatio ulterior nur durch Bossuets Oeuvres posthumes, T. 1, 1753,

EINLEITUNG

XLIII

überlieferte Abhandlung, welche Leibniz 1694 als ein noch unvollständiges Werk an Bossuet absandte. Zwar ist die Korrespondenz (die uns, besonders was die Leibnizbriefe anbetrifft, nur unvollständig erhalten ist) kein umfassendes und genaues Dokument für die Unterhaltung dieser beiden Männer, denn Molanus war oft in Hannover, und man sprach sich mündlich. Dem, was uns vorliegt, ist aber zu entnehmen, daß gleich zu Anfang Leibniz die treibende Kraft ist und schon, bevor Molanus etwas skizziert hat, einen Vorläufer zu einem Antwort-Entwurf aufsetzt (N. 59). Etliches davon finden wir wörtlich in der späteren Explicatio ulterior wieder. Ende März beginnt Molanus dann mit der Niederschrift einer Erstfassung, deren Bogen er Leibniz nacheinander zur Kritik zuschickt. Ende April ist sie fast abgeschlossen. Sofort danach macht sich Molanus offenbar an die Umarbeitung, in die Leibnizens kritische Anmerkungen miteinbezogen werden. Die fertige Schrift geht im August an Leibniz ab, womit die hier vorgelegten Briefe bestätigen würden, was im Epilog der gedruckten Explicatio ulterior über die Entstehungszeit angegeben ist. Daß Leibniz Molans Schrift dann erst ein Jahr später — inzwischen stark überarbeitet, wie vor allem der Prolog verrät — als nur vorläufige, nämlich noch unvollständige, Antwort an Bossuet absandte, war der Forschung immer schon ein Problem (Kiefl ging bis zu der Annahme, den Epilog der Explicatio für nachträgliche Beschönigung zu halten und Molanus für den eigentlich Schuldigen am Gesprächsabbruch mit der französischen Seite). Vielleicht vermag das hier gedruckte Material etwas näher an des Rätsels Lösung heranzuführen. Es bestätigt sich die Meinung, die immer schon annahm, daß wegen der Frontenverhärtung, die sich in der Diskussion der 1692/93 ausgetauschten Schriften über die Legitimität des Tridentinums abzeichnet, nicht mehr viel Hoffnung auf die erwünschte Wirkung von Molans Antwort zu setzen war. Wenn unsere Datierung für Stück N. 107 stimmt, so hat Leibniz an der Fassung, die Molanus für reif zur Ubersendung an Bossuet erklärt hatte, einige Änderungswünsche, freilich nur verhältnismäßig geringfügige (darunter übrigens auch solche, die die gegenwärtige politische Spannung zum französischen König betreffen). In dem kurzen Brief vom 21. August an den kranken Molan (N. 108) spricht er auch nur von kleineren Mängeln, derentwegen man sich noch einmal unterhalten sollte. Diese Äußerung liegt vor dem Eintreffen von Bossuets abweisender Antwort Sur la reeeption du Concile de Trente, welche dann, als sie ein paar Tage später in Leibnizens Hände gelangte, dahingehend gewirkt haben dürfte, daß er Molans Stück noch weiter aufschieben wollte. Dringlicher — so müssen wir dem dokumentarischen Tatbestand nach schließen — war ihm die Erwiderung, die er auf Bossuets Schrift über das Tridentinum zur weiteren Klärung des eigenen Standpunktes im Herbst noch abschickt (N. 115). Der Begleitbrief (N. 114) spricht allerdings davon, daß auch für Molanus diese letzte Denkschrift Bossuets eine große Ent-

XLIV

EINLEITUNG

täuschung gewesen sei. Wir dürfen es glauben, wenn uns dessen Äußerung darüber auch nicht erhalten ist (Briefe für die entsprechende Zeit gibt es nicht). Zumindest ebenso entscheidend war doch wohl Leibnizens eigene Enttäuschung. Daß sich in unserem Stück N. 107 ein Dokument fand, das, zwar in Auszügen und zum größten Teil auch in verkürzenden, zusammenfassenden Wendungen nur, einen Eindruck vermittelt von dem, was Molanus' Antwort ursprünglich enthielt, wird der an diesem Fragenkomplex Interessierte sicherlich begrüßen. Wie aus dem Vorentwurf N. 59 (und N. 80, N. 101 und vielleicht auch N. 78) kann man daraus Leibnizens immer schon angenommene enge Mitbeteiligung an der Explicatio ulterior genauer erkennen. Aber nicht nur was er anmerkt, ist zu beachten, sondern auch alles das, worin die von ihm 1694 endlich abgeschickten Blätter von der hier andeutungsweise sichtbar werdenden Molanschen Fassung vom Sommer 1693 differieren. Das zweite große Thema in der Korrespondenz mit Molanus ist die Reise des Bischofs Rojas y Spinola, vorbereitet durch gleichzeitige kaiserliche Schreiben an den Kurfürsten Ernst August und andere protestantische Fürsten, wie auch durch mehrere Briefe des Bischofs an weitere protestantische Theologen. Rojas y Spinola drängt mit Macht auf eine Realisierung der konfessionellen Befriedung Ungarns, zu welchem Ziele er schon jahrzehntelang immer wieder neue Ansätze unternommen hat. Nun möchte er mit Molanus zu einer Vorbesprechung in Frankfurt zusammentreffen, um eine große Theologenversammlung vorzubereiten, für welche er in Ungarn schon etliches unternommen und auch verschiedene Schriften konzipiert hat. Der Abt entschuldigt sich aber mit schwerer Schlaflosigkeit,die es ihm nicht erlaube, anderswo zu übernachten als in seinen Loccumer und hannoverschen Räumen. Deutlich wird, daß Molanus hier einen willkommenen Entschuldigungsgrund findet. Er durchschaut Rojas y Spinolas Pläne nicht und ist zudem überzeugt, daß die Vorbereitungen noch längst nicht ausreichen. Da er früher schon von Glaubenskollegen Vorwürfe zu hören bekommen hat, wird er sich auch nicht ohne weiteres kompromittieren wollen. (Er wolle vorschlagen, daß der Kurfürst Leibniz entsende, sagt er übrigens in einem Brief an den Bischof; zitiert bei N. 77.) Molanus lädt Rojas y Spinola dann nach Loccum ein; dieser sagt auch zu, bleibt schließlich aber doch aus. Frankfurt, Koblenz und Düsseldorf sind als Stationen der sonst recht dunkel bleibenden Reise feststellbar; offensichtlich wurde sie auch durch den Pfälzischen Krieg behindert. Leibnizens eigene Korrespondenz mit R o j a s y S p i n o l a betrifft gleichfalls jene Reise und die mangelnde Verständigung durch ausgebliebene oder vielleicht auch mißverständliche Briefe. Chronologisch schwer einzuordnen ist das Konzept N. 60, eine Selbstdarstellung Leibnizens als eines in Reunionsfragen schon seit langem erfahrenen Mannes. Zunächst drängt sich eine Ähnlichkeit auf zu dem Brief, mit dem Leibniz 1694 sein Judicium,

EINLEITUNG

XLV

Doctoris Catholici absandte; daß es aber damit wohl nicht zusammengebracht werden sollte, scheinen die Randnotizen zu heischen, die vielmehr auf die Confessio Hungarica genauer eingehen wollen. Hinzu kommen die anderen bei N. 60 erwähnten Indizien, die uns für eine frühere Datierung dieses Konzeptes zu sprechen scheinen, wenigstens was den Grundtext (ohne Randnotizen und Verbesserungen) anbetrifft. Versucht man, aus den erhaltenen Stücken der Dreieckskorrespondenz zwischen Molanus, Rojas y Spinola und Leibniz vorsichtig den ursprünglichen Zusammenhang zu rekonstruieren, so stößt man dabei auf eine Schrift, die vorerst nur in dem hannoverschen Bibliotheksbestand nachgewiesen werden konnte: der Probedruck eines bislang unbekannten Werkes von Rojas y Spinola mit dem Titel Syncera Relatio circa statum reunionis Ecclesiasticae ... per Petrum Schemelium, 1692. (Näheres über diesen Druck, dessen zweiter Teil die Confessio Hungarica enthält, bei N. 84; daß hinter Schemelius des Bischofs Verfasserschaft versteckt ist, bestätigt eine spätere Leibniz-Notiz.) Wann dieser Text in Hannover eintraf, bleibt undeutlich; er wird uns im nächsten Band noch beschäftigen. Außerdem wird 1694 auch ein anderer Titel öfter erwähnt werden: Molanus' Liquidationes controversiarum. Erste Teile sendet der Abt im Frühjahr 1694 an den Bischof von Wiener Neustadt. Der Plan und die Vorbereitung dieser Schrift fällt aber schon in das Jahr 1693. Zum Verständnis und zur Beurteilung der Reunionskorrespondenz dieses Jahres scheint es uns wichtig, dies nicht zu übersehen: Während Leibniz die Kontroversschriften über die Gültigkeit des Tridentinums mit Bossuet austauscht und Molanus' Explicatio

ulterior der Fertigstellung entgegengeht, ist schon be-

schlossen, aus dem, was zwischen Hannover und dem französischen Bischof an Erklärungen geleistet worden ist, herauszudestillieren, worüber Einigkeit erreicht werden konnte. Und ebendiese Punkte nun, über welche man mit Bossuet übereingekommen war, sollten durch Rojas y Spinola dem Kaiser vorgelegt werden. Hofft man, auf der Grundlage dessen, was man mit Frankreich gemeinsam beraten hat, in Wien weiterarbeiten zu können, wo man jetzt mehr Interesse voraussetzen kann und wohl mehr Entgegenkommen bei dem auch politischen Problem der praktischen Verfahrensweise? Bossuets überragende Intelligenz und theologische Gelehrsamkeit hätte man dann für die Erörterung einzelner dogmatischer Punkte fruchtbringend genutzt, wenn man, nachdem er nun die Grenze bezeichnet hatte, die er nicht überschreiten wollte, mit dem Zwischenergebnis in Wien einen Schritt weiterzukommen versuchte. Wir dürfen vielleicht vermuten, daß es Leibniz war, der auf den Gedanken kam, die verschiedenen katholischen Verhandlungspartner auf diese Weise zu integrieren; kennen wir doch aus früherer Zeit schon seine vorsichtigen Versuche, zwischen Bossuet und Rojas y Spinola Verbindungsfäden zu spinnen (vgl. I, 2 N. 412 und N. 474; I, 4, S. 371/2). Ein Katalog der beigelegten Kontroversen, wie er in N. 107 unseres Bandes

XLVI

EINLEITUNG

erwähnt wird, ist dem Bischof von Wiener Neustadt schon zeitig angekündigt worden (vgl. dessen Brief vom August 1693; zitiert bei N. 107). Nach dem, was sich von den — in Hannover zugleich mit Sympathie und mit Skepsis betrachteten — Aktivitäten Rojas y Spinolas zeigt, ist wohl anzunehmen, daß man es auch für günstig hielt, der Betriebsamkeit dieses Mannes etwas entgegenzusetzen, das dem Kaiser bewiese, man arbeite auch in Hannover ernsthaft an einem soliden Fundament für die Lösung der in Ungarn so brennenden konfessionellen Probleme. Zum andern ergibt sich aus den hier deutlich werdenden Zusammenhängen, daß es keine billige Abspeisung war und durchaus keine zufällige Zusammenstellung, wenn Leibniz 1694 Teile jener Liquidationes controversiarum der verzögerten Explicatio ulterior für Bossuet beilegte. Beide Schriften gehören genetisch aufs engste zusammen. Gerda Utermöhlen III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693. Leibniz' Briefwechsel mit Diplomaten im In- und Ausland, unter denen uns mehrere Korrespondenzpartner erstmalig begegnen, nimmt im Jahre 1693 auffallend zu. Als hauptsächlichen Grund können wir hierfür das intensive Bemühen anführen, von nah und fern geeignete Dokumente für die Fortsetzungsbände des Codex juris gentium diplomaticus zu erhalten. Leibniz hofft nicht zu Unrecht, daß ihm vor allem dieser Personenkreis bei der Materialsammlung behilflich sein könne. Sein Ziel ist nämlich, nach dem ersten, im Mai 1693 erschienenen Band seiner völkerrechtlichen Quellensammlung, der die Zeit von 1100 bis 1500 umspannt, möglichst bald zwei weitere Bände für das 16. und 17. Jahrhundert zu veröffentlichen. Warum es dazu nicht gekommen ist, wird der Briefwechsel der folgenden Jahre aufzeigen. Leibniz' Wunsch, sich mitten im Pfälzischen Erbfolgekrieg aus erster Hand über das politische Geschehen im Reich und in den europäischen Nachbarstaaten zu unterrichten, trug zweifellos ebenfalls dazu bei, gerade der Korrespondenz mit Diplomaten besondere Aufmerksamkeit zu widmen. Die Gesandten an auswärtigen Höfen waren schließlich darüber hinaus in der Lage, mit bedeutenden Gelehrten Kontakt aufzunehmen, die sein wissenschaftliches Anliegen, Klarheit über die Ursprünge und die ältere Geschichte des Weifenhauses zu gewinnen, fördern konnten. Den ständigen Gesandten Hannovers am kaiserlichen Hof Joh. Christoph L i m b a c h (N. 143ff.) kennen wir bereits aus früheren Bänden. Er informiert Leibniz zwar gelegentlich über den Stand der Kurverhandlungen und die Widerstände, welche gegen die Introduktion Ernst Augusts in das Kurkolleg geltend gemacht werden, findet sich jedoch nur widerstrebend bereit, von Leibniz erbetene Auszüge aus dem „Codex Udalrici" der Wiener

EINLEITUNG

XLVII

Bibliothek anfertigen zu lassen. Mitteilungsfreudiger zeigt sich hingegen der hannoversche Gesandtschaftssekretär Georg Michael B a c k m e i s t e r (N. 178ff.), der den Sondergesandten Otto Grote nach Wien begleitet und für Leibniz auf der Reise Briefbesorgungen in Dresden erledigt. Er bemüht sich in Wien um Urkundenkopien aus Handschriften der kaiserlichen Bibliothek, berichtet kontinuierlich über den Stand der Kurverhandlungen, insbesondere über die Kontroverse mit Württemberg über das Reichserzbanneramt und tauscht mit Leibniz Nachrichten über allgemeine politische Begebenheiten aus. Hierüber besonders gut informiert zeigt sich der englische Geschäftsträger in Wien George S t e p n e y (N. I34ff.), der bei seinem Dienstantritt in Wien mehrere Empfehlungsschreiben von Leibniz in seinem diplomatischen Gepäck mitführt. Leibniz lernte Stepney durch Vermittlung der Herzogin Sophie im Jahre 1692 kennen, als er — damals noch englischer Gesandtschaftssekretär in Berlin — in Hannover weilte. Stepney löst in Wien den englischen Gesandten W. Paget ab, der sich nach Konstantinopel begibt, um dort Friedensmöglichkeiten zwischen dem Reich und den Türken zu erkunden. Von den Berichten, welche er und sein niederländischer Kollege Heemskerck von den Verhandlungen mit der Hohen Pforte senden, erhält Leibniz häufig Kenntnis. Stepney ist auch in der Lage, aus Wien, dem einen Brennpunkt der damaligen europäischen Politik, interessante Neuigkeiten über die politischen Verhältnisse in Polen, die Beziehungen der italienischen Mächte zum französischen König, die Stellung des Papstes und der geistlichen Fürsten zur Neunten Kur und über die Kriegsereignisse am Oberrhein mitzuteilen. Als Befürworter der Anwartschaft der Kurfürstin Sophie auf den englischen Thron verbindet der englische Gesandte seinen Glückwunsch zur Kurinvestitur mit der Forderung: „C'est à present à Nostre Parlement à en faire autant à l'exemple de Sa Majesté Imperiale" (N. 157). Stepney behagt das steife Zeremoniell in seiner neuen Umgebung nicht, er denkt gern an seine Berliner Tätigkeit zurück, wo ihm ein Tag besser gefallen hat als jetzt ein Monat in Wien. Dies hängt offensichtlich auch damit zusammen, daß er in Berlin Zugang zum Kreis künstlerisch interessierter und gebildeter Persönlichkeiten um die Kurfürstin Sophie Charlotte gefunden hatte. Ihr widmet er von Wien aus ein lateinisches Distichon (N. 158). Leibniz' Verbesserungsvorschlag und französische Übersetzung regen ihn an, eine zweite lateinische Fassung und eine englische Ubersetzung des Distichons nach Hannover zu senden (N. 236). Eine in Berlin gefertigte französische Fassung des Distichons überarbeitet der hannoversche Hofpoet L a C i t a r d y e (N. 295) auf Leibniz' Bitte stilistisch. — Mit dem Sekretär der Reiclishofkanzlei Caspar Florenz von C o n s b r u c h (N. 4i8f.), der von Leibniz ein Beileidsschreiben zum Tode des österreichischen Hofkanzlers Graf Strattmann erhält, und dem sich auf Reisen in Kassel aufhaltenden Reichshofrat Joh. Friedrich von L i n s i n g e n (N. 162), der

XLVIII

EINLEITUNG

interessante Nachrichten über die Verhandlungen der Kurgegner in der hessischen Residenz mitzuteilen weiß, haben wir den Kreis der Wiener Korrespondenten umschrieben. Im August 1693 begibt sich Georg Michael B a c k m e i s t e r als braunschweig-lüneburgischer Geschäftsträger nach Berlin (N. 4o6ff.). Er berichtet von dort über Tagesereignisse und bemüht sich um eine beschleunigte Übersendung von Urkundenabschriften aus dem brandenburgischen Archiv für die geplanten Fortsetzungsbände des Cod. jur. genl. dipl. Zugang zu diesem Material erhält Leibniz über den brandenburgischen Premierminister Eberhard von D a n c k e l m a n (N. 328f.), dem er im Juni 1693 zwei Exemplare des völkerrechtlichen Quellenwerks, bestimmt für den Kurfürsten und für ihn selbst, dediziert. Von dem bevorstehenden Erscheinen des Codex erfuhr der Minister bereits im März von E . Spanheim, der das von Leibniz erhaltene Titelblatt damals seinen Kollegen im Geheimen Rat vorlegte und dazu mündliche Erläuterungen gab. Danckelmans Dankbrief übermittelt sein Sekretär Joh. Jacob Julius C h u n o (vgl. N. 346) mit dem Hinweis, Leibniz möge sich wegen der gewünschten Dokumente an Samuel P u f e n d o r f (N. 2i4ff.) und an Ezechiel S p a n h e i m (N. 151 ff.) wenden. Während Pufendorf auf die Sammlungen seines verstorbenen Bruders Esajas sowie auf schwedische Veröffentlichungen aufmerksam macht und betont, selbst keine einschlägigen Dokumente zur Verfügung stellen zu können, beauftragt Spanheim den brandenburgischen Archivar Johannes M a g i r u s (N. 399t.), Leibniz' Anliegen mit geeigneten Texten zu unterstützen. Einen großen Teil der erbetenen Schriftstücke spürt Magirus auf, doch gelangen seine Abschriften erst 1694 nach Hannover. Durch Spanheims Aufenthalt in Hannover, wo er mit dem brandenburgischen Hof im Januar 1693 zu diplomatischen Verhandlungen weilt, eröffnet sich für Leibniz eine günstige Gelegenheit, die bisherige briefliche Bekanntschaft mit dem bedeutenden Altertumsforscher und verdienten Diplomaten nun in persönlichen Gesprächen freundschaftlich zu vertiefen. Aus Zeitmangel kann Spanheim nur einen kurzen Blick auf die römischen Inschriften werfen, die Leibniz auf der Italienreise aus dem Geschichtswerk von G. Falleti exzerpierte und die in dem bis in die frührömische Zeit zurückreichenden genealogischen Werk enthalten waren, das der Abbate T. Damaideno im Jahre 1685 Herzog Ernst August in Venedig überreicht hatte. Da Leibniz großen Wert auf Spanheims sachverständiges Urteil über den Wert der von Damaideno verarbeiteten antiken Quellen legt, fertigt er Auszüge aus der Prachthandschrift an und sendet diese an den nach Berlin zurückgekehrten Freund. Gegenstand der Korrespondenz mit Spanheim ist wie im Jahre 1692 zunächst auch weiterhin die mit zahlreichen gelehrten Abhandlungen ausgefochtene Kontroverse zwischen E. Noris und J. Hardouin, ob eine schlecht erhaltene griechische Münze aus der römischen Kaiserzeit in Samaria unter Nero oder in Caesarea unter Domitian geprägt worden sei.

EINLEITUNG

XLIX

Im Anschluß an ein Aktenschriftstück, das den Vorrang der deutschen Kurfürsten gegenüber dem Herzog von Savoyen bekräftigt, werden Zeremonialfragen erörtert, die Leibniz auch nach der Veröffentlichung seines Caesarinus Fürstenerius ständig aufmerksam beobachtet hat. Spanheim ist in der Lage, aus seiner Erfahrung interessante Beispiele über die Handhabung des Zeremoniells in Paris und London mitzuteilen. Bald aber wendet sich der Briefwechsel auch sprachwissenschaftlichen Problemen zu, die Leibniz im Hinblick auf seine damals betriebenen frühgeschichtlichen Studien brennend interessieren: der Entstehung der deutschen Sprache und ihren Beziehungen zu den Idiomen der osteuropäischen Nachbarvölker. Da Spanheims Briefwechsel mit seinen Bekannten in Paris infolge der Kriegsereignisse unterbrochen ist, informiert ihn Leibniz über bemerkenswerte Ereignisse und literarische Neuerscheinungen in der französischen Hauptstadt. Auch Spanheims Korrespondenz mit C. Nicaise wird im Jahre 1693 über Hannover abgewickelt. Erfolglos blieb Leibniz' Bemühen, die mathematische Professur in Halle a. d. Saale durch Spanheims Vermittlung mit dem Schweizer Mathematiker Joh. Bernoulli besetzen zu lassen (N. 215). Interessante völkerrechtliche Dokumente aus den nordischen Königreichen hofft Leibniz über den hannoverschen Gesandten in Stockholm Gustav Daniel S c h m i d t (N. 341 f.) zu erhalten. Als Schmidt den schwedischen Reichskanzler Oxenstiema auf den Cod. jur. gent. di-pl. aufmerksam macht, verspricht dieser, geeignete Quellen für die Fortsetzungsbände durch den Reichsarchivar S. Leijonmarck bereitstellen zu lassen. Schmidt erhält auch den Auftrag, sich über die Ergebnisse der Forschungsreise des schwedischen Gelehrten Sparwenfeld zu den einstigen Sitzen der Westgoten in Spanien und Nordafrika zu informieren, Erkundigungen über neue Runenfunde in Schweden einzuholen und die schwedischen Gesandten in Rußland und Persien zu bitten, Sprachproben osteuropäischer und asiatischer Völkerschaften zu beschaffen. Leibniz legt Wert auf das Vaterunser und auf Wortlisten, welche möglichst Bezeichnungen für Körperteile, Zahlen und Elemente sowie Tier- und Verwandtschaftsnamen enthalten sollten. Wir haben es wohl auf die Ablehnung der Neunten Kur durch Dänemark zurückzuführen, daß Otto M e n c k e n (N. 191 ff.), der Resident dieser nordischen Macht an den Weifenhöfen, auf Leibniz' Bitte, einige besonders charakteristische Stücke „touchant les affaires du Nord" zur Verfügung zu stellen, mit Ausflüchten antwortet. Während er die Existenz der dänischen Verfassung von 1665 (lex regia) mit der Bemerkung verleugnet: „le bon plaisir et la volonté de Sa Majesté est Lex regia chez nous", lehnt er die Beschaffung der Verträge über die Union zwischen Dänemark und Norwegen bzw. Schweden sowie über die Sukzession des oldenburgischen Hauses in Dänemark mit dem Hinweis ab, daß es klug sei, IV

LEIBNIZ I/9

L

EINLEITUNG

sie nicht zu veröffentlichen. Leibniz setzt die Korrespondenz vorerst nicht fort, als er verärgert feststellt, daß er von Mencken auf dem Briefcouvert als Rat des H e r z o g s von Braunschweig-Lüneburg bezeichnet wird (N. 225). Um den Vertrieb des Cod. jur. gent. dipl. durch einen englischen Buchhändler auf der Insel in die Wege zu leiten und Quellen aus englischen Archiven zu erschließen, wendet sich Leibniz zunächst erfolglos an Sir William Dutton C o l t (N. 168), den langjährigen englischen Gesandten an den Weifenhöfen, der seit 1693 beim Kurfürsten von Sachsen akkreditiert ist. Daraufhin nimmt er Kontakt zu dem hannoverschen und cellischen Residenten in London Wilhelm de B e y r i e (N. 241 ff.) auf, dem es nicht gelingt, einen Londoner Buchhändler für den Vertrieb des Codex zu interessieren. Als Ende 1693 James C r e s s e t t (N. 432t.) englischer Gesandter in Hannover und Celle wird, richtet er an ihn die Bitte, völkerrechtliche Dokumente aus England zu beschaffen und sich um Quellen in englischen Archiven zu bemühen, die über das englische Exil Heinrichs des Löwen und seines Sohnes Otto Auskunft geben können. Während sich die Materialbeschaffung für die Fortsetzung des Cod. jur. gent. dipl. an den auswärtigen Höfen als recht schwierig erweist, hat Leibniz mit seinem Anliegen bei dem cellischen Reichstagsgesandten Christoph S c h r ä d e r (N. 222ff.), dem wir in diesem Band erstmalig begegnen, mehr Glück. Durch seine Bekanntschaft mit dem Reichstagsgesandten des burgundischen Kreises Louis de L a N e u v e f o r g e ist er in der Lage, zunächst ein von diesem gefertigtes Verzeichnis Luxemburger Urkunden (N. 287) und danach Abschriften der Urkunden selbst an Leibniz zu senden. Eine Reihe von ihnen hat tatsächlich Aufnahme in die 1700 veröffentlichte Mantissa Codicis juris gentium diplomatici gefunden. Auch Johann R e c k (N. 2 4 0 ! ) , der hannoversche Gesandtschaftssekretär in Regensburg, über den der Tübinger Professor J. U. Pregitzer im Jahre 1693 neues Material zur älteren Geschichte der Weifen in Schwaben nach Hannover schickt, bemüht sich um die Aufspürung wichtiger völkerrechtlicher Dokumente. Auf seine Anregung will sich der schwedische Reichstagsresident Snoilsky mit dem niederländischen Gesandten in der Schweiz, Valckenier, in Verbindung setzen, um von diesem vielleicht die von Leibniz gesuchten Verträge zwischen der Schweizer Eidgenossenschaft und Österreich bzw. Burgund zu erhalten. — Als Regensburger Korrespondenten müssen wir schließlich noch den hannoverschen Reichstagsgesandten Christoph von W e s e l o w (N. I 2 4 f f . ) nennen, mit dem Leibniz die Widerstände erörtert, die gegen das für die Neunte Kur ausgewählte Erzamt und gegen die Kurinvestitur geltend gemacht werden. Leibniz vermag nicht einzusehen, daß in einer Zeit, in der das Reich von der französischen Ubermacht bedroht wird, derartige Nebensächlichkeiten in den Vordergrund geschoben werden. Er ist jedoch überzeugt, daß sowohl

EINLEITUNG

LI

die Animosität der Kurgegner als auch die Zwistigkeiten im Weifenhause allmählich nachlassen werden. Als Weselow im Herbst 1693 zum Kanzleidirektor in Osnabrück berufen wird, beglückwünscht Leibniz seinen alten Bekannten zu dieser Beförderung und bittet ihn, für die Freigabe des Pastors Niekamp in Melle einzutreten, der Hofprediger in Wolfenbüttel werden soll (N. 425). — Mit der Zollordnung von Raffelstätten und anderen Urkunden aus dem Passauer Archiv will Philipp Wilhelm von H ö r n i g k (N. 349f.) Leibniz' geschichtliche und völkerrechtliche Quellensammlungen unterstützen. Da der Bischof die Abschriften vor ihrer Versendung überprüfen will und J. Chr. Limbach in Regensburg ihre Weiterleitung verzögert, gelangt das Passauer Material erst 1694 nach Hannover. Der ehemalige sachsen-lauenburgische Hofrat Caspar T h u r m a n n (N. 407), der nun als Privatmann in Rostock lebt und Leibniz beim Erscheinen des Cod. jur. gent. dipi, seine Anerkennung ausspricht, gibt Hinweise auf entlegene Quellensammlungen und verspricht auch Ungedrucktes beizusteuern, sobald seine Handschriften ausgepackt sind. Mit Hofnachrichten und politischen Informationen meldet sich wieder Christoph Daniel F i n d e k e l l e r (N. 126ff.) aus Dresden. Besondere Aufmerksamkeit widmet er den französischen Friedensfühlern, den Vorbereitungen des sächsischen Heeres zum Einsatz am Oberrhein und den Aktionen der Kurgegner. Leibniz erfährt von ihm auch Neuigkeiten über die Experimente des in Dresden tätigen „sächsischen Archimedes" A. Gärtner mit Brennspiegeln und über die Konstruktion neuer Geschütze durch den Major F. Meurs de Blawenstein. An völkerrechtlichen Quellen kann Findekeller lediglich aus seinem Privatbesitz einen Vertrag aus dem Jahre 1645 über die Verpfändung von Oppeln und Ratibor an den polnischen König beisteuern. Seine Bemühungen, von Leibniz erbetene „pieces curieuses" aus dem sächsischen Archiv zu beschaffen, bleiben erfolglos. Aus Frankfurt am Main berichtet der dortige hannoversche Resident Christian Konrad S e i f f a r t von H o h e n s t e i n (N. I 3 6 f f . ) über das politische Tagesgeschehen und über die auf dem Büchermarkt angebotenen Schriften der Kurgegner. Leibniz' Korrespondenz mit französischen Gelehrten läuft wie in den Vorjahren über den hannoverschen Residenten in Paris Christophe B r o s s e a u (N. 156ff.), der sich auch um die Beschaffung der von Leibniz gewünschten Bücherneuerscheinungen kümmert. Die Titelblätter des Cod. jur. gent. dipi., welche Brosseau zur Verteilung an französische Gelehrte erhält, reichen nicht aus, da man in Paris diesem Werk ein größeres Interesse entgegenbringt

als der lediglich

französische Verhältnisse berücksichtigenden

Quellen-

sammlung von F. Léonard. Als Franzose verteidigt Brosseau die Politik Ludwigs X I V . , der angeblich schuldlos am Ausbruch des Pfälzischen Erbfolgekrieges gewesen sei und dessen Friedensabsichten man ernst nehmen müsse. Er äußert sich auch kritisch über die im KurIV«

LU

EINLEITUNG

traktat verabredete Anlehnung Kurhannovers an das Haus Habsburg und befürchtet, daß dadurch die „deutsche Libertät" Schaden nehmen müsse. Mit einer mehrmals umgearbeiteten Replik (N. 322), die zweifellos zu den interessantesten Stücken dieses Bandes zählt, widerlegt Leibniz diese unhaltbaren Ansichten. Während er das geistige Format und die staatsmännische Größe Ludwigs XIV. nicht in Zweifel zieht, geht er mit der französischen Politik umso schärfer ins Gericht: denn angesichts einer Situation, in der der König von Frankreich vom Frieden spricht, jedoch eine Politik billigt, die sich zum Ziele gesetzt hat, „à demembrer de l'Empire tout ce qui est au delà du Rhin à nostre égard, et de ruiner une bonne partie de ce qui est en deçà de ce fleuve", kann kein deutscher Patriot dieses Mißverhältnis zwischen Worten und Taten gleichgültig hinnehmen. Auch Leibniz tritt für einen baldigen Frieden ein, doch müßte dieser den Menschen die Furcht nehmen, in jedem Augenblick erneut von Frankreich insultiert und ruiniert werden zu können. Eine von den Franzosen dem Reiche ähnlich wie den Niederlanden zugestandene Barriere würde nach Leibniz' Auffassung die beste Sicherheitsgarantie für alle darstellen. Über die Neuaufnahme von Akademiemitgliedern und Bücherneuerscheinungen in Paris wird Leibniz regelmäßig und aktuell durch Germain B r i c e (N. i48ff.) informiert. Dieser bereitet eine Neuauflage seiner Description nouvelle de Paris vor — sie erscheint 1694 — und pflegt engen Kontakt zum Herausgeber des Journal des Sçavans L. Cousin, so daß Leibniz über ihn seine Beiträge für diese angesehene gelehrte Zeitschrift — eine Anzeige des Cod. jur. gent. di-pl. und zwei kleinere Aufsätze über die Bewegungsgesetze — laufen läßt. Brice, der auch Leibniz' Korrespondenz mit C. Nicaise vermittelt und mit den Benediktinern in St.-Germain-des-Prés in Verbindung tritt, um von ihnen geeignete Quellen für die völkerrechtliche Quellensammlung zu erhalten, entschuldigt seine immer dürftigei werdenden literarischen Mitteilungen mit dem Hinweis auf die augenblickliche Sterilität des französischen Geisteslebens: „nostre republique ne fournit plus rien qui mérité de vous estre communiqué" (N. 438). Außerordentlich ertragreich für Leibniz' historische Forschungen erweist sich die Korrespondenz mit dem Pariser Historiker und Genealogen Charles-René d ' H o z i e r (N. 189ff.). Man wird ohne Übertreibung sagen können, daß erst seine Quellenhinweise Leibniz in die Lage versetzt haben, die Genealogie des Hauses Este bis zu den Otbertinern zurückzuverfolgen. In zwei Tabellen, die in späteren Jahren noch verbessert werden, legt sich Leibniz über den damaligen Stand seiner Kenntnisse Rechenschaft ab (N. 358). — Mit d'Hoziers historischen Kenntnissen kann sich der Pariser Journalist und Historiker Charles B u i te au (N. 410), der sich auf Veranlassimg von Chr. Brosseau mit dem Angebot an Leibniz wendet, ihn bei seinen geschichtlichen Forschungen zu unterstützen, nicht

LIII

EINLEITUNG

messen. Aus der nach Sigonius zusammengestellten Vorfahrentafel Adelbert Azzos II. erkennt Leibniz sofort, daß er von ihm keine neuen Erkenntnisse erwarten könne. Ein kritischer Antwortbrief sorgt 1694 für das schnelle Ende dieser Korrespondenz. Aus Angers, auf dem Wege von Italien nach Paris, bietet der Reisebegleiter des Kronprinzen von Dänemark, Friedrich von W a l t h e r (N. 122), seine Dienste in Paris an, bedankt sich für das ihm gewidmete Gedicht (vgl. I, 7 N. 292) und äußert den Wunsch, mit Leibniz nach Beendigung der Kavalierstour des Kronprinzen zusammenzutreffen. Der gelehrte Jesuit Daniel P a p e b r o c h (N. 380) nimmt einen von A. Magliabechi für Leibniz erhaltenen Brief zum Anlaß, über den Stand der Editionsarbeiten für den ersten Juniband der Acta Sanctorum und über mittelalterliche Quelleneditionen in den spanischen Niederlanden Mitteilung zu machen. — Über die Fortschritte seiner abessinischen Studien kann der berühmte Orientalist Hiob L u d o l f (N. I23ff.) aus Frankfurt berichten. Da er und auch Otto Mencke den ursprünglich für die völkerrechtliche Quellensammlung vorgesehenen Titel Codex juris gentium mißverstehen, entschließt sich Leibniz, das Wort diplomaticus hinzuzufügen und auf der Rückseite des Titelblatts eine den Inhalt des Bandes erläuternde Epistola abzudrucken. Urkunden über die Ritterorden und die Errichtung der oberitalienischen Herzogtümer zu beschaffen, sieht sich Ludolf außerstande. Als Präses des Collegium historicum Imperiale beklagt er die mangelnde Unterstützung dieser gelehrten Gesellschaft, so daß man sich zunächst darauf beschränken will, mit der Materialsammlung fortzufahren. Gegenüber den hochfliegenden Plänen von einst nimmt sich das jetzt gesteckte Ziel recht bescheiden aus: Vorburgs Geschichtswerk soll anhand inzwischen bekanntgewordener Quellen komplettiert werden. Hinsichtlich der allgemeinen politischen Lage sind sich Leibniz und Ludolf einig, daß der desolate Zustand des Reichs auf den Eigennutz der Partikulargewalten zurückzuführen ist. Auf die Bedeutung sprachwissenschaftlicher Studien für die Erforschung der Urgeschichte der Völker macht Leibniz nicht nur Ludolf (N. 440) sondern auch den Eisenacher Arzt und Polyhistor Christian Franz P a u l l i n i (N. 188), der ebenfalls Mitglied des Collegium historicum ist, aufmerksam. Leibniz ist sich darüber im klaren, daß die erforderlichen lexikographischen Arbeiten nur durch gelehrte Gemeinschaftsarbeit bewältigt werden können, und so denkt er daran, die Mitglieder des Collegium historicum zur Sammlung des mundartlichen Materials nach dem Vorbild von J. L.

PRASCHS

Glossarium

Bavaricum

heranzuziehen. Wegen des mißlichen Zustandes dieser Gesellschaft hat der Plan allerdings keine Chancen, verwirklicht zu werden. Erforderlich hält Leibniz auch ein Wörterbuch der wissenschaftlichen und berufssprachlichen Fachausdrücke nach dem Vorbild des von FURETIERE

begonnenen französischen Dictionnaire universel, La Haye 1690. Mit dem Hinweis

LIV

EINLEITUNG

auf seine eigenen Bemühungen, die draväno-polabischen Sprachreste zusammenzutragen, regt er die Sammlung friesischer Eigennamen an, die sich von den bei den übrigen germanischen Stämmen üblichen deutlich unterscheiden. Leibniz verbindet seine Kritik gegenüber Gelehrten seiner Zeit, die ihre Interessen vorwiegend entfernten und uns fremden Altertümern widmen und diejenigen Funde vernachlässigen „quae ante pedes sunt", mit dem Aufruf, daß jemand eine deutsche Geschichte (historia germanica) auf der Grundlage griechischer und römischer Inschriften und Münzen verfassen möge. Höchstes Lob zollt er dem Bremer J. Eggeling, der von den römischen Altertümern abließ und sich mit Forschungen über die Geschichte der Chauken der Geschichte seiner engeren Heimat — der Landesgeschichte — zuwandte. Noch heute sind wir weit davon entfernt, die von Leibniz der Sprach- und Geschichtswissenschaft gestellten Aufgaben voll verwirklicht zu haben. Gelegenheit, die Gründung einer Akademie zur Förderung der Wissenschaften zu erörtern — ein Grundanliegen von Leibniz seit seiner Studienzeit —, ergibt sich wieder in der Korrespondenz mit dem Assessor am Reichskammergericht in Wetzlar Huldreich von E y b e n (N. i35ff.), der selbst mit Sozietätsplänen hervorgetreten war. Da ein solches wissenschaftsorganisatorisches Unternehmen mitten im Krieg nicht auf staatliche Unterstützung rechnen kann, entwickelt Leibniz seinen Vorschlag zur Gründung einer gelehrten Gesellschaft auf privater Grundlage (vgl. N. 329): „ob nicht etwa einige begütherte Leute, so aber keine kinder als lachende Erben haben, dahin zu bringen, daß sie zu stifftung und Vermehrung, fundirung oder dotirung einer solchen wohlgefasten Societät concurriren wolten." Ihre gestifteten Gelder sollten in Immobilien angelegt werden, die jährliche Einkünfte von mehreren tausend Talern zum Unterhalt des Instituts garantierten. Würde man darüber hinaus nur solche Gelehrte in die Sozietät aufnehmen, die sich dem Gemeinen Besten (pro bono publico) verpflichtet fühlen, könnte man nach Leibniz' Auffassung in Kürze die Leistungen der Londoner Royal Society und der Pariser Académie des sciences übertreffen. Eyben nimmt mit ergänzenden Vorschlägen zu diesem Sozietätsentwurf positiv Stellung. Er bestätigt auch die von Leibniz in der Einleitung zum Cod. jur. gent. dipl. vertretene Auffassung über die Entstehung des ausschließlichen Wahlrechts der Kurfürsten, „das in seculis superioribus die forma et ritus Electionum etc. von den Ecclesiasticis auff die Seculares nach und nach gezogen und appliciret" (N. 331), mit Zitaten aus der damals noch nicht veröffentlichten und weithin unbekannten Oeconomica des Konrad von Megenberg, von der er eine Handschrift besitzt. Zu den wenigen Personen, die bereits im März 1693 einen Teil der Druckbogen des Cod. jur. gent. dipl. erhalten, gehört der Celler Hofrat und Archivar Chilian S c h r ä d e r

LV

EINLEITUNG

(N. I46ff.). Ihm verdankt Leibniz die für die völkerrechtliche Quellensammlung ertragreiche Korrespondenz mit seinem Bruder, dem cellischen Reichstagsgesandten Christoph Schräder. Neben seiner Tätigkeit als historischer Sachverständiger bei den Grenzverhandlungen zwischen Brandenburg und Celle unternimmt Chilian Schräder als Gehilfe L. Hugos bei der Ausarbeitung der Sachsen-Lauenburgischen Deduktion eine Archivreise nach Waldeck und beschäftigt sich mit den frühen Siegeln der Weifen. Leibniz gewährt ihm Einblick in seine Korrespondenz mit d'Hozier sowie in die Dokumentensammlung, damit er daraus eventuell Nutzen für politische und staatsrechtliche Gegenwartsfragen ziehen kann. Der Hildesheimer Arzt Conrad Barthold B e h r e n s (N. I97ff.), der gern Mitglied der Academia Leopoldina werden möchte, legt großen Wert auf eine Empfehlung von Leibniz. D a ihm wegen der Differenzen zwischen der Stadt und dem Domkapitel der Zugang zum Hildesheimer Bistumsarchiv verwehrt ist, vermag er für den Codex nur wenige Hildesheimer Urkunden beizusteuern. Behrens bemüht sich in seinen Mußestunden um eine Vervollständigung der Genealogie der Familie von Steinberg und setzt seine historischen Studien über ausgestorbene Familien fort. Bei der Materialsammlung wird er durch Leibniz' Vermittlung von Carl August von A l v e n s l e b e n (N. 195ff.) unterstützt. Dieser hat 1692 seinen Abschied aus dem hannoverschen Staatsdienst genommen und sich auf sein Gut Neugattersleben zurückgezogen, von wo er mit Leibniz vor allem über Bücherbesorgungen aus Paris korrespondiert. Die Briefe laufen regelmäßig über seinen Bruder, den wolfenbüttelschen Geheimen R a t Johann Friedrich von A l v e n s l e b e n (N. 237ff.). Großen Wert auf Leibniz' Urteil über ihre literarischen Arbeiten legen der hannoversche Hofpoet Bartolomeo Ortensio M a u r o (N. 386) und der Celler Pagenhofmeister Samuel C h a p p u z e a u (N. 119). Während Mauro um die kritische Überprüfung eines uns nicht näher bekannten Prosatextes bittet, den er gern veröffentlichen möchte, übersendet Chappuzeau sein bereits gedrucktes allegorisches Gedicht L'harmonie du collège electoral, das Leibniz bereits 1692 im Manuskript gesehen und positiv beurteilt hatte. Als neuen Korrespondenten lernen wir schließlich noch Samuels Sohn Christophe C h a p p u z e a u (N. 441) kennen, den Sekretär des Herzogs Georg Wilhelm von Celle. Von einer Reise in die Niederlande zurückgekehrt, wo er sich mit H. Basnage de Beauval über Leibniz' wissenschaftliche Verdienste unterhalten hat, berichtet er über den Stand der lexikographischen Arbeiten seines Vaters und P. Bayles. Günter Scheel

LVI

EINLEITUNG

Der Tod Pellissons bringt Leibniz noch stärker als das Ableben des Bibliothekars Thevenot zum Bewußtsein, daß er große Anstrengungen unternehmen müßte, um den Kontakt mit den führenden wissenschaftlichen Forschern F r a n k r e i c h s aufrechtzuerhalten. Ihm liegt vor allem daran, so schnell wie möglich einen neuen Vertrauensmann zu finden, der vorurteilslos seine Interessen bei der Académie des sciences wahrnehmen würde. Noch befand sich der erste Entwurf seiner Dynamik unter den unerledigten Eingängen der Akademie. Die Abhandlung hatte keine abschließende Beurteilung gefunden (vgl. I, 8 Einleitung, S. X L f.). Leibniz glaubt in der Darlegung des Bewegungsprinzips den Schlüssel zur Lösung des Substanzproblems geliefert zu haben; es sollte auch dazu dienen „de nous faire connoistre la divinité" (N. 9). Unter Berufung auf den verstorbenen Pellisson und mit Bossuets oben erwähnter Vermittlung wendet sich Leibniz an den Oratorianer Jean-Paul B i g n o n (N. 396t.), der als Mitglied und später wiederholt als Präsident der Académie des sciences eine ausschlaggebende Rolle spielt, mit der Bitte, seine Belange zu vertreten. Um der Bereitschaft zur weiteren Mitarbeit Nachdruck zu verleihen, übersendet ihm Leibniz zugleich eine (bisher nicht wieder aufgefundene) Fassung der Abhandlung „De l'Horizon de la doctrine humaine, ou Meditation touchant le nombre de toutes les vérités ou faussetés possibles, que les hommes ... peuvent énoncer". Seine Bereitwilligkeit, sich in Grundfragen der Philosophie und Wissenschaft dem Urteil der Pariser Akademie zu stellen, hatte Leibniz schon während seines Aufenthaltes in Frankreich betont. Zu Colberts Zeiten wäre er zum Mitglied der Akademie ernannt worden, hätte seine Berufung nach Hannover die Ernennung nicht vereitelt (N. 396). So vergingen 25 Jahre bis Bignon am 13. März 1700 das Diplom unterzeichnete, das Leibniz offiziell zum „membre étranger" der Académie des sciences berief. A m 26. Januar 1694 schreibt Leibniz seinen letzten Brief an Daniel L a r r o q u e , den ehemaligen Mitarbeiter Pierre Bayles an den Nouvelles de la République des Lettres, der — 1690 nach Paris zurückgekehrt — zum Katholizismus übergetreten war und drei Jahre später wegen Beleidigung der Madame de Maintenon als Gefangener in der Bastille verschwindet. Damit bricht Ende 1693 ein für Leibniz sehr fruchtbarer Briefwechsel plötzlich ab, der für seine Editionspläne hätte wichtig werden können. Denn Larroque war es gleich nach Einblick in den Inhalt des Codex juris gentium diplomaticus gelungen, den findigen und sehr belesenen Historiker Abraham Nicolas Amelot de la Houssaye zur Mithilfe zu überreden (N. 307). Mehrfach sendet dieser Abschriften alter Urkunden, darunter die in spanischer Sprache abgefaßten Handelsprivilegien für die Hansestädte (N. 360. 411). Außerdem bringt die Behandlung politischer, kirchlicher und literarischer Zeitfragen einen lebendigen Gedankenaustausch. Weiterhin hofft Leibniz nun endlich Klarheit über

EINLEITUNG

LVII

ein „monumentum Sinicum" zu gewinnen, das Athanasius Kircher erwähnte. Es bezeugte frühen christlichen Einfluß in China. Der Orientalist B . d'Herbelot hatte in Paris erzählt, er hätte unter Großherzog Ferdinand II. von Toskana einen mit arabischen Schriftzeichen, aber in tatarischer Sprache abgefaßten Bericht eines Arabers über seine Reise von Samarkand nach China übersetzt. Thevenot besaß davon eine persische Fassung (N. 411). Leibniz bemüht sich lange Zeit hindurch, an die Dokumente heranzukommen (vgl. N. 479). Ein kurzer Briefwechsel nur kommt mit dem Schwager von Henri Basnage de Beauval, dem nach Utrecht emigrierten Theologen und Historiker Paul B a u l d r y , zustande. Leibniz hat ihn 1692 auf seine Lactantius-Edition hin brieflich angesprochen; er zweifelt an Lactantius' Verfasserschaft von De Mortibus persecutorum noch weniger als der Herausgeber. E s kommt eine höfliche Antwort darauf zurück, die Leibniz mit einem Briefe über seine Kritik am Pseudo-Petronius erwidert. Damit scheint das Gespräch schon verstummt zu sein. Gelegentlich der Bitte, einen Brief an den Abbé Nicaise weiterzuschicken, übersendet Leibniz auch an den Numismatiker Nicolas T o i n a r d den Titeldruck seines Codex juris gentium diplomaticus\ er versäumt nicht, um interessante Urkundenfunde zu werben, die der Gelehrte ihm vielleicht für die Fortsetzungsbände zur Verfügung stellen könnte. Zugleich erinnert er Toinard an das, was man sich in der wissenschaftlichen Welt von ihm selber erhofft (N. 275). Aus I t a l i e n erreicht Leibniz ein Mitte Januar abgegangener Brief, der die Auswirkungen des furchtbaren sizilianischen Erdbebens widerspiegelt. Der Jesuit Tommaso F a n t o n i hält sich gerade in Neapel auf, wo das Beben einige Tage vorher auch spürbar geworden ist und nun die Schreckensnachrichten über die sizilianischen Verwüstungen eintreffen. E r versichert Leibniz nochmals seiner Bereitwilligkeit, ihm beim Sammeln alter und fremder Sprachdenkmäler behilflich sein zu wollen und auch seine missionierenden Glaubensbrüder hierfür zu interessieren. Als besondere Merkwürdigkeit legt er ihm die Abbildung einer Tarantel bei. Leibnizens Antwort (N. 253) ist das letzte Stück, das uns aus der Korrespondenz mit diesem italienischen Gelehrten überliefert ist. Insofern es das Ziel war, auch durch ihn die Aufmerksamkeit der Jesuiten auf mögliche wissenschaftliche Nebenfrüchte ihrer weiträumigen Christianisierung zu lenken, könnte man vielleicht sagen, daß dieser Briefwechsel damit auch abgeschlossen war. — Die größten Hoffnungen für den Kultur- und Wissenschaftsaustausch mit dem Fernen Osten setzt Leibniz auf den italienischen Jesuiten Claudio Filippo G r i m a l d i , der seit 1690 wieder in Asien ist. Wir kennen aus dem Briefe vom März 1692 (vgl. I, 7 N. 348) Leibnizens hochgespannte und detailliert beschriebene Wünsche. Im Winter 1693 setzt Grimaldi nun eine Antwort auf (N. 421), die

LVIII

EINLEITUNG

aber erst zwei Jahre später in Leibnizens Hände gelangt. Daß noch keine wissenschaftlichen Funde übermittelt werden können, darf nicht überraschen. Grimaldis Arbeit vollzieht sich unter schweren Belastungen. Aber er zeigt sich überzeugt von der Wichtigkeit der Leibnizschen Bitten und Anregungen, verspricht sie weiterzugeben und hofft auch selber, in Leibniz ein Verbindungsglied zum wissenschaftlichen Leben des Abendlandes zu behalten, durch das er neue Entdeckungen erfahren kann. Aus dem Kreise der italienischen Bekannten bleibt Antonio M a g l i a b e c h i (N. 138ff.) der regelmäßige bibliographische Berichterstatter. Die Titel wiederholen sich häufig bei ihm, was zum einen Teil daran liegen dürfte, daß Magliabechi damit rechnet, es seien nicht alle Briefe angekommen; zum andern Teil hat er wohl einfach vergessen, was er schon berichtet hatte. Oft kann er melden, daß dieser oder jener Autor ihn lobend erwähnt, was er freilich immer nur unter umständlichen Bescheidenheitsfloskeln angemerkt haben will. Leibniz erhofft sich von Magliabechis Beziehungen zu Fürsten und Geistlichen Hilfe bei der Materialbeschaffung für die Fortsetzung des Codex juris gentium diplomaticus, der mit beigelegtem Titeldruck vorgestellt wird. Ausführlich beschreibt Leibniz, welcherart Urkunden er für die Folgezeit sucht. Gerade die Antwort auf diesen Bittbrief kommt aber nicht an. Unter großen Beschwörungen, diese Mitteilung als äußerst geheim zu betrachten, schreibt Magliabechi im August eine nachträgliche Zusammenfassung dessen, was in dem angeblich verlorenen ersten Antwortbrief stand: er wolle helfen; es werde aber nicht leicht sein, da in den Archiven unwissende Beamte beschäftigt seien. Im Herbst schickt er Leibniz dann das soeben gedruckte Privilegium Cantelmianum zu. Leibnizens Briefe an den wunderlichen Bibliothekar sind seltener. Er erzählt von Streitigkeiten und Kuriositäten, die die wissenschaftliche Welt bewegten — sei es ein Hermaphrodit oder eine Wünschelrute für Verbrechensaufdeckung — und versucht so, zu seinem Florentiner Auskunftsmann gute Verbindung zu halten. — Auch dem italienischen Historiker Camillo M a r c h e s i n i teilt Leibniz (N. 139) nach längerer Briefpause mit, daß sein Codex juris gentium diplomaticus nun dicht vor der Auslieferung steht. Einen Auszug hat er sich nur von dem Teil seines Briefes gemacht, der seine pessimistische Betrachtung über die gegenwärtige Kriegslage in Europa enthält. Marchesini spricht in seiner Antwort, die spezieller noch auf italienische Münzen eingeht, seine Freude darüber aus, daß wenigstens das Weifenhaus in diesen traurigen Zeiten nicht Not, sondern Triumph erfahren habe mit der Verleihung des Kurhutes. Zugleich hat er Leibniz noch Grüße auszurichten von verschiedenen guten Bekannten aus der wissenschaftlichen Welt Italiens (N. 176). Der hilfsbereite Alessandro M e l a n i , hannoverscher Agent beim Vatikan, {N. 161) hat vor vielen Monaten eine Büchersendung für Leibniz über Pandolfo Mendlein auf den Weg

EINLEITUNG

LIX

geschickt. Daß Leibniz noch nicht in den Besitz der Sendung gelangt ist, beunruhigt ihn. Er rät, auf Mendleins Hilfe in Zukunft zu verzichten und sich nach anderen Expedienten umzusehen. Leibniz wählt als Postvermittler jetzt die beiden in Venedig lebenden deutschen Kaufleute Hopfer und Bachmayr (Bacmeister). Pandolfo M e n d l e i n freilich scheint sich keiner Schuld bewußt zu sein, sondern spricht in einem Briefe (N. 170) von ausstehenden Portogebühren und komplizierten Zahlungsmodi. — Das Paket, das der römische Buchhändler François Jacques D e s e i n e Leibniz ankündigt, soll diesmal der großen Sendung beigefügt werden, die er an den Herausgeber der Acta Eruditorum Mencke abgehen läßt. Deseine bietet Leibniz Rabatt-Preise an. Unter den Buchtiteln, die er erwähnt, fallen besonders archäologische, historische und theologische auf (N.141). Henri J u s t e l zeigt sich in seinen letzten Briefen, die nach Hannover gingen, wiederum als der zuverlässige und hilfreiche Freund und Gelehrte (N. 200. 208). Er berichtet, daß die Echtheit des neu aufgefundenen Petronius-Fragments nicht nur in E n g l a n d sondern auch in Schweden angezweifelt wird, daß Edmund Halleys mehrjährige Forschungsreise über den Atlantik, um die Abweichungen der Magnetnadel kartografisch festzuhalten, mit Hilfe eines Freundes jetzt finanziell gesichert scheint und daß John Wallis seine Auseinandersetzung mit Jean Prestet fortsetzen wird. E r beantwortet zugleich einen Brief, den Leibniz an den Arzt und Münzsammler Walter C h a r l e t o n gerichtet hatte (N. 167), um englische Münzen aus der Zeit Oliver Cromwells für den Grafen Anton Günther II. von Schwarzburg-Arnstadt zu beschaffen. Dem letzten Schreiben Justels lag ein Brief von Thomas S m i t h bei. Der von Krankheit Geplagte, der am 24. September 1693 stirbt, vermittelt kurz vor seinem Tode einen Briefwechsel, der bis 1710 von England aus die geschichtlichen Forschungen von Leibniz intensiv unterstützen sollte (N. 206 ff.). Leibniz legt zunächst dar (N. 169), für welche Abschnitte der englischen Geschichte er Urkunden konsultieren wolle. Herzog Heinrich der Löwe war verheiratet mit Mathilde, einer Tochter König Heinrichs II. von England. Bei seinem Schwiegervater fand der Weifenherzog mehrfach Rückhalt und Zuflucht. Über die bekannten Berichte bei Roger von Hoveden (f 1201) hinaus sucht nun Leibniz Urkunden mit Siegeln, in denen Heinrich der Löwe oder sein Sohn Kaiser Otto IV. erwähnt werden. Er vermutet solche in der Bibliotheca Cottoniana, was Smith nach vergeblicher Nachsuche negativ beantworten mußte (N. 338). Dieser weist auf die Aktenbestände hin, die in den königlichen Archiven zu Westminster und im Tower aufbewahrt werden. Krankheit hindert Smith daran, die Suche nach den Handschriften selbst aufzunehmen, er nennt aber dafür geeignete Leute, die seit vielen Jahren in den Archiven gearbeitet haben : Robert BRADY, der 1684 A n introduction to Old History und 1685 den ersten Band seiner Complété History of England veröffentlichte, und den Juristen

LX

EINLEITUNG

William Pettyt, den derzeitigen Kustos „Archivoram Regiorum apud Turrim Londinensem". An beide richtet Leibniz im Januar 1694 seine ersten Anfragen. An den Astronomen in Oxford Edward B e r n a r d hatte sich Leibniz bereits im Herbst 1680 gewendet, „um Auskunft über die Handschriften der Bodleiana zur antiken Mathematik" zu erhalten (vgl. I, 3, S. XLI). Er deutete zugleich an, daß er den Plan habe, die bekannte Algebra durch eine wahre geometrische Analytik zu ergänzen. Bernard ging damals auf die angedeuteten Fragen nicht ein. Erst 13 Jahre später kommt durch Vermittlung von Joh. Theodor Heinson ein Briefwechsel in Gang (N. 198. 305). Inzwischen ist 1689 BERNARDS Etymologicon Britannicum erschienen. Sein Verfasser gilt seitdem als einer der ersten Kenner für allgemeine Sprachvergleichung. Leibniz legt ihm sofort einige seiner Zweifelsfragen vor: nämlich die zum Ursprung und zur Stellung des Finno-Ugrischen, des Baskischen, des Etruskischen und vieler asiatischer Sprachen, ohne eine befriedigende Antwort zu bekommen. Auch nach P o l e n streckt Leibniz seine Fühler aus, um unbekannte Unterlagen für seine Sammlungen völkerrechtlicher Verträge zu erhalten (N. 152). Er wendet sich an P. Adam Adamandus K o c h a n s k i S. J., dessen Brief vom 31. Oktober 1692 (I, 8 N. 301) noch beantwortet werden mußte. Leibniz klagt zwar über die Schwere der Sisyphusarbeit, historische Quellen zu erschließen, zeigt jedoch zugleich Entschlossenheit, die Arbeit weiterzuführen. Er macht genaue Angaben über Art, Umfang und Thematik der gewünschten Dokumente. Leibniz berichtet außerdem über die Fortschritte der Jesuitenmission in China und weist mit Stolz darauf hin, daß ihm die Patres der Missionszentrale in Paris volles Vertrauen entgegenbringen. Er vergißt nicht zu erwähnen, daß es P. Grimaldi war, der ihn ermutigte, den Bau der Rechenmaschine zum Abschluß zu bringen. A m letzten Tage des Jahres 1692 (nach altem Stil) beglückwünscht Leibniz den Politiker und Reformationshistoriker Veit Ludwig von S e c k e n d o r f f zur Übernahme seines Amtes als Kanzler der neugegründeten Universität Halle a. d. Saale. Mit der Bemerkung „ O b obitum ejus ad me remissa est" liegt die epistola heute im hannoverschen Nachlaß (N. 129). Sie zeigt, mit welcher Anteilnahme Leibniz den Aufbau der brandenburgischen Hochschule, besonders das Wirken von Christian Thomasius, verfolgt. Kritisch betrachtet er die Streitigkeiten der orthodoxen Theologen, die durch die Erfindung neuer Namen für die Häretiker wie Arminianer, Sozinianer, Pelagianer, Sabellianer, Pajonisten und Pietisten, allgemeines Mißtrauen heraufbeschworen. Nicht nur die Lehre der Quietisten, sondern bereits die von Malebranche vertretene Ansicht der Inaktivität der Kreaturen Gott gegenüber wird von Leibniz abgelehnt. Er entwickelt diesen Standpunkt in einer Rezension des Buches von D. A. BRUEYS Histoire du Fanatisme, die er seinem Brief an Seckendorff beilegt. Sie

LXI

EINLEITUNG

muß nun ohne vorherige kritische Beurteilung in Tentzels Monatlichen

Unterredungen er-

scheinen. — Das Konzept des Briefes an Philipp Jakob S p e n e r (N. 133) zeigt uns, daß Leibniz zuerst versuchte, seine Stellungsnahme zu

BRUEYS'

Werk diesem gegenüber zu

formulieren. Dann aber muß er gedacht haben, daß der Pietistenführer doch wohl nicht der rechte Adressat dafür sei. Das abgegangene Schreiben behandelt nur noch allgemein das Thema der Sektenverketzerungen und streift dann — wie in dem Brief an Seckendorff — die von Leibniz abgelehnten Lehrmeinungen. Weiterer Anlaß dieses Briefes war Speners Bemühen, Leibniz bei der Suche nach einem neuen Amanuensis zu helfen. Er hatte ihm den Brief eines aus dem Elsaß emigrierten jungen Mannes zugesandt, nach dessen Lektüre Leibniz aber nun fürchten muß, daß dessen Erwartungen wohl nicht mit den seinen übereinstimmen. Hermann von der H a r d t , Professor für Kirchengeschichte an der braunschweigischen Universität Helmstedt, der wie Seckendorff Leibniz' Codex juris gentium

diplomaticus

als ein lange empfundenes Desiderat erwartet, hat nicht den Weitblick des in Diplomatie und Geschichte erfahrenen Gelehrten, um den Wert der völkerrechtlich bedeutsamen Texte gleich zu erkennen. Er verspricht allerdings seine Mitarbeit für den zweiten Band. Er glaubt, aus der Sammlung von Urkunden der Reformationszeit in der Braunschweiger Bibliothek wie auch aus dem Nachlaß von V. L. v. Seckendorff geeignete Stücke empfehlen zu können (N. 210 ff.). Umgekehrt würdigt und fördert Leibniz die philologischen Forschungen zur Interpretation schwieriger Bibelstellen, die von der Hardt vorgelegt hatte. Als Vermittler neuester wissenschaftlicher Erkenntnisse übersetzt er Passagen aus seiner schen Korrespondenz ins Lateinische, so über

PEZRONS

französi-

Essay d'un commentaire sur les

prophetes von 1693 (N. 269). Die Kenntnis moderner Sprachen war bei den deutschen Theologen gering, erst nach 1700 macht sich die Wirkung der Literatur des Refuge bemerkbar. Leibniz lernt den Kirchenhistoriker der Universität Rinteln Ludwig Christian M i e g ' auf der Braunschweiger Herbstmesse im September 1691 kennen; im Jahr darauf kommt dieser zu Gesprächen ins Haus des Philosophen, mit dem er vom 19. März 1693 einen bis 1701 reichenden Briefwechsel führt (N. 204ff.). Beide Gelehrte tauschen Bücher und Handschriften aus, wobei die in Miegs Besitz befindliche Bodin-Handschrift des „Colloquium heptaplomeres de rerum sublimium arcanis abditis" eine besondere Rolle spielt. Der Brand von Heidelberg während des Pfälzischen Krieges läßt die Besorgnis der Vernichtung wertvoller Nachlässe aufkommen (N. 433). Leibniz hatte gehofft, daß sein Neffe Löffler Unterstützung bei Mieg während seiner Reise über Bremen nach Holland finden könnte, was jedoch mißglückt (N. 254).

LXII

EINLEITUNG

Auf der Leipziger Buchmesse im Mai 1693 bietet der Buchdrucker Samuel A m m o n aus Hannover Leibniz' Codex juris gentium diplomaticus den Messebesuchern zum Kauf an. Zu dieser Sammlung von Urkunden hatte sich der Hofrat des Kurfürsten Ernst August durch den kaiserlichen Bibliothekar Daniel von Nessel anregen lassen, der ein Verzeichnis wichtiger Friedensverträge vorgelegt hatte. Nessels Buch ist als Orientierung für Historiker gedacht. Leibniz will dagegen mehr. Ihm kommt es darauf an, an Beispielen zu prüfen, ob die von Hugo Grotius entwickelten völkerrechtlichen Grundsätze aus den bereits abgeschlossenen Staatsverträgen abzuleiten sind. Die im 17. Jahrhundert nicht erreichbare Kodifizierung international verbindlicher Gesetze sollte gewissermaßen durch ein Corpus juristisch gültiger Staatsverträge ersetzt werden. An Hand von Verträgen und Urkunden aus derZeit zwischen 1100 und 1500 will Leibniz exemplifizieren, welche zwischenstaatlichen Fragen inzwischen eine völkerrechtlich gültige Lösung gefunden haben. Die als Gesetzbuch des Völkerrechts, als Codex juris gentium, geplante Sammlung bekam deshalb zur Verdeutlichung den Zusatz diplomaticus. Es handelt sich ja um ein „Urkundenbuch völkerrechtlich anerkannter Verträge". Der Verleger bemüht sich selbst sehr intensiv um den Absatz des Werkes. Bereits auf der Leipziger Messe muß er feststellen (N. 278), daß bei den Buchhändlern nur geringe Neigung besteht, feste Bestellungen aufzugeben. Die gleiche Erfahrung macht Ammon auf einer Geschäftsreise über Bremen nach Holland (N. 342. 362), mehr als 8—10 Stück kann er nirgends verkaufen. Als einer der wenigen Privatkäufer ist der Bremer Syndikus Gerhard von Mastricht zu nennen. In den Londoner Buchläden ist bis August 1694 kein Exemplar des Codex zu bekommen, wie Th. Smith später feststellt. Der Briefwechsel mit Otto M e n c k e spiegelt die Sorgen wider, welche die Herausgeber der Acta eruditorum bedrücken. Kurz nach dem Tode von Veit Ludwig von Seckendorff und Christoph Pincker (N. 354) hat die Zeitschrift mit dem im Juli 1693 verstorbenen Philologen Christian Wagner ihren dritten Mitarbeiter verloren. A m Horizont taucht zwar die Möglichkeit auf, den 26jährigen Johann Bernoulli für die Ritterakademie in Wolfenbüttel zu gewinnen. Dieser hatte am 12./22. April 1693 brieflich Mencke gebeten, ihm von dem berühmten Leibniz mathematische Aufgaben zur Lösung zu vermitteln, um seine Kenntnis der Infinitesimalrechnung unter Beweis zu stellen. Die Leipziger Gelehrtenzeitschrift spiegelt den Wettstreit der Mathematiker, welche die Kraft der neuen mathematischen Instrumente, des Differentials und des Integrals, erproben (N. 267. 314). Für den Index der ersten zehn Jahrgänge hatte Leibniz die Durchsicht der mathematischen Beiträge übernommen. Er bleibt im Verzuge, und Professor Chr. Pfautz muß in Eile das Schlagwortverzeichnis zusammenstellen. Die Überlastung erklärt manches Versehen der

EINLEITUNG

LXIII

Herausgeber und Korrektoren, so daß nicht überrascht, daß der stets mit seinen Initialen G. G. L. zeichnende Leibniz in der Liste der Neuerscheinungen als ,,Georgius[!] Guilelmus Leibnitius" aufgelöst wird (N. 317). Statt einer Vorankündigung, die mit Rücksicht auf D. v. Nessel unterbleibt (N. 171 ff.), einigt man sich dahin, durch eine Selbstanzeige im Juliheft der Acta Leibniz' Codex juris gentium diplomaticus vorzustellen (N. 354). Bereits im Januarheft hatte Leibniz auf gleiche Weise seine Protogaea bekanntgemacht (N. 147). Beachten wir außerdem, daß Mencke zwar sofort bereit ist, die Abhandlung De primae philosophiae emendatione, et de notione substaniiae in seine Zeitschrift aufzunehmen, aber zugleich wieder Rücksichtnahme zu empfehlen: denn Christian Thomasius, der am 17. Juli 1693 die öffentliche Frage gestellt hatte „Quid sit substantia?", hätte mit seinen metaphysischen Fragen bei den. Leipziger Professoren Anstoß erregt, er wäre außerdem kein Newton oder Huygens, auf dessen „Quaestiones" man sogleich eingehen müsse (N. 427). Erst im Märzheft 1694 sollte Leibniz seine Antwort gedruckt finden, die dann ein nachhaltiges Echo auslöste. Der Briefwechsel zwischen Leibniz und dem Historiker Wilhelm Ernst T e n t z e l enthält hauptsächlich Mitteilungen, die für die deutschsprachigen Monatlichen Unterredungen bestimmt waren. Wegen ihrer Breitenwirkung wird die Zeitschrift von Leibniz sehr geschätzt ; er versorgt sie laufend mit Nachrichten. Im Jahrgang 1693 finden sich im Februarheft eine Vorankündigung des Codex juris gentium diplomaticus mit der später verworfenen Fassung des Titels (N. 154), ein Hinweis auf die verschiedenen Standpunkte zur Erörterung der Echtheit des sogenannten Petronius-Fragmentes (N. i 7 4 f . ; vgl. dazu I, 8, S. 367), im Maiheft erscheint Leibniz' Rezension der Histoire du Fanatisme du Dauphine von D. A. Brueys (N. 130), im Juliheft wird über münzgeschichtliche Themen und Geschichtliches zum Kloster Walkenried (N. 402. 429) und über die Epigrammkunst des englischen Diplomaten Stepney (N. 314) berichtet, im Augustheft referiert Tentzel über sehr umstrittene Versuche eines Wünschelrutengängers in Frankreich, und noch einmal kommt Leibniz selbst zu Wort, um seinen Codex vorzustellen (N. 320. 369). Er legt dabei besonderen Wert auf seine Ausführungen zum Thema „de origine electorum" (N. 356), wofür er von Heinrich T h ü l e m a r i u s wertvolle Unterlagen erhalten hatte (N. 121). Dieser dankt hocherfreut, als er feststellt, daß Leibniz seinen Anteil in der Praefatio „so günstig und honorificd (hat) erwehnen wollen" (N. 416). Die Korrespondenz mit Tentzel wird zum lebendigen Spiegelbild dessen, was Leibniz täglich beschäftigt. Seine Pläne, sein Schaffen und seine Lektüre werden durch den Mittelsmann Tentzel der Öffentlichkeit bekannt. Die Monatlichen Unterredungen ergänzen durch allgemeine Themen die speziell auf Probleme der Mathematik und Philosophie ausgerichteten

LXIV

EINLEITUNG

Acta eruditorum. Zuverlässig registriert der Jurist Leibniz Neuerscheinungen, welche auf Mängel und Gefahren der Rechtssprechung aufmerksam machen oder die zeigen, wie menschliche Vorurteile die Rechtsfindung erschweren. So wird sein Mißtrauen wach, wenn er feststellt, daß manche Prozesse nur mit Anwendung der Folter zum Abschluß gebracht werden können wie bei dem Verfahren gegen die Juden, denen man Ritualmorde an Christenkindern unterstellte. Unter Berufung auf die Cautio criminalis des P. SPEE, der die Willkür der Hexenprozesse bekämpft hatte, lehnt Leibniz die unter der Folter erpreßten Schuldbekenntnisse ab. Tentzel benutzt jede Gelegenheit, Urkunden für den zweiten Band des Codex zu beschaffen oder die Mithilfe anderer, wie Chr. Fr. Paullinis (N. 202) oder des gothaischen Kanzlers J. Fr. Bachoff von Echt (N. 402), zu erreichen. Leibniz ermöglicht dafür Tentzel, Handschriften oder seltene Bücher der Wolfenbütteler Bibliothek zu entleihen; denn viel vergebliche Mühe hat dieser bisher darauf verwendet, den „Codex Carolinus", jenen Band mit Papstbriefen an Karl Martell, Pippin d. J. und an Karl den Großen, zu bekommen, den Jacob Gretser 1613 veröffentlicht hatte. Mit Hilfe Tentzels hofft Leibniz seine seit vielen Jahren unterbrochene Korrespondenz mit Caspar S a g i t t a r i u s in Jena erneuern zu können (N. 218). Er wie auch der Historiker und Mediziner Heinrich M e i b o m in Helmstedt (N. 217) erhalten als Geschenk ein Exemplar des Codex juris gentium diplomaticus und werden gleichzeitig um Unterstützung bei der Fortführung der Edition gebeten. In den Jahren 1689 und 1690 tritt der Amtmann von Ottersberg Justus Johann K e l p im Zusammenhang mit der strittigen Erbfolge in Sachsen-Lauenburg zum ersten Mal als politischer Historiker hervor. Er gilt bald als einer der besten Kenner der Geschichte der Herzogtümer Bremen und Verden. Er hinterläßt ein „Glossarium Chaucicum", woraus ein Specimen in Leibniz' Collectanea Etymologica (S. 33—56) von J. G. Eckhart 1717 herausgegeben wurde (vgl. N. 120). Durch den Pastor zu St. Stephani in Bremen Gerhard M e i e r wird Leibniz auf Kelp und den Archivar des Stader Konsistoriums Diederich von Stade aufmerksam. Beide bemühen sich um die Aufzeichnung der Mundarten ihrer Heimat. Gerhard Meier selbst hatte etymologische Sprachforschungen getrieben. Sein „Glossarium linguae Saxonicae" hätte eine der Hauptquellen des „Bremisch-Niedersächsischen Wörterbuches" werden können, das 1767—71 im Druck erschien. Meier stimmt allen Plänen zu, welche die Geschichtsschreibung in Niedersachsen fördern. Für das Collegium historicum nominiert er als Mitarbeiter Johann Reiske, Wolfenbüttel, Gerhard von Mastricht und Joh. Heinrich Eggeling, Bremen, Johann Just Winkelmann, Oldenburg, und den Generalsuperintendenten der

EINLEITUNG

LXV

Herzogtümer Bremen und Verden Johann Diecmann (Deichmann) in Stade (N. 362. 389. 414). Meier .wird sofort aktiv, um Urkunden bei bekannten Historikern Nordwestdeutschlands zu beschaffen. Aus Bremen kommen unter anderen die „Documenta sutoria", die alten Satzungen der Schusterzunft (N. 179. 292. 330), der holländische Historiker Hermann Wittsius verspricht die Säkularisationsurkunde des Bistums Utrecht von 1529 (N. 232. 252), und Meier weist auf die reichen Sammlungen der Königin Christine von Schweden und die von Vossius und Goldast (N. 232) hin. Der Hofrat in Hannover dankt für die Unterstützung aus Bremen, die Meier ihm selbst, seinem Buchdrucker Ammon beim Vertrieb des Codex und seinem Neffen Friedrich Simon Löffler in der Hansestadt gewährt. Gerhard Meier wird in den 90er Jahren wichtiger Partner von Leibniz nicht nur bei der Behandlung sprachlicher Probleme sondern auch bei den religiösen und philosophischen Streitfragen der Zeit (N. 309. 330. 389. 401). Er bedauert lebhaft, daß Leibniz seine Gedanken zur Logik bisher nicht systematisch zusammengefaßt darbot (N. 252). Beide Gelehrte treffen sich in dem Standpunkt, daß nur die Erforschung historischer Zusammenhänge Ursprung und Herkunft der gegenwärtigen Völker und Sprachen erklären könne (N. 4i4f)Unter den durch Gerhard Meier gewonnenen Helfern befindet sich auch der früher hessische, seit 1653 oldenburgische Historiograph Johann Just W i n k e l m a n n , der — 73 Jahre alt — mit einem Glückwunschschreiben zum Erscheinen des Codex juris gentium diplomaticus den bisher seltenen, nur mündlich gepflegten Kontakt zu Leibniz vertieft. Eine das Amt und die Aufgaben des oldenburgischen Deichgrafen festlegende Urkunde kann er nicht beschaffen (N. 391). Er berichtet jedoch interessante Einzelheiten über die Arianer in Polen und hofft, daß Leibniz den Verkauf alter Bücher dorthin vermitteln könne. Der Vizekanzler von Ostfriesland Heinrich A v e m a n n i n Aurich wird durch eine Notiz im „Diarium Francofurtense", womit wohl der Frankfurter Messekatalog gemeint ist, auf die Neuerscheinung des Codex juris gentium diplomaticus aufmerksam. Spontan bekundet er sein Interesse daran, verspricht seine zukünftige Teilnahme durch die Bereitstellung von Urkunden aus der ostfriesischen Geschichte (N. 246). Er kündigt an, er habe auch den Historiker Johann Heinrich Eggeling in Bremen zur Mitarbeit aufgefordert, und er trägt Sorge für die Übermittlung der Korrespondenz mit Greiffencrantz (vgl. N. 301 ff.). Die erste Anregung zum Abdruck der ältesten Statuten der Stadt Braunschweig kommt anscheinend von Avemann, der sich auch darum bemüht, geschichtliche Unterlagen über die Einrichtung alter Reichsämter, wie die eines Reichsadmirals oder des Deichgrafen, das der Graf von Oldenburg innehatte, zu beschaffen (N. 355). Mit einigen politischen Bemerkungen, zum gespannten Verhältnis Ostfrieslands gegenüber Brandenburg und Braunschweig in der v

LEIBNIZ 1/9

LXVI

EINLEITUNG

Frage der Quartierfreiheit und des Geldausgleichs nicht armierter Stände, schließen meist die Briefe (N. 355f.)- — Einer der bereitwilligsten Helfer beim Sammeln des diplomatischen Materials wird Christoph Joachim Nicolai von G r e i f f e n c r a n t z , der 1693 als Hofrat in ostfriesische Dienste überwechselt. Er stellt Leibniz lange Titellisten zu und sagt, daß er nur anzukreuzen brauche, was ihn interessiere. Die Rektoren der Stadtschule in Wolfenbüttel Johann R e i s k e (N. 194. 268) und des Pädagogiums in Göttingen Justus von D r a n s f e l d , der regelmäßig seine Schulprogramme und Festgedichte nach Hannover sendet, darunter Verse auf Ernst August (N. n 8 f f . ) , unterstützen Leibniz' Bemühungen, unbekannte Urkunden zur Geschichte Braunschweigs und anderer Gebiete zu beschaffen. Auch der künstlerisch interessierte Figuralkantor des Göttinger Gymnasiums Joachim M e i e r , der J. v. Dransfeld Ende Januar 1693 nach Hannover begleitet, schreibt Dramen und allegorische Gedichte, stellt Betrachtungen an „ D e optimo rei publicae statu" und beschäftigt sich mit historischen Fragen, wobei ein Plan wie die Bedeutung der Rolandsfiguren in niedersächsischen Städten (N. 231 ff.) seine Tendenz zu rechtsgeschichtlicher Thematik anzeigt. Durch Leibniz' Fürsprache bei Molanus und Albrecht Philipp von dem Bussche wird der 29jährige Lehrer in Hannover bekannt. Als nach dem Tode Otto Grotes das Gerücht nach Göttingen dringt, v. d. Bussche würde sein Nachfolger im Amt sein, ist Meier entschlossen, ein allegorisches Panegyricum Der edle Busch, das ist, Eine Erzehlung der vornehmsten Denkwürdigkeiten die von Büschen, Wäldern, Heynen, Forsten, Gehegen

...zu

finden abzufassen (N. 397). Nach langer Pause begegnet uns unter den Leibniz-Korrespondenten auch wieder der Ilfelder Rektor Henning H u t h m a n . Der erste Brief beweist, daß hier nicht etwa eine Verbindung gerade wieder angeknüpft wird; vielmehr betrifft die Diskussion gewisse militärtechnische Erfindungen, über die man sich schon vorher unterhalten haben muß — vielleicht traf man sich gelegentlich Leibnizscher Harzbesuche. Huthman ist sehr daran interessiert, über sein Projekt ausführlicher zu referieren und hofft, zu einer offiziellen Audienz nach Hannover kommen zu können. Hier war der vielseitige Schulmann schon 1678 mit einer Denkschrift über Verteidigungskonstruktionen vorstellig geworden (vgl. 181 ff.). Im Gefolge einer kurbrandenburgischen Gesandtschaft kommt 1693 Detlev Marcus F r i e s e , der ehemalige Sekretär des schwedischen Grafen Gustav Adolf de La Gardie, nach Hannover. Dieser war Stellvertreter des schwedischen Königs beim pommerschen Landtag in Stettin. Als Bibliothekar des Grafen kannte Friese die reiche Handschriftenkollektion, die der Vater Magnus Gabriel de La Gardie, dem Upsala den Besitz des Codex Argenteus des Ulfilas verdankt, zusammengetragen hatte. Die gewünschte Freigabe eines

EINLEITUNG

LXVII

Teiles dieser Urkunden für den zweiten Teil des Codex juris gentium diplomaticus führt Leibniz und Friese zusammen und veranlaßt einen bis 1704 sich hinziehenden Briefwechsel (N. 166ff.). Friese setzt sich für die Verbreitung von Leibniz' Codex ein (N. 277) und verpflichtet sich, auf eine geplante Italienreise Exemplare davon mitzunehmen (N. 398. 405. 446). Friese versorgt Leibniz auch mit politischen Nachrichten, wobei der Stand der Einziehung adliger Güter in Schweden und ihre Auswirkung auf Pommern besondere Aktualität besaß. Zur Entstehungsgeschichte der anonymen Verteidigungsschrift der Reduktionen, des Gryphus in integrum restitutus, verfaßt von de LAGARDIE, werden Einzelheiten mitgeteilt (N. 262. 277. 363). Leibniz' Bereitschaft, anderen beim Erwerb eines Privilegs oder beim Druck von Schriften zu helfen, zeigt ein Brief des Sekretärs Matthaeus B l e c h aus Clausthal (N. 340), der dort beim Vizeberghauptinann tätig ist. — Sie veranlaßt auch eine Korrespondenz mit dem Refugié Gui L e r e m i t e dit C a n d o r aus Montpellier (N. 351), der als Lehrer für neue Sprachen an der Ritterakademie in Wolfenbüttel eine Anstellung gefunden hatte. Er hat „mémoires" niedergeschrieben, die Leibniz dem „Ministre François", dem Prediger der Hugenottengemeinde in Hannover weiterempfiehlt. Er hatte Candor in Wolfenbüttel wohl im Hause des ehemaligen Hofpredigers Justus Lüders kennengelernt, wo Candor wohnte und Leibniz Quartier nahm, wenn er in Wolfenbüttel zu tun hatte. — Neuigkeiten teilt auch Polycarp M a r c i

in Hamburg mit ( N . 205ff.), so vom Hof in Merseburg und aus den

skandinavischen Ländern, wobei die Auskunft über den schwedischen Runenforscher Claudius Oernhielm (Arrhenius) besonderes Interesse fand. — Auch 1693 werden für die Bibliotheken in Hannover und Wolfenbüttel Bücher angeschafft. Angebote kommen von François D e s e i n e in Rom (N. 141), Otto Mencke in Leipzig (N. 171. 299), dem Buchhändler Samuel K ö n i g in Hamburg (N. i44ff.), der wieder einmal lange auf die Bezahlung alter Buchrechnungen warten mußte, und dem Verleger Joh. Heinrich W e t s t e i n in Amsterdam (N. 165). Wenden wir uns noch jener Gruppe von Korrespondenten zu, die gelegentlich mit Leibniz Briefe wechselten. Aus dem Kreise der Bekannten des experimentierenden Chemikers Joh. Daniel Crafft taucht Wilke von B o d e n h a u s e n , Herr auf Arnstein bei Eichenberg, auf. Er vermittelt Briefe (N. 395). Bodenhausen stammte aus einem Nebenzweig der Familie, zu der auch der Prinzenerzieher in Florenz Abt Bodenus gehörte, den Leibniz am toskanischen Hof kennengelernt hatte. — Grüße des toskanischen Prinzen Giovanni Gastone, seines Hofmeisters Biringucci und des Hofrats Camillo Fineschi (N. 379) bestellt der Abt Giuseppe G u i d i , der als Hofpoet und Sekretär der Kurfürstin Sophie in Hannover eine gesellschaftlich wichtige Rolle spielt. — Michael Salomon de L a B o d i n i è r e , Hofv»

LXVIII

EINLEITUNG

meister im Hause des Oberliofmarschalls Graf Franz Ernst von Platen in Hannover, erörtert mit Leibniz pädagogische Fragen (N. 159). — Sein Nachfolger als Reisebegleiter des jungen Grafen Platen, du R o z e l - B e a u m o n t , der empört von Pierre Bayles Absetzung als Lehrer in Rotterdam berichtet (N. 426) und der mit Befremden Leibniz' Zustimmung zur Herausgabe der mit Pellisson gewechselten Briefe bemerkt (N. 439), fordert die Sprachgewandtheit des dichtenden Hofrats heraus. Die Beliebtheit pointenreich knapper Epigramme ließ damals die öffentlich diskutierte Frage entstehen, ob in der prägnanten Kurzform eines Distichons die lateinische Sprache dem Französischen überlegen wäre, was Leibniz verneint (N. 448). — Durch Joh. Theodor H e i n s o n , der inzwischen aus England zurückgekehrt war, erfährt Leibniz von dem unerwarteten Ableben des Kammerpräsidenten Otto Grote in Hamburg (N. 377). Kurt Müller Gerda Utermöhlen

IV. D I E V E R W A N D T E N 1693. J o h a n n F r i e d r i c h L e i b n i z bewährt sich auch 1693 als hilfsbereiter Vermittler seines berühmten Halbbruders bei der Beschaffung neuer Bücher. Er sorgt für die Verteilung der Titeldrucke und der Geschenkexemplare des Codex juris gentium diplomaticus, welche für den kursächsischen Hof in Dresden (N. 464 ff.), für den kurbrandenburgischen Hof in Berlin und für den toskanischen Hof bestimmt waren (N. 469f.). Detlev Marcus Friese hatte die drei bei Friedrich Benedict Carpzov bereitliegenden Exemplare in Florenz überreichen sollen (N. 476). In Leipzig erweist sich Joh. Friedrich auch jetzt wieder als zuverlässiger Berichterstatter über den schwierigen Absatz des Codex (N. 4Ö4ff.), die Vorkommnisse am Hof in Dresden (N. 456. 467), die Feldzüge des sächsischen Kurfürsten und das Abebben der pietistischen Streitigkeiten (N. 459). Beglückt und voll Stolz teilt Leibniz seinem Bruder mit, daß die großen Mathematiker Chr. Huygens in Holland, Johann Bernoulli in der Schweiz und de l'Hospital in Frankreich seine Erfindung der Infinitesimalrechnung öffentlich anerkannt hätten (N. 472). Leibniz' Neffe Friedrich Simon L ö f f l e r (N. 45off.) beendet 1693 seine hebräischen und griechischen Sprachstudien in Hamburg, schließt seinen Studienaufenthalt in Norddeutschland ab durch Reisen nach Schleswig, Kiel, Rostock und Lübeck (N. 457f.), dann nach Bremen zu Gerhard Meier (N. 460) und weiter über Groningen, Franeker, Leiden (N. 461 f.) nach Amsterdam, Den Haag, Rotterdam und Utrecht (N. 465). Er sucht die bekannten Theologen und Historiker an den Universitäten auf, verteilt die gedruckten Titelblätter des Codex iuris gentium diplomaticus (N. 455ff.) und bittet um weitere Urkunden für den

EINLEITUNG

LXIX

geplanten zweiten Band. Als Theologe berichtet er besonders genau über die Hamburger Religionsstreitigkeiten der Orthodoxen mit den Anhängern Jakob Böhmes, Johann Heinrich Horb, Pierre Poiret und einigen Vertretern toleranter Geisteshaltung (N. 451 ff.). Nach seiner Rückkehr nach Leipzig (wo er einen Mittagstisch im Hause des Theologen Johann Benedict Carpzov, seines späteren Doktorvaters, fand) wird Löffler von seinem Onkel gedrängt, mit der Ausarbeitung seiner Dissertation zu beginnen. Leibniz hat ihn wohl auf die zur Zeit aktuelle Thematik hingewiesen, chronologische Rekonstruktionen auf Grund der Prophetentexte anzustellen; Löffler ist dies aber zu schwierig (N. 475). Dieser wechselt das Thema. Hierbei, wie auch mit dem Auftrag, als Mittler zu Christian Thomasius zu fungieren (N. 468. 47if.), fühlt sich Löffler nicht wohl; denn gegen dessen öffentliche Streitfrage „Quid sit substantia?" hatten die Leipziger Professoren ablehnend Stellung bezogen, wie bereits von Otto Mencke mitgeteilt wurde. Löffler kommt manchmal bedrückend zum Bewußtsein, daß es nicht immer leicht ist, einen berühmten Außenseiter zum Onkel zu haben, der das Auftreten des jungen Rechtsphilosophen in Halle, dessen fortschrittliche Gedanken Anstoß erregten, verteidigt. Leibniz fühlte sich von Thomasius verstanden, der nach der Lektüre der „prolegomena in corpus juris gentium" erklärt hatte, daß diese „a se esse perfecta et omnia approbata nisi quod circa acceptionem vocis Juris gentium forte discrepat". Kurt Müller

VI

LEIBNIZ 1/9

I. HAUS Β RAUN SCHWE I G - L Ü N E B U R G 1693

ι . L E I B N I Z A N A L B R E C H T P H I L I P P V O N D E M B U S S C H E (?) [Hannover, Anfang Oktober 1692.] Überlieferung: L Konzept: L H I 11 Bl. 261. ι S. auf einem Quartbogen, den Leibniz anschließend als Folioblatt für L von N. 60 benutzte, wobei unser Text überschrieben wurde.

Mon Patron

5

J ' a y voulu donner avis ä V. E . que Forster, avant que de partir s'est chargd du papier que V. Ε . a ν ύ , et pretend le depecher bien tost et meme durant la foire. Nous verrons s'il tiendra parole. A u reste je supplie V. E . de me faire communiquer les correspondances tant de Ratisbonne, que d'ailleurs, ä. l'ordinaire; comme on a tousjours fait apres la lecture que Messieurs 10 les Ministres en ont faite. Estant avec reconnoissance de V. Ε .

le tres humble et tres obeissant serviteur

Leibniz.

2. L U D O L F H U G O F Ü R L E I B N I Z Billet. [Hannover 1692—93.] [3.] Überlieferung: Κ Abfertigung: HANNOVER Niedersächs. Staatsarchiv Celle Br. 104b Nr 110 15 Bl. 271. 2°. 1 S. Zu Ν. ι : Die Abfertigung (nicht gefunden) des undatierten Schreibens war an einen hannoverschen Minister gerichtet. Für den Geheimen R a t A. Ph. von dem Bussche spricht, daß er als Kammerrat für die Beschaffung von Papier durch den Buchführer Förster, der die Kammer regelmäßig mit Papier belieferte, zuständig war. In unserem Falle handelt es sich offenbar um die Papierbesorgung für LEIBNIZ' 20 Deduktion Vom Unterscheid ... (SV. N. 282,3), die im April 1693 gedruckt vorlag (vgl. N. 27). Vermutlich wurde L Anfang Oktober 1692 konzipiert, als der Buchhändler Förster nachweislich die Leipziger Michaelismesse besuchte (vgl. Z. 7 la foire u. I, 8 N. 307). Diese Datierung wird auch durch einen Brief an F. E. von Platen vom 2. Oktober 1692 (I, 8 N. 46) gestützt, in dem Leibniz wie in unserem Schreiben bittet, ihm die Relationen der hannoverschen Gesandtschaften zugänglich zu machen. Umfangreiche 26 Auszüge aus diesen Relationen befinden sich in L H X X I I I 2, 21. Zu N. 2 u. 3: Maßgebend für die Datierung beider Stücke war die Zeit der Ausarbeitung des Kapitels 12 von L. HUGO, Bericht, da der hannoversche Vizekanzler im Druck der §§4 und 6 dieses Kapitels 1*

4

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

L Ü N E B U R G 1693

Ν. 3

Wann einige exempla gefunden von dem praedicat princeps, so Comitibus gegeben, item exempla von den vocabulis cognationum ad nostram propositionem, so bitte vmb communication. Ich habe auch nicht das excerptum von der Irmengardi Thuringicae bey mihr ge5 funden[,] wird vermuhtlich vnter die mittgenommene Sachen wieder kommen seyn. Solchen fals bitte es wieder zu schicken.

3. L E I B N I Z F Ü R L U D O L F H U G O Promemoria. [Hannover 1692—93.] [2. 5.] Überlieferung: 10

L Konzept: HANNOVER Niedersächs. Staatsarchiv Celle Br. 104b Nr 110 Bl. 269—270. 1 Bog. 2°. 3 S. I Abfertigung: Ebd. Nr 115. 1 Bog., 1 Bl. 2°. 5 S. von G. Chr. Ottos Hand. (Unsere Druckvorlage.)

Vorrede des Sachsen Spiegels.

16

Nun vernehmet umb der Herren Geburt von dem Lande zu Sachsen, die von Anhalt, und der von Brandenburg undt der von Orlemünde, und der MargGraf von Meißen, und der BurgGraf von Brenen, diese Fürsten

alle sind Schwaben.

(S. 479f., 492 — 496) Leibniz' Ermittlungen berücksichtigte. Einen sicheren terminus ante quem bietet die von G. Chr. Otto gefertigte Abfertigung von N. 3. Otto quittierte nämlich im Juni 1693 seinen Dienst 20 als Amanuensis bei Leibniz und setzte sein Studium in Leipzig fort. Immer noch nicht abgeschlossen war das 8. Kapitel (S. 285 — 303), in dem heraldische Fragen behandelt wurden. Erst am 2. April 1693 erhielt Hugo sein Manuskript dieses Kapitels aus Celle zurückgesandt (HANNOVER Niedersächs. Staatsarchiv Celle Br. 104b Nr 110), wo es der Minister von Bernstorff eingehend überprüft hatte. In diesen Zusammenhang gehört ein undatiertes Billet Hugos (HANNOVER Niedersächs. Landesbibl. Ms X L I 1814, 25 7 Bl. 14 v°) mit folgendem Wortlaut: ,,i. Wan Hopping de iure insignium 2. Spangenbergs Adelsspiegel 3. Nurenberg. wapenbuch verhanden, bitte umb communication." Leibniz ergänzte eigh.: „noch geschickt 4. Indice [armorial von] Gellfiot]; vgl. SV. N. 227. 469. 528. 186. Auf Bl. 14 r° befinden sich Auszüge von Th. GODEFROY, Ceremonial de France, Bd 1. 2, 1649, von Leibniz' Hand. Leibniz' Annotata zum 10. Kapitel von L. HUGO, Bericht (ebd. Ms X X I I I 47 Bl. 170 —171), drucken wir in der Reihe der 30 Politischen Schriften (Reihe IV). Zu N. 3: vgl. N. 2. Weitere Ausarbeitungen von Leibniz zum Kapitel 12 von L. HUGO, Bericht, die wir in der Reihe der Politischen Schriften (Reihe IV) drucken, befinden sich in HANNOVER Niedersächs. Staatsarchiv Celle Br. 104b Nr 110 Bl. 53 — 60, 198 — 199, 219 — 222, 227 — 228, 231—234; ebd. Nr 115 eine französische Übersetzung des Kapitels 12 von Leibniz' Hand. Einem Schreiben der hannoverschen

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

5

L Ü N E B U R G 1693

E x hoc loco apparet, etiam Comites de Orlamunde et de Brene did Principes, quibus tarnen nemo jus Principatus peculiare ascripsit. Parentes Apud Latinos pro Ascendentibus apud posteriores pro cognatis, ut in feud. lib. 2 tit. 34 cum XII.

Sacranientalibus et VI. Parentibus. Invalescebant abusus isti apud plebem 5

jam veterum temporibus, unde Hieronym. contra Rufin lib. 2. forte Parentes militari vulgarique sermone cognatos et affines nominat et Vopiscus vocat Valerium Flaccum parentem Imperatoris Valeriani. Avunculus Pro Patruo vel Avunculo. Childebert in decretione seu lege anni 539. cap. 2. Ita Deo 10 auxiliante Attiniaco Cal. Mar. anno XX. regni nostri convenit, ut Nepotes ex filio vel filia ad Aviaticas res cum Avunculis vel Amitis sic venirent in haereditatem tanquam si Pater aut Mater vivi fuissent. De Ulis tarnen Nepotibus istud placuit observari, qui de filio vel filia nascuntur, non qui de fratre. Sororius

15

Accipitur pro Marito Sororis apud Scriptores medii aevi, cujus exemplum apud bonos autores nondum reperio. Ita Theobaldus Maritus Bertae[(] filiae Lotharii Regis[,] dicitur Sororius Hugonis filii naturalis ejusdem Lotharii Regis in Annalibus ni fallor Bertinianis. Apud Du Cangium non Sororium reperio sed Sororinum. 2 ascripsit. Bruno comes, dicitur Princeps ab Anonymo Brunsvicensi L, fehlt I Rufus I, korr. Hrsg.

6 Rufin L 20

7 Flaccum (i) nepotem (2) parentem L Flaccum nepotem I, horr. Hrsg.

17 filii

LI, korr. Hrsg.

an die cellischen Geheimen Räte vom 15. (25.) April 1695 (ebd. Nr 109) ist zu entnehmen, daß noch zu diesem Zeitpunkt an der Ergänzung und Verbesserung dieses Kapitels gearbeitet wurde. Zur Vorrede: Sachsenspiegel, Textus Prologi (Mon. Germ. Hist. Fontes iuris Germanici antiqui, N.S. 1, 1933, S. 14). 25 4 f. tit. 34: vielmehr tit. 33 der Consuetudines feudorum im Corpus juris civilis. Apologia adversus libros Rufini,

6 HIERONYMUS,

üb. 2, 2 (MIGNE, Patrologia Latina, 23, 1883, Sp. 445).

Flavius Vopiscus in: Historiae Augustae scriptores, 6, 1620, S. 235.

7 vocat:

10 in decretione: Childeberts

II. Dekret vom 29. Februar 596, Kap. 1 (Mon. Germ. Hist. Leges Sect. II Capitularia, B d 1, 1883, S. 15). 18 Annales

Bertiniani

zum Jahre 880 (Mon. Germ. Hist.

Script,

rer. Germanic. 1881, S. 151). 30

20 dicitur: Chronicon vetus Ducum Brunsvic. et Luneb., hrsgg. von LEIBNIZ in: Script, rer. Britnsvic. 2, 1710, S. 15.

6

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

L Ü N E B U R G 1693

Patruus Sumitur tam late quam Germanicum Valter. Exemplum elegans praebent duo diplomata, ubi duo Principes se vocant mutuo Patruos, nempe anno 1288. in Dipl. apud Sagittar. in Anhaltinis: Nos Johannes Albertus et Bernardus Dei Gratia Comites de Anhalt... 5 quod inter Ericum AEp. Magdeb. et nos mediantibus illustribus Principibus Patruis nostris Ottone et Alberto concordia intervenit. Vicissim 1289. Otto et Heinricus Comites Aschariae et Principes de Anhalt... quae in Ercsleve a nobis et patruis nostris tenuit Tilo de Warmstorf. Qui autem fuerint isti explicat ipse Tilo de Warmstorff 1288., cum ait: Literas Principum videlicet Ottonis et Johannis et Alberti dictorum de Anhalt procurabo. Hottomannus et post 10 eum alii juris lexicographi notarunt a Plauto Patruum etiam appellari Patrui magni filium. Fratruelis Latinis scriptoribus ignoratur factus ad imitationem Patruelis, et eodem sensu accipitur a Scriptoribus medii aevi, ut diserte explicuit Isidorus, ita ut fratrueles inter se sint fratrum filii. Non abnuerim aliquando fratruelem dici ex fratre Nepotem. Sed minus receptum hoc 15 et Du Cangio ignoratum, qui ex fratre Nepotem dici F r a t r u u m annotavit. Fratres Etiam appellantur Patrueles apud bonos Autores, ipsosque ICtos veteres, 1. I § 4 et 1. lilt, eodem gradu, de grad. et affin. et aliis locis citatis a Brissonio in Lexico juris voc. frater. Maritus 20

Mariti id est Conjuges, 1. Si Vir 52. § 1 in fin. de Donat. inter Vir. et Uxor.

4 C. SAGITTARIUS, Historia principum Ankaltinorum, 1686, S. 37. In HANNOVER Niedersächs. Staatsarchiv Celle Br. 104 b Nr 1 1 0 Bl. 229 — 230 befinden sich eigh. Auszüge von Leibniz aus diesem Werk. 6 f. Vicissim 1289: Druck der beiden folgenden Urkunden bei-L. HUGO, Bericht, Beilage Nr L X u . L X I .

25 DIUS, Lexicon

9 F . HOTMAN, S V . N . 2 3 4 , S p . 8 3 1 .

juridicum,

1600, S. 682.

1 0 a l i i . . . lexicographi: z. B . S . SCHAR-

1 0 PLAUTUS, Poenulus,

V, 2 u. 3.

1 3 ISIDOR v o n Sevilla,

Etymologiarum lib. 9, cap. 6, 15: „Fratrueles autem materterae filii sunt." (MIGNE, Palrologia

Latina,

1 5 annotavit: Z u m Z i t a t aus Ch. D u CANGE ( S V . N . 1 3 4 ) vgl. L . HUGO,

Bericht,

82, 1 8 7 8 , Sp. 358).

S. 494. 716—718.

17f. 1. I § 4: Corp. jur. civ., Digesten, 38, 10, 4 u. 14. 20 1. Si Vir: Corp. jur. civ.. Digesten, 24, 1, 52.

18 B. BRISSON, SV. N. 69, Sp.

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

L Ü N E B U R G 1693

7

Nepos, Niftel, Neven Nepos bonis autoribus natus ex filio vel filia, invaluit tamen vulgo ut Nepos dicatur fratris aut sororis filius. Producunt in earn rem locum Ulpiani 1. si instituta de Inoff. Testant. Sed alii putant, illic Nepotem ex fratre esse Nepotem fratris. Apud Posteriores vulgatissimum est Nepotes dici qui Gallis Neveux. Vox Neven Germanis latior, etsi a Nepote ducta. 6 Similiter Niftel Saxonibus cognata, Die Nechste Niftel glossa in Weichbild art. 23. pr. num. 2. Oheim Vocem latius sumi constat exemplo Electorum secularium, qui sic a Caesare appellantur, ut contra Nevett Ecclesiastici, cum contrarium magis rationi consentaneum videri possit. Addantur Auctores qui de Electoribus scripsere. 10 Loiseau traité des ordres etc. c. 7 n. 103. apud Speidel. Thes. pract. voc. Oheim, Principes sanguinis qui veri consanguinei Regis sunt ab ipso nominantur, vel Patrui, si aetate eum longe superant, aut consanguinei si aetate quasi pares sunt, aut Nepotes si aetate ilio juniores.

4. LEIBNIZ FÜR D I E HANNOVERSCHEN MINISTER Promemoria betr. Wappen und Siegel des kurfürstlichen Bergamts.

15

[Hannover, 1693.] [57.] Überlieferung: L Konzept: HANNOVER Niedersächs. Staatsarchiv Celle Br. 5 7 b H Nr 6. 1 Bog. 8°. 2*/4 S. I Reinschrift von L: HANNOVER Niedersächs. Landesbibl. Ms X X I I I 817 Bl. 73 — 74. 1 Bog. 4 0 . 2 S. mit Korrekturen von Leibniz' Hand. (Unsere Druckvorlage.) 20

Das project des neüen Wappens oder Insiegels des Churfürstl. Bergamts scheinet an sich selbst gar wohl gefaßet zu seyn. Nur daß ohnmasgäblich dafür halten solte, es seye beßer die beyden Herrschafftlichen Wappen, nehmlich das Alt-Sächsische Pferd, und die 4 fratris. | Interim 1. nemini 17 c. de nupt. vulgarem usum confirmât, geslr. \ L 3 locum Ulpiani: ebd. 5, 2, 27. 6 glossa: Sechsisch Weichbild, Leipzig 1 5 5 1 , Bl. X L V r°. 25 11 J. J. SPEIDEL, SV. N. 472, S. 92of. 24 1. nemini: Corp. jur. civ., Codex, 5, 4, 17. Zu N. 4: Die beabsichtigte Änderung des Bergamtssiegels steht zweifellos in Zusammenhang mit der am 9. (19.) Dezember 1692 erfolgten Kurinvestitur für Herzog Ernst August. Wir vermuten, daß entsprechende Entwürfe bald nach diesem Ereignis vorgelegt wurden, und datieren daher unser Promemoria 1693. Da das Bergamt das alte Siegel weiterführte, sind die Pläne offenbar nicht weiterverfolgt so worden.

8

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

L Ü N E B U R G 1693

B r a u n s c h w . Löwen oder L e o p a r d e n , o b e n ; die b e y d e n Bergzeichen aber, nehmlich Schlegel u n d Eisen, wie a u c h d e n Schmelzofen, d a r u n t e r zu s e t z e n ; wie in d e m b e y g e f ü g t e n E n t wurff zu sehen. D e n n 1°) ist es also g e h a l t e n w o r d e n in d e m neü-eingerichteten H e r r s c h a f f t l i c h e n 5 Insiegel; a l d a die fürstl. a n g e b o h r n e n W a p p e n zu oberst n e b e n e i n a n d e r , die g e r i n g e m , nehmlich gräflichen aber, d a r u n t e r gesezet w o r d e n . 2°) W e n n W a p p e n m i t e i n a n d e r d e c u s s a t i m oder ins K r e u z wechseln, sollen sie billig gleicher w ü r d e , oder d o c h n i c h t alzu weit v o n e i n a n d e r e n t f e r n e t seyn. Als z u m e x e m p e l die beyrische Löwen m i t d e n R a u t e n . 10

3 0 ) W ü r d e m a n n u n n i c h t gern Gräfl. W a p p e n m i t F ü r s t l . wechseln laßen, o b sie schon b e y d e v o n der H e r r s c h a f f t g e f ü h r e t w e r d e n ; so w ü r d e n o c h weniger a n s t ä n d i g seyn, d a ß d a s W a p p e n Zeichen des B e r g a m t s m i t d e n e n F ü r s t l . W a p p e n in der W a g e s t e h e n , u n d alterniren solte. 4°) Zu geschweigen d a ß einigen spizfindigen leüten gelegenheit zu scoptisiren gegeben

15 w e r d e n m ö c h t e , w e n n die B r a u n s c h w . Löwen u n t e r den ofen gestellet w ü r d e n . 5°) Weilen a u c h die E r z e erst m i t Schlägel u n d Eisen gewonnen, u n d d a n n h e r n a c h geschmolzen werden, so scheinet d a ß a u c h dergestalt n a c h d e m o h n m a ß g e b l i c h b e y g e f ü g t e n E n t w u r f f die n a t ü r l i c h e O r d n u n g der Dinge b e ß e r b e o b a c h t e t würde. 6°) H a b e in demselbigen die f ä r b e n lieber auslaßen wollen, weilen d o c h solche i m 20 Siegel n i c h t zu sehen u n d also d e s t o b e ß e r des Siegels gestalt (ohne e t w a s f r e m b d e s ) d a r a u s zuerkennen.

5. L U D O L F H U G O A N L E I B N I Z [ H a n n o v e r , A n f a n g J a n u a r 1693.] [3. 6.] 25

Überlieferung: K Abfertigung: L H X X I I I 2, 20 Bl. 149—150. 1 Bog. 4 0 . 2 S. auf Bl. 149. Siegel. Auf Bl. 150 r° L von N. 6. 2 Eisen, | wie erg. | Lil, fehlt L

2f. E n t w u r f f : nicht gefunden. 5 Insiegel: vgl. I, 8 N. 20. Zu N. 5 : Leibniz teilte am 2 1 . (31.) Dezember 1692 (I, 8 N. 76) O. Grote mit, daß seine Deduktion Vom Unterscheid zwischen dem Reichs-Haupt-Bannier und der Würtenbergischen Sturm-Fahne (SV. SO N. 282, 3) vor der Drucklegung durch L. Hugo überprüft würde. In diesem Zusammenhang dürfte unser Promemoria Anfang J a n u a r 1693 entstanden sein, das Leibniz unmittelbar darauf mit N. 6 beantwortete. Durch die Hereinnahme des von Hugo mitgeteilten Zitats in den T e x t der Deduktion (Ab-

I. HAUS BRAUNSCHWEIG - LÜNEBURG 1693

N. 6

9

Endlich habe ich den locum wiederfunden von des Cunradi, Franconiae Ducis, qui postea imperavit, vexilliferatu, welchen derselbe vnter dem Kaiser Lothario Saxone, vndt wie es scheint, ipsius munere gehabt. Gestalt Gotfridus Viterbiensis part. X V I I . sub Lothario Imperatore davon postquam Conradus in gratiam receptus fuerat also schreibt: Regnat Lotharius, Cunradus amicus habetur,

5

Summus et Imperii Signifer ipse fuit Et postea: Interea iuvenis Regni vexilla tenebat Fit prior in Ducibus, semper primusque sedebat. Hierauß scheint colligirt zu werden, das ein anders sey, Signifer Imperii, et summus 10 imperii signifer. Item ist es ein beweiß, quod arbitratu Imperatorum munus fuerit ambulatorium, non hereditarium, vel certae provinciae annexum.

6. LEIBNIZ AN LUDOLF HUGO [Hannover, Anfang Januar 1693.] [5. 56(?).] Überlieferung: L Abschrift von der Abfertigung: LH X X I I I 1 S . auf BI. 1 5 0 r°. Auf Bl. 1 4 9 K von N. 5 .

2, 20

Bl.

149—150.

1 Bog.

40.

15

Der locus Godefridi Viterbiensis ist sehr notabel, und wie wohl H. Obrecht ihn anders interpretiren würde, als welcher vermeinet, nomine vexilliferatus, habe man den ducatum selbst verstanden, und daher das diploma Castrucio datum, de ducatu Lucae et vexilliferatu Imperii also interpretiren will, als ob vexilliferatus Imperii nichts anders bedeute, 20 als ducatum[,] dieweil die duces ein vexillum geführet, also daß seiner meinung nach summus signifer bey dem Viterbiensi seyn würde, eben das jenige, was eben der Autor hernach sagt: Fit prior in ducibus semper primusque sedebat, schnitt 43) wurde eine Umarbeitung der Schlußkapitel erforderlich. Statt der ursprünglich vorgesehenen 25 43 Abschnitte enthält die bereits im April 1693 ausgedruckte (vgl. N. 27 Erl.), aber erst Ende 1693 veröffentlichte Staatsschrift 4 8 Kapitel. Sie wurde von K L O P P , Werke, I, 6 , 1 8 7 2 , S. 2 9 9 — 3 3 1 wieder abgedruckt. Wir veröffentlichen sie in der Reihe der Politischen Schriften (Reihe IV). 1 locum: L. H U G O , Bericht (SV. N. 2 3 7 ,1), S. 2 5 3 . 4 schreibt: G O T T F R I E D von Viterbo, Pantheon, Particula 2 3 , A b s c h n i t t 47 (Man. Germ. Hist. Scriptores, 22, 1872, S. 259).

Zu N. 6: Die Abf. (nicht gefunden) antwortet auf N. 5. meinet: U . O B R E C H T , De vexillo Imperiali Diatriba, 1 6 7 3 , S .

30

17 locus: vgl. N. 5 Erl. 18 welcher ver24. 1 9 das diploma: vgl. I, 8 N. 3 3 Erl.

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

10

L Ü N E B U R G 1693

S o b i n ich doch m e h r incliniret d a s gegentheil zu g l a u b e n u n d d a f ü r zu h a l t e n , d a ß wie b e y d e m Castrucio, also a u c h hier die m e n t i o r e p e t i t a vexilli vel signiferi n i c h t superflua n o c h ohne besondere b e d e u t u n g s e y , u n d sonderlich scheinet d a ß die w o r t h : regni vexilla

tenebat

füglich v o n d e m d u c a t u simplice n i c h t zu v e r s t e h e n sondern viel m e h r des V i t e r b i e n s i s 5 m e i n u n g dahin g a n g e n seyn m o c h t e , d a ß d e m Conrado als p r i m o duci I m p e r i i zu k o m m e n , d a s v e x i l l u m regni zu f ü h r e n , gleichwie a u c h sonst der seneschallus oder dapifer als p r i m u s p o s t R e g e m die R e i c h s f a h n e zu führen g e h a b t . Als i c h u n l ä n g s t d a s n e ü e d i p l o m a Castrucio d a t u m 1328 wieder n a c h g e s e h e n , h a b e ich i n t e r subscriptores g e f u n d e n , C o m i t e m C o n r a d u m de Zolusselberg, zweifle n i c h t es s e y 10 C o n r a d graf v o n S c h l ü ß e l b e r g , v o n d e m die W ü r t e n b e r g . f a h n e h e h r k o m t , u n d ist m e r c k lich d a ß dieser d a m a h l s n o c h die s t ü r m f a h n e g e h a b t , als welcher erst h e r n a c h a n n o 1332 sie an den grafen v o n W ü r t e n b e r g m i t der b ü r g G r o n i n g e n v e r k a u f f t , u n d d e n n o c h h a t sich dieser Conrad in e i n e m d i p l ó m a t e u n t e r s c h r i e b e n , d a r i n n v e x i l l i f e r a t u s I m p e r i i

einem

andern zu geschrieben wird, ist also a u c h d a r a u s a b z u n e h m e n , d a ß die S t u r m f a h n e ä. 15 vexilliferatu I m p e r i i zu distingviren.

7. J O H . G E O R G S I E V E R D S A N L E I B N I Z W o l f e n b [ ü t t e l , ] 23. D e z e m b e r 1692 (2. J a n u a r 1693). [14.] Überlieferung: K Abfertigung: L B r . 863 Bl. 1 9 - 2 0 . 1 Bog. 4°. 2V2 s -

EiSh-

Aufschrift.

Siegel. Postverm.: ,,12".

20

(S

berichtet auf Leibniz' Anfrage, daß dieser seine für die Braunschweiger Post bestimmten

Briefe an den in der Nähe des St. Martinskirchhofes wohnenden Glaser Christian Lohmann adressieren könne, der sie dann der Post zur Beförderung übergeben wird. E r sprach mit dem Buchführer wegen der Besorgung von Leipziger und Frankfurter Bücherkatalogen.)

S o n s t e n b e r i c h t e wegen des Catalogi d a ß d a m i t n u n m e h r schon ü b e r d i e helffte 26 k o m m e n , v. wird d a s übrige, hoffe ich, soviel Z e i t , als auff d e m V o r i g e n z u g e b r a c h t , n i c h t bedürffen. H a n ß J a c o b ist m i t Zerschneidung der Z e t t e l n gleichfals b e s c h ä f f t i g e t . V o n

12 v e r k a u f f t : Der Kaufbrief aus dem Jahre 1336 ist gedr. bei: [J. G. KULPIS], Gründl.

Deduction,

1693, Beilage L. Zu N. 7 : K antwortet auf Leibniz an Sieverds, Dezember(?) 1692 (nicht gefunden) und wird anso g e f f t h r t i n N . 14.

26 H a n ß

Jacob: der Bibliotheksdiener Hans Jacob M ü l l e r .

I. HAUS B R A U N S C H W E I G -

L Ü N E B U R G 1693

I I

demselben habe wegen der Gelder, so der sei. H. GerichtSchultze der Bibliothec halber gehabt, vernommen, daß davon 100 Rthl. alsobald Ihr. Dürchl. abfodern lassen, also daß sie H. Jasper nicht in die Hand bekommen, einen kleinen Rest aber hette derselbe zu sich nehmen müssen, davon einige von sei. H. Stengers Zeit her noch hinterstellig gewesene Schulden v. anders bezahlt worden (wovon die Rechnungen v. Quitungen auff der Biblio- 5 thec verhanden) sol bißher davon nur noch übrig sein 1 Rthl. 3 gg., so er Hanß Jacoben zugestellet. ( . . . ) Wolffenb. den 23ten Decembr. a° 1692.

8. J O B S T D I E T R I C H BRANDSHAGEN AN L E I B N I Z Clausthal, 26. Dezember 1692 (5. Januar 1693).

10

Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 108 Bl. 104 — 108. 2 Bog., 1 Bl. 40. 10 S.

Clausthal den 26 X b r ' 1692. Die Botenfrau welche ordinaire zwischen hier vndt Hannover gehet, ist bey mir gewesen mit zubußzettuln von der Morgenröhte auf dem Hahneklee, daß dem Herrn Hoffrath ich davon bericht abstatten solte, welches dan schuldigster maßen mit diesem thun 15 wollen, daß nemblich diese Grube die jenige ist, über welche der Herr Zehntner Flach ehemahln seine Windtmachine beym Hahneklee gebauet, sie hat lange stille gelegen, aber vorm Jahr wieder aufgenommen worden, auß Ursachen weilen resolviret worden, den Stölln vom Hahneklee nach der Bockswiesen zu, weiter fortzusetzen, über welchen stolln diese Grube belegen, vndt ein gutes lichtloch dazu giebet, Ertz ist noch nicht da, haben 20 aber gute anweisung alß ein schwartz auch röhtlich, mit spath durchwachsen gebirge, ich habe sie vor 14 tagen en passant besehen, vndt ist eine zimliche lange kunst so da hinein schiebet, dieß sommer gebauet; man hat die alten Gewercken wieder dazu genommen, unter welchen man auch dem Herrn Hoffrath gefunden, ich habe es aber nicht ehe gewust

1 GerichtSchultze: Heinrich Diederich Meyer. 2 abfodern lassen: Wie aus der Quittung 25 Herzog Anton Ulrichs vom 7. (17.) Nov. 1692 hervorgeht, empfing dieser von den Erben H. D. Meyers 88 Rtlr, 24 Gr. womit derselbe Unserer fürstl. Bibliothec verhafftet blieben. (HANNOVER Niederstolls. Landesbibl. Bibl. Akten A 7 Bl. 206; Belege Bl. 193 — 200, 205.) Zu N. 8: 16 Uber die von D. Flach im Jahre 1681 in Hahnenklee gebaute Windmühle vgl. H. CALVÖR, Histor.-chronol. Nachricht des Maschinenwesens auf dem Oberharz, 1, 1763, S. 106. 80

12

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

L Ü N E B U R G 1693

N. 8

alß vor einen 1/4 Jahr ohngefehr, ich glaube aber daß ich vergeßen in meinen letzten erwehnung davon zuthun, dieses aber erinnere ich mich, daß ich es Balthasarn in Braunschweig gesaget, vndt ihme gebehten, meinen hochgeehrten Herrn Hoffrath davon ehestens zuberichten; anfangs in der starcken handelung hat sie über 30 thl r gölten, anitzo aber 5 weiß weder von dieser noch andern Gruben den geringsten preiß, vndt glaube schwerlich daß man 5 oder 6 thl r davor bekähme, vndt dennoch woll den kauffman erst in der weit suchen müste, den die kuxhandelung hat einen greulichen stoß bekommen, vndt höhret vndt siehet man keinen kux kauften noch verkauffen, wodurch sehr viele leute hin vndt wieder großen schaden gehabt, ja welche gar ruiniret worden, den ich kenne leute die mehr 10 alß 8 biß 9000 thl r schaden anitzo haben an denen kuxen so sie gekaufft, ich befinde mein theil hierunter auch, vndt man kan sie nicht wieder loß werden, sondern mit schwerer zubuße erhalten, oder gar ligen laßen; Die Margaretha galt vorm Jahre 3600 biß 4000 thl r , anitzo kan ich gnungsamb vor 2000 thl r haben, ob sie schon in der außbeute zugeleget, die Eleonora gilt itzunt 2400 thl r da sie doch sonsten 4500 kam, daß ist der preiß von allen 15 Gruben den ich weiß, sonsten hätte versprochener maaßen es ad marginem des beykommenden Bergzettuls gesetzet. Die gantze weit die hoffet dennoch auf beßere zeiten, vndt daß die handelung noch einmahl wieder floriren werde, welches die zeit geben wird. Ich schreibe hiervon deswegen so außftihrlich, damit mein Hochgeehrter Herr Hoffrath beßer mesures wegen dieser vndt seiner andern kuxen (welche mir aber nicht bekandt) 20 nehmen möge. Schnitz Casper hat mich eine zeit her sehr überloffen wegen antwort auf seine Müntzmodelle, ich habe ihme aber bescheidt darauf gegeben, daß weilen ich keine antwordt bekähme, es dem H. Hoffrath zuviel würde düncken vor dergleichen arbeit zugeben, worauf er replicirte daß er 2 thl r wolte fallen laßen, vndt es vor 12 thl r nemblich beyde 25 Müntzen verfertigen, worauf ich ihme aber keine andtwordt geben können. Unser Bergwerck so woll alß daß in Communion ist Gott lob in guten stände, haben auch noch auf ein quartal Waßer in unsern teichen. Neues haben wir hier sonst nicht, alß daß man mir berichtet, daß ein Hollander, soll ein zimmerman seyn[,] zur Hartzeburg kommen, vndt proponiret, mit 3 mahl weinigern 30 kosten die saltzsöele daselbst zugute, und daß Saltz dadurch viel schöner zumachen, ich habe mich erinnert der pumpen die man in Engelandt haben soll, wodurch das saltzwaßer

1 letzten; Brandshagen an Leibniz, Sept. 1692, nicht gefunden. 2 f. in Braunschweig gesaget: Anfang Okt. 1692, vgl. I, 8 N. 51. 16 Der beiliegende Bergzcttel wurde nicht gefunden 21 f. Müntzmodelle: vgl. I, 8 N. 48. 28 Hollander: nicht identifiziert.

N. 8

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

L Ü N E B U R G 1693

13

süß gemacht wird, vndt praesumiren muß daß solches auch nichts anders sey, alß eine Separation des O vom V . vndt ob dieser Vorschlag dahin zielete, ich werde so balt ich kan, nach

der Hartzeburg reisen, umb mich zuerkundigen worin solches bestehen möchte, zumahlen ich das absehen dabey habe es zu Süllbeck zuemploiren, welches Saltzwerck Herr von Grote (so capitain unter meinen gnädigsten Herrn war, vndt in Osterrode sein quartier 6 hatte, des H. Drost Groten Sohn zu Moringen, mein sehr familiarer freundt) unter seinen gouvernement hat, weilen er dem H. Vater adjungiret, vndt er verschiedene mahl hier bey mir, vndt ich bey ihm nach Sülbeck kommen, vndt haben umb daß dasige saltzwerck conferiret vor unß en particulier[,] wen ich nun etwas hätte so zu nutzen selbiges köndte angewendet werden, weilen das Saltzwerck der gnädigsten Herrschafft allein zuständig, 10 köndte ich meine avantage dabey suchen, die probe mir nicht schwer fallen, weilen ich zu Sülbeck vndt bey H. Groten etwas gelte, bitte meinen Hochgeehrten Herrn Hoffrath dienstlich, mir sein sentiment hiervon zuerofnen, vndt ob man die Englische art pumpen woll in der weit erfahren köndte, ich bin einige zeit hero sehr curieux auf die Saltzarbeit worden, auch alle umbligende saltzwercke besuchet, so woll in hiesigen, Wolffenbüttelschen 15 lande, vndt stifft Hildesheim, unter diesen letzten lobe ich daß zu Höyersen, wen es erst in guten stände ist, weilen es sehr schön saltz giebet, auch woll gelegen ist, Meister Hanß Linse ist anitzo daselbst kunstmeister. Ich bin neulich zu Hannover gewesen, aber meinen Hochgeehrten Herrn Hoffrath daselbst nicht angetroffen, weilen er nach Wolffenbüttel verreiset gewesen, inzwischen 20 habe ein universal remedium vor alle fieber (wie es mir gegeben worden) in Hannover gelernet, nemblich Monsieur Sans, itziger Droste zur Wittenburg, hat vor einiger zeit einen curieusen Man auß Engelandt, vndt glaube gar von seinen Verwandten einer, bekommen, vndt sich etzliche wochen bey ihme aufgehalten, welcher eine art stein mit gebracht, so gantz durchsichtig, vndt eine art des Ißländischen steins ist, wovon sie fenster 25 vndt ofen machen, wen man es bricht so findet man allezeit ein parallelogrammisch corpus, es läßet sich auch schilffern wie das Moscovische Horn, oder sonst so genandte Marien glaß, aber nicht in solche große stücke, diesen stein hat Monsr Sans auf einrahten seines freundes müßen zum suptilsten pulver stoßen, 7 Pulver jedes von 15 grain schwer, verfertigen, dem patienten eine stunde vor dem paroxismo jederzeit 1 pulver in guten frantz- 30 wein eingeben, vndt darauf schwitzen laßen, womit Möns1- Sans über 100 leute soll vom fieber befreyet haben, vndt ist selten gewesen, daß es so lange geblieben, biß aufs 7te

Erl.

16 Hoyersen: Heyersum, Kreis Alfeld/Leine. 19 zu Hannover: im Oktober 1692; vgl I, 8 N. 50 22 Sans: Wilhelm Ritter von Sandis. 23 Man: nicht identifiziert.

14

I. HAUS BRAUNSCHWEIG -

L Ü N E B U R G 1693

pulver, sondern im i sten 2ten 3ten etc. curiret worden, vndt das zwar alle arten der fieber, hernach hat er das Pulver von den gantzen stein, ohne ein stück so er zur rarität aufgehoben, an meines H. seinen Goldschmit Sandern gegeben, den leuten so noch waß verlangeten gegen das fieber, davon zugeben, dieser hat solches gethan, die leute sint auch 5 curiret worden bis das pulver auf gewesen ; Dieser Sander so mein sehr guter freundt, vndt von nicht weinig erfahrungen, kombt nachmahls in den Steinbruch aufm Linderberge vor Hannover, vndt findet in den kalcksteinbruch daselbsten gleicher art gestern, womit er seine euren wieder angefangen, welche ebenfals woll, dem vorigen gleich reussiret, nun findet man selbigen stein bey Osterode in dem dasigen Gibs vndt Alabaster brüchen sehr 10 viel daß man auch woll gantze fuder haben köndte wen man nur ein weinig nachsuchte vndt fleiß anwendete, ich habe selber viel gehabt, vndt stücke von 10 biß 12 pfunden, weilen ich es aber nicht zugebrauchen gewust vndt es wieder haben können, habe es nicht geachtet, vndt ist mir wegkommen, kan auch weilen alles mit schnee bedecket, nicht so gleich was wieder haben, nur 1 klein stücklein fandt ich dieser tagen in einen winckel 16 ohngefehr eines quentins schwer, vndt weilen ich solches in einen eisern Mörsel sehr starck zu pulver rieb, habe ich einen mir unbekandten balsamischen oder oliosen geruch empfunden, vndt scheinet daß es also kein bloß todtes gestein, sondern woll etwas darin seyn möchte welches zugebrauchen, ich erinnere mich daß ich Herrn Doctor Pratisio vor 1 1/2 Jahren etwas senden müßen, weiß aber nicht zu was ende, möchte es doch wißen. 20 Übrigens bitte meinen Hochgeehrten Herrn Hoffrath dienstlich, weilen nunmehro die Chur von unsem gnädigsten Herrn richtig, vndt ich nach heiligen drei König an dieselbe wegen begnädigung meiner Gruben zu suppliciren habe, mir deren titul zu communiciren, daß ich selbigen zur handt haben möchte wen gegen die zeit die Chur publiciret würde, womit (...)

25 9. L E I B N I Z F Ü R KURFÜRSTIN SOPHIE Gesprächsaufzeichnung. Hannover, 29. Dezember 1692 (8. Januar 1693). [33.] Überlieferung: L Konzept: LBr. F 16 Bl. 8. 2°. 2 S.

Abregé de ce que j'ay dit dans une conversation avec Mad. l'Electrice de BronsvicLunebourg, à Hanover 29 X b r ' 1692. 30

Zu N. 9: Neben dem Textanfang bemerkte Leibniz am Rande: „ad 175". Wieder durchstrichen wurden am Rande die Zahlen: ,,156, 125, 204".

I. HAUS BRAUNSCHWEIG - L Ü N E B U R G 1693

15

Le principe du mouvement, est un des moyens de nous faire connoistre la divinité. Il est vray, que tout corps qui est en mouvement est poussé par un autre corps, le quel estant luy même en mouvement est aussi poussé par un autre. Et cela va tousjours ainsi à l'infini, ou bien jusqu' à ce qu'on soit arrivé à un mouvement premier. Mais le mouvement premier ne sçauroit avoir son origine dans les corps, puisqu'un corps ne pousse jamais, 5 qu'après avoir esté poussé. Il faut donc recourir à une cause supérieure. Mais quand il n'y auroit point de mouvement premier, et quand on supposeroit que la chaine des causes ou des corps qui se poussent va à l'infini, on ne laisserait pas d'estre obligé de chercher la cause veritable du mouvement dans quelque chose d'incorporel qui se doit trouver hors de la suite infinie des corps. 10 Pour le mieux faire entendre servons nous d'une fiction, et concevons que non seulement le monde soit eternel, mais qu'il y ait encor une Monarchie ou Republique eternelle dans ce monde; et que dans les Archives de cette Republique on ait tousjours gardé un certain livre sacré, dont les exemplaires ayent esté renouvellés de temps en temps. Il est manifeste que la raison, qui fait que ce livre parle comme il fait, est, qu'il a esté copié d'un 16 autre livre pareil mais plus ancien, et celuy qui est la source du dernier, qui est luy même la copie d'un autre encor plus ancien ; et cela tousjours ainsi, sans qu'il y ait jamais d'original, mais tousjours des copies des copies. Cela estant posé, il est manifeste, que jamais on ne trouvera dans toutes ces copies aucune raison suffisante de ce qui se trouve dans le livre. Maintenant au lieu de la fiction du livre on n'a qu'à prendre une espece, par exemple 20 celle des poules, la quelle estant supposé eternelle, il est clair que toute poule est une copie d'une autre, et cependant dans toute la suite des poules on ne trouve jamais la raison pourquoy il y a des poules plustost que quelque autre espece[,] j'entends une raison suffisante. E t au lieu des poules ou de quelque autre espece on n'a qu'à prendre les mouvemens qui se trouvent effectivement qui sont aussi en quelque façon la copie, ou suite de quelques 26 mouvemens precedens et cela à l'infini ; Sans que dans toute cette suite infinie des effects, ou des copies, on trouve jamais une raison suffisante ou originale. Cependant rien n'arrive jamais sans qu'il y en ait une raison suffisante. Donc la raison suffisante de toute la suite des choses changeantes se trouve hors de cette suite, et doit consister dans quelque chose d'immuable, qui a également de l'influence sur toutes ces copies; tellement, que c'est elle so qui en est proprement l'original perpetuel; et cela ne se sçauroit trouver que dans la divinité. Tout corps estant composé de parties, n'est pas véritablement un estre, mais plusieurs estres, c'est un estre de nom, à peu près comme une armée ou comme un trouppeau, ou comme un reservoir plein de poissons. L'armée n'est pas proprement une chose, mais ss

i6

I. HAUS BRAUNSCHWEIG - L Ü N E B U R G 1693

N. 1 0

plusieurs, pris ensemble ; son unité n'est que de nom, c'est un estre de fiction. Les soldats sont des estres véritables, mais l'armée n'est qu'une pluralité d'estres. Une machine n'est pas non plus un estre à la rigueur, n'estant qu'un amas de roues et de ressorts, ordonnés à concourir à certains usages. L e même se peut dire du corps d'un animal. Nous regardons un 6 corps, un morceau de chair, un os, comme un estre, mais c'est par ce que nous avons la veue basse ; si nous l'avions assez perçante pour voir cet amas de vers ou d'autres animaux, plantes ou d'autres especes dont ce morceau de chair est composé, nous verrions qu'il est aussi peu un veritable estre, qu'une armée, ou qu'un trouppeau. Ainsi c'est un estre d' imagination[.] E t on en peut dire autant de toutes les choses composée[s], que ce ne sont que 10 des pluralités, ou des amas de plusieurs estres. I l n ' y a qu'un simple, qui soit un estre veritable à la rigueur sans aide de l'imagination. J e parle d'un simple qui est une veritable unité. Or il est manifeste que les composés ne sçauroient estre sans les simples, n y les pluralités sans les unités, n y enfin les estres d'imagination, sans les estres véritables à la rigueur. On ne sçauroit détruire les unités, car les destructions ne sont que des dissipations 15 des pluralités. Un homme ou tout autre substance veritable est une unité, mais le corps de l'homme est une pluralité. Cependant chaque unité a des pluralités sousordonnées, qui luy servent d'instrumens comme l'ame de l'homme se sert du corps, quoyque ce corps soit encor composé luy même de parties qui contiennent des animaux, mais dont l'ame ou l'unité n'est pas celle de l'homme. L'unité première et universelle est la divinité à qui tout 20 est sousordonné, pourtant elle n'est pas l'ame de l'univers, car l'univers ne fait point un tout ; puisqu'il est infini. Elle est la raison suffisante de tout ce qu'on ne sçauroit point dire des Unités particulières à l'égard des autres Unités qui leur sont sousordonnées. Ainsi la Connoissance de la divinité, et de l'immortalité de l'ame, depend de ces deux Axiomes : que rien ne se fait sans qu'il y en ait une raison suffisante ; et qu'il y a des veri25 tables unités ou bien des E s t r e s véritablement reels.

10. L E I B N I Z AN A N D R E A S G O T T L I E B VON B E R N S T O R F F Hannover, 3. (13.) J a n u a r 1693. Niedersächs. Landesbibl. Ms X X I I I 325 Bl. 9. 40. 2 S. — Gedr.: (teilw.) H . de B E A U C A I R E , Une mésalliance, 1884, S. 232 — 233; ins Deutsche übersetzt von E. Grote, 1886, S. i8of.

Überlieferung: L Konzept:

30

HANNOVER

Zu N. 1 0 : 1 7 , 1 0 le papier cy joint : Liste de plusieurs grandes maisons, dont on peut verifier la descente de Mad. la Duchesse de Zell, tirée d'un catalogue de 454 familles progones; Abschrift von Leibniz' Hand: H A N N O V E R Niedersächs. Landesbibl. Ms X X I I I 325 Bl. 14.

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

N. i o

L Ü N E B U R G 1693

17

à Monsieur d e Bernsdorf p r e m i e r Ministre d ' E s t a t de S. A. S. à Zell H a n o v e r 3. j a n v i e r 1693. Monsieur J e n'oserois p a s i m p o r t u n e r V o s t r e Excellence sur la seule raison d e la nouvelle année e s t a n t p e r s u a d é q u ' E l l e a u r a la b o n t é d e s'asseurer de m e s s o u h a i t s p o u r sa prospérité, d o n t 5 je prie Dieu de la combler p a r u n e longue suite d ' a n n é e s ; sans q u ' i l soit nécessaire q u e m e s s o u h a i t s s o y e n t déclarés à Elle m ê m e . Voicy d o n c ce q u i m ' a obligé d'écrire, je m e souviens d ' a v o i r parlé des recherches genealogiques d e Mons. de Greiffencranz qui excelle d a n s c e t t e e s t u d e ; p a r t i c u l i è r e m e n t à l'égard des familles illustres d e F r a n c e ; et c o m m e la Maison de B r o n s v i c paroist intéressée d a n s ce qui est c o n t e n u d a n s le p a p i e r cy joint, je m e souviens 10 q u e v o s t r e Excellence t r o u v a , qu'il n e seroit p a s m a l à p r o p o s d e voir u n échantillon des preuves. E n voicy d o n c u n q u e Mons. de Greiffencranz m ' a envoyé, qui fait voir, c o m m e n t des souverains e t m ê m e s des Rois s o n t p a r m y les ancestres d e M a d a m e la Duchesse, q u o y q u e p a r f e m m e s e t p a r plusieurs t r a n s p l a n t a t i o n s de mariages. L a chose n e m e paroist n u l l e m e n t eloignée de la raison n y de l ' a p p a r e n c e . E t il est t r è s seur q u e ces illustres maisons d e 15 V e r m a n d o i s , d ' A n j o u et d ' A n g o u l e m e participoient encor d u s a n g d ' a u t r e s familles encor plus g r a n d e s ; p a r exemple Alix de C o u r t e n a y f e m m e d ' A y m a r C o m t e d'Angoulême, u n e des ancestres n o m m é s d a n s cet échantillon, estoit p e t i t e fille d ' u n R o y de F r a n c e . Ainsi ce R o y en est aussi. C o m m e on a c o m m e n c é en F r a n c e plus t o s t q u ' e n Allemagne à estre curieux en p r e u v e s 20 genealogiques plusieurs familles m ê m e particulières y p e u v e n t faire des telles d é m o n s t r a t i o n s d o n t m e m e s quelques u n e s a y a n t esté publiées o n t servi à Mons. d e Greiffencranz. Ce p e n d a n t je ne croy p a s q u e M a d a m e la Duchesse se soucie f o r t de ces choses q u ' E l l e t r a i t e d e v a n i t é s . Mais c o m m e ces v a n i t é s sont mêlées d e realités, d a n s le cours des affaires d u m o n d e , il est plus à n o u s q u ' à Elle d ' y faire reflexion. V. E x c . y en f e r a a u t a n t qu'elle 25 j u g e r a à propos. E t m o y j ' a y esté bien aise de m a r q u e r m o n zele, e s t a n t avec a t t a c h e m e n t Monsieur d e V o s t r e Excellence —

n f . Beil. zu I, 8 N. 3 3 1 war Echantillon

des preuves

envoyées

à Zelle, von Greiffencrantz' Hand:

ebda Bl. 1 0 — 1 1 ; auf Bl. 12 — 13 Teilabschrift von G. Chr. Ottos Hand, gedr. Zeitschr. f . Niedersachsen 2

LEIBNIZ 1/9

d. Hist.

Vereins SO

1887, S. 229 — 234. Beilage war wohl eine weitere (nicht gefundene) Teilabschrift.

I. HAUS B R A U N S C H W E I G -

i8

L Ü N E B U R G 1693

N. 11.12

11. JOH. T H I E L E R E I N E R D I N G A N L E I B N I Z Wolfenbüttel, 3. (13.) Januar 1693. [25.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 766 Bl. 13 — 14. 1 Bog. 4°. 3 S. Eigh. Aufschrift. Siegel. Postverm. : „de Wolf. 13". s

10

(R. sendet Neujahrswünsche und teilt mit, daß Herzog Anton Ulrich die beumsten Gelder an sich genommen habe. Für die von Ch. Schräder aus der fürstl. August Bibliothek entliehenen Bücher ist ein neuer Leihschein erforderlich. Die nach Hamburg gesandten Bücher hat mit Genehmigung Herzog Rudolf Augusts, der sich noch in Hamburg aufhält, H. Winckeler ausgeliehen. Prinz Ludwig Rudolf befindet sich wieder in Wolfenbüttel.) Wolffenb. den 3 tcn Januari Anno 1693.

12. L E I B N I Z A N F R A N Z E R N S T V O N PLATEN(?) [Hannover,] 12. (22.) Januar 1693. [36.] Überlieferung: L Reinkonzept: LBr. 333 (Grote) Bl. 136—137. 1 Bog. 40. 3 S.

Mon Patron 15

Voicy le projet d'une médaillé, que j'envoye à Vostre Excellence. J'en ay déjà parlé avec M. Schild, et avec le medailleur de Zell, qui en a emporté un crayon; mais celuyci est plus fini. Le chappeau ou Bonnet Electoral est le corps de la devise; et l'ame ou mot: T V T A T V R . E T . O R N A T . Car l'office et l'usage d'un chapeau ou Bonnet est de couvrir ou de defendre contre les injures, et il sert encor d'ornement. E t cela se doit entendre par

20 excellence du Bonnet Electoral. Mais comme le mot d'une devise doit avoir une double entente; il y a icy encor un sens allegorique sousentendu. Puisqu'on peut dire ce: et ornât,

Tutatur

de Monseigneur l'Electeur, à l'égard de l'Empire aussi bien qu'à l'égard de son

pays. Zu N. 11: 5 Gelder: vgl. N. 7. Zu N. 12: O. Grote, in dessen Brieffaszikel L überliefert ist, scheidet als Empfänger unseres Briefes aus, da er sich zur Abfassungszeit noch in Wien befand. Wahrscheinlich war er für F. E . von Platen bestimmt, von dem wir wissen, daß er mit der Aufsicht über die Anfertigung der Kurmedaillen befaßt war (vgl. I, 8 N. 34. 36). Die von Leibniz vorgeschlagene Medaille ist tatsächlich geprägt worden. Sie ist abgebildet bei E . F I A L A , Münzen und Medaillen der Weifischen Lande, 7 , 2 , 1 9 1 3 , S. 3 5 9 Nr. 2 2 7 1 . SO 15 le projet: der beigelegte Medaillenentwurf wurde nicht gefunden. 16 le medailleur de Zell: d. i. E . Brabandt.

26

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

N. 13

L Ü N E B U R G 1693

19

Il y aura à l'entour encor des mots Historiques, comme dans le projet de la precedente Médaillé, qui devoit marquer la banniere; et ces mots pourront estre transférés icy. Sçavoir: AVGVSTO . AVSPICIO . LEOPOLDI I. ROM. IMP. S. A. A. D. M.D.C.XCII. D I E . . . . DECEMB. INVESTITus. Ce qui s'entend de Monseigneur l'Electeur dont le pourtrait est de l'autre costé. Il est bon d'examiner, si le jour doit estre exprimé par le vieux ou par le 5 nouveau stile, ou plustost par tous les deux. Le medailleur disoit, qu'on avoit déjà fait le pourtrait de Monseigneur l'Electeur. Cependant comme on le fera encor, et de différentes grandeurs, je donne à considérer si dans quelques uns il seroit à propos de luy mettre le manteau électoral, et en ce cas il ne se deuvroit point trouver dans le Revers etendu sur la colonne, sous le bonnet; comme il 10 fait icy. Je viendray demander le jugement de Vostre Excellence sur ces choses quand son loisir le permettra. Et cependant je suis avec respect de Vostre Excellence

le très humble et très obéissant serviteur

Ce jeudi 12 de Janvier 1693.

15 Leibniz.

13. JOH. U R B A N MÜLLER AN LEIBNIZ W[olfenbüttel,] 13. (23.) Januar 1693. [15.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 668 Bl. 5. 2°. 1 S. Eigh. Aufschrift. Siegel. Postverm.: „22".

(M. hat die mit Schreiben vom 4'*"

20

hujus

übersandten Briefe — zwei nach Italien, einen nach

Gotha — weitergeleitet und das Quartier für die Messe bestellt.)

W. den 13. Ian. 1693.

i f . la precedente Medaille: vgl. I, 8 N. 20f. Zu N. 13: K antwortet auf Leibniz an Müller, Hannover, 4. (14.) Jan. 1693; nicht gefunden. Bei- 25 schlüsse zu diesem Brief waren N. 128 nach Gotha und vielleicht N. 139 nach Italien. bei Justus Lüders(?); vgl. N. 51 Erl. 2*

22 Quartier:

20

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

L Ü N E B U R G 1693

N. 14

14. J O H . G E O R G S I E V E R D S AN L E I B N I Z Wolfenb[üttel,] 20. (30.) J a n u a r 1693. [7. 22.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 863 Bl. 21 — 22. 1 Bog. 4 0 . 2 1 / i S. Eigh. Aufschrift. Siegel. Postverm.: „de Wolf. 5 . " 6

(S. übermittelt Neujahrsglückwünsche.)

Ich zweyffle nicht es werde Eü. Excell. daß waß ich Deroselben vor den Feste in schüldiger Antwort wissen lassen, wol empfangen haben, Anietzt sol berichten daß allhiesige HochFürstl. Dürchl. neülicher tagen unterschiedl. Frantzösische Tractätchen, davon die Specification beygelegt habe, herauffgeben lassen, wie auch daß Hanß Iacob wegen des 10 zu kauffen befohlnen Habers, davon Eü. Excell. benachrichtiget zu sein verlangten, wissen lässt, daß solcher schon vorlängst gekauffet v. zwar vor 1 0 Rthl. Mit Schreibung des Catalogi gehet es ferner noch so zimlich von statten, sonsten bin neülich unmaßgeblich auff die Gedancken kommen, ob nicht rahtsam, daß der von Eü. Excell. letztens angeschaffte Commentarius 15 vorhin verhandner Historiae

Iobi Ludolphi ad Hist. suam Aethiop. zu selber

in einen Band gebunden würde, da es denn etwa darumb zu

thun, daß man dieselbe auß ihren ietzt schon habenden besondern Bande wieder heraußnehmen Hesse, welchen man künfftig vielleicht zu einem andern Buche gleichwol noch würde gebrauchen können, doch alles nach Eü. Excell. hohen gutbefinden, welcher hochgeneigter Verordnung, so Sie Ihr etwa dieses solten gefallen lassen, deßfals erwarte. 20

Waß sonsten ietzigen Zustand hier anbelanget, sind neülich zweene Engelländer, welche, wie Ihre Dürchl. einige von der Academie Ihrer Tafel gewürdiget, und diese zu spät kommen daher ihrer meinung nach, nicht recht accommodiret worden, sich also eines unfugs unterfangen, und darauff auff Ihre Dürchl. Befehl in arrest genommen worden, bald darauff unvermerckt loßgebrochen v. entwischet, daß es in dreyen tagen nicht einmahl

25 kund worden, indem der Diener nach wie vor daß Essen vor sie angenommen, v. ins Gemach gebracht, v. sich dieweilen davon gütl. gethan, welcher aber biß dato noch davor sich inhaftiret befindet. E s werden dann wann einige Operen allhier gespielet, Printz Ludwig ist vor einiger Zeit auß OstFrießl. wieder zu Hauße gelanget, Sn. Dürchl. aber Hertz. Rudolff halten sich noch zu Hamb. auff. ( . . . ) 30

Wolffenb. den 20 ten Ian. 1693. Zu N. 14: 7 Antwort: N. 7. 9 Specification: Abf. HANNOVER Niedersächs. Landesbibl. Bibl. Akten A 7 Bl. 167. 9 Hanß Iacob:Hans Jacob Müller. 14 H. LUDOLF,vgl.SV. N.308, 1.2. 20 zweene Engelländer: Montague u. sein Gouverneur Pagett?; vgl. N. 157.

N. 15.16

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

L Ü N E B U R G 1693

21

15. JOH. U R B A N M Ü L L E R AN L E I B N I Z Wolfenbüttel, 21. (31.) Januar 1693. [13. 32.] Ü b e r l i e f e r u n g : K Abfertigung: LBr. 668 Bl. 6. 2°. 1 S. Eigh. Aufschrift. Siegel.

(M. erhielt Dero jüngstes und ließ die mitgesandten beiden Briefe durch Ms. Parisetti, der die Post nach Italien besorgt, expedieren.)

S

Wolffenbüttel den 21. Jan. Anno 1693.

16. G O T T F R I E D CHRISTIAN OTTO AN L E I B N I Z Hannover, 17. (27.) Februar 1693. [17.] Ü b e r l i e f e r u n g : K Abfertigung: LBr. 701 Bl. 26. 8°. 2 S.

Hanover d. 17. Febr. 1693.10 Ew. Excellenz beyde schreiben sind wohl überlieffert, und habe das gestrige an Mr du Cros empfangene brieffgen alßbalden überbracht, solcher läßt sich wiederumb dienstl. empfehlen, und verhoffet die Ehre zu haben Ew. Excellenz ehistens wiederumb hier zu sprechen. Wie Balthasar mit seinem Uhrmacher und metaillen zu recht komme, wird der innschluß von Ihm weisen; Sonsten weiß mich nicht mehr eigentlich zu entsinnen, wie viel 15 im Stern vor logiement gegeben worden, vielleicht wird im Calender solches zu finden seyn; wann mir aber recht ist, so hat man für Stube, Bett und Stallung alle tag 9 mg. gegeben. In dem bewusten opere gehet es noch wohl von statten; doch wird es nicht lähr abgehen, daß nicht mir unter der hand ein und andere vitia noch zu ruck bleiben, unterdeßen nehme mich soviel müglich in acht, den abdruck accurat6 nach dem exemplar zu corrigiren, 20 und verhoffe ich Ew. Excellenz damit ein genügen zu thun. (...) Zu N. 15: K antwortet auf Leibniz an Müller, Hannover, 23.(?) Jan. 1693, nicht gefunden. Beischlüsse waren vielleicht N. 138 u. ein Brief an R. Chr. v. Bodenhausen, 23. Jan. 1693 (LBr. 79 Bl. 87-88). Zu N. 16: Leibniz hielt sich von Ende Februar bis Mitte März 1693 in Wolfenbüttel auf, wo er am 25 20. Februar (2. März) 18 Taler CapUationssteuer, für sich (16 Taler) und 2 Diener (2 Taler), bezahlte (HANNOVER Niedersächs. Landesbibl. Bibl. Akten A 6 Bl. 248); vgl. auch N. 17. 18. 19. 188. 191. 193. 197. K antwortet auf zwei Leibnizbriefe, Mitte Febr. u. 25.(?) Febr. 1693, dieser mit Beischluß für J . A. D u Cros, alle nicht gefunden.

14 U h r m a c h e r : G. H . Kolbing.

Reimers an Leibniz, 27.(?) Februar 1693, nicht gefunden; vgl. N. 18 Erl. Korrekturen für LEIBNIZ, Codex juris gentium diplomaticus, 1693.

15 innschluß: Balthasar Ernst 18 opere: Otto las offenbar 30

22

I. H A U S B R A U N S C H W E I G - L Ü N E B U R G 1693

N. 17.18

17. G O T T F R I E D C H R I S T I A N O T T O A N L E I B N I Z H a n n o v e r , 21. F e b r u a r (3. März) 1693. [16. 19.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 701 Bl. 27. 40. 2 S.

H a n o v e r d. 21. F e b r . 1693. 5

(O. übersendet einen Brief von G. Meier, aus dem hervorgeht, daß derselbe ein Teutsches Manuscriptum Überschicht. Von N. Förster erhielt er den Katalog für eine auf den 13. (23.) Mäxz angesetzte BQcherauktion. Bisher konnte er den Aufenthaltsort von Johann Post nicht feststellen, auch gelang es ihm nicht, vom Gerichtsschulzen von Saldern Verhaltensmaßregeln zu erhalten.)

I c h v e r n e h m e , d a ß dieser T a g e n H . M a j o r K l i n c k o v o n H o f e d e s A b e n d s k o m m e n d , 10 a l ß e b e n d a m a h l s eine m a s c a r a d e gespielet w u r d e , v o n etl. v e r l a r v i r t e n in d e r

Kramer

S t r a ß angegriffen, u n d blessirt worden, E r aber nicht minder z u m degen gegriffen, u n d e i n e m d a v o n s e i n e m g e d ü n c k e n n a c h eine w u n d e a n g e h e n c k t , d a r a u f sich j e n e a u s d e m staub gemacht; m a n h a t überall nach frage bey den Barbirern gethan, ob nicht jemands sich v e r b i n d e n l a ß e n , a b e r n i c h t s e r f a h r e n k ö n n e n ; d o c h soll diese seine e m p f a n g e n e w u n d e 15 n i c h t g e f ä h r l i c h s e y n . B i ß h e r o b i n n o c h z i m b l i c h in u n s e r m o p e r e f o r t k o m m e n , u n d weil i c h v e r h o f f e E w . E x c e l l z w e r d e n e h i s t e n s w i e d e r h i e r k o m m e n , will ich d e s w e g e n , wegen v e r t i r u n g e i n u n d anderer r u b r i q u e n dismahl nicht beschwehrlich seyn. Solte ich aber wißen, d a ß dero anherok u n f f t n o c h ü b e r 8. T a g a n s t e h e n d t i r f f t e , w o l t e i c h m i t k ü n f f t i g e r P o s t ein u n d a n d e r s 20erinnern; (...)

18. B A L T H A S A R E R N S T R E I M E R S A N L E I B N I Z H a n n o v e r , 21. F e b r u a r (3. März) 1693. [20.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 763 Bl. 14 — 15. 1 Bog. 4°. 2 S. Eigh. Aufschrift. Siegel.

H a n n o v e r , d e n 21 F e b r . 1693. 25

(R. expedierte als einschluß zu G. Chr. Ottos Brief sein Schreiben mit der von Celle übersandten Müntz Copia. Eß gehet noch gahr schlecht von statten mit der Machine. Er hat 5 von den ineinander gehenden

Zu N. 17: 5 Brief: N. 179. 7 Johann Post sollte von Leibniz gerichtlich belangt werden; vgl. I, 8 N. 61. 17 hier kommen: Leibniz weilte in Wolfenbüttel; vgl. N. 16 Erl. Zu N. 18: K wird angeführt in N. 20. Zu Leibniz' Aufenthalt in Wolfenbüttel vgl. N. 16. SO 25 Schreiben: Beilage zu N. 16, nicht gefunden. 26 Machine: Leibniz' Rechenmaschine, an der G. H. Kölbing arbeitete.

N. 19

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

L Ü N E B U R G 1693

23

Rader erst fertig. Dem H. Schern gehet eß mit seinem golt gantz contrer in Docteur Prat[isii] laboratorio. W e g e n K o h l e n m a n g e l k a n n d o r t n i c h t weitergearbeitet werden. N a c h d e r nochmaligen V e r a n s t a l t u n g einer großen wihrtschafft a m D i e n s t a g w e r d e n die anwesenden fürstlichen Personen a m Donnerstag, dem 2. März, f ü r k u r z e Zeit n a c h Celle reisen. Die Churfürstin bleibt bis Ostern in H a n n o v e r . ) A Monsieur Monsieur Leibnitz Conseilleur Aulique S. A . Electoral de B r o u n s v i c et 5 L u n e b o u r g etc. ä Wolfenbutel abzugeben in H . L ü d e r s hauß auf dem Schloß Platz.

19. G O T T F R I E D C H R I S T I A N O T T O A N

LEIBNIZ

H a n n o v e r , 2 4 . F e b r u a r (6. März) 1 6 9 3 . [ 1 7 . 4 2 . ] Überlieferung: K A b f e r t i g u n g : LBr. 701 Bl. 28. 8°. 2 S.

H a n o v e r ce 2 4 . F e v r . 1693» 10 Möns, le Professeur Mieg a esté quelques jours icy. Il a fort souhaitté d ' a v o i r l'honneur de parler à V o u s , mais comme il n ' a pû attendre vostre retour, il est parti aujourdhuy. Il me dit, qu'il a v o i t dessein de ramasser quelques lettres des s ç a v a n s hommes, et de les donner a u public, et comme il espere, que V . E x c e l l . l u y peut favoriser en plusieurs endroits, il ne doute pas de vostre bonté. Il a laissé encor vos papiers à Rinteln, mais il a promis de 15

3 D i e n s t a g : 28. F e b r . (10. März) 1693; z u m K a r n e v a l vgl. N. 1 5 7 Erl. u. d e n D r u c k : Die alten Teutschen in einer Wirtschafft vorgestellet auff der Churfürstl. Braunschweigis. Lüneburgis. Residence im Jenner Monath 1693 (HANNOVER Niedersächs. Landesbibl. C 1 5 707 B d 4, N r 7). U n t e r der Ü b e r s c h r i f t „ A u f f die H a n n ö v e r i s c h e W i r t h s c h a f f t der alten Teutschen. D e n 30. J a n u a r 1 6 9 3 . " d r u c k t e PERTZ, Werke I, 4, S. 302 d a s folgende angeblich v o n Leibniz s t a m m e n d e G e d i c h t : 20 „ D i e alten T e u t s c h e n sind gestorben, So vielen Völckern obgesiegt; D a wird der a l t e R u h m verdorben. Jedoch mit F r i d r i c h s tapfrer Brust E r n e u r e n sich die a l t e n H e l d e n : E s ist, was E l b u n d Weser melden. Der D o n a u u n d dem R h e i n b e w u s t . "

25

P e r t z ' handschriftliche Druckvorlage k o n n t e v o n u n s n i c h t e r m i t t e l t werden. W i e d e r a b d r u c k des Textes in LEIBNIZ, Deutsche Schriften, hrsg. v. W . Schmied-Kowarzik, B d 1, 1916, S. 75 (Philos. Bibliothek Bd 161). 4 Churfürstin: wohl Sophie Charlotte v o n B r a n d e n b u r g . 30 Zu N. 1 9 : K a n t w o r t e t auf Leibniz a n Otto, E n d e F e b r . 1693, n i c h t gefunden. 12 retour: Zu Leibniz' Abwesenheit von H a n n o v e r vgl. N. 16 Erl. 1 5 vos p a p i e r s : vgl. N. 204 Erl.

24

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

LÜNEBURG

1693

N . 20

les envoyer avec la premiere Poste. Il a achetté auprès de M. Forster l e s C o n c i l e s pour quatre vingt escus. Concernant l'affaire avec nostre J. Poste, j'ay faict mon possible pour l'attraper, mais en vain. Pour vous dire la chose entiere. Il me falloit plus que trois fois chercher M r le 5 Licentié Salier pour pouvoir luy dire, que l'on croit que nostre J. Post sera à la foire à Langenhagen et comme on ne voit pas, qu'il veut repondre, que M. le Conseiller soit d'avis, qu'il est bon qu'on envoye son obligation au Baillif pour le faire arrester et faire connoistre sa main ; Cela fait il me repondit, qu'il luy semble de n'estre pas besoin ny d'importance de faire autant de frais, et que Jean Poste viendra sans doute icy; qu'il avoit aussi ordonné, 10 que d'abord qu'il vient on le fasse venir chez luy. Je fus malcontent de cette reponce, et je voyois bien, qu'il n'estois d'humeur de le toucher, c'est pourquoy je suis malheureux de ne pouvoir satisfaire à vostre commandement. J'attend avec impatience l'heureux retour de V. Excellence, et comme la derniere lettre me promet que vous viendrez au commancement de la semaine prochaine[,] je n'ay rien plus à dire, (...)

16 20. BALTHASAR ERNST REIMERS AN LEIBNIZ Hannover, 24. Februar (6. März) 1693. [18. 47.] Ü b e r l i e f e r u n g : K A b f e r t i g u n g : L B r . 763 Bl. 17 — 18. 1 Bog. 40. 3 S.

Eß wirdt auch gearbeitet daß man 3 Ziffern erlangen wollen undt daß alle wellen gemacht wie auch alle Rader gegossen seint, denn eß gehet bißweilen so genaue nicht ob 20 daß man nicht löcher großer oder kleiner bohret. So hat man die wähl besser, auch hernechst desto besser von statten gehet; und wen man die Rader nicht alle zusahmen auff einmahl gießen lassen und vohrhehro stuckweiß bedungen, so wird man itz nicht umb den Preiß bekommen[,] denn weil sie schwer ann gewicht wägen, alß vor bezahlt worden ist; Ich habe in mein letztes bericht[,] daß es nicht recht von statten gehet[,] nur 5 Rader 25 fertig. Georg der machte sich freye 1/2 Montag wie auch 1/2 Dinstag[,] also zeigte ich die worte daß es der gestalt die arbeit nicht wohl von statten gienge. Ich were ihm wohl obligiret doch aber MhH. Hoffrath noch mehr. Er müste doch machen daß man es konte

1 les Conciles: Vielleicht E . B a l u z e , Nova

collectio

Conciliorum,

1683.

Zu N . 20: Unser Brief informiert den von Hannover abwesenden Leibniz (vgl. N. 16 Erl.) über SO den F o r t g a n g der Arbeiten an der Rechenmaschine, die von Georg Heinrich Kolbing ausgeführt werden. 24 mein letztes: N . 18

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

N. 21

L Ü N E B U R G 1693

25

verantworten^] man sehe nicht auff ein X wen man nur die arbeit nach thete. die gantze

0

tage feiert, seither Dinstag hat sich recht fleißig gehabt, hat also die 6 Rader fertig wie auch in dem daß geheuß gelegt[,] wirdt morgen also den anfang machen mit die Ungleichen. (^

/ ^ v

E r vermeinet [,] man wollte kein korbel zum drehen gebrauchen es stunde zu leiren hefftig[,] sonder man macht nur ein scheibe daran 1 kleiner knop wie a[,] daran man drehet undt an so viele wellen scheiben[,] alß man verlanget zu drehen. Die scheibe bleibt fest daran. (...)

Hannover den 24 Febr. 1693 P. S. Man mocht gern wissen ob der Hanß feilen und Schraubstock bekommen^] sonst vermeine eß werde hier wohl bekomen bey Allers fraue da man das ander gekaufft 10 habe.

21. L E I B N I Z AN Z A C H A R I A S G E R B R A N D T [Hannover,] 8. (18.) März 1693. Überlieferung: L Abfertigung: HANNOVER Niedersächs. 85 — 86. 1 Bog. 8°. 1 S. Eigh. Aufschrift. Siegelrest.

Landesbibl.

Bibl. Akten A 5 a Bl. 15

ce Mardi 8 de Mars 1693 J e vous supplie, Monsieur, de vous informer, si Monseigneur le Prince Maximilian ne se sert plus de l a v e r s i o n F r a n ç o i s e de T a c i t e , et de la Sagesse

de C h a r r o n , que je

luy ay envoyés en divers temps, de la Bibliothèque de Monseigneur l'Electeur. En ce cas, ayés la bonté de contribuer à les faire renvoyer, et vous obligerés vostre très humble et très obéissant serviteur

20 Leibniz

A Monsieur Monsieur Gerbrand secrétaire des Commandemens de Monseigneur le Prince Maximilian etc. •

1 ein X d. h. ein Kreuzer. Zu N. 2 1 : L ist der erste Brief aus der Korrespondenz mit Z. Gerbrandt, dem Hofmeister des 25 hannoverschen Prinzen Maximilian Wilhelm. E r quittierte 1700 seinen Dienst und war dann bis zum Jahre 1705 Gerichtsschulzc der Neustadt Hannover. Danach trat er in kaiserliche Dienste und korrespondierte mit Leibniz im Jahre 1 7 1 3 als österreichischer Regentschaftsrat (LBr. 307). Auf Grund des

I. HAUS B R A U N S C H W E I G -

26

L Ü N E B U R G 1693

N. 2IA.22

21». P H I L I P P C H R I S T O P H V O N K Ö N I G S M A R C K A N L E I B N I Z [Hannover, 8. (18.) März 1693.] Überlieferung: k Abfertigung: LBr. 493 Bl. 1 — 2. 1 Bog. 4°. 1 S. von Schreiberhand mit eigh. Unterschrift. Aufschrift. Siegelrest.

i

Monsieur Er wird mir einen sonderbahren gefallen erweisen, auch ich ihm nicht wenig verbunden sein, wen auf einige stunden mir einen Authorem, wovon ich doch den P. Menestrier, als welchen ich selbst habe, ausschließe, der die neuste devisen, und dencksprüche erfunden, und ans licht gegeben, zu communiciren Er geruhen wolten. Ich werde selbigen so fort zu

10 danck, wieder einsenden, auch allewege sein Monsieur A Monsieur

Votre tres-obeissant Serviteur le Conseiller

Konigsmarck.

Leibnitz.

22. JOH. G E O R G S I E V E R D S A N L E I B N I Z Wolfenb[üttel,] 24. März (3. April) 1693. [14. 24.] 15

Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 863 Bl. 23 — 24. 1 Bog. 40. 3 S. Eigh. Aufschrift. Siegel. Postverm.: ,,de Wolf. 7" und „26". (S. erhielt gestern Leibniz' Brief. Er kaufte im Buchladen die verlangte beyde von des H. Prof.

Hardt

Ephemeridibus

und brachte sie auf die Bibliothek. Die

Exemplaria eingelegte

Fundortes von L ist es allerdings nicht sicher, ob der Brief den Adressaten erreichte. Für eine nicht20 behändigte Abfertigung spricht, daß die Ausleihvermerke in dem von Leibniz geführten Bücherregister (HANNOVER Niedersächs. Landesbibl. Bibl. Akten A 5a Bl. 66—67) nicht gelöscht wurden und die von Prinz Maximilian am 23. Juni (3. Juli) 1691 ausgeliehene französische Tacitusübersetzung von A. de Harlay (SV. N. 482,3) sowie die am 8. (18.) Februar 1693c ntliehene Leydener Ausgabe von P. CHARRON, De la sagesse, trois livres (SV. N. 93) in der Niedersächs. Landesbibl. heute fehlen. 25 Zu N. 2i»: Außer k sind keine weiteren Schreiben aus der Korrespondenz mit Konigsmarck bekannt. Das Datum unseres Briefes können wir aus der Eintragung im Ausleihbuch der Bibliothek (HANNOVER Niedersächs. Landesbibl. Bibl. Akten A 5a Bl. 72) erschließen: „1693 d. 8 Martii H. Graf Königs Marek De l'art [des] desvises par le P. Le Moyne. a Paris 4° (vgl. SV. N. 284) rest. d. 10 Martii". Vgl. G. SCHNATH, Ausgewählte Beiträge, (1968), S. 93. 7 C. F. MENESTRIER, vgl. SV. N. 344,1. 30 Zu N. 22: K antwortet auf Leibniz an Sieverds, Ende März 1693, nicht gefunden.

I. HAUS BRAUNSCHWEIG - L Ü N E B U R G 1693

N. 23

27

beyde Schreiben nach Leipzig sandte er nach Braunschweig, umb an die daselbst heute abends abgehende post weiter befodert zu werden. H. Ludolf erkundigte sich vor etwa 1 4 Tagen bei J . Reiske, ob sein an hiesige gnädige Herr schafft dedizierter Commentarius inzwischen auf der Bibliothek eingetroffen sei. D a dies noch nicht der Fall ist, vermutet S., daß es noch geschehen wird, da Hertz. Anthon Ulrichs Dürchl. gemeinigl. sothane Bücher nach Verlauff

5

einiger Zeit solle pflegen herauff zu geben. D a Leibniz den Commentarius bereits für die Bibliothek angeschafft hat, schlägt S. vor, dieses Exemplar zu vertauschen oder J . Reiske zu überlassen, der den Kaufpreis ersetzen will. Mit der Katalogarbeit ist S. bis auf 80 Blätter fertig. Leider sind ihm die bewilligten Stiftsintraden bisher noch nicht ausgezahlt worden.)

10

Wolffenb. 24 ten Martii a° 1693.

23. G E O R G G E R M E R A N L E I B N I Z Wolfenbüttel, 25. März (4. April) 1693. [26.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 308 Bl. 5 — 6. 1 Bog. 40. 3 S. Bibl.verm.: „Germer". Leibniz erhielt als Beilage zu Germers Brief Abschriften aus den Reichshofratsprotokollen, welche 15 die Erteilung des Bücherprivilegs für den Codex juris gentium diplomaticus zum Gegenstand hatten. Darunter befand sich ein von dem Reichshofratssekretär Franz Winand von Bertram gefertigter Auszug aus dem Reichshofratsprotokoll vom 16. Februar 1693 ( H A N N O V E R Niedersächs. Landesbibl. Ms X L I 1814, 3 Bl. 25), auf dem von R. Chr. von Imhofs Hand(?) vermerkt wurde: „Vor jedes jähr muß 6 fl. gegeben werden, wolte also ä 10 jähr die summe von 60 fl. oder 40 Rth. außmachen. Der Erwehnten 20 exemplarium müßen 6 an den Reichshofraht gelievert werden, die expedition deß privilegii aber zu befördern, kann der Agente vor deren einlieferung nur caviren." In W I E N österr. Staatsarchiv, Abt.: Haus-, Hof- u. Staatsarchiv, Abt. Reichsarchiv, Impressorien 41 befinden sich 1.) der von dem Reichshofratsagenten Georg Fabricius im Auftrage von Leibniz am 7. Februar 1693 an den Kaiser gerichtete Antrag, ein Bücherprivileg für den Codex juris gentium, dessen Titelblatt (Faksimiledruck in: Archiv 25 für Gesch. des Buchwesens, Bd IV, Frankfurt a. M. 1963, Sp. 131) beiliegt, für zwanzig Jahre zu erteilen; 2.) das Resolutionsprotokoll des Reichshofrats vom 16. Februar 1693 mit dem Dekret: „Detur petitum Privilegium impressorium cum clausulis solitis ad 10 annos sub poena 10 marcarum auri, vnd sollen vor erhebung der expedition die gewohnliche exemplaria zum Kays. ReichshoffRaht gelifert werden et hoc notificetur Cancellariae vnd dem bücher Commissario zu Franckfurt." und 3.) das Konzept eines 30 kaiserlichen Reskripts vom 16. Februar 1693 an den kaiserlichen Bücherkommissar Dr. Volmann, in dem

1 Schreiben ', darunter wohl N. 221 an O. Mencke. Zu N. 23: K antwortet auf Leibniz an Germer, 17. (27.) März 1693 (nicht gefunden) u wird beantwortet durch Leibniz an Germer, Mitte April 1693 (nicht gefunden).

28

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

L Ü N E B U R G 1693

N. 24

diesem die Privilegierung mitgeteilt wird (gedr. ebd. Sp. 134). Das dem Reichshofrat eingereichte gedruckte Titelblatt, welches Leibniz Anfang 1693 auch an verschiedene Korrespondenten sandte (vgl. N. 127. 128. 129. 131. 138), veröffentlichte W. E. TENTZEL, der es als Beilage zu N. 128 erhielt, in seinen Monatl. Unterredungen, Februar 1693, S. 178. Einwendungen O. Menckes (vgl. N. 171. 177. 192) & und H. Ludolfs (vgl. N. 163 Erl. u. 212), die den Titel des Werkes mißverstanden, veranlaßten Leibniz, die ursprüngliche Fassung Codex juris gentium in Codex juris gentium diplomaticus zu erweitern und die detaillierte Nennung der abgedruckten Dokumentenarten zu kürzen. Stattdessen fügte er in der zweiten Fassung eine den Inhalt erläuternde Epistola auf der Titelrückseite bei. Auch diese nunmehr endgültige Fassung des Titelblattes wurde zunächst separat gedruckt und seit Mitte März an verschiedene Korre10 spondenten gesandt (vgl. N. 198. 230. 281. 455). Hinweise auf das bevorstehende Erscheinen des Codex und spätere Rezensionen erschienen in folgenden Zeitschriften: Acta eruditorum, März 1693, S. 141 —144, August 1693, S. 370—380; W. E. TENTZEL, Monatl. Unterredungen, Februar 1693, 8 . 1 7 8 — 180, Mai 1693, S. 339 — 341, August 1693, S. 683 — 690; H. BASNAGE de Beauval, Histoire des ouvrages des sçavans, Februar 1693, S. 269, Dezember 1693, S. 177 — 182; Journal des Sçavans vom 6. Juli 1693, Amster15 dam 1694, S. 449f.;-Bibliotheque universelle et historique, Bd 25, Juli 1693, 2. Aufl. 1700, S. 1 —15. J ' a y reçu Vostre agreable du 17 e du courant, et n'ay pas manqué de faire tenir à M r Menken la sienne. Vous verrez par les pieces icy joinctes, que Vostre privilege de la Cour Imperiale y est desja résolu et expedié, et qu'il ne tient, qu'aux droits de la Chancellerie et à la caution pour quelques exemplaires de vos oevres, qu'il ne Vous soit desja délivré. Mais 20 que pour celuy de Mess, les Estats Généraux M r Siegell a esté un peu paresseux à le solliciter, cependant Vous verrez ce qu'il m'en a escrit dernièrement, et je n'ay pas manqué d'en exciter sa diligence par le dernier ordinaire, et de sommer aussy M r Michelman pour contenter Vostre curiosité pour une bonne corrispondence en Hollande. (...) de Wolfenbuttell ce 25 Mars 1693.

24. JOH. G E O R G S I E V E R D S A N L E I B N I Z Wolfenb[tittel,] 30. März (9. April) 1693. [22. 30.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 863 Bl. 25. 4 0 . 2 S.

17 la sienne: N. 191. 21 ce . . . escrit: Beilage waren Auszüge aus 2 Briefen (nicht ermittelt) von V. v. Siegel an G. Germer (LBr. 308 Bl. 4). Der erste Briefauszug lautet: „Haag, den 28. Febr./ SO 10. Mart. 1693. H. Leipnitz recommendire mich dienstl. und wünsche, daß Er mihr daß jenige, so Er in truck zugeben gewillet, ordentlich specificiren möchte. So will mich alßden nach den Privilegio sogleich bemühen, und sehen daß ich solches quovis modo zu wege bringe. V. Siegell." Der zweite Auszug lautet: „Haag, den 14.¡24. Mart. 1693. Mit des H. Leibnitz verlangten Privilegio will es dieser tage versuchen, ob es Grat® erhalten werden könne, und mit nechsten davon Bescheid wißen laßen. V. Siegell." 35 22 le dernier ordinaire: G. Germer an V. v. Siegel und an Michelmann, März(?) 1693, nicht ermittelt.

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

N. 25

L Ü N E B U R G 1693

29

Hoffe daß Eü. Excell. mein Voriges von 23 hujus werde empfangen haben, berichte demnach ietzund weiter, daß die post in Br. keinesweges die beide Brieffe ohne frankiret mit übernehmen wollen, habe deßhalben vor dieselbe bezahlt, und sind sie also mit fortgenommen, da denn hoffen wil daß daran nicht werde unrecht gethan haben, weil sie ja sonst gar zu alt worden wären. Waß Eü. Excell. sonst wegen numerirung der Bogen haben erinnert, dem wil mit den noch übrigen auch also nachkommen, denn die Vorige so schon zerschnitten, vorhin von mir alle numeriret gewesen, halte aber wol nicht daß sie bißher nacheinander v. der Ordnung nach, werden zerschnitten sein. Auß denen letztern Leipziger Catalogis habe injungirtermaßen einige Bücher außgezogen, auch noch einige so mir sonsten vorkommen v. in der Bibliothec nicht befindl. beygesetzet, welche denn nach Eü. Excell. hinterlassenen Befehl anietzo hiebeygefüget habe, in den bey handen habenden Francofurtensibus scheinet wol, so viel noch zur Zeit nachsuchen können, daß nicht viel übrig sein werden, so nicht allbereit verhanden. Unsere beyde Gnädigste Hertzoge sind zu anfangs dieser woche nach Hamb, gangen, es werden aber Sn. Dürchl. Hertz. Anthon Ulrich diesen Sonnabend wieder hier vermuhtet. (...) Wolffenb. den 30ten Martii a° 1693.

25. JOH. T H I E L E REINERDING AN LEIBNIZ Wolfenb[üttel,] 31. März (10. April) 1693. [11. 30.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 766 Bl. 15. 40. 2 S. Eigh. Aufschrift.

(R. berichtet auf Leibniz' letztern Schreiben, daß er die von ihm einst angefertigte specificatio einiger ad Res Brunsvic. gehöriger bücher nicht finden könne. Auf beykommenden Schedul verzeichnete er einige anschaffungswürdige Bücher für die Wolfenbütteler Bibliothek. Mit seinem letzten Katalog hofft er Ostern fertig zu werden.)

Wolffenb. den 3i t e n Marti 1693.

Zu N. 24: 1 Voriges: N. 22, aber mit Datum 24. März. 2 Brieffe: zwei nach Leipzig adressierte Briefe; vgl. N. 22 Erl. 9f. einige Bücher außgezogen: der beigelegte Auszug wurde nicht gefunden. Zu N. 25: K antwortet auf Leibniz an Reinerding, Anfang April 1693, nicht gefunden. 22 Schedul: Die Beilage wurde nicht gefunden.

I. H A U S B R A U N S C H W E I G - L Ü N E B U R G 1693



N. 26

26. G E O R G G E R M E R A N L E I B N I Z W o l f e n b ü t t e l , 5./15. A p r i l 1 6 9 3 . [23.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 308 Bl. 8 — 9. 1 Bog. 40. 4 S. Bibl.verm. : „Germer".

J ' a y d u déplaisir d ' a p p r e n d r e , q u e V o u s n ' e s t e s a u c u n e m e n t s a t i s f a i t d e l a n e g o t i a t i o n 5 d e M r d ' I m h o f f à l a Cour d e V i e n n e t o u s c h a n t le P r i v i l e g e , q u i y a e s t é e x p e d i é p o u r v o s livres, q u e V o u s allez faire p u b l i e r d e l a B i b l i o t h è q u e A u g u s t e . J e n ' a y p a s m a n q u é d e l u y e n parler, m a i s il d i t , qu'il a v o i t e s t é i m p o s s i b l e d e l ' o b t e n i r d a n s l a g é n é r a l i t é , q u e V o u s l ' a v e z d e m a n d é , e t qu'il e s t o i t e n c o r e i m p o s s i b l e , d e l ' o b t e n i r e n d ' a u t r e s t e r m e s o u f o r m e , qu'il e s t o i t d e s j a c o u c h é . E t p o u r c e q u i e s t d u m a n q u e m e n t d e c a r a c t e r e q u e V o u s y a v e z 10 r e m a r q u é p o u r l a q u a l i t é d e V o s t r e c h a r g e c ' e s t o i t u n e f a u t e q u i s ' y e s t o i t g l i s s é e p a r m e g a r d , m a i s q u e c e l a n e p o u r r a i t rien d e r o g e r à v o s t r e s u s d i t e q u a l i t é . A u r e s t e , M o n s i e u r , v o u s v e r r e z i c y j o i n c t ce q u e M e s s i e u r s Siegell e t M i c h e l m a n m ' o n t e s c r i t t a n t a u s u j e c t de Vostre privilege d'Hollande, qu'au celuy de la corrispondence, que V o u s d e m a n d e z en Hollande. ( . . . )

15

d e W o l f e n b . ce 5 / 1 5 A v r i l 1693.

Zu N. 26: K antwortet auf einen Leibnizbrief (nicht gefunden), der Germers Schreiben N. 23 vom 4. April beantwortete. Zum Briefinhalt bemerkte Leibniz auf Bl. 9 v°: „Puisqu'il estoit impossible de faire ce que nous demandions, falloit il soliciter ce que nous demandions pas, et me faire parler contre ma volonté." 7f. que ... demandé: in 1,8 N. 78 hatte Leibniz vorgeschlagen, das Privileg „ganz 20 generaliter auf alle das jenige, was ex Bibliotheca Augusta zu ediren, sine limitatione ulla temporis et materiae" zu beantragen. 10 la qualité de Vostre charge: Leibniz war im Reichshofratsprotokoll und in dem ihm zugänglich gemachten Auszug als „Hochfürstl. Braunschw. Lüneburg-Wolfenbütt. Bibliothecarius" bezeichnet worden. 12 ce ... escrit: Beilagen waren Auszüge aus Briefen (nicht gefunden) von V. v. Siegel an G. Germer (nicht gefunden) und von Michelmann an G. Germer aus den 25 Haag vom 7. April 1693 (LBr. 308 Bl. 7), in dem dieser mitteilt: „Wegen H. HoffRaht Leibnitz habe ich noch keinen capablen Correspondenten finden können, ich wil mich aber darnach bemühen, und bestehet nur die meiste difficultät darinne, daß die correspondentz Gelder ein wenig schwer abgehen." V. v. Siegel berichtet am 25. April/5. Mai 1693 an G. Germer (Auszug: H A N N O V E R Niedersächs. Landesbibl. Ms X L I 1814, 3 Bl. 24): „Deß H. HoffRahts Leibnitz hiesige angelegenheit werde gerne weiters 30 zu einem guten effect befordern helffen, und bedeuteter maßen noch vor Ihm gerne mein bestes thun; wegen der Privilegien ist keine difficultät obhanden, außer daß man solche nicht generaliter geben will, sondern auf jedes Buch à part, worzu der Buchfuhrer Troyel jedesmahl Sorge tragen kan, und kan ermeld. H. Leibnitz mit Selbigen durch überlaßung einiger Exemplaren Sich leicht vernehmen. Selbiger auch mit nechsten hierüber Sich zulänglich expliciren können, worzu Ihm dan anzumahnen nicht 35 ermanglen werde."

I. HAUS BRAUNSCHWEIG - LÜNEBURG 1693

N. 27

31

27. L E I B N I Z A N OTTO G R O T E [Hannover,] 10./20. April 1693. [29.] Überlieferung: L Konzept: LBr. 333 Bl. 78. 1 Bl. 40. is/4 S. A Möns, de Grote. Mon Patron

10./20. Avril 1693. 5

Quoyque j'espere d'avoir bien tost l'honneur de faire la reverence à Vostre Excellence, je ne laisse pas de luy écrire cellecy, d'autant que Möns, de Bousch luy envoyera en même temps par ce courrier, le discours imprimé tout entier touchant la bannière Imperiale. L'abrégé de tout ce discours est contenue dans les deux derniers paragraphes 47 et 48. On ne l'a pas encor fait publier icy, autant que je sçache; ny envoyé nulle part.

10

J'ay communiqué à un Imprimeur quantité de pieces Manuscrites, la plus part non encor publiées, sur les affaires publiques[,] tirées parti de la Bibliothèque Auguste de Wolfenbutel, partie de mes propres collections[,] où il y aura bien des choses curieuses, non seulement Traités mais encor Testamens des Princes, sentences arbitrales, ceremonies, investitures, érections et créations et choses semblables. Comme tout cela regarde le droit u des gens ou public, je l'ay fait intituler Codicem juris gentium diplomaticum. Mais il n'y entre rien de nos affaires, dont je reserve les diplômes à nostre Histoire, où j'avance fort. Je souhaitte que les expéditions de Möns. Hopp produise quelque chose de bon. Mais sur tout je souhaitte que cette campagne se fasse avec plus de succès. Autrement je ne voy pas à quoy les affaires aboutiront. Avec tout cc qu'on fait, il me semble qu'on 20 ne fait pas encor assez, et que si on faisoit plus des efforts tout à la fois, on seroit supérieur, et capable de venir à bout de l'ennemi. Il est vray qu'il faudroit l'incommoder extrêmement. Mais suivant le train ordinaire, il faut que le bon Dieu nous envoye un nouveau Gustave Adolphe, ou quelque Heros semblable, qui surprenne les ennemis par des voyes extraordinaires^] car quant à l'ordinaire ils y ont pourveu.

26

Möns. l'Eveque de Neustat a écrit à Möns. l'Abbé Molanus et à moy, disant qu'il va à Francfort, et qu'il en a communiqué avec Vostre Excellence. Il voudrait que M. Molanus Zu N. 27: Auf Bl. 78 r° unten findet sich umgekehrt zum Text folgende eigh. Aufzeichnung zum Codex juris gentium diplomaticus, 1693, Pars i, S. 5 Z. 22 von unten, die jedoch durch Schrägstrich

wieder getilgt wurde: ,,Errata[:] habuere, lege habuero, dipl. 4 quod est Philippi Augusti cum 30 Johanne sine terra pag. 5 . " L wird beantwortet durch N. 2 9 . 8 le discours: L E I B N I Z , Vom Unterscheid, vgl. SV. N. 2 8 2 , 3 . 11 un Imprimeur: S. Ammon in Hannover. 1 8 expéditions: vgl. N. 2 2 4 Erl. 2 6 a écrit: am 17. März 1 6 9 3 an Leibniz (N. 6 9 ) und an Molanus (Konzept: W I E N Nationalbibl. B d 9309 Bl. 165).

I. HAUS BRAUNSCHWEIG - LÜNEBURG 1693

32

N.

28

y vinst ; mais je ne crois pas qu'il y soit disposé. On a trouvé icy que la lettre de l'Empereur est écrite d'une maniere qui mérité reflexion. Mais quant à la chose même, je ne sçay pas si les choses sont meures pour une Conférence entre des Theologiens qui ne dépendent point d'un même chef. C'est pourquoy je n'entends rien à cette conférence de Francfort, et à mon 5 avis le meilleur chemin que M. de Neustat pourrait prendre ce seroit de gagner les Saxons, qui aussi bien ont le directoire. Mais je ne veux pas interrompre vos affaires importantes, et vous souhaitant un heureux voyage, je suis avec respect Mons.

de vostre Excellence —

10 28. L E I B N I Z A N K U R F Ü R S T E R N S T A U G U S T [Hannover,] 1 7 . (27.) April 1693. Überlieferung:

15

L1 Teilkonzept: LBr. 629 (J. Meier) Bl. 7. 1 Bl. 40, von dem die untere Hälfte abgerissen wurde. L a Konzept: Hannover Niedersächs. Landesbibl. Ms X X I I I 289, 1 Bl. 1 — 2. 1 Bog. 8°. 3 S. Bibl. verm. : „7. Apr. 1693. Ernst August Elector". L* Abfertigung: LBr. F 8 Bl. 23 — 24. 1 Bog. 40. 3 S. (Unsere Druckvorlage.) Monseigneur On m'a envoyé de Gottingue pour V. A. E . un opéra Allemand representé par les

20 Ecoliers du Gymnase. L'invention est assez jolie, estant prise d'une intrigue amoureuse 20 L'invention de cet Opera Allemand de Gottingen me paroist assez jolie, estant prise de l'Histoire veritable de Henry le Lion, dont le fils aisné eût une intrigve amoureuse avec l'heritiere du Palatinat qvi réussit malgré l'Empereur proche parent de cette Princesse. Il y a la dedans un Prophetie poetiqve qvi ne vient pas mal à propos. C'est qv'un Eremite Anglois prédit à un Seigneur de la Cour de 25 Henry le Lion le rétablissement de la dignité de la S m e maison arrivé en la personne de Monseigneur l'Electeur. Et l'Eremite pour parler plus enigmatiqvement prenant les lettres d'Alphabet rangés selon 1 la lettre: Kaiser Leopold forderte am 14. März 1693 gleichlautend Polen, Kurpfalz, Hannover, Anhalt u. Danzig auf, je zwei Theologen zu Reunionsverhandlungen zu entsenden (LH 1 10 Bl. 22, 2 2 4 — 2 2 5 , 2 3 1 — 2 3 2 u. LH I 11 Bl. 1 6 1 , 2 2 4 ) . 30 Zu N. 28: 19 On ... envoyé: J . Meier in N. 231; vgl. SV. N. 337, 1. 20 intrigue amoureuse : Die gegen den Willen Kaiser Heinrichs VI. vollzogene Liebesheirat zwischen Heinrich, dem ältesten Sohn Heinrichs des Löwen, und Agnes, dem einzigen Kinde des Pfalzgrafen Konrad, einer Base des Kaisers.

N . 28

I. HAUS BRAUNSCHWEIG -

LÜNEBURG 1693

33

du fils de Henry le Lion avec une Princesse heritiere du Palatinat; ce qui est fondé dans l'Histoire. L'auteur n'y a pas mal inventé aussi la prédiction d'un Eremite Anglois faite à un Seigneur de la Cour de Henry le Lion, touchant le rehaussement de la maison de ce Prince, reservée à V. A. E. Et l'Eremite pour parler enigmatiquement, se servant des noms de Henry le Lion et de V. A. E., et prenant les lettres de l'Alphabet pour des nombres 6 suivant leur ordre, fait entendre que ces deux noms pris ensemble, font le nombre des années depuis la chûte de Henry le Lion, jusqu'à l'investiture de V. A. E. Ces prophéties sont bonnes pour un Opera, aussi bien que ce qu'un sçavant Professeur de Jena me mande de preparer pour V. A. E.[,] c'est qu'il place les armes de Bronsvic dans le Ciel. Car les Astronomes n'ayant rien à donner icy bas, distribuent les régions Celestes 10 à qui bon leur semble. Depuis peu un Astronome de Leipzig s'est servi de quelques étoiles sans nom, pour en former les épées de Saxe. Mais celuy de Jena, dont je viens de parler, place dans le Ciel les armes des plus considérables Potentats de l'Europe. Il l'avoit déjà fait il y a quelques années, et comme les Astronomes aussi bien que les poëtes sont naturellement prophetes, il s'est trouvé, que le Cheval de Bronsvic a esté environné par tout, 15 d'armes Electorales; présagé manifeste du ciel sur le futur Electorat. Cet auteur destine un de ses globes à V. A. E. à ce qu'il me mande. Je n'ay pas osé le luy dissuader, ny le luy conseiller non plus. Je joins icy ce que le Resident ou Secretaire Anglois à Vienne m'a mandé avec une déclaration de l'Ambassadeur d'Espagne contre le Nonce, qui est ime espece d'honneste 20 dementi. Ce Resident a esté le Secretaire d'Ambassade à Berlin, et je crois que V. A. E. l'aura veu icy. C'est luy qui a fait le distique pour Madame l'Electrice de Brandebourg: Electoris eras conjux nunc filia facta es Sera precor fias, sei diuturna parens. J ' y ay voulu suppléer, en le mettant ainsi:

25

Electoris eras conjux nunc filia facta es Sera precor fias ut soror atque parens. leur ordre naturel pour des nombres compose des noms de nostre Electeur et de Henry le Lion le nombre des années de l'intervalle entre la disgrâce ou cheute de l'un et de l'élévation de l'autre. X.1 9 me mande: E. Weigel an Leibniz, Jena 8. (18.) Februar 1693 (LBr. 986 Bl. 7 — 8). 11 Astro- 30 nome: G. Kirch; vgl. Acta erud., 1684, S. 396. 19—21 Je ... dementi: Beilagen waren ein Auszug aus G. Stepneys Brief N. 236 (Fassung A) und eine Dichiarazione des spanischen Botschafters in Wien, Borgomanero d'Esté, vom 8. März 1693; vgl- N. 236 Erl. 22 le distique: Stepney hatte es in N. 157 mitgeteilt; eine Abschrift der in Berlin angefertigten französischen Übersetzung befindet sich in HANNOVER Niedersächs. Landesbibl. Ms X X I I I 390. 3

LEIBNIZ 1/9

34

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

N. 29

L Ü N E B U R G 1693

La traduction qu'on en a faite à Berlin, et que V. A. E. aura déjà veue, explique un peu plus clairement ce qui paroist enigmatique : Au Héros de Bronsvic l'Empire fait justice Vous voila fille et femme d'Electeur 5

Puissiés Vous de long temps genereuse Electrice N'en devenir mere ny soeur. Je joins encor icy le Catalogue de plusieurs pieces curieuses qui peuvent servir à ceux qui se mêlent des affaires publiques, aussi bien qu'à ceux qui sont curieux de l'Histoire solide. Ces pieces pour la pluspart non imprimées encor, estant tombées entre mes mains,

10 je les ay données à imprimer à un libraire, pour les conserver. C'est le moyen de devenir auteur à peu de frais, en attendant que je le devienne par un ouvrage entier de ma façon. Car icy je n'ay eu besoin de faire que la préfacé. En fin j'envoye icy à V. A. E. une lettre du P. Votta jesuite, que le Roy de Pologne a envoyé à Rome, ecrite à Mgr le Landgrave Emeste, avec la reponse de ce Prince, qui m'a 10 envoyé l'un et l'autre, il m'a aussi chargé de ses complimens pour V. A. E. qui contiennent en effect une espece de gratulation. Je suis avec dévotion Monseigneur

de V. A. E.

le tres sousmis et tres fidele serviteur

ce 17 d'Avril 1693.

Leibniz

29. OTTO GROTE AN LEIBNIZ 20

Wien, 20./30. April 1693. [27. 31.] Überlieferung: K

Abfertigung: LBr. 333 Bl. 76—77.

1 Bog.

40. 4

S.

6 N'en cstre ny mere ny soeur L 1 11 devienne pour L 2

7 le Catalogue: wohl das ausgedruckte Inhaltsverzeichnis von LEIBNIZ, Codex juris gentium 25 maticus,

1693.

10 un libraire: S. Ammon in Hannover.

diplo-

13 üne lettre: C. M. Vota an Landgraf

Ernst von Hessen-Rheinfels, Rom, 28. März 1693 (HANNOVER Niedersächs.

Staatsarchiv

Cal. Br. 22 V I

Nr 54 Bl. 59—60). Die Antwort des Landgrafen vom 18. April 1693 befindet sich ebda Cal. Br. 24 Hessen Nr 100; vgl. N. 88. Zu N. 29: K antwortet auf N. 27 u. wird beantwortet durch N. 31.

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

N. 30

L Ü N E B U R G 1693

35

De Vienne 20/30™« d'Avr. 93. J'ay receu l'honneur de v re lettre Monsieur et veu en meme temps vos pensées sur Archibanerat et souhaite d'en faire bien confiance de vos collections qui ne peuvent estre que très utiles. Il ne me reste plus nul scrupule sur n re Archibannerat et on n'en peut point avoir sans nous vouloir chicaner expres. Au moins on ne peut pas alleguer en ce point la possession contre nous comme fait Ms. Lampadius dans le petit escrit appellè Vorstellung contre le gime El a t s'il en est l'Auteur comme on dit. Il me tarde de voir vos collections, mais je l'entends toujours soubs la condition que vous ne perdiés point de temps pour achever l'histoire de temps pour que S. A. E l e n re Maistre ne perde pas l'oc10

casion de la voir ny vous le fruit des peines que cette affaire vous coûte. Vous avez bien raison de dire que les moyens ordres de nous sauver dans l'Estat present de l'Allemagne ne suffisent pas. Car c'est pour cela qu'on attend un miracle icy et je le trouve moy meme si nécessaire que si je n'en esperois un, je me desespererois tout à fait. L'on sera bien un grand amy si les sentiments s'unissent en Allemagne pour n rc introduction avant qu'il 15 arrive un autre incident. Je suis toujours entre l'esperance et la doute à cet' égard, mais je penche toujours plus du premier costé par la confiance au mérité et à la bon' Estoile de S. A. El e n re Maistre. (...)

30. LEIBNIZ AN D I E B I B L I O T H E K S S E K R E T Ä R E IN W O L F E N B U T T E L Hannover, 28. April (8. Mai) 1693. [24. 25., 43. 51.]

Ü b e r l i e f e r u n g : L Abfertigung: LBr. 501 Bl. 203 — 204. 1 Bog. 4 0 . 1 S. Eigh. Aufschrift. Siegel. 20

Die Herrn Secretarii werden ersuchet förderlichst bey der Hochftirstl. Bibliothec nachzusehen, was von den Büchern beykommendes Catalogi vorhanden und mir solches so bald müglich wißen

2 vos pensées: LEIBNIZ, Vom 1693. Zu

N. 30: L

v g l . N. 32. 3*

Unterscheid,

vgl. SV. N. 282, 3.

8 collections: LEIBNIZ,

Codex,

14 introduction: vgl. N. 143 Erl. war

Beischluß

zu

Leibniz

26 an J. U. Müller,

8.(?)

Mai 1693, nicht gefunden;

36

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

L Ü N E B U R G 1693

N.31

zu laßen; Damit ich bey dieser Leipziger Meße noch ein und anders davon verschreiben könne; Der ich verbleibe Deroselben Dienstergebenster Hanover den 28 April. 1693. s

G. W. Leibniz

A Messieurs Messieurs les Secretaires pour la Bibliotheque de Leur Altesses Sm" Wolfenbutel.

31. L E I B N I Z A N OTTO G R O T E Hannover, 2./12. Mai 1693. [29. 48.] Überlieferung: L Abfertigung(?) : LBr. 333 Bl. 79 — 80. 1 Bog. 40. 4 S. sauber geschrieben. 10

Bibl.verm.: „Grote". — Gedr.: KLOPP, Werke, 6, 1872, S. 441—443.

à Hanover, ce 2/12 de May 1693. Monsieur Le premier Tome de ma collection est achevé, et attend icy Vostre Excellence. II est vray que je n'y ay contribué que le titre, la préfacé et le soin de le relire. Si ce service que 15 j'ay voulu rendre au public, est approuvé, on en tiendra plustost compte au maistre que je sers, qu'à moy. E t si on le traite avec indifférence, cela sera sur mon compte. A u moins peut on juger par la veue de l'ouvrage même, qu'il n'a pû me detoumer beaucoup de l'occupation dont je suis chargé; et que ces choses en partie se sont présentées en travaillant à l'Histoire. Car le malheur de ces travaux est, qu'on est obligé de parcourir bien 20 des choses, où on ne trouve que peu qui peut servir. Je n'ay pas vû l'écrit attribué à Möns. Kulpis, et je m'imagine qu'il pouvoit se dispenser de toucher la matière principale de l'Electorat. Comme j'ay fait entrer dans ma collection quelques Actes peu connus des anciennes Elections, cela m'a donné occasion de faire quelques remarques dans ma préfacé sur la veritable origine des Electeurs. 25

Je ne sçay si on verra l'Histoire du temps de ma façon; je n'ay travaillé jusqu'icy qu'à l'ancienne Histoire de Bronsvic. E t pour venir aux affaires présentes j'aurois besoin Zu N. 3 1 : L antwortet auf N. 29.

13 Le premier Tome: LEIBNIZ, Codex juris gentium diplo-

maticus, 1693.

21 Möns. Kulpis: Leibniz las in N. 29 vielleicht Kulpisius statt Lampadius; vgl.

SV. N. 264, 3.

24 quelques remarques: LEIBNIZ, Codex, 1693, Praefatio.

N. 3i

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

L Ü N E B U R G 1693

37

de bien d'autres subsides et instructions. Je seray trop heureux si ma santé que je voy diminuer me fournit de quoy achever tout ce que j'ay projetté pour l'Histoire passée de la S me Maison; où effectivement j'espere de donner des choses peu connues, et pour tant dignes de l'estre. Avec tout cela on auroit besoin d'estre un peu encouragé. La bonté de nos ouvrages depend souvent de l'assiette où nous nous trouvons. 5 Je ne sçay si M. l'Eveque de Neustat sera déjà arrivé à Francfort. Mais j'ay peur qu'il n'y trouvera aucun de nos Theologiens; au moins M. Molanns 11'a point de disposition d'y aller. Et effectivement, il me semble, qu'il auroit esté bon qu'il nous eût informé un peu plus distinctement du but de la conférence, et des autres personnes, qui y doivent venir, pour ne pas aller à l'aveugle. Car ces colloques entre des Theologiens de differens 10 pays, qui ne sont pas liés par quelque autorité commune, ont coustume d'aboutir à des nouvelles querelles. Si on n'attend le salut de l'Empire que de quelque miracle, j'ay peur qu'on n'attende en vain. Dieu se lasse d'en faire pour des gens qui les exigent comme un droit. Nous pourrions faire des miracles nous mêmes, en nous evertuant. Mais tous les Princes de l'Empire 15 ne sont pas semblables à nostre Maistre, ny tous les ministres des Princes à celuy qui l'a si bien servi dans une affaire aussi difficile que celle dont il est venu à bout avec tant de succès. On dit que l'Electeur Palatin commence à se rendre. Si cela est, j'espere que l'introduction se fera bien tost. Il est asseurement très nécessaire de la pousser, de peur de changement dans les affaires du monde; et pendant qu'on se sert encor effectivement de 20 nos trouppes et qu'on a besoin de nostre argent. Passato il pericolo, gabbato il santo. Mons. Hardenberg est allé à Stutgard, si j'avois sçû son départ, j'en aurois profité. Mons. Pregizer m'a envoyé quelque chose de Ratisbonne, pour servir à nostre Histoire. Je luy avois fait tenir 100 écus l'année passée de la part de Zell et de Hanover, pour ce qu'il avoit déjà fourni. Je crois qu'il doit travailler au droit de leur enseigne. J'espere de 25 faire bientost icy la reverence à Vostre Excellence de la quelle je suis le treshumble et tresobeissant serviteur

Leibniz.

6 k Francfort: vgl. N. 29 Erl. 22 Christian Ulrich von H a r d e n b e r g wurde als hannoverscher Gesandter (Kreditiv vom 25. April (5. Mai) 1693) im Mai und Juni 1693 an den Herzog von Württemberg, den Markgrafen Ludwig von Baden und den Bischof von Konstanz gesandt, um diese zu einer so positiven Einstellung zur 9. Kur zu bewegen (HANNOVER Niedersächs. Staatsarchiv Cal. Br. 24 Württemberg Nr 23). Eine Abschrift von seiner Finalrelation vom 10. Juli 1693 (ebd. Bl. 23 — 27) von Schreiberhand mit Korrekturen von Leibniz befindet sich in L H X X I I I 2, 20 Bl. 221 — 222. 23 quelque chose: vgl. N. 240 Erl. 24 100 écus: vgl. I, 8 N. 214 Erl.

I. HAUS B R A U N S C H W E I G -

38

L Ü N E B U R G 1693

N. 32 33

32. JOH. U R B A N M Ü L L E R AN L E I B N I Z W[olfenbüttel,] 2. (12.) Mai 1693. [15. 35.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 668 Bl. 7. 4 0 . 1 S. (M. empfing Dero geehrtes vom 28lm passato und stellte den Bibliothekssekretären die Einlage zu. 5 Sie haben bisher nicht darauf geantwortet.)

W. d. 2. Maij 1693.

33. L E I B N I Z AN K U R F Ü R S T I N SOPHIE Hannover, 6. (16.) Mai 1693. [9.] 10

15

Überlieferung: l1 Reinkonzept: HANNOVER Niedersächs. Staatsarchiv K . G . Cal. O.A. 63 F V I 3 1 BL. 108 — 109. 1 Bog. 4 0 . 3 S. von Schreiberhand mit Korrekturen und Ergänzungen von Leibniz' Hand (LiP). P Abschrift von P: Ebd. Bl. 172 — 173. 1 Bog. 4 0 . 3 S. von Schreiberhand mit Ergänzungen und Korrekturen von Leibniz' Hand (LiP). P Abschrift von P: Ebd. Bl. 160 —161. 1 Bog. 4 0 . 3 S. von Schreiberhand mit Korrekturen und Ergänzungen von Leibniz' Hand {LiP). (Unsere Druckvorlage.) — Gedr.: 1. (teilw. in deutscher Übersetzung) FEDER, Sophie, 1810, S. 1 7 9 — 1 8 1 ; 2. KLOPP, Werke, 7, 1873, S. 2 4 4 — 2 4 6 .

Madame 20

J ' a y tousjours cra que la baguette prophetique de ce Jaques Aymar dont on a fait tant de bruit en France se trouveroit trompeuse. Le dernier Journal des Staverns que V. A. 19 Am Briefkopf: A Madame l'Electrice daneben: Hanover 6 May 1693 erg. LiP trice de Bronsvic darunter: Octob. 1694. erg. LiP

A Mad. l'Elec-

Zu N. 32: K antwortet auf Leibniz an Müller, 8.(?) Mai 1693, nicht gefunden. BeischluQ war N. 30. Zu N. 3 3 : Wir vermuten auf Grund der Datierung von / 1 (s. Lesarten), daß die erste Fassung unseres Stückes tatsächlich am 6. (16.) Mai 1693 entstanden ist und als Vorlage für eine gleichzeitige Abfertigung gedient hat. Offenbar sind im Oktober 1694 Abschriften (P, P) ohne den von Leibniz in P eingeklammerten letzten Absatz (vgl. Lesarten) angefertigt worden. In dieser Zeit beschäftigte sich Leibniz mit medizinischen Problemen; vgl. RAVIER Nr 135. E s ist allerdings nicht ganz ausgeschlossen, 30 daß Leibniz bei einer eventuellen nachträglichen Datierung von P ein Fehlsr unterlaufen ist. Wegen der im Brief enthaltenen Beurteilung von J . Aymar, die sich auch in einem Brief an Nicaise vom 5./15. Mai findet (GERHARDT, Philos. Sehr., 2, 1879, S. 540) und im Mai 1693 aktuell war, ist es unwahrscheinlich, daß Leibniz seinen Brief zunächst zurückgehalten und erstmalig im Oktober 1694 abgefertigt hat; vgl. auch N. 294. 21 Journal des Sfavans Nr 16 vom 27. April 1693, Amsterdam 1694, S. 2 7 7 ! : „Extrait

25

*

N. 33

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

L Ü N E B U R G 1693

39

E . m'a fait la grâce de m'envoyer ne nous laisse plus douter en aucune façon, que ce ne soit une pure fourberie. Il est plaisant cependant, que quelques Cartésiens trompés par le bruit que cette baguette faisoit d'abord, ont fait des livres, pour en trouver des raisons dans leur nouvelle philosophie. Ils auraient mieux fait de s'asseurer auparavant de la vérité du fait.

5

Quant aux Medecins, j'avoue qu'il y a des Charlatans entre eux, qui ne valent gueres mieux que ce Jaques Aymar. E t V. A. E., aussi bien que Madame Sa Soeur, a raison de n'avoir pas trop grande opinion de la Science des Medecins, Cependant je souhaiterais qu'on ne fut pas trop sceptique là dessus. Car en méprisant trop la Medecine et en décourageant par là les Medecins des recherches qu'ils pourraient faire, on les empêche de 10 jamais devenir bons. En effect on doit avouer que les Medecins ont plusieurs remedes excellens, qu'il s'agit seulement de bien appliquer, et de connoistre le mal. E t c'est en quoy encor quelques habiles Medecins réussissent considérablement, et peuvent faire des prédictions assez justes sur le détail du cours que la maladie prendra. Mais comme avec tout cela, le corps humain est une piece si variable et si composée, il n'est pas possible de ren-15 contrer tousjours. Il y a des Medecins qui promettent trop. Mais il y a aussi des gens qui leur demandent trop. La Medecine est comme la guerre, on estime les habiles généraux encor que battus. Mais il faut qu'ils ayent tout le soin nécessaire et qu'ils fassent bien des demandes au malade, dans leurs visites, avant que d'ordonner des remedes. Il serait aussi à souhaitter, qu'ils fissent des observations, et les marquassent par écrit, pour faire part au 20 public des plus choisies. Mon opinion est que c'est faute d'assistance que la Medecine est encor si imparfaite, et qu'on s'en doit prendre plus tost aux Princes et puissans, que non pas aux Medecins, Car ceux qui gouvernent, doivent avoir soin de ce qui importe au public et faire faire des observations et des remarques, que les Medecins ordinaires, qui ne cherchent qu'à gagner 25 leur subsistance par la pratique, n'ont garde de faire. Ce n'est que depuis 60 ans, ou environ[,] qu'on a appris les véritables ressorts du Corps humain en découvrant la circulation i6f. Mais ... trop. erg. Lil1

18 — 21 Mais il faut ... choisies erg. Lil1

15 de | les erg | KLOPP

d'une lettre ecrite au P. Chevigni, Assistant du Pere General de l'Oratoire" mit ausführlichen Nachrichten über J . Aymar. Leibniz sandte eine Abschrift dieses Briefes als Beilage zu N. 429 an W. E. 30 Tentzel; gedr. (in deutscher Übersetzung): W. E. TENTZEL, Monatl. Unterr., Mai 1694, S. 400I 2 Cartesiens: u. a. Vallemont; vgl. N. 294 Erl. 7 Sa Soeur: Louise Hollandine, Äbtissin von Maubuisson. 2 7 L la circulation du sang: W. HARVEY, Exercitatio anaiomica de motu cordis et sanguinis in animalibus, 1628.



I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

L Ü N E B U R G 1693

N. 33

du sang, Comme ce n'est que depuis 60 ou 70 ans qu'on a appris la veritable structure de l'univers par le moyen des lunettes d'approche. Ainsi tant la philosophie que la Medecine sont dans leur enfance et on a tort de leur demander d'abord une grande perfection. On deuvroit plustost songer à les perfectionner, Ce qui ne se peut faire que par une grande 5 quantité d'experiences, et à fin que les experiences et observations qui se font par cy par là servent une fois pour toutes, et à tous les autres, il faut les faire marquer et mettre par écrit pour le service commun. Sans cela on ne profitera que par une grande suite d'années. Je suis asseuré par exemple, que dans un grand Hospital une seule année pourroit fournir un trésor de nouvelles observations, s'il y avoit des gens employés à les remarquer. C'est 10 donc la faute des grands seigneurs que les hommes sçavent encor si peu de chose. Et les grands seigneurs sont punis, dans leurs personnes ou dans leurs proches, par les medecins ignorans puisqu'il ne tient qu'à eux de les faire devenir habiles. Des bons medecins et des habiles chirurgiens sont encor de grande importance pour les armées et flottes, et quantité de pauvres soldats perissent faute de soin et d'assistance. 15 Je suis même persuadé, qu'encor dans le pays non seulement en temps de peste, mais tous jours il faudroit avoir un Conseil de santé, où des Conseillers Politiques fussent employés conjoinctement avec les medecins; à peu prés comme dans le consistoire[,] à l'égard du soin des ames, les politiques sont mêlés avec les Ecclésiastiques. Combien des pauvres gens, et autres, meurent par les maladies epidemiques qui regnent presque tous les ans, ec avant qu'on y met ordre, à quoy des personnes entendues, aidées par les observations des années precedentes[,] pourroient souvent apporter du remede de bonne heure. Ainsi je tiens qu'on ne doit nullement négliger la medecine et qu'il y a même plusieurs medecins fort habiles, qu'on deuvroit encourager à fin de pousser la science plus loin, qui n'est que dans ses commencemens. 26 Mais en attendant l'habileté future des Medecins, ceux là sont heureux, à qui Dieu a donné un bon temperament comme à V. A. E. et à Madame l'Abbesse Sa Soeur. Et quand on ne meurt que faute d'huyle (comme parle agréablement S. A. S. sur une matiere peu agreable), on doit mourir sans effort et sans beaucoup de douleur, et même si nous en croyons Cardan, on doit mourir avec plaisir. Il est bon au moins de se le figurer et de se 30

7 cela on demeurera tousjours dans l'ignorance, ou du moins on ne i l , on . . . ( = l 1 ) . . . moins fehlt PI* 13 — 24 Des bons . . . commencemens erg. Lil1 i 6 f . employés erg. LiP, fehlt llP

29 H. CARDANUS, Theonoston Opera, Bd 2, 1663, S. 373.

seu de vita producenda

atque iarolumitate

corporis

conservanda,

in

N. 34

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

L Ü N E B U R G 1693

41

confirmer dans cette esperance par ce que Monseigneur l'Electeur nous a raconté un jour de certaines défaillances qui luy estoient venues avec un tres grand plaisir[,] dont je souhaitte, pourtant[,] que Dieu le garde avec V. A. E. aussi bien que de toutes les autres incommodités, etc.

34. LEIBNIZ AN HERZOG RUDOLF AUGUST Hannover, 9. (19.) Mai 1693. [39.] Überlieferung: L Abschrift von der (nicht gefundenen) Abfertigung: L H I 4, 8c Bl. 11 —12. 1 Bog. 40. 4 S. Bibl-verm. — Gedr. (teilw., S. 42 Z. 4 — 26 unseres Textes): KLOPP, Werke, 8, 1873, S. 65 f.

an Herrn Herzog Rud. Augusti hochfürstl. Durchl1

10

Durchleuchtigster Herzog Gnädigster Fürst und Herr Hiebey schicke E. Hochfürstl. Durchl' unterthänigst meinen Neuen Codicem Diplodeßen gröstes theil aus den Manuscriptis Dero Bibliothec genommen. Die Ursach warumb ich es ungebunden schicke ist, daß mir wegen des frischen drucks zu mahl vorn und hinden, als welches zu lezt gedruckt worden, der Buchbinder schohn etliche exemplaria 15 verderbet, und wenn er gleich was dazwischen geleget, ist die frische schritt sehr davon abgangen und bleich worden; daher beßer nicht so gleich binden zu lassen. Es sind darinn unterschiedene dinge so nicht nurRempublicam sondern auch Ecclesiam angehen, als einige noch nicht edirte Stück betreffend Libertates, Concordata, et Gravamina Nationis Germanicae. Das diploma eines Neuen regni Adriae, so der Pabst aufrichten 20 maticum,

1 cette erg. LiP 1 un jour erg. Lii1 2 — 4 d o n t . . . incommodités erg. Lil1 4 incommodités. [Puisque nous sommes sur ces méditations curieuses, je diray à V. A. E . que les héritiers d'un curieux offrent à vendre des collections de plusieurs milliers de tailles douces rangées selon les matières en plus de 30 uolumes, pour deux mille écus pour le moins Elles ont couste beaucoup d'auantage On demande que j'en fasse la proposition. Mais je ne sçay si Monseigneur y aura quelque disposition. J'ose 25 supplier V . A. E . d'en toucher un mot, à fin que je m'acquitte au moins de ma commission | car la chose le mérité erg. Lil11 E t je suis avec dévotion Madame de V . A. E . lettres{ !) sousmis et très fidele seruiteur l1

22 les héritiers: Frau von Stubenberg; vgl. N. 442. Zu N. 34: Unser Brief begleitete ein ungebundenes E x e m p l a r von LEIBNIZ, Codex juris gentium 2 0 Das diploma: Urkunde Papst Clemens V I I . v o m 18. April 1382; vgl. N. 212 30 diplomaticus, 1693. Erl.

42

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

L Ü N E B U R G 1693

N. 34

wollen, das diploma oder Privilegium pontificium kraft deßen der König in Spanien praetendiret selbsten Vice-Pabst in Neapolis und Sicilien zu seyn. Und viel dergleichen mehr, so aus dem gleich nach der Praefation folgenden Indice der Stück zu ersehen. Hiebey komt auch ein Buch davon ich ehemahlen mündtlich in unterthänigkeit 5 gedacht; solches hat ein Jesuiter nahmens Pater Fridrich Spee vor jähren gemacht, welchen der Churfürst zu Maynz Johann Philipp gekennet, und gegen mich hoch gerühmet, wegen seiner Gottesfurcht, und erbauligkeit. In dem Buch finde ich treflich viel schöhne nachdenckliche und bewegende geistliche gedancken. Und wird man wenig Practicos Autores finden, darinn die rechte Natur einer unverfälschten und nicht auf hofnung und furcht, 10 sondern einig und allein auff die Schöhnheit oder Vollkommenheit Gottes gegründeten, und also un-interessirten Liebe zu Gott, so wohl ercläret und dargestellet. Wie denn seiner Lehre nach solche Liebe den wahren glauben in sich beschließet, und also nichts anders ist, als was wir den lebendigen oder durch die Liebe thätigen glauben nennen. Da er dann treflich weiset, daß in der that alles darauff ankomme. Es sind zwar darinn einige Redls arten, welche bey uns nicht wohl klingen, sondern zu endern wären, als zum exempel, wenn er vom Verdienst der Liebe, als des vornehmsten oder viel mehr einigen recht guthen Werckes redet; allein es sind nur phrases incommodae[,] welche in der that eben soviel bedeuten, als wenn man bey uns sagt wir würden durch den Rechten Lebendigen Glauben gerechtfertiget; welches aber alles verstanden werden muß, vermittelst des Verdienstes 20 Christi. Sonderlich finde ich die Vorrede schöhn, wenn sie an einigen orthen corrigiret würde. Es sind auf p. 629 seqq. sehr artliche einfeile von einer weise Gott immerdar zu loben und dergleichen industriae spirituales mehr. Es wäre zwar hin und wieder darinn zu reformiren, so sind auch die Teutschen Verse sehr schlecht und zu zeiten fast lächerlich, wie wohl sich der guthe Mann eingebildet, er 25 habe wunderschöhne Verse gemacht. Alleine bey den Papisten wißen Sie fast noch nicht, was guthe Teutsche Verse seyn. In übrigen weil mein Codex Diplomaiicus nun auff das seculum superius komt, und alda E. Hochfürstl. Durchl' viel dinge haben so werth dem publico mitgetheilet zu werden, auch dergleichen in der Stad Braunschweig monumenten seyn wird, so bitte unterthänigst

SO

1 das diploma: Urkunde Papst Urbans II. vom 5. Juli 1096 oder 1097; gedr.: LEIBNIZ, Codex, 1693, Prodromus Nr 1. 4 Buch: F . von SPEE, Güldenes Tugent-Buch, 1666. Wie aus einem Brief Leibniz' an Morell vom 10. (20.) Dez. 1696 (gedr. GRUA, Textes, 1, 1948, S. 104) hervorgeht, erhielt er dieses Buch von Kurfürst Johann Philipp persönlich zur Lektüre; vgl. dazu auch LEIBNIZ, §96.

Theodicee

I. HAUS BRAUNSCHWEIG - LÜNEBURG 1693

N. 35-36

43

umb gnädigste Assistenz, habe auch des wegen an den professor von der Hardt geschrieben. Verbleibend E. Hochfürstl. Durchl' unterthänigster treugehorsamster Hanover 9 Maji 1693.

Gottfried Wilhelm Leibniz

35. JOH. U R B A N MÜLLER AN L E I B N I Z

B

Wolfenbüttel, 13. (23.) Mai 1693. [32.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 668 Bl. 8. 40. 1 S. (M. übersendet einen vom Nürnberger Boten für Leibniz empfangenen Brief und bittet um Übersendung eines Exemplars von Ihrem Codice.)

Wolffenbüttel den 13 Maij A ° 1693.

10

36. L E I B N I Z AN F R A N Z E R N S T VON P L A T E N [Hannover, Ende Mai 1693.] [12.] Überlieferung: L Konzept: LBr. 350 (Haes) Bl. 108 — 109. 1 Bog. 8°. 4 S.

Mon Patron J ' a y ordre de faire tenir à Vostre Excellence le livre que voicy, avec les tables et îs additions; et avec la lettre de l'auteur, où il supplie Vostre Excellence de proteger son ouvrage auprès de Son Altesse Electorale à la quelle il l'a dédié.

i f . geschrieben: N. 210. 269. Zu N. 35: 8 Brief: nicht ermittelt. 9 Codicf. LEIBNIZ, Codex, 1693. Zu N. 36: Leibniz erhielt am 24. April (4. Mai) 1693 (LBr. 350 Bl. 29 — 30) von J. S. HAES dessen 20 Steganographie mit einem Brief (vgl. Z. 16 lettre) für F. E. v. Platen (nicht gefunden) zugesandt. Wie aus Haes' Brief vom 27. April (7. Mai) 1693 (ebda Bl. 31—32) hervorgeht, expedierte er unmittelbar nach der Steganographie auch die zunächst vergessenen Tafeln und handschriftlichen Zusätze, so daß wir unseren Brief auf Ende Mai 1693 datieren können. Leibniz' Korrespondenz mit Haes wird im mathematischen Briefwechsel (Reihe III) gedruckt. 25

44

I. HAUS B R A U N S C H W E I G -

L Ü N E B U R G 1693

N. 37

C ' e s t une personne qui a b e a u c o u p d'érudition e t d e m é r i t é , il a la garde du C a b i n e t de r a r e t é s de S . A . S m e Monsgr le L a n d g r a v e de H e s s e Cassel, d o n t il est S e c r é t a i r e . E t son i n v e n t i o n est belle e t utile, s u r t o u t a u x grands Seigneurs. Cet i m p r i m é p e u t t e n i r lieu de M a n u s c r i t , p a r c e q u e les p o i n t s essentiels o n t esté suppliés a v e c l a p l u m e ; e t l ' a u t e u r 5 m ' a s s e u r e en h o m m e d ' h o n n e u r , q u e personne en a eu e n c o r c o m m u n i c a t i o n . I l y reunit e f f e c t i v e m e n t d ' u n e m a n i è r e nouvelle e t ingenieuse, t o u s les a v a n t a g e s q u ' o n peut a t t e n d r e d ' u n c h i f r e ; q u i s o n t p r e m i è r e m e n t qu'il soit difficile à déchiffrer, s e c o n d e m e n t qu'il soit aisé à écrire, t r o i s i è m e m e n t , q u ' i l soit hors de s o u b ç o n , en s o r t e q u ' o n prenne le t o u t p o u r u n e l e t t r e ordinaire ce q u i s e r t à l a laisser passer et à e x e m t e r 10 le p o r t e u r de d a n g e r : E t q u a t r i è m e m e n t (ce q u e j e t r o u v e de plus n o u v e a u ) un P r i n c e ou Seigneur peut faire écrire u n e d e p e c h e ordinaire telle q u ' i l v o u d r a s a n s aucun c h o i x , et puis l ' a j u s t e r l u y m ê m e d a n s son c a b i n e t ou faire a j u s t e r d ' u n e telle sorte, qu'elle d e v i e n t chifre, s a n s que personne s ' e n puisse appercevoir. L ' a u t e u r s'offre de n e la c o m m u n i q u e r à d ' a u t r e s q u ' a v e c le c o n s e n t e m e n t de S o n Altesse E l e c t o r a l e . E t supplie très h u m b l e m e n t 15 que ce secret soit m é n a g é . J ' a y esté obligé de dire c e c y p o u r s a t i s f a i r e à m a c o m m i s s i o n e t p o u r rendre j u s t i c e à l ' a u t e u r [ . ] J ' a y c o u s t u m e de dissuader les dédicacés o r d i n a i r e s ; c o m m e peu de saison d a n s le t e m p s où nous s o m m e s [ J m a i s enfin c o m m e j e suis obligé de r e c o n n o i s t r e l a b o n t é de c e t t e i n v e n t i o n , j ' a y e s t é obligé de déférer a u x prières du s ç a v a n t h o m m e , qui m ' e n a 20 v o u l u charger. J ' a y eu l ' h o n n e u r de t o u c h e r q u e l q u e chose de c e c y p a r a v a n c e auprès de S . A . E . m a i s j e r e m e t s le t o u t à V o s t r e E x c e l l e n c e . E s t a n t a v e c r e s p e c t de Vostre Excellence le

-

25 37. C O N R A D J O H . D A N N E N B E R G A N L E I B N I Z H a n n o v e r , 12. (22.) J u n i 1693. [38.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 195 Bl. 21. 8°. 1 S. Brief „ N . 1". 1 une (J) homme (2) personne L 3 Seigneurs (1) C'est | (2) cet erg. | un imprimé qvi peut L, korr. Hrsg. 4 les (J) articles (2) point L, korr. Hrsg. 17 de (1) differer | (2) dissuader erg. | les L 30

Zu N. 37: Die von Dannenberg übersandten Briefe konnten nicht identifiziert werden. Leibniz hielt sich von Mitte Juni bis Mitte Juli 1693 in Wolfenbüttel auf; vgl. auch N. 38. 39. 40. 41.

N. 38.39

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

L Ü N E B U R G 1693

45

(D. übersendet vier seit Leibniz' Abreise angekommene Briefe. Der Kammerpräsident O. Grote traf am 10. (20.) Juni wieder in Hannover ein und begab sich zu Kurfürst Ernst August nach Linsburg, wo er noch einige Tage bleiben wird.) Hannov. am 12. Junii 1693.

38. C O N R A D J O H . D A N N E N B E R G A N L E I B N I Z

s

Hannover, 19. (29.) Juni 1693. [37. 40.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 195 Bl. 22. 8°. 2 S. Brief „ N . 2".

(D. übersendet sechs angekommene Briefe. Außer dem Kammerpräsidenten Otto Grote, der gestern aus Linsburg zurückkam, traf auch der Gesandte Chr. U. von Hardenberg wieder in Hannover ein. Der Geheime Rat A. Ph. von dem Bussche (H. von Busch) begab sich zur Kur.) 10 Hannov. am 19 Jun. 1693.

39. L E I B N I Z A N H E R Z O G R U D O L F A U G U S T Wolfenbüttel, 20. (30.) Juni 1693. [34.] Überlieferung: L Konzeptfragment: L H X X X V , 6 Nr 25 Bl. 5. 200 x 55 mm. 9 durchstrichene Zeilen auf 16 Bl.5 v°. Auf Bl. 5 r° eine mathematische Aufzeichnung von Leibniz. I Abschrift von der Abfertigung (nicht gefunden): LBr. 501 (Crafft) Bl. 207. 209. 1 Bog. 40. 3 S von Schreiberhand. (Unsere Druckvorlage.)

Durchleichtigster Hertzog, Gnädigster Fürst und Herr. E . Hochfürstl. Durchl. werden Sich vielleicht in gnaden erinnern, daß bey deroselben 20 ich einer gewißen Person vormahlen in unterthänigkeit erwehnet, deren dienst Nützlich zu seyn vermeine. Vndt weilen E . Hochfürstl. Durchl. nicht ungeneigt geschienen dieselbige anzuhören, so hat sie sich hier angemeldet.

Zu N. 38: Die von Dannenberg übersandten Briefe konnten nicht identifiziert werden. Zu Leibniz' Abwesenheit vgl. N. 37 Erl. gf. Zur Gesandtschaft Chr. U. von Hardenbergs vgl. N. 31 Erl. 25 Zu N. 39: Zum Aufenthalt in Wolfenbüttel vgl. N. 37 Erl. Vom zerschnittenen Konzept sind lediglich einige Mittelzeilen bekannt, welche sich auf einem schmalen Streifen befinden, dessen leere Rückseite von Leibniz zu einer mathematischen Aufzeichnung benutzt wurde. 21 Peison: J. D. Crafft, den Leibniz bereits in I, 8 N. 73 empfohlen hatte.

46

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

L Ü N E B U R G 1693

N.

39

Ich habe diesen Mann bey dem Churfürsten zu Mayntz Johanne Philippo, deßen große Qualitäten bekandt, gekennet, da er in gantz ungemeiner admission gewesen. Hat Glaß hütten, Eisen hammer, Manufacktüren, und dergleichen dirigiret, eigene Reisen auf des Churfürsten ordre nach Franckreich, Holland, England, und sonst gethan, ist nach des 5 Churfürsten Todte zu Chur Sachsen kommen, hat alda würklich allerhandt seiden und Wüllen Manufacturen in solcher, bey den Teutschen zumahlen damahls, noch unbekanter perfection angestellet, daß er den Leuten alles nach dem begehrenden Muster liefern und machen laßen können, der Seel. praesident vom Heinburg hat ihn alda gekennet, und keinen geringen staat von ihm gemacht auch einig absehen auf ihn gerichtet gehabt. Es 10 ist aber die Dreßdnische Manufactur bey der eingefallenen Contagion dissolviret, und die werkleute dissipiret, auch durch der kaufleute zu Leipzig (die lieber die wahren auß der fremde kommen laßen) überaus starcke Opposition, bey der vorhabenden Wiedereinrichtung solche hindemüße in den weg geleget worden daß alles stecken blieben. Darauf er sich lange Zeit in den Kayserl. Erblanden auf gehalten auff invitation des Ertzbischofs zu 15 Prag, und andere vornehmer Herren[,] doch hat man ihn zu letzt, wegen der Evangelischen Religion deren er zu gethan, auch nicht zu recht kommen laßen. Ich habe ihm entlich anlaß gegeben bey mir zu Hannover ein zusprechen, und hat man alda die Persohn so fort sehr goustiret, ist auch würcklich bedacht ihn alß Commercienrath mit einer gewißen besoldung zu brauchen, hat ihn auch bereits würklich über die 20 Colonie zu Hameln vernommen und nach eingezogener erkündigung seine gedancken davon schriftlich geben laßen, darüber auch deliberiret werden soll. (Weilen) aber dergleichen mit den hiesigen Landes Intei-essen allerdinges compatibel, J a vielmehr eines mit dem andern conspiriret und auf gemeinsamen fundament beruhet[,] sonderlich aber bey einer so großen Stadt als Braunschweig ist, sich treffliche gelegenheiten 26 erreignen können, einen Mann, wie dieser, zu rath zu ziehen, welcher allezeit vor aufrichtig und uninteressirt gehalten worden und auß sonderbahren eifer sich mehr die aufnähme des publici entfernet, von Studien und guther conversation ist[,] sonderlich aber große erfahrung und practick von handel und wandel Commerden und Manufacturen durch Übung so vieler Jahre mit grauen hahren erlanget; Vndt sowohl schlifft alß mundlich sich wohl so vernehmen läßet, auch mit allerhandt Oeconomicis, Garten werk, Pflantzung, der vegetabilien und der gleichen, umbzugehen, und ungemeine erinnerungen zu thun weiß, so glaub ich gantzlich es werden E r Hochfürstl. Durchl» so wohl in deßen reden alß thun 1 zu Mayntz: vgl. I, 1 N. 142ff. 14 Erzbischof zu Prag war Joh. Friedrich Graf von Waldstein. 1 5 Herren: z. B. die Freiherrn von L a m m i n g e n in Chodenschloß oberhalb von Taus; vgl. 36 I, 5 S. X X X . 17 zu Hannover: vgl. I, 8 N. 8of. 20 seine gedancken: vgl. I, 8 N. 81 Erl.

N. 40.41

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

L Ü N E B U R G 1693

47

einige besondere Gnädigste Vergnügung finden, U n d weinigstens in gnaden vermerken, daß auß unterthänigster devotion ich meinem geringen Urtheil nach etwas zu dero dienst beitragen wollen der ich lebens zeit verbleibe E r Hochfürstl.

unterthänigster treugehorsamster

Wolfenbüttel 20 Iunij 1693.

Gottfriedt Wilhelm Leibnitz.

5

40. C O N R A D J O H . D A N N E N B E R G A N L E I B N I Z Hannover, 27. Juni (7. Juli) 1693. [38. 45.] Überlieferung: K Abfertigung: L B r . 195 Bl. 23. 8°. 2 S. Brief „ N . 3".

(D. übergab ein von Leibniz übersandtes Schreiben nach Paris zur Beförderung an G. F. Cordemann. Kurfürst E r n s t A u g u s t k a m gestern aus Linsburg zurück, wird sich aber bald nach Celle oder 10 Bruchhausen begeben. Anwesend ist augenblicklich auch der Kammerpräsident O. Grote. Die Abreise des Geheimen R a t s F. W . v o n Goertz aus Stockholm ist für den 24. Juni (4. Juli) vorgesehen. Mit den ihm von Leibniz aufgetragenen Abschreibearbeiten wird D. morgen fertig. E r übersendet einen Brief von Johan Heinrich, worin er von Georgen, wie ich ihn erinnnert, rapport thun wirdt.) Hannover am 27 Jun. 1693.

41. L E I B N I Z A N H E R Z O G A N T O N

15

ULRICH

Wolfenbüttel, 28. Juni (8. Juli) 1693. Überlieferung: L K o n z e p t : L B r . 501 (Crafft) Bl. 208. 40. 2 S. Bibl.verm.: „ K r a f f t " .

Durchleüchtigster Herzog, Gnädigster Fürst und Herr. B e y E . hochf. Durchl' erkühne mich unterthänigst einen mann bekand zu machen, 20 welcher in würcklicher erfahrung der Commerden und Manufacturen wenig seines gleichen hat, von welchen der seel. praesident von Heimburg ehemahlen viel gehalten, und ihn Zu N. 40: 9 Schreiben: nicht identifiziert. Zu Leibniz' Abwesenheit von Hannover vgl. N. 37 Erl. 11 Abreise: Goertz verließ Stockholm erst a m 19. (29.) Juli 1693. 13 Brief: nicht ermittelt. Vielleicht handelt es sich um ein Schreiben von Johann Daniel Crafft, der sich damals in Hannover aufhielt und 26 von dort bereits a m 24. Juni an den in Wolfenbüttel weilenden Leibniz über seine Domestiken geschrieben hatte. 14 Georgen: wohl Georg Heinrich K o l b i n g . Zu N. 41: vgl. das inhaltlich verwandte Schreiben N. 39 an Herzog Rudolf August. Zu Leibniz' A u f e n t h a l t in Wolfenbüttel vgl. N. 37 Erl. 20 mann: J. D. Crafft

48

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

¿ÜNEBURG

1693

N . 42

bereits in diese Lande ziehen wollen, den man auch iezo zu Hanover, dahin er auf meine veranlaßung kommen, sehr approbiret. Weilen nun in diesen Puncten die landes interessen auf gemeinsamen fundamenten beruhen, und sonderlich die große Stadt Braunschweig zu solcher materi treflichen anlaß giebt, so habe ich auß unterthänigster devotion ihm 5 gerathen, sich auch alhier anzumelden, wie er denn bereits beym H. Canzler gewesen seyn wird. Daß ich ihm aber bey E. hochf. Durchl' selbst aditum zu machen trachte, ist die ursach daß ich glaube sie werden dabey ein sonderbares gnd8tea vergnügen finden, weilen dieser guthe alte mann von aller vanität entfernet, sich zwar schlecht hält, aber dabey seine gedancken auf sehr nüzliche Dinge gehen läßet, da durch nicht allein die nahmen der 10 menschen sondern auch die christliche liebe befördert werde. Er hat dabey von garten werck und allerhand oeconomicis große kundschafft, soll zumahl er in der jugend Medicinam studiret, hernach aber bey dem berühmten Churf. Johann Philippo zu Maynz, alda ich ihn zu erst gekennet, ungehindert der Evangelischen Religion, in großen gnaden und admission gewesen, in Holland Franckreich England ja gar America gereiset, und sonsten 15 fast ganz Teutschland wohl kennet, sich auch münd- und schrifftlich wohl expliciret. Zum wenigsten hoffe, es werden E. hochf. Durchl' diese meine auß unterthänigster devotion hehrrührende erkühnung in gnaden vermercken, der ich lebenszeit verbleibe E. hochf. Durchl' usw. Wolfenbütel 28 Junij 1693.

20 42. GOTTFRIED CHRISTIAN OTTO AN LEIBNIZ Leipzig, 15. (25.) Juli 1693. [19. 52.] Überlieferung: K A b f e r t i g u n g : L B r . 701 Bl. 29 — 30. 1 Bog. 4 0 . 3 S.

Leipzig d. 15. Julii 1693 (O. d a n k t für alle erzeigte beneficia, und möchte wündschen in einigem gefällige dienste davor zu er25 weisen. E r h a t den Nürnberger Kupferstecher Taucher kennengelernt, der bereit wäre, die in Wolfenbüttel offene Stelle zu besetzen. Falls Leibniz noch keinen E r s a t z für ihn als Amanuensis gefunden hat, könnte er einen Jurastudenten — Sohn eines Pfarrers ohnweit Dresen Niclausstrasen 5 Canzler: 30

— vermitteln. O w o h n t in der

im blauen Hecht.) Ph. L . Probst v o n W e n d h a u s e n .

13 gekennet: vgl. I, 1 N . I 4 2 f f .

Zu N . 42: K ist der erste erhaltene Brief des Leipziger Studenten G . Chr. Otto, der i m Sommer 1693 Leibniz' Dienst als Amanuensis verließ, u m sein S t u d i u m fortzusetzen. E r wird angeführt in N. 52. 27 Jurastudenten: Johann George R o s a aus Dresden, v o n dem O t t o Schriftproben (LBr. 701 Bl. 31) mitsendet.

«

I. HAUS B R A U N S C H W E I G -

N. 43-44

L Ü N E B U R G 1693

49

43. JOH. T H I E L E REINERDING AN LEIBNIZ YVolfcnb[üttel,] 26. Juli (5. August) 1693. [30. 50.] Überlieferung: K Abfertigung: L B r . 766 Bl. 16. 4°. 2 S.

( R . konnte die Katalogarbeiten bis zum Buchstaben E fortführen. Ein zum Tode durch den Strang verurteilter Deserteur ist gestern unter dem Galgen begnadigt worden.) 5

Wolffenb. den 2Öten Juli 1693.

44. ASCHE CHRISTOPH VON MARENHOLTZ AN LEIBNIZ [Braunschweig, Ende] August [1693]. Überlieferung: K Abfertigung: L B r . 605 Bl. 1 — 2. 1 Bog. 8°. i 3 / , S. Eigh. Aufschrift. Siegel.

Aoust.

10

Je vous suis obligé Monsr de la bonté que vous avez eüe de me faire voir la proposition de Mr Crafft touchant les comm. elle est bien curieuse et mérité d'être leuë et executée mais il y aura des gens qui ne s'amuseront pas au premier seulement et encore moins au dernier. Je m'en vay cet aprediner chasser à 5 lieues d'icy avec S. A. Mr le Duc de Holstein, Aussitost que j'en seray de retour, j'attendray toujours l'honn. que vous me voulez faire. 15 Cependant je vous envoye un autre exemplaire à la place du donné, et suis avec beauc. de zele Monsieur

V. tres-humb. et tres-obligé serv.

Marenholtz.

Pour Monsieur Leibniz Conseiller de S. Alt. de Hannovre etc.

Zu N. 44: Leibniz hat offenbar von Marenholtz die von J . D. Crafft am 24. Januar 1693 verfaßte 20 Denkschrift (vgl. Z. 11 proposition und I, 8 N. 81 Erl.) über die Hamelner Manufaktur zugänglich gemacht, so daß wir annehmen, daß K im selben Jahre entstanden ist. Die Tagesdatierung ist durch das Siegel verdeckt. Leibniz weilte Ende August bis zum September in Braunschweig und Wolfenbüttel. 14 le Duc: wohl Herzog Johann Adolf von Holstein-Sonderburg-Plön, der mit Dorothea, einer Tochter des Herzogs Rudolf August von Wolfenbüttel, vermählt war. 16 un autre exemplaire: nicht ermittelt. 26 Wahrscheinlich handelt es sich um eine Schrift des Herrn von Marenholtz. 4

LEIBNIZ 1/9

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

50

L Ü N E B U R G 1693

N. 45-46-47

45. C O N R A D JOH. D A N N E N B E R G A N L E I B N I Z Hannover, 24. August (3. September) 1693. [40. 46.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 195 Bl. 24. 8°. 2 S. Brief „ N . 1". (D. übersendet die seit Leibniz' Abreise eingelaufenen Briefe. Kurfürst Ernst August befindet 5 sich noch in Lüneburg. Aus den Garnisonen Hannover und Hameln sind noch einige Kompanien an die Elbe marschiert. Kurfürstin Sophie begab sich am 23. Aug. (2. Sept.) wegen eines in der Küche zu Herrnhausen entstandenen Brandes nach Hannover. Die Rekonvaleszenz des Abtes G. W. Molanus macht gute Fortschritte.) Hannover am 24. Aug. 1693.

10 46. C O N R A D JOH. D A N N E N B E R G A N L E I B N I Z Hannover, 29. August (8. September) 1693. [45. 49.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 195 Bl. 25. 8°. 2 S. Brief ,,N. 2". (D. hofft, daß Leibniz die mit der Freitagspost der vergangenen Woche expedierten Briefe erhalten hat. Da J. D. Crafft bereits vor einigen Tagen abreiste, konnte ich also das anbefohlne nicht bewerk15 stelligen. G. W. Molanus ist wieder völlig gesund, welches ich M. h. H. HoffRaht auch wündsche, daß deßen reconvalescence mögte beständig seyn. Kurfürst Ernst August soll Anfang kommender Woche wieder in Hannover eintreffen. Als Beischluß übersendet D. einen Brief von George.) Hannover am 29. Aug. 1693.

47. G E O R G H E I N R I C H K O L B I N G A N B A L T H A S A R E R N S T R E I M E R S F Ü R LEIBNIZ Hannover, [29.] August [8. September] 1693. Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 489 Bl. 1 — 2. 1 Bog. 4°. 1 S. Eigh. Aufschrift. Siegel. Zu N. 45: K wird angeführt in N. 46. Leibniz hielt sich vom letzten Augustdrittel bis Mitte Sept. 1693 in Wolfenbüttel auf; vgl. auch N. 46. 47. 49. 4 Briefe: nicht identifiziert. Zu N. 46: K antwortet auf einen Leibnizbrief von Anfang Sept. 1693, nicht gefunden. Zu Leibniz' 26 Abwesenheit von Hannover vgl. N. 45 Erl. 13 Briefe: vgl. N. 45 Erl. 17 Brief: N. 47 von G. H. Kolbing an B. E. Reimers. Zu N. 47: K ist der erste erhaltene Brief aus der Korrespondenz mit Kölbing, der seit 1692 in Hannover an Leibniz' Rechenmaschine arbeitet. Da der Brief Beischluß zu N. 46 vom 8. September 30 war, können wir Kolbings Datierung zuverlässig ergänzen. Zu Leibniz' Aufenthalt in Wolfenbüttel vgl. N. 45.

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

Monsieur

51

L Ü N E B U R G 1693

Hannover, d. ... Aug. A° 1693. Dinstags.

An Ihre Ecc. den H r Hoffrath zu schreiben habe nicht unterstehen dürften, weilen aber soviel Nachricht, daß der H r sich gleichfalß in Wolfenbittel befindet, habe nicht vor übell eingesehen ein bar zeilgen abgehen zu laßen, So den H r Hoffrath möchte belieben zu wißen, wie ich mich etwan mit der Machine befinde, daß ihn soviel nachricht geben können, r. wie die vorgehabten 26 Räder, worvon 16 (die von den ungleichen gedrieben werden) gantz fertig[,] die übrigen, welche die Stern können genennet werden, noch in der arbeit, und diese wochen hoffe auch fertig zu machen, künfftige woche die löcher bohren, daß also die bewusten 32 Räder nunmehro bald neben einander stehen sollen. {...) A Monsieur Monsieur Reymers presendement ä Wolfenbittel. abzugeben bey H r Hoffrath 10 Leibnitz.

48. LEIBNIZ ZUM T O D E VON OTTO GROTE [Hannover, 5. (15.) September 1693.] [31.] Überlieferung: L

Konzept:

L H V 4, 3 B l . 59. Z e t t e l 45 X 7 0 m m .

4 Zeilen.

(Unsere Druckvorlage.)

— IG

G e d r . : 1. PERTZ, Werke, I, 4, 1847, S. 302; 2. KLOPP, Werke, 6, 1872, S. 443. A1 A b s c h r i f t u n d italienische Ü b e r s e t z u n g P a l m i e r i s : E b d . B l . 60. 4°. 6 Zeilen v o n u n b e k a n n t e r H a n d . V o n L e i b n i z ' H a n d u n t e r d e n l a t e i n i s c h e n V e r s e n : ,,G. G. L " , u n t e r den italienischen V e r s e n : , , S i g n [ o r ] Cfonte] P [ a l m i e r i ] " . ( U n s e r e D r u c k v o r l a g e . ) A2 A b s c h r i f t u n d italienische Ü b e r s e t z u n g M a u r o s : WOLFENBÜTTEL Herzog August Bibliothek 20 Mscr. N o v . 381. 40. V 2

S-

(L) Grotius expirat secli decus. Ipse parentat Elogiis orbis, patria sed lacrymis E x vero et ex debito

25

Godefridus Guilielmus Leibnitius 23 e x p i r a t (1) p a t r i a e (2) n o s t r u m (3) secli d e c u s L

23 I p s e fehlt A*

23f. p a r e n t a t (z)

C u m (o) p r i n c e p s l a c r y m i s i m p e r i u m elogiis (6) p a t r i a sui l a c r y m i s o r b i s e t elogiis (2) E l o g i i s . . . l a c r y mis L

Z u N . 48: W i r d a t i e r e n L a u f d e n T o d e s t a g v o n O. G r o t e , sind uns a b e r b e w u ß t , d a ß d a s D i s t i c h o n 30 einige T a g e s p ä t e r e n t s t a n d e n sein m u ß . 4*

I. HAUS B R A U N S C H W E I G — L Ü N E B U R G 1693

52

N. 49.50

(A1)

Estinto è il Grott, e à quest'etade è spento il più chiaro fra Noi alto Ornamento; L'essequie fan'la Patria, e'1 Mondo intanto 6

con degni elogis l'un, l'altra col Pianto.

49. CONRAD JOH. D A N N E N B E R G AN L E I B N I Z Hannover, 5. (15.) September 1693. [46. 54.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 195 Bl. 26. 8°. 1 S. Brief „N. 3 " .

(D. übersendet sechs eingelaufene Briefe. Kurfürst Ernst August und Herzog Georg Wilhelm von 10 Celle befinden sich noch in Harburg. Frau Grote und die Gräfin Platen werden heute nach Hamburg reisen, wo Otto Grote von einem fieber befallen wurde.)

Hannov. am 5. Sept. 1693

50. JOH. T H I E L E R E I N E R D I N G AN L E I B N I Z Wolfenbfüttel,] 3. (13.) Oktober 1693. [43. 53.] 15

Überlieferung: K Abfertigung: L B r . 766 Bl. 17. 4 0 . 2 S.

(R. nennt auf Leibniz' Anfrage den Namen des Sekretärs Töpfer, dessen Bruder in Hannover Stadtsekretär sein soll. Die Katalogarbeiten sind bis zum Buchstaben U gediehen, so daß ihr Abschluß in zwei bis drei Wochen zu erwarten ist. J . G. Sieverds ist wieder gesund. Die allgemeine Krankheitswelle ist jedoch noch nicht abgeklungen. Augenblicklich ist Dr. Ramlovius, der Leibmedikus des Erb20 prinzen August Wilhelm, sehr krank.)

Wolffenb. den 3 ten Octobr. 1693. 2 il Grot A 2

2 ä nostra Etad' A 2

4 le sequie fan' la patria e il A*

5 elogi A 1

Zu N. 49: Leibniz hielt sich in Wolfenbüttel auf; vgl. N. 45. Erl. Die mitgesandten 6 Briefe konnten nicht identifiziert werden. 25 Zu N. 50: K antwortet auf Leibniz an Reinerding, Anfang Oktober(?) 1693, nicht gefunden.

N. 51-52-53

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

L Ü N E B U R G 1693

53

51. J O H . G E O R G S I E V E R D S A N L E I B N I Z W o l f e n b [ ü t t e l , ] 6. (16.) O k t o b e r 1693. [30.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 863 Bl. 26—27. 1 Bog. 4 0 . 3 S. Eigh. Aufschrift.

(S. k o n n t e wegen einer E r k r a n k u n g die Katalogarbeiten erst bis zum Buchstaben T fördern, aber auch J. Th. Reinerding h a t während seiner Abwesenheit nicht eben so gar viel Buchstaben allein absolvirt. 5 J u s t u s Lüders läßt mitteilen, daß er sein H a u s an den Küchenschreiber Siegemann v e r k a u f t h a t . Falls Leibniz es wünscht, k a n n er sein A p p a r t e m e n t darin behalten, maßen auch der Sprachmeister Candor darin gleichfals weiter verbleiben würde. Generalsuperintendent Chr. Specht soll anstelle des verstorbenen J. L. Pestorf A b t von Riddagshausen werden, jedoch nicht dessen Stelle als Oberhofprediger erhalten. Gestern feierte m a n Herzog Anton Ulrichs Geburtstag in Salzdahlum mit einiger Lustigkeit.) 10 W o l f f e n b . d e n 6 ten O c t . 1693.

52. G O T T F R I E D C H R I S T I A N O T T O A N L E I B N I Z L e i p z i g , 16. (26.) O k t o b e r 1693. [42.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 701 Bl. 32. 4 0 . 1 S. L e i p z i g c e 16. 8 b r ' 1693.

15

(O. rechtfertigt die in seinem Schreiben enthaltene E m p f e h l u n g des Graveurs und des Studenten aus Dresden, die er lediglich deshalb ausgesprochen h a t , u m Leibniz einen Gefallen zu erweisen. E r d a n k t f ü r erwiesene W o h l t a t e n (tant de benefices) u n d b i t t e t Leibniz, ihm auch weiterhin seine Gunst (ses faveurs) zu bewahren.)

53. J O H . T H I E L E R E I N E R D I N G A N L E I B N I Z

20

W o l f e n b [ ü t t e l , ] 20. (30.) O k t o b e r 1693. [50.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 766 Bl. 18. 4 0 . 2 S. D e ß e n verlangen nach, h a b e durch H a n ß J a c o b erkundiget, d a ß der H . OberMarschall v o n S t e i n b e r g i e t z o g l e i c h v e r r e i s e t s e y , w e r d e a b e r d i e ß e n S o n n a b e n d , a l ß d e n 2i , e n Zu N. 51: Herzog Anton Ulrich wurde a m 4. (14.) Oktober sechzig J a h r e alt. Die Geburtstagsfeier 25 f a n d einen T a g später in Salzdahlum s t a t t ; vgl. N. 53. Erl. Zu N. 52: K a n t w o r t e t auf einen Leibnizbriei, der Beischluß zu einem Schreiben a n Joh. Friedrich Leibniz (N. 472) w a r ; vgl. N. 474. 16 Schreiben: N. 42. 16 Graveurs: Taucher. 16 S t u d e n t e n : J o h a n n George R o s a . Zu N. 53: K a n t w o r t e t auf Leibniz an Reinerding, Mitte Okt.(?) 1693, nicht gefunden. 30

54

I. H A U S B R A U N S C H W E I G — L Ü N E B U R G 1693

N. 54

Octobris gewiß wieder zuhause kommen, undt glaubte man nicht, daß Er so bald wieder verreisen würde. Hertzog Anthon-Ulrichs Durch. GebuhrtsTag anlangend, so ist dem zu Ehren auf der Academie eine Disputation, und nach deren endigung von H. von Steinberg ein convivium B auch nachhero zu Saltzdalum eine Mascarade gehalten worden, von keiner Opera aber habe etwas vernehmen können. Die Zettel-Arbeit ist noch nicht gantz zum ende, dürfte sich aber bald darzu neigen, wie dan hoffe, daß, weiln wegen anstoß eines Fibers dieße woche über mehrentheils zuhause bleiben müßen, künfftige woche, GGott, nach wie vor, wieder daran werde gehen können. 10 Nach derer Endschafft dan die ausgesetzten Zettels, wie gemeldet, fürgenommen werden sollen. Von denen auch, die, wan ihr Buchstab sich geendiget, nachhero sich erst gefunden haben, ist noch eine ziemliche qvantität vorhanden, welche mit jenen alsdan zugleich inseriret werden können. (...) 15

Wolffenb. den 20ten Octobr. 1693.

54. CONRAD JOH. DANNENBERG AN LEIBNIZ Hannover, 7. (17.) November 1693. [49.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 195 BI. 27. 8°. 1 S. auf Bl. 27 r°. Brief ,,N. 2". Auf Bl. 27 v° Aufzeichnung über Literatur zum Seerecht von Leibniz' Hand.

20

(Am vergangenen Freitag verstarb der Hofrat Bünting. Kurfürst Ernst August befindet sich noch in Linsburg. Herzogin Benedikte, die Witwe Herzog Johann Friedrichs von Hannover, beabsichtigt mit ihrer gantzen zu Paris gehabten Hoffstat beständig alhier zu bleiben.)

Hannov. am 7. Nov. 1693. 5 Mascarade: Sie fand einen Tag nach Herzog Anton Ulrichs Geburtstag am 5. (15.) Oktober 25 in Salzdahlum statt. Eine gedruckte Beschreibung, die auch die vorgetragenen Glückwunschgedichte enthält, befindet sich in H A N N O V E R Niedersächs. Landesbibl. C 1 0 0 1 0 Bd 3 Nr 3 . Zu N. 54: Dannenbergs Brief N. 1 wurde nicht gefunden. Leibniz hielt sich etwa vom 12. —16. November im Harz auf. Am 14. November stellte D. Flach in Clausthal eine Bescheinigung aus, daß Leibniz 3 7 5 Taler aus dem kurfürstlichen Zehnten empfangen habe ( H A N N O V E R Niedersächs. Staats30 archiv Cal. Br. 4 I B Nr 95 Bl. 254). Wie aus einem Brief B. E. Reimers' vom 24. November 1693 {ebd. Bl. 256 — 257) hervorgeht, fuhr Leibniz anschließend nach Wolfenbüttel weiter, wo er sich in der zweiten Novemberhälfte aufhielt; vgl. N. 425.

I. HAUS BRAUNSCHWEIG - LÜNEBURG 1693

N. 55.56

55

55. OTTO A R T H U R V O N D I T F U R D T A N L E I B N I Z [Clausthal,] 1 7 . (27.) Dezember 1693. Überlieferung: K Abfertigung: LH II 7, 4 Bl. 8. 4°. 2 S. mit der Überschrift von Leibniz' Hand: ,,Lettre de M. de Ditfurt Gouverneur des mines à Clausthal". — Gedr. : Th. von DITFURTH, Geschichte

d. Geschlechts

von Ditfurth,

3, 1894, S. 1 2 3 .

5

Vous comprendrés, Monsieur; par l'enclose de quel maniere l'on pourroit faire un speciem

facti, dans le procès entre M r le Comte de Witchenstein et le maistre monoieur

Jainsch, ayés la curieusité de le lire et de m'en dire s'il vous plaist demain vostre sent i m e n t i ] il y en 8. pieces, que vous aurés la bonté de rendre en mesme temps. J e vous souhaite le bon soir et je suis Monsieur tout à vous

10 de Ditfourdt

le I7 m e X b r e a° 1693.

56. L E I B N I Z A N E I N E N H A N N O V E R S C H E N M I N I S T E R Clausthal, 21. (31.) Dezember 1693. [6.] Überlieferung: L Verworfene Abfertigung: LH II 7, 4 Bl. 9 —10. 1 Bog. 40. 3 S. — Gedr.: 15 T h . von DITFURTH, Geschichte

des Geschlechts

von Ditfurth,

3, 1894, S. 1 2 3 — 125.

Mon Patron Bey Durchgehung der bewusten Lateinischen Schrifft habe ein und anders zu erinnern gefunden, davon gegenwärtig schuldigster maßen bericht thun werde. Ins gemein aber habe nöthig erachtet, vorgängig davon gegen E . Excellenz zu melden, daß mich das Latein 20 Zu N. 55: Beilagen waren acht Schriftstücke, die den Verlauf des vor dem Bergamt in Clausthal seit August 1693 anhängigen Rechtsstreites zwischen Graf Gustav zu S a y n - W i t t g e n s t e i n und dem cellischen Münzmeister Johann Jakob J e n i s c h dokumentieren sollten. Leibniz fertigte sich daraus Exzerpte an und überschrieb diese: „In Sachen des H. Graven zu Wittgenstein gegen den Zellischen Münzmeister Jänisch in p° rei vindicationis 12 Kuchse auf dem Samson zum Andreasberge. Extract 25 aus denen zu einholung eines Informal-Urtheil dem an ein auswärtiges Collegium abgelaßenen Schreiben beygefügten Stücke" (LH II 7, 4 Bl. 1 — 2; Kurzfassung ebda Bl. 3). Schließlich verfaßte er offenbar für von Ditfurdt ein Rechtsgutachten (LH II 7, 4 Bl. 4 — 7). Zu N. 56: Als Adressat von L kommen die hannoverschen Minister F. E. v. Platen, A. Ph. v. d. Bussche und L. Hugo in Frage, für den der juristische Inhalt in der zweiten Briefhälfte zu sprechen 30 scheint. Wir wissen nicht, ob der Brief überhaupt abgefertigt wurde, wohl aber, daß L. Hugo am 4. (14.)

56

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

L Ü N E B U R G 1693

N. 56

darinn nicht vergnüge, ich will von zierligkeit nicht sagen, als welche bey dergleichen schrifften eben nicht erfordert wird. Mich düncket aber daß zum wenigsten eine reine und deütliche Schreibart nöthig sey, so aber alhier bisweilen dunckel, zum öfftern aber anstoßend, beschwehrlich und unangenehm, daß ich also besorge es würde die schrifft in 5 solcher form bey den Exteris, umb deren willen sie vornehmlich abgefaßet, keine approbation finden, ob gleich die materialia noch so guth seyn möchten. Ich werde mügligst hinabeilen; es findet sich aber daß in dem Treib-Schacht ein und anderes außzubeßem, also daß das ordinari treiben selbst leztens gar schlecht von statten gangen. Deswegen ich dann erinnerung thun müßen, darauff auch redressirung versprochen worden. 10

Der Münz-Meister von Zell, so ein Privilegium wegen des Neüen treib-werckes praetendiret, hat alhier einen wunderlichen Process. Der Gräfe von Witgenstein laßet ihm 12 kuxe auff dem Samson zu verkauften durch 2 seiner bedienten anbieten, so mit einer Vollmacht versehen, darinn enthalten, daß wenn der kauff gemacht, sie krafft der vollmacht, ihm, dem Münz Meister, die Kuxe im Bergbuch zuschreiben laßen sollen. Der Münz-meister stehet

15 an, begehret spatium deliberandi, und sie laßen ihm unterdeßen die vollmacht in handen. Dsr Münzmeister anstatt die anvertraute Vollmacht verwahrlich zu behalten, oder denen so sie ihm eingehändiget, und darinn benennet, wieder zu schicken, schicket sie seinem Bruder, so mit dem Grafen in lite versiret. Dieser bedienet sich solcher Vollmacht den Berg-gegenschreiber zu verleiten, daß er darauff die Kuxe von des Grafen Nahmen ab, 20 und dem Münzmeister zuschreibet, auch die Gewehr more solito darüber ertheilet. Der Graf nachdem er solches erfahren, will seine kuxe vindiciren, und sagt, daß facta aliena deren so von ihm nicht bevollmächtiget, ob sie schohn die vollmacht in die Hände bekommen, ihn seines Dominii nicht priviren können. Der Münzmeister hingegen sagt, er halte sich an die gewehr, habe dadurch das Dominium acqviriret, und seinem Bruder für 25 die Kuxe 1800 thl. geben, der meinung weil dieser ihm die gewehr bracht, müste er die Kuxe vom Grafen loßgemacht haben. Gedencket also den Grafen an seinen Bruder (der aber wenig hat) oder an den gegenschreiber zu weisen. Aniezo ist der Termin, und wird man sehen, was das hiesige Bergamt sprechen werde. Es will sich in den Bergordnungen

Januar 1694 (Druck in I, 10) die in L angekündigten Erinnerungen (LH X X I I I 2, 8 Bl. 1) zur latei30 nischen Übersetzung von [J. B. MULTZ], Unvorgreiffliches Sentiment über die hannoversche Chur-Würde, 1693 (vgl. N. 244 Erl.) erhielt. Leibniz reiste in den letzten Dezembertagen erneut in den Harz und hielt sich hier bis Anfang Januar 1694 a uf10 Münz-Meister: Joh. Jacob Jenisch; zum Prozeß vgl. N. 55 Erl. 12 bedienten: Haushofmeister J e s s a e u s u. ein gewisser R o p p e l n . 18 Bruder: Konrad Jenisch, ehemaliger Sayn-Wittgensteinscher Eisenhütten Verwalter, 1693 wohnhaft in Nord35 hausen. 27 der Termin: am 20. (30.) Dezember 1693.

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

N. 57

L Ü N E B U R G 1693

57

nicht finden, daß die bloße ab- und zuschreibungen ein modus transferendi dominii sey, wie etliche vermeinen; Sondern nur dieses daß der gegenschreiber, wenn er einen durch ohnversichtiges ab- oder zu schreiben in schaden gesezet, solchen erstatten müße (welches ohne dem juris) ohne zu melden, welcher von beyden den regress an den gegenschreiber habe, also daß dießfals das jus commune nicht geändert scheinet; In übrigen will der Graf 5 dem Münzmeister einen dolum oder doch culpam valde latam imputiren, daß er seinem Bruder, so mit dem Grafen in streit, contra fidem depositi, ein instrument in die hände gegeben, dadurch der Bruder die gewehr erpracticiret, von dem sie der Münzmeister selbst an sich bracht. Die fernere Untersuchung wird vielleicht ein mehrers entdecken. Ich wündsche ein erfreüliches Weihnachtfest, mit dem nechstkünfftigen Gott gebe 10 glücklichen Jahreswechsel, zu Dero vollkommener gesundheit und Vergnügung, der ich verbleibe E. Excellenz

Dienstschuldigster gehorsamster Diener

Clausthal den 21 decemb. 1693.

Gottfried Wilhelm Leibniz.

57. L E I B N I Z FÜR D I E HANNOVERSCHEN MINISTER

15

Promemoria. [Hannover, 1693—1696.] [4.] Überlieferung: L R e i n s c h r i f t : L H X X I I I 7 BL. 33. 2°. S / 4 S . — T e i l d r . : L . DAVILLÉ, historien,

Leibniz

1909, S. 140 N o t e 5.

Pour mieux écrire l'Histoire de Bronsvic, on a trouvé convenable de former des Annales composés de passages extraits des anciens Auteurs, et des Diplomes rangés selon 20 l'ordre des années. Le Corps des ces Annales est dressé depuis Ludolphe premier Prince connu de Bronsvic, jusqu'à l'avenement d'Otton IV. à l'Empire: Epoque tres glorieuse à la Maison. On a surmonté quantité de difficultés Chronologiques, Genealogiques et autres. Et on a mainteZ u N . 5 7 : W e g e n der i m P r o m e m o r i a v o r g e b r a c h t e n K l a g e n v e r m u t e n wir, d a ß L v o r d e m J u l i 25 1696 e n t s t a n d e n ist, denn d u r c h die B e s c h l ü s s e d e r H a u s k o n f e r e n z in E n g e n s e n — E r n e n n u n g L e i b n i z ' z u m G e h e i m e n J u s t i z r a t u n d G e h a l t s a u f b e s s e r u n g u m 250 T a l e r — w u r d e n diese K l a g e n z u n ä c h s t gegenstandslos. G a n z a u s z u s c h l i e ß e n i s t j e d o c h a u c h eine s p ä t e r e E n t s t e h u n g unseres S t ü c k e s n i c h t , w i e e i n V e r g l e i c h m i t in .den J a h r e n 1702 — 1 7 0 5 e n t s t a n d e n e n D e n k s c h r i f t e n (gedr.: DOEBNER i n : Zeitschr.

d. hist. Vereins f. Niedersachs.

L E n d e 1693.

1884, S. 206ff.) zeigt. L . DAVIIAIS a. a. O. S. 140 N o t e 5 d a t i e r t 30

58

I. H A U S B R A U N S C H W E I G -

L Ü N E B U R G 1693

N.57

nant une Base ou Fondement pour bastir là dessus; où l'on inséré le reste des recueils, chaque chose en son lieu. Mais comme il s'agit d'en tirer bien tost la quintessence, dans un ouvrage suivi, et dont la Lecture puisse convenir à tout le monde: Et que cela demande de nouveau un 5 grand attachement, aux depens même de la santé, d'autant plus, qu'on ne saurait gueres y estre assisté: Il semble qu'il est temps de penser en quelque façon à sa propre seureté, et d'obtenir ou stipuler au moins quelques avantages raisonnables, puisqu'avec l'âge on peut tomber dans un estât, où au lieu de pouvoir continuer des travaux de cette sorte, on soit obligé de penser à jouir de ceux qu'on a faits. 10 On a presque honte de la peine qu'on s'est donnée, à proportion du peu d'égard pour elle, qui a paru. Pendant qu'ailleurs d'autres dont les objets n'approchent point de cette difficulté, ont eu des grosses pensions continuelles, et des recompenses considérables par après, sans parler de l'honneur et rang. Outre qu'on a fait pour cet effect des dépenses assez grandes, dont on n'a pas même obtenu le dédommagement. 15 Ces Dedommagemens et subventions nécessaires mis à part; on veut, pour mieux marquer sa bonne volonté ne point demander présentement ce qu'on auroit eu raison d'esperer depuis long temps; mais on souhaitte d'estre asseuré qu'à l'avenir, aussi tost que l'ouvrage susdit sera fait ; on puisse jouir de certains avantages capables de consoler de ce delay. Avec quelque promesse proportionnée qui auroit lieu, quand même on serait 20 empeché par mort ou maladie de finir entièrement ce qu'on se propose. L.

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

58. G E R H A R D W O L T E R M O L A N U S A N L E I B N I Z [Loccum oder Hannover, Ende 1692.] [59.] Überlieferung: K Abfertigung: L H I 19 Bl. 240. 1 Bl. 20 x 10 cm. 1 S.

Medallionem Ducis Augusti ovalem habeo, cum inscriptione E X P E N D E , sed sine reliquis Idiomate Italico. De instantiis ad Dn. Episcopi Axiomata cogitabo. glaube es 5 dürfften sich deren mehr finden, mihr deucht eß würde unmasgeblich beßer sein in dem praeliminar antwortschreiben ad rem nicht sonderlich zu gehen, sondern nur in genere die reception zu notificiren v. zu berichten das ich gar vil in scripto Episcopali gefunden, das mihr wolgefile[.] worin etwa dubia überbliben, touchirte solcheß mehr den methodum als die veritatem dogmatum, v. were man dißeits gar nicht gemeinet auf dem methodo in allen 10 praecise zu bestehen, sondern pro re nata ein v. anders, falß man es thulich befuende, zu endem. Addendo, Quamvis nobis methodum placituram, unica excepta, quae impossibilia supponat, et alterutram partem ad palinodiam suorum errorum velit obhgare: da nun ein solcher methodus nicht zu finden, were die conciliatio partium dissidentium impossibilis.

»

Zu N. 58: K bezieht sich wohl auf verschiedene Briefe von Ende 1692, in denen von einer Münze 15 des Wolfenbütteler Herzogs August die Rede ist (vgl. Erl. zu Z. 4f.), und auf mündliche oder schriftliche Bemerkungen Leibnizens zu BOSSUET, De scripto, cui titulus: Cogitaliones privatae ... sententia (vgl. Erl. zu Z. 5). Zu unserer Datierung vgl. auch Erl. zu Z. 7. 4f. Medallionem . . . Italico: vgl. die Briefe zwischen Leibniz, Molanus, Tentzel und Anton Günther II. von Schwarzburg-Arnstadt I, 8 N. 278, N. 284, N. 286, N. 288 und N. 304: Graf Anton Günther II. fragt, ob Molanus Herzog Augusts 20 Münze mit der Inschrift Expende. Prima pensa poi fa kenne und verspricht, ein Duplikat zu suchen, da Molanus sie nicht besitzt. 5 instantiis . . . Axiomata: höchstwahrscheinlich mündliche oder schriftliche Bemerkungen Leibnizens zu Bossuets Antwort De scripto, cui titulus ... (vgl. I, 8 N. 67 Erl.). Nicht ausgeschlossen wäre, daß N. 59 gemeint war. Es könnte aber auch sein, daß erst die Schlußsätze unseres Molanus-Briefes auf jenes Stück N. 59 zielen. 7 praeliminar antwortschreiben: ein 26 solches wäre am ehesten zu sehen in Leibnizens Brief an Pellisson vom 8. Dezember 1692 (I, 8 N. 114), der an Bossuet weitergereicht wurde. Leibnizens erste Bestätigung vom 27. Oktober an Bossuet (I, 8 N. 104) geht noch nicht auf den Inhalt der Schrift ein.

62

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 59

Quae ad objectiunculas de aujourdouy ou avanthier meditaveris, könen in responsione mea eine schöne anlage geben. Vale et salve.

59. L E I B N I Z F Ü R G E R H A R D W O L T E R M O L A N U S Bemerkungen zu BOSSUET, De scripto cui titulus: 6

[Hannover, Ende 1692 — Anfang 1693.] [58.

Cogitationes

privatae ...

Sententia.

6i a .]

Überlieferung: / Abschrift des (nicht gefundenen) Konzepts oder der (nicht gefundenen) Abfertigung: L H I 19 Bl. 239. 243 — 244. 1 Bl., 1 Bog. 2°. 51/2 S. von Schreiberhand mit einigen Korrekturen von Leibniz.

Ad partem Primarn 10

A r t i c . 1. Si N o a c h i d i s a D e o p r a e c e p t u m est abstinere ab esu sanguinis, errat hodie Ecclesia quae tolerat, omnes enim Noachidae sumus. Si non praeceptum est, Apostoli in Synodo Hierosolymitana indulsere aliquid errori eorum quibus hoc erat persuasum. A r t i c . 4. dicitur, Si P o n t i f e x c o n c e d e r e i c o m m u n i o n e m s u b u t r a q u e p e r s u a sis eam esse j u s s a m , se et E c c l e s i a m s u a m d a m n a r e t .

Haec consequentia nuspiam

15 ostenditur, in qua tarnen omnis versatur cardo difficultatis. Imo contrarium manifestum erit, si declaret Pontifex Ecclesiam Romanam in alia esse sententia et indulgeri hanc opinionem protestantibus, donec in concilio futuro autoritatis non controversae, meliora

1 Quae ad objectiunculas ... meditaveris: nicht ermittelt, ob es sich um schriftliche oder mündliche Molansche Einwände handelt oder um Leibnizsche; vgl. S. 61 Erl. zu Z. 5. 1 respon20 sione mea: Explicatio ulterior, vgl. Erl. zu N. 74. Zu N. 59: l ist eine frühe Stellungnahme Leibnizens zu Bossuets Antwort auf MOLANUS' Cogitationes privatae und als eine Art von Antwortentwurf für Molanus zu betrachten. Einige Passagen begegnen fast wörtlich wieder in der gedruckten Fassung der Explicatio ulterior. Wir datieren auf Ende 1692/Anfang 1693, weil wir annehmen müssen, daß dieses Stück vor Beginn von Molans Antwortentwurf 25 vom April 1693 entstand (vgl. N. 74). Das Wasserzeichen weist auf Ende 1692. Es ist nicht ausgeschlossen, daß es sich bei unserem Stück um die „instantiae" handelt, von denen in N. 58 gesprochen wird, oder um die am Schluß erbetenen weiteren Stellungnahmen (jener Molanus-Brief liegt auch unmittelbar neben den Blättern unseres Stückes). 10 A r t i c . 1.: Die (in l doppelt unterstrichenen) Artikelziffern beziehen sich auf die Einteilung, die Bossuet seiner Schrift gab; vgl. zu allem folgenden daher BOSSUET, 30 Oeuvres ¿d. Lachat, T. 17, 1864, S. 458 — 547. Einige Behauptungen und Argumente Bossuets wurden durch Unterstreichungen hervorgehoben. 10 N o a c h i d i s ... p r a e c e p t u m : vgl. 1. Mose I X , 4. 11 f. Apostoli ... Hierosolymitana: vgl. Acta Apost. X V , 29; vgl. zu diesen Bemerkungen zu Artikel I auch N. 107.

N. 59

II. KIRCHENPOLITISCHER BRIEFWECHSEL 1693

63

(ex ipsius seil, sententia) doceantur. I t a nee dici potest, Protestantes a Pontifice i n e r r o r e m i n d u c i . Utrique parti spe alterius suo tempore persuadendae manente. A r t i e . 6. quod dicitur L u t h e r a n i v o c e a d c o m p e n d i u m u t i m u r neque ipsi refugiunt[,] ad hoc utiliter notabitur nobis ejus usum non piacere. I b i d . c e r t u m e s s e d e j u s t i f i c a t i o n e , nihil aliud est quam certum esse de actu 6 interno cujus conscii sumus, seu de animo nostro adde infra 13 b. A r t i e . 7. non aegre feremus propositionem quae negat b o n a o p e r a e s s e n e c e s s a r i a a d s a l u t e m rejici, dummodo res recte intelligatur. A r t i c . 9. conceditur j u s t i f i c a t i o n e m sensu Augustanae est absolutionem a reatu n o n p r a e c e d e r e

confessionis

poenitentiam,

sumtam hoc

adeoque nec procedere 10

omnem bonum actum, seu ornile s a n c t i f i c a t i o n i s i n i t i u m . A r t i c . 10. de Lutheri et Melanchtonis phrasibus non laboramus sed confessionis

et Apologiae

Augustanae

locutiones. sai vis principiis non magis deserere possumus quam

Romanenses possunt Tridentinas. A r t i c . 1 1 . Libenter stabimus illis quae etiam in primis confessionis

Augustanae

IB

e d i t i o n i b u s extant. A r t i c . 12. Doctores multi etiam post Tridentinum docent non solum o b p r o m i s s i o n e m sed etiam sua natura m e r e r i b o n a o p e r a . I b i d e m , aliud est fiducia salutis quae pendet ab actibus futuris et perseverantia finali aliud est f i d u c i a justificationis, quae pendet ab actus praesentis conscientia.

20

A r t i c . 14. Aliud est ordinationes apud Protestantes factas, ratas haberi, quod non exigitur a Pontifice aliud ea ipsis tribui, quibus positis imposterum etiam Romae ordinati recte censeantur, a praetentis vero abstrahere tantisper animum et protestantes suae sententiae relinquere, donec in futuro Concilio res piene definiatur. A t q u e hoc ob ad Reunionem omnino necessarium est, et s a l v i s u t r i n q u e h y p o t h e s i b u s fieri potest.

25

I b i d e m . Ita etiam respondetur quaestioni de receptione mutua communionis, quia dubitatio de nostris etiam apud Romanenses in futurum cessaret. A r t i c . 1 5 . Concedi Pontifici R o m a n o potest quicquid ei Gallia tanquam de jure divino concedendum putat. A r t i c . 1 7 . Non apparet cur a d c o n t u m e l i a m s p e c t e t u n a m partem alteri errorem so insuperabilem imputare dum constat errorem non tollere fundamentum. 10 procedere l, vielleicht Schreibfehler für praecedere

3f. Artic. 6.: vgl. auch N. 107. 19 — 20 I b i d e m ... conscientia: vgl. Artikel 13 in Bossuets Schrift ( B O S S U E T , a. a. 0., T . 17, S. 467).

64

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 59

Ibidem. Mirum est quod Rev mus Episcopus dicat peti a Pontífice ut Evangélicos cultum ejus pro Idolatrico habentes doctrinamque ejus impiam reputantes admittat. Talia petere absurdum foret nec cuiquam in mentem venit. I b i d e m etiamsi protestantes Romanis cultibus dicto loco enumerai is cum appro5 batione intéressent, non ideo caeterae controversiae (ad Concilium sepositae) essent transactae. Haec aliaque similia ostendunt Rev""" 11 et m muin Episcopum, ista cum aliquo animi praejudicio lustrasse. Si talia proposita fuissent, qualia ille interpretatur, fateremur nos nugas egisse. Artie. 2 1 . Non videtur sufficere hanc sententiam quae i n t e n t i o n i s r e q u i s i t u m 10 commode interpretatur ferri in Ecclesia Romana (communissimam esse est cur dubitemus) nisi et doceatur solam esse veram. Cum contraria mire offendat. Artie. 24. de salute certi sumus conditionaliter quia ea pendei a perseverai ione, de j u s t i f i c a t i o n e absolute quemadmodum et de s i n c e r a p o e n i t e n t i a . Cum sint actus praesentes interni quorum conscii sumus. E t ob eandem rationem pravus v o l u n t a t i s is actus praesens, si quis adsit l a t e r e non potest. Artie. 30. Non totam Ecclesiam Romanae cohaerentem pro i n d i f f e r e n t e h a b e r e q u a e s t i o n e m de conceptione B. V i r g i n i s , ostendit Legatio Philippi IV Regis Hispaniarum pro ejus definitione. Artie. 3 1 . Vasquez tam multos habet sequaces ut appareat plerisque rem Tridenti 20 non satis definitam videri. Ibid, quod ad objectam duplici vice erasionem ex Augustana confessione attinet, jam responsum est ad artic. 1 1 protestantes nihil non approbare quod in primis editionibus continetur. A r t i c . 32. de necessitate bonorum operum jam dictum est ad artic. 7. 25 A r t i c . 33. Inculcandum etiam est populis non adorari rem albam et rotundam quae videtur, et omnino opus est publica declaratione in re tanta et tot abusibus obnoxia. A r t i c . 40. E x eo quod preces pro defunctis sunt bonae, non sequitur dari purgatorium. A r t i c . 4 1 . De primatu Papae lis non erit, re recte intellecta ut jam dictum est ad artic. 15. 17 Legatio Philippi I V : E s gingen mehrere Gesandtschaften ab, bis schließlich 1661 der Papst Alexander V I I . sein Breve „Sollicitudo omnium ecclesiarum" (DENZINGER, Enchiridion, n o o f f . / 2 o i 5 f f . ) erließ; vgl. 2. B. Luc WADDING, S V . ; für weitere Quellen vgl. Dictionnaire de Théol. Cath., T. 7, 1922. Sp. 1173/74. 19 Vasquez: Commeniariorum ac disputationum in primam secundae S. Thomae T. 2, quaestio C X I V ; SV. — vgl. BOSSUET, a. a. 0., T. 17, S. 419/420 und 477, und Druckfassung der Ex36 plicatio uUerior, ebd., T. 18, S. 58; vgl. auch N. 107. 19 rem: De merito bonorum operum.

30

II. KIRCHENPOLITISCHER B R I E F W E C H S E L 1693

N. 59

65

A r t i e . 43. Christus per o m n i a s e c u l a a d e s t E c c l e s i a e suae neque unquam permittet ut Ecclesia universalis in concilio aliquid fidei contrarium pronuntiet. Sed hoc non prohibet interdum errores et abusus vulgo praevalere. I b i d . Synodi Nicaenae II autoritas merito in dubium revocatur cum magna pars occidentis ei contradixerit, sane quae de imaginibus decrevit, excusari fortasse possunt, 5 laudari admodum non possunt.

Ad partem Secundam A r t i c . 48. Postulatum illud unicum R m l et Ill ml Episcopi conceditur. Applicatio concedi non potest. Nec Protestantes nostri ullius concilii sine controversia oecumenici decreta rescindi postulant. Nicaenum secundum recusavit magna pars occidentis, Latina 10 ilia Lateranensia, Lugdunensia, Contantiense, Basileense[,] Florentinum[(] Tridentinum (ut alia taceamus) Oriens non agnoscit, et inter ipsos doctores Latinos Occidentis de nonnullis litigatur. Itaque quiequid hic objicitur facilem solutionem habet. A r t i c . 51. Agnoscit R m u s Episcopus Anathematismos Ep[h]esinae Synodi a Cyrillo suggestos postea fuisse suspensos, nec a Johanne Antiocheno ejusque sequaeibus etiam cum 15 reconciliarentur agnitos. quanto facilius idem concedetur de Tridentinis. A r t i c . 53. Nec contemnendum est exemplum quod Vir illustrissimus suggerii Gregorii M. et quintae Synodi cujus autoritas permittente Pontifice Romano apud Langobardos mansit dubia et suspensa. Nam licet nihil ea Synodus novum definire concedatur, non id tarnen quaeritur, sed quomodo cum illis agi queat, qui Synodum aliquam oecumenicam esse 20 tanta rationis specie non agnoscunt, ut pertinaces atque adeo haeretici non videantur. Hoc enim admisso etiam nove definita a Synodo sive ad fidem sive ad personas pertinentia,

1 — 3 Christus . . . praevalere: vgl. auch Druckfassung der Explicatio ulterior, B O S S U E T , a.a.O., T. 1 8 , S. 5 8 . 4 Nicaenae I I : 7 8 7 . 5 decrevit: vgl. D E N Z I N G E R , Enchiridion, 3 0 2 — 3 0 8 / 6 0 0 — 6 0 9 . 8 Postulatum . . . unicum: „ne quid fiat quod ecclesiasticorum decretorum stabilitatem ac firmitudinem 25 infringat ...", vgl. B O S S U E T , a. a. O., T. 1 7 , S. 4 8 5 . Leibniz' Text ging fast wörtlich in die Explicatio ulterior ein, vgl. ebd., T. 18, S. 61. 11 Laterankonzil I und II: 1123, 1139; Konzile von Lyon I und II: 1245, 1274; Konstanz: 1414 — 18; Basel: 1431—48; Florenz: 1439—45; Trient: 1545 — 63. 1 4 — 1 6 Agnoscit . . . Tridentinis: wörtlich in Explicatio ulterior ( B O S S U E T , a.a.O., T. 1 8 , S. 6 2 ) . 1 4 Ephesinae Synodi: 4 3 1 ; vgl. D E N Z I N G E R , Enchiridion, m a f f . / 2 5 o f f . 1 6 reconciliarentur: vgl. 30 ebd., » 2 7 1 — 2 7 3 . 1 7 — 6 6 , 2 Nec . . . personis: fast wörtlich so in Explicatio ulterior ( B O S S U E T , a. a. O., T. 18, S. 6zf.). 18 quintae Synodi: Constantinopolitanum II, 553. 18 permittente . . . Langobardos: vgl. die Briefe Gregors des Großen an die Langobardenkönigin Theodelinde, Epist. lib. IV, 4 und 38, XIV, 12, und an Bischof Constantius IV, 39 (P. L. 77, 1849). 5

L E I B N I Z 1/9

66

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L

1693

N . 60

hanc ipsam ob causam agnoscentes haeretici haberi non possunt. Interim fatendum est, facilius ad suspensionem veniri, ubi tantum agitur de personis. A r t i e . 54. Graecos paulo ante Concilium Lugdunense 2 dum cessisse in iis quae cum Latinis in controversia erant, nescio an satis planum sit, adeoque inquirendum est, sed si i admittatur, eo magis mirum est, nihil tale ab eis in ipso limine exactum, cum Ferrariae et Florentiae in imam Synodum cum Latinis convenirent, eoque magis consideratu est dignum, atque ad rem pertinens quod apparet, Lugdunense illud Concilium quoad Graecos a Latinis intuitu novi habendi Concilii in suspenso fuisse relictum. A r t i e . 55. De Basileensi dicam separatim. 10

A r t i e . 60. de Florentino jam dictum est ad art. 54.

Ad partem III. In qua Rever mus Episcopus quasdam controversiarum declarationes ex ipsis Protestantium libris Symbolicis et transmisso Illustris Molani specimine perpulchre concinnat annotationibus minus indigere arbitrer. Si postrema ilia demantur in me dicta fusius 15 quibus peculiaris responsio debetur.

60. LEIBNIZ AN CHRISTOPH D E ROJAS Y SPINOLA [Hannover, Ende 1692 bis Herbst IÖ93(?).] [69.] Überlieferung: L K o n z e p t : L H I 1 1 Bl. 261. 2°. 2 S. einspaltig beschrieben m i t vielen Korrekturen und Ergänzungen a m Rande. Auf der unteren H ä l f t e von Bl. 261 v ° quer L v o n 20

N . 1.

D a s K o n z e p t L wurde offensichtlich verworfen. D a s Claudianus-Zitat und die a m Schluß beginnende Stellungnahme zur Confessio

Hungarica

(Rojas y Spinolas Kompilation aus verschiedenen

protestantischen Erklärungen) gehen in ein anderes K o n z e p t über, das eine lange und

detaillierte

A n a l y s e der Confessio darstellt. A u c h jenes zweite K o n z e p t ( L H I 1 1 Bl. 260. 263) könnte schon 1693 26 aufgesetzt sein; das Wasserzeichen weist freilich eher auf 1694, während unser Stück auf früher datierter

3 — 8 Graecos . . . relictum: in erweiterter F o r m übernommen in Explicatio a. a. O., T . 18, S. 63.

5 Ferrariae: 1438 — 39.

ulterior, vgl. BOSSUET,

14 illa . . . in me d i c t a : A b Artikel 104 befaßte

sich Bossuet in scharfer F o r m mit Leibnizens Bedenken gegen das Tridentinum; vgl. auch ulterior (BOSSUET, a. a. O., T . 18, S. 64 ff.) und I, 8 N . 114.

Explicatio

N. 60

I I . K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

67

Papiersorte steht. D a s zweite Konzept scheint auch nicht abgegangen zu sein, sondern im Hintergrund der Korrespondenz von 1694 u n d 1695 z u stehen, wo der Titel der Confessio Hungarica öfter fällt. — Die nur bruchstückweise überlieferte Korrespondenz zwischen R o j a s y Spinola und Molanus gibt keinen präzisen Anhaltspunkt, wann die Confessio Hungarica dem Loccumer A b t zugeschickt wurde. Nur von der Übersendung von verschiedenen Kapiteln und verschiedenen Fassungen des ersten Teiles des bei 6 N. 84 näher erläuterten Komplexes der Schrift Syncera relatio circa statum reunionis ... Per Petrurn Schemelium, 1692, haben wir Spuren, die in das Jahr 1693 gehören. Der zweite Teil jenes Probedruckes trägt die Überschrift De confessione orthodoxae fidei Hungaricarum Ecclesiarum; es ist der Hauptteil der Schrift und könnte früher übersandt sein. Letzteres wäre vielleicht aus einem unter L H I n Bl. 301 — 303 erhaltenen Schriftstück zu schließen, welches bezeugt, daß R o j a s y Spinola jene Syncera relatio (die zwar 10 nicht unter diesem Titel zitiert wird, wohl aber ihrem Inhalt nach eindeutug beschrieben wird) im Herbst 1692 katholischen Theologen vorgelegt hat, die a m 4. November 1692 mit Vorbehalten antworteten und erklärten — in einer Wendung, die ihnen von R o j a s y Spinola anscheinend vorformuliert wurde —, erst müßten die Protestanten um ihre Meinung und Approbation angegangen werden. E s ist kaum vorstellbar, daß R o j a s y Spinola hiernach noch lange d a m i t gewartet haben sollte, den T e x t der Con- 15 fessio Hungarica den Protestanten zuzuschicken. D a ß wir meinen, unser Stück auf Ende 1692 bis Herbst 1693 datieren zu müssen, liegt an folgenden Indizien: von Sophie wird als von der „ D u c i s s a " gesprochen (gewiß war sie zur gemeinten Zeit auch noch Herzogin, doch schoint fraglich, ob Leibniz Titel in die Vergangenheit übersetzen würde, wenn sie ihm schon längere Zeit geläufig waren; er hätte dann wohl eher von der „damaligen Herzogin" 20 gesprochen). Ferner fehlt bei der Erwähnung Pellissons jeder Hinweis darauf, daß er schon tot war. Beides zusammen scheint auf eine Datierung vor Mitte Februar zu sprechen. Dazu würde passen, daß Leibniz bei dem Bericht v o m Anfang seiner Korrespondenz mit Pellisson und Bossuet zuerst „Biennium est circiter" sagt und dann in „Triennium" korrigiert; es könnte ein Hinweis darauf sein, daß die gemeinte Frist zwischen zwei und drei Jahren lag (die Korrespondenz begann im Sommer 1C90, vgl. I, 25 6; auf eine spätere Datierung käme man allerdings, wenn man annimmt, daß Leibniz nur an die Wiederaufnahme des Briefwechsels mit Bossuet denkt). Diese Korrektur könnte freilich auch heißen, daß Leibniz den Entwurf nach mehreren Monaten noch einmal flüchtig überarbeitete, ehe er ihn verwarf. Und in diesem Zusammenhang müßte man sich fragen, ob nicht auch die am Schluß gemachte Erwähnung der Confessio Hungarica erst aus späterer Zeit s t a m m t als der Anfang. 30 Gegen die frühere Datierung des Hauptteils unseres Stückes scheint zunächst noch zu sprechen, daß Leibniz schon Molans Liquidationes controversiarum erwähnt, deren erste Dekaden doch erst im Frühjahr 1694 abgefertigt wurden (vgl. Molanus an R o j a s y Spinola v o m April 1694, WIEN Nalionalbibl. 9309, Bl. 208, 208a; Faks. in H. WEIDEMANN, Molanus, 2, 1929, Anh.). Doch daß der Plan, aus der Unterhaltung mit Bossuet ein Stück herauszufiltern, das an die Wiener Adresse gehen sollte, um viele 35 Monate älter war, scheint N. 85 anzudeuten und beweisen zwei Briefe R o j a s y Spinolas an Molan v o m 4. August und 30. September 1693 (in Abschriften von Leibniz' Hand vorliegend unter L H I 10 Bl. 1 — 2 und Bl. 26). In letzterem k o m m t der Bischof dann auch auf einen nicht gefundenen Brief Leibnizens zu sprechen, der vielleicht als eine A r t ersatzweiser Abfertigung unseres Konzepts angesehen werden könnte. R o j a s y Spinola schreibt: ,,... Posta praecedenti alius inter Vestros vir Maximus mihi indicat 4 0 sese nova et magis favorabilia q v a m huc usque transmittere velle, qvodque sint talia q v a e occasione vestrae glossae ad dictas regulas conceperit in doctrinae vestrae confirmationem." Leibniz h a t diese Stelle a m Rande angestrichen. Vielleicht sollte der vorliegende Entwurf beweisen, daß Leibniz kompetent genug war, sich in das Reunionsgespräch als A u t o r einzumischen. Indirekt war wohl auch der Kaiser als Adressat gemeint, denn R o j a s y Spinola mußte das meiste bekannt sein. 45

68

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 60

Reverendissime et Illme Domine, Patrone et Domine Gratiosissime

I n literis vestris ad D o m i n u m A b b a t e m n o s t r u m vidi aliquoties m e n t i o n e m m e i c u m salute a s c r i p t a m , unde pristinae b e n e v o l e n t i a e c o n s t a n t i a m collegi, q u a m servitiis meis, quantulacunque a m e proficisci possunt, mereri v e l i m ; E t gratias agere aliquando ipsemet 5 e x officio esse j u d i c a v i . G a u d e o e x a n i m o m a g n u m n e g o t i u m v e s t r u m procedere,

quo

nescio an ullum sanctius suscipi possit. S u m m a m mihi s p e m facit Magni Caesaris persever a n s a d r e m p r o m o v e n d a m inclinatio ; n a m sapientia ejus nihil h u m a n i consilii i n t e r m i t t i t , et pietas semper coeleste auxilium denique p r o n u m invenit. U t de eo merito dicas q u o d de magno veterani Principe Claudianus:

10

Omne Tonantis Obsequium Augusti mores potuere mereri. E g o , etsi m i n i m e Theologus, a multis t a m e n annis his r e b u s a n i m u m a d h i b u i ;

nam

Moguntiae J o h a n n e s Philippus E l e c t o r prudentissimus cui ego licet tunc a d m o d u m juvenis et religionis ritu diversus a consiliis e r a m in S u p r e m o Revisionis T r i b u n a l i et u t Craftius 15 n o s t e r (de q u o m o x ) o p t i m e m e m i n i t , n o n v u l g a r i a d m i s s i o n e a p u d e u m f r u e b a r , n o n p a u c a de his rebus m i h i dixit, consiliumque s u u m n o n dissimulavit, de S y n o d o habenda, omnium Archidioecesis

suae

Episcoporum,

Metropolitana

animandisque ad idem

exemplum

c a e t e r i s G e r m a n i a e t r i b u s A r c h i e p i s c o p i s ; q u a ille r a t i o n e f u n d a m e n t a q u a e d a m j a c e r e c o n s t i t u e r a t t a n t a e rei, et ire per gradus, de q u o m u l t a n a r r a r e a l i q u a n d o p o t e r o fortasse 20 u s u i s u o t e m p o r e f u t u r a , q u a n q u a m b e l l u m e t m o x o b i t u s E l e c t o r i s e a t u n c i n t e r c e p e r i t . N a m et Boineburgius B a r o , qui ipsi a n t e amissum f a v o r e m intimus consiliorum et m e familiarissime utebatur, caetera exposuit. E t

Petrus de Walenburg

fuerat,

suffraganeus

2 f. mei (J) qvae durantis adhuc benevolentiae indicium fecit, qvo (2) unde durantis adhuc benevolentiae indicium ca bricht ab (3) | cum . . . ascriptam erg. | unde pristinae L 4f. E t gratias ... ju25 dicavi am Rande erg. L 7 nam (J) pietas ejus coeleste auxilium semper pronum denique invenit, et (2) sapientia L 12 Ego | interim gestr. |, etsi L 1 3 Moguntiae | audivi ipsum gestr. | Johannes L 13 f. Elector | prudentissimus erg. ] (1) cui à consiliis | (2) cui ego ... consiliis am Rande erg. I L 15 fruebar, | cum à Boineburgio, Greiffenclavio, et aliis viris egregiis gestr. | non L 19 f. fortasse ... interceperit am Rande erg. L

SO

2 literis ... Abbatem: es ist unklar, welcher Brief Rojas y Spinolas an Molanus gemeint ist; vgl. unsere Vorbemerkung. 349/5°-

iof. Omne ... mereri: vgl. De sexto consulatu Honorii Augusti

Panegyris,

N . 60

II. KIRCHENPOLITISCHER B R I E F W E C H S E L 1693

69

tunc Moguntinus, cujus nota est doctrina ex scriptis, plus semel mecum contulit, ea humanitate ut etiam ad me subinde veniret. Deinde cum me Johannes Fridericus Dux Hanoveram vocasset, dato inter consiliarios Regiminis sui Aulicos loco, magnum habui campum exercendi me in his studiis ; nam nihil erat de quo Princeps doctissimus et acutissimus libentius loqueretur. Cum postea Rev™1 5 atque III"» vestra Dominatio paulo ante obitum ejus ad nos venisset, mire gavisus est, spem aliquam novam fieri sacrae pacis; Dictum erat aliquoties novo Concilio opus fore. Id cum nonnullis durum videretur et Princeps optimus haereret ; vos praeclarum exemplum attulistis Concilii Florentini, jam dudum definita cum Graecis reassumentis. Praeterea cum vos pulcherrimas quasdam rationes expediendae Praeliminaris Reunionis excogitas-10 setis, in magnam spem fuimus erecti. Mox obiit Princeps ; et R m a atque Ill ma vestra Dominatio ad successorem rediit non multis post annis et pro magna prudentia vestra, et summa in tractandis animis peritia, eum plane ad rem promovendam propensum reddidit; et fundamentum insigne cum praeclaro nostro Abbate jecit, scripto post communem deliberationem composito et a nostris signato, quorum exemplum plurimum apud alios valuit. 15 Evenerat ut tunc Hildebrandus Theologorum Cellensis Ducatus caput, sinistre rem acciperet; quod non parvo obstaculo fuit, et desperabat ipse D. Abbas, posse virum ad meliora revocali. Forte fortuna, cum ego ex meo itinere Italico et Viennensi rediissem, ad ipsum Hildebrandum veterem amicum invisi. Inter caeteros ut fit sermones, in vestrum negotium dilapsi sumus cumque ille suas in contrarium rationes non dissimularci, vidi 20 statim non recte consilium ab eo fuisse perceptum. Itaque coepi suaviter insinuare, quid ex vestro ore comperissem, adjeci vidisse me apud vos originales literas approbatrices Generalium Praepositorum aliquot ordinum, ipsiusque Societatis Jesu, et Magistri Sacri 5 loqveretur; | itaque inter caetera et Bibliothecam suam meae inspectioni commendaverat, ut nihil deesset necessarii ad earn rem apparatus. Cum gestr. | Cum L 6 venisset, (1) voluit optimus 25 princeps (2) miré L 7 novam (J) moderatorum consiliorum factam fuisse; (a) Cumque vos (6) cumque (aa) dixeram (66) dixeramus | (2) f i e r i . . . erat erg. | L 7 f. fore, (1) id cum et vobis piacere intellexit (o) sed prae bricht ab (6) miré app bricht ab (2) vos autem cum D. Abbate nostro (a) rem (6) plané (—) (3) Id cum nonnullis (a) dur bricht ab(b) vestris (c) durum L i o f . excogitassetis, (z) ego (2) miré applausib bricht ab (3) in L 14!. deliberationem (z) consignato (2) composito L 16 Neuer Absatz (1) so Forte (2) Evenerat | autem gestr. | ut L 18 revocari. (J) Ego vero (2) Forte L 22 apud . . . originales am Rande erg. L

14 scripto: MOLANUS und BARCKHAUSEN, Methodus reducendae unionis ecclesiasticae, 1683. I9f. in vestrum ... sumus: vgl. z. B. I, 6 N. 267. 22f. literas approbatrices . . . ordinum: vgl. I, 8, S. 409, wo Leibniz das gleiche berichtet. 23 ipsiusque Societatis Jesu: Charles de Noyelle. 35 23t. Magister Sacri Palatii: D. M. Pozzobonclli; vgl. I, 5, S. 162.

70

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 60

Palatii, et aliquot Cardinalium. Admiranti narravi quid Romae audissem a Cardinali Spinola Lucensi, aliisque. Quid multa? vidi eum nutare. Itaque reversus D. Abbati nostro rem indicavi. Qui miratus, quod nec sperare ausus fuerat, et utendum inclinatione ratus mox per fratrem suum Cellis id effecit, ut condicto die, convenirent medio inter Cellam et 5 Hanoveram loco. Hoc cum fecissent aliquoties, tandem Hildebrandus paulo ante obitum eo adductus est, ut manu sua signatam approbationem daret, magno imposterum in Cellensi Ducatu usui futuram. Triennium est circiter, quod novam occasionem mihi fortuna obtulit, bene de negotio laudatissimo merendi voluntatem demonstrandi. Pelissonius magnae in Gallia famae et 10 apud Regem suum autoritatis, Gallice reflexionum titulo considerationes quasdam Theologicas ediderat magno cum applausu. Has Serenissima Ducissa nostra mihi percurrendas forte dederat. Dixi in elegantia, moderatione, acumine magno scriptas videri, aliquas tamen in ratiocinando difficultates superesse; has jussus brevi scheda complector. Ducissa ad Sororem suam Maubuissonii in Gallia Abbatissam mittit; haec Pelissonio copiam facit. 15 Respondet Pelissonius magna cum humanitate, nec sine laude objicientis; Dum inter nos modestissimae contentionis serra reciprocatur, Meldensis (olim Condomensis) Episcopus Pelissonio amicissimus animadvertens ex meis replicationibus vestrum Negotium, cujus memineram majores habuisse progressus, quam ille putaverat, petit de eo edoceri. Itaque permissu S ml Principis D. Abbas scriptum conficit, in quo nonnulla ad rem facientia 20 exposuit ; Cui et respondit Episcopus, et nunc Abbatis replicatio elaboratur. Episcopus in responsione, multa dixit, quae ad scopum negotio praefixum egregie inservire possunt; ut aliquando animadvertetis et ex eo plures literas hue pertinentes ab eo accepi, ac nuper et jam ad ultimas ample satis respondi, atque inter ipsum et D. Abbatem nostrum ego 3 qvod . . . fuerat, am Rande erg. L 5 aliqvoties, (j) ego (2) tandem L 5 f. obitum ( 1) 25 manu sua | subscriptam gestr. | signatam approbationem dedit (2) | eò . . . ut erg. | manu . . . approbationem I daret erg. \ magno L 8 Neuer Absatz (1) Biennium | (2) Triennium erg. | L gì. famae | et erg. | apud Regem | suum erg. | autoritatis, (r) qvi Abbatiae Dionysfanae aliorumque (2) secularis (3) ediderat Reflex. (4) Gallicè L 16 reciprocatur, (1) Meldensis Episcopus intellectu re animadversoque (2) Meldensis L 17 Pelissonio amicissimus am Rande erg. L 20 replicatio (1) sub incude est 30 (2) elaboratur. L 22 — 7 1 , 1 et ex eo | promovendi negotio causa gestr. | plures literas | hue pertinentes erg. I ab . . . ago am Rande erg. L 6 approbationem: vgl. I, 7 N. 261 13 Scheda: vgl. I, 6 N. 59. 14 Sororem ... Abbatissam: Louise Hollandine. 15 Respondet: vgl. I, 6 N. 60. 18 petit: vgl. I, 7 N. 96. igt. scriptum: MOLANUS, Cogitationes privatae, 1691. 20 respondit: BOSSUET, De scripto cui tiiulus ... sententia, 35 1692. 20 replicatio: Explicatio ulterior; vgl. Erl. zu N. 74. 23 respondi: diese am Rande eingefügte Bemerkung (vgl. Z.3of.) könnte auch erst etwas später dazu gesetzt sein; kaum aber später als erste Jahreshälfte 1693.

N. 60

II. KIRCHENPOLITISCHER BRIEFWECHSEL 1693

71

proxenetam ago. Hac occasione D. Abbas ad hos labores diu suspensos rediit, et jam in eo est, ut capita controversa, sed nunc pro compositis habenda non contemnendo numero conscribat, et Vobis transmittat. Atque ita ego ut Horatius ait Fungor vice cotis acuturn Reddere quae ferrum solet exors ipsa secandi.

5

[Pelissonius fatetur in suis literis etiam Aulam Regis Sui Consilia olim agitasse procurandae per moderationem reconciliationis in Regno; sed ea fuisse dissipata ortis cum sede Romana litibus de Regaliis et immunitatibus, atque inde ad duriora deventum fuisse contra Reformatos quae ab ipsomet non valde probata fuisse satis apparet.] Libri de Fide Hungaricarum Ecclesiarum Partem Secundam hue transmissam legi 10 cum attentione animi, et admiratus sum moderationem pariter et judicium scribentis. Non memini me quicquam vidisse in hoc genere praeclarius et ad magnum illud Propositum assequendum efficacius. Nam et in generalibus praescribuntur vera atque optima Reunionis adminicula; et in specialibus controversiae simul profunde, et suaviter tractantur, quae duo vulgo propemodum incompatibilia habentur nam qui res leviter tractant, soient eas 15 tantum leviter tangere. Lib. i . c. i . quod dicitur scripturae credi ob Ecclesiae testimonium, intelligo Ecclesiam non pro Republica sacra, sed pro multitudine uti a multitudine eruditorum per omnia per manus traditum habemus Virgilium. Sic evitatur Circulus.

2 ut (1) magno numero (2) capita L 6 Consilia (z) similia coepisse (2) olim L 12 — 16 ad 20 magnum ... tangere quer am Rande von Bl. 261 v° erg. L 13 asseqvendum (j) aptius (2) efficacius L 13 optima (1) Unionis (2) Unionis | prae bricht ab, gestr. | remedia (3) Reunionis L 17 — 19 Lib. 1. c. 1. . . . Circulus auf Bl. 261 r° oben quer erg. L

2 f. compositis ... conscribat: vgl. den oben erwähnten Brief von Rojas y Spinola an Molanus vom 4. August 1693: „Qvantum ad Catalogum controversiarum ab Ampl ma Dominatione vestra complanata- 26 rum et à d n o Episcopo Meldensi ex parte approbatarum exposui Aug m o ..." 4t. Fungor ... secandi: De arte poetica, 304/305. Auch G. Calixt hatte dieses Horaz-Zitat schon auf seine irenischen Bemühungen a n g e w e n d e t ; vgl. Epitom.es theologiae moralis,

P . 1, Digressio

de arte nova, L X I X .

vgl. I, 6 N. 75. Das Eingeklammerte sollte in der Abschrift offenbar übergangen werden. P a r t e m S e c u n d a m : Syncera

relatio circa statum reunionis

1692; vgl. dazu die Vorbemerkungen S. 67. sacro saneto Verbo.

ecclesiasticae

...

6—9 fatetur:

10 Libri...

Per Petrum Schemelium,

17 Lib. 1. c. 1.: vgl. ebd. Bl. 23ff.: De Deo ejusque

30

72

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N . 6L.6LA

61. PAUL PELLISSON-FONTANIER AN LEIBNIZ Versailles, 1. Januar 1693. [64.]

6

Überlieferung: k Abfertigung: L H I 19 Bl. 619. 8°. i 1 ^ S. von Schreiberhand. Eigh. Unterschr. — Gedr.: 1. F O U C H E R D E C A R E I I , Oeuvres, 1, 1859, S. 351; 2. Aufl. 1, 1867, S. 423; 2. K L O P P , Werke, 7, 1873, S. 232.

À Versailles ce premier Jan e r 1693. Ce peu de mots, Monsieur, ne sont que pour vous souhaitter une bonne et heureuse année dès le premier jour, et pour vous adresser sans façon tout ce que j'ay receu de Möns. De Meaux sur vos demieres lettres. Je suis persuadé qu'il vous parle sincerement, et je 10 vous reponds encore une fois, qu'il n'y a dans son Coeur qu'estime et amitié pour vous, car je sçay ce qu'il en dit tous les jours, et à moy en particulier, et à tout le monde. Continuez s'il vous plait Monsieur à nous donner de vos nouvelles et de celles de vôtre illustre Cour, et me croyez s'il vous plaist plus que je ne puis vous le dire votre très humble et très obéissant serviteur.

Pellisson Fontanier.

15 61». GERHARD WOLTER MOLANUS AN LEIBNIZ Hannover, 31. Dezember 1692 (10. Januar 1693). [58. 74.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 655 Bl. 6. 4°. 1 S. Siegelrest.

Ich sende die bereitß abcopyrte bildnißen von Meinen Medallien wieder, v. dabey pro Illustrissimo D n o Comite eine abbregd von Meinem gantzen Brunßw. thresor, darin ich 20 diejenige, so in duplo vorhanden sorgfeltig notiret. Es hat Mihr diese abschlifft große Mühe verursachet, Ich habe es aber pour amour de S. E. Mon gneur le Conte gern gethan. Sie beliben, eh Mein opus weggeschikt wirt, darauf zu notiren, was sie ferner abcopyrt zu haben verlangen. Es were wol guht, das wir selbst copiam von diesem extract behalten, zu Unserer

Zu N. 61: k wird beantwortet durch N. 64 und war BeischluB zu N. 62. 8 ce que j'ay receu: 25 I, 8 N. 118. 119. 9 dernieres lettres: I, 8 N. 102. 104. 114. Zu N. 6 i a : K ist möglicherweise der Begleitbrief zu den in I, 8 N. 299 von Molanus versprochenen Münzkopien. Der beigelegte Münzkatalog wurde abschriftlich von Leibniz mit N. 193 weitergeschickt. Zu einem Nachtrag dieses Münzkatalogs vgl. N. 83. 19 abbrege: Notitia rei nummariae Ducutn et civitatum Brunsvicensium; vgl. obige Erl. 23 copiam: vgl. dazu N. 174, N. 257 und N. 85.

N.

II. KIRCHENPOLITISCHER BRIEFWECHSEL 1693

62

73

eigenen Nachricht, balt dieses balt Jeneß darin nachzusehen, oder amicis daraus Etwas gelegentlich zu communiciren, Ich habe aber keinen düchtigen scribenten[,] wollen Sie es dem H. Grafen zuschicken, so bitte dabey Mein Un[ter]thenigstes Erbiten zu thun, v. zu berichten, das ich dem negst einen catalogum senden wolle, was Mihr in imperatorijs fehlet, weil Illustr. D n u s Comes gar vil in duplo hat, so werden wir tauschen v. ein ander helfen 5 könen. Deus annum quem crastine V. D. auspicabimur, festum et felicem Tibi sinat illucescere. Vale (...) Han. prid. Kai. Jan. 1693. A Monsieur Monsieur de Leibnitz Conseiller Aulique de S. Altesse Electorale de Br. et Lub.

62. M A R I E D E B R I N O N A N L E I B N I Z

10

[Maubuisson,] 13. Januar 1693. [65.] Überlieferung: K Abfertigung: LH I 19 Bl. 447 — 448. 1 Bog. 8°. 4 S. — Regest: D E C A R E I L , Oeuvres, 1, 1859, S. 352; 2. Aufl. 1, 1867, S. 424.

FOUCHER

ce I3 me Janvier 1693. Voila Monsieur tout ce que j'ai peu tirer de l'eglise de S* Martin de Tours l'on cherchera 15 encore la transaction que vous demendez, vous voiez Monsieur que mon silence sur ce sujet ne m'a pas rendeue moins vigillente à chercher le moien de vous satisfaire, il me semble que le titre qui parle de l'usurpation du Marquis d'Azon ne lui fait de l'honneur que par l'enticquitté car il me semble celôn ce qu'on m'a expliqué qu'il vivoit l'an 1000 qui est près d'un ciecle devent S4 Bemard[,] je vous envoié 3 pacquets dans le dernier ordinaire 20 dont l'un sans doute estoit vielle datte parce que je le reçeu comme les lettres de Madame de Maubuisson à Madame la Duchesse sa seur venoint de partir[,] incy il falut les remettre à la premiere fois qu'elle ecriroit durant lequel tems M r Pellisson notre bon ami m'envoia les 2 autres pacquets[.] Dieu vous fasse la grâce Monsieur de vous donner des lumiere[s] sur la Religion qui eschauffe votre coeur et qui vous presse de sortir de l'estat où vous 26 4 berichtet K, korr. Hrsg. Zu N. 62: K mit dem Beischluß N. 61 ergänzt I, 8 N. 116. Das im Regest von Foucher de Careil (s. o. Überlieferung) erwähnte Post-scriptum druckten wir bereits in I, 8 S. 2x1 als Beilage zum Brief vom 18. Dezember 1692. 15t. tout ce... Martin de Tours: die Beilage wurde nicht ermittelt; zur Anfrage vgl. I, 8 S. 210. 434 und I, 6 S. 589 Erl. 20 3 pacquets: davon (s. Z. 24) zwei Beilagen von 30 Pellisson (vgl. N. 61 mit dort erwähnter Beilage).

74

II. KIRCHENPOLITISCHER B R I E F W E C H S E L 1693

N.63

este[,] qui m e fait d ' a u t a n t plus d e pitié q u e je v o u s t r o u v e plain de mérité, de b o n n e foy, e t d ' e s p r i t , v e n e z à v o t r e m e r e M o n s i e u r q u a n d elle v o u s r a p e l l e d e c r a i n t e q u e v o u s n ' i s o i e z p a s r e ç e u q u a n d v o u s l e v o u d e r e z [ . ] L a v i e e s t i n c e r t a i n e e t il s e r o i t b i e n

fâcheux

q u ' e s t a n t capable de t a n t d e belle et b o n n e chose v o u s ussiez négligé v o t r e salut 5 car certainement M

r

eternel

v o u s n e le p o u v e z f a i r e d a n s le p a r t y o ù v o u s e s t e e t s y v o u s v o u l i e z

p o u r q u e l q u e t e m s sesser t o u t e s les choses q u i v o u s o c c u p e [ent] p o u r v o u s d o n n e r

tout

entier à la recherche d e la vérité[,] je suis presque assureë q u e plus v o u s aprofondiriez les choses et plus vous connoiteriés que ceux qui vous presse la desus cherche vos véritables interets. Sr de Brinon.

10

63. L E I B N I Z A N L A N D G R A F E R N S T V O N

HESSEN-RHEINFELS

H a n n o v e r , 9./19- J a n u a r 1693. [67.] Überlieferung: L Konzept: LBr. F 20 Bl. 1575. 40. 1 S. (Unsere Druckvorlage.) — Gedr.: R O M M E L , Briefw., 2, 1847, S. 462 — 464.

15

Monseigneur Si le siege d e R[e]infels, m ' a d o n n é d e l ' i n q u i e t u d e la l e v é e d e ce siege m ' a d o n n é d e la j o y e p o u r t o u t e s o r t e d e r a i s o n s . Ce s u c c è s est g l o r i e u x p a r t i c u l i è r e m e n t à V . A . S . E t si ce c h a t e a u n ' a v o i t p a s esté la residence d ' u n prince et d ' u n prince aussi p r é v o y a n t

et

é c l a i r é q u ' E l l e , il se s e r o i t p e r d u s a n s d o u t e il y a l o n g t e m p s . C e p e n d a n t j ' a y e s t é s c a n d a l i s é 20 d e v o i r q u e l e s g a z e t t e s n ' o n t p r e s q u e p o i n t f a i t m e n t i o n d e V . A . S . à l a q u e l l e o n

doit

p r i n c i p a l e m e n t a p r è s D i e u l a c o n s e r v a t i o n d e ce p o s t e , c a r s a n s les f o r t i f i c a t i o n s e t

les

b o n s o r d r e s q u ' E l l e y a m i s , M o n s e i g n e u r le L a n d g r a v e d e H e s s e C a s s e l n ' a u r o i t

rien

t r o u v é à secourir. I c y n o u s r e c e v o n s plusieurs g r a t u l a t i o n s à c a u s e d e l ' E l e c t o r a t . P l u t à D i e u q u e les 25 b o n s s o u h a i t s d e t o u t e s l e s n o u v e l l e s a n n é e s f u s s e n t t o u s j o u r s a c c o m p a g n é e s d e lations aussi bien chez V.A.S. q u e chez nous. C'est ce q u e je prie D i e u d e luy

gratu-

accorder

encor bien souvent; mais à son égard p o u r des sujets moins turbulents moins fatigans et plus profitables. J e suis avec toute sorte d ' a t t a c h e m e n s

M o n s e i g n e u r d e V.A.S. le

très

h u m b l e et très obéissant serviteur 30

H a n o v e r 9/19 d e j a n v i e r 1693. A M o n s e i g n e u r le l a n d g r a v e E r n e s t e , r e s i d e n t à Reinfels.

L.

N . 64.65

I I . K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

75

64. LEIBNIZ AN PAUL PELLISSON-FONTANIER [Hannover,] 9. (19.) Januar 1693. [61.] Überlieferung: L Auszug aus der (nicht gefundenen) Abfertigung: L H I 19 Bl.665. 8°. 1 / s S.

Extrait de ma reponse à M. Pelisson

9 Janvier 1693.

Je prie Dieu de tout mon coeur que le public, et pour le dire plus fortement le genre a humain jouisse encor plusieurs années de vos grandes lumieres. Car sans parler de vostre Histoire qui surpassera bien d'autres à proportion de la grandeur du Roy qui en fait la matiere laquelle servira de leçon à tous les Rois à venir; vostre pénétration dans les plus profonds replis de controverses, jointe à vostre autorité, et à une modération merveilleuse pourraient estre encor la cause de quelque grand bien.

10

65. MARIE D E BRINON AN LEIBNIZ [Maubuisson,] 18. Februar 1693. [62. 66.] Überlieferung: K Abfertigung: L H I 19 Bl. 289 — 290. 1 Bog. 4®. 31/a S. Eigh. Aufschrift.— Regest mit Datum „Ce 13 février 1693": FOUCHER DE CABEIL, Oeuvres, 1, 1859, S. 352; 2. Aufl. 1, 1867, S. 424. 16

ce i8 me fevrier 1693. Je croy Monsieur que vous serez bien touché de la mort de Monsieur Pelisson et que vous comprenderez mieux qu'un autre la grendeur de cette perte je ne vous en fais pas l'eloge vous le connoissiez assez pour l'estimer, et pour l'honnorer, mais peut estre ne sera-t-il pas inutille de vous faire son apologie puisque la malignité de quelque ennemi de 20 sa vertu, ont rependeu de toutes parts qu'il estoit mort huguenot parce que ne ce croiant Zu N. 64: Die Abfertigung traf „quelques jours" vor Pellissons Tode in Paris ein und konnte nicht mehr beantwortet werden; vgl. Bossuet an M. de Brinon, 16. Febr. 1693 (FOUCHER DE CAREIL, Oeuvres, 1, 1859, S. 353). L antwortet auf N. 61. Zu N. 65 : K wird beantw. durch N. 71 u. angef. in N. 68. Als Datum könnte man auch , , i 6 m e " lesen. 26 Foucher de Careil (s. o. Überlieferung) las „13 février". 21 rependeu: in Holland war gedruckt worden, Pellisson sei nicht als Katholik gestorben. Außer dem S. 76,4 erwähnten Briefe Bossuets sind Leibniz noch zugegangen — und zwar zum Teil durch Landgraf Ernst — der bei N. 72 zitierte Druck Lettre sur la mort de M7 Pelison, ferner Deux Lettres de l'Eveque de Mcaux sur la mort de Mr Pelison, 6. Mars 1693. Diese Stücke befinden sich unter der Signatur L H I 19 Bl. 294a—299 (vgl. auch Kommen- 30 tar in BOSSUET, Correspondance, T. 5, 1912, S. 303 — 304). Unter L H I 19 BL. 293a befinde., sich ein Blatt, auf dem Leibniz eigh. vermerkt: „de Madame la duchesse d'Orléans". Es enthält folgenden

76

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L

1693

N . 66

pas fort malade il a remis au landemain la reception des sacrements comme s'il estoit nécessaire de scavoir à point nomé l'heure qu'il faut mourir pour estre catholicque[,] vous verrez Monsieur ce que Mgr. l'evesque de Maux a la bonté de m'an ecrire[,] je vous en confie la lettre et vous supplie de remarquer qu'il songoit encore à vous ecrire la veille de sa mort 6 et qu'il aurait emploié une longue vie si Dieu la lui avoit donnée pour conduire à une heureuse fin ce que vous avez vous meme commenssé sur la reunion[,] Dieu vous l'auste peut estre Monsieur pour ebranler votre coeur et pour vous faire voir que les dessins du salut ne doivent point estre remis au landemain puisque ce Jandemain n'est point à nous, il retirre celuy qui est dans la vray Eglise, pour advertir son ami de ce hâter d'i entrer, 10 j'espere Monsieur par la connoissence particulière que j'ai de sa bonne vie qu'il sera votre advocat dans le ciel qu'il y prira pour ces freres qu'il a tant aimé durant sa vie, mais au nom de Dieu hattez vous car vous ne scavez nonplus que lui ni le jour ni l'heure, j'ai des lettres de ce cher amy qui me marque que sa pensëe la plus ordinnaire estoit c'elle de l'eternité et que cela lui diminuoit tellement le goust des grandeurs du monde et de tout ce 15 qui est icy bas qui ne pouvoit rien adjouter à l'indifférence où cela l'avoit fait tomber mais qu'il n'en estoit pas moin vif sur la reunion qu'il regardoit comme une des meilleures oeuvres où l'on ce put emploier, encore une fois Monsieur[,] menagez à votre aventage vos grandes lumières et sauvez vous du moins sy vous ne pouvez pas sauver les autres. S r de Brinon. 20

A Monsieur Libeniz.

66. LEIBNIZ AN MARIE DE BRINON Hannover, 10./20. Februar 1693. [65. 68.] Überlieferung: l 25

Reinschrift nach der (nicht gefundenen) A b f e r t i g u n g : L H I 19 Bl. 8 1 1 . 4 0 . 2 S. von Schreiberhand m i t eigh. Korrekturen. — Gedr.: FOUCHER D E CAREIL, Oeuvres,

1,

1859, S. 3 5 5 f . ;

2. A u f l . 1, 1867, S. 427—428.

T e x t : „ S u r l'air du rigodon premier. // P a u l Pelison / E s t mort en philosophe / il estoit de l'estoffe / dont on fait les bon(s). / Beaucoup d'esprit / mais pauvre et politique / il chercha du credit / pour en avoir / il ce fit catholique / et la fin l'a f a i t voir."

4 la lettre : Bossuet an Madame de Brinon, Paris,

30 16. Februar 1693 ( L H I 19 Bl. 291 — 294; gedr. FOUCHER D E CAREIL, Oeuvres, i , 1867, S. 4 2 5 f . ; BOSSUET, Correspondance,

1, 1859, S. 353f. ; 2. A u f l .

5, 1912, S. 309 — 311). Leibniz sandte diesen Brief dem L a n d -

grafen Ernst zur L e k t ü r e ; vgl. N . 76 Erl. Zu N. 66 : Die (nicht gefundene) Abfertigung wird beantwortet durch N . 68.

XI. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 67

A A b s c h r i f t v o n d e r A b f e r t i g u n g : PARIS Bibl.

Nationale

77

f o n d s L a t . 10355, N r 68. 1 B l . 4 0 .

I ' / J S. v o n S c h r e i b e r h a n d . Ü b e r s c h r i f t : „ C o p i e d ' u n e l e t t r e d e M ö n s . D e l e i b n i z à M a d a m e de Brinon". (Unsere Druckvorlage.) E E r s t d r u c k n a c h e i n e r K o p i e d e r A b f . : DUTENS, Opera, V , 1768, S. 559. D i e V o r l a g e s t a m m t e a u s d e n P a p i e r e n B o s s u e t s , „eile n o u s a é t é c o m m u n i q u é e . . . p a r M. [Denis] G o b e t " b e -

6

m e r k t d e r H e r a u s g e b e r D u t e n s (S. 550).

A Hanovre ce 10/20. Fevrier 1693. Madame L a nouvelle de la mort de Möns. Pellisson m'a fort affligé, non seulement parceque j'ay perdu un ami de cette considération et de ce mérité qu'il n'est pas aisé de retrouver, mais 10 encore plus parceque le public y perd beaucoup; Car ce grand homme avoit les meilleurs desseins du monde, avec la capacité et le credit propre à les executer. Ceux qui ont jotii de lui vingt ans et davantage se consoleront plus aisément que moi à qui la nouvelle connoissance ne sert qu'à donner plus de regret. Il m'avoit fait esperer quelques communications touchant l'histoire du temps et autres belles connoissances. Apresent je serai loin de mon 15 compte, et si vous n'y pouvez remedier Madame, en me donnant un jour quelque autre commerce qui tienne quelque chose de celui que j'avois avec Möns. Pellisson par vostre faveur, je n'ozerois l'esperer dailleurs. On m'a parlé avec beaucoup d'estime de Möns, l'abbé Ferner, qui est je croi parent de Möns. Pellisson, et qui aura sans doute en main les mémoires importans qu'il aura laissés sur l'histoire du R o y et sur les controverses, aussi 20 bien que sur d'autres matieres. ainsy j'espere que le public en profitera avec le temps. Cette lettre n'estant que pour marquer ma douleur de la mort d'un homme si illustre, et si digne de vivre, J'adjousteray seulement que j'escriray bientost à Möns, l'evesque de Meaux, et que Möns, l'abbé Molanus fait des progrés dans sa reponse. Je suis avec zele Madame

Vostre treshumble et tresobeissant serviteur

Leibniz. 25

67. L A N D G R A F E R N S T V O N H E S S E N - R H E I N F E L S F Ü R L E I B N I Z Köln, 12./22. Februar 1693. [63. 76.] Überlieferung: k A b f e r t i g u n g : L B r . F 20 B l . 1 5 9 0 — 1 5 9 1 . 1 B o g . 2 0 . 4 S . R e i n s c h r i f t v o n Schreiberhand

m i t V e r m e r k auf der ersten Seite u n t e n : ,,coll[ationiert]." D e r

Schluß-

a b s a t z v o n J o h . Boos' H a n d , d a r u n t e r eigh. U n t e r s c h r i f t des L a n d g r a f e n .

24 r e p o n s e : Explicatio

ulterior;

30

v g l . N . 74 E r l .

Z u N . 6 7 : k a n t w o r t e t a u f L e i b n i z a n L a n d g r a f E r n s t , H a n n o v e r , 30. J a n u a r (9. F e b r u a r ) n i c h t g e f u n d e n , B e i s c h l u B z u N . 163.

1693,

78

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 68

(Landgraf Ernst läßt sein langes Schweigen entschuldigen. Seine Krankheit, die sich auch nach vierwöchentlicher K u r in B a d Schwalbach nicht besserte, seine tiefe Niedergeschlagenheit wegen des Vorwurfs, er hätte 1688 während des Krieges zum Schaden des Reiches Unterhandlungen m i t den Franzosen geführt, ein Übermaß an Geschäften und der Mangel an Schreibern zwingen ihn zur Unter6 brechung der Korrespondenz.)

Celle de Monsr de Leibniz du 9 Fevrier fut rendue icy à son Alt. Monsgr- le Landgrave Ernest, mais comme les raisons cy dessus l'excusent suffisamment de ne luy répondre, Monsr Leibniz aura la bonté de ne le point prendre en mal, ce n'est pas qu'elle ne fasse pas de l'estime de sa correspondence, au contraire en ayant fait toujours grand cas estant en 10 bonne santé, Elle a plus de raison de le faire maintenant, trouvant les lettres de Mr de Leibnitz tellement judicieuses qu'elles sont capables de divertir même les malades. Ernst v. Hessen.

68. MARIE D E BRINON AN LEIBNIZ [Maubuisson,] 13. März 1693. [66. 71.] 15

Überlieferung: K Abfertigung: L H I 19 Bl. 540 — 542. 1 Bog., 1 Bl. 40. 5 1 / 2 S. — Teildr., resp. Regest: FOUCHER DE CAREIL, Oeuvres, 1, 185g, S. 356f.; 2. Aufl. 1, 1867, S. 428f.

ce i3 me mars 1693. Voila monsieur une nouvelle découverte que m r d'Ozier a faite qu'il me prie de vous envoier comme vous verrez par le billet qui accompagne la lettre qu'il vous écrit. 20

Je vouderois de tout mon coeur vous pouvoir donner icy une corespondence qui put remplasser la perte que vous avez faite par la mort de Mr Pelisson, mais monsieur je n'en connois point qui approche de la capassité et du scavoir faire de ce cher amy qui n'a jamais reculé aux occassions de faire plaisir aux personne[s] de mérité comme vous, et à soulager autant qui luy a esté possible la misere des malheureux, il estoit impecable sur ces 2 articles,

25 et sur celuy de ces amis qu'il aimoit mieux que luimeme, je vous advoue Monsieur que la douleur que j'ai de sa mort est bien vive, et je le trouve de manque pour moy, presque tous les jours, car ces bons offices à mon égard passoint jusques aux amis de mes amis, incy vous

3 Vorwurfs: vgl. die Rechtfertigung des Landgrafen in N. 76 Erl. Zu N. 68: K antwortet auf N. 66 und wird beantwortet durch N. 71. 30 dung v o m 5. März vgl. N. 189.

1 8 — 1 9 Zu d'Hoziers Sen-

N. 68

II. KIRCHENPOLITISCHER B R I E F W E C H S E L 1693

79

voiez Mr combien j'ai besoin d'estre souteneue de la bonté de dieu dans cette privation, j'ai eu l'honneur de vous ecrire touts les faux bruicts qui ont coureu de sa mort que la vérité dissippe et dissippera de plus en plus, madame l'Abesse deMaubuisson qui n'est guerre trompée aux aparances n'a peu douter un momant de sa bonne foy, il avoit l'ame trop belle et trop sinsere pour pouvoir estre hipochrite, et je vous répons Mr q[u]'un Roy- s aume ne l'oroit pas tanté de faire un faux personnage, il estoit vrai en tout et je croi vous le deffinir par là car c'estoit son caractaire ne sachant bieser sur rien et n'estant entresné par aucc'unne passion que c'elle de ramener tous ces freres à la conoissence de la vérité et à l'union de l'eglise catholique, voila je vous en assure ce que dominnoit le plus en lui; je n'ai peu m'empecher Mr de vous retracer icy cest illustre mort et je ne sorois encore ne vous pas 10 dire que vous y perdez beaucoup car non seulement il vous estimoit selon votre mérité mais il vous aimoit et estoit ravi quand il pouvoit faire quel'que chose qui vous fut agreable, Monsieur l'abbé Ferier est un homme d'un très grand mérité et qui a un très bon esprit mais il n'est pas tourné du coté de la literature[,] c'est pourquoi, je ne vois pas qu'il puisse estre utille à vos dessins, mais Mr l'evesque de Meaux qui est un homme universel s'offre de 15 vous rendre la desus tous les services que vous pouvez souhaister mais encore plus volontier sur ce que vous sçavez qu'il a commenssé[,] il est bien aise que Mr l'abbé Molanus fasse quel'que chose de sa reponce, il sera Mr bien difficille de vous donner les memoire[s] que feu Mr Pelisson vous avoit promis parce que par l'ordre du roy tout a esté remis à m r Racine avec lequel j'ai fort peu d'abitude, l'on m'assure que l'histoire du roy doit demeurer dans 20 les mains de Mr l'abbé Ferier, et que tout ce qui touche la Religion sera remis à Mr l'evesque de Meaux qui en fera un bon usage, je prie dieu de tout mon coeur de vous donner des lumieres où votre raison et votre esprit ne puisse resister, et que m'aient obligé à vous estimer par la connoissence qu'il m'a donné de votre mérité il me donne la joie de vous sçavoir bien tôt catholicque. 25 S r de Brinon.

Faitte bien mes excuse[s] M1' s'il vous plait à Madame la Duchesse d'Hanover si je lui donne la peine de vous rendre si souvent mes pacquets[,] la bonté de Madame de Maubuisson qui y met son atache mérité bien monsieur que vous travailliez bien sérieusement à la grande affaire qui a commenssé nostre commerce puisque il y va de votre eternité. 30

2 ecrire: N.65.

17f. Molanus ... sa reponce: Explicatio ulterior; vgl. N. 74 Erl.

8o

I I . K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 69

69. C H R I S T O P H D E R O J A S Y S P I N O L A A N L E I B N I Z Wien, 17. März 1693. [60. 73.]

5

Überlieferung: K K o n z e p t : W I E N Nalionalbibl. 9 3 0 9 Bl. 1 6 5 . 2 0 . ] / 3 S. k Abfertigung: L H I 1 0 Bl. 1 3 8 — 1 3 9 . 1 Bog. 2 ° . s / 4 S. Eigh. Unterschrift u n d Aufschrift. Siegel. (Unsere Druckvorlage.) A Abschrift: W I E N Nationalbibl. 9 3 1 3 Bl. 1 1 9 .

A wird beantwortet durch N. 73 und a n g e f ü h r t in N. 27 (an Grote v o m 20. April). U n t e r gleichem D a t u m schrieb Rojas y Spinola a n Molanus, daß der Kaiser an E r n s t August geschrieben habe, er möge 10 zwei Theologen als Abgesandte f ü r eine n a c h Ort, Zeit u n d Zusammensetzung noch näher zu bestimmende Konferenz auswählen, die u n t e r Leitung des Bischofs von Wiener N e u s t a d t a n einer Lösung der ungarischen Religionsstreitigkeiten arbeiten sollte. Entsprechend schrieb der Kaiser a m 14. März noch einigen anderen F ü r s t e n (vgl. Erl. zu N. 27). Wie aus einem Brief Molans v o m 11. März 1693 (LH I 10 Bl. 279 — 280) hervorgeht, war dieser schon früher vom Bischof unterrichtet worden, d a ß die 15 ungarischen Protestanten d a r u m gebeten h a t t e n , es möchten f ü h r e n d e protestantische Theologen zu den Vorschlägen, die R o j a s y Spinola ihnen im N a m e n irenisch gesinnter P r o t e s t a n t e n unterbreiten wollte (im Hintergrund s t e h t das P r o j e k t der „Confessio H u n g a r i c a " ) , offiziell Stellung n e h m e n u n d mündliche Erklärungen abgeben. Zur Vorbereitung einer solchen größeren Z u s a m m e n k u n f t wollte R o j a s y Spinola n u n eine abermalige Reise u n t e r n e h m e n und dabei in F r a n k f u r t m i t Molan Vorbespre20 chungen abhalten (ein Konzept seines Briefes an Molan vom 1 7 . März befindet sich in W I E N Nationalbibl. 9 3 0 9 Bl. 1 6 5 r°, eine Abschrift in H A N N O V E R Niedersächs. Landesbibl. L H I 1 0 Bl. 1 4 2 ; eine Abschrift des Kaiser-Briefes in L H I 10 Bl. 22). I n der gleichen Angelegenheit schrieb Rojas y Spinola a m selben Tag noch an die Theologen J o h a n n Ludwig Fabricius in Heidelberg ( W I E N Nationalbibl. 9 3 0 9 Bl. 1 6 2 ) , a n J o h a n n Sachs in Kothen u n d an v. R a u m e r in Dessau (Abschrift in L H I 14 Bl. 84 u n d 85). R o j a s 25 y Spinola machte Molan den Konferenz Vorschlag, doch aus dessen oben zitiertem Brief vom 11. März m u ß t e er entnehmen, daß der Loccumer A b t der seines E r a c h t e n s längst noch nicht genügend vorbereiteten Z u s a m m e n k u n f t m i t den Ungarn ablehnend gegenüberstand. (Weitere Materialien, welche den Umkreis dieser Vorbereitungen des Bischofs von Wiener N e u s t a d t f ü r die Reunion in Ungarn betreffen, befinden sich in Abschriften des 1 8 . J a h r h u n d e r t s in H A N N O V E R Niedersächs. Landesbibl. 30 L H I 1 4 ) .

Praenobilis Strenue Domine Licet hodie cuncta a D n o Abbate Molano intelliget; non possum tarnen non Praenob. Dominationem V™™ enixe rogare, ut pro suo zelo et talento velit causam meam Reunionis, sicuti coepit laudabiliter, promovere. Circumstantias modosque ad hoc requisitos scribo 85 memorato D n o Abbati, prout D. Baro de Grooten mihi suasit. Hic D nua magnam sibi hic comparavit laudem, fideliterque sane ad Heri sui servitium attendit. Audio D n u m Krafft ibi adesse et bene operari. Miror quid fecerim vel omiserim, quod ab ipsius memoria ita sim exclusus. Intimet ipsi hanc meam protestationem, simulque D n u m Abbatem disponat,

N. 70

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

81

ut me ad biduum accedat Francofurtum. Nisi Ser mus Elector jubeat, ego Francofurti subsistam ad octiduum, ut ibidem vel inde cum aliis quoque adventuris Theologis conferam. Quaeso servemus secretum, et rem Deo commendemus. Spero tandem Divinam Majestatem Suam benedicturam conatibus nostris. Determinationem duorum mittendorum debemus committere Suae Serenitati. Ego 5 vero constanter maneo Praenobilis et Strenuae Dominationis V rae

paratissimus Christophorus Episcopus Neostadiensis.

Raptim Viennae 17 Martii 1693. A Monsieur M' de Leibnitz Cons. Aulique de S. A. Electe de Brunswick, présentement 10 à Hanover.

70. JOHANN BOOS AN LEIBNIZ Köln, 12./22. März 1693. Überlieferung: K Abfertigung: L B r . F 20 Bl. 1593. 4 0 . 2 S.

Monsieur

Cologne ce 22/12 Mars 1693. 15

Vous me permetterez, s'il vous plaist, Monsr que par ordre de Son Alt. Ser me mon maistre le Landgrave Ernest je vous dise de ne point prendre en mauvaise part que Sadite Alt. n'a jusques icy encore sceu reassumer la correspondent avec vous, l'accablement de diverses autres occupations autant que sa santé pas encore parfaitement restablie l'en empechant, de quoy elle se trouve d'autant plus affligée qu'elle se voit par là privée de vos 20 lettres toujours remplies de beaucoup d'esprit et de science; me commandant en outre de vous donner part, que d'une main asseurée nous avons nouvelle que l'Electeur de Bavierre s'est hautement ouvert à Bruxelles, que le Roy de Portugal avoit, ou du moin estoit sur le

Zu N. 70: Vermutlich wurde durch unseren Brief Leibniz' Schreiben vom 17. (27.) März 1693 veranlaßt; vgl. dazu N. 2 1 2 Erl. 25 6

LEIBNIZ 1/9

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

82

p o i n t , d e d e c l a r e r l a g u e r r e à l a F r a n c e : m o y q u i dis cela p a r o r d r e s s u s d i t s , je suis s a n s reserve Monsieur

vostre très h u m b l e et obéissant serviteur

J. Boos Aumônier.

7 1 . LEIBNIZ AN MARIE D E BRINON 5

Hannover, 1 9 . ¡ 2 9 . März 1 6 9 3 . [68. 8 2 . ] Überlieferung: L Konzept: L H I 19 Bl. 543 — 544. 1 Bog. 8°. 21/2 S. Viele Streichungen und Ergänzungen. Adresse u. Datum später hinzugefügt. — Gedr. : FOUCHER DE CAREIL, Oeuvres, 1, 1859, S. 357f.; 2. Aufl. 1, 1867, S. 429f.

X9./29. Mars 1 6 9 3 .

A M a d a m e de B r i n o n 10

Madame Q u o y q u e j ' a y e e s t é assez p e r s u a d é d e la s i n c é r i t é d e s s e n t i m e n s d e f e u M. Pellisson, je n e laisse p a s d e v o u s e s t r e obligé, M a d a m e , d e la c o m m u n i c a t i o n d e la l e t t r e d e M. l ' E v e q u e d e M e a u x q u i leve t o u s les s u j e t s d e d o u t e . J ' a p p r o u v e r a y t o u s j o u r s la sincérité, m ê m e à l ' é g a r d d e s s e n t i m e n s q u e je n ' a p p r o u v e p o i n t . L a p l u s g r a n d e c o n s o l a t i o n , q u e v o u s m e

15 p o u v i é s d o n n e r , M a d a m e , a e s t é d a n s ce q u e v o u s m e m a n d é s d e la b o n t é d e Möns, d e Meaux à m o n égard. J e vous supplie de luy faire tenir la cy jointe. J'espere de luy faire t e n i r b i e n t o s t u n p l u s gros p a q u e t , l o r s q u e M. l ' A b b é M o l a n u s a u r a a c h e v é e n t i è r e m e n t . Q u o y q u e j e n ' a y e eu p a r t à l ' a m i t i é d e Möns. Pelisson, q u e p a r v o u s e t q u e v o u s le connoissiés de p l u s l o n g u e m a i n , v o u s n e le s ç a u r i é s r e g r e t t e r p l u s q u e m o y n y h o n n o r e r 20 d ' a v a n t a g e sa m e m o i r e . C e p e n d a n t le p o u r t r a i t q u e v o u s f a i t e s d e son c o e u r est e x c e l l e n t , e t digne d e v o u s d e u x . C e u x q u i c o n t i n u e r o n t u n j o u r son Histoire

de l'Académie

Françoise,

ou c e u x q u i

e r i g e n t a u x illustres d e s m o n u m e n s d a n s les j o u r n a u x d e s s ç a v a n s p o u r r o n t

s'etendre

d ' a v a n t a g e s u r les g r a n d e s q u a l i t é s d e s o n e s p r i t , m a i s ils n e s ç a u r o i e n t rien d i r e d e p l u s 25 f o r t d e la d r o i t u r e d e son coeur, q u e ce q u e v o u s en dites.

Zu N. 71 : Die Abfertigung (nicht gefunden) von L antwortet auf N. 65 u. 68 und wird beantwortet durch N. 82. 12 lettre: J.-B. Bossuet an M. de Brinon, 16. Febr. 1693; vgl. N. 65 Beilage. 16 la cy jointe: N. 72. 17 G. W. Molanus hat mit der Niederschrift der Explicatio ulterior begonnen, vgl. N. 74. 22 Histoire: Pellissons Darstellung erschien 1653; vgl. SV.

N. 72

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

83

Je comprends fort bien, qu'il sera difficile d'esperer d'ailleurs les secours sur l'Histoire du temps que Mons. Pellisson me pourroit et me vouloit donner puisqu'il avoit tant de lumieres la dessus et travailloit sur celle du R o y qui est apresent le premier mobile du genre humain. Je vous supplie encor de faire tenir la cy jointe à Mons. d'Ozier à qui redouble vostre 5 considération les obligations que je luy ay.

Je suis avec zele

Madame etc.

72. L E I B N I Z A N J A C Q U E S - B É N I G N E

BOSSUET

Hannover, 29. März 1693. [95.] Überlieferung:

10

L 1 K o n z e p t : L H I 19 Bl. 6 6 8 - 6 6 9 . 1 Bog. 4 0 . 4 S. Ohne D a t u m . L2 Abfertigung nach L1: COLOGNY-GENÈVE Bibl. Bodmeriana. 1 Bog. 4°. 4 S. A l t e Inventarnummer , , 3 6 m e " . (Unsere Druckvorlage.) — Vgl. L'Amateur d'Autographes, 46 e année, Paris 1913, S. 9 1 ; Collection d'autographes littéraires. Lettres et Manuscrits des X V I I e , X V I I I e , X I X e , X X e siècles, P. II, Nr 80. (Vente Paris, Hotel Drouot 26 févr. 1969.) 15 l

Abschrift von Z.2: L H I 19 Bl. 441—442. 1 Bog. 2°. 3*/2 S. v. Schreiberhand mit eigh. Korrekturen (Lil). Anschrift u. D a t u m eigh.

A Teilabschrift von L2: PARIS Bibl. Nationale, Collection Henri de Rothschild. 2°. 31/3 S. v. Ledieus Hand. Neben der Überschrift a m Rande ,,13.", darunter ,,29 D e Mars 1693". Vgl. PORCHER, Catalogue, Paris 1932, Nr 294, 1. (Anfang bis S. 87 Z. 8 unseres Textes.) 20 E1 Teildr. nach A : BOSSUET, Oeuvres posthumes, 1, 1753, S. 387 — 390. E2 n a c h L 2 : BOSSUET, Oeuvres éd. Deforis, 11, 1778, S. 83 — 87, u. getrennt davon derphilosph. Teil in 10, 1778, S. 89 — 91 (S. 87 Z. 8 — S. 89 Z. 2 unseres Textes). Neuere Drucke: 1. DUTENS, Opera, 1, 1768, S. 548 — 551 (nach El) ; 2. BOSSUET, Oeuvres éd. L â c h â t , 18, 1864, S. 178 — 182 u . 26, 1864, S . 483 — 485 ( n a c h E2) ; 3. FOUCHER DE CAREIL, 25

Oeuvres, 1, 1859, S. 358 — 365; 2. Aufl. 1, 1867, S. 430 — 437 (nach /) ; 4. KLOPP, Werke, 7, 1873, S. 83 — 87 (nach E1) ; 5. BOSSUET, Correspondance, 5, 1912, S. 332 — 339 (nach L 1 u. /).

3 celle du R o y : die Histoire de Louis XIV 5 la c y jointe: N. 216.

wurde 1749 von L e Mascrier herausgegeben.

Zu N. 72: 1 ? antwortet auf I, 8 N. 119, war Beischluß zu N. 71, wird beantwortet durch N. 98 u. 30 99 und erwähnt in N. 73. 6*

84

N. 72

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

Monseigneur, Je suis d'autant plus sensible pour mon particulier à la perte que nous avons faite dans la mort de Mons. Pellisson, que j'ay joui bien peu de temps d'une si belle et si importante connoissance. Il pouvoit rendre des grands services au public, et ne manquoit pas 5 de lumieres, ny d'ardeur. E t il y avoit sans doute bien peu de gens de sa force. Mais enfin, 11 faut s'en remettre à Dieu, qui sçait choisir le temps et les instrumens de ses desseins comme bon luy semble. Madame de Brinon m'a fait l'honneur de me communiquer une lettre que vous luy avés ecrite, pour desabuser les gens de certains faux bruits, qui ont couru. Pour moy si j'ay crû que Mons. Pellisson se trompoit en certains points de religion, je 10 ne l'ay jamais crû hypocrite. J ' a y aussi reçû une feuille imprimée, que M. le Landgrave Erneste m'a envoyée. Je croy qu'elle est venue de France, elle tend à justifier la memoire de cet excellent homme, contre les imputations de la gazette de Roterdam. Mais il me semble que l'auteur de la feuille n'estoit pas parfaitement informé, et il l'avoue luy même. Mad. de Brinon me mande que par ordre du Roy les papiers de feu M. Pellisson sur la 15 religion, ont esté mis entre vos mains. Sans doute le Roy ne les pouvoit mieux placer. Elle adjoute que ce qu'il avoit écrit sur l'Histoire de Sa Majesté a esté donné à Mons. Racine, qui est chargé de ce travail. J'avois moy même quelque vue pour l'Histoire du temps, et Mons. Pellisson par la bonté qu'il avoit pour moy, alloit jusqu'à me faire esperer du secours et des informations sur le fonds des choses. Mais je crains que sa mort ne me prive de cet 20 avantage, comme elle m'a privé d'autres lumieres que j'attendois de sa correspondance; si ce n'est que Vous Monseigneur, ne trouviés quelque occasion d'y pourvoir. Madame de Brinon ne me pouvoit rien mander de plus propre à me consoler, que ce qu'elle me fit connoistre de la bonté que Vous voulés avoir Monseigneur, de vous mettre en quelque façon, à la place de Mons. Pellisson, quand il s'agira de me favoriser. Cependant 25 vos bontés ont déjà assez paru à mon égard en plusieurs occasions, et je menageray vos grâces comme il faut, sçachant que vos importantes fonctions vous laissent peu à vous mêmes. 4 de grands A 8f. pour ... Pelisson erg. LU 8 des gens de certains L1 sur certains / 2 12 Roterdam. (1) Mons. le Landgrave Erneste (2) Mais L 16 écrit L 2 A fait L1, fehlt l

30

8 lettre: Beilage zu N . 6 5 . seté, pubi, dans la Gazette de Rotterdam

(Exemplar in L H I 19 Bl. 294a—295).

1 0 feuille imprimée: Lettre sur la mort de M'Pelisson du 16. Fevrier

de cette année 1693,

14 Brinon me mande :inN. 68.

contre la faus-

où on le fait mourir

Hueguenot

16 Histoire : vgl. SV. N. 384,3.

N . 72

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

85

C'est cette considération, qui m'avoit fait differer de repondre à vostre lettre extrêmement obligeante, et pleine d'ailleurs de considérations importantes et instructives, pour ne pas revenir trop souvent. Maintenant, je vous diray, Monseigneur que la répliqué de Monsieur l'Abbé Molanus sera bien tost achevée. Comme il a la direction des Eglises du pays, il a esté bien distrait, et il se retire expres à son Abbaye pour quelques semaines, 5 pendant le carême (qui chez nous suivant le vieux stile est venu cette fois bien plus tard que chez vous) afin de finir. J e ne renouvelle pas les petites plaintes que j'avois crû d'avoir sujet de faire. Il est vray, que si la censure fut allée au général, sans me frapper nommément en particulier, je n'aurois pas eu besoin d'Apologie. Quand j'accorderois cette observation: qu'on a tousjours maintenu ce qu'on a trouvé 10 establi en matiere de foy, cela ne suffiroit pas pour en faire une regle pour tousjours. Car enfin les erreurs peuvent commencer une fois à regner; tellement qu'alors on sera obligé de changer de conduite. J e ne voy pas que les promesses divines inferent le contraire. Cependant l'observation même, qui est de fait, me paroist encore douteuse; par exemple je tiens que toute l'ancienne Eglise ne croyoit pas le culte des images permis. E t si quelqu'un des 15 anciens martyrs revenoit icy il se trouverait bien surpris. Cependant l'orient ayant changé peu à peu là dessus, ce dogme combattu long temps par l'inclination qui porte les hommes à l'exterieur, a esté enfin renversé par le second Concile de Nicée, qui se sert de contes pour appuyer sa pretension; E t malgré la meilleure partie de l'occident qui s'y opposoit dans le Concile de Francfort, Rome donna là dedans. Vostre remarque, Monseigneur, sur ce 20 Concile de Nicée, est considérable. L'argument ad hominem d'Anastase le Bibliothequaire pris de l'adoration de la croix, deja receue, prouve seulement que les abus s'autorisent les uns les autres. On avoit esté plus facile sur la croix, d'autant que ce n'est pas la ressemblance d'une chose vivante. Par après on a joint l'image ou effigie de Jesus Christ à la croix, pour l'adorer; et enfin on s'est laissé aller jusqu'aux images des simples créatures en adorant 25 celles des Saints, ce qui estoit le comble. J ' a y de la peine à croire que les peres de Francfort 7 crû auoir A 11 pour tousjours fehlt L1, erg. L2 Lil 12 une fois fehlt L1, erg. L2 LU 1 5 et que 1 2 si ändert A 21 de Nicée fehlt L , erg. L 21 — 26 L ' a r g u m e n t . . . comble erg. L1 24 vivante. Enfin on a joint L1 24 ou effigie fehlt L1, erg. L2 26 — 86,5 J ' a y . . . prévalu erg. L1

1 lettre: I, 8 N. 1 1 9 . 3 répliqué: Molanus' Explicatio ulterior Methodi reunionis ecclesiasticae; 30 dieses Stück wurde im August 1693 vorläufig abgeschlossen (vgl. auch N. 107). Verkürzt und als nur vorläufige Antwort wurde es im Sommer 1694 durch Leibniz an Bossuet übersandt (vgl. FOUCHER DE CAREIL, Oeuvres, T. 2, 1860, S. 65f.; 2. Aufl. T. 2, 1869, S. 65; BOSSUET, Correspondance, 6, 1 9 1 2 , S- 334; vgl. auch Erl. zu N. 74). 5 Abbaye: Loccum. 7 plaintes: vgl. I, 8 N. 1 1 4 . 2 1 L'argum e n t . . . d'Anastase: vgl. I, 8 S . 2 1 6 Z. 34. 35

86

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 72

auroient permis le culte des images sous condition d'une adoration inférieure. Ils ont donc tort de n'avoir pas marqué qu'ils entroient dans un temperament qui se presentoit naturellement à ceux qui y avoient de l'inclination. Mais ils jugeoient tout autrement, ils croyoient principiis

esse obstandum. Si on l'avoit fait de bonne heure le Christianisme ne seroit point

5 devenu méprisable dans l'Orient, et Mahomet n'auroit point prévalu. L'autre Question estoit, si on n'a pas receu quelques fois des sentimens comme de foy, qui n'estoient pas establis auparavant. J'avois apporté l'exemple de la condemnation des Monothelites. Vous repondés, Monseigneur, qu'accordant que Jesus Christ a véritablement la nature humaine, aussi bien que la divine, il falloit accorder qu'il a deux volontés. Mais 10 voila une autre question sur la conséquence, de la quelle des plus habiles gens de ce temps là ne demeuroient point d'accord. Il s'agit du dogme même, s'il estoit establi. De plus la conséquence souffre bien des difficultés, et depend d'une discussion profonde de Métaphysique, et je suis comme persuadé, que si la chose n'avoit esté décidée, les scholastiques se seroient trouvés partagés sur cette question. Il ne s'agit pas de la volonté in actu primo, 15 qui est une faculté inséparable de la nature humaine, mais de l'action de vouloir, quae potest indigere complemento à sustentante verbo, ita ut ab utroque resultet unica actio, cum dici soleat actiones esse

suppositorum.

Quant au Concile de Baie il luy estoit permis de parler, comme Vous dites, Monseigneur, et si l'on faisoit un traité semblable avec les protestans, il seroit permis à chaque parti, de 20 dire que la discussion future des points qui resteroient à decider, seroit une discussion d'eclaircissement, et non pas de doute, chacun ayant la croyance que l'opinion qu'il tient veritable prévaudra. Ce seroit donc assez, que Vos Messieurs fissent, ce qu'on fit à Bâle. J ' a y crû que la seule exposition ne suffisoit pas, entre autres parce qu'il y a des questions, qui ne sont pas de theorie seulement, mais encor de practique. J'avoue aussi, Monseigneur, 25 de ne pas voir comment de certains principes accordés il s'ensuive qu'on doit tout accorder

i f. inférieure. S'ils avoient ces sentimens ils ont tort L 1 1 donc erg. L2 Lil 2 f. naturellement à l'esprit; Mais ils ont jugé tout L1 9 deux (1) opérations volontaires (2) volontés L1 16 ab u t r â q u e A 23 suffisoit pas car il y a des qvestions L1 23 entre autres erg. L? Lil 23 nach autres erg. v. fremder Hand raisons, A 25 de ne pas voir erg. L1 que je ne uoi pas comment A 30 25 des principes LH de certains principes ändert L2 Lil 25 on doiue A

8 Monothelites: vgl. Leibniz' Sur les Monothelites in I, 8, S. 173 f. 1 5 — 1 7 quae ... vgl. VI, 1, S. 5 1 1 Z. 3ff., bes. Z. 14 ,,hinc Regula: actiones sunt Suppositorum".

suppositorum:

N . 72

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

87

de nostre costé. Au contraire j'ose dire, que je crois de voir clairement l'obligation où l'on est d'offrir ce que fit le Pape Eugene avec le Concile de Bâle à l'égard des Calixtins. En vérité je ne crois pas qu'autrement il y ait moyen de venir à une reunion qui soit sans contrainte. Cependant il faut pousser la voye de l'exposition aussi loin qu'il est possible, et je ne croy pas que personne vous y surpasse. Aussi M. Molanus tachera de vous y seconder et pour 5 moy, je contribueray au moins par mes applaudissemens, ne le pouvant pas par mes lumieres trop courtes. Quant à l'essence du corps et le sujet de l'etendue, il semble que ce sujet contient quelque chose dont la répétition même est ce qui fait l'etendue ; et il paroist, que vous ne vous éloignés pas de ce sentiment. Ce sujet contient les principes de tout ce qu'on luy peut 10 attribuer, et le principe des opérations est ce que j'appelle la force primitive, mais il n'est pas si aisé de satisfaire là dessus ceux qui sont accoustumés aux idées seules de Gassendi ou de Descartes, et il faudrait prendre la chose de plus haut. Möns. Pellisson m'envoya quelques objections, contre ce que j'avois dit de la force et de la nature du Corps. Je tachay d'y satisfaire. Il me disoit qu'elles venoient d'une personne de grande considération, sans 15 s'expliquer d'avantage. Y ayant pensé depuis, j'ay du panchant à croire, qu'elles estoient venues de Möns. Arnaud, car j'ay remarqué depuis, qu'il y avoit quelque chose, qui ne pouvoit presque estre sçûe que de luy, à cause des lettres que nous avions échangées autres fois sur des matieres approchantes. Je ne sçay, Monseigneur si vous avésveu cette objection 8 de l'étendue etc... Schluß der Abschrift A, es folgt von Ledieus Hand: „ L e Reste de la lettre 20 contient un article sur les nouuelles idées de philosophie de M r de Leibniz, qu'il dit auoir communiquées à l'academie royale de Paris sans en auoir eu de réponse comme il n'y a rien de traitté a fonds, et que d'ailleurs ceci n'a aucun rapport a nostre dessein de la reunion, j'ai laissé tout ce discours, qui se conclut ainsi. J e suis auec un attachement parfait, Monseigneur, vostre très humble et très obéissant seruiteur Leibniz, a hannouer ce 29. de mars 1693. et au dos, a Monseigneur l'Euesque de Meaux" A 9 il 25 semble qve L 1 10—88,21 sentiment. L a dynamique est d'une plus grande discussion. J e crois d'auoir demonstré qve si la meme qvantité de mouuement se conserve la meme force ne se conservera pas tous jours, conservera pas c'est à dire l'effect sera inegal à sa cause. Au lieu qve je suppose qv'estans pris entiers ils seront tous jours égaux, c'est à dire qve si l'estat precedent estoit capable de faire monter tant de poids à tant de hauteur, l'estat suivant ne pourra faire plus ny moins. Vous L1 12 seules 30 erg. L? Lil

6f. mes lumieres trop courtes: Ende von E1. 14 objections: L H I 19 Bl. 650 — 6 5 1 , 660 — 6 6 1 ; Verf. nicht ermittelt; vgl. P. COSTABEL, Contribution à l'étude de l'offensive de Leibniz contre la philosophie cartésienne 1691 — 1692, in: Revue internationale de philos, nr 76—77, 1966, S. 264 — 287, und I, 8, S. 176 Z. 1 3 t . 33f., S. 181 Z. 19 — 25. 18 lettres que nous avions échangées: vgl. die Briefe 35 vom 14. Juli 1686 bis zum 23. März 1690 (GERHARDT, Philos. Sehr., 2, 1879, S. 47 — 138).

88

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 72

et ma reponse, aussi bien que ce que j'ay donné depuis peu, et autres fois dans le journal des sçavans touchant l'inertie naturelle des corps. Je voudrais, Monseigneur, que Vous eussiés vû, ce que j'avois envoyé à feu M. Pellisson, sur ce qu'il avoit trouvé bon, de faire communiquer mes raisonnemens de dynamique 5 à l'Academie Royale des sciences. Mais ce papier ayant esté mis au net, et envoyé à l'Academie, y demeura là, et on me dit maintenant, qu'il est sous le scellé de feu M. Thevenot. Il est vray que M. Thevenot me manda que l'Academie l'ayant considéré, avoit témoigné de l'estime, mais qu'on n'avoit pû convenir du sens de quelques endroits. Je demanday qu'on me marquât ces endroits ou ces doutes ; mais Mons. Thevenot mourut là dessus. Je 10 ne sçay si M. Pellisson en a gardé une copie, il me semble qu'il la vouloit donner à lire à Mons. de la Loubere; si Mons. de la Loubere l'a, il vous en pourrait informer à fonds, il me semble aussi que Mons. des Billettes, qui estoit des amis de M. Pellisson, et qui l'est particulièrement de Mons. le Duc de Roannez, avoit lû, ou peutestre eu, mon memoire. Mais en tout cas, je le pourrais tirer derechef de mon brouillon; Car comme vous estes juge 15 competent de tout cela, je souhaitterois, que vous fussiés informé du procès. Mons. Pellisson avoit parlé de cela avec Mons. l'Abbé Bignon qui a l'intendance de l'Academie de la part de Mons. de Pont Chartrain, mais la mort de M. Thevenot a arresté nostre dessein. On m'a mandé, que Mons. l'Abbé Bignon a un excellent dessein qui est d'établir une Academic des Arts. Cela sera d'importance. Mais il sera bon, qu'il y ait de l'intelligence entre la soeur 20 aînée et la cadette. Vous faites trop d'honneur, Monseigneur à une Epigramme aussi mediocre, que celle que j'avois faite sur les bombes. Mais c'est apparemment parceque vostre philantropie

1 ma reponse: I, 8 N. 109. 112 und COSTABEL, a. a. O., bis 282. 25 si l'essence

i f . Im Journal du corps consiste

S. 274 — 278, 282f.; ebenda auch S. 279

des sçavans v. 18. Juni 1691 erschien Leibniz' Briefauszug sur la dans l'etendue

question,

(t. 19, Paris 1691, S. 259 — 261; Nachdr. : Amsterdam 1692,

S. 386 — 391, S. 387 über ,,l'inertie naturelle"). Dazu erschien im gleichen Journal v. 5. Januar 1693 Extrait

d'une lettre pour soutenir ce qi'il y a de lui dans le Journal

Amsterdam 1694, S. 11 — 14). Vgl. I, 8 N. 104 Erl. seines Essay

de Dynamique

30 der Académie

des

sciences

1691

(Nachdr. :

im Januar 1692 an Pellisson gesandt, mit der Bitte, sie den Mitgliedern zur

Begutachtung vorzulegen.

7 Thevenot me manda: in I, 8 N. 229. 16 März 1693 (GERHARDT, Philos. in I, 5, S. 365.

des sçavans du 18. juin

4f. raisonnemens: Leibniz hatte die Erstfassung

Sehr.,

Vgl. I, 7 N. 129 mit Erl. auf S. 247.

17f. On m'a mandé' i, 1875, S. 413.)

S. Foucher an Leibniz, Paris,

21 Epigramme: In Bombos,

1689; gedr.

N. 73

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R

BRIEFWECHSEL

89

1693

vous fait desapprouver les maux que les hommes s'estudient de se faire. Plust à Dieu que ces sentimens de charité fussent plus généraux. J e suis avec un attachement parfait Monseigneur

Vostre très humble et très obéissant serviteur

Leibniz.

A Hanover ce 29 de Mars 1693.

73. LEIBNIZ AN CHRISTOPH DE ROJAS Y SPINOLA

5

Hannover, 31. März 1693. [69. 90.] Überlieferung : L Konzept: LH I 10 Bl. 132. 8°. 2 S. A Abschrift nach der (nicht gefundenen) Abfertigung: WIEN Nationalbibl. 9313 Bl. 123. Mit einigen Verlesungen des Abschreibers. (Unsere Druckvorlage ; stellenweise korr. nach L.) 10

Reverendissime et Illustrissime Domine ! Ob absentiam Domini Abbatis Molani, qui nunc apud Luccenses suos versatur, paulo serius intellexi consilium tuum. Epistola enim quam ego accepi, ad eam se referebat, quae ipsi fuit missa. Dominus Abbas excusat se ab itinere ob valetudinis rationes ; tametsi ego hortari non 15 omiserim. Conventus Theologorum a diversis regionibus venientium, nec uni communi directioni subjacentium, raro sine litibus et strepitu abeunt, praesertim si nondum satis i ces maux L1 2 avec respect Ende von L1 12 Molani, qui . . . versatur, fehlt L 13 intellexi (1) consilii (2) consiliitui modum (3) consilium tuum L consilium suum A, korr. Hrsg. 13 f. ego recepi ad illam se referebat qvam (2) Episcopi | (2) ipsi erg. \ destinaveras. L 15 f. excusat sese ab 20 itinere, (1) qvod (2) ob . . . rationes |, tametsi (a) nihil ego omiser bricht ab (b) ego . . . omiserim erg. \ (1aa) Qvales missurus sit Serenissimus Elector (bb) Conventus L 17 directioni (/) subordin brich! ab (2) subjacentium L

Zu N. 73 : Die (nicht gefundene) Abfertigung antwortet auf N. 69. Mit der vielleicht nicht unmittelbaren Absendung dieses Stückes (vgl. Erl. zu N. 79) könnte ein Notizzettel in Zusammenhang stehen, - 5 der ursprünglich ein versiegelter und wiederaufgerissener Briefumschlag war mit der Aufschrift ,,A Monseigneur Monseigneur l'Eveque de Neustat en Austriche". Auf der Rückseite dieser Aufschrift (HANNOVER Niedersächs. Landesbibl., Bibliotheksakten A 6 Bl. 342) vermerkte Leibniz „Martii 1693. Habe von M r Brosseau bekommen 1) Forces de l'Europe 4 parties 2) Helvetius de la guerison du Cancer 3) (Scholia de paqve) 4) (de la roue — de la Hire) Dieses hat mir M r Balati alles zugeschicket". Vgl. 30 dazu N. de FER U. HELVETIUS im SV. ; die beiden anderen schwer entzifferbaren Titel sind nicht identifiziert. 13f. Epistola . . . missa: vgl. N. 69 und Vorbemerkung.

go

N. 73

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

praeparati sint animi. Sed ego non dubito, quin pro summa prudentia Tua praeveneris, quae timeri in hoc negotio possunt. Caesareae ad Serenissimum Electorem meum literae visae sunt efficaces, et negotio tanto dignae. Si licuisset nobis communicare uberiora de tractatibus Hungaricis, forte re 5 magis explorata potuisset conferri aliquid amplius. Sed arbitror vobis Francofurtum digressis, et nobis vicinioribus omnia magis in liquido futura esse. Ego interim aliquoties literas commutavi cum R. D. Episcopo Meldensi, olim Condomensi, et nuper fuse respondi. Ipsemet in suis novissimis hortatur, ne ob difficultates despondeamus animos, neque manus retrahamus. Dominus Abbas nunc in eo est, ut fuse 10 replicet ad ejus difficultates. E x duplica Domini Episcopi tandem judicabimus, an is ad ea, quae opus est, adduci possit. Interea multas suorum sententias satis commode explicat, speroque vobis aliquando non ingrata lectu fore, quae ultro citroque sunt missitata. Deum precor, ut aspiret nobis, et inspiret omnibus, quae pacis sunt, et caritatis. Apud Saxones arbitror praesenti rerum statu utilem operam vestram futuram fuisse, 15 et potuissem aliqua in eam rem monere, si occasio ferret. Constat directorium in rebus protestantium Germaniae competere Serenissimo Electori Saxoniae, atque inde aegre ferre Saxones, cum praeteriti sibi videntur, quod deinde negotio detrimentum afferre potest. i pro (1) m a x i m a | (2) summa evg. \ L suppetit gestr. | Caesareae L

2 f. possunt. ] Nobis in re minus explorata non satis

3 Electorem

(1) nostrum | (2) meum erg. L \

20 Optandum esset potuisse nobis (2) si licuisset L tractatibus L

4 dignae. (1)

4 uberiora (1) de negotio H bricht ab (2) de

4 t. Hungaricis, (z) potuisset (2) forsitan | (3) forte erg. | re magis explorata (a)

potuissent | ( — ) gestr. | aliqva (b) potuisset conferri aliqvid L fortè re magis explicatâ licuisset conferre aliquid A, nach L korr. Hrsg.

5f. Sed(j) non dubito qvin | (2) arbitror erg. | T E F r a n c o f u r t u m

digresso, et nobis viciniore omnia L 25 despondeamus L

7 interim fehlt L

8 f. difficultates | animum gestr. |

gì. ut amplè (1) respondeat ejus difficultatibus (2) r e p l i c e t . . . difficultates, {a) e x

replica ] (6) ex . . . Domini erg. | Episcopi | Meldensibus gestr. | tandem L sunt I (2) opus est erg. \ L

sunt ultro citroque missitata. L (j) aliqvid (2) utilem L

10 f. anille ad ea qvae (1) pacis

12 speroque (ì) vobis (2) Tibi | (3) vobis erg. | L

12 qvae in hoc genere

13t. caritatis. (1) in (2) Apud Saxones putem praesenti L

14 statu

15 E t possem aliqva in eam rem monere si occasio ferret erg. L rem

30 movere si A, nach L korr. Hrsg.

16 Saxoniae erg. L

ijii.

videntur. (1) Vale Vir Amp | (2) qvod

deinde . . . superest D E u m precor ut Ilimwn D. V a m diutissimè nobis florentem . . . conservet erg. | Dabam . . . 21/31 Martij 1693 U l m a e L

3 Caesareae . . . literae: vgl. ebd. N. 72. 35 N. 74.

8 respondi: vgl. Leibniz an Bossuet vom 29. März

8 suis novissimis: vgl. I, 8 N. 119.

10 replicet: Explicalio

10 duplica: De scripto, cui titulus: Cogitationes ptivatae de methodo reunionis

Erl. zu I, 8 N. 97 und N. 98.

1693,

ulterior; vgl. Erl. zu N. 72 und ... sententia;

vgl.

N.

74

II. KIRCHENPOLITISCHER B R I E F W E C H S E L 1693

91

Quod superest precor, ut Deus Illustrissimam Dominationem vestram diutissime florentem, vigentemque conservet. Dabam Hanoverae 3 1 Martij 1693. Reverendissimae et Illustrissimae Dominationis vestrae

Servus obsequentissimus

Godefridus Guilielmus Leibnitius.

74. G E R H A R D W O L T E R M O L A N U S A N L E I B N I Z

5

a

Hannover, 22. März (1. April) 1693. [6i . 75.] Überlieferung: K Abfertigung: LH I 10 Bl. 133 — 134. 1 Bog. 4°. 2 1 / 2 S. Nobilissime et Consultiss. Vir, D n e et amice honorande Mitto literas D n l nostri Episcopi Neostadiensis, cujus agendi modum in Hungaria miror potius quam capio. Quam ego jam totus sim in responsione ad Dn. Episcopum 10 nostrum Meldensem quatuor plagulae, in eundem hunc fasciculum conjectae docebunt. Non nisi extremae hae lineae sunt operis quod molior, in quibus nihil hactenus exasciatum, manca plurima ac mutila, quae extra bibliothecam suppleri non possunt, ita tarnen spero comparata, ut ex illis tanquam ex specimine appareat, me nullo negotio copias boni illius viri in angustias esse redacturum. In corde ut video non favet negotio pacis, postquam illi 15 credo cum expositoria methodo suo res non successit, Theologiae scholasticae et sub-

Zu N. 74: K wurde offensichtlich schnell beantwortet (Antwort nicht gefunden), denn Molan bedankt sich schon in N. 75 für die Rücksendung der unserem Stück beigelegten Blätter der sogenannten Explicatio ulterior (vgl. Erl. zu Z. iof.). 9 literas: es dürfte sich um den (nicht gefundenen) Brief handeln, der Molans Antwort von „ipsis Cal. Martii" alten Stils (vgl. N. 69 Vorbem.) vorausging. Es 20 scheint nämlich, daß der gleichzeitig mit dem Brief für Leibniz abgegangene Brief Rojas y Spinolas an Molanus vom 17. März erst später in Molans Hände gelangte, als er wieder in Loccum weilte (vgl. N. 69, N. 7 3 und N. 7 5 ) . iof. responsione ... conjectae: Molans Antwort auf B O S S U E T , De scripto, cui titulus: Cogitationes privatae ... sententia (vgl. I, 8 N. 97); von den Konzeptblättern, die Leibniz der Reihe nach zur Korrektur zugeschickt wurden, ist nichts gefunden. Auch die spätere Reinschrift und die Blätter, 25 die Leibniz im Sommer 1694 endlich an Bossuet übersandte (vgl. Erl. zu N. 72), sind nicht gefunden. Einen Teil dessen, was Molanus' im August fertiggestellte Fassung enthielt, kann man kennenlernen aus den Leibnizschen Exzerpten N. 107. Was 1694 endlich an Bossuet abgeschickt wurde (vgl. auch Erl. zu N. 72), war eine verkürzte und auch noch veränderte Fassung. Bekannt war bislang nur der Text, der in B O S S U E T , Oeuvres posth., T. 1, 1 7 5 3 , S. 2 9 9 — 3 1 4 , unter dem Titel Explicatio ulterior zuerst er- 3 0 schien.

92

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 75

tilitatum Theologicarum videtur ne mediocriter quidem esse peritus. Pollet tarnen notitia historiae Ecclesiasticae, et de cetero vir bonus est; quod vel inde patet, quod demonstratione mea motus ventati manus dederit, apertissimeque confiteatur Institutionem quoad exercitium actus aequipollere mandato, quod an alius quispiam ex Catholicorum 5 grege concessurus mihi sit ignoro. Tiniensis certe noster eo deduci nunquam potuit. Quaerit quidem Meldensis noster aliam jam elabendi rimam, quod Calix non ad [subjstantiam sed accidentalia institutionis pertineat, quam ipsi redux, ubi bibliothecam meam respexero spero occludam. Lectas oculo fugitivo, plus enim hactenus non merentur, quatuor quas initio dicere occupavi plagulas, remitte quaeso involucro clausas et obsignatas ad D n i 10 Antecessoris mei viduam, ut cito ad me remeare queant, propter connexionem enim fieri potest, ut ipsis in sequentibus identidem indigeam. Vale ( . . . ) Hann. 22. Martii 1693. P. S. Si quae notare placuerit ad meam scriptionem erit id mihi longe gratissimum, praeterquam enim quod eruditione tibi libenter cedo in proverbium abiit quod oculi plus videant quam oculus. 15

P. S. Si quid forte durius, a me scriptum, aut saltim non satin civile, id quaeso mone, emendabitur, agendum enim cum Gallo ilio more Gallico, h. e. perquam civiliter. Legi hac occasione librum nostri Dn. Benigni Bosueti cui titulum dedit E x p l i c a t i o C a t h o l i c a e d o c t r i n a e . 0 le pauvre homme! Potuisset scire etiam secundum hanc suam methodum inadaequatam scribere longe meliora. Vale.

20 75. G E R H A R D W O L T E R MOLANUS AN L E I B N I Z [Loccum, zwischen 2. und 6. April 1693.] [74. 77.] Überlieferung: K Abfertigung : L H I 10 Bl. 135. 4 0 . 1 S.

Primas quatuor plagulas recepi, mitto très alias cum dimidia, quas ut perlegere ne graveris oro, ad primas quae notasti perplacent, suis quoque locis statim reposita. Idem ut 25 has et quae.sequentur tacere velis etiam atque etiam rogo, et pro amicitia nostra etiam postulo. De itinere suo Francofurtensi scripsit mihi D n u s Episcopus Neostadiensis, respon-

10 viduam: M. E. Kotzebue. 1 7 — 1 8 BOSSTJET, Exposition de ladoctrine de l'Eglise catholique, 1671. Zu N. 75: K antwortet auf die Rücksendung der N. 74 beigelegten Blätter der Explicatio ulterior; die Rücksendung der unserem Stück beigelegten weiteren Blätter wird beantwortet in N. 77; daraus er30 gibt sich unsere Datierung. 24 notasti: nicht gefunden. 26 scripsit: es dürfte sich um den Brief vom 17. März handeln (vgl. Erl. zu N. 69 und N. 74).

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 76

93

d e b o p r o x i m e . S i is m e c u m loqui voluerit, f a c i a t is vel per l i t e r a s vel v e n i a t ad m e , m e a m e n i m corporis c o n s t i t u t i o n e m i t i n e r a non ferre, non q u o d vires d e s i n t , sed q u o d nullibi nisi in d o r m i t o r i o m e o dormire q u e a m , e t vel t a n t i l l u s s u s u r r a s q u e m m u s c a fecerit a u t s o r e x o m n e s mihi n o c t e s faceret insomnes. V a l e ( . . . )

76. L A N D G R A F E R N S T V O N H E S S E N - R H E I N F E L S AN L E I B N I Z

5

K ö l n , 26. März/5. April 1 6 9 3 . [67. 88.] Überlieferung: k Abfertigung: LBr. F 20 Bl. 1576. 2°. iV 2 S. von Schreiberhand, eigh. Unterschr. (Unsere Druckvorlage.) — Gedr.: ROMMEL, Briefw., 2, 1847, S. 464 — 466.

Monsieur

Cologne le 2 6 Mars/5 A v r i l 1 6 9 3 .

L a v o s t r e du 1 7 / 2 7 m a r s m e f u t rendue hier a v e c les encloses, l ' u n e desquelles de Möns. 10 de M a u x , b i e n que plus ample, sur la m o r t de Möns. Pelisson, j ' a y d o n n é ordre, passé h u i t j o u r s , de vous l ' e n v o y e r , laquelle j ' e s p è r e qu'il vous soit venue ez m a i n s ; n o n m o i n s aussi a y j e receu les d e u x v o s t r e s p r e c e d e n t e s ; j e vous remercie de l a compassion, q u e v o u s t e m o i g n e z d ' a v o i r a v e c m o y , sur ce q u e de m a propre maison j e souffre t a n t , ce qu'il m e d o i t t a n t plus affliger, q u ' a p r è s a v o i r en la meilleur i n t e n t i o n du m o n d e e m p l o y é plus de 15 d e u x c e n s mille escus a u x f o r t i f i c a t i o n s de m e s fortresses; on v o u d r a i t m a i n t e n a n t m e p r e s q u e faire passer pour un m a l h o n n e s t e h o m m e , qui ait eu a v e c l ' e n n e m y des intelligences pre judicieuses à l ' E m p i r e , ce que p o u r t a n t j e défis à qui q u e ce soit, de m e le v e r i f i e r ; et outre q u e j e m e console sur ce c h a p i s t r e de m a b o n n e conscience, j e s o u s m e t t r e z m a j u s t e cause à l a s e n t e n c e de s a M a j e s t é I m p e r i a l e , à laquelle et à t o u t l ' E m p i r e j e f e r a y voir m o n 20 i n n o c e n c e à la confusion de m e s e n v i e u x , en c a s q u ' o n ne desistera pas de m e persecuter, a v e c le plus g r a n d t o r t du Monde ; sur q u o y j e ne sçaurois icy estendre d a v a n t a g e . P o u r m o y ,

Zu N. 76: k wird beantwortet durch N. 88. 10 La vostre du 17/27 mars: die Abfertigung (nicht gefunden) war Beischluß zu N. 212. 10 l'une desquelles: vgl. N. 72 und auch die in der Erl. zu N. 65 erwähnte Beilage Bossuet an M. de Brinon. 13 les deux vostres precedentes: wohl I, 8 N. 1 1 5 u. I, 25 9 N. 63. 1 3 compassion: in N.63 drückte Leibniz sein Mitgefühl aus. Zur Widerlegung der gegen ihn erhobenen Vorwürfe (vgl. N. 67) schickte Landgraf Ernst sein Rundschreiben „Contra Linguas obtrectatoruin, Das ist gegen das lose geschwätz derjenigen, so Ignoranten, alß zugleich boshaftige, welche so wohl zu Aschaffenburg, alß anderswo spargieret und geplaudert haben, daß wann nicht mehrere Hessische Völcker hier weren angekommen, so hette eß darauff und daran gestanden, daß Rheinfelß an die 30 Frantzosen mit accord übergangen were" (LBr. F. 20 Bl. 1434 — 35. 2 3 / 4 S. von Schreiberhand). Spätere Historiker erneuerten den Verdacht gegen den Landgrafen; vgl. ROMMEL, a. a. O., S. 463.

94

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H E L

1693

N. 77

bibliothèque et manuscrits je ne les crois pas beaucoup mutilez. L'ouvrage latin que vous allez donner en lumiere, doit estre une belle et curieuse piece contenant toutes les principales affaires passées ez trois derniers siecles. Sur ce que vous demandez si j ' a y encore un Agent à Cassel, je vous dis que mon Conseiller et Agent Ernst Wilhelm Körner y demeure 5 encore dans m a Maison nommé der Obriste Hoff, si vous avez à l'avenir quelque chose à m'envoyer vous le pourrez, s'il vous plait, l'addresser seulement à luy, qui me le fera donc tenir sans aucune difficulté. À la première occasion que vous trouverez convenable, je vous prie, de faire mes complimens et recommandations à ses Altesses Electorales vos Sere mfB Maistre et Maistresse, et les supplier de m a part de me conserver l'honneur de leurs 10 grâces, présentement je n'ay autre à vous communiquer que le cy joint, et je vous demeure vostre tres affectionné

E.

77. G E R H A R D W O L T E R M O L A N U S A N L E I B N I Z Loccum, 29. März (8. April) 1693. [75. 78.] Ü b e r l i e f e r u n g : K Abfertigung: L H I 10 Bl. 141. 1 / 2 BI. 2°. 1 S. Bl. 141 r° unten einige Zahlen 15

von Leibniz' H a n d : „9, 1 et 3 " .

Recepi plagulas num. 5. 6. 7. 8. sed qui fit, quod sine notis? forte non vacavit. quin et literas recepi Meibomianas, mitto hac vice plagulas n. 9. 10. 1 1 . 12. 13. Ipsamque ad me IH. Dn. Episcopi Neostadiensis epistolam ; quam u t lectam hac vespera, per eundem hunc tabellarium remittere velis, oro, respondendam enim erit mihi. Valetudinis meae ratio 20 itinera non permittit, neque enim ego dormire possum nisi in uno lectulo meo, unaque Camera Hannoverana et Luccensi, per literas ergo oportebit ipsum mecum agere. Inter

1 L ' o u v r a g e latin: L E I B N I Z ' Cod. jur. gent. dipl. 1693.

10

c y j o i n t : Bericht über schwere U n -

wetter im Rheingebiet und einen Besuch (Ende März) des päpstlichen Nuntius in K ö l n G. A . D a v i a beim Kurfürsten Johann Wilhelm von P f a l z - N e u b u r g in Düsseldorf, 26. März/5. April

1693

(LBr.

25 F 20 Bl. 1600) mit dem Zusatz: ,,M. de Leibnitz sfaura pour la discretion menager c e c y . " und die in N . 88 erwähnten Briefe von P. M. V o t a und dem Baron von Nesselrode. Zu N. 7 7 : K beantwortet die Rücksendung der N. 75 beigelegten Blätter von Molans

Explicatio

ulterior. Die Rücksendung des hier beigelegten Briefes v o n R o j a s y Spinola erfolgte offenbar umgehend, da Molan dies schon in N. 79 bestätigt. 30 17 literas . . . Meibomianas: nicht ermittelt.

16 plagulas: Explicatio

ulterior (vgl. Erl. zu N . 74).

18 epistolam: es dürfte sich um R o j a s ' B r i e f v o m 1 7 . M ä r z

handeln (vgl. N . 74 und N . 75); dafür spricht auch der Inhalt von Molans A n t w o r t v o m 12. April 1693 ( L H I 10 Bl. 2 6 7 - 2 6 8 ) .

N . 78

95

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

Theologos Helmstadienses ad hoc iter nemo est idoneus. Francofurtum mittet Ser mus Dn. Elector quem velit, dum modo me non. Vale (...) Luccae 29 Martii 1693.

78. L E I B N I Z F Ü R G E R H A R D W O L T E R M O L A N U S Bemerkungen zur Frage der Anerkennung protestantischer Ordinationen.

5

[Hannover, 1. Hälfte April i693(?)] [77. 79.] Überlieferung: L Konzept: L H I 10 Bl. 136. 40. I3/4 S. mit mehreren Korrekturen.

Haesi non parum ad quintum postulatum de confirmandis Protestantium ordinationibus. Nam illud certissimum est, Romanenses persuasos, ordinationes non posse fieri nisi per Episcopos, eosque jure divino a presbyteris differre, nobisque adeo presbyterium 10 negantes, non posse nostros habere nisi pro Laicis. Unde sequitur non posse Unionem Ecclesiasticam institui, qualis fuit proposita, nisi aliquid fieri patiantur

Protestantes

(salvo jure suo), quod a parte Romanensium haberi possit pro ordinatione; etsi a parte protestantium sese dudum ordinatos censentium pro nova ordinatione non habeatur. Id autem fieri posse puto, si Episcopi a Romana Ecclesia instructi omnimoda potestate ad 15

13 qvod (1) essentialia ordinationis in se contineat, | et gesir. | et pr bricht ab (2) à parte L dum erg. L

14 du-

i f . Francofurtum . . . quem velit: indem oben zitierten Brief vom 12. April an Rojas y Spinola sagt Molanus, er wolle dem Kurfürsten Ernst August vorschlagen, Leibniz und den Superintendenten Gustav Molan nach Frankfurt zu schicken. 20 Zu N. 78: Eine Abfertigung von L ist nicht ermittelt. Das Stück ist schwer zu datieren. Wir schlagen April 1693 vor, obwohl es auch früher entstanden sein könnte — frühestens zur Entstehungszeit von Molans Cogitationes privatae, oder nach Eintreffen von Bossuets Antwort darauf — oder aber noch später, denn die Ordinationsfrage wurde ja auch erörtert in den Stücken N. 100 und N. 101. Vor allem mußte auch für die späteren Liquidationes controversiarum die Frage wichtig bleiben, die dort in der 25 2. Dekade behandelt wurde. Wäre unsere Vermutung richtig, daß dieses Stück zu den Stellungnahmen gehört, die Leibniz im April zur Molanschen Explicatio ulterior abgab, so dürfte es (wie es auch der alten Blattordnung entspräche) vor N. 80 gehören, da Molan die verschiedenen Punkte von BOSSUET, De scripto, cui titulus ... sententia anscheinend der Reihe nach abhandelte und dieser Punkt dort vor der Abendmahlsfrage aufgeführt wird. 8 quintum postulatum: vgl. MOLANUS, Cogitationes privatae so (BOSSUET, Oeuvres ed. Lachat, T. 17, 1864, S. 403) und BOSSUET, De scripto, cui titulus ... sententia (ebd. S. 467-468).

96

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

reconciliationem

perficiendam, benedictionis

N. 79

causa manus reconciliatis Episcopis

et

presbyteris imponentes, declarent simul, se eo actu omnes si qui fuerint ordinationis defectus supplere, et ipsa etiam ordinis essentialia inter caetera peragant. Qui tarnen actus a parte protestantium pro simplice benedictione et cautela Romanensi abundanti habeatur. 5 Erit etiam ingens difficultas de sacramento confirmations, quod multis videbitur praevium ordinationi esse debere. Id vero cum nudis verbis fieri nequeat, sed chrismate indigeat, multo magis adhuc offendiculo foret, praesertim cum non ab Ecclesiasticis tantum, sed et a toto populo exigatur. Interim tarnen puto confessuros Theologos Romanenses, Confirmationem praeviam non esse de essentia ordinationis. Et si quis baptizatus ordinetur, 10 eum accepturum esse characterem, etsi non sit confirmatus. Hoc igitur posito, cum aliunde jam constet, non temere sed ex gravibus causis intermissam esse apud protestantes Confirmationem praeviam, utique Reunionem non impediet hic defectus.

79. G E R H A R D W O L T E R M O L A N U S A N L E I B N I Z Loccum, 31. März (10. April) 1693. [78. 80.] 15

Überlieferung: K Abfertigung: L H I 10 Bl. 145. 1 Bl. 4°. ] / 2 S.

Omnia recepi. Literas ad Episcopum Neostadiensem curabo, mitto observatiuncularum mearum plagulas 14. 15. 16. 17, quas pauca residua propediem sequentur. (...) Lockum prid. Cai. April. 1693. 1 f. Episcopis et presbyteris erg. L 4 R o m a n e n s i erg. L 8 exigatur. ( j ) Sed q v i a c o n v e n i u n t 20 Theologi (a) haec dua Sacra bricht ab (b) R o m a n e n s e s haec d u a Sacramenta non esse necessaria, (2) Interim!. 8 f. Confirmationem (z) non (2) vel saltem chrisma (3) | praeviam erg. | non esse L

Zu N. 79: K antwortet auf eine Sendung Leibnizens, die wohl am Vortag abgegangen ist. D e r Brief, der die erwähnten Beilagen vermutlich begleitete, ist nicht gefunden. 16 O m n i a : Leibniz schickte höchstwahrscheinlich den Brief v o n Rojas y Spinola zurück, den Molan ihm a m 8. April übersandt 25 h a t t e (vgl. Erl. zu N. 77), außerdem wohl einige Blätter v o n Molans Explicatio ulterior (nicht gefunden). 16 L i t e r a s . . . curabo: Was hier gemeint ist, ist nicht eindeutig. H a n d e l t es sich u m einen Brief Leibnizens für Rojas? Festgestellt ist nur N . 73 v o m 31. März. Vielleicht wollte Molan hier a u c h nur sagen, daß er den v o n Leibniz j e t i t zurückgesandten Brief des Bischofs von Wiener N e u s t a d t beantworten wolle, was er a m 12. April t a t (vgl. L H I 10 Bl. 267). 16 observatiuncularum: Explicatio ulterior; 30 vgl. Erl. zu N. 74.

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 80.81

97

80. LEIBNIZ F Ü R G E R H A R D W O L T E R MOLANUS Bemerkung zu MOLANUS' Explicatio ulterior. [Hannover, Mitte April (?) 1693.] [79. 81.] Ü b e r l i e f e r u n g : L Konzept (?) : L H I 10 B l . 137. 40. x S.

Ad Dn. Abbatis Molani replicarci.

5

Fortasse non inutile erit addi: cum Protestantes dicunt se invincibiliter credere praeceptum Communionis sub utraque, hoc non intelligendum de tali firmitate quali credunt Trinitatem, Incarnationem, etc. sed ita: quod agnoscant, se quidem nunc aliter statuere non posse sperentque hanc a se creditam veritatem in futuro Oecumenico Concilio praevalituram, quia persuasi sunt Deum talium Conciliorum conclusa dirigere in veritatem 10 salutarem, et sciunt verum vero non posse pugnare. Interim si per Hypothesin quae ipsis videtur nunquam eventura, Concilium Oecumenicum aliquod legitime contrarium definirei, ipsi vel eorum posteri haud dubie ejus judicium sequerentur perinde ac si Deus novis quibusdam hactenus incognitis argumentis oblatis eorum mentes inflecteret. Fatentur enim argumenta quibus nunc insistunt, etsi magnam vim habeant, non tamen esse absolute i& demonstrativa. (+ Qui in Ecclesia Romana bene animati sunt ad abusus tollendos, ii debent gaudere hac occasione oblata a tractatu reunionis, ut via paretur ne ea occasione amissa magis magisque abusus constabiliantur sublatis contradictoribus.

81. G E R H A R D W O L T E R MOLANUS AN LEIBNIZ

20

Loccum, 2. (12.) April 1693. [80. 83.] Ü b e r l i e f e r u n g : K Abfertigung: L H I 10 Bl. 144. 4°. i 1 /, S.

Zu N. 80: L gehört offensichtlich zu den Stellungnahmen, die Molanus von Leibniz zu seiner Explicatio

ulterior

(vgl. Erl. zu N. 74) erbat. Mit der Abfassung war Molanus, wie unsere Briefe zeigen,

den April hindurch befaßt. Ende April kündigt er Leibniz die begonnene Abschrift mit der Bitte um noch- 25 malige Durchsicht an* Mitte August geht die abgeschlossene Schrift an Leibniz, der nochmals Stellen findet, die er gern geändert sähe. Ohne eindeutige Beweise zu haben, daß dieses Stück auch wirklich an Molan abging, neigen wir zu der Annahme, es könnte zu den in N. 75, N. 81 oder N. 83 erwähnten „notis" gehören oder doch in deren engste Nachbarschaft, etwa zu den Aufzeichnungen, die sich Leibniz für mündliche Beratungen (wie das in N. 81 erwähnte Karsamstagstreffen) gemacht haben könnte. 6 addi: zum vermutlichen Textzusammenhang vgl. BOSSUET, Oeuvres par Lachat, T. 18, 1864, S. 59—61. Zu N. 81: K antwortet auf einen (nicht gefundenen) Brief Leibnizens vom 8. oder 9. April und auf Verbesserungsvorschläge Leibnizens zu Molans Explicatio 7

LEIBNIZ 1/9

ulterior

(vgl. Erl. zu N. 74).

30

I I . K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

98

N.

82

Lockum 2 Aprii 1693. Oblitus nuper sum ad Epistolae tuae PS. respondere[.] Narro itaque paucis; An D nu8 Episcopus noster cum Saxonicis aliquid egerit, ea de re certo mihi non constare, memini jactitasse eum ante multos hos annos consensum B. Schertzeri, et insignis alicujus in 5 Saxonia politici. Crede mihi laterem lavabit, cum omnibus suis negotiationibus Dn. Episcop., nisi in partes suas traxerit aulam Saxonicam Electoralem, et primarios ejus aulae Theologos. Aut omnia me fallunt, aut is pro calliditate sua iterum animo versât particulares reuniones, qua in re ipsi obnitendum modis omnibus : Divide et C'est dans la seule Hongrie, 10 conquestes particulières,

que je luy ay -permis, sans nostre assisterne

s'il pouvoit,

parce que cette nation,

Diable d'elle mesme, j'ay creu qu'il n'importeroit ou demi

impera. de faire

des

ne valant rien, et estant

au

gueres, qu'un Hongrois

mourust

Lutherien

Catholique.

Transmissas nuper notas ad scriptionem meam observabo, unam de praecepto quod attinet, seponam usque ad proximum nostrum pro Quadragesimale Jejunium, convertor is Hanno ver ae. credo enim vix tutum fore ut et hic articulus decisioni futuri concilii subjiciatur. Vale (...)

82. M A R I E D E B R I N O N A N L E I B N I Z [Maubuisson], 15. April 1693. [71. 86.] Überlieferung: K A b f e r t i g u n g : L H I 19 Bl. 547 — 548. 1 Bog. 4 0 . 3 1 j 2 S. Eigh. A u f s c h r i f t u n t e r d e m Schluß des Briefes auf der ausgesparten H ä l f t e v o n Bl. 548 v°. Papiersiegelrest. — Teildr.: FOUCHER DE CAREIL, Oeuvres, 1, 1859, S. 366; 2. Aufl. 1, 1867, S. 438.

2 Epistolae t u a e PS. : es scheint, d a ß Leibniz in diesem (nicht gefundenen) S t ü c k fragte, w a s Molan zu R o j a s y Spinolas Brief meine; es h a n d e l t sich also wohl u m d a s Begleitschreiben, m i t d e m der Brief des österreichischen Bischofs a n Molan zurückging (vgl. N. 71 u n d N. 79). 4 B. Schertzeri: g e m e i n t wohl 25 J o h a n n A d a m Scherzer; vgl. a u c h I, 5 N. 7 1 b , S. 676. 7 — 12 A u t o m n i a . . . Catholique: vgl. dazu Molanus a n R o j a s y Spinola v o m 12. April: , , . . . reuniones illas p a r t i c u l a r e s esse directe c o n t r a n o s t r a s hypotheses, nec fieri q u i p p i a m , s e c u n d u m m e t h o d u m n o s t r a m u t r i n q u e p r o b a t a m e t s u b s c r i p t a m , h a c in re sive posse sive debere, nisi factis prius e t t r a n s a c t i s omnibus, q u a s p r a e l i m i n a n t e r ex p r a e s c r i p t o m e t h o d i d e b e b a n t c o n c o r d a r i . . . C e p e n d a n t il est t r è s c e r t a i n Monseigneur, q u e selon nos accords secrets, 30 vous est permis, de faire des c o n q u e t t e s en H o n g r i e . . . " ( L H I 10 Bl. 267 r°). 13 n o t a s . . . m e a m : n i c h t e r m i t t e l t ; nicht ausgeschlossen, d a ß es sich u m N. 78 oder N. 80 h a n d e l t . 14 Quadragesimale J e j u n i u m : gemeint ist wohl K a r s a m s t a g , 15. April alten Stils. Zu N. 82 : K a n t w o r t e t auf N. 71 u n d wird b e a n t w o r t e t in N. 94.

N. 82

II. KIRCHENPOLITISCHER BRIEFWECHSEL 1693

99 ce I 5 m e avril 1693.

C'est seulement pour vous dire Monsieur que j ' a i fais tenir vos lettres et que M r l'evesque de Meaux m ' a mandé qu'il vous ecriroit quand il auroit receu la reponce de M r l'abbé Molanus que vous lui faitte esperer, cependant souffrez que je me rejouisse de ce qu'on b â t i t une Eglise aux catolique à Hanover, j'espere que comme le bien de lui meme est 5 comunicatif que les veux des fidelles en attirera plusieurs à nostre communion[,] je ne vous parle pas de ceux que j e fais pour la reunion car comme je ne meritte pas d'estre exossée j e ne dois pas mettre en ligne de compte les prieres que j e fais pour l'acomplissement de cest heureux dessin, M r de Meaux me mande qu'on lui fait esperer des écris de Monsieur Pelisson qui contribuerons fort à honnorer sa mémoire à laquelle Monsieur vous rendez 10 bonne justice[,] j ' a y tout les jours de nouvelles occassions de regretter sa perte[,] il valoit seul un monde d'amis et m a consolation c'est que les siens font leur devoir et qu'ils sont tout plains de zele pour tout ce qui peut contribuer à faire honnorer sa memoire[,] c'est beaucoup Monsieur que de trouver au siecle où nous sommes beaucoup de gens qui s'empresse pour un homme mort, E t il me semble que rien ne marque t a n t la force de son 15 mérité, M r l'abbé de Fenelon a remply sa place à l'academie[,] l'on loue fort l'eloge qu'il a fait de lui en y entrant et l'on prêtant que rien n'est si beau ni sy juste, mais je ne croy pas qu'on l'imprime[,] il suffit que toutes les personnes abille et qui ce conoisses aux pieces d'eloquances l'ont ouy prononcer[,] l'eloge du roy qui devient difficille à faire par le grand nombre de louange que l'on lui a donné qui ont espuisé les autheurs et qui empeche qu'on 20 ne dise plus rien de nouveau n ' a point tari monsieur de Fenelon, son esprit a trouvé des resources dans l'abondence du sujet, E t l'on m ' a mandé qu'il avoit dit des choses que personne n'avoit encore ditte, ce n'a point esté pour faire sa cour car le roy est au desus de tout cela, et il aime bien mieux meriter des eloges que de les recevoir, quoy qu'il les souffre[,] j e vous assure qu'il ne les aime que par raport à l'affection de ceux qui les font. 25 I l est vray que nous avons icy cest homme rare dont vous me parlé à qui j ' a y leu l'endroit de votre lettre qui parle de lui et de ces ouvrage[s,] il ce tient très honnoré de la probation que vous donné à son livre de Yenticquité

des tems mais il voit bien que vous

2 lettres: N. 71 mit Beischluß N. 72 für Bossuet und N. 216 für d'Hozier. 3 reponce: Explicatio ulterior; vgl. N. 74 Erl. 5 Eglise aux catolique: bei der Verleihung der Kurwürde übernom- 30 mene Verpflichtung; Bau der Propsteikirche St. Clemens begonnen 1711, eingeweiht 1718; vgl. Arnold Nöldeke, Stadt Hannover, 1932, S. 181 ff. (Kunstdenhmäler d. Prov. Hannover 1, 2). 18 imprime: gedr. 1693; vgl. SV. 19 eloge du roy: vgl. ebd. 26 homme rare: Pezron. 27 votre lettre: I, 8 N. 88. 28 Antiquité des tems-, vgl. SV. 7«

IOO

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N.

83

n'avez point vü la seconde partie qui epuise le sujet, il vient de faire inprimer un livre qui est l'histoire des prophesies qui est fort estimé, il me prie de vous bien remersier de l'honneur que vous lui faitte il vous estime fort. A Monsieur Monsieur Libeniz.

5 83. GERHARD WOLTER MOLANUS AN LEIBNIZ [Loccum, Ende April 1693.] [81. 84.] Überlieferung: K Abfertigung: L H I 10 Bl. 140. 4 0 . i 1 / 2 S.

Recepi plagulas cum notis tuis, intégras ego jam observationes describo, ita ut liquido omnia legi possint, correxi multa, addidi multa, quaedam abstuli, duriora emollivi, et si 10 quae interdum pro rei necessitate jacienda fulmina, ea elegi, quae secundum Ovidium, Semelis obitum describentem Tela secunda vocant superi. Ubi ad colophonem deduxero descriptionem integram, mittam denuo, repetitamque lectionem precabor. 15 Notitiam rei nummariae iterato a me petit Dn. Comes per D n u m Tenzelium, promittitque se vicissim mecum catalogum omnium suorum quae plus una vice possidet communicaturum: Cum itaque mea intersit brevi habere dictum catalogum oro, ut Notifia, mea, ipsi prima angaria transmittatur. Addo appendicem, et velim toti scriptioni hunc titulum dari Notitia Rei Nummariae Ducum et Civitatum Brunsvicensium ac Luneburgensium. (...)

20

1 seconde partie: Defense de l'Antiquité des tems; vgl. S Y . 2 histoire des phrophestes: Essay d'un commentaire; vgl. S V . Zu N. 83 : K wird beantwortet durch N. 85 vom 6. Mai. Die Datierung ergibt sich daraus, daß unser Stück zusammen mit N. 84 vom 30. April beantwortet wird, dem es kurz voraufgegangen zu sein scheint. Denn für beide Stücke dürfte gelten, daß sie in Leibnizens Abwesenheit in Hannover eintrafen. Leibniz 25 war vom 1. bis 4. Mai im Harz. 8 plagulas ... tuis : Blätter des Entwurfs der Explicatio ulterior (nicht gefunden) ; vgl. Erl. zu N. 74. Ob die Leibnizschen Noten auf ebenjenen Blättern standen, oder ob sie gesondert beilagen, ist nicht ermittelt. Nicht ausgeschlossen wäre, daß N. 78 oder N. 80 gemeint war. 1 2 Tela ... superi: Ovid, Metamorph, lib. III, 307. 1 5 Dn. Comes : Anton Günther II. von SchwarzburgArnstadt; vgl. auch N. 6 i a und Erl.

N. 84

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R

BRIEFWECHSEL

1693

IOI

84. G E R H A R D W O L T E R M O L A N U S A N L E I B N I Z Loccum, 20. (30.) April 1693. [83. 85.] Überlieferung: K Abfertigung: L H I 10 Bl. 143. 4 0 . 2 S. K wird beantwortet durch N. 85. Beigelegt waren wohl Rojas y Spinolas Briefe vom 27. März und 8. April (Abschrift L H I 10 Bl. 21 r° und v°); dem ersten Brief hatte Rojas y Spinola eine Kopie des 5 Briefes Kaiser Leopolds an Kurfürst Ernst August vom 14. März beigefügt (Abschrift L H I 10 Bl. 22) und das zweite Kapitel einer Schrift, die er vorstellt als „ex projecto vestro per amicos utriusque partis quidem ampliato", welches wohl identisch ist mit der Abschrift LH I 10 Bl. 23 — 25: Caput secundum: De moiivis etpunctis substantialibus quae cuicumque Unionis Projecto sunt inserenda. Dieses Stück, das mit dem Kustodenzeichen „Pars secunda" endet, gehört zu einem größeren Plan, der sich in Leibnizens 10 Wiener Notizen aus dem Jahre 1700 über den Nachlaß Rojas y Spinolas unter folgenden Überschriften beschrieben findet: Brevis expositio status quem negotium pacis Ecclesiasticae ... recenter obtinuit. Brevisque pacis projectum et Confessio jidei ex verbo Dei juxia interpretationes Evangelicarum Confessionum per diversos pactjicos protestanles doctoresque dedueta, Ecclesiarumque Hungaricarum tarn Augustanae quam Helveticae Confessionis nomine publice proposita. Die Inhaltsangabe von Pars 1 dieses Stückes (LH I 15 11 Bl. 247—248) zählt auf: Praefatio autorum, lib. 1: De negotii cursu et obstaculis, cap. 1: de illius origine et prospero statu, cap. 2 : de negotii obstaculis; lib. 2 : de negotii remediis, cap. 1: de modis et moiivis specialibus ipsas Confessiones uniendi, cap. 2 : de motivis et punetis ... inserenda (vgl. den oben aufgeführten Titel). Ein Vorläufer dieses Plans aus der Zeit 1688/89 wurde schon in I, 5 N. 190 vorgestellt, da Leibniz als Mitarbeiter des Vorwortes anzunehmen ist. Der oben beschriebene 1. Teil begegnet in nur wenig ver- 20 änderter Form wieder in dem Druck Syncera relatio circa statum reunionis ecclesiasticae ...ex nonnullorum moderatorum theologorum, qui Principum suorum jussu cum rei procuratore egerunt, originalibus et authenticis documentis dedueta. Per Petrum SCHEMELIUM. Argent. super, facultate MDC. LXXXXII. Dies ist vermutlich ein privater Probedruck Rojas y Spinolas (festgestellt bislang nur in HANNOVER Niedersächs. Landesbibl. Leibn. Marg. 199). Fehlende Kapitelüberschriften des Druckes wurden von Leibniz eigen- 25 händig ergänzt. Der Anfang des 1. Teils ist fast wörtlich identisch mit dem erwähnten Stück I, 5 N. 190. *

Am Ende der Syncera relatio ist ein Compendium Projectorum quae . . . p e r m u l t i . . . tarn Romanenses quam Protestantes Principes, Praesules, et Theologi ex solennibus documentis respective formarunt ac approbarunt; et in hodiernum diem approbant. Dieses Stück nun stellt sich dar als eine etwas abweichende Fassung jenes oben erwähnten 2. Kapitels, das Rojas y Spinola am 27. März an Molan geschickt hatte (eine 30 teilweise Abschrift dieses Textes in der Druckfassung mit eigh. Kustode von Leibniz findet sich in L H I 11 Bl. 89 — 90). In WIEN Nationalbibl. Cod. 9 3 1 3 Bl. 80 — 96 wird eine Abschrift aufbewahrt vom Systema generale concordiae seu sincera relatio circa statum reunionis ... dedueta, probataque per subjectam doctorum catholicorum censuram; diese Schrift (datiert 1692) entspricht weitgehend dem ersten Teil und dem Schluß (Compendium ...) des oben zitierten Druckes der Syncera relatio. Der zweite Teil dieses Druckes trägt 35 den in der Folgezeit in unserer Korrespondenz noch häufiger auftauchenden Titel: De confessione orthodoxae fidei Hungaricarum ecclesiarum; vgl. auch Vorbemerkung zu N. 60.

Mitto, quae intra 14 dies ad me misit Illustris. D nu8 noster Episcopus Austriacus, lecta nisi grave est, cuperem omnia ad me redire hac occasione. Respondi me monachum esse 39 Respondi: nicht gefunden; vgl. auch Erl. zu N. 90.

40

102

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L

1693

N. 85

qui non possit dormire extra suam Cellam. Si velit idem ad me venire Luccam incognito, nos de omnibus ad satietatem esse collocuturos, De bona schera

( b o n n e eher e),

bono vino,

reliquisque ad commode dies aliquot transigendos necessariam me fore sollicitum. Literae Imperatoris ad Serm Electorem nostrum plane aliud agunt. Quaerit Episcopus reunionem 5 actualem, Imperator nil nisi tolerantiam, sed de his plane coram. Reculas meas III. Dn. Ep. Meldensi oppositas habebis propediem. Doctior is est Tiniensi nostro, sed non aeque affectus ergo negotium Irenicum forte quia spe votisque praesumsit per Expositoriam suam methodum omnia confectum iri; cujus imperfectionem ex cogitationibus meis pravis coepit subolfacere, jam in clara luce positam videbit. Elegans est Anglici Secretarii Epigramma, 10 plenius Tuum, quia fratrem Electorem suo tempore futurum includit et sie |) eadem fidelia plures parietes ut si loquar dealbat Ne vero entia multiplicarentur sine necessitate (|, ac cum majori vestrorum incommodo; huic Praelato preces 15 feci ut personam vestram nomine meo de singulis occurrentiis informaret. Coeptam enim fiduciam et affectum constantem erga Vos servo, et servabo. Licet autem supponam quod ipse informaverit ; mihique responsa miserit; quia hue usque tarnen nullum prorsus ad manus meas pervenit ; fitque in mora periculum ; neque pro impossibili habeam ut ipse vel absit, vel infirmetur, vel etiam meae ad ipsum non pervenerint; hasce ad personam vestram 20 immediate addo; rogans ut me tum de D 1 Abbatis statu; tum de qualitate illorum quos

2 ejus verba: nicht gefunden; die gleiche Stelle zitiert Molanus auch in dem Brief an Rojas y Spinola vom 21./31. Mai (WIEN Nationalbibl. 9309 Bl. 176—177 und Abschrift 9 3 1 3 Bl. 124 — 125). Zu N. 90: K wird beantwortet durch N. 91. Ob der voraufgegangene Brief Leibnizens, N. 73, in Rojas y Spinolas Hände gelangt war, ist nicht ersichtlich. 1 4 ! entia . . . necessitate: Anspielung auf 25 William von Ockhams Forderung „Entia non esse multiplicanda praeter necessitatem". i 8 f . nullum . . . pervenit: nachzuweisen ist eine Antwort Molans vom 12. April 1693 (LH I 10 Bl. 267 — 268), adressiert nach Wien. Eine andere Antwort erwähnt Molan in N. 84 und in seinem Brief an Rojas y Spinola vom 3 1 . Mai (WIEN Nationalbibl. 9309 Bl. 176—177); sie soll v o m Frankfurter Postbeamten aber irrtümlich nach Wien weitergeleitet worden sein. 20 meae: Briefe an Molanus sind nachweislich 30 abgegangen am 17. März (LH I 10 Bl. 142), am 27. März und 8. April (Abschrift LH I 10 Bl. 21), am

io8

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 90

Serenissimus ad Caesaream et actu transmissam instantiam ad opens mei complementum ablegabit; cito citius, et quidem per triplicem viam informet. Novistis enim quod Heidelbergenses (cum quibus adhuc nonulla sunt concludenda antequam, uti jussum, ad nos transeant) nunc actu sint obsessi ; et ego hic nesciens quamdiu all incognito ob id expectare 5 cogar. Piacebit itaque sub titulo Praepositi ad S. Udalricum quem assumpsi; duas mittere scilicet Francofurtum, ac Ratisbonnam ad vestrum Ministrum. tertiam vero sub titulo meo ordinario per Viennam Neostadium. Revera sum sub hoc itinere satis infelix quod personaliter nullum vestrum videre valeam. Ut me de hoc assecurarem, et constantem meam servitutem Serenissimo ad oculum 10 demonstrarem ; resolveram Dusseldorpio ad vos transire, uti patebit ex litteris pro me hinc illuc directis, et adhuc forte a posta vestra detentis, sed quia de vestris sum magis certificatus quam de Heidelbergensibus ad hos mihi fuit redeundum. rogo ut litteras pro me ibi jacentes una cum relatione status rei, dirigat ad manus Ministri vestri Ratisbonnensis, quem in transitu salutabo: aliasque uti dictum addat Neostadium, ac Francofurtum 15 ubivis manebo {...) Francofurti 23 maij st. n. 1693. PS. Placeat Serenmo ex parte mea revelare, quod in transitu tarn Confluentiae quam Dusseldorpii animos quietaverim sub spe continuandi et per Serenissimum perficiendi notum reunionis negotium. Postquam enim spei hujus fundamenta illis sat distincte aperui; sufficientem fecerunt scrupulorum notorum depositionem. Confirmabuntur vero in hoc 20 mox ut supra insinuatos Theologos ad rem transmitti viderint. Per hoc vero Serenissimus longe majorem sibi apud totam Christianitatem acquiret gloriam, quam si coronam Imperialem obtineret. PS. 2 Hoc momento dirigor ad Necarum, quem Heidelbergenses fugitivi ascenderunt. Ergo excusari poterit epistolae vestrae ad urbem hanc transmissio. Salutem Domino Krafft 25 a Domino I. cujus ipse totaliter obliviscitur. A Monsieur MT de Leibnitz ConsT aulique à Hanover.

de Son Altesse Electorale de

Brunswick,

8. Mai (nicht gefunden) und ferner ein undatierter Brief um den 23. Mai (nicht gefunden). Sie gelangten wohl sämtlich in Molans Hände, wie dessen oben zitierte Antwort an Rojas y Spinola vom 31. Mai zu 30 bestätigen scheint. 1 Caesaream ... instantiam: vgl. Erl. zu N. 69. 84; Abschrift des KaiserBriefes legte Rojas dem Brief an Molan vom 27. März bei. litteras ... jacentes: es fanden sich dort keine; vgl. N. 91.

6 Ministrum: Christoph Schräder. I2f. 25 Domino I.: nicht ermittelt.

N. 9 1

I I . K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

91. LEIBNIZ AN CHRISTOPH DE ROJAS Y SPINOLA Hannover, 21./31. [Mai] 1693. [90.] Überlieferung: L A b f e r t i g u n g : HEILIGENKREUZ Stiftsbibl. R u b . 71 Fase. 3 Bl. 62-63. 1 Bog. 4°. 2 1 / 1 S. — Gedr.: K. NAWRATIL i n : Liiterae Lalinae, Wien, J g . 20, 1966, S. 39 — 40.

Reverendissime et Ill me D ne , D n e perquam gratiose

5

Gratissimae fuere literae vestrae, sed gratior adhuc persona fuisset. Jam in metu eramus ne Heidelbergensis calamitas involvisset, nam illuc literas dirigere D. Abbatem jusseras. Impossibile fuit obtinere ut Theologi nostrates ablegarentur, quia non constabat, quid esset agendum, neque adeo dari poterat instruetio, in re, ut scis, perplexa, et quae magna cautione agenda est. E t cum tales occulte iter facere non facile queant, frustranea 10 missione et persona mittentis, et causa missionis dedecori exponebatur. Nec ad complementum operis, quod memoras, tam subito perveniri posse visum est, quandoquidem de postulatis quibusdam praeliminaribus convenerat, a Maximo Pontifice comprobandis, antequam ad conventum Theologorum perveniri possit. Itaque in ea est sententia R muB Molanus, et cogor ei accedere, omnino e re esse, ut inter vos instituatur collocutio. Et 15 habet ille, quae dicat, quibus inter vos tractatis confectisque non poenitebit hue usque excurrisse. Sibi quidèm longe proficisci ob valetudinem et somni difficultatem possibile esse negat et dolet. Si quos uterque possetis instruere, id quidem commodum foret, sed nescio an habeatis qui vobis Atlantibus succedere queant Hercules. Itaque dum in motu es, fortasse non male collocares pauculos dies. 20 Quae Confluentiae et Dusseldorpii optimo tuo erga nos studio injeceris, Ill mo Corniti Plate cominunicata sunt, nec dubium est S m u m Electorem, qui nunc extra urbem agit,

Zu N. 91: L a n t w o r t e t auf N. 90 v o m 23. Mai 1693. Dies ist d e r G r u n d d a f ü r , d a ß wir d a s in Leibnizens eigenhändiger Abfertigung s t e h e n d e D a t u m „21/31 M a r t i i " f ü r einen Schreibfehler h a l t e n müssen u n d unser S t ü c k auf den 31. Mai u m d a t i e r e n . 7 Heidelbergensis c a l a m i t a s : E r o b e r u n g Heidelbergs 25 d u r c h die T r u p p e n Ludwigs X I V . ; a m 23. Mai fiel das Schloß. 8 jusseras: in R o j a s ' Briefen a n Molanus, die uns zugänglich w a r e n (vgl. Erl. zu N. 90), f a n d sich keine B i t t e , d a ß die Briefe n a c h Heidelberg g e r i c h t e t werden sollten. A m 8. April h a t t e R o j a s von W i e n aus gebeten, m a n möge i h m n a c h F r a n k f u r t schreiben, und zwar u n t e r d e m Titel P r o b s t von St. Ulrich (vgl. Abschrift L H I 10 Bl. 21). E s bleibt die Frage, ob die e r w ä h n t e Heidelberger Anschrift in einem n i c h t erhaltenen Brief s t a n d oder 30 o b hier ein I r r t u m vorlag. 14f. s e n t e n t i a . . . Molanus: vgl. d a z u Molans Brief a n R o j a s v o m 31. Mai (WIEN Nationalbibl. 9309 Bl. 176—177 u n d Abschrift 9313 Bl. 124—125; Teildr. H . WEIDEMANN, Molanus, B d 2, 1929, S. 171 —172). 21 injeceris: vgl. N. 90.

110

N. 92

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

rescivisse. Has Ratisbonam et Viennam mitto geminatas. Nullae hic literae sunt apud postam ad Praepositum S. Udalrici. Dabam Hanoverae 21/31 Martii 1693. Cultor obsequentissimus

G. G. Leibnitius.

P. S. Dn. Craft ossequiosissime salutat. Is quoque optasset hic conspectu vestro frui. 6 Quamdiu in itinere estis, nondum ego spem depono.

92. LEIBNIZ AN PHILIPP JACOB SCHUNCK [Hannover, Ende Mai 1693.] [87. 97.] Ûberlieferung: L

Konzept: LBr. F 20 (Landgr. Ernst) Bl. 1580. 4 0 . 1 S.

Monsieur 10

Je vous remercie fort de la bonté que vous avés eue; de me donner part de la triste nouvelle de la mort de S. A. S. Monseigneur le Landgrave Erneste, dont la memoire sera tousjours l'objet de ma vénération. Je souhaiterais de sçavoir, s'il n'a rien disposé de ses papiers et Manuscrits, qui meriteroient d'estre conservés. Si vous me voulés faire part Monsieur, de quelques autres particularités qui le touchent, je vous en auray de l'obligation.

15 Je ne doute point que Messeigneurs les Landgraves ses fils et petits fils, et toute la S me Maison de Hesse ne rende tous les deuvoirs convenables, à sa memoire. Je suis avec passion Monsieur

vostre très humble et très obéissant serviteur

Leibniz.

P. S. Ma derniere sera peut estre arrivée après la mort du Prince, je l'avois adressée à M. Corner. En ce cas elle me pourroit estre renvoyée. J'envoye cellecy in duplo, par 20

M. Corner, et droit à Cologne.

1 Has ... geminatas: es fand sich nur dieses eine Exemplar der Abfertigung.

2 Zum D a t u m

dieses Briefes vgl. unsere erste Bemerkung zu N. 91. Zu N. 92: Die beiden Abfertigungen (nicht gefunden) antworten auf N. 87 und werden beantwortet durch N. 97. 26 Rande ergänzt.

18 Ma derniere: N. 88.

igt. J'envoye ... Cologne: quer zum T e x t am linken

N. 93

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

III

93. ERNST WILHELM KÖRNER AN LEIBNIZ Kassel, 5. (15.) Juni 1693. Überlieferung: K Abfertigung: L B r . F 20 (Landgr. Ernst) Bl. 1582 — 1583. 1 Bog. 4 0 . 2 S. Eigh. Aufschrift. Siegel. Auf Bl. 1582 r° oben Bibl.verm.

Monsieur et tres honnorä amy etc.

6

Auf deßen geehrtes vom 2gien Maij nechsthin gebe zur dienstl. antwort, daß ich das ahn Ihr. Hochfürstl. Durchl. Herren Landgraff Ernsten Hochseel. andenckens abgelaßene schreiben, ohnerachtet schon von dero tödtlichen hintrit nachricht erhalten gehabt, dennoch an die Fürstl. hinterlaßene bediente, wie nicht weniger das letztere an H rn Secret. Schuncken nacher Collen addressiret habe, welches die darauff erwartendte vndt außer zweiffei mit 10 erster post erfolgendte antwort mit mehrerem bezaigen wirdt: Es befindet sich sonst zu Collen noch alles in solchem standte, wie es tempore mortis Ser ml gelaßen; Weilen aber der jüngste von dero Hhen Söhnen Herr LandtGraff Carle F. Dhlt. zu Wanfriede vor ungefehr 14 tagen alhier durch- undt auff Collen gangen seindt, so glaube daß nach beschehener beysetzung des Fürstl. leichnams die oeconomie daselbst wohl eingezogen vndt nicht 15 allein alda, sondern auch anderer orthe verenderungen vorgehen dürfften, welches dan bey solchen vndt dergleichen sterbfällen nichts neües ist, kann ich sonst M. h. H en nach meiner Wenigkeit einige angenehme gefälligkeiten erweisen, werde mich alzeit so willig- alß schuldigst finden laßen v. in der that erweißen, daß ich bin Möns. Caßell den

Bereitwilligster diener 5ten

Iunij

E. W. Körner: 20

1693.

P. S. M. h. H. hatt die an mich zu addressiren habende schreiben mit seiner ungelegenheit zu francirn nicht nötig. A Monsieur Monsieur Leibnitz Conseiller de la Cour de S. A. E. ä Hannover.

Zu N. 93: 6 Leibniz an E . W . Körner, 29. Mai (8. Juni) 1693, nicht gefunden. N. 88.

8 dero tödtlichen hintrit: Landgraf Ernst starb a m 2./12. Mai 1693 in Köln.

8 schreiben: 26

112

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N.94

94. LEIBNIZ AN MARIE DE BRINON [Hannover, 15. Juni 1693.] [86. 102.] Überlieferung: L Konzept: L H I 19 Bl. 545 — 546. 1 Bog. 40. 2 S. auf Bl. 546 r° und v°. Mehrere Streichungen und Korrekturen. Auf Bl. 5 4 5 r° K von N. 86. — Gedr. : FOUCHER DE CAREIL,

5

Oeuvres, 1, 1859, S. 367 — 369; 2. Aufl. 1, 1867, S. 439 — 441.

Je vous dois encor des remercimens, Madame pour ce que vous m'avés communiqué touchant la vie de l'illustre Möns. Pelisson; j'esperois d'envoyer la reponse de Möns. l'Abbé de Loccum, et cela m'avoit fait differer d'écrire ; mais ses occupations ne luy ont pas encor permis de finir quoyque j'aye lû la plus grande partie de cet ouvrage, qui contiendra plu10 sieurs choses très utiles. On en presse la fin, et en attendant j'envoye icy à Möns. l'Eveque de Meaux ma reponse au discours manuscrit de Möns. l'Abbé Pirot, Syndic de la Sorbonne, que feu M. Pellisson m'avoit envoyé; et qui tend à prouver, que le Concile de Trente est receu en France en matiere de foy. Ma reponse contient des raisons à l'encontre. Et entre autres cellecy n'est pas des moindres, que les Prélats François en exigeant de Henry IV. 15 une profession de foy lors qu'il changea de religion à S. Denis, luy prescrivirent en effect la profession dressée par ordre du Pape Pie IV., mais ils y omirent exprès les deux endroits où il est parlé du Concile de Trente ; et témoignèrent par là que le Concile de Trente n'estoit pas receu en France pour regle de la foy. Aussi ne parle-je point de ce qu'on a fait glisser insensiblement dans les esprits depuis; mais je demande une déclaration authentique de la 20 Nation. Et il semble que c'est par un ordre de la providence, que la France n'a pas encor receu ce concile, pour se conserver la liberté de travailler à la paix de l'Eglise, en contribuant un jour à la tenue d'un concile mieux réglé, et plus autorisé. Je suis bien aise d'apprendre que l'Essai du Commentaire sur les prophetes du R. P. Dom Pezeron a paru. Möns. l'Abbé Nicaise m'en avoit deja écrit. Son dessein d'eclaircir »5 les prophetes par l'Histoire est excellent, et digne de luy. Les remarques qu'on me mande qu'il a faites sur les irruptions des Scythes dans la Palestine, seront considérables, sur tout pour moy qui suis curieux de tout ce qui regarde les Scythes. Plutarque fait mention de Zu N. 94 : Die Abfertigung (nicht gefunden) von L antwortet auf N. 86. Beigeschlossen war N. 96 und N. 95, letztere datiert vom 15. Juni 1693. Die Datierung unseres Stückes ergibt sich aus 30 der Anpassung an jenes Stück. 6 communiqué: vgl. N. 86 Erl. 7 reponse: Explicatio ulterior, vgl. N. 74 Erl. 11 ma reponse: vgl. N. 96. n discours manuscrit: vgl. I, 8 N. 94. 24 P E Z R O N : Essay d'un commentaire littéral...) vgl. SV. 24 écrit: Brief von Nicaise vom 18. Februar 1693 (LBr. 685 Bl. 14—17); der ausführliche Bericht über Pezrons Essay darin unterstrichen. 2 7 P L U T A R C H : gemeint vielleicht Marius 11, wo vom Einbruch der Kimmerer in Asien berichtet wird, 35 allerdings ohne daß der Name der Trerer fällt.

II. KIRCHENPOLITISCHER BRIEFWECHSEL 1693

N . 9.5

" 3

l'irruption des Treres dans l'Asie, et Eustathius leur attribue la prise de Sardes, qu'Herodote donne aux Cimmeriens. Le passage d'Herodote où il parle des Cimmeriens poussés par les Scythes commandés par leur Roy Madias me paroist obscur. Je ne sçay si l'irruption des Galates ou Gallo-Grecs dans l'Asie ne pourrait estre encor mise en ligne de compte. Et comme je voy que le R. P. Pezeron croit que les barbares ennemis des juifs ont esté détruits, 5 par une force majeure à la veue de Jerusalem, ne pourrait on point dire, que les Grecs se l'attribuant à leur ordinaire en ont pris la fable de la destruction de ces Galates lors qu'ils vouloient attaquer le temple Delphique. Un de mes amis de Rome m'avoit écrit, que le R. P. Noris faisoit un cas extraordinaire de l'antiquité des temps retablie du R. P. Pezeron, et des travaux Chronologiques de M. 10 l'Evéque de S. Asaph. C'est ce que j'avois voulu rapporter pour rendre justice au mérité, je vous supplie Madame de faire connoistre au R. P. Dom Pezeron, que je l'honnore infiniment. Il est vray que nous n'avons pas tous ses ouvrages. Je suis avec zele Madame etc.

95. LEIBNIZ AN JACQUES-BÉNIGNE BOSSUET

«

Hannover, 5./15. Juni 1693. [72. 96.] Überlieferung : L Abfertigung: PARIS Bibl. Victor Cousin. 1 Bog. 8°. 2 S. Am unteren Rande alte Inventarnummer ,,37 me ". (Unsere Druckvorlage.) A Abschrift von L : PARIS Bibl. Nationale, Collection Henri de Rothschild. Von Ledieus Hand. 20 Vgl. PORCHER, Catalogue, Paris 1932, Nr 294, 3. E BOSSUET, Oeuvres posthumes éd. Leroy, 1, 1753, S. 391. Neuere Drucke: 1. DUTENS, Opera, 1, 1768, S. 551; 2. BOSSUET, Oeuvres éd. Deforis, 11, 1778, S . 8 7 ; 3. B O S S U E T , Histoire

des

variations,

2, 1844, S . 430 — 4 3 1 ; 4. F O U C H E R D E CAREIL,

Oeuvres, 1, 1859, S. 379; 2. Aufl. 1, 1867, S. 451; 5. BOSSUET, Oeuvres éd. Lâchât, 18, 1864, 25 S. 182; 6. BOSSUET, Correspondance, 5, 1912, S. 377 — 378; 7. GAQUÈRE, Dialogue irénique, 1966, S . 153.

1 EUSTATHIUS: vgl. Commentarius in Homeri lliadis et Odysseae libros, 1, 1559, S. 277; als Eroberer werden aber hier die Kimmerer genannt. Von den Trerern als den zweiten Eroberern von Sardes spricht hingegen STRABO, Rerum geographicarum lib. XIII 627 (vgl. auch Paulys Realencyclopädie d. class. Alter- 80 tumswiss., Reihe 2, Bd 6, 1937, Sp. 2291). 2f. HERODOT: Historiae I, 15 und I, I03FF. 9 Un de mes amis: Deseine, vgl. N. 141. 11 Evöque de S. Asaph: William Lloyd, vgl. N. 141 Erl. Zu N. 95: L war Beischluß zu N. 94, Begleitbrief zu N. 96 und wird beantwortet durch N. 103. 8

L E I B N I Z 1/9

N. 96

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

Ii4

Monseigneur Je me rapporte à une lettre assez ample, que je me suis donné l'honneur de vous écrire il y a quelque temps. Je croyois cependant de vous envoyer la reponse de Möns. l'Abbé de Loccum et en effect j'en ay lû déjà la plus grande partie. Mais comme il est 6 souvent très occupé, ayant la direction de nostre Consistoire et de tant d'Eglises ; il n'a pas encor pû finir. Ce sera pourtant dans peu. Car il se presse effectivement pour cela, le plus qu'il peut. La reponse sera bien ample, et contiendra bien des bonnes choses. En attendant cet ouvrage, qui sera gravis armaturae miles, je vous envoye, Monseigneur, velitem quendam ; c'est ma reponse au Discours de M. l'Abbé Pirot, touchant l'autorité du îo Concile de Trente, que je sousmets aussi à vostre jugement, et vous supplie de le luy faire tenir. Je suis avec beaucoup de zele Monseigneur

Vostre très humble et très obéissant Serviteur

Hanover ce 5/15 Juin 1693.

Leibniz.

15 96. LEIBNIZ AN JACQUES-BÉNIGNE BOSSUET FÜR EDME PIROT Reponse au discours touchant l'autorité du Concile de Trente en France. [Hannover, 15. Juni 1693.] [95. 98.]

20

25

30

Überlieferung : L 1 Teilkonzept: LH I 19 Bl. 143. 1 Bl. 2°. 2 S. Entwurf mit zahlreichen Verbesserungen zu dem späteren Abschnitt (24), umfangreicher als in Z.'; die dort nicht mit übernommenen Teile sind am Schluß des Lesartenapparates abgedruckt. L% Teilkonzept: LH I 19 Bl. 158. 1 Bl. 8°. 1 S. Beschnittenes Bruchstück von Abschnitt (9), entspricht in der späteren Fassung von L3 den Abschnitten (14) und (17). Mit zahlreichen Verbesserungen und Überschrift von Leibniz „an Möns. Pirot". L? Konzept: LH I 19 Bl. 144. 155. 151 —154. 672. 3Bog., 1 Bl. 2°. 13 S. Mit zahlreichen Verbesserungen, Streichungen und Ergänzungen. Der letzte Absatz fehlt. Bl. 155 v° quer am Rande Federproben von Ottos Hand. I1 Abfertigung, Abschrift von L3: LH I 19 Bl. 8 2 9 - 8 3 6 . 4 Bog. 40. 13V3 s - v o n G c h r Ottos Hand; mit Korrekturen von Leibniz (Lil1) und eigh. Überschrift. In Abschnitt (9) bis (21) einige Bleistift-Unterstreichungen und Striche am Rande [vgl. unsere Erl.]. Alte Inventarnummer von unbekannter Hand „ 3 8 m e " . Vgl. Lagerkatalog (Antiquariats-Katalog) 2 lettre . . . ample: N. 72. 9 Discours: vgl. I, 8 N. 94.

3 reponse: Explicatio

ulterior; vgl. N. 74 Erl.

9 reponse: N. 96.

N. 96

I I . K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

115

Nr 582 von Joseph BAER & Co, Frankfurt a. M. 1904, Nr 753, 2. L'Amateur d'Aulographes. Année 46, No 6. Paris 1 9 1 3 , S. 201. Durch Kauf 1 9 1 1 in die Niedersächs. Landesbibl. gelangt. (Unsere Druckvorlage.) P Abschrift: L H I 19 Bl. 1 1 0 —127. 10 Bog. 2°. 35 S. Letzter Absatz, Unterstreichungen, Korrekturen (LiP) und Überschrift „Reponse" von Leibniz' Hand. 5 E BOSSUET, Oeuvres posthumes éd. Leroy, 1, r753, S. 391 — 413. Neuere Drucke: 1. DUTENS, Opera, 1, 1768, S. 552 — 568; 2. BOSSUET, Oeuvres éd. Déforis, 11, 1778, S. 89 — 1 1 2 ; 3. DASSANCE, Concile de Trente, 1, 1842, S. 266 —291; 4. BOSSUET, Histoire des variations, 2, 1844, S. 432 —454; 5. FOUCHER DE CAREIL, Oeuvres, 1, 1859, S. 380 — 4 1 0 ; 2. Aufl. 1, 1867, S. 452 — 482; 6. BOSSUET, Oeuvres éd. Lachat, 18, 1864, 10 S. 1 8 4 - 2 0 6 .

Diese Antwort auf Pirots Denkschrift (vgl. I, 8 N. 94) lag zusammen mit dem Begleitbrief für Bossuet vom 15. Juni (N. 95) dem Brief an Madame de Brinon (N. 94) bei. Bossuet antwortet Leibniz mit der Denkschrift Sur la reception du Concile de Trente (N. 104), die er dem Brief vom 15. August (N. 103) beilegt; beides wird von Madame de Brinon am 26. August mit N. 1 1 0 an Leibniz weiter- 15 geleitet. E s ist nicht auszuschließen, daß die Bleistiftstriche in l 1 in Abschnitt (9) bis (21), die in unseren Erläuterungen angemerkt sind, von Bossuets Hand stammen, handelt es sich doch um Stellen, auf die er in seiner Enviderung eingeht. Obwohl Leibniz seine Antwort auf Pirots Denkschrift erst Mitte Juni 1693 absandte, muß ein guter Teil dieses Stückes schon 1692 entstanden sein. Als erste Vorarbeit wäre das Herbst 1692 von 20 ihm angefertigte Exzerpt I, 8 N. 94 anzusehen. L 1 stellt im wesentlichen einen Auszug dar aus dem Wolfenbütteler Codex De VAbsolution d'Henry IV. Roy de France et de Navarre (3. 1. 267. 2. Aug.). Im 5. Stück dieses Sammelbandes hatte Leibniz den Wortlaut des von Henri IV. in St.-Denis beschworenen Glaubensbekenntnisses gefunden, der die namentliche Erwähnung des Tridentinums vermeidet. Der Codex ist eine Mitte des 17. Jahrhunderts für die Wolfenbütteler Bibliothek in Paris angefertigte Ab- 25 Schrift (vgl. HEINEMANN, Handschriften d. Herzogl. Bibl. zu Wolfenbüttel, B d 2, 1 , 1890, S. X ) ; er zeigt auf einigen Seiten Spuren von Leibniz' Hand. Als Leibniz Mitte September 1692 die Pirotsche Abhandlung an den Landgrafen Ernst schickte, kommt er bereits auf das Argument dieses Glaubensbekenntnisses zu sprechen, ferner auf die ihm noch aus seiner Mainzer Zeit erinnerliche Auffassung von der Nichtanerkennung des Tridentinums in der Erzdiözese Mainz (vgl. I, 8, S. 165 — 166). Den Wolfen- 30 bütteler Codex zählt Leibniz offensichtlich zu den Hauptbeweisstücken. E r erwähnt ihn noch in anderen Briefen vom Herbst 1692 (vgl. I, 8 N. 286 bzw. 292); welch starken Akzent er auf das Wolfenbütteler Dokument legt, zeigt sich auch noch Anfang Dezember 1693 (an Basnage; GERHARDT, Pililos. Sehr., 3, 1887, S. 104); er erwägt dort, das Wolfenbütteler Ms, das in Paris angezweifelt wurde, zu veröffentlichen. In der Mantissa zum Codex juris gentium diplomaticus, 1700, verwirklicht er dann dieses Vor- 35 haben. E s kann angenommen werden, daß L1, das noch keine Einteilung in gezählte Abschnitte zeigt, schon im September entstanden ist (Leibniz ist bis zum 12. Sept. 1692 in Wolfenbüttel). L1 beginnt mit „ J ' a y veu un volume m a n u s c r i t . . . " und entspricht, mit geringfügigen Abweichungen, bis ,,anathematisées par l'Eglise" dem T e x t von S. 1 4 1 Z. 14 bis S. 143 Z. 9, dann folgen die am Schluß unseres Lesartenapparates abgedruckten Sätze mit weiteren Argumenten, die Leibniz aus dem Wolfenbütteler 40 Codex über die Absolution von Henri I V . auszog. Das Bruchstück JL2 liegt vielleicht nicht sehr viel später. Da hierin als Abschnitt (9) gezählt ist, was später in Abschnitt (14) ,,Quelqu'un dira . . . Conciles" S. 1 3 0 Z. 24 bis S. 1 3 1 Z. 7 und Abschnitt



n 6

I I . K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 96

(17) „Ainsi peut on dire . . . presence des Grecs" S. 1 3 4 Z. 3 bis Z. 1 8 erscheint, so wird man wohl schließen müssen, daß es sich um das Fragment einer knapperen Frühfassung handelt. E i n e solche müßte übrigens schon sehr zeitig vorgelegen haben, wenn Leibniz' Wendung aus dem Brief an den Landgrafen E r n s t von Mitte November wörtlich genommen würde: , , J e fais mettre au net m a réponse 5 à M r l'Abbé P i r o t " (I, 8, S. 186). Dagegen könnte allerdings auffallen, daß Leibniz in diesem Zusammenhang wieder nur die beiden gleichen Argumente erwähnt, die er dem Landgrafen schon Mitte September genannt hatte. Eine Einsicht in seine Antwort an Pirot hat Leibniz Tentzel am 18./28. Oktober versprochen (I, 8, S. 542). Dieser schreibt am 2. Februar 1693 (N. 154), daß er der Dissertation für Pirot immer noch entgegensehe. 1693 fallen sonst keine Erwähnungen mehr. Das könnte heißen, daß auch das bis auf den letzten Absatz S. 143 Z. 1 6 bis Z. 26 vollständige Konzept L 3 noch 1692 entstanden ist. E s enthält noch den erst in der Abschrift l l von Leibniz eigh. gestrichenen Passus, daß er sich gegenwärtig nicht in Hannover befinde und daher ein Zitat aus der Wolfenbütteler Handschrift Differens survenues aux Estais generaulx (3. 2 1 8 Aug. f. T . 3) nicht in Drucken nachprüfen könne (vgl. Lesarten S. 1 2 5 Z. 27ff.). I n Wolfenbüttel 15 aber war Leibniz nachweislich von Mitte Oktober bis zum 10. November, dann nochmals vom 2 1 . bis 28. November 1692 und in der ersten Märzwoche 1693. Wie lange sich die Abschriften hinausgezogen haben mögen, ob das Stück vielleicht erst noch Molanus vorgelegt wurde, oder ob Leibniz andere Gründe hatte, es noch nicht nach Frankreich abzuschicken, ist nicht genau zu erkennen. 10

Von Pirot ist keine Antwort auf unser Stück bekanntgeworden. Leibniz hält Bossuets Erwiderung 20 freilich in dem oben erwähnten Briefe an Basnage ( G E R H A R D T , Philos. Sehr., 3, 1887, S . 104) für Pirots Stellungnahme. In der direkten Korrespondenz zwischen Bossuet und Leibniz heißt sie die Antwort, die „ m a n " gegeben hat (Leibniz spricht in seiner Entgegnung vom 23. Oktober 1693 sogar von einem Dritten, der vielleicht nicht so gründlich informiert gewesen sei). Solche unpersönlichen Bezugnahmen gehören aber zu den Charakteristika dieses polemischen Diskussionsstils. Auch von dieser Leibnizschen 25 Abhandlung wird in der Korrespondenz in unpersönlicher F o r m gesprochen (vgl. N. 1 0 3 und Antwort vom 23. Oktober, N. 1 1 4 ) . Unser Druck folgt P, der von Otto kopierten und von Leibniz durchkorrigierten Abfertigung. Die Zeichensetzung wurde aus L3 und aus den Leibnizschen Korrekturen in l2 ergänzt. I n der Orthographie ist nur die gängige Leibnizsche Schreibweise „assez" für Ottos Schreibung „assés" eingesetzt. Der 30 größte Teil der Verbesserungen ist in die Lesarten aufgenommen; unseres Erachtens unwesentliche Korrekturen wurden übergangen. I n den Erläuterungen geben wir Hinweise auf die vollständige Fassung von Pirots Abhandlung, abgedruckt in der Revue d'Histoire de l'Eglise de France, T . 3, 1 9 1 2 (hier zitiert als Rev. Hist. Egl. Fr.). Die Konzilsbeschlüsse zitieren wir nach D E N Z I N G E R , Enchiridion symbolorum, definitionum et declarationum de rebus fidei et morum. E d . 34, 1967, mit Angabe der alten und der 35 neuen Marginalnummern.

Reponse de M. d. L. au discours de M. l'Abbé Pirot touchant l'autorité du Concile de Trente en France. (1) La dissertation de M. l'Abbé Pirot, sur l'autorité du Concile de Trente en France, ne m'a point paru prolixe, et quand j'estois à la derniere feuille, j'en cherchois encor 40 erg.

39f. E t qvand . . . feuille, (1) mon esprit en cherchoit encor d'autres (2) j'en . . . d'autres am Rande L3

N. 96

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L

1693

II 7

d'autres. Il y a plusieurs faits importans éclaircis en aussi peu de mots qu'il est possible, et les discussions des faits demandent plus d'etendue que des raisonnemens. Je luy suis infiniment obligé de la peine qu'il a prise principalement pour mon instruction, luy qui est si capable d'instruire le public. Je souhaitterois qu'il me fut possible dans l'estat de distraction où je me trouve maintenant, d'entrer assez avant dans cette discussion des faits pour 5 profiter d'avantage de ses lumières, mais ne pouvant point aller si loin, je m'attacheray principalement aux conséquences qu'on en tire. (2) Le Concile de Trente a eu deux buts, l'un de decider ou de declarer ce qui est de foy et de droit divin, l'autre de faire des reglemens ou loix positives Ecclésiastiques. On demeure d'accord de part et d'autre, que les loix positives Tridentines ne sont point re- 10 ceues en France sur l'autorité du Concile mais par des constitutions particulières ou reglemens du Royaume. Et sur ce que le Concile de Trente décidé comme de foy ou de droit divin, Mons. l'Abbé Pirot m'asseure, qu'il n'y a point de Catholique Romain en France qui ne l'approuve, et je le veux croire. On demandera donc en quoy je ne suis pas encor tout à fait convaincu? Le voici; C'est 1.) qu'on peut tenir une opinion pour veritable, sans 15 estre asseuré qu'elle est de foy. C'est ainsi que le Clergé de France tient les quatre propositions, sans accuser d'heresie les docteurs Italiens ou Espagnols, qui sont d'un autre sentiment. 2.) Qu'on peut approuver comme de foy tout ce que le Concile a défini comme tel, non pas en vertu de la décision de ce Concile, ou comme si on le reconnoissoit pour Oecumenique, mais par ce qu'on en est persuadé d'ailleurs. 3.) Quand il n'y aurait point de particulier en 20 France qui osât dire qu'il doute de l'Oecuménicité du Concile de Trente, cela ne prouve point encor, que la nation l'a receu pour Oecumenique ; les loix doivent estre faites dans les 2 faits (j) ne sçauroient estre (2) demandent L3 4 I de distraction am Rande erg. L3 5 assez avant erg. L3 6f. loin, (1) je me borneray (2) je . . . principalement L3 8 Le | but du gestr. | Concile L3 9 et de droit divin, am Rande erg. L3 9 Ecclesiastiqves. (7) M bricht ab (2) 25 On L3 10 de part et d'autre am Rande erg. L3 10 Tridentines (1) ne sont p bricht ab (2) n'ont point de force en france, qv'autant qv'elles | (—) gestr. \ ont esté receues par qvelqves reglemens particuliers de (3) ne sont L3 11 france (j) {—) (2) à cause de la décision (3) sur L3 13 point (1) de Catholique en france, q bricht ab (2) de Catholique Romain L3 14 je le (1) crois | (2) veu bricht ab (3) veux croire am Rande erg. | L3 14 pas (1) d'accord; (2) encor L3 15t. véritable, (1) sans croire 30 3 qv'elle soit (2) sans estre L 16 foy (1) et apeu bricht ab (2) apeupros comme (a) Messi bricht ab (6) le Cler bricht ab (3) C'est L3 18 tout erg. Lil1 Lil2 fehlt Ls 18 tel, (1) parce qv'on s'imagine (2) sans 3 (3) non pas L 20 qvand (1) les par bricht ab (2) il L3 22 Oecumeniqve, (1) car on sçait qve les assemblées se (2) car (3) les loix expresses (a) telles (b) (car il m'a s bricht ab (c) (car il | me gestr. \ ne

16f. quatre propositions: die vier gallikanischen Artikel der von BOSSUET redigierten Declaratio 35 cleri( cllicani. 1682.

n8

II. KIRCHENPOLITISCHER BRIEFWECHSEL 1693

N.

96

formes dues, ces mêmes personnes, qui maintenant qu'elles sont dispersées paroissent estre dans quelque opinion, pourroient se tourner tout autrement dans l'assemblée, dont il y a des exemples dans les Elections et dans les jugemens rendus par quelques tribunaux ou parlemens, dont les membres sont entrés dans le conseil avec des sentimens bien differens 5 de ceux que certains incidens ont fait naistre dans la délibération même. C'est aussi en cela que le St. Esprit a privilégié particulièrement les assemblées tenues en son nom, et que la direction divine se fait connoistre. Et cette considération a même quelque lieu dans les affaires humaines, par exemple quand un Roy de la Grande Bretagne voulut amasser les voix des provinces pour trouver là dedans un préjugé à l'égard du Parlement, cette 10 maniéré de sçavoir la volonté de la nation ne fut point approuvée, d'autant que plusieurs n'osent point se declarer quand on les interroge ainsi, et les cabales ont trop beau jeu; outre les lumieres s'entrecommuniquent dans les délibérations communes. (3) Pour éclaircir d'avantage ces trois doutes, qui me paroissent très raisonnables, je commenceray par le dernier, sçavoir par le défaut d'une déclaration solennelle de la nation. 15 Möns. l'Abbé donne assez à connoistre, qu'il a du penchant à ne pas croire, qu'il y eut jamais eu un edit de Henry III. touchant la reception du Concile de Trente en ce qui est de foy. Un acte public de cette force ne seroit pas demeuré dans le silence, les registres et les Auteurs en parleroient, cependant il n'y a que Möns, de Marca seul qui dise de l'avoir s'agit pas icy des coustumes non ecrites) | qvi ne doivent pas avoir force en matiere de foy am Rande doivent estre (aa) reglées selon les (66) faites L3 1 dues; | et il se pourroit qve gestr. | ces ... qvi (1) paroissent (2) maintenant... sont (a) separées (6) dispersées L3 2 opinion | commune, gestr. \ (1) changass bricht ab (2) changea bricht ab (3) pourroient L3 3 rendus (1) par qve bricht ab (2) dans | (3) par erg. | qvelqves (a) tribunaux, dont les assesseurs (6) tri bricht ab (c) tribunaux L3 4 dans le conseil am Rande erg. L3 5 dans (j) l'assemblée même | (2) la •15 délibération même erg. ) L3 5 aussi erg. L3 8 par exemple am Rande erg. L3 8 qvand | le Roy gestr. | Jaqves II Roy L3 ändert Leibniz später zu un Roy in L3 ll P 10 maniéré L3 LiP matiere l1 13 (3) (1) Pour dire qvel (2) Pour éclaircir L3 14 dernier; (J) et j'adjo bricht ab (2) sçauoir de la nécessité, ou du moins de l'importance d'une | (3) sçavoir (a) du (b) par le défaut d'une am. Rande erg. \ L3 17 foy; (j) un Acte de c bricht ab (2) ce qve (3) un Acte L.3 30 18 f. cependant... qvi paroisse de l'auoir vû | qvi peut avoir gestr. | à q v i . . . office am Rande erg. L3 18 seul (j) qui | paroisse gestr. \ parle | (2) qui dise am Rande erg. \ Lit1 ändert Leibniz auch in P u. L3 20

erg. u. gestr. | (d)

35

8 Roy de la Grande Bretagne: Jakob II. (vgl. Lesarten); 1687 veranlaßte er, daß alle Männer, die möglicherweise Parlamentsmitglieder werden konnten, von den Provinz-Gouverneuren befragt wurden, wie sie zur Abschaffung der Testakte und Bestätigung der Indulgenzerlslärung stehen würden. 15 Abbe ... connoistre: vgl. I, 8, S. 147 Z. 2$ii.\ Rev. Hist. Egl. Fr., 1 9 1 2 , S. 1 7 9 — 1 8 0 . 1 8 M A R C A , De concordia

j8o.

sacerdotii

et imperii,

1 6 4 1 ; v g l . I , 8, S . 1 4 7 u . Rev. Hist.

Egl. Fr.,

1912, S . 179 b i s

N. 96

II. KIRCHENPOLITISCHER BRIEFWECHSEL 1693

119

vû, à qui la mémoire peut avoir rendu icy un mauvais office. Mais quand il y auroit eu une telle déclaration du Roy, il la faudrait voir, pour juger si elle ordonne proprement, que le Concile de Trente doit estre tenu pour Oecumenique ; car autre chose est recevoir la foy du Concile, et recevoir l'autorité du Concile. (4) Quant à la profession de foy de Henry IV. je parleray ci dessous de celle qu'il fit 5 à St. Denis[,] et cependant j'accorde que la seconde que Messieurs du Perron et d'Ossat firent en son nom à Rome a esté conforme incontestablement au formulaire de Pie IV. Je ne veux pas aussi avoir recours à la chicane, comme si le Roy eût révoqué ou modifié par quelque acte inconnu ou réservation cachée, ce qui avoit esté fait par lesdits du Perron et d'Ossat ; bien qu'il y ait eu bien des choses dans cette absolution de Rome qui sont de 10 dure digestion, et particulièrement cette pretendue nullité de l'absolution de l'Archevêque de Bourges; dont je ne sçay si l'Eglise de France demeurera jamais d'accord, comme si les Papes estoient juges et seuls juges des Rois, et d'une maniéré toute particulière à l'égard de leur orthodoxie. Dirons nous que par cette ratification Henry IV. a sousmis les Rois de France à ce joug? je crois que non, et je m'imagine qu'on aura recours icy à la distinction 15 entre ce qu'un Roy fait pour sa personne, et entre ce qu'il fait pour sa couronne, entre ce qu'il fait dans son cabinet, et entre ce qu'il fait ex throno, pour avoir un terme icy qui reponde à ce que le Pape fait ex cathedra. Un Pape pourra faire une profession de sa foy, 1 eu (J) un tel Acte (2) une L3 2 du Roy erg. L3 2 elle (J) dit (2) déclaré | (3) ordonne proprement erg. | L? 3 Trente (1) peut estre (2) doit L3 3f. Oecumenique, (j) car on peut encor (a) 20 adopter | (6) adopter et autoriser am Ronde erg. | les bonnes choses d'un (aa) Concile | parti bricht ab, gestr. | non oecu bricht ab (66) Synode moins universel, (aaa) mais cela retombe dans le second doute ; (666) ma bricht ab (ccc) comme (a) de (/?) | on a parlé a l'égard erg. u. gestr. | celuy d'Orange est svivi en matiere de grâce, parce qv'il a fort éclairci cette matiere contre les pelagiens et demypelagiens. Mais cela retombe dans le second doute | (2) car autre ... Concile erg. | L3 5 (4) (J) la profession 25 de foy de Henry IV. (2) qvant L 3 5 — 7 Henry IV. (î) nous ne sçavons pas tout à fait bien | qv' gestr. | si celle qv'il fit à S. Denis a esté (a) la meme avec le formulaire (6) faite selon le formulaire de Pie IV. mais je ne veux point contester ce point d'autant qve la (2) | je parleray ... de erg. | celle ... Denis | et cependant... qve la erg. | seconde que | Messieurs erg. | du Perron ... Rome | y gestr. | a esté . . . incontestablement | au formulaire de Pie IV erg. \ L3 8 revoqvé (J) la rati bricht ab 30 (2) ou L3 9 cachée am Rande erg. L3 10 de Rome erg. L3 12 — 16 d'accord. (1) Mais j'auray recours icy (a) en ce qv'un Roy fait pour sa personne (6) à la distinction | de gestr. | entre (2) | par ce qve ce seroit sousmettre les personnes des Rois (j) comme si (a) ils (6) les Papes estoient (aa) seuls juges (66) juges et seuls ... qv'on aura am Rande erg. | recours ... entre L3 16 couronne; (J) Aussi cette distinction paroi bricht ab (2) entre L3 18 pape (j) comme (2) pourroit L3 18 sa erg. L3 35

6 St. Denis: 25. Juli 1593. de Beaune.

6 seconde: 17. Sept. 1595.

n f . Archevêque de Bourges: Renaud

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

I20

sans qu'il déclaré ex cathedra,

N. 96

la volonté qu'il a de la proposer aux autres. Nous sçavons

assez le sentiment du Pape Clement V I I I . sur la matiere de auxiliis,

il s'est assez déclaré

contre Molina, mais les Jesuites qui tiennent le Pape infaillible lorsqu'il prononce ex cathedra ne jugent pas, que celuyci ait rien prononcé contre eux, et on en demeure d'accord. 5 Ainsi la profession de Henry IV. ne sçauroit avoir la force d'une déclaration du Royaume de France à l'égard de l'Oecumenicité du Concile de Trente. Elle prouve seulement que Henry IV. en son particulier ou plustost ses procureurs ont déclaré de tenir le Concile de Trente pour Oecumenique, et ce n'est qu'un aveu de son opinion là dessus. Ainsi je n'ay point besoin d'appuyer icy sur la clause, qui le dispense de l'obligation de porter ses sujets 10 à la même foy, sçachant bien, que ce ne fut qu'à l'occasion des religionnaires que le Pape l'en dispensa, bien qu'en effect la dispense soit generale, et qu'il ne faille pas juger des actes solennels par leur occasions, mais par leur teneur précisé, sur tout in Us quae sunt stricti juris, nec amplianda sed restringenda, tel qu'est ce qui importe l'introduction d'une nouvelle décision dans l'eglise à l'égard des articles de foy. Mais encor quand le R o y se seroit obligé 15 de porter ses sujets à la récognition de l'autorité Oecumenique du Concile de Trente, sans en excepter que les Religionnaires, ce ne seroit pas une déclaration du Royaume, mais une obligation dans le Roy de faire ce qu'il pourrait raisonnablement pour y porter son peuple, ce qui n'exclurait nullement une assemblée des Estats ou au moins des Notables des trois Estats. 20

(5) Quand il n'y aurait point eu autresfois de déclaration solennelle de la France c o n t r e le Concile de Trente, il semble neantmoins qu'il faudrait tousjours une déclaration 1 déclarât L3 l1 déclaré LiP Lil1 P 1 c a t h e d r a , (/) l'obligation, ou il veut mettre les autres (2) la volonté L3 1 autres (J) Ainsi un R o y peut (2) Nous L3 2 i. il s ' e s t . . . Molina am Rande erg. L3 4 pas (J) qv'il (2) qve celuyci L3 5 Henry IV. | faite erg. u. gestr. | ne sçauroit (1) passer pour

25 une déclaration de la Couronne de france (2) avoir la force (a) de la | (6) d'une erg. | L3 7 particulier | ou . . . procureurs am Rande erg. \ (1) a (2) ont L3 8 dessus, (z) E t je n'ay pa bricht ab (2) Ainsi L3 9 icy erg. L3 10 bien (r) qv'on n'avoit dans l'esprit qve (2) qve cc ne fut (a) qv'a la considération des Religionnaires, bien qv'en effect (6) qv'a L3 iof. qve le pape . . . dispensa am Rande erg. L3 11 effect (1) l'exceptio bricht ab (2) la dispense L3 12 in (1) odiosis (2) iis L3 13 sed re30 stringenda L3 l1 P, nec Drucke 13 qui nous importe P 15 à la (J) meme fo bricht ab (2) récognition L3 16 en erg. Lil3 Lil1 LiP 19f. E s t a t s ; (J) dans la qve bricht ab (2) (5) (a) quand il n'y (6) j'avois dit qve la déclaration | de la gestr. | solennelle de la france contre le Concile de Trente | doit gestr. | doit estre levé (3) (5) L3 20 eu autresfois erg. L3 21 c o n t r e doppelt unterstr. Lil1 21 qv'il (r) faut (2) faudroit | tousjours etg. | L3

35

2 sur ...de auxiliis: vgl. PASTOR, Gesch. d. Päpste, 11, 1927, Kap. 10. S. 148 Erl. 10 religionnaires: Hugenotten.

9 dispense: vgl. I, 8,

N. 96

I I . K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

121

solennelle p o u r ce Concile, àfin que son autorité y soit etablie, à cause des doutes où le monde a tousjours esté là dessus. Ainsi quand j'ay dit que la déclaration solennelle doit estre levée par une autre déclaration solennelle, c'est seulement pour aggraver cette nécessité. Et quand ces déclarations solennelles contraires auraient quelque défaut de formalité, cela ne nuiroit pas à mon raisonnement, car il ne s'agit pas icy de l'établissement de quelque 5 droit, ou qualité de droit, mais seulement de ce qui fait paroistre la volonté des hommes, à. peu près comme un Testament défectueux ne laisse pas de marquer la volonté du Testateur, ainsi l'esprit de la nation ou de ceux qui la représentent paroissant avoir esté contraire au Concile de Trente, on a d'autant plus besoin d'une déclaration bien expresse, pour marquer le retour et la repentance de la même nation. 10 (6) Mais considérons un peu les actes publics faits de la part de la France contre ce Concile, tirés des Mémoires que Messieurs du Puy ont publiés. Le premier acte est la protestation du Roy Henry II. lue dans le Concile meme par Möns. Amiot. Le Roy y déclaré de tenir cette Assemblée sous Jules III. pour une convention particuliers, et nullement pour un Concile General. Möns. Amiot avoit une lettre de creance du Roy pour estre ouï dans le 15 Concile, et cela autorise sa protestation, bien que ladite lettre ne parlat point de la protestation. Ce qu'on fit exprès sans doute pour empecher les Peres de rejetter d'abord la lettre, et de renvoyer le porteur sans l'entendre, et apparemment il ne voulut point attendre 1 p o u r doppelt unterstr. d e s s u s am Rande erg. L3

Lil1 1 à fin (1) qv'il (2) q v e son 2 q v a n d (1) il y a ( 2 ) j ' a y L3

L3 1 f. à cause 3 solennelle, (1) j e

... n' 2 0

accorde p a s p o u r cela, q v e ( 2 ) il ne s u f f i t p a s (3) c'est seulement (a) pour dire ( 6 ) à ( — ) (c) ce qvi se doit à p bricht ab (4) | c'est seulement erg. | pour L3 3 t. nécessité, (J) C e p e n d a n t (2) E t q v a n d L3 6 des h o m m e s erg. L3 8 ainsi (1) cette volonté ( 2 ) l'esprit L3 8 représentent (1) p a r o i s s a n t | (2) p a r o i s s a n t a v o i r esté am Rande erg. \ L3 9 Trente, (J) il semble q v e ( 2 ) il (3) on a L3 1 0 neben dieser Zeile Randnotiz: Vittorio Siri E s t a t s 1 6 x 5 L3 11 actes (j) contraires de 1 bricht ab ( 2 ) publics 2 5 L3 1 2 tirés ... publiés am Rande erg. L3 1 2 Messieurs d u P u y s L3 P Messieur d u P u y s l1, korr. 3 Hrsg. 1 3 lûe (J) p a r ( 2 ) d a n s L 1 4 tenir (1) cette ( 2 ) ces (3) la convention s o u s j bricht ab (4) cette L3 16 bien q v e (J) | ny gestr. | s a lettre, | n y gestr. | ne f a s s e p o i n t de m bricht ab ( 2 ) la dite L3 1 7 d ' a b o r d (1) s a n s ( 2 ) la L3 1 8 p o r t e u r | de la lettre gestr. | s a n s L3 1 8 entendre. (1) Un Acte bon en luy m e m e ne cesse point d e l'estre | p a r l à seul bricht ab, am Rande erg. u. gestr. | p a r c e q v ' o n 30 n'en donne p o i n t de copie, et q v ' o n ne l'engistre point. A p p a r e m m e n t on vouloit | env bricht ab, gestr. \ eviter l'éclat et le scandale, cela p o r t a Möns. Amiot, a refuser copie, et | a u x gestr. | le R o y à ( 2 ) et app a r e m m e n t L3

1 2 Instructions et lettres ... concernant le Concile de Trente, 4 e éd. a u g m . p a r J . DUPUY, 1 6 5 4 . 1 3 p r o t e s t a t i o n : 1. S e p t . 1 5 5 1 , vgl. ebd. S. 2 1 — 2 6 . 1 5 estre ouï: vgl. A m i o t s Brief über die Protest- 3 5 2 5 Vittorio SIRI, Memorie recondite, 1 6 7 7 . E s ist nicht ersichtlich, auf welche aktion, ebd. S. 2 6 — 3 7 . Stelle sich Leibniz eventuell beziehen wollte.

122

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 96

la reponse du Concile, parce qu'il ne s'attendoit à rien de bon, aussi n'avoit il rien proposé, qui demandât une reponse. Ensuite de cette protestation les François ne se trouvèrent point à cette convocation et ne reconnurent point les six seances tenues sous Jules I I I . tout comme les Allemands ne reconnurent point ce qui s'estoit fait auparavant sous Paul III. 5 après la translation du Concile faite malgré l'Empereur. Nous verrons par après si cette protestation a esté levée ensuite. Or les seances contestées par les François avoient entrepris de regler des points fort importans comme sont l'Eucharistie et la Penitence, et M. l'Abbé Pirot le reconnoist luy même. (7) La seconde protestation des François fut faite dans la 3 me convocation sous Pie IV. 10 à cause de la partialité que le Pape et le Concile temoignoient pour l'Espagne à l'égard du rang ; et les Ambassadeurs de France se retirerent à Venise, tant à cause de cela, que parce qu'on n'avoit pas assez d'égard à Trente à l'autorité du Roy, aux libertés de l'Eglise Gallicane et à l'opposition que les François faisoient à la pretendue continuation du Concile, soutenans tousjours, que ce qui avoit esté fait sous Jules III. ne devoit pas estre reconnu, 15 et que la convocation sous Pie IV. estoit une nouvelle indiction. Il est vray que les Prélats françois resterent au Concile, et donnèrent leur consentement à ce qui y fut arresté ; et même à ce qui avoit esté arresté dans les convocations precedentes, sans excepter ce qui s'estoit fait sous Jules III. Mais on voit cependant que les Ambassadeurs du Roy n'approuvoient ny ce que faisoit le Concile ny la qualité qu'il prenoit. E t bien que la harangue 20 sanglante que M. du Ferrier[,] un des Ambassadeurs[,] avoit préparée, n'ait pas esté 1 bon (1) et en effect il n'avoit rien | (2) aussi ... rien am Rande erg. \ L? 2 reponse. (1) (7) le second Acte (2) Ensvite L3 2f. ne se trouuerent ... et erg. L3 3 point les (1) seances (2) six seances L3 4 — 8 fait | auparavant am Rande erg. | à Mantoue ou à Boulogne sous Paul III. Forts, in anderer Tinte: Leibniz streicht à Mantoue ou à Boulogne und erg. nach sous Paul III. noch 25 après . . . ensvite. (J) (7) (2) Or ... contestées (a) estoient sur des points très importans, sçauoir sur le canon des ecritures (b) par les françois (aa) depuis la I 3 m e jusqv'a (bb) estoient sur | (cc) avoient entrepris de regler erg. | des points . . . comme | sur gestr. | s o n t . . . et | sur gestr. | la penitence ; | comme gestr. | et M. l'Abbé . . . meme. L3 1 1 f. cela (1) qve parce qv'on ne vouloit pas reconnoistre cette convocation pour une continuation du (2) qve parce qv'on | ne vou bricht ab, gestr. | n'avoit L3 1 4 ! . reconnu, (1) 30 et qve c'estoit une nouuelle indiction (2) et qve L3 i 8 f . Roy (1) (—) (2) n'estoient pas d'accord (a) ny des qvalités (6) ny des qvalités qve le Concile prenoit, ny (3) n'approuuoient L3 20 sanglante (r) de M. du Ferrier, contre le pape (2) de (3) qve Mons. L3

3 sous Jules I I I . : Sessio X I — X V I , Mai 1 5 5 1 —April 1552. 5 après la translation: Bologna, Sessio I X — X , März 1547 —Febr. 1548. 8 Pirot le reconnoist: vgl. I, 8, S. 144 Z. I9ff. und Rev. 35 Hist. Egl. Fr., S. 490 — 495.

1 9 1 2 , S. 82. 9 seconde protestation: 22. Sept. 1 5 6 3 ; vgl. Instructions et lettres, 1 1 Ambassadeurs de France: Du Ferrier und Du Faur de Pibrac. 19 harangue:

vgl. Instructions et lettres, S. 485 — 489.

N. 96

II. KIRCHENPOLITISCHER B R I E F W E C H S E L 1693

123

prononcée, elle ne laisse pas de temoigner les sentimens de l'Ambassade et l'estat veritable des choses, que les hommes souvent ne découvrent que dans la chaleur des contestations. Elle dit: Cum tamen nihil a vobis, sed omnia magis Romae quant Triienti agantur, et haec quae publicantur magis PU IV. placita quant Concilii Tridentini décréta jure existimentur, denuntiamus ac testamur, quaecunque in hoc Concilio hoc est PU IV. motu décréta sunt et 5 publicata, decernentur et publicabuntur, ea neque Regem Christianissimum probaturum, neque Ecclesiam Gallicanam pro Decretis Oecumenicae Synodi habituram; Il est vray que la même harangue devoit declarer le rappel des Prélats françois, qui ne fut point executé, mais quoyqu'on soit venu à des temperamens pour ne pas rompre la convocation, la vérité du fait demeure tousjours, que la France ne croyoit pas cette convocation assez 10 libre pour avoir la qualité d'un Concile Oecumenique. La protestation que Messieurs Pibrac et du Ferrier[,] Ambassadeurs de France[,] ont faite ensuite avant que de se retirer, déclaré formellement, q u ' i l s s ' o p p o s e n t a u x d e c r e t s du Concile. Il est vray qu'ils alleguent pour raison le peu d'égard qu'on a pour la France et pour les Rois en général, mais quoyque la raison soit particulière, l'opposition ne laisse d'estre generale. De dire 15 que cet Acte n'ait pas esté fait au nom du Roy, c'est en quoy je ne voy point d'apparence. Car les Ambassadeurs n'agissent pas en leur nom dans ces rencontres, ils n'ont pas besoin d'un nouveau pouvoir ou aveu pour tous les Actes particuliers. Le Roy leur ordonnant de demeurer à Venise a approuvé publiquement leur conduite, et les solicitations du Cardinal de Lorraine pour les faire retourner au Concile furent sans effect, outre qu'on reconnoist 20 qu'ils avoient ordre du Roy de protester et de se retirer. On a laissé les Prélats françois pour eviter le blâme, et pour donner moyen au Pape et au Concile de corriger les choses 1 elle ne (j) laissoit (2) laisse L3 1 f. et l ' e s t a t . . . hommes | ne gestr. | s o u u e n t . . . contestations am Rande erg. L? 6 probaturum feklt l2 yi. vray qve (J) le dessein estoit de declarer (2) la meme harangue (a) declaroit (6) devoit declarer L3 Si. executé, (r) mais il ne s'en- 25 svi bricht ab (2) mais quoyque L3 9 à des temperances P 10 France ne (1) tenoit pas ce concile (2) croyoit ... convocation L3 12 Ambassadeurs de france am Rande erg. L3 13 C o n c i l e , (1) à cause du peu d'égard qv'on a à l'autorité des Rois et particulièrement (o) à (6) à cet (c) à (—) (d) au Roy et (2) il est L3 14 f. général (1) mais il ne s'ensvit qve (2) mais qvoyque L3 i 6 f . apparence (J), des (2). Car les L3 17 n'agissent (r) autrement en ces matières (2) pas . . . ren- 30 contres L3 19 Venise (1) a ass bricht ab (2) a approuué L3 21 f. prélats | françois erg. | (x) parce (a) qve par leur (6) qv'on esperoit, qve les affaires pourroient changer de (2) pour ne pas rompre (3) pour eviter L3 22 blâme | général gestr. |, et L3 22 donner erg. L3 22Î. choses (1) ce qvi a (2) et (j) insensiblement, (a) et | donner au concil bricht ab, gestr. \ a bricht ab (b) et sans L,3 3 — 7 Cum ... habituram: ebd. S. 489. 8 rappel: ebd. S. 489. n f . protestation ... ensuite: 35 vom 22. Sept. 1563. 15 De dire . . . : vgl. Pirot, Rev. Hist. Egl. Fr., 1912, S.gôf. 18 ordonnant: un 9. Nov. 1563, vgl. Instructions et lettres, S. 537 —538. 19 solicitations: vgl. ebd. S. 541 —544.

124

II. KIRCHENPOLITISCHER BRIEFWECHSEL 1693

N. 96

insensiblement, et sans éclat, en rétablissant dans le Concile la liberté des suffrages, et tout ce qui estoit convenable pour luy donner une veritable autorité. Le défaut d'enregistrement de la protestation faite par Möns, du Ferrier, et le refus qu'il fit d'en donner copie, ne rend pas la protestation nulle, et on ne peut pas mêmes dire qu'un tel acte demeure comme en 5 suspens, jusqu'à ce qu'on trouve bon de l'enregistrer et d'en communiquer des copies, puisqu'il porte luy même avec soy toutes les solennités nécessaires pour subsister. Le refus des copies vint apparemment de ce qu'on vouloit addoucir les choses, et dorer la pilule, et encor pour ne pas donner sujet à des contestations nouvelles. C'est ainsi que les Ambassadeurs de Baviere et de Venise ayant protesté dans le même Concile l'un contre l'autre, 10 à cause du rang contesté entr'eux, refusèrent d'en donner copie ; comme le Cardinal Pallavicini le rapporte. Mais quand la protestation seroit nulle à cause des défauts de formalité, j'ay déjà dit que le sentiment des Ambassadeurs et de la Cour ne laisse pas de marquer la vérité des choses. E t les lettres que les Ambassadeurs écrivirent de Venise au Roy font connoistre, qu'ils ne trouvoient pas à propos de retourner à Trente, et d'assister à la con15 clusion du Concile, pour ne pas paroistre l'approuver, et pour ne pas donner la main à la pretendue continuation, ny aller contre la protestation de Henry II. outre les autres raisons qu'ils alleguent dans leur lettre au Roy Charles IX. (8) La ratification du Concile entier et de toutes ses seances depuis le commencement jusqu'au dernier acte, faite en presence des Prélats françois et de leur consentement, sans 20 excepter mêmes les sessions tenues sous Jules III. sans les François contre la protestation de Henry II. ne suffit pas à mon avis pour lever les oppositions de la nation Françoise. Ces prélats n'estoient pas autorisés à venir à l'encontre de la déclaration de la nation faite par le Roy. Leur silence et même leur consentement peut temoigner leur opinion, mais non 3 copie (J) ne diminue (2) ne (j) n'empeche point qve la protestation n'ait esté faite (4) ne rendi. 3 25 6 puisqv' (j)il a luy même (2) il porte L3 6 subsister, (z) On a (2) Le refus L 3 7 vient L3 P vint Lil1 12 j'ay déjà dit qve am Rande erg. L3 12 Cour, (x) sur le qvel (2) sur la (3) ne laisse L3 13 écrivirent | de Venise erg. | au Roy | de Venise gestr. |, font L3 14 qv'ils ne (1) trouuent pas bon (2) trouuoient... Trente et L3 17 f. Charles IX | svivant ce qve Möns. l'Abbé Pirot en rapporte gestr. | (8) L3 18—125,8 (8) La ratification ... grandes nations am Rande erg., die ursprünglichen Abschnitte 30 (8) und (9) umnumeriert zu (9) und (10) L? 20 memes les (1) seances (2) sessions l? 20 Jules III. faites sans L3 Jules III. | faites gestr. [ sans Lil1 Jules III. [ (1) faites (2) tenues gestr. | sans LH2 21 Henry IV L3 Henry II. korr. Lil1 LiP 21 f. Les Prélats LiP 23 consentement (J) n'y suffit pas (2) peut (a) approuuer leur op bricht ab (b) temoigner L3 '3 refus: vgl. ebd. S. 508. 538. 4 nulle: so wollte es Pirot sehen; vgl. Rev. Hist. Egl. Fr., 35 1912. S. 98. 8f. Ambassadeurs de Baviere et de Venise: Augustin Paumgartner, Matteo Dandolo, Niccolò da Ponte. iof. P A L L A V I C I N O , Istoria del Concilio di Trento, P. 2, 1657, S. 371. 13 écrivirent: vgl. Instructions et lettres, S. 524 — 529, 544 — 546.

N. 96

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L

1693

125

p a s l ' a p p r o b a t i o n de l'Eglise et n a t i o n Gallicane. L a c o n d u i t e d u Cardinal de Lorraine n ' a p a s esté a p p r o u v é e , et les a u t r e s f u r e n t e n t r a î n é s p a r son a u t o r i t é . O u t r e q u e ces sortes d e r a t i f i c a t i o n s in sacco, en général e t sans discussion, ou p o u r parler avec n o s anciens Jurisconsultes, per aversionem,

s o n t s u j e t t e s à des surprises e t à des subreptions. Il falloit

r e p r e n d r e t o u t e s les m a t i e r e s q u i a v o i e n t esté traitées en absence de la n a t i o n françoise, 5 aussi bien q u e les m a t i e r e s t r a i t é e s en absence de la n a t i o n Allemande, e t après u n e délibération preallable faire des conclusions convenables p o u r supléer a u d é f a u t de l'absence de ces d e u x g r a n d e s n a t i o n s . (9) T o u t ce q u e je viens de dire depuis le troisième p a r a g r a p h e , t e n d à justifier ce q u e j ' a y d i t de la d é c l a r a t i o n solennelle d e la n a t i o n , q u i bien loin d e se t r o u v e r p o u r l ' a u t o r i t é 10 d u Concile se t r o u v e p l u s t o s t c o n t r a i r e à son a u t o r i t é , q u a n d m ê m e j'accorderais q u e les particuliers o n t été e t sont p e r s u a d é s q u e ce Concile est v é r i t a b l e m e n t

Oecumenique.

C e p e n d a n t je n e v o y rien encor q u i m'oblige d ' a c c o r d e r cela. A s s e u r e m e n t ce n'estoit p a s le s e n t i m e n t de Messieurs P i b r a c e t d u Ferrier. Il semble q u ' o n reconnoist aussi, que ce n ' e s t o i t p a s celuy d u feu P r e s i d e n t de T h o u , n y de Messieurs d u P u y . J ' a y v û des objections 15 d ' u n A u t e u r Catholique R o m a i n c o n t r e la reception d u Concile de T r e n t e , faites p e n d a n t la seance des E s t a t s l ' a n 1615 avec des réponses assez emportées, le t o u t inséré d a n s u n v o l u m e Manuscrit, sur l'assemblée d u Clergé d e l ' a n 1614 et 1615. Ces objections m a r q u e n t 2 à

esté | trop gestr. | approuuée L?

l'égard

Der

des

gestrichene

dieses

Entwurfs

Allemands Text

remettre

entspricht

werden

dort

nombre (6) troisième L3 qve L 3

dem

mit

6 en l'absence les

choses

Abschnitt

aux (12)

verzeichnet.

P

termes S. 128 9

Si. ...

nations. | Il

Scholastiqves

Z. 20 bis S. 12g Z. 11.

depuis

(z)

qv

bricht

falloit

geslr.

|

Die

ab

(2)

meme (9) L3 20

Lesarten le

(a)

9 justifier (J) le doute qve j ' a y si la nation Françoise a reconnu (2) ce

1 1 plustost (jr) contre (2) contraire à L 3

1 2 particuliers (1) seroient (2) o n t . . . sont L? parti-

1 2 f . Oecumenique. (/) C'est de qvoy pourtant (2) Cependant L3

culiers | vulgairement erg. \ LiP 14 aussi | bien aise geslr. |, qve L3

i 6 f . pendant (1) l'ouuerture (2) la seance L3

qvi marqvent assez ouuertement (2) le tout L 3

25

1 7 emportées (J)

18 1 6 1 5 . (1) je ne sçay si (2) et peut estre encor dans

les Mémoires du Clergé, qve je n'ay pas (a) le loisir de (b) la commodité de consulter présentement, ne me trouuant pas à Hanover. L3 1 6 1 5 | et peut estre . . . ( = 2 6 von L3) ... Hanover. gestr. | Ces nicht gestr. in P

Lil1

1 8 f. marqvent (J) clairement qv'on ne tient pas le con bricht ab (2) | assez erg. | qve L3 30

1 5 de THOU, Historiarum

sui temporis lib. CXXXVIÏI,

1620; die posthume Ausgabe wurde von

Pierre und Jacques Dupuy betreut; vgl. I, 8, S. 149 Z. 3 f f . ; Rev. Hist. Egl. Fr., 1 9 1 2 , S. 195.

1 5 — 18

In dem Wolfenbütteler Ms 3. 2 1 8 Aug. f. T. 3 Differens survenues aux Estats generaulx sur les articles du serment &• reception du Concile de Trente 1614

befindet sich auf Bl. 1 5 0 r — 2 1 5 r die Responce aux obiec-

tions contre la reception du Concile de Trente, davor das Vorwort: A Nosseigneurs des Estats Généraux, 3» Bl. 1 4 1 —149. Verfasser dieses Werkes, das im Januar 1 6 1 5 in Paris erschien, ist Pierre COTON S. J . Die 54 „objections" sind von Coton selbst formuliert und fassen die hauptsächlichen Einwände der Gegenrichtung zusammen; vgl. dazu J . M. PRAT, Recherches historiques et critiques sur la Compagnie de T.

3, 1876, S. 643 — 647.

Jésus...,

I2Ó

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N.96

assez que l'Auteur ne tient pas ce Concile pour Oecumenique[,] à quoy l'Auteur des réponses n'oppose que des pétitions de principe; j'ay lû ce que les députés du Tiers Estât ont opiné entre eux sur l'article du Concile. Quelques uns demeurent en termes généraux refusans d'entrer en matiere, soit parce qu'on estoit sur le point de finir leurs cahiers, 5 qu'ils devoient présenter au Roy, soit (disent ils) parce que les François ne sont pas à present plus sages qu'ils estoient il y a 60 ans, et que les predecesseurs apparemment avoient eu des bonnes raisons de ne pas consentir à la reception du Concile, qu'on n'avoit pas maintenant le loisir d'examiner; quelques uns disent qu'on reçoit la foy du Concile de Trente, mais non pas les reglemens de discipline. J ' a y remarqué qu'il y en a eu un, et il me 10 semble que c'est Miron luy même. Président de l'assemblée, qui dit en opinant que le Concile est Oecumenique. Mais que cela non obstant, il n'est pas à propos maintenant de parler de sa reception. Cependant je ne voy pas que d'autres en ayent dit autant. Charles du Moulin[,] Auteur Catholique Romain et fameux Jurisconsulte[,] a écrit positivement si je ne me trompe contre l'autorité du Concile de Trente, ce qui a fait que les Italiens l'ont 15 pris pour Protestant, et que ses livres sont tellement inter prohibitos firimae classis, que j'ay vû, que lorsqu'on donne licence à Rome de lire des livres defendus, Machiavel et du Moulin sont ordinairement exceptés, on en trouvera sans doute encor bien d'autres déclarés contre le Concile. Mons. Vigor en paroist estre, et peut estre Mons. Launoy luy même, à considérer son livre de potestate Régis circa validitatem Matrimonii. Et les modernes qui 20 se rapportent aux raisons et considérations de leurs ancestres, témoignent assez de laisser 3 entre eux erg. L3 3 concile ; (1) ils semblent (2) qv' (3) qvelqves L3 4 finir (J) | le gésir. | le cahier, soit (2) leur cahiers, L3 6 apparent P, korr. Hrsg. 9 J ' a y | même gestr. | remarqvé L3 9 eu fehît L3 12 f. nach autant gestr. u. eckig eingeklammert : Le Clergé a voit manqvé en ce qv'il avoit différé ce point jusqv'à la (1) fin | (2) fin des Estats erg. | autrement on seroit entré en matiere, (a) et je 25 crois qve | (6) et erg. | peut estre qve le Clergé l'auroit emporté. Mais Dieu ne l'a point (aa) voulu | (66) voulu peut estre erg. | (aaa) pour (666) à fin qve le Royaume de France conservât sa liberté sur ce point, (a) et pût contribuer | à gestr. | par là (fi) et demeurât en estât de mieux contribuer | un jour erg. | à un rétablissement de l'unité Ecclésiastique par un Concile plus autorisé, et moins sujet à des contestations. Nach dieser Streichung: (1) On { — ) (2) Il me semble qve (3) Charles Du Moulin L3 1 3 Romain ... 30 jurisconsulte am Rande erg. L3 13 t. écrit (J) formel bricht ab (2) positivement | si je ne me trompe erg. | L3 1 4 — 1 7 ce qvi ... exceptés am Rande erg. L3 16 lorsque l'on P 17 on en L3 on l'en P P On en LiP 17 bien erg. L3 17 f. déclarés ... concile erg. L3 déclarés fehlt P 18 — 19 Mons. | Piro bricht ab, gestr. | Vigor ... matrimonii. am Rande erg. L3 20 aux | sages gestr. | raisons L3 3 opiné: 20. Febr. 1615, vgl. Differens ... Bl. 134—136. 10 Miron: vgl. ebd. Bl. 1 3 2 — 1 3 4 . 35 12f. Charles du Moulin: in P mit Bleistift unterstrichen; Super facto Concila Tridentini, vgl. SV. 18 VIGOR: vgl. SV. und I, 8, S. 150 Z. i 6 f f „ S. 152 Z. 4ft.; Rev. Hist. Egl. Fr., 1912, S. 332ff. 18 LAUNOY, Regia in matrimonium potestas ... 1674.

N. 96

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

127

au moins ce point en suspens. La foiblesse du gouvernement sous Catherine de Medicis et ses Enfans a fait que le Clergé de son autorité privée a introduit en France la profession de foy de Pie IV. et obligé tous les beneficiers et ceux qui ont droit d'enseigner, de faire cette profession ; par une entreprise semblable à celle qui porta Messieurs du Clergé dans leur assemblée de l'an 1615 de declarer quant à eux le Concile de Trente pour receu. Je croy 6 que Messieurs des Conseils et Parlemens, et les gens du Roy dans les corps de justice, n'approuvent gueres ny l'un ny l'autre. (10) Or pour revenir enfin à ma premiere distinction, ces Catholiques Romains qui doutent de l'autorité du Concile de Trente, peuvent pourtant demeurer d'accord de tout ce qu'il a défini comme de foy. Ils peuvent approuver la foy du Concile de Trente, sans 10 recevoir le Concile de Trente pour réglé de la foy. Et ils peuvent même approuver les decrets du Concile, sans approuver qu'on y attache les anathemes, ny qu'on exige des autres l'approbation des mêmes decrets sous peine d'heresie. Car on n'est pas heretique quand on se trompe sur un point de fait, tel qu'est l'autorité d'un certain Concile pretendu Oecuménique; c'est ainsi que les Oultramontains et Citramontains ont esté ou sont en dispute 15 touchant les Conciles de Constance et de Bâle, ou au moins touchant leur parties, et touchant celuy de Pise et le dernier de Lateran. Et apparemment la Reine Catherine de Medicis avec son Conseil estoit dans le sentiment, que je viens de dire sur le Concile de Trente lorsque pour donner raison du refus qu'elle fit de la reception de ce Concile, elle allégua, 3f. beneficiers (1) à (—) (2) \ et ceux qvi ont droit d'enseigner erg. | de faire | cette profession; 20 erg. | L3 4 celle qvi | les gestr. | porta (r) le clergé, de declarer (2) Messieurs du clergé L3 5 1615 ( 1 ) de tenir le Concile de Trente (2) de declarer | qvant à eux erg. | le Concile ... receu | qvant à eux gestr. | Je L3 6 dans les corps de justice am Rande erg. L3 7 gueres erg. L3 7 ny l'un et 3 1 l'autre L l , korr. Hrsg. ny l'un ny l'autre P 8 | (9) gestr. | (10) (1) Or tous ces Messieurs, qvi doutent de l'autorité du Concile de Trente (2) Or pour L3 8 distinction | tous gestr. | ces (r) Mes- 26 sieurs | (2) personn bricht ab (3) catholiqves Romains erg. | I 3 1 1 —13 foy. | C'estoit apparemment le sentiment de la Reine Catherine de Medicis, gestr. | Car on ... dann nach foy am Rande erg. : E t ils peuuent (J) estre du sentime bricht ab (2) même approuuer ... approuuer (a) qv'on | (6) qv'on y attache les anathemes, ny qv'on erg. | exige ... d'heresie L3 15 ainsi (1) qve le Concile de Tren bricht ab (2) qve les L3 15 ont esté ou erg. L3 15 f. dispute (J) sur (2) tou- 30 chant L8 16 Baie ; (J) et le dernier de lateran (2) ou bien toucha bricht ab (3) ou au L8 i6f. et touchant (1) le dernier de (2) celui de Pise et | (3) celuy ... dernier de am Rande erg. | L3 17t. Medicis (1) et (2) estoit à l'égard du (3) avec son L3 18 f. estoit (J) sur | celuy gestr. | le Concile de Trente (2) dans le ... de dire | sur le concile de Trente erg. \ (a) parce (6) lors qv'elle (c) | lors am Rande erg. | qve L3

5 declarer: am 7. Juli 1615; vgl. P A S T O R , Gesch. d. Päpste, 12, 1929, S . 338. 8 distinction: in l 1 mit Bleistift unterstr. 9 de l'autorité: in l 1 mit Bleistift unterstr. 9—15 in i 1 mit Bleistift am Rande angestr. 16 Conciles de Constance et de Bâle: in Z1 mit Bleistift unterstr.

36

I I . K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

128

N. 96

qu'il empecheroit la reunion des Protestans, comme Mons. l'Abbé Pirot l'avoue et reconnoist que le pretexte estoit beau; marque, qu'elle desiroit un Concile plus libre et plus autorisé, et plus capable de donner satisfaction aux Protestans, et qu'alors la difficulté n'estoit pas seulement sur la discipline. 5

(11) Cela peut suffire maintenant sur ce que Mons. l'Abbé Pirot dit dans son discours de l'autorité du Concile de Trente en France. J e voy qu'il suppose q u ' e n A l l e m a g n e t o u t le C o n c i l e de T r e n t e p a s s e p o u r O e c u m e n i q u e , non obstant les oppositions que l'Empereur Charles V. avoit faites contre la translation du Concile. Cependant ayant esté autresfois moy même au service d'un Electeur de Mayence, qui est le premier Prélat

10 de l'Allemagne, et dont la jurisdiction Ecclésiastique est la plus etendue, j'ay appris que le Concile de Trente n'a pas encor esté receu dans l'Archidiocese de Mayence, ny dans les Evechés qui reconnoissent cet Archevêque. J e crois de l'avoir entendu de la bouche du feu Electeur Jean Philippe, dont le sçavoir et la prudence sont connues; le même m'a esté confirmé de ses Ministres. J e ne suis pas bien informé de ce qui s'est fait dans les autres 15 Eglises Métropolitaines d'Allemagne, mais je suis porté à en croire autant de quelques unes; parce qu'autrement il auroit fallu des Synodes provinciaux pour cette introduction, dont cependant on n'a point de connoissance. (12) Au reste les Protestans ont publié plus d'une fois les raisons qu'ils avoient de ne pas deferer à ce Concile. J e n'y veux point entrer, et je diray seulement icy, qu'outre l'op20 position faite par l'Empereur Charles V. contre ce qui s'estoit passé à Boulogne, il falloit que Pie IV. tachât de faire remettre les choses[,] à l'égard des Allemands, aux termes où Charles V. les avoit mis, lorsque les Ambassadeurs et Theologiens des Protestans alloient à Trente, ce qui ayant esté sans suite, à cause de la guerre survenue, devoit estre par après 1 f. P i r o t (1) le r a p p o r t e (2) l'avoue | e t r e c o n n o i s t . . . beau am Ronde erg. \ L3 25 (2) desiroit L3

4 seulement (1) à l'égard de la discipline (2) sur l a L 3

o b s t a n t les sessions tenues (a) (

) (b) d u r a n t la translation faite (2) non o b s t a bricht ab (3) non L3

n f . n y d a n s (J) les eglises ou ( — ) (2) les E v e c h é s L? am Ronde erg. | de la Ls le m ê m e L3

13 sçavoir | e t l'esprit gestr. | e t la L3

1 5 I de quelques unes erg. Lil1

12 a v o i r (J) oui dire à (2) | entendu 13 connues | de t o u t le m o n d e gestr. |,

18 (12) (1) L e s p r o t e s t a n s o n t (2) A u r e s t e L?

30 IV (J) r e m i s t les | (2) t a c h â t . . . r e m e t t r e les am Rande erg. \ L3 (2) ce qvi 1. Stufe in Abschnitt (S) L s

2 3 f . estre m a i n t e n a n t redintegré 1. Stufe in Abschnitt (8) Ls

1 P i r o t l'avoue : vgl. I, 8, S. 148 X. I4ff.; Rev. Hist. Egl. Fr., 1912, S. 185 f. n u a r 1548.

21 P i e

23 T r e n t e (1) d o n t l'effect a y a n t esté

O e c u m e n i q u e : vgl. I, 8, S. 145 Z. 4; Rev. Hist. Egl. Fr., 1912, S. 83. 35 R a n d e angestr.

2 qv'elle (J) c r o y o i t

7 O e c u m e n i q u e , (J) non

9 E l e c t e u r de M a y e n c e : in P m i t Bleistift unterstr. 23 g u e r r e : Schmalkaldischer Krieg.

6f. suppose . . .

7 oppositions: 16. u. 23. J a 19 — 23 in l 1 m i t Bleistift a m

N. 96

II. KIRCHENPOLITISCHER B R I E F W E C H S E L 1693

129

redintegré. Mais la Cour de Rome estoit bien aise de s'en estre depestrée. Et ce fut avec une estrange précipitation que les grandes controverses furent depechées à Trente par une trouppe de gens dévoués à Rome, et peu zélés pour le veritable bien de l'Eglise, qui apprehendoient d'avantage de choquer Scot ou Cajetan, que d'offenser irreconciliablement des nations entieres. Car ils se moquoient des peuples éloignés, qui ne les touchoient ß gueres, pendant qu'ils menageoient des moines, parce qu'il y en avoit beaucoup dans leur assemblée, et qu'ils les voyoient considérés dans les pays d'où estoient ces Prélats qui remplissoient le Concile. Ainsi ces Messieurs ne faisoient pas la moindre difficulté de trancher net sur des questions de la derniere importance, qui estoient en controverse avec les Protestans et que les anciens Peres n'avoient pas osé déterminer; et parloient ambiguë- 10 ment, et avec beaucoup de reserve de ce qui estoit en dispute entre les Scholastiques. (13) Il semble même qu'ils vouloient profiter de ces momens favorables que les temps et conjonctures leur fournissoient, lorsque les Protestans et presque toutes les nations du Nord estoient absentes aussi bien que les Grecs et les Orientaux; qu'il y avoit un Roy d'Espagne entesté des Moines, dont les sentimens estoient bien éloignés de ceux de l'Em-15 pereur son Pere, et que la France estoit gouvernée par une femme Italienne et par des Princes de la maison de Lorraine, qui avoient leur but. Ainsi ces Prélats Italiens pour la pluspart entestés tousjours de certaines opinions chimériques, que les autres sont des Barbares et qu'il appartient à eux de gouverner le monde, bien aises d'avoir les coudées franches, et de voir en quelque façon dans l'opinion de bien des gens le pouvoir de l'Eglise 20 4 Cajetan 2 les plus grandes l? 3 trouppe de (;) prélats ital bricht ab (2) gens L* (1) qve de re bricht ab (2) ou qvelque p bricht ab (3) qve d'offenser 1. Stufe in Abschnitt (8) L8 5 entieres | C'est gestr. | Parce qv'ils (1) con bricht ab (2) se moqvoient 1. Stufe in Abschnitt (8) L 8 entieres. (1) Parce qv'ils (2) Car ils se L 8 5 éloignés fehlt 1. Stufe in Abschnitt (8) L 8 6 menageoient des petits | moines erg. \ 1. Stufe in Abschnitt (8) L? 6 beaucoup fehlt 1. Stufe in 25 Abschnitt (8) L8 yi. et qv'ils ... Concile fehlt 1. Stufe in Abschnitt (8) L8 7 considérés (J) chez eux (2) de (3) dans les L 8 8f. Ainsi ils tranchoient net sur des qvestions qve les anciens peres n'auoient osé déterminer; (J) et ils menageoient leur expressions avec (2) les Scholastiqves n'osoient decider les (3) et parloient ambiguement de ce qvi estoit en dispute entre les Scholastiqves 1. Stufe in Abschnitt (8) L* Ainsi (r) ils tranchoient net | (2) ils (3) ces Messieurs ... trancher net am Rande erg. | Z.8 9 f. qve- 30 stions de ... importance | qvi estoient... protestans et erg. \ L3 11 f. scholastiqves. | Il semble qv'ils gestr. | (13) L 8 12 f. temps et conjectures P 15 entesté des moines, am Rande erg. L8 17 f. Ainsi (x) ces Mess bricht ab (2) ces prélats (a) bien aises d'avoir les italiens tousjou bricht ab (6) italiens pour la plus part, | ou Espagnols, erg. u. gestr. | entestés L 8 17 Italiens, pour LiP

1 4 I Roy d'Espagne: Philipp II. von Medici. 9

LEIBNIZ 1/9

15t. Empereur: Karl V.

16 femme Italienne: Katharina 36

130

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 96

universelle déposé e n t r e leur m a i n s , a u lieu q u ' à Constance e t à Bâle les a u t r e s n a t i o n s balançoient f o r t , e t obscurcissoient m ê m e l ' a u t o r i t é des I t a l i e n s ; Ces Prélats, dis je, s o u t e n u s e t animés p a r la direction d e R o m e , taillerent en plein d r a p e t f i r e n t des décisions à o u t r a n c e à l'égard d e la foy, sans vouloir ouir des oppositions, et a u lieu d ' u n e r e f o r m e v e r i t a b l e d e s 5 a b u s d o m i n a n s d a n s l'Eglise, c o n s u m o i e n t le t e m p s en des m a t i e r e s qui ne t o u c h o i e n t q u e l'écorce, p o u r se t i r e r b i e n t o s t d ' a f f a i r e , e t a p p a i s e r le m o n d e , qui a v o i t esté d a n s l ' a t t e n t e d e quelque chose d e g r a n d de la p a r t de ce Concile. Aussi p e u t on dire q u e bien des choses empirerent, q u a n d il f u t t e r m i n é , q u e R o m e t r i o m p h o i t d e joye d ' e s t r e sortie sans d e p e n s de c e t t e g r a n d e affaire, et d ' a v o i r m a i n t e n u t o u t e son a u t o r i t é ; q u e l'esperance d e la 10 reconciliation f u t perdue, q u e les a b u s j e t t e r e n t des racines plus f o r t e s ; q u e les religieux p a r le m o y e n des Confrairies e t d e mille i n v e n t i o n s p o r t o i e n t la superstition p l u s loin qu'elle n ' a v o i t j a m a i s esté, a u g r a n d déplaisir des personnes bien i n t e n t i o n n é e s ;

que

personne n'osoit plus ouvrir la bouche, p a r c e q u ' o n le t r a i t o i t d ' a b o r d d ' h e r e t i q u e , a u lieu q u ' a u p a r a v a n t des E r a s m e s e t d e Vives, t o u t estimés qu'ils estoient d a n s l'Eglise R o m a i n e , 15 n ' a v o i e n t p a s laissé de s'ouvrir sur les erreurs e t sur les a b u s des moines et des Scholastiques, q u ' o n voyoit m a i n t e n a n t canonisés, e t plusieurs h o n n e s t e s gens e t b o n s a u t e u r s m a r q u é s a u coin de l'heresie p a r ces n o u v e a u x juges. L a F r a n c e p r e s q u e seule alors p o u v o i t e t d e v o i t m a i n t e n i r la liberté d e l'Eglise c o n t r e c e t t e conspiration d ' u n e t r o u p p e de P r é l a t s e t de D o c t e u r s U l t r a m o n t a i n s , q u i estoient c o m m e a u x gages des L é g a t s d u P a p e , m a i s la 20 foiblesse d u g o u v e r n e m e n t , e t l ' a s c e n d a n t d u C a r d i n a l d e L o r r a i n e lièrent les m a i n s a u x bien intentionnés. C e p e n d a n t Dieu v o u l u t q u e la victoire n e f u t p a s entiere, q u e le genie libre d e la n a t i o n françoise n e f u t p a s t o u t à fait s u p p r i m é , e t q u e n o n o b s t a n t les e f f o r t s d e s P a p e s et d u Cardinal d e Lorraine, la reception d u Concile n e p a s s a t j a m a i s . (14) Q u e l q u ' u n dira, q u ' o n n ' a p a s besoin d u c o n s e n t e m e n t des n a t i o n s , q u e les seuls 25 P r é l a t s ou E v ê q u e s convoqués p a r le P a p e s o n t d e l'essence d ' u n Concile O e c u m e n i q u e , 1 mains, (j) taillerent en plein drap et firent des décisions à outrance (2) au lieu L3 4 vouloir erg. L3 10 qve les (1) moines et les jesuites (2) religieux 1? 17 seule (1) estoit en esta bricht ab (2) | alors erg. | pouuoit L3 19 Ultramontains, (j) aussi estoit elle en bon chemin (2) aux gages | (j) qvi estoient (a) aux gages (6) comme aux gages erg. \ L3 22 f. efforts (r) du Cardinal (2) des 30 papes L3 24 Beginn von L* : (9) On me dira, qv'on n'a point | besoin erg. | du 24 f. nations (1) ny de la presence des Ambassadeurs (2) qv'il (3) qve les seuls prélats | ou Eveqves erg. | sont 1? 25 l'essence (j) de l'Eglise (2) d'un Concile L3 essence du Concile P 25 f. Oecumenique, (j) et qve si le Pape a une fois fait l'indiction dans les formes, le Concile sera général et (a) fera son train (b) ira son train, (aa) non (bb) non obstant l'absence (cc) qvand il n'y auroit | qve gestr. | qv'une ou deux nations, sans qve l'absence

35

16—19 in Z1 mit Bleistift am Rande angestr.

25 — 1 3 1 , 2 in P- mit Bleistift am Rande angestr.

N. 96

I I . K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

131

et que ce qu'ils décident doit estre receu sous peine de damnation etemelle, comme la voix du S. Esprit, sans s'arrester aux intérests des Couronnes ou nations. Il semble que c'estoit le sentiment de l'Evêque de Beauvais, dans la harangue, qu'il fit aux Députés du tiers Estât l'an 1615. C'est aussi celuy de l'auteur des réponses pour la reception du Concile contre les objections dont j'ay parlé cy dessus. Et même les Ambassadeurs de France 5 retirés à Venise écrivirent au Roy leur Maistre, que les Ambassadeurs n'assistoient pas aux anciens Conciles. Et quelques Députés du tiers Estât disent en opinant, que les Conciles n'ont pas besoin de reception, et s'estonnent, qu'on la demande, mais c'est pour eviter cette reception qu'ils le disent. Je reponds, qu'il semble en effect, que les seuls Evêques ou Pasteurs des peuples 10 doivent avoir voix deliberative et decisive dans les Conciles, mais cela ne se doit point prendre avec cette précision métaphysique, que les affaires humaines n'admettent point. Il faut des préparatifs avant que de venir à ces délibérations decisives, et les puissances seculieres en personne ou par leur Ambassadeurs y doivent avoir une certaine concourance à l'égard de la direction. Il est convenable que les Prélats soyent autorisés des nations, et 15 même que les Prélats se partagent et deliberent par nations, àfin que chaque nation faisant des autres, qvi o n t m a n q v é de comparoistre y puisse faire obstacle (2) et qve L3 2 S. Esprit | sans s'arrester a u x bricht ab, am Rande erg. | Il semble L 2 4 l'an 1615 erg. L3 4 aussi celuy L 2 aussi (1) celuy (2) cele (3) (—) (4) celle 1? aussi celle i 1 , korr. Hrsg. 6 Venise écrivent a u R o y Charles I X qve LX 7 Conciles. J ' a y deux choses à y repondre, d o n t l'une est, | qve les prélats du concile de T r e n t e 20 gestr. | qv'encor (r) les (2) le nombre des (3) les prélats du concile de T r e n t e n'estoient p a s en nombre suffisant pour | représenter l'Eglise Oecumenique et pour am Rande erg. | balancer ... L2 Forts, s. S. 134 Z. 4 • 8 et s ' e s t o n n e n t . . . demande am Rande erg. I? 9 disent. Seite zu Ende L3, Lücke l1 10 réponds, (r) q v ' e n effect (2) q v ' i l . . . qve L3 10 seuls (i) prélats doivent auoir voix (2) p a s t bricht ab (j) Eueqves V 11 Conciles, | et q u ' o n doit obéir à ce qvi (1) a esté (2) y a esté réglé (a) p a r 25 (6) p a r l'autorité qve le S. Esprit donne à l'Eglise am Rande erg. u. gestr. | mais L 3 13 f a u t (1) qve ces prélats (2) des préparatifs L3 14 en personne . . . Ambassadeurs am Rande erg. L3 14 concourance L 3 l1 concurance P alle Drucke korrigieren zu concurrence, wir korrigieren nicht, da wir eine Kontamination von concours und concurrence für möglich halten 16 p a r t a g e n t (J) en nations, et qve chaque nation convienne p a r m y les siens, p o u r parvenir | a gestr. \ plus aisement (2) | qv'ils se p a r t a g e n t am Rande erg. 30 u. gestr. | et deliberent L 3 3 E v ê q u e de Beauvais: R e n é Potier. 3 harangue : 19. Febr. 1615; vgl. Ms Differens ... Bl. (verkürzte Fassung) u n d F. R A P I N E , Recueil tres-exact..., 1 6 5 1 , S. 4 2 5 — 4 2 8 . 4 auteur des réponses: vgl. Erl. S. 125 Z. 15 — 18. 6 écrivirent: Brief von Du F e r r i e r u n d Du F a u r d e P i b r a c vom 5. Nov. 1563, vgl. Instructions et lettres, S. 523 — 529. 7 I disent: 20. Febr. 1615 war die Ab- 35 Stimmung, vgl. Differens... Bl. i34r— i 3 6 r ; dieses Argument findet sich aber nicht dort, sondern in der R e d e von Miron a m Vortage, vgl. ebd. Bl. 1 3 2 v° — 1 3 3 r°; F. R A P I N E , Recueil tres-exact .... S. 4 2 9 — 4 3 0 . 10—12 in Z1 m i t Bleistift a m R a n d e angestr. 128V—131V

9*

132

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 96

convenir ceux de son corps, et communiquant avec les autres, on préparé le chemin à l'accord général de toute l'assemblée. C'est ainsi qu'on en usa à Constance, et je me suis estonné plusieurs fois, que l'Empereur et la France ne tachèrent point d'obliger les Papes à suivre cet exemple à Trente, les choses auraient tourné tout autrement, et peut estre les 6 nations Allemande et Angloise avec le reste du Nord ne seroient pas venues à cette séparation entiere, qu'on ne sçauroit assez déplorer, et de laquelle la Cour de Rome ne se soucioit plus gueres, aimant mieux les perdre, et garder un plus grand pouvoir sur ceux qu'elle retenoit, que de les retenir tous aux depens de son autorité. Mais je crois qu'en effect les Papes, craignans deja assez la tenue d'un Concile General, n'y seroient venus qu'à l'ex10 tremité, si on les avoit obligés à cette forme. E t leur bonheur fut le malheur commun, en ce que les deux puissances principales de la Chrétienté estoient tousjours brouillées ensemble. (15) Quant à l'assistance de la puissance seculiere, on ne sçauroit disconvenir à l'égard des anciens Conciles, que l'indiction dependoit de l'Empereur, et que les Empereurs ou leur Légats avoient proprement la direction du Concile pour y maintenir l'ordre: presque 15 toute l'Eglise estoit comprise dans l'Empire Romain, les Perses estoient encor idolâtres, les rois des Gots et des Vandales estoient Ariens, les Axumites ou Abyssins, et quelques autres peuples semblables, convertis depuis peu par des Evêques de l'Empire Romain, n'y faisoient pas grande figure, et venoient plustost pour apprendre que pour enseigner. Enfin les Légats des Empereurs avoient encor grande influence sur la conclusion finale du 1 autres, ( j ) on convienne peu à peu (2) on L3 3 france (1) n'obligèrent pas | (2) ne tachèrent ... obliger erg. \ L3 4 autrement et (j) apparemment | (2) peut estre am Rande erg. | L* 5 nations (1) Angloise et (2) Allemande et Angloise (a) ne seroient pas (6) et | (c) avec erg. | L3 ¡i. séparation entiere | d ' a v e c les autres nations gestr. | qv'on L8 8 tous erg. L3 8 9 papes, (j) déjà apprehendans le conci bricht ab (2) craignans L 9 assez fehlt fi 9 tenue 25 du Cojicile P 9 seroient | pas gestr. | venus (r) facilement (2) qve par (3) facilement (4) qv'à L3 iof. le malheur... en ce am Rande erg. L? 11 deux (j) Monarqves principaux (2) puissances L8 u f . ensemble. | Qvant à l'assistance de la puissance seculiere gésir. | (15) L3 12 assistance (j)dela puissance (2) | et direction (pour dire ainsi) gestr. | de la puissance L? 12 f. disconvenir (1) qv'en les (2) à l'égard des L3 13 f. Conciles (j) les | papes o bricht ab, gestr. | Empereurs ou leur légats n'ayent | 30 (2) qve l'indiction ... avoient am Rande erg. \ L3 14 direction (j) dans le Concile. | (2) du Concile ... ordre erg. | (a) Presque tous les prélats estoi bricht ab (6) presque L3 15 Romain, (1) les (2) les peuples B bricht ab (3) les perses L8 16 Ariens, (j) les Abyssins ou qvelqves (2) les Axumites L3 17 Eveqves (z) Romains | (2) de l'Empire Romain erg. \ L3 18 f. enseigner. (1) Mais lors | (2) depuis erg. | qv'il y a plusieurs grands (a) Ro bricht ab (6) Estats independans les uns des autres, il faut qve ce pouuoir de 35 direction tant à l'égard (3) Enfin L3 19 sur (z) la termination (2) la conclusion (o) définitive (6) finale L 3 20

2 — 5 in l 1 mit Bleistift am Rande angestr.

12 —16 in Z1 mit Bleistift am Rande angestr.

133

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. g6

Concile, qu'ils pouvoient avancer ou suspendre. Le Pape s'est attribué une partie de ce pouvoir depuis la decadence de l'Empire Romain, le reste doit estre partagé entre les puissances souveraines ou grands Estats qui composent l'Eglise Chrestienne, en sorte neantmoins que l'Empereur y ait quelque precipu, comme premier chef seculier de l'Eglise. E t les Ambassadeurs qui représentent leur maistres dans les Conciles, forment un corps 5 ensemble, dans lequel se trouve le droit des anciens Empereurs Romains ou de leur Légats. E t le moyen le plus commode de maintenir le droit de leur influence, est celuy des nations puisque chaque nation et couronne a un rapport particulier à ses souverains, et à ceux qui les représentent. Cela n'est pas assujettir l'Eglise universelle aux souverains, mais c'est trouver un juste temperament entre la puissance Ecclésiastique et Seculiere, et employer 10 toutes les voyes de la prudence pour disposer les choses à une bonne fin. (16) On me dira peut estre que tout cecy est fort bon, mais nullement nécessaire. Je n'en veux point disputer présentement, quoyqu'il y ait peut estre quelque chose à dire à l'égard de l'indiction d'un Concile où le concours des Souverains pourroit paroistre essentiel. Mais je diray seulement à l'égard du Concile de Trente, qu'afin qu'un Concile 15 soit Oecumenique, il ne faut pas qu'une nation ou deux y dominent. Il faut que le nombre des Prélats des autres nations y soit assez considérable pour s'entrebalancer, afin qu'on puisse reconnoistre la voix de toute l'Eglise, à la quelle Dieu a promis particulièrement son assistance. Outre que dans les Conciles il s'agit souvent de la tradition, de la quelle une ou deux nations ne sçauroient rendre un bon témoignage. Or il faut reconnoistre que les 20 Italiens dominoient proprement à Trente, et qu'après eux les Espagnols se faisoient considérer, que les François n'y faisoient pas grande figure, et que les Allemands, qui devoient sur tout estre écoutés, n'en faisoient point du tout. Mais l'Eglise Grecque particulièrement ne devoit pas estre négligée, à cause des traditions anciennes dont elle peut rendre témoignage contre les opinions nouvelles, receues et devenues commîmes parmy les Latins par 25 1 f. suspendre. | Tout le pouuoir dont gésir. | le pape ... partie | de ce pouuoir erg. | L3 L3

6f. Légats, (z) Enfin (2) E t le L3

nations (a) qvi ont (6) puisque L3 d bricht ab (2) à ses L3 L*

4 premier erg.

yi. influence (j) est (a) l'ordre (b) l'ordre des 1 bricht ab (2) e s t . . . 8 et couronne am Rande erg. L8

12 dira (J) qve tout (2) peut estre L3

16 nation (r) y soit seule dominante (2) ou L3

8 particulier (j) à son souverain

14 f. paroistre (1) nécessaire (2) essentiel

17 soit (1) conside bricht ab (2) assez L3

17 f. 30

s'entrebalancer. (1) Car dans les Conciles il s'agit | particulièrement gestr. | sur tout de la tradition universelle, de la qvelle une ou deux nations ne sçauroient rendre un bon témoignage, (2) Il s'agit (3) E t (4) a fin qv'on puisse (a) dire qve (6) reconnoistre L3

21 eux (1) il n'y avoit (2) les Espagnols L3

23 Mais

(j) sur tout | (2) particulièrement erg. | l'Eglise Greque et orientale (3) l'Eglise Greqve | particulièrement erg.

| L3

24t. témoignage, (1) (

) (2) contre les opinions (a) comn bricht ab (b) nouuelles L3 35

1 3 — 1 7 in P mit Bleistift am Rande angestr.

134

II. KIRCHENPOLITISCHER BRIEFWECHSEL 1693

N.

96

l ' a s c e n d a n t q u ' y a v o i e n t p r i s les o r d r e s m e n d i a n s e t les S c h o l a s t i q u e s sortis d e ces o r d r e s , s o u v e n t b i e n éloignés d e l ' a n c i e n E s p r i t d e l'Eglise. (17) A i n s i o n p e u t dire, q u e les P r é l a t s n ' e s t o i e n t p a s e n n o m b r e s u f f i s a n t à p r o p o r t i o n d e s n a t i o n s , p o u r r e p r é s e n t e r l ' E g l i s e O e c u m e n i q u e . E t a f i n d e b a l a n c e r les I t a l i e n s e t 5 E s p a g n o l s , il f a l l o i t b o n n o m b r e n o n s e u l e m e n t d e F r a n ç o i s (qui a v e c l e s d i t s I t a l i e n s e t E s p a g n o l s c o m p o s e n t p r o p r e m e n t l a l a n g u e l a t i n e ) m a i s e n c o r d e la l a n g u e A l l e m a n d e (sous l a q u e l l e o n p e u t c o m p r e n d r e e n c o r les Anglois, D a n o i s , Suédois, F l a m a n d s ) e t S l a v o n n e (qui c o m p r e n d les c o u r o n n e s d e P o l o g n e e t d e B o h e m e , e t a u t r e s p e u p l e s , e t q u i se p o u r r a i t associer les H o n g r o i s ) p o u r n e rien d i r e d e s G r e c s e t d e s O r i e n t a u x . E t il n e s e r t d e rien d e 10 r e p l i q u e r , q u ' u n e b o n n e p a r t i e d e ces p e u p l e s est s e p a r é e d e l'Eglise. C a r c ' e s t p r e n d r e p o u r a c c o r d é ce q u i est e n q u e s t i o n , e t d e d i r e q u ' o n les a cités, cela n ' e s t r i e n ; il falloit p r e n d r e d e s m e s u r e s p o u r q u ' i l s p u s s e n t v e n i r h o n n e s t e m e n t e t s e u r e m e n t , e t s a n s les vouloir t r a i t e r e n c o n d a m n é s . O n e n s ç û t b i e n p r e n d r e a v e c les Grecs d a n s le Concile d e F e r r a r e ou d e F l o r e n c e , e t le p r e t e n d u s c h i s m e où l ' o n v e u t q u e les G r e c s se t r o u v e n t 15 e n v e l o p p é s , n ' e m p e c h a p a s leur P r é l a t s d ' e n t r e r d a n s le Concile, e t d e t r a i t e r a v e c les L a t i n s d ' é g a l à égal. O n les m e n a g e a m ê m e d a n s les m a t i e r e s q u ' o n a p r é c i p i t é e s à T r e n t e s a n s m é n a g e m e n t . E t Mons. l ' A b b é P i r o t a b i e n r e m a r q u é q u ' o n n e v o u l u t rien d e c i d e r à F l o r e n c e e n p r e s e n c e d e s Grecs à l ' é g a r d d e l a d i s s o l u t i o n d u m a r i a g e p a r a d u l t e r e . Quelle a p p a r e n c e d o n c d e le d e c i d e r p a r a p r è s d a n s u n a u t r e Concile e n l e u r a b s e n c e , s a n s a u c u n e 20 c o m m u n i c a t i o n a v e c e u x ? C'est c e p e n d a n t ce q u e le Concile d e T r e n t e n ' a p a s f a i t s c r u p u l e d e faire, p a s s a n t ainsi p a r d e s s o u s t o u t e s les f o r m e s . C ' e s t o i t a p p a r e m m e n t p o u r c o n t r e -

1 — 3 ordres | souuent... Eglise gestr. \ dann am rechten Rande œieder erg. und am linken Rande Paragraphennummer erg.: (17) L3 4 Et (x) pour (2) a fin de L3 4 balancer ab hier Übereinstimmung mit L2 5 —7françois (j) mais encor d'Allemands, Anglois | ( )gestr. \ Septentrionaux, Esclavons (2) mais encor 25 de Langve Allemande (a) et de la langve Sla bricht ab (b) (sous la L2 7 encor, les l1, korr. Hrsg. 8 f. Boheme ( 1) et autres peuples) (a) (—) et Greqve (b) les Russiens (2) et autres peuples) pour ne rien dire des Grecs L? 9 f. rien de (jr) dire | (2) repliqver erg. \L3 10 repliqver qve ces peuples estoient séparés L2 12 f. honnestement, comme on en scût L? 12 seurement (1) et leur (2) et sans L3 13 traiter en accusés L3 l1 P condamnés Lil1 14 — 18 Grecs pour les faire venir aux (j) synodes (2) Concile de Ferrare ou de 30 Florence, (a) Qvelle (6) On (c) Mons. Pirot a bien ... presence des Grecs L2, weiteres àbgeschnitten 15 enveloppes erg. L3 15 pas (î) qv'on (2) leur L3 16 égal, (jr) On menagea les Grecs (2) On les L3 18 en presence des Grecs am Rande erg. L3 21 faire, (1) pour (2) apparemment pour contrecarrer d'avantage les protest bricht ab (3) passant L3

13 f. Konzil von Ferrara: 35 I 2 f f . ; Rev. Hist. Egl. Fr.,

1438 — 1439;

1 9 1 2 , S. 4 3 5 f f .

von Florenz

1439—1445.

17

remarqué: vgl. I,

8,

S.

153

Z.

N. 96

II. KIRCHENPOLITISCHER BRIEFWECHSEL 1693

135

carrer d'avantage les Protestans, car on prenoit plaisir de les condamner en toutes les rencontres, comme si on estoit bien aise de se défaire des gens et des peuples dont la Cour de Rome craignoit quelque prejudice à son autorité. On a coustume de dire, qu'il y avoit peu d'Occidentaux au grand Concile de Nicée, mais le nombre ne fait rien, quand le consentement est notoire. Au lieu qu'il faut entendre les gens, lorsque leur dissension est 5 connue. Mais j'ay déjà dit que le Concile de Trente estoit plustost un Synode de la nation Italienne, où l'on ne faisoit entrer les autres que pour la forme et pour mieux couvrir le jeu, et le Pape y estoit absolu. C'est ce que les François declarerent assez dans les occasions, lorsqu'on avoit mis leur patience à bout par quelque entreprise contraire à cette Couronne. Qu'ils l'ayent fait en forme duë ou non, par des harangues prononcées, ou seulement 10 projettées, par des protestations enregistrées ou non enregistrées, avouées ou non avouées ; qu'on ait rappellé les Prélats françois ou qu'on les y ait laissés, cela ne fait rien à la vérité des choses, et ne leve pas les défauts essentiels qui se trouvoient dans le Concile. (18) Je ne m'estois proposé que de parler de l'autorité du Concile de Trente en France, mais j'ay esté insensiblement porté à parler de l'autorité de ce Concile en elle même, à 15 l'égard de sa forme. Ainsi pour achever je veux encor dire quelque chose de sa matiere et de ses décisions. J'ay esté bien aise d'apprendre par la dissertation de Mons. l'Abbé Pirot, en quoy l'on croit proprement que le Concile de Trente a fait des nouvelles décisions en matiere de foy. Je sçay que l e s s e n t i m e n s sont assez partagés là dessus, mais le jugement d'un Sorboniste aussi célébré et aussi éclairé que luy me paroistra tousjours très considérable. 20 Il rapporte donc qu'après la définition du Concile de Trente et auprès de ceux qui le tiennent pour Oecumenique, on ne sçauroit douter sans heresie, d'aucun des livres, ny d'aucune 1 plaisir (j) de trouuer (2) de les L3 2 recontres, (j) et une op bricht ab (2) et il suffisoit, qv'une opinion qv'on auroit épargnée sans cela, ent bricht ab (3) comme L3 5 f. gens, (J) qvand la | (2) lorsqve leur erg. | dissension est (a) notoire | (b) connue erg. | L 8 6f. nation (1) Italienne ou qvelqves autres 25 n'entroient | (2) Italienne, ou ... autres am Rande erg. 11? 8 françois (1) declarent (2) declarerent L? 9 lorsqv'on ... couronne, am Rande erg. L3 iof. harangues (1) projettées | pron gestr. | ou prononcées | (2) prononcées ... projettées am Rande erg. \ L? 14 (18) (J) Apres auoir (2) Je ne L' 15 porté (7) de parler (2) à | (a) dire qvelqve chose (6) parler erg. | L3 i6f. encor (/) toucher la matiere, ou | (2) dire ... et de erg. | L3 18 f. décisions. | en matiere de foy erg. | (j) Celuy qvi avoit (2) Je sçay L3 30 20 éclairé qve (J) | l'est gestr. | Monsieur l'Abbé Pirot me | (2) luy erg. \ L3 20 f. considérable. (1) Je croy qv'on (2) Ce n'est pas qv'il y ait encor (3) Il rapporte donc premièrement le Canon (a) de l'ecriture (6) des liures de l'ecriture, en sorte | qve maintenant gestr. | qv'apres le concile de Trente (aa) on ne s bricht ab (66) svivant ceux qv' (4) Il rapporte Ls 4 — 7 in P mit Bleistift am Rande angestr. terstr. 8 declarerent: vgl. oben (6) und (7). 783-784 I 1501-1504.

4 f. consentement est notoire : in P mit Bleistift un- 35 21 definition: vgl. D E N Z I N G E R , Enchiridion,

136

II. KIRCHENPOLITISCHER BRIEFWECHEL 1693

N. 96

partie des livres compris dans le volume de l'ecriture sainte, sans en excepter même Judith, Tobie, la Sagesse, l'Ecclesiastique, les Maccabées ; et sans excepter encor le reste d'Ester, le Cantique des Enfans, l'Histoire de la Susanne, celle de l'Histoire du Bel et du Dragon, aussi bien que la Prophetie de Baruch. Qu'on ne sçauroit plus douter que la justification 5 se fait par une qualité inherante, ny que la foy justifiante est distinguée de la confiance en la misericorde divine, ny du nombre septenaire des sacremens, de l'intention du ministre y requise, de la nécessité absolue du baptême, de la concomitance du corps et du sang de Jésus Christ dans l'Eucharistie avec sa divinité; de la matiere, forme et ministre des sacremens; de l'indissolubilité du lien du mariage non obstant l'adultere. 10 (19) J e croy qu'on y pourrait adjouter encor d'autres points, par exemple, la distinction entre le baptême de S. Jean le Baptiste et celuy de nôtre Seigneur, establie avec anatheme, la confirmation de quelques Canons de S. Augustin, et du Concile d'Orange sur la grâce ; et selon les Jesuites ou leur partisans la suffisance de l'attrition jointe avec le Sacrement de penitence. Et selon les Protestans, et même selon quelques Catholiques Romains, qui doutent 15 de l'autorité de quelques Conciles antérieurs, on y pourrait encor joindre bien d'autres articles. Mais en général on peut dire que plusieurs propositions receues dans 1' Occident avant ce Concile, n'ont commencé que par luy à estre establies sous peine d'heresie et d'anatheme. 1 sans excepter l? I1 sans | en erg. | excepter LiP 1 même erg. L3 2 Maccabees, | et l'Apocalypse gestr. | ; et | par conseqvent gestr. \ sans excepter | encor am Rande erg. | L 3 9 f. adultéré | A qvoy 20 qvelqves uns gestr. | (19) l? 1 1 f. anatheme (J) { ) et la suffisance (2) | et erg. | selon (a) qvelqves uns | (6) les Jesuites ... partisans erg. | dann nach anatheme am Rande erg. : la confirmation ... grâce | et qvantité d'autres propositions gestr. \ L3 13 jointe am Rande erg. L3 14 protestans (1) et | (2) aussi bien (3) et même erg. | selon ... catholiqves | memes gestr. | , qvi L3 catholiques | Romains erg. \ Lil1 LiP 16 dire qve (J) des articles receus (2) plusieurs L3 17 commencé (J) à estre établie 3 25 (2) qve par L 3 Cantique des Enfans: E und verschiedene andere frühere Drucke verbesserten fälschlich zu Cantique des Cantiques; Leibniz meint aber das Canticum Puerorum, den Gesang im Feuerofen; das Hohe Lied erkennt doch auch die Luther-Bibel an. 3 — 6 in lx mit Bleistift am Rande angestr. 4 sçauroit plus douter: in P- mit Bleistift unterstr. 4 justification: Decretum de justificatione, 30 Sessio VI, 13. Jan. 1547. 5 par une qualité : in l 1 mit Bleistift unterstr. 5 justifiante : in l 1 mit 1 Bleistift unterstr. 5 distinguée : in l mit Bleistift unterstr. 5 confiance : in P mit Bleistift unterstr. 6 nombre septenaire: s. D E N Z I N G E R , Enchiridion, 8 4 4 / 1 6 0 1 . 6 intention du ministre : s. ebd. 854 / 1 6 1 1 . 7 nécessité absolue: s. ebd. 861 / 1618. 7 concomitance: s. ebd. 876 / 1640, 8 8 3 11651. 9l'indissolubilité ... adultere: in P mit Bleistift unterstr. 9 adultere: s. DENZINGER, 35 a. a. 0.977 / 1 8 0 7 . iof. distinction: s. D E N Z I N G E R , a.a.O. 8 5 7 / 1 6 1 4 . 1 1 entre le baptême: in P mit Bleistift unterstr. 1 1 —14 am Rande angestr. 12 confirmation: in Sessio VI, 13. Jan. 1547: Decretum de justificatione. 1 2 Concile d'Orange: Arausicanum II, 5 2 9 ; vgl. DENZINGER, a. a. O. 1 7 4 — 2 0 0 / 371—3971 3 attrition: vgl. ebd. 898 / 1 6 7 7 bis 1 6 7 8 .

N. 96

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

137

(20) Mais tout cela bien loin de servir à la louange du Concile de Trente, doit rendre tant les Catholiques Romains que les Protestans plus difficiles à le reconnoistre. Nous n'avons peut estre que trop de prétendues définitions en matière de foy. On devoit se tenir à la tradition et à l'antiquité sans pretendre de sçavoir et d'enjoindre aux autres sous peine de damnation des articles dont l'Eglise s'estoit passée depuis tant de siecles, et dont 5 les saints et grands hommes de l'Antiquité Chrétienne n'estoient nullement instruits ny persuadés. Pourquoy rendre le joug des fideles plus'pesant, et la réconciliation avec les Protestans plus difficile? Quel besoin de canoniser l'Histoire de Judith et autres semblables, malgré les grandes difficultés qu'il y a à l'encontre? et quelle apparence que nous en pouvons plus sçavoir que l'Eglise du temps de S. Hierome? Veu que tout ce qui est de foy divine 10 (tandis que nous manquons de révélations nouvelles) ne nous sçauroit estre appris que par l'ecriture sainte ou par la tradition de l'ancienne Eglise. E t si nous nous tenons à la réglé de Vincent de Lerins touchant ce qu'on doit appeller Catholique ou même à ce que dit la profession de Pie IV. qu'il ne faut jamais interpreter l'ecriture que juxta unanimem consensutn Patrum; et enfin à ce qu'Henry Holden[,] Anglois Docteur Sorbonniste (si je m'en 15 souviens bien) a écrit de l'Analyse de la foy contre les sentimens du Père Gretser Jesuite, toutes ces décisions seront en danger de perdre leur autorité. Sur tout il falloit bien se donner de garde d'y attacher indifféremment des anathemes. George Calixte[,] un des plus sçavans et des plus modérés Théologiens de la Confession d'Augsbourgf,] a bien représenté dans ses remarques sur le Concile de Trente, et dans ses autres ouvrages, le tort que ce 20 Concile a fait à l'Eglise par ses anathematismes. 1 loin (J) de servir d'eloge (2) d'estre (3) de servir L3 3 n'avons (1) qve (2) peut estre 1? 4 pretendre de (1) decouurir ces (2) sçauoir (a) et meme (6) et d'enjoindre 1? 6 saints | hommes gestr. \ et grands 1? 6 instruits ny am Rande erg. I? 7 pourqvoy | appesantir gestr. | rendre L8 8 besoin (j) de définir qv bricht ah (2) de vouloir mieux (3) de canoniser L 3 8f. Judith (î) 25 malgré les apparences | (2) et autres ... l'encontre am Rande erg. | L3 10 Hierome; (x) Cette passion (a) de deci bricht ab (b) magistrale de decider (2) veu l? 11 Klammer vor tandis und nach nouuelles fehlt 1? 12 tradition (r) des anciens (2) de l'ancienne L* 13 touchant... catholique am Rande erg. L* 15 enfin erg. L8 18 d ' | y erg. | attacher (j) | par tout gestr. | des anathemes | sur gestr. | ou (2) indifféremment des anathemes | à toutes ces décisions, gestr. | George L3 20 f. tort 30 (J) qv'on a (2) qve (a) le Concile de Trente (6) ce Concile a L?

13 ViNCENTlus Lerinensis, Commonitorium, vgl. SV. ; seine Regel lautet, man müsse sich daran halten, was „ubique, Semper et ab omnibus" geglaubt worden sei ; vgl. P. L. 50, Sp. 640. 14 f. juxta ... Patrum : vgl. DENZINGER, Enchiridion, 995 / 1863. 15f. HOLDEN, Divinae fidei analysis . . . ; vgl. SV. 15 Anglois Docteur Sorbonniste: in ll mit Bleistift unterstr. 18f. C A L I X T U S , Considerano doctrinae Ponti- 35 fieiae iuxta ductum concila Tridentini . . . ; vgl. SV. 21 Concile a fait: in i 1 mit Bleistift unterstr.

138

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 9 6

(21) Cependant je crois que bien souvent on pourrait venir au secours du Concile par une interprétation favorable. J'ay vû un essay de celles d'un Protestant, et j'en voy des exemples parmy ceux de la communion de Rome. En voicy deux assez considérables ; Les Protestans ont coustume de se recrier estrangement contre ce Concile sur ce qu'il fait 5 dépendre la validité du sacrement de l'intention du ministre. Ainsi, disent ils, on aura tousjours sujet de douter si on est baptisé ou absous. Cependant je me souviens d'avoir vû des auteurs Catholiques Romains, qui le prennoient tout autrement. Et lorsqu'un Prince de leur communion dans une lettre que j'eus l'honneur de recevoir de luy, quotoit parmy les autres differens celuy de l'intention du ministre, je luy en marquay mon opinion ; il eut 10 de la peine à y adjouter foy, mais ayant consulté un celebre Theologien aux Pays bas, il en eût cette reponse, que j'avois raison, que plusieurs Catholiques Romains estoient de cette opinion, qu'elle avoit esté soutenue en Sorbonne, et même qu'elle y estoit la mieux reçeue, qu'effectivement un baptême comique n'estoit pas valide, mais aussi que lorsqu'on fait tout ce que l'Eglise ordonne, la seule substraction interne du consentement ne nuisoit 15 point à l'intention, et n'estoit qu'une protestation contraire au fait. L'autre exemple pourra estre la suffisance de l'attrition sans le Sacrement. J'avoue que le Concile de Trente paroist la marquer assez clairement, chap. 4. de la I4 mc session, et les Jesuites prenoient droit là dessus. Cependant ceux qu'on appelle Jansenistes s'y sont opposés avec tant de force et de succès, que la chose paroist maintenant douteuse; sur tout depuis que les 20 Papes mêmes ont ordonné que les parties ne se dechireroient plus, et ne s'accuseraient plus d'heresie sur cet article. Cela fait voir que bien des choses passent pour décidées dans le Concile de Trente, qui ne le sont peut estre pas autant qu'on le pense. Ainsi quelque autorité qu'on donne au Concile de Trente, il sera necessaire un jour de venir à un autre Concile plus propre à remedier aux playes de l'Eglise. 25

I v e n i r (J) à son secours | (2) au secours du Concile am Rande erg. \ L3 5 intention du I prestre gestr. | ministre L3 6 absous (1) e t on sera d a n s des i n q v i e t u d e s estranges (2) J e (3) Cependant L3 8 q u o t o i t nicht gestr., darüber comptoit Lil2 1 1 raison, (1) q v e l a sorbo bricht ab (2) q v e l'opinion de ceux q v i (3) (—) (4) q v e plusieurs L3 13 pas (J) v é r i t a b l e (2) valide L3 14 seule (1) substraction de son (a) contemp bricht ab (b) consentement (2) | substraction i n t e r n e du 30 erg. I consentement L3 17 session; (/) c e p e n d a n t (2) et les L3 20 e t ne (1) se (2) s'imputerò bricht ab (3) s'accuseroient L3 22 pense. (1) de sorte q v e (2) Ainsi L3 23 sera (1) a p r o bricht ab (2) necessaire L3 24 a u x | blessures gestr. | playes L3 1 crois: in l l m i t B l e i s t i f t unterstr. 2 une i n t e r p r é t a t i o n : in l 1 m i t B l e i s t i f t u n t e r s t r . 7 Prince: Landgraf E r n s t v o n Hessen-Rheinfels. 9 opinion: vgl. I, 5, S. 9 Z. 6 f f . ; auch I, 7, 35 S. 231 Z. 3 — 7 . 10 Théologien: Antoine A r n a u l d ; zu dessen A u s f ü h r u n g e n vgl. I, 5, S. 9 — 1 0 Erl. 17 c h a p . 4. d e l a I4 M E s e s s i o n : 25. N o v . 1 5 5 1 ; v g l . DENZINGER, Enchiridion,

ordonne: vgl. z. B. ebd. 1146 / 2070.

898 / 1 6 7 7 — 1 6 7 8 .

20

II. KIRCHENPOLITISCHER BRIEFWECHSEL 1693

N . 96

139

(22) Toutes ces choses estant bien considérées et sur tout l'pbstacle que le Concile de Trente apporte à la reunion estant meurement pesé, on jugera peut estre que c'est par la direction secrete de la providence, que l'autorité du Concile de Trente n'est pas encor assez reconnuë en France, afin que la nation Françoise, qui a tenu le milieu entre les Protestans et les Romanistes outrés, soit plus en estât à travailler un jour à la délivrance de 5 l'Eglise, aussi bien qu'à la redintegration de l'unité. Aux Estats de l'an 1614 et 1615 le Clergé avoit manqué en ce qu'il avoit différé de parler de ce point de la reception du Concile jusqu'à la fin des Estats, autrement (autant que je puis juger par ce qui se passa dans le tiers Estât) on seroit entré en matiere, et je crois que le Clergé, qui avoit déjà gagné la Noblesse, l'auroit emporté. Mais j'ay déjà dit, et je le dis encor, qu'il semble que Dieu ne 10 l'à point voulu, afin que le Royaume de France conservât sa liberté, et demeurât en estât de mieux contribuer un jour au rétablissement de l'imité Ecclésiastique par un Concile plus convenable, et plus autorisé. Aussi mettant à part la force des armes, il n'est pas vraysemblable, que sans un Concile nouveau la reconciliation se fasse, ny que tant de grandes nations qui remplissent quasi tout le Nord, sans parler des Orientaux, se soumettent 15 jamais aveuglement au bon plaisir de quelques Italiens, uniques auteurs du Concile de Trente. Je ne le dis par aucune haine contre les Italiens, j'y ay des amis, je sçay par experience qu'ils sont mieux réglés aujourdhuy et plus modérés qu'ils ne paroissoient estre autresfois; et même j'estime leur habileté à se mettre en estât de gouverner les autres par adresse, au défaut de la force des anciens Romains, mais enfin, il est permis à ceux du Nord 20 d'estre sur leur gardes, pour ne pas estre la duppe des nations, que leur climat rend plus spirituelles. Pour asseurer la liberté publique de l'Eglise dans un Concile nouveau, le plus seur sera de retourner à la forme du Concile de Constance en procédant par nations, et d'accorder aux Protestans ce qu'on accordoit aux Grecs dans le Concile de Florence. 2 f. par | une gestr. \ la direction | divine gestr. | secrete l? 7 i. reception | du concile erg. | j usqv ' 25 (/) à ce qve (2) à la l? 8 juger (1) par le procès verbal de l'assen bricht ab (2) par L3 9f. qvi avoit... noblesse am Ronde erg. I? 10 emporté. (1) Mais | (2) Mais j'ay ... semble qve am Ronde erg. \ L3

xo et je | le erg. \ Lil1 LiP

11 liberté | sur ce point gestr. \ e t L?

13 f. pas | pro bricht ab, gestr. |

vraisemblable, (z) qve tant de grand (2) qve sans L3 14 f. fasse, | et qve gestr. \ ny qve ... nations (J) 16 jamais erg. L3 16 plaisir (x) des | (2) de qvelqves 30 sousmette bricht ab (2) qvi remplissent L3 3 erg. \L 17 Trente (1) dont (2) Il faudra (a) rest bricht ab (b) retourner à l'Exemple (aa) de Con bricht ab (bb) du Concile de Constance à l'égard des nations (3) Je ne L3 17—19 je sçay ... et même am Rande erg. L3 17 t. experience Lil1 LiP exemple L3 l1 P 24 Protestans | tout gestr. | ce L3

8 433.

se passa: vgl. die Abstimmung in Ms Differens ..., Bl. 1 3 4 — 1 3 6 ; 23 Concile de Constance: 5. Dez. 1 4 1 4 — 2 2 . April 1418.

RAPINE,

Recueil....

S.

431

bis 85

140

II. KIRCHENPOLITISCHER B R I E F W E C H S E L 1693

N.

96

P. S. (23) J'adjouteray un mot de la puissance indirecte de l'Eglise sur le temporel des Souverains, puisque Mons. l'Abbé Pirot a voulu faire des reflexions sur ce que j'avois dit à cet égard. J'ay vû la consultation de Mons. d'Ossat, qui porte pour titre: TJtrum Henricus Borbonius sit absolvendus et ad regnurn dispensandus, où il semble qu'il a 5 voulu s'accommoder aux principes de la Cour de Rome, où il estoit; selon le proverbe: ulula cum ktpis. Le Cardinal du Perron dans sa harangue prononcée devant les Députés du tiers Estât, pouvoit se borner à remonstrer, qu'il ne falloit pas faire une loy en France par laquelle les Docteurs Ultramontains et le Pape même seroient déclarés heretiques ; mais il alla plus avant, et fit assez connoître son penchant à croire que les Princes Chretiens 10 perdent leur estât par l'heresie. Ce n'est pas à moy de prononcer sur des questions si delicates, cependant exceptant ce qui peut avoir esté réglé par les loix fondamentales de quelques Estats ou Royaumes, j'aime mieux de croire que regulierement les sujets se doivent contenter de ce qu'on les affranchit de l'obeissance active, sans qu'ils se puissent dispenser de la passive; c'est à dire qu'il leur doit estre assez, de ne pas obéir aux commandemens des 15 Souverains, contraires à ceux de Dieu, sans qu'ils ayent droit de passer à la rebellion, pour chasser un Prince qui les incommode, ou qui les persecute. Il sera difficile de sauver ce qu'on dit dans le troisième Concile de Lateran sous Alex. III. ny ce qu'on a fait dans le 1. Concile de Lyon sous Innoc. IV. Cependant le soin que M.l'Abbé Pirot prend en faveur de ces deux Conciles est fort louable. Mais sans parler de la déposition des Princes et 20 de l'absolution des Sujets de leur sermens de fidélité, on peut former des questions 1 Eglise (1) sur le pouu bricht ab (2) sur L3 5 aux (z) senti bricht ab (2) principes L* 6 7 remonstrer L8 prononcée (1) dans la chambre | (2) devant les députés erg. | L® LiP LiP demonstrer l1 P 7 en france am Rande erg. L* 8 laqvelle | tous gestr. | les l? 9 alla (J) plus (2) non obstant (3) plus . . . et (a) il declar bricht ab (b) fit l? 11 peut (J) estre 25 (2) avoir esté L3 12 estats, | ou Royaumes erg. | (J) j'ay plus de pench bricht ab (2) j'aime L 8 12 regulierement am Rande erg. L3 13 de ce (r) qv'on appelle l'obeissance (2) qv'on les L 8 14 aux | ordonna bricht ab, gestr. | commandemens L 8 15 Dieu; (x) mais sans passer à la rebellion (2) sans qv'ils L8 1 5 I pour (1) s'affranchir du (2) se d bricht ab (j) ( ) (4) chasser I? i6f. sauuer (J) ce qvi s'est fait sous | (2) ce qv'on dit dans am Rande erg. \ L3 17 Concile | de Lateran gestr. \ troisième L3 troi30 siême Concile LiP

2 reflexions: vgl. I, 8, S. 149 Z. i7ff. und Rev. Hist. Egl. Fr., 1912, S. 198—202; ferner I, 8, S. 154 Z. u f f . und Rev. Hist. Egl. Fr., 1912, S. 443—448. 2 j'avois dit: vgl. I, 7, S. 293. 3f. Utrum Henricus Borbonius . . . in: Ms De l'Absolution d'Henry IV., Bl. 104—124; vgl. SV. 6 harangue: am 2. Januar 1615; vgl. Ms Differens ..., Bl. 42—67; RAPINE, Recueil tres-exact .... S. 297—323; 36 Einzeldr. s. SV. 17 troisième . . . Lateran: März 1179. 18 1. . . . Lyon: 28. Juni—17. Juli 1245. 18 Pirot . . . en faveur: vgl. Rev. Hist. Egl. Fr., 1912, S. 446—447.

II. KIRCHENPOLITISCHER BRIEFWECHSEL 1693

N. 9 6

141

où la puissance indirecte de l'Eglise sur les matières temporelles paroist plus raisonnable. Par exemple si quelque Prince exerçoit une infinité d'actions cruelles contre les Eglises, contre les innocens, contre ceux qui refuseroient de donner leur approbation expresse à toutes ses mechancetés, on demande, si l'Eglise pourroit déclarer pour le salut des ames, que ceux qui l'assistent dans ses violences, pechent grièvement et sont en danger de leur salut, et 6 si elle pourroit procéder à l'excommunication, tant contre ce Prince, que contre ceux de ses sujets qui luy donneroient assistance, non pas pour se maintenir dans son Royaume et dans ses autres droits, mais pour continuer les maux que nous venons de dire. Car ce cas ne paroist point contraire à l'obeissance passive, et c'est à cet égard que j'ay parlé de la puissance indirecte de l'Eglise sur les matières temporelles. Pour ne rien dire à present des 10 loix Ecclésiastiques des mariages, et autres matières semblables. (24) Avant que de conclure, je satisferay comme hors d'oeuvre à la promesse que j'ay faite cy dessus de dire ce que j'ay appris de la profession de foy que Henry IV. avoit faite à S. Denis, quand l'Archevêque de Bourges l'avoit reconcilié avec l'Eglise. J'ay lû un volume Manuscrit contenant tout ce qui concerne l'absolution de Henri IV. tant à S. Denis 16 qu'à Rome. Les six premières pieces du volume appartiennent à l'absolution de S. Denis. Il y a 1.) La promesse du Roy à son avenement à la Couronne de maintenir la Religion Catholique Romaine, 4e d'Aoust 1589. 2.) Acte far lequel quelques Princes, Ducs et autres Seigneurs François le reconnaissent pour Roy conformément à l'Acte precedent, de la même date. 3.) Le procès verbal de ce qui se passa à S. Denis à l'instruction et absolution du Roy du 22 au 20 25 Juillet 1593. 4.) Promesse que le Roy donna par écrit signée de sa main et contresignée du Sieur Ruzé son Secretaire d'Estât, après avoir fait l'abjuration et receu l'absolution comme 1 ou (1) le pouuoir de l'Eglise (2) la puissance L* 2 prince (z) injuste | cruel gestr. | et cruel, (2) exerçoit (a) des actions publiqvement (6) | faisoit am Rande erg. «. gestr. | une infinité d'actions | injustes et gestr. | cruelles L* 3f. expresse (1) contre (2) à toutes ses (a) actions (b) mechancetés (aa) 25 je (bb) | on gestr. | demande L3 mechancetés, | on erg. | i 1 mechancetés, on P 5 violences (1) et prenent part (2) pre bricht ab (3) pechent l? 6f. prince, qve | contre erg. | ceux (J) qvi luy (2) de ces L* 71. Royaume, (x) mais (2) et dans L3 8 pour (J) faire du mal (2) continuer L* 11 loix (z) | Eccles bricht ab, erg. u. gestr. | du mariage (2) Ecclesiastiqves des mariages, et L* Ecclésiastiques, des mariages et ll mariages, et LiP ni. semblables. (z) (24) (a) Enfin (b) avant qve de conclure je satisferay à la so promesse qve j'ay fait cy dessus (2) auf neuem Blatt: (24) Avant Ls 14 J ' a y veu L1 15 — 17 S. Denis en personne qv'a Rome par procureur. Qvant à celle de S. Denis il y a x.) promesse L1 16 Les | cinq gestr. \ six L* 16 volume (z) concerne bricht ab (2) appartiennent L* volumes Z1 Z1 12f. promesse ... cy dessus: vgl. S. 119 Z. 5.

15 volume Manuscrit: De l'Absolution d'Henry IV.

Roy de France et de Navarre, Ms Wolfenbüttel, vgl. SV.

1 7 t . 1.) La promesse: s. ebd. Bl. 1 0 r°—12 r ° ; 36

dieses und die vier folgenden Stücke druckte Leibniz im Cod. jur. gent. dipl., Mantissa, 1700, S. 3 7 4 — 3 8 0 .

1 8 2.) Acte: s. Ms Bl. 1 2 v°—14 r°. 2 0 3.) Le procès verbal: s. ebd. Bl. 1 4 v°—24 r°-

2iff. 4.) Promesse . . . 1 5 9 3 : s. ebd. Bl. 2 4

V 0 — 2 5 V0.

142

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L

1693

N. 96

dessus 25 Juillet 1593. 5.) Profession de foy faite et présentée par le Roy lors de son absolution. 6.) Discours de Möns, du Mans pour l'absolution du Roy. Le procès verbal susdit marque que les Prélats delibererent si on ne renvoyeroit l'affaire à Rome, mais enfin ils conclurent à cause de la nécessité du temps, du peril ordinaire 5 de mort (auquel le Roy estoit exposé par la guerre), et de la difficulté d'aller ou envoyer à Rome; mais sur tout pour ne pas perdre la belle occasion de la reunion d'un si grand Prince; que l'absolution luy seroit donnée, à la charge que le Roy envoyeroit envers le Pape; et ces raisons sont etendues plus amplement dans le discours de Möns, du Mans. Il y est aussi marqué que les Prélats assemblés pour l'instruction et reconciliation du Roy 10 firent dresser la profession de foy à la demande reiterée du Roy; qui fut lue et approuvée de toute l'assemblée comme conforme à celle du Concile. Cependant il est très remarquable que cette profession toute conforme qu'elle est en tout autre point avec celle de Pie IV. en est notablement différente dans les seuls endroits dont il s'agit, sçavoir en ce qu'elle ne fait pas la moindre mention du Concile de Trente. Car les Articles en question de la dite 15 profession de Pie IV. disent : Omnia et singula quae de peccato originali et justificatione in Sacro-sancta Tridentina Synodo definita et declarata fuerunt, amplector et recipio. E t infra: Caetera item omnia a sacris canonibus et Oecumenicis Conciliis ac praecipue a Sacrosancta 2 f. Roy. Les autres pieces contenues dans le meme volume concernent la negotiation de Rome. Absatz Le procès Lx Roy | sans delay gésir. | Lücke i. d. Z. Le procès | verbal am Rande erg. | 20 (1) qv'on vient de (2) susdit L3 Roy. Lüche i. d. Z. Le procès Z1 susdit fehlt L1 4 conclurent pour la L1 con3 clurent (r) qv'a (2) pour la | (3) à cause de la am Rande erg. \L 4 du erg. peril L3 5 auqvel estoit le Roy à cause de la guerre L1 L3 l1 auquel le Roy estoit exposé par la guerre Lil1 l2 5 Klammer vor auquel und nach guerre fehlt L1 P 5 et de am Rande erg. L3 6 Rome ; ( 1) et | (2) mais sur tout erg. | LiP 7 prince, fut conclu qve l'absolution L1 7 donnée par l'Archeveque de Bourges grand Aumônier 8 E t ces . . . du Mans am Rande erg. L3 9 II | est aussi erg. | marqvé | aussi qve 26 de France ; à la L1 le Roy demanda gestr. | qve les L1 9 f. instruction | du Roy geslr. | et | absol bricht ab, gestr. | reception du Roy (J) à L'Egl bricht ab (2) fissant | (3) firent erg. | L1 10 Roy (1) et qv'elle fut lue et appr bricht ab (2) or il est très notable, qve cette (3) qvi fut L1 11 Concile. Mais il est L1 12 cette confession de foy toute conforme L1 12 en tout autre point erg. L1 14 articles (1) de la (2) concernant (3) de qvestion 30 L1 en question Lil1 P 1 5 disent | c a e t e r a i t e m o m n i a . . . p r o f i t e o r (vgl. Z. zy/.) gestr. | O m n i a L1 i 5 f . O m n i a . . . r e c i p i o unterstr. L1 L3 P P 16 S a c r o - s a n c t a . . . S y n o d o doppelt unterstr. Lil1 LiP Synodo fehlt L1 16 r e c i p i o (J) et la profesbricht ab (2) au lieu . . . j u s t i f i c a t i o n (vgl. S. 143 Z. 3 — 6) (3) et infra L1 17—143,3 C a e t e r a . . . a n a t h e m a t i z o unterstr. L1 L311 P 17 omnia 1 I qvae erg. | a L 17t. a S a c r o s a n c t o . . . S y n o d o doppelt unterstr. LiP- LiP 35

1 5.) Profession: s. ebd. Bl. 26r° — 29 v°. 2 6.) Du MANS, pour l'absolution: s. ebd. Bl. 30 r° — 37r°. 3 delibererent: s. ebd. Bl. 19 r°; Cod. jur.. Mantissa, S. 377. 4f. conclurent...: fast wörtlich nach dem Wolfenbütteler Ms, Bl. 19 v°; Cod. jur., Mantissa, S. 377. 10 demande reiterée: s. Ms Bl. 19 r°; Cod. jur., Mantissa, S. 377. i o f . approuvée . . . Concile: s. ebd. 15f. Omnia ... recipio: s. DENZINGER, Enchiridion, 996 / 1865. 17 — 143,3 Caetera ... anathematizo: s. ebd. 1000 / 1869.

N. 96

I I . K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

143

Tridentina Synodo tradita, definita et declarata indubitanter recipio atque profiteor, simulque contraria omnia atque haereses quascunque ab Ecclesia damnatas et rejectas et anathematizatas, ego pariter damno, rejicio et anathematizo. Au lieu que la profession de foy de Henri IV. omettant exprès le Concile de Trente dans tous ces deux endroits, dit ainsi : Je crois aussi et embrasse tout ce qui a esté défini et déclaré par les Saints Conciles, touchant le péché originel 5 et la justification. Et plus bas : J'approuve sans aucun doute et fais profession de tout ce qui a esté décidé et determiné par les Saints Canons et Conciles généraux, et rejette, reprouve et anathematise, tout ce qui est contraire à iceux et toutes heresies condamnées, rejettées et anathematisées par l'Eglise. On ne sçauroit concevoir icy une faute du Copiste, puisqu'elle seroit la même en deux endroits; je ne croy pas aussi qu'il y ait de la falsification, car 10 l'exemplaire vient de bon lieu. Ainsi je suis porté à croire que ces Prélats mêmes qui eurent soin de cette instruction et abjuration du Roy, trouvèrent bon de faire abstraction du Concile de Trente, dont l'autorité estoit contestée en France. Et cela fait assez connoistre, que le doute où l'on estoit là dessus ne regardoit pas seulement ses reglemens sur la discipline, mais qu'il s'etendoit aussi à son authorité en ce qui est de la foy. 15 J'adjouteray encor cette reflexion, que si le Concile de Trente avoit esté receu pour Oecumenique par la nation françoise, on n'auroit point eu besoin d'en soliciter la reception avec tant d'empressement. Car quant aux loix positives ou de discipline, que ce Concile a faites, elles estoient presque toutes receues ou recevables en vertu des ordonnances, excepté ce qui paroissoit éloigné des libertés Gallicanes, que le Clergé même ne pretendoit pas de 20 faire recevoir. Il paroist donc qu'on a eu en veue de faire recevoir le Concile pour Oecumenique, et regle de la foy; que c'est ainsy que la Reyne Catherine de Medicis l'a entendu, en alléguant pour raison de son refus, l'eloignement de la reconciliation des Protestans, que cela causeroit; et que les Prélats François assemblés à S. Denis, l'ont pris de même, et ont crû une telle reception encor douteuse, lorsqu'ils ont omis tout exprès la mention 25 du Concile dans la profession de foy qu'ils demandèrent à Henri IV. 4—6 J e c r o i s . . . j u s t i f i c a t i o n unterstr. L1 L? P P 6—9 J ' a p p r o u v e . . . E g l i s e unterstr. Ll L3 l1 P 8 anathematise ... rejettées et fehlt P 9 E g l i s e L1 von hier ab anderer Text, s. Schluß unseres Lesartenapparates E g l i s e , (j) J e ne croy pas qv'il y ait icy une omission (2) On L3 14 ses reglemens sur erg. L3 15 mais | qv'il erg. | (1) regardoit | (2) s'etendoit am Rande 30 erg. | L 3 1 5 foy. Ende von L3 16 le erg. Hrsg. 19 ou recevables erg. in Leibniz' eigh. Fassung des Schlußabsatzes in P 4 — 6 Je crois ... justification: s. De l'Absolution d'Henry IV., Ms Bl. 27 v ° ; Cod. jur., Mantissa, S. 380. 6—9 J'approuve ... Eglise: s. Ms Bl. 29 r°; Cod. jur.. Mantissa, S. 380. 23 l'eloignement de la reconciliation: vgl. S. I27f. SB

144

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N.

96

Schluß in L1 nach S. 143 Z. g: Möns, du Mans dans son secours (l).prouue amplement qve les Eveqves ont droit de receuoir les heretiqves et de leur donner absolution sans distinction d'heresie occulte ou manifeste, ny de grade ou dignité. E t qvant à 1 'extravagante etsi dominici gregis de poenitentia et rem[issione] aux extravag. comm. 5 et à la session 24 du Concile de Trente Ch. 6 du decret de reformation, qvi commence liceat Episcop. et à la lettre de la bulle in coena domini, il repond qve la liberté est telle en l'Eglise Gallicane, qve les françois ne sont obligés à observer telles constitutions, si p r e m i è r e m e n t e l l e s ne s o n t r e c e u e s en l ' a s s e m b l é e des E s t a t s ou p a r l e s p a r l e m e n s e t c o u r s s o u u e r a i n e s de ce R o y a u m e , ou d u m o i n s p a r c e u x q v ' i l p l a i s t a u R o y de c o n v o q v e r . Il adjoute qve par les concordats le 10 pape peut seulement connoistre de majoribus causis jure expressis, cependant il ne se trouue nulle part qve le droit commun reserve au pape le droit de connoistre du cas d'heresie. E t si on répliqué qve le pape a préoccupé et pris connoissance du fait ayant déclaré le Roy, heretique et relaps, et fulminé la sentence d'excommunication; il répond que le pape Sixte V. a seulement déclaré qv'il auoit encouru les peines declarées aux heretiqves et relaps, sans se reserver l'absolution. 15 II y a dans ce volume l'instruction donnée au Duc de Nevers ou il est parlé des o p p o s i t i o n s q v i o n t e s t é f a i t e s à sa M t é t o u t e s les f o i s , q v ' i l en a e s t é p a r l é e t q u e l q u e c h o s e q u e S a M t é en o r d o n n e , q v e l a v é r i f i c a t i o n e t e n t é r i n e m e n t d e s p a r l e m e n s y e s t r e q v i s e , a v a n t q u e l ' e x e c u t i o n s o i t e n c o m m e n c é e . Il est vray qv'on y dit, q v ' e n ce q v i t o u c h e l a d o c t r i n e , on n ' y a d i f f i c u l t é . 20 La Cour de Rome demanda aux procureurs du Roy 18 articles dont j'ay le detail, qvi furent refusés. Le 17 de septembre dans l'acte d'absolution, après la demande du Roy lûe, Cosme d'Angelis Assesseur du S. Office lût la sentence par la qvelle l'absolution de France est declarée nulle; déclarant pourtant valides tous les a c t e s c a t h o l i q v e s du dit Roy. Il n'est pas dit: a c t e s de r e l i g i o n , on demande particulièrement abjuration de l'heresie de Calvin ce qvi fut fait. Ils firent l'abjuration, et aussi profession de 25 foy au nom du Roy. Entre autres conditions et penitences il luy est enjoint de faire recevoir et observer le concile de Trente de dire tous les jours le chapelet, les mercredis les litanies, les samedis le rosaire, prenant pour son advocate la glorieuse vierge Marie. Les procureurs acceptèrent ces conditions et penitences.

2—4 droit ... dignité: vgl. Ms De l'Absolution d'Henry IV., Bl. 30 r°, 31 r°. 4 etsi . . . 30 remissione: von Pius V., 1567; vgl. Magnum Bullarium Romanum, Luxemburg, T. 2, 1727, S. 228—229. 4 — 1 1 E t q v a n t . . . heresie: vgl. in Ms De l'Absolution ..., Bl. 31 v° —32 v°. 5 liceat 6 in coena domini: neu Episcop.: vgl. Sacror. concilior. nova ... collectio, ed. M A N S I , T. 33, Sp. 160. gefaßt von Gregorius XIII., 1583 ; vgl. Magnum Bull. Rom., T. 2, 1727, S. 496—499. 11 —14 E t si on ... absolution: vgl. in Ms De l'Absolution ..., Bl. 33 r°/v°. 13 excommunication: 1585. 15 instruc36 tion: Instruction baillée par le Roy à Monsieur Le Duc de Nevers allant à Rome l'an 1593, in Ms De l'Absolution ..., Bl. 124—149; gedr.: Lodovico G O N Z A G A D U C D E N E V E R S , Les Mémoires, P. 2., 1665, S. 492 bis 503. 15 — 19 o p p o s i t i o n s ... d i f f i c u l t é : vgl. ebd. Bl. 146 v°—147 r°. 20 18 articles: Articles proposêz et demandés a Rome aux procureurs du Roy lors de son absolution mais non accordéz par eux que dez a present, ebd. Bl. 194 v° —198 r°. Als Leibniz weiterlas, konnte er sehen, daß sie größtenteils 40 doch akzeptiert wurden, wenn auch in modifizierter Form; vgl. ebd. Bl. 265 v°—276 v°. 21 — 28 Cosme d'Angelis ... penitences: vgl. Ceremonies observées à Rome par le Sieur Eveque d'Evreux et d'Ossat en l'absolution du Roy 1595, in Ms De l'Absolution ..., Bl. 202 v° —209 r°.

N. 9 7

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

145

Il y a une autre relation plus ample ou il est dit qve la profession de la foy fut conforme à celle qvi f u t donnée par le pape Pie [I]V. Il y est parlé du rozaire, de la glorieuse vierge Marie, qve le roy doit dire tous les samedis, mais il n'est point parlé qv'il doit prendre la glorieuse Vierge pour son advocate. Il est à noter, qv'autant qve je puis juger par les relations, lors qve le pape mit entre les conditions de l'absolution, l'abjuration des heresies particulièrement de celle de Calvin, et la profession de foy, il 6 n'est point parlé qvelle seroit la profession, n y dans le mémoire de ce qv'il faudra faire après la bulle de l'absolution receue, il est seulement parlé de cette profession en général, de sorte qve je doute si le R o y a jamais sçeu la différence entre sa premiere et sa seconde profession. Il y a encor un memoire des avertissemens sur la bulle d'absolution, ou il est remarqvé qve les procureurs du R o y n'ont jamais laissé echapper un mot qvi pust prejudicier à l'absolution de France. 10 Ils firent même rayer l'article, qv'on avoit mis qv'ils consentirent à l'annullation, ils dirent seulement qv'ils y conniveroient, ils demandèrent en échangé qve le pape declareroit cependant tous les actes de religion valides. Le pape veut qve le mot poena Ecclesiastica y soit etendu jusqv'à la privation des seigneuries ensvite de l'heresie etc.

97. P H I L I P P J A C O B S C H U N C K A N L E I B N I Z

15

[Köln,] 18. Juni 1693. [92.] Überlieferung: K Abfertigung: L B r . F 20 (Landgr. Ernst) Bl. 1584. 4 0 . 1 S.

Monsieur

C. le 18. Juin 1693.

L a Lettre de Reponse, dont il a plû à V. E x c . de m'honorer, m'a esté renduë passés peu de jours. Sur cela je luy renvoys la c y jointe, et l u y dis, que toute la correspondence, 20 qui s'est tenue depuis quelques années entre V . E . et S. A . S. mon defunct Maistre se trouve parmy ses Manuscrits icy renfermés dans un Coffre obsigné, ne doutant pas, que leurs Altesses Messeig™ ses fils ne les ménageront tant que le respect d'eux envers feu leur cher Pere le requerrera. Je suis Monsieur de V. E x c .

le très humble et très obéissant Ser r

Schunk.

25

1 autre relation : vgl. Discours de ce qui se passa à Rome pour l'absolution du Roy Henry IV. ..., in Ms De l'Absolution . . . , Bl. 209 v° — 242 v°. i f . profession . . . Pie IV. . . . : v g l . ebd. Bl. 235 v°. 2 — 3 rozaire . . . advocate: vgl. ebd. Bl. 238 r°. 6 f. memoire... receue: vgl. ebd. Bl. 265 v° — 276V 0 . 7 profession en général: vgl. ebd. Bl. 269 r°. 9 memoire: Memoire et Advertissem. sur le contenu de la Bulle .... in Ms De l'Absolution ..., Bl. 285 r° — 296r°. 9 — 1 3 remarqvé . . . valides: 30 vgl. ebd. Bl. 288 — 289. 13t. veut . . . heresie: vgl. ebd. Bl. 290—292. Zu N. 97 : K antwortet auf N. 92. 20 la cy jointe : Rücksendung der in N. 65 erwähnten Beilage Bossuet an M. de Brinon. 10

LEIBNIZ 1/9

146

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 98

98. JACQUES-BÉNIGNE BOSSUET F Ü R L E I B N I Z [Meaux(P), 25. Juni(?) 1693.] [96. 99.] Oberlieferung: 6

10

15

K Konzept: P A R I S Bibl. Nationale, Collection Henri de Rothschild. Vgl. P O R C H E R , Catalogue, 1932. Nr 91. 1 Bog. 40. 4 S. Mit mehreren Verbesserungen. Von unbekannter Hand überschrieben „Lettre de Mr de Meaux à | M. Pelisson gestr. | Mde De Brinon du 25 Juin 1693" und alte Inventarnummer ,,39 M E ". k Abfertigung: LH I 19 Bl. 132 — 133. 1 Bog. 2°. 2 1 / 2 S. Von sehr schöner Schreiberhand, mit einigen eigenhändigen Korrekturen von Bossuet (Kik). Am Rande Notizen von Leibnizens Hand. Schadhafte Ränder. (Unsere Druckvorlage.) A Abschrift von K : P A R I S Bibl. Nationale, Collection Henri de Rothschild. 2°. 2 S. von Ledieus Hand. Vgl. P O R C H E R , Catalogue, 1 9 3 2 , Nr 296. Zu Beginn ist von Ledieu, der diesem Stück unmittelbar N. 104 folgen läßt, vermerkt „Sur l'autorité du Concile de Trente, pour servir de réponse à plusieurs lettres de M. de Leibniz, et en particulier à celle du 29 de mars 1693, où il est parlé encore du culte des Images et de l'erreur des monothelites ; lesquels deux articles sont ici d'abord éclaircis avec celuy pris de la concession du concile de Basle pour les deux Especes". Am Rande von ihm datiert „Entre Juin et octobre 1693". £ (nach A):

20

25

BOSSUET,

Oeuvres posthumes éd. Leroy, 1, 1 7 5 3 , S. 4 1 3 — 4 1 5 .

Neuere Drucke: 1. D U T E N S , Opera 1, 1768, S. 569 — 570 (nach E) ; 2. B O S S U E T , Oeuvres éd. Deforis, 1 1 , 1 7 7 8 , S. 1 1 2 — 1 1 4 ; 3. D A S S A N C E , Concile de Trente, 1, 1842, S. 292 — 294; 4. B O S S U E T , Histoire des variations, 2, 1844, S. 454 — 4 5 6 ; 5. B O S S U E T , Oeuvres éd. Lâchât, 18, 1864, S. 206—207 (fälschlich mit N. 104 zu einem einzigen Stück zusammengezogen); (nach k): 6. F O U C H E R D E C A R E I L , Oeuvres, 1, 1859, S. 4 1 4 — 4 1 7 ; 2. Aufl. 1, 1867, S. 485 bis 488 (fälschlich mit N. 104 zusammengezogen); 7. B O S S U E T , Correspondance, 5, 1 9 1 2 , S. 389 bis 3 9 3 ; 8. G A Q U È R E , Dialogue irénique, 1966, S. 1 5 4 — 1 5 6 .

En relisant la lettre de M. Leibniz du 29 mars j'ay trouvé que sans m'engager à de longues dissertations qui ne sont plus nécessaires après tant d'explications qu'on a données je pouvais résoudre trois de ses doutes. 26 mars | (1693) erS- I j ' a y

30

von

fremder Hand erg. in K

Zu N. 98: k antwortet auf N. 72 und wird beantwortet in N. 114. Unsere Datierung folgt mangels anderer Anhaltspunkte dem von alter unbekannter Hand vorgenommenen, oben zitierten Vermerk in K. Da von einer früheren Übersendung keine Spur zu finden ist, wird man annehmen müssen, daß Madame de Brinon dieses Stück erst am 26. August als Beischluß zu N. 110 an Leibniz weiterschickte, zusammen mit N. 103, N. 104 und N. 99. Die Sendung wird angeführt in N. I i i . 35 26 lettre: N. 72.

N. 98

II. KIRCHENPOLITISCHER BRIEFWECHSEL 1693

147

Le premier sur le culte des images 1 : ce culte n'a rien de nouveau puis que pour peu qu'on le veuille définir on trouvera que le fonds en est à exciter le souvenir des originaux et que cela en substance est compris dans l'adoration de l'Arche d'alliance et dans l'honneur que toute l'antiquité a rendu a u x reliques et aux choses qui servent a u x ministères divins 2 . Ainsi on trouvera dans toute l'antiquité des honneurs rendus à la Croix[,] à la Creiche de 5 N. S.[,] a u x vaisseaux sacrez[,] à l'Autel et à la table sacrée[J qui sont de même nature que ceux qu'on rend aux images. L'extention de ces honneurs aux images a pu estre très différente selon les temps et les raisons de la discipline : mais le fond a si peu de difficulté qu'on ne peut assez s'etonner comment des gens d'esprit s ' y arrestent tant. Le second doute regarde l'erreur des Monothelites. avec la permission de M. Leibniz, 10 je m'etonne qu'il regarde cette question comme dépendante d'une haute Métaphysique. Il ne faut que sçavoir 3 qu'il y a une A m e humaine en J. C. pour sçavoir en meme temps qu'il y a une volonté[,] non seulement en prenant la volonté pour la faculté et le principe, mais encore en la prenant pour l'acte 4 , les facult[és] n'estant données que pour cela. Ce qu'il dit que les actions sont des supposts selon l'axiome de l'ecole, ne signifie 15 autre chose sinon qu'elles luy sont attribuées in concreto:

mais non p a s . q u e chaque

(Randbemerkungen und Unterstreichungen von L e i b n i z ' Hand:) [J'javois apporté l'exemple de la décision contre les Monothelites, et de l'introduction du culte des images, comme [d]es instances contre un axiome [de] M. de Meaux; que [l'Eg]lise n'a rien décidé qui [n'ai]t déjà esté establi au[par]avant. 20 2 il est seur que les premiers chrestiens ne souffroient gueres les images dans leur Eglises. On n'a qu'à considérer le Concile d'Eliberis, et le passage connu de S. Epiphane joint au Concile de Francfort. 3 que sçavoir (von Leibniz unterstr., daneben:) les Monothelites ne le sçavoient ils pas? 4 pour l'acte, (von Leibniz unterstr., daneben:) ouy. Mais la question est si alors l'acte du verbe et de l'ame, ne font qu'un seul acte. N'y at-il pas des philosophes, qui croyent, que nous n'agissons qu' 25 1

actione Dei

*

2 trouuera (1) qu'il se réduit (2) que ... en est K 3 en | fonds gésir. | substance Kik 5 f. a la creiche de N. S. erg. K 7 qu'on (J) a rendu (2) rend K 7 a peu estre KkA, korr. Hrsg. 8 les temps et erg. K 10 de de Lei bricht ab, gésir. | Leibniz K 16 qu'elles luy KkA, korr. Hrsg. 21 qve les | anciens gestr. | premiers Lik 30 22 Concile d'Eliberis: zwischen 300 — 303?, vgl. Sacrorum conciliorum ...collectio nova, ed. Mansi, T. 2, Sp. 11, Cap. XXXVI. 22 S. Epiphane: vgl. zu dieser Stelle LH I, 20 BL. 163 — 164: „Memorabilis locus Epiphanii de imaginibus", datiert von Leibniz ,,Novemb. 1678"; es handelt sich um eine längere kritische Notiz über die Schlußsätze der Epístola ad Joannem Ep. Jerosolymorum : Praeterea

audivi

...

crediti sunt (P. G., T . 43, Sp. 390 —392).

22 j o i n t . . . F r a n c f o r t : vgl. Collectio 35

[Hrsg.] M. G O L D A S T , T . I , 1615, S. 133. 29 qu'elles luy: nach den Herausgebern Urbain und Levesque von B O S S U E T , Correspondance, müßte statt constitutionum

10*

Imperialium

...

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L

148

1693

N . 98

partie n'exerce pas son action propre comme en nous le Corps et l'ame le font. Ainsi dans la personne de J. C. le Verbe qui ne change point exerce toujours la mesme action 1 : l'Ame humaine exerce la sienne sous la direction du verbe et cette action est attribuée au mesme verbe comme au suppost. Mais que l'Ame demeure sans son action naturelle c'est une 5 chose si absurde en elle mesme qu'on ne la comprend pas2. Aussi paroist il clairement par les témoignages rapportez dans le concile VI. et par une infinité d'autres qu'on a toujours cru deux volontez mesme quant à l'acte en J. C. et si quelques uns ont cru le contraire[J c'est une preuve que les hommes sont capables de toute absurdité quand ils ne prennent pas soin de demesler leurs idées: ce qui paroist à la vérité dans toutes les heresies: mais 10 plus que dans toutes les autres dans celle des Eutyquiens dont celle des Monothelites est une annexe. Pour le Concile de Basle, son exemple prouve qu'on peut offrir aux Protestans un examen8 par maniéré d'eclaircissement et non par maniéré de doute4 puis qu'il paroist par les termes que j'en ay rapportez qu'on excluoit positivement le dernier. Si l'on pretend qu'il 16 ne puisse y avoir de reunion qu'en présupposant un examen par forme de doute 6 sur les questions résolues à Trente, il faut avouer dez à present qu'il n'y en aura jamais: car l'Eglise ne fera point une chose sous pretexte de reunion qui renverseroit les fondemens de T o u t cela est v r a y , mais la question est s'il est t o u t à f a i t manifeste et indisputable, on trouvera

1

bien des difficultés la dessus chez les scholastiques mêmes. 20

'

Mais un monothelite dira que l'action de l'ame de J. C. et celle du verbe est une meme action. Si

on ne le comprend pas, c'e[s]t une autre question. 3

Protestans un examen (von Leibniz unterstr., daneben:) Il prouve non seulement [q]u'on p e u t

offrir [un] examen, mais qu'on [peu]t passer à la [re]union par avance. 25

4

non par maniere de doute (von Leibniz unterstr., darüber:) concedo

6

un examen par forme de doute (von Leibniz unterstr., daneben:) [J]e n ' a y jamais parlé d'un

examen par forme de doute

i dans erg. K

2 touiours sa mesme i f

3 et (2) elle luy (2) cette action K

c o m m e | (2) au mesme verbe comme (a) a celuy q v erg. | (b) au suppost K

3 f. attribuée (1) 4 naturelle erg.

Kik

8 capables de croire toute K A 30

14 positiuement (J) celuy la (2) le dernier K 20 I Mais on p e u t dire gestr. | Mais un Lik

17 chose (1) qui re bricht ab (2) sous K 20 l'ame | et celle gestr. | de J. C. Lik

, , l u y " hier „ l e u r " ( = a u x suppôts) stehen; es bezieht sich aber wohl auf „sustentante v e r b o " N . 72 und 1.8 N . 102).

6 concile V I . : Constantinopolitanum I I I , N o v . 680 — Sept. 681.

(vgl.

10 E u -

t y q u i e n s : Eutychianer, Anhänger des E u t y c h e s , Archimandrit bei Konstantinopel, 5. Jh.; er lehrte, 35 daß in Christus nur e i n e göttliche N a t u r sei. lanus (BOSSUET, Oeuvres éd. Lâchât, T . 17, S. 610).

14 rapportez: vgl. Reflexions

sur l'écrit de M.

Mo-

N. 9 9

II. KIRCHENPOLITISCHER B R I E F W E C H S E L 1693

149

l'unité. Ainsi les Protestans de bonne foy et encore plutost ceux qui croyent comme M. Leibniz l'infaillibilité de l'Eglise doivent entrer dans l'expedient de terminer nos disputes par forme d'eclaircissement et ce qui prouve qu'on peut aller bien loin par là, c'est le progrez qu'on feroit en suivant les explications de M. l'Abbé Molanus.

99. J A C Q U E S - B É N I G N E B O S S U E T F Ü R L E I B N I Z

B

Sur l'essence des corps. [Meaux (?), Juni (?)—Mitte August 1693.] [98. 103.] Überlieferung: k Abfertigung: LH I 19 Bl. 287. 40. 1 S. Von sehr schöner Schreiberhand mit einigen eigenhändigen Korrekturen von Bossuet (Kik). (Unsere Druckvorlage.) A Abschrift von K (nicht gefunden) : PARIS Bibl. Nationale, Collection Henri de Rothschild. 2°. 10 1 S. von Ledieus Hand. Vgl. PORCHER, Catalogue, 1932, Nr 295. Unter dem Text Vermerk von Ledieu ,,Copie tirée de l'original mesme écrit de la main de l'Eu, de Meaux". E BOSSUET, Oeuvres ed. Deforis, 10, 1778, S. 97. (Hier datiert „Août 1693".) Neuere Drucke: 1. BOSSUET Oeuvres éd. Lâchât, 26, 1864, S. 490 — 491 ; 2. BOSSUET, Correspondance, 5, 1 9 1 2 , S. 4 5 0 — 4 5 1 .

16

Sur l'essence des Corps. Toutes les fois que M. Leibniz entreprendra de prouver que l'essence du Corps n'est pas dans l'etendiie actuelle non plus que celle de l'ame dans la pensée actuelle, je me déclaré hautement pour luy. J ' a y mesme travaillé sur cela et je pretends pouvoir demon1 f. comme M. Leibniz erg. K

2 eglise (1) du nombre des (2) doivent K

20

4 explications : wohl Cogitationes privatae, 1691, gemeint. Zu N. 99 : Die Abfertigung ist wohl aufzufassen als Antwort auf N. 72. Sie erreichte Leibniz mit der Sendung, die Madame de Brinon mit N. 1 1 0 mitschickte. Sie wird beantwortet durch N. 1 1 6 und angeführt in N. m und N. 114. Daß der ungenannte Verfasser Bossuet war, wird durch Ledieus Bemerkungen zu den Kopien bestätigt (vgl. Überlieferung, A). Das Datum ist unsicher. Da wir das Stück von Bossuet, 25 das auf andere Themen von N. 72 antwortet, nämlich N. 98, auf [25. Juni 1693] datierten, könnte man annehmen, daß dieses Stück wohl frühestens zu ebendieser Zeit entstanden ist, spätestens aber in der ersten Augusthälfte. Es fällt auf, daß Bossuet hier kaum etwas anderes sagt als im letzten Absatz von I, 8 N. 1 1 9 ; die Schlußwendung ist fast identisch mit I, 7 N. 162; insofern ist eigentlich nur der terminus ante quem (15. August 1693) gesichert. 17 Toutes les fois: vgl. N. 72 und ebd. Erl. S. 88; ferner I, 30 7 N. 151 und I, 8 N. 104 Erl. Außerdem war im Journal des sçavans v. 3. August 1693 (Nachdr. : Amsterdam 1694, S. 527—529) noch zu diesem Thema erschienen: Reponse de Mr. Leibniz à l'extrait de la lettre de Mr. Foucher ... inserée dans le journal du 16 mars. 19 travaillé : vgl. z. B. BOSSUET, De la connaissance de Dieu et de soi-même, posthum 1722 u. ö.

i5o

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 100

strer par M. Descartes qu'il n'a point un autre sentiment que celuy de l'ecole. En cela donc comme en beaucoup d'autres choses ses Disciples ont fort embrouillé les idées de leur maistre. Les siennes mesme n'ont pas esté fort nettes lors qu'il a conclu l'infinité de 1' etendtie par l'infinité de ce vuide qu'on imagine hors du monde. En quoy il s'est fort 5 trompé et je croy que de son erreur on pouroit induire par conséquences légitimés l'impossibilité de la création et de la destruction des substances quoi que rien au monde ne soit plus contraire à l'idée de l'estre parfait que ce Philosophe prend pour principal moyen de l'existence de Dieu. Quant au surplus de la Dynamique je m'en instruirai avec plaisir. Car autant que je 10 suis ennemi des nouveautez qui ont rapport avec la foy autant suis-je favorable s'il est permis de l'avouer à celles qui sont de pure Philosophie par ce qu'en cela on doit et on peut profiter tous les jours tant par le raisonnement que par l'experience.

100. G E R H A R D WOLTER MOLANUS AN LEIBNIZ [Loccum, i. Hälfte Juli (?) 1693.] [89. 101.] 15

Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 655 Bl. 177. 20. x/2 S. Darunter und auf Bl. 177 v ° L von N. 101.

Gratulor reditui Vir Nobilissime, narroque pristinum amanuensem nostrum jam totum esse in descriptione observatorum meorum. Dixisti, ni fallor pro impetranda ordinationum nostrarum confirmatione allegari posse 20

1 nescio quem locum Tertulliani et ad hunc explicationem Rigaltii 1 point | sur cela gestr. 2 f. de leur maistre erg. Kik

| un Kik

point sur cela un A E

2 embroüille ses idees. Les A

E

6 de la creation ... destruction fehlt A

9 Dynamique: vgl. N. 72 Erl. S. 88.

gif.

Car autant ...: vgl. I, 7 N. 162.

Zu N. 100: K wird beantwortet durch N. 101. Wir datieren auf 1. Hälfte Juli, weil wir annehmen, 25 daß mit der erwähnten Rückkunft Leibnizens die Rückkehr von Wolfenbüttel am 8. Juli gemeint sein dürfte, denn mit der Abschrift des Schreibers scheint uns die Juli-Abschrift der Explicatio

ulterior

ge-

meint zu sein, von welcher der Schluß der überlieferten Druckfassung berichtet (vgl. BOSSUET, Oeuvres ed. Lachat, T. 18, 1864, S. 70). Es wäre aber auch denkbar, daß dieses Stück unmittelbar auf N. 85 folgte — also schon im Mai abgefaßt wurde — , obwohl bei der Abschrift, von welcher Molans Briefe Ende April 30 berichten, nicht gesagt ist, daß es schon eine Schreiberabschrift war. ulterior, vgl. N. 74 Erl.

18 observatorum:

Explicatio

18 Dixisti: vgl. N. 78; dort wird zwar Tertullian nicht erwähnt, aber es wäre

denkbar, daß bei der (vielleicht mündlichen) Erörterung jenes Stückes das Leibniz gut bekannte Tertullian-Zitat erwähnt wurde.

I I . K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. i o i

Si

2

in Insulam

per

impossibile

(cito

morirentur

omnes

simul

totius

151

Ecclesiae

Episcopi,

Pines) naufragio dejectum magnum hominum numerum

aut

sine spe

reditus. Die quaeso ubi extat locus ille sive in Tertull. sive Rigaltio, habeo enim utrumque. et in quo consistit vis argumenti secundi, dictorum enim horum inter nos non recordor nisi 5 per nebulam. Vale (...)

101. L E I B N I Z A N G E R H A R D W O L T E R MOL A N U S [Hannover, 1. Hälfte Juli (?) 1693.] [100. 105.] Überlieferung: L Konzept: LBr. 655 Bl. 177 r° untere Hälfte und v°. 2°. i1/i S. Über dem Anfang von L steht K von N. 100. 10

Ad i. Tertullianus in libro de exhortatione

Castitatis

multis disserens contra licentiam

secundi conjugii, earn a prohibita sacerdotibus digamia permissam caeteris inferentibus sic respondet: Vanum disciplina. erunt

Usque

presbyteri

secundo

erit, si putaverimus,

adeo nisi

et laici

qui de laicis

matrimonio

abstinere,

quod sacerdotibus

(... vgl. I, 4, S. 335 ...) una et

earn observent, per quae presbyteri

adleguntur,

adleguntur?

Ergo pugnare

debemus

ante laicum

dum presbyter

esse non alius

potest quam laicus

quomodo jussum

semel

a 15

fuerit

maritus. Ibi Rigaltius ita annotat: Et of fers habet exemplar verbo, quid lianus

Agobardi.

oblationum,

significare

Haec quid

autem

et Unguis obscura

sacrificiorum,

et sacerdos

videntur

quid

soleat. Ea vero cuncta ex indice

denique

non

es tibi

sacramentorum

Glossarum

solus:~\ sie

advertentibus colligentur.

quid vocabulis

omnino offerendi Tertul- 20

Haec ille. Noluit

sententiam scilicet aperte eloqui. 12 conjugio L, koYr. Hrsg.

2 Pines: vgl. NEVILLE, SV. und I, 6, S. 204 Erl. Zu N. 101: L antwortet auf N. 100. Die Antwort erfolgte wohl umgehend. Für die Datierung gelten 25 daher die gleichen Gründe, die wir bei dem auf gleichem Blatte stehenden Brief N. 100 angegeben haben. 13 — 17 Vanum erit... maritus: vgl. TERTULLIAN, Liber de exhortatione castitatis, cap. 6 (P. L. 2, 1844, Sp. 922 — 923). Dieses Zitat hatte Leibniz schon vor Jahren dem Landgrafen Ernst gegenüber angeführt, als er mit ihm über das Problem der Anerkennung der protestantischen Geistlichen bei einer zukünftigen Reunion sprach; vgl. I, 6 N. 297. Wir verzichten auf nochmaligen Abdruck und bringen nur die Schluß- 30 sätze des Kapitels, die er dort ausließ. 18 — 21 Rigaltius . . . colligentur: vgl. TERTULLIAN, Opera ... Nicolai Rigaltii Observationibus et Notis illustrata, 1634; ed. sec. 1641, S. 113; auch in: P. L. 2, Sp. 922.

152

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L

1693

N . 102

E x Tertulliani verbis manifeste intelligitur hanc ejus esse mentem, Laicos omnes in casu necessitatis esse sacerdotes, et posse tingere seu baptizare, et offerre scilicet sacrificium Eucharistiae. Itaque nec Laicos debere esse digamos, ne incidant in n e c e s s i t a t e m administrandi quod non licet digamo; et sacramenta divina obeundi, quae locum habet, 5 ubi non est Ecclesiastici ordinis consessus, id est ubi non est Ecclesia formata per Hierarchiam, seu honos per ordinis consessum sanctificatus. Itaque si necesse est etiam très laici faciunt Ecclesiam, uti très faciunt Collegium : quod non est acceptio personarum apud Deum. Ad 2. Si qui Christiani sine sacerdote, nedum sine Episcopo in insulam a caeterorum 10 hominum commercio sejunctam naufragio ejiciantur, ibique maneant et propagentur; non ideo minus apud ipsos Ecclesia erit et jus sacramentorum ; itaque tunc poterunt laici exercere jus quod illis asserii Tertullianus ex veteris Ecclesiae sententia, nec tingere tantum, sed et offerre, et ordinare sibi sacerdotes, et Episcopos constituere, ut omnia rite peragantur; aut dicendum erit, quod nulla ratione nititur, mandata Christi de sacramentis 15 novae legis obeundis, ad novam hanc gentem non pertinere, et fructu spirituali mysteriorum Christianorum coelestique carere eos debere, ideo tantum quod humanae ceremoniae defuere, quas uspiam praeceptas a Deo, aut ab Ecclesia traditas non constat.

102. LEIBNIZ AN MARIE DE BRINON Hannover, 4./14. August 1693. [94. n o . ] 20

Ü b e r l i e f e r u n g : L K o n z e p t : HANNOVER Niedersächs. Staatsarchiv K . G . Cal. O . A . Des. 63, F V I 31 BI. 136. I Bl. 8°. I 3 / I S. Mehrere Streichungen und Korrekturen. — Teildr. : K L O P P ,

Werke,

7, 1873, S. 247.

À Madame de Brinon

Hanover 4./14. Aoust 1693.

Madame. 25

La fieuvre que M. l'Abbé de Loccum a eue, a un peu retardé sa depeche, qui s'est fort grossie, et qu'on a quasi achevé de copier. Il est remis maintenant, et vous aurés 2 scilicet erg. L

3 digamos,

(J) cum sacerdotes digami esse non

6f. Itaque | si necesse est erg. | etiam | très erg. | laici L q v i I Christiani . . . Episcopo erg. | in L 30

debeant.

(2) ne

L

9 A d 2. | Connex bricht ab, gestr. | Si

11 tune | facere gestr. \ poterunt L

16 coelestique erg. L

Zu N . 102: D i e A b f e r t i g u n g (nicht gefunden) v o n L wird beantwortet durch N. 110. Beischluß ist N . 357.

25 depeche: Explicatio

ulterior; vgl. Erl. zu N . 74.

N. 103

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R

BRIEFWECHSEL

153

1693

bientost ce qu'il envoye à M. l'Eveque de Meaux. C'est de quoy je vous ay voulu avertir, Madame, vous suppliant, d'en faire part aussi à M. de Meaux; qui aura receu, et pris en bonne part, comme je l'espere, ce que j'ay esté obligé de repliquer touchant le Concile de Trente. Je veux croire qu'on peut souvent donner un bon sens à ce concile. Mais sans un autre Concile plus autorisé nous croyons qu'il n'y a point d'apparence, que nos protestans 5 s'y soumettent. Aussi peut on dire qu'estant expliqué si diversement, il ne peut gueres estre utile par ses décisions, et qu'il peut faire cependant bien du tort par ses anathemes, dont il pouvoit bien se passer, veu le petit nombre des prélats qui n'estoient pas dévoués au pape ou à Philippe II. Je vous supplie très humblement, Madame de faire tenir la cyjointe à Möns. d'Ozier; 10 dont les mémoires sont très solides et très instructifs, aussi peut on dire qu'il est le premier dans cette espece d'érudition.

103. JACQUES-BÉNIGNE BOSSUET AN LEIBNIZ Meaux, 15. August 1693. [99. 104.] Überlieferung: K Abfertigung: L H I 19 BL. 288. 1 BL. 4°. 2 S. — Gedr. : 1. FOUCHERDECAREIL, 15 Oeuvres, 1, 1 8 5 9 , S . 4 3 3 — 4 3 4 ; 2 . Aufl. 1, 1 8 6 7 , S . 5 0 4 — 5 0 5 ; 2 . B O S S U E T , Oeuvres éd. Lâchât, 1 8 , 1 8 6 4 , S . 2 1 8 ; 3 . K L O P P , Werke, 1 9 1 2 , S . 4 2 7 — 4 2 8 ; 5. G A Q U È R E ,

7, 1 8 7 3 , S. 2 4 7 — 2 4 8 ;

Dialogue irénique,

4. B O S S U E T ,

Correspondance,

5,

1966, S. 159.

A Meaux 15 Aoust 1693. Voila Monsieur la reponse à la reponse qu'on a faite à M. Pirot et que vous m'avez 20 envoyée sur le Concile de Trente. Asseurez vous que c'est un point fixe sur lequel on ne passera jamais'de nostre part. J'aurai beaucoup de choses à dire sur les lettres que vous avez pris la peine de m'ecrire mais il faut donner des bornes à ces disputes quand les choses en sont venües à un certain point d'eclaircissement. J'attens avec patience et impatience tout ensemble le nouvel écrit de M. L'abbé Molanus: s'il y avance autant qu'il a fait dans 25 le premier, la reunion sera aisée et il ne sera plus besoin de nous contester la reception du

3f. touchant le Concile de Trente: vgl. N. 96. i o c y j o i n t e : N. 357. 11 mémoires: Zur Genealogie der Häuser Este und Braunschweig, vgl. N. 327. Zu N. 103 : K antwortet auf N. 95 und ist Begleitschreiben zu N. 104 ; beides war Beischluß zu N. 110. Beantwortet werden beide Stücke in N. 114 und 115. 21 envoyée: vgl. N. 96. 22 lettres: vgl. 30 N. 72, N. 95 und N. 96. 25 écrit de . . . Molanus: Explicatio ulterior; vgl. N. 74 Erl.

I I . K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

154

N.

104

Concile dont le fond sera deja accepté dans ses articles les plus essentiels. J'ay veu au reste Monsieur dans quelques petits voyages que je fais à Paris un excellent homme qui est M. l'abbé Bignon: que j'ay trouvé bien informé de vostre mérité et très porté à vous donner toutes les marques possibles de son estime. Pour moy je suis et serai toujours avec 5 une estime que rien n'alterera jamais Monsieur

vostre très humble serviteur

J . Benigne E. de Meaux

Monsieur M. de Leibnits.

104. JACQUES-BÉNIGNE BOSSUET F Ü R LEIBNIZ Sur la reception du Concile de Trente. [Meaux, 15. August 1693.] [103. 114.] 10

15

20

Überlieferung: K Konzept: PARIS Bibl. Nationale, Collection Henri de Rothschild. 4°. 30 S. Vgl. PORCHER, Catalogue, 1932, Nr 91. Mit zahlreichen Korrekturen. Bl. 1 r° oben alte Inventarnummer „56me". k Abfertigung: LH I 19 Bl. 161 — 169. 5 Bog. 2 0 . 17V4 S. Von sehr schöner Schreiberhand; einige eigenhändige Korrekturen (Kik) und Überschrift von Bossuet. Mit Unterstreichungen und Bemerkungen von Leibniz' Hand. (Unsere Druckvorlage. Zeichensetzung ergänzt aus K.) A Abschrift: PARIS Bibl. Nationale, Collection Henri de Rothschild. 2 0 . 8'/ 2 S. Von Ledieus Hand. Vgl. PORCHER, Catalogue, 1932, Nr 294, 2. Überschrift „Sur le Concile de Trente". E (nach A) : BOSSUET, Oeuvres posthumes éd. Leroy, 1, 1753, S. 4 1 5 — 424. Neuere Drucke: 1. DUTENS, Opera, 1, S. 570 — 578 (nach E) ; 2. BOSSUET, Oeuvres éd. Deforis, 11,

1778, S. 1 1 4 — 1 2 4 ;

Histoire

des variations,

3 . D A S S A N C E , Concile

( n a c h A : ) 5 . F O U C H E R D E C A R E I L , Oeuvres,

25

de

Trente,

1 , 1 8 4 2 , S . 2 9 4 — 3 0 5 ; 4.

BOSSUET,

2, 1844, S. 456 — 466; I, 1 8 5 9 , S . 4 1 7 — 4 3 2 ; 2. Aufl. 1 , 1 8 6 7 , S . 488 — 5 0 3

(fälschlich mit N. 98 zusammengezogen); 6. BOSSUET, Oeuvres éd. Lâchât, 18, 1864, S. 207—217 (fälschlich mit N. 98 zusammengezogen); 7. BOSSUET, Correspondance, 5, 1912, S. 4 2 8 — 4 4 5 . 1966, S.

— Teildr. : KLOPP,

Werke,

7 , 1 8 7 3 , S . 2 4 8 — 2 5 0 ; G A Q U È R E , Dialogue

irênique,

170—173.

Sur la reception du Concile de Trente. 30

Pour donner une claire et derniere resolution des doutes que l'on propose sur le Concile de Trente, il faut présupposer quelques principes. 29 Sur . . . Trente fehlt K

Zu N. 104: k antwortet auf die Denkschrift N. 96 und wird beantwortet durch N. 1 1 5 und N. 1 1 4 . Unser Stück war Beilage zu N. 103, woraus sich die Datierung ergibt; beides war Beischluß zu N. 1 1 0 . 85 30 propose: vgl. N. 96.

II. KIRCHENPOLITISCHER BRIEFWECHSEL 1693

N. 104

155

Premièrement que l'infaillibilité que J. C. a promise à son Eglise résidé primitivement dans tout le corps puisque c'est là cette |) Eglise qui est bastie sur la pierre à laquelle le fils de Dieu a promis que les portes d'enfer ne prévaudraient point contre elle (|. Secondement que cette infaillibilité, en tant qu'elle consiste non à recevoir mais à enseigner la verité[,] résidé dans l'ordre des Pasteurs 1 qui doivent successivement et de 5 main en main succeder aux Apostres puisque c'est à cet ordre que J. C. a promis qu'il serait toujours avec luy: allez, enseignez, baptisez, je suis toujours avec vous: c'est à dire sans difficulté avec vous qui enseignez et qui baptisez et avec vos successeurs que je considéré en vous comme estant la source de leur vocation et de leur ordination sous l'autorité et au nom de J. C. 10 2 Troisièmement que les Evesques ou Pasteurs principaux qui n'ont pas esté ordonnez par et dans cette succession n'ont point de part à la promesse par ce qu'ils ne sont pas contenus dans la source de l'ordination apostolique3 qui doit estre perpetuelle et continuelle c'est à dire sans interruption: autrement cette parole, je suis avec vous jusqu'à la fin des siecles serait inutile4. 15 Quatrièmement que les Evesques ou Pasteurs principaux qui auraient esté ordonnez dans cette succession, s'ils renonceoient à la foy de leurs consecrateurs c'est à dire à celle qui est en vigueur dans tout le corps de l'Episcopat et de l'Eglise renonceraient en mesme temps à la promesse parce qu'ils renonceraient à la succession, à la continuité, à la perpétuité de la doctrine : de sorte qu'il ne faudrait plus les reputer pour légitimés Pasteurs ni 20 avoir aucun égard à leur sentiment parce qu'encore qu'ils conservassent la vérité de leur caractere que leur infidélité ne peut pas anéantir, ils n'en peuvent conserver l'autorité qui consiste dans la succession, dans la continuité, dans la perpétuité qu'on vient d'établir 6 . (Unterstreichungen und Bemerkungen von L e i b n i z ' Hand:) 1 dans l'ordre des Pasteurs (unterstr.) 25 2 Pasteurs principaux (unterstr.) 3 par ce qu'ils ne s o n t . . . apostolique (unterstr.) 4 autrement (doppelt unterstr.) siecles seroit inutile (unterstr., am Rande:) Non video consequentiam 6

(am Rande :) ne peuvent ils point ordonner d'autres validement?

30

8 qui enseignez ... auec erg. K 9 comme (1) en ceux qui estez | (2) estans erg. \ K 17 succession, (1) et qui (2) s'ils K 18 de l'Episcopat... Eglise erg. K 20 pour (J) ueritab bricht ab (2) legitimes K 21 conseruassent (J) l'aut bricht ab (2) la uerité K 2 - 3 I) Eglise ... contre elle (|: vgl. Matth. XVI, 18. 19 — 20.

I 4 f . je ... siecles: vgl. ebd.

7 allez ... vous: vgl. Matth. XXVIII, 36

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L

156

1693

N . 104

Cinquiesmement que les Evesques ou les Pasteurs principaux[,] établis en vertu de la promesse et demeurant dans la foy et dans la communion du corps où ils ont esté consacrez[,] peuvent temoigner leur foy ou par leur prédication unanime dans la dispersion de l'Eglise Catholique, ou par un jugement expres dans une assemblée legitime. Dans 5 l'une et l'autre considération leur autorité est également infaillible, leur doctrine également certaine : dans la premiere par ce que c'est à ce corps ainsi dispersé à l'exterieur mais uni par le s'. Esprit que l'infaillibilité de l'Eglise est attachée : dans la seconde par ce que ce corps étant infaillible, l'assemblée qui le represente véritablement c'est à dire le Concile joüit du meme privilege et peut dire à l'exemple des Apostres: il a semblé bon au saint 10 Esprit et à nous. Sixièmement la derniere marque que l'on peut avoir que ce Concile ou cette assemblée represente véritablement l'Eglise catholique c'est lors que tout le corps de l'Episcopat et toute la société qui fait profession d'en recevoir les instructions l'approuve et le reçoit 1 : C'est là dis-je le dernier seau de l'autorité de ce Concile et de l'infaillibilité de ses décrets 16 parce qu'autrement si l'on supposoit qu'il se put faire qu'un Concile ainsi receu errast dans la foy il s'ensuivroit que le Corps de l'Episcopat et par conséquent l'Eglise, la société qui fait profession de recevoir les enseignemens de ce Corps se pouroit tromper ce qui est directement opposé aux cinq articles precedens, et notamment au cinquiesme. Ceux qui ne voudront pas convenir de ces principes, ne doivent jamais esperer aucune 20 union2 avec nous par ce qu'ils ne conviendront jamais qu'en paroles de l'infaillibilité de l'Eglise qui est le seul principe solide de la reunion des Chretiens. 1

la société qui f a i t . . . reçoit (unterstr.)

2

jamais esperer aucune union (unterstr., a m R a n d e : ) ceux qui veulent nous obliger à recevoir un

Concile dont ils ne sçauroient justifier l'autorité, ne doivent pas non plus esperer aucune reunion a v e c 25 nous

1 f. principaux | ainsi gésir. \ établis (J) et demeurant | (2) en uertu . . . demeurant erg. \ K 6 dispersé | selon le corps gestr. | à K

7 Esprist k, korr. Hrsg.

11 Concile en h ou Kik

1 5 f . si (j) ce concile ainsi receu pouuoit (2) l'on supposoit qu'il se pust faire . . . receu | ser bricht ab, gestr. | e r r a s t . . . f o y erg. K 30 cinquiesme erg. | K

17 profession (r) d'estre enseigne (2) de i f

19 conuenir | auec nous gestr. \ de K

18 au (1) dernier | (2)

21 — 157,3 clirestiens Abs.

(x) Nous

auons tous (a) les | (6) ces six erg. | articles cydessus (aa) écrits (bb) renfermez | (2) Ces six articles (a) retour bricht ab (6) s u i v e n t . . . renfermez erg. | K 23 veulent | nous erg. | obliger | les autres gestr. | à recevoir Lik

çi. il a ... nous: vgl. A c t a Apóstol. X V , 28.

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 104

157

Ces six Articles suivent si clairement et si nécessairement l'un de l'autre dans l'ordre avec lequel ils ont esté proposez qu'ils ne font qu'un mesme corps de doctrine et sont en effet renfermez dans celuy ci du Symbole, je croy l'Eglise Catholique: qui veut dire non seulement je croy qu'elle est: mais encore je croy ce qu'elle croit; autrement c'est ne la pas croire elle mesme ; c'est ne pas croire qu'elle est, puis que le fond et pour ainsi dire la 5 substance de son estre c'est la foy qu'elle déclaré à tout l'univers: de sorte que si la foy que l'Eglise presche est vraye elle constitue une vraye Eglise; et si elle est fausse elle en constitue une fausse. On peut donc tenir pour certain qu'il n'y aura jamais d'accord veritable que dans la confession de ces six principes desquels nous ne pouvons non plus nous départir que de l'Evangile puisqu'ils en contiennent la solide, et inébranlable promesse d'où depen-10 dent toutes les autres et toutes les parties de la profession Chrétienne. Cela posé il est aisé de résoudre tous les doutes qu'on peut avoir sur le Concile de Trente en ce qui regarde la foy[,] estant constant qu'il est tellement receu et approuvé à cet égard dans tout le corps des Eglises qui sont unies de communion à celle de Rome et que nous tenons les seules Catholiques1, qu'on n'en rejette non plus l'autorité que celle du 15 Concile de Nicée. E t la preuve de cette acceptation est dans tous les livres des Docteurs Catholiques parmy lesquels il ne s'en trouvera jamais un seul où lors qu'on objecte une décision du Concile de Trente en matiere de foy quelqu'un ait repondu qu'il n'est pas receu ; ce qu'on ne fait nulle difficulté de dire de certains articles de discipline qui ne sont pas receus par tout. Et la raison de cette différence c'est qu'il n'est pas essentiel à l'eglise 20 que la discipline y soit uniforme non plus qu'immuable : mais au contraire la foy Catholique est toujours la mesme. Qu'ainsi ne soit je demande qu'on me monstre un seul Auteur Catholique, un seul Evesque, un seul Prestre, un seul homme quel qu'il soit qui croye pouvoir dire dans l'Eglise Catholique, je ne recoi pas la foy de Trente: on peut douter de la foy de Trente. Cela ne se 25 1

que nous tenons ... Catholiques (unterstr., am Rande:) on ne s'arreste pas à ce que ces Messieurs

tiennent

3 dans celuy du A 3 dire (1) ie (2) non K

3 Symbole, | ou nous disons, gestr. | ie K

3 je ... catholique unterstr.

A

4 I autrement (1) ie ne la croy pas | (2) c'est ne la pas croire erg. \ K

5 c'est ne pas croire ... est, erg. K

6—8

c'est (J) la (a) po bricht ab (6) profession (aa) de ce qu'elle 30

croit | (bb) qv'elle fait de cette foy: erg. | on peut tenir pour certain qu'il n'y aura iamais | (2) sa foy et (3) la foy (a) eut declarée par la professio (6) qu'elle déclaré ... que si (aa) la foy est uraye (bb) la foy ... iamais erg. | d'accord K

14 égard (1) qu'on (a) n'a iamais (6) ne résisté non (2) dans K

14t. et que nous ... Catholiques erg. K touio bricht ab, gestr. \ Catholique K

20 tout et k tout, et K 22f. mesme. Absatz

21 contraire | que gestr. | la foy | est

(1) ainsi la rece bricht ab (2) qu'ainsi K 35

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

158

N. 104

trouvera jamais: on est donc d'accord sur ce point autant en Alemaigne et en France qu'en Italie et à R o m e mesme et par tout ailleurs ce qui enferme la reception incontestable de ce Concile en ce qui regarde la f o y . Toute autre reception qu'on pouroit demander n'est pas nécessaire. Car s'il falloit une s assemblée 1 pour accepter le Concile, il n ' y a pas moins de raison d'en demander encore une autre pour accepter celle là et ainsi de formalité en formalité et d'acceptation en acceptation on iroit jusqu'à l'infiny et le terme où il faut s'arrester c'est de tenir pour infaillible ce que l'Eglise qui est infaillible reçoit unanimement sans qu'il y ait sur cela aucune contestation dans tout le corps. 10

Par là on voit qu'il importe peu qu'on ait protesté contre ce Concile une fois, deux fois, tant de fois que l'on voudra: car outre que les protestations n'ont jamais regardé la f o y il suffit qu'elles demeurent sans e f f e t par le consentement subsequent[,] ce qui ne depend d'aucune formalité mais de la seule promesse de J. C. et de la seule notoriété du consentement universel.

15

On dit que tel poura convenir de la doctrine du Concile qui ne conviendra pas de ses Anathemes: mais c'est là une illusion: car c'est une partie de la doctrine de decider si elle est digne ou non digne d'Anatheme. Ainsi dez que l'on convient de la doctrine d'un Concile ses Anathemes très constamment passent avec elle en décision 2 . On trouve de l'inconvenient à faire passer et recevoir tout d'un coup tant d'Anathemes :

20 on y en trouveroit point si on songeoit que ces Anathemes qu'on a prononcez à Trente en si grand nombre, après tout dépendent de cinq ou six points d'où tous les autres sont si clairement et si naturellement derivez qu'on v o i t qu'ils ne peuvent estre revoquez en doute sans y revoquer aussi le principe d'où ils sont tirez. Ainsi pour affermir la f o y de ces principes, il n'a pas esté moins nécessaire d'affermir celle de ces conséquences et d'en faciliter 25 la croyance par des décisions expresses et particulières.

1

une assemblée (unterstr., am Rande:) Si l'assemblée de Trente avoit tout ce qui est requis le raisonnement seroit plus recevable. De plus quand on parle de la reception du Concile de Trente, on parle d'un Acte authentique de la Nation françoise, et on avoue qu'un seul suffit J (am Rande:) ouy: si on reçoit ce Concile

30

2 mesme | ce qui est la reception gestr. | et K 2 qui (J) opere | (2) enferme erg. \ K 3 en ce qui... foy. erg. K 5 n'y a (J) point | (2) plus de (3) pas moins erg. | raison (O) pour n' | (b) de n' erg. | en if 5 de n'en demander pas encore A 6 de formalité en formalité et erg. K 9I corps. | Je ne nie pas que quelq bricht ab, erg. und gestr. | Par K 19 et recevoir erg. K 21 six (/) articles | (2) points erg. \ K 21 d'où les autres A

N . 104

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L

1693

159

E t pour s'arrester à un des exemples que l'auteur de la reponse à M. Pirot semble trouver un des plus forts, il juge que la distinction du baptesme de J. C. d'avec celuy de s'. Jean Baptiste n'est pas un article d'une importance à estre établi sous peine d'Anatheme : mais si on rejettoit cet Anatheme, on rejetteroit en meme temps celuy qui regarde l'institution divine et l'efficace des Sacremens : outre que la distinction de ces deux baptesmes 6 est formelle dans les paroles de J. C. et des Apostres 1 . J'allégué cela pour exemple: mais il seroit aisé de faire voir que tous les Anathemes du Concile dépendent de cinq ou six articles principaux et c'est à l'Eglise à juger de la liaison de ces Anathematismes particuliers avec ces principes généraux puis que cela fait une partie de la doctrine et qu'avec la mesme autorité que l'Eglise employe à juger de ces 10 articles principaux elle juge aussi de tous ceux qui sont nécessaires pour leur servir de rempart et qui doivent faire corps avec eux : autrement il n'y aurait point d'infaillibilité. Exemple; par la mesme autorité avec laquelle l'Eglise a jugé que J. C. est Dieu et homme, elle a jugé qu'il avoit une Ame humaine aussi bien qu'un corps: et par la mesme autorité avec laquelle elle a jugé qu'il avoit une ame humaine, elle a jugé qu'il y avoit dans cette 15 ame un entendement et une volonté humaine, tout cela estant renfermé dans cette décision, Dieu s'est fait homme. Il en est de mesme de tous les autres articles decidez et s'il y en a eu un plus grand nombre decidez à Trente c'est que ceux qu'il y a fallu condamner avoient remué plus de matieres et que pour ne donner pas lieu à renouveller les heresies il a fallu en éteindre jusqu'à la moindre etincelle. E t sans entrer dans tout cela, il est clair que si la 20 moindre parcelle des décisions de l'Eglise est affoiblie, la promesse est dementie et avec elle tout le corps de la révélation. Il ne sert de rien de dire que les Protestans, un si grand corps, n'ont point consenti au Concile de Trente; au contraire qu'ils le rejettent et que leurs Pasteurs n'y ont point esté

1

(am R a n d e : ) Celuy de S. Jean le Baptiste, ne pourroit il pas aussi estre d'institution divine? 25

i f . un | des erg. | exemple | s erg. |, (1) on trouue | (2) que l'auteur de la reponse (a) trouue (6) a M. Pirot..". il iuge erg. \ K ficace (J) du |

4 mais (z) si on n'etab bricht ab (2) il est clair que ce (3) si i f

des erg. | sacrement | s erg. | : (a) pour ne pas dire | (6) outre que la erg. \ K

(j) relation | (2) liaison erg. \ K

9 ces (r) anathemes (2) anathematismes K

5 ef8 f. la

10 autorité (1)

qu (2) auec laquelle | (3) que erg. | l'eglise (a) iuge des | (b) employe a iuger erg. | de | ces erg. | K 16 humaine, erg. K

2 i f . et | auec elle erg. | tout . . . reuelation

4 A n a t h e m e : vgl. DENZINGER, Enchiridion,

857/1614.

| tombe par terre gestr.

30 \ K

i6o

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 104

receus pas mesme ceux qui avoient esté ordonnez dans l'Eglise Catholique : comme ceux de Suede et d'Angleterre: car par l'article quatriesme les Evesques quoi que légitimement ordonnez s'ils renoncent à la foy de leurs consecrateurs et du Corps de l'Episcopat auquel ils avoient esté aggregez, comme ont fait très constamment les Anglois, les Danois et les 5 Suedoisf,] dez là ne sont plus comptez comme estant du Corps et on n'a aucun égard à leurs sentimens. A plus forte raison n'en a[-]t[-]on point à ceux des Pasteurs qui ont esté ordonnez dans le cas de l'article trois et hors de la succession. Ainsi on n'a pas besoin d'entrer dans la discussion de tous les faits très curieusement et très doctement mais très inutilement 1 recherchez dans la reponse à M. Pirot. Tout cela 10 est bon pour l'histoire particulière de ce qui pouroit regarder le Concile de Trente : mais tout cela ne fait rien à l'essentiel de son autorité et tout depend de sçavoir s'il est effectivement receu ou non c'est à dire s'il est écrit dans le Coeur de tous les Catholiques et dans la croyance publique de toute l'Eglise que l'on ne peut ni l'on ne doit s'opposer à ses décisions ni les revoquer en doute. Or cela est très constant puis que tout le monde l'avoue 15 et que personne ne reclame. Il est donc incontestable que le Concile de Trente a receu ce dernier sceau qui est expliqué dans l'article 6. qui renferme en soy la vertu et qui est le clair résultat des cinq autres: comme les cinq autres s'entresuivent mutuellement les uns des autres ainsi qu'il a esté dit. Et si l'on dit que les décisions de ce Concile sont receuës non pas en vertu du Concile 20 mesme, mais à cause qu'on croyoit auparavant les points de doctrine qu'elles établissent ; tant pis pour celuy qui rejetteroit ces points de doctrine puis qu'il avouëroit que c'etoit donc la foy ancienne2, que le Concile l'a trouvée déjà etablie et n'a fait que la declarer plus expressement contre ceux qui la rejettoient : ce qui en effet est très veritable non seulement de ce Concile mais encore de tous les autres.

25

1

très inutilement (unterstr., am Rande:) On a suivi l'exemple de M. l'Abbé Pirot, qui y estoit

entré le premier 2

ancienne (unterstr., am Rande:) non, mais dominante en ce temps c y

i f . comme ... d'Angleterre erg. K

6 point

(r)

aux

8 ainsi (z) tous les (2) il est inutile | (3) on ... besoin erg. 30 inutilement erg. | K

17 clair erg. K

|

(2) K

a

ceux des erg.

\

K

9 très (2) uainement

17 résultat (j) de tous les | (2) des cinq erg.

| K

| (2)

17 mu-

tuellement (1) | et tous déduits chacun a particulier erg. | de ceux qui | les erg. | precedent. (2) les uns K 19 on (1) dit | (2) repond erg. les receuoit | (2) croyoit erg. \ K

| que (a) ce Concile est receu (6) les K

20 mesme, erg. K

20 les (j) articles | (2) points de doctrine erg. \ K

le Concile (2) ces (a) articles | (6) points de doctrine erg. | K

20 on (J)

21 reietteroit (/)

N. 104

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

l6l

Enfin il ne s'agit plus de délibérer si on recevra ce Concile ou non: il est constant qu'il est receu en ce qui regarde la foy : Une confession de foy a esté extraite des paroles de ce Concile: Le Pape l'a proposée: tous les Evesques l'ont souscritte et la souscrivent journellement: ils la font souscrire à tout l'ordre sacerdotal: il n'y a là ni surprise ni violence1 : tout le monde tient à gloire de souscrire : dans cette souscription est comprise celle 5 du Concile de Trente: le Concile de Trente est donc souscrit de tout le corps de l'Episcopat: et de toute l'Eglise catholique : nous faire délibérer après cela si nous recevrons le Concile, c'est nous faire délibérer si nous croirons l'Eglise infaillible, si nous serons Catholiques, si nous serons Chretiens. Non seulement le Concile de Trente, mais tout acte qui seroit souscrit de cette sorte 10 par toute l'Eglise seroit également ferme et certain. Lors que les Pelagiens furent condamnez par le Pape S4. Zozime et que tous les Evesques du monde eurent souscrit à son décret, ces heretiques se plaignirent qu'on avoit extorqué une souscription des Evesques particuliers: De singularibus Episcopis subscriptio extorta est: on ne les écouta pas: S4. Augustin leur soutint qu'ils etoient légitimement et irrémédiablement 2 condamnez. Si les 15 actes qui les condamnoient furent ensuite approuvez par le Concile oecumenique d'Ephese ce fut par occasion le Concile étant assemblé pour autre chose. Le Concile d'Orenge dont il est fait mention dans la reponse n'estoit rien moins qu'universel. Il contenoit des chapitres que le Pape avoit envoyez : à peine y avoit il douze ou treize Evesques dans ce Concile : mais parce qu'il est receu sans contestation on n'en rejette non plus les décisions que celles 20 du Concile de Nicée par ce que tout depend du consentement. L'auteur mesme de la reponse 1 (am Rande :) C'est vouloir procurer la reception par surprise. C'est en cela même qu'on reconnoist, qu'il ne vaut point s'arrester à ces introductionfs] artificieuses 2 irrémédiablement (unterstr., am Rande:) Ces sortes de s[o]uscriptions sont sujettes à mille artifices 26

8 croirons ... nous erg. K iof. sorte (z) seroit infaillible (2) par K 12 e u r e n t K 13 décret (J) ils | (2) ces heretiques erg. | K 14 De singularibus ... extorta est unterstr. K A 1 7 fut (j) purement par accident | et (2) par occasion erg. \ le Concile | n' gésir. | estant K 17 orenge (/) n'estoit rien mo bricht ab (2) dont K 18 dans (J) le memoire (2) la K

n f . condamnez: Konzil von Karthago 418; vgl. DENZINGER, a.a.O., 101 — 108/222 — 230. 30 14 De singularibus ... est: vgl. AUGUSTINUS: Contra duas epístolas Pelagianorum, lib. 4, cap. 12, P. L. 44, Sp. 637 — 638: „Simplicibus episcopis, sine congregatione in locis suis sedentibus, extorta...". 15 soutint: ebd. 16 Concile ... d'Ephese: Ephesinum I, 431, Actio V I I ; vgl. DENZINGER, a. a. O., 126, 127/267, 268. 11

LEIBNIZ 1/9

N. 104

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

IÔ2

reconnoist cette vérité; que tout depend de la certitude du consentement. Le nombre ne fait rien, dit il, quand le consentement est notoire. Il n'y avoit que peu d'Evesques d'Occident dans le Concile de Nicée: il n'y en avoit aucun dans le Concile de Constantinople : il n'y avoit dans celuy d'Ephese ni dans celuy de Calcedoine que les seuls Légats du Pape, et 5 ainsi des autres : mais par ce que tout le monde consentoit, ou a consenti après ; ces decrets sont les decrets de tout l'univers. Si l'on veut remonter plus haut, Paul de Samosate n'est condamné que par un Concile particulier à Antioche: mais par ce que le decret en est adressé à tous les Evesques du monde, et qu'il en a esté receu (car c'est là qu'est toute la force et sans cela l'adresse ne servirait de rien), le decret est inébranlable[,] quelle assemblée 10 a[-]t[-]on fait pour le recevoir? nulle assemblée : le consentement universel est notoire : Alexandre d'Alexandrie dit avec l'applaudissement de toute l'Eglise que Paul de Samosate etoit condamné par tous les Evesques du monde quoi qu'il n'y en eut aucun acte, et une telle condamnation est sans appel et sans retour. J e ne dis pas qu'on ne puisse et qu'on ne doive quelque fois s'assembler en corps ou 15 pour former des décisions, ou pour accepter celles qui auront déjà esté formée[s] : on le peut dis-je et on le doit faire quelque fois[,] ou pour faciliter la reception des articles resolus[,] ou pour mieux fermer la bouche aux contredisans : mais cela n'est point nécessaire quand la reception est constante d'ailleurs comme l'est celle du Concile (de Trente) quand ce ne serait que par la souscription qu'on en fait journellement et sans aucune contestation. 20 Qu'importe après cela d'examiner si dans la profession de foy qu'on fit souscrire à Henry le grand à S'. Denis[,] on y avoit exprimé le Concile de Trente ou si par condescendance et pour empescher de nouvelles noises et de nouvelles chicannes on avoit trouvé à propos d'en taire le nom? en vérité je n'en sçai rien et je ne sçai aucun moyen de m'en asseurer puis que les historiens n'en disent mot et que les actes originaux ne se trouvent plus1 : mais 26

1

ne se trouvent plus (unterstr., am Rande:) Je ne doute point qu'ils ne se trouvent

1 reconnoist (J) que | (2) cette uerité; que erg. K k A I y

2 que (j) trois o bricht ab (2) peu K

eyS-

K

i f . Le nombre ... notoire

I auoit dans celuy d'ephese | ou ... Calcedoine erg. | K 7 Concile (j) d'à (2) particulier | des prouinces orientales gestr.

80 (i) qu'il | (2) que le decret en erg. \ K tenu

\ K

(a) reput bricht

ab (b) in bricht

n l'applaudissement... église erg. K

unterstr.

3Í. Concile de CP. il n' (1) en auoit que trois (2) 6 univers, (J) Paul de (2) Si \ a antioche: K

8f. receu; car ... rien, le if ab (2) \ tenu gestr.

| inébranlable | mais gestr.

I2f. et (1) la | (2) une telle erg. | K

7 ce

9 decret est (x) | qu'elle K

13 — 20 retour.

(x) qu'importe d'examiner si dans la Profession | (2) je ne ... profession erg. \ K

Absatt

24 puis que | tous

gestr. | les K 86

xi. Le nombre ... notoire: vgl. N. 96, S. 135. P. G. 18, Sp. 562.

11 Alexandre ... dit: vgl. Epistolae

24 actes originaux: vgl. N. 115. S. 203 Erl.

de Ariana

haeresi,

N. 104

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

163

aussi tout cela est inutile: en quelque forme que ce grand Roy eut souscrit, il demeuroit pour constant qu'il avoit souscrit à la foy qu'on avoit à Rome autant qu'à celle qu'on avoit en France puisque personne ne doutoit que ce ne fut la mesme en tout point. La foy ne depend point de ces minuties: ou l'Eglise consent ou non: c'est ce qu'on ne peut ignorer: c'est d'où tout depend. 5 On parle de Basle et de Constance où l'on opina par nations: une seule nation ne dominoit pas: l'une contrebalançoit l'autre: tout cela est bon mais cette forme n'est pas nécessaire : Il y avoit à Epheze deux cens Evesques d'Orient contre deux ou trois d'Occident : et à Calcedoine six cens, encore contre deux ou trois : disoit on que les Grecs dominassent? ainsi que les Italiens ayent esté à Trente en plus grand nombre : ils ne nous dominoient pas 10 pour cela : nous avions tous la mesme foy : les Italiens 1 ne disoient pas une autre messe que nous : ils n'avoient point un autre culte ni d'autres Sacremens : ni d'autres Rituels : ni des Temples ou des Autels destinez à un autre Sacrifice: Les auteurs qui de siecle en siecle avoient soutenu contre tous les novateurs les sentimens dans lesquels on se maintenoit n'estoient pas plus Italiens que François ou Alemans: une partie des articles résolus à 15 Trente et la partie la plus essentielle avoit deja esté déterminée à Constance, où l'on avouë que les nations etoient également fortes: Quant aux points qui restent encore contestez, il est bien aisé de les connoistre : ce qui est receu unanimement a le vrai caractère de la foy : car si la promesse est veritable[,] ce qui est receu aujourd'huy l'estoit hier et ce qui l'estoit hier l'a toujours esté. 20 Le Concile de Trente, dit l'Auteur de la reponse, est devenu par la multiplicité de ses décisions un obstacle invincible à la reunion. Au contraire la revocation ou la suspension de ce Concile feroit seule cet obstacle, qu'on me trouve un moyen de faire un acte ferme si le Concile de Trente receu et souscrit de toute l'Eglise Catholique2, est mis en doute. Mais vous supposez direz vous que vous estes seuls l'Eglise Catholique : il est vray, nous le 25 les Italiens (unterstr., am Rande:) Les Italiens ne sont qu'une petite partie de l'Eglise, les Grecs

1

en faisoient la moitié 2

de toute l'Eglise Catholique (unterstr., am Rande:) Negatur

4

ou

(1)

Calcedoine gestr. ab, gestr. | les K

l'on

(2)

l'église

K

\ Ephese | six gestr.

4

c'est

| deux K

(1)

d'où

12 point (r) d'autres sa bricht ab (2) un K

autels (J) d'une autre forme | (2) destinez ... sacrifice erg. | K gestr. | quant K

depen

9 encore erg. K

bricht

ab

(2)

ce

K

8a |

11 foy : | ils ne di bricht 30

12 ni d'autres rituels erg. K

13

17 fortes. | ce qui est receu, est receu

17 qui (R) sont | (2) restent encore erg. \ K

l'auteur ... deuenu erg. | par ... décisions | est deuenu gestr. | un K

18 urai erg. K

21 i. dit (J) il | (2)

25—164,3 urai, (r) ie le suppose:

si on n'en ueut pas conuenir, ie le prouuerai. mais | i'etablirai erg. | tous ceux qui ueulent agir (a) au se 35 11*

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

164

N.104

supposons: nous l'avons prouvé ailleurs: mais il suffit icy de le supposer par ce que nous avons affaire à des personnes qui en veulent venir avec 1 nous à une reunion sans nous obliger à nous départir de nos principes2. Mais dira[-]t[-]on à la fin[ ( ] avec ce principe il n'y aura donc jamais de reunion. C'est 5 en quoy est l'absurdité, qu'on pense pouvoir établir une reunion solide sans établir un principe qui le soit. Or le seul principe solide c'est que l'Eglise ne peut errer: par conséquent qu'elle n'erroit pas quand on a voulu la reformer dans sa foy: autrement ce n'eust pas esté la reformer mais la dresser de nouveau: de sorte qu'il y avoit une manifeste contradiction dans les propres termes de cette reformation puis qu'il falloit supposer que l'Eglise 10 etoit et qu'elle n'estoit pas : elle estoit puis qu'on ne vouloit pas dire qu'elle fust eteinte et qu'on ne le pouvoit dire sans anéantir la promesse: elle n'estoit pas puis qu'elle etoit remplie d'erreur. La contradiction est beaucoup plus grande à present que l'on convient de l'infaillibilité de l'Eglise puis qu'il faut dire en mesme temps qu'elle est infaillible et qu'elle se trompe et unir l'infaillibilité avec l'erreur. 15

II est vray qu'on repond qu'en convenant de l'infaillibilité de l'Eglise on dispute seulement d'un fait qui est de sçavoir si un tel Concile est oecumenique. Mais ce fait entraisne une erreur de toute l'Eglise si toute l'Eglise reçoit comme décision d'un Concile oecumenique ce qui est si faux ou si douteux qu'il en faut encore délibérer dans un nouveau Concile.

20

Pour nous recueillir : il n'y a rien à esperer pour la reunion quand on voudra supposer que les décisions de foy du Concile de Trente peuvent demeurer en suspens : il faut donc ou se réduire à des déclarations qu'on poura donner sur les doutes des Protestans conforme1

en veulent venir avec (unterstr., am Rande angestr., daneben :) C'est plaisant, nous ne le voulons que comme ils le doivent vouloir aussi avec nous 2 25 principes, (dahinter:) E t nous des nostres de meme moy | (b) ad hominem auec nous erg. | et ce quand ie dis mon (!) comme catholique ie dis tous les catholiques doiuent supposer (aa) mon | (bb) nostre erg. | principe autrement il n'y aura point de reunion. | (2) nous principes erg. | K 2 avons à faire à A 4 fin | auec ce principe erg. | il n'y | en gestr. | aura | donc erg. | iamais (1) auec ce principe (2) si 30 cela est | (3) de reunion erg. | K 6 qui ne (1) puisse iamais estre renuersé c'est (2) le soit pas K 6 qui ne le soit pas k A, korr. Hrsg. 7f. autrement... nouueau erg. K 9 — 1 5 supposer (1) une erreur dans l'infaillibilité. Absatz Pour nous recueillir: il n'y a rien a esperer pour la reunion dez qu'on uoudra supposer que le Concile de Trente demeurera comme en suspens : il faut donc se reduire a des déclarations en conformité (a) du | (b) de ce erg. | Concile et des autres conciles généraux ou attendre un autre 35 temps et d'autres dispositions pour nous reunir. Le dieu de paix soit auec nous, ursprünglicher Schluß (2) que l'eglise K 21 que ( j ) le | (2) les décisions de foy du erg. | K

N. 104

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

165

ment aux decrets de ce Concile, et des autres Conciles généraux: ou attendre un autre temps et d'autres dispositions de la part des Protestans. Et de la part des Catholiques nous avons proposé deux moyens pour établir la réception du Concile de Trente dans les matieres de la foy : le premier que tous les Catholiques en conviennent comme d'une réglé : dans toute contestation, si un Catholique oppose une 5 décision de Trente, l'autre Catholique ne repond jamais qu'elle n'est pas receuë: par exemple dans la dispute de Jansenius, on luy objecte que le Concile de Trente (Sess. 6. ch. 5. et Canon 4) est contraire à sa doctrine: il reçoit l'autorité et on convient de la réglé. Voila le premier moyen : Le second : il y a une reception et souscription expresse du Concile : Tous les Evesques et tous ceux qui sont constituez en dignité reçoivent et souscrivent la 10 Confession de foy dressée par Pie IV.[,] Confession qui est un extrait des décisions du Concile, où la foy du Concile est souscrite expressement en deux endroits : nul ne reclame : tout le monde signe donc ce Concile est receu unanimement en matiere de foy: on ne le peut tenir en suspens quoiqu'il n'y ait point (peut estre en France ou ailleurs) d'acte expres pour le recevoir et la maniéré dont constamment il est receu est plus forte que tout acte 15 expres. On en revient souvent ce me semble et plus souvent qu'il ne conviendroit à des gens d'esprit à certaines dévotions populaires qui semblent tenir de la superstition. Cela ne fait rien à la reunion puis que tout le monde demeure d'accord qu'elle ne peut estre empeschée que par des choses ausquelles on soit obligé dans une communion. Mais en tout cas pour 20 2 dispositions (J) que ie prie dieu d'auancer. | auf neuem Blatt (2) et d'autres di bricht ab (3) du costé des protestans pour se reunir. (4) de leur part | wieder auf dem alten Blatt (5) de la part des protestans. K 3 Neuer Absatz (1) E t pour reduire tous ce discours en quatre mots: (a) Il y a | deux m bricht ab, gestr. [ (b) | on y a erg. | expliqué | (2) E t de la part . . . propose erg. | deux K 5 contestation, | qui pouroit suruenir, gestr. | si K 7 f. Trente | 25 Sess. 6 Ch: et Canon erg. | est K 8 doctrine: | il ne répond pas que ce Concile n'est point ra bricht ab, gestr. | il reçoit l'autorité (1) il oppose de son costé d'autres passages du | mesme erg. | Concile par exemple ceux qui regardent le don de perseuerance : Sess. 6. ch. 5. can. 4 etc. (2) on (3) les adversaires de Jansenius (4) on convient | parallèlement erg. | de cette réglé: (5) de part (6) aucu bricht ab (7) ainsi (S) au (9) dans une dispute si solennelle de part et d'autre on reçoit la décision du 30 Concile pour réglé certaine ou se suppose donc unanimement receu : | (10) et (a) de part et d'autre (b) on conuient de la réglé erg \ K Stufenfolge nicht ganz sicher 9 f. moyen : (j) tous | (2) le second : . . . Tous erg. | K 10 Euesques (j) tous les abbez, tous les Chanoines | (2) et erg. | K n f . confession qui . . . décisions du Concile erg. K 1 3 monde désigné donc A 14 (peut ... ailleurs) erg. K 1 5 receuoir et (z) cette reception | (2) la maniéré ... receu erg. | K 36

yi. Sess. 6. ch. 5. et Canon 4: vgl. Sacrorum Conciliorum ... collectio nova, ed. MANSI, Vol. 33, Sp. 34 und Sp. 40.

i66

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 105.106

etoufer tous ces Cultes ou ambigus ou superstitieux, loin qu'il faille tenir en suspens le Concile de Trente, il n'y a qu'à l'executer puisque premièrement il a donné des principes pour établir le vrai culte sans aucun mélangé de superstition et en outre il a donné aux Evesques toute l'autorité nécessaire pour y pourvoir. 5

E t quant à la reformation de la discipline, il n'y aurait pour la rendre parfaite qu'à bastir sur les fondemens du Concile de Trente et y adjouter sur ce fondement ce que la conjoncture des temps n'a peut estre pas permis à cette sainte assemblée.

105. L E I B N I Z A N G E R H A R D W O L T E R M O L A N U S [Hannover, Mitte August 1693.] [101. 106.] 10

Überlieferung: L Abfertigung: LH I 19 Bl. 286. Va El- 2°. Va s - Darunter K von N. 106. G e d r . : FOUCHER DE CAREIL, Oeuvres,

-

1, 1859, S. 4 1 0 ; 2. A u f l . 1, 1867, S. 482.

Bitte umb des Hn Euesque de Meaux sein scriptum wofern es iezo nicht selbst nöthig.

106. G E R H A R D W O L T E R M O L A N U S A N L E I B N I Z [Loccum, Mitte August 1693.] [105. 107.] 15

Überlieferung: K Abfertigung: L H I 19 Bl. 286. 1/2 Bl. 20. V 2 S. Darüber L von N. 105. — Gedr.: FOUCHER DE CAREIL, Oeuvres, 1, 1859, S. 410—411; 2. Aufl. 1, 1867, S. 482 — 483 (fälschlich zusammengezogen mit einem Brief Molanus' von 1694). Mitto praevia salute officiosa cum meis, in quibus titulus et quae in fine adjecta adhuc erunt describenda, quod ut curare velis et integrum descriptum diligenter perlegere

20

1 superstitieux, (J) rien n'est (2) loin K

3 en outre erg. Kik

3 il a (Î) prescrit (2) donné K

Zu N. 105: L war wohl Postscrlptum zu einem nicht gefundenen Brief oder Beilage zu einer andern Sendung. Die Datierung dieser Zeile ergibt sich aus der Antwort, die Molan auf die freie untere Hälfte des Blattes schrieb und die wir auf Mitte August datieren (vgl. Erl. zu N. 106). 12 scriptum: Leibniz bittet wohl um BOSSUET, De scripto cui titulus: Cogitationes privatae... (vgl. I, 8 N. 97), das Molan 25 beantwortet. Zu N. 106: K antwortet auf N. 105 und wird beantwortet durch N. 108 vom 21. August. Unsere Datierung auf Mitte August ergibt sich aus Leibniz' Brief an Mme de Brinon vom 14. August, wo erwähnt wird, Molanus sei wieder gesund. Der hier gemeldete Rückfall muß gleichzeitig oder kurz nach jenem Datum erfolgt sein, denn Leibniz ließ sich mit der Antwort erst einige Zeit, wie er am 21. August sagt. 30 18 Mitto ... cum meis: Molanus schickt offensichtlich die von Leibniz erbetene Schrift Bossuets zusammen

II. KIRCHENPOLITISCHER BRIEFWECHSEL 1693

N. 107

167

et quae visum fuerit in eo mutare velis est quod peto. Recidivam enim heri passus hora X I I febris me adeo dejecit, ut lectulo affixus de reb. his ne cogitare quidem possem amplius, numerandi etiam erunt duemiones per 1. 2. 3. etc. Habeo mecum agnatum meum Burgtorfiensem Super, is rei unius mensis pateretur promisit se curaturum esse descriptionem nitidissimam.

i

e

T u Vir Nobiliss quod visum est de hoc meo opusculo statue. Vale ( . . . ) P S Jeie

Duemio

mus zusammengeneht

werden.

107. L E I B N I Z F Ü R G E R H A R D W O L T E R M O L A N U S Exzerpte aus Molanus' sogenannter Explicatio ulterior mit Bemerkungen von Leibniz. [Hannover(P), August(P) 1693.] [106. 108.]

10

Überlieferung: L Konzept: LH I 11 Bl. 65 — 66. 72 — 75. 3 Bog. 2°. 10 S. Exzerpte in flüchtiger, teils schwer lesbarer Schrift mit Anstreichungen und Notizen am Rande, dazwischen eigene Bemerkungen (größtenteils in Klammern) und eine zusammenfassende Stellungnahme für Molanus am Schluß. Bl. 66 v° unterer Rand schadhaft, geringer Textverlust (S. 1 7 4 Z. 1 - 6 ) . 15

mit seiner Explicatio ulterior (nicht gefunden), deren in Bossuet-Ausgaben überlieferte Fassung das Abschlußdatum „ipsis calendis Augusti M D CXCIII" zeigt. Von B O S S U E T , De scripto cui titulus..., befindet sich in H A N N O V E R Niedersächs. Landesbibl. L H I 1 9 Bl. 1 7 0 — 2 3 6 eine wohl in Leibnizens Auftrage angefertigte Abschrift, die von ihm durchkorrigiert ist und auch eigh. Unterstreichungen, Notabenes und einige andere Marginalien zeigt. Ob Leibniz diese Abschrift erst jetzt nach dem von 20 Molanus erbetenen Original anfertigen ließ oder ob Molan ebendiese Abschrift benutzt hat, ist nicht ermittelt. Zur nicht gefundenen Explicatio ulterior vgl. N. 107. 4 agnatum: Gustav Molan. Zu N. 1 0 7 : Diese Leibnizschen Exzerpte und Notizen zu M O L A N U S ' Explicatio ulterior stammen vermutlich aus dem August, als Leibniz Molanus um Bossuets Schrift gebeten hatte und von ihm dann gleichzeitig die Abschrift seiner Antwort an Bossuet mitgeschickt bekam (vgl. N. 105 und N. 106). 25 Vielleicht wäre aber auch ein späteres Datum nicht ganz auszuschließen (da die endgültige Absendung des freilich dann stark verkürzten Textes erst im Sommer 1694 erfolgte) oder auch ein früheres Datum (falls unser Stück auf die in N. 83 erbetene Durchsicht zurückginge; unter welcher Voraussetzung dann auch die Stücke N. 100 und N. 101 weiter vordatiert werden müßten, vgl. Erl. zu N. 100). Es scheint aber doch der ziemlich ausgeformte Charakter des Stückes, das Leibniz bei diesen Exzerpten vorliegen 30 mußte und an dem er auch nur relativ wenig mehr auszusetzen fand, dafür zu sprechen, daß es nach der im Epilog der gedruckten Explicatio ulterior erwähnten Durchsicht in der Bibliothek, also nach dem Juni, abgefaßt wurde (vgl. B O S S U E T , Oeuvres öd. Lachat, T. 18, S. 70). Wie bei N. 59 sind auch hier zu den angegebenen Artikel-Nummern wieder die Artikel von B O S S U E T , De scripto, cui titulus: Cogitationes pvivatae ... Sententia heranzuziehen (vgl. B O S S U E T , Oeuvres ¿d. Lachat, T. 1 7 , S. 4 5 8 —547). 85

i68

II. KIRCHENPOLITISCHER BRIEFWECHSEL 1693

N.

107

Methodus expositoria egregia est, sed non est adaequata. Sunt qui quemlibet articulum ab Ecclesia hoc est in Oecumenico Concilio decisum habent pro fundamentali. Quo sensu aeque damnationis aeternae reus fuerit qui discrimen inter Christi et Johannis B a p t i s m u m non admiserit (saltern apud eos qui Concilium Tri5 dentinum pro Oecumenico habent), quam qui negaverint S. Trinitatis mysterium. ad num. 1. Si Noachidis a Deo praecepta est abstinentia a sanguinis esu, (ut ait R m u a Episcopus), tunc errat hodie t o t a Ecclesia quae permittit, n a m omnes sumus Noachidae. Si non est praecepta, tunc Apostolici in Concilio Hierosolymitano indulsere aliquid eorum errori, quibus persuasum erat manducationem Sanguinis esse prohibitam. 10

Pontifex concedens Calicem de ejus necessitate persuasit, non ideo Ecclesiam suam damnat, nec Protestantes in errore confirmât, quia protestatur, se hunc eorum errorem non approbare; et conditionem hanc addit, ne Protestantes alios dissentientes damnent.

Ait R m u s Ep u s : Constat in baptismo mersionem ab ipso Christo usurpatam in Jordane, et in ipsa institutione expressam, ac Baptismi nomine quoi mersionem significai commen15 datam.

Unde cum Ecclesia nihilo minus sit in aspersionem m u t a t a inferre videtur pro

accessorio habendam, quod non sit de essentia sacramenti. Respondetur ßcumi^m est a ßcbireo quod non minus significai lavo quam mer go. videantur loca prophanorum apud lexicographos maxime Stephanum. I n scriptis Marci V I I . 3. 4. Pharisaei a foro (redeuntes) êàv uri ßomriowvTou, nisi laventur non comedunt add. Marc. X . 38. J u d i t h X I I . 8. Eccles. 20 X X X I V . 30. Paul. Hebr. I X . 10. unde Paul, ad E p h . V. B a p t i s m u m vocat lavacrum. Negatur a Protestantibus Christum esse totum sacramentaliter sub quavis specie. 1 (Videtur admittendum sub singulis speciebus totum Christum vi sacramenti accipi, quod etiam concedi a Calixtinis Basileenses exegere; alioqui actus Romanensium esset non t a n t u m illicitus sed et invalidus.) 25

Alex, a b Ales, summae

parte 4. qu. 60 membr. 3. artic. 2. T o t u s Christus non con-

tinetur sub utraque specie sacramentaliter, sed caro t a n t u m sub specie panis, sanguis 1

(Am Rande doppelt angestrichen)

19 Marc. X I L, korr. Hrsg.

19 Judith XII. 7 L, korr. Hrsg.

I Methodus ... adaequata : vgl. Prologus von Explicatio ulterior ( B O S S U E T , Oeuvres éd. Lâchât, 30 T . 18, 1864, S. 54—57). 3 discrimen: vgl. D E N Z I N G E R , Enchiridion, 857/1614. 6 ad num. i.:vgl. auch N. 59. 10 Pontifex concedens: vgl. Artikel 4 von Bossuets Schrift; vgl. ferner N . 5913 —15 Constat... commendatami vgl. ebenfalls Artikel 4 ( B O S S U E T , a. a. O., T. 17, S. 462). 18 Stephanum: Thesaurus Graecae linguae, T. i, 1572, Sp. 717 — 719. 20 Eph.: V, 26. 25 Alex, ab Ales. : A L E X A N D E R von Haies, Summa universae theologiae, SV.

169

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N . 107

tantum sub specie vini. E t qu. 53. membr. 1. sufficere unam speciem, duas tamen esse completions sumtionis. D. Th. In a l t e r a summa.

Haec verba puto corrigenda. 1

ad n. 5. Nostri Pastores in necessitatis casu semetipsos communicant. Cardinalis Bona lib. 1. c. 18. n. 9. rerum liturgicarum[:] Hodie ne ipsi quidem ministri 5 in plerisque Ecclesiis communicant, nisi sacrificio cooperentur. Nullum exemplum ex primitivis seculis missarum sine communione. Verba in canone missae indicant coetum : Pax vobis, Dominus vobiscum. ( + Certitudo justificationis necessaria non est quia non est necessarius actus reflexus +)•

10

ad n. 6. Apologia nonnihil conversionis[,] justificationis et renovationis ordinem confundit et nihilo quam Concilium Tridentinum in hac parte est accuratior. 2 Paulo ante: Vocabulum Lutherani non refugiunt moderatiores. 3 ( + imo sunt maxime vehementes; moderati potius refugiunt + ) . Objectio Episcopi: |) Si justificatio praecedit regenerationem, etiam praecedet poe- 15 nitentiam (|. Artic. 10. dicit Episcopus justificationem ut se habet apud Lutherum et apud Melanchthonem, et in ipsa Confessione Augustana, ejusque Apologia atque Actis

symbolicis,

salvis hypothesibus salva pietate tolerari nequit. Ordo verus conversio transitoria, qua Deus in homine agnitionem peccatorum ex lege, 20 de iis dolorem, et fidem in Christum ex Evangelio operatur. Sequitur conversio intransitiva seu poenitentia cum fide et fiducia. Converte me Domine et convertar. 3"° loco justificatio forensis[,] q u a r t o collatio novarum virium seu sanctificatio. ( + Puto non appellandos Catholicos, sed Romanenses + )

1

(Am Rande doppelt angestrichen)

2

(Am Rande doppelt angestrichen)

* (Am Rande doppelt angestrichen)

3 D. Th. In a l t e r a summa: liturgicarum

Uber z. 2.; vgl. SV.

welches Thomas-Zitat gemeint ist, bleibt unklar.

5 Bona: Rerum

n f . ad n. 6. ... accuratior: vgl. dazu unten S. 184 Z. 7.

Si justificatio ... poenitentiam : vgl. Artikel 9 von Bossuets Schrift. BOSSUET, a. a. O., T. 17, S. 465 — 466.

15 — 16

1 7 — 1 9 ut se ... nequit: vgl. 30

22 Converte ... convertar: Zacharias 1,3.

170

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R

BRIEFWECHSEL

1693

N . 107

In Concilio Nicaeno Paphnutium fuisse pro licentia conjugii sacerdotum Socrates lib. I. c. 8. Sozom. lib. 1. c. 23. quod in dubium revocant Baron. Bellarmin. et nuper Adrian. Vales, annot. in Socratis Hist. Ecclesiasticam. Num. 14. In nostris terris nemo ordinat praeter me, et interdum Generales super5 intendentes ex mea commissione. Ordinavi plus quam trecentos Presbyteros. Discrimen inter Episcopos et Presbyteros non est necesse est jure divino extraordinario. Ecclesia Romana saepe non habuit legitime creatos Pontífices. Ita Baronius ad ann. 931 ubi Johannem X I Sergii olim Pontificis et Maroziae filium intrusum narrat. Idemque 10 alibi saepius et ad 908 n. 4. tune non fuisse Apostólicos sed Apostaticos. Et ad 912. n. 13. meretricum amasios Pseudopontifices qui non sint nisi ad consignando, tantum tempora in Catalogo Pontificum. Ubi addit |) qualesnam reris ab hisce monstris Presbyteros et Diáconos Cardinales creatos fuisse (| Liutprandus lib. 6. c. 7. testatur quod Johannes X I I ordinationes Episcoporum pretio fecerit[.] Genebrardus lib. 4 suae Chronographiae initio sec. 15 XI. videri per 150 annos nonnisi Antipapas fuisse[J secundum Sigonii computum integris fere seculis duobus. Idem haud dubie in aliis Ecclesiis simonia dominante. Jam dubium nullum est ab his creatos Presbyteros fuisse etiam illegitimos. Nihilominus reddita Ecclesiis pace et ejectis ex sede Apostolica Antipapis non est visum necessarium, ut tales vitio creati Episcopi Presbyteri et Diaconi novis ordinationibus subjicerentur. Ergo nunc quoque 20 necessarium non est apud Protestantes etiamsi secundum hypotheses contrarias ponerentur legitimos Presbyteros non habere. Ponamus classis tempestate dejecta in insulam longe remotam. Unum ibi Presbyterum, hunc ante mortem secum considerare neminem se extincto fore qui insulanis sacramentum Eucharistiae et Absolutionis impertiri posset, unde ipsius conscientiae angores: An non jus habebit ordinandi alium ex coetu. Eamus ulterius, 25 ponamus in ejectis nullum esse Presbyterum, licebitne laicis unum eligere ex coetu, qui 6 P r e s b y t e r o s (J) n o n | (2) n o n e s t necesse erg. | e s t j u r e d i v i n o | (a) n o n (6) sed o r d i n a r i o gestr. \ extraordinario L

1

Socrates

10 a d 9 1 2 . n. 8 L, korr.

...

a n n u m 325. 30 generalis

2

de membris

Henricus SV.;

Sozom.:

Valesius,

besonders

ab Europae

Disputationes

militantis,

SOCRATES Annolationes

üb.

2 Baron.: de

1 : De

SCHOLASTICUS zu

Socrates'

f u i s s e : v g l . B A R O N I O , Annales

Imperatoribus...,

35 S p . 9 0 4 ; Mon. GONIO, S V .

vgl.

Valesius'

12f. qualesnam ...

v g l . E r l . zu Z. 2 f .

Bellarmin.:

ecclesiae

Hrsg.

S V . (P. L . , T . 1 3 6 : Liber

Germ. hist. Script,

rer. Germanie.

vgl.

controversiis

clericis, U.

cap.

20.

HERMIAS

liber

Annales

fidei,

3,

ad

controversia

2 f. Adrian. Vales. : vielmehr

(P.

G.,

Historia T.

67,

ecclesiastica,

Sp.

101 — 1 0 2 ) .

1 3 L i u t p r a n d u s : Rerum

de rebus gestis Ottonis Magni

3. A u f l . 1 9 1 5 , S. 167).

T.

Secunda

SOZOMENUS,

1, c a p . 1 1

... 9 1 2 , X I V .

ecclesiastici,

T. 2 :

Imperatoris,

gestarum c a p . 10,

15 Sigonii c o m p u t u m : vgl. Si-

N. 107

II. KIRCHENPOLITISCHER BRIEFWECHSEL 1693

171

pastorali officio fruatur[.] Hoc argumenta usus Tertullianus libro de Exhortatione Castitatis pugnans contra bigamiam sacerdotum (imo in universum)1 contra objectionem ad minimum permissam fore laico negat, quia et laici sunt sacerdotes et in casu necessitatis offerendi et tingendi jus habeant[.] Notum quam male cesserit Rigaltio hujus loci explicatio, quod advertens Pamelius maluit in editione Parisiensi 1635 nugari potius2 ( + imo Pamelius puto 5 anterior Rigaltio + ) . Ad n. 15. Si quis cum Presbyteros Diacono, quin et ludimagistro aedituo organista, eorumve uxoribus liberis servis et ancillis velit experiri judicio eum oportet sequi forum rei hoc est consistorium, utpote judicium plane Ecclesiasticum Audientiae Episcopali et Archidiaconorum tribunalibus quoad potestatem et agendi modum prorsus parallelum[.] 10 Gibbon de Burgo disp. 4. qu. 2. § ult. fatetur bona Ecclesiastica Protestantibus relinqui posse. Eidem sententiae assentitur Episcopus. Num. 16. Rogo quale Pontifici concessuri sunt obsequium a quo in ipsa causa fidei dissentiunt. ( + Quasi non et Galli a Romanensibus et Jansenistae a reliquis in causa fidei dissentiant + ) R : Majus quam in multis locis ipsi Catholici.

15

N. 19. Autor ubiquitatis Jacobus Faber Stapulensis ab hoc deceptus Lutherus, sed postremo earn missam fecit, sufficere in coena judicans veritatem verborum institutionis. Resuscitata lis a Brentio et Jac. Andreae. Hic pluribus persuadere vel obtrudere laboravit, sed non admisere Dani, Holsati, Noribergenses, Helmstadienses. E x iis qui amplexi ingens controversia nata seil, inter Tubingenses et Saxonicos. Tubingensibus a primo conceptionis 20 momento Saxonicis ab exaltationis statu suspendentibus. Qui volunt Christi Carnem omnipraesentem esse per omnipraesentiam divinam communicatam, maximis se difficultatibus involvunt ; cum praesentia modus sit rei adhaerens, sine quo illa nec concipi 1 2

(Am Rande doppelt angestrichen) (Am Rande doppelt angestrichen)

i Tertullianus: vgl. auch N. 101.

26

5 Pamelius: vgl. Argumenta et anno1635, S. 684. 6 anterior : vgl. T e r t u l lian, SV. 11 Gibbon de Burgo : De Luthero — Calvinismo; vgl. SV. ; Molans Handexemplar zeigt an dieser Stelle Unterstreichungen. 13Ì. Rogo ... dissentiunt: vgl. Bossuet, a.a.O., T. 17, S. 469. 18 Brentio et Jac. Andreae: Brenz baute Luthers Meinung hierzu aus, formulierte seine Ubiquitätslehre 30 in der Württembergischen Konfession und verteidigte sie mit mehreren Schriften; in abgeschwächter Form wurde die Lehre von Andrea vertreten, der auch die Konkordienformel von 1580 mit verfaßte und die Lutherischen Theologen gegen die Reformierten vertrat im Maulbronner Colloquium von 1564; tationes in Tertuttiani

v g l . Protocollum

4 explicatio: vgl. ebd.

opera, quibus adiecta sunt Ann.

hoc est Acta

Colloquii

inter Palatinos

1565, und Protocoll des Gesprächs..., 1565 (vgl. auch Hauck, Bd 20, 1908, S. 191 — 196).

diversorum,

et Wirtebergicos Realenzyklopädie

Theologos,

de ubiquitate ...

f. prot. Theol. u. Kirche,

habiti,

hrsg. von 36

172

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 107

potest. Qui hodie ubiquitatem defendunt dupliciter explicant vel de ubiquitate operationis non essentiae, quod scilicet Christus secundum humanam hoc universum et in eo Ecclesiam gubernet vel quod omnipotentiam sibi communicatam Christus possit corpus suum praesens sistere ubi velit actu autem sistat, ubi promisit. In primo sensu difficultate caret, in secundo 5 ut maxime mihi non probetur, tarnen pro absurdo, imo portentoso haberi non meretur, quia ad minimum est possibile ['.] Nam Christo secundum humanam naturam communicata est divinitatis plenitudo, ergo et omnipotentia. Nemo rem clarius ex nostris explicuit Petro Musaeo disp. Kilonii editis 1667. cap. 7. sect. 1. § 97. seq. Thomas 3. parte summae qu. 62. artic. 5. Baptismus et Eucharistia potentissima sunt 10 sacramenta. n. 22. Alex. Alensis: part. 4. qu. 24. memb. 1. sine praejudicio dicendum quod neque Dominus hoc sacramentum instituit, neque dispensavit neque Apostoli sed institutum est in Concilio Meldensi. n. 27. Utrum bona opera non renatorum ex eo dici mereantur peccata, quatenus 15 requisitis bonorum operum destituuntur, ut quibusdam nostrorum placuit, in medio relinquo. n. 30. Non totam Ecclesiam humanam Conceptionis B. V. quaestionem pro indifferente habere ostendit legatio Philippi IV Reg. Hisp. pro ejus definitione, festumque ejus Romae probatum et Franciscanorum breviariis insertum. 20 Vasquii sententia est ad meritum de condigno non requiri divinam promissionem ut facile forsitan fuerit ex sententia Ill ml D. E. tueri Vasquii sententiam illaeso Christi merito in medio relinquitur, an autem illaeso Concilio Tridentino defendi illa queat, de eo merito dubitatur. Protestantes non differunt realiter a Scotistarum et Nominalium sententia, ut agnoscit Gibbo de Burgo disp. 4. qu. 2. § 3. tantum in modo loquendi esse discrimen non 25 admittentibus Protestantibus vocem de condigno, sed Conciüum Tridentinum definivit tantum meritum verum hie esse.

8 Musaeo: Disputationes theologicae; vgl. SV. 9 Thomas: Summa theologiae, P. 3; vgl. SV. 11 Alex. Alensis: ALEXANDER von Haies, Summa; vgl. SV. 15 quibusdam: vgl. z. B. Ch. M. PFAFF, Introductio in historiam theologiae lilerariam, P. 1, 1724, S. 361 f. 18 legatio Philippi I V : 30 vgl. Erl. zu N. 59. 19 breviariis: vgl. Breviarium Romano-Franciscanum, 1676, S. 541 — 545. 20—26 Vasquii ... hic esse: vgl. zu dem ganzen Absatz GIBBON DE BURGO, De Luthero — Calvinismo..., Disp. 4, quaest. 2 § 3 : Adversarios meritum bonorum operum jamdudum agnovisse, ostenditur et eorum doctrina ad Catholicum Scotistarum sensum reducitur; vgl. SV.; in Molanus' Handexemplar ist dieser Bericht über Vasquez' Meinung und die Scotisten unterstrichen. Vgl. auch 35 Explicatio ulterior (BOSSUET, a.a.O., T. 18, S. 58).

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L

N . 107

1693

173

n. 32. Horneji contentio de Saxonicis, quia non tantum dixerat bona opera esse necessaria, quod fuit admissum contra antinomos sed et necessaria ad salutem quam prorsus Melanchthon malebat vitali. n. 33. Fictitia inter Catholicos de Eucharistia dissensio (ait Episcopus) : Omnes enim consentiunt et Tridentina synodus profitetur non nisi ad synodum Tridentinam terminari 5 cultum. R : potest tex{i) Catalogus paria non dicentium. Fr. Suarez Tom. 3 in 3. disp. 65. sect. 1. affirmat: non solum Christum sub speciebus existentem, sed etiam totum sacramentum visibile ut ex Christo et speciebus constat unico actu adorandum esse, quandoquidem Concil. Trid. dicat adorandum esse sacramentum. Additur coadorari species tanquam Christo conjunctas. At contra Cajetanus Tom. 2. tr. 2. c. 10. non adoramus accidentia ilia panis 10 et vini quae videmus sed Christum contentum ab accidentibus illis. Idem docet Albertus Pighius controv. 8. Ruard. Tapper explic. artic. lovan. 14. Wilh. Lindanus panopliae lib. 4. e- 45Inculcandum populis non adorali rem albam et rotundam quae videtur[,] omnino opus erit publica aliqua declaratione in re tanta et tot abusibus obnoxia.

15

n. 37. Regiomontani putant mutationem mysteriosam fieri, qua fit ut verificetur haec propositio panis est corpus Christi. Hoc probo, non tarnen ausim cum Dreiero vocare eam substantialem. Sic aqua elementaris fit lavacrum regenerationis. n. 38. Episcopus statuii invocationem sanctorum nihil aliud esse quam invitationem ut nobiscum orent, ex internae càritatis societate. Tale quid etiam dixit Perronius. Dubia 20 apud Protestantes exauditionis incertitudo. Et moralis propemodum impossibilitas applicandi tam commodam explicationem compluribus phrasibus Romanensium, en idiotae in Ital. aut Hisp. tale quid in mentem veniat legenti in Psalterio mariano, etiam S. Antonii devotionibus confraternitatum preces esse potius ad Deum directas, nec a Sanctis postulali, nisi ut nobiscum orent apud Deum, quis credat[.] Pro Deo volente apud Italos: nisi Deo 26 placuerit, et si Mariae et antea Antonio, quasi proverbialis locus legatur Principis Ernesti

1 H o r n e j i contentio: vgl. Repetitio

doctrinae verae de necessitate B. O., 1649.

v o n Johannes Agricola angeführte R i c h t u n g ; vgl. Lex. f. Theol. u. Kirche, . . . terminari: vgl. BOSSUET, a.a.O., 6 Fr. Suarez: Commentariorum 12 L i n d a n u s : vgl. SV.

ac disputationum

DUPERRON, S V . chungen.

in tertiam partem D. Thomae, T . 3, 1599, S. 826.

T . 2; SV.

12 Pighius: vgl. S V .

1 4 f . Inculcandum . . . obnoxia: vgl. N . 59. vom Heiligen

gen in Molans E x e m p l a r ; vgl. SV.

5 non

T . 17, S. 479: „ n o n nisi ad Christum praesentem terminari".

10 C a j e t a n u s : vgl. T h . de V i o , Opuscula, vgl. z. B. Zwo Predigten

2 antinomos:

1, 1957, Sp. 646!.

Abendmahl,

1663 und

30

12 T a p p e r : vgl. SV.

17 Dreiero: Christian Dreier;

1665, m i t zahlreichen

2oPerronius: vgl. z. B. Perroniana,

Unterstreichun-

Invocation

des Saincts; s.

26 Ernesti extractus: vgl. SV., S. 1 1 1 ; Molans Handexemplar zeigt hier Unterstrei- 35

174

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 107

extractus veri et sinceri et discreti Cattolici. Non semel a legatis (regis) Christianissimi aliisque ejus regni viris gravissimis quamvis Romanensibus audivi si quae devotionis causa non tolerantur duntaxat sed et probantur et jubentur in Bavaria, quispiam faceret (—) vel (ad parvas) domunculas vel saltem ad agnatos et gentiles remis(erit — cum suis per5 grandibus crucibus) cum Christo quem per agros(datam passionis) tempor ( —) pa(—) parcen[tes] (

nec lapideis

—)

Mystica: Taulerus distinguit hominem angelum, coelum exedrium sanctos serm. Paschati[.] Sed ita bonus Cardinalis Bona anagogicis meditationibus miscuit preces ad Mariam Angelos Sanctos, via compendii c. 15 ubi nullae intercessionis mentio et inter10 pretatio difficilis : Protege me potentissima virgo sub umbra alarum tuarum. Sed fac hoc excusari quid fiet de his quid possum sine te virgo beata aut quid fiet de me si avertis faciem tuam a me quod ergo non necessavit preces ad sanctos. ad n. 40. de purgatorio. Fatetur Episcopus de purgatorio igne problematice disputasse Augustinum, interim non habuit pro poblematicis, |) orationibus Ecclesiae, sacrificio et 15 Eleemosynis mortuos juvari(|. R : Graeci non admittunt purgatorium. Haec sententia Coccii thesauro Catholico, Joh. Roffensis contra Lutherum p. 314. E x Graecis Eustratius Johannides Zialowski Ruthenus in brevi delineatione Ecclesiae Graecae Noribergae 1681 edita et notis illustrata a Wolfgango Gundelingio: Graeci putant purgatorium ignem ad decipiendos simplicium animos callide a Romanae aulae hominibus esse excogitatum. Alph. 20 a Castro lib. 8. de Haeres. c. de indulgentiis: usque in hodièrnum diem purgatorium a Graecis non est creditum. Oratum olim et pro sanctis. sic in Missalibus: Annue quaeso Domine ut animae S. Leonis haec prosit oratio. Est testimonium caritatis Christianae erga pie defunctos eo Georg Cassander propendere videtur judicio de Aug. Confess, p. 20. sane cum de qualitate poenarum nihil definierit Tridentinum. Videtur duplici ex causa orari posse, 25 primum quia nihil in scriptura definitum satis de statu defunctorum piorum nisi a tormentis non tangi requiescere a laboribus: huic congruum ut si forte preces nostrae eos juvare

9 c. 16 L, korr. Hrsg. Hrsg.

16 Lutherum p. 314 | Alph. a Castro 1. 8 haeres. c. de indulg. erg.,

14f. orationibus ... juvari: vgl. AUGUSTINUS, Sermo 30 vgl.

streicht

| Ex L

auch BOSSUET, a. a. O., T. 17, S. 481.

Assertionis

Lutheranae

confulatio...,

stammt (vgl. SV.), auf S. 261. sander: gemeint ist wohl De articulis vgl. SV.

Artic. 18;

in einem Exemplar,

1 8 — 1 9 Graeci... religionis

C L X X I I , cap. 2 (P.L., T. 38, Sp. 936);

16 Roffensis contra Lutherum:

inter

excogitatum: Catholicos

d. i. John FISHER,

das Molans Bibliothek ent-

vgl. ZIALOWSKI, S. 159. et protestantes

controversis

23 Casconsultatio;

N . 107

I I . K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

175

possent impendamus. Deinde ob judicium discussionis in extremo die. Majus sent. 4. dist. 43. eo inclinat ut piorum peccata poenitentia deleta non sint futura omnium notitiae exposita sed solum impiorum. Sed contra Thomas dicit contrarium esse probabile et communius. Huic Georg. Calixtus lib. de extremo judicio p. 59. solenne est Christianis a multis seculis defunctos suis votis prosequi et Deum propitium esse velut precari, ex 5 certitudine fidei de resurrectione, ex abundantia affectus, et si quem liti fructum potest tacere ad mitigandum hoc discussionis judicium. n. 41. de primatus jure divino, non ut Magistratus qui a Deo. Non ex verbis scripturae, concessit P. Valerianus M. in colloquio cum Haberkomio, Elias du Pin, fassus se vim consequentiarum Bellarmini non capere[.] Aliud captivare illectum eum mysterium, 10 v. g. Trinitatis, aliud concedere id duci posse ex quodam loco. pro

Evaxrjfióvmg

evgxy/i0Vg.

Juris divini est ordo, oportet sit caput reliquorum.1

n. 42. de Conciliis legitime congregatis in genere dico: Christus nunquam permittit, ut Ecclesia universalis in Concilio aliquid fidei contrarium pronuntiet, inde tamen non sequitur errores, et abusus interdum non praevalere. Sic praevalent abusus contra Cultum 15 sanctorum, et quidam nuper Coloniae librum edidit monitorum B. Virginis ab Ep° Tornacensi approbatum ( + sed Romae prohibitum + ) Synodus Nicena VII. continet egregia quaedam et tamen maxima pars occidentis ei contradixit, Synodus Francofurtensis improbavit[.] Fatetur Bellarminus lib. 2. de imag. c. 14. vi veritatis adactus allegai Hincmarum, Aimonium, Reginonem, Adonem et alios. 1

20

(AM Rande doppelt angestrichen)

1 ob | Judicium extremum streicht Hrsg. | judicium L über monitorum B. Virginis (2) \ adeö streicht Hrsg. | et L

1 Majus: tus :

De

J. M A J O R ,

supremo

Vera et candida

judicio,

Relatio

Commentarius liber

unus;

A ctionum

in

librum

vgl.

SV.

ittarum,

16 sanctorum, (1) ade6 ut autor in

quartum

quae Rheinfelsae

sententiarum;

9 V a l e r i a n u s M. in disputatione

vgl. SV. ...

4 Calix-

H a b e r k o r n i o : v g l . 25

inter P. Haberkornium

et

V. Magnum occurerunt, 1652, S. 20; in Molans Exemplar ist diese Stelle angestrichen. Vgl. auchWahrhaffte und auffrichtige Erzehlung... ; SV. 9 £. Elias du Pin ... non capere: vgl. D U P I N , De antiqua ecclesiae

disciplina

dissertationes

historicae,

1686, D i s s . 4: De primatu

16 monitorum B. Virginis: vgl. A. W I D E N F E L D T , Monita,

Romani

Pontifids,

S. 3 0 1 — 3 3 8 .

SV. 16f. Ep° Tornacensi: Gilbert de 30 Choiseul du Plessis-Praslin. igf. Bellarminus ... et alios: vgl. Explicatio ulterior, in: B O S S U E T , a. a. O., T. 1 8 , S. 59; vgl. ferner B E L L A R M I N O , Disputationes..., T. 2, Controv. 4, lib. 2 : De reliquis et imaginibus sanctorum,

c a p . 14, 1628, S. 453.

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

176

N.

107

n. 44. Dura conditio, ne provocetur ad decreta Concilii Tridentini vel aliorum in quibus Protestantium dogmata sunt condemnata.1 R : Esto dura sed quanto durius aliquid a nobis exigi contra conscientiam[.] Potest quis firmiter persuasus esse de aliqua re, v. g. de praecepto, et tarnen submittere se autoritati Concilii Oecumenici nam etiam firmiter persuasus 5 est tale nunquam contra pronuntiatum, si quod tarnen Concilium indubitate tale hoc fecisset Protestantes etiam aliter sentirent. Uti persuasi sunt nullum unquam Concilium statutum praesentiam in coena esse tantum figuratam. n. 46. Quod ab Ecclesia fuit definitum, non tantum in fundamentalibus articulis sed in omnibus, nunquam in dubium revocandum. R : Quod ab Ecclesia in Concilio Oecumenico 10 definitum, aut a tota Ecclesia receptum id vim legis obtinet, nec a quoquam publice in controversiam vocari debet ( + hoc non sufficit, sed quaeritur an non et privatim sub periculo salutis permissum non sit aliud quaerere +). n. 71. Recte observarunt Walenburgici Protestantes sua certitudine justificationis haesitationem seu fluctuationem excludere ( + quae est de praesenti + ) non excludere 15 solicitudinem ( + quae est de futuro + ) . n. 74. Communicatio parvulorum probus ritus sed temporum ratione immutatus. R : excusandum quod per sex secula fecit Ecclesia (teste Maldonato in VI. Johann. 53). Sed probare vel laudare non ausim. Nam dicit Veritas : homo probet seipsum. n. 75. Ubiquitas nata ex communicatione omnipraesentiae mihi quoque videtur esse 20 gravissima atque intoleranda. ( + Hoc nollem dicere, forte quidam Witebergenses adhuc docent + ) 2 76. Bellarminus in recognitione operum cum animadvertisset quibusdam non probari quod dixisset conversionem panis esse non productivam, sed adductivam dixit esse substantialem sed ineffabilem et quam solus Deus facere possit. 25

(Am Rande:) NB. ( + dura. Ergo non plane impossibilis + )

1 s

und

(Am Rande doppelt angestrichen)

1 7 V I . J o h a n n . 54 L, korr.

Hrsg.

li.

vgl.

Dura

BOSSUET,

30 i n : B O S S U E T , consecutis,

...

condemnata:

De a.a.O.,

scripto,

ebd.,

T . 18,

vgl. BOSSUET,

Cogitationes S.

483.

S. 5 9 — 6 0 .

a.a.O.,

v a n W A L E N B U R C H , De justificatione,

privatae

8 n. 4 6 . :

T . 1 7 , S. 5 0 1 — 503. SV.

in:

2 — 7 Esto

1608, S. 81 — 82.

De

a. a. O.,

T.

17,

f i g u r a t a m : v g l . Explicatio operibus

13 Walenburgici:

1 7 M a l d o n a t o : In quatuor

1624, S. 317; die Stelle ist in Molans Exemplar angestrichen. omnium,

BOSSUET, ...

ac

meritis

429

ulterior

justificationem

vgl. Adriaan und

Evangelistas

S.

commentarii,

Pieter T . 2,

22 Bellarminus: Recognitio librorum

N. 107

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

177

Card. Perronius ad regem Angliae: Si agnoscatur realis Christi praesentia in Eucharistia, et sacrificii Veritas de reliquis facilem fore concordiam. 77. An et quamdiu ante vel post communionem corpus Christi sit praesens, mihi non liquet [.] Si per me staret Elevatio in nostris Ecclesiis postliminio fuisset reintroducta. Habeoque in vicino Ducatu agnatum cognominem Superintendentem, qui id actu facit 5 cum omnibus pastoribus inspectioni suae subjectis, quoniam in Agendis Ecclesiae illius provinciae ritus ille nec jussus nec prohibitus. Et quanquam in agenda nostrae Ecclesiae sit abrogatus supersunt tarnen ritus reliquiae. Prolatis verbis accepit panem: presbyter apud nos patenam cum oblatis dextra manu apprehendit, deque loco in locum movet. Prolatis verbis gratias egit panem spectabili et in omnium oculis incurrente cruce signat, 10 prolatis verbis hoc est corpus meum, procumbit genua flectit oculis ad coelum sublatis magna cum reverentia similiter de calice[.] In quibusdam inspectionis meae Ecclesiis et in omnibus fere Saxonicis mos obtinet ut durante consecratione post presbyterum ante altare[m] stent tres pueri albis linteis vestiti, qui post pronuntiationem verborum hoc est corpus meum procumbunt in faciem, altaque voce cantant Trisagion angelorum sanctus 15 sanctus Dominus noster Zebaoth lingua vernacula. Eandemque cantilenam repetunt ad verba pastoris in sanguine meo. Non dico praecise mutationem fieri ex pane in corpus. n. 78. Adorabile sacramentum dixit Lutherus. R : Ita et ego, accipientes apud nos in genua procumbunt et Christum sacramentaliter praesentem adorant[.] Hinc in nostris 20 Ecclesiis scabella flectendis genibus communicantium sunt apposita, in primitiva Ecclesia tamen stantes accipiebant in erecti animi signum et laetitiae. n. 79. Miror Dn. Ep. negare missam esse opus quod actualia peccata tollat, cum sacrificio crucis Originale sit deletum[.] Cum id totidem verbis dicat D. Thomas opusculo de sacramento altaris c. 1. Corpus Domini semel óblatum in cruce pro debito originali, |) jugiter 25 offerri in cruce, pro debitis quotidianis (| Unde Augustana Confessio minime in eo injuriam fecit Romanensibus. Bellarminus hoc excusat, quod sacrificium Crucis non applicai ad 15 cantant | lingva vernacula streicht Hrsg. | Trisagion L

21 sacbella L, korr. Hrsg.

1 ad regem Angliae: vgl. DUPERRON, Réplique à la response, SV. 3 77. : Zu den Bemerkungen zu diesem Artikel und dem nächsten befindet sich unter L H I, 1 1 Bl. 67 — 68 eine Schreiberabschrift, die 30 wohl den ursprünglichen Molanschen Text enthält. 5 Superintendentem: Gustav Molan in Burgdorf. 26 Augustana Confessio: vgl. Art. 24. 27 Bellarminus: Disputationes..., T. 4 Controv. gen. 2, lib. 4: De statu peccati, cap. 5, 1628, S. 60; in Molans Handexemplar ist die Stelle angestrichen. 12

L E I B N I Z 1/9

178

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R

BRIEFWECHSEL

1693

N. 107

solum originale. Sed etsi hoc ita esset tarnen merebatur Thomas censuram. Quia S. Paulus sacrificio Christi omnem spiritualem benedictionem ascribit. Controversia de opere operato composita si caeteri assentiuntur Bellarmino. Sed Augustana Confessio non ideo calumniae accusanda. 6 Ait Episcopus: Protestantes Graecis de commixtis speciebus litem nullam movent. R : imo movent, est enim contra institutionem. n. 72. ad 76. Extrema Unctio per me licet in omnes Ecclesias reintroducatur. n. 78. Crux aurea pectori imminens me a fratribus meis in coenobio, et aliis clericis in publico distinguit. 10 Aulicus quidam noster catholicus cum Duce ex thermis redux vidit Caroli M. imaginem giganteae formae processionaliter circumgestari[,] plebs datas a monachis spongias longis bacillis alligatas habet, quibus barbam Caroli M. tangit, iisdem deinde integram faciem fricat. Objurgavit eos illi consuetudinem loci allegantes negabant esse in sua manu talia antiquare. is

n. 79. Recito quotidie Breviarium Cisterciense ex regula, statas orationes pro mortuis dico[,] omitto quatuor illas voces B. Maria Virgine intercedente; substituoque intercessionem Jesu Christi. Dico salutationem angelicam in lectione Breviarii sed dico: Jesu fili Dei et B. Virginis ora -pro nobis peccatoribus nunc et in hora mortis amen.

n. 90. De Monachatu. Coenobium Luccense ex antiquioribus fundatum decimo anno 20 post obitum Bernardi[,] confirmatum a Lucio III.[,] secundus Episcopus Bertoldus Rigae urbis conditor martyr pro religione Christiana et Livonorum Apostolus. Habuimus monachos et conversos 19 sanctitate celebres teste Menologio Cisterciensi. Antiqua traditio est Woldemarum Canuti Regis Daniae filium AEp. Brem, et Ep. Sleswic. circa 1210 vel 12 relictis Episcopalibus cum X I I fratribus nobilibus venisse Luccam, ibi factum monachum 25 sane ibi sepultum docet ejus Epitaphium versu Leonino, quod ligneae tabulae olim inscriptum[,] Tabula a vermibus corrosa servavit nobis Archivum Luccense. Memorabile est 10 catholicus I vidit nuper gestr. \ cum L

5 Ait Episcopus: vgl.Artikel 8 1 : De communione sub utraque specie (BOSSUET, a.a.0., T. 17, S.517). 10 quidam: nicht ermittelt. 19—179,4 Coenobium Luccense ... absoluti: vgl. auch MOLANUS, Series 30 Abbatum Luccensium in: LEIBNIZ, Scriptores rerum Brunsv., T. 3, 1 7 1 1 , S. 693—699; vgl. ferner F. SCHULTZEN, Gesch. d. Klosters (Zum Jubiläum d. Klosters Loccum), 1913. Zu den Bemerkungen zu Artikel 90 besteht auch eine ausführlichere Schreiberabschrift, die wahrscheinlich Molanus' Text wörtlich, wenn auch sehr fehlerhaft, wiedergibt (LH I 1 1 Bl. 69—71). 20 obitum: 1x53. 20 confirmatum: Papsturkunde auch in LEIBNIZ, a. a. O., T. 3, S. 691 f. 22 Menologio Cisterciensi: vgl. 35 H E N R I Q U E Z , S V .

2 5 E p i t a p h i u m : v g l . L E I B N I Z , a. a. O.,

T . 3, S. 694.

N. 107

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

179

quod etsi Abbas 1591 sua sponte Protestantibus cum toto conventu accesserit, non ideo minus duo post abbates notorie Augustani in praesentia Commissarii ordinis solito ritu electi, et ab eo introducti et confirmati, imo quod fidem pene excedit, ab omni anathemate, quo alias premuntur Protestantes absoluti. Retinuere habitum sub tribus Abbatibus Protestantibus et haec fuissent continuata cum electione Abbatis praesente commissario 5 ordinis, nisi jussu imperatoris durante bello Bohemico cum religionem mutare nollet Abbas et Conventus per Mindensem et Osnabrugensem Episcopum Franc. Wilhelmum fuissent ejecti. Habemus unde vivamus praeclaras immunitates venationem majorem et minorem nec tantum bassam jurisdictionem, sed et in tribus pagis altam seu jus gladii, jura Episcopalia et Archidiaconalia, Conventus numerosus et bene disciplinatus, silentium, stata io jejunia hebdomadalia et quadragesimae, cantantur horae Canonicae, legitur Cisterciense breviarium, observatur regula S. Benedicti, in quantum Protestantium religioni non adversatur, vivitur apud nos, non ut apud Latrappianos (si vera narrat Mercure Galant) sed tam regulariter ut cum tres nuper ex Col. Monast. et Hildes, dioecesibus me confratrem venirent visitatum, profiterentur ingenue optare se ut in omnibus coenobiis suorum ut 15 in meo viveretur. Actus solennes fiunt veteri ritu et latine. Abbates eliguntur ex gremio per scrutinium, praestante Priore quod ordinis Commissarius facere debebat. Si quis post novitiatus annum professionem faciat, observantur ritualia in introductione. Abbas comparet in pontificalibus cum mitra Episcopali, pedo argenteo, dalmatica imo cum palliolo, Dominium vocant, quod ex peculiari Pontificum privilegio nostri ordinis Abba- 20 tibus gestare licet, quale novum secum apportans donabat mihi dictorum Abbatum Catholicorum unus in fraternae Caritatis testimonium, meum dicens non esse satis cucullatum. Ad paupertatem apud nos nulla obligatio. Obedientia promittitur jurato, quin et coelibatus ab Abbate et conventualibus seil, quando coenobii membra sint futuri. Soli parocho uxorem ducere licet. Multi nostrorum praeter duo primaria sacramenta, et tertium con- 25 firmationis, quod verum vocat Apologia etiam quarto matrimonii nimis quam cupiunt initiari. Interim apud nos facta professione exeunt rarissime. Habeo, qui per 30 annos vixere in coenobio non egressuri.

12 rolligioni L, korr. Hrsg. tum streicht Hrsg. | donabat L

20 pallilio L, korr. Hrsg.

21 apportans | vnus dictorum Abba-

1 Abbas: Johannes Fenger. 8 ejecti: 1630 ersetzte Franz Wilhelm von Wartenberg den Abt Johannes Kitzow (Kisau) durch einen katholischen Abt. 26 Apologia: vgl. De numero et usu sacramentorum. 12*

30

i8o

N. 107

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

ad. n. 90. Apologia Antonium, Bernardum, Dominicum, Franciscum vocat sanctos[.] R : nil prohibet in sanctis esse graves errores, modo non fundamentales. Alphons. de Castro contra Haereses p. 95. fatetur viros sanctitate illustres et seientia credidisse animas ante diem judicii haud fore beatas, ita Irenaeus martyr, Theophylactus Bulgariae Ep. et B. 5 Bernardus. Et vocat tamen pestiferum errorem. n. 92. De articulis fundamentalibus. Puri sunt, qui ex sola revelatione Christi, qui ex lumine naturae puri fundamen[ta]les vel non fundamentales[.] Fundamentales primarii vel secundarii. Primarii, qui salva salute nec ignorari nec negari possunt. secundarii, qui ignorari possunt, non negari, quia negati per consequentiam fundamentum evertunt. Nisi 10 negentur ex errore et ignorantia insuperabili ; si seil, consequentiam fundamento contrariam non capit v. g. articulus de communicatione idiomatum. 1 Non fundamentales salva fide disputari possunt v. g. de origine animae[,] de baptismo Johannis. Numerum singulorum inire difficile. Videatur innuere[,] Patres comprehenderunt symbolo Apostolico dicto. S. Martyr in E fistola ad Magnesianos finit : |) haec qui cognoverit beatus est (| ita alii patres 15 seculi 2 dl et 3U1 quart, etc. usque ad sec. XIII. Georg. Calixti sententia est omnes artículos fundamentales contineri in symbolo Apostolico in quantum per symb. Athanas. Nicenum[,] Confess. Chalcedonensem, Anathematismos Ephesinos, utrumque Concilium Constantinop. et duas synodos Arausicanam et Milevitanam est explicatum. 20 ( + Mihi videtur ad objectionem Romanensium, cur antiquis tantum seculis seu symbolis penius posse opponi, cum credenda non sint infinita tandem divina Providentia facta, ut ante casum imperii seu Barbariem omnia constituerentur + ) . 2 Rintelenses in Epistola ad Epicrisin Witebergensium Apologetica eleganter et subtiliter docent, quae quomodo necessaria. 2j

1

(Am Rande doppelt angestrichen, außerdem :) Sj,

2

(Am Rande:) NB.

i Apologia Adversus

omnes

... sanctos:

vgl. Responsio

ad argumenta

lib. 3, 1565, fol. 94 v ° —95 r°.

haereses,

vgl. Epistolae interpolatae in: P. G., T. 5, Sp. 7 7 3 I 30 moralis,

parsi,

2. Aufl. 1662, S. 396.

2 — 5 de Castro ... errorem : vgl.

advers.

13f. S. Martyr: d. i. IGNATIUS von Antiochien; 16 Calixti sententia: vgl. Epitomes

19Milevitanam: 416; vgl. DENZINGER, Enchiridion,

theologiae 101 — 109/

218 — 230; die die Pelagianer betreffenden Beschlüsse des Cone. Carthaginense (418) wurden früher irrtümlich dem Milevitanum zugeschrieben, vgl. ebd.

23 Epistola ... Apologetica: Epistola

Theologorum

1662. Druck in 40 und 8° ohne Titelblatt; Titel

Rintelensium

pro Colloquio

suo Casselano,

von Molans Hand ergänzt. Vgl. auch Epistola 36 Conf. Theol.

addictas Fac.

Academias

Wittenberg

et Ministeria

Bedencken

... una

Facultatis cum

über dem Casselschen

Epicrisi

Theol.

Ac.

ejusdem

Colloquio,

1663.

Wittebergensi Fac.

Apologetica

ad invariatae

transmissa,

1662, und

Aug. Der

N. 107

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

l8l

Ego putem nullum esse articulum fundamentalem, nisi de quo id ipsum statutum in scriptura sacra, ut nullum delictum est capitale, nisi de quo id statutum in lege[,] sic demonstratur hoc loco fundamentalitas articuli de Trinitate ( + quicquid necessarium necessitate medii non praecepti +)• Vincentius Lerinensis egregie Commonitorii cap. 39. antiqua SS. Patrum consensio non 5 in omnibus divinae legis quaestiunculis sed solum certe praecipue in fidei regula magno nobis studio investiganda est et sequenda igitur est certum Ecclesiam in doctrina fundamentali non posse falli. Si quis apud me (peculiariter) ex unanimo consensu primorum quinque seculorum adhibitis etiam libris Apocryphis et versione vulgata possit probare purgatorium, satis 10 erit sanctos nostra nosse etc. habebo pro probato, hie et abolitionem substantiae panis manentibus accidentibus, calicem non pertinere ad substantiam institutionis: Hoc dico: quantum ad me, etiam de quaestione non fundamentali. Si ex quarto aut quinto seculo probetur invocatio sanctorum non adeo mihi videbitur sufficienter probata. Nam ex liberalitate tantum illis seculis deterimus, nec obligamur ad 15 privatas patrum opiniones. S. Augustinus probavit communionem infantum in quatuor prioribus seculis ignoratam aut pro illicita habitam[.] Quando igitur de articulo fundamentali quaeritur, non statim pro vero habendum, quod pauci ex 4*° aut 5 t0 seculo tantum, sed quod S. Patres uno consensu aperte frequenter perseveranter tenuere scripsere, docuere cognovere. 20 n. 93. Ecclesiam esse infallibilem autor concedere videtur. R : Quaestio ista inextricabilis. sufficit legitimis oecumenici Concilii decisionibus standum, et qui p u b l i c e refragetur poenis Canonicis subjiciendum, quarum ultima excommunicatio s. anathema. Card. Pallavicinus Hist. lib. 24. c. 11. 12. congerens eos qui Concilium recepere, non ausus est nominare nisi regem Hisp., Venetos, provincias Austriacas haereditarias et 25 Poloniam[.] Videas hinc in Germania decreta de non ducenda uxore nova superstite adultera insuper habita ad secunda interdum vota transiri et nihilominus tolerari facientes. Colonelli locum tenentem habet S m u s Elector cui nomen Baltincourt nobilem Alsaticum

Hrsg.

i qvo (J) I id streicht Hrsg. | (2) | id ipsum am Rande erg. \ statutum L 9 me | ex streicht Hrsg. | (peculiariter) L

5 Cominitorii L, korr.

sequenda: VINCENTIUS LERINENSIS, a.a.O., ed. G. Calixt, 1655, S. 259. 5 — 7 antiqua... 16 Augustinus probavit: z . B . Sermo CCXCIV (P. L., T. 38, 1865, Sp. 1335 —1348). 24—183, 2 Card. ... Argentinenses: vgl. hierzu Explicatio ulterior in: BOSSUET, a.a.O., T. 18, S. 65 —68. 24 Pallavicinus: Vera Concilii Tridentini Historia, P. 3; vgl. SV. 25 regem Hisp.: Philipp II.

30

i82

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N.

107

Romanae Ecclesiae serio addictum[.] Is quoad thorum et mensam ab uxore adultera in Alsatia per sententiam absolutus hie apud nos Hanoverae ante sex septem annos duxit aliam et nuper tertiam, superstite in hunc usque diem prima uxore adultera^] Rogatus a me qui fiat, quod sacris non excludatur, respondit id inde esse quod Tridentinum Concilium 5 in Germania non ubique sit receptum, atque adeo factum suum improbari quidem a Confessore suo qui Concilii anathematismis faveat, sed tolerari. Pallavicinus si praeter provincias haereditarias et Bavariam in Germaniam receptum dicit, falsum dicit ( + imo et in Westfalia puto et Coloniensi tractu +). Autor nescio quis sub nomine ficto de Pierre d'Ambrun, il n'y a que la ligue qui ait 10 publié le Concile de Trente en France. Edmundus Richerius in Hist. Concil. Gen. lib. 4. part. 2. p. 169 ed. Col. 8° 1683. prolixe conqueritur de Tridentino et conquerentem citat Claud. Espencaeum[.] Sic Espencaeus queritur Tit. 1. digress. 1. opp. edit. Paris 1619 in fol. p. 473 s . Fieri quod merito in Concilio Basileensi querebatur Ludovicus Arelatensis in Conciliis id demum fiat, et necessario fiat, quod nationi placeat Italicae, ut quae sola Episcoporum 15 qui et ipsi soli vocem illic decisivam habent, numero nationes alias aequet vel superet. Sicut scripsit lib. 1. de gestis ejus concilii Aeneas Sylvius nondum Pius. Haec est ilia Helena quae nuper Tridenti obtinuit. Andreae Dudithi judicium de Tridentino habetur praefixum Historiae Fratris Pauli[.] Plura legantur apud Launoium in Ep. qua Hadrianum VI. sum. Pont, contra Pallavicinum 20 et alios defendit ; Edm. Richerium tr. de Polit. et Eccles. pot. Eundem vindiciis doctrinae majorum scholae Parisiensis Col. 40 1683. Hist. Concil. Suavis, Dn. de la Motte Josseval Gallice versa et annotationibus illustrata 4° Amst. 1683. Caes. Aquil. de tribus Historicis Concilii Trid. Thuanus Hist. lib. 8. 1551 ed. ff. 8° fol. 38o[,] legatus pontificius noluit scriptum 25

6 — 8 Pallavicinus ... tractu am Rande erg. L

9 A m b r u n : d. i. R . S I M O N , Réponse chéries

litt, dévoilées,

i n : Opera

Omnia;

de Pierre

T . 1, 1869, S p . 297.

vgl. S V .

und lat. ; vgl. SV.

24 Hist. lib. 7 L, korr. Hrsg.

Ambrun

[Pseud.], 1685, S . 9 ; v g l . Q U É R A R D ,

12 E s p e n c a e u m : E S P E N C E , Divi

18 H i s t o r i a e F r a t r i s P a u l i : P . S A R P I , Istoria

Pauli

Epistola

del concilio

ad

SuperTitum,

Tridentino,

it.

19 Launoium: vgl. LAUNOY, Epistolarum pars sexta, 1667, S. 491—497.

30 20 Eundem: vgl. RICHER, Vindiciae; SV.

21 Hist. Concil. Suavis: Pietro Soave Polano, Pseud.,

d. i. P. SARPI, Istoria...; die franz. Übers, von 1683 fertigte Amelot de la Houssaye unter dem Pseud. de la Mothe Josseval an. tribus

historicis...',

vgl.

SV.

22 Caes. Aquil.: Caesar Aquilinius, Pseud., d.i. Scipione EURICO, De 24 T h u a n u s : T H O U ,

Historiarum

sui

temporis...

; nachweislich

in

Molans Besitz war auch die Ausgabe von 1625, diebetreffende Stelle findet sich dort auf S. 165 — 166; sie 35 ist unterstrichen.

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R

N . 107

BRIEFWECHSEL

1693

183

Wurtenbergicorum accipere, debere eos regulas doctrinae et morum accipere humiliter sie et elusi Argentinenses. Sequitur catalogus 74 controversiarum jam compositarum tanquam fruetuum hujus collationis: Inter eas coronidis loco ultima adjungitur, controversia utrum Christus secundum humanam naturam duntaxat an utramque mediator. Becanus quidem parte 3. th. 5 schol. tr. 1. c. 21 dicit Christum esse mediatorem secundum solum humanam contra Lutheranos et Calvinianos, sed ipse fatetur ex infinita dignitate personae verbi valorem habuisse actiones et passiones Christi. Ego quidem, si ad specialia descendamus, non nisi minutula quaedam annotanda habeo; quorum quae occurant paucis subjicio; in summa autem consideravi Dominum 10 Episcopum satis tectum erga nos et retinentem videri atque etiam in aequissimis postulatis nihil indulgere; itaque non esse cur alamus hanc ejus affectatam severitatem nostra facilitate, ne vel insultandi materiam suppeditamus, vel nostros displiceamus, si forte talia, (quod invitis nobis fieri posset aliquando in alias manus venirent). Itaque si res penes me esset, ego nuspiam Catholicos simpliciter appellarem, sed vel Romanenses, de quo 15 etiam contentus fuit Episcopus Neostadiensis, vel ad summum Romano-Catholicos. sie etiam, fortasse temperali nonnihil posset Elogium Episcopi, ubi dicitur meritis in Ecclesiam et Regem suum gravis. Nam ut merita in Regem nobis hostem mittam ; fatendum est durius scripsisse etiam in nostros, et ad acerbitates in Reformatos exercitas ajunt non parum contulisse. Seckendorfius certe in suo opere non raro graviter de Episcopo nostro con- 20 1 1 satis (J) reservare s bricht ab (2) t e c t u m (a) et retinentem videri erga nos ac (6) | erga nos erg. \ e t . . . videri | a t q u e . . . postulatis erg. | L v e l (aa) gloriandi (66) insultandi L q v i d ego h a bricht ab (2) res L R e g i s (2) u t L

13 facilitate, (J) ne h a b e a n t t u m (2) ne (a) glorie a u t (6)

13 displiceamus, (1) si q v a n d o | (2) si forte erg. \ L 1 7 etiam, (z) ubi (2) vereor (3) fortasse L

14 si (j)

18 N a m (1) q v o d

18 est (J) acerbius | (2) durius erg. | L

25

3 c a t a l o g u s 74 controversiarum: V o n einem solchen „ c a t a l o g u s " m u ß t e R o j a s y S p i n o l a schon v o r d e m 4. A u g u s t 1693 berichtet worden sein.

I n seinem Brief a n Molanus v o m 4. A u g u s t

(Leibniz-Ab-

s c h r i f t L H I 10 B l . 1 — 2) heißt es: „ Q v a n t u m a d C a t a l o g u m controversiarum a b A m p l m a D o m i n a t i o n e v e s t r a c o m p l a n a t a r u m e t a D n o E p i s c o p o Meldensi e x p a r t e a p p r o b a t a r u m exposui A u g m o , q v o d omnes hae c o m p l a n a t i o n e s

S e r m o vestro indulgente E c c l e s i a r u m sive consistoriorum B r u n s v i g o - L u n e b u r g e n - SO

s i u m nomine S. C a e s a e M a j ' 1 sint dedicandae. E i d e m p e r p l a c e b i t si d i c t u s c a t a l o g u s a b u n o v e l altero primario t a m e x Cellensi q v a m e x H a n b o v e r a n o Consistono, ac t a n d e m e t i a m à m e ac a pluribus nostris me n e g o t i a n t e subscribatur et sigilletur. E x p e c t a b i t i t a q v e A u g m u s h a n c e x e m t i o n e m c u m desiderio..."

5 f . B e c a n u s . . . d i c i t : Theologia

scholastica,

Z u s a m m e n f a s s u n g v o n Leibnizens K r i t i k f ü r Molanus. geticus de Lutheranismo,

1688.

P. 3; vgl. SV.

maximo

9 — 184,22 H i e r f o l g t die

20 opere: Commentarius

historicus

et apolo- 35

184

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H E L 1693

N. 107

questus est nec sine causa, sic etiam in ipso titulo vereor ne supra meritum dicamus Episcopum sententiam pie prudenter et moderate tulisse, docte et circumspecte tulisse verum est. Quod specialia quaedam attinet fortasse indulgeri posset sano sensu, Christum esse etiam sacramentaliter sub una quaque specie, adeoque totum accipi vi Concomitantiae 5 etiam sub specie panis, atque eatenus esse integre validum, sed non esse regulariter licitum, quia abitur a modo quem Christus praescripsit. ad n. 6. cogitandum relinquo an verba: Aftologiam A. C. nihilo accuratiorem hie esse quam Tridentinum Concilium placeat moderari[.] E t paulo ante dicebatur: moderatiores vocabulum L u t h e r a n i non refugiunt. Ni fallor tamen non amatur a maxime moderatis 10 velut Calixto et similibus, amatur vero a Witebergensibus et similibus qui se yvrjoimg Lutheranos jactant. ad n. 14. quantum memini non pugnat Tertullianus contra D i g a m i a m s a c e r d o t u m sed omnem. Puto etiam Pamelium edidisse Tertullianum jam ante Rigaltium[.] Unde nescio an dici queat animadvertisse quam male res cesserit Rigaltio. 15 n. 75. Paulo durius videtur in nostros dici: Ubiquitatem esse i n t o l e r a n d a m , seil, quae ex communicatione omnipraesentiae divinitatis ducitur. Ni fallor enim id hodieque faciunt Witebergenses et Tubingenses. Unde sequeretur nos eum errorem non posse in ipsis tolerare. Ubi de Tridentino agitur, dicitur falsum esse alibi in Germania receptum esse quam 20 in Austriacis et in Bavaria; sed vereor ego ne etiam receptum sit in Westphalia inprimis in Dioecesi Coloniensi, ubi residere solet Nuncius Pontificis praesertim cum ibi a multo tempore fuerit Archiepiscopus ex Bavarica Domo. 1 — 3 est nec sine ( j ) gravi (2) causa, (a) Ut adeö | (6) sic etiam . . . verum est am Rande und zwischen den Zeilen erg. \ L 5 esse (1) licitum, qvia (2) regulariter L 9 tamen (r) refugi | (2) non 25 amatur erg. \ L 10 similibus, (1) affectari (2) amatur L 13 omnem. (1) Nescio qvo (2) Puto L 13 Pamelium ( j ) fuisse anteriorem Rigaltio sua cum editione prima (2) | fuisse streicht Hrsg. \ edidisse . . . Rigaltium (a) et adeö (6) Unde L 15 durius ( j ) in (a) nostros (b) Witeber bricht ab (2) | in streicht Hrsg. \ v i d e t u r L

12 Tertullianus: vgl. Anm. zu S. 171, Z. 1 — 6 und SV.

N. 108.109

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

185

108. L E I B N I Z AN G E R H A R D W O L T E R MOLANUS [Hannover?] 11. (21.) August 1693. [107. 109.] Überlieferung: L Abfertigung: L H I 19 Bl. 284 r°. 40. 1 S. Bibl.verm. „an Molan". Auf der Rückseite K von N. 109. — Gedr.: F O U C H E R D E C A R E I L , Oeuvres, 1, 1859, S. 432; 2. Aufl. 1, 1867, S. 503 — 504. 5

Vir summe Reverende De valetudine t u a solicitus, quaesitum mitto quo ea sit loco. Interea totum opus perlegi, sed cum essem multis aliis impeditus, non i t a mature absolvere potui, ut per hunc cursorem in Galliam mittere liceat. Praeterea essent fortasse adhuc quaedam de quibus colloqui non inutile foret, antequam expediretur. Praesertim si Tibi videretur novam curare d e - 1 0 scriptionem per hominem Domino Superintendenti Burgdorfio notum. Sin malis mitti quod j a m habemus, curabo ut fiat. Deum precor ut T e nobis restituât et restitutum servet. 11 Augusti 1693.

Cultor obsequentissimus

G. G. L .

109. G E R H A R D W O L T E R M O L A N U S AN L E I B N I Z [Loccum, E n d e August 1693.] [108. 478.]

15

Überlieferung: K Abfertigung: LH I 19 Bl. 284 v°. 4°. 1 S. Auf der Vorderseite L von N. 108. — Gedr.: F O U C H E R D E C A R E I L , Oeuvres, 1, 1865, S. 433; 2. Aufl. 1, 1867, S. 504.

E g o ab hesterna decima nocturna usque ad hodiernam nonam diurnam continuis sudoribus diffluxi, quod vires meas adeo dejecit, ut neque pes neque manus officium suum facere possint. Lectulo itaque defixus salutem spero et opto ab eo qui vitam et mortem 20 hominum in potestate sua habet. De scripti mei transmissione i t a statuo sat cito si sat

Zu N. 108: L antwortet auf N. 106 und wird beantwortet durch N. 109. Wegen der angedeuteten leichten Einwände denken wir, daß N. 107, wo solche Bedenken zu sehen sind, unmittelbar vorher angefertigt sein könnte. 7 opus: M O L A N , Explicatio ulterior; vgl. Erl. zu N. 74. 11 Superintendenti: Gustav Molan. 25 Zu N. 109: K antwortet auf N. 108 vom 21. August. Molanus' Antwort steht auf der Rückseite des Leibnizbriefes, den er auf dem Krankenbette empfängt und beantwortet; daraus ergibt sich die Datierung: unmittelbar nach dem 21. August. 21 scripti mei: Explicatio ulterior; vgl. Erl. zu N. 74.

i86

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 110

b e n e . Si q u a e o b s e r v a s t i q u a e e m e n d a t i o n e m e x i g u n t ea e x t e a u d i r e p e r q u a m erit v o l u p e . Sed e t n o s t r i i n t e r e s t u t e x e m p l a r h i e m a n e a t q u o d legi possit. V a l e m i a m i c e et S a l v e e x animo (...) Scribebam aegra m a n u .

5 110. M A R I E D E B R I N O N A N

LEIBNIZ

[ M a u b u i s s o n , ] 26. A u g u s t 1693. [102. 111.] Überlieferung: K Abfertigung: L H I 19 Bl. 282—283.

darüber L von N. m . — Teildr. : FOUCHER 1867, S. 505.

1

DE CAREIL,

Bog. 8°. 3 S., P.S. auf Bl. 283 v°,

Oeuvres, 1,

1859,

S.

434; 2.

Aufl. 1,

c e 2Ô m c D ' a o û t 1 6 9 3 .

10

Voila Monsieur u n p a c q u e t q u e Monsieur l'evesque d e M e a u x m ' a envoié p o u r v o u s f a i r e t e n i r [ , ] il e s t b i e n é l o i g n é d e v o s s e n t i m e n t s s u r l e C o n s i l e d e T r a n t e e t j ' o s e v o u s d i r e e n m e c o m p t a n t p o u r rien, q u e j e d i s o i s a u t r e f o i s à f e u M o n s i e u r P e l i s s o n q u e j e c r a i g n o i s q u e p o u r faire les p r o t e s t a n t s c a t h o l i c q u e s l ' o n n e f i t les c a t h o l i c q u e s p r o t e s t a n s s y l ' o n 15 t o u c h o i t à u n C o n s i l e q u ' o n n o u s a v o i n t t o u j o u r s p r o p o s e z c o m m e u n e r e g l e d a n s

les

m a t i e r e de foy, c'est Dieu Monsieur q u i doit faire cette reunion t a n t desirée, n o u s parlerions et nous écririons j u s q u e à la fin d u m o n d e q u e personnes des p r o t e s t a n s n e seroit e c l e r c y à m o i n s q u e les l u m i e r e s d u s ' e s p r i t q u i n e s a u r a i t m a n q u e r à l a v r a y e g l i s s e n e perces j u s q u e s a u x c o e u r d e c e u x q u i v i v e n t d a n s le c h i s m e e t d a n s l ' h e r r e u r [ , ] je p r i e 20 D i e u q u ' i l e c l e r e l e v o s t r e e t q u ' i l v o u s f a s s e l a g r â c e d e r e t o u r n e r d a n s l e s b r a s d e v o t r e m e r e l a s t e eglise s a n s d i f f e r e r d a v e n t a g e , p u i s q u e l e l a n d e m i n n ' e s t p o i n t à n o u s e t q u ' i l n ' i a rien q u i n o u s d o i v e n t p r e s s e r d a v e n t a g e q u e l ' a f f a i r e d e n o s t r e s a l u t , j e s u i s t o u j o u r s Monsieur avec beaucoup d'estime et d'affection votre (...) J ' a y envoié votre pacquet à Mr D'Osier.

25 N.

Zu N. 110: K antwortet auf N. 102 und wird beantwortet durch N. 111. Beischluß ist N. 98, N. 99, N. 104. 24 vgl. N. 357 und N. 358.

103,

N.

I I . K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

M

187

n i . LEIBNIZ AN MARIE D E BRINON [Wolfenbüttel(?), Anfang September 1693.] [110. 112.] Ü b e r l i e f e r u n g : L K o n z e p t : L H I 1 9 B l . 2 8 2 - 2 8 3 . 1 B o g . 8°. 1 S . B l . 2 8 3 v ° . Z a h l r e i c h e

Kor-

r e k t u r e n u n d S t r e i c h u n g e n ; E r g ä n z u n g e n auf Bl. 282 r° zwischen K von N. 110. — Gedr. : 1. F O U C H E R D E C A R E I L , Oeuvres, *

K L O P P , Werke,

1, 1 8 5 9 , S . 4 3 5 — 4 3 7 ; 2. A u f l . 1, 1 8 6 7 , S . 5 0 6 — 5 0 8 ;

2.

5

7, 1873, S . 2 5 0 — 2 5 2 .

Madame Vous avés raison de dire, que de la maniéré que nous nous y prenons, il semble, que les catholiques deviendroient aussi tost protestans, que les protestans deviendroient Catholiques. C'est ce que nous prétendons aussi, il en viendra un mixte, s'il plaist à Dieu, qui 10 aura tout ce que vous reconnoissés de bon en nous, et tout ce que nous reconnoissons de bon en vous. Car je crois qu'à moins de vous vouloir cacher vostre sentiment à vous mêmes vous reconnoistrés, qu'en matiere de culte vous ne trouverés pas parmy les nostres les abus dont les personnes raisonnables même de vostre party se plaignent chez vous. Il y a long temps que j'ay dit, que lorsqu'on aura fait tous les protestans catholiques, on trouvera que 15 les catholiques seront devenus protestans. C'est ce qu'apprehendent aussi quelques personnes entestées des rosaires et de chapelets, ils craignent que les conversions et les reunions des personnes mieux instruites ne les fassent mepriser avec leur contes dont ils entretiennent les simples. Mais quant au concile de Trente, vous nous rendrés justice, Madame, nous ne forçons personne d'y renoncer, c'est assez que vous ne le nous imposiés pas. Suivés 20 l'exemple du concile de Bâle, qui se reunit avec les Bohemiens, quoyqu'ils ne pûssent point reconnoistre le concile de Constance tenu contre eux, se plaignant des nullités y commises, comme les protestans se plaignent de celles de Trente. On remit la chose à la discussion future du Concile, sans que pour cela les peres de Bâle renonçassent eux même à l'autorité de celuy de Constance. C'est assez si les protestans s'accordent un jour avec vous et vous 25 avec eux dans les matieres les plus importantes, quand ils ne pourroient point convenir encor avec vous sur quelques points moins considérables, ayant des grandes raisons qui 10 m i x t e (1) q u i s'appellera Catholiques p r o t e s t a n s (2) s'il . . . Dieu L 13 culte (Î) VOUS n e t r o u v e r é s (2) on ne t r o u v e (j) vous n e t r o u v e L, korr. Hrsg. 16—19 C'est ce . . . simples erg. L 18 leur | v i e u x gestr. | L 30 Zu N. n i : Die (nicht gefundene) A b f e r t i g u n g von L a n t w o r t e t auf N. 110 u n d wird b e a n t w o r t e t d u r c h N. 112. Die D a t i e r u n g unseres Stückes ergibt sich a u s den D a t e n der beiden Briefe der Mme de B r i n o n (zwischen d e m 26. August u n d 9. September).

i88

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 112

leur paraissent empecher de reconnoistre la voix de l'Eglise Universelle dans le concile de Trente, après des oppositions de tant de personnes raisonnables encor de vostre parti et même après le Royaume de France qui a protesté autresfois contre ce concile, ne le tenant point pour libre, ny ses procédures pour legitimes ; quoyque par après l'adresse des partisans 5 de la cour de Rome, comme du Cardinal du Perron et de ses semblables qui estoient hautement pour les opinions transalpines sans aveu de l'autorité souveraine, et même contre son intention ait introduit indirectement par le moyen de la profession de foy nouvellement dressée en faveur de ce concile, par des confraternités et autres moyens l'opinion qu'il est oecumenique. Mais nous ne prétendons pas vous obliger à quitter cette opinion. Au reste, 10 ce n'est pas assez. Madame, qu'on dise, que c'est au S. Esprit de toucher les coeurs. Il faut que son influence soit attirée par un désir sincere de contribuer à la paix de l'Eglise en tout ce qui est en nostre pouvoir. Ceux qui ne le font point, sont véritablement dans l'erreur, et seul coupables du schisme. Chacun doit examiner sa conscience là dessus. M. l'Abbé Molanus estant maintenant remis de sa récidivé, achèvera bien tost sa reponse. 15 Je vous remercie très humblement tant du paquet de M. de Meaux (où il y a des choses excellentes et un expedient qui paroist considérable), que du soin que vous avés voulu avoir du mien pour M. d'Hozier. Je suis avec respect etc. Madame

112. MARIE DE BRINON AN LÈIBNIZ [Maubuisson,] 9. September [1693]. [111. 113.] 20

Überlieferung: K A b f e r t i g u n g : L H I 19 Bl. 2 7 4 - 2 7 6 . 1 Bog., 1 Bl. 8°. 5V2 S. Eigh. A u f schrift wie bei N. 82 auf ausgesparter H ä l f t e von Bl. 276 v°. — R e g e s t : FOUCHER DE CAREIL, Oeuvres, 1, 1859, S. 411 — 4 1 2 und 2, 1860, S. 27 — 28; 2. A u f l . 1, 1867, S. 483 — 484 und 2, 1869, S. 2 7 - 2 8 .

ce 9me Septembre. 25

Monsieur l'evesque de Meaux atant toujours avec inpassience la reponce de Monsieur l'abbé de Loccom[,] il est bien aise d'apprendre qu'il ce porte assé bien pour l'achever bien 4 — 7 après l'adresse (1) du clergé (2) des partisans . . . intention L erg. L

13 Chacun . . . dessus.

1 5 — 1 7 humblement (1) d'avoir envoyé mon p a q v e t à M. d'Hozier (2) t a n t . . . M. d'Hozier L

3 protesté: durch A m i o t 1. Sept. 1551 und D u Ferricr 22. Sept. 1563; vgl. Instructions 30 éd. J. D u p u y , S. 21 — 37, 49° — 4 9 5 ; v gl- S V . 15 p a q u e t : vgl. N. 98, N. 99, N. 103 und N. 104 Zu N. 1 1 2 : K antwortet auf N. m ulterior; vgl. N. 74 Erl.

14 sa reponse: Explicatio

et lettres,

ulterior; vgl. N. 74 Erl.

17 du mien: vgl. N. 357 und N. 358.

und wird beantwortet durch N. 113.

25 reponce:

Explicatio

N. 1 1 2

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

189

tôt, je souheste Monsieur de tout mon coeur que la reunion ce fasse bien tôt ausy et que l'acomodemant de Rome avec la France y puisse servir, je ne doutte pas Monsieur que les bons exemples des plus honnestes et vertueux protestants ne serve beaucoup à rectifier les catholicques rélachez et superstissieux et que la grâce de leur conversions n'en attire de nouvelles sur tout les enfans de l'eglise avec lesquels il seront unis sous un meme chef, 5 je ne doute pas non plus Monsieur qu'on ne vous en facillites tous les moiens pourveu que cela ne prejudicie point aux choses essantielles à la foy[,] compté s'il vous plait que toutes les superstissons imaginable[s] ne vous seroint pas une excuse devant Dieu de demeurer dans le chisme puisque on ne vous demandera jamais de dire le rosaire et le chappelet ni aucc'un culte contraire à la vérité, à la saincteté, et à la majesté de Dieu, que touts les 10 vrais fidelle[s] adorent en esprit et en vérité en meme tems que les ceremonie exterieure porte vers lui nostre attention interieure[,] Dieu est moins offencé que vous ne le croiez dans la simplicité du peuple, ils croie aux miracles un peu legerement mais il y en a fort peu qui ignore que c'est Dieu qui les faits par les saincts qu'ils invocquent, s'il ce trouve des ministres intéressés qui surprenent la foy des simples et des moins instruitsf,] ce sont 15 des fautes personelles que l'eglise condamne et auquelles elle s'oposent par ces decrets et vous en trouverez dans le concile de Trante que vous ne vouderiez pas rejetter, pour moy Monsieur souffrez que je vous dise que je ne vouderes pas non plus si j'estois à vostre place abendonner ma mere parce qu'elle auroit des enfans rebele[s] et désobéissants et j'adjoute à cela que je suis très sinseremant persuadée qu'au jugement de Dieu de parail raisons n'i 20 seront point de mise, il suffit qu'on soit prêt de vous recevoir sans aucc'une conditions honnereuse ni perilleuse à vostre salut, ce culte dont vous vous plaignez tant ne peut estre un piege ni une contagion pour un protestan converti, puisque on ne l'oblige pas à suivre l'exemple de ceux qui le scandalise et qu'au contraire on demende qu'il ne les imitte pas, est il possible Monsieur qu'un aussy grand esprit que le vostre puisse estre arresté par des 25 toilles d'aregnee car je ne compte pas pour daventage les difficultez où je vous vois, je me souvien d'avoir leu dans un morsau d'une lettre de Madame L'electrice que Madame de Maubuisson me fit l'honneur de me montrer quelque chose à ce sujet que je ne veux pas ecrire de crainte de le gâter ne m'an souvenant pas mot, pour mot, mais je sçai bien que ce qui paroit vous inquietter dans le culte des simples fidelles elle en faisoit un usage qui 30 m'a fait voir qu'elle est bien au desus de ces petites difficultez et qu'elle souffrirait avec beaucoup de passience qu'une Religieuse para un autel et fit des veux à un sainct au nom

2 acomodemant: im Herbst 1693 erfolgt Frankreichs Zurücknahme des Ausführungsdekrets zu den vier gallikanischen Artikeln von 1682.

igo

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L

1693

N. I I 3

de Jésus Chri[s]t, je n'oserois dire qu'elle s'an divertiroit si elle ne s'an ediffioit puisque à l'heure qu'il est son Altesse Electorale n'i croit ni bien ni mal, Madame la Duchesse de Bronzevich que j'espere s'il plait à Dieu que vous verrez bien tôt en Alemagne vous ediffira fort car elle n'a rien dans sa religion qui ne soit fort épuré de toutes superstissions, elle fait 5 comme font tous les sages elle souffre le mal qu'elle ne peut empecher, mais elle ce garde bien de l'imiter, c'est un bon esprit et une vertueuse princesse qui a nouri mesdames ces filles dans une solide pieté, je lui ai fais mes condoleence[s] sur vostre maladie que Mad. L'electrice a eu la bonté de faire sçavoir à Madame de Maubuisson[,] elle en fut fachéé parce que nous vous regardons Monsieur comme une personne qui peut beaucoup avencer la 10 grande ouvrage dont il s'agit qui sera bonne à tout car qu'esse qu'on ne peut pas esperer quand tous les enfans de l'eglise seront reunis qu'ellefs] forces auront leurs prieres pour obstenir de Dieu tant de chose[s] dont nous avons besoin en général et en particulier[,] j'espere aussy beaucoup en la sagesse et aux lumieres de Mr l'abbé de Loccom[J Mr l'evesque de Maux est charmé de sa foi et il le trouve si catholicque et si raisonnable dans tous ces 15 santiments qu'il croit penser comme lui hor le concile de Trante, je suis toujours avec zele (...)

113. LEIBNIZ AN MARIE DE BRINON Hannover, 23. Oktober 1693. [112.] Überlieferung: 1:0

25

30

L Konzept: L H I 19 Bl. 280 — 281. 1 Bog. 40. 3 S. Mit zahlreichen Streichungen, Verbesserungen und Ergänzungen aus verschiedenen Zeitstufen (L a und L b ) ; unter dem D a t u m Vermerk von Leibniz: „ist reiner abgeschrieben". Auf Bl. 281 v° oben quer von Leibniz" H a n d : „Aequatio resolvenda", gestr., nochmals angesetzt: ,,Ae". I1 Abfertigung (Abschrift von L in früherem Zustand mit den Korrekturen La): L H I 19 Bl. 841 — 842. i Bog. 2°. 23/4 S. von Dannenbergs H a n d ; mit eigenhändigen Korrekturen, Anrede, Unterschrift und D a t u m von Leibniz. Bl. 841 r° unten alte Inventarnummer von unbekannter H a n d : „40 M E ". Lagerkatalog (Antiquariatskatalog) Nr 582 von Joseph BAER & Co, F r a n k f u r t 1904, Nr 753,4; 1911 angekauft von Niedersächs. Landesbibliothek. (Unsere Druckvorlage.) l1 Abschrift von L in späterem Zustand (mit den Korrekturen von Lb): L H I 19 Bl. 255 — 256, zusammengeheftet mit l 3 (Bl. 253 — 254) von N. 114. 2 Bog. 2 0 . 23/4 S. von Dannenbergs

2f. Duchesse de Bronzevich: Benedicte. Zu N. 1 1 3 : L1 antwortet auf N. 1 1 2 . Beischluß war N. 114, N. 1 1 5 und N. 1 1 6 . Fortgesetzt wird der Briefwechsel erst mit dem Brief von Madame de Brinon vom 14. April 1694.

N. i i 3

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R

BRIEFWECHSEL

191

1693

Hand mit eigenhändigen Korrekturen, Datum, Unterschrift und Überschrift von Leibniz: „Lettre à Madame de Brinon". P wurde wohl im Frühjahr 1694 für Kurf. Sophie u. Herzogin Benedicte angefertigt. E BOSSUET, Oeuvres posthumes éd. Leroy, 1, 1753, S. 431—433 (nach P). Neuere Drucke: 1. DUTENS, Opera, 1, 1768, S. 583 — 585 (nach E) ; 2. BOSSUET, Oeuvres éd. Deforis,

11,

1778,

S. 132 — 1 3 5 ;

3. F O U C H E R D E C A R E I L , Oeuvres,

1,

1859,

5

S. 4 4 6 — 4 5 0 ;

2. Aufl. 1, 1867, S. 517 —521; 4. BOSSUET, Oeuvres éd. Lâchât, 18, 1864, S. 225 —227; 5. KLOPP, Werke, 7, 1873, S. 2 6 0 — 2 6 4 ; 6. GAguÈRE, Dialogue

irénique,

1966, S. 165 — 167.

Madame Quand je n'aurois jamais rien vû de votre part que la derniere lettre, j'aurois eu de 10 quoy me convaincre également de votre charité, et de votre prudence, qui vous font tourner toutes les choses du bon costé, et prendre en bonne part, ce que j'avois dit peut estre avec un peu trop de liberté. Vous imités Dieu, qui sçait tirer le bien du mal; Nous le devons faire dans les occasions, et puisqu'il y a un schisme depuis tant d'années, il faut le faire servir à lever les causes qui l'ont fait naistre. Les abus et les superstitions en ont esté 15 la principale, j'avoue que la doctrine même de vostre Eglise en condamne une bonne partie, mais pour venir à la reforme effective d'un mal enraciné, il faut des grands motifs, tel que pourra estre 1 la reunion des peuples entiers. Si on

2

la prévient, pour ne paroistre point

d'y avoir esté poussé par les Protestans; nous ne nous en fâcherons pas. La France y pourra le plus contribuer et il y a en cela de quoy couronner la gloire de votre grand Mo- 20 narque. 3 Vous dites Madame, que toutes les superstitions imaginables ne sçauroient excuser la continuation du schisme, cela est vray de ceux qui l'entretiennent. 4 Il est très seur, qu'une Eglise peut estre si corrompue, que d'autres Eglises ne sçauroient entretenir communion (Varianten Lb und P :) 25 1 estre la veu de faciliter la reunion 2 on le fait de soy même pour s Monarque. Aussi faut il avouer que (J) la France est moins (2) ces abus sont bien moins en vogue en France qu'ailleurs. Vous 4 entretiennent. Cependant il zuerst P, Rückübertragung durch Einfügungszeichen angedeutel Lb 30 10 n'aurois (J) rien vû de (2) jamais rien La 10 eu | abondammentgestr. \La 13F. mal; | Nous . . . occasions arn Rande erg. | (1) et je (2) et puisque le schisme subsiste malgré (3) et puisqu'il La 14 t. il faut (J) tacher de tirer le fruit (2) le faire servir (a) à en lever les causes (6) à lever La 16 doctrine (1) de vostre Eglise (2) même La 17 effective (1), il faut des grands (2) d ' u n m a l L 0 22 f. imaginables (1) n'excuseroient point la separa bricht ab (2) ne sçauroient | point gestr. | excuser la conti- 35 nuation (a) de ia sep bricht ab (b) du schisme La

II. K I R C H E N P O L I T I S C H E R B R I E F W E C H S E L 1693

192

N. 1 1 3

avec elle. C'est lors qu'on autorise des abus pernicieux. J'appelle autorisé ce qu'on introduit publiquement dans les Eglises et dans les confrairies. Ce n'est pas assez, qu'on n'exige pas de nous, de practiquer ces choses, c'est assez qu'on exige de nous d'entrer en communion avec ceux qui1 en usent ainsi, et d'exposer nos peuples et nostre postérité à un mal aussi 5 contagieux que le sont les abus, dont ils ont esté à peine affranchis après tant de travaux. L'union est exigée par la charité, mais icy elle est defendiie par la supreme loy qui est celle de l'amour de Dieu, dont la gloire est intéressée dans ces connivences. Mais quand2 tous ces abus seroient levés d'une maniéré capable de satisfaire les personnes raisonnables, il reste encor le grand empechement, c'est que vos Messieurs exigent de nous la profession de 10 certaines opinions, que nous ne trouvons ny dans la raison, ny dans l'ecriture Sainte, ny dans la voix de l'Eglise universelle. Les sentimens ne sont point arbitraires.3 Quand je voudrais je ne sçaurois4 donner une telle déclaration sans mentir. C'est pourquoy quelques Theologiens graves de vostre parti ont renouvellé un temperament practiqué deja par leur ancestres6. Et j'avoue que c'est là le veritable chemin. Et cela joint à une déclaration 15 efficace contre les abus pernicieux peut redonner la paix à l'Eglise. En esperer d'autrefs] voyes (je parle des voyes amiables) c'est se flatter. Nous avons fait dans cette vue des avances, qu'on n'a point fait depuis les premiers auteurs de la reforme. Mais nous en devons 1

qui les practiquent, et zuerst l2, rückübertragen Lb quand ces abus seroient levés, ou condamnés dans vostre Eglise d'une maniere 3 -0 arbitraires, il ne depend pas de nous de les adopter. Quand 4 sçaurois changer de creance ( j ) sans des raisons (2) sans voir quelque chose de (3) sans raison, ny donner la dessus ma déclaration 5 ancestres. E n n'exigeant pas de nous une consension | entiere geslr. | aux décisions du Concile de Trente, jusqu'à ce qu'un concile plus autorisé les ait confirmées. J'avoue 2

25

1 autorise | publiqvement gésir. | La 1 f. ce qv'on (1) practique | (2) introduit publiqvement am Rande erg. \ La 3 exige de nous (1) de l'approuver par une communion (2) de considérer (3) d'y conv (—) (4) d'entrer La 5 abus dont (1) à peine ils ont esté affranchis avec | (2) ils o n t . . . après am Rande erg. | La 5 f. travaux, (r) L'honneur de Dieu (2) L'union La 6 charité (J) du prochain (2) inférieure (3) ordinaire (4) mais L 0 6 defendüe par (x) le supreme degré de charité

; \ L H X L I 1814, 5 Bl. 8. 1 Bl. 13 x 6 cm. i l / 2 S. (S. 257 Z. 1 — 1 4 unseres Textes.) A Teilabschr. von L 1 : BERLIN Deutsche

Staatsbibl.

Ms. Lat. fol. 311 C Bl. 38 v° Mitte. Nr 9

von Chr. G. v. Murrs Hand. (S. 257 Z. 9 — 1 4 unseres Textes.)

25

Vir Clarissime Fautor Honoratissime Meas novissimas, quas per Arnstadium misi, nescio an jam acceperis. Has mitto recta, quia dubium mihi natum est, an non titulum novi operis, quem mittere destinaveram

Zu N. 142: K

wird beantwortet durch N. 154.

des Codex jur. gent. dipl.\ s. o. N. 128.

26 Meas novissimas: N. 128.

27 titulum:

N. 143

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

257

fuerim oblitus includere prioribus. Si visum fuerit in Tuorum mensium aliquo, mentionem facere consilii hujus; malim similis alterius propositi, veluti Nesseliani, mentionem nullam facias, cum nostra jam sint sub praelo. Generatim dicere suffecerit, pleraque fore inedita, eruta ex Archivis et Ms18, consiliumque hoc adeo ab omnibus aliorum hujus generis fore diversum. Illustrare Historiam, geographiam, genealogias, ritus et recepta gentibus jura, 5 eorumque mutationes, seu jus gentium quod voluntarium appellatur et licet commune non sit generi humano tamen cite fusum est; sed maxime prodesse tractantibus negotia publica, quibus exempla, cautelaeque suppeditantur; conservareque ad posteritatem fugientia alioqui monumenta, et saepe peritura. Occurrant nonnunquam lacunae et corruptelae, sed non magni momenti, quaedam etiam restituimus e rerum et negotiorum 10 considerai ione. Nonnulla repperi in Manuscriptis, quae jam fuere edita, ac deprehendi non minus edita ex nostris, quam haec ex illis emendali. Mirum est quam longe alia appareat negotiorum facies, quoties ipsa monumenta inspiciuntur. Nam ipsi Historici plerumque ex rumoribus sua concinnant, non satis gnari interiorum. Sed nolo te nunc tenere diutius, meque refero ad priora. Vale et fave. Dabam Hanoverae 9 Januar 1693. Cultor studiosissimus

16 G. G. Leibnitius.

143. JOH. CHRISTOPH LIMBACH A N LEIBNIZ Wien, 10. (20.) Januar 1693. [316.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 562 Bl. 22 — 23. x Bog. 40. 3 S.

Wien den 10. Jan. 1693. 20 Dero Angenehmen neuen Jahrwuntsch reciprocire hiemit von hertzen; Undt ist mir lieb, daß M. h. Herr von der erfolgten Churfürst. Investitur so viel theil nimmet; Über die helfte des negotii sindt wir damit kommen, allein es will doch noch Künste undt Mühe kosten, ehe wir das introductions wergk vollführen. 6 f. et licet ... fusum est; am Rande erg. L1

9 saepe erg. L1

25

1 f. in Tuorum mensium: eine Voranzeige des Codex erschien in TENTZELS Monatl. Unterredungen Febr. 1693, S. 1 7 8 - 1 8 0 . Zu N. 143: K antwortet auf Leibniz an Limbach, Ende Dez. 1692, nicht gefunden. 22 Investitur: Sie erfolgte am 19. Dez. 1692 in Wien; die Introduction ins Kurkolleg wurde erst im Jahre 1708 vollzogen. 30 17

L E I B N I Z 1/9

258

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L

1693

N . 144

Das Würtenberg. Fahnen oder Lappen (ita Erfurtenses loquuntur) gezenck will Uns nicht anfechten[,] wann wir nur Electorales gewinnen können, undt á Pontífice keine neue hinderung empfinden. M r Stepney werde mit aller civilität begegnen undt mich erfreuen, von seiner capacität 5 zu profitiren; Ich möchte sunst gerne eine Nachricht von der Familie, Vitzthum in Thüringen haben; weil aber meine bücher nicht alhie undt hiesige bibliothec noch nicht mit einem indice versehen[,] so würde M. h. Herr mich sehr obligiren, wann Sie mir, was Bekenstein Wagnerus undt andere davon schreiben, ohnschwer extrahiren laßen wolten. Rex Daniae machiniret wieder Uns; wir müßen Uns vorsehen undt eine guthe Leib10 wacht halten, sunsten Uns leicht schaden geschehen dörfte; Ein liederlicher Kerl hat nun acta novi Electoratus trucken laßen undt was demselben schädlich, inseriret. Ich halte nun dafür, mann solle sich undt seine gerechte Sache ä convitiis vindiciren; Solus Contemptus dörfte endlich Unsren contemptum gebären. (...)

144. SAMUEL KÖNIG AN LEIBNIZ 15

Hamburg, 11. (21.) Januar 1693. [150.] Überlieferung: K A b f e r t i g u n g : H A N N O V E R Niedersächs.

Landesbibl.

Bibliotheksakten A 2

Bl. 283. 4°. V , S. Eigh. Aufschrift. Siegel.

Hamb, den 11 Januarii 1693. (...) Nechst Wüntschung glücklichen fortgangs und Endigung dieses wohl angefange20 nen Neuen Jahres habe dienstl. Errinnerung thun wollen der noch offen stehenden Rechnung, so sich beläufft auf 106 mst. 12 ß. 6

mit bitte solche Summe mit erster gelegenheit

abtragen zu lassen, weil ichs benötige; (...) Herrn Herrn Gottfried Wilhelm Leibnitz Churfürstl. Braunschweig- und Lüneburg. Wohlbestalten HoffRath Meinen Hochgeehrten Herrn Dienstl. Hanover.

25

7F. L . PECKENSTEIN, vgl. S V .

N . 382 u. M . W A G N E R ,

vgl. S V . N . 525.

11

a c t a : Ada

publica

den neunden Electorat betreffende, o. O. 1692. Zu N. 144: Unter dem T e x t von Leibniz' H a n d Umrechnung der Summe v o n 106 mst. [ =

Mark-

stücke] 12 ß. [ = Schilling] 6 - naqovaav noXneiav 15 ôiwpv^ârretr&xi, Praesentem Reip. statum et formant conservare. Verum ille fuit Theoreticus et Scholasticus (Pedant vocant), qui non perpendit, Reipubl. statum et formam a potentioribus mutali solere, quotiescunque illis utile visum fuerit. Dn. Thulemarius hinc discessit, nescio quorsum; si redierit, monebo ut operam det, quo B u l l a m e l e c t i o n i s e q u i t u m S. G e o r g i i nanciscatur. Quae de Rege Bellimarini 20 notas, iis omnino assentior. Quod titulum operis tui spectat, facile admitto expositiones tuas. Ego -tantum de communi loquendi modo egi; ut cum Codex de aliqua re inscribitur, ille eam rem principaliter docet: Hic vero ubi diplomata tantum Principum Europae traduntur, revera est Codex d i p l o m a t u m E u r o p a e o r u m pro i l l u s t r a n d o g e n t i u m j u r e c o l l e c t u s . Si accesserint Asiatica et Africana, paucis verbis addi potuisset. Verum 25 ista omnia tui arbitrii sunt. Pro exemplo quod mihi destinasti, gratias ago maximas. Appendix operis mei nunc prodiit, continens duas epistolas Regis Aethiopiae ad Gubernatorem generalem Batavorum in India cum responsione istius, quam proxime habebis. (...) Francofurti die 23. Maji 1693. A Monsieur Monsieur Leibniz, 30

Conseil' de Son Alt' Electu

de Brunsvic. à

Hanover.

14 dixit: vgl. Politik III, 4, 1276b 27—29, 19 Bullam: vgl. N. 260 Erl. Leibniz hat den Text von B u l l a m bis S. Georgii unterstrichen. 19 Rege: vgl. N. 274 Erl. 25 exemplo: Am 12. (22.) Juli 1693 teilt Ludolf dem hannoverschen Hofbuchdrucker S. Ammon mit (LBr. 587 Bl. 42), daß er Leibniz' Codex von dem englischen Sekretär inzwischen erhalten habe. 26 Appendix: H. LUDOLF, vgl. SV. N. 308, 2 ; zum Briefwechsel zwischen den äthiopischen Königen Iya.su I.u. Johannes I. mit dem General35 gouverneur J . Camphuys vgl. N. 140 Erl.

N. 299

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

463

299. OTTO MENCKE AN LEIBNIZ L[eipzig], 24. Mai (3. Juni) 1693. [267. 317.] Überlieferung: K Abfertigung: HANNOVER Niedersächs. 2°. 1 S. Eigh. Aufschrift. Siegel. Postverm.: „ 1 7 " .

Landesbibl.

Bibl. Akten A 2 Bl. 2 1 1 .

Wie es mit dem Codice J. G. gegangen, wird H. Ammon mündlich berichten; wiewol 5 ch vermuthe, Er werde den abgang geringer machen, alß er gewesen. Doch wird das werck künftig schon besser abgehen. Indessen sage ich für das geschenckte exemplar dienstl. danck, undt werde es zu verschulden suchen. Wolte nun m. h. Herr je eher je lieber selbst eine relation ad Acta einsenden, darin ohnmaßgeblich man sich auf die dem monat Martio albereit inserirte epistel de instituto operis beziehen, undt auß der Praefation 10 das wichtigste excerpiren, oder noch speciminis loco ein undt anders auß denen in primo tomo befindlichen pactis anführen könte, solte es miT sehr lieb seyn. Dan doch von keinem eine exactere relation erstattet werden kan, alß von meinem hochg. Patron selbst, undt die könte noch in den Junium, welcher etwas späth fertig werden dürfte, gebracht werden. Der general index, welcher geliebts gott in 14 tagen fertig seyn wird, hat veruhrsachet, daß iß die Acta selbst in etwas ins Stecken gerathen. Im Junio kömt was von dem ältern H. Bernoulli, das meinen hochg. Patron mit betrift, jedoch honorificentissime. Dem H. Ammon habe ich in einem pacquetl. folgende bücher für meinem hochg. Patron mitgegeben Tomus III Magisterii Naturae et Artis Ray Three Discourses 1693 Londen 8° Leyboum Cursus Mathematicus Psalterium cum Canticis Molineux Dioptrices 1692 London Essay of Transmigration 92 London Antiqui libri Missarum

3 [rhr.] 12 g5 rhr. 1 rhr. 2 rhr. —



6 g—

6 g1 rhr. 12 g-

S. 13 rhr. 12 gZu N. 299: K wird angeführt in N. 317. 9 relation ad Acta: sie erschien imAugustheft der Acta erud. 1693, S. 370—380. 1 6 — 1 7 von dem ältern H. Bernoulli: Jakob BERNOULLI, Curvae diacausticae, earutn relatio ad evolutas, aliaque nova his affinia, in: Acta erud. Juni 1693, S. 244—256; Jacobi Bernoullii Solutio problematis fraterni, ebd. S. 255!. 19—26 Die Buchtitel sind am seitlichen und so unteren Rande mit Bibl.vermerken versehen. Die Titel in Z. 19. 21. 22. 25. sind durch ,,B. W . " [ = Bibliothek Wolfenbüttel] gekennzeichnet, wo sich die Bücher auch heute noch befinden. 19 Verf. des Magisterium ist F. LANA DE TERZI. 20. 23f. Die Angaben zu Erscheinungsort und -jähr wurden nachträglich eingetragen. 22 Psalterium: hrsg. von G. M. TOMASI. 24 Essay: Verf. Whitelocke BULSTRODE. 25 Antiqui libri: Studio curaque G. M. TOMASI. 36

464

I I I . P O L I T I S C H E R UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 300.301

Des Plukenetii Opus de plantis habe ich nicht beylegen mögen, weil das buch zu teuer, undt beyde theile, davon der letztere erst neulich herauß, auf 11 rhr kommen. (...) L. den 24. Maji 1693. Tit. Herrn Hn. Leibnits weit berühmten J . O , Churfürstl. Hannov. hochbestalten 5 Hofrath. Hannover. Franco Braunschweig.

300. HENNING HUTHMAN AN LEIBNIZ Ilfeld, 26. Mai (5. Juni) 1693. [238. 310.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 435 Bl. 4 — 5. 1 Bog. 4 0 . 3 S. (H. hat schon vor 14 Tagen geplant, nach Hannover zu kommen, auch deswegen so wohl an den 10 H" ViceCantzlar, alß auch auf einige zeit eine Stube zu haben an Hn Secretarius Hugo geschrieben. E r war aber verhindert, und meldet seinen Besuch nun für die Pfingstwoche an, wo er Leibniz zu Hause anzutreffen hofft. Sollte dieser aber noch vor Pfingsten in den Harz kommen, bittet Huthman um Nachricht, weil er ihn dann dort treffen möchte.)

Ilefeld den 26. Maj 1693.

15 301. HEINRICH AVEMANN AN LEIBNIZ Aurich, 26. Mai (5. Juni) 1693. [296. 355.] Überlieferung: K Abfertigung: L B r . 21 Bl. 24—25. 1 Bog. 4 0 . 2 S. (A. bestätigt den Empfang von drei Briefen und dankt zugleich als neu ernannter Kanzler von Ostfriesland für Leibniz' Glückwünsche zur Beförderung. Als Beischluß sendet er einen Brief von Greif20 fencrantz.)

ä Auric le 26. May 1693. 1—2 Zu L. Plukenet vgl. SV. Zu N. 300: 11 Pfingsten lag 1693 auf dem 4. Juni (a. St.). Zu N. 301: K antwortet auf N. 296 und zwei weitere dort erwähnte Briefe von Leibniz. 25 Brief: N. 291.

19 einen

N. 302.303

I I I . P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

465

302. JOACHIM MEIER AN LEIBNIZ Göttingen, 29. Mai (8. Juni) 1693. [283. 315.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 629 Bl. 9. 1 Bl. i i ' / J x 20 cm. 2 S.

Cum e nuperis Tuis literis perspicerem, Te antea aliquas ad me dedisse, et e Tuis mihi non satis pateat, an primas post transmissum a me lusum scenicum d. 14 Aprilis datas, an 6 alias, posteaquam Linovii mei Diatriben acceperis, putes, has ad Te mittere volui, ut benevolentia Tua interprete sciam, an fortassis aliquid literarum a Te, vel tabellarii negligentia interciderit, vel invidia inimicorum meorum suppressum sit. (...) Quod superest, Vir Excellentissime, benevolentia Tua, qua Illustriss. Buschio sortem meam tradere voluisti, et cui nunquam satis dignas referre gratias potero, exspectationem meam ita 10 auxit, ut de felici hujus rei exitu minime desperandum esse putem: Inprimis si et hoc addes, quod nimis fere propense promisisti, ut D. Abbas Molanus petitioni meae suffragetur, quem, nescio quibus callidis inimicorum meorum fraudibus, quibusque dubiis, quae animum ejus, frustra licet, in diversa trahunt, nimis, pro benevolo, quem in fovendis elegantioris eruditionis cultoribus servat more, mihi durum apparaisse visum fuit. {...) Dab. Gottingae 15 d. 29 May. 1693.

303. JOH. FRIEDRICH VON ALVENSLEBEN AN LEIBNIZ Wolfenb[üttel,] 30. Mai (9. Juni) 1693. [289.] Überlieferung: K Abfertigung: L B r . 10 Bl. 18 — 19. 1 Bog. 4°. 2 S. Papierverlust. Eigh. Aufschrift wie in N. 237. Postverm. : „ d e W o l f " ; f ü r durchstr. „3" erg. ,,15". 20

On m'a fort bien rendu aussi bien celle, où je trouvay le livre sur les médaillés avec une lettre pour mon frere, que vôtre derniere du 21 May avec son incluse. Le tout est bien 22 du 21 Mars K, korr. Hrsg. Zu N. 302 : K a n t w o r t e t auf Leibniz a n J . Meier, Anfang J u n i u n d wird b e a n t w o r t e t Mitte (?) J u n i 1693, beide Briefe nicht gefunden. 5 p r i m a s . . . lusum scenicum: der (nicht gefundene) Brief v o m 25 14. (24.) April, b e a n t w o r t e t e das Begleitschreiben (N. 231) f ü r das Festspiel Die siegende Grossmuth v o n J.MEIER. 6 alias:N. 264. Zu N. 303: K a n t w o r t e t auf eine f ü r C. A. v o n Alvensleben b e s t i m m t e P a k e t s e n d u n g (vgl. Z. 21 celle) v o m Mai 1693, die L. J O B E R T , La science,des médaillés, 1692 (vgl. N. 195 Erl.) und einen Leibnizbrief (nicht gefunden) enthielt, sowie auf einen weiteren Leibnizbrief (vgl. Z. 22 vôtre derniere) v o m 30 21. (31.) Mai 1693 (N. 289), dem ein Schreiben (vgl. Z. 22 incluse; nicht gefunden) v o n C. B. Behrens a n C. A. von Alvensleben beigeschlossen war. Dieses Schreiben h a t t e Leibniz als Beischluß zu N. 280 von Behrens erhalten. 30

LEIBNIZ 1/9

466

III. POLITISCHER UND GELEHRTER BRIEFWECHSEL 1693

N . 304

addressé à mon dit frere, qui ne manquera pas de repondre à l'honneur, que vous luy faites, Monsieur, à moins qu'un petit voyage que je sçay qu'il a médité de faire, ne l'aye empeché de son devoir. Je vous auray une obligation tresparticuliere de la communication de vôtre Code Diplomatique, et me fais par avance un plaisir de ce qui a mérité deja 1' 6 approbation de tout le monde, quoy qu'il n'en ait parû que l'inscription seule. La question sur l'origine des Electeurs ne demande pas moins que des actes si authentiques pour terminer les disputes des sçavans, qui ne se rendront pas tous qu'à des preuves bien convainquantes. Quoy que le livre de tailles douces ne peut etre que très curieux on seroit toujours bien aise de sçavoir le genre de ces tailles, et de quelle sorte il s'y en trouve principalement,] 10 encore du prix qu'on leur donne. Je v[ous] puis assurer du reste, Monsieur, que vous avés gagné toute l'estime de L L . A A . SS. autant qu'un mérité si extraordinaire que le vôtre mérité à grand droit. (...) à Wolfenb. ce 30 May 1693.

304. JOHANN R E C K A N L E I B N I Z 15

Regensburg, 1./11. Juni 1693. [240.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 758 Bl. 1 — 2. 1 Bog. 40. 3 S. Eigh. Aufschrift. Siegel. Postverm. : „6 g". HochEdelgebohrner, Sonders Hochgeehrter H. Hoffraht, Dero jüngst an mich abgelaßenes sambt dem Einschluß an den H. Pregizer, welchen

20 ich so gleich auf Studgart befodert, habe wol erhalten, und daraus Meines Hochgeh tcn H. Hoffrahts weiteres großes dessein von edirung allerhand curiosen tractaten dieses und des vorigen Seculi mit mehrem ersehen, wie gern ich nun auch verlangter maßen mit herbeyschaffung dienlicher Stücke behülfflich seyn wolte, so habe doch bis dato noch nichts decouvriret, und nur bey dem H. Schwedischen dieser tage, nebst freundl. grüß 25 von dem H. Hoffraht dero verlangen wegen der Schweitzer und Grisons tractaten mit 4 Code Diplomatique: vgl. SV. N. 282, 4. 8 livre: vgl. N. 442 Erl. Zu N. 304: K antwortet auf einen Leibnizbrief vom Mai(?) 1693 (nicht gefunden), zu dem ein Schreiben an J . U . Pregitzer (nicht gefunden) Beischluß war. 2 1 dessein: L E I B N I Z , Codex, 1 6 9 3 . 24 H. Schwedischen: G. F. Snoilsky, 1681 — 1703 schwedischer Resident am Reichstag in Regensburg. 30 25 tractaten: Wie aus N. 361 hervorgeht, hat Leibniz auch an Christoph Schräder wegen der Verträge

N. 305

III. POLITISCHER UND GELEHRTER BRIEFWECHSEL 1693

467

Österreich und Burgund angebracht, der mir auch nebst aufgegebenem compliment an Meinen Hochgeh ten H. Hoffraht versprochen, deshalber an den Holländischen Gesandten in der Schweitz H. Valkenier als einen bekanten Historicum zu schreiben, und mir die ein langende Antwort zu communiciren. Bey andern Gesandten v. Secretariis habe noch keine gelegenheit gehabt ein gleiches nachzuforschen, und ob ich gleich weniger als der H. s Schräder darin zu reussiren mir promittiren kan, so wil doch an meinem Fleiß nichts erwinden laßen, (...) Regensb. den 1/11 Junii 1693. A Monsieur Monsieur de Leibnitz Conseiller d'Etat de Sa Sérénité Electorale de Bronsvic Lünebourg. à Hannovre.

10

305. E D W A R D B E R N A R D A N L E I B N I Z Oxford, 1. (11.) Juni 1693. [198.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr.

Bl. 1—2. 1 Bog. 4 0 . 2 1 / , S. (Unsere Druckvorlage.) — Gedr.: F E D E R , S. 1 9 8 — 2 0 1 . — Auf Bl. 2 v° Auszug aus E. Bernard an J. Th. Heinson, 15 1. (11.) Juni 1693 von Leibniz' Hand. S. (s. u. S. 469 Z. iff.). A Auszug aus K : in LBr. 876 (E. v. Spanheim) Bl. 129 — 130 (L'vonN. 437). 54

Comm. epistol., 1805,

Godefrido Guilielmo Leibnitio viro optimo et profundioris matheseos scientissimo Edvardus Bemardus S. Recte equidem facis, Vir ingeniosissime, quod divertis alio, quando mathesin veram 20 et defaecatam, quae est analogiarum ordinatio, ad illam perfectionem simul et concinnitatem perduxisti ipse una cum Hugenio, Barrovio, Vallisio, et paucis aliis; unde ea adscendere porro cum commodo ullo non licet. Ingens fateor opus est, quod nunc agis, et nisi zwischen der Schweizer Eidgenossenschaft und Burgund bzw. den Erzherzögen von Österreich geschrieben. D a i m A b s c h n i t t Austriaco-Helvetica

d e r Mantissa

Codicis juris gentium,

1700, diese D o k u - 25

mente nicht abgedruckt sind, scheint er sie nicht erhalten zu haben. Einen Vertrag zwischen der Schweizer Eidgenossenschaft und den Graubündnern (Grisons) konnte er jedoch bereits im Codex, T1 1, S. 476 bis 479, nr. 206, edieren. Zu N. 305: Wir vermuten, daß K durch J. Th. Heinson, der sich 1693 ' n London aufhielt, befördert wurde. Dieser legte einen Brief Bernards bei, aus dem sich Leibniz vor der Rückgabe einen Auszug (s. o. 30 Überlieferung) anfertigte. — K wird beantwortet am 27. Dez. 1 6 9 3 (6. Jan. 1 6 9 4 ) ; gedr.: F E D E R a. a. O., S. 201 — 206. 23 Ingens ... opus: LEIBNIZ' Codex jur. gent. dipl. 30»

468

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 305

Latinis duntaxat monumentis utaris, ipsis voluminibus gravius, quam viri politici redimant et causa reipublicae comparent. Quid enim? dum catalogos Bodlianos perlustro, innumera quasi offendo istius argumenti nondum typis data : bibliothecae tamen et officia principum infinito plura adservant. Perge vero, vir doctissime et magni animi, de moderatoribus 5 rerum publicarum mereri, quantum maximum jam apud mathematicos meruisti. Mihi profecto cura erit, siquid jusseris, tuam alere amicitiam et omnibus modis excolere. De Josepho ad Heinsonium V. 111. quod satis, aut ipso specimine aperui. Careo equidem versione Rufiniana Orationis FI. Josephi negi adxpgovoç Aoyiofiov rj eiç rovç /¿axxapatovç. Hanc si servet augustissima bibliotheca Guelfebytanorum principum, impressamve aut 10 scriptam ; mone, obsecro, an incipiat ilia his verbis : Studiosissimum sapientiae etc. De Etymologico nostro Britannico, ubi linguarum Europicarum origines explico et a Caspio mari derivo, quid sentias ipse, discupio scire. Plerumque enim dialectus gentem monstrat, qua de plaga mundi venerit, quo auctore. Lapides equidem Runici recentiores sunt quam Evangelia Gothica Junii, et Lato15 morum facilitate longis literis inscripti pro rotundis. Nil equidem mirum, Tataros Orientales et Parthos, Iberos, Armenosque communia vocabula cum Saxonibus et Germanis et Britannis habere; quum certum sit, tam gentes quam sermones Europae e Persia, Scythia, Armenia, per Asiam minorem et Euxinum pontum in occidua conmigrasse. 20 Lingua autem Britannica venit in hanc insulam e Gallia. Cimmerii et Getae, qui et Gothi, sedebant olim ad Euxinum. Inde supervenientibus ab oriente populis atque etiam armis Romanis in Septentrionalia Europae depulsi. Non nimis fidendum Jordani in his rebus. Scoti denique antiquis scriptoribus memorati non alia quam gens Hiberna. li tamen 25 qui nunc Scoti vocantur, borealis Britanniae incolae, partim ex Hibernia sunt transgressi, partim abierunt ex Anglia. Vale, vir eximie. Crebras a te literas expeto celeresque easdem per Postam generalem, quod vocant. Inter codices scriptos Bibliothecae Guelfebytanae si quid reperias Geographicum aut Chronologicum, Graece aut Latine aut Arabice conscriptum; obsecro, velis libri titulum 30 mihi describere. Rursus vale et fruere diu fama viri sagacissimi ac probi. Oxoniae Kl. Jun. A. D. 1693. 14 Evangelia Gothica: Quatuor evangeliorum versiones perantiquae duae, Gothica scil. et Anglo-Saxonica. Hrsg. v. Fr. Junius, Dordrechti 1664 — 65; s. a. SV. N. 506. 22 Jordani: vgl. S V . N . 2 4 5 a .

N.

306

III. P O L I T I S C H E R UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

469

(Auszug A ) E x literis ejusdem ad Dn. Heinson Quoniam ut ex Etymologico Britannico intelligis, a Persis et Armenis apud quos Tigris et Euphrates nobilia flumina primum erumpunt linguas plerasque Europaeas propter Russos et Slavos derivari assero atque commonstro, gratum mihi et amicissimum praestabis, si Biblia Russica Ostrobiae 6 aut alibi suis characteribus impressa aut scripta, vel lexicon Russicum, aut si duo isthaec deficiant. Lexicon Polonicum in fol. Jesuita quodam autore si correcte memini, meo sumtu hue transmitti jusseris. Oxon. K a i Junii 1693. Wallisius meus bene valet, et Algebrae suae pene ultima typis assecutus est.

306. CHRISTOPHE BROSSEAU AN LEIBNIZ [Paris,] 12. Juni 1693. [281. 308.]

10

Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 119 Bl. 193 — 194. 229. 1 Bog., 1 Bl. 8°. 4 S.

Ce 12e de Juin 1693. (B. wird die von Leibniz gewünschten Bücher, u. a. Menagiana u. P . P E Z R O N , Essay d'un Commentaire sur les Prophetes übersenden, aber er weiß noch nicht wann und auf welchem Wege. Ch. Bulteau gilt als einer der fähigsten französischen Historiker, der nach Auffassung von S. Foucher für Leibniz' 15 historisches Werk wertvolle Nachrichten beisteuern könnte. Sobald B. die erbetenen Titelblätter des Codex juris gentium diplomaticus erhält, wird er Bulteau ein Exemplar übergeben. Er legt das letzte Blatt des gedruckten Briefes von P. Petit über das Osterfest bei, welches Cousin nach mehr als viermonatigem Suchen endlich gefunden hat. Dieser wäre Leibniz für die Beschaffung der sechs letzten Nummern der Leipziger Acta eruditorum dankbar.) 20

Si vous connoissiez bien le coeur du Roy vous avoüeriez qu'il aimeroit beaucoup mieux faire la Paix, que d'en parler. Vous scavez qu'il l'a déjà donnée plus d'une fois et qu'il a sacrifié pour cela ses propres interests, et de grands avantages. Il feroit encore le mesme sacrifice en sa faveur si les Princes qui luy font la guerre avoient des sentimens conformes aux siens, mais Ils en ont de tout opposez. Je ne croy pas Monseigneur l'Electeur 25 5 Ostrobiae: wohl verlesen für Ostrogiae d. i. Oströg (Wolhynien), wo der polnische Drucker Iwan Fedorow die berühmte Ostroger Bibel in altslawischer Kirchensprache druckte; vgl. S. J. MASSLOW, Ukrainische Druckkunst des 16. bis 18. Jahrhunderts, in: Gutenberg-Jahrb. 1926, S. 65 —76. 7 Jesuita: vielleicht G. Knapski. Zu N. 306: Auf Bl. 229 r° bemerkte Leibniz für seine Antwort: „répondu. Menagiana. Commen- 30 taire sur les Prophetes du P. Pezron. Histoire Ecclésiastique de Möns, de Tillemont. Tout ce qu'il y a de la controverse entre Le P. Noris et le P. Hardouin sur la médaillé de Cesarée." K antwortet auf einen Brief vom Ende Mai 1693 (nicht gefunden), wird beantwortet durch N. 322 u. angeführt in N. 308. 1 8 P . P E T I T , v g l . S V . N . 388.

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

470

N. 307

à la vérité de ceux là, et Je suis persuadé au contraire qu'il auroit pù estre le Promoteur, ou mesme l'arbitre de la Paix, n'estoit qu'il s'est entièrement dévoué à la Maison d'Autriche par le traitté qu'il a fait l'an passé avec Elle. Vous voyez bien, Monsieur, que ce devoüement si absolu a détruit la confiance qu'on auroit prise icy en S. A. E l e sans cela: c'est un mal 5 presqu'irreparable, et qui m'a si fort touché que Je ne puis en revenir. (...)

307. D A N I E L L A R R O Q U E A N L E I B N I Z Paris, 14. Juni 1693. [321.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 529 Bl. 29. 40. i'/j S. Bibl.verm. : „Larroque".

J'ay fait voir Monsieur, à plusieurs de nos curieux le project qu'il vous a plu me faire 10 l'honneur de m'envoyer, ils attendent avec impatience la réussite d'un plan si beau et si utile au public. M r Amelot de La Houssaye entr'autres m'en paroît charmé, et il vous offre tout ce qui dépendra de luy pour cet effet. Il m'a prié de vous envoyer de sa part le contenu dans m a lettre, comme une pièce que vous pouriez n'avoir pas. Le Copiste y avoit fait diverses fautes que Mr Amelot a luy même corrigées de sa main. Si vous avez aussi 15 besoin des deux pièces dont je ne vous envoye que les deux titres il vous les fournira aussi. Quand à M r Renaudot Monsieur, il n'a rien qui vous pût estre utile la dessus. Si je découvre Monsieur quelque chose qui puisse être dans la suite à vôtre usage, je ne manqueray pas à vous en faire part. Le vol. des anciens Mathématiciens qu'imprimoit Anisson est enfin achevé et en vente. Aussi bien que deux différentes histoires de la vie du Cardinal Ximenes. 20 L'une est faite par l'abbé Marsoulier chanoine d'Usez en Languedoc, et l'autre par M r Fléchier Evêque de Nimes. Voila toutes les nouveautez qui méritent quelque attention en ce pais cy. Je feray part de vôtre mémoire à M r le Président Cousin. (...) Je vous prie d'agréer que j'assure icy Monsieur l'Abbé Molanus de mes très humbles obéissances. 25

à Paris le I4 me Juin 1693.

3 le traitté: der Kurtraktat vom 22. März 1692. Zu N. 307: K antwortet auf Leibniz an D. Larroque, Mai 1693, nicht gefunden, und wird beantwortet durch N. 321. 9 le project: L E I B N I Z ' Codex jur.gent.dipl. 12 — 13 ' e contenu: nicht gefunden. 15 les deux titres: nicht gefunden. 18 des ... Mathématiciens: s. SV. N. 494, 2. 20 Marsoulier: 30 Abbé Jacques M A R S O L L I E R , S. SV.

N. 308.309

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

471

308. C H R I S T O P H E B R O S S E A U A N L E I B N I Z [Paris,] 15. Juni 1693. [306. 322.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 119 Bl. 195 — 196. 1 Bog. 8°. 2 1 /, S.

Ce 15 e de Juin 1693 (B. entnahm zu seinem Bedauern aus Leibniz' Schreiben vom 5. Juni, daß die für ihn bestimmte Post von seinem Gehilfen versehentlich separat und nicht im Briefpaket der Kurfürstin Sophie nach Hannover expediert worden ist. Seit seinem letzten Brief fand B. noch keine Zeit, Ch. Bulteau aufzusuchen. Erneut bittet er um Ubersendung einiger Titelblätter von LEIBNIZ, Codex juris gentium diplomaticus. Möns. Chapuzeau vous imitera et fera, Monsieur, en home sage, s'il ne glisse rien dans son Dictionaire de passioné et qui puisse ofenser persone.)

309. L E I B N I Z A N G E R H A R D M E I E R [Wolfenbüttel (?),] 6. (16.) Juni 1693. [292. 330.] Überlieferung: L Auszug aus der (nicht gefundenen) Abfertigung: LBr. 627 Bl. 61. 8 x 1 1 cm. 17 Zeilen. Auf der Rückseite Rest eines Textes in deutscher Sprache, geschrieben auf einem ursprünglichen Blatt in 40.

E x literis meis ad D. Meyerum Bremensem 6 Jun. 1693. L a Crosius qui olim in Bibliotheca universali cum Clerico fuit occupatus, nunc in Anglia Epistolas subinde edit. Unam vidi, in qua nescio cujus Ecclesiae Anglicanae Membri (non nominai) sententiam explicat jueundam sane de corpore Christi radios emittente longius quam sol et penetrabilius quam magnes, eaque ratione omnia impiente majestate sua; et gubernante, quin et piis se substantialiter communicante, sed praeeipue in Eucharistia. Idque putat ad conciliationem cum Augustanae confessionis Theologis tacere posse. Vereor ne neutris satisfaciat[,] vestris enim nimium dixisse videbitur nostris quibusdam

Zu N. 308: K antwortet auf Leibniz an Brosseau, 5. Juni 1693 (nicht gefunden), u. wird beantwortet durch N. 324. A m Briefkopf bemerkte Leibniz neben dem Datum: „répondu". 6 Post: darunter N. 201. 7 Brief: N. 306. 10 Dictionaire: Erschienen ist lediglich S. CHAPPUZEAU, Dessein d'un nouveau dictionaire historique, géographique, chronologique et philologique, Celle 1694. Zu N. 309: Die Abf. wird beantwortet durch N. 330. 17 Jean CORNAND de L a Crose gab zusammen mit Jean LE CLERÇ die Bibliothèque universelle, Amsterdam 1686—94, heraus. 18 Epistolas: vgl. SV. N. 112 a.

III. POLITISCHER UND GELEHRTER BRIEFWECHSEL 1693

472

N. 310

non satis; qui non emanatione vel influxu contenti sunt, sed totum corpus ubique esse volunt. Si bene memini, Bodikerus quidam apud vos nuper similia defenderat et ob earn rem nescio quas lites habuerat.

310. HENNING HUTHMAN AN LEIBNIZ s

Osterode, 8. (18.) Juni 1693. [300.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 435 Bl. 7—8. 1 Bog. 40. 21ji S. Eigh. Aufschrift. Siegel. Post.verm. : ,,1". Bibl. verm. : „Huthmann",

Mir wurde gesaget, die fahrende post gienge auch des Donnerstages von Nordtheim ab nach Hannover. War derowegen willens den 8 ten da zu seyn, und mich nach Hannover 10 zubegeben. Aber beym Schartzfelde begegnete mir der botte, der den brieff von meinem hochgeEhrten H n hatte. Dazu erfuhr, daß die post von Nordheim nur einmahl die woche und zwar des Montages abgienge. Bin derowegen nach Osteroda gereiset, wo ich bis Sontag verbleiben, und des Montags auf dem Hartze seyn werde, umb aida solange zuverbleiben, bis mein hochgeEhrter Herr auch dahin kommet. Sölten Sie aber nicht nach dem Hartze 15 selbst kommen bitte ich solches ohnbeschwer zu notificiren ; So will mich dann montags auf die post setzen (...) Osteroda den 8. Junj 1693. P. S. Ich werde bej dem H n Superintendenten seyn in Osteroda, wo nicht beym H n Berghauptman. 20

A. Monsieur Möns. Georg Wilhelm Leibnitzen Conseilleur de Sa Sérénité Electorale le Duc de Bronswig et Lunaeburg. Wolffenbuttel. Francò.

2 Bodikerus: mit den oben angedeuteten Hypotheses Theologicae des Bremer Theologen hatte sich Leibniz bereits im November 1691 kritisch beschäftigt; vgl. dazu I, 7 S. 513 u. ö. 25 Zu N. 310: K antwortet auf einen nicht gefundenen Brief Leibnizens, in dem dieser ihm offenbar mitgeteilt hat, daß er nach Wolfenbüttel gefahren ist, wo er sich vom 16. Juni—8. Juli aufhält. Weitere Stücke dieser Korrespondenz finden sich erst wieder von 1695. 18 Superintendenten: Christian Friedrich Knorn. 19 Berghauptman: Otto Arthur v. Ditfurdt. BÖTTICHER

N. 311

III. POLITISCHER U N D GELEHRTER BRIEFWECHSEL 1693

473

311. DETLEV MARCUS F R I E S E AN LEIBNIZ Stettin, 10./20. Juni 1693. [277. 335.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 288 Bl. 14—15. 1 Bog. 4°. 3^4 S.

Es befindet sich der Konigl. Swedischer Raht, President im Hohen Gericht zu Stockholm, v. zu hiesiger Reduction abgeordneter Plenipotentiarius, Ihro HGr. Excell. Graf 5 Gustav Adolph De la Gardie nach der seiters einigen Jahren hero erhttenen Colique schmertzen jetzo in solchem zustande, daß Er nach vielerley vergeblich bishier gebrauchten HulfMitteln gewillet, endlich auch des Pyrmonter saurbrunnens sich zubedienen, v. in nechster woche dahin von hier abzureisen, Wirdt seinen weg über Havelberg, Wolffenbüttel (oder Braunschweig), Hildesheim v. Hameln nehmen, Hat mich gebehten, ein-10 liegendes wenige an dortigen ihren berühmten Medicum H. Prattisium, welchen E r ehedeßen in Sweden gekandt, und in deßen gluckl. Erfahrung Er sonderes Vertrauen setzet, abzugehen laßen, und Denselben bittlig dahin zu vermögen, Daß Er Ihro zu liebe gen Hildesheim, so Ihm der nechste ohrt von Hannover auß seyn wirdt, bey seiner hinreise geliebe entgegen zu kommen, umb sich alda mit Ihm von seiner schwächl. Leibes Con- 15 stitution und best-anstendigen Chur zu besprechen. Und weil Ich die ehre nicht habe, dortigen guten Mann zu kennen, weniger wißen kan, Ob Er zur stelle, mein brief Ihm behändiget werde, Er dazu willigen, oder eine Andtwort besagten ohrtes hin absenden werde; So hab auß sonderem zu m. H. Hofrahts versicherten Güte habenden Zuversicht die freiheit nehmen durffen, Einliegendes wenige an Jehnen einzuschließen anbey auf gegen- 20 wertiges mein schreiben, auch zu deßen mehrern Erleuchterung, auf m. h. H. Hofraht mich zubeziehen, nicht zweiffelnd derselbe werde, wonicht auf mein schreiben, jedoch durch dero vermögende Vermittlung sich nicht entgegen seyn laßen, diese kleine reise vor hochged. H n Grafens zu nutzlichem Gefall, auch auf Deßen kosten v. gegen Dancknehmige Erkendligkeit zu übernehmen, und sich etwan den 21. dieses alda gegen Dero durch-reise 25 einzufinden v. in dortigem Posthause seine anwesenheit v. wo E r logire, nachrichtlich zu hinterlaßen, oder wenigstens ein klein schreiben, falß Er hinzukommen gehindert wehre, Damit sie nicht alda seiner vergeblich einzuwarten durfften gemüßiget seyn, Wolte m. h. H. Hofraht zu mehrer nachricht auch dahin ein Paar Zeilen abgehen laßen, umb so mehr des Empfangs dieses v. waß verlanget wirdt berichtet zuwerden, geschehe dem H. Grafen ein 30 sonderer gefallen, Sotane Zeilen dörfften nur alß an mich gerichtet zu seyn, (Wiewol Ich selbsten nicht damit hin, anderer Gescheffte halber folgen kan), die Obsctirifft haben. Zu N. 3 1 1 : K wird beantwortet durch N. 335.

474

I I I . P O L I T I S C H E R UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 3 1 2

Alsdan man sie auslösen erbrechen, und der nohturfft nach sich darauß unterrichten wirdt. (...) Stettin den 10/20 Iunij 1693. P. S. Auch würde m. h. H. Hofraht mir sondere gefalligkeit erweisen, wan durch 5 deßen güte Ich ein exemplar von Dortiger auch Zellischen Consumtions-Ordnung, welche zweifeis ohne gedrucket seyn wirdt, hienegst bekommen kondte, Kan Ich wozu wiederumb nutze seyn, wolle man mich aller ohrten kuhnlichst brauchen, Nur befahre Ich, wan einhalts gedachter H. wie Ich sehr befahre, mir solte (Text bricht ab)

312. CHRISTOPH DANIEL F I N D E K E L L E R AN L E I B N I Z 10

Dresden, 10. (20.) Juni 1693. [282. 343.] Überlieferung: K Abfertigung: L B r . 267 Bl. 67 — 68. 1 Bog. 8°. 4 S.

à Dresden, ce 10. Juin. 93. Non obstant que je me suis donné l'honneur de vous escrire il y a environ dix jours à l'occasion du passage de Monsieur le Baron de Groote par cette ville cy et que j'aye 15 confié ma lettre à l'homme de chambre de ce Ministre, pour vous la délivrer à son arrivée par delà, je ne sçaurois me dispenser de vous saluer encor avec cellecy, par le moyen de nostre commun amy, Monsieur de Bacmeister, qui ne fait qu'arriver de Vienne ; et je vous diray en premier lieu, que les affaires du Prince Louys de Baden près de Heilbron ne vont plus si mal comme du temps que les François se saisirent de Heidelberg, le Rendevous de 20 nostre armée se devoit faire le 7. du courant près d'Oxenfort sur le Main, en Franconie et de là je ne doute plus que la conjunction ne se fasse d'avec le Prince Louys, qui fait mine d'aller affronter les Ennemis jusque chez Eux. Nostre virtuosa et cantatrice la Signora Margarita Salicoli après avoir eu son congé de la Cour pour ses caprices et extravagances

5 Consumtions-Ordnung: zur Einführung eines „Consumtions-Licent . . . von gewissen Stücken, 25 als Wein, Brantwein, Bier, Essig, Brod-Corn, Maitz, Schlacht-Viehe, Kleidung, Schuhen, Saltz, Toback und Carten", Hannover, 15. Okt. 1686, vgl. Chur-Braunschweig-Lüneburgische Landes-Ordnungen und Gesetze, Göttingen 1740, T 1 I V , cap. V I I I , S. io3ff. Zu N. 3 1 2 : 15 lettre: Findekeller an Leibniz, io.(?) Juni 1693, nicht gefunden. 19 de Heidelberg: vgl. N. 297 Erl.

I I I . P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N . 312

475

a pris, depuis peu le parti de se faire copuler à Budissin par un Prestre Papiste, avec un Italien que les autres tiennent pour chastré, ce que lui ne veut pas avouer, et elle a résolu d'entrer au service de Madame l'Electrice d'Hanovre. Les Enthousiastes commencent à paroistre dans ces quartiers cy plus que jamais et il y a une folle paysane à une demi lieue d'icy qui fournit de dessous son bras à tous venants du pain du Ciel; Il y a eu aussi quelque 5 temps en ce pays c y un certain Wolters, qui parmi les gens de qualité voulut passer pour grand Pietiste et homme d'opinions nouvelles, particulièrement au sujet de la bigamie; cet homme a esté dernièrement arresté à Soltwedel dans la vieille Marche de Brandebourg et conduit à Spandau par ordre de Mg r l'Electeur, l'on me mande de Berlin, que c'estoit sur des plaintes que la Cour de Wolfenbiittel faisoit contre lui pour des malversations au sujet 10 d'une somme d'argent, qu'on lui avoit confié et dont il devoit acheter une bibliothèque, à cela vient le crime d'assassinat pour avoir suborné trois personnes, à assassiner un riche marchand. Vous connoistrez possible cet homme Monsieur, et me sçauriez dire, ce qui en est ; tant il est vray, que certaines personnes et Dames de qualité de céans, qui ont eues de l'estime pour lui et l'ont voulu faire passer, pour un homme extraordinaire, en sont dans la 15 derniere confusion. Pour ce qui est de la communication de quelques papiers, que vous me demandez Monsieur, pour la continuation de vostre Codex diplomaticus, Monsieur Bacmeister qui m'a fait l'honneur de me venir voir en ma chambre, a esté témoin oculaire comme tous mes coffres et caisses sont encor encaqués de mes livres et papiers, en ce que j'ay esté obligé de faire place dans mon premier logis au C. de Sinzendorf Chambellan et 20 gendre de M r le Grand Mareschal et que je cherche encor une autre commodité pour moy[,] je n'oublieray pourtant pas de vous accommoder de quelque chose. Quant à M r Prialmayer, il est vray que nous avons esté autre fois de bons amys, mais depuis qu'il est devenu Ministre, nostre Commerce a cessé, et je puis dire de lui ce qu'un homme dans Tacite dit d'un autre, bamur.

vêtus mihi

cum

Mo

consuetudo fuit,

et dum privatus erat, amici voca- 25

(...)

3 au Service . . . d'Hanovre: Daß Margherita Salicola, die gefeierte italienische Opernsängerin in Dresden, nach Hannover kommen würde, teilte bereits Graf Königsmarck der Kurprinzessin Sophie Dorothea am 4. Oktober 1692 m i t ; vgl. G. SCHNATH, Der Königsmarckbrief Wechsel, 1952, S. 113. Margherita h a t diesen Plan offenbar fallengelassen, denn 1693 singt sie in Wien, von 30 1703 —1705 in Venedig. Sie starb dort im Jahre 1717. 6 Wolters: Pietistischer Schwärmer, ehemaliger Student der Theologie, von 1685 — 1691 in der Schweiz, danach in Dresden; vgl. über ihn P. GRÜNBERG, Ph. J. Spener, B d 1, 1893, S. 5o6f. 24 Ministre: K. Prielmayr v. Priel war 1692 wirklicher Geheimer R a t in München geworden; vgl. I, 5 N. 47. 24 dit: Freies Zitat nach TACITUS, Historiae, V, 26: ,,Erga Vespasianum vatus mihi observantia, et quum privatus essot, amici v o c a - 3 6 bamur".

476

I I I . P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 313

313. W I L H E L M E R N S T T E N T Z E L AN L E I B N I Z Gotha, 11. (21.) J u n i 1693. [272. 314.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 915 Bl. 36—37. 1 Bog. 4 0 . 2 S. Eigh. Aufschrift. Auf Bl. 37 r° oben 5 Zeilen von Leibniz' H a n d ; Notiz f ü r die Antwort (s. u. Z. 25 — 28).

6

E x nundinis Lipsiensibus accepi fasciculum Spanhemianum d. 29. Maji, et responsum ad Spanhemium nudius tertius Lipsiani misi, Carpzovioque commendavi: quod vero Tibi debetur, cum Legatis Guelpherbytanis d o m u m redeuntibus mittere volui, iisdem tradens litteras supplices ad Principes illorum, pro impetrando Codice Carolino Ms t0 ex Bibliotheca Guelpherbytana, de quo nos superiori anno in Bibliotheca illa praesentes colloquutos

10 procul dubio recordaris, utque commendatione T u a desiderium m e u m ad o p t a t u m exitum perducas, quo p a r est cultu rogo et contendo. Ill1»»« Comes Arnstadiensis ex Lipsiensium nundinis ad thermas Töplicenses profectus inde ad me scripsit, et inter alia significavi^ se cum Begero Lipsiae notitiam contraxisse; Catalogum vero adhuc penes me habeo, donec inde redierit, ejus tarnen a d v e n t u m indicavi. Alter Comes Schwartzburgicus, quem 15 Spanhemius Parisiis vidit, unicus haeres lineae Rudolstadiensis est, et ante biennium cum Principe Gothana matrimonium contraxit, superiori anno prole mascula auctus. Ad litteras vero Tuas respondeo, omnia, quae de virga divinatoria mecum hactenus communicasti, mensi Julio insertum iri, u t pretium, quod multi in ea ponunt, imminuatur. Exspecto autem, quid de itinere Julii Brunsvicensis in terram sanctam s t a t u e n d u m sit, 20 quando non dubito, quin nuperae litterae meae cum f r a t r u m meorum Disputationibus ad manus Tuas pervenerint. Illustri Bachovio Opus T u u m mirifice probatur, cui exemplar Lipsia ad me missum misi perlustrandum; ipsum enim ob aliquam ejus infirmitatem convenire non potui. P f a n n e r u m etiam instante hebdomade monebo, quando a d eum misero fragmentum Operis ejus de Comitiis, quod Förstero concessum et ab eo Lipsiae

25

Zu N. 313: K antwortet auf N. 266. L e i b n i z h a t sich auf Bl. 37 r° notiert: „ I t e r Ducis Julii in terram sanctam haud dubie fabulosum est. Caeterum prostat scomma non tangi quam dilui. E t t u t e pro prudentia t u a arbitraberis, qvatenus nummos Brunsvicenses justae descriptioni nostratium reservari consultius videatur". Vgl. dazu Leibniz' Antwort N. 320. 5 fasciculum: vgl. N. 266 Erl. 7 Legatis: einer von ihnen war wohl der Kammermeister Moering. 8 Codex Carolinus: W O L F E N B Ü T T E L 30 Herzog August Bibl. Ms 2271. 9 superiori anno: September 1692. 14—16 Alter Comes . . . auctus: Graf Ludwig Friedrich I. von Schwarzburg-Rudolstadt heiratete a m 15. Okt. 1691 Herzogin Anna Sofie von Sachsen-Gotha. Am 13. August 1692 wurde als ihr erster Sohn Friedrich Anton geboren. 16 Principe Gothana: Herzog Friedrich II. 18 mensi Julio: T E N T Z E L , Monatl. Unterredungen, 1693, S. 606—617. 20 litterae meae: N. 272 m i t Beilage.

N. 3X4

*

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

477

Gleditschio relictum est, unde illud crastino die exspecto. Vale. Gothae X I . Junii CID IOCIII. À Monsieur Monsieur Leibniz, Conseiller de la Sm* Maison de Brounsvig. à Hanover.

314. LEIBNIZ AN WILHELM ERNST TENTZEL Wolfenbüttel, 12. (22.) Juni 1693. [313. 320.]

5

Überlieferung: L Abfertigung: G O T H A Forschungsbibl. Schloß Friedenstein B 199 Bl. 362—363. 1 Bog. 8°. 4 S. (Unsere Druckvorlage.) A Teilabschrift von L : B E R L I N Deutsche Staatsbibl. Ms. Lat. fol. 31 i C B L . 41 r° unten — v°, Nr 15. i 1 /« S. von Chr. G. v. Murrs Hand. 10

Vir Celeberrime Amice Honoratissime Notitiam speravi de redditis Spanhemianis literis, atque indice Brandeburgicorum Numismatum quem Egregius Vir Laurentius Begerus concinnavit, ut celsissimo Corniti gratificaretur. Interea supervenere Tuae, per se gratissimae, sed quas addita munera duo a clarissimis, doctissimisque juvenibus fratribus Tuis digna doctrina eorum et nomine ie vestro, ingenti pretii accessione auxere. Ambobus me debitorem profiteor, aut potius in illis Tibi; sed alteri speciatim qui etiam honorificam mei mentionem fecit, ultra id quod tenuitas mea agnoscit. Nihil aequius censeo, quam ut Tibi Epistolas illas veteres Romanorum Pontificum aliorumque ex Carolino aevo rursus edituro faveatur. Itaque habebis me promtissimum 20 pararium Manuscripti, si modo serenissimi Duces aliquid de rigore constitutionis remittunt quae talia loco efferri vetat. Ego certe nihil patiar in me desiderari. * Dn. Stepney Anglus, serenissimi Magnae Britanniae Regis causa Viennae nunc, paulo ante Berolini rerum satagens, in latina non minus quam Anglica poesi excellit. In hac specimen dedit, parte Juvenalis Anglice vertendi in se recepta, in quo primarii gentis 25 poétae conspirarunt, Clmo Drydenio celebri Anglorum nostri temporis vate, opus dirigente. Zu N. 3 1 4 : L antwortet auf N. 272 und wird beantwortet durch N. 323. 12 Spanhemianis literis: vgl. dazu N. 266. 15 fratribus Tuis: zu Gottfried und Polycarp T E N T Z E L vgl. SV. 17 mei mentionem: zitiert in I, 8, S. 477 Z. 2 7 I 21 Duces: Rudolf August und Anton Ulrich von Wolfenbüttel. 21 constitutionis: vgl. G. S C H E E L in: Braunschw. Jahrb. 54, 1973, S . 182. 23—478, 10 Be- 30 Schreibung und Abdruck des Epigramms von Stepney bringt T E N T Z E L in seinen Monatl. Unterredungen, 1693, S. 582 f. Vgl. N. 158.

478

I I I . P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N-3I5

Latine nuper elegans in s mam Electricem Brandeburgicam composuit Epigramma quod iterum incudi redditum sic tandem perfecit Electoris eras conjux, nunc filia facta es Sis modo sera parens, sis quoque sera soror 5 Habet aliquid alviyfiarcôôeç quod tarnen consideranti facile intellectu est. Gallus quidam Berolini ita vertit. Au Heros de Bronsvic l'Empire Vous voila fille et femme Puissiés 10

fait

justice

d'Electeur

vous de long temps, genereuse

Electrice,

N'en devenir ny mere ny soeur.

Quod superest vale vir celeberrime et mihi fave Cultori studiosissimo

Godefrido Guilielmo Leibni[tio],

Guelfebyti 12 Jun. 1693.

315. JOACHIM MEIER AN LEIBNIZ 15

Göttingen, 12. (22.) Juni 1693. [302. 384.] Überlieferung: K A b f e r t i g u n g : L B r . 629 Bl. 1 0 — 1 1 . 1 Bog. 4 0 . 3 S.

Literis Tuis aeeeptis statim respondere constitui, ne Te de fide et integritate mea anxium, quas proh ! pessime a subdolis meis amicis habitas esse cognovi, amplius detinerem. Coelum citius ruiturum putassem, quam Dominum Superintendentem et Paedagogiarcham, 20 Collegas meos, Amicos et Fautores, quin et Compatres, tantum nefas perpetrasse, ut me iniquissimae ambitionis reum peragerent, de qua ne quidem per somnium cogitavi. Absit a me tantum scelus, ut Professionem Juris cum tanto Collegarum meorum praejudicio expeterem. (usw.)

5 Gallus q u i d a m : nicht ermittelt. 25

Zu N. 3 1 5 : K a n t w o r t e t auf Leibniz an J. Meier, Mitte(?) Juni und wird b e a n t w o r t e t (am K o p f v o n K steht v o n L e i b n i z ' H a n d : „ r e p o n d u " ) 1. H ä l f t e Juli(?) 1693, beide Briefe nicht gefunden. 19 Superintendentem: Christoph Fischer in Göttingen, gest. 1699. Dransfeld.

19 P a e d a g o g i a r c h a m : J u s t u s v o n

N. 316

III. POLITISCHER UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

479

Perlege quaeso argumentum epistolarum, quas supplex ad Electorem et Illustriss. Buschium dedi. Si vestigium quidem ejusmodi malitiae in illis deprehenderis, lubens patiar ut non modo me destituas, sed et ipse insecteris: Sin minus, suscipe quaeso patrocinium innocentiae meae, et, si non displicuerit (argumentum enim ill arum hisce injeci, ut an tradendae an supprimendae sint pro Tua statuas prudentia) praesentes ad D. Abbatem 5 Molanum datas, ei reddendas benevole cura. Ad Linovium quod attinet, vix credo ilium ante elapsum biennii vel anni spatium Marburgo avocari posse, cum fundamentis, quae hie in Jure me Duce et Interprete posuit, solidi aliquid superstruere constituent. An scriptura satis sit commoda e chirographo ipsius, quod addidi Germanico videbis: mihi quidem non tantum commoda sed et elegans semper visa est. De Chirographo hoc monen-10 dum, quod exemplum sit literarum ad Dn. Superintendentem a me datarum, quibus, quod jam accidit suspicatus, omnem ei de me suspicionem adimere frustra sum conatus, cum sententia ejus a Consistorio rogaretur, ne petitioni meae impedimentum aliquod crearet, quia non ignorabam ilium mihi obstiturum, quippe qui se incremento meo, a prima statim mea in hunc locum vocatione invidiose nimis opposuerit. Sed ut ad Linovium redeam, non 15 tantum aliquem linguae Gallicae usum jam ille habet, sed etiam talem, qui parum a perfectissimo abest. (...) Gottingae d. 12 Junii 1693. Quoniam Te, Vir Excellentissime, singularem rerum tam naturalium, quam quae praeter naturam fiunt, admiratorem esse novi, non Tibi obscurum esse volui, in vicinia nostra, prope Dynastiae Plessianae vicum primarium Boventen dictum, hisce proxime 20 elapsis Pentecostalibus diebus, in media fere ac trita via repente fontes exstitisse salubres, quae gravissimis ut ajunt morbis jam praesentissima attulerunt remedia. Fama illorum jam a multis milliaribus aegros excivit, sed an Veritas, an hominum credulitas illam iis pepererit, adhuc ignoro. Cras Deo volente, cimi Dn. a Dransfeld ipsos ibo visum, et quae 25 satis explorata et certa de iis compererò, nunciabo. Iterum Vale. 316. JOH. CHRISTOPH LIMBACH AN L E I B N I Z Wien, 13. (23.) Juni 1693. [143. 333.] Überlieferung: k Abfertigung: LBr. 562 Bl. 24—25. 1 Bog. 40. 2s/4 S. von Schreiberhand mit eigh. Schlußkurialien u. eigh. Aufschrift. Bibl.verm.: „Limbach". 1 supplex ad Electorem: J. Meier an Kurfürst Ernst August, Memorial wegen der Profes- 30 sion Juris am Paedagogio in Göttingen, Abschrift, Mai 1693 (LBr. 629 Bl. 12). 1 — 2 ad... Buschium: J. Meier an A. Ph. v. d. Bussche, 17. (27.) Mai 1693, Abschrift (LBr. 629 Bl. 12). 5—6 ad ... Molanum: J. Meier an G. W. Molanus, Abschrift, Juni 1693 (LBr. 629 Bl. 12). Zu N. 316: h wird beantwortet durch N. 348 u. angeführt in Limbach an Leibniz, Januar 1694 (LBr. 562 Bl. 71 — 72). 35

480

III. POLITISCHER UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 317

Wien den 13 Junii 1693. Es hat mir H. Secretarius Backmeister vorgezeigt, daß M. H. Herr einige Stücke aus dem Ludolpho Babenbergensi undt sonsten verlange. Ich habe auch derselben schon vorhin etzliche abschreiben laßen undt Ihme H. Backmeister mitgegeben; werde auch nicht er6 mangeln, darinn zu continuiren, wann nur meine eingepackte Sachen wieder öffnen kan. Dieses aber mus bitten, daß erm. Copeyen niemanden sonst communiciret, sondern mir wieder zugesendet werden möchten, weil eines theils dieselbe ex diversis zusammen geschrieben, undt die nomina et tempora ausgelaßen; ich auch in einem gewißen Scripto de Electorum juribus inter se communibus et singularibus etc. dieselbe mehrentheils allegiret, 10 undt ad Censuram gesendet, so daß mir tort geschehe, wann jemandt dergleichen bekommen solte. Ich verlaße mich auf Meines Hochgeehrten Herrn dexterität (...)

317. OTTO MENCKE AN LEIBNIZ Leipzig, 14. (24.) Juni 1693. [299. 354.] 15

Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 636 Bl. 78. 2°. 1 S. Eigh. Aufschrift. Siegel. Postverm.:

„14"-

Ich kan nicht wissen, ob mein neuligstes demselben richtig sey zugekommen. Ich hatte darin umb eine relation ad Acta Eruditorum von meines Hochgeehrten Patrons Codice Juris Gentium gebeten, weil doch niemand solche geschickter alß m. h. Herr selbst concipiren kan; ich habe auch den Junium Actorum bißher aufgehalten, damit obgedachte 20 relation noch in selbigen Monat gebracht werden möchte. Nachdem aber von m. h. Herrn keine andword, viel weniger die verlangte relation eingelaufen, der Junius aber nun schon fast halb verflossen, alß habe endlich solchen mit anderer materie füllen müssen. Bleibet also die relation von dem Codice in den Julium verschoben, undt sol darin vorkommen, wie sie von meinem Hochgeehrten Patron wird concipiret werden; wie dan auch an der vor25 mahlß communicirten epistel nichts geändert worden. Den titel des wercks habe ich inter

2 vorgezeiget: Leibniz' Brief N. 265. 3 Ludolpho: vielmehr Udalrico. 4 etzliche: nicht ermittelt. Backmeister war Anfang Juni von Wien nach Hannover gereist. 8 Scripto: nicht ermittelt. Zu N. 317: Am Kopf des Briefes von Leibniz' Hand: „repondu". Zur Antwort von Ende Juni 1693 30 (nicht gefunden) vgl. N, 468. 16 mein neuligstes: N. 299. 20 relation: sie erschien im August-Heft der Acta erud.; vgl. N. 299 Erl.

* •

I I I . P O L I T I S C H E R UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 318

481

libros novos sub finem mensis Maji gebracht, durch übereylung aber m. h. Herrn Nahmen nicht recht geschrieben. Welche faute schon emendiret werden sol. Ob Sie nun haben wollen, daß bey der relation gedacht werde, librum prostate apud Gleditschium oder quemcunque alium, werden Sie selbst determiniren. Meine Meinung war gut, undt gedachte ich H n Gleditschen dadurch zu excitiren, daß Er dem noch gar unbekanten Verleger eine gute 6 partey abkaufen solte. So habe ich hernach ungern vernommen, daß Gleditsch diesem Ammon ein so gar spötlich gebot darauf gethan. Im übrigen vernehme ich, daß von neuen ein stück von des Pellissonii Reflexions heraußkommen, da m. h. Patron mit interessiret ist. Wolte nun derselbe wieder eine relation davon einsenden, wie von dem vorhergehendem stück geschehen, solte es unß gar lieb seyn; weil doch nach des seel. H n von Seckendorfs 10 todt sich niemand leicht daran machen wird; welches Mannes Verlust ich bey denen Actis mehr undt mehr empfinde. Indessen werden die Acta nirgends mehr, alß in Italien aestimiret dahin auch meine correspondenz mercklich zunimt. Endlich wird der General Index des Decennii Actorum fertig, mit dem ich nechstens aufwarten werde. (...) L. den 14 Junii 1693.

16

Dero gewesenem Amanuensi habe ich zu helfen biß dato keine gelegenheit gehabt; werde jedoch selbige, wan sie sich ereugnen solte, nicht verabseumen. A Monsieur

Monsieur

Leibnitz Conseilier

de Son Altesse Electorale d'Hannovre.

ä

Hannovre. Franco Braunschweig.

318. LEIBNIZ F Ü R WILHELM D E B E Y R I E

20

Hannover, 15./25. Juni 1693. [241. 336.] Überlieferung: L 1 Konzept: LBr. 62 Bl. 1 - 2 . 1 Bog. 8°. 3 1 /, S. L* Abfertigung: LONDON Brit. Museum Ms. 4277 Bl. 108 — 109. vorlage.)

1

Bog. 8°. 3 S. (Unsere Druck25

1 sub finem mensis Maji: Acta erud. 1693, S. 238: „Codex juris gentium diplomaticus... edidit Georgius Guilielmus Leibnitius". 4 gedachte ich: Mencke hatte ebd. dem Titel hinzugefügt: „Prostat Lipsiae apud J . F . Gleditschium". 7—8 von neuen . . . heraußkommen: nach Pellissons Tode erschien kein weiterer Teil der Reflexions. 9—10 relation . . . von dem vorhergehenden stück: in den Acta erud. Juni 1692, S. 241 — 249. 16 gewesenem Amanuensi: vom Oktober 1690 bis Sommer 30 1693 stand Gottfried Christian O t t o in Leibniz' Dienst. Zu N. 3 1 8 : Da sich Leibniz von Mitte Juni bis Mitte Juli 1693 in Wolfenbüttel aufhielt (vgl. N. 37), ist der Absendeort Hannover offenbar fingiert. L1 wird beantwortet durch N. 336. 31

LEIBNIZ 1/9

482

III. POLITISCHER UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 319

Hanover 15/25 Juin 1693. Monsieur Berry est supplié de ce qui suit (1) J'ay écrit à Möns. Thomas Smith, sur ce qu'il m'avoit promis de nous faire part de quelques recherches dans les Manuscrits de la fameuse Bibliothèque du feu Chevalier 6 Cotton. Je supplie donc Möns. Berry, de l'en faire souvenir. C'est pour le service de S. A. Electorale, et de la Serenissime Maison, que je le souhaitte. Comme M. Smith travaille à l'Histoire de Henry VIII. je luy pourrais fournir en échangé quelques extraits de nos Manuscrits[,] quand je sçauray mieux son dessein. On pourra apprendre l'adresse de Möns. Smith chez Möns. Justel, ou bien chez d'autres sçavans, ou chez les libraires, car il est 10 fort connu par ses Miscellanea et autres ouvrages, qui éclaircissent l'Histoire des Eglises Orientales. (2) J'avois pris la liberté d'écrire à Möns. Berry et de luy envoyer une Liste des Diplomes, et pieces sur les affaires d'estat, qui entrent dans un ouvrage, qu'un libraire a fait imprimer icy, sous le titre de Codex Juris Gentium Diplomaticus; Il y a quantité 15 de pieces curieuses anciennes et plus nouvelles, qui regardent en bonne partie les affaires d'Angleterre; quelques unes en Latin, d'autres en vieux françois à la façon de celuy des jurisconsultes d'Angleterre; de sorte qu'on croit, que cet ouvrage seroit de débit en Angleterre, d'autant que ces pieces n'ont pas encor esté imprimées pour la plus part. E t si un Libraire Anglois vouloit une bonne quantité d'exemplaires, le libraire de Hanover pourroit 20 faire quelque échange avec luy contre des livres imprimés en Angleterre, sur un certain pied. L'échange des livres se pourroit faire à Hambourg, par le moyen des Anglois, qui y sont, ou autrement. En favorisant le libraire en cela, qui est l'imprimeur de nostre Cour, on feroit encor plaisir à d'autres. E t une partie des livres d'Angleterre seroit ou pour Madame l'Electrice, ou pour la Bibliothèque Electorale et quelques Ministres. Car on en choisiroit 25 sur des Catalogues d'Angleterre, qu'on a icy. J e répété donc la priere, que je luy ay déjà faite. E t souhaittant l'occasion de meriter ses bontés, je suis son treshumble et tresobeissant serviteur Leibniz.

319. GERMAIN BRICE AN LEIBNIZ Paris, 26. Juni 1693. [288. 364.] 30

Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 116 Bl. 26 — 27. 1 Bog. 8°. 4 S. 3 J'ay écrit: N. 263, Antwort auf N. 206. 12 d'écrire: N. 241. Zu N. 319: K antwortet auf einen Leibnizbrief von Mitte(?) Juni 1693 (nicht gefunden), in dem ein für die Veröffentlichung im Pariser Journal des Sçavans vorgesehener Text (vgl. S. 483 Z. 2) über die

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L

N . 310

1693

483

J'ay fait la commission que vous m'avez donnée en portant au président Cousin le memoire que vous m'avez envoié pour lui; que nous avons lû ensemble et du quel il a fait un extrait pour estre mi dans le journal de cette semaine ou dans celui de la semaine prochaine au plus tard, je lui ay donné quelques eclaircissemens dont il avoit besoin entre autre de vostre nom qu'il ne pouvoit déchifrer à cause qu'il n'est qu'en lettres initialles & dans la foeuille que vous m'avez envoiée, il ne manquera pas d'expliquer aussi l'exactitude de vostre recueil par dessus celui de Léonard qui a oublié bien d'autres choses que le traité de Stapulus ou d'Estapes sur la mer qui est cependant très renomé et très considérable, ainsi Monsieur vous devez estre en repos de ce côté lâ. si vous m'eussiez envoyé cette mesme feuille d'abord cette affaire seroit consommé il y a long tems. le président Cousin en avoit 10 déjà veu une pareille que vous lui aviez peut estre envoyée par quel autre voye, mais dont il n'avoit pas tenu grand compte parcequ'il ne scavoit pas d'où elle venoit. Les peres de l'abbaie se plaignent fort que vous ne leurs avez point donné occasion de vous rendre services et à les entendre parler [.] vous leurs eussiez fait bien du plaisir de leur envoier des mémoires pour vous fournir quelques matereaux qui auroient pû vous servir. 15 cela ne vient que de la passion qu'ils ont de vous estre utiles et l'on peut dire à la louange de ces doctes Religieux qu'ils sont aussi obligens que remplis de Science et d'Erudition. Nous n'avons rien de Nouveau icy. on a rempli deux places vacantes à l'academie francoises par la mort du comte de Bussy et de l'abbé de la Chambre, la premiere a esté donnée à l'abbé Bignon Neveu de Mr de Pontchartrin et petit fils de l'illustre Gerome 20 Bignon, l'autre au S r de la Bruiere auteur des Nouveaux caractères des Meurs ou de Theophraste qui n'est pas un auteur d'une grande réputation et dont je croi bien que vous n'avez pas encore entendu parler non plus que du premier. (B. nennt Blicherneu-

E d i t i o n des Codex juris gentium diplomaticus

und das T i t e l b l a t t dieses Werkes (vgl. Z. 6 foeuille) bei-

gelegt waren. D i e Anzeige erschien im Journal

a m 6. Juli 1693. Leibniz ließ sie

dann durch einen 25

Schreiber kopieren (LBr. 876 Bl. 142) und fertigte selbst eine A b s c h r i f t des den Titel erläuternden T e x t e s an (ebda Bl. 141 v°). Der T e x t v o n Z. 7 (qui a) bis Z. 8 (considérable) ist auch in A v o n N . 273 überliefert.

7 q u i : F. LEONARD; vgl. S V . N . 286.

7 le traité: LEIBNIZ h a t t e im Codex,

1693,

S. 456 — 463 einen „ T r a c t a t u s pacis et foederis conclusus ad Stapulas supra mare inter Galliae et Angliae reges" v o m 3. N o v e m b e r 1492 veröffentlicht.

I i une pareille: E i n wohl A n f a n g Juni 1693 v o n 30

Leibniz an D . Larroque gesandtes T i t e l b l a t t des Codex; A n Stelle Chambre

der

im

wurden

April

1693

Jean

Paul

verstorbenen Bignon

Roger

und

Mitglieder der Pariser A k a d e m i e ; v g l . Journal

Jean

vgl. N . 307.

de

Apollodori,

31*

Heronis,

et de Physique,

des Sçavans

Philonis

vgl. S V . N . 374;

und

La Bruyère

am

Pierre 15.

Cureau

Juni

de

1693

La neue

v o m 10. A u g u s t 1693.

23 f. Bücherneuerscheinungen: Recueil d'observations faites en plusieurs ouvrages de Mathématique

18 d e u x places v a c a n t e s :

Büssy-Rabutin

Veterum

voyages, vgl. SV. N . 424; Divers 35

Mathematicorum

Athenaei,

Bitonis,

et aliorum opéra, hrsg. v . M. THEVENOT U. a.; J. MARSOLMER, Histoire du

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

484

N. 320

erscheinungen und bittet um eine Empfehlung bei C. A. von Alvensleben und Ph. A. von Eitz). à Paris le 26 juin 1693.

320. L E I B N I Z AN WILHELM E R N S T T E N T Z E L 5

10

Wolfenbüttel; 19. (29.) Juni 1693. [314. 323.] Überlieferung: L Abfertigung: G O T H A Forschungsbibl. Schloß Friedenstein B 199 Bl. 364 — 365. 1 Bog. 8°. 4 S. Das P. S. quer zum Text am Rande von Bl. 364 v°. (Unsere Druckvorlage.) I Abschrift von L : LBr. 915 Bl. 39. 40. 2 S. von Schreiberhand. Datum: „Guelfebyti Jun. 1693". Uber der Anrede von Leibniz' Hand: „an H. Tenzelium". A Auszug aus L: B E R L I N Deutsche Staatsbibl. Ms. Lat. fol. 3 1 1 C B L . 42 r° oben, Nr 16. 1I2 S. von Chr. G. v. Murrs Hand.

Vir celeberrime Meas nuperas Guelfebyto datas acceperis. Interim tuae mihi sunt redditae. De Codice 15 Ms0 Epistolari, dabo Tibi operam quam a me postulas, et tua meretur eruditio. Ego Semper credidi, quae et Ludolphi nostri sententia est, Bibliothecarum illustrium dominos in credendis Manuscriptis non debere nimis difficiles esse. Itaque vellem mandatum Serenissimorum Principum de Manuscriptis loco non movendis subinde benigna dispensatione temperali. Occasionem severitati dederat optimus quidem doctissimusque vir Casp. Sagittarius, qui 20 Martini Poloni Codicem diutius retinuerat, quam visum erat convenire. Itaque Stengerus Serenissimi Ducis Ant. Ulrici secretarius idemque Bibliothecae Curator; re ad dominos relata, Mandatum elicuit, ne qui imposterum Manuscripti codices extra urbem ablegarentur. Ego vero literis tuis supplicibus allatis nihil in me desiderali patior, ut optato potiaris. Iter Ducis Julii in terram sanctam haud dubie fabulosum est. Caeterum praestat, 25 scomma non tangi, quam dilui. E t tute pro prudentia tua arbitraberis quatenus nummos Brunsvicenses justae descriptioni nostratium reservari consultius videatur. Ministère du Cardinal Ximenez, 1693; E. FLÉCHIER, Histoire du Cardinal X imeni s., 1693; B. LAMY, Traité historique de l'ancienne Pdque des Juifs, 1693; E. de SCHELSTRATE, Antiquitas ecclesiae, Bd 1, 1692; vgl. SV. N. 448. 30 Zu N. 320: L antwortet auf N. 313 (Z. 14 tuae) und wird beantwortet durch N. 337. 14 Meas nuperas: N. 314. 22 Mandatum: s.o. S. 477. 24 Iter: s. o. S. 476 Z. 25 — 28 Leibniz' Bemerkung zu N. 313.

N. 320

I I I . P O L I T I S C H E R UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

485

Quoniam visus Tibi est Codex meus diplomaticus, judicium tuum privatum publicumque, avide expecto. Nam nuper in Junio memorare velie videbaris. Sed nunc in proximum dilatum puto. Miror unicum tantum exemplum ejus ad vos pervenisse, negligentia opinor Bibliopolae. Quia paulo ante Sagittarii mentionem injeci, rediit in memoriam Epistola ad eum a me 5 scripta, cui non respondit. Rogabam ut mihi tum in Codice diplomatico, tum in Historia Brunsvicensi opem ferret : apparet ex silentio precibus meis locum non esse daturum. Quod aequo animo ferre oportebit. Vereor ne me immerentem inter Antipietistas collocet. Ego uti Collegia pietatis non improbo, imo laudo maxime, si prudentia sit praeses; ita revelationibus novis multum tribuere non possum. 10 Nuper Dn. Hartungus juris apud Jenenses doctor, Metaphysicae juridicae autor ad me scripserat, petieratque ut nescio quae vetera meditata mea ad jurisprudentiam pertinentia ex schedis eruta cum ipso communicarem. Quorum scilicet mentionem ipse feceram in libello ante 25 et amplius annos edito sub titulo Methodi juris sed mihi tot aliis distracto post tantum intervallum haec refingere velie difficilius fuerit, quam denuo cudere. Itaque 15 necessaria excusatione usus sum. Caeterum non putaveram lectam ei fuisse Methodum meam, quoniam in ipso opere Metaphysicae suae, nullam ejus mentionem fecerat etiam cum res ita ferre videretur. Et quoniam in Epistola Metaphysicae quoque suae meminerat, non dissimulavi, vocabulorum metaphysicorum usum crebriorem in superioribus disciplinis adeo mihi non probari, ut nec in ipsa philosophia valde probetur. De iis loquor vocabulis, 20 quorum nulla certa constansque habetur definitio, aut quorum vis omnis familiariori sermone commode satis exprimi potest. Et inprimis a distinctionibus scholae abhorreo, ad turbandam rerum intelligentiam natis; cum una bona definitio omnium distinctionum inanem subtilitatem, velut lux illata tenebras tollat. Ego tarnen Hartungi et operam et doctrinam probo, nec dubito aliquid recti et praeclari ab eo praestari posse. 25 V. 'CI. Erhardi Weigelii ingenium et de studiorum emendatione judicium maximi facio, et vellem plus ei tribui, quam vulgo fieri video. Utinam sua exponeret dilucidius. Nuper certe philosophia Mathematica, quae tandem ad manus meas pervenit, obscuriuscula

2 — 3 in proximum dilatum: die Anzeige des Codex jur. gent. dipi, erschien im August-Heft von TENTZELS Monatl. Unterredungen, 1693, S. 683—690. 5 Epistola: N. 218. 11 Hartungus : 30 der Brief des Dr. jur. und Privatdozenten Joh. Christoph Härtung in Jena an Leibniz vom 14. (24.) Februar 1693 (LBr. 3 7 1 Bl. 1 — 2) und Leibniz' Antwort darauf vom März 1693 (gedr. : GRUA, Textes, II, 1948, S. 635f.) erscheinen in Reihe I I unserer Ausgabe. 14 Methodi juris: LEIBNIZ, Nova Methodus discendae docendaeque jurisprudentiae, Francofurti 1667 (Neudr. V I , 1 N. 10). 28 Erhard WEIGELS Philosophia Mathematica erschien Jena 1 6 5 7 ; erw. Ausg. 1693 (Leibn. Marg. 65). 35

486

III. P O L I T I S C H E R UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 321

p l e r i s q u e v i d e b i t u r . Vellern d e s c e n d e r e t a d s p e c i a l i o r a a r t i u m M a t h e m a t i c a r u m , m u l t a q u e n o n v u l g a r i a a se e x c o g i t a t a n o b i s c u m c o m m u n i c a r e t p o t i u s , q u a m n i m i s d i u h a e r e r e t i n c o m p e r t i s alio v e r b o r u m r e r u m q u e s c h e m a t e dicendis. N a m q u o d i p s a m i n v e n i e n d i a r t e m a t t i n e t v i d e t u r a l i q u i d a m p l i u s dici posse, e j u s q u e i n t i m a m u l t o a d h u c p r o f u n d i u s a b d i t a 5 latere et tarnen ubi e r u t a erunt, (quam in r e m otio t a n t u m opus puto) m u l t o plus h a b i t u r a c l a r i t a t i s . V a l e . D a b a m G u e l f e b y t i 1 9 J u n . 1693. Cultor studiosissimus

G o d c f r . Guil. L e i b n i t i u s .

P . S. I l l u s t r i B a c h o v i o , e t A m p l m o P f a n n e r o , m e p a r i t e r a t q u e i n s t i t u t u m m e u m u t p o r r o c o m m e n d e s rogo.

10 3 2 1 . L E I B N I Z A N D A N I E L L A R R O Q U E [ W o l f e n b ü t t e l , ] 19./29. J u n i 1693. [307. 360.] Überlieferung: l Abschrift von der (nicht gefundenen) Abfertigung: LBr. 529 Bl. 30. 4°. 2 S. von Schreiberhand, Adresse und Datum eigh. (LH).

à Möns, de L a r r o q u e 15

19/29 J u n . 1693.

Monsieur V o s f a v e u r s n e s o n t p r e s q u e j a m a i s seules, v o u s les f a i t e s t o u sj o u r s a c c o m p a g n e r p a r celles d e v o s a m i s . J e v o u s s u p p l i e d e t e m o i g n e r à M. A m e l o t d e la H o u s s a y e q u e j e l ' h o n n o r e b e a u c o u p , e t q u e je l u y a y u n e o b l i g a t i o n singulière d e ce q u ' i l a l a b o n t é d e m ' o f f r i r , j'en profiteray volontiers, et je ne m a n q u e r a y pas de reconnoistre p u b l i q u e m e n t combien

20 j e l u y e n s u i s r e d e v a b l e . L a m o r t d e M. Pellisson m ' a p r i v é d ' u n c o r r e s p o n d a n t q u e j ' a u r a y d e l a p e i n e à r e m p l a c e r . D e p u i s u n a n j ' e n a y p e r d u q u a t r e . Möns. T h e v e n o t [ , ] M ö n s , d e S e c k e n d o r f , Möns. Pellisson e t d e p u i s p e u le b o n L a n d g r a v e E r n e s t e d e R e i n f e l s q u e ses p r o p r e s a m i s avoient chassé de sa residence mais d o n t j ' a y peur qu'ils ne profiteront gueres. 25

Möns, d e l a L o u b e r e q u i e s t o i t a u p r è s d e Möns, d e P o n t c h a r t r a i n le j e u n e m ' a v o i t f a i t e s p e r e r q u e l q u e s n o t i c e s , m a i s il y a l o n g t e m s q u e j e n ' a y r i e n v û d e l u y . Q u a n d je 25 de loubere l la erg. LU Zu N. 3 2 1 : Die Abf. antwortet auf N. 307 und wird beantwortet durch N. 360.

N. 321

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

487

seray de retour à Hanover, je ne manqueray pas de faire vos complimens à Mons. l'Abbé Molanus. On nous a dit que Mons. du Pin a esté censuré par Mons. l'eveque de Meaux. J'en suis fort fâché. Car comme la sincérité de Mons. du Pin donnoit une grande opinion de la modération du clergé de France, il semble que la poursuite qu'on fera contre luy ne servira 5 qu'a justifier la vehemence des protestans plus rigides et plus defians. On nous dit encor, que Y antiquité des temps retablie du P. Pezeron trouve bien des censeurs. Je ne suis pas de ceux qui croyent que les Juifs ont corrompu le Texte Hebreu par malice et par un dessein de contre carrer les Chrestiens. Cependant il peut avoir esté altéré par d'autres raisons. Et quand il n'y auroit que l'Histoire de la Chine, je crois qu'on est obligé de recourir à un calcul 10 qui recule le deluge. Feu Mons. d'Irois Theologien de M. le Cardinal d'Estrées me disoit à Rome, qu'il se pourrait que lors que l'écriture dit: un tel a engendré un tel cela ne dût pas estre tousjours entendu d'une génération immediate. Je m'etonne que la baguette de Jaques Aimar a trouvé tant de creance dans un pays et dans un siecle si poli. Je voy par le Journal des Sçavans, qu'un sçavant homme qui a 15 écrit pour cette baguette suppose comme un fait constant que les baguettes divinatoires servent du moins à découvrir les veines des Métaux. Il a eu quelque raison de le supposer, les auteurs qui traitent des Mines semblent en convenir, et l'incomparable George Agricola luy même n'a pas voulu en desabuser les gens, non plus que des speçtres en forme humaine qu'on pretend estre ordinaires dans les mines les plus riches. Cependant nous avons assez 20 reconnu dans nos Mines du Harz, que la creance de la baguette doit estre comté parmy les erreurs populaires. Feu Mons. le Baron d'Els autres fois gouverneur du pays des mines fit bander les yeux à un de ces devins à baguette. La baguette ne tourna plus lors qu'on l'y fit repasser à diverses reprises. On a fait plusieurs experiences semblables. Les devins ne laissent pas de subsister au pays des mines comme ailleurs et de trouver quelque creance 25 parmy le peuple. Genus hotninum, quod semfer vetabitur, et semper retinebitur. Je voudrais 12 q u ' i l s se l, korr. Hrsg. Hrsg.

14 l a b a q u e t t e so passim l, korr. Hrsg. laufend

20 p r e d e n t l, korr.

23 à b a q u e t t e n e l, korr. u. erg. Hrsg.

1 retour à Hanover: Leibniz kam nach einem Aufenthalt von etwa vierzehn Tagen in Wolfenbüttel wohl am 9. Juli nach Hannover zurück. 11 Mons. d'Irois: Leibniz hielt sich im Herbst 30 1689 in Rom auf, als im Gefolge der französischen Kardinäle der Theologe François Dirois dort eintraf. 14 la baguette: zur Wünschelrute des J. Aymar vgl. N. 294Erl. 1 5 ! un sçavant homme: VALLEMONT, dessen La physique occulte, Paris 1693, im Journal des Sçavans v. 18. Mai 1693 besprochen wurde. 22 le Baron d'Els: Friedrich Casimir Herr zu Eitz, gest. 1682, war Landdrost und Berghauptmann zu Clausthal, als Leibniz dort seine Versuche zur Verbesserung des Bergbaus begann. 35

488

III. POLITISCHER UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 322

que des Cartesiens ne se fussent point mêlés de justifier la baguette avant que de s'asseurer du fait. Cependant je crois que leur dessin a esté de faire voir qu'en cas que le fait fut trouvé veritable leur philosophie seroit assez fécondé pour l'expliquer. J e suis avec zele Monsieur 5

P. S. Si vous ou vos amis Monsieur trouvent quelques autres pieces qu'ils veuillent communiquer; je tacheray de meriter vostre faveur, et la leur.

322. L E I B N I Z A N C H R I S T O P H E B R O S S E A U [Wolfenbüttel, 29. Juni 1693.] [308. 324.] Überlieferung: L1 Verworfene Abfertigung: LBr. 1 1 9 Bl. 56—57. 1 Bog. 8°. 4 S. Bibl.verm.: „Brosseau". L? Teilkonzept der zweiten Briefhälfte: Ebd. Bl. 59. 2°. 2 S. I Teilabschrift der zweiten Hälfte der (nicht gefundenen) Abfertigung: Ebd. Bl. 58. 8". i 1 / a S. von Schreiberhand.

10

(L1) 15

Monsieur Nous serons bien aises de profiter des lumieres de Möns. Bulteau après celles de Messieurs du Cange, et d'Hozier[,] qui sont des premiers hommes du temps dans la recherche de l'Histoire, et qui ont eu la bonté de me donner de l'assistance. Si Möns. Bulteau m'en fait recevoir, habebitur mihi inter magna illa nomina. Mais ce sera selon vostre commo-

20 dité et la sienne. Car rien ne presse. Puisque nous avons receu par vostre faveur l'Histoire des Empereurs de M. de T i l l e m o n t , je vous supplie, Monsieur de me faire tenir aussi son 1 des Cardisiens l Cardesiens ändert Lit, korr. Hrsg.

5 pieces fehlt l, erg. Lil

Zu N. 322: Leibniz sandte L 1 nicht ab, weil er den zunächst für die Abf. vorgesehenen Text der zweiten Briefhälfte (S. 489 Z. i2ff.) verwarf und dafür die detaillierte Fassung L 2 konzipierte. Auch diese 25 befriedigte ihn nicht. Die Abf. dürfte vielmehr aus der ersten Hälfte von L1 (bis S. 489 Z. 1 1 ) und dem erneut umgearbeiteten Schlußteil, von dem wir nur eine Abschrift (l) kennen, bestanden haben. Wir drucken alle drei Fassungen nacheinander. Die Abf. antwortet auf N. 306. 308 u. wird beantwortet durch N. 339, wo das Datum unseres Briefes genannt wird. Beischluß war wahrscheinlich ein Brief an S. Foucher; vgl. N. 339 Erl. 18 assistance: Ch. Du Cange (vgl. I, 4 N. 453ff.) u. Ch. d ' H o z i e r (vgl. 30 I, 8 N. 224 ff.)

N. 322

III. P O L I T I S C H E R UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

489

Histoire Ecclésiastique^,] item: toutes les pieces de la controverse qu'il y a eu entre le P. Noris, le P. Hardouin et M. Vaillant touchant la médaillé de Cesarée. Voicy encor trois exemplaires du titre de mon ouvrage puisque vous voulés bien avoir la bonté de vous en charger. Il est aisé icy d'avoir les Acta eruditorum de Leipzig, mais comment les envoyer à 6 Paris sans une occasion singulière? Je m'étonne que parmy une infinité de petites pieces curieuses que Mons. Cusson a fait imprimer, il n'en a trouvé que celles qu'il a marquées. Mais j'ay encor esté plus surpris du compliment qu'il me fit faire en me demandant de l'argent pour avoir mis une figure dans le journal; au lieu que quelcun aurait peutestre crû, qu'il me devoit remercier de ce 10 que je faisois mettre dans son journal. Mais cela soit dit entre nous. Le dévouement pretendu de l'Electeur mon maistre à la maison d'Austriche ne sera jamais assez grand pour l'empecher de s'opposer aux entreprises de cette maison, si elle faisoit du tort à la liberté Germanique. Ainsi si les desseins du Roy T. C. ne tendent qu'à une paix raisonnable et à la conservation de cette liberté; ils s'accorderont tousjours. Mais 15 comme il semble que le Conseil du Roy tend à demembrer de l'Empire tout ce qui est au delà du Rhin à nostre égard, et de ruiner une bonne partie de ce qui est en deçà de ce fleuve, il n'est pas possible, qu'un Allemand qui est honneste homme puisse demeurer dans l'indifference. Vous dites, Monsieur, que si je connoissois le cœur du Roy, je dirois, non pas, qu'il 20 fait parler souvent de la paix[J mais qu'il a un veritable dessein de la faire. Je vous asseure, Monsieur, que je suis très persuadé de ce que j'ay écrit autresfois à M. Pelisson à la louange de Sa Majesté, et qu'il a fait imprimer sous le titre d'eloge. J'accorde que le Roy est grand au delà de ce qu'on sçauroit dire, tant en puissance, qu'en mérité et en élévation d'esprit. Et comme je crois qu'il a le cœur bon, je m'imagine, qu'il ne permet ny ordonne les grands 25 maux, dont il est l'auteur, que par ce qu'il les croit nécessaires pour la conservation de son Royaume. C'est l'unique moyen de l'excuser, comme j'ay insinué dans le même endroit. Mais j'ay adjouté que je crois aussi que c'est presque la seule chose où il se trompe, en ne se croyant pas aussi grand qu'il l'est. Car s'il faisoit assez reflexion sur sa grandeur, il verroit que les maux qu'il ordonne ne sont point nécessaires du tout, et par conséquent, 30 que les actions du Roy ne sont pas aussi justes, qu'elles sont grandes. C'est le seul eloge,

1 les pieces : vgl. N. 359 Erl. 3 titre : Das Titelblatt von LEIBNIZ, Codex juris gentium diplomaticus, 1693. • 8 celles: vgl. N. 306 Erl. 20 Vous dites: in N. 306. 22 j'ay écrit: Leibniz an M. de Brinon für P. Pellisson, Januar 1691 ; vgl. I, 6 S. 170 Z. ioff. u. I, 7 S. 39 Erl.

490

III. POLITISCHER UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 322

qui leur manque. Ce défaut est petit devant les hommes, mais il est grand devant Dieu. Ses intentions sont bonnes, mais cela seul ne l'excuse point entièrement, et un saint homme a bien dit, que l'enfer est plein de bonnes intentions. Un Allemand qui voit les maux horribles causées en Allemagne par les ordres du Roy, et qu'il n'y avoit pas la moindre 5 nécessité qui l'obligeoit à la derniere rupture, n'en sçauroit juger autrement, sans trahir sa conscience. Le Roy pouvoit maintenir le Roy Jaques en Angleterre et le Cardinal de Furstenberg dans le pays de Cologne, et procurer quelque satisfaction pretendue à Madame sa bellesœur, sans rompre avec l'Empire; ou plustost il maintenoit ces Princes en ne rompant point ; et il les a abandonnés pour rompre. Où est donc la nécessité de la rupture, 10 et que deviennent les raisons du manifeste? De dire que la France a rompu pour degager les Ottomans, et empecher l'Empereur de s'aggrandir de ce costé là; c'est ce que je n'oserois. Il faut donc que ceux qui cherchoient la guerre ayent fait croire au Roy, que l'Empereur avoit dessein de faire la paix avec les Turcs pour le venir attaquer, et qu en ce cas la France auroit esté en danger. Mais je croy que le Roy même est persuadé maintenant qu'il y a eu 15 de l'erreur dans le manifeste à cet égard, que l'Empereur a esté éloigné de la paix avec les Turcs, et que quand il l'auroit faite, la France n'avoit aucun sujet de le craindre; le Roy ayant fait maintenant une experience de sa grandeur, qui le met à couvert de ces craintes, il reste donc qu'il donne la paix à l'Europe[,] mais à des conditions qui mettent les gens hors de crainte d'estre insultés et ruinés à tout moment; qu'il accorde à l'Empire une 20 barrière, aussi bien qu'aux Hollandois, et cette barrière seroit encor plus raisonnable, puisqu'elle ne seroit que ce qui appartient à l'Empire au delà du Rhin. Comme les autres ont incomparablement plus sujet de craindre que la France, il est juste qu'elle accorde aux autres la seureté qu'elle demande avec bien moins de sujet.

>

Le dévouement pretendu de mon maistre à la maison d'Austriche ne sera jamais assez grand pour l'empecher de s'opposer aux entreprises de cette maison, si la liberté Germanique estoit en danger de ce costé là. Ainsi, si les desseins du Roy ne tendent qu'à une paix raisonnable, et à la conservation de cette liberté, ils s'accorderont tousjours. Mais comme il semble que le Conseil du Roy T. C. tend à demembrer de l'Empire tout ce qui est en deçà 30 du Rhin à son égard, et de ruiner et mettre hors de defense une bonne partie de ce qu'il

25

7 Madame: Elisabeth Charlotte von Orléans. SV. N. 341.

10 manifeste: Mémoire des raisons, 1688; vgl.

N. 322

III. POLITISCHER UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

491

voit au delà de ce fleuve, il n'est pas possible, qu'un Allemand qui est honneste homme, et sur tout un grand Prince puisse demeurer dans l'indifference. Et les Ministres du Roy n'ont jamais voulu faire la moindre ouverture aux nostres, qui tendit à refuter ces justes appréhensions fondées sur des effects trop crians; bien que l'Empereur luy même ait pressé ceux qu'il y avoit chez luy de nostre part, de s'expliquer sur des telles ouvertures. 5 J'avois dit, que la France fait sagement de parler tousjours de la paix, et cependant de faire la guerre avec toute la vigueur possible; au lieu que les Alliés ne font ny l'un ny l'autre; vous repondés, Monsieur, que si je connoissois le cœur du Roy, je dirais non pas qu'il fait parler souvent de la paix, mais qu'il a un veritable dessein de la faire. J'ay toutes les dispositions du monde à croire que les intentions de Sa sont bonnes, et je ne rétracté 10 point, ce que j'ay écrit autresfois à feu M. Pelisson touchant ce grand Prince, et qu'il a fait imprimer sous le titre d'eloge. J'accorde que le Roy est grand au delà de ce qu'on sçauroit dire, tant en puissance qu'en mérité et en élévation d'esprit. Et comme je crois qu'il a le coeur bon, je m'imagine qu'il est disposé à faire une paix où il croira trouver toute sa seureté, et qu'il ne permet ny ordonne les grands maux que causent ses troupes, que malgré 15 luy, et par ce qu'il les croit nécessaires pour la conservation de son Royaume. C'est l'unique moyen de l'excuser, comme j'ay insinué dans le meme endroit. Mais j'y avois adjouté aussi assez intelligiblement, que c'est presque la seule chose où il se trompe, en ne se croyant pas aussi grand qu'il l'est. Erreur qui vient d'un excès de circomspection ; dont le principe est bon, mais dont l'application est mauvaise. Pour détruire ou affoiblir tout ce 20 que nous pouvons craindre, nous bouleverserions le genre humain. C'est pour quoy[,] quand il s'agit de nuire aux autres pour nous asseurer[,] la modestie est defendue, et la confiance, ou bonne opinion de nous mêmes, est d'obligation. Plus le Roy est grand, et plus ces craintes sont injustes, aussi bien que tout ce qui est fondé là dessus. Si Sa Majesté faisoit assez de reflexion sur sa propre grandeur, il verrait, que les maux qu'il ordonne, 25 ou qu'il permet, ne sont point nécessaires-du tout, et par conséquent que ses actions (s'il est permis de le dire) ne sont pas tousjours aussi justes, qu'elles sont grandes. C'est cette grandeur même qui s'oppose à leur justice ; et il semble que tous ceux qui travaillent à louer le Roy, travaillent en même temps à l'accuser. Car ils font voir que sa puissance et sa sagesse, le mettent hors d'insulte, et hors de crainte d'estre surpris de ceux 30 qu'il s'est pourtant crû obligé de prévenir par une crainte peu fondée en ne pas reconnoissant assez ses forces et sa grandeur. En quoy il semble qu'il manque de reconnoistre assés les

6 J'avois dit: wahrscheinlich in dem nicht erhaltenen Brief von Ende Mai 1693. repondös: in N. 306. 12 eloge: vgl. I, 6, S. 170 Z. ioff. und I, 7, S. 160Z. if.

8 vous

492

III. POLITISCHER UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 322

grâces que Dieu luy a faites. L'excès de circomspection et de modestie est un défaut des plus sages, mais c'est tousjours un défaut, et il est d'autant plus grand à l'égard du Roy que cela cause plus de maux dans le monde, car une bonne partie de ce que la Chrestienté a souffert depuis vingt ans, vient de cette source. Le malheur des panégyristes du Roy et le 5 nostre, est qu'il ne croit pas ce qu'ils disent, car estant aussi consciencieux qu'il l'est, s'il se croyoit aussi grand qu'il l'est, il donnerait dés aujourdhuy la paix à l'Europe, car il verrait qu'il le peut faire seurement. C'est mon sentiment au moins, et la grande opinion que j'ay de la droiture de son cœur, fait que je crois qu'il ne continue pas la guerre par ambition ou pour s'aggrandir, mais dans la creance qu'elle est nécessaire à sa conservation ; 10 creance qui cesserait, s'il adjoutoit foy à ce qu'on dit avec raison de sa grandeur eminente. C'est ce qui m'avoit porté de conseiller à feu M. PellissOn, de travailler à une nouvelle espece de panegyrique du Roy, capable de le persuader luy même. Il semble qu'on l'a pris pour un compliment, ou pour un tour de rhetorique, mais je l'entendois tout de bon. Permettés moy de dire, Monsieur, que je souhaitterois de tout mon coeur par la vénération 15 qu'on doit aux qualités incomparables du Roy, qu'en achevant son eloge, on puisse dire un jour de sa justice qu'elle est devenue aussi grande à proportion, que ses autres attributs, qui le font imiter les perfections divines. Le moindre défaut de la justice, quelque petit qu'il paroisse devant les hommes, qui se laissent éblouir par les autres grandeurs, n'est que trop grand devant Dieu, puisqu'il est capable de détruire les fruits de tout le reste.. Quel20 ques bonnes intentions qu'un grand Prince puisse avoir[,] cela ne l'excuse point devant Dieu. Un saint homme a bien dit, que l'enfer est plein de bonnes intentions. C'est assez qu'on se pouvoit et devoit detromper veu la grandeur des maux qui en résultent, et il ne suffit point en ce cas que le principe de l'erreur a esté la modestie ou la circomspection, lors qu'elle a esté si mal entendue. 25 Vous me dirés, Monsieur, que le manifeste du Roy, a fait voir l'obligation où il s'est trouvé de porter ses armes dans l'Empire. J e ne doute point que le Roy n'ait esté persuadé de cette obligation. Mais s'il avoit esté spectateur des maux horribles que cela a causé, il en aurait esté sans doute si frappé, qu'il aurait repassé sur les raisons de cette pretendue obligation, et en aurait reconnu la foiblesse. Il pouvoit procurer quelque satisfaction con30 venable à Madame sa bellesœur; maintenir un Roy son allié en Angleterre, et un Cardinal son ami dans le pays de Cologne, sans porter la guerre dans la Suabe et dans la Franconie, sans détruire tant de belles villes qui sont situées sur le rivage du Rhin; et même sans rompre avec l'Empire. Ou plustost on peut dire, qu'il maintenoit ces princes, en ne rompant

11 de conseiller: in I, 6 N. 77.

N. 322

III. POLITISCHER UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

493

point, et que leur perte a esté causée par cette rupture. De dire que la France a voulu rompre tout de bon, et penetrer bien avant dans l'Empire, pour dégager les Ottomans aux depens mêmes de ses autres amis, et pour empecher les progrés de l'Empereur de ce costé là, c'est ce que je n'oserois. Il faut donc que le Roy ait crû suivant son manifeste que l'Empereur estoit sur le point de faire la paix avec les Turcs, pour l'attaquer, et qu'en ce 5 cas la France aurait esté en danger. Mais je croy que le Roy luy même est persuadé maintenant, que l'Empereur a esté éloigné de la paix avec la Porte, et quand il l'aurait faite, que la France n'avoit aucun sujet de craindre; le Roy ayant fait maintenant une experience de sa grandeur, qui le met audessus de ces appréhensions, il reste donc qu'il donne la paix à l'Europe, mais une paix où il y ait quelque seureté de part et d'autre, par des conditions 10 qui mettent les gens hors de crainte d'estre insultés et ruinés à tout moment. Ainsi il seroit juste que Sa M16 accordât une barrière à l'Empire, aussi bien qu'aux Hollandois, et cette barrière de l'Empire seroit d'autant plus raisonnable, qu'elle ne consisterait qu'en ce qui appartient déjà à l'Empire au delà du Rhin. Sa M46 avoit souvent témoigné de ne vouloir point faire des conquestes sur l'Empire; et elle se plaignoit autresfois de ce qu'on 15 luy avoit imputé des desseins sur Strasbourg et sur Casai —

Le dévouement pretendu de l'Electeur mon maistre à la maison d'Austriche ne sera jamais assez grand pour l'empecher de s'opposer aux entreprises de cette maison si la liberté Germanique estoit en danger de ce costé là. C'est pourquoy si les desseins du Roy 20 T. C. ne tendent qu'à une bonne paix et à la conservation de l'Empire dans son entier, ils s'accorderont tousjours. Le malheur a esté que le Roy n'a jamais voulu faire des ouvertures à nos ministres qui fissent connoitre assez particulièrement les bonnes intentions de Sa M w sur ce sujet. J e crois avec vous, que le Roy est porté à la paix, mais je crois aussi que les Alliés ne le sont pas moins, pourveu que ce soit une paix, où la seureté ne se trouve 25 pas seulement d'un seul costé. On dit que Reinfels est assiégé de nouveau. En ce cas je le compte pour perdu. E t ceux qui ont dépossédé le bon Prince Erneste ont la mine de n'en profiter gueres. J'en suis fâché tant pour luy que pour eux. Il semble que le dessein du Conseil de France est de s'emparer du reste du Rhin et de destruire ou affaiblir les pays voisins, cela ne se peut 30 sans demembrer l'Empire, et sans ruiner de fonds en comble une bonne partie de l'Allemagne. Les apparences sont que la France y reussira[,] mais ce ne sera pas sans causer bien des misères, dont ceux qui ont porté le Roy à la derniere rupture seront responsables.

494

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 323

On ne voit pas le moyen de remedier à ces maux. C'est pourquoy lors que nous ne voyons goutte, il faut s'abandonner à la conduite de la providence, comme dans une grande tempeste. Dieu a des ressources, et des desseins que nous ne sçavons pas et qui ne manqueront jamais d'estre bons, c'est la meilleure et l'unique consolation dont on se peut servir s dans les m a u x publics.

323. W I L H E L M E R N S T T E N T Z E L AN L E I B N I Z Gotha, 19. (29.) J u n i 1693. [320. 337.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 9 1 5 Bl. 38. 4 0 . 2 S.

Notitiam redditi fasciculi Brandenburgici, q u a m in novissimis desideras, dedi eodem, 10 quo ad me scripsisti, die in litteris, quas alteri Legatorum Guelpherbytanorum ad aulam nostram, Ducalis Camerae Magistro, tradidi perferendas, u n a cum epistola supplice ad Serenissimos Principes, quibus rogavi, u t copia mihi fieret Codicis Carolini Ms H . Recepii etiam in se Legatus pro insigni sua humanitate curam utriusque, quamprimum Walkenrieto Guelpherbytum redierit. 15

(T. hofft, mit Unterstützung der Grafen von Schwarzburg-Sondershausen u. -Arnstadt und des Herzogs von Sachsen-Gotha ständigen freien Zugang zur Bibliothek in Wolfenbüttel zu bekommen. E r will dafür besonders historische und philologische Bücher besorgen.)

Omnes tarnen et singulos in perpetuum illi consecrabo, absque ullo pretio, sed ea saltem conditione, u t Serenissimi Principes centum quotannis Imperiales mihi solvant, 20 addito Historiographi vel simili charactere, et concesso Bibliothecae usu, donec aliquando Bibliothecarii munus vacaverit, idque simul conferri mihi possit. Haec mentis meae cogitata ubi probaveris, u t ipsis Serenissimis Principibus exponas, et pro ea q u a polies auctoritate ad felicem exitum perducas, rogo observantissime, Catalogum librorum statim additurus, in quibus tarnen nihil adhuc est paternae Bibliothecae, quae integra in tempio 25 Amstadiensi delitescit, nec facile ante matris mortem dividetur. ( . . . ) Epigramma Stepneii egregium est et acutissimum, neque acumen ejus exhaurit Gallica versio, neque Germanum id reddere posse crediderim. Solam enim Latinam linguam ea m a n e t félicitas, u t m u l t a paucis efferre possit. Quae nuper de Imperialibus Augusti Ducis cum Campanis deque Medallionibus Julii a solvendo cognominatis petii, n u n c denuo repeto, ( . . . ) Gothae X I X . 30 Junii CIO I 3 C X C I I I . Zu N. 323: K antwortet auf N. 3 1 4 und wird beantwortet durch N. 356. wohl der Kammermeister Moering. 25 Epigramma: s. o. N. 158.

10 alteri Legatorum:

N. 324325

I I I . P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

495

324. CHRISTOPHE BROSSEAU AN LEIBNIZ [Paris,] 29. Juni 1693. [322. 339.] Überlieferung: K A b f e r t i g u n g : L B r . 1 1 9 Bl. 197. 8°. 1 S.

Ce 29. de Juin 1693. ( B . d a n k t f ü r drei übersandte T i t e l b l ä t t e r v o n L e i b n i z ' Codex, welche er nur Personen aushändigen

6

wird, die in der L a g e sind, zur V e r m e h r u n g des W e r k e s beizutragen. E r sah inzwischen Ch. Bulteau und erfuhr v o n ihm, daß er f ü r die Weifengeschichte zweckdienliche Nachrichten liefern könnte, wenn er L e i b n i z ' W ü n s c h e erführe. A u s B u l t e a u s F r a g e nach der Freigebigkeit K u r f ü r s t E r n s t A u g u s t s schließt B., que l'or est la source d'où II peut tirer ces lumieres qu'il

offre de vous donner.)

325. EZECHIEL SPANHEIM AN LEIBNIZ

10

Berlin, 20./30. Juni 1693. [255. 375.] Überlieferung: A A u s z u g aus der A b f e r t i g u n g : L B r . 876 Bl. 141. 2 0 . s / 4 S. auf Bl. 141 r° v o n L e i b n i z ' H a n d . A u f Bl. 141 r° unteres Viertel A v o n N. 273, auf Bl. 141 v ° Relation aus d e m Journal

de Sçavans

v o m 6. Juli 1693 v o n L e i b n i z ' H a n d über seinen Cod. jur. gent.

dipl.

Extrait d'une lettre de Möns, de Spanhem Conseiller d'Estat de S. A. Electorale de 15 Brandebourg. Berlin 20/30 Juin 1693. La belle préfacé du Codex Diplomaticus luy est d'une insinuation fort avantageuse, et monstre également les sources où il faut rapporter ces sortes de recueils, et les divers usages, qu'on en peut tirer. Ce qu'elle touche entre autres sur l'origine des Electeurs et les Actes qui s'y rapportent, ne peuvent que contribuer à eclaircir une matiere d'ailleurs 20 assés embrouillée. Il y en a aussi qui battent en ruine les pretensions de la Cour de Rome sur le fait de l'Election ou Confirmation des Empereurs Romains. Il est bien juste qu'on contribue de tous costés à augmenter et embellir une si belle, si utile, et même si agreable collection. Sur l'insinuation que j'en avois déjà faite au Conseil, on en estoit tombé d'accord

Zu N. 324: K a n t w o r t e t auf ein Schreiben v o n M i t t e Juni 1693 (nicht gefunden) u. wird a n g e f ü h r t 25 in N. 339. Z u N. 325: Die A b f e r t i g u n g (nicht gefunden) a n t w o r t e t auf einen Leibnizbrief v o n E n d e Mai(?) 1693,

z u

d e m die E i n l e i t u n g v o n LEIBNIZ, Cod. jur. gent. dipl.,

Spanheim v o m 23. A p r i l 1693 (vgl. N. 273 Erl.) Beilage waren.

1693, sowie ein Brief v o n C. Nicaise an

496

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 326

etc. Mes frequens voyages et envoys presque continuels, m'ont bien fait perdre ou egarer des papiers que je regrette. Je ne laisseray pas de voir si je puis me faire honneur de contribuer de mon fonds à une telle collection.

s

326. CHARLES-RENÉ D'HOZIER AN LEIBNIZ Paris, 30. Juni 1693. [216. 327.] Überlieferung: k Abfertigung: HANNOVER Niedersächs. Landesbibl. Ms X X I I I 181 I, 1 Bl. 1 — 2. 1 Bog. 4 0 . 3 S. von Schreiberhand. Eigh. Unterschrift. (Unsere Druckvorlage.) A Abschrift von k : Ebd. Bl. 3 — 4. 1 Bog. 2 0 . 31le S. von Barings u. Grubers Hand.

10

Je vous envoie tout ce que j'ai dressé, et ce que J'ai ramassé des premiers degrés de la Maizon d'Esté, et de celle de Brunswic, et quoique Je ne doute point que vous ne sachiés déjà, tout ce qui est compris dans mon Mémoire: Cependant, J'ai cru que quelque choze pouvant être echapée à vos Connoissances cela vous aideroit à les rapeller, et vous faciliterait la recherche des Endroits qui peuvent servir à prouver votre grand Ouvrage. J e 15 serais bien aize d'avoir fait là dessus, un travail qui pût marquer le profond respéct que J'ai pour la Maizon de vos Princes Sérénissimes, et si vous me jugés capable de plus que cela, dans la suite en faveur de cette Maizon, faites moi l'honneur de me demander ce que vous voudrés. savoir, et Je vous y répondrai au moins, avec un extrême plaizir si je ne le fais pas avec ces grandes lumières qui vous distinguent si honorablement, dans la Cour d'Ha20 nover. Je ne sais ce que c'est que ce Marquizat d'Orta, en Toscane. Il faudrait avoir une géografie de ces temps là, pour déméler où étoit ce lieu, et à quoi il a raport à prézent. Ces trois Marquis, Oberto, Azon, et Hugues, Enfans d'Obert Marquis d'Orta suivant l'histoire de Plaizance de Campi, pourraient bien être ces trois frères, qui partagèrent entre eus, le 25 Pogio Caprione et qui ont formé les trois Maizons d'Esté, de Malaspina, et de Palavicini, car il y a toutes sortes de raizons de croire qu'elles ont une même origine. Le Conrad, Marquis de Toscane l'an 1126. ne me parait pas être de la race de Fouques, qui étoit vraisemblablement le pére d'Azon IV. car le temps y convient, à moins que ce Conrad n'ait été un des Enfans du même Fouques, et le frère d'Azon. 80 Je ne saurais vous dire sur la Dénominacion du Marquis de Scorzia, que ce que je vous Zu N. 326: K antwortet auf N. 216 u. wird beantwortet durch N. 357. 358. N. 327. 24 P. M. CAMPI, vgl. SV. N. 80 u. N. 216 Erl. 24—25 le Pogio Caprione: 29 Azon IV. wird auch in N. 327 als Sohn des Markgrafen Fulco bezeichnet.

12 Mémoire: vgl. N. 327 Erl.

N.

327

III. POLITISCHER UND GELEHRTER BRIEFWECHSEL 1693

497

ai dit sur Orta. Il ne faut conter sur ce que les Italiens ont écrit des généalogies de leurs Princes, que depuis l'an 1200. Je vous ai dit mon sentiment de l'Extraccion de la Comtesse Matilde dans le Mémoire. Feu M. Belli n'a pas sû, ni fait toute la généalogie des Ducs de Guienne, Comtes de Poitou, mais le pére Labbe, Jézuïte, qui a travaillé après lui, les a assés bien éclaircis; 5 Cependant, ni lui, ni aucun autre auteur n'ont jamais mis parmi les Comtes de Poitou, l'Empereur Oton de Brunswic, et Je ne crois pas que l'on trouve aucune Charte qui lui donne cette qualité, ni que sa mére Mahaud d'Angleterre, ait eu en dot le Comté de Poitou : Je ne sai pas même, si cette aliance doit être la cauze que la Maizon de Brunswic a pris deux Léopars, pour ses armes. (...) 10 Paris, le 30e de Juin, 1693.

327. CHARLES-RENÉ D'HOZIER FÜR LEIBNIZ Memoire zur Genealogie der Weifen und Este (Auszug). Beilage zu N. 326. [326. 357.] Überlieferung: k Abfertigung: H A N N O V E R Niedersächs. Landesbibl. Ms XXIII1811,1 Bl. 75 bis 78. 2 Bog. 2°. 8 S. 15

I.

N ... Marquis en Italie, vers l'an 900

II. Aton, ou Azon I r , Marquis en Italie. C'est lui qui partagea le PogioCaprione, avec les Marquis Malaspina, et Palavicini, aparemment ses frères, ou ses proches parens. Le Pogio-Caprione est dans l'Evéché de Luna en Toscane, In H é t r u r i â , c'est ce que l'on apelle aujourdhui, Sarzane.

N ... Marquis Malaspina

N ... Marquis Palavicini 20

25

III. Azon II. Marquis en Italie IV. Azon III. Marquis de Ligurie etc. né avant l'an 1000. mourut l'an 1097, âgé de plus de 100 ans. 5 Ph . LABBE, vgl. SV. N. 265. 8 cette qualité: vgl. N. 216 Erl. Zu N. 327: Wir drucken aus der umfangreichen Abhandlung nur jene Abschnitte, auf die Leibniz 30 in seiner Antwort N. 357. 358 eingeht. Den Schluß des Memoire bildet die ausführliche Nachfahrentafel 32

L E I B N I Z 1/9

498

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 327

C'est de lui, dont il est parlé dans le titre qui est raporté au fol. 904. du I r t o m e de l'Italia sacra d'Ughelli, et qui remarque que son grand pere avoit partagé le P o g i o C a p r i o n e , avec le Bizayeul du Marquis Malaspina, et avec le Bizayeul du Marquis Palavicini. Ce partage semble induire que ces trois Marquis étoient frères, ou du moins, de même maizon, 5 et proches parens, car ce n'étoit guiére l'uzage alors, que des Etrangers partageassent ensemble, un même bien : Voila ce que l'on peut conjecturer des plus vraisemblable, sur des choses aussi elognées, et que les Contemporains n'ont point eclaircies. Cet Azon e s t le m ê m e qui épouza en I è r e s noces, C u n i z z a , autrement dite C u n é g o n d e fille de Wélf Duc de Bavière (...) Welf, pére de Cunégonde rétablit le Monastère d'Altorf, à la prière 10 d'Ite, sa mère, qui y fut enterrée. Cette lté, étoit fille de Conrad Sgr d'Oéninghen, en Swabe, et de Richilde fille de l'Empereur Oton le grand, et elle étoit soeur de Cunégonde, femme de Fridéric Sgr d'Andech, dont vient, je crois, la Maizon de Bavière. (...) IV. Des deux Enfans qu'Azon Marquis de Ligurie, eut de la Comtesse du Mans sa segonde femme: Hugues, Comte du Mans, le second, vendit ce Comté à Hélie de la Flèche, 15 son couzin, et se retira en Italie. (...) V. Fouques son frère ainé, marquis de Ligurie, l'an 1090. suivant Ordéric, fol. 683 fut aussi Sgr d'Esté, et donna le commancement à la branche des Princes de ce nom. Il vivoit encore, l'an 1124. et il fut le pére VI. d'Azon IV. Sgr d'Esté, et Marquis de Véronne, l'an 1166. il est nommé en cette qualité, 20 dans un titre qui est raporté dans la généalogie de la famille des Scorza, de Gènes. Imprimée in fol. à Gènes; fol. 32 (...) Fiorentini. Mellini. et Cantilori, ont fait l'histoire de la Comtesse Matilde. Je ne les ai pas vuës, aparemment qu'il y aura des titres. L'Abé Puccinelli, a fait la vie de Hugues, Marquis de Toscane. Le Journal de Leipsic, de l'année dernière, a marqué que Cosme de la Reina 25 avoit imprimé une histoire des Marquis de Toscane. L'Abé Gamurrini, a traité des Marquis de Toscane dans le I r Volume de ses familles de Toscane : mais il l'a fait avec tant de Con-

des Ahnherrn der oberitalienischen Familien Este, Malaspina und Pallavicini, zu der Leibniz zwischen den Zeilen kritische Anmerkungen gemacht hat. 1 titre: aus dem Jahre 1 1 2 4 : vgl. N. 3 5 7 Erl. 14 femme: Garsendis von Maine. 1 4 vendit: vgl. L. A. MURATORI, Antichità Estensi, 1, 1 7 1 7 , 20 titre: vgl. N. 4 3 1 Erl. 22 Fioren30 S. 270. 1 6 ORDERICUS Vitalis: vgl. S V . N. 1 3 5 , 2 S. 683. tini ... Cantilori: vgl. SV. N. 168. 340. 110. 23 P. PUCCINELLI, vgl. S V . N. 414. 24 a marqué: in den Acta erud. Januar 1691, S. 48, erschien nur eine kurze Anzeige des Buches; vgl. S V . N. 124. 25 E . GAMUBRINI, vgl. S V . N.

181.

N . 328

I I I . P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

499

fuzion et si peu d'Examen, que l'on ne sauroit se fier à ce qu'il a écrit la dessus. Au fol. 50. du 3e tome de l ' I t a l i a s a c r a d'Ughelli, il y a un titre de Hugues, fils d'Albert 1 Marquis de Toscane, de l'an 995. Au fol. 61. du meme tome, il y en a un de l'an 1009. du Marquis Boniface, fils du Marquis Albert, et il marque que Boniface, vivoit selon la loi des Ripuaires. Il est aussi fait mencion du meme Marquis Boniface ou d'un autre 2 de même nom, dans le 6 même tome, fol. 69. l'an 1028. Les races d'Italie principales, sorties des anciens Marquis, sont de deux sortes, celles de devers les Alpes, et celles de devers la Ligurie, et la Toscane. Celles de devers les Alpes, sont les Saluces; Céva; Inciza; Montferrat etc. d o n t les C h i e z à , dans leur histoire de Piémont, ont parlé avec recherche. Les autres races de devers la Ligurie, sorties des anciens 10 Marquis, sont les Marquis Malaspina; les Palavicini, les d'Esté; les Romagnans vers Novare; les Lupi-Soragna de Parma; les C a v a l e a b o de Cremone; et les Du Mont S , e Marie, vers Arezzo. Voila les plus grandes, et les premières familles de l'Italie. Il seroit bon de savoir le nombre des Marquizats qu'il y avoit en Italie, avant l'an 1000. et de savoir si les Empereurs Alemans y mirent des Marquis de leur nacion, et si c'étoient eus qui avoient institué les 15 Marquis de Ligurie, de Toscane, et de la Marche Trévizane. Ceus d'Esté ont été Marquis de la Marque Trévizane, Véronne étoit leur séjour, Este est dans le territoire de Padouë. Comme l'Ayeul d'Azon le vieil qui épouza Cunégonde, étoit établi en Italie, avant l'arrivée de l'Empereur Oton le grand, qui fut, l'an 961. Il y a lieu de croire qu'il étoit de sang Lombard, ou François, et qu'il n'étoit pas Alemand. On ne trouve aucune preuve que la 20 Comtesse Matilde fût de meme sang que Welf, fils du Marquis Azon. Les Empereurs prétendirent sa succession, et l'on ne trouve point que des Marquis d'Italie l'aient pretenduë.

328. LEIBNIZ AN EBERHARD VON DANCKELMAN [Wolfenbüttel, Ende] Juni 1693. [347.] Ü b e r l i e f e r u n g : L Konzept: L B r . 191 (Dan. L. v . Danckelman) Bl. 1. 200 x 70 mm. 12 Zeilen. 25 1 2

*

(darüber von Leibniz' Hand :) leg. Vbert (darüber von Leibniz' Hand :) est alius, filius Thedaldi

9 L DELLA Chiesa, vgl. SV. N. 123a. Auszüge von Leibniz' Hand befinden sich in Hannover Niedersächs. Landesbibl. Ms X X I I I 181 II, 10g Bl. 1. Zu N. 3 2 8 : Unser Brief, der in N. 469 angeführt wird, entstand Ende Juni in Wolfenbüttel, wo 30 Leibniz die Abfertigung (nicht gefunden) seinem Neffen F . S. Löffler, der von Holland kommend durch Wolfenbüttel und über Halle nach Leipzig reiste, zur Weiterbeförderung anvertraute. Wie wir aus N. 468

32*

5oo

I I I . P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 329

A Möns, de Dankelman etc. Junii 1693. Illustrissime et Generosissime Domine Monumenta maximam partem ex Manuscriptis nunc primum edita, quibus publica negotia, et jura gentium nonnihil illustrantur, uno codice collecta, Excellentiae Vestrae, 5 magno harum rerum arbitro mittenda putavi; Binorum exemplorum unum ipsi, alterum per ipsam Serenissimo ac Potentissimo Domino Electori destinare ausus sum, quia progressurus mox ad propriora nostris tempora, superius scilicet ac tandem praesens seculum, deferre volui devotissima studia mea, si quid dignum magnitudine inclytae domus Brandeburgicae vel publica luce hac occasione edi e re videatur. Quod superest, quia apud summos 10 viros verborum parsimonia omni eloquentiae ornatu potior est, nihil addo quam ut ei prospera omnia et fastigio meritorum congrua auguratus me obnixe commendem. Illustrissae Excellentiae Vestrae

obsequentissimus cliens

329. LEIBNIZ AN H U L D R E I C H VON E Y B E N [Hannover, Juni 1693.] [227. 331.] 15

Ü b e r l i e f e r u n g : L Konzept: LBr. 248 Bl. 112 — 1 1 3 . 1 Bog. 40. 3 S.

HochEdler Gestrenger etc. insonders Hochg. H. und fürnehmer Gönner. Wiewohlen Sie mit vielen geschäfften überladen zu seyn erachte, zumahlen nachdem das Kayserl. Cammergericht eröfnet worden, so kan doch nicht umbhin, mich durch gegenwärtiges in dero andencken und gewogenheit zu erhalten. 20

H. Weigelius hatte mir vor etlichen monathen wegen seines WappenHimmels geschrieben, auch einige Neue Opuscula zugeschickt, welche zu verbeßerung der studiorum gehen; in welchen ich viel herrliche gedancken finde, ob schohn die schwührigkeit gewissen, übergab Löffler das Schreiben am 30. Juni an J. F. Leibniz. Dieser sandte es sofort m i t zwei Exemplaren von LEIBNIZ' Cod. jur. gent. dipl., 1693, die bereits früher zu diesem Zweck in Leipzig ein-

26 gebunden worden waren, nach Berlin; vgl. N. 278. 469. Danckelmans Dankbrief (nicht gefunden) befand sich am 23. Juli in Leibniz' Händen; vgl. N. 361. Leibniz dürfte ihn wohl umgehend noch im Juli mit N. 347 beantwortet haben. Zu N. 329: Die Abf. von L antwortet auf N. 227 u. wird beantwortet durch N. 331. worden: am 25. Mai 1693.

20—21

geschrieben: vgl. N. 28.

18 eröfnet

N. 329

III. POLITISCHER UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

501

meiniglich in modo exeqvendi stecket, die weilen es an hülffe fehlet. Große Herren sind bey gegenwärtigen Zeiten selbst dergestalt embarassiret, daß nur zweyerley dinge bey ihnen verfangen wollen, praesens utilitas, vel voluptas. Wo aber der Nuzen nicht sofort mit händen zu greiffen und die bäume erst gepflanzet und nicht alsbald früchte gebrochen werden sollen da steckt es, in dem die gegenwärtige noth und kriegeslast ihnen wenig zuläßet 5 auff entlegene dinge zu gedencken, wenn sie auch noch so guth, Daher wenn man guthe gedancken nicht auff eine beßere zeit oder gar auff die Posterität verschieben will, so sehe fast nichts übrig, als societäten wohlgesinneter privatorum. Daher M. h. H. Assessoris dießfals führende gedancken ich sehr hochschäze, und selbst viel mit dergleichen umbgangen bin, wie ich dann von 20 jähren hehr bereits allerhand concepten darüber gemacht. 10 Unter allen dazu dienlichen dingen ist mir nichts wichtigers vorkommen, als folgender Vorschlag: ob nicht etwa einige begütherte Leüte, so aber keine als lachende Erben haben, dahin zu bringen, daß sie zu stifftung und Vermehrung, fundirung oder dotirung einer solchen wohlgefasten Societät concurriren wolten. Denn es wahrhafftig causa summ6 pia; Gott und verständigen menschen angenehm; Also ein Gotteslohn im himmel, und 15 unsterblicher Ruhm auff erden damit zu verdienen. Sölten etliche wenige sich dazu resolviren, bin ich versichert, es würden mehrere folgen und große Herren endtlich selbst beytragen. Die legata vel relicta müsten zu kauffung gewißer immobilien angewendet werden, [deren] gebrauch zu allerhand Nüzlichen abstehen[,] und hauptsächlich zu verbeßerung der Menschlichen Wißenschaften und ausübung guther gedancken anzuwenden, die 20 direction aber bey der societät stünde; In solche societät aber wäre niemand zu nehmen oder wenigstens darinn zu der direction zu laßen, deßen eifer pro bono publico durch die that nicht erwiesen. Die Engliche Societas Regia ist fast in abgang komen ob defectum fundi[,] weil sie nur gleichsam volenda bestehet. Die Academie Royale des sciences zu Paris ist ein besoldetes Collegium fast wie professores, nur daß sie nicht anders als scriptis 25 dociren, alda aber, weil die direction bey den ministris stehet durch recommendationes potentum aniezo viel leüte so mehr ad vitam tolerandam umb der besoldung willen das ihrige so hin thun, als daß sie aus edlem bewegungen charitatis et gloriae angetrieben werden sollen; daher die abgegangene trefliehe leüte gar nicht durch ihres gleichen ersezet worden. Wenn in Teütschland von privatis ein fundus von jährlichen reditu etlicher 30 tausend thaler zusammenbracht werden köndte; bin ich versichert, daß alles was die exteri thun, leicht unter zu stechen, und in 10 jähren mehr außzurichten, als sonst in ganzen secuüs geschehen würde; zumahlen andere sich mehr in curiosis als realibus aufhalten.

10 concepten: vgl. den Druck der frühen Akademiepläne in IV, 1.

502

I I I . P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 330

Hielte also dafür, daß hauptsächlich auff erkundigung und beybringung solcher Personen zu dencken; die gloriam fundationis haben köndten und wolten. Es finden sich orbi divites, in verschiedenen ständen; darunter dann vielleicht einige, so das publicum beherzigen, und ein ewiges lob durch eine so rühmliche anwendung ihrer mittel zu erwerben nicht 5 ungeneigt seyn möchten. Neqv^ ulla haereditatum captatio laudabilior. Ie schlechter es mit dem gemeinen wesen hehrgehet, ie mehr haben ehrliche leüte darauff zu dencken. Ich habe dieses Einfals in vertrauen M. h. H. entdecken wollen, und bitte zwar mit deßen vorzeitiger erwehnung an sich zu halten. In zwischen aber auff Personen bedacht zu seyn; auch in übrigen ihre erleüchtete gedancken mir dießfals zu eröfnen, der ich verbleibe 10

Meines Hochg. H.

330. GERHARD MEIER AN LEIBNIZ Bremen, 21. Juni (1. Juli) 1693. [292. 362.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 627 Bl. 62. 66. 63 — 64. 65. 4 0 . 2 Bog., 1 Bl. 10 S. (Klage über sommerliche Hitze.)

15

Nunc ad binas Tuas pergo : Recte facis quod vigilas Guelferbyti meae de rebus Ecclesiae merendi benevolentiae. Ut igitur scias quid nunc versem sub manibus et diligenter, quantum licet unquam tractem, ecce Tecum illud communicatum. Prima pars operis Chronici temporum Reformatae Ecclesiae, vocatur historia temporum praeparationis ad Ecclesiam Reformandam (ut ita ruditer rescribam). Tres illa partes complectitur, exorsa a 20 Maximiliano I. Rege Romanorum declarata id est ab a. i486. Maximiiianus enim de vendicanda in libertatem Ecclesia Germanica cogitationes denuo suscepit cum Fridericus Pater Imp. esset nimius Romanae potestatis adorator et desinens in initiis anni 1521, quibus Carolus V. quanquam priori jam anno electus esset in Imp. Romanum publice aggressus est reformationem a Luthero coeptam in Comitiis Wormatiensibus et religio 25 nostra publicum facta est nomen et peculiaris secta. In prima parte conditio seu status temporis praeparatorii elucidabitur, quale illud in tribus illis ordinibus Ecclesiastico, politico, oeconomico fuerit. Ubi dabitur materies Zu N. 330: K antwortet auf Leibniz an G. Meier, Anfang Juni 1693 (nicht gefunden), darin wohl sein Dank für die als Beil. zu N. 292 übersandten „documenta sutoria", und auf N. 309. Vgl. Z. 15 binas 30 Tuas.

N. 330

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

503

infinita per omnia rerum genera describendi tum Ecclesiae tum ereptae maj estati potestatis per Ecclesiasticos, tum studiorum ex nocte sua pedetentim egredientium, tum denique desiderantium et qualiter qualemque Ecclesiae reformatiorem faciem. Hisce discursibus velut principiis positis conclusiones sequentur illae quae justificent Reformationis illud universum opus a Luthero aliis[que] coeptum. 5 1 II* " pars synchronismus erit vel exhibebit tabulas synchronisticas hujus periodi ab a. sc. i486 ad 1621 initia — in quas personae, resque gestae suis quaeque sedibus apte collocabuntur. III pars erit Hemerologium seu malis Hemerochronicon vel Ephemerides vocare, et ex die in diem (quantum licet) recensebit, quid isthoc tempore actum sit, qui eruditi 10 floruerint. Ita sciagraphiam habes primae meae molitionis, nec despero quin intra biennium si Deus vitam et robur concesserit, ad colophonem perduxero. Quam infinita vero subnascantur laboranti et crescat eundo haec historia dici non potest, sed sufficiant generaliter enarranti proposita. Cum ad specialiora descendere licebit, 15 tum primum et Tua et aliorum opera usui mihi maximo esse potest magnamque in Serenissimi Principis Rudolfi Augusti Autographis, quorum 3 t l a pars nunc prodiit, repositam habeo. Aeternae certe grates Principi Maximo debentur, et non sine peculiari Numinis pro Ecclesia sua vigilantis dictamine in cogitationes istas ingressus Ille est. Dabis operam, ut 20 de meliori commendes Duci optimo. Sed de his cum maturuerit opus meum. Interea gratum mihi foret beneficium si ex Bibliotheca Augusta unius primum voluminis Epistolarum vel Morlini vel Wigandi vel Corvini compos fiat, ita enim uno perlecto aliud petiturus essem, nec desunt quae in vicem reddere possem. De Wiclefo recte memoras. Aliorum Wesseli Groningani, Hussi, Hieron.[J Keisersbergii etc. opera expressa typis sunt, haec integra non prodierunt. Quod si colligi possent 25 omnia, et si ita videretur, curarem ut nitidissime imprimerentur. Egregiam gratiam talibus edendis inire possum. De promovendis ad perfectionem debitam studiis optimum adducitur consilium, ut vid. societas inter eruditos ineatur, iique inter se conspirent ne actum agatur vel eidem plures viae insistant, praestoque sint Principes fundationibus istiusmodi or17 Autographis: vgl. SV. unter H. v. d. HARDT, der die „autographaLutheri aliorumque celebrium 30 virorum" aus der Bibliothek des Herzogs Rudolf August von Wolfenbüttel 1690—93 beschrieb. 22 Morlini: von den beiden lutherischen Theologen Joachim (f 1571) und Maximilian Morlinus (f 1584) wird hier Joachim, der als Bischof von Samland starb, gemeint sein. 24 Hussi, Hieron.: Meier denkt an Hieronymus von Prag, den Anhänger des Johann Huss, der am 30. Mai 1 4 1 6 verbrannt wurde. 24 — 25 Keisersbergii: Joh. G e i l e r von Kaisersberg. 36

504

III. POLITISCHER UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 330

dinandis, quibus expeditior ad artes et culmina scientiarum via reddatur. Sed quid agas hoc in orbe, cui suae usque adhaerent imperfectiones, atque in quo multo plura optanda quam unquam speranda occurrunt. Novissimis Tuis gratias mihi agis transmissi ex scriniis sutorum documenti. In quo 5 aliud nihil egi quam quod amicitiae meae ratio efflagitabat, neque ergo necesse est uti beneficii in numero censeas. Addis Te in spe certa esse caeterorum, quorum spem feci, obtinendorum. Dicam ergo quod res est. Apud Magnificum Reip. Praesidem Formenoir Amplissimae Reip»® Senatorem ut Tibi satisfieret quaesivi. Est enim ille supremus Bibliothecae publicae 10 Ephorus. Qui voti potiundi spem fecit loquuturumque se promisit cum Ampliss0 Domino Dweerhagenio senatore itidem Reip., viro undiquoque doctissimo et Bibliothecae similiter praefecto clavesque ad scrinia Manuscriptorum voluminum tenente. Is itidem amicus meus optimus cum scrinia reseraret et quae ego Tui in gratiam expeteram evolverei, retulit mihi quae in Indice velut unico volumine collecta adducta sunt, ea vel X X volu15 minum Integrorum numero contineri ut adeo impossibile sit ea transmittere siquidem sic omnibus in folio, uti loquimur, codicibus Manuscriptis Bibliotheca denudanda esset. Videbar itaque spe mea Tibi gratum faciendi excidisse. Dum igitur molior responsum heri eum quaero D. Dweerhagenium atque quatenus fieri possit ut consulat Tibi in primis vero publico Reip®e commodo rogavi. Respondit se paratissimum esse: adfuisse Ampliss. D num 20 Avemannum et Bibliothecam cum secum ingrederetur, loquutum itidem esse de his documentorum voluminibus, mostrasseque ei coram ut diffusa ea per omnes essent codices, impossibileque adeo esse ut quemadmodum per universitatem petieras, ita transmittantur. Non tamen ideo spes decollavit. Nunciat enim Tibi Vir optimus salutem humanissimam, omnia ad usus Tuos, quae habemus, offert, et modo sciat quae praecise documentorum 25 volumina Unum alterumve (et ita ex ordine cum illud remissum fuerit) expetas exposita Tibi fore an roges volumen Imperialium, an Schaumburgicorum, an Polonicorum, an Russicorum et an Livonicorum. Vides igitur studium Tibi et publico serviendi meum. Jube quid velis et me proxenetam habebis. Interea facillima ratio ad finem et optatam metam perveniendi si ad nos cum 30 tabellario evoles. Iter est unius diei noctisque. Meae Tibi sunt aedes patentissimae. Ita cum Ampliss. Dweerhagenio ad Bibliothecam procedemus, et hora una alteraque divitias nostras lustraremus. Gratulor nepoti Tuo D n0 Lofflero felicem ad vos reditum. Magno me beneficio mactabit, si Lipsiae in emendis libris operam praestabit, ego in vicem in Amicorum numero habebo et 35 ad officia paratissimum me semper sistam.

N.33°

III. P O L I T I S C H E R UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

505

Mira narras de La Crosio, qui Angli cujusdam de corpore Christi sententiam et radiationem recenset. Ita fit ut, quae multis ludibrium jam nunc debet, Religio Christiana patescat majori risui. Meae potius sunt cogitationes uti conciliandis animis protestantium ea iniretur via et de modis praesentiae praeter Scripturam et omnem necessitatem nulli relinquatur dispu- 5 tandi libertas, sed de S. Coenae fructibus dignaque praeparatione ad earn sermones solum ad populum habeantur. Neque enim finis Christianismi quemadmodum nec in genere religionum in politiis est, disputare et Reip« pacem turbare sed homines ad obedientiam pietatemque erga Deum, vimque et proximam praestandam incitare. Desinunt in hora mortis et cum ad vitae finem accedimus fides et spes dilatione et caritate salvis et compen-10 sationem gratiosam expectaturis. In quo, dum versor, sermone mirari satis nequeo, quod Principes Protestantes adeo securi sint auctoritatis suae, et concedant licentiam inire libidinem cuivis civi in sacra Relig. mysteria impune praestandi. Quae non, bone Deus, agitantur inconsciae in civit. Hamburgensi, et quo non processit rabies ilia Theological Paucis haec addo: 15 1. Rolandi Maresii epistolae doctissimae ut scis, recensae sunt. QuisilletumfuitGuelferbytanus Bibliothecarius, in quem invehitur epistola ultima. Sed hominis, ait in alia, ingenium non omnino mihi satisfacit, qui jacturam interpretatur Bibliothecae; si quid lucem aspiciat. 2. qui circumspicio partes Saxoniae nostrae Inferioris, quot imo quam infinita latent passim monumenta ävexöoxa. Lego Molleri Introduct. in historiam Cimbricae Chersonesi et 20 stupeo quando video ut abundemus pretiosissimis cimeliis! Quam foret egregium, si (Pauliini enim institutum de Collegio Historico per universam Germaniam instituendo nimis est universale et infinitum) per singulos circulos singula collegia instituantur, et in nostro quidem sub praesidio maximi Ducis Guelfebytani! Sed de his forte plura coram, cum dabitur occasio Tecum loquendi Hannoverae. Illud 25 enim iter versus Reverendiss. Abbatum decretum est, nisi in Comitatum Lipsiensem abeundum erit certi negotii expediundi gratia. (...) Dabam Bremae d. 21 Jun. 1693. P. S. Dum epistolam ad Doctiss. Loeflerum occipio, supervenit amicus. Salveat ille meo nomine humanissime, proxime silentium compensabo. 30 2 recenset: SV. N. 112a. 17—18 Bibliothecarius: das in Z. 17t. angeführte Zitat stammt aus einem Brief des Professors Benedict H o p f e r , Tübingen, 5. Mai 1674 ,,ad amicum N. N . " d. h. an den Bibliothekar David H a n i s i u s in Wolfenbüttel. Als Hrsg. hatte A. Rechenberg seiner Ausg. von Rolandi Maresii Epistolarum philologicarum lib. II, Lipsiae 1687, diesen Brief hinzugefügt; zum Zitat vgl. S. 682. 688. 26 Abbatum: G. W. Molanus. 36

5O6

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 33i

331. HULDREICH VON EYBEN AN LEIBNIZ W[etzlar,] 22. Juni (2. Juli) 1693. [329.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 248 Bl. 63—64. 1 Bog. 4°. 3 S. Aufschrift. Siegel. Postverm.: „9. 4 gg."

6

W. den 22. Jun. 1693.

Auff dero wehrtestes letzteres nunmehr, nachdem von inzwischen zugestoßner kranckheit durch G. G. zimlich wider genesen, schuldigst zu dienen, so gestehe das die vorrede des Codicis Diplomat, nicht gelesen, weil das buch selbsten und zwar nicht gantz nur wenig stunde letzthin zu Ffurt durchgehen könen. Soll aber, so bald deßen vor mich habhafft, 10 mit fleiß geschehen; inzwischen bin auch Jederzeit der meinung gewesen, das in seculis superioribus die forma et ritus Electionum etc. von den Ecclesiasticis auff die Seculares nach und nach gezogen und appliciret, J a letzlich durch die Canonisten und Curtisanen, zu ihren und des R. Stuhls interesse gar die ordinationes benedictiones confirmationes et confirmandi pactiones etc. wie daher Conradus de Monte puellar. in seinen oeconomicis zu 15 schlißen sich nicht scheuet, quod Papa ad Instar Episcoporum probantium et examinantium Electionum, habeat jus Imperatorem per Electores electum examinandi et ad- vel inprobandi etc. quam confirmationem vocat probationem et benedictione s. coronatione peragi scribit etc. item ordinari Imperatorem non secus ac Clericos, etc. item ipsum Diacono et Subdiacono aequiparat etc., anderer und zumahlen der Italiäner, den dißer Conrad ein 20 Teutscher (wiewohl Er keinem curtisano in terris Ecclesiae dißfals etwas bevor gibt) zugeschweigen. Den wohlgemeinten, und quoad Deum et homines gantz raisonablen Vorschlag möchte wünschen das gleichwie Er mir überaus wohl gefället, also auch sich glüklich möchte practisiren laßen, Vor allen dürffte es heißen Dux et Argentum nobis opus est[,] und zwar, 25 wo möglich, von ein oder andern großen Herrn, so den mittlem und geringem, dergleichen Louis de Goes(?), Herr Overbeke (?) etc. ehemahls geweßen; Vor allen solten exemplo suo vorleuchten orbi divites, so geistlichen standes, als drunten Herr Abt M[olanus] Lauter gelehrte und andere edlen tapfern geblüts und gemühtes, dergleichen drunten, und teils

Zu N. 331: K antwortet auf N. 329 u. wird beantwortet durch Leibniz an Eybcn, 17. Dez. 1693, 30 nicht gefunden. 8 das buch: G. W. L E I B N I Z , SV. N. 282, 4. 14 Conradus de Monte puellarum d. i. Konrad von Megenberg, aus dessen Oeconomica die folgenden Zitate stammen; vgl. über die in Eybens Besitz befindliche Handschrift: R. SALOMON, Zur Oeconomica des Konrad von Megenberg, in: Nettes Archiv, 39, 1914, S. i94f.

N. 332

III. POLITISCHER U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

507

in ihrer n a c h b a r s c h a f f t , sich mehr, als hiroben finden d ü r f f t e n ; etwa diente eam in rem praeparatoriö, cum notis utriusque generis, T e u t s c h u n d Lateinisch g e d r u k t zu werden der anhero appropriirte locus Salviani lib. 2. 3 (ni fallor; den mein E x e m p l a r S r Churf. Gnd. zu Trier, u m b einen b e y meiner letzten a u d i e n t z d a r a u s angezogenen ohrt vorzuzeigen, d u r c h dero Vettern H™ B a r o n Bosen von W a l d e k mitgegeben u n d noch nicht wider- 5 b e k o m m e n habe) de a v a r i t i a etc. allwo E r von solcher Schuldigkeit k a u m die non-orbos freysprechen will; W e n u n t e r den meinigen oder v e r t r a u t e n freunden J e m a n d h ä t t e oder wüste, solte cum officio boni viri et publicum a m a n t i s , rigidi item ac cordati m o n i t u s keins weges etwas erwinden; gestern h a b e m i t d e m ältern H r n von Görtz als meinem alten sehr v e r t r a u t e n freunde, welcher auch wohl u n d Ehrlich gesinnt, d a r a u s communiciret, 10 Magno cum, u t solet, applausu, igitur forte effectu. J e d o c h m u ß m a n überall, ubi probabiliter res seu f r u c t u s aliquis apparet, anwerffen u n d versuchen, pflantzen u n d begißen, von G o t t aber erwarten, ob, wen u n d wo E r sein gedeien geben wolle, u t t a n d e m , qui re et opere j u v a r e possint, corde percipiant. Bey höchstgd r S r C. G n d " h a b e verschidentlich gelegenheit b e k o m m e n , meines Hochg. H r n pro merito zu erwehnen, d a wir den rühmlich von dem- 15 selben viel gesprochen; Vom Ehrlichen H . Weigelio h a b e gestern schreiben, s a m b t beygeschloßner extractione

radicis

g e h a b t ; ich wolte das E r solche seine lehrart etwas ein-

gezogener u n d lichter, m i t auslaßung der minus-liquidorum, begreiffen ließe, d a m i t m a n solche heilsame u n d höchstnötige praxin desto eher per individua (den die m ü ß e n es doch t h u n , u n d seind b e w a n d t , wie b e k a n d t ) in würkliche p r a x i n bringen könte, ( . . . }

20

D e r Bischoff von N e u s t a t t h a t bey S r Churf. G n d n aufgewartet, wie Sie mir erzehlten, aber wenig v o m reunions-werk selbsten gedachten, forsan diffidentiä. successüs etc., was ists vor ein praeliminar-frage de a u c t o r i t a t e P a p a e vel Concilii a d hoc negotium necessaria? I s t s m i t m E r t z A m b t noch nicht ausgemacht. Meine brieffe aus Copenhagen lauten ja beßer, D a Pacem, Domine etc. ist überhohe zeit realiter zu beten.

25

332. C A R L A U G U S T VON A L V E N S L E B E N AN L E I B N I Z [Neugattersleben, 4. J u l i 1693.] [195. 372.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 10 BI. 114—115. 1 Bog. 4 0 . 3 S.

3 SALVIAN, Timothei ad ecclesiam sive adversus avaritiam, lib. I § 2 (Mon. Germ. Hist. Auetores antiquissimi 1, 1, 1877, S. 122), wo die Habsucht der Eltern verurteilt wird, die vorgeben, für ihre Kinder 30 zu sorgen. 16 schreiben: nicht gefunden. 21 Bischoff d. i. Chr. de R o j a s y S p i n o l a . Zu N. 332: Wir datieren unseren Brief entsprechend der Beilage (vgl. S- 508 Z. 2) für C. B. Behrens (nicht gefunden), von der sich Leibniz eigh. einen Auszug anfertigte (LBr. 10 Bl. 20—21).

508

I I I . P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 3 3 3

J'ay eu la lettre que vous m'avés adressée de Mr Berends de Hildesheim, et pour ne pas sçavoir son adresse je prends la liberté de vous adresser pour cette fois la reponse que je luy dois. Vous m'avés obligé en me donnant la connoissance d'une personne qui me pourra peut etre aprendre quelques particularités touchant les familles dont je souhaitte 5 d'etre informé et à la quelle je pourrais en échangé aisement fournir ce qui se trouvera dans les papiers de feu mon Pere. Sçachant les occupations que vous avés Monsieur, je vous ay d'autant plus d'obligations de la peine que vous avés prise de vous souvenir de quelque personne de ma famille. Ce Benzo d'Alvensleben se nommoit comme vous avés fort bien deviné Busso, et fut depuis Evêque de Havelberg, Je sçavois son Ambassade au Concile 10 mais j'ignorais que les Italiens ont tant changé son nom et cela me donne même quelque lumière à l'égard des autres. Je souhaitterois de sçavoir plus au juste ce qui peut etre digne d'entrer dans le livre que vous faites metre au jour, et peut etre que je trouverais alors quelques matières pour vous les communiquer. Mon frere me mande que vous l'aviés flatté de faire en personne quelque excursion dans ce pais, et je m'en fais par avance un plaisir. 15 Si vous ne le trouvés pas mauvais je prendray la liberté de vous adresser au premier jour une lettre pour Mr l'Abbé Briçe ne sçachant point d'autre voye pour la luy faire tenir. Le livre des Médaillés qu'il m'a envoyé m'a fort contenté, tout revenu que je suis de cette curiosité. (...)

333. JOH. CHRISTOPH LIMBACH AN LEIBNIZ 20 Wien, 24. Juni (4. Juli) 1693. [316. 348.] Überlieferung: k Abfertigung: L B r . 562 BI. 26. 4 0 . 1 S. auf Bl. 26 r° v o n Schreiberhand mit eigh. Schlußkurialien. Auf Bl. 26 v ° Ll von N. 348.

Wien, den 24. Juni 1693. 25

(L. bittet um Rücksendung der zur Verfügung gestellten Abschriften und um Überlassung eines Exemplars von LEIBNIZ' Schrift Vom Unterscheid des

Reichshauptbanniers.)

1 lettre: v o m 22. Mai 1693 (nicht gefunden). Der Brief war zunächst Beischluß zu N. 280, anschließend zu N. 303. 6 Pere: Gebhard X X V . v o n Alvensleben. 9 son Ambassade: Busso von Alvensleben war brandenburgischer Gesandter auf dem 5. Laterankonzil. E r nahm an der 8. und 9. Sitzung (19. Dez. 1513 u. 5. Mai 1514) teil, um die Bestätigung der W a h l des Markgrafen Albrecht 30 zum Erzbischof von Magdeburg zu erlangen. Vgl. I, 4, S. 124. 12 livre: LEIBNIZ, Codex jur. gent. dipl., 1693. 16 lettre: C. A. von Alvensleben an G. Brice, Juli 1693 (nicht gefunden); vgl. N. 364. 1 6 — 1 7 Le livre: vgl. N. 303 Erl. Zu N. 333: k wird beantwortet durch N. 348 u. angeführt in L i m b a c h an Leibniz, Januar 1694 (LBr. 562 Bl. 71 — 72). 24 Abschriften: vgl. N. 316.

N. 334

I I I . P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

509

334. CHILIAN SCHRADER AN LEIBNIZ Celle, 24. Juni (4. Juli) 1693. [271. 370.] Ûberlieferung: K Abfertigung: LBr. 829 Bl. 62 — 63. 1 Bog. 40. 4 S.

à Zel ce 24 de Juin. 93. Ce n'est qu'à mon retour de Waldec que j'ay reçeu ce que vous avés eu la bonté de 5 m'envoyer, de sorte que vous me pardonnerés que je m'acquitte seulement à cette heur de mon devoir, comme je vous en supplie. Je plains mon malheur. Monsieur, de n'avoir pas eu l'honneur de vous trouver à Hanovre. Je vous aurois fait récit de ce que j'ay vû dans le païs où j'ay été, quoy que le thresor ait été moins abondant que je ne m'attendois. Mais ce sera pour une autre fois. Je vous remercie cependant treshumblement du reste de vôtre 10 ouvrage, et sur tout de cette belle préfacé qui vaut bien un livre tout entier. Je me souhaite l'occasion de vous faire plaisir à mon tour. J'ay aussi receu les antiquités de Magdebourg avec le MS. de Leznerus. Pour ce qui est des sigillés, que Mr Pregizer vous a communiqué, il y a peu d'apparence, qu'ils soient véritables, mais je m'etonne que Mr Pregizer n'ait pris la peine de vous les circonstancier un peu. Tout ce que j'ay jusqu'içy d'Angleterre ce sont 15 de belles promesses. Il me semble pourtant d'avoir rencontré nôtre homme et une personne qui ait volonté et pouvoir de nous servir. Dès que j'auray quelque chose d'instructif je ne manqueray pas de vous en faire part, comme cela se doit. Je crois que feu Mr Hofman a marqué quelque part dans son grand ouvrage intitulé Ehrenkleinot, que Henry le Palatin avoit été le dernier entre les ancestres de cette Sermc 20 maison qui s'etoit servi dans son sigil de l'image d'un homme à cheval. Si cela etoit, je souhaiterais d'avoir ce passage en forme d'extrait vidimé par un notaire, si cela ne vous incommode point. (...)

Zu N. 334: Auf Bl. 62 r° u n t e n b e m e r k t e Leibniz: „ r e n d r e grâces wegen Thesium Medicarum f r a t r i s " . K a n t w o r t e t auf einen Leibnizbrief v o m Juni(?) 1693 (nicht gefunden), zu dem der R e s t der 26 Druckbogen von LEIBNIZ' Codex (vgl. Z. l o f . u. SV. N. 282,4), die in N. 2 7 1 erbetenen antiquités de Magdebourg (vgl. Z. 12), ein Manuskript von J . L e t z n e r (vgl. Z. 13) u n d von J . U. Pregitzer Übersandte Siegelabrisse (vgl. Z. 13 u. N. 240 Erl.) Beilagen (nicht gefunden) waren. K wird a n g e f ü h r t in N. 370. 5 m o n r e t o u r : vgl. zur Waldeckreise A. REESE, Die Rolle der Historie beim Aufstieg des Weifenhauses, 1967, S. 1 2 1 . 21 son sigil: vgl. I, 8 N. 9 E r l . J . H . HOFMANN behandelt in seinem Ehrenkleinot, T1 1, so K a p . 13 das Reitersiegel des Pfalzgrafen Heinrich.

5io

III. POLITISCHER UND G E L E H R T E R BRIEFWECHSEL 1693

N. 335-336

335. LEIBNIZ AN DETLEV MARCUS FRIESE [Hannover, io.(?) Juli 1693.] [311. 363.] Überlieferung: L Konzept: LBr. 288 Bl. 16. 4°. i1/« S. Bibl. verm.: „Jun. 93".

HochEdler usw. insonders Hochg. H. 5

Gleich iezo da zu Hanover ankomme, erhalte m. h. H. schreiben samt einen Einschlag an H. D. Pratisium, hiesigen ersten Leib-Medicum, den ich so fort bestellet habe. Mich wundert aber, wie es zu gangen, daß dieses schreiben so den 10/20 Iunii datirt, mir wieder gewohnheit so spät zu kommen; denn weil mir alle hier einlauffende briefe so fort nach Wolfenbtitel geschickt worden, alda ich mich etwa 14 tage und etwas darüber aufgehalten, 10 so würde ich dieses auch ehe erhalten haben, wenn es ehe angelanget. Der Terminus, nehmlich 21 Iun. da Herr Pratisius sich in Hildesheim einfinden sollen ist bereits verstrichen ; ich stehe aber gleichwohl in zweifei ob des Herrn Grafen Excellenz bereits passiret, weilen m. h. H. meldet, daß Sie über Wolfenbütel ihre Reise nehmen wollen, da von ich gleichwohl so alda in loco gewesen nichts vernommen.

15 336. WILHELM DE BEYRIE AN LEIBNIZ London, 30. Juni/10. Juli 1693. [318.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 62 Bl. 3—4. 1 Bog. 40. 3 S.

Monsieur

A Londres le 30. Juin/10. Juillet 1693.

Quoy que je n'eusse l'honneur de vous connoître que de réputation, et par l'éclat que 20 vous avez donné à vôtre nom dans le monde, je suis si sensible au mérité, et j'estimois déjà tant le vôtre[,] que je me serois porté fort volontiers à vous rendre tous les services qui auraient pû dépendre de moy, quand tout ce qui vous regarde ne m'auroit pas esté recommandé par une personne qui a beaucoup de pouvoir sur moy. Mais vous étant consacré comme vous avez fait à un grand Prince et à une Maison qui auront tant que je vivray

26

Zu N. 335: Die Abfertigung (nicht gefunden) antwortet auf N. 311 und wird beantwortet durch N. 363. — Zur Datierung: am 9. oder 10. Juli kam Leibniz aus Wolfenbüttel nach Hannover zurück. 5 — 6 Einschlag an H. D. Pratisium: nicht gefunden. 12 des Herrn Grafen: G. A. de La Gardie. Zu N. 336: K antwortet auf N. 241. 318. 23 personne: L. J. Sinold gen. von Schütz?

N. 337

III. POLITISCHER U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

5"

tout mon attachement et toute mon affection, rien ne peut m'exciter davantage à favoriser de toute mon aplication les travaux d'un homme qui comme vous peut les rendre si utiles à leur gloire et à leur satisfaction. J'aurois, Monsieur, répondu plustôt aux deux lettres que vous m'avez fait l'honneur de m'écrire, si la diligence des libraires en mains de qui je fis d'abord passer vos papiers, avoit répondu aux soins exacts que j'auray toûjours de 6 tout ce qu'il vous plairra de me recommander. Mr Chiswel a esté le premier à qui je me suis adressé, mais aprez avoir délibéré longtems, il n'a rien voulu répondre, Smith un autre libraire de réputation a répondu que vos papiers ne l'instruisoient pas assez, et qu'il faloit voir le livre même, et on m'a dit enfin de toutes parts qu'il ne faloit pas esperer de tirer des libraires Anglois, que d'autres livres en échange qu'ils auront imprimez eux mêmes, ou qui 10 se trouveront leur apartenir, car ils achètent ordinairement en argent contant les livres qu'ils prenent les uns des autres. J'ay fait beaucoup chercher Mr le Docteur Smith, et on l'a enfin trouvé, il a veu tous vos papiers, et il a promis de vous écrire dans huit jours, si ce n'est pas une defaite, et qu'on puisse avoir quelque lettre de luy, j'auray, Monsieur[,] le soin de la retirer et de vous l'envoyer. J'aurois bien voulu que les choses eussent pû 15 réussir entièrement à vôtre satisfaction, et repondre mieux à la bonne volonté que j'aurois de vous témoigner par mes très humbles services que je suis Monsieur

Vostre très humble et très obéissant serviteur

Beyrie.

Mr. Fascio un de mes meilleurs amis qui m'a souvent parlé de vous en connoisseur, et avec l'estime qui vous est deue, m'a fort prié de vous faire ses complimens, et de vous 20 marquer de sa part combien il desireroit de pouvoir par des services qui vous fissent plaisir meriter quelque part en l'honneur de vos bonnes grâces.

337. WILHELM ERNST TENTZEL AN LEIBNIZ Gotha, 3. (13.) Juli 1693. [323. 344.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 915 Bl. 40. 4 0 . 2 S. Bibl.verm.: „Tenzel".

25

Quas d. 19. superioris mensis ad me dederas, ante octiduum accepi, nec dubito, quin interea et meae tarn Legatis Principum traditae, quam via Arnstadiensi missae ad manus Tuas pervenerint. Equidem ex ipsius Stengeri ore ante quinquennium fere de severo isto 5 vos papiers: vgl. N. 241 Erl. 14 lettre: N. 338 vom 13. Juli 1693. Zu N.337: K antwortet auf N. 320 und wird beantwortet durch N.356. 27 Legatis: vgl.N.3i3Erl. 30

512

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L

1693

N.

338

decreto, quod memoras, ejusque occasione audire memini; sed idem ille addebat, non nisi speciali Principimi permissione Codices Ms*08 transportari posse; quod si igitur haec Tua potissimum commendatione litterisque meis supplicibus impetrabitur; de felici desiderii mei exauditione nullatenus dubitandum erit: multo minus ambigo, si locum habere queat 5 novum animi mei propositum, quod in litteris Arnstadio missis detexi; sed judicium de eo Tuum exspecto. (T. kündigt eine Beschreibung braunschweigischer Münzen an.) Codex Tuus mirifice mihi probatur, sed doleo, tanta eum aviditate non emi, quanta par esset, caussa, ut puto, ex quorundam minus benignis judiciis promanante. Recensionem ipsius mense Junio impediit Diplomatis Lindaviensis examen et serior a Gleditschio 10 transmissio; Julio autem responsio Wagenseilio danda: itaque Augusto citra dubium inferetur. Illustris Cancellarius in mandatis dedit Secretano archivi praefecto, ut inquirat describatque, quae ad Tuum institutum faciunt. Sagittarius Jenensis talem non amplius mecum colit amicitiam, qualem hactenus, sed nulla culpa mea, de quibus aUquando pluribus coram. Nunc vale, et perenni favore me complectere. Gothae III. Julii CID IOCXCIII.

15 338. THOMAS SMITH A N L E I B N I Z [London,] 3. (13.) Juli 1693. [263.]

20

25

Überlieferung: K1 Konzept(?) : O X F O R D Bodleian Library Smith 5 5 , S. 2 7 5 — 2 7 6 . 1 Bl. 4 0 . 2 S. mit eigh. Korrekturen. (Nicht gesehen.) K* Abfertigung: LBr. 872 Bl. 11 —12. 1 Bog. 40. is/4 S. Eigh. Aufschrift. Siegel. Am Kopf von Leibniz' Hand: „respondi", von Grubers Hand: „3. Jul. 93". (Unsere Druckvorlage.) A1 Abschrift von &(?): O X F O R D Bodleian Library Smith 5 5 , S. 2 1 5 — 2 1 8 . 2 Bl. 4 0 . 4 S. (Nicht gesehen.) A2 Abschrift von K*: LBr. 872 Bl. 13 — 14. 1 Bog. 2°. 31/« S. von Barings und Grubers Hand. Clarissimo Viro, G. G. Leibnitsio T. Smithus S. D. Summa tua, V. CI., in studiis Mathematicis peritia, ingeniumque illud sublime, quod istis limitibus non contentum, ad alia longe diversi generis, quibus Historiam et Anti-

6 Beschreibung: gedr. in T E N T Z E L S Monatl. Unterredungen, 1 6 9 3 , S. 5 6 5 — 5 8 1 . 9 Diplomatis ... examen: ebd. S. 3 7 8 — 4 1 4 (Mai) und S. 4 1 5 — 4 7 9 (Juni 1 6 9 3 ) . Zur Lindauer Urkunde vgl. 30 SV. N. 4 2 1 A ; vgl. I, 7 , S. 607.. 1 0 Augusto: a.a.O. im Augustheft S. 6 8 3 — 6 9 0 . 11 Cancellarius: J. Fr. Bachoff von Echt. Zu N. 338: K1 antwortet auf N. 263 und wird beantwortet (vgl. die Überlieferung) durch einen Brief vom 6. Januar 1694.

N. 338

III. P O L I T I S C H E R UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

513

quitates non solius Patriae, sed aliarum gentium, erutis e situ et tenebris veteris aevi monimentis, illustras, sese extendit, merito faciunt, ut quisque eorum, qui bonas literas amant, symbolas suas conférât, undique collecta et convasata materie, qua, tantus Architectus cum sis, ad opus istud praeclaram, quod moliris, adornandum pro sagacitate mentis uterere. Utinam vero is essem, qui Tibi hac ex parte qualem qualem operam praestare 5 potuerim. Non illud valetudo, non otium, non vitae institutum, non studiorum, quibus ab ineunte juventute devoveor, ratio sinunt. Dum per horum temporum iniquitatem ab Académico muñere abdicatus, in hac Urbe morari compellor, Bibliothecam Cottonianam (id enim fateri oportet) subinde animi causa ingredior, pauca quaedam excerpturus de statu Ecclesiae Anglicanae sub temporibus RR. Henrici Vili et Edwardi VI, non ut 10 Historiam contexam, (neque id unquam mihi in mentem veniebat) in publicam lucem edendam, sed ut mentem sauciam, harum rerum satis avidam, cum severioribus studiis vacare non liceat, hisce deliciis et amoenitatibus aliquo modo refocillem. Illâm fortasse tandem aliquando dabit D. Whartonus, qui ad haec studia excolenda, si quis unquam, compositus, Antiquitates nostras, praesertim Ecclesiasticas, irrequieta mente et industria 15 plane admiranda indagare suscepit, ita ut laborem istum, quem aliter in examinanda D. Burnetti Reformationis Ecclesiae Anglicanae Historia horis subsecivis essem impensurus, inutilem prorsus et supervacaneum reddiderit, edito non ita pridem luculento d e f e c t u u m et e r r o r u m , qui illic reperiuntur, specimine. Inde istius operis authoritati et famae apud viros cordatos non parum detrahitur, potissimum in ilia parte, de qua 20 gloriari solitus est Author iste, quem in veteribus instrumentis, quibus Actorum publicorum fides innititur, exscribendis turpissime negligentem fuisse jam habemus compertissimum. Sed hoc illius negotium est, non meum. In Tui quidem gratiam multa cum deliberatione repetitisque curis Bibliothecae Cottonianae scrinia excussi, si quid, quod res et tempora Henrici Ducis Saxoniae, postea 25 Imperatoris, cui Mathildis R. Henrici I. filia nupserat, spectat, inde expromerem; sed frustra omnino. Dum rem certam investigavi, spes bonas alui me quippiam cognati argumenti reperturum; sed quod ad alteram postulationis tuae partem attinet, cum sit nimium generalis, nescio quid fieri oporteat : cum illic exstet ingens Bullarum Romanorum Pontificum, et Literarum rescriptorumque nostrorum Regum copia, quibus plura volumina 30 essent implenda, si sumptus ex aerano aut aliunde suppeditarentur. Si quicquam specialius signasses, quod ad propositum tuum faceret, illud sane exscribendum curassem: sed quando primum operis tui volumen prodibit, melius et certius de hac re judicium feram. 25—26 Henrici ... Imperatoris: Kaiser Heinrich V. 33

LEIBNIZ 1/9

33 operis tui: Codex jur. gent.

dipi.

I I I . P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

5i4

N. 339

Longe consultius fore judico referre, hoc ipso tempore hic apud nos Viros quosdam clarissimos, quibus non tantum Bibliothecae Cottonianae sed Archivorum Regiorum adyta per multos annos patuere, Antiquitates nostras ex professo et aemulatione perquam laudabili elucidare aggredì: inter quos eminent D. Brady, qui Historiam Angliae ab ipsis primis 6 originibus usque ad R. Edwardi III. exitum, multosque alios libros congeneris materiae non minori cum judicio quam fide conscripsit, et D. Petit Jurisconsultus, Archivorum Regiorum apud Turrim Londinensem, Bradaeo abdicato, hodiernus Custos, D. Justello amicissimus. Illi sane quaesitis tuis satisfacient quam optime, si per Amicos, quos in Anglia habes, consulueris. Ad eundem enim scopum collimare videmini, nimirum ut Historiam 10 tum vestrae tum nostrae et aliarum gentium invicem connexam ex Actis publicis adhuc delitescentibus in lucem eruatis. Meum erit, cum nihil ultra possim, praeclarissimis tuis studiis bene precari, et officia omnemque operam nostram in caeteris, quae ad me propius spectant, animitus offerre. Vale Vir celeberrime. Westmonasterii. Julii III. S. V. MDCXCIII. Clarissimo et Eruditissimo Viro, D. Godefrido Guilielmo Leibnitsio. apud Hannoveram.

iB 339. CHRISTOPHE BROSSEAU AN LEIBNIZ [Paris,] 17. Juli 1693. [324. 359.] Überlieferung: K A b f e r t i g u n g : L B r . 1 1 9 Bl. 198 — 199. 241. 1 Bog., 1 Bl. 8°. 5 S.

Ce 17. de Juillet 1693. La lettre dont il vous a più m'honnorer, Monsieur, le 29. du mois passé ne m'a esté 20 renduë que le 13. de celuy cy. Je devrois cependant l'avoir receiie dez le premier. J'envoyeray ou je porteray moy mesme à M r Bulteau une copie de l'article qui le regarde, et J'y joindray un de vos tiltres imprimez. Il m'a témoigné estre apropos que vous luy marquiez sur quoy principalement vous desireriez avoir ses lumieres, à cause qu'il ne peut vous en donner d'utiles sans cela, mais J'entrevois dans ces bons offices qu'il offre, ainsy que Je 25 vous l'ay déjà mandé, quelque veüe d'interest, et sur cela cependant Je puis bien me tromper. Vous aurez par une des voyes de Mr de la Neuville les 2 livres de médaillés que vous m'avez demandez, et l'histoire Ecclésiastique de Monsr de Tillemont, mais non 6 D . P e t i t : W i l l i a m P e t y t , A r c h i v a r in London, gest. 1707. Zu N. 339: K a n t w o r t e t auf N. 322; vgl. Z. 19 lettre. 30 m a n d é : in N. 329. N. 195. 250 Erl.

22 tiltres: vgl. N. 324 Erl.

26 les 2 livres: 2 E x e m p l a r e v o n L . JOBERT, La science des Médaillés,

25 d é j à 1693;

vgl-

N. 340

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

515

les Pièces de M r Vaillant et des Peres Norfs et Hardouin lesquelles J e n'ay pù trouver jusqu'icy quoy que J e les aye fait chercher, il faudra que M r Cusson se passe des Actes des Sçavans qu'il m'a prié de vous demander si vous ne pouvez trouver quelqu'ocasion favorable de les luy faire tenir. Rien ne pourrait mieux faire connoistre que le dévoilement de S. A. E l e pour la Maison d'Austriche n'est pas aussy absolu que son traitté avec l'Empereur semble 5 le persuader, qu'une déclaration de sa part en faveur de la Paix suivant les conditions raisonables que le R o y pourra peutestre faire proposer bientost, et rien aussy ne seroit plus capable de porter Sa Majesté à reconnoistre Sa d t e Altesse pour Electeur. L a rupture de la Treve n'est point venlie directement de cette Cour, mais bien de celle de Vienne qui avoit fait contre la France la ligue que nous voyons. Le R o y a crû la devoir prévenir, et les maux 10 qui en sont arrivez, et qui en arriveront encore, ne pourront par conséquent luy en estre justement imputez. J e prie Dieu enixe enixissime

d'y vouloir aporter les remedes con-

venables, ( . . . ) Un peu après cette lettre ecrite M r l'abbé Foucheres est venu céans qui m'a prié de vous faire tenir cette lettre qui est sa response à vostre derniere, J e lüy ay donné les 3 derniers tiltres que vous m'avez envoyez, et II m'a promis de les mettre en de 16 bones mains, et de presser M r Bulteau de vous donner ses eclaircissemens. J e luy ay parlé des pieces de controverses du Pere Noris contre le Pere Hardouin et M r Vaillant, sur quoy II m ' a seulement apris que le Pere Noris a fait depuis peu un livre intitulé

Annus

et E-pochae Cyromacaedonum contre le Pere Hardouin.

340. M A T T H A E U S B L E C H AN L E I B N I Z

20

Clausthal, 10. (20.) Juli 1693. Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 72 Bl. 1—2. 1 Bog. 4 0 . 3 S.

HochEdler, Vester und Hochgelahrter,

Claußthal den i o t e n Jul. 1693.

Sonders HochgeEhrter Herr und Gönner, Die von Meinem HochgeEhrten Herrn HoffRath bey deßen letztern Anwesenheit 25 hieselbst mir ertheilete gütigste Erlaubnis machet mich so kühn, denselben mit beygehender 1 les Pieces: vgl. N. 359 Erl. 2 des Actes: Die Leipziger Acta eruditorum; vgl. N. 306 u. 329. 14 lettre: S. Foucher an Leibniz, Paris 15. Juli 1693 (LBr. 278 Bl. 29—30; gedr. GERHARDT, Philos. Sehr., 1, 1875, S. 4 1 8 I ) war Antwort auf Leibniz an Foucher, 29. (?) Juni 1693 (LBr. 278 Bl. 43. 45; gedr. ebda, S. 4 1 5 ! ) . 15 tiltres: von LEIBNIZ' Codex, 1693; vgl. N. 322. 30 1 7 pieces: vgl. N. 359 Erl. Zu N. 340: Eine Antwort auf K wurde nicht gefunden. 25 bey deßen letztern Anwesenheit: Ende April/Anfang Mai war Leibniz im Harz.

33*

5i6

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 341

supplique zubemühen, und umb die versprochene Außwirckung des bewusten Churfürstl" Privilegij gehorsahmst zuersuchen. Der Buchführer hat mir geschrieben, daß er mit dem Drucke zu Ende dieses Monats fertig zuwerden vermeynet: solte nun etwan nicht zuerhalten stehen, daß das formale diploma binnen solcher Zeit außgefertiget würde, so sähe 5 er gerne, daß er nur fürs erste permission erhielte auff dem Titul des privilegij zuerwehnen, damit der Druck deßwegen nicht auffgehalten werden dürffe. Wan M. h. H. HoffRath mir die faveur erzeigen will, mich von dem Erfolg zubenachrichtigen: So bitte, das Schreiben nur Uberlieferern dieses, des H n OberStallmeisters von Harling Cammerdiener, ohnbeschwehrt zuzusenden, als welchem ich commission gegeben, den Buchführer sodan 10 alsobald davon zuavertiren. Im übrigen bitte umb Hochgeneigte Vergebung meiner Künheit, u[n]d werde mich glücklich schätzen, wan M. h. H. HoffRath mich mit einigen Befehlen zubeehren belieben wird, damit Gelegenheit haben möge zuerweisen, wie ich in schuldigster Danckbahrkeit sey Meines HochgeEhrten Herrn HoffRaths 16

gehorsahmster Diener

Matthaeus Blech.

341. L E I B N I Z A N G U S T A V D A N I E L S C H M I D T [Hannover,] 12. (22.) Juli 1693. [394.] Überlieferung: L Konzept: LBr. 817 Bl. 15 — 16. 1 Bog. 8°. 4 S. Zahlreiche Korrekturen.

A Monsieur Schmit envoyé extr. de S. A. E . de Bronsvic en Suede. Monsieur

12 Juillet 1693.

Je suis bien aise d'apprendre par Möns, le Ministre de Bousch, et par Möns. Craft, que vous vous portés bien; et j'en souhaitte la continuation, aussi bien que tout ce qui tend à vostre satisfaction et à celle du maistre.

1 supplique: nicht gefunden. 25

2 — 3 mit dem Drucke: nicht ermittelt.

Zu N. 341: L wird beantwortet durch N. 394. Wie aus der Antwort hervorgeht, war wohl ein Brief von J. D. Crafft an den Leibarzt Peters d. Großen Beischluß.

21 par Möns. Craft: vgl. J. D. Crafft

an Leibniz, Hannover, 14. (24.) Juni 1693 (LBr. 501 Bl. 205 — 206). Bussches Information erfolgte wahrscheinlich mündlich.

N. 341

III. P O L I T I S C H E R UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

517

J'espere que la lettre assez ample que je vous avois écrite quand vous estiés sur le point de partir en vous priant de penser dans l'occasion à quelques recherches Historiques en Suede, n'aura pas esté entièrement oubliée, d'autant que vous avés du genie et de l'inclination pour les recherches. Comme la personne que le Roy avoit envoyée jusqu'en Espagne et en Afrique pour voir si on y trouveroit quelques monumens des Gots, sera 5 déjà de retour en Suede, il sera utile de communiquer avec luy. On m'en a écrit de Rome et de Paris avec estime, de Rome de M. Ciampini, et M. Toinard de Paris. S'il n'y a point trouvé des monumens des Gots ; il aura fait mille autres belles remarques. Puisque la Suede a tousjours un Resident à Moscou et qu'on avoit même envoyé une personne de Suede en Perse il n'y a pas longtemps et qu'il y a d'ailleurs assez de commerce 10 entre ces deux nations aussi voisines que le sont les Suédois et les Moscovites[,] je souhaitterois fort d'obtenir par ce moyen quelque connoissance des peuples et langues de la Scythie intérieure. Ce qui importe d'autant plus, que la plus part des peuples de l'Europe et une partie de ceux de l'Asie en paroissent sortis. On sçait que du temps des Romains des peuples Germaniques habitoient du costé du pont Euxin, dont il y a eu encor depuis peu 15 des restes dans la Taurique; que quantité de mots Germaniques sont dans la langue des Perses; que Cimmeriens, Parthes, Huns, Hongrois, Esclavons, Bulgares, Turcs sont sortis de la Scythie; qu'on a des relations, qui disent qu'on y trouve encor des peuples dont la langue approche de la Hongroise. Ainsi il seroit important d'avoir quelques petits essais des langues des peuples qui sont sous les Moscovites, ou qui leur sont voisins. L'oraison 20 dominicale ou Pater noster y suffirait avec une petite liste de quelques noms par exemple des parties du corps humain, des cognations ou parentés, des nombres, elemens, de quelques animaux; etc. Si on pouvoit avoir cela dans plusieurs de ces langues, ou du moins le Pater noster, mais avec une version interlineaire dans une langue connue, cela eclairciroit fort la connoissance des peuples. Sous les Moscovites, il y a des Sibiriens, Samojedes, Tartares et 25 plusieurs peuples au delà de l'Obi jusqu'aux frontières de la Chine, car les Moscovites sont en controverse avec les Chinois sur les limites. E t quant aux Tartares il y en a de plusieurs sortes, outre ceux de la Crimée, comme Nogais, Czeremisses, Calmouckes; et jusqu'aux Moalles dont estoit sorti le célébré Chingis Chan, et aux Bogdais ou Niuche si je ne me trompe, dont sont les derniers conquerans de la Chine. Il importeroit donc d'avoir des 30

I lettre: I, 8 N. 350. 4 personne: J. G. von Sparwenfeld. 4 Roy: König Kaxl X I . von Schweden. 6—7 On ... Paris: vgl. I, 8 N. 221 u. I, 7 N. 334. 9 Resident: Th. K n i p e r c r o n a . 10 personne: L. F a b r i t i u s . 18 relations: vgl. I, 7, S. 629; I, 8, S. 228. 351. 29 Bogdais ou Niuche: vgl. [Ph. A V R I L ] , Voyage, 1693, S . 146: „ L a premiere Nation est celle des Bogdoi, que les Chinois appellent Tartares Orientaux, et les Mouguls Niouchi, ou Nuchi." 35

518

III. POLITISCHER U N D GELEHRTER BRIEFWECHSEL 1693

N. 341

essais des langues des naturels d u pays, d ' a u t a n t de peuples qu'on pourroit. Ce qui se peut obtenir aisement par les interpretes, Arméniens, et marchands t a n t à Moscou, que dans d'autres villes considerables et marchandes, comme Tobolske, Astrakan, etc. Il faut seulement vouloir en ces choses. E t cellecy mérité bien qu'on en écrive à des residens et B peut estre que des Ministres éclairés ne refuseroient pas de donner même des ordres efficaces pour ce sujet. Les cartes ne font connoistre que les noms, mais la connoissance des langues marque les rapports ou cognations des peuples. On dit que les Czars ont envoyé un marchand Allemand jusqu'en Chine, et qu'il y a des Allemands en garnison sur le fleuve Yamour, qui est à peu de journées de la grande muraille. Il est de la pieté de faire faire ces traductions io d u Pater noster, ut omnis lingua laudet Dominant.

E t cela peut encor servir de pretexte

auprès des gens aussi grossiers et soubçonneux que le sont les Moscovites. Voicy encor une autre priere que j ' a y à vous faire, Monsieur, le tout selon vostre commodité, J e viens de donner au public un volume de plusieurs pieces ou diplomes sur des matières importantes d ' e s t a t ; sous le nom de Codex Diplomaticus,

des Actes qui se

15 rapportent au droit des gens, la pluspart de ces pieces n'ont pas encor esté imprimées. Ce que j ' a y donné v a jusqu'en 1500, cela n'empeche point que je ne puisse donner des supplemens pour ce qui me surviendra. Or on m'en fait encor esperer de toutes parts des plus modernes, sçavoir du siecle passé et present: comme de France, d'Italie, des Pays bas, de plusieurs cours de Allemagne. Car il y a souvent des pieces dans les Archives, qu'il est bon 20 de publier, pour l'honneur et avantage des princes ou nations. La Suede en pourroit sans doute fournir bon nombre, ou d u moins quelques échantillons. On m ' a dit que des traités et autres actes en forme ne sont point insérés dans l'Histoire de Charles Gustave que M. Pufendorf a composée et qui n'est pas enCor imprimée. Il en est ainsi des autres. M. Arrhenius qui est tres sçavant et celebre et qui est je crois Historiographe du R o y pourroit 25 favoriser; Mais il faudrait peut estre pour cela la faveur et permission d e M. le Comte d'Oxenstiern. Ce grand Ministre sçait l'importance et utilité de ces choses. Si je n'avois eu peur de trop charger le courrier je vous aurois envoyé un exemplaire pour son Excellence qui auroit servi d'occasion pour m a recommendation et pour celle de mes desseins. Cepend a n t je vous envoye au moins ce qui est portatif, sçavoir le titre et la liste des pieces de ce 30 premier volume.

7 marchand: A. B r a n d . In H A N N O V E R Ntedersächs. Landesbibl. Ms VI 6 2 2 befindet sich eine „Kurze Relation von Adam Brands Reise u. Gesandtschaft von Moskau nach China (1692) nebst einer Abhandlung von Leibniz über diese Reise". 9—11 II . . . Moscovites: am Rande erg. 21 On m'a dit: vgl. Pufendorfs Brief N. 233. 23 S. PUFENDORF, vgl. SV. N. 416, 4 29 titre ... liste: Beilage 35 waren die Titelei u. das Inhaltsverzeichnis von L E I B N I Z , Codex, 1 6 9 3 .

N. 342

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

519

Encor un mot, Monsieur, qu'il faut que je vous dise. Möns. Rudbeckius entre autres pensées ingenieuses, qu'il a[,] veut estimer l'antiquité par l'epaisseur de la terre noire. Un ami revenu de Suede m'a dit qu'en fouillant dans les mottes de terre (tumuli) proche d'Upsal, on avoit trouvé des runes ou lettres sur des pierres. Il serait bon de sçavoir ce qu'il y a dessus, car s'il y avoit des croix usitées depuis l'introduction du Christianisme ou 5 quelques autres marques du temps[,] on pourroit le conferer avec l'estime de M. Rudbeck [et prouver peut estre, que l'antiquité de la terre est un peu moins grande qu'il ne pense.] Tout cela servira au moins à vous divertir un peu parmy d'autres affaires plus importantes. J e vous supplie de faire mes recommendations auprès de M. le Baron de Göritz. On voit de plus en plus que la guerre v a mal parcequ'on ne veut jamais faire d'assez grands 10 efforts pour ne se point incommoder. Ainsi on fait tout à demy, ou plus tost on ne fait rien et on se consume à petit feu, au lieu qu'on auroit donné quelque atteinte considérable à la France; si on avoit employé à la fois on avoit une partie des dépenses et forces qu'on employa successivement. Sed surdis fabulant. Il est vray que si le reste des intéressés avoit fait autant que la maison de Bronsvic à proportion, on n'aurait pas sujet de se plaindre. 15 J e compte les Suédois et Danois parmy les intéressés. Car si la France avance comme elle fait, les Pays bas et le Rhin seront bientost à elle[,] les Hollandois sous sa protection, la puissance maritime aussi bien que la terrestre entre ses mains, et les Princes d'Allemagne, et même les Rois du Nord l'objet de mauvais traitement. Ceux qui vivront verront peutestre un jour le bombardement de Copenhague ou quelque chose de pis, si les Danois 20 feront la moindre mine deplaisante. Mais je voy qu'on se ferme les yeux ou qu'on ne veut regarder que le present. Les considérations de l'Amerique ne seraient point à mepriser pour plusieurs raisons, et j'ay peur effectivement, que les Espagnols ne la perdent plustost qu'on ne pense. Le succès de la Martinique et Guadaloupe est à souhaiter. La Louisiane avance du costé de Mexique. Les François ne dissimulent point que cecy et les Antilles leur doit 25 servir de planche. Il est temps de songer aux realités. J e suis Monsieur etc.

342. SAMUEL AMMON AN L E I B N I Z Bremen, 13. (23.) Juli 1693. [278.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 1 1 Bl. 6 —7. 4 0 . 2*/4 S. Eigh. Aufschrift. Siegel. 3 ami: nicht ermittelt 7 [et ... pense.]: Der von Leibniz eingeklammerte Text blieb in der so Abf. offenbar unberücksichtigt. 14 Sed ... fabulant: vgl. I, 6, S. 350 Erl. Zu N. 342 : Amnion berichtet über den geringen Verkaufserfolg des von ihm verlegten Codex jur. gent. dipl. von L E I B N I Z . Vgl. dazu auch N. 362.

520

I I I . P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 3 4 3

Bremen den 13. Julij 1693. Euer Excellenz berichte daß Herrn D r Maier Ein Exemplar auff schreibpapir überlieffert, welcher Euer Excellenz dienstl. grüßen läst; Er vermeinet innerhalb 14. tagen selbsten nacher Hannover zu kommen, da Er dann Euer Excellenz auffwarten will; was 5 den Codicem belanget, so habe biß dato mehr nicht als Ein exemplar verkaufft, welches H. Syndicus Mastricht gekaufft hat ; ich habe es sonsten noch an 8. andere herren gegeben, die es durchzusehen begehret, werde aber solche morgen wieder von ihnen abholen ; allem ansehen nach werde ich hier über 8. biß 10. stück nicht vertreiben; Es sind auch etliche von den gelehrten verreißt; Ich weiß nicht ob ich die reiße nacher Holland fortsetzen soll 10 oder nicht, weilen in den gedancken stehe es möchten dorten auch nicht viel liebhaber sich finden, und die Unkosten wären gewiß ; Jedoch erwarte Euer Excellenz gutachten hierüber mit künfftiger post; wann Sie es für gut befinden, so belieben Sie meiner liebsten sagen zu laßen, daß sie mir 200. stück mit ehister Post herüber sendet, ich schreibe ihr auch hiebey daß sie auff ordre Ihr Excellenz mir solche schicken solle ; 15

Herr Syndicus Mastricht ist kurtz, als Ihr Excell. zu Wolffenbüttel waren, in Hannover geweßen, hätte gern mit Ihr Excellenz reden mögen, läßet Sie gehorsambst grüßen. Er will Ihnen was Er kan zu dem buch überschicken, Er habe biß dato nicht so viel zeit gehabt daß er es hätte auffsuchen können. (...) A Monsieur Monsieur de Leibniz, Conseiller de S. A. Elect. de Brunschwig et Lüneb.

20 à Hannover. 343. CHRISTOPH D A N I E L F I N D E K E L L E R AN L E I B N I Z D[resden,] 15. (25.) Juli 1693. [312. 444.] Überlieferung: K A b f e r t i g u n g : L B r . 267 Bl. 69—70. 1 B o g . 8°. 4 S.

à D. ce 15. de Juillet. 93. 25

La vostre du 12. du passé ne me fut rendue que le 26. Pour ce qui est des pieces curieuses, que vous souhaitez avoir de nostres Archives pour vostre Codex Diplomaticus; avant que d'en parler à Mr le Baron de G[ersdorf] de vostre part, je l'ay voulu pressentir de loin, et j'ay trouvé qu'il est là dessus aussi difficile, qu'en plusieurs autres affaires, en quoy l'on ne l'imite pas en d'autres Cours, et ne sçachant pas, jusqu'où Monsieur vostre

30

2 D r Maier: Dr. Gerhard M e i e r , Pastor an der St. Stephani-Kirche in Bremen. — K ä u f e r w a r a u c h H i o b L u d o l f in F r a n k f u r t a. M . ; vgl. die A b f e r t i g u n g seiner Bestellung, 12. (22.) Juli 1693 ( L B r . 587 [H. L u d o l f ] B l . 42). Zu N. 343: K a n t w o r t e t auf Leibniz an Findekeller, 12. (22.) Juni 1693, nicht gefunden.

N. 343

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

521

Frere à Lipzic a porté l'affaire, dans laquelle il s'est meslé le premier, je ne sçay qu'en faire davantage, et à moins que vous Monsieur ne fassiez ce Ministre condescendre à vostre demande par quelque personne distinguée et de credit, je doute fort que vous y puissiez réussir. Pour moy, je vous promets tousjours avant qu'il soit peu, de vous faire tenir une et autre piece, pour le commencement de ce siecle que j'ay eues autrefois dans mon voyage 5 de Warsovie en Pologne d'un Secrétaire du Roy Casimir; il faut seulement avoir un peu de patience, que j'aye délogé d'où je suis à present, pour avoir lieu de fouiller et feuilleter mes papiers, qui sont en grand desordre. Monsieur de Tczirnhaus vous fait ses baisemains, il m'a fait voir l'autre jour, une petite table de verre transparent, qu'il avoit formé par son miroir ardent, des cendres d'une feuille de papier, et puis une autre, des cendres d'un 10 morceau de linge. Sur ce pied là je croy, qu'on puisse faire autant de la chair de nos corps réduit en cendres, et que par conséquent, tout ce qui des corps sublunaires, puisse estre réduit en verre. Cet Amy travaille tousjours, à d'autres miroirs ardents qui ne seront pas si chers que ces deux là, qu'il a vendu à S. A. E l e de Saxe, pour deux mille escus. Nostre menuisier Artiste à son tour travaille à present à causer un froid insupportable dans un 15 appartement, moyennant deux miroirs, je ne sçaurois vous dire, Monsieur, s'il y réussira, du moins dit il, en avoir déjà donné il y a quelque mois, une preuve à S. A. E l e , en presence de Madame l'Electrice, (F. berichtet anschließend über einen Besuch der Kurfürstin in der Chambre des Appellations und über verlustreiche Gefechte der sächsischen Truppen an der Bergstraße.) l'on mande de Suede, que le premier Ministre le C. Oxenstirn au sujet 20 d'une lettre en faveur de nostre Serme Electrice, que le Roy n'avoit pas voulu signer, et l'avoit deschiré en pieces, s'estoit retiré de la Cour sans y vouloir reparoistre, de sorte que le Roy en suite avoit esté chez lui pour l'appaiser et l'avoit appellé son Pere, cette histoire ne me paroist gueres vraysemblable à celuy qui connoist le genie du Roy et son humeur, et quoyque nous y ayons le Ministre M r Senft, ses relations vont toutes à l'armée ou à S. A. 25 E l e , de sorte que nous n'en pouvons sçavoir icy rien du tout de ces quartiers là. Le bruit court aussi, que l'alliance entre la Cour de Hanover et Zelle et le Roy de Suede ayt esté conclue, et qu'on rendoit à la Suede les baillages de Tedinghausen et de Bovern, gaignés sur Elle par la paix de Nimvegen, vous le sçaurez mieux, ( . . . ) Mes recommandations s'il vous plaist, à Monsieur Packmeister. 5 piece: vgl. N. 444. erst am 20. 3. 1698.

15 menuisier Artiste: Andreas G ä r t n e r .

30

26 Le bruit: neuer Vertrag

28 Tedinghausen: braunschweigisches Amt südlich von Bremen.

28 Bo-

vern: gemeint ist wohl die Vogtei Dörverden im Winkel zwischen Weser und Aller, die zusammen mit dem Amt Thedinghausen im Frieden von Nymwegen 1679 von Schweden an die braunschweiglüneburgischen Herzöge abgetreten wurde.

36

522

I I I . P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 344-345

344. WILHELM ERNST T E N T Z E L AN LEIBNIZ Gotha, 17. (27.) Juli 1693. [337. 356.] Überlieferung: K A b f e r t i g u n g : L B r . 915 B l . 41. 4°. 1 S.

Temas, ni fallor, litteras ad Te scripsi, responsum ad eas maximopere expetens, 5 inprimis, quod Codicem Mstum alterumve desiderium meum attinet. Nunc novas addo, Comités inclusarum, quarum alteras ad R m u m Abbatem Vestrum jussu Ill mi Comitis, qui ipsi Augusti Ducis Medallionem cum Inscr. Latino-Italica mittit, alteram ad Dn. Kraftium a veteri amico Tuo, D. Weitzio scriptas, ut optime cures, eo quo par est cultu, rogo et contendo. Vale. Gothae X V I I . Julii CID 13 CXCIII.

10 345. GEORGE S T E P N E Y AN LEIBNIZ Wien, 19./29. Juli 1693. [236. 419.] Überlieferung: k A b f e r t i g u n g : L B r . 898 B l . 20 — 21. 1 B o g . 4°. 3 S. A u f B l . 21 v ° L v o n N . 419. — G e d r . (engl. Ü b e r s . ) : KEMBLE, Correspondence,

1857, S. 128 — 129.

Vienne 19/29 Juillet 1693. 15

II y a bien du tems que je ne me suis pas donné l'honneur de vous écrire faute de nouvelles dignes de Votre Curiosité; à cette heure j'en ay d'assez considerables.

Par

l'Extraict cy joint de la lettre que j'ay nouvellement reçeuë de MyLord Pagett, vous verrez l'état des affaires en Turquie. Celles de Hongrie vont fort bien, A l'heure que je vous parle les Impériaux doivent etre devant Belgrade, car le 16/26 du Courant (qui etoit le jour de 20 la naissance du Roy des Romains qui est entré dans la 16e année de son age) il arriva icy

Z u N . 344: K w i r d b e a n t w o r t e t d u r c h N . 356. N e b e n d e m B e g i n n u n s e r e s B r i e f e s v o n H a n d : , . W e g e n m o n u m e n t . S i n i c i . " Z u m M o n u m e n t u m S i n i c u m v g l . I , 8, S. 203 m i t E r l . l i t t e r a s : N . 313. 323. 337.

5 Codicem: Codex Carolinus.

G. W . M o l a n u s , n i c h t g e f u n d e n .

Leibniz'

4 T e m a s ...

6 ad ... Abbatem: W. E. Tentzel

25 7 M e d a l l i o n e m : „ M e d a i l l o n v o n 5 T h a l e r n " , g e p r ä g t 1638, b e s c h r i e b e n v o n TENTZEL i n d e n Unterredungen,

1693,

S-

an

6 Comitis : Graf A n t o n G ü n t h e r II. v o n S c h w a r z b u r g - A r n s t a d t .

581. V g l . a u c h N . 58.

Monatl.

7 a l t e r u m : Dr. J a c o b W a i t z , herzogl. Leibarzt

und

Bürgermeister in Gotha, a n J. D. Crafft, nicht gefunden. Z u N . 345 : k w i r d b e a n t w o r t e t d u r c h N . 419. B e i l a g e w a r e i n „ E x t r a i c t d ' u n e L e t t r e d e S. E . M y l o r d P a g e t t . A d r i a n o p l e , 8./18. J u n i 1693" ( L B r . 898 B l . 22); g e d r . ( e n g l . Ü b e r s e t z u n g ) : 30 Correspondence,

1857, S. 130 f.

KEMBLE,

N. 346

I I I . P O L I T I S C H E R UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

523

un Courier avec des Lettres du Duc de Croy, par lesquelles il marque que l'Armée Imperiale qui a toujours continué sa marche entre le Danube et le Tibisque, passa enfin le Danube le 23e pas loin de Peterwaradin et qu'Elle étoit campée entre Salankemen et Semlyn, Qu'on avoit fait amener sur des chariots quantité de batteaux pour transporter quelques 1000 fantassins au de là de la Save pour y prendre poste en attendant qu'on fasse un pont 6 de ces batteaux pour faire passer la Cavalerie et l'Artillerie. Il croioit de passer le 16/26 (qui est le jour de l'arrivée du Courier icy) sans trouver la moindre résistance, car (comme vous pouvez le voir par la lettre de MyLord Pagett) l'Armée qui ne devoit commençer à marcher d'Adrianople que le 1 de Juillet sera à peine assez à tems à Belgrade pour empescher nôtre entreprise sur cette place, dans la quelle il n'y a que 6000 Janissaires et 2000 autres 10 dans le voisinage; On se flatte qu'Elle ne tiendra pas long tems, puisque les Turcs en ont tiré la meilleure partie de leur Canon qu'ils ont transporté à Viddin, où ils ont commencé à faire un pont sur le Danube pour passer en Transylvanie dans la croyance que leurs Ennemis en vouloient plûtôt à Temeswar qu'à Belgrade. Tout cela joint aux changemens arrivez en Turquie parmy les Ministres, aux forces de l'Armée Imp le et à l'Experience du 15 Duc de Croy (qui doit sçavoir le fort et le foible de la place puisqu'il y commandoit lorsque Elle fut reprise par les Turcs), Tout cela, dis je, me persuade qu'Elle tombera bientôt entre les mains des Impériaux; Mais peut etre que le Gr. Visir voyant le mauvais etat des affaires des Turcs, evitera le coup en profitant de la presence de Mr d'Heemskerke pour accepter les propositions qu'il a faites sur le pied de uti possidetis, et pour conclurre pre- 20 cipitamment une Paix ou une Treve, comme les Turcs firent avant la bataille de S'Gothard l'an 1664; Ce qui arriveroit fort à propos pour le bien de la cause commune. C'est de la sorte que raisonnent icy les personnes les plus éclairées de cette Cour, et c'est sans doute à cette fin que le Gr. Visir balançoit s'il devoit laisser partir Mr d'Heemskerke, ou non. (...) 25

346. LEIBNIZ AN JOH. JACOB JULIUS CHUNO [Hannover, Ende Juli 1693.] Überlieferung: L Konzept: L B r . 185 Bl. 1. 4 0 . 1 S. auf Bl. 1 v°. Auf Bl. 1 r° L von N. 347. 1 Lettres: nicht ermittelt. 14 changemens: vgl. Lettres historiques, Juni 1693, S. 610—618. 18 Gr. Visir: Biiklü Mustafa, vom 17. 3. 1693 — 13. 3. 1694 Großwesir. 30 Zu N. 346 : Unser Brief, dessen Abfertigung nicht gefunden wurde, ist das erste erhalten gebliebene Schreiben aus der Korrespondenz mit J . J . J . Chuno. Da wir den beigeschlossenen Brief N. 347 von Leibniz an E . von Danckelman Ende Juli 1693 datieren können, übernehmen wir dieses Datum für

524

I I I . P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 347

A M o n s i e u r C u n e a u S e c r e t a i r e d e s C o m m a n d e m e n s d e S. E . Monsieur A u x grâces de Vostre G r a n d Electeur, et d ' u n Grandmaistre, vous avés joint vos b o n t é s , c'est urie a u g m e n t a t i o n considérable des a v a n t a g e s q u e j ' a y receus t o u t à la fois 6 J e v o u s s u p p l i e d e f a i r e t e n i r à S. E . l a c y j o i n t e , q u i m a r q u e m a r e c o n n o i s s a n c e , m a i s foiblement en comparaison de mes sentimens. Le respect fait, que je n e souhaitte pas de l u y é c r i r e si t o s t d e n o u v e a u ; e t ses o r d r e s , si j ' e n m é r i t é j a m a i s , m e v i e n d r o n t a s s e z b i e n par vostre entremise. S u i v a n t l e conseil, o u o r d r e d e S. E x c e l l e n c e , j e n ' a y p a s m a n q u é d ' e c r i r e à M ö n s , d e 10 S p a n h e m , q u i m ' a r e p o n d u d ' u n e m a n i e r e t r è s o b l i g e a n t e e t t r è s i n s t r u c t i v e , à s o n o r d i n a i r e . J e n ' a t t e n d s p a s m o i n s d e M. d e P u f f e n d o r f , q u i m ' a v o u l u v o i r e n p a s s a n t p a r i c y , à ce q u e j ' a y a p p r i s , m a i s u n p e t i t v o y a g e q u e j e f a i s o i s j u s t e m e n t ce j o u r l à , m ' a p r i v é d e cet a v a n t a g e . J e l u y a y p o u r t a n t d é j à écrit s u r le m ê m e s u j e t . A u reste j'estime l'honneur de vostre connoissance, c o m m e u n bien extraordinaire, 15 q u e j e f e r a y e f f o r t d e m e c o n s e r v e r .

347. L E I B N I Z A N E B E R H A R D V O N D A N C K E L M A N [ H a n n o v e r , E n d e J u l i 1693.] [328.] Überlieferang: L Konzept: LBr. 185 (Chuno) Bl. 1. 40. 1 S. auf BI. 185 r°. Auf Bl. 185 v° L von N. 346.

20

A Möns, de Danquehnan. Juin

1693.

Illustrissime ac Generosissime Domine, P a t r o n e Magne Serenissimi ac Potentissimi Electoris insigni n o n m i n u s q u a m i m m e r i t a e liberalitati a d d i t a s Excellentiae Vestrae literas, d u p l i c a t u m m u n u s s u m m i q u e pretii accepi; et p r o unseren Brief. E r antwortet auf ein Schreiben Chunos von Mitte Juli (nicht gefunden), das Leibniz 25 zusammen m i t einem Brief von Danckelman (nicht gefunden) erhalten hatte. 9 d'ecrire: vgl. N. 215. 10 m ' a repondu: N. 230. 13 ecrit: N. 214. Zu N. 347: Leibniz dürfte sich bei der offenbar nachträglichen Datierung von L geirrt haben; vgl. zum D a t u m N. 346 Erl. Die Abfertigung (nicht gefunden) war Beischluß zu N. 346. Sie antwortet auf einen Brief Danckelmans von Mitte Juli (nicht gefunden), den J. J . Chuno an Leibniz übersandt 30 hatte; vgl. N. 346. 22 Electoris: Kurfürst Friedrich I I I . von Brandenburg.

N. 348

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

525

utroque, quo par est reverentis animi sensu E» e V a e gratias me debere agnosco, habeboque dum vivam. Id unum nunc rogans ut ad Magnum Electorem summissimae gratitudinis meae significationem aliquam suo interventu pertingere patiatur. Consilium V a o E x c a e dudum mihi fuit praecepti loco; literis jam tum ad Ezechielem Spanhemium insignem Virum datis, cujus responsione spes facta est, posse ad me pervenire, 5 quibus edendis in publicum aliquando devotum

Potentissimae Genti

Brandeburgicae

animum testandi occasio mihi praebeatur. Pufendorfium virum celeberrimum hac transeuntem nuper quo minus viderem, iter breve ullum obstitit, sed jam ante Epistolare inter nos commercium fuit atque in hunc usum quem memoravi renovatum est. Quod superest Deum precatus ut E . V ™ diutissime incolumem patriae communi 10 servet, indefesso cultu gloriabor esse Excellentiae V™«

obsequentissimus Cliens

G. G. L.

348. L E I B N I Z A N J O H . C H R I S T O P H L I M B A C H [Hannover, Juli 1693.] [333.] Überlieferung:

15

L1 Konzept: LBr. 562 Bl. 26. 4 0 . 6 Zeilen auf BL. 26 v° oben, durchstrichen. Auf Bl. 26 r° k von N. 333. L 2 Konzept : ebda 21 Zeilen unter dem T e x t von L 1 , durchstrichen. (Unsere Druckvorlage.) Ls Verworfene Abfertigung: HANNOVER Niedersächs. Landesbibl. Ms X X I I I 181 II, i o e B l . 2. I Bl. 4 0 , von dem die obere Hälfte (bis solche 526, 5) abgerissen wurde. 2 verstümmelte u. 20 II vollständige Zeilen.

* * *

4 literis: N. 215; vgl. Spanheims Briefe N. 230. 325. 8—9 Epistolare . . . commercium: Leibniz korrespondierte bereits 1674 mit S. Pufendorf; vgl. II, 1 N. 118 und auch die 1690 gewechselten Briefe in I, 5 N. 355. 367. 392. 9 renovatum est: durch N. 214. 233. 270. Zu N. 348: Offenbar hat Leibniz unseren Brief als Antwort auf N. 316. 333 konzipiert (L1, L2), die 26 Abfertigung L* jedoch zurückgehalten; denn noch im Januar 1694 (LBr. 562 Bl. 62 — 63) beklagt sich Limbach, daß er bisher auf zwei Briefe keine Antwort erhalten habe. Erst mit einem weiteren Schreiben (ebd. Bl. 71 — 72) kann er dann den Empfang eines Leibnizbriefes vom 10./20. Dezember 1693 (nicht gefunden) bestätigen. Auf die leere Rückseite von l ? schrieb Leibniz eine historische Notiz. Aus dem Aktenband HANNOVER Niedersächs. Staatsarchiv Cal. Br. 15 L 134 geht hervor, daß sich Leibniz nach so Limbachs Tode im Jahre 1710 bemühte, dessen Abschriften aus dem Codex Udalrici für die hannoversche Bibliothek zu erwerben.

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

526

N. 349

Nachdem ich H. Secretarium Backmeistern ersucht gehabt, den Udalricum Babebergensem vor uns abschreiben zu laßen, der H. Cammerpraesident auch mit herschießung der nothwendigen Kosten einig gewesen, und darauf MhH das buch hohlen, und daraus abschreiben laßen, hatte ich hoffen sollen, es würde eine abschlifft vor uns gemacht werden. 5 Weil es aber nicht geschehen, und MhH solche abschlifft selbst wiederfodert; so hat michs zwar gewundert, werde doch nicht ermanglen, sie bey gelegenheit wieder zu schicken: denn auff der Poste würde das porto mehr kosten, als eine Neüe abschlifft zu Wien. Zu dem Tractat vom Bannier dürffte noch etwas beygefüget werden, ehe es publiciret werden soll. Sobald es complet werde mit der Überschickung nicht saümen, als der bin und verbleibe lo

MhH und fürnehmen gönners

dienstergebenster —

349. PHIL. WILHELM VON HÖRNIGK AN LEIBNIZ Passau, 1. August 1693. [417.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 425 Bl. 68—69. 1 Bog. 40. 2 S. Eigh. Aufschrift. Siegel. Postverm. : „6 g." Bibl. verm.: „Hornik."

15

Paßaw den 1. Aug. 1693. Von Herrn Craften, der Meines hochg8»«11 Herrn Ihm wiederfahrende große assistenz sehr rühmet, bin ich ersucht worden, die antwort auff deßen jüngstes demselben einzuschließen, wohin ich dann das vertrawen kraft beylag dienstlich nehme. 1 Monsieur J'avois prié M. Bacmeister de faire copier le liure d'Udalricus, et on estoit prest d'en

20 payer les frais. Ainsi j'esperois qve ce qvi avoit esté copié la dessus, seroit pour nous; et je suis surpris — L1

5 abschlifft | als vor ihn gemacht wieder zurück fodert, ohngeacht sie leicht zu Wien zu haben

gestr. | L*

10 dienstergebenster Gottfried Wilhelm Leibniz. L 8

1 ersucht gehabt: in N. 265. Unterscheid, 25

5 wiederfodert: in N. 316. 333.

8 Tractat: L e i b n i z ,

Vom

vgl. SV.

Zu N. 349: Unser Brief war Beischluß zu einem Schreiben von Hörnigk an J. D. Crafft (nicht gefunden) und wird angeführt in N. 417. Er antwortet auf einen über Crafft expedierten Leibnizbrief (vgl. Z. 17. jüngstes; nicht gefunden), dem ein Verzeichnis von Geschichtsquellen (vgl. 527, 1 lista; nicht gefunden) beilag und wird beantwortet durch einen Leibnizbrief vom 1. Februar 1694 (nicht gefunden). Dieses Datum nennt Hörnigk in seiner Antwort vom 6. März 1694 (LBr. 425 Bl. 71 — 72; Druck in I,

SO 10).

I I I . P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N . 349

527

Derselbe hat mir auch die lista des jenigen, so auß hießigem archiv verlangt wird, zugleich mit eingesendet. Ich hab mich sobald darhinder gemacht, solche stuck selbst zu copiiren. M. h. H. wolle solches nicht wundem, dann die schritt ist 41/2 hundert jähr alt. Gemeine Schreiber können sie nicht lesen; die ein oder zwey allhie, so sie vielleicht lesen können, sitzen in officiis und laßen sich nicht dazu gebrauchen. Ich aber bin des humors 5 eine sach lieber selbst zuschreiben, als einem langsamen kerl zudictiren; et après tout, hab ich es gern gethan. Als nun Ihre Hf. G den vor wenig tagen im archiv gewesen, hab deroselben ich allegando solos titulos davon parte gegeben, so die communication gdst verwilligt, und hat Ihro der mir von H. Craften voriges jähr eingeschickte titulus operis, den ich zugleich gezeigetf,] 10 sehr gefallen. Als ich aber zugleich gefragt, ob M. h. Herr den communicirten stucken beyrucken möge, daß sie auß hießigem archiv kommen, haben Sie vorher solche selbst zu durchsehen begehrt[,] auch in ihr Cabinet mit genommen. Ich hoffe zwar gantz gewiehrigen erfolg, aber noch eben nicht in den nechsten acht tagen. Gleich wohl wird hoffentlich der andere tomus operis so eilfärtig noch nicht zu end kommen. Wann nun die 15 sach richtig: will ich sie durch meinen brader zu Regensp. dem Herrn Zellischen gesanden[,] wann es gefällig, zur einsendung einhändigen laßen. Wann M. h. Herr deswegen, doch unmasgeblich, sofort ein advis brieflein an selbigen ablauffen ließe, würde es das werck facilitiren. Ich habe alles fideliter cum omnibus erroribus copirt, wie es in dergleichen anti- 20 quitäten sein muß ; Der ordinationi theloneorum hab meine wenige notamina beygeruckt. Neben den Rugis geschiehet auch der S c o t o r u m - G e r m a n i c o r u m darinnen meidung, item der R h e o d a r i o r u m et R o t a l a r i o r u m so ich explicire; und will mich fast beduncken ob geschähe der R h e o d a r i o r u m auch bey einigem au tore, in einem Gothischen oder dem

8 Ihre H f . G d e n : Johann Philipp v o n L a m b e r g , seit 1690 Bischof v o n Passau. operis: Form, codicis

der

Titel

wie er in I, juris

Bereitstellung

von

8 N . 78

gentium von

LEIBNIZ,

Codex

bezeichnet

diplomatici,

Dokumenten

juris

gentium

ist.

1 5 der

Hanoverae lobend

diplomaticus,

1700;

erwähnt.

andere in

Bisher

der

1693,

in

identifiziert werden.

gesanden:

Christoph

Hörnigks v o m J.

Chr.

Schräder.

22. N o v e m b e r

Limbach.

16 bruder: Leibniz

1693

(N.

21 ordinationi

erhielt 417)

die

tomus operis: LEIBNIZ,

Mantissa für

konnte

wird Hörnigk

lediglich

Moritz

von

eine Urkunde

Dokumente

jedoch

Mon.

die

im

Passauer

mit

die

Rudolf

als v o n Hörnigk SO

Hörnigk.

über den hannoverschen

theloneorum:

Zollordnung v o n R a f f e l s t ä t t e n (903—906); gedr.: bis 252, N r 253.

Johann

ursprünglichen

Praefatio

v o n H a b s b u r g s aus d e m Jahre 1276 (Mantissa, Pars altera, N r 9 a , S. 98 bis 100) stammend

10 titulus 25

der

16

Zellischen

einem

Begleitbrief

Gesandten in

Regensburg,

Lonsdorfkodex überlieferte

Germ hist. Capitularia,

B d 2,

1897, S. 249 35

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L

528

1693

N. 349

longobard. zug nach Italien anregung, weiß mich aber nicht zuerinnern, quo loco, et deficior libris.1 Dann unsere von mir dem Hochstift umb einen schlechten wehrt procurirte zimlich stattliche Bibliothec ist noch nicht in Ordnung, und wird erst der ort dazu gebawt. Im übrigen weiß ich von hießigen orten, in re, nec publica nec literaria wenig zu melden. Die newe Saltzburg. liistoria, so bereit langst färtig gewesen, ist nun bey einem jähr her publicirt, aber ein pur lauter Mönchswerck. Unser hießiger process in Rota Romana gegen Saltzburg ratione exemptionis, exercirt viel ingenia, und meritirt wohl ein eigenes opus, so statum antiquum aevi Romanorum et Medii in Norico et Vindelicia noch in vielem 10 erläutern könte. Eines theils wolte ich gern etwas deßen beytragen, ist aber ultra captum vieler, in specie der HH. Romanisten, so in der sach dadurch nur embarrassirt würden. Unter andern were es occasion, den HH. Bayrn die grillen zubenehmen, als ob Sie von den Bojis herstammeten. Das vestigium deßen so sie cum Cluverio et aliis vermeinen in nomine Bojoduri (so unser hießige Ihnstatt ist) zurestiren, were leicht umbzustoßen, angesehen is solcher nahm nicht a Bojis, sondern a rivo Boyter, der gleich hart an deren Stattmawr in den Ihn fällt, hergenommen worden.2 (...) 5

A Monsieur Monsieur Leibniz ConT Aulique de Son Altesse Electorate de Hanover, ä Hanover, per Nürnberg.

1

( D a z u bemerkte L e i b n i z : ) Redarii, sind populi Slavonici, deren b e y d e m Witikindo, Ditmaro,

20 Helmoldo und andern gedacht wird. Ihre H a u p t s t a t t ist Rethre gewesen, w o selbige eigentlich gelegen, d a v o n disputirt Cranzius in Metropoli lib. 4. c. 43. I c h solte fast dafür halten, die populi Germanici, so a m orth Rethre gewohnet, Seyen m i t den R u g i s fort gezogen, und die an ihre stelle gekommene Slavi hätten ihren N a h m e n behalten. W i e sie dann auch den ströhmen und andern orthen ihre alte teutsche N a h m e n z u m öfftern gelaßen. 25

2

( D a z u bemerkte Leibniz:) wie Gottingen nicht von den Gothis, sondern v o m bach genant die G ö t e

oder Göse.

6 historia: J. METZGER, vgl. S V . N . 347. deductionum,

2. A u f l . 1 6 3 1 , 8 . 7 3 7 — 739.

i g f . WIDUKIND v o n

30 u. 36; lib. 2, K a p . 1 2 ; lib. 5, K a p . 31 u. 32 schol.,

7 process: vgl. die bei J. Chr. LÜNIG,

1745, T 1 1 , S. 245 f. verzeichneten Streitschriften.

1935, S.-I5, 51 — 54, 2 5 6 I )



Corvey,

(Mon. Germ.

Bibliotheca

13 Ph. CLÜVER, Germania Res gestae

Hist.

Saxonicae, lib.

Scriptores

THIETMAR v o n Merseburg, Chronicon,

1,

rer. Germanic,

antiqua, Kap. in

10

usum

lib. 1, K a p . 10; lib. 2,

K a p . 1 2 ; lib. 5, K a p . 31 (Ebd. N o v a series, 1935, S. 14, 51, 256) — HELMOLD, Cronica Slavorum, lib. 1, K a p . 2, 16, 21 u. 23 (Ebd. 3. A u f l . 1937, S. 8, 34, 43, 48). Hammaburgensis

ecclesiae pontificum,

20 andern: u. a. ADAM v o n Bremen, Gesta

lib. 2, K a p . 21 (Ebd. 1917, S. 78).; v g l . auch S V . N . 6.

N. 350.351

III. POLITISCHER UND G E L E H R T E R BRIEFWECHSEL 1693

529

350. CONRAD BARTHOLD BEHRENS AN LEIBNIZ Hildesheim, 25. Juli (4. August) 1693. [280. 381.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 46 Bl. 7. 4°. 2 S.

Hildesheimb 25. Jul. 1693. Warhafftig demselben bleibe lebenslang obligiret wegen verholffener correspondenz 5 an den Herrn von Alvensleben, einen Cavallier von rarer curieusität. Ich habe ihm nach meiner weinichkeit geandtwordtet, undt eine designationem famiharum quarundam circuli superioris Saxonici zugleich beygeleget, zu welche er ein großes contribuiren kan. M. h. H. HoffRath geruhe auch etwas notables guter gelegenheit nach dabey zu errinern, weil gern ein perfectum opus de familiis emortuis zusammen tragen undt nach der methode, 10 wie im Rautenbergischen einschluß observiret, tractiren wolte. H. Scuppius, der dienstl. grüßet, zeigete mir diese tage ein project eines tractatus, welchen er de interesse Imperatoris circa dignitates in imperio conferendas, et praesertim electoratum nonum, meditiret, undt ex intima antiquitate deduciren will. (...)

351. GUI LEREMITE DIT CANDOR AN LEIBNIZ Wolfenbüttel, 25. Juli (4. August) 1693.

15

Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 141 Bl. 1. 164 x 120 mm. 1 S.

Par la lettre que vous avés eu la bonté de m'écrire, j'aprens que vous avés encor eu celle de recommander mes mémoires à Monsieur le Ministre François, ce sont des faveurs dont je vous rens dix mille grâces, et vous prie de me fournir les occasions de vous faire 20

Zu N. 350: K antwortet auf einen Leibnizbrief von Mitte (?) Juli 1693, dem ein Schreiben von C. A. von Alvensleben an Behrens beigeschlossen war, das Leibniz mit N. 332 erhalten hatte; vgl. die dortige Erl. Unser Brief wird angeführt in N. 372. 381. 409. 7 geandtwordtet: Wie aus N. 372 hervorgeht, sandte Leibniz die für C. A. von Alvensleben bestimmten Beilagen am 14. (24.) August an diesen weiter. 12 tractatus: Ein Druck konnte nicht ermittelt werden. 26 Zu N. 351 : K antwortet auf einen (nicht gefundenen) Brief von Leibniz, der die Korrespondenz mit Candor, dem französischen Sprachlehrer an der Ritterakademie in Wolienbüttel, eröffnete. 19 Ministre François: wohl der Prediger der Hugenottengemeinde in Hannover Claude Guillaumot de L a B e r g e r i e . 34

LEIBNIZ I/9

530

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 352

voir combien j'y suis sensible. La santé de Monsieur Lüders commence à se rétablir, il vous remercie de l'honneur de votre souvenir, ma femme en fait autant et le fait avec beaucoup de respect, Je suis avec autant de soumission que de sincérité Monsieur &

Votre très humble et très obéissant serviteur

Wolffembuttel ce 25 Juillet. 1693.

Gui L. d. Candor.

352. LUDWIG CHRISTIAN MIEG AN LEIBNIZ Rinteln, 27. Juli (6. August) 1693. [254. 433.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 651 Bl. 2 — 3. 1 Bog. 40. 22/3 S. Im Anschluß L von N. 433. Eigh. Aufschrift. Bibl. verm.

10

Heri hinc abiit Cl. Meierus communis noster amicus, qui sui colligendi causa una cum Uxore Brema profectus praeter alios amicos, Vos etiam, confecto, quod Schottmanus meditatus erat, itinere, invisere constituerat : Dum vero Mindae mecum Rhedam conscendit, literas a Reverendissimo Abbate Luccensi, qui suas ei aedes obtulerat, accipit, quibus significat, se febri correptum esse, quare illud iter in aliud tempus distulit. Voluit autem

is ut illud Tibi significarem, Teque ejus et uxoris nomine salvere juberem : Hanc ego commodam nactus occasionem Tibi simul meam iterum declarare volui observantiam, quod adhuc intermisi, quia Te Bono Reip. Literariae gravissimis distractum negotiis inanibus meis literis neutiquam interpellandum esse, existimaveram. Cum autem mihi constitutum sit propediem ad Vos excurrere, nihil ego magis in votis 20 haberem, quam ut aliquid mecum deportare possem, quod Tibi inservire posset. Tractatus a. Publicos, quibus Codex Tuus diplomaticus augeri et illustrali queat, aut nullos habeo descriptos, aut tantum mediocres omnibusque fere obvios, si paucos excipiam, quos avus meus Relationi suae de Byzantino Itinere et negotiis Gustavi Adolphi Suecorum Regis nomine in Ottomannica aula peractis adjunxit, quorum tamen haud exigua pars una cum 25 aliis scriptis librisque eo incendio periit, quod patriam urbem novissime penitus delevit. Expecto autem in dies nonnulla a Celeberr. Graevio, quibus forte Tuo instituto adesse 1 Candor wohnte in Wolfenbüttel im Hause des iTofpredigers Justus Lüders, wo Leibniz 1693 beim Aufenthalt in Wolfenbüttel ebenfalls Quartier nahm. Zu N. 352: K wird beantwortet durch N. 433.

10 Cl Meierus: Gerhard Meier aus Bremen.

30 22 — 23 avus meus: Johann Ludwig Mieg, Geh. Kanzler bei Kurfü-st Karl Ludwig von der Pfalz. triam urbem: Heidelberg.

25 pa-

N. 353

III. P O L I T I S C H E R UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

S3!

potero. Petieram ab ilio ut eum mecum communicaret tractatum quo Episcopus Carolo V. et saecularibus jurisdictionem et bona Ecclesiastica ejus loci concessit, at respondit, id vi factum non pacto, Episcopum ea inscio senatu populoque vendicasse, interim illud ipsius Episcopi pacti exemplum quod cum Imperatore fecit mihi promisit. Quodsi vero hac vice vel Rusdorfii Epistolas, qui de rebus sui temporis satis exquisite 5 disputat, vel Historiam hujus Saeculi ferrei nescio an alicubi jam proelis commissam, vel Tabulas meas Genealogicas Tecum velis communicatas, ea Tibi quam lubentissime offeram, ut vel hisce levioribus reculis apud animum Tuum testatum relinquam nihil apud me asservari, quod non Tibi ad quemcunque nutum transmittatur quam lubentissime. Vale et me Tuo favore prosequere.

10

Raptim Rinthelii die 27 Julii 1693. A Monsieur Monsieur Leibnitz ConseiUer de la Cour de S. A. E. S. de Hanover, à Hanover.

353. CHRISTOPH JOACHIM NICOLAI VON GREIFFENCRANTZ AN LEIBNIZ Hage, 28. Juli (7. August) 1693. [291. 383.] Überlieferung: K Abfertigung: H A N N O V E R Niedersächs. Landesbibl. Ms X L I 9. 1 Bog. 4°. 3 S. Eigh. Aufschrift. Siegel.

1814, 1

Bl.

7

und

15

A la Haye près Berum, le 28. de Juill. 1693. La vostre du 18. de ce mois me fut rendue par Monsr. Aveman, hier au soir, et bien tard; et la poste partant ce matin, je n'en ay point voulû différer la reponse. J'ay reçû dépuïs ma derniere, celle que Monsr. Petcum avoit reçu pour moy à Han- 20 novre. Elle m'avoit cherché à Sleswich, d'où j'étois alors party, pour Mecklenbourg, et de là en Mecklenbourg, d'où ma Soeur me l'a apportée, il y a 15 jours. Pour ce qui est de ce, que je vous avois envoyé touchant les ancêtres de S. A. S. Madame la Duchesse de Zelle, je ne le fis alors, que pour vous obeïr; Car je sçavois desja, que sa dite A. S. n'en faisoit plus Cas, l'ayant desja appris de la main de S. E. Möns, de Bernstorff, lorsque l'an 25 1689. Mr. le Mareschal de Moltzan luy avoit fait tenir de ma part, une déduction de la 1 Episcopus: Pfalzgraf H e i n r i c h II., Bischof von Utrecht. Zu N. 353: K antwortet auf einen Brief Leibnizens vom 28. Juli (nicht gefunden) und war Beischluß zu N. 355. 20 ma derniere: vgl. N. 291. 20 Celle ... pour moy: einer der beiden bislang nicht erhaltenen Briefe, die in N. 291 erwähnt werden, vermutlich die Antwort auf N. 164. 30 34*

532

III. POLITISCHER U N D GELEHRTER BRIEFWECHSEL 1693

N. 353

meme trempe, mais un peu plus ample; à la quelle des lors j'aurois adjouté toutes les preuves, et déductions Genealogiques des familles qui y entrent, pour autoriser la piece, si j'eusse appris qu'on y auroit pris plaisir. Aussi tost, que je seray de retour à Esens, je vous enverray les informations neces5 saires, tant qu'on les peut avoir, de Mahaud de Brounswich, mariée successivement au Comte du Perche, et au Seigneur de Coucy; Car j'ay entre mes papiers, ces deux familles. Pour le Catalogue des Traitiez, que j'ay pris la liberté de vous envoyer, si vous voulez, que je vous particularise les auteurs, où on en trouve; Vous m'épargneriez bien de la peine, si vous me vouliez renvoyer l'Indice, que je vous en ay envoyé ; J ' y ay distingué les Endroits, 10 où je le puis retrouver parmis mes Collectanea; Et il me couteroit du temps (dont je n'ay gueres du reste), et de la peine, de le rechercher de nouveau. Vous m'en épargneriez aussy, si vous vouliez marquer ces traitiez, que vous desirez encore; Car je suis persuadé, qu'un bon nombre vous en est desja connû. Le traitté de Bergdorff en 1420. a été entre Saxe Lauenbourg et les Villes de Lubeck et Hambourg. Celuy d'Austriche avec la Republ. de 15 Venise 1487. est dans l'oesterreichische Ehrenspiegel. Pour les autres, qui sont particularisez dans la vostre, il faudra ravoir ce susdit papier. Pour ce qui est du Ceremoniel, comme ce ne sont que des brouillons, que j'en ay recueilly selon que les rencontres, et la lecture, me l'a suggéré; Je ne manqueray pas de vous communiquer tout ce, qui vous pourra être utile; Pour ce qui est du Ceremoniel du 20 temps passé, vous ne manquerez pas de trouver dans l'illustre Bibliothèque de Wolffenbiittel, les auteurs, dont je l'ay tiré; et je vous en indiqueray les endroits. Je n'ay pas encore vû ce Recueil des Traitiez de France, avec d'autres Estats, de Friderich Léonard; Mais je croy avoir dans ma bibliothèque un autre, de cette trempe, dont l'auteur, si je ne me trompe, est du Tillet. Pour les Traittez de Commerce, que l'on 25 trouve conservez, je croy que les plus anciens sont entre l'Angleterre et la Flandre, dont les anciens Comtes se firent fort considérables en Mer, tellement, que Mr. Wagenseil a nouvellement essayé de prouver, par un passage tiré de Ricciolus et d'autres Auteurs, que ce n'est pas Colombe qui fut le premier en Amérique, Mais un certain Admirai de Flandres,

4 enverray: vgl. N. 383. 5 Mahaud: Matilde, Tochter Heinrichs des Löwen. 7 Cata30 logue des Traittez: Beil. zu N. 291. 13 traitté de Bergdorff . . . : erläutert einen Titel aus Beil. zu N. 291, auch der folgende Vertrag war dort erwähnt. 15 oesterreichische Ehrenspiegel: vgl. FUGGER, S V .

22 Recüeil

des Traittez:

vgl. LEONARD, S V .

24 D u TILLET, vgl. S V .

26 WAGEN-

SEIL, Sacra parentalia ... G.F. Behaimi de Schwartzbach, S. i6ff. 27 RICCIOLI, Geographiae et hydrographiae reformatae . . . , liber 3, cap. 22, S. 93. 27 autres Auteurs: vgl. WAGENSEIL, a.a.O., 36 S. 20.

N. 354

III. POLITISCHER U N D GELEHRTER BRIEFWECHSEL 1693

533

natif de Nuremberg (où d'ailleurs il n'y a gueres de Pelague, que de sable) nommé Martin de la famille Patricienne des Behaim; qui en découvrit une partie, bien 150. ans avant Colombe, Et dont celuy-cy ait eu les mémoires. Je croy vous pouvoir encore indiquer quelques uns de ces Traitiez de commerce, mais je ne voudrais m'y engager, avant que d'avoir fait feüilletter mes papiers; Ce que je feray aussy tost que j'en sçaurois vos Ordres. 5 Mes baise-mains, s'il vous plaist, à Mess. Weselow, Heidemann, Westenholtz, (...) A Monsieur Monsieur de Leibnitz Conseiller de la Cour de S. A. E l e de BrounswichLunebourg à Hannovre.

354. OTTO MENCKE AN LEIBNIZ Leipzig, 29. Juli (8. August) 1693. [317. 371.]

10 0

Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 636 Bl. 79. 2 . 1 S. Eigb. Aufschrift. Siegel. Postverm.: „4" darunter ,,1 gg".

Ich habe einen Catalogum drücken lassen von büchem, die ich umb billigen preiß verlassen kan, undt habe meiner Schuldigkeit erachtet, meinem Hochgeehrten Patron das erste exemplar davon zu senden: Bitte solches einem undt anderm curieusen Manne zu 15 communiciren. Was davon wird verlanget werden, kan ich so gleich senden. Die vorigen werden verhoffentlich richtig seyn überkommen. Von denen H" Collectoribus A ctorum ist gestern auch H. M. Wagner seel. verstorben; daß also innerhalb 3 viertel jähr die drey fleissigsten undt geschickesten leute gestorben seyn, nemlich H. von Seckendorf, H. D. Pinckert, undt dieser H. M. Wagner, so daß ich fast nicht sehe, wie wir in die länge die 20 Acta Eruditorum werden können continuiren. Ich werde auch älter undt habe noch gar wenig gehülfen, die dieser Arbeit fast alle scheinen müde zu seyn. Also kan M. h. Patron leicht erachten, daß der recensus des Codicis Juris Gentium von seiner eigenen Hand müsse erwartet werden, weil ja das übrige das in großer Menge vorhanden ist, von unß nicht kan bestritten werden. Bitte also diese arbeit, welche demselben so gar schwer nicht 25

2 — 3 150. ans avant Colombe: Greiffencrantz las wohl zu flüchtig die Stelle, wo WAGENSEIL \a. a. O., S. 16) auf Behaim zu sprechen kommt „ad Seculum decimum quintum jam adultum redeundo ... commemorandus mihi e s t . . . Martinus Behaimus". 6 Heidemann: wohl E. Chr. Hedemann. Zu N. 354: Die Beilage (Catalogum) wurde nicht ermittelt. 16 Die vorigen: nicht gefunden.

534

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 355

fallen kan, zu übernehmen, undt eine relation nach seinem ingenio undt belieben einzusenden. Kan auch M. h. Herr Patron sich so viel abmüssigen, undt bißweilen was beytragen, werden zu fernerer continuation dieses werckes nicht wenig helfen. Den seel. H n M. Wagnern, der erst dreyssig jähr alt war, bedaure ich höchlich. Wer kan aber wieder Gott. (...) 5

Leipzig den 29 Julii 1693. A Monsieur Monsieur Leibnitz Conseiller de S. A. E. de Hannovre. à Hannovre. Franco Braunschweig.

355. HEINRICH AVEMANN AN LEIBNIZ Aurich, 1. (11.) August 1693. [301. 382.] 10

Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 21 Bl. 28 — 29.

1

Bog- 4°. 4 S.

à Auric le 1. Aoust 1693. (A. bedauert sein langes Schweigen. Als Beischluß sendet er einen Brief von Greiffencrantz.)

Je n'ay pas manqué de demander à quelques uns s'ils sçavoient quelque chose du Dycgraviat de l'Empire et que les Contes d'Oldenbourg avoient eu cette charge, mais 15 jusques icy je n'en ay rien pû apprendre. S'il y en a quelque chose, Mr Winckelman le devroit sçavoir, avec qui je fus en compagnie à Bremen depuis 15 jours, où j'avois quelque commission pour Mesd8 les Princesses d'Ostfrise, mais je n'avois pas alors encore receu vostre derniere lettre, et puisque ce n'estoit pas une compagnie des sçavans, nous ne parlâmes gueres des lettres et des livres, et je n'avois pas le loisir de le voir particulièrement. 20 Je croy que je vous ay parlé autrefois de l'Ammirauté de l'Empire qui estoit destinée à feu Mr le Conte Enno d'Ostfrise au commencement de ce siecle, par l'Empereur Rudolphe II. mais l'affaire ne fut pas achevée. Meteran en rapporte quelque chose dans son histoire 1. 32. à l'an 1611. J'ay deja fait décrire quelques pieces que je croy que vous aurez aggreables pour en augmenter vostre Code diplomatique, et vous les envoyeray par la premiere 25 occasion. J'ay pris avec moy le vieil exemplaire des statuts anciens de la ville de Brounsvic, Zu N. 3 5 5 : K antwortet auf Leibniz an Avemann, 18. (28.) Juli 1693 (nicht gefunden); vgl. Z. 18 (derniere lettre). 12 Brief von Greiffencrantz: N. 353. 21 Conte Enno: Enno III. 1599 — 1625 Graf von Ostfriesland. 22 Meteran: E. van METEREN (SV. N. 346), in lib. 32 nicht ermittelt. 25 statuts: zur Überlieferung der Antiquissimae Leges municipales civitatis Brunsvicensis (in: LEIBNIZ' 30 Scriptores, T. III, Nr 17) vgl. ECKERT, Leibniz' Scriptores, 1971, S. i 3 5 f .

N. 356

III. P O L I T I S C H E R UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

535

et l'ay fait copier; mais pas encore collationer, ce qui est fort nécessaire. Ce sont comme je viens d'ecrire, les statuts de la ville meme, et non pas du college des merciers ou marchands, comme vous pensez. Mr Feltman estime aussi beaucoup cette piece, et me dit en avoir de semblables d'autres lieux, dont je le sommeray un jour. Il est présentement en voyage en Hollande. 5 Ceux qui disent qu'il y a encore bien des difficultés et des brouilleries dans ce pays cy, ne disent que la vérité et S. A. mon maitre ne profite encore rien par le Traité de Hannover ni de la part de S. A. Elect. de Brandeb. ni de ses Estats; et l'hommage est encore bien éloigné, puisque ces gens là ne veulent point jurer ou promettre Obedience, mais seulement fidélité: treu uni hold zu seyn, nicht aber gehorsam. Pour les affaires publiques j'ay une 10 aversion d'en ecrire ou raisonner quelque chose, tant elles sont deplorables et honteuses pour nostre nation, et je suis pour ce sujet tout d'accord avec vous, (...) Uxorem Dn. de Greiffencrantz clanculum ab eo secessisse et Hamburgum aujugisse jam Te scire credo.

356. LEIBNIZ AN WILHELM ERNST TENTZEL Hannover, 3. (13.) August 1693. [344. 369.]

15

Überlieferung: L Abfertigung: GOTHA Forschttngsbibl. Schloß Friedenstein B 199 Bl. 366—367. 1 Bog. 8°. 3 S. (Unsere Druckvorlage.) A Auszug aus L : BERLIN Deutsche Staatsbibl. Ms. Lat. fol. 3 1 1 C BL. 42 r° Mitte, Nr 17. 1li S. 20 von Chr. G. v. Murrs Hand.

Vir celeberrime fautor Honoratissime Gratissimas tuas aliquot recte accepi, et novissime illas quoque quibus adjunctae erant ad Dn. Abbatem Molanum literae cum Medallione, quas statim recte curavi, quemadmodum Dn. Weizii (quem rogo per occasionem a me officiose salutes) ad Dn. Craftium. 25 Cum Guelfebyti essem, expectabam Tuas ad Serenissimos, Manuscripti voluminis * *

7 Traité de Hannover: zum Hannoverschen Quartiervergleich mit Brandenburg vom 30. Januar 1689 betr. Ostfriesland vgl. SCHNATH, Geschichte, Bd 1, 1938, S. 459—464. 13—14 Uxorem ... credo: quer zum Text am Rande auf Bl. 29 v°. Zu N. 356: L antwortet auf N. 323. 337. 344 und wird beantwortet durch N. 369. 24 literae cum so Medallione: vgl. N. 344 Erl. 25 Weizii: Dr. Waitz. 26 Cum Guelfebyti essem: in der 2. Junihälfte und Anfang Juli war Leibniz in Wolfenbüttel.

536

III. POLITISCHER UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L

1693

N. 357

causa, quas et Guelfebytanos Ablegates secum referre significaveras, sed ejus rei nihil ad meam notitiam pervenit. Interea omnino Tibi favendum censeo, reversusque Guelfebytum tuas si quas mittes, supplices, fidelissime commendabo, qui et insignem doctrinam Tuam aestimare elidici, et optimam voluntatem in ornandis literis, adjuvandam censeo 5 omnibus modis. Quodsi forte nullas literas supplices mittendas putes (quanquam id potius suadeam), et me malis solicitatore uti; non ideo minus faciam sedulo, qua possum, ut desiderio potiaris. Alterum illud Consilium tuum altius adeo non aspernandum censeo, ut omnibus modis expetendum putem, si res in mea esset manu. Apud principes autem scis omnia arte 10 quadam et commoda occasione tractanda, ne qua incurratur offensio ; nec omittam ego invigilare, ut paulatim viam parem, Tu vero si placet porro mentem significabis remque omnem expendes. Julii Ducis iter in terram sanctam, nullum esse, jam scribere memini, et Julius-löserorum appellationem praestat non excusare; cum ipsa interdum excusatio quaedam 15 accusatio sit. Satis apparet allusionem quandam ad portugallicos illos aureos non nimis scrupulose secutum. Ubi meam Collectionem recensebis fortasse argumentum tempori accomodatum de origine Electorum attinges, cui me aliquam lucem addidisse puto. Illustri Cancellano vestro, viro summo, rogo me meumque institutum porro commendes, et communicationes 20 speratas promoveas. Quod superest Vale et fave. Dabam Hanoverae 3 Augusti 1693. Cultor studiosissimus

G. G. Leibnitius.

Et Tibi et per Te doctissimis fratribus tuis pro munere gratias me egisse puto, et repeto.

357. LEIBNIZ AN CHARLES-RENÉ D'HOZIER 25 [Hannover, 14. August 1693.] [327. 358.] Überlieferung : L Konzept: HANNOVER Niedersächs. Landesbibl. Ms X X I I I 181 I, 3 Bl. 41—42. i Bog. 2 0 . 4 S. mit der Bemerkung: „habe eine reinere Copie". 1 Ablegatos: vgl. N. 313 Erl. 17 meam Collectionem: LEIBNIZ' Codex jur. gent. dipl. 18 Can30 cellario: J . Fr. Bachoff von Echt 22 fratribus tuis: zu Gottfried und Polycarp Tentzel vgl. SV. Zu N. 357: Die Abf. (nicht gefunden) war Beischluß zu Leibniz' Schreiben an M. de Brinon vom 14. August 1693 (N. 102). Sie antwortet auf N. 326, wird beantwortet durch N. 431 u. angeführt in

N. 357

III. POLITISCHER U N D GELEHRTER BRIEFWECHSEL 1693

537

l Reinschrift nach L: Ebd. Ms X X I I I 181 I, 1 Bl. 13 — 14. 1 Bog. 2°. 4 S. von Schreiberhand mit eigh. Ergänzungen u. Korrekturen. (Unsere Druckvorlage.) A Abschrift von Z: Ebd. Bl. 15—20. 3 Bog. 2°. 12 S. von Barings u. Grubers Hand.

Monsieur Je vous ay bien de l'obligation des lumières que vous continués à me donner pour 5 eclaircir nostre Genealogie. Vostre memoire est très instructif et très solide dans la plus part des choses. Ces Marquis dont il est parlé dans le titre rapporté d'Ughelli sous les Eveques de Lune, meritent d'estre considérés. Plusieurs ont asseuré, que la Maison d'Esté et les anciens Marquis de Malaspine viennent d'une même source, la chose n'est pas hors d'apparence et peut estre qu'on viendra enfin à des preuves decisives, qui donneront moyen 10 de pousser en même temps la genealogie plus haut. Je crois d'avoir des preuves que le Pere du Marquis Azo chef indubitable de la maison d'Esté s'appelloit encor Azon, car j'ay vu un titre où il est nommé avec son fils Hugues et où il semble estre nommé filius bonae memoriae Azonis Marchionis, car l'original n'estoit plus assez lisible, mais on n'en pouvoit tirer d'autre sens. J'ay vii un passage dans les Manuscrits de Girolamo Falleti, qui le confirmoit. 15 Et Sardi le dit de même de sorte que la chose me paroist presque seure. Azo mari de Cunigonde estoit encor appellé Albertus qui et Azo dans des diplômes et il est clair qu'il s'y agit du nostre. Albert et Azon est la meme chose comme Cuniza et Cunigonde, Heinricus et Heinz ou Hezelo, Conradus et Cunz ou Cuno, Dietericus et Diez et même Obertus et Opizo comme je diray tantost. Luitprand auteur de l'Histoire est appellé Luizo, dans le Catalogue 20 des Eveques de Cremone. Cet Azon pere du Marquis Thedalde dont descendoit Matilde s'appelloit encor Azo qui et Albertus, ce qu'on voit par plusieurs titres. Il s'agit maintenant de trouver le grand Pere du Marquis Azo mari de Cunigunde. Si le Marchio Attho (ou Azo) nommé dans le diplôme rapporté par Ughelli sous les Evesques de Lune est le même avec N. 1 1 0 und i n . Wir übernehmen für unseren Brief das Datum des Schreibens an M. de 25 Brinon. 6 memoire: N. 327. 7 le titre: aus dem Jahre 1 1 2 4 ; vgl. dazu unten Z. 31 ff. 12 — 13 u n titre: Urkunde vom 13. April 1097; vgl. I, 7, S. 599 Erl. 15 Manuscrits: Leibniz konnte Fallettis nachgelassene Papiere anläßlich seiner Italienreise 1689/90 in der herzoglichen Bibliothek in Modena einsehen; vgl. I, 5, S. 513. 16 dit: G. SARDI, Historie Ferraresi, 1556, S. 79. Auch Sardis Manuskripte sah Leibniz 1689/90 in Modena; vgl. I, 5, S. 512. 20 le 30 Catalogue: vgl. F. UGHELLI, Italia sacra, 4, 1652, S. 796. 24 le diplome: das bereits am Anfang des Briefes zitierte Dokument des sogenannten Friedens von Lucca aus dem Jahre 1124, das Leibniz noch in der mangelhaften Ausgabe von F. U G H E L L I , Italia sacra, 1, 1644, Sp. 904—908, benutzen mußte. Er exzerpierte eigh. diese Urkunde und ein Diplom des Albertus Rufus aus dem Jahre 1085; gedr. ebd. Sp. 903I (HANNOVER Niederscichs. Landesbibl. Ms X X I I I 181 II, 8 Bl. 12 — 13.) Erst L. A. MURATORI, 35 Antichità Estensi, 1, 1717, S. 154 — 157, edierte die Urkunde aus dem Jahre 1124 zuverlässig. Sie war

538

III. POLITISCHER U N D GELEHRTER BRIEFWECHSEL 1693

N. 357

le mari de Cunigunde, nous y aurons la mention de son ayeul quoyque cet ayeul n'y soit point nommé, c'est pourquoy je ne voy pas Monsieur la raison, qui vous a meu à l'appeller encor Azon, mais vous en aurés eu sans doute. Or j'avoue que la chose n'est pas sans beaucoup d'apparence, que le Marquis Azon du diplôme de l'Eglise de Luna est le nostre. 5 car outre que les temps et la qualité de Marquis de Ligurie le confirment, il semble que le Marquis Fulco mentionné dans le même diplôme est le fils de nostre Azon. Je trouve de la difficulté en ce qu'il est dit que le Marquis Fulco a vendu son droit à l'Eveque Philippes, car je ne trouve point d'Evesque Philippes avant l'Evesque André. Et à l'égard de cet Eveque André, il y a encor de la difficulté, car puisqu'Ughelli le met à l'endroit où il est, il a 10 voulu dire que le diplôme de question estoit donné l'an 1124. Cependant il y a fait imprimer : 1224 et c'est ce que la date dit aussi. Et effectivement il y a deux Evesques Philippes avant ce temps. Ainsi je me trouve embarassé là dessus, l'indiction ne se rapporte pas assez ny à l'une ny à l'autre de ces années, je suis pourtant plustost pour l'an 1124, comme la raison le veut, mais ainsi il faut qu'un Philippes Evesque de Lune ait esté omis par Ughelli. Les 15 Marquis Albert le Roux et son Pere estoient effectivement (ce semble) de la branche Palavicine. Car l'avocat de l'Eveque avoit dit, qu'il avoit la part des Pallavicini par donation et depuis il n'en produit point d'autre que celle de ces deux Marquis. Mais on demandera pourquoy le diplôme ne dit pas plustost -proavus Fulconis, qu'avus Atthonis Marchionis, puisqu'il estoit fait mention de Foulques, qui apparemment vivoit encor? mais peut estre 20 que c'est, parce que le Marquis Azon a esté plus fameux. Il semble aussi que puisqu'Azo estoit mort centenario maior l'an 1097, ce n'estoit pas son ayeul, mais son pere, qui devoit repondre au bisayeul du Malaspina, le dit Malaspina vivant l'an 1124. Mais comme le pere ou ayeul d'Azo peut avoir esté d'une vie d'autant plus courte, et que les Progeniteurs du Marquis Malaspina peuvent avoir esté d'une vie plus longue, cette inégalité peut avoir 25 esté recompensée. On ne voit pas bien le lieu de placer le Marquis Guillaume ou François Guillaume, dont il y est parlé. Ce devoit estre une autre branche que celle des Malaspini et Pallavicini. Quoy qu'il en soit je ne voy point jusqu'icy d'objection assez relevante contre l'hypothese que le Marquis Azo est le nostre, quoyqu'elle ne soit pas encor tout à fait asseurée, non plus que le nom de son grand Pere.

30 wegen ihres mehrdeutigen Textes noch im Jahre 1713 Gegenstand der Korrespondenz mit Muratori (vgl. CAMPORI, Corrispondenza, 1892, S. 104 u. 151). Statt der Identifizierung des Marchio Attho als Adelbert Azzo II. durch Leibniz hält H. BRESSLAU, Jahrbücher Konrads II., 1879, S. 420, ihn für Azzo III., den Enkel Adelbert Azzos II. 2 — 3 l'appeller encor Azon: vgl. den Anfang von N. 327. 7 dit: F . UGHELLI, a. a. O., S p . 9 0 5 .

35 maior: vgl. I, 7, S. 504 Erl.

9 l e m e t : F . UGHELLI, a. a. O., S p . 9 0 4 — 9 0 8 .

21 pere: Adelbert Azzo I.

21

29 grand Pere: Otbert II.

centenario

N. 357

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L

1693

539

Quant à la nation des Princes d ' E s t é , j e tiens pour le plus raisonnable de dire qu'ils estoient d'origine Longobarde, car il y a dans les titres: Vivens même : Ex natione

nostra viventes lege Longobardorum.

lege Longobardorum

et

Ainsi j e tiens qu'Hugues Marquis de

Toscane fils d'Ubert (quoyqu'Ughelli l'ait nommé Albert mais mal) ne nous appartient pas car il vivoit selon la loy Salique estant petit fils de Hugues R o y d'Italie, et Boniface 6 fils d'un Marquis Albert ne nous appartiendra pas non plus car il vivoit suivant la loy des Ripuaires. L ' a u t r e Boniface mentionné d'Ughelli T . 3. fol. 69. est le pere de Matilde. I l est seur, que des familles illustres Allemandes ont esté transplantées en Italie, comme celle d'Onara peu: exemple dont estoit le fameux Ezelin, outre que les maris de la fameuse Matilde ont été des Princes Allemands; qu'il y a eu des Marquis de Verone, Allemands, entre autres 10 Guelfe frere de Cunigonde femme d'Azon ; et que les Welfes postérieurs ont eu les terres de Matilde, Mais nos Marquis n'ont esté Allemands à mon avis, qu'en t a n t que les anciens Lombards sont venus d'Allemagne. J e n ' a y pas des preuves suffisantes pour la connexion de la famille de Matilde avec celle d'Esté. Pigna cite quelque passage d'une cronique du monastere de S. Prosper. Si cela estoit comme il dit ce seroit quelque chose. Mais j e ne me fie à luy 15 q u ' à bonnes enseignes. Francesco Maria Fiorentini auteur assez exact apporte un diplôme qui paroist confirmer cette connexion et qui semble prouver que t a n t les ancestres de Mathilde que de ceux d ' E s t é estoient les Seigneurs de Luques dont estoit un Boniface Comte de Corse, mais en le considérant attentivement, j ' a y trouvé, qu'il y a de l'equivoque, il est vray cependant que Welf D u c de Spolete frere de Henry le Superbe a pretendu et obtenu 20 la terre de Matilde[,] il s'appelle dominum

domus

Matildis.

J ' a y aussi ce que Contelori a

écrit de Matilde; il y a des titres, mais j e ne m'en trouve pas fort avancé. J e n ' a y point Gamurrini, l'estrange confusion et le peu de jugement, que j ' y ay remarqué m ' a rebuté de sa lecture, car estant en Italie je n'avois pas le temps de m ' y amuser. Cependant comme il a vu des titres sans en sçavoir bien user il y a peut estre quelque chose de bon parmy mille 25 inutilités et egaremens. Il SigT Cosmo délia R e n a est de mes amis, quand j'estois à Florence il estoit malade, il ne laissa pas de me favoriser autant qu'il pouvoit, et il me donna à lire presque tout ce qu'il a publié depuis, et que j ' a t t e n d s d'Italie. I l y avoit des bonnes chosesf,] 4 nommé: F. UGHELLI, a. a. O., Bd. 3, 1647, Sp. 60. 5 Boniface: der vor dem Jahre 1012 verstorbene Markgraf Bonifaz I. von Tuscien. 9 les maris: Gottfried III. von Niederlothringen u. 30 Weif II. (V.) 14 cite: G. B. PIGNA, Historia de' Principi di Este, Vinegia 1572, S. 65f. u. 114; vgl. I, 8, S. 416 Erl. 16 F. M. FIORENTINI, Memorie di Matilde, 1642, lib. 3, S. 48. 21 il s'appelle: vgl. I, 6, S. 345 Erl. 21 F. CONTELORI, Mathildis Comitissae genealogia, 1557 [d. i. 1567]. Eigh. Auszüge befinden sich in HANNOVER Niedersächs. Landesbibl. Ms X X I I I 181 II, 5 Bl. 52 — 55. 23 E. GAMURRINI: vgl. SV. N. 181 ; Auszüge von Leibniz' Hand ebd. II, 5 Bl. 5. 26 à Florence: im November 36 u. Dezember 1689; zu Leibniz' Bekanntschaft mit C. della Rena vgl. I, 5, S. 666.

54°

III. POLITISCHER UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 357

mais ce n'estoit pas justement ce que je demandois. Il esperoit quelque communication d'un moine de Pise, qui disoit avoir des lumières touchant la maison d'Este[,] mais ce moine n'ayant rien donné depuis, il y a de l'apparence, qu'il n'a rien eu qui vaille. Les Princes d'Esté anciennement ont eu d'autres Marquisats que celuy de Verone, qui a souvent 5 changé. Cependant il y a un titre de l'Empereur Otton IV. qui leur confirme appellationes Marcae Veronensis. Mais le titre que vous m'indiqués, Monsieur, et dont je vous remercie particulièrement, qui qualifie le Marquis Azon environ 1166 Marquis de Verone, nous apprend d'avantage; et je vous supplie Monsieur de me le faire copier et faire marquer plus amplement le titre du livre où il se trouve qui traite de la famille des Scorza. A propos 10 de Scorza que sçavons nous, Monsieur, si cette famille n'a pas son nom du lieu Scorzia (d'où ils estoient peut estre originaires sans en estre Seigneurs) et si ce n'est pas ce Scorzia dont quelques vieilles croniques d'Esté disent que les Seigneurs d'Esté ont esté originairement Marquis ou plus tost dont ces Marquis ont esté originaires, supposé que Scorzia soit dans le voisinage de Genes ou dans la Ligurie. Nous manquons par tout de la Geographie 15 Moyenne ou medii aevi, qui seroit assez necessaire pour l'intelligence des titres. J e suis encor après pour chercher cette Elsinam curtem que la mere de Conigonde a eu en dot en Italie, il y est dit, qu'il y avoit 1100 mansos uno vallo (forte una valle) comprehensos. Ainsi ce pourrait estre nella valle d'Elsa dans la Toscane. Pour dire encor un mot des diplômes de l'Histoire de Piacenza del Campi que j'ay 20 maintenant en main j'avois quelque scrupule d'admettre la connexion des Marquis Otberts y spécifiés avec les nostres à cause que je ne trouve point ce nom dans la maison d'Esté, mais je me suis souvenu depuis d'une chose que j'avois deja remarquée autres fois, qu' Otbert et Opizo est la meme chose. Et le diplôme meme de Campi le confirme, j'entends celui de 1053 p. 513, où il est dit: Vobis Otbertus et Opizo gratia Dei Marchio filius bonae 25 memoriae, itemOtberti qui fuit similiter Marchio, et Albertus filius ipsius Opizonis. Et mox Otbertus et Opizo Marchio et Albertus pater et filius. Et infra jam dictus Opizo Marchio et Albertus pater et filius. Ces passages attentivement considérés font connoistre, qu'il n'est parlé que de deux Marquis, sçavoir d'Otbertus qui et Opizo et de son fils Albert. 2 un moine: Teofilo Marchetti; vgl. I, 5, S. 526 Erl. 5un titre: Nicht Kaiser Otto IV. 30 sondern Philipp von Schwaben stellte 1207 diese Urkunde für Azzo VI. von Este aus; gedr.: L. A. MURATORI, Antichità Estensi, 1717, S, 38lf. 6 le titre: vgl. N. 189 u. N. 431 Erl. 16 Elsinam curtem: Diese im Kap. 8 der Historia Welforum (LEIBNIZ, Scriptores rer. Brunsvicensium, 1, 1707, S. 783; Ausg. von E. König, 1938, S. 14) genannte Curtis ist auch heute noch nicht mit Sicherheit zu lokalisieren. Italienische Forscher suchen sie bei Solisino unweit von Este. Aus Leibniz' Korre35 spondenz mit Muratori geht hervor, daß er sich bis an sein Lebensende um eine geographische Einordnung des Ortes bemüht hat. Kunigundes Mutter war die Luxemburgerin Imiza.

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 357

541

Je joins icy deux Tables mises sur une feuille tirées des diplômes de Campi et de celuy d'Ughelli T. 1. p. 900 seqq: et comme j'y trouve, qa'Abavus Malaspinae a eu le pogio tout entier avec autres lieux comme la moitié des biens de la famille et que l'ayeul d'Azon et le bisayeul du Malaspine ont divisé ce meme pogio entre eux, item que les bisayeux du Pallavicin et celuy du Marquis Guillaume ont eu l'autre moitié des biens de la famille, j'en juge, 5 qu'un certain Marquis de Ligurie a esté pere du trisayeul du Malaspine, et d'un autre, et que le dit trisayeul du Malaspine a esté Pere de l'ayeul d'Azon, et du bisayeul du Malaspine, et que le frere du dit trisayeul a esté pere du bisayeul du Pallavicin, et du Marquis Guillaume. Je trouve encor de la difficulté dans la connexion des Marquis du Campi avec ceux d'Ughelli. Je ne me fie gueres non plus à ces annales qui parlent des Marquis d'Orta et de 10 Scorzia, cependant on y trouve quelques fois des traces de la vérité comme dans un Chronique Saxon imprimé plein de fables, qui dit que le pere du Duc Guelfe estoit Marchio de Monte Calim, c'est à dire de Calaone, dont j'ay trouvé des preuves ailleurs. Au reste, Monsieur, je vous suis très redevable de vostre Excellent memoire qui est incomparablement plus exact, que tout ce que nous avons d'imprimé. Il y a quelques petits endroits, sur les quels nous avons des informations meilleures, mais cela ne touche point le fonds de la chose. Avec vostre secours, il y a lieu d'esperer, que nous débrouillerons une partie de ces Marquis d'Italie, qui pourroient avoir de la connexion avec les nostres. Il semble que les Cavalcabö et les Pallavicini estoient proches parens entre eux. Le diplôme de Campi p. 407. l'an 1135. le rend vraisemblable. Je ne sçay' si leur postérité subsiste 20 13 ailleurs. [Le diplôme du Tome V d'Vghelli p. 729. avec les autres pieces qvi s'y trouuent fait connoistre qv'un certain Isnard tenant le chasteau de Cereta des Chanoines de Verone, l'a donné jure locationis au Duc Boniface, qve de la Comtesse Mathilde et d'Albert III son beaupere (per comitissam Mathildem

et Albertum

III.

ejus socerum) ce lieu est venu au Comte Boniface, et a son fils le Marqvis

Albert. Qve Mathilde s'en a fait investir enfin par Zuffet Eveqve de Verone environ 1110; et le Marqvis 25 Albert par l'Eveqve Bernard environ 1124 qv'apres la mort du dit Marqvis Albert les chanoines en ont pris possession, d'où leur sont venu des controverses avec Thiebaud Eveqve de Verone, et les Comtes de Runco, qvi le pretendoient comme un fief donné par la Comtesse Matilde. Il y a pourtant encor une ambiguité, car on pourroit dire qve le dit Albert troisième a esté beaupere non de Matilde mais du Comte Boniface. E t pour le prouuer, on pourroit allegver qv'en 1110 lorsqve Matilde fût investie par l'Eveqve[,] 30 Azon ou Albert grand pere de son mari estoit deja mort il est vray qve cette preuue n'est point decisive, car Matilde peut auoir deja concédé ce lieu à d'autres avant cette nouuelle infondation [pui]sqv'elle tenoit deja ce lieu de son pere. Neantmoins [aya]nt bien considéré comme on ne voit pas comment cet Albertus, beaupere de Matilde y est intervenu, je croirois qu'Albert III a eu ce bien de Matilde, qve son gendre le Comte Boniface pere du Marqvis Albert l'a eu de luy.] Schluß Randbemerkung:

außzulassen von le diplom an, fehlt l

1 deux Tables: N. 358. S. 298, erwähnten Annales

von L, eingeklammert

10 annales: Die von P. M. CAMPI, Historia ecclesiastica di Piacenza, Placentini.

mit der 35

14 Au reste bis zum Schluß erg. Leibniz eigh. in l

12 dit : K . BOTHO, Cronecken

1,1651,

der Sassen, 1492 ; vgl. 1,6, S. 342.

542

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L

1693

N. 358

encor;* les vieux Malaspines sont éteints. J e ne suis pas informé des Romagnans devers Novare, ny des Lupisoragna de Parme, ny des du Mont S te Marie vers Arezzo (mentionnés je crois du Gamurini) dont vous parlés, Monsieur. Il n'est pas bien seur que quelques uns des Marquis devers les Alpes ne puissent estre de même race avec quelques uns de ceux de 5 Ligurie ou de Toscane. J'avois parcouru quasi tout l'Ughelli autres fois, aussi bien que le Bullaire du Mont Cassin et quantité de titres. Mais jusqu'icy je n'ay pû trouver que des probabilités. Il y a un diplôme d'Ughelli Tome V. p. 729 avec quelques autres pieces au même endroit, qui font juger qu'un certain Comte Boniface a eu Cereta de la fameuse Mathilde, et d'Albert I I I son bèaupere. Si le pronome son se rapportoit à Mathilde je dirois 10 que cet Albert I I I se rapporte à nostre Azon dit Albert, dont le petit fils estoit mari de Matilde, mais il paroist plus aisé de dire que cet Albert I I I quel qu'il puisse estre a esté le beaupere du Comte Boniface. Le fils du dit Comte Boniface a esté un Marquis Albert environ l'an 1124, que je ne sçay où placer. Vous dites, Monsieur, que les Empereurs ont pretendu la succession de Matilde, et non pas les Marquis d'Italie. Cela est vray. Cependant 16 vous trouverés, que le Duc Welfe, arriéré petit fils du Marquis Azon l'a pretendue et obtenue de l'Empereur Frederic I. Il avançoit d'un degré son neveu Henry le Lion. J e ne sçay si la pretension du Duc Welfe peut estre attribuée au mariage de son oncle avec la dite Matilde, puisqu'il estoit mort sans enfans.

358. LEIBNIZ F Ü R CHARLES-RENÉ D'HOZIER 20

Zwei genealogische Tafeln über die Anfänge des Hauses Este. Beilage zu N. 357. [357- 43 1 -]

25

Überlieferung: L Konzept: HANNOVER Niedersächs. Landesbibl. Ms X X I I I 181 II, 8 Bl. 14. 2 0 . 1 S. I Reinschrift von L : Ebd. II, 2 Bl. 6 — 7. 2 0 . 2 S. von Schreiberhand mit zahlreichen eigh. Korrekturen u. Ergänzungen. (Unsere Druckvorlage.) * (Leibniz hat die folgenden Zeilen (bis Z. 5 Toscane) angestrichen und danebengeschrieben:) [Les] vieux [Ma]laspines [son]t esteints, [ceux] d'aujourd['hui] sont [de la] maison [de C]ibo; je ne sçay si [les] vieux Palla[vicines] subsistent encor, et je vous supplie Monsieur de vous en informer par occasion.

5 J'avois parcouru: Eigh. Auszüge aus F. UGHEIXI (SV. N. 505) und C. MARGARINI, Buliarium 30 Casinense, 1650, befinden sich in HANNOVER Niedersächs. Landesbibl. Ms X X I I I 181 II, iof. Bl. 5 — 7 u. 9, sowie ebd. II, 10 g Bl. 17 — 20. 10 le petit fils: Weif II. (V.) 14 la succession: Zur Belehnung Welfs VI. mit dem Mathildischen Gut durch Kaiser Friedrich I. vgl. I, 7, S. 461 Erl. Zu N. 358: Wir drucken der Übersichtlichkeit wegen nur einen Auszug aus den Tafeln, ohne die von

N. 358

I I I . P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

543

U b e r t u s vel Obertus Marchio dictus ab O r t a opido Tusciae vel forte Liguriae (nam Tusciae vox latius sumi solita) fundator monasterii in loco Viculo de' Marchesi in Piacentino circa annum 1008 cujus fundationem Annales Ms. Piacentini tribuunt Otberto Opizoni et Azoni, quos ideo probabile est Uberti filios fuisse: Pater item Ugonis Marchionis quia Ugo Marchio filius Uberti 1029 diploma dat; ubi dicitur: actum infra castro monasterio sita Viculo feliciter. Hic Ubertus forte idem cum Otberto filio Otberti, 6 natione et lege Longobardo circa 986 Lunensi ecclesiae quaedam dante.

O t b e r t u s qui et Opizo (filius Otberti) cum Azone dicitur Monasterium Viculi fundasse

A z o filius Uberti nisi frater. Idem qui Albertus

A Obertus fil. Alberti Marchionis 1061

B Albertus filius Opizonis, cum uxore Picena 1090

C an forte Albertus Rufus 1085

D an potius Albertus qui et Azo filius Azonis qui obiit 1097 major centenario a quo Estenses

I

U g o filius Oberti 1029 diploma dans in castro ad Monasterium Viculi

A l b e r t u s filius Opizonis seu Otberti[,] is 1053 dat quaedam cum patre Monasterio Viculi

A[A] O b e r t u s fil. Alberti Marchionis 1061

10

15

20

CC A l b e r t u s Rufus fil. Alberti 1085 25

BB

A l b e r t u s filius Opizonis (seu Operti) cui uxor Picena 1090

Probabiliora videntur esse loca A A et B B quam A et B. Si Locus D verus est, non poterit Albertus Rufus SO poni nec in C nec in CC ob tabulam sequentem.

Leibniz zu den einzelnen Personen zitierten Belege aus P. M. Campi, Historiae eclesiástica di Piacenza (SV N. 80) S. 298,312,316,323,342,505 f., 513 u. F. UGHELLI, Italia sacra (SV.N. 505) zu berücksichtigen. 4 diploma: gedr. CAMPI, a. a. O., S. 505.

544

III. POLITISCHER UND GELEHRTER BRIEFWECHSEL 1693

N.358

2< =! er 2 oTO IO il o. M > f P SC STPߧ 5' -vo cc. ® rj- N . 3 TJ 'S P & i BC M >00 t5 H ¡1. O s. c " »4t 6w B „ » s s t o " P J?>a e' Bw •w. s•» 5.ff Ua C DC < » s 3 2. e (3D V< 3er > 2 ff S •o g o' go s10 gP p B. o gp o 8- K & 2 g C D gp > B " SCLJ*B •M o« C O rt> 0 P < -o «jp 3" 3. a pD0H5' p C < C < D•i rti

'

^

?s-12 £5 C D>1 O §E s ^ " 3 0 P o g o se. o Ii C aDPco B •Ö >0 O n Q> B O C D 'S pC P D "tB< D rt- > £>O O B ff L n ps P & fH > t- P CT* ar+ P ¡P S" O P 3 •d B TO 51 P 3 £• 3 2. a B

58> LB r£ s- a !8I's0g ft § > rt" O E° P M

M ^ - "8'B*PpE • Sß." o< •3' fMc5C O s pg er o

» ff ftiO c £ e wg01 „ TS'3 S< •Sd B 2. c 53 w a g» S• w S 8B tIu rc MJ 3g 3"S. £D S.C O C

«I

mPa»J- > °° -o 013C D O

On m'a demandé en plusieurs endroits s'il y aurait une alliance entre l'Electeur de Baviere et une des Princesses d'Hannovre.

407. CASPAR THURMANN AN L E I B N I Z Rost[ock,] 31. Oktober (10. November) 1693. 20

Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 927 Bl. 1 — 2. 1 Bog. 20. 4 S.

HochEdler usw., Hochgeneigter, Hochgeehrtister H. Raht, Deroselben seyen meine bereitwill. Dienste iederzeit bereit u. hat Mich dero bey der gel. Welt längst erworbene Große Renommée, insonderheit der neul. herausgegeb. Codex 3 la mort: Der hannoversche Kammerpräsident O t t o Grote war a m 5./15. Sept. 1693 in H a m b u r g 25 verstorben.

6 la mort: Strattmann starb a m 25. O k t . 1693. Sein Nachfolger als Präsident der öster-

reichischen Hofkanzlei wurde v o m 13. Febr. 1694 bis 3. Juni 1705 Graf Julius Friedrich Bucelleni. 10 la survivance: D i e A n w a r t s c h a f t auf die Stelle des Reichs Vizekanzlers besaß Windischgrätz bereits seit 1689; er wurde n a c h Königseggs T o d a m 10. Febr. 1694 in dieses hohe R e i c h s a m t eingeführt. 16 une alliance: vgl. N . 224 Erl. 30

Zu N . 407: Mit unserem Brief beginnt eine bis z u m Jahre 1702 reichende Korrespondenz zwischen Leibniz und dem ehemaligen

Sachsen-Lauenburgischen

H o f r a t C. Thurmann. W i e aus

Thurmanns

Brief v o m 30. Dezember 1694 (9- Januar 1695) hervorgeht (LBr. 927 Bl. 3 — 4), antwortete Leibniz im

N. 407

607

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

(wovon bereits in den Monatl. Unterred. 1693. p. 179 seq. Et p. 339 seqq. gelesen. V. et Elog. ibid. 1692. p. 197 et p. 816. It. Seckend. Christen-Staat, p. 108) bewogen, mit diesen meinen geringen Schreiben auffzuwarten, u. ein u. anders zu errinnern. Es hat Mich solcher Codex absond. daß die A r g u m e n t a Diplomatum über iedes so accurat gesetzet, u. davon der I n d e x praemittiret Imgl. die P r a e f a t i o n ad lect. de Vero s Actorum Publ. Usu (Vid. et Monatl. Unterred. 1692 p. 276. et seqq. von alter Diplom, u. Brieffe vielfält. Nutzen) welch beydes gewis viele Muhe gekostet, wie auch die Epistola (woraus man Scopum kurtz ersehen kan), sehr contentiret, habe mich auch deren im meiner Biblioth. Bell. s. Militari (wovon balden ein Specimen heraus kommen soll) sub Rubr. Gallica, et Turcica, in man. Expedit, in Terram S. bereits bedienet, u. zwar unter diesen 10 Rubr.: Einiger P ä b s t e , (e. g. Calixti III. Pij II. Sixti IV.), Sonderb. Eyffer, Anschlag, u. Hulffe wieder die T. etc. V. III. Dn. L e i b n i t . in Cod. J. Gent. Diplom. 166. 175. 178. 179. 180 et 194. et N. I n n o c e n t . XI. Einig. Könige in Fr. (e. g. Philippi, Ludovici S. etc. Sond. Eyffer, Anschl. u. Hulffe wieder 15 die T. etc. Ap. Eund. Dn. Leibn. in d. Cod. Dipl. 3. 16. 72 et 194. Wolte Gott, der itzige K. in P. folgete seinem Vorf. hierin nach, Bey deme aber die Rubric in meiner Biblioth. also lautet, Französ. Friedens-Störung, mit den T. s. Fr. et Servis. Diversion, Kree u. Encouragirung der T. wieder den Kayser, u. Teutschl. etc. Sonsten finde in dem Catal. Helm, von H n D. Meibomio ediret Elog. Ducum Brunsv. et Luneb. in Expedit. Bell, contra Turcas. 20 welch scriptum noch nicht habe. Imgl. finde Joh. Kirchmanni de Profectione Danorvm in Terram S. Amst. 1684 8. welches mir auch unbekant. Nun möchte Ich wünschen, daß zu diesem hochstruhml. u. gemein-nützigen Werke, nach an hand geb. der Epist. auch etwas contrib. könte, alleine ich finde mich hirin zu schwach, absond. ein diesem Orte, da weder Bibliothecae, noch die Gelehrte mit ein ander in re lit. correspondiren, Wozu kombt, daß 25 meine sonst in ziml. App. libr. besteh. Bibliothec nicht völlig ausgepaket, propter ang. loci, da wegen des Brandes kein beqvem Log. vor geld zu haben, Die Lubecenses auch, als meine Debitores mir, der ich all das Meinige bey ihnen stehen habe, meine Reuenuen, u. Renten Dezember 1693 (nicht gefunden) auf K. Thurmann schrieb daraufhin noch im Dezember 1693 erneut an Leibniz (nicht gefunden), erhielt offenbar hierauf jedoch keine Antwort.

2 V. L. von SECKENDORFF 30

bezeichnet Leibniz in seinem Christen-Staat, 1685, Additiones S. 108f., als seinen „vornehmen Freund" und veröffentlicht dort einen Auszug aus Leibniz' Brief vom 8. Januar 1685 (gedr. I, 4 N . 408). 7 E p i s t o l a : vgl. N . 222 Erl. sareo-Leopoldina,

Johann Sobieski.

Anglicana,

9 Biblioth. Beil.: Danica,

V o n der geplanten Bibliotheca bello pacificatoriae

Svecica et Brandebitrgica

20 ediret: H . MEIBOM, SV. N . 334,1.

ist nichts erschienen.

Cae-

17 K . in P . :

36

6o8

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 407

nicht abgeben, sondern von 4000 Rthl. Capit. in die 10 Jahr her über i400Rthl. Renten schuldig seyen, et ita deficit nervus rerum gerendarum, (usw.) So viel mir itzo beyfelt, stelle dahin, ob nicht bey dem Fritsch in Elect. I. Puhl. u. seinen andern Schrifften, it. beym Mylero in Gamologia, it. Metrologia u. beym Marqvardo 5 de J.Mercat. etc. ein u. anders zu finden. De Adoptionibus PP. duncket mir bey dem Kulpis* de hoc Arg. ein Diploma gelesen zu haben, Hette ich E. Excell. intention eher gewust, o wie viel wolte ich bereits colligiret haben, (usw.) Was vor der Hand aus meiner Bibl. Bell. sub. v. Pax, in Specie Tractatus Pacis (Friedens Tr., Friedens-Instrum.) habe, wird wol bekant seyn, als das Theatrum Pacis etc. Part. II. Nurenb. 1663 et 1684 in 4. Instrumenta Pacis, 10 oder Fried. Tr. de A° 1672 bis 1680. Hamb. 1680. in 8. So hat auch der H. Rachelius (Seel.) in seiner Diss, de Monarcharum Obligat. Mutua, Kiloni 1670 in 4. part. 2 12. Pacta, inter Reges Europaeos, qvae novissim&, sc. cum Generali Pace per Germ. 1648. facta, et post illam hucusqve (1670) sunt erecta, Solte dieses nicht zur hand, oder zu bekommen seyn, wil es extrahiren, u., so fort ubersenden, wird nur 3,4 Seiten seyn in 4.** Braudlacht Paci15 ficat. Austro-Hispano-Gallicorum Historiam ab Ann. plus quam ducentis brev. repetitam, atqve continuatam Aug. Vind. 1644 4. habe ich, finde aber keine Dipl. darin. H. Nesselij Werck (v. Acta Erud. Lips. 1692. p. 501. It.Monatl. Unterr. 1691. p. 205. seqq. kombt fast auff gleichen schlag, nur, daß Er Historiam mit anfügen wil. Noch eins, es werden sich bey dem H. Wiqvefort T. de Ambasciatorib. p. 2. cap. 14. die furnembsten Tractaten dieses seculi 20 finden. (Ausführliche Nachrichten über seine widrigen finanziellen Verhältnisse.)

Ew. Excell.

Gehörs. Diener

Rost. d. 31. Octob. 1693.

Caspar Thurman D.

P. S. Ob der H. D. Schwartze, Fürst. Luneb. General Auditeur noch im leben, u. 25 itzo in Zelle sey, möchte wol wißen. • ( A m R a n d e : ) Diss, de Adoptionib.

et Emancipat.

PP.

A r g . 1686 4.

** (Am Rande:) N B . Französ. Friedens-Tractaten u. Allianzen, v. Aut. Monatl. Unterred. 1693 p. 34*9 Theatrum Pacis: Verf. war Chr. PELLER, vgl. SV. N. 383.

9 Instrumenta Pacis: nicht

30 ermittelt. 16 Werck: vgl. I, 6, S. 304 Erl. 24 im leben: Der cellische R a t und Oberauditor Dr. C. M. S c h w a r t z e n war bereits 1685 verstorben. 28 p. 341: W. E. TENTZEL zitiert a. a. O. die Histoire von G. MARCEL, in der,, unterschiedliche Friedens-Tractaten, Allianzen, Heyraths-Contracten" abgedruckt sind.

N . 408

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L

1693

609

408. L E I B N I Z A N J O H A N N M A G I R U S Hannover, 1. (11.) November 1693. [399.] Überlieferung: L Konzept: L B r . 594 Bl. 1 —2. 1 Bog. 40. 1 S. auf Bl. 2 v°. Auf Bl. 1 u. 2 r° K von N. 399. I Abschrift von der Abfertigung (nicht gefunden) : LBr. 876 (Spanheim) Bl. 21 — 22. 1 Bog. 40. 5 3 S. von Schreiberhand mit eigh. Korrekturen. Bibl. verm. : „Spanheim" u. „1 Nov b r 1 6 9 3 " . (Unsere Druckvorlage.) — Teildr. : LOEWE, Spanheim, 1924, S. 163. Monsieur Je vous dois bien des remercimens de ce que Vostre obligeante civilité m'a prevenu. Faute de sçavoir des particularités je n'avois pas encor osé me donner l'honneur de vous 10 écrire. La grâce que Son Altesse Electorale fait à moy et au public, sera d'autant plus efficace que vous en serés le dispensateur, Monsieur, dont le mérité et les bonnes intentions paraissent également. Pour ce qui est des pieces, qui se trouveront en langue Allemande, je n'ay garde de les refuser. Il est vray que je ne me suis pas determiné, si j'employeray encor des traductions 16 pour les rendre aussi intelligibles aux estrangers. Le second Tome que je prepare pour le public, regarde le siecle passé, et le troisième sera pour le nostre. Mais je donneray aussi des supplemens des siecles precedens. Ainsi vostre bonté trouvera d'autant plus de matiere à mon égard. Comme par exemple: En ce qui concerne la Translation de l'Electorat dans la famille, qui l'a porté présentement à ce haut point de splendeur; Les pactes ou diplomes 20 touchant le droit de l'Electeur sur un certain département de l'ordre de S. Jean de Jerusalem ; 14 t. je ne les refuse pas non plus qve les autres. L Zu N. 408: Die Abf. antwortet auf N. 399.' 11 Son Altesse Electorale: Kurfürst Friedrich I I I . von Brandenburg. 14 pieces: vgl. N. 399 Erl. 16—18 Le second Tome . . . precedens: Ein zweiter u. dritter Band des Codex juris gentium diplomaticus erschienen nicht, wohl aber im Jahre 1700 eine 26 Mantissa zum ersten Band; vgl. SV. N. 2 8 2 , 5 . *9 l a Translation: Die Kurinvestitur erfolgte auf dem Konstanzer Konzil am 1 8 . April 1 4 1 7 ; vgl. A. F. R I E D E L , Codex diplomaticus Brandenburgensis, 2, 3 , 1846, S. 255 ff. Leibniz erhielt eine Abschrift dieser Urkunde. Sie befindet sich mit den anderen Kopien, die für Leibniz in Berlin angefertigt wurden (vgl. N. 399 Erl.), in HANNOVER Niedersächs. Landesbibl. Ms X I X 1 0 5 6 Bl. 1 9 8 — 2 0 5 . 2 0 Les pactes: vgl. dazu I, 4 N. 5 3 3 u. J . S C H U L T Z E , Die Mark Branden- 30 bürg, 4 , 1 9 6 4 , S. 1 0 4 — 1 0 7 . Magirus abersandte eine Abschrift des Heimbacher Vertrages vom 11. Juni 1382 (a. a. 0. Bl. 159—166), dessen Kopfregest Leibniz eigh. korrigierte, so daß es nunmehr lautet: „Transactio inter Magistrum superiorem et Priorem per Germaniam ab una parte et Ballivum Marchiae, Johannitorum ordinis ab altera, quod in Marchia, quoties opus, Magistrum sibi eligere valeant, cui confirmatioaMagistrosuperiorinunquam deneganda." Die Urkunde ist gedr.: J . Chr. LÜNIG, Reichs- 36 39

LEIBNIZ 1/9

III. P O L I T I S C H E R UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

6io

N . 408

la sécularisation de la Prusse faite a u siecle p a s s é ; L a confraternité a v e c S a x e et H e s s e ; L e p a c t e d e s u c c e s s i o n f a i t a v e c l e s D u c s d e P o m e r a n i e ; Ce q u i a e s t é o b t e n u d e r n i è r e m e n t à l'égard des Princes de HohenZolleren ; des pieces qui concernent Jägerndorf et Swibuss ; Quelques traités d e nostre siecle et particulièrement d u grand Frideric G u i l l a u m e ;

Des

5 pieces curieuses qui regarderont Halberstadt, Magdebourg, Minde ; les E v e s c h é s d e Brandebourg et de H a v e l b e r g ; les anciens D u c s d e Juliers, Cleves, e t P o m e r a n i e ; les c o m t e s d e la Marek e t d e R a v e n s b e r g e t c . O n d i t q u e l e s D u c s d e J u l i e r s lors m ê m e s q u ' i l s e s t o i e n t d e la Religion R o m a i n e , estoient en possession d ' e x e r c e r d a n s leur p a y s n o n s e u l e m e n t les droits Episcopaux, mais m ê m e s les droits p a p a u x . 10

Je ne rapporte t o u t cecy que pour donner des exemples et pour v o u s donner plus d ' o c c a s i o n d e s e c o n d e r les i n t e n t i o n s d u S m e E l e c t e u r , r e m e t t a n t l e t o u t à v o s t r e j u g e m e n t , c a r v o u s s ç a v é s m i e u x q u e j e n e s ç a u r o i s dire, c e q u i s e r a c o n v e n a b l e . L a R e p u b l i q u e d e s lettres v o u s en aura u n e obligation tres grande, et j'en feray u n e déclaration en forme. Aussi v o u s en seray-je fort obligé en m o n particulier. E t je souhaitte quelque occasion favo-

15 rabie, p o u r v o u s faire c o n n o i s t r e a v e c c o m b i e n d e z e l e e t d e r e c o n n o i s s a n c e , j e s u i s Monsieur

Vostre tres h u m b l e et tres obéissant serviteur.

H a n o v e r 1 d e N o v e m b r . 1693. 7 les anciens Ducs L 7—8 Juliers exercoient dans leur pays L 9 papaux. Absatz Mais je n'ay rien à vous prescrire, cecy n'estant qve pour donner occasion; et vous sçavés mieux qve je ne 20 puis dire, ce qvi sera convenable danach gestr.: S'il y a qvelqve Diplomes, touchant (1) die Herrenmeist bricht ab (2) le droit de S. L 16 Monsieur Vostre — P. S. J'adresse cecy à Möns. Bacmeister, qvi est de mes amis, et qvi servira d'entremetteur pendant son séjour à Berlin, si vous l'agrées. L archiv, Pars spec. Bd 3, 1711 : Vom Teutschen u. Johanniter-Orden, S. 86f. 1 la sécularisation : Hochmeister Albrecht von Brandenburg erklärte sich mit Einführung der Reformation zum Herzog von 25 Preußen und nahm im Vertrag von Krakau am 8. April 1525 das Herzogtum von Polen zu Lehen. (Gedr. : J. Chr. LÜNIG, Reichsarchiv, Spicilegium eccl., T 1 1 , 1716, Kap. 3 : Vom Teutschen u. Johanniter-Orden, S. 39 — 45.) Magirus übersandte eine Abschrift der Urkunde (a. a. O. Bl. 361 — 385). 1 L a confraternité: vom 29. April 1457 (gedr. : A. F. RIEDEL, a.a.O., 2,5, 1848, S.21 —26,) u. v. 23. Mai 1487 (gedr. ebda, S. 437—440). Auch von diesen Urkunden wurden in Berlin Kopien angefertigt u. nach SO Hannover gesandt (a. a. O. BL. 297—306). 2 Le pacte: Leibniz erhielt lediglich (A. a. O. Bl. 387 bis 400) die Pacta haereditaria vom 25. Okt. 1529 (deutsche Fassung), gedr. von A. F. RIEDEL, a. a. O., 2, 6, 1858, S. 357—363. Das Pactum successionis vom 30. Juli 1571, welches Kaiser Maximilian am 18. März 1574 bestätigte (gedr.: J. Chr. LÜNIG, Reichsarchiv, Pars spec., Bd. 1, 1713, T1 3, S. 65—69), wurde ebenfalls in Berlin abgeschrieben und in die Leibniz übersandte Liste aufgenommen, jedoch zu35 rückgehalten. Am Rande der Liste (BL. 420 r°) befindet sich der Vermerk von Leibniz' Hand : deest. Wie Leibniz von G. M. Backmeister am 19. Februar 1695 (LBr. 27 Bl. 31 — 33) erfuhr, war die Urkunde aber bereits von LIMNAEUS, Juris publici Imperii Romano-Germanici tom. 4, 1650, S. 621 — 628 (Additamenta ad üb. 4, cap. 8 Nr 175), veröffentlicht worden. 2 dernièrement: die Mitbelehnung von Hohenzollern im Jahre 1685, vgl. I, 6 S. 27 Erl.

N. 409

III. POLITISCHER UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

6ll

409. CONRAD BARTHOLD B E H R E N S AN LEIBNIZ Hildesheini, 2. (12.) November 1693. [381. 412.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 46 Bl. 10— xi. x Bog. 40. 3 S. Papierverlust. Eigh. Aufschrift wie in N. 197 mit Zusatz ,,avec un pacquet". Siegel herausgerissen.

Hheimb. 2. Novemb. 1693. 5 Bey dieser gelegenheit habe nicht unterlaßen können, Meinem Hochgeehrten Herrn HoffRath meine dissert. de Vita longa zu übersenden. Was mich zu derselben herausgebung bewogen, werden Sie auß Meinem lezten, welches Herr Ammon vermuthlig woll wirdt überlieffert haben, sich annoch ggst1® errinnern. Wan aber von M. h. H. HoffR. darauff keine andtwordt erhalten, habe daraws geschloßen, daß die dedicatio vielleicht nicht an-10 genehm mag gewesen seyn, vndt also dies tempo ergriffen vndt mich nach unsem Herrn Canzler gewendet, welchem ich schon von einiger zeither eine ehrenbezeugunge schuldig gewesen. Ersuche also M. h. H. HoffR. fleißig, die so woll in vorigen schreiben mir angemaßete kühnheit, alß vor dies mahl gemachete enderung mir ggst lg zu vergeben, vndt doch ihnen mein desiderium ratione Collegii curiosorum ohnbeschwer recommendirt seyn zu 15 laßen. Sonst bin izo ganz in begriff den Steinbergischen Stambawm von newen zusammen zu tragen, wozu der H. OberMarschalk zu Wollffenbüttell, ein ungemeiner liebhaber solcher sachen, gute documenta hergegeben. Unter andern finde eines, welches aus den Stederburgisch Archiven durch Vermittelung M. h. H. HoffRaths kommen. Solte sich nicht woll etwas ex seculis X . X I . et X I I . finden dan daselbst der größeste defect. Nach dieser arbeit, 20 will ich die familias emortuas wieder vornehmen, vndt ein mahl zur perfection bringen. Mein lezters auch an den H. von Alvensleben nebst beyschluß von der Rautenbergischen famille wirdt demselben schon zuhanden gelanget seyn, ohngeachtet keine andtwordt biß dato von demselben erhalten. Im übrigen wirdt alhie den 20. dieses ein ChurColnischer Abgesandter, Graff v. Konigsek, erwartet, vmb vor seinen Herrn Principalen, das Coadjut- 25 [orium] alhie zur perfection zubringen. (...)

Zu N. 409: 7 dissert: vgl. N. 381 Erl. 8 lezten: N. 381. 12 Canzler: Karl Paul von Zimmermann. 17 OberMarschalk: F. von Steinberg. 22 lezters: N. 350; zum beyschluß vgl. die dortige Erl.

39*

6l2

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L

1693

N . 410

410. CHARLES BULTEAU AN LEIBNIZ [Paris, 14. November 1693.] Ü b e r l i e f e r u n g : K A b f e r t i g u n g : H A N N O V E R Niedersächs.

Landesbibl.

Ms X X I I I 181 I, 3 Bl. 38.

4 0 . 2 S.

5

A Monsieur Monsieur Leibniz. Monsieur

Dans le memoire qu'on m'a donné de vostre part, vous marquez qu'Azzon marquis d'Esté qui a vescu dans l'onzieme siecle et espousa Cunigonde princesse et heritiere des Guelfes et que de ce mariage est né un fils nommé Guelfe qui fut fait depuis duc de Baviere 10 et que vous voulez scavoir le nom du pere d'Azzon. Vous citez là dessus Bucelin. Pigna. Francesco Maria Fiorentini etc. Vous ne citez point Sigonius qui a fait l'histoire du royaume d'Italie et qui parle de ce prince Azzon marquis d'Esté et vivoit en 1077. Il nomme son pere son ayeul son bysayeul son trisayeul et le pere de ce dernier. 15 II est certain que Sigonius auroit bien relevé son histoire s'il avoit mis à la fin tous les tiltres qui luy ont servi et qui estoient de grande conséquence pour faire voir la vérité de son histoire et à en laisser le jugement aux scavants et pour exciter les personnes qui auraient d'autres tiltres à donner, à" les produire en public ou pour confirmer ce qu'il a avancé ou pour eclaircir les choses ou il n'auroit eu assez de 20 preuves. Je vous propose Monsieur ce que j'ay extrait de Sigonius pour en scavoir vostre responce et en suite je verray si je peux encore avoir quelques autres lumieres sur ce sujet.

Zu N. 410: K ist der erste Brief aus Leibniz' Korrespondenz mit d e m Pariser Publizisten u n d H i s t o 26 riker Ch. Bulteau. W i e aus N . 359 hervorgeht, enthielt Leibniz' Brief an Chr. Brosseau v o m 23. Juli 1693 (nicht gefunden) eine historische Anfrage (vgl. Z. 7 memoire), die Brosseau zur B e a n t w o r t u n g an Bulteau weitergab. K war BeischluQ zu einem Schreiben v o n D . Larroque an Leibniz, Paris, 14. N o v e m ber 1693 (N. 411). W i r übernehmen diese Datierung f ü r unseren Brief, obgleich dieser auch einige T a g e früher entstanden sein könnte. L e i b n i z ' A n t w o r t v o m 5. Februar 1694 wird in I, 10 gedruckt. SO Adelbert A z z o I.

1 0 — 1 1 Bucelin . . . Fiorentini: v g l . S V . N. 72. 398. 168.

1 o pere:

N. 410

III. POLITISCHER UND GELEHRTER BRIEFWECHSEL 1693

Sigonius lib. 6 hist. Italiae p. 144

Sigifridus I. comes Parmae

An. 896

1 I Sigifridus II. comes Parmae

A. 945

A. 945. A. 950 il reçoit à Canusium Adeleide. Il la protégé contre Berengar. 951 il appelle Othon roy d'Allemagne en Italie. 964 il meurt

1

, ' 1 Atho comes Parmae et Canusii

997 Hugues marquis d'Esté fort illustre à cause de ses belles actions 1013 Hugues avec ses fils Azzon et Opizon à la bataille de Pavie avec Ardôuin

Sig. L. 6 p. 160

Sig. L. 6 p. 163 et L. 7 p. 170

10

Sigibert ou Albert marquis d'Esté

967 Othon fait Sigibert Marquis d'Esté

613

16

I Hugues marquis d'Esté

r

Azzon marquis d'Esté

1077 Azzon marquis d'Esté travaille pour la Paix de Henry III. empereur avec Grégoire pape

Sig. L. 7 p. 172

Sig. L. 7 p. 184

i Opizon

Sig. L. 8 p. 189

20

Sig. L. 9 p. 221 26

Vous trouverez Monsieur dans ces livres de Sigonius où les annees sont marquez à la marge toutes ces preuves. Mon édition de Sigonius est de Hanoviae 1613 fol. Je suis Monsieur

vostre tres humble serviteur

Charles Bulteau.

so

6i4

III. P O L I T I S C H E R UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 411

411. DANIEL LARROQUE AN LEIBNIZ Paris, 14. November 1693. [385]. Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 529 Bl. 33 — 35. 1 Bog., 1 Bl. 4°. 4 % S.

Les deux traitez que je vous envoye Monsieur ont été copiez expres par Mr Amelot de 5 la Houssaye a fin d'éviter les fautes que des Copistes ignorans n'auroient pas manqué de faire dans une langue qu'ils n'entendent point. Comme cela luy vient de main de Ministre, vous pouvez compter qu'il n'y a rien de changé. On les aurait insérez dans l'édition de Léonard sans que Mr de Croissy s'y opposa. Mr l'abbé Bignon n'a point institué d'académie des arts, comme on vous l'a mandé. 10 II est bien vray qu'il avoit voulu faire choix de quelques personnes pour travailler à une histoire des arts, et qu'on avoit commencé par celuy de l'imprimerie, sur le quel ils avoient tant commis d'erreurs, qu'on peut croire ou que cet ouvrage ne verra jamais le jour, ou qu'il sera si défectueux que les entrepreneurs se pouront repentir de leur dessein. J'avois desja appris qu'on travailloit à Padoûë à une édition de l'alcoran, en 2. vol. 15 in fol. et que l'édition se faisoit aux dépends du Cardinal Barbarigo. La diversité de mss. n'en fera point de leçons, car jamais texte ne fut moins altéré que celuy là, soit que le respect des Musulmans pour leur Loy ait été plus grand que celuy des Chrétiens pour la leur, ou que la fourberie et l'animosité ait de tout tems esté attaché à la plus pure croyance. L'on va imprimer le catalogue des Mss. de feu Monsr Thevenot, c'est un de mes amys 20 nommé Mr Galand qui a demeuré longtems à Constantinoples et qui entend bien les langues orientales qui l'a dressé. Il m'a dit qu'effectivement Mr Thevenot avoit fait une traduction latine de la Geographie d'Albufède, mais que cet ouvrage n'est qu'une ébauche qui demanderoit autant de soins qu'on en a pris pour la tracer. Ce même Mr Galand m'a dit qu'il a traduit cet autheur en françois, mais qu'il avoit omis tout ce qui regardoit les longitudes 25 et latitudes des lieux, parce qu'il avoit moins dessein de s'en servir pour la topographie, que pour cette histoire des Turcs à laquelle il travaille par ordre de feu Mr de Louvois. Pour ce qui regarde l'autheur Persan ou Arabe cité par le P. Couplet sur la foy de M™

30

Zu N. 411 : K antwortet auf N. 385 und wird beantwortet durch Leibniz an Larroque, 26. Januar (5. Febr.) 1694 (Druck in I, 10) 4 Les deux traitez: Articoli della Lega firmata al 1. d'Ottobre 1682 trà la Francia et la Savoia (Kopie jetzt: H A N N O V E R Niedersächs. Landesbibl. Ms X L I 1813 Bl. 18 r°) und Capitolazioni reciproche, che si stabiliscono trà la Maestà Xma et il signor Duca di Mantoa, 16. Okt. 1682 (Kopie ebd. Bl. 18 v°). Unter dem Text der Articoli vermerkt Amelot de La Houssaye „Monsieur de Croissy n'a pas voulu permettre que ce Traité fût mis dans le Recueil de Leonard". 6 Ministre: Charles Colbert, marquis de Croissy. 7 l'édition: vgl. SV. 19 catalogue: SV. N. 494, 3.

N. 411

III. POLITISCHER U N D GELEHRTER BRIEFWECHSEL 1693

615

Thevenot et Renaudot, je peux vous en rendre bon Compte puisque Mr d'Herbelot le plus savant homme de l'Europe dans les langues du Levant m'a compté luy même il n'y a pas 15. jours la chose comme elle est. L'Abbé Renaudot qu'on tient je ne say pourquoy versé dans ce genre de Science qu'il possède très médiocrement ne la savoit que de Mr D'Herbelot, qui estant à Florence près de feü Mr le Grand Duc traduisit à sa prière l'autheur en question, 5 lequel avoit écrit en caractères arabes quoy que sa langue fût presque toute Tartare son voiage de Samarcande à la Chine par la grande Tartarie. C'est dans cette relation que ce Mahometan parle du monument cité et des 12. Apôtres qui estant d'ordinaire peints comme on peignoit les anciens martyrs, je veux dire avec les instrumens de leur passion fit croire au voiageur que c'estoient les enseignes des arts qu'ils avoient professé ce qui luy a 10 donné lieu d'écrire qu'il avoit vû leurs peintures et les instrumens de châque métier qu'ils avoient exercé. Il est fâcheux que Mr d'Herbelot n'ait point reservé de copie de sa traduction et qu'il ait laissé son Mss. à Florence et qui sans doute est gardé dans la bibliothèque avec l'original. L'autheur de l'ouvrage n'y dit point son nom. Feu Mr Thevenot avoit aussi autre fois cette relation mais écrite en persan. 15 Nos anciens mathématiciens d'édition du Louvre n'ont pas esté imprimez avec beaucoup d'éxactitude, Mr de la Hire a présidé à la correction de quelques uns, et Mr Boivin, qui est un jeune sousbibliothécaire de la bibliothèque du Roy à quelques autres, mais comme ce dernier a plus de connoissance de la langue grecque que de la science contenue dans ces livres là cela a donné lieu à bien des fautes. 20 A l'égard de ce que vous me demandez au suject du Concile de Trente il est certain qu'il n'a jamais esté recognu oecuménique par aucune assemblée séculière en France, bien que sa doctrine y soit suivie à l'égard des dogmes, car quand à la discipline vous n'ignorez pas que chôquant les libertez de l'Eglise Gallicane elle n'y a jamais esté ni recognuë ni pratiquée. 25 Vous aurez apris Monsieur la nouvelle persécution qui s'est élévée en Hollande contre Mr Bayle, et ce qui y a donné lieu. Où trouver à présent un azyle pour les lettres, jugez en vous même. Je ne doute point que Mr le Chevalier Colt ne soit fort regretté, l'Angleterre perd en sa personne un grand politique. Pour l'affaire de Ratzbourg depuis la rupture entre Sa Ma- 30 jesté et Son A. E. je n'ay point douté qu'elle n'eût une issûë telle qu'elle a. Nous sommes 5 feü Mr le Grand Duc : Großherzog Ferdinand II. von Toskana. 7 relation : vgl. N. 479 Erl. u.' SV. N. 484. 16 édition du Louvre: vgl. SV.N. 494, 2. 29 Chevalier Colt: der englische Gesandte in Hannover und Wolfenbüttel Sir William Dutton C o l t starb 1693. 3°—3 1 Sa Majesté et Son A. E. : der König von Dänemark und der Kurfürst von Hannover. 36

6i6

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 412

bons amis, mais fâcheux ennemis. Honor ab onus est bien nommé, à cet égard puisque ce Nouvel électorat est la source de tout le mal et de la mésintelligence présente. Voicy un mémoire que M r Bulteau Secretaire du R o y de mes amys fort versé dans l'histoire et dans la connoissance des bons livres m'a envoyé pour vous. 5

Obligez moy Monsieur de vous informer à Lunebourg au Cloître S* Michel si Madame de la Vallée Françoise Catholique est encore vivante, ou si elle est morte de s'informer qui a eü son bien. C'est ce dont un gentilhomme de mes amis m ' a prié de m'informer. (...) à Paris le 14 ghTe. On m'a dit icy que vous aviez esté malade, j'en suis en peine. Permettez moy d'assurer

10 icy de mes obéissances Monsieur le Comte Balati et Monsieur de Molanus.

412. C O N R A D B A R T H O L D B E H R E N S A N L E I B N I Z Hildesheim, 5. (15.) November 1693. [409.] Ü b e r l i e f e r u n g : K Abfertigung: LBr. 46 Bl. 12 — 13.

1

Bog-

2 °- 2> U

S. Eigh. Aufschrift wie in

N. 197.

Hheimb. 5. Nov. 1693

15

Ehegestern erhalte M. h. H. HoffRaths schreiben über Braunschweig, da auch ein paar tage vorher meine dissertationem Medicam bey hiesigem Buchbinder, Petro Sturz übersandt. Daß nun M. h. Herr HoffR. ihm den punct wegen des collegii curiosorum hatt angelegen seyn laßen, erfrewet mich sonderlich, vndt binn deswegen obligiret, recommendire 20 ferner dies negotium guter gelegenheit nach ohnbeschwerde zu dirigiren. Den tractatum de constitutione rei medicae habe zwar dasmahl zu Helmstedt einem guten freunde, selbigen zu ediren, committiret, ist aber so nachläßig corrigiret, das mich fast schämen muß, vndt seyn ganze commata ausgelaßen. Solte ich gelegenheit haben die andere édition alhie an diesem orte zu verschaffen, wirdt es noch mahl so groß herawskommen, den nicht unterlaße, nach 25 deme in praxi es sich ereuget, immer newe remarquen daran zu machen, vndt insonderheit 2 — 3 un mémoire: N. 410. Zu N. 412: K antwortet auf einen Leibnizbrief von Anfang November 1693 (nicht gefunden), dem genealogische Aufzeichnungen (vgl. S. 618 Z. 5 familias) beigefügt waren. Diese hatte Leibniz als Beilage zu N. 372 von C. A. von Alvensleben zur Weiterleitung an Behrens empfangen. 30 C. B . BEHRENS, vgl. SV. N. 43, 5 u. N. 409 Erl.

20 tractatum:

17 dissertationem :

C. B . BEHRENS, vgl. SV. N . 43, 4.

Die Schrift ist von Paul Z e i s i n g verlegt worden. Zu Behrens' „Antiquitates" vgl. SV. N. 43, 3.

N. 412

III. P O L I T I S C H E R UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

617

mit observationibus auszuzieren. Die constitutionem Electorum betreffendt, wovon M. h. Herr HoffR. mein geringes bedenken begehret, so gestehe gerne, daß mir das commentum de Ottone III. Imp. niemahlß gefallen, wie den in meinen Antiquitatibus Genealogicis, in Barwardo Comité Sommerseburgio, et Episcopo Hildesheimensi, ex coaevo scriptore anführe, daß er Henricum II. Imp. Ottonis successorem, wirklig mit eligiret, vndt zu deßen 5 wähl das Meiste contribuiret habe ; Auch binn selber der meinunge, daß, nach dem in dem interregno post Frider. II. Imp. der status Reip. Germanicae sich mächtig geändert, die kleinen herren von den größern unterdrücket worden (wie den in besageten meinen Antiquitatibus, viel familien anführe die sich zu selbiger zeit unter eines mächtigern nachbahren schuz begeben, vndt denselben für einen lehnherrn erkennet), also auch die wahlconstitution 10 zu der zeit ihren anfang genommen, undt die electio, tacito consensu et approbatione coeterorum statuum denen fürsten erblich übergelaßen sey, welche dasmahl die hohen reichsÄmpter bey der keyserlichen Crönungssolennien exerciret, schon vor andern ein mächtiges ansehen gehabt, vndt bey deren familien auch bemeldte Ämpter erblich gewesen. Insonderheit finde folgende worte in des Turkii Annal. Mss. ad ann. 1256. §. 1. Principes 15 Electores post mortem Wilhelmi Hollandi publico programmable denunciarunt, ut quisquis supremum illum honorem cuperet, intra annum a morte Wilhelmi nomen suum profiteretur. Pontifex literis datis 5. Kai. Aug. vetat sub poena anathematis eligi Conradinum Sueviae Ducem, Friderici II. Imp. nepotem. Hactenus Turkius. Das leztere wirdt das diploma seyn, welches M. h. Herr HoffR. in seinem prodromo n. 13. sezet. Wäre aber schön vndt würde viel 20 liecht geben, wan sich der Electorum programma, wie es Turkius nennet, auch finden möchte. Er sezet nur ad marginem den Spondanum. Gewiß ist, daß Rudolphus I. Imp. ex Habsburgiis der erste keyser sey, welcher ordentlicher weyse von den Churfürsten, ohne einige Verwirrunge mit den übrigen ständen zum keyser erwehlet. Dieses auff veranlaßunge Meines h. Herrn HoffR. werde ins künfftige nicht unterlaßen, juxta ductum Codicis ein 25 vndt andere materien zu berühren. Herr LandtRath Scoppius grüßet dienst, wieder, er ist ein Zeitlang mit den hieselbst grassirenden krankheiten behafftet gewesen, wirdt aber nun wieder beßer, Ich bin niehmalß, auch so gar in der krankheit zu ihm kommen, daß nicht doctior von ihm wieder weggehe. So viel ich penetrire hatt er auch in privat Sachen ein

1 5 Annal. Mss.: H. T U R C K , Inferior ad Rhenutn Germania sive Coloniensium, Juliacensium, Cliviensium, Montensium, Westphalorum ... a prima origine usque ad annum Christi MDCLX Annalium in morem digestae. 6 Bde (Ms). C. B. Behrens veröffentlichte daraus 1704 die Zeit Karls des Großen unter dem Titel Fasti Carolini ... excerpti ex opere manuscripto Annalium Westphalo Rhenanorum, vgl. SV. 19 diploma: Brief Papst Alexanders IV. an den Erzbischof von Mainz, Anagni, 5. Kai. Aug. 1256; gedr.: L E I B N I Z , Codex, 1693, Prodromus Nr 13, S. 10—12. 22 Spondanum: vgl. SV. N. 475.

30

36

6i8

III. P O L I T I S C H E R

UND G E L E H R T E R

BRIEFWECHSEL

1693

N. 413 414

undt andere sonderliche meinungen die sich woll höhren laßen. Er hatt mir promittiret an den Herrn Abt Molan address zuverschaffen, weil derselbe aus seinem Stifft ein großes ad familias emortuas contribuiren könte, den die Cistercienser die ältesten undt besten fundationes hätten. Dem H. v. Alvensleben geruhe M. h. Herr HoffR. auch nomine meo 5 ohnbeschwerde für die communicirete familias dank abzustatten, vndt ferner vmb gütige mittheilung zu souteniren. (...)

413. OTTO MENCKE AN LEIBNIZ [Leipzig, Mitte November 1693.] [404. 420.] 10

Überlieferung: K Abfertigung: L B r . 57, 2 (Joh. Bernoulli) B l . 182. 2 0 . 1 / i S. Eigh. Aufschrift. P o s t v e r m . : ,,1 g g . "

Hiebey übersende des H n Bernoulli Schreiben, undt bitte die andwordt an mich zu senden, damit ihm solche zeitlich zukommen möge. So viel ich auß seinem Schreiben ersehe, wird Er eine so weite reise vor erhaltener andwort nicht antreten, undt wird wol einige Nachricht, was Er zu hoffen haben möchte, undt worauf Er sich rechnung zu machen, dabey 15 verlangen. In rebus medicis scheinet begehre Er keinen staat von sich zu machen. Allein in omni genere matheseos wird Er vielleicht niemand scheuen. Bey Einsendung des Decembris werde zugleich mit einer disputation des H n Knorren de refractione luminis aufwarten, undt vielleicht ein exemplar vor dem H. Hugenio mit beylegen, damit Er sehe, daß man in teutschland von seinen Schriften auch aestim mache. 20

A Monsieur Monsieur Leibnits Conseilier Aulique deS. A. E. de Hannovre. ä Hannovre. Franc. Braunsweig.

414. GERHARD MEIER AN LEIBNIZ Bremen, 8. (18.) November 1693. [401. 424]. Überlieferung: K Abfertigung: L B r . 627 B l . 79. 83. 80—82. 1 Bog., 1 Bl., 1 Bog. 4 0 . xo S. Am 25

K o p f B i b l . v e r m . : ,,G. Meier".

Zu N. 413: Von der erwähnten Beilage, J o h a n n Bernoulli an O. Mencke, Basel, 18. (28.) Okt. 1693, ließ Leibniz vor der Rücksendung eine Abschrift herstellen. Diese h a t das fehlerhafte D a t u m „18. Febr. [!] 1693". Gedr.: 1. G e r h a r d t , Math. Sehr., 3, 1 , 1 8 5 5 , S. 1 3 4 I ; 2. Der Briefwechsel des Johann Bernoulli B d 1, Basel 1955, S. 394 f. — Das D a t u m unseres Briefes muß nach Eingang des Schreibens von Bernoulli 30 aus Basel (Postlaufzeit bis Leipzig 8 — 1 0 Tage) und vor Versendung des Dezemberheftes der Acta erud. (vgl. Z. 1 6 — 1 7 )

liegen.

Zu N. 414: K antwortet auf N. 401 und wird beantwortet durch N. 424.

N. 414

III. POLITISCHER UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

619

Breraae. d. 8. Nov. 1693. (M. war krank.) Gratulor itaque mihi de declarata animi Tui erga me inclinatione qua febrim in me illapsam graviter Te tulisse signas. Erit igitur ex solita vicissitudinum lege Tibi acceptum nuncium, quod Dei gratia valeo nec ad repetitos ictus pateo febriles. Nollem Te Loflerianis literis onerari, potesque Te hac levare molestia cum indicaveris B et titulum optimi viri et locum, quo ilium Epistolae meae offendant. "Amu; sum inque emendi libros studium magis magisque animi mei motus impendo, in primis quia ab publica Bibliotheca, eaque augenda minus instructi sumus. De mandatario suo Ammonius me proximis secutum esse jussit, quod omnia recte curata inque usus meos comparata existimet. Quae de Hamelmanni Historia Reformationis scribis ea scias ad voluntatem Tuam 10 omnia exposita esse. Reperitur enim renati illa Evangelii Historia tum in Bibliotheca patris mei senis tum in Winkelmanniana. Nec videtur ideo male operam suam locaturus Vir hic C1.[J si quod meditatur opus absolutum eat, ex variis istiusmodi scriptoribus inventu raris compositum. Quanquam ego optem, ut senex jam et judicii vi destitutus Vir alias egregius in consilium adhibeat qui fulcire labantem ab annis queant. IB Non miror et apud vos vostrorumque nonnullos aegre carceribus suis laxari atque dimitti Manuscriptos Bibliothecarum Codices. Soleo hanc consuetudinem ad Germanismos nostros referre, neque tamen fortassis erraturus si et Batavis et Gallis et Anglis idem in solemni esse usu dixero. Uti enim ab his difficulter saepe quid extorseris; ita nullam communicandi promptiorem gentem repperi in itineribus meis Italis inque his Magliabekio; 20 sperandum interim est nos pedetentim ad òevtéqaç fQovriôeç deventuros. De Saxonici circuii rebus quae scribis, omnino placent. Id nunc primum, princepsque operum esse debet nostrorum, ut Manuscriptorum, quae erui et a singulis partibus conferri possunt catalogus conferatur. Ita fiet ut ad opes, rectius thesauros dixerim, nostras stupeamus. Ego certe, dum valetudo accreverit,.meaeque id mihi permiserint occupationes, non 26 trepidus hoc aggrediar Bremae et in finitimis studium. De Chronico Tuo Mechlenburgensi spondeo mihi haud proletaria, siquidem ejus summa ad superius spectat seculum. Per Ammonium nos aditurum fac quaeso ut videam. Multam divitemque certe messem ex opimis 111. Alvenslebenii, aliorumque farinae similis agris sperandam habemus. so

5 Loflerianis: zu Briefen an Fr. S. Löffler vgl. N. 400. 11 Evangelii Historia: vgl. SV. N. 209, 9, 22 De Saxonici circuli rebus: über die Geschichte Niedersachsens. 27 Chronico Tuo: vielleicht Andr. M Y L I U S , Mecklenburgische Chronica, 1571 ( H A N N O V E R Niedersächs. Landesbibl. Ms X X I 1316, 1).

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L

620

1693

N. 414

Cl. Winkelmanno Tuas reddidi, et salutem Eggelingio viro optimo tuo tuli nomine. Ille in opere suo Hassiaco gnariter jam pergit nactusque chartam typographicam non cessat ab opere. Metuo interim ne anni vitae nostrae terminales recidant telam textam. Ita magni isti a Serenissimo Landgravio in tantum opus effusi sumptus collataeque Archivio5 rum chartae in inane essent recasurae. Hic vero Eggelingius, quando quidem ex cancellis suis dimissionem habet, non certe piger est in juvando publicam Rem literariam. Duas ad praelum paratas habet dissertatiunculas. De Germanorum origine et nomine primam, qua elucidai difficilem Taciti locum nec Lipsio nec, ut putat, alii cuiquam ex doctis intellectum. Altera de Saxonibus agit elucu10 bratio. Tertia, nondum absoluta de Chaucis, terrarum nostrarum antiquissimis Incolis aget. Ita porro ad Bremam nostram fiet transitus. Perhumanissima vir optimus Te salute rursum impertiri jubet. Quaeris occasione nostri Winkelmanni (qui male sano instituto in egregia isthac temporum luce a/ioißaiag Pauli et Senecae literas habet genuinas et ad Laodicenses, nescio 15 quam Epistolam, ad authentica scripturarum referre conatur) quid de Nicodemi Evangelio similibusque videatur? Nosti vero rectius me, quid de antiquis quidem istiuscemodi scriptis statui debeat, quae, postquam ducenti anni a primis Ecclesiae christianae fundatae temporibus effluxerant, quibus inter infinitas dirasque vexationes ne quidem de hisce cogitatum iri potuit, pia quadam fraude producta sunt. Quo fit ut[,] quando talia hactenus inter Ca20 nonica non habita proferuntur, ut inusitata nostris inusitatas afflictiones merito patiantur, nec in avyxQiaei nvev/MTixrj vim judiciorum sustineant. Fasii liber prodiit. Sed mirum ei fucum imposuit Anagnostes Catalogi Lipsiensis. Principium enim libri vocat Christum i n c a r n a t u m , quod Christus i n c o e n a t u s esse debebat. Determinatur enim a viro doctissimo inque Patrum lectione versatissimo, An 26 Christus ipsemet in Coenae institutionem participaverit de pane et vino. Quodsi vero, uti opinari videris de Christo ille incarnato scripsisset certe ex Knorrii Manuscriptis multam 1 T u a s : Beischluß zu N. 4 0 1 , n i c h t gefunden.

2 opere suo H a s s i a c o : vgl. SV. N. 5 3 5 , 2.

4 Serenis-

simo L a n d g r a v i o : WINKELMANN begann seine Hessische Geschichte i m A u f t r a g e des L a n d g r a f e n Georg I I . v o n H é s s e n - D a r m s t a d t , n a c h dessen T o d e 1 6 6 1 u n t e r s t ü t z t e ihn L a n d g r a f W i l h e l m V I . v o n Hessen30 Kassel, gest. 1 6 6 3 . I n der W i d m u n g des D r u c k e s v o n 1 6 9 7 erscheint kein b e s t i m m t e r F ü r s t e n n a m e . 8 Taciti locum: TACITUS,

EGGELING, SV. N. 1 4 4 ,

Germania,

cap. II.

2 2 Catalogi Lipsiensis:

B d 1, S. 5, i n t e r p r e t i e r t u n t e r Hinweis auf J u s t u s Lipsius

9 A l t e r a de S a x o n i b u s : n i c h t e r m i t t e l t . Zu E G G E L I N G vgl. SV.

Catalogus Universalis...,

Leipzig 1 6 9 3 , B l . D 3 „ J o h . F a e s Christus I n c a r n a -

tus, libello e x a m i n e c u r a t i o r i oblationis sine c o m m u n i o n e 35 H e r m a n n B r a u e r u m . "

ex scriptura examinatae

8. B r e m a e a p u d

2 6 f f . K n o r r i i . . . Principis sui: Chr. K n o r r v o n R o s e n r o t h war seit 1 6 6 8

als K a n z l e r bei Christian August, Pfalzgrafen zu Sulzbach, t ä t i g , sie betrieben beide philosophische u n d alchimistische Studien ; vgl. a u c h SV. N . 2 5 7 .

N.414

III. POLITISCHER UND GELEHRTER BRIEFWECHSEL 1693

621

sibi foenerari lucem potuisset. Multa enim (uti ex Càbbala denudata) ita ab aliis relatis testantur viram sub praesidio Principis sui, ad haec studia inclinatissimi, ad sumraam in hoc studiorum genere perfectionem devenisse. Nunc vero agitur de C h r i s t o i n c o e n a t o quem vir doctus defensum it contra quendam Tilemannum Marpurgensem Theologum. Cujus rationem controversiae dicere possum nunquam me in illam fuisse sententiam 5 Christum ipsummet Coenae instituendae sigilla usurpasse, utpote quae ad imbecillitatis Apostolorum firmitatem, peccatorum remissionis consolidationem, spei labantis sustentationem, mortis Christi commemorationem etc. porrigebantur. Tuam animi erga me propensionem Tuumque juvandi Studium in genere Tibi commendo. In vita El. Frid. Palatini certe occurrunt, quae notatu digna videntur. 10 Caeterum quae Roeliana et Beckeriana adtinet, cogitavi meum esse Te actorum in Belgio participem facere. Nec abnuere possum patres forte omnes primaevos, ali am nunquam de Angelis id est spiritibus creatis ideam habuisse quam spiritualiter id est tenuiter esse corporeos. Nolim interim quae hue pertinent, quaeque diu meditari has super materias soleo, scripto communicare. Dabitur alias forte occasio hypotheses nostras conferendi. 15 Hoc certum est Beckero et praeter eum multis optimis viris datam esse saepe occasionem tacita mente deplorandi ex paganismo corrivatam mentium seu daemonum seu Angelorum quandam vim in corpora nostra. Quis vero unquam sanus de tali vi vel directrice vel coactiva conqueri potuit? Omnis hujuscemodi philosophiae labes inde ei adhaeret, quod ad causas remotas 20 omnia referimus inque illis delictorum actionumque nostrarum fontes retegimus proximarum, quo unice omnia spectant incuriosi. Transeo ad quaerenda? I. Qualis Tibi videatur, mirabilis ille Thomasius qui nuper omnes omnium gentium Theologos et Philosophos ad edendam substantiae definitionem affixis thesibus provocai? 26 II. Quando de nullius fama adeo, uti de optimi Melanchthonis, viri incomparabilis fama per ubiquitarios adeo misere inquinata angor quotidie, velimque ut Maximi Viri Epistolae et quae alia adhuc passim latent, olim eruantur, id Te rogatu volui enixissime, ut per Saxoniae terras inquiras, potes enim, ubi et quos penes misere et crudeliter seu, ut mollius dicam, inique direpta viri supellex haereat? Constat enim quam non integra, immo so quam mutilata sunt omnia quae possidemus. Quantum vero dedecus est adeo negligenter Germaniae Magistrum habere. Ego sane ad maximam felicitato meae me partem pervenisse putem, si vel solas Epistolas vindicare a situ et interitu queam. Videtur vero CI. Thomasius ex chartis Parentis aliqua editurus. Quod vero sit fundamentum meae istius de Philippi scriptis dispersionis, habe. 35

622

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 414

In Peucerii generi indicavit id Epistolis Philippicis Pezelius noster, ille enim huic communicaverat Manuscriptas praefatione. Tanta fuit, verba sunt, aliquorum ti/ÌQig, tantaque odii acerbitas, ut ad nomen Philifi-pi aeterna oblivione obruendum, cum reliqua ejus scripta jam ante in lucem edita ex manibus discentium eripere satagerent, adeoque ne typis 5 quidem amplius imprimi vellent etc. et deinde cujus rei vel unum hoc exemplum commemorabo. Intellexerant aliqui ex xaxorftaiv istorum numero in vasis, in quibus supellex libraria M. Wolfgangi Crellii erat, mediocrem acervum latere, cum Epistolarum Phil. Melanchthonis, turn judiciorum ejus de variis controversiis. Quaesito ergo vanissimo praetextu non quieverunt prius, quam vasis jam Witteberga avehendis reclusis atque apertis, pleraque prope parata ad 10 editionem, pro libitu suo eximerent, sibique reservarent. Mire sibi et Reip^ applaudii Cognatus meus Vir Amplissimus Regiminis in ducatu Halberstad. vicecancellarius de volumine Tuo diplomatimi primo. Speratque orbis eruditus Te strenue in isthoc opere perrecturum. De antiquitate diplomatum ut verbum addam. Mirum est nulla nos terrarum in partibus repperire quae ante Caroli M. sint erecta Regnum. 15 In Hispanicis tamen terris inveni exstantia idque nuper ad modum, cum regni Navarreni historiam a Garibao Camilloensi lingua Hispanica compositam relegerem. Ibi occurrunt documenta s. constitutiones Ecclesiae et donationes a Rege Garsea fundatae 1034U alia a. ioi9[,] alia 982. Alia memorab. occurrit p. 46. quo est conjuncta Regis et Episcopi donatio de a. 957. 20 Ita Sancius rex inter alia pro remiss, peccatorum parentum suorum donat S. Salvatori et Sanctis Martyribus in monasterio Nunilonis et Alodiae quatuor albendas, et duas tendas et unum ensem et loricam et diademam, et scutum et lanceam et unum equum et mulum sellis et cum frenis eorum argenteis et duos Eunuchos et dttos cyphos corneos etc. Donat praeterea Episcopo inter alia unum equum cum sella et freno argenteo. Basiliusque 25 Episcopus immediate post in eodem diplomate itidem donat etc. N. B. exstat et aliud documentimi p. 34. b. de a. 914 aliud etiam de a. 880. Sed haec d>g èv nagmòto. 2 praefatione: vgl. SV. N. 339. 12 volumine Tuo: Codex jur. gent. dipl. 16 Garibao Camilloensi: Estevan de G A R I B A Y y Camalloa, vgl. SV. In Spanien begegnen uns seit dem 5. Jahrh. bis tief ins Mittelalter Jahre der Spanischen Aera (Era hisp.), die um 38 Einheiten größer 30 ist als die Christliche Zeitrechnung (Chr. Zt.). 17 a Rege Garsea: nach Chr. Zt. regierten in Navarra die Könige Garcias III. 926—970, Sancho II. 970—992, Garcias IV. 992 — 1000. 17 fundatae 1034: E r a hisp. = 996 Chr. Zt.; vgl. G A R I B A Y , Compendio hist., III, S. 60. 1 7 I alia a. 1019: E r a hisp. = 981 Chr. Zt.; vgl. ebd. III, S. 56. 18 alia 982: E r a hisp. = 944 Chr. Zt.; vgl. ebd. III, S. 51 f. 19 Episcopi: Basilius von Pamplona. igt. de a. 957 . . . Sancius: E r a hisp. = 919 Chr. Zt. unter König Sancho I. 3 5 905—926; vgl. ebd. III, S. 46. 27 documentum: G A R I B A Y , a. a. O., III, S. 34. 27 aliud . . . de a. 880: ebd. S. 30.

»

N.4I5

III. POLITISCHER UND G E L E H R T E R BRIEFWECHSEL 1693

623

Non est mirandum vero in illis Cantabriae Navarraeque terris antiquissima reperiri monumenta, adeo enim remotae a commerciis erant homìnum hostiumque, ut a Saracenis vix crederetur homines ibidem habitare, manserunt itaque tuti et inviolati. Finirem, nisi ad manus meas dum venit Deckheri Advocati quondam Spirensis sylloge consultationum forensium a. 1691 Francofurti excusa, in ultimo de jactura temporis dialogo & auctor anonymos explicaturus, p. 16. Te laudat auctorem Caesarini Furstenerii dubius interim quale Tuum sit praenomen facit dialogistam ita loquentem. 0 quarn certissime (autor libri est) Dn. Leibnizius; sed quis mihireddet praenomen an Gottfridi, an Gear gii Wilhelmi? quicquid vero sermocinentur judicium non conjecturale est, sed verum et magnificum: non quot scriptis adespotis quot ex professo editis lacessitus etc. (.. -)1 10

415. JEAN-PAUL BIGNON AN LEIBNIZ Paris, 19. November 1693. [396.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 68 Bl. 4 - 5 . 40. 4 S.

Personne ne meritoit moins que moi l'escrit que vous m'avez envoié, Monsieur, Je ne suis que trop convaincu par moi mesme des bornes de l'esprit humain et si quelque chose 16 m'en pouvoit faire doutter ce serait la maniere dont vous les découvrez. Quelque exacte et seure que soit vostre démonstration, De bonne foy croiez vous, Monsieur, que l'on soit si borné quand on peut le sentir et l'exprimer d'une maniere si relevée. C'est à quoi je metts la principale grandeur de l'esprit, Et si la perfection de l'intelligence divine consiste à connoistre l'océan de ses propres grandeurs, je réduirais l'eccellence de la raison humaine 20 à bien sentir l'eccez de son néant. C'est uiie m a n i e r e d ' i n f i n i en d i m i n u t i o n qui n'est gueres moins incomprehensible que l'autre, et il faut une estrange force pour sonder ces abismes comme vous le faittes. C'est le seul doutte que m'a laissé vostre methode, et plus je

Am Ende des Briefes von L e i b n i z ' Hand: „On dit qu'un syndic du chapitre de Breme nommé Hering, a laissé quantité de Ms. très curieux. M. Schräder." 26 1

6 Caesarini Furstenerii: s. SV. N. 282, 2 und den Neudruck IV, 2 N. 1. Zu N. 415 : K antwortet auf N. 396 und wird beantwortet durch Leibniz an Bignon, 26. Januar (5. Februar) 1694 (Druck in I, 10). 17 vostre démonstration: Leibniz' De l'Horizon de la doctrine humaine; vgl. N. 396 Erl.

III. POLITISCHER UND GELEHRTER BRIEFWECHSEL 1693

624

N. 415

suis prevenu d'estime en vostre faveur moins je vous crois capable de le résoudre. Laissez à d'autres, Monsieur, à nous estaler la foiblesse de l'homme, vos paroles se dementiroient tous jours elles mesmes et il vous siéra mieux d'aprofondir ou les grandeurs de Dieu ou les merveilles de la nature. J e scais que l'un et l'autre vous est esgallement facile, Vous avez 5 sceu reunir les talens qui paroissoient les plus opposez, sans vous borner à une seule espece d'estude, vous estes entré vous eccellez en touttes. C'est le premier portrait que me firent de vous M r Pelisson et M r Thevenot, et je n'ay garde de ne pas deferer au tesmoignages de ces deux scavants hommes. L'estime qu'ils ont commencé de me donner de vostre mérité durera aussi long tems en moy que la memoire de leurs rares qualitez et de l'amitié tendre 10 dont ils m'honoroient. J e trouvois de merveilleux charmes à leur commerce[,] je m'en promettois tous les jours de nouveaux secours, Vous, Monsieur, qu'ils estimoient si fort tout les deux, consolez moi de leur perte. L'esloignement des lieux ne peut se faire sentir aux esprits, E t c'est une assez belle image de l'immensité tous bornez qu'ils puissent estre, E t le commerce de l'empire des muses ne se réglé pas sur la situation des estats des princes. 15 Sous des dominations ennemies on peut estre fort ami, c'est la grâce que je vous demande. J e n ' a y garde de me croire authorisé dans ce commerce par celui de mon aieul avec le grand Grotius; je n'ay rien de ce qui entretenoit le leur et tout ce qui m'est resté d'une science qui sembleroit me devoir estre héréditaire, c'est d'aimer, de reverer tous les hommes scavants. 20

Ainsi, Monsieur, ne douttez jamais de mon estime, et veuillez me donner quelque part dans vostre amitié. J e scais quelques uns des beaux projets sur les quels vous avez travaillé, et en particulier celui sur l'origine et les rapports des diverses langues. Rien ne me semble plus curieux ; Quand vous aurez quelque chose de nouveau Vous m'obligerez sensiblement de me le

25 communiquer, si j'osois je vous prierais mesme de m'envoier ce qui paroistra de beau dans vos quartiers, Vous n'aurez qu'a me l'envoier sous l'adresse de M r de Pontchartrain, et mettre en dedans une seconde adresse pour moy. E n recompense je m'offre à vous pour tout ce que je pourrai en ce pays cy et suis Monsieur, plus sincerement que personne Vostre très humble et très obéissant serviteur 30

De Paris le 19. 9bre. M r Leibnitz.

16 mon aieul: Jérôme Bignon.

L'Abbé Bignon.

N. 416.417

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

625

416. HEINRICH GÜNTER THÜLEMARIUS AN LEIBNIZ Marburg, 11. (21.) November 1693. [121.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 926 Bl. 6—7. 1 Bog. 4°. 2 S. Bibl.verm.

Nachdem ich diesen morgen von F[rank]furt anhero kommen, umb nach meinen im Majo hiher gefleheten sachen und büchern zusehen, und noch mehr effecten hier nider- 5 zusetzen, traff ich über tisch im wirthßhause einen gelahrten und wol gereiseten passagier an, der laß in Ew. hochEd. Codice Juris Gent, diplomatico, und sagte Er hette selbigen vorige woche bei seiner durchreise zu Hanover gekaufft und gehöret daß der H. Hugo von I. C. D. zu Braunschw. Lüneb. zum Cantzler, Ew. HochEd. aber in dessen stelle zum Geheimten Raht und Vice-Canzler gdat declariret worden. Gleichwie mich diese nachricht nun höchlich 10 erfreuet hatt, also kan nicht lassen Ew. HochEd. hidurch gehors. (wie hiemit geschihet) zu gratuliren, (usw. Th. erhofft Anstellung in Hannover, um) offt umb Ew. HochEd. zu seyn, und mich aus dero fürtrefflichen discursen zuerbauen. Übermorgen früh reise ich, deo volente, wider nach F[rank]furt, bitte mich alda mit Ihrer angenehmen antwort zubeehren, (...) 15 Raptiss. Marburg den 11 novembr. 1693. P. S. Daß Ew. HochEd. meiner Wenigkeit in dehro hochgelahrten praefatione Cod. diplom. so günstig und honorificfe erwehnen wollen, davor sage ich gehors. dank.

417. PHIL. WILHELM VON HÖRNIGK AN LEIBNIZ Passau, 22. November 1693. [349.]

20

Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 425 Bl. 70. 40. 1 S. Zu N. 416: Zum P. S. vgl. L E I B N I Z ' Praefatio zum Codex Bl. 7 r° „ N a m ut ad Archi-Cancellariatus potissimum respectum dicatur; in Trevirensi locum initio non habebat; quando Viennensis Archiepiscopus Regni Burgundiae seu Arelatensis Archi-Cancellarius censebatur, sub primo et secundo Friderico, quemadmodum Henr. Gunth. Thulemarius V. Cl. ostendit in libro de Electoribus, multiplici eruditione 25 referto." ( D U T E N S , Opera, IV, 3, 1768, S. 303.) Zu N. 417: K lief aber J. Chr. Limbach, der Leibniz im Januar 1694 (LBr. 562 Bl. 71 — 72; Druck in I, 10) zunächst den Empfang der Hörnigkschen Archivaliensendung meldete und diese dann mit einem Begleitbrief im März(?) 1694 (ebd. Bl. 62—63; Druck in I, 10) nach Leipzig expedierte. Wie aus Leibniz' Brief an Hörnigk vom 25. Juni 1694 (LBr. 425 Bl. 73 — 74; Druck in I, 10) hervorgeht, erhielt 30 dieser die Dokumente erst nach der Leipziger Frühjahrsmesse. 40 LEIBNIZ I/»

626

III. POLITISCHER UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 418

Paßaw den 22. Nov. 1693. Meinem jüngsten, zwar noch im Sommer erlaßenen zufolg, kommen allhie die wenige archivialia so demselben zu designiren beliebig geweßen, und ist mir leid, daß ich nicht ehe damit zuhalten können. Die ursach ist gleich damahl berührt worden. Es stehet in Meines 5 hochgeehrten Herrn gantz freyem belieben, wann etwas davon seinen actis publicis zu inseriren anständig, ob Er den ort, wo es herkompt, beyfügen wolle oder nicht. Dann wir begehren desfals nichts besonders vor andern, und hab ich solche permission von Meinem gdBten Herrn nur in eventum ersucht. Es weren sonst freylich noch andere dienliche und feine ding vorhanden. Wir dörffen aber nicht allerdings für den Nachbarn damit communica10 tiv sein. Doch ist sicherlich von denen Welphis ein mehrers nicht fündig, als was ohne das alhie kompt. Herrn Crafften, pitte umb erlaubnus, meine empfehlung allhie finden zulaßen, an den habe jüngst mit einem einschluß bemühet. (...)

418. LEIBNIZ AN CASPAR FLORENZ VON CONSBRUCH Hannover, 1. Dezember 1693. [430.] 16

Überlieferung: L 1 Konzept: LBr. 172 Bl. 9. 8°. i 1 /, S. L* Reinkonzept nach L1: LBr. 172 Bl. 7 —8. 1 Bog. 8°. 2 S. (Unsere Druckvorlage.)

Mon Patron Ob ich zwar ein großes bey des Hochseel. Herrn Grafen von Strateman Excellenz 20 tödtl. hin tritt verlohren; So betraure ich doch nicht weniger den Verlust so Teütschland dabey gelitten, und wündsche daß selbiger ohne schaden des allgemeinen Europaeischen wesens ersezet werden möge. Gleich wie nun weiß, daß Meinen hochg. Patron dieser todesfall so wohl wegen der verwandschafft, als bey diesem großen Ministro gehabten innern admission sonderlich an26 gehet; Also habe ich die freyheit mir geben wollen, mit diesen zeilen zu bezeigen, wie sehr 2 jüngsten: N. 349. 5 actis publicis: LEIBNIZ, Codex juris gentium diplomaticus, 1693; Mantissa, 1700; vgl. N. 349 Erl. 8 Herrn: J. Ph. von Lamberg. 12 einschluß: vgl. N. 349 Erl. Zu N. 418: Die Abfertigung (nicht gefunden) war Beischluß zu N. 419. Sie wird beantwortet durch N. 430 und angefahrt in Stepneys Brief vom 8. Januar 1694 (Druck in I, 10). 20 tödtl. hintritt: Der SO österreichische Hofkanzler Theodor Althet Heinrich Graf Strattmann war am 25. Oktober 1693 verstorben. Leibniz kannte ihn persönlich von seinem Aufenthalt in Wien 1688—1689; vgl. I, 5 Einleitung.

N. 410

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

627

ich theil an dero Leidwesen nehme, und wie sehr ich wtindsche daß der Allmächtige Sie anderwerts erfreüen, und langezeit bey gesundheit und gewündschten Wohlstand, zu Kayserl. M' unsers allergnd a,en Herrn und des ganzen Vaterlandes dienst erhalten möge. Ieh hoffe das glück dermahleins meine vollkommene ergebenheit näher darzulegen; Dieselbe in zwischen ersuchende, bey hohen orthen mich in gnaden zu erhalten, Der ich 5 lebenszeit verbleibe Mon Patron

Dero gehorsamster Knecht

Hanover den 1 Decemb. 1693.

Gottfried Wilhelm Leibniz.

419. L E I B N I Z A N G E O R G E S T E P N E Y [Hannover, 1. Dezember 1693.] [345.]

10

Überlieferung: L Auszug aus der Abfertigung (nicht gefunden) : LBr. 898 Bl. 20—21. 1 Bog. 40. 1 l t S. auf Bl. 21 v°. Auf Bl. 20—21 r° k von N. 345. — Gedr. (engl. Ubers.) : K e m b l e , Correspondance, 1857, S. 130.

Les interests du R o y sont si liés avec les nostres, qu'il n'y a point d'honneste homme en Allemagne qui ne se doive faire un plaisir de les voir prosperer. S'il y en a dans le monde, 15 qui sont dans ces sentimens, j'en suis. Je preche tousjours hautement, qu'il s'agit dans cette guerre de nostre destinée, autant et plus que de celle de l'Angleterre. Ceux qui en doutent sont des aveugles volontaires. Je nous vois à la veille de perdre Liege et Cologne, et si cela arrive[,] le Rhin est comme perdu, et la machine de l'Empire sera sur le point de se dissoudre entièrement. Car le Rhin estant dans le pouvoir de la France, que deviendra le College 20 Electoral? De sorte que l'Allemagne deuvroit maintenant redoubler ses efforts. Sed surdis fabulant. Il faut que les particuliers s'en consolent. C'est l'affaire des puissances, qui se repentiront un jour de leur froideur. E t je crois que Messieurs du Nord ne seront pas les derniers à s'en appercevoir, quoyqu'ils s'imaginent d'estre bien éloignés de la France.

Zu N. 419: L antwortet auf N. 345 u. wird beantwortet durch Stepney an Leibniz, 8. Jan. 1694 26 (Druck in 1,10). Das Datum erschließen wir aus dem Beischluß N. 418 für Consbruch. Aus N. 406 vom 10. Nov. 1693 geht hervor, daß Leibniz' Korrespondenz mit Stepney seit längerer Zeit unterbrochen war. 21 f. Sed ... fabulam: nach T e r e n z , Heauton Timorumenos 222: nunc surdo narret fabulam; vgl. I, 6 S. 350 Erl.

40»

628

III. POLITISCHER UND GELEHRTER BRIEFWECHSEL

1693

N.

420.421

420. OTTO MENCKE AN LEIBNIZ Leipzig, 22. November (2. Dezember) 1693. [413. 427.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 636 Bl. 81. 40. i 1 /, S.

Mein letzeres wird verhoffentlich wol überkommen seyn, darin ich H n Joh. Bernoulli s resolution entdecket. Was ich ihm nun andworten solle, berhuhet auf meines Hochg. Patrons ordre. Weil dieses jähr mm zu Ende läuft, undt Index rerum hujus anni bey denen Actis zu verfertigen ist, so stelle zu M. h. Herrn gefallen, ob derselbe die lemmata auß dessen communicatis schediasmatibus selbst extrahiren, undt übersenden wolle; dergleichen H. Jac. Bernoulli schon gethan. Sol mir je ehe, je lieber seyn. Die neulich übergesante 10 Druckfehler wird mein Hochg. Patron im November corrigiret finden. H. Prof. Knorr, der etzliche wochen gar malade gewesen, schreibet mir von Wittenberg unter andern folgendes: Sphalmata nußer corrigens in Actis Eruditorum, Schedas meas, in quibus ante aliquot annos tentaveram calculum Leibnitianum, quasque, cum rationes meae non satis convenirent cum Ulis quae in Actis exstant, abjeceram, denuo inspexi, nec nisi in iuobus locis a calculo 15 Actorum dissentire deßrehendi, quae pariter mendosa esse suspicor. Nam in Actis 1684 pag. 471. lin. 21. pro 4 fnpx habetur 2 fx, et lin. 22. pro 2 mxyy exstat 2 mx. Velim ergo ut celeberrimum Autorem hac de re consulas, et si Tibi visum fuerit, haec inter caetera Sphalmata in finem Decembris rejicias. Ich habe dieses ohne Verzug communiciren wollen; wiewol ich die Sache gar nicht ver20 stehe, undt in diesen studiis mich willig einen Ignoranten bekenne. (...) L. den 22 Nov. 1693.

421. CLAUDIO FILIPPO GRIMALDI AN LEIBNIZ Goa, 6. Dezember 1693. Überlieferung:

K Abfertigung: LBr. 330 Bl. 11 —12. 1 Bog. 40. i1/« S. Eigh. Aufschrift. Siegelrest. Bibl.verm. von Grubers Hand: „impressain Noviss. Sinicis". (Unsere Druckvorlage.) — Gedr.: L E I B -

26

NIZ, Novissima

Sinica,

1697, S . 1 5 6 f . ; 2. A u f l . 1699, S . i 5 ö f .

Zu N. 420: K beginnt mit einem Hinweis auf N. 413. mute G. G. L. Septembr. 1693, i n : Acta erud. N o v . 1693, S. 527. 30 de maximis

et minimis,

10 Druckfehler: Corrigenda in Schedias15 in Actis: LEIBNIZ, Nova

methodus

i n : Acta erud. O k t . 1684.

Zu N. 421: K antwortet auf I, 7 N. 348. Das Eintreffen des Briefes in Hannover meldet Leibniz am 15. (25.) November 1695 dem Jesuiten D. Papebroch, am 16. (26.) November 1695 seinem Freunde

*

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 421

A Abschrift von K:

629

LBr. 330 Bl. 13 — 14. 1 Bog. 2°. i 1 / í S. von Barings u. Grubers

Hand.

Praenobili Magnifico et Clarissimo Viro Domino Godefrido Guilielmo Leibnitio Aulae Hanoveranae ac Regim18 consiliario Pater Claudius Philippus Grimaldi SoctlB Jesu S. P. D.

5

Post longa difficillimorum itinerum fastidia me plurimum recrearunt literae tuae, quae una cum gratiosissima Serenissimi Poloniae Regis epistola per P"1 Adamum Kochanski fideliter transmissae, mihi redditae sunt in portu Goano. Non est, Clarissime D ne , quod suspiceris, me intercidentium negotiorum turbis et viarum aerumnis oppressum tui memoriam deposuisse, nam licet innumeris calamitatibus sim conflictatus, inter ipsos tarnen 10 gravissimos labores et peracerbas miserias me Dei O. M. et Amicorum Europaeorum dulcis recordatio solabatur, et eorum amicitiam tum maxime aestimare scivi, cum ab iisdem longissime avulsus per inhóspitas terras et in medio non unius nationis pravae peregrinabar. Ipsis Barbaris, per quos transivi, sim ego magis barbaros oportet, nisi tecum et cum similibus tibi viris, suavissimum literarum commercium, animorum seil, intimam 16 communicationem studeam conservare, id quod abunde praestabo, cum quietis aliquid Pekini nactus fuero. Caeterum quaestiones tuae sunt multae et graves, quibus omnibus, ut satisfiat, utar sociorum meorum opera, qui per omnes Sinarum provincias dispersi suis quique in locis rariora et scitu digniora colligent, quae omnia citra invidiam eruditae Europae curiositati libens communicabo. Tu interim ne negligas comparare aliqua scienti- 20 arum cymelia, quae nobis reciproco obsequio submittas. Deus tibi tuisque in omnibus benedicat, ut ita transeas per temporalia, ut non amittas aeterna. Datum Goae 6 Decembris 1693.

Praenobili Magnifico et clarissimo Domino D. Godefrido Guilielmo Leibnitio Aulae Hanoveranae et Regiminis Consiliario. Roma Hannoveram. 25 commendai' R d 0 P. Secretario Aegidio Estrix a P. Claudio Phil. Grimaldi.

Hiob Ludolf und noch anderen Korrespondenten. K wird beantwortet durch Leibniz an Grimaldi, 20. (30.) Dezember 1696 (mehrere Fassungen in LBr. 330 Bl. 15 — 34; teilweise gedr.: DUTENS, Opera, 5, 1768, S. 75 — 78). fremder Hand.

26 Dieser Nachsatz unter der Aufschrift mit dunklerer Tinte von SO

630

III. P O L I T I S C H E R UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 422

422. CHRISTOPH SCHRÄDER AN LEIBNIZ Regensburg, 27. November (7. Dezember) 1693. [374.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 830 Bl. 14—15. 1 Bog. 40. 4 S. Bibl.verm.: „Sehr".

Regensb. den 27ten Nov. 1693. 5

Die wenigen dienste so zu fortsetzung Dero vorhabenden höchst nützlichen werk von Mir können geleistet werden, meritiren die in M. hochg. Herrn HoffRaths jüngsten vom 14"® 7br- erstattete danksagung nicht, Maßen Mein verlangen viel weiter gehet, und ich nur dazu Gelegenheit wünsche. Dem H. Im-hoff habe durch den H. Nürnbergischen dank sagen laßen, und ihn nebst 10 diesen zur continuation einiger communicationen animiret. Vorgestern liefferte Mir der H. Burgundische copias nachfolgender stücke :

15

La paix entre Jean Roy de Boheme et Comte de Luxenbourg d'une part et Eduard Comte de Bar d'autre au regard de la fortification de Dampvilliers. 1330. Traitté de paix entre Baudouin Compte de Flandre et d'Hainaut, Philippe son frere Comte de Namur et Thibaut Comte de Bar et de Luxembourg. 1199. Arnold Sire de Rumines et de Quesbek releve le Comté en fief du Duc de Luxembourg. 1360. Philippe de Falkemont Comtesse de Chiny releve ce Comté en fief du Duc de Luxembourg.

20

I355Agnes Duchesse de Lorraine releve en fief le chasteau de Stenay avec ses dependences du Comte de Luxembourg. 1222.

Zu N. 422: K antwortet auf einen Leibnizbrief vom 14. (24.) September 1693, nicht gefunden. 5 werk: LEIBNIZ, Codex, 1693; die Fortsetzung erschien als Mantissa erst 1700. 6 jüngsten: Leibniz an Chr. Schräder, 14. (24.) September 1693, nicht gefunden. 9 H. Nürnbergischen: G. S. R i c h t e r ; 25 vgl. N. 361 Erl. 11 H. Burgundische: L. de La N e u v e f o r g e . 12 L a paix: vgl. N. 287 Erl. 14 Traittä: vgl. N. 287 Erl. i6f. Arnold ... 1360: Graf Arnold von Loos, Seigneur von Rumines und Quaebecke nimmt am 26. Januar 1360 die Grafschaft Chiny von Herzog Wenzel von Böhmen, Herzog von Brabant und Luxemburg, zu Lehen; gedr.: LEIBNIZ, Mantissa, 2, 1700, S. 198f., nr. 39b; Neudruck: M . J . W O L T E R S , Codex diplomaticus Lossensis, Gand 1849, S. 339f., nr. 461. i8f. Philippe ... 30 1 3 5 5 : Urkunde vom 22. Mai 1355; gedr.: L E I B N I Z , Mantissa, 2, 1700, S. 198, nr. 39a; Regest: W U R T H P A Q U E T , Table chronologique, in: Publications ...de l'Institut de Luxemburg, 24, 1869, S. 29, nr. 115. 2of. Agnes ... 1222: vgl. N. 287 Erl. Die fehlerhafte Jahresangabe 1069 wurde vom Herausgeber korrigiert.

N. 423

III. POLITISCHER UND GELEHRTER BRIEFWECHSEL 1693

631

Prestation d'hommage à Adolfe Roy des Romains par Henry Comte de Luxembourg et de la Roche Marquis d'Arlon Er berichtet daß Er sie nachgelesen[,] an ein paar orten finde Ers nicht just. Es stehe aber so in den exemplaren woraus Ers abgeschrieben. Er promittiret ferner nachzusuchen. Ich erwarte nun zufällige occasion diese pieces zuüberschicken. 5 1 Weil M. Patron in Seinem schreiben von 13 Jul. einer curieusen piece gedenken so eine déduction d'un Chancelier de Bourgogne du temps de Maximilian I. pour marquer les droits de Bourgogne contre la France: So bittet der H. Burgund, umb den auctorem sothaner déduction ohnschwer ihme zunennen. Er hat Mir communiciret die Memoires des Olivier de la Marche zu Briißel anno 1616. in 440 getruckt; wohinter l'Etat particulier de la 10 Maison du Duc Charles le Hardy: welche memoires theils lustig zu lesen, wiewol das frantzösch sehr alt ist. Des sehl. H. CammerPraesidenten absterben habe wegen des irreparablen schadens pro publico sehr beklagt, Ich auch einen vornehmen Patron an demselben verlohren. (...)

423. JOACHIM MEIER AN LEIBNIZ Göttingen, 30. November (10. Dezember) 1693. [397.]

16

Überlieferung : K Abfertigung: LBr. 629 Bl. 18 — 19. 1 Bog. 40. 21/» S. Bibl.verm.

Cum his diebus quibusdam Paedagogii nostri alumnis Historiam Magni Herois Henrici Leonis, lingua vernacula exponerem, accidit ut memoriae juvandae causa gayxoòiav quandam (liceat mihi ad imitationem carminum ita loqui) e nonnullis rerum Germemicarum 20 scriptoribus contexerem, quam absolutis privatis hisce lectionibus tantum aberat ut luci 1 ( L e i b n i z bemerkte dazu:)tit. Traité du Chancelier de Bourgogne sur les pretensions et differens qvi sont entre les maisons de France et de Bourgogne touchant plusieurs grandes terres et Seigneuries. 263.

1 Prestation d'hommage: Lehnsurkunde des Grafen Heinrich von Luxemburg aus dem Jahre 25 [1295]; gedr.: L E I B N I Z , Mantissa, 2, 1700, S. 196, nr. 37c; Neudruck: C. W A M P A C H , Urkunden- u. Quellenbuch zur Gesch. d. altluxemburg. Territorien, 6, 1948, S. 71 — 72, nr. 613; Regest: B Ö H M E R - S A M A NEK, Regesta imperii, 6, 2, 1948, nr. 443. 6 schreiben: Leibniz an Chr. Schräder, 13. (23.) Juli 13 abster1693, nicht gefunden. 6 piece: gedr.: L E I B N I Z , Mantissa, 1, 1700, S. 1—61, nr. 1. ben: O. Grote war am 15. 9. 1693 verstorben. 30 Zu N. 423: K wird von Leibniz wohl Mitte Dezember 1693 (nicht gefunden) beantwortet, wie aus Leibniz an J. v. Dransfeld, 24. Dez. 1693 (3- J a n - 1694) (Druck in I, 10) hervorgeht.

632

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 424

publicae destinarem, ut potius inter schedas derelictui habitas abjicerem. Sed quidam ex illis, quos Auditores habueram, cognito Consilio, me ut illud mutarem assiduis impulerunt precibus, commodum exponentes, quod ex hac opella capere possint. Nolui deesse illorum studiis, praesertim cum viderem, ineptias hasce meas (non enim alio nomine e as mihi ven5 dico) supplementi cujusdam loco ad Dramatis mei nuperrimi, in honorem Potent ml D n l Electoris nostri editi, argumentum esse posse. Mitto Tibi, Vir Excellentissime, hanc qualemcunque meam opellam, juventuti studiosae sacratam, majora ausurus, si Deus vitam concesserit. De Linovio ago gratias, cui propensissimum Tuum animum nunciavi, nec dubito, si per valetudinem licuerit (novissime enim mihi eum febri decumbere nuncia10 tum est) quin, ut opera ejus utaris, commercioque Tuo toties illi exoptato ipse fruatur, statuto tempore advolaturus sit. Statueram quidem ipse praesens Tecum pluribus communicare, sed cum gravissima intercesserint impedimenta, iter meum in aliud magis opportunum tempus differre coactus fui. Optarem interim, ut si fieri posset, negotium de Professione Juris per literas conficeretur. Te vero, Vir Excellentissime, cui cum Illustr. D no Abbate IB magnum intercedit amicitiae commercium, si citra impudentiae crimen fieri potest, oro quaesoque, ut illius animum data occasione explores, an spes adhuc aliqua satis firma supersit, voti ut potiar mei, ne si Electorate Consistorium negotium hoc mihi difficile reddat, ea vel excidam, vel denuo preces publice interpositurus cum ignominia repulsam patiar. (...) Göttingae d. 30 IX bri8 1693.

20 424. LEIBNIZ AN GERHARD MEIER Hannover, 1. (11.) Dezember 1693. [414. 447.] Überlieferung: L Konzept: LBr. 627 Bl. 84. 40. 2 S., auf Bl. 84 v° zweispaltig. Geringfügige Korrekturen.

Ad Gerardum Meierum Theologum Bremensem. 26

Quantum me turbaverat adversae valetudinis tuae Nuncius, tantum intellecta mali brevitate sum laetatus. Pergratum intellectu est Hamelmannianam renati Evangelii Historiam apud vos extare, ita potero aliquando in ea inspicienda beneficio vestro uri. 5f. Dramatis mei ... Electoris nostri: das dem Kurfürsten Ernst August gewidmete Spiel Die siegende Grossmuth; vgl. N. 261. 14 Abbate: G. W. Molanus.

30

Zu N. 424 : Die Abfertigung (nicht gefunden) antwortet auf N. 414 und wird beantwortet durch N. 447. 26f. Hamelmannianam . . . Historiam: vgl. SV. N. 209, 9.

N. 424

III. POLITISCHER UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

633

Interea fac quaeso, ut sciam paulo distinctius quid in illa contineatur. E x Guelfebytanis Msls aliquid Tibi spondere audeo. Mechelburgicum Chronicon quod hic habemus breve est, et Duces gentis tum Episcopos sverinenses percenset. Circa annum 1570 scriptum est, nec animadverto res contemporaneas uberius attingi. Ejusdem codicis majorem partem facit volumen Brunsvicense, quod ad obsidionem sub Friderico Ulrico Duce pertingit. Quale- 5 cunque est ad Te lubens meritoque deferri curabo. Habebis et a me Epistolas quasdam ad Melanchthonem et de Melanchthone scriptas, quando èmeixeia viri optimi circa àòiàç fiaxxaßaiovq. Hanc si servent 1 l e r a p p o r t e : Journal

des Sçavans

v o m 16. N o v e m b e r 1693, ( A m s t e r d a m 1694, S. 6 7 2 — 73).

6 q u e l q u e s M a t h é m a t i c i e n s : vgl. SV. N . 24. 405. 394. 54. 220. 1 3 . 249. 3 0 , 2 . 59. 4 9 4 , 2 . spécification: nicht gefunden.

15 m ' é c r i t : D . L a r r o q u e i n N . 4 1 1 .

M i e g ; v g l . N . 3 5 2 . W i e a u s der Praefatio

v o n LEIBNIZ, Mantissa

6 L a 30

20 u n d e m e s a m i s : L . Chr.

Cod. jur.gent.

dipl.,

1700, h e r v o r g e h t ,

erhielt er d i e U t r e c h t e r S ä k u l a r i s a t i o n s u r k u n d e P a p s t C l e m e n s V I I . v o n 1 5 2 9 (gedr. e b d . T I 2 , S. 2 2 4 b i s 229) d u r c h die V e r m i t t l u n g v o n J. G. G r a e v i u s ; vgl. N . 2 3 2 . Pfalzgraf b e i R h e i n , 1 5 2 4 — 29 B i s c h o f v o n U t r e c h t . 6, S. 2 7 9 Erl. u. S V . N . 246, 4.

21 l'Evêque: Heinrich von Bayern,

26 l e t t r e : N . 305.

2 6 f . s o n J o s e p h e : v g l . I, 36

III. P O L I T I S C H E R UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

650

N. 437

Bïbliothecae vestrae impressam aut scriptam, mone quaeso an incipiat illa kis verbis: Studiosissimum sapientiae etc. Faites moy la grâce, Monsieur, de faire demander si vostre Bibliothèque Electorale pourroit fournir de quoy le contenter. Il a une grandissime opinion de la langue Slavonique. Voicy ses paroles: A Persis et Àrmenis œpud quos Tigris et Euphrates 5 nobilia flumina pritnum erumpunt linguas plerasque Europaeas propter Russos

et

Slavos

derivari assero. Je ne voy pas pour quoy il attribue plus en cela à la langue Slavonne qu'à la langue Allemande. Il souhaitteroit un dictionnaire bien ample Russique, ou Polonnois au moins. Il paroist addoucir, ce qu'il avoit dit dans son Etymologicon du peu de connexion du Persan avec l'Alleman. Je trouve que la langue Britannique ou du pays de Gales a une 10 très grande connexion avec la langue Allemande; mais la connexion entre l'Allemand et l'Esclavon, est bien moindre. On a remarqué que le Hongrois a du rapport avec le Finlandois. Or le Finlandois remplit encor la Lapponie, et les Hongrois sont venus de derriere la mer Caspienne, ce qui fait juger, qu'une grande nation a rempli des pays depuis la Lapponnie ou Finlande, le long des costes de la mer Glaciale jusqu'au fleuve Oby et au delà. J'ay 15 écrit pour avoir quelque chose de la langue sibérienne, mais jusqu'icy je n'en ay rien eu. Je suis estonné que des peuples aussi voisins que les Allemands et les Slavons, ou que les Slavons et les Tartares etc., ont des langues si différentes. Cela me fait croire qu'il y a eu des peuples entre eux d'une langue moyenne, mais, qui ont esté chassés ou détruits. Cela n'empeche pas que je ne croye que toutes ces langues viennent d'une même source. Je ne 20 doute point aussi de ce que vous dites, Monsieur, que les Slavons faisoient partie des anciens Scythes Européens. Et je doute même que les Illyriens et Dalmates anciens ayent esté Slavons. Mais il n'est pas aisé de dire, si les Alains, Roxalains, ou autres peuples nommés par les anciens, estoient Slavons. De l'air dont Tacite parle des Sarmates en les distinguant des Allemans, il semble qu'il a entendu les Slavons. Les Hongrois paraissent 25 differens des Huns; je pense qu'ils ne sont venus dans la Pannonie, qu'après le Royaume des Huns renversé par Charles Magne. Il est vray que les Huns sont quelques fois pris si generalement, qu'un Grec (je ne me souviens pas precisement, si c'est Procope) appelle les Turcs yévoç

OVVVMÔV.

Mons. Magire vostre Archivaire m'a écrit, et tout cela fait connoistre les effects de 30 vostre faveur. Je souhaitterois, de la pouvoir reconnoistre par quelque service et je suis bien fâché du peu de succès de ma solicitation pour faire venir les dernieres pieces du 4 paroles: wörtliches Zitat aus E . Bernards Brief an J. Th. Heinson vom 11. Juni 1693; vgl. N . 305.

8 Etymologicon:

S c h m i d t (N. 341).

36 29 m'a écrit: N. 399.

E . BERNARD, S V .

N . 46.

23 p a r l e : TACITUS, Germania,

14I K a p . 1.

J ' a y écrit:

am

22. J u l i

1693 a n

27 P s o o o p r u s , De bello Persico,

G. D. I 12.

N . 438.439

III. P O L I T I S C H E R UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

651

P. Hardouin. Je n'en desespere pourtant pas encor, et je suis avec tout l'attachement possible Monsieur

vostre tres humble et tres obéissant serviteur

Leibniz.

P. S. Je prends la liberté de vous charger d'un mot de reponse, pour M. l'Enfant, dont les objections m'obligent, bien loin de m'importuner.

5

438. G E R M A I N B R I C E A N L E I B N I Z Paris, 19. Dezember 1693. [364.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 116 Bl. 30—31. 1 Bog. 40. 2 1 /, S. Eigh. Aufschrift. Siegel. (B. empfing seit langem keine Post von Leibniz, so daß eine Erkrankung befürchtet wird. Häufig haben sich die Benediktiner von St. Germain nach Neuigkeiten von ihm erkundigt. Sein in letzter Zeit 10 weniger häufiges Schreiben führt B. darauf zurück, daß nostre république ne fournit plus rien qui mérité de vous estre communiqué. Er wäre Leibniz für Nachrichten v. C. A. von Alvensleben und für eine Empfehlung an Ph. A. v. Eitz dankbar.) à Paris le 19 Decemb. 1693.

439. L E I B N I Z A N JACQUES(?) D U R O Z E L B E A U M O N T [Hannover,] 10. (20.) Dezember 1693. [426. 448.] Überlieferung: L Konzept: LBr. 41 Bl. 3 — 4. 1 Bog. 8°. 4 S. Bibl.verm.: „Beaumont 93". — Gedr.: FEDER, Comm. epistoi., 1805, S. 149—151.

4 un mot de reponse: Leibniz für L'Enfant, 5. Dezember 1693 (LH IV 3, 4 BL. 1 0 — i r ; gedr. BOSSUET, Oeuvres éd. Deforis, io, 1778, S. 95 f.) ; zu L'Enfants Schreiben vom 7. November vgl. N. 403 Erl. 20 Zu N. 438 : Für seine im Februar 1694 konzipierte Antwort (Druck in I, 10) notierte sich Leibniz unter der Datumzeile: „pour M. de la Reinie, du dessein de l'Histoire annale de Medecine." 9 Post: Leibniz hatte zuletzt im Juli oder August 1693 an Brice geschrieben; vgl. N. 364 Erl. n Schreiben: Der vorausgehende Bricebrief war vom 21. August 1693 (N. 364). Zu N. 439 : Etwa acht Tage nach seiner Ankunft in Hannover wurde Rozel Beaumont von Leibniz, 25 der sich wieder besser fühlte, in seinem Hause empfangen. Ihre Gespräche berührten u. a. Fragen der Übersetzung lateinischer Verse ins Französische (vgl. N. 448) und die Herausgabe des 4. Teiles von PELLISSONS Réflexions sur les différends de la religion, Paris 1691. Die 2. erweiterte Auflage erschien unter dem Titel De la Tolérance des religions. Lettres de M. de Leibniz et réponses de M. Pellisson, Paris 1692.

80

652

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 439

Voicy, Monsieur, mon exemplaire de la Quatrième partie des reflexions de feu Mons. Pelisson, mais que j'ay gasté par les apostilles que j'ay mis à la marge en le relisant. J e puis dire en vérité, que lors que j'écrivis ce que M. Pelisson y a inséré de moy, je n'avois pas la moindre pensée de la publication; m'estant arrivé tant d'autres fois d'écrire ces 5 sortes de choses, sans qu'on les ait publiées. J e ne sçay comment Monsieur Pelisson s'en avisa. Il est vray qu'il en demanda mon consentement. J e luy témoignay que j ' y avois quëlque repugnance, mais que je consentois par cette raison unique, que je ne voulois pas priver le public de ce qui venoit de luy. Il est vray qu'il y adjouta pourtant encor quelque chose, qu'il avoit tiré de mes lettres, sans que je m'y fusse attendu, et l'affaire estant faite, 10 il falloit l'approuver. Mes amis m'asseurent que je n'ay pas sujet d'en estre fâché. Cependant j'aurois mieux aimé de me passer de cet honneur, et je n'ay jamais eu grande envie de me mêler des controverses en public. Mon dessein estoit de faire sentir à Mons. Pelisson, que selon les plus célébrés Théologiens de l'Eglise Romaine les protestans de bonne foy, et même les infideles matériels se 15 sauvent par le moyen de la contrition ; et qu'ainsi ces Theologiens de Rome sont plus tolerans, quant à la Tolerance Ecclésiastique que les protestans mêmes ; quoyqu'ils soyent fort éloignés de la Tolerance civile. Mons. Pelisson évita d'entrer assez avant dans cette discussion. E t je ne voulus point le presser trop là dessus dans ma répliqué. J e crois que ma modération a contribué à l'impression de cet ouvrage; par ce que je n'avois pas voulu 20 pousser trop ouvertement tous les avantages qu'on voit bien que j'aurois pu me donner sur la matiere croyant de n'écrire que des lettres qui demeureroient entre nous. On a pourtant remarqué qu'il y a des endroits où je me suis émancipé à dire assez fortement leur vérités, à Messieurs de l'Eglise Romaine, et c'est aussi le jugement d'un de mes amis de Hollande. E t quelques uns même ont trouvé assez extraordinaire que ces vérités ayent paru à Paris 25 avec privilege du Roy. Les Apostilles que j'ay écrit à la marge n'ont pas esté envoyées à M. Pelisson. J e les ay écrites sans méditation pendant la lecture pour decharger ma memoire des reflexions qui me venoient. E t c'est ce qui m'oblige de conserver cet exemplaire. J e vous mande toutes ces choses Monsieur, à fin que vous trouviés moins estrange que j'ay osé entrer

80

I F . mon exemplaire ... apostilles: Leibniz' Handexemplar der Erstausgabe (jetzt P A R I S Bibl. Nationale) enthält zahlreiche Randbemerkungen von seiner Hand; vgl. den Neudruck der Briefe in unserer Ausgabe I, 6 N. 59. 60. 61. 65. 68. 75. 77 und Ergänzungen und Berichtigungen dazu in I, 7, S. 785f. 6 mon consentement: vgl. Pellissons Vorbemerkung zum Erstdruck ( = I, 6, S. 73 Z. 17 bis 23 un de mes amis de Hollande: 24) und Leibniz' Beteiligung an der Textherstellung (I, 7 N. 93). 35 Henri Basnage de Beauval in Den Haag; vgl. G E R H A R D T , Philos. Sehr., 3, 1887, S. 82.

N. 440

III. P O L I T I S C H E R UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

653

p u b l i q u e m e n t e n lice, a v e c u n a u t e u r a u s s i i l l u s t r e q u e l ' e s t M o n s . P e l l i s s o n . Impar gressus

Achilli.

con-

J e suis a v e c zele

Monsieur

vostre très h u m b l e et très h u m b l e (!) serviteur

Leibniz.

A M o n s i e u r R o z e l - B e a u m o n t 10 d é c e m b r e 1693.

440. L E I B N I Z A N H I O B L U D O L F

6

H a n n o v e r , 10./20. D e z e m b e r 1693. [298.] Überlieferung: L1 Abfertigung: FRANKFURT a. M. Stadtbibl. Briefw. Ludolf Fasz. Leibniz Nr 14. 1 Bog. 40. 4 S. (Unsere Druckvorlage.) — Gedr.: GUHRAUER, Kur-Mainz, 2, 1839, S. 218 — 220. Z.2 Auszug aus Z.1? : LBr. 587 Bl. 40—41. 1 Bog. 40. i l /i S. auf Bl. 41. Auf Bl. 40—41 r° obere 10 Hälfte K von N. 298. — Gedr.: x. MICHAELIS, Commercium epistol., 1755, S. 90—93; 2. DUTENS (nach Michaelis), Opera, 6, 1, 1768, S. 116—117.

Nobilisse et A m p l m e Dne, Fautor Honoratissime. Literas

tuas

nondum

responsione

dispunctas

inter

schedas

meas

admirabundus

i n v e n i ; s e d v e n i a m m o r a e a T e s p e r o . Q u o d d e B i b l i o t h e c a R u d o l p h e a p o r r o q u a e r i s , s i e 15 h a b e t o ; e a m i n a e d i b u s q u a s s m u s D u x i n B r u n s v i c e n s i u r b e h a b i t a t , v u l g o der graue

hof,

e s s e c o l l o c a t a m i D n . P f e i f f e r u m P r i n c i p i p r a e s t o esse, e u m q u e s a e p e i n i t i n e r i b u s s e q u i . I n d e x A u t o g r a p h o r u m , v e l si m a v i s P r o t o t y p o r u m , t r i b u s T o m i s i n 8 ° p r o d i i t , e t i n v e n i e s r e l a t u m in Acta eruditorum.

Concinnavit D n . v o n der H a r d t Professor n u n c Helmestadiensis

15 — 654, 10 inveni. Non puto ad nonum.Electoratum introducendum (1) sufficere, ut dicamus 20 praestare aucto Collegio (—) (2) hoc argumentum valere, aut à me unqvam probatum esse, ut dicamus rerum imperii summam ad solum Electorum collegium transferri debere aucto eius numero. Aliae (a) ad earn rem (b) ad promtam expeditionem negotiorum adhibendae sunt rationes temporibus convenientes. Caeterum non puto è re Caesaris vel Electorum fore, ut nimis augeatur hoc Collegium ZA

1 Impar... : „Troilus ... infelix puer atque impar congressus Achilli", VERGIL, Aeneis 1, 475. 26 Zu N. 440: A m Briefkopf Beantwortungsvermerk von Ludolfs Hand nach altem Stil „resp. 2. Junij 94" (Druck in I, 10); über Literas (Z. 14) notierte er unter einem Hakenstrich ,,23. Maji 1693". Auf diesen Brief N. 298 antwortet Z.1. 18 Index: H. v. d. HARDT, vgl. SV. N. 211, 1. In den Acta eruditorum erschien eine Besprechung des 1. Teils im Dezemberheft 1690, S. 601 (625)—603 (627), des 2. Teils im Septemberheft 1691, S. 422 — 424. 30

654

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 440

in linguis orientalibus, paulo ante s mo Duci Rudolpho Augusto a Bibliotheca. De Manuscripto Aethiopico quaerere meminero, ubi Brunsvigam ero reversus. Quale argumentum tractet, non docent literae Tuae. Scribit mihi Dn. Tenzelius Dn. Cancellarium Gothanum valde probare institutum 5 Codicis mei, et constituisse curare, ut nonnulla mihi suppeditentur. Idem jubeor sperare Stockholmia et Berolino. Quod ais rationem quam a nonnullis pro nono Electoratu adduci scripseram eo tandem extensum iri, ut sine mensura multipücentur Electoratus, fateor a Te non sine causa dici ; puto tamen eo minus metuendum, quod nec Caesar nec Electores volent, nimis augeri hoc 10 collegium. Vis dicam, quid ego potius metuam? Ne Gallis Rhenum in potestatem redigentibus, uno ictu media pars Collegii Electoralis resecetur; et concussis fundamentis ipsum Imperii aedificium collabascat: Haec puto magis curare deberemus quam de honoribus et caeremoniis litigare. Caeterum ut rerum Imperii summa ad solum Electorum Collegium transferatur, praetextu expeditionis promtae, nemo prudens probabit. Aliae in eam rem 15 adhibendae sunt rationes temporibus convenientes. Recte dicis cum Aristotele[,] boni civis esse praesentem Reipublicae statum tueri, sed hoc nisi consiliis efficacibus fieri non potest. Medici est praesentem corporis Statum tueri, cum sanus est, emendare cum est morbosus. Si Bullam erectionis Equitum S. Georgii Dn. Thulemarius obtinere sperat, rogo ut 20 admonere eum spei nostrae et suae velis, et mihi suggerere si quid vobis aliisque amicis suppetit pro praecedente vel nostro seculo operis mei. Puto non valde fore necesse, ut moneatur diplomata mea pleraque Europaea esse, quando id per se intelligitur. Quandoquidem cogitationem de illustranda Germaniae Historia suscepimus, et Tute optime omnium nosti, quantum in linguis momenti situm sit, ad noscendas gentium ori25 gines, modo ne in Goropianas aut Rudbeckianas speculationes dilabamur, sed agamus severe et circumspecte ; ideo nunc opportunum putavi (quod saepe in mentem venit), conquiri variarum Germaniae regionum vocabula provincialia. Doctissimus Praschius piae memoriae promiserat nobis Glossarium Bavaricum. Hoc an sit apud haeredes inquisitione 13 — 15 Caeterum ... convenientes am Rande erg. L1 18 — 23 morbosus. Puto non opus esse 30 moneri pleraqve diplomata mea Europaea fore, qvando id per se qvisqve intelligit. Absatz Qvandoqvidem Z.2 20 mihi suggerere erg. L1

Z.30

4 Scribit: N. 402. 4 Cancellarium: Bachovius. 7 scripseram: in N. 274. 15 dicis: vgl. S. 462 1 gì. S i . . . suae: von Ludolf mit roter Tinte unterstrichen. 19 Bullam: vgl. N. 260 Erl.

2 7 J . L . PRASCH, vgl. S V .

N . 409.

N. 440

III. P O L I T I S C H E R UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

655

dignum putem. Scripsi ad amicum, u t in Frisia de peculiaribus gentis vocabulis conquirendis cogitet. Nomina Frisiorum propria valde a more caeterorum Germanorum abhorrent. Inquirendo deprehendi nostros Vinidos Luneburgicos aliquid Estonici Slavico admistum habere. Linguae Manuscriptorum imo et aliorum fere monumentorum antiquitatem longe transcendunt. I t a q u e in vocabulis obsoletis et plebejis habebimus ingentem thesaurum 5 antiquitatis. Tibi ergo vir Ampl m e [,] qui praeclari historiae nostrae instituti directionem habes[,] cogitandum relinquo, an non passim excitandi sint in hanc quaerendi diligentiam, qui patriis antiquitatibus delectantur. Nullum dubium est, quin et jura Germanica inde illustrati queant, et rerum variarum cognitio, multum inde incrementi sit acceptura. Quemadmodum a b exemplo Originum Gallicarum Menagii (quarum nunc amplior ex 10 posthumis schedis p a r a t u r editio) facile conjectura capi potest. Mirum est etiam eruditos solere sola remota et peregrina appetere, quae aegre obtinere possunt, negligere quae ante pedes sunt, in quibus non minus gloriae et plus sit fructus. E r a t Lipsiae vir egregie doctus, Wagnerus Concionator urbis, nuper non sine dolore eorum quibus cognita erat ejus doctrina extinctus. Is cogitabat scribere de Nummis Arsacidarum. Ego significavi jam occupas- 15 se id Vaillantium, multo majoribus subsidiis instructum, et opus affectum habere; acturum me tamen cum amicis Gallis, u t intelligerem malletne sua dare, an aliena sub conditione agnoscendi publice beneficii accipere Vaillantius. Interim optare me, u t Germanus aliquis Historiam Germanicam ex nummis et inscriptionibus Graecis et Romanis illustrare cogitarci, adjectis etiam barbaricis

nummis,

qui

subinde

reperiuntur,

quemadmodum 20

memini memet vidisse, quibus inscriptum: Ataulas. Eggelingius vir apud Bremenses egregie doctus a Romanis antiquitatibus nunc animum ad illustrandas res patrias convertit, et de Chaucis suis aliquid molitur, cui Consilio ego applaudo. Vale Vir Ampl m e et fave. D a b a m Hanoverae 10/20 Decemb. 1693. Cultor obsequentissimus

Godefridus Guilielmus Leibnitius. 25

P. S. Imminentem a n n u m cum longa serie f r a t r u m faustum et felicem opto. 7 qvaerendi erg. L1 8f. inde ... qveant erg. L1 9 variarum erg. L1 1 1 etiam erg. L1 1 12 sola erg. L 18 Vaillantius. Interim (1) qvia (2) uti Arsacae acrior (a) Roman (6) Taci (e) Tacito ipsi Germanorum libertas, ita optare me L 2 1 Scripsi: an G. Meier in N. 424. 10 G. Ménage, vgl. SV. N. 343. 15 significavi: in I, 8 SO N. 225 an O . Mencke. 21 Ataulas: vgl. I, 8 S. 367 Eri. 23 de Chaucis: J . H . E G G E L I N G , De Miscellaneis Germaniae antiquitatibus, exercitatio secunda, quae est... de Caucis erschien 1694 in Bremen. 28 TACITUS, Germania,

cap. 3 7 .

656

I I I . P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N . 44t

441. CHRISTOPHE CHAPPUZEAU AN LEIBNIZ Celle, 14. (24.) Dezember 1693. Überlieferung: K A b f e r t i g u n g : L B r . 150 B l . 14 — 15. 1 B o g . 40. 4 S. B i b l . v e r m .

Monsieur, 6

à Cell ce 14. X b r e 1693.

J'estois sur le retour d'un voiage que j'ay fait en Hollande, dans le tems que la lettre dont il vous a plû m'honnorer a esté renduë chez moy, ma femme a eu le soin en mon absence d'envoyer seurement à Monsr de Bothmer celle que vous m'aviez addressée et vous devez conter qu'elle est déjà renduë. J'ay eu le plaisir, pendant le séjour que j'ay fait à La Haye de m'entretenir souvent

10 avec Monsr de Bauval de l'illustre Monsr Leibniz et de son ouvrage qui a paru depuis peu, Cet autheur qui nous donne l'histoire des ouvrages des sçavans est un homme de bon goût qui se connoit très bien en mérités, il est agreable en toutes maniérés, et comme il a l'honneur d'estre connu de vous je me persuade qu'il a quelque part dans vostre estime, puisque vous en avez beaucoup dans la sienne, et qu'il est de la trempe de ceux que vous honnorez 15 de vôtre bienveuillance, j'ay eu le bonheur de contracter avec luy une amitié assez étroite, je l'ay trouvé aisé et commode et il n'a pas voulu que je l'aye quitté sans luy promettre de vous assurer de son estime et de son zele pour vôtre service; je me suis chargé comme vous le pouvez croire, très volontiers de cette commission, et je m'en aquitte sur ce papier en attendant que j'aye l'honneur de vous entretenir de bouche sur ce sujet. Je ne dois pas 20 me flatter que l'ouvrage de mon Pere paroisse si tost, il est de trop longue haleine, et il faut beaucoup de tems et de travail pour le pousser selon le plan qui en a esté formé, plusieurs personnes m'en ont demandé des nouvelles en Hollande en me témoignant le contentement qu'ils auraient de le voir bien tost sous la presse, mais je n'ay pas crû les devoir amuser de vaines esperances, d'autant que je sçay le tems que l'on a employé à pousser le travail 25 jusqu'à la seconde lettre de l'alphabet, et que l'on n'est pas maistre de celuy dont on auroit besoin pour continuer avec diligence le reste. M r Baile que vous connoissez sans doute travaille à une critique du Dictionnaire historique de Moreri, du supplément et de ce

Z u N . 441 : K a n t w o r t e t a u f e i n e n L e i b n i z b r i e f v o n A n f a n g D e z e m b e r ( ? ) 1693 ( n i c h t g e f u n d e n ) , z u d e m e i n S c h r e i b e n v o n L e i b n i z a n H . K . v o n B o t h m e r m i t e i n e m w e i t e r e n v o n L e i b n i z a n C. M . V o t a

*

30 ( b e i d e n i c h t g e f u n d e n ) B e i s c h l u ß w a r . B o t h m e r s A n t w o r t e r f o l g t e a m 4. J a n u a r 1694 ( D r u c k i n I , 10).

»

6 m a f e m m e : A n n a K a t h a r i n a geb. P f l a u m b a u m . 1693.

2 0

l ' o u v r a g e : v g l . N. 308 E r l .

Projet et fragmens d'un Dictionnaire

critique.

10 o u v r a g e : LEIBNIZ, Codex jur. gent.

dipl.,

27 u n e c r i t i q u e : P . B A Y L E v e r ö f f e n t l i c h t e 1692 a n o n y m D a s H a u p t w e r k Dictionnaire

historique

et critique

erschien

N. 442

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

657

qui a esté imprimé depuis les corrections de le Clerc, si la critique n'est pas meilleure que les corrections, l'ouvrage de mon Pere sera trouvé bon et je connois des libraires qui voudraient déjà le tenir pour le faire imprimer, mais j'apprehende qu'ils n'auront pas si tost ce contentement, je souhaitte de tout mon coeur d'avoir bien tost celuy de vous assurer moy mesme de la passion avec laquelle je suis 6 Monsieur

Vostre très humble et très obéissant serviteur

Chappuzeau.

442. CHRISTOPH VON WESELOW AN LEIBNIZ Osnabrück, 16. (26.) Dezember 1693. [425.] Ü b e r l i e f e r u n g : Ii Abfertigung: LBr. 995 Bl. 54. 40. 2 S. Bibl.verm.: „Weselow".

Osnabr. ce 16 X bre 1693.10 Ma femme vous rend grâces treshumbles, aussi bien que moy, pour la bonté [que] vous avez eue de nous feliciter nostre nouvelle demeure. Nous avons esté vrayement assez malheureux, de n'avoir pû, en partant d'Hannover, vous dire Adieu, Monsieur, et de nous recommander à la continuation de vos bonnes grâces, à cause de vostre absence. Maintenant nous faisons par escrit ce que nous n'avons pû faire de bouche, et nous esperons, que 16 vous persisterez à aimer un peu des gens, qui vous honorent. Les tailles douces de Mad® de Stoubenberg sont enfin à vendre pour 800 escus de bonne monnoye, c'est à dire battüe sur le pied de Leipzig. Si j'estois riche, ou si je n'avois tant d'enfants, que j'en ay, je les acheterois de gayeté de coeur, et sans faute. Mr l'Abbé de Loccum m'a promis de les recommander à un homme scavant et .curieux, demeurant à Breme, qui s'appelle 20 D r Meyer. Quant à Mr Niecamp, cydevant Predicateur de Melle, il a obtenu de S. A. Ele son congé, et s'en est déjà allé prendre possession de la chaire aulique de Wolfenbuttel. Voicy, Monsieur, tout ce que je puis vous mander présentement de nouveau. Aussi ne suis-je plus

erst 1697. Die 6. Auflage von L. MORERI,

Le grand dictionnaire historique war 1691 in Lyon erschienen 26

und 1692 in Holland nachgedruckt worden. Zu N. 442 : K antwortet auf N. 425. Wir vermuten, daß Weselow auch in Osnabrück nach altem Stil datierte. G. W. Molanus. 42

LEIBNIZ I/»

14 absence: Leibniz befand sich in Wolfenbüttel; vgl. N. 54.

19 l'Abbé de Loccum:

658

III. POLITISCHER U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 443

participant des affaires du grand monde: et je ne songe à cette heure qu'aux esgouts, et aux severondes. (...) P. S. Je vous prie, Monsieur, de faire rendre l'enclose à ma fille en ses propres mains. Adieu!

6 443. WILHELM ERNST T E N T Z E L AN LEIBNIZ Gotha, 18. (28.) Dezember 1693. [429.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 915 Bl. 50—51. 1 Bog. 40. 4 S.

(T. antwortet auf Leibniz' letzten Brief und dankt für die Erlaubnis, die Handschriften v o n Wolfenbüttel benutzen zu dürfen.)

10

Codicem Caroli M. Mstum et editum ex Bibliotheca Guelphebytana optime accepi, et jam in collatione per otium occupor, quae ad Friderici I. Historiam pertinent, Tibi libentissime relicturus: nec dubito, quin cognita Tibi sit Aeneae Sylvii Historia Friderici III. a Boeclero edita, quae multa continet Friderici I. res illustrantia, Notis a Boeclero explicata. Vidi etiam aliquot hujus Imperatoris bracteatos, Lipsiae inprimis insignem in Bibliotheca

16 Senatoria, in quo praeter nomen Imperatoris verba quaedam occurrunt non satis diserte, ut in his nummis fieri solet, sculpta, quae mihi Denarium Mulenhusensem signare videntur, in celebri Sveviae urbe, Mulhusio cusum. Exstat etiam in Nummophylacio Arnstadiensi aliud numisma argenteum, denarium sive grossum hodiernum magnitudine vix aequans, cujus en ectypum inverso ordine expressum. Litterae effigiem circumstantes satis clarae 20 sunt : FRIDERICUS IMPERator. Sed quae in aversa parte urbem ambiunt, paullo obscuriores videntur, nisi P a d u a m exprimant. Dubium vero mihi est, uter Fridericorum, primusne an secundus, hune nummum cudi jusserit. Nam de tertio cogitare vetat figura litterarum antiquior, et diversitas verorum illius nummorum a Boeclero aeri incisorum. In secundum magis propendet animus; quippe saepissime in Italia haerentem: sed Tuam 26 exspecto epicrisin. Quod controversiam cum Wagenseilio attinet, equidem exosculor consilium Tuum, sed quoniam Polonus quidam amicus etiam in ea versatur, qui nuper Decretum Lublinense 3 l'enclose: Der beigeschlossene Brief Weselows an seine Tochter wurde nicht ermittelt. Zu N. 443 : K antwortet auf N. 429 und wird beantwortet durch Leibniz an Tentzel, 16. (26.) TO Januar 1694 (Druck in I, 10). 10 Codicem: s. SV. N. 105. 203a. 26 controversiam cum Wagenseilio: vgl. N. 390.

N. 443

III. POLITISCHER UND GELEHRTER BRIEFWECHSEL 1693

659

mihi misit publicandum: illud omnino Colloquiis inserendum erit, prius quam manum de tabula referam. Si quae responsioni meae insunt mordacitatis speciem habentia, culpa non in me, sed Wagenseilium cadit, quem conveniebat etiam clementius modestiusque mecum agere, neque tot exagitationibus et morsiunculis me lacerare. Equidem gloriae ipsius me nihil invidere ex tot locis Colloquiorum constare potest, ubi laudes ejus cecini: aequum 6 proinde erat, ut me ferret modeste dissentientem. Memini Erasmum Francisci Norimbergensem, tot scriptis celebrem, laudare, quod in recensendo Opere ejus de Crainiae Ducatu nonnunquam dissentiam, idque pro signo animi a partium studio liberi habere. Verba ejus, si placet, in Colloquiis an. 1691. pag. 154 legere potes. E a cum nuper amico Lipsiensi, qui neque Tibi neque Wagenseilio ignotus est, 10 magnique ab utroque vestrum merito aestimatur, in hac ipsa controversia insusurrarem, respondit ille queribundus, esse quosdam eruditos adeo sibi suffenos, ut vel levissimam animadversionem summa cum modestia propositam aegre ferant. Sed haec Tibi in aurem. Ego ita animum meum composui, ut si quos in aliorum libris naevos reperio, eos indicandos arbitrer eraditis, ne hi illorum auctoritate decipiantur. Hoc suadet amor proximi et veri-15 tatis, quem etiam in defendendis Judaeorum adversariis Christianis propositum mihi habeo. Esto, occurrant exempla dubia aut non satis aperte usum sanguinis puerorum Christianorum in Judaicis mysteriis probantia ; num propterea falsa aut ficta sunt omnia? Bene hue confers Sagarum caussas, quod etiam a me factum est. Sed omnia negare non audes, quod nemo tot Actorum publicorum lectione convictus facere potest. Novissimum 20 exemplum legi in Döpleri Theatro

sup-pliciorum,

sed gravissimum et apertissimum. Idem

igitur de Judaeis esto judicium, postquam illi inprimis extra torturam et libertati suae reHcti usum sanguinis Christiani in suis mysteriis profitentur, quod Decretum Lublinense, jwXXSm àwàl-iov

aXluv

palam faciet. De Polonis igitur Judaeis suspicio saltern manet;

nam de Germanis hodiernis in Colloquiis ipse clementius sensi.

25

Illustris Bachovii nomine mutuam salutationem officiaque reddo. Dedit ille in mandatis Secretario Rudolphi, qui Principi a feudis et Archivo est, ut inquirat, quae ad Scopum Tuum facientia praesto sunt. Hie etiam promptissimus est, modo hiems transierit, ut sine detrimento in Archivo versali quaeat; interea rogat, ut commendatimi se habeas, pristinaeque recorderis amicitiae, quam Tecum exercuit Jenae quondam, avaanog

Tuus exi- 30

1 Colloquiis inserendum: T E N T Z E L S Monati. Unterredungen, Febr. 1 6 9 4 , S. 1 3 0 — 1 4 1 . gf. Colloquiis: ebd. März 1 6 9 1 , S. 1 5 4 — 1 5 6 . Erasmus Francisci war Übersetzer und Kommentator von J. W. v. V A L V A S O R S Ehre des Herzogthums Crain, Laibach 1 6 8 9 . 2 7 Principi: Herzog Friedrich II. von Sachsen-Gotha-Altenburg. 30 Tecum ... Jenae: Leibniz studierte im Sommer-Semester 1663 in Jena. 85 42»

66o

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N . 444

stens. Gaudeo, probari a Te no vis exemplis nominum contractionem ejusque usum in Historia. Pro transmissa epistola Gallica gratias ago maximas, eamque futuris mensibus inseram, cum recensuero libellum Gallicum de virga divinatoria, mense Augusto titulotenus saltem indicatum, nuperrime vero ad manus meas perlatum. Quoniam in narratiuncula 6 Walckenriethensi aperte indicatur, nummos inventos ad Ducem Cellensem, Christianum Ludovicum missos, mirum sane foret, nihil in Archivo Cellensi ea de re exstare, aut saltem accuratius inquirere operae pretium esset. Eckstormii silentium nihil impedit, quoniam ille ad Christiani Ludovici tempora non pervenit. Extremo oro, ut significes, an ad Kraftium periata nuper sit epistola Tibi a me commendata, et num ille Hannoverae jam versetur, 10 vel ubinam terrarum more suo peregrinetur? (...) Gothae X I I X . Decembr. CIODCXCIII. (...) Inclusas ut R m o Molano rite exhiberi eures, rogo observantissìme.

444. CHRISTOPH D A N I E L F I N D E K E L L E R AN LEIBNIZ Dresden, 18. (28.) Dezember 1693. [343.] 15

Ü b e r l i e f e r u n g : K Abfertigung: LBr. 267 Bl. 71 — 72. 1 Bog. 40. 3 S.

à Dresden, ce 18. Dec. 93. (F. übersendet durch Vermittlung J. H. v. Iltens mit einem von Wien durchreisenden hannoverschen Kurier als Beilage une piece en manuscrit für LEIBNIZ' Codex juris gentium diplomaticus.)

J'accuse quant et quant aussi la reception de vostre dernier billet du 8. d'octobre que 20

Mr

le Licenzié Mencquen me fit délivrer à Lipzic et je ne sçaurois, dans ce peu de temps,

que le susdit Courrier reste icy, vous marquer autre chose, si non, que l'on espere de voir

2f. epistola ... futuris mensibus inseram: in TENTZELS Monatl. bis 403. Vgl. auch N. 294. 7 Eckstormii: vgl. SV. 26

3 libellum: s. SV. N. 283.

Unterredungen, Mai 1694, S. 399

3 mense Augusto: ebd. 1693, S. 606—617.

12 Inclusas: nicht gefunden.

Zu N. 444 : K antwortet auf ein billet (vgl. Z. 19) vom 8. (18.) Okt. 1693 (nicht gefunden) u. wird beantwortet durch Leibniz an Findekeller, 9. Jan. 1694 (Druck in I, 10).

18 une piece: nicht gefunden

E s handelt sich offenbar um einen Vertrag aus dem Jahre 1645, in dem Kaiser Ferdinand III. König Wladislaw von Polen die Fürstentümer Oppeln u. Ratibor verpfändete; vgl. C. GRÜNHAGEN, Geschichte Schlesiens, 2, 1886, S. 351. Auf einem kleinen Papierschnitzel (HANNOVER Niedersächs. Landesbibl. SO Bibl.Akten A 6 Bl. 349) notierte Leibniz eigh.: „Von H. Findekeller bekommen tr. zwischen Ferd. III. und Vladislav wegen Opeln und Ratibor".

661

I I I . P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

N. 445

bientost beaucoup de joye dans cette Cour par un heureux accouchement de Madame l'Electrice. Il court icy la nouvelle par toute la Cour et par la ville que Mr le Feldmareschal de Schöning estoit remis en sa premiere liberté, et qu'il se rendrait au premier jour à Vienne, en remercier treshumblement et comm'il faut, Sa Maj M Imp le . On leve icy deux regiments de Cavalerie, sous les 2 Colonels de Reibold et de Bunau au service des Hollandois, que 5 Mgr l'Electeur leur donne pour trois ans, en payant, et on leur donne 6 maistres de chaque compagnie de toute nostre Cavalerie, pour un pied. Vous aurez Monsieur, déjà vus les nouvelles propositions de paix que la France a fait insinuer par le C. d'Avaux aux Roys de Suede et Danemarc depuis peu. Je doute fort, que le Roy d'Angleterre, qui est le plus intéressé dans cette paix generale, y veuille donner les mains, puisqu'il n'y est parlé de lui 10 mais bien de la Nation, et il faudra que si la France veut avoir ce qu'elle souhaite, qu'Elle se déclaré encor plus avantageusement, et pour le Roy susdit, et pour tous les autres alliés. (...) Je vous supplie Monsieur de faire tenir cette incluse à son adresse, vous en aurez de nouvelles à la poste.

15

445. GEORG MICHAEL BACKMEISTER AN LEIBNIZ Berlin, 19. (29.) Dezember 1693. [436.] Überlieferung: K A b f e r t i g u n g : L B r . 27 Bl. 13 — 14. 1 Bog. 4 0 . 4 S. B i b l . v e r m . : „ B a c m e i s t e r " .

de Berlin ce 19 de Dec. 1693. Monsieur Spanheim m'a fait rendre, il y a quelques jours, l'honneur de vostre lettre 20 du 9 de ce mois. Je n'ai pas eu depuis ce temps là l'occasion de le voir, et je ne sai pas, d'où vienne ce retardement de vous envoyer les pieces manuscrites tirées de l'Archive 1 a c c o u c h e m e n t : D i e Schwangerschaft der K u r f ü r s t i n erwies sich als Gerücht.

8 proposi-

tions de p a i x : D ' A v a u x ü b e r g a b die Propositionen d e m schwedischen Reichskanzler Oxenstierna a m 20. Juli 1693. Sie wurden v o n F . W . v. Goertz a m 25. Juli 1693 (HANNOVER Niedersächs.

Staatsarchiv

Cal. Br. 24 Schweden

au

s S t o c k h o l m nach H a n n o v e r gesandt 26

Nr 99; vgl. ebd. Cal. Br. 24

Generalia

N r 18 „ E x t r a i c t d'une depesche du R o y à Möns. d ' A v a u x son Ambassadeur en Suede du . . . Juillet IÖ93").

Ü b e r die französischen Friedensfühler im Jahre 1693 handeln H . v . SRBIK, Wien u.

1944, S. 84ff. u. A . SCHULTE, Markgraf

Ludwig Wilhelm von Baden, 1, 1892, S. 158.

Versailles,

14 cette incluse:

nicht ermittelt, der E m p f ä n g e r ist unbekannt. Z u N. 445 : K a n t w o r t e t auf N. 436. Dieser Brief w a r Beischluß zu N. 437 an E . Spanheim. 22 les pieces manuscrites: vgl. N . 399 Erl.

SO

662

III. POLITISCHER UND G E L E H R T E R BRIEFWECHSEL 1693

N. 446

d ' i c y , p o u r v o u s l e s c o m m u n i q u e r . C e p e n d a n t il m ' a a s s u r é l a d e r n i e r e f o i s , q u e j e f u s à l a conférence, q u ' i l t i e n t t o u s les j e u d i s chez lui, q u e v o u s en auriés a u p r e m i e r j o u r u n e partie. P o u r ce q u i r e g a r d e la r e c o m p e n s e p o u r c e u x q u i o n t fait cesdtes copies, je n e crois p a s q u e v o u s y soyés nécessairement obligé, je crois encore moins, qu'elle d o i v e v e n i r d e 5 v o s t r e b o u r s e . Car c'est assés, q u e v o u s e m p l o y i é s v o s t r e peine e n r e m a s s a n t d e telles p i e c e s c u r i e u s e s , p o u r e n r e g a l e r l e p u b l i c . E t si c e t t ' a f f a i r e v o u s d e v o i t e n g a g e r à d e s dépenses, q u i v o u s p o u r r o i e n t i n c o m m o d e r , j ' a p p r e h e n d e , q u e cela ne v o u s puisse enfin d e g o u s t e r e t faire c h a n g e r d e resolution d e m e t t r e e n p u b l i c les d e u x a u t r e s t o m e s vostre 10

du

Codex Diplomaticus. {...)

O n a f a i t d e p u i s p e u i c y le c o m m e n c e m e n t d ' i m p r i m e r l ' h i s t o i r e d e l ' E l e c t e u r d e f u n c t , et Möns. Puffendorff s'est chargé lui-mesme d e la correcture, v û qu'il y ait b e a u c o u p d e

de rebus Svecicis,

f a u t e s , q u i se s o n t glissées d a n s son histoire

te

ture à u n autre. On traduit en françois lad

d o n t il a v o i t c o n f i é l a c o r r e c -

Histoire, mais cet' ouvrage n'est p a s encore

achevé, et ne s'imprimera pas, a v a n t q u e l'édition latine soit mise en public. Möns. P u f f e n 15 d o r f f m ' a d i t , q u ' o n p e n s o i t e n S v e d e d e f a i r e p u b l i e r l ' h i s t o i r e d e C h a r l e s G u s t a v e q u ' i l a c o m p o s é a v a n t q u e d e v e n i r i c y . E t il f a u d r a p e u t e s t r e , q u ' i l aille l u i - m e s m e e n S v e d e pour y m e t t r e la derniere main. (...)

446. O T T O M E N C K E A N

LEIBNIZ

L e i p z i g , 20. (30.) D e z e m b e r 1693. [427.] 20

Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 636 Bl. 83. 2°. 1 S. Eigh. Aufschrift. Siegel. Postverm. : - 1 gg"

N a c h d e m die verlangeten l e m m a t a ad gelaufen, die Verfertigung aber des

indicis

indicem rerum

dieses jahres n o c h n i c h t ein-

nicht weiter aufgeschoben werden können, alß

h a t H . P f a u t z , der sich m e i n e m H o c h g e e h r t e n P a t r o n bestens empfielet, a u ß denen v o n 25 M. h . H e r r n a d

Acta

communicirten schediasmatibus excerpiret, w a s in d e n

bringen ist, u n d t w i r d M. h . H e r r d i ß f a l ß also Sich weiter keine m ü h e m a c h e n . H

indicem n

zu

Pfautzen

h a b e ich d a s letzt eingesante occasione p r o b l e m a t i s T h o m a s i a n i gezeiget, welcher dasjenige w a s M. h . H e r r d a r i n proponiret, sich g a r sehr gefallen lässet, a u c h g ä n ß l i c h derselben 10—17 Zu den in diesem Abschnitt erwähnten Werken von S. PUFENDORF vgl. SV. N. 416, 3. 30 416, 2. 416, 4.

Zu N. 446 : Zur Vorbereitung des Index rerum für die Acta erud. vgl. N. 427. gesante: Anfang Dezember 1693; vgl. N. 427 Erl. SV. N. 497, 1.

27 das letzt ein-

27 problematis Thomasiani: vgl. N. 471 Erl. und

*

N. 447

III. P O L I T I S C H E R UND G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

663

Meynung ist; wünschet auch, daß solches ein wenig weiter außgeführet undt also in die Acta gebracht würde. In demjenigen aber, davon ich in meinem letztern erwehnet, gibt Er mir völligen beyfal, undt vermeinet, es würde allerdings infra dignitatem meines Hochgeehrten Patrons seyn, wen Selbiger auf eines Mannes, der in diesen studiis gar keine aestim hat, zum Spot gethane proposition sich einlassen wolte. Weiter habe berichten 5 sollen, daß des H n Friesen, wie mich H. Carpzovius berichtet, reise zurückgangen, undt also auf diese occasion den Codicem Juris Gentium in Italien zu senden, nicht weiter zu reflectiren sey. Indessen liegen die 3 exemplaria bey H n Carpzov in guter Verwahrung. Wan ich hievon vor 2 monaten Nachricht gehabt hätte, so würde ich sie schon selbst, da ich nach Rom undt Florentz an H n Ciampini und Magliab. Acta gesant habe, dahin be-10 fördert haben. Wie bald ich aber wieder was versenden möchte, kan ich nicht wissen, kleine pacquete verlieren sich gar zu leicht; wie ich dan eines, so mir von Rom gesant worden, undt für 6 monaten schon in Venedig gewesen nirgends aber sich jetzo finden wil, vor verlohren achte, undt umb so viel mehr bedaure, weil dabey ein zu Salmantica gedrucktes buch gewesen, welches der H. Cardinal d'Aguirre mir verehret hat, undt ich 15 sonst nicht wieder zu bekommen weiß. Von H n Bemoulli habe ich noch keine andwordt erhalten. So bald aber solche einlaufen wird, werde ich davon ungeseumt part geben. (...) Leipzig den 20 Dec. 1693. A Monsieur Monsieur Leibnitz Gonseilier Aulique de S. A. E. de Hannovre. ä Hannovre. Franco Braunschweig. 20 447. GERHARD MEIER AN LEIBNIZ Bremen, 21. (31.) Dezember 1693. [424.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 627 Bl. 85. 4°. 1 / 2 S. Eigh. Aufschrift. Siegel. (M dankt für einen Brief von Leibniz und bittet um Weitersendung des Beischlusses an Fr. S. Löffler.) 25

Bremae d. 21 Dec. 1693. A Monsieur Monsieur de Leibnitz, Conseller Aulique de S. A. E. de Brunsvic-Lüneburg ä Hannover, franco, cito citiss. 2 in meinem letztern: N. 427, vgl. dort S. 637 Z. 20 (Schediasma). erwartet von Johann Bernoulli Antwort auf das P. S. von N. 376. Zu N. 447: K antwortet auf N. 424. Beischluß nicht gefunden.

16 keine andwordt: Leibniz 30

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

664

N. 448

448. L E I B N I Z A N JACQUES(?) D U R O Z E L B E A U M O N T M I T A N T W O R T [Hannover, Dezember 1693.] [439.] Überlieferung: L1 Konzept: L H V 5, 2 Bl. 114. 8°. 1 S. 5

L2

KiL1 10

Ls0

Abfertigung: LBr. 41 Bl. 5 - 6 . 1 Bog. 40. 1 S. auf Bl. 5 r°. Eigh. Aufschrift auf Bl. 6 v°. Siegel herausgerissen. Bibl.verm.: „Beaumont". (Unsere Druckvorlage.) — Gedr.: FEDER, Comm. epistol., 1805, S. 1 5 1 t Rozel Beaumonts eigh. Antwort unter L* auf Bl. 5 r°. 9 Zeilen. — Gedr. : FEDER a. a.O. S. 152. Aufzeichnung von Leibniz' Hand, neben der Aufschrift auf Bl. 6 v°. 9 Zeilen.

Monsieur Je ne sçay comment je me suis mis en teste, de vouloir renfermer en un distique le sens de l'Epigramme d'Ausone sur Didon, dont vous me parlastes. Je me hazarde, de le 15 vous envoyer, Monsieur; mais c'est plustost pour avoir l'occasion de vous demander la traduction qu'on en avoit faite en France que parce que je me veuille flatter d ' y avoir réussi. Je suis avec zele Monsieur

vostre treshumble et tresobeissant serviteur

Leibniz.

Quel mari qu'ait Didon, le malheur la poursuit. 20

Elle fuit quand l'un meurt, et meurt quand l'autre fuit. A Monsieur Monsieur du Rozel-Beaumont i 4 f . parlastes (1) aujourdhuy Monsieur. E t si je prends la liberté de vous envoyer ma traduction c'est plustost (2) Je me hazarde . . . plustost L* 21 Monsieur (x) de (2) du Z.2

Zu N. 448 : Rozel Beaumont besuchte im Dezember 1693 Leibniz in seiner hannoverschen Wohnung. 26 Uber das damals geführte Gespräch berichtete Rozel Beaumont am 29. Oktober 1717 in einem Brief an den Herausgeber der Histoire critique de la république des lettres, der in t. X V , Amsterdam 1718, S. i n bis 178 der Zeitschrift veröffentlicht wurde; über Leibniz bes. S. 159—162. 14 l'Epigramme d'Ausone: „Infelix Dido, nulli bene nupta marito : / Hoc pereunte fugis, hoc fugiente péris." (Histoire critique a. a. O. S. 160). i g f . Von Leibniz' Übersetzung liegt eine andere Fassung vor, die Rozel Beaumont in der 30 Histoire critique (a. a. O. S. 162) mitteilt: Tes deux Amans, Didon, causent seuls tes malheurs. L'un d'eux meurt, et tu fuis; l'autre fuit, et tu meurs. Beide Fassungen von Leibniz' Hanà in L H V 5, 2 Bl. 113 r°; gedr.: PERTZ, Werke, I, 4, 1847, S. 383.

N. 448

III. P O L I T I S C H E R U N D G E L E H R T E R B R I E F W E C H S E L 1693

665

{KiD) Vostre traduction est asseurement fort heureuse, je ne puis vous en dire davantage parce que je vais à l'eglise; voicy la traduction de Paris: Pauvre Didon : on t'a reduite de tes amants le triste sort.

5

L'un en mourant cause ta fuyte. L'autre en fuyant cause ta mort. Je vous souhaitte le bon jour.

M. du Rozel Beaumont m'a conté que quelqu'un pour éprouver si la langue françoise 10 se pourrait expliquer en aussi peu de mot que la latine avoit proposé cet Epigramme d'Ausone : Infelix Dido nulli bene juncta marito, Aut pereunte fugis, aut fugiente [péris] Quoyque plusieurs de l'Academie Françoise y eussent pensé, on ne pût faire qu'une tra-15 duction en quatre vers, qu'il m'a envoyée icy. 14 Bei Leibniz

endet der Vers mit fugiente

Lta

10 — 1 6 Eine abweichende Fassung der Aufzeichnung von Leibniz' Hand in L H V 5, 2 Bl. 113 v ° : ,,M. de Rozel Beau mont m'a conté qu'on avoit proposé cet Epigramme d'Ausone, pour voir, si la langue françoise pourrait arriver à la meme brieveté. l'avoit pû exprimer qu'en quatre vers."

Mais que meme dans l'Academie françoise on ne 20

IV. D I E V E R W A N D T E N 1693

449- JOH. F R I E D R I C H LEIBNIZ AN LEIBNIZ L[eipzig], 9. (19.) Januar 1693. [456.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 544 Bl. 99. 40. i 1 / , S

Frater charissime

L. d. 9 Jan.- A. 93.

Expectatas Tuas heri literas accepi, prosperae Tuae valetudinis et status indices, s quem ut proprium et perpetuum Tibi summum esse jubeat Deus voveo imprimis sub auspicium hujus novi anni, quo rei literariae, Reipubl. et praecipue pietati et Religioni commodo porro esse possis, et Deo grata, Pr. Electori novo accepta et proximo proficua cures. Quo rariores enim hodie sunt in Aulis Rp. qui religionem curant, eo magis optandum, ut Deus suos Ebedmelech, Danieles, Josephos, Frizschios excitare velit. Magnam, fateor 10 certe, jacturam cepit in b. obitu nostri Seckendorfii Viri Incompar. qui 4 Adv. Dom. h. 7 matut. Halae, post superatos calculi dolores et crebras vomitiones animam exhalavit et D no reddidit, reliquit filium haeredem vix bimulum in senectute1 genitum. Praeter hunc et Struvius Consiliar. et Ordin. Jenens. et Heüblerus Cancellarius Geranus nuper obierunt. Ego per 8 septimanas lecto affixus doloribus podagrae laboravi, vix ac ne vix quidem is restitutus, alias scriptionem tarn diu non distulissem. Deo sint gratiae pro paterna castigatione, cujus gratiosae voluntati me trado, dum me diutius coeno hujus mundi inhaerere sinit, liberabit Tandem! Titulum expectavi Historiae Lüneburg-Brunsvicensis, sed alium hunc locum anticipare video, spero Te eundem etiam Pr.' Menkenio misisse, quo Actis inseri possit. An 20 Catalogo Nundinarum Vernalium Lips, inseri debeat, indicabis, vel potius an Fran[c]ofurtum mittere velis, ut ibidem adjiciatur. Locus impressionis adjectus non est, an studio? 1

(Am Rande:) fere So 1 ""* 18

Zu N. 449: K antwortet auf Leibniz an Joh. Friedr. Leibniz, 1. Hälfte Januar 1693, nicht gefunden. 10 Ebedmelech: vgl. Jeremias 38, 7ff. 10 Frizschios: Anhänger von Ahasverus Fritzsch (f 1701), 25 der zahlreiche Andachts- und Gebetsbttcher veröffentlichte. 19 Titulum ... alium: Titelblatt des Codex jur. gent. dipl.

IV. D I E V E R W A N D T E N 1693

670

N.

450

Et cum in publicum prodire adhuc pedes denegent, neque de Ammonio sciscitari potui, cujas sit? Nec labores, nec morbus hactenus permisere, ut alteram, Philologicarum nempe Dispp. partem Catalogi annectere potuerim, fiet tarnen propediem cum Deo et die, sta5 timque mittam, ut una fidelia absolvere queas. Gletitzschius mittit Dialog. X br- et Jan. nec non Catalogum, citius debuisset et potuisset, ex mea parte retardavit morbus, expectatio tuarum et Acta Latina nondum absoluta. Löffieri ingenium sat capax unius igyov, sed num ad noAv/ià&rjav aspirare possit, equidem dubito, hoc enim non cuivis contingit. Ultimum Clementinae pecuniae terminum io tuo consensu reservatum fuisse, scibis ex Uteris priorum annorum, ob Strauchii postulata, sed cum taceat, (Clementis miseri cum damno) erogavi. Quod Gletizschio restat, Förstero solvere poteris, quia cum eo semper est, quod transigat. Horret animus depingere statum nostrarum regionum, non dubito tarnen in multis cum aliis esse communem. In summa homines, praedicente Christo, tabescunt prae timore 15 futurorum. Quod restat, vale frater diarissime et redamare perge fratrem Tui

amantissimum

M. L.

450. FRIEDR. SIMON LÖFFLER AN LEIBNIZ Hamburg, 20

10. (20.)

Januar

1693. [451.]

Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 571 Bl. 29 — 30. 1 Bog. 40. 2*/4 S. Siegelrest.

Si, quod neutiquam dubito, Avuncule observantissime, animum meum, qui ubique Tibi inserviendi occasionem anxie quaerit Tibique se totum consecravit, perspectum habes, ardoremque quem ad linguas orientales cognoscendas attuli Tecum reputas, facile spero fore, ut intermissi praeter tempus destinatimi officii mittendae ad Te epistolae 25 veniam impetrem neque mihi ea de re succenseas. Quae si apud Te Vir amplissime non valent nec a culpa diuturno silentio contracta me liberant, rerum tamen novarum penuria mihi maximopere molesta et defectus scriptorum, quae academia patria aliaeque vicinae 5f. Joh. Friedr. Gleditsch sendet von T E N T Z E L S Monatl. Unterredungen die Hefte Dezember 1 6 9 2 und Januar 1693. 9 Clementinae pecuniae : Georg Clement war ein Schuldner der Erben von Leibniz' 30 Mutter Catharina geb. Schmuck; vgl. I, 2 und 3 Pers.-verz. 10 Zu den Geldforderungen des Aegidius Strauch vgl. I, 3. Zu N. 450: K wird beantwortet durch N. 451 und angeführt in N. 452.

IMS»

671

I V . D I E V E R W A N D T E N 1693

profèrent, Tuam animi in me propensionem non auferent. Et ut tester me praeter voluntatem siluisse[,] non supterfugiam ea referre quae denuo Tibi tot negotiis obsesso allatu forte molestiam creare possent. Hinckelmannus Boehmii asseclis quatraginta quaestiones solvendas publice proposuit ut hujus viri autoritatem apud imperitos rerum mysticarum labefactaret. Propediem epistola Gebhardi Prof. Hebr. Ling, in Acad. Greifswaldensi typis 6 mandabitur ad D. Mayerum perscripta, in qua de Maibomii nova sententia judicat, qua Scripturam V. Testamenti Scribarum ignorantia ut putat pervefsam pristino ordini reddere conatur. Nondum hujus Maibomii scripta inspicere mihi licuit; omnes tamen qui ea legerunt periculosam earn sententiam Ecclesiaeque valde noxiam esse tradunt. Theses Mayerianas, cum nihil esset quod transmitterem, adjeci forte ob quae §. IV. de Clerico 10 attulit Tibi non ingratas. Doleo simul maximopere quod nondum fidem Mstonim Jungianorum catalogo datam exsolvere possim; juvenis enim ille qui nuper interfuit cum perlustrarentur eaque mihi communicanda pollicitus est, promissis non vult stare negatque sibi id esse integrum postquam omnia Testamenti Jungiani curatoribus sint reddita. Spes quas de lingua Arabica addiscenda conceperam, non sine magno animi dolore 16 ferme concidit, cum peritos ejus linguae ductores nancisci non possim, utpote quibus, aliis negotiis vacare incumbit, et qui nuper se mihi ducem obtulit recta pronunciatione destit u i t o , sine qua reliqua proprio Marte ex Golii Grammaticae ope discere valeo. Qua de causa libenter ad Ludolfurrt abirem nisi cognati amicique reditum meum in patriam omnibus modis expeterent, quibus tandem obtemperare cogor, si Fabricius Decadis ut nosti autor 20 patria relieta Bibliothecam suam non contemnendam mihi curandam tradiderit. Quo tamen reditu in patriam neutiquam desiderium arabica cognoscendi abjiciam, sed simul ac reliquas linguas quas hucusque didici mihi familiores reddidero ne quod confusionis periculum supersit, resque Germanorum meliorem statum consecutae fuerint tua impetrata commendatione ad Ludolfum abibo ejusque informatione aliquot menses utar. Stryckium 25 JC tum Witebergam tandem reliquisse Halamque abiisse notissimum esse credo. Hannekenius vero Giessensium Theologus munus docendi Theologiam Wittebergae, sibi oblatum in se suscepit. (Neujahrsglückwünsche.) Hamburg. 10 Januar. 1693. A Monsieur Monsieur Leibnütz Conseiller de S. A. S. de Braunschweig et Lünebourg. a Hannover, franc.

90

3 Hinckelmannus . . . quaestiones: vgl. S V . N . 225.

5 B . H . G E B H A R D , De metro Marci

Meibomii,

1693, w e n d e t sich gegen M . MEIBOMS Ausgabe v o n zehn Psalmen und v o n sechs Kapiteln des Alten Testaments; vgl. SV. N . 335. SV. N . 52, 3.

9 f . Theses Mayerianas: nicht ermittelt.

13 G r a m m a t i c a e : SV. N . 151.

1 0 de Clerico: J . L E C L E R C , vgl.

20 Fabricius Decadis: vgl. S V . N. 161.

672

IV. D I E V E R W A N D T E N 1693

N. 4 5 1 4 5 2

451. LEIBNIZ AN FRIEDR. SIMON LÖFFLER Hannover, 13. (23.) Januar 1693. [450. 452.] Überlieferung : E Erster Teildr. nach der (nicht gefundenen) Abfertigung : Kortholt, Epistolae, 4, 1 7 4 2 , S. 2 4 7 . — Danach Dutens, Opera, 5, 1 7 6 8 , S. 4 0 9 I

5

Lites de Boehmianis sententiis inanes esse censeo, et Boehmium nec sibi, nedum aliis intellectum. Recte igitur Dn. Hinckelmannus urget Boehmii sectatores, ut mentem verbis communibus explicent; prorsus quemadmodum Weigelius olim Jenae me juvene Peripatéticos Scholasticos premebat, ut popularibus verbis sensa animi exprimèrent. Quae vera est ratio nugas e latebris in lucem protrahendi. Han. 13. Jan. MDCXCIII.

10 452. FRIEDR. SIMON LÖFFLER AN LEIBNIZ Hamburg, 28. Januar (7. Februar) 1693. [451. 453.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 571 Bl. 31 — 32. 1 Bog. 40. 2 1 /, S. — Anschließend auf Bl. 3 2 L von N. 4 5 3 .

Postquam literas Tuas, quibus ad meas praeter opinionem respondisti, summo studio 16 perlegi, non solum graviter ipse mihi succensui, quod non majorem curam in literis ad Te scribendis posuerim, verum inprimis Tibi in animo meo maximas retuli gratias quod me tam paterne admonueris ut cum emendatam latine scribendi rationem sequerer tum ut ab eo, quod lapsum judicii indicai vehementer caverem. Noli tarnen existimare Vir amplissime quod Tuum in graecis literis addiscendis consilium parvipenderim, cum scripsi me lectione 20 N. Testamentum contentum esse oportere. Praeterea enim quod timor quidam ingenitus me saepius ab aliorum libris petendis retrahat et parum temporis linguae huic impendendum Hamburgi mihi supersit, versabantur tum in animo quae a Fabricio audiveram non posse quenquam in Patram graecorum scriptis cum fructu versali, nisi qui prius dictionem N. Testamenti et LXX viralis versionis sibi familiarem reddiderit. Qua de causa ut Clemente 25 Alexandrino aliisque perlectis ad altiora graecarum literarum progrediar post Poetas graecos sacros Aristotelem Isocratem aliosque levi pretio nuper comparavi, quibus denuo novos ex bibliotheca cujus libros praesens catalogus recenset, si occasio feret, adjiciam. Libri quos Fabricius, ubi e patria discesserit mihi committendos promisit non equidem Zu N. 451: Die Abf. antwortet auf N. 450 und wird beantwortet durch N. 452. 7 olim Jenae: 30 im Sommersemester 1664 studierte Leibniz in Jena. Zu N. 452: K antwortet auf N. 451 und wird beantwortet durch N. 453. 14 meas: N. 450.

IV. D I E VERWANDTEN 1693

N. 453

673

publicam constituunt bibliothecam sunt tamen optimi et praecipue ex graecis et latinis autoribus constant. Multum me in doctrina et notitia virorum celeberrimorum nostrae aetatis juvarunt ea, quae ex colloquio quod Tenzelius Tecum habuit, in suis menstruis scriptis annotavit, continuo tamen haesi animo an haec relatio ex tua sententia instituta fuerit quod literae Tuae ad eum perscriptae et ultimo mensi adjectae non parum con- e firmarunt. Multa hucusque de scripto quodam in gallica lingua a Te edito ad me periata sunt, verum id nullibi inspicere licuit ut interrogantibus de eodem respondere potuerim. Dn. Horbius epistolam Poireti de liberis recte educandis in germanicam linguam translatam nuper recudi fecit et earn ancillis liberis aliisque qui primaria fidei capita non tenent dono dedit. Quidam ex Theologis id graviter taxant non tantum quod auctor pietatem in 10 animis tenellorum propositis generalibus beneficiis nempe creatione excitari jubeat et cognitionis servatoris nostri salutaris, fidei baptismi nullam mentionem injiciat, Sed etiam nonnullas loquendi formulas adhibeat quae libris symboKcis et sanae Lutheranorum doctrinae repugnare videntur. Fama perlatum est ad Rev. Hinckelmannum esse nonnullos in Belgio qui Boehmii IB Theologiam contra eum defendere susceperint, quibus tamen Vir su[m]mus qui multa fanaticorum illorum scripta possidet respondere procul dubio valebit. Praeter Theologiam Theticam quam ex Hulsemanno praelegit, hodie etiam Prophetam Jesaiam interpretali eleganter aggressus est, in quem alioquin commentarius Seb. Schmidii jussu Sandhagenii hic inprimitur. Accipe tandem relictas nuper Mayerianas Theses et si quid denuo a me 20 peccatum est id pro Tuo amore mihi condona, favoremque Tuum mihi quod vehementer rogo constanter serva. (...) Hamburgi die 28. Januar. A° Serv. 1693.

453. LEIBNIZ AN FRIEDR. SIMON LÖFFLER Hannover, 31. Januar (10. Februar) 1693. [452. 454.] Überlieferung:

25

L Auszug aus der (nicht gefundenen) Abfertigung: LBr. 571 Bl. 31 — 32. 1 Bog. 40. i 1 / a S. auf Bl. 32 im Anschluß an K von N. 452. 3f. in suis menstruis scriptis; W . E. T E N T Z E L , Monatl.

43

5 literae Tuae: I , 8 N. 292.

Unterredungen,

1692, S . 816—839. 1008 bis

zu P E L L I S S O N S Reflexions sur les différends de la Religion; vgl. I, 6 N. 59 ff. und die dort in der Überlieferung angeführ- 30 ten Erstdrucke E1 und £ 2 der Objections. 8 epistolam Poireti: P. P O I R E T , Les vrais principes de l'éducation chrétienne des enfans, Amsterdam 1690, erschien 1693 i n deutscher Übersetzung hrsg. von Horb, Hauptpastor von St. Nicolai in Hamburg; vgl. SV. 18 ex Hulsemanno: Joh. H Ü L S E M A N N , Breviarum theol.; vgl. SV. 20 Mayerianas Theses: nicht ermittelt. Zu N. 453 : Die Abf. antwortet auf N. 452 und wird beantwortet durch N. 454. 36 1013.

LEIBNIZ 1/9

6 de scripto quodam: L E I B N I Z ' Objections

IV. D I E V E R W A N D T E N 1693

674

N. 453

E Erstdruck (nach der Abf., teilw.) : KORTHOLT, Epistolae, 4, 1742, S. 2 4 7 I — Danach 1. DUTENS, Opera, 5, 1768, S. 410; 2. teilw. BÖHMER in: Magazin für das Kirchenrecht I, 1, 1787, S. 114.

5

E x Resp.

Gaudeo quod monita mea ab amante Tui profecta ita accepisti ut utrumque nostrum decebat. Verissimum est Graeca N. T. et L X X interpretum passim inspergi a patribus Graecis, sed genus ipsum dictionis eorum plane aliud est ab Hellenistico ilio. Constat Basilium etiam Ethnicis ob puritatem sermonis admirationi fuisse. De Chrysostomo 10 memoriae proditum est, Aristophanis fabulas studiose legisse, scriptoris nequam, sed Att[i]ca elegantia praestantis. Joh. Henricus Sviceras vir doctus apud Helvetios edidit quae mire juvant Graecorum patrum intelligentiam. Etiam pöetas Christianos habent Graeci: puto vidisse Te Nonnum cujus paraphrasin Johannis cum notis Aristarchi sacri titulo edidit Daniel Heinsius. Extat inter opera Gregorii Nazianzeni carmen titulo Christi 16 patientis, sed an ejus sit, dubitant eruditi. Ut in lectione promtius proficias non oportet esse morosum, nec ad loca difficilia velut ad scopulos adhaerescere, nec autoribus uti usque ad fastidium, non magis quam epulis ad satietatem. E t quemadmodum praeceptum est Medicorum a cibo surgendum esse, dum superest cibi appetitus, ita abrumpenda lectio est, dum adhuc grata est. Studio20 rum labor ita varietate quadam temperandus est, ut voluptas supersit. Cum pi. R d 0 Horbio fuit mihi olim commercium literarium quando ambo juvenes eramus. Nunc visus mihi est mutasse judicium de rebus, et quae non tantum utilia, sed etiam pene necessaria censeo, pro superfluis damnare. In Poireto laudo bonam voluntatem ac zelum. sed quod nos eruditionem vocamus, ille non magnopere videtur curare. E t sane 25 malim ego quoque hominem pium quam doctum. sed malim tamen pietatem cum doctrina, quam zelum seientiae expertem. In Censuris nos temperantes esse decet. Itaque si nihil aliud in Poireti Epistola ab Horbio visa reprehenditur, quam quod de baptismo aliisque fidei capitibus in ea non fit mentio, iniqua est querela. Neque enim ibi opinor propositum 6 monita mea: in N. 451. 11 Svicerus . . . edidit: SV. N. 479a. 13f. Nonnum . . . Heinsius: 30 SV. N. 214a. 15 dubitant eruditi: „wahrscheinlich erst im 11. oder 12. Jahrh. entstanden" (AXTANERSTUIBER, Patrologie, 7. Aufl. [1966], S. 301. 21 commercium: vgl. I, 1 N. 49ff. 25f. malim . . . decet. und S. 675 Z. 4—6 Quanto . . . abhorret.: gedr. mit falschem Datum in BODEMANN, LBr., 1889, S. 152. 27 Poireti Epistola: vgl. N. 452 E r l .

N. 454

IV. DIE VERWANDTEN 1693

675

erat, catechetam agere. Formulas sanae doctrinae adversas inesse non temere crediderim, qui sciam Horbium esse doctum et prudentem. Caeterum non omnium librorum qui symbolici dicuntur eadem ratio est. Certe formula Concordiae et ejus Apologia, non ubique receptae sunt, ubi Augustana Confessio obtinet. Quanto quisque prudentior est, eo minus tricas amat, et quanto quisque pietati magis studet, eo magis a reprehensionibus non 5 necessariis abhorret. Scio juvenes in Academiis solere habitum quendam Eristicum contrahere exemplo magistrorum et disputandi consuetudine, sed prudentiores maturescente aetate, dant operam, ut hoc vitium corrigant. Haec non propter Te dico quem scio esse modestissimum, sed eorum causa, quibus temere judicare ex disciplina est.

(E)

10

Quod de scripto meo Gallice edito quaeris, ita habet. Pelissonius, Vir Celebris, quaedam contra Protestantes ediderat; ego jussu Serenissimae Dominae pauculas schedas impievi animadversionibus modestis, quibus ille respondit humanissime, et a me replicatum, et ab ipso duplicatum. Inter alia ostendi, male Pontificios nostris Ecclesiis indifferentismum objicere, cum ipsorum principiis omnis generis infideles, nedum haeretici materiales, modo 15 Deum vero affectu ament, colantque, etiamsi revelata vel nesciant vel non credant, ad salutem aeternam admittantur. Quod argumentum contra ipsos miratus sum a nostris Theologis non crebrius fortiusque urgeri. (...) Han. 31. Jan. MDCXCIII.

454. F R I E D R . SIMON L Ö F F L E R AN L E I B N I Z Hamburg, 25. Februar (7. März) 1693. [453. 455.]

20

Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 571 Bl. 33 — 34. 1 Bog. 4°. 21¡3 S. Eigh. Aufschrift. Siegelrest.

Cum superiore hebdómada Christ. Lud. Welschius artis medicae doctor amicus meus desideratissimus Belgio perlustrato in patriam reverteretur meque pro amicitia nostra rogaret, ut, cum sibi esset propositum Hannoveriam abire, meas ad Te literas sibi com- 26 11 Pelissonius: vgl. N. 452 Erl. 12 pauculas schedas: gedr. I, 6 N. 59. 65. 13f. ab ipso duplicatum: gedr. I, 6 N. 75. 18 urgeri: danach folgt in E „Cum pl. Rdo. Horbio ... damnare" [ = S. 674 Z. 21 — 23 unseres Textes]. Zu N. 454: K antwortet auf N. 453 und wird beantwortet durch N. 455. 43*

676

IV. D I E V E R W A N D T E N 1693

N. 454

mitterem, facile quidem ei assensus sum, verum postquam matris jussu Berolino Lipsiam discessit sine causa me abs officio ad Te scribendi maturius retraxit. De meo itinere ita mecum constituí, ut secunda ante paschatis festum hebdómada Deo fortunante ex hac urbe discederem et conspectis aliis quibusdam celebrioribus urbibus circa nundinas ver6 nales in patriam redirem. Haereo vero anceps per quas regiones Lipsiam commodissime petam et num academias vicinas Kiloniensem et Rostochiensem perlustrem an vero in Belgium me conferam tandemque ad Te accedens meorum studiorum rationem Tibi reddam et futurae vivendi rationis consilium abs Te petam. Belgium videndi máximo teneor desiderio in quo celeberrimi viri maxime florent et cujus vis religionis hominum 10 cultus inspicere et cum iis colloquium instituere licet. Patruus cui nuper hoc institutum aperui id mihi non denegavit potius me admonuit ut si eo me conferam sumptuum sanitatisque rationem haberem nec multum temporis ibi consumerem. Cum autem in omnibus rebus ita me gerere soleam ut nihil mihi suscipiendum esse judicem, quod non prius Tuo calculo approbatum sit, ad meum quoque officium nunc pertinere existimavi, haud quid15 quam certi constituere antequam ex Tuis intellexero hoc animi propositum Tibi non improbari. Quod si ut spero a Te consecutus fuero rogo maximopere ut quos viros celebres in Belgio Tuo nomine salutari velis nuncupes, et si literas iis deferri cupis mihi transmitías. In libello Poireti ab Horbio in hac urbe sparso et a quodam juris perito in urbe Stadensi ex gallico in germanicum idioma translato, id notarunt Theologi quod orationem Domini20 cam non ut par fuerit commendarit, hominemque Spiritu Christi omnia quae lex jubet praestare scripserit. Mayerus qui ei alium libellum opposuit tantum abest ut laudem reportaverit ut potius, quia in Spenerum graviter absque causa invectus est eaque quae inprimis taxanda erant, omiserit, in multorum odium incurrerit. Duos libellos a Ven. Spenero editos his diebus vidimus, quorum alter de emendatione temporum ideo impro25 batus fuit, quod Chiliasmum defendit multasque prophetias ut Ezardi monuit nondum impletas affirmavit, alter vero de revelationibus cujusdam Enthusiastae quas prorsus irritas et vanas pronunciavit ubique apud Theologus laudem promeruit. Utinam aliquando pax Ecclesiae nostrae redderetur nec innocentes, ut fieri solet, in suspicionem heterodoxiae adducerentur. Horbium Quackeris favere multus hucusque sermo fuit sed nullo testimonio so ejus rei eum convincere potuerunt. (...) Hamburg. 25 Febr. 1693. A Monsieur Monsieur Leibnütz Conseiller de S. A. S. de Braunschweig et Lunebourg. à Hannover, franc. 10 Patruus: Onkel Christian Loffler. 18 libello Poireti: vgl. SV. 18 a quodam juris perito in urbe Stadensi: Backhof, Lic. jur. zu Stade. 21 libellum: vgl. SV. N. 3 3 1 b . 23 Duos 36 libellos: vgl. SV. N. 473, 2. 26 Enthusiastae: Rosamunde Juliane von der Asseburg.

IV. DIE VERWANDTEN 1693

N. 455-456

6 77

455. LEIBNIZ AN F R I E D R . SIMON L Ö F F L E R Hannover, 6. (16.) März 1693. [454. 457.] Überlieferung: E Erstdruck nach der (nicht gefundenen) Abfertigung: 4, 1 7 4 2 ,

S.

248I

(Unsere Druckvorlage.) — Danach

DUTENS,

Opera,

KORTHOLT, 5, 1768,

S.

Epistolae, 410I

Recte facturum Te puto, si in Belgium excurras, nec Tibi qualibuscunque meis com- 5 mendationibus deero. Cum Brema transibis, faciam Tibi aditum ad Dn. Meierum, filium, doctissimum inter Reformatos Theologum, qui et historiam reformationis molitur, et in Belgio novit eruditos. Excurret praeterea post pascha in Belgium Dn. Miegius, Professor Rintelensis, juvenis quidem, sed qui annos doctrina supplet. Hujus si uteris consuetudine, multa nosces alioqui io obvia non futura. Ego ero pararius. Reformatus est, fateor, sed prudentis est, etiam iis uti scire, quorum sententiae non per omnia conveniunt tuis. Memoriam etiam Tibi, quoniam Hamburgi commoraris, de Jungianis reificare volo. Adi quaeso et saluta meo nomine Nobilissimum Webizerum, sic enim, (si bene memini) nomen est, qui est, ni fallor, inter Jungiani testamenti curatores, et ab eo pete notitiam 15 eorum, quae ex Jungianis periere aut etiamnum supersunt. Simul significa, gaudere me, si valet ex sententia, ut spero, dolere autem de jactura Jungianorum. Offer illi praeterea exemplum tituli operis, quod edo. Terna Tibi mitto, unum in usum Tuum, alterum ut offeras Webizero, quem dixi, tertium Piaccio doctissimo viro et mihi amico, quem rogo, ut itidem a me salutes officiosissime. Utrumque per Te rogo, ut si qua diplomata aut 20 similia digna curiositate publica mihi communicare velint possintve de sua vel amicorum penu; me beneficium agniturum. Han. VI. Mart. MDCXCIII.

456. JOH. F R I E D R I C H LEIBNIZ AN LEIBNIZ Leipzig, 19. (29.) März 1693. [449. 459.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 544 Bl. 100. 40. 2 S.

25

Zu N. 455: Die Abfertigung antwortet auf N. 454 und wird beantwortet durch N. 457. 18 exemplum tituli operis: zu seinem Codex jur. gent. dipl. ließ Leibniz besondere Drucke des Titelblattes mit einer Epistola als Vorrede herstellen. Zu N. 456: K wird von Leibniz im April beantwortet (Brief nicht gefunden), wie aus N. 459 hervorgeht. 80

678

IV. D I E V E R W A N D T E N 1693

Zotpiav Tov OEOV è» fivorr]QÌa> Itjaov na&ôvroç rj/niv àjiexóÀvyte ôià TOV IIvev/Àaroç avrov !

caioxexQVfifiévrjv

N. 456

ornò

TWV

atwvcov, rjv ó 6eôç

Frater charissime Mitto Tenzelii Dissertât, menstruas Feb. et Mart, quae uno tempore fere absolutae 6 sunt. Priori insérait Titulum Codicis Tui, pluribus tamen Prof. Menckenius in A dis hujus mensis quae ab ipso Autore missa esse spero. Opus erit non exigui sumtus, et verentur nonnulli, paucos (hoc seculo et in nostris regionibus) inventum iri amatores. Ex qua ratione, et imprimis ob penuriam et inopiam eruditoram Collectores Actorum Corpus Pacificaiorium similis ex parte argumenti Nesselio dissuaserunt, quantum equidem audivi. 10 Adjunxi Catalogum Dispp. Philos, et Philologicarum a me absolutum. Habui hactenus eas tamquam thesaurum eruditionis, (loquor non de omnibus, sed selectis) ast cum videam Deum prolem masculum denegare, et caritate annonae crescere, constitui maximam partem Bibliothecae per Auctionem distrahere, in quam et illas referam, quas mihi derelinques, Tibi itaque, ut inde seligas quae velis, misi, cui enim in his terris libentius concederem? 15 Contraho vela vitae et recularum mearum, et meos multis inutilibus (libris) onerari nolo, post meam enim b. àvakoaiv instantem certe meis magis oneri quam lucro essent, quippe quae (sc. uxor et filiae) modum distrahendi non adeo intelligunt. Elector cum copiis Rhenum accedei, Electorissa vidua interim Daniam, altera Coloniam s. Berolinum petet. 20 Praeses Consistorii Knochius seipsum abdicavit, et alter de Beuchlingen surrogatus est. Siciliensis oeioftóg est ex praecipuis, fere primarius, quos Christus cum reliquis signis extremi dici recense t.* 'Axoal T&V TOM/ICOV sunt frequentissimae. Aoi/iovç experti sumus et forsan adhuc instant. Initia rcûv hfimv videmus et adhuc majora imminent. Judica gravissima mundus experietur (priusquam laetior Ecclesiae facies appareat) et propiora 25 sunt etiam nostris regionibus, quam plurimi opinantur. Penatorum enim clamantium nullus est numerus, nec modus. Deus adsit suis et nobis etiam, ne coecitate mentis abrepti, peccatis, et malis imminentibus involvamur et obraamur. Nos plane immunes fore, sperare * ( A m Rande :) Matt. 24 v. 6 sq.

5 Titulum: vgl. N. 128 Erl. 30 Pacificatorium: vgl. dazu N. 171. Sophia von Dänemark.

5 in

Actis: Acta erud.

März 1693, S. 141 —144.

10 Catalogum: nicht gefunden.

20 Beuchlingen: Gottfried Hermann von Beichlingen, kursächs. Oberhof-

richter, wird 1698 Oberkonsistorial-Präsident in Dresden. Sizilien vgl.

8f. Corpus

18 Electorissa vidua: Anna

Thealrum Europaeum,

Thl X I V , 1702, S. 425—427.

21 Siciliensis . . . : zum Erdbeben in

*

N. 457

679

IV. D I E V E R W A N D T E N 1693

haud licet, communicamus saepe incauti de alienis penatis, avaxrj/iarta/iòg roti aì&vog Tovrov nobis insciis adhaeret, media praecavendi saepe negligimus, aliena a salute nostra sunt omne studium nostrum. Quid mirum, si felicem me praedicabo, si ante haec judicia Lipsiae imminentia in xoofirjXóyiov ad quietem corpus reponatur et anima ad Jesum meum evolet ! révono. Hujus gratiae et directioni Te, Frater carissime, commendo, Vale, 5 salve a nobis, et ama porro Lips. d. 19 Mart. A. — 93.

T.

ML.

457. FRIEDR. SIMON LÖFFLER AN LEIBNIZ Hamburg, 24. März (3. April) 1693. [455. 458.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 571 Bl. 35 — 36. 1 Bog. 4 0 . 2 1 / J S. Eigh. Aufschrift. Siegel. 10

Quamprimum titulum operis a Te propediem edendi, quem cum literis Tuis ad me miseras, accepi, non solum in animo meo maximas Tibi persolvi gratias sed etiam ut iidem ad viros celeberrimos cum salutatione deferrentur curavi. Clar. Placcius maximas me interprete Tibi agi gratias jussit, amicitiamque quae sibi Tecum intercedit coram L. Anckelmanno aliisque viris eruditis qui tum aderant depraedicavit. Saepius cum morbis 15 conflictatur et jam febri laborat quae vires corporis pane et lacte per sex annos tantum sustentatas non parum labefactat. Mihi de Jungianis Mstls adhuc residuis quaerenti respondit, ea quae supersunt nullius ferme esse pretii et ubi index Ms*0"™ scriptum summi argumenti promitteret tantum schedulas quasdam inveniri in quibus quidam libri consignai sint. Conquerebatur praeterea de negligentia curatorum Testamenti Jungiani quod 20 non prius ut par erat ejus scripta in lucem publicam emisissent, adjiciebatque sibi esse animum anno sequuturo, quam ad eum administratio bonorum Jungianorum devolveretur, opus posthumum Jungianorum edere quod dissertationes ejus dianoëticas et quaedam lectu digna contineret. Webizerus ante sex annos ex hac vita discessit reliquitque viduam quae paulo post ad novas nuptias progressa est. D. Hinckelmannus quem nudius tertius 25 visitavi elegantissimorum librorum supellectilem mihi ostendit, quinque librorum Mosis codicem veterem ante mille annos scriptum, aliumque totius V. T. eleganti charactere scriptum. Vidi apud eundem Ms*0™" Arabicorum thesaurum [,] elegantissimos Alcorani Zu N. 457: K antwortet auf N. 455. 1 1 titulum: vgl. N. 455 Erl. contineret: Strich am Rande, wohl von L e i b n i z ' Hand.

22 — 24 anno sequuturo ... 80

68o

IV. D I E V E R W A N D T E N 1693

N. 458

codices historiamque ni fallor rerum naturalium in India persice conscriptam. Praeterea salutem meis verbis Tibi annunciai promittens Te post aliquot menses Hannoverae conventurum cum sibi thermae petendae sint. Quicquid hucusque de controversia inter Te Ampi. Vir et Pelissonium agitata mihi innotuit, id a quibusdam bonarum artium studiosis 5 Tubingensibus accepi qui Tecum in Guelferbytana Bibliotheca collocuti sunt praesente Tenzelio et Belgium tandemque Hamburgum petierunt. Multum id scriptum laudarunt, licet non crediderim id ab iis esse lectum cum gallici idiomati ignari sint. De itinere Belgico nihil certe constituere licet. Qui in patria mearum rerum curam gerunt cupiunt reditum meum accelerari eaque de causa mercatoribus Lipsiensibus qui jam Amstelodami versantur 10 nummos mihi ex[s]olvendos tradiderunt, quos, si demum post pascha in Belgium me conferrerem, convenire non liceret. Proinde prius ad patruum scripsi ut mihi per literas notet eos quibus pecuniam mihi solvendam tradidit. Te vero maximopere rogo ut me per literas certiorem reddas de tempore quo Miegius Belgium petiturus est, ut, saltem cum eo ibi colloqui possim. Quod si ut prius mecum constitueram peregrinali possem hebdomada 15 quae festum paschatis antecedit, in Belgium discederem, ut post nundinas Lipsienses in patriam redeam. Qua de causa rem mihi maximopere gratam et omni laude depraedicandam mihi praestares si post quatuordecim dies literas quibus mihi aditum apud Mayerum Bremensem aliosque in Belgio eruditos viros facere promittis transmitteres. Interea cum quidam amici Kiloniam Lubecamque perlustrare susceperint me iis comitem junxi ut cum 20 viris doctis ibidem colloquar. Hoc iter cum post horam suscepturus sim rogo Te Ampi. Avuncule ut ruditatem styli aliosque errores aequi bonique consulas. (...) Hamb. 24 Mart. 1693. A Monsieur Monsieur Leibnutz Conseiller de S. A. S. de Braunschweig et Lunebourg. à Hannover, franco.

25

458. FRIEDR. SIMON LÖFFLER AN LEIBNIZ Hamburg, 8. (18.) April 1693. [457. 460.] Überlieferung: K Abfertigung: L B r . 571 Bl. 39—40. 1 Bog. 4 0 . 3 1 / 2 S.

Hamburg 8. Apr. 1693. Cum nudius tertius, peracto feliciter itinere, quod ad quasdam inclytas maris Baltici urbes conspiciendas cum nonnullis amicis susceperam Hamburgum reversus essem obser30

6 scriptum: vgl. SV. N. 384, 2. 11 patruum: Christian Löffler. Zu N. 458: K wird beantwortet durch Leibniz an Löffler, 2. Hälfte April 1693 (nicht gefunden).

N. 458

IV. D I E V E R W A N D T E N 1693

68l

vantia et obsequium erga Te meum mihi injunxit ut ea, quae interea notatu digna animadverti, ad Te perscriberem hujusque instituti rationem Tibi summisse redderem. Schleswici id felicitatis mihi contigit ut Rever. Sandhagium in tempio coram Duce Holsatiae docte concionantem audirem et a meridie cum eodem per aliquot horas de variis rebus colloquium instituerem, ex quo plura quae ad Scripturam recte intelligendam et vaticinia eorumque 5 impletiones recte demonstrandas ex sententia D. Speneri multum faciunt, summa animi voluptate didici. Sequenti die celeberrimum Pechelinum in Bibliotheca Ducis conveni, qui multa humanitatis officia mihi exhibuit, Tibique Vir Ampi, plurimum salutis impertiri jussit. Paulo post Kiloniam discessi et Theologorum qui ibi celebriores sunt praelectionibus publicis interfui. Venerandus Kortholtus varia non ubique obvia, quae in Bibliotheca sua 10 asservat mihi ostendit et cum tempus prandii instaret me invitum secum detinuit. Versatus sum praeterea cum D. Franckio qui in refutando Limburgo strenuam navat operam, cum D. Opitio, qui Bibliorum Hebraicorum correctissimam molitur editionem cum Muhlio, aliisque qui ibi munus docendi gerunt. Hinc petii Lubecam urbem viris eruditis ferme destitutam et tantum ob pristinam potentiam perlustratione dignam. Summe reverendum 15 Pfeifferam convenire mihi non licuit, quippe qui ideo per aliquot dies nulli ad se aditum concedebat quod Dn. Horbii libellus summo cum studio sibi refutandus sit. Tandem in Rostochiensem me contuli academiam quae pristinum nitorem ferme amisit magnumque damnum incendio ante aliquot annos perpessa est. Salutavi D. Schomerum et D. Wolffium D. Musaei sectatorem strenuum quorum uterque litigaiionibus non parum academiae 20 saluti obsunt. Sub discessu meo equidem speraveram fore ut lites inter reverendum ministerium et Dn. Horbium hie exortae ad omnium cordatorum votum exitum consequerentur; verum tantum abest ut sub reditu meo res voto respondent ut potius intellexerim majora earn incrementa coepisse. Magistratus enim civitatis inclytus, ubi a Dn. Horbio certae leges ei 25 propositae subscriptae essent eidem suo munere iterum fungi permisit. Ast plerique sacerdotes aegre admodum ferentes quod D. Horbio Magistratus nimium indulgerei, leges non satis rigidas praescripsisset nec secum eas prius communicasset summa animi contentio Dn. Horbium haereseos et perfidiae publice postularunt et ab ejus doctrina auditores dehortati sunt. Addentes majorem illis errorem ab eodem admissum esse in libello ante so annum sparso cui Tit. Gedenkbuchlein in quo p. 136. haec verba legerentur: Welche er

17 libellus: das von J . H. H o r b herausgegebene Büchlein P . P O I R E T S , Die Klugheit der Gerechten, 1693. 3 1 Gedenkbuchlein: Verf. des anonym erschienenen Christlichen Gedenkbiichlein, Hamburg 1691, war Joh. Jakob SCHÜTZE; vgl. SV.

682

I V . D I E V E R W A N D T E N 1693

N. 459

beruffen hat die hat er auch gerecht gemacht, durch die Zurechnung der Gerechtigkeit Christi und Würkung eines gerechten Wandels. Quem eventum post festum Paschatos haec Iis nactura sit dies docebit. Interea me ad iter in Belgium suscipiendum accingam et quamprimum ex literis Tuis cum Tuam animi sententiam tum Clar. Miegii propositum intellexero 6 Bremam me conferam. Dum vero adhuc Tuis meorumque in patria cognatorum literis careo constitui mecum, nisi Tibi Avuncule omni obsequio prosequende aliter visum fuerit die Mercurii post Paschatos festum Bremam discedere qua in urbe si Dn. Miegium obviam haberem maximopere mihi gratularer. (Dank für die Empfehlungen zur Reise.)

459. JOH. F R I E D R I C H L E I B N I Z AN LEIBNIZ 10

L[eipzig], 23. April (2. Mai) 1693. [456. 463.] Überlieferung: K A b f e r t i g u n g : L B r . 544 B l . 101. 4 0 . 1 S . E i g h . A u f s c h r i f t . Siegel. P o s t v e r m . : „ 7 " . — U n t e r der A u f s c h r i f t L v o n N . 463.

Si quas ex utroque Dispp™1 Catalogo excerpere lubet, hortor ut intra octiduum fiat, ut partim ante Nundinas colligere et consarcinare queam, ne si usque ad finem Nundi15 narum differatur, occasio mittendi deficiat. Mercatores enim vestii prima statim septimana rursus urbe excedunt. Bibliopolae saltern usque ad alteram morantur. sed etiam mea consignatio utraque ut adjungatur necesse est, quia copiam ejus amplius non habeo. Quod unum et alteram exemplum Codicis Tui Dresdam ad Electorem et Gersdorfium destinaveris, non improbo, de Knochio ipse constitues, quem scis (propter denegatum 20 suffragium) seipsum Praesidis in Consistorio munere abdicasse, (cui Praeses Curiae nostrae summae Elector, successit) et gratia forsan Electorali excidisse, quamvis nondum munus Consiliarii intimi exuerit, quantum constat. Forsan occasio offerendi Gersdorfio in Nundinis Lipsiens. (si tibi visum fuerit) apparebit. Sed vereor ne operam et sumtus perdas, nisi Gersdorfius urgeat ipse, vel debitum officium, a Te exhibitum decenti modo agnoscat. 26

Callidas Satanae contra pios (quos odioso nomine Pietistarum infamarunt) machinationes, Dei gratia, in tribus Academiis elusas esse, Tibi constabit; Lipsiensium enim dira persecutio per Seckendorf, et Spenerum manifestata. Halae et Gissae per superioris 4 e x literis T u i s : v g l . N . 460. Z u N . 4 5 9 : K a n t w o r t e t auf einen (nicht gefundenen) B r i e f v o n L e i b n i z , w o r i n er d i e V e r t e i l u n g

30 einiger E x e m p l a r e d e s Codex jur. gent. dipi. 20 P r a e s i d i s : G . H . v . B e i c h l i n g e n .

(vgl. Z. i 8 f . ) e r w ä h n t e .

13 C a t a l o g o : v g l . N . 456.

683

I V . D I E V E R W A N D T E N 1693

N . 460

Magistratus Commissarios sublata, et eorum fama publice vindicata est, per Programmata typis edita. L. J. Fr. Freislebius, (Advocatus non incelebris) et Praefectus Schönburgicus Glauchae, quem his feriis Paschalibus invisimus, officiosam Tibi impertit salutem, cum meis juxta. (...) Scrib. L. d. 23 Apr. A. — 93.

6

A Monsieur Monsieur Leibnüz Conseiller de la Cour de S. A. S. à Hanover. Franqve à Brunsvic. In Posthauß abzugeben.

460. FRIEDR. SIMON LÖFFLER AN LEIBNIZ Bremen, 28. April (8. Mai) 1693. [458. 461.] Überlieferung: K A b f e r t i g u n g : L B r . 571 Bl. 41 — 42. 1 Bog. 40.

S. Eigh. Aufschrift. Siegel- 10

rest.

Simul ac literas Tuas amore plenissimas accepi ad iter in Belgium suscipiendum me accinxi. Priusquam ex urbe Hamburgensi discessi adii Casimirum Oudinum quem jam Hamburgi versari noveram, quo cum D. Mayerus multis promissis vocaverat, atque ex eo quaesivi de catalogis librorum Mstorum et num pretio quodam ab eo impetrali possint, is respondit vero se eos Parisiis in bibliotheca Mabilloni et Dacierii perlegisse et ex iis, quae sibi usui fore existimasset, excerpsisse pauca vero aut nihil eorum secum ex Gallia attulisse. Non intermisi titulum operis quod moliris Vir Amplissime Pechelino qui Bibliothecae Gottorpiensis curam gerit, ostendere rogareque, ut si quaedam sibi essent diplomata ea Tecum communicaret, respondit vero nihil aliud quam quod ea quae in archivis asserventur 20 nullo ordine sint disposita. Aut forte ideo negavit quod plurima eorum Rex Daniae ante aliquot annos secum abstulisset. Feliciter tandem 23. Apr. Bremam accessi et jussu Tuo die sequenti me ad celeberrimum Meyerum contuli ex quo intellexi eum die antecedenti invisisse D num Prof. Miegium eique fuisse animum sequenti die Groeningam abire. Spem faciebat Vir summus fore ut adhuc Bremae versaretur quippe quod nondum secum con- 26 stituisset qua hora hinc discedere velit, sed cum diversorium accederem non sine animi

1 P r o g r a m m a t a t y p i s e d i t a : vgl. S V . N . 410.

3 Praefectus Schönburgicus: zur Communions-

verwaltung der Herren v o n Schönburg in Glauchau v g l . E . E C K A R D T , Chronik von Glauchau,

Glauchau

1882, S. 118 — 121. Zu N. 460: K antwortet auf Leibniz an Löffler, 2. H ä l f t e A p r i l 1693 (nicht gefunden), und war B e i - 30 Schluß zu N . 259.

18 t i t u l u m : D r u c k des Titelblattes des Codex jur. gent.

dipl.

684

I V . D I E V E R W A N D T E N 1693

N. 461

perturbatione intellexi eum jam iter aggressum esse. Paulo post me iterum contuli ad amplissimum Meyerum eique Clar. Miegii discessum indicavi qui tamen me bono animo esse jussit quippe quod Dn. Miegio multa negotia Groningae sint exequenda, quo si me post aliquot dies conferrem, se non dubitare quin ei me comitem in Belgium jüngere possem. 5 Qua de causa eras aut hodie si occasionem commodam proficiscendi nanciscar eum Groeningam sequar. Referebat Excell. Meyerus Dn. Miegium jam Hannoveri fuisse Tecumque colloqui optasse sed amplissimum avunculum eo tempore extra urbem vixisse. Hodie ut spero aeeipiam ab excellent. Meyero literas commendaiitias quas cum Tuo favore impetro maximas utrique vestrum gratias me debere,fateor. Quod restât rogo maximopere ut M. 10 Joan. Alb. Fabricium civem meum Decadis autorem qui Hannovero Hamburgum petiturus est, ad colloquium Tecum habendum admittere velis. (...) Bremae d. 28 Aprii. 1693. A Monsieur Monsieur Leibnütz Conseiller de S. A. S. de Braunschweig et Lünebourg. à Hannover, per couv.

461. FRIEDR. SIMON L Ö F F L E R AN LEIBNIZ 15

Groningen, 3. (13.) Mai 1693. [460. 462.] Überlieferung: K

Abfertigung: LBr.

571

Bl. 43 — 44. 1 Bog. 40. 2 1 / a S. Eigh. Aufschrift.

Siegelrest.

Literas obsequii mei testes jam ad Te perscripseram easdem obsignatas Clar. Meyero traditurus, cum ille mihi per famulum ad se accersito ea, quae de meo itinere praeceperas ex 20 literis Tuis exponeret. Quoniam vero animadverti omnia a me perscripta esse quae scire cupiebas, nolui iis sigillum detrahere sed D. Meyero ut Tibi transmitterentur reliqui. Animadvertebam quidem me nihil respondisse ad ea quae de loco quo commode Tuae mihi tradi possent scire cupiebas, sed existimabam me nihil certi constituere de eo posse quoad ignarus essem num solus Belgium peterem an cum Clar. Miegio eo me conferrem. Et quod 25 animus mihi praesagiebat fore ut si diu Bremae versarem Miegii discessus meum adventum anteverteret id non sine dolore percepì cum Groeningam accederem. Eodem enim die nempe Saturni, quo Brema discessi (tamdiu enim Bremae ut permanerem fecerunt partim mora cujusdam socii itineris sine quo me proficisci sine magnis sumtibus non licebat 10 Decadis: vgl. SV. 30

Zu N. 461: K war Beischluß zu N. 285. Meier, Anfang Mai 1693 (nicht gefunden).

18 Literas: N. 460.

20 literis Tuis : Leibniz an G.

I V . D I E V E R W A N D T E N 1693

N. 462

685

partim consilium Miegii quod referente Mayero 14 dies Groeningae commorari voluit) eodem iHe Groeninga Amstelodamum se contulit mihique omnem ferme spem in Belgio se videndi abstulit. Animus primum erat eundem continuo sequi, biduo enim ante discesserat sed reputans paulo post mecum praesentem aeris intempestatem et quod viri in hac academia célébrés insalutati non derelinquendi sint, per dies binos hie permanere constitui 5 urbemque ductore Riemenschneidero Conrectore fidelissimo ad quem literas commendatitias a D. Meyero acceperam perlustrare. Adii summum Theologum Braunium qui me honorifice excepit eumque hodie publice disputantem audivi. Contuli me quoque ad Mensingum Historiarum Professorem eique titulum operis Tui quod moliris tradidi. Scias enim titulos operis Tui et indicem Tomi prions a Dn. MiegioBremae relictos mihi tradidisse Dn. 10 Meyerum, quos vins doctis si Miegio non possum tradere afferam, iisque institutum Tuum, quantum mihi est cognitum, aperiam. Cras Deo juvante me in Academiam Franequeranam conferam eosque titulos Vir. Cel. Perizonio et Hubero exhibebo et post binos dies petam Amstelodamum ex qua urbe designabo locum ubi recte Tuae ad me deferri possint. Vereor enim valde ne literae praesentes admodum tarde ad Te perveniant. Nomen mercatoris qui 15 nummos mihi Amstelodami exsolvet est Joansen Abo, quod si Uteris adscribis forte Tuae ad me deferentur. Si in Belgio adhuc haeret Miegius eum Amstelodamum accessero quod, ex Hennrico Wetsteinio me intellecturum esse spero, non tum intermittam laborem quo ad eum perveniam. Apud Theologos Leydenses D. de Marek et celeber. Spanheimium mihi aditum facere studuit Uteris suis commendatitiis D. Meyerus aliasque adhuc ad amicum 20 Lugduni Batavorum dedit quod tanquam summum beneficium coram Te depraedicare debeo. (...) Groeningae dato 3. Maj. 1693. A Monsieur Monsieur Leibnütz Conseiller de S. A. S. de Braunschweig et Lünebourg. à Hannover.

462. L E I B N I Z A N F R I E D R . SIMON L Ö F F L E R Hannover, 5./15. Mai 1693. [461. 465.] Überlieferung: E Teildruck nach der (nicht gefundenen) Abfertigung: KORTHOLT, Epistolae, 4, 1742, S. 25of. (Unsere Druckvorlage.) — Danach DUTENS, Opera, 5, 1768, S. 411.

10 titulos operis Tui: vgl. N. 460 Erl. Zu N. 462: Die Abf. wird wohl angeführt in N. 468.

30

686

I V . D I E V E R W A N D T E N 1693

N. 463

E s t , u t opiiior, Lugduni B a t a v o r u m doctissimus JC t U B , Antonius Matthaeus. I s de

nobilitate, de jure glaiii, Chronicon Egmondanum

et alia praeclara dedit, quibus media

historia plurimum illustratur, q u a ego quoque m a x i m e opus habeo. Hunc, quaeso, a me q u a m officiosissime salutes, significesque, q u a n t i praeclara ejus opera aestimem. F o r t a s s e 6 poterit aliqua conferre V i r egregius ad institutum meum. E t per ipsum fortasse parari p o t e n t notitia alicujus viri apud B a t a v o s in publicis negotiis insigniter versati, qui A c t o r u m publicorum symbolum conferre possit. E s t et alius Vir in B a t a v i s insignis et m u l t a e auctoritatis itemque in litteris celeberrimus, Gisb. Cuperus, cujus s u m m a est a n t i q u i t a t i s omnis peritia; e x t a n t q u e ejus

Harpo-

10 crates aliaque excellentis doctrinae plena scripta. H u n c si detur adire eademque apud eum agere meo nomine, quae apud Antonium M a t t h a e u m , pulchre facies; sed non possum indicare, nunc in quo Belgii foederati loco agat. A n t e omnia suadeo, u t semper notes, quae audisti vidistive, eamque in rem pugillares tecum deferas, unde vesperi in c h a r t a m transferre tumultuaria a n n o t a t a possis. is

Loewenhoekium Delphis adibis, et a m e salutabis ignoto. Licuit mihi olim e j u s favore videre praeclara microscopica spectacula; quae, ne negligas, hortor. H a n . 5/15 Mai. ejusdem anni.

463. L E I B N I Z AN J O H . F R I E D R I C H L E I B N I Z [Hannover, 7. (17.) Mai i 6 9 3 ( ? ) . ] [459. 464.] 20

Ü b e r l i e f e r u n g : L Auszug aus der (nicht gefundenen) Abfertigung: LBr. 544 Bl. 101. 4°. 9 Z. auf Bl. 101 v°, gegenläufig zum T e x t der Aufschrift von N. 459.

Mihi valde distracto impossibile nunc fuit expedire disputaiionum selectum. Praesertim c u m consilium sit m a x i m a m earum vim comparare in usum Guelfebytanae Bibliothecae, cujus ego eminus E p h o r a m quandam habeo. I t a q u e praestiterit s u m m a t i m de m e n t e T u a 25 me doceri, quo rectius constituam. N a m etsi principes sint amantissimi literarum cogunt tamen diffidila tempora u t in istis incedant suspenso gradu. I t a q u e occasione opus est et mollia fandi tempora captanda, u t talia conficiantur. Caeterum describi c u r a b o t o t u m indicem, ut mature ad T e redeat. 5 institutum meum: Leibniz' Plan, mittelalterliche Urkunden herauszugeben.

15 f. o l i m . . .

30 videre: im November 1676. Zu N. 463: Die Abfertigung antwortet auf N. 459. Zum D a t u m : Einen Leibnizbrief ,,7 Maji A 93 datis" erwähnt Joh. Fr. Leibniz am 1. (11.) Mai 1694 (Druck in 1,10.)

N. 464

IV. DIE V E R W A N D T E N 1693

687

464. JOH. FRIEDRICH LEIBNIZ AN LEIBNIZ L[eipzig], 10. (20.) Mai 1693. [463. 466.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 544 Bl. 102. 40, 1 1 / 3 S. Eigh. Aufschrift. Siegelrest.

Quod selectionis maturationem urserim, factum ideo, quod Nundinarum tempore optimam transmittendi occasionem offerri judicaverim. De caetero omnia Tuo arbitrio 6 relinquo, ut pretium cons tit uas. Optassem exemplaria Codicis Tui statim sub adventum Ammonii oblata esse, jamdum curata et oblata essent. Elector cum Gersdorfio adest his Nundinis, et si tamdiu permanserit, usque dum exemplaria compacta sint, (quod instante proximo die 0 absolvi posse Bibliopegus promisit) offeram vel offerri curabo. Sed si Dresdam mitti debent, nescio an sine literis fieri possit, quibus ego scribendis 10 ad Gersdorf. par non sum, Titulum insuper non adjecisti, sicut de reliquis, quae Berolinum destinantur (ad quos sine dubio ipse scribes). De caetero si tituli libris inscripti sufficiunt, satis curabo. Miror Ammonium onus humeris suis impar suscepisse, commodum enim laboris et impensarum, quod ipsi deberetur, cedet peregrinis, si aliquid vult distrahere, tria enim 16 imprimis illi obstant, 1) er hat keine kandschafft, solche auszubringen, indem er sonderlich an einen abgelegenen u. nicht viel bekanten gewölbe stecket, 2) kan nicht changiren, ut vocant, indem er keine handlung hat, sind ihm die bücher so er stechen könte nichts nüze, 3) ist er surdaster, und also nicht wohl mit ihm zu handeln. Förster oder ein ander seines gleichen würden 10 oder 20 verthan haben ehe er eines. Geschieht also dem H. Bruder 20 selbst schaden, indem das buch also so bekant nicht wird, alß sonst geschehen, wenn es ein berümter Buchfahrer empfangen hette, e. c. Förster. Ich halte es vor das rathsamste, so er die exemplaria noch an einen andern verhandelte. Ich habe die 4 exemplaria empfahen, undt das 5 te vor H. Prof. Mencken, auch auf sein begehren gebeten, das er occasione data wolle andern wißend machen das, u. wo er an- 26 zutreffen. Pro communicatione ex. sage schonen danck, wiewohl ichs noch nicht empfangen, will er mir noch eines geben, so kann es der H. Bruder auf die dispp. abrechnen. (...) L. 10 Maji A. 93. P. S. Es ist dem Üben Gott höchlich zu dancken, der die conatus Satanae, die frommen unter den Namen der pietisten zu verfolgen an unterschidenen orten offenbaret u. zu so

Zu N. 464: 27 die dispp.: vgl. N. 463.

688

IV. D I E V E R W A N D T E N 1693

N.465

schänden gemacht hat, zu Leipzig sind durch H. Seckendorfs scriptum u. Speneri Praefation vielen die äugen aufgethan worden, zu Gißen, Halle und Gothe sind sie durch öffentliche Commissiones beygeleget, u. durch öffentliche Commissions Recesse undt Abkündigunge (auch im druck) publiciret worden, wie wohl der Satan noch nicht ganzlich ruhet, sie mit 5 fremden kothe s. v. zu beschmeißen. Der begehrte Vignieur komt izo mit. H. Förster hat noch keine abrechnung mit H. Gletizschen gehalten so beyn abzug pflegte zu geschehen, wenn er etwas bringen lest, so schreibt er nicht für wem es solle. A Monsieur Monsieur Leibnitz Conseiller de la Cour de Son Altesse Elect. à Hanover. 10 par Couvert.

465. FRIEDR. SIMON LÖFFLER AN LEIBNIZ Amsterdam, 12./22. Mai 1693. [462. 468.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 5 7 1 Bl. 45 — 46. 1 Bog. 4 0 . 3 S. Eigh. Aufschrift. Siegel.

Amstelod. d. 12/22 Maj. A. 1693. 15

Nudius tertius tandem trajecto feliciter mari Amstelodamum totius Europae emporium celeberrimum summo cum gaudio ingressus sum, mihique inprimis operam dandam esse duxi ut Cl. Miegium, qui in animo meo hucusque versatus erat, compellarem. Qua spe fretus continuo me contuli in Wetsteinii bibliopolium, ad quod omnes ferme eruditi qui peregrinantur confluunt, quaesivique ex famulo, num Cl. Miegius Prof. Rintel. Amstelo20 dami jam esset? sed responsum tuli eum quidem adfuisse, verum nudius tertius Groeningam reversum esse. In varias sententias trahebat animum meum haec responsio ut ignorarem num famulo Wetsteinii an amicis Cl. Miegii cum Bremae tum Groeningae aliud ejus institutum referentibus fidem haberem. Tandem cum omnem spem eum inveniendi mihi praereptam esse animadverterem, meo quod primum coeperam Consilio peregrinandum 25 esse existimavi. Et ne ignores Avuncule observantissime, quae cum Franeckerae tum Amstelodami hucusque gessi, scias me ibi cum viris eruditissimis quantum mihi concessum i Seckendorfs scriptum: Bericht und Erinnerung zur Schrift Imago Pietismi, wozu Ph. J . Spener eine Vorrede schrieb; vgl. SV. N. 457, 3. 434a. 3 Commissions Recesse: vgl. SV. N. 410. Für Gießen vgl. Walther K ö h l e r , Die Anfänge des Pietismus in Gießen 1689 bis 1695, in: Die Univ. Gießen von 160J bis SO 1907, Festschr., Gießen 1907, S. 1 3 3 — 244, bes. S. 153 — 203. 6 Vignieur: Jerôme Vignteb, Véritable origine de la maison d'Alsace, de Lorraine, d'Autriche, de Bade, et de plusieurs autres, Paris 1649. Zu N. 465: K war Beischluß zu N. 285.

N.

465

IU. D I E V E R W A N D T E N

689

1693

erat collocutum esse et cum tui instituti, ubi occasio ferebat tum aliarum rerum mentionem injecisse. Collocutus sum cum Vitringa Theologo[,] Rheenforto Philologo, qui plura quae mihi usui sunt afferebant. Adii quoque Perizonium et Huberum iisque titulunj opens tui obtuli, quorum alter inprimis hunc laborem magni aestimabat, dolebatque sibi nihil esse quo Tibi hac in re auxiliatricem manum praebere possit. Referebat praeterea sibi magnam & esse litem cum collega suo Perizonio qui plus quam centum erro res ex 1. Historiae civilis tomo in lucem protrahere conatus esset, cui quidem libello aliud scriptum a se esse opposi tum ad quod tum paulo post a Perizonio omni humanitate et amore rejecto tam acerbe responsum sit, ut sibi cum eo, antequam hanc academiam relinqueret, tanquam cum autore libelli famosi agendum sit. Perizonius interea suo ex academia illa discessu apud plurimos 10 magnum excitât desiderium cui etiam discedens omnia prospera apprecatus sum et ut feliciter Lugdunum Batavor[um] quo eloquentiae professor vocatus est, se conterrei. Non intermisi quoque bibliopolia ingredi et quae rara nec ubique obvia mecum auferre. Leovardiae incidi in disputationes rarissimas D. Roël Theologi in quibus secus ac Theologi communiter consueverunt de generatione Filii Dei docet qua de causa etiam Vitringa 15 quaedam contra eum scripsit. Accepi et alias Claror. virorum inprimis Vitringae dissertationes Franeckerae habitas easque cum aliis mecum abstuli. In hac urbe instructiora apparent bibliopolia quae summo studio perlustro. Emi ex iis epistolas graecas ab Aldo collectas quas superiori seculo Neander Soraviensis rarissimas judicavit, Persium ex editione Casauboni, Synopsin purioris Theologiae puriorum Leydensium, corpus omnium 20 veterum Poetarum, Crellii N. T. et alia. Inter viros eruditos qui hic versantur salutavi Dn. Clerique, D. a Limbourg qui plura de Ms10 historiae inquisitionis Tholosanae quam nuper edidit referebat, Dn. Beckerum contra quem tot scripta quotidie eduntur quibus operationem daemonum ab eo in dubium vocatam tuentur. Cras aut perendie Lugdunum proficiscar per très dies ibi commoraturus paulo post Hagam Comitu tandem Roterodamum 25 et Ultrajectum ut, post 12 aut 14 dies Amstelodamum reverso, in Germaniam revertar, et Te Virum Clarissimum hebdomada quae antecedit festum Pentecostes Hannoverii salutem. Caeterum si quaedam adhuc in Belgio a me tuam ob causam peragi, et literas ad me dare cupis, eas cum operculo Amstelodamum mittas, cum titulo A Möns. Möns. Fleischhauer chez Messieurs les Freres Huguetan op de Heere Graft. Eo enim hic amico utor. (...) 30 A Monsieur Monsieur Leibnütz Conseiller de S. A. S. de Braunschweig et Lünebourg. à Hannover. 3 titulum operis tui: das Titelblatt zum Codex jur. gent. dipi. Ält.; s. SV. 23 contra quem: vgl. SV. N. 43a. 44

L E I B N I Z 1/9

18 Aldo: Aldo

MANUZIO

d.

6go

I V . D I E V E R W A N D T E N 1693

N. 466.467

466. JOH. FRIEDRICH LEIBNIZ AN LEIBNIZ [Leipzig, 13. (23.) Mai 1693.] [464. 467.] Überlieferung: K Abfertigung: L B r . 544 Bl. 105. 4 0 . 1 S. Eigh. Aufschrift. Siegel.

Vignier origine de la maison d'Alsace ist defect hat es überdiß schon versendet, wiewohl 5 ers auch schon einmahl ob causam dictam wider zuruck bekommen, wil es aber noch diesen Sommer schaffen. H. Ammon hat seine exemplaria bey mir eingesetzet, denn wenn er sie bey einen buchführer liße, so würde zwar mehr verthan, aber darnach würde es mit dem gelde hart halten. So iemand was vors geld begehret sol es ihm willig gefolget werden, aber ich zweifele 10 das viel abgehen werde, denn wenn es die buchführer nicht sehr wohlfeil haben, das sie es wider changiren können, so thuen sie es ihm zum beßen u. weisen die leüte eher gar ab, Gletizsch hat ein 50 oder gar 100 ex. haben wollen aber nicht mehr alß 2/3 darvor geben wollen, aber er hat nicht gewolt. H. Fritzsch H. Gletizschen stifsohn, so in Engeland, Italien, Holland gewesen berichtet, das ihm d. Gregori Prof. Geometr. Savilianus Oxfort 15 den H n Bruder sehr zu grüßen, und wenn Er etwas begehre, soll ers nicht durch Förstern thuen, sondern alßbald an sie, denn er helt darvor, das er auch was wolle dran haben. {...) Der Churf. wird erst j) fortreisen cum socia, Gott segne unsere waffen und handele nicht nach unserm verdinst. A Monsieur Monsieur Leibniz Conseiller de Son Altesse Elector. ä Hanover.

20 467. JOH. FRIEDRICH LEIBNIZ AN LEIBNIZ L[eipzig,] 19. (29.) Mai 1693. [466. 469.] Überlieferung: K Abfertigung: L B r . 544 Bl. 103. 4°. 2 S.

Zu N. 466: Das Datum wurde aus N. 467 vom 15. (25.) Mai erschlossen. Dem dazu gehörigen P. S. vom 19. (29.) Mai ist zu entnehmen, daß Joh. Fr. Leibniz bereits einige Tage vorher, wohl am 13. (23.) 25 Mai, dem Buchhändler Ammon einen Brief zur Beförderung überreicht hatte. 4 schon versendet: nicht ermittelt. 7 exemplaria: Leibniz' Codex jur. gent. dipl. 17 Die Abreise des Kurfürsten Joh. Georg IV. war demnach für Montag den 15. (25.) Mai vorgesehen. Zu N. 467: Wir benutzen das Datum des P. S. K wird beantwortet durch einen Brief vom Juni 1693 (nicht gefunden), der in N. 469 von Joh. Friedrich Leibniz bestätigt wird.

N. 467

IV. D I E V E R W A N D T E N 1693

691

Statim ac exemplaria accepi, tradidi ea librorum confactori, qui promisit se proximo die J) confecturam, et tunc spes erat, Electorem tarn diu moraturum sed abiit Colditium nudius tertius ante, nempe die

et cum resciscerem, adii Dn. Gersdorfii famulum, quae-

rens an Elector sit rediturus, comité Gersdorfio, causam adjiciens ; ipse ait se sciscitaturum, sed vocabar, ut praesenti Ipsi desideria exponerem, ex quo percepi se non rediturum, 5 Electorem quidem transiturum ad aestiva Rhenensia, sed opportunitatem se offerendi nullam habere. Uberdiß konte ich fast mercken, das der Churf. solch ding ohn daß nicht groß achtete, wolte ich also liber nochmalß des Herrn bruders resolution erwarten, ob ich beyde exemplaria {rebus sie stantibus) an den von Gersdorf, solte überschicken, oder vielmehr nur eins, u. das andere an geheim. Rath Knochen, welcher auch mit hir gewesen, u. 10 von dem Churf. nicht dimittiret wird, u. wenn es ihm so gefiele, solte Er mir die titul, so ich drauf schreiben solte mit überschicken, so wolte ich solche alßden auf die post geben, deßgleichen die nach Berlin destiniret, worzu die Titul schon vorhanden. H. Otto hat noch 2 exemplaria mit gebracht, wem sie destiniret, würde der H. bruder schon schreiben. Ich hab mich zimlich bemühet ihn unterzubringen, aber es hat sich noch keine gelegenheit 15 zeigen wollen, Er hat beschloßen zu bleiben u. zu expectiren. H. Pizler hat sich vor 2 tagen auch eingefunden, u. die 5 thl zugestellet, waß übrig bleibet soll gemeldet werden. H. Pizler entschuldiget sich mit seiner kranckheit etc. forsan penuria altera est causa. M. Fabricius ist noch in keinen dinsten. Wir haben heut böse post bekommen das nemlich Heidelberg mit stürm übergangen, 20 ..) L. die 15 Maji A. — 93. P. S. d. 19 dit. Meine brife haben wunderl. fata gehabt, denn so bald alß ich den brif u. bücher empfangen, habe ich wider geantwortet, und weil Herr Ammon sich selbst anböte, er wolte ihn mit einschlißen, hab ich ihn gebracht, aber er hatte seinen schon (ein paar stunden vor 25 der Zeit) bestellet, u. liß mir sagen, er wolte dinstags wider schreiben u. mit fortschicken, alß ich nun dinstags wider schribe, kont ich ihn nicht finden, ob ich schon über eine stunde auf ihn gewartet, hat also gemacht das ich die post das andere mahl versäumet, weil ich den ersten brif den ich geschriben, nicht wider haben konte zum einschluß. Die bücher sind wohl gebunden hab 4 thl darvor zahlen müßen vor ein vergoldetes 30 1 1/2 thl, vor das schlechte 1 thl, er hat es durch u. durch müßen durchschißen, u. ein ganz 2 f. Statt Montag den 15. (25.) Mai war der Kurfürst bereits am Sonnabend den 13. (23.) Mai nach Colditz abgereist. 9exemplaria: L e i b n i z ' Codex jur. gent. dipl. 23 brif: N. 463. 24 wider geantwortet: N. 464 und 466.

44*

692

I V . D I E V E R W A N D T E N 1693

N. 468

riß klar maculatur mit zu schänden gemacht, er hat mirs gewisen, man kont auf allen bogen die schrifft lesen, iedoch hatten die auf postpapir ihre volle färbe, aber das dritte war ein wenig bleich worden. Die blätter in den 3 bänden hab ich alle laßen aufmachen, die 2 nach Berlin sollen Sontag gel. G. fortgehen, Wegen der nach Dreßden erwarte reso6 lution u. die Titul drauf zu schreiben, der Churf. ist heüt wider herein kommen, ist zu Colditz gewesen, hat Herz. Fridr. Aug. angewisen, wer daselben hinführo residiren wird, heüt ist das LeibRegim. fortgangen, Der Churf. wird folgen u. der H. bruder, er will die infanterie auf wagen laßen laden, das sie desto eher fortkomme, sed Turpe est amisso claudere septa grege. Dum enim deliberarunt nostri, capta est Heidelberga, et (ni Deus 10 avertat) Francofurtum, in quod digitum omnino intendit. Die Franckfurter sagen selber wenn er solle darvor kommen, sie hilten sich über einen tag nicht denn weil es sehr eng und holzern, lißen sie sich nicht ruiniren, (sie wollen liber Sclaven werden) Deus meliora! Es hat der H. Rath u. Director der Schönburg. Regierung Nobilis Schult (mit welchen ich zu Glaucha bey vetter Freisleben bin bekant worden, welcher die Fürsten Frenzeliano 15 more i. e. per anagrammata pflegt zubeehren) an mich geschriben, u. neben inligendes Überschickung gebeten solches an den H n Bruder zu recommendiren. Es ist zwar ein selzam ornamentum Nobilium, derienigen die die Humaniora wohl inne haben, iedoch weis ich nicht, ob das zu billigen, das er mehr ein egyov alß ein ndQBQyov draus machet. Es haben die Herren von Schönburg die stadt Glauche noch in Communione, u. daselbst 20 eine gesamte Regirung, Es sind ihrer 3 die dran theil haben, u. hat ein ieder seinen Rath u. AmtMan da, in uno subjecto, (darunter ist der eine unser vetter L. Freiesleben) über solche ist einer von adel der von Schult gesezet, so die direction hat, Jene haben die arbeit, dieser nur die aufsieht, ist sonst gar ein Christi. Man, Aber es heist unter denen Herren Grafen und ihren Räthen: Communio est mater discordiae.

25 468. F R I E D R . SIMON L Ö F F L E R AN LEIBNIZ Leipzig, 21. Juni (1. Juli) 1693. [465. 470.] Ü b e r l i e f e r u n g : K Abfertigung: LBr. 571 Bl. 47 — 48. 1 Bog. 40. 3 S.

3 Die blätter ... aufmachen: A m Rande ergänzt. Gelegenheitsgedichte von Johannes Frentzel.

14f. Frenzeliano more: wohl nach Art der

15 inligendes: Rudolph Friedrich SCHULTZ,

Ana-

80 gramm auf Kurfürst Ernst August. Ms. 1 S . ( H A N N O V E R Niedersächs. Landesbibl. Ms X X I I I 289, fasc. 11 Bl. 2).

19 Herren ... in Communione: vgl. N. 459 Erl. und das Pers.-verz.

Zu N. 468: A m oberen Rande auf Bl. 47 r° von L c i b n i z ' Hand: „repondu", diese Antwort vom Juli 1693 wurde nicht gefunden.

N. 469

IV. D I E V E R W A N D T E N 1693

693

Quum vehementer vererer, ne, ubi Tibi ex urbe Guelferbytana properanti pro beneficiis innumeris in me effusis prolixe gratias agerem, animum T u u m in me propensissimum offenderem et Tibi longa incomptaque oratione molestus essem ; existimavi differendum a me esse hoc gratiam referendi testimonium usque d u m quieti redditus per literas Tecum colloqui et omnia in memoriam revocare liceret. (L. d a n k t in überschwenglichen Worten 5 f ü r Hilfe, Empfehlungen und Rat.) I n Academia Helmstadiensi, qua Tuo jussu in patriam reversus sum spe cum Cl. Hardio colloquendi excidi, quem ad parentes in Westphalia salutandos se contulisse > perhibebant, non tarnen intermisi quoad ibi versatus sum Theologos et Philosophos praelegentes audire u t etiam in hac academia quidam doctrinae fructus ad me redundarent. 10 Halae Saxonum ad Thomasium accessi eique illud quod ipsi T u o nomine tradendum esset significavi, quod non t a n t u m grato animo agnovit sed etiam adjecit T u a prolegomena in corpus juris gentium a se esse perlecta et omnia approbata nisi quod circa acceptionem vocis Juris gentium forte discrepai. Ad venerandum avunculum fratrem T u u m heri detuli literas mihi commissas et 15 quam primum per vestitum licebit eodem munere apud excel. Menckenium fungar. Multum me fefellit opinio me omnes Tuas literas accepisse, quas ad me, d u m apud Batavos vixi, miseras. Heri enim Amstelodamo ultimae Tuae ad me perlatae sunt, quibus me denuo jusseras u t de homine, quicum literarum commercium instituere possis sim sollicitus. (...) Lips. d. 21. J u n . 1693.

20

469. J O H . F R I E D R I C H L E I B N I Z AN L E I B N I Z L[eipzig], 1. (11.) Juli 1693. [467. 472.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 544 Bl. 104. 40. 1 S. Eigh. Aufschrift. Siegel.

Non t a n t u m literae Tuae per Halensem veredarium, sed et e a e q u a s

Danckel-

m a n n o B e r o l i n u m d e s t i n a s t i a M. L o f l e r o r e c t e t r a d i t a e s u n t . Lib^os ad Elee- 25 torem et eundem Danck. statim perferendos curavi. Si de alteris d u o b u s ( p e r O t t o n e m

1 ex urbe Guelferbytana properanti: Leibniz war seit Mitte Juni 1693 in Wolfenbüttel. 12 prolegomena : Leibniz' Vorwort zum Codex jur. gent. dipl. 15t. fratrem ... literas ... Menckenium: die Briefe an Joh. Friedrich Leibniz und an Otto Mencke (s. a. N. 317) wurden nicht gefunden. 18 ultimae Tuae: Leibniz an Fr. S. Löffler, Anfang (?) Juni 1693, nicht gefunden. 30 Zu N. 469: K antwortet auf Leibniz an Joh. Friedr. Leibniz, Juni 1693, (nicht gefunden) und wird beantwortet durch N. 472. 25 Libros: Exemplare von L E I B N I Z ' Codex jur. gent. dipl.

694

IV. D I E V E R W A N D T E N 1693

N. 470

allatis) et Electori Saxoniae futuris (cum Deo) Nundinis Michaelis tradendis certa quoque stat sententia, eosdem eodem modo sedulo compingendos curabo, nec ad ultimum usque terminum differam, si enim priores duobus saltern diebus citius habuissem recte, jam dudum praeteritis Nundinis potuissent tradi. Quod etiam apud Gersdorfii ministros 5 inquisiverim, nulla alia de causa factum, quam, cum de abitu Electoris constiterit, et de ejus reditu spes aliqua facta, ut certior fierem, an etiam de Ipsius reditu aliqua spes restaret. Codicis Tui exemplaria ab Ammonio quidem tuto asservanda accepi, sed nec ullum vidi hominem, nec ex Bibliopolarum nec eruditorum numero, qui unicum expetierit, etiam hisce Nundinis Numburgentibus, et hoc est quod veritus eram. Cum e contra speras10 sem, si Bibliopola aliquis, Forsterus, Gletitschius vel similis curasset, ad medietatem jam esse distracta vel ultra. Gletitzschii conditiones acceptandas fuisse censeo, cum alterius aequiores non habuerit, nullus etiam est cui major distrahendi facultas sit, non in nostris sed in alienis regionibus. Novi genium Bibliopolarum, quales se exhibere solent ergo eos qui non sunt ex ipsorum numero, cum paratam pecuniam erogare nolint, et permutatione 15 X X exemplaria prius distrahantur, quam unicus pecunia praesenti. Bernhardi dolorem suum occultare nequit, suam famam Tua quasi minuis cum tantum non suam sed summi gloriam quaerere, et dona in Ejusdem gloriam, ac proximi utilitatem conferre deberet unice. (...) L. Cai. Jul. A — 93. A Monsieur Monsieur Leibnitz Conseiller de la Cour de S. A. E. à Hanover, par Couvert.

20 470. FRIEDR. SIMON LÖFFLER AN LEIBNIZ Leipzig, Juli 1693. [468. 471.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 571 Bl. 49 — 50. 1 Bog. 4 0 . 3 S. (Nach Rückkehr aus Holland erhielt L. bei dem Theologen Joh. B. Carpzov seinen Mittagstisch. Drei Tage später wurde er sehr krank und konnte deshalb lange Zeit nicht schreiben.)

25

Museum mihi est in aedibus Schützii Aedilis gravissimi in quod omnes meos libros deportari et ordine disponi jussi. Inter eos varia mihi sese obtulerunt scripta quae ad Chymiam spectant, Theatrum Chemicum aliquot Voll, constans, Paracelsi quaedam et

16 Bernhardi d. i. Johann Bernoulli; vgl. N. 472. Zu N. 470: Auf Bl. 49 r° oben links von Leibniz' Hand: ,,repondu". D ese Antwort von Anfang 30 August (?) 1693 wurde nicht gefunden. 27 Theatrum Chemicum: Verf. L. ZETZNER, s. SV.

I V . D I E V E R W A N D T E N 1693

N. 471

695

pauca alia, quae si inter Tuos referre mavis faciam ut aliquando ad Te Vir summe perveniant. Quid nunc de futura studiorum meorum ratione dicam? Languor ex febri vix libros inspicere permittit, coepi tamen his diebus Morhofii Polyhistorem legere unde multum utilitatis in re literaria me percepturum esse spero. Quantum in studio hebreae linguae profecerim paulo post cognoscam ubi studiosorum quorundam vota explevero, qui in hac 5 lingua addiscenda et lectione bibliorum accurate instituenda me ductorem postularunt. Sunt adhuc penes me ea, quae de omnipraesentia Christi ex Anglicana in Gallicani transmisisti linguam, quae ubi vires corporis pristinum recuperarunt valorem in latinam versa Tibi ut jussisti transmittam. Quidam amicus, qui cum legatis Electoris nostri Viennam discessit inscriptionem in novum Electorem mihi transmisit qua autor hujus anni numerum 10 nempe 1693. ad Imperatoris et Electorum ingeniöse applicare studuit. Pietistae in his terris turbas dare nondum cessant. Nuper Martisburgi quidam inter tonitrua et fulgura suos conventus celebrarunt et ferme ad morem judaeorum cantilenam Wie schön leuchtet der Morgenstern maximo cum gaudio cantarunt. Cujus rei cum postularentur coram senatu ecclesiastico tantum abest ut id factum esse negaverint ut potius omnia aperte 15 profitentes ceu justa et aequa defenderint judicesque hoc factum eis exprobrantes tanquam carnales et corporis voluptates sectantes contempserint. Quos tamen princeps e territorio suo ejici jussit Ille. vero qui Halae Saxonum sacerdoti nuper in publica concione se opposuit et ejus conciones blasphémas vocavit virgis caedendus esse dicitur. (...) Lips. Julii 1693.

471. F R I E D R . SIMON L Ö F F L E R AN LEIBNIZ [Leipzig, September 1693.] [470. 473.] Ü b e r l i e f e r u n g : K Abfertigung: LBr. 571 Bl. 321. 40. 2 S. — Auf Bl. 321 v ° am Rande quer zum T e x t L von N. 473.

7 f. ea, quae de omnipraesentia Christi... transmisisti: wohl aus der von C o r n a n d de L a Crose veröffentl. Zeitschr.; vgl. N. 309 und SV. N. 112a.

9 amicus: wohl Dr. Jacob Born; vgl. N. 477 Erl.

9 Electoris nostri: Kurfürst Joh. Georg IV. am Rande angestrichen.

13f. Wie schön

Philipp Nicolai und Josua Stegmann.

25

12 Martisburgi: Merseburg. Z. 12 — 15 (negaverint) ...:

Verf. von Kirchenliedern mit diesem Anfang waren

17 princeps: Herzog Christian II. von Sachsen-Merseburg.

18 Ille ... qui: vielleicht ist ein Famulus des Theologen Breithaupt gemeint, der in Halle beim G o t tesdienst, „er weiß nicht quo affectu ex improviso einmahl geruffen: T h u t B u ß e " und danach relegiert 30 wurde (vgl. einen Brief von O. W . Schüssler, Halle, 12. (22.) Juli 1693, > n L H I 3, 7 i Bl. 6 — 7). Zu N. 4 7 1 : K wird durch N. 473 Mitte Oktober beantwortet. Unsere Abfertigung wird demnach spätestens E n d e September, Anfang Oktober entstanden sein. Christian Wagner (gest. 28. Juli/7. August 1693) war einige Wochen (vgl. S. 696 Z. 6f.) tot.

696

I V . D I E V E R W A N D T E N 1693

N . 471

Etsi mihi ferme religio est, Tibi summis negotiis districto literis molestum esse; tamen cum scio mihi a Te mandatum esse, ut saepius scribam, et si quae nova haberem, referam, confido penitus, Te nec hodie meum studium improbaturum esse. Respondi amantissimis D. Meieri literis et quantum in me fuit hoc beneficium extuli, promisique me omnia man5 data ejus summa cum cura executurum esse. Patria, in qua ut in aliis hac tempestate mors regnat, ante aliquot hebdomadas magnam jacturam fecit in Wagnero Consulis filio Ecclesiaste ad D. Joannis, qui cum linguas orientales turn occidentales bene calleret, in libris ad acta referendis multum operae praestitit et cum Historiam Parthicam conscribere turn Gesenium Historiae Byzantinae scriptorem in lucem emittere molitus est. Inter libros 10 quos mihi nuper comparavi accepi Ledebuhrii Tr. de accentibus Ebraeorum, cui alligatae sunt Francisci Junii Observationes in Wilier ami Abbatis Franciam Cantici

Canticorum

parapkrasin, in quibus voces Veteris linguae Francicae declarat, cum Anglo-Saxonicae et Gothicae conferì, et in fine docet quarum origo e Graeca lingua petenda sit. Quem librum, cum Tibi in argumento quod interdum inspicere soles, usui esse possit, vel ad Te si jubes, is futuro mercatu transmittam, vel si aliter visum fuerit ea quae ad originem graecae linguae spectant, juxta Boxhornii Lexicon excerpam. Halae Saxonum nuper disputationem habuit Thomasius et in ea petiit suos adversarios, ut intra unius anni spatium sibi explicarent, quid sit substantia? Unde M. Hilscherus in disputatione de inani eruditorum studio haec habet : sed non satis esset deliratum, nisi etiam 20 post tot simpularias turbas, queereretur, an scire possit animal pkilosophicum, quid sit substantia. Altum hactenus de tarn nobili controversia silentium fuit in schola Artistarum, nec dubium est, quin propediem, postquam hœc res in controversiam venit, solidè resolvatur à politioris philosophiœ consecraneo, quem uti rem suam bene agere jubemus, ita rogatum cupimus per sanctissimam philosophandi libertatem, ut et illam queestionem si non reflexivè, 25 saltern catapodaliter velit resolvere nobis: num quatuor equi Phàetontis possint trahere per cacumen montis magnum currum phantasticum per campum categoricum, per campum hypotheticum per infinitum

et vacuum usque ad duodecimum physicorum: animus enim

est disceptationibus tam elegantibus, quas fore arbitramur,

bibliothecam augere Panta-

gruelis.

30

3 Respondi: F r . S . Löffler an Gerhard Meier, Bremen, nicht gefunden; vgl. dazu N . 362. 9 Gesenius d. i. Joseph G E N E S I U S ; vgl. S V .

16 Boxhornii L e x i c o n : s. S V .

17 disputationem:

Christian THOMASIUS, Quid sit substantia? Disp. v . 27. Juli 1693. (Resp.) Lorenz Thomas. Als Disp. I gedr. in: THOMASIUS, Disputationes

XII.

de quaestionibus historico-philosophico-juridicis.

18 P a u l Christian HILSCHER, Disp. de periergia seu inani studio eruditorum. 35 Lipsiae 1693. D a s Z i t a t (Z. i g f f ) entspricht cap. V I , § 2.

Halle 1693.

(Praes.) Christian Cramer,

N. 472

IV. D I E V E R W A N D T E N 1693

697

Quidam Patronorum cum animadverterent fore, ut quidam ex concionatoribus Sabbathicis in Wagneri locum surrogaretur, autores mihi fuerunt, ut per literas a magistratu peterem, ut ea occasione mihi conciones Sabbatho habendas demandarent, quis earum fructus erit tempus docebit. Venerandus frater prospera adhuc utitur valetudine et optat ex animo ut etiam bene valeas. Sunt procul dubio multae rei ejus disputationes 5 exegeticae quas nondum possideo, si nonnullas ex illis Tuo Avuncule colendissime, permissu meum in usum emere possim, magni beneficii loco id agnoscerem. (...)

472. LEIBNIZ AN JOH. FRIEDRICH LEIBNIZ [Hannover, 1. Hälfte Oktober 1693.] [469. 474.] Überlieferung: L Auszug aus der (nicht gefundenen) Abfertigung: LBr. 544 Bl. 104. 40. 1 S. 10 auf Bl. 104 v° vor, neben und unter der Aufschrift von N. 469.

Non est quod oblationes exemplorum aulae vestrae destinatorum praecipitemus. Scopus meus est ut aliqua ornamenta opens ex Archivo vestro nanciscar, quae possint etiam in decus Serenissimae familiae Electoralis cedere. Certe illustrissimus Vir Eberhardus de Dankelman rem ita interpretatus est apud summum Electorem suum nec 15 tantum respondit Uteris humanissimis, pollicitus materiam ex Archivo Electorali sed etiam nihil tale expectanti mihi dignum dante Electore munus transmisit impressam ejus in auro effigiem. Non male mihi videtur fecisse Loflerus, quod locum in vestrae Ecclesiae ministerio vacuum petit. Nam etsi non obtineret, tamen aliquo in numero esse videbitur, speique proprior in futurum. 20 De Bernoullio qui Tibi visus est nonnihil famae suae timere a mea, nondum magnopere habeo quod querar. Nam profitetur publice par mea inventa et meum calculum novum sibi ad haec potissimum factum esse aditum. Ipse Hugenius quem merito referimus omnes inter principes nostri temporis Mathematicos, non tantum literis nuper ad me datis, sed etiam schediasmate ad acta misso et mox edendo publice profitetur sine calculo a me 25 reperto vix fore ut ad profundiora ilia admittamur. Itaque non piguit ipsum ea aetate et 4 frater: Joh. Friedrich Leibniz. Zu N. 472 : Die Abf. antwortet auf N. 469 und wird beantwortet durch N. 474. Überbringer des Briefes war ein Reisender, der zur Leipziger Messe fuhr. Diese begann am 29. Sept. (9. Okt.). Wir datieren deshalb 1. Hälfte Oktober. 12 exemplorum: von L E I B N I Z ' Codex jur. gent. dipi. 16 literis: E . v. 30 Danckelman an Leibniz, Juli (?) 1693, nicht gefunden. 18 Loflerus: vgl. Fr. S. Löfflers Brief N. 471. 24 literis: Chr. Huygens an Leibniz, 17. Sept. 1693 ( G E R H A R D T , Briefw., 1899, S. 716—719). 25 schediasmate: H U Y G E N S , De problemate Bernoulliano; vgl. N. 376 Erl.

698

IV. D I E V E R W A N D T E N 1693

N. 473-474

gloria calculum meum discere, et fructum quem inde percepii agnoscere. Idem facit in Gallia Marchio Hospitalius, ut alios in Italia et Anglia taceam. Sed si mihi quae adhuc premo elaborare atque edere vacaret, aut si esset ad manus collaborator talium studiorum, a quo possem nonnihil sublevari. Auderem polliceri multo majora etc.

5 473. LEIBNIZ AN F R I E D R . SIMON L Ö F F L E R [Hannover, Mitte Oktober 1693.] [471. 475.] Überlieferung: L Konzept: LBr. 571 Bl. 321 v°. 4°. 6 1 / 2 Z. quer zum Text von K von N. 471.

Mihi non videtur Thomasius de substantiae natura male aut inutiliter quaesisse, neque ideo esse irridendus, ut quidem facere videntur, et plerumque qui aliorum studia 10 irrident, non intelligunt. Vix ulla veritas recondita usu suo caret ; soient philologi irridere philosophos ut inutiles subtilitates tractantes, et vicissim philosophi philologos, ut pro rebus verba captantes. Malebranchius salse ridet Hebraistas et Rabbinistas. Sed maie, utraque pars. Vir prudens non facile aliquod Studium contemnit. Si Tibi occasio sit, velim intelligat celeberrimus Thomasius, mihi valde probari quod in notionem substantiae inquirendum 15 putat ; et ob ignoratam substantiae notionem, etiam ignoratam fuisse veram corporis naturam, quam ego demonstravi non consistere in sola extensione.

474. JOH. F R I E D R I C H LEIBNIZ AN LEIBNIZ L[eipzig], 14. (24.) Oktober 1693. [472. 476.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 5 4 4 Bl. 1 0 6 — 1 0 7 .

20

1

Bog-

4°-

3 S. Eigh. Aufschrift. Siegel.

L. d. 14. Oct. A. 93. Si ex humano affectu loquerer, dolerem, Te a levi febricula ab instituto Tuo, ad nos nempe excurrendi dejectum esse; sed cum hominis propositum Deus disponat, cogor divinae meam subjicere voluntatem. Imprimis cum non plane a spe Te videndi removear,

Zu N. 473 : Die Abfertigung (nicht gefunden) antwortet auf N. 471 und wird beantwortet durch 26 N. 475, woraus sich die Datierung ergibt. 8 Zu Christian Thomasius vgl. N. 471 Erl. 12 f. Malebranchius salse ridet: MALEBRANCHE, De la recherche de la vérité, livre II, 2, chap. I I I § 2 ; livre II, 2, chap. V I ; livre IV, chap. VII ( = Œuvres complètes, Paris 1962, T. I, S. 282f., 302f.; T. II, S. 58). Zu N. 474: K antwortet auf N. 472 (vgl. S. 699 Z. 6 ex Tuis).

N. 474

IV. DIE V E R W A N D T E N 1693

699

sed praesentia Tua ad proximum Ver differatur, si Deus vitam mihi ad eum usque terminum concesserit, cui me totum resignavi. Bina Codicis Tui exemplaria compingi curavi ad modum exacte prius praescriptum; Cum enim nihil a Te responsi accepi, nolui usque ad Nundinas differre, ne tempore, ut in prioribus nundinis excluderemur, oblationem tarnen usque ad Pauli Reschii adventum 5 distuli, ubi ex Tuis intellexi, oblationem non esse praecipitandam, sed commodam captandam esse occasionem. Quae verba ita interpretatus sum, ac si Nundinis Vernalibus, avv &eff>, ipse offerre decreveris. An haec Tua fuerit mens, ipse videbis. Praecipitantiam tarnen ne incurrerem offerre non sum ausus. Ich hab aus gutwilligkeit (H. Ammon die wenigen kosten zu ersparen) die exemplaria 10 in mein hauß genommen, aber wenn ich hatte gewust, das er nicht selber würde wider kommen, so hatte ichs nicht gethan, denn er hatt mir zwar ein Verzeichnis drüber geben, aber ich hab sie nicht die helffte gezehlet genommen, hab auch keines verkaufft, denn kein mensch keines begehrt, zwey tage ehe H. Resch kam, hat sich H. Förster angemeldet, es wer ihm von H. Ammonio volmacht aufgetragen worden, so viel alß er konte zu verstechen, 15 hatt also 20 exemplaria hohlen laßen, alß aber H. Resch kommen u. sich unnütz gemacht, hat er sie alßbald wider geschicket, weil sich nun H. Resch durch H. Ammons brif legitimiret, auch darinnen gedacht, ich würde ihm an seiner Wohlfahrt* nicht hindern, sondern die bücher unwegerlich folgen laßen alß hab ich ihm freye hand drinne gelaßen, aber ich muß leyder nicht allein itzo von H. Förstern u. andern vernehmen, das er nicht 20 gar ein gut Zeügnüß habe, uberdiß, non olet hircum sed cerevisiam, non pascillos sed vinum adustum, (er sagt auch er hette kein einiges vor baar geld loß werden können) ja was das vomemste, sehe ich heüte aus H. Ammons brife den er an ihn geschriben, wenn er einen guten handel hätte, so konte er 1 ltr. bier und 1 gl. brantewein desto mehr trinken, welches mich in meinen gedancken stärcket. Also fürchte ich das er malae fidei sey, u. wenn endlich 25 die zahl in exemplarien nicht werde zutreffen das es mir möchte imputirt werden, alß ob etwas sey bey mir weg kommen, oder ich solche verthan hatte, das ich also damnum famae zum wenigsten dabey leyden möchte. Ich sehe fast das der H. Bruder selbst nicht ohne suspiciam wider ihn gewesen, Indem er die wort hinzu gesetzet: modo rem mandantis bene curare velit. so Gar zu viel wird er von des H n Bruders Catalogo nicht mit bringen. H. M. Löffler wird * (Am Rande:) unde haec dubitatio?

31 f. Löffler ... geantwortet: in N. 475.

yoo

IV. DIE VERWANDTEN 1693

N. 475

hoffe ich schon geantwortet haben. H. Ottoni hab ich seinen auch zugestellet, er komt mir vor das er auch etwas liderlich werde, er wolte vergangen 4 thl. geld von mir borgen, aber weil es nicht weit damahls von dem Term. Quadrantis, könte ich ihm nicht helffen. H. Paul hat 105 ex. abgehohlet, nun hab die übrigen überschlagen hoffe die Zahl soll 6 eintreffen, den Tr. von der Polygamia hat er alle abgehohlet, aber da haben 6 ex. drangefehlet, aber H. Paul meinet H. Ammon hätte sich geiiret, er hatte an Ostern nach geschehenen verzeichnüß noch etliche exempl. von ihm gehohlet. Ich halte dafür das es gut sey das er nicht gar zu viel verthan habe, es sind noch über 200 ex. da, welche viel besser werden können verthan, wenn der ander Tomus möchte darzukommen. 10 Et adhuc in ea sum sententia, lentam distractionem etiam Te tangere, licet enim damnum pecuniae collatae spernas, attamen cita distractione, quae per Försterum, Gletitzschium vel similem certissima fuisset, fama Tua majus cepisset incrementum in peregrinas regiones missione, quam Gletitzschius intendebat. Igitur omnino suaderem, ut, si huic consulere velis, alium quaeras, extra Ammonium. Försterus certe non impar esset huic rei, quippe 15 qui pro 800 thl. his Nundinis, ni fallor Bibliothecam emit, ut alia taceam. Acta Mensis Octobr. nondum edita sunt, igitur ea quae de Hugenio memoras nondum vidi. Collaboratorem in hisce studiis difficulter invenies, qui te sublevet, quippe cum ingenia haec rarissima sint. (...) A Monsieur Monsieur Leibniz Conseiller de Sa Seren. Elector. de Hanover.

20 475. FRIEDR. SIMON LÖFFLER AN LEIBNIZ Leipzig, 14. (24.) Oktober 1693. [473. 477.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 571 Bl. 51 — 52. 1 Bog. 4°. 3 S. Eigh. Aufschrift. Siegelrest.

Cum diu me magnum tenuisset desiderium recipiendi a Te et PI. Reverendo Meyero 25 jussa, ex quibus intelligerem quaenam eruditorum scripta mihi transmittenda essent, et quibus aliis in rebus meam pietatem et obsequium testari me oporteat, sero tandem ad me

1 Ottoni... seinen: Leibniz an Gottfried Christian Otto, 1. Hälfte Oktober, nicht gefunden 4 H. Paul: wohl Paul Resch (s. o.). 5 Tr. von der Polygamia: vielleicht SV. N. 42, 4. Zu N. 475: K antwortet auf N. 473.

N. 475

IV. D I E V E R W A N D T E N 1693

7OI

Tuae sunt perlatae literae, seriusque ille homo, qui Ammonii librorum curam gerit, cum frustra eum aliquot dies quaesivissem, deprehensus est. Quem ubi interrogassem, quae sibi ad D. Meyerum essent perferenda, ostendit quidem catalogum sed adjecit simul ea non parata pecunia sed pro libris quos attulisset, comparaturum esse. Cogitavi itaque statim me in illis coemendis nihil eum juvare posse et, quoniam conjiciebam hac ratione 6 non omnes libros a CI. Meyero nominatos posse comparali, petii ut eos, quos non comparasset, annotaret mihique catalogum eorum sub discessu suo traderet, quod an praestiturus sit, cum non potuerim eum hodie domi invenire, cum ignarissimis scio. Francisci Junii notas in Willeramum transmitto una cum dissertatione Schurzfleischii de rebus Danicis et Programmate in obitum B. Wagneri a L. Cypriano conscripto, quod docebit autorem 10 historiae Byzantinae ab se edendum non Gesenium sed Genesium fuisse. Thomasius praeter cogitata Ven. Avunculi in Carthesii vitam quoad omnia a se approbata, etiam alia suis opusculis adjecit inter quae nonnulla in patriae ignominiam in lucem emissa multis videntur. In Wagneri demortui locum surrogatus est M. Crameras per octo ferme annos Concionator Sabbathicus, cui in munere relieto M. Pippingius successurus est, qui cum ilio 15 concionem docimaticam habuit. Multum nunc me sollicitum tenet argumentum disputationis post aliquot menses habendae et quoniam id quod de aetate Prophetarum Te approbante eligi vires meas superai et hominem in rebus chronologicis versatissimum requirit, invitus meam mutavi sententiam judicavique facilius esse, si quaedam de armatura veterum ad illustranda 20 quaedam commata in cap. VI. Epistolae Pauli ad Ephesios ex Ebraeis graecis latinisque scriptoribus colligerem et vice dissertationis exhiberem. Videbatur etiam ventilatione digna quaestio ilia an Spiritus malus potest in intellectum humanuni agere et quaedam cogitata suggerere? quam tarnen ob difficultates quas Scripturae S. opinio Theologorum et Philosophorum communis pariunt in aliud tempus rejeci. Catalogum disputationum quae 26 his nundinis venales expositae sunt nullum confectum vidi[,] dabo proinde ipse operam ut illarum disputationum argumenta et autores annotem et paulo post transmittam. (...) Lipsiae d. 14. 8 br -1693. A Monsieur Monsieur Leibnütz Conseiller d. S. A. S. de Braunschweig et Lünebourg. à Hannover. so

1 1 Genesium: zu Joseph GENESIUS S. SV. 1 1 Thomasius: Christian THOMASIUS veröffentlichte in seiner Historia sapientiae et stultiliae, T . I I : April—Juni, Halae 1693, c a P- 2 : Leibniz' Notata quaedam G. G. L. circa vitam et doctrinam Cartesii. Vgl. ferner N. 427.

702

IV. D I E V E R W A N D T E N 1693

N. 476.477

476. JOH. FRIEDRICH LEIBNIZ AN LEIBNIZ Lfeipzig,] 18. (28.) November 1693. [474.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 544 Bl. 108 — 109.

1

Bog. 8°. 1 S. Eigh. Aufschrift. Siegel.

— Auf Bl. 108 v°—109 v° das Konzept von Leibniz' Antwort (Druck in I, 10).

5

L. d. 18 ixbr-

Tria exemplaria Codicis Tui diplomatici D no Prof. L. Mencken misi, qui D. Fr. Carpzovio transmisit. Si de hoc constitisset, ipse obtulissem. Inter Ammoniana nulla sunt impressa auf PostPapir, nisi quod duo ilia compacta exemplaria restent, deaurata, quae Aulae Dresdensi destinasti. 10 Academiae Halensis Fridericianae Inauguratio die Friderici s. 6. Martii celebrabltur magna cum solennitate. De Legati S. Pontificis praesentia quoque inaudivi, an veritati sit consentaneum, tempus manifestabit. Peccata clamantia apud nos crescunt quotidie e. c. homicidia sunt frequentissima, nec non iurta. De adulteriis nihil dicam, cum ilia jure nostro non amplius capitalia habeantur, 15 neque multentur imo vel plane non animadvertan tur. Verbo : Aulis principalibus non cedimus superbia etc. Qua ratione Tibi et Ammonio satisfecerit is, cui in mandatis Vestra dederatis aveo scire. (...) Electoralis Conjux, Dei Gratia, uterum gerit, et tempus appropinquai cum Deo. Feliciter! 20

A Monsieur Monsieur Leibniz Conseiller de la Cour de Sa Sereniti Electorate Mon tres eher frere de Hanover.

477. FRIEDR. SIMON LÖFFLER AN LEIBNIZ [Leipzig, 18. (28.) November 1693.] [475.] Überlieferung: K Abfertigung: LBr. 571 Bl. 53 — 54. 8°. 21/2 S. — Auf Bl. 54 ein Auszug aus 26

Leibniz' Antwort vom 27. Dez. 1693 (6. Januar 1694).

Non dubito quin ea, quae proximo mercatu transmisi ad Te pervenerint ; quibus nunc succedit promissus dissertationum catalogus ex quibus eas, quas desideras Vir amplissime Zu N. 476: K antwortet auf Leibniz an J. Fr. Leibniz, 9. Nov. 1693 (nicht gefunden) und wird beantwortet am 6. Januar 1694 (vgl. die Überlieferung).

18 Die Kurfürstin Eleonore von Sachsen

30 starb 1696 ohne Leibeserben. Zu N. 477 : K hat als Beischluß N. 476, woraus wir unser Datum erschließen, und wird beantwortet am 6. Jan. 1694 (vgl. oben Z. 25).

N. 477

I V . D I E V E R W A N D T E N 1693

703

annotabis, ut data occasione transmittam. Nihil ferme in re literaria novi cognitum habeo quod ad Te perscribam. Leve est quod nuper quidam de vivi comburio orthodoxorum apud Pontificios disputavit. Carpzovius JCtufl nuper disputavit de eo quod justum est circa destructionem et ruinam. Futura hebdomada in Belgium discessurus est Schurzfleischius, ut ea perquirat quae èum in scribenda vita Comitis Waldeci juvant. Nova nunc 6 apud nos paratur demonstrationum Evangelicarum Huetii editio. Acta eruditorum hujus mensis nondum lucem aspexere forte ut eo majora et rebus novissimis pleniora quam nuper factum, prodirent. Legati nostri Saxones inter quos etiam Bomius adhuc Viennae sunt et de suo reditu nihil certi per literas affirmare audent.

10

Praesentes literae ad D. Meierum, sunt responsoriae ad eas, quas haud ita pridem per ordinarium nuncium transmisit, cum illas mercator qui Lipsiae his nundinis adfuit, nescio quam ob causam secum Bremam reduxisset. Prius respondissem ejus literis et ad Te simul Avuncule observantissime epistolam transmisissem si prius catalogum disputationum nactus essem.

15

Praeterita die solis publice e cathedra sacra verba feci sed non erat ille vocis sonus ut ad omnes Templi angulos perveniret ex quo factum ut non omnes me dicentem audiverint et recte perceperint. Jam tempus impendo lectioni eorum quae in Genesin commentatus est Joan. Clericus V. CI. qui licet novitati multum studeat et ab opinionibus vulgaris recedat, optimi tamen interpretis laude defraudandus non est.

2 quidam: nicht ermittelt.

20

3 Carpzovius: August Benedict CARPZOV, S. S V .

9 Legat

nostri: als Gesandte für Kursacbsen waren von Juli 1693 bis Anfang Januar 1694 O t t o Heinrich Frhr von Friesen, Georg von Werthern und Dr. Jacob Born in Wien. an Gerhard Meier, Bremen, November 1693, nicht gefunden. N . 52, 2.

11 literae: Fr. S. Löffler

19 Clericus: zu J. L E CLERC vgl. S V . 26

ANHANG

45

LEIBNIZ 1/9

478. G E R H A R D W O L T E R

MOLANUS AN

LEIBNIZ

[Loccum oder Hannover, O k t o b e r 1693 (?).] [109]. Überlieferung: K A b f e r t i g u n g : L H I 19 Bl. 285. 1/2 S. — Gedr. : FOUCHER DE CAREIL, Oeuvres, 1. 1859. S. 411 ; 2. A u f l . i , 1867, S. 483 (fälschlich dort zusammengezogen m i t I, 9 N. 106). R e m i t t o scriptum latinum et Gallicum, u t r u m q u e vehementer probo, vellemque lati- 5 num, si fieri queat imprimi in loco aliquo catholico, v g . Hildesii cum permissione ordinarii, aut Moguntiae.

Sed et recepì E p i s t o l a m D n . Episcopi Neostadiensis, restant

plagulae

q u a e d a m scripti latini, ab eodem Episcopo mihi missi.Vale ( . . . ) Acta

erudüorum

Lips. quibus interdum indageo, precor u t remittantur.

479. L E I B N I Z A N A N T O N I O M A G L I A B E C H I

10

Hannover, 29. D e z e m b e r 1693. [373.] Überlieferung: L K o n z e p t : L B r . 595 Bl. 135 — 136. 1 Bog. 8°. 4 S. m i t einigen Korrekturen und Ergänzungen. Bl. 135 r° oben links eigh. V e r m e r k : „ A l S i g n o r M a g l i a b e c c h i " , rechts: „ n o c h e i n m a h l f r a g e n " . I A b f e r t i g u n g : FLORENZ Biblioteca

Nationale

Gal., Posteriori, Cim. t. 28, p. I I I , vol. X I I I 15

B l . 32 — 33. 1 Bog. 8°. 4 S. (Unsere Druckvorlage.) — G e d r . : 1. Clor. Germanorum Magliabechium

Episl.,

ad Ant.

1, 1746, S. 4 4 — 4 9 ; 2. DUTENS, Opera, 5, 1768, S. 102 — 105.

Zu N. 478: K ist Begleitschreiben zu zwei Schriften. M i t der französischen könnte vielleicht die Deuxieme

Reponse (N. 115) g e m e i n t sein; m i t der lateinischen vielleicht das Judicium

Doctoris

Catholici,

das i m O k t o b e r 1694 nach W i e n geschickt wurde (vgl. I, 10). W i r können diese V e r m u t u n g freilich nur 20 darauf stützen, d a ß Z1 des umfangreichen Begleitschreibens der Deuxieme und d a s Judicium

Reponse an Bossuet (N. 114)

auf gleichem Papier v o n gleicher Schreiberhand geschrieben sind. N e h m e n w i r hier-

nach an, d a ß unser Brief aus d e m O k t o b e r 1693 s t a m m t , so könnte m i t dem erwähnten Brief nebst Beil. des Bischofs de R o j a s y Spinola dessen Schreiben v o m 30. September 1693 g e m e i n t sein (vgl. eigh. A b s c h r i f t I-eibnizens L H I 10 Bl. 26); Beil. dazu w a r die „ p r a e f a t i o . . . ad partem i m a m " derSyncera 25 relatio (vgl. Erl. zu N. 60). Vielleicht s t a m m t unser S t ü c k aber auch schon aus d e m E n d e des Jahres 1692, wie Z. 9 v e r m u t e n lassen könnte. D a n n hätten die Beil. die lat. und franz. Fassung v o n BOSSUET, De scripto cui titulo ... Senfentia

(vgl. I, 9 N. 97 und 98) sein können.

9 Acta eruditorum:

vgl. I, 8 N.

278 v o m 26. Sept. (6. Okt.) 1692. Zu N. 479: l a n t w o r t e t auf N. 365 und 373 und wird beantwortet a m 22. Mai 1694 ( v gl- I, 10). 30 Beigeschlossen w a r ein Brief an Bodenhausen v o m 20/30. Dezember. D i e Notiz auf d e m K o n z e p t L 45»

ANHANG

7O8

N. 479

Illustrissime Domine, Fautor Honorande Insolitis modis distraete mihi, pene omni commercio literario fuit aliquamdiu interdictum. Nunc respiranti nihil fuit ad Te scribendi cura antiquius. Accepi literas Tuas recta transmissas tum et alias ad me delatas opera R. Patris Papebrochii insignis Viri. Sed s eae quibus de suscepto mihi opere, id est diplomatico juris Gentium Codice dixisse Te scribis fusius, malo fato meo ad me non pervenere. Accepi Diploma Cantelmianum, et gratias ago. Sed et Tibi, et per Te, Eximiae doctrinae Viro et rerum Florentinarum peritissimo Benvenuto obstrictum me profiteor, quod etiam ex vestii Archivi thesauris adjuvare voluistis, tametsi per objectas difficultates res intra voluntatem steterit. Nec tamen imposterum io despero. Certe in Aula Regia Sueciae, tum apud Serenissimum Brandeburgicum Electorem, et in aliis aulis auxilia humanissime sunt oblata; sapientibus Administris judicantibus multa latere in chartis, quae edi ad dominorum decus pertinet. Caeterum ego expertus sum, plus saepe Virum doctum, uteunque privatum, posse dare praeclari, quam Archivum integrum, idque si ab ullo expectari certe a Te potest. Itaque etiam atque etiam rogo, ut indices is Diplomatum majorum ad rempublicam pertinentium, editorum ineditorumve qui Tibi forte occurrent, rerum praesertim superioris nostrique seculi, sumministres; additis autorum locis unde peti possint : Si quidem edita habentur. Ita mihi seligere ad rem futura, integrum erit. Primum Volumen Codicis juris gentium diplomatici complura complexum Monumenta rerum insignium a seculi duodecimi initio ad initium usque seculi superioris prodiit. daboque 20 operam ut ad Te exemplum deferatur. Secundus Tomus destinatur superiori seculo, Tertius nostro. Praeter justum Volumen supplementorum si vitam viresque dederit Deus. Gratias debeo pro egregiis notitiis literariis et ut imposterum quoque me hoc beneficio bees ac ne illa quidem praetereas peto quae extra Italiani amici Tibi nuntiant, quae peculiari Scheda scripsisti, subducta omnium oculis scito, ut jussisti. 26 A Mutinensi diario egregia expecto quando tot praeclari Viri conspirant. Rondellum et alios quosdam ignoraveram. Cevae Mediolanensis V. CI. quaedam Geometrica olim inspecta visa sunt egregia. Leonardi Capuani opinionum librum Romae prohibitum miror. Quid enim commune huic libro cum rebus Sacris. Vellern prodiret quae molitur de Febribus. (s. o.) machte Leibniz wohl, als er einem Schreiben Magliabechis vom 13. F e b r u a r 1694 entnehmen mußte, 30 daß l noch nicht angekommen und vielleicht verloren gegangen war. Am. 12.¡22. April 1694 wiederholte er dann einige Fragen unseres Stückes (vgl. I, 10).

5 dixisse . . . fusius: vgl. N. 209 und N. 366.

6 Diploma Cantelmianum: nicht gefunden; Beil. zu N. 373. nensi Diario: Giornale de'Letterati.

24 Scheda: vgl. N. 366.

25f. Rondellum e t alios: vgl. N. 365.

m e t r i c a : zu früheren mathematischen Werken von Giovanni CEVAvgl. SV. 36 Parere, divisato in otto raggionamenti...,

1681 ; vgl. N. 373.

25 Muti-

26 Cevae . . . Geo27 opinionum librum:

28 de Febribus : vgl. N. 209.

N, 479

ANHANG

709

Pro quadragineta tomis asserendae Pontificiae autoritati edendis, sub quibus gement fonili Bibliothecarum, praestaret ex omnibus dari selecta. Alioqui dicetur editoribus : quis leget haec? Secus se res habet cum Actis Sanctorum, quia in illis eduntur antiqua monumenta. Arnaldi et aliorum ejus partis sparsa opuscula aliquot Voluminibus in Batavis edi debere ajunt. Bernardus mihi Oxonio scripsit, jam per Typographos solos stare quo minus e edatur Josephus. Thomas Smithius miscellaneis et contra Simonium Scriptis clarus significavit mihi, se quoque in Burneti Episcopi Salisburiensis Historiam Reformationis Anglicanae stylum acuisse, sed praeventum fuisse a Whartono cujus supplementa ad Cavei Scriptores Ecclesiasticos et edita monumenta, Tibi non ignota sunt. Interea mihi videtur quae in Burneto 10 reprehendunt non esse magni momenti. Grandius ex Gallia alius anteriorque Burnetiani opens Antagonista, coepta intermisit itinere ad Lusitanos suscepto. Lecontium Jesuitam audio venisse ex Sinarum regno, et complura rara attutisse Parisiensibus : Inter alia 500 stirpium delineationes et Geographicam regni Tabulam quae nunc editioni parantur. Pro Card. Laurea Casanatam suffectum intelligo in praefectura Vaticanae, doctum docto. 15 Casanatam elegantioris esse doctrinae constat, cum Laurea in scrupulosioribus illis Studium maxime collocaret. Ipsius Casanatae Bibliothecae praeerat vir doctissimus qui idem erat secundus Vaticanae custos cum ego Romae versarer. A Norisio multa adhuc praeclara expectamus modo ipsi vacet per negotia quibus Romae obrui audio, et ipse queritur in literis ad amicos. Nihil ne compertum de Grimaldi et caeterorum ex Societate adventu ad Sinas? 20 Si quid intelliges fac quaeso ut sciam. Aiunt variasse sententias in nupero Capitulo Generali patrum Societatis Jesu. Ipsum Generalem probabilistis non favere. Tibi ista propius scire licet. E t nos talium curiosi sumus. Novellae publicae dixere Ciampinum ad portum

1 Pontificiae autoritati: Hrsg. war J. T. ROCABERTI, vgl. SV. und N. 365. 5 ajunt: vgl. N. 288. 5 scripsit: vgl. N. 305; die Ausgabe von Fl. JOSEPHUS erschien 1700. 25 7 miscellaneis ... Scriptis: Miscellanea in quibus continenlur Responsio ad ... D. Simonii in libro super subslanliationis cavillationes Dissertatio ..., 1690. 7 significavit: vgl. N. 338. 8 Historiam: History of the Reformation ... P. 1. 2. 1679—1681. 9 praeventum ... Whartono: unter dem Pseudonym Anthony Harmer erschien von ihm 1693 A Specimen of some errors and defects in the History of Reformation ..., wrote by G. Burnet. 9 supplementa: Appendix ad historiam 30 literariam G. Cave, in: W. CAVE, Scriptorum Ecclesiasticorum historia literaria, T. 1, 1688. 10 monumenta: Anglia sacra, sive collectio historiarum, 1691. 12 Antagonista: J . LE GRAND, Histoire du divorce d'Henry VIII, ... avec ...la refutation des deux premiers livres de l'Histoire de la Reformation de M. Burnet, 3 Bde, 1688. 14 editioni parantur: 1696 erschien in erster Auflage L. LECOMTE, Nouveaux Mémoires sur l'Etat present de la Chine, 2 Bde. 19 audio: vgl. Nicaise an Leibniz vom 35 18. Februar 1693 (LBr. 685 Bl. 14 — 17); darin auch Auszug aus einem Brief von Noris. 22 Generalem: Tirso González de Santalla.

710

ANHANG

N. 479

Civitatis Veteris quem Papae florentem reddere consilium est, collegium quoddam fundare decrevisse. An is quod suspicor noster est Ciampinus literariis operibus clarus? Serenissimo Principi Hetruriae et fratri ejus inclyto Principi me rogo, ut data occasione commendes. Fac etiam ut sciam quomodo exceptum fuerit desiderium meum de diplo6 matibus impetrandis. Tametsi enim facile judicem interdum principibus ista premenda videri; male tamen mecum ageretur si quae optimo animo a me sunt postulata, aliter acciperentur. Neque enim ego communicari mihi velim nisi quae pertinent ad communicantium decus. Investitura Senensis, ubi edita extet scire pervelim, nisi aliter videtur; denique multum mihi ex thesauris tuis promitto. Indicem vidi eorum quae promiserat dare Nesselius io in suo Corpore Tractatuum Politico. Ego nihil inde in mea transtuli, ne quid ipsi praeriperem. Ille solos Tractatus pacis et foederum sibi propositos habuit. ego etiam Testamenta et erectiones Dignitatum et solennia et investituras et leges Fundamentales et concordata Nationum et privilegia majora, etc. Sed ex his omnibus non nisi selecta. Opus quoque in Gallia editum ad me pervenit. Miratus sum ipse, mirati sunt ipsi, habuisse me de Gallia, quae is ipsos fugere. Autor diarii eruditorum Parisini honorifice admodum de opere meo judicavit idque ipsum est professus de opere ipsorum quod dixi. Quaedam etiam missa sunt ad me quae inserere suo inconsultum putavit Leonardus. Vale. Dabam Hanoverae 29. Decemb. 1693. Cult or obsequentissimus 20

G. G. Leibnitius

Opus meum Tibi afferet spero Marcus Detlevus F r i s i u s , vir egregius doctrina et mentis Secretarius olim Cancellarti regni Sueciae, postea Consiliarius aliorum Magnatum, cui pro sueta humanitate tua favebis. Quid mihi destinas huic inscribe quaeso: A Monsieur Möns. Leibniz Conseiller Aulique de S. A. E. à Hannover. Et deinde circumda aliud folium cum hac inscriptione: A Mon-

is, sieur Monsieur Topf er Secretaire des commendemens de leur AA.SS.à à Messieurs Hof fer et Bacmaier Marchands Allemands Veneria. 17 suo vetitus est Ll inconsultum putavit korr. Lil

Wolfenbutel recommandé

17 Hanoverae 26 Decemb. L

3 Serenissimo Principi . . . fratri : Großherzog Cosimo III. und Kardinal Francesco Maria dei Medici. 8 Investitura Senensis: vgl. N. 366 und Erl. 9 Indicem: NESSEL, Prodromus . . . , 1690; 30 v g l . S V .

13 O p u s . . .

editum:

F . LÉONARD, Recueil

des traitez,

1693.

des Sfavans vom 6. Juli 1693 (Nachdruck Amsterdam 1694, S. 449Í-). Dessen Reise wurde dann jedoch verschoben; vgl. N. 446.

15 judicavit: vgl.

Journal

20 F r i s i u s : vgl. N. 405.

*

N. 479

ANHANG

7 II

Amicus mihi Parisiis scribit; Herbelotium cum esset Florentiae, Manuscriptum Arabicum vertisse in quo describatur iter autoris à Samarkanda ad Sinas. Linguam ab Arabico in Tartaricum declinare. Versionem vobis reliquisse. E x t a b i t opinor cum originali inBibliotheca Magni Ducis; itaque rogo ut quidnam id rei sit significare per occasionem velis. 1 — 4 Amicus . . . velis erg. Lil

6

1 Amicus ... scribit: Larroque, N. 411. i f . Manuscriptum Arabicum: vgl. Catalogi librorum Arabicorum, Persicorum, Turcicorum ...in Bibliotheca Palatina Magni Ducis Eiruriae (in: SCHELHORN, Amoenitates literariae, T. 3, 1725, S. 172 — 224). Dieser Katalog ist dort Magliabechi zugeschrieben; in den Clarorum Gertnanorum ... epistolae, T. 1, S. 49 vermerkt der Herausgeber aber, daß vielmehr Herbelot der Verfasser dieses Registers war. Vielleicht handelt es sich bei unserem Manuskript um 10 Nr. 263 jener Catalogi (SCHELHORN, a. a. 0., S. 2i8f.): "Libro Turchesco intitolato; Tarich Ehatai . . . E il Racconto di un Viaggio fatto nelle Provincie del Catay, dagli Ambasciadori di Sciah Roch figliuolo di Tamerlano l'anno ... 1420.Questo Viaggio meriterebbe di esser tradotto tutto . . . " . Im Verzeichnis von St. E. ASSEMANUS, Bibliothecae Mediceae Laurentianae et Palatinae Codicum manuscriptorum orientalium Catalogus, Florenz 1742, ist ein entsprechender Titel nicht zu finden. 16

VERZEICHNISSE

KORRESPONDENTENVERZEICHNIS

A l v e n s l e b e n , Carl August v. — Geb. Halle 5. (15.) 4. 1661, gest. Helmstedt 23. 7. (2. 8.) 1697. — 1685 Hofjunker in Hannover, 1686 bis 89 Begleiter der Prinzen Christian u. Ernst August nach Italien u. Frankreich, 1689 Kammerjunker, 1689—91 hannov. Gesandter in Madrid, 1692 Abschied aus Gesundheitsgründen, Übersiedlung auf das Gut Neugattersleben: N. 195. 332. 372.

1704

mit

dem

Hofratstitel

ausgeschieden:

N. 178. 211. 224. 244. 245. 265. 293. 297. 406.

A l v e n s l e b e n , Johann Friedrich v. — Geb. Halle 9. (19.) 1. 1657, gest. Hannover 21. 9. 1728. — 1682—93 in Diensten der Herzöge von Wolfenbüttel, 1686 Hofrat, 1687—88 Führung eines wolfenbüttelschen Regiments in Morea, 1689 Kriegsrat, 1691 Wirkl. Geh. Rat, 1697 kurbrandenburg. Geh. Rat. Diplomat. Unterhändler zwischen Berlin u. Wolfenbüttel. 1719 Staatsminister in Hannover: N. 237. 289. 303.

436- 445B a u l d r y , Paul — Geb. Rouen 1639, gest. Utrecht 16. 2. 1706. — Nach theologischem Studium in Saumur Studienreise durch England. Danach beschäftigt sich Bauldry mit dem Arabischen. Flucht als Refugié nach Holland, wo er seit dem 4. 5. 1686 als Prof. für Kirchengeschichte an der Universität Utrecht tätig ist. 1682 heiratete er Henri Basnages des Älteren Tochter Madeleine : N. 117. 187. B e h r e n s , Conrad Barthold — Geb. Hildesheim 23. 8. 1660, gest. Lüneburg 4. 10. 1736. — 1684 Dr. med. et phil., 1686—1732 praktischer Arzt in Hildesheim, 1712 zum hannov. Leibmedikus ernannt: N. 197. 249. 280. 350. 381. 409. 412.

A m m o n , Samuel — Geb. Heidelberg (?) — (?), gest. Hannover 1707. — 1661 und 1672 — 87 Buchdrucker in Heidelberg, durch Kriegswirren vertrieben. 1687 — 90 in Hanau, 1691 — 1707 Hofbuchdrucker in Hannover. Drucker und Verleger von Leibniz' Codex juris gentium diplomaticus (1693): N. 278. 342.

B e r n a r d , Edward — Geb. Perry St. Paul bei Towcester (Northamptonshire) 2. (12.) 5. 1638, gest. Brightwill 22. 1. (1. 2.) 1697. — 1673 Prof. der Astronomie in Oxford, ferner Mathematiker und Philologe für oriental, und antike Sprachen. 1676 Hofmeister der Söhne König Karls II. 1695 Prediger zu Brightwill: N. 198. 305.

A v e m a n n , Heinrich — Geb. Braunschweig 14. (24.) 1. 1637 [u], gest. Aurich 17. (27.) 6. 1699. — Seit 1665 in ostfriesischen Diensten, 1685 Regierungsrat in Aurich, 1688 — 89 Gesandter am Reichstag in Regensburg, 1689—90 Amtmann in Norden, 1691—92 Gesandter in Braunschweig-Wolfenbüttel, 1693 Geh. R a t u. Vizekanzler in Aurich: N. 246. 296. 301. 355. 382.

B e r n s t o r f f , Andreas Gottlieb v., 1715 Frhr — Geb. Ratzeburg 2. (12.) 3. 1649, gest. Schloß Gartow b. Lüneburg 6. 7. 1726. — 1670 in Diensten des Herzogs Christian Louis von Mecklenburg-Schwerin, 1674 cellischer Kriegsrat, 1677 Geh. R a t u. Kanzler, 1688 — 1705 Premierminister in Celle, 1706 Minister in Hannover, vorübergehend 1714—17 in London: N. 10.

387. B a c k m e i s t e r , Georg Michael — Geb. Hannover 19. (29.) 12. 1663 [u], gest. Stade März (?) 1723. — 1687 Vizearchivar in Hannover, 1692 — 93 braunschw.-lüneb. Geh. Sekretär in Wien, 1693 bis 96 br.-lün. Geschäftsträger in Berlin, Ostern 1696 Vizegouverneur des Prinzen Georg August,

46*

B e y r i e , Wilhelm de — Geb. — (?), gest. London Anfang 1713. — Braunschw.-lüneb. Resident in London, 1689—1711 für Hannover, 1690 bis 1705 gleichzeitig für Celle, seit 1712 hannov. Pensionär in London: N. 241. 318. 336. B i g n o n , Jean-Paul — Geb. Paris Sept. 1662, gest. L'Ile Belle sous Melun 12. 5. 1743. — Oratorianer. Seit 1691 Präsident der Académie

7i6

»

KORRESPONDENTENVERZEICHNIS

des sciences in Paris, 1693 Abt zu St. Quentin. 1718 Bibliothekard. Kgl. Bibliothek : N. 396.415. BLECH, Matthaeus — Geb. — (?), gest. Clausthal Okt. 1693. — Sekretär bei dem Vizeberghauptmann Otto Arthur von Ditfurdt in Clausthal: N. 340. B o d e n h a u s e n , Wilke v. — Geb. Mühltroff (Vogtland) 1659, gest. Utrecht 26. 8. 1716. — Herr auf Arnstein bei Eichenberg: N. 395. B o o s , Johann — 1688—91 nachweisbar als Kammerschreiber des Landgrafen Ernst von Hessen-Rheinfels: N. 70. B o s s u e t , Jacques-Bénigne — Geb. Dijon 27. 9. 1627, gest. Paris 12. 4. 1704. — 1669 — 71 Bischof von Condom, 1670 Erzieher des Dauphin, 1681 Bischof von Meaux: N. 72. 95. 96. 98. 99. 103. 104. 114. 115. 116. B r a n d e n b u r g , Kurfürstin Sophie Charlotte von — Geb. Schloß Iburg 20. (30.) 10. 1668, gest. Hannover 1. 2. 1705. — 1684 Gem. des Kurprinzen, seit 1688 Kurf. Friedrich III. von Brandenburg, 1701 Königin in Preußen: N. 158. B r a n d s h a g e n , Jobst Dietrich — Geb. Hannover 1659, gt. 26. 8. [u], gest. London (?) nach 8. 9. 1716. — 1677—81 Leibniz' Diener u. Schreiber. 1682 — 83 Militärdienst in Kopenhagen, Fähnrich, dann in Lübeck u. Hamburg. Seit 1684 erneut in Leibniz' Dienst, der ihm im Harz (Zellerfeld) die Aufsicht beim Bau seiner Windkunst anvertraut, später bis 1693 Angestellter des Bergamts. 1711 taucht er in London auf, mit Bergwerksfragen beschäftigt: N. 8. Braunschweig-Lüneburg, Kurfürst Ernst August von H a n n o v e r — Geb. Schloß Herzberg 10. (20.) Ii. 1629, gest. Herrenhausen 13. (23.) 1. 1698. — 1661—98 Bischof von Osnabrück, 1679—98 Herzog von Calenberg (Hannover), 1692 Kurfürst: N. 28. B r a u n s c h w e i g - L ü n e b u r g , Herzogin Sophie, 1692 Kurfürstin von H a n n o v e r — Geb. Den Haag 13. 10. 1630, gest. Herrenhausen 8. 6. 1714. — Tochter des Kurf. Friedrich V. v. d. Pfalz, 1698 Kurfürstin-Witwe, 1701 Erbin von England: N. 9. 33. B r a u n s c h w e i g - L ü n e b u r g , Herzog Anton Ulrich von W o l f e n b ü t t e l — Geb. Hitzacker

4. (14.) io. 1633, gest. Schloß Salzdahlum 27. 3. 1714. — Seit 1660 neben seinem Bruder Rudolf August Statthalter, 1685 Mitregent, 1704 regierender Herzog. 15. 4. 1710 in Bamberg konvertiert: N. 41. Braunschweig-Lüneburg, Herzog Rudolf August von W o l f e n b ü t t e l — Geb. Hitzacker 16. (26.) 5. 1627, gest. Schloß Hedwigsbürg 26. 1. 1704. — 1666—1704 regierender Herzog, seit 1685 zusammen mit Anton Ulrich (s. d.) : N. 34. 39. B r i c e , Germain — Geb. Paris 1652, gest. Paris 16. 11. 1727. — Schriftsteller. Verf. einer „Description de Paris", 1684: N. 148. 186. 242. 273. 288. 319. 364. 438. B r i n o n , Marie de — Geb. Schloß Corbeilsart, canton de Méru Nov. (?) 1631, gest. Maubuisson April 1701. — Juni 1686—88 Leiterin des Erziehungsinstituts St. Cyr in Paris, dann Stiftsdame im Kloster Maubuisson: N. 62. 65. 66. 68. 71. 82. 86. 94. 102. 110. i n . 112. 113. B r o s s e a u , Christophe — Geb. — (?), gest. Paris 24. 4. 1717. — 1673 — 98 braunschw.-lüneb. Resident für Hannover, 1690—1717 Agent der Hansestädte in Paris: N. 156. 190. 213. 250. 276. 281. 306. 308. 322. 324. 339. 359. 392. B u l t e a u , Charles — Geb. Rouen 1627, gest. Paris 28. 5. 1710. — Secrétaire du Roi, Publizist und Historiker in Paris. Seine Edition der „Historia Francorum" des Gregor von Tours und Fredegars von 1699 ist bekannt unter dem Namen ,,Annales Bultellani": N. 410. B u s s c h e , Albrecht Philipp v. dem — Geb. Ippenburg 26. 3. (5. 4;) 1639, gest. Hannover 19. (29.) 4. 1698. — 1672 — 74 Prinzenerzieher in Osnabrück, 1677—78 osnabr. Gesandter in Wien, Münster u. Düsseldorf, 1679 Drost von Reckenberg, 1680 Geh. Kammerrat in Hannover, 1682 wirkl. Minister, 1693 Landdrost der Grafschaft Diepholz, 1686 u. 1692 Gesandter in Berlin u. Heidelberg: N. 1.

C a n d o r s. Leremite. C h a p p u z e a u , Christophe — Geb. Amsterdam 15. II. 1656, gest. Celle 11. 3. 1734. — Geheim-

KORRESPONDENTENVERZEICHNIS Sekretär des Herzogs Georg Wilhelm von Celle: N. 441. C h a p p u z e a u , Samuel — Geb. Paris 1625, gest. Celle 31. 8. 1701. — Lehrer des Prinzen Wilhelm (III.) von Oranien, 1682 Pagenhofmeister in Celle: N. 119. C h a r l e t o n , Walter - Geb. Shepton Mallett (Somerset) 2. (12.) 2. 1619, gest. London 24. 4. (5. 5.) 1707. — 1641 Leibarzt des englischen Königs. 1643 M. D., 1650 Mitglied, später Präsident, 1698—1706 „senior censor" des ,, College of Physicans' ' in London. Verteidiger der Harveyschen Lehre vom Blutkreislauf: N. 167. C h u n o (Couneau), Johann Jacob Julius — Geb. Kassel Oktober 1661, gest. Berlin 30. 12. 1715. — 1689—90 Studium in Herborn. Später pfälz. Kirchenrat. 22. 7. 1693 Sekretär bei Eberhard v. Danckelman in Berlin, 10. 3. 1694 kurbrandenburg. Geh. Sekretär. 18. 4. 1696 Geh. Kabinettsarchivar. 1700 Mitglied u. Direktor der mathematischen Klasse der Preuß. Societät der Wissenschaften. 1706 Hofrat und erster Archivar des Geh. Staatsarchivs : N. 346. C o l t , Sir William Dutton — Geb. — (?), gest. — (?) 1 1 . 9. 1693. — Nach einer Sondermission beim Landgrafen von Hessen-Kassel (Juni 1689) seit Juli 1689 bis Dez. 1692 englischer Gesandter in Hannover, Celle und Wolfenbüttel. Seit Januar 1693 akkreditiert beim Kurfürsten von Sachsen, den er ins Feld begleitet: N. 168. C o n s b r u c h , Caspar Florenz v. — Geb. Bielefeld 1655 (?), gt. 26. 9. [u], gest. Utrecht 19. 6. 1712. — 1684 — 86 Sekretär, später Referendar der Reichshofkanzlei, 1705 Reichshofrat, 1707 Geh. Referendar, 1 7 1 1 Mitglied der böhmischen Wahlgesandtschaft in Frankfurt, 1 7 1 2 Gesandter bei den Friedensverhandlungen in Utrecht : N. 418. 430. C r e s s e t t , James — Geb. — (?), gest. in England 16. (17. ?) 8. 1710. — März 1694 bis Sept. 1703 außerordentl. Gesandter Englands in Celle und Hannover; er residiert meist in Hamburg. 1696/97 und 1700 mit Sondermission in Kopenhagen. Heiratete am 29. 12. 1694 in Celle Louise Marie de la Motte aus Poitou, eine Verwandte der Herzogin Eleonore d'Olbreuse: N. 432. 434.

717

D a n c k e l m a n , Eberhard Christoph Balthasar v., 10. 3. 1695 Reichsfrhr — Geb. Lingen 23. 1 1 . 1643, gest. Berlin 31. 3. 1722. — Studium in Utrecht. 1663 Erzieher des Prinzen Friedrich in Berlin. 1688 kurbrandenburg. Geh. Staats- u. Kriegsrat, 1692 Regierungspräsident in Kleve, 1695 Premierminister u. Oberpräsident des Geh. Rats in Berlin. Sturz und seit 20. 12. 1697 in strenger Haft. 1702 freigelassen, 1707 Erlaubnis, in Cottbus zu wohnen. Erst 1 7 1 3 von König Friedrich Wilhelm wieder als Ratgeber an den Hof nach Berlin berufen: N. 328. 347D a n n e n b e r g , Conrad Johann — Geb. — (?),gest. Hannover (?) — (?). — Kopist in Hannover, 1687 — 1703 von Leibniz als Schreiber und Gehilfe beschäftigt: N. 37. 38. 40. 45. 46. 49. 54. D e s e i n e , François Jacques — Geb. Paris — (?), gest. Rom Oktober 1 7 1 5 . — Nach Reisen in Südfrankreich und Italien seit 1689 (?) Buchhändler in der Firma J . Crozier in Rom: N. 141. D i t f u r d t , Otto Arthur v. — Geb. — (?) um 1635, gest. Celle 5. (15.) 1. 1695. — Braunschw.lüneb. Gesandter für Hannover August 1676 in Dresden, Mai 1677 bis März 1678 in Paris und Juni 1681 bis April 1683, gleichzeitig für Celle und Wolfenbüttel, in Berlin. Seit 9. (19.) 4. 1685 Vizeberghauptmann, seit 27. 1. (6. 2.) 1686 Berghauptmann in Clausthal: N. 55. D o l a e u s , Johann — Geb. Hofgeismar 7. 9. 1651, gest. Kassel 12. 1. 1707. — Leibarzt des Landgrafen von Hessen-Kassel : N. 234. D r a n s f e l d , Justus v. — Geb. Göttingen 27. 6. (7. 7.) 1633, gest. Göttingen 16. 8. 1 7 1 5 . — 1663 Konrektor u. Prof. am Pädagogium in Göttingen, 1676 Rektor daselbst. 1702 Prof. der Theologie, 1707 Kanonikus in Einbeck: N. 118. 145. 284. 428. E y b e n , Huldreich v. — Geb. Norden (Ostfriesl.) 20. (30.) 1 1 . 1629, gest. Wetzlar 25. 7. (4. 8.) 1699. — 1656 Prof. der Rechte in Gießen, 1669 braunschw.-lüneb. Rat u. Prof. in Helmstedt, 1678 Reichskammergerichtsassessor des niedersächs. Kreises, 1680 kaiserl. R a t : N. 135. 175. 227. 329. 331.

7I8

KORRESPONDENTENVERZEICHNIS

F a n t o n i , Tommaso, S. J . — Geb. Florenz 8. n . 1661, gest. Fabriano 6 . 4 . 1 7 1 1 . — 1687—90 Dozent für Grammatik, 1690—93 als Theologe am Collegium Romanum in Rom. Seelsorger und Prof. für Moraltheologie an verschiedenen Orten, 1707—08 in Arezzo, 1709—11 in Fabriano: N. 137. 253. F i n d e k e l l e r , Christoph Daniel — Geb. Dresden 1634, gest. Dresden 24. 4. (4. 5.) 1694. — 1675 bis 78 kursächsischer Agent in München und Paris, lebt danach mit franz. Pension in Dresden und ist als politischer Korrespondent tätig: N. 126. 155. 172. 251. 282. 312. 343. 444. F r i e s e , Det(h)lev Marcus — Geb. Kollmar (Stormarn) 1634, gest. — (?). — 1662 Studium in Straßburg bei J . H. Boeder. Hofmeister der Söhne des schwedischen Kanzlers M. G. de La Gardie, später dessen Sekretär und Bibliothekar. Nach 1690 auf Reisen durch Deutschland, Holland, Frankreich und Italien: N. 166. 183. 199. 207. 219. 243. 258. 262. 277. 3 1 1 . 335. 363. 398. 405. G e r b r a n d t , Zacharias — Geb. — (?), gest. — (?). — Bis 1700 Hofmeister des Prinzen Maximilian Wilhelm von Hannover. 1700—1705 Gerichtsschulze in der Neustadt von Hannover, dann in kaiserlichem Dienst, 1 7 1 3 als österreichischer Reg.-Rat in Wien: N. 21. G e r m e r , Georg — Geb. Beierstedt (Braunschweig) 25. 5. (4. 6.) 1644 [u], gest. Wolfenbüttel 17. 4. 1708 [u]. — 1676 Sekretär in Wolfenbüttel, 1684 Hof- u. Kriegsrat, 1700 Geh. Rats-Beisitzer: N. 23. 26. G r e i f f e n c r a n t z , Christoph Joachim Nicolai v. — Geb. Schwerin 6. (16.) 1. 1649, gest. Zweibrücken 9. 8. 1715. — 1677 holstein-gottorp. Hof- u. Kanzleirat, 1682—90 Gesandter in Wien u. Regensburg, lebt 1690—92 in Schleswig, 1693 bis 99 ostfries. R a t u. Drost zu Esens, 1701 Mitglied der Preuß. Societät d. Wissenschaften, 1704 schwed. Kanzler in Zweibrücken: N. 164. 291- 353- 383. G r i m a l d i , Claudio Filippo, S. J . — Geb. Coni r 639, gest. Peking 8. 1 1 . 1712. — Seit 1671 Missionar in China, 1689 in Rom Gespräche mit

Leibniz, 1690 Rückreise nach China, 1694 Superior der Mission u. Präsident des Tribunale mathematicum in Peking: N. 421. G r o t e , Otto, 1689 Reichsfrhr zu Schauen — Geb. Sonderburg 25. 12. 1636 (4. 1. 1637), gest. Hamburg 5. (15.) 9. 1693. — 1665 Geh. u. Kammerrat in Hannover, 1679 Landdrost von Grubenhagen. 1680 Vorsitz im Geh. Rat, 1683 Kammerpräsident in Hannover: N. 27. 29. 31. 48. G u i d i , Giuseppe — Geb. — (?), gest. Hannover 1720 (?). — Ital. Abbate, 1689 in Wien, 1693 bis 98 Sousgouverneur der Pagen in Hannover, 1 7 1 4 — 1 5 hessen-darmstädt. Korrespondent in Hannover, Hofdichter: N. 379. H a r d t , Hermann v. d. — Geb. Melle 15. (25.) 1 1 . 1660, gest. Helmstedt 28. 2. 1746. — Studium .der Orientalistik in Jena, Hamburg und Leipzig. Anhänger des Pietismus, einige Zeit bei Ph. J . Spener in Dresden, dann in Lüneburg. 1688 Geh. Sekretär bei Herzog Rudolf August in Wolfenbüttel, 1690—1727 Prof. der Orientalistik und Kirchengeschichte u. Oberbibliothekar in Helmstedt: N. 210. 229. 269. H e i n s o n , Johann Theodor — Geb. Hannover 5. 7. 1669 (oder 1665 (?)), gest. Hamburg 22. 9. 1726. — 1690 Prinzenerzieher in Hannover, 1692 Reise nach Holland u. England. 1695 Prediger in Melle, 1698 Oberhofprediger in Aurich, 1 7 1 1 Hauptpastor in Hamburg: N. 377. H e s s e n - R h e i n f e l s , Landgraf Ernst von — Geb. Kassel 6. (16.) 12. 1623, gest. Köln a. Rh. 2. (12.) 5. 1693. — 1649 Gründer der Linie Hessen-Rheinfels, i652konvertiert,theol. Schriftsteller, unterstützt Reunionsbestrebungen, Briefwechsel mit A. Arnauld: N. 63. 67. 76. 88. H ö r n i g k , Philipp Wilhelm v. — Geb. Frankfurt a. M. 23. 1. (2. 2.) 1640, gest. Passau 24. 10. 1714. — In Diensten des Grafen Johann Philipp v. Lamberg 1680—82 als Geh. Sekretär in Berlin, 1684 mit dem Titel kaiserl. Sekretär (1686 in Regensburg), 1689 wirkl. Geh. Rat u. Archivar des Fürstbischofs von Passau (Lamberg) : N. 349. 417. H o z i e r , Charles-René d' — Geb. Paris 24. 2. 1640, gest. Paris 13. 2. 1732. — Historiker und Genea-

KORRESPONDENTENVERZEICHNIS löge. Wappenrichter des französischen Adels: N. 189. 216. 326. 327. 357. 358. 431. H u g o , Ludolf — Geb. Rehburg 1630 (?), gest. Hannover 24. 8. 1704. — 1665 Hofrat in Hannover, 1667 — 74 Komitialgesandter in Regensburg, 1677 Vizekanzler in Hannover: N. 2. 3. 5. 6. 56 (?)• H u t h m a n , Henning — Geb. Halberstadt — (?), gest. Linden bei Wolfenbüttel 1729. — 1679 bis 94 Rektor des Gymnasiums in Ilfeld. Wegen Abweichungen in der Lehre von der Rechtfertigung seines Amtes entsetzt, danach Aufenthalt in Kassel und Linden: N. 181. 238. 300. 310. J u s t e l , Henri — Geb. Paris 1620, gest. London 24. 9. 1693. — Geh. Sekretär u. königl. R a t in Paris. Nach Aufhebung des Edikts von Nantes emigrierte er 1685 nach England. Bibliothekar der königl. Bibliothek von St. James in London: N. 200. 208.

K e l p , Johann Justus — Geb. Verden a. d. Aller 17. (27.) 9. 1650, gest. Ramelsloh 30. 7. 1720. — Studium der Rechte 1669 in Rinteln, 1670—73 in Königsberg. 1682 schwedischer Gerichtssekretär in Rotenburg, dann in Verden. Am 9. (19.) 9. 1689 Amtmann in Ottersberg, 1695 Kanonikus, 1712 Senior des Stifts Ramelsloh: N. 120. K o c h a n s k i , Adam Adamandus, S. J. — Geb. Dobrzyn 5. 8. 1631, gest. Teplitz 19. 5. 1700. — Seit 1665 Lehrer der Mathematik in Bamberg, Würzburg u. Mainz, wo Leibniz ihn kennenlernte. 1670 in Prag, dann Hofmathematiker in Warschau: N. 152. K o l b i n g , Georg Heinrich — Geb. — (?), gest. — (?). — Seit 1692 als Uhrmacher (Mechaniker) an der Vervollkommnung der Rechenmaschine im Dienst von Leibniz tätig. Briefe von Kolbing an Leibniz von Sept. 1693 bis Mai 1696 vorhanden: N. 47. K ö n i g , Samuel — Geb. — (?), gest. Hamburg — (?). — Seit 1655 Bürger in Hamburg, wo er als Buchhändler tätig war. 1691—93 korrespondierte er mit Leibniz: N. 144. 150. 180. 223.

719

K ö n i g s m a r c k , Philipp Christoph Graf — Geb. Stade 4. (14.) 3. 1665, verschollen 1. (11.) 7. 1694. — 1684 Volontär und Adjutant beim Prinzen Ludwig Wilhelm von Baden, 1685 — 88 kaiserl. Kürassieroberst, 1689—94 Oberst und Regimentskommandeur im hannoverschen Dienst. 1694 kursächs. Generalmajor der Kavallerie: N. 21». K ö r n e r , Ernst Wilhelm — Geb. — (?), gest. — (?). — Hofrat des Landgr. Ernst von HessenRheinfels, amtiert als Agent im Rheinfelsischen Hof in Kassel: N. 93. L a B o d i n i è r e , Michael Salomon de — Geb. — (?), gest. — (?). — 1683—93 im Hause des Oberhofmarschalls Graf Franz Ernst v. Platen in Hannover als Hofmeister, begleitet den Sohn Ernst August 1690 an die Univ. Frankfurt a. d. Oder: N. 159. L a C i t a r d y e (Cythardij), N. — Geb. in Frankreich um 1640, gest. Hannover 20./30. 7. 1693 [u]. — Seit den 80er Jahren des 17. Jahrhunderts französischer Hofpoet und Hofkavalier in Hannover. Vertrauter der Prinzessin Sophie Dorothea. Er blieb ohne Nachkommen. Aus seiner Verlassenschaft gingen 412 Taler 27 Mariengroschen an die kurfürstliche Ratsstube: N. 295L a N e u v e f o r g e , Louis de — Geb. Luxemburg (?) — (?), gest. Regensburg 24. 11. 1697. — 1673 bis 97 Gesandter des Burgundischen Kreises beim Reichstag in Regensburg: N. 287. L a r r o q u e , Daniel — Geb. Vitré um 1660, gest. Paris 5 . 9 . 1731. — Studium der Theologie. Nach Aufhebung des Edikts von Nantes emigrierte er nach England, später nach Dänemark, dann nach Holland. Von P. Bayle 1687 mit der Redaktion der Nouvelles de la République des Lettres beauftragt. 1689—90 Sekretär des engl. Gesandten Colt in Hannover. 1690 Rückkehr nach Frankreich. Übertritt zum Katholizismus. 1693—98 in Haft. Danach Übersetzer, 1715 Staatssekretär im französ. Innenministerium: N. 307. 321. 360. 385. 411. L e i b n i z , Johann Friedrich — Geb. Leipzig 6. (16.) 1. 1632, gest. Leipzig 9. (19.) 3. 1696. —

720

KORRESPONDENTENVERZEICHNIS

Stiefbruder Leibnizens. 1660 Lehrer, 1667 Prof. u. dritter Kollege an der Thomas-Schule in Leipzig. Anhänger der Pietisten: N. 449. 456. 459. 463. 464. 466. 467. 469. 472. 474. 476. L e i d e n f r o s t , Friedrich Wilhelm — Geb. Schöningen (?) nach 1648, gest. Hannover Ostern (1. Ostertag: 8. 4.) 1703 [u], — Sekretär bei der Regierung in Osterode, 1689—97 Kanzleisekretär in Hannover: N. 221 Erl. L e r e m i t e dit Candor, Gui — Geb. Montpellier — (?), gest. Wolfenbüttel 10. 8. 1720. — Kam als Refugié aus Montpellier nach Wolfenbüttel, wo er als Prof. für ausländische Sprachen an der Ritterakademie tätig war: N. 351. L i m b a c h , Johann Christoph, 1694 Frhr — Geb. Schwarzwald b. Ohrdruf (?) 1 1 . (21.) 1. 1648, gest. Regensburg 9. 3. 1710. — 1685 — 86 hannov. Hofrat und a. o. Gesandter in Heidelberg, 1688 in Münster, 1690—93 in Wien, 1692 Geh. Legationsrat, 1693 Komitialgesandter: N. 143. 316. 333. 348. L i n s i n g e n , Johann Friedrich Frhr v. — Geb. 1646, gest. Frankfurt a. M. 1695, begr. 19. 5. [u]. — Kammerherr des Herzogs Johann Friedrich, 1679 kurmainz. Hofrat, 1683 Reichshofrat, 1691 (?) konvertiert: N. 162. L ö f f l e r , Friedrich Simon — Geb. Leipzig 9. 8. 1669, gest. Leipzig (?) 26. 2. 1748. — Studium der Theologie in Leipzig, 1689 Magister, 1692 Studium d. oriental. Sprachen in Hamburg, 1694 Baccalarius, 1695 Pfarrer in Probstheida: N. 450. 451. 452. 453. 454. 455. 457. 458. 460. 461. 462. 465. 468. 470. 471. 473. 475. 477. L u d o l f , Hiob — Geb. Erfurt 15. (25.) 6. 1624, gest. Frankfurt a. M. 8. 4. 1704. — Seit 1652 in gothaischen Diensten, 1675 — 78 Kammerdirektor in Altenburg. Seit 1678 in Frankfurt ansässig als kurpfälz. Kammerdirektor (1681 — 83) u. kursächs. Resident (1684—1704), 1690 Präsident des Collegium Imperiale historicum: N. 123. 140. 163. 212. 260. 274. 298. 440. M a g i r u s , Johannes — Geb. Angermünde zwischen 1624 und 1627, gest. Berlin Febr. 1697. — 1660 Kammergerichtsadvokat und Notar, später altmärkischer Quartalsgerichtsrat, dann Lehns-

sekretär, schließlich kurbrandenburg. Archivar in Berlin: N. 399. 408. M a g l i a b e c h i , Antonio — Geb. Florenz 28. 10. 1633, gest. Florenz 2. 7. 1714. — Kustos der großherzogl. Bibliothek in Florenz: N. 138. 209. 294- 365. 366. 373. 479. M a r c h e s i n i , Camillo — Geb. — (?), gest. Modena vor 17. 6. 1706. — 1667 Stadtbürger, päpstl. u. kaiserl. Notar in Modena, 1674 Kanzler des herzogl. Sekretariats, 1675 Sekretär u. Staatsrat, 1684 Mitglied der Accademia dei Dissonanti, Gesandter in bes. Mission in Wien, am königl. poln. Hof, am päpstl. Stuhl u. an verschiedenen italienischen Höfen. Historiker u. Genealoge: N. 139. 176. M a r c i , Polycarp — Geb. Leipzig 1654, gt- 26. 2. (8. 3.) [u], gest. Wien 5. 1. 1724. — 1680 Posthalter der Post Wismar-Ystad in Hamburg, März 1681 in Hannover, bis 1683 in Stockholm, seit 1684 wieder in Hamburg, 1697—98 Leiter der mecklenburg. Post Hamburg—Schwerin. Seit 1700 in Wien, 1705 als Hofkriegsratsagent: N. 205. 226. 248. 279. 368. M a r e n h o l t z , Asche Christoph v., 1667 Reichsfrhr — Geb. Braunschweig 3. (13.) 4. 1645, gest. Schwülper 27. 6. 1 7 1 3 . — 1663 mit Chr. v. Weselow und G. Germer auf Reisen durch Italien, Frankreich, Holland und England. 1674 als cellischer Gesandter in Berlin, dann Kopenhagen, Den Haag. 1677 — 82 in Hamburg. 1681 Geh. Legationsrat, 1684 für Celle und Wolfenbüttel in Wien, 1692 Ernennung zum Geh. Rat: N. 44. M a u r o , Bartolomeo Ortensio — Geb. Verona 1634, gt. 24. 8. [u], gest. Hannover 14. 9. 1725. — 1673 Hofkavalier in Celle, 1675 Abbate, 1678 Sekretär des Bischofs von Paderborn u. Münster, 1684—1704 Hofpoet, Operntextdichter u. Sekretär der Kurfürstin Sophie in Hannover : N. 386. M e i b o m , Heinrich — Geb. Lübeck 29. 6. (9. 7.) 1638, gest. Helmstedt 26. 3. 1700. — 1664 a. o., 1665 o. Prof. der Medizin in Helmstedt, 1671 auch der Geschichte u. Poesie: N. 217. M e i e r , Gerhard — Geb. Bremen 2. 12. 1646, gest. Bremen 31. 1. 1703. — Studium der Theologie, oriental. Sprachen, Algebra u. des Zivilrechts in

KORRESPONDENTENVERZEICHNIS Tübingen, Leiden u. anderen Universitäten, 1674 Dr. theol. in Leiden. 1676 Prof der Mathematik am Gymnasium in Bremen, 1683 Prediger an der Stephanikirche daselbst: N. 125. 127. 179. 182. 232. 252. 259. 285. 290. 292. 309. 330. 362. 389. 400. 401. 414. 424. 447. M e i e r , Joachim — Geb. Perleberg 10. (20.) 8. 1661, gest. Göttingen 25. 11. 1732. — Studium der Jurisprudenz in Marburg. Seit 1686 in Göttingen als Figuralkantor am Akad. Gymnasium, 1694 als Prof. der Musik, später auch der Geschichte. 1707 Dr. jur. 1714 Senior des Professorenkollegs, 1717 emeritiert: N. 231. 261. 264. 283. 302. 315. 384. 397. 423. M e l a n i , Alessandro — Geb. Rom 4. 2. 1639, gest. Rom Anf. Oktober 1703. — 1660 Kapellmeister an S. Petronio in Bologna, 1667 — 69 in Pistoia u. später an S. Maria Maggiore u. S. Luigi dei Francesi in Rom. 1689 hannov. Agent beim Hl. Stuhl: N. 161. M e n c k e , Otto — Geb. Oldenburg 22. 3. (1. 4.) 1644, gest. Leipzig 18. 1. 1707. — 1667 Assessor der philos. Fakultät in Leipzig, 1669 Prof. der Moral u. Politik, seit 1682 Herausgeber der Acta Eruditorum: N. 131. 147. 171. 177. 192. 196. 221. 267. 299. 317. 354. 371. 376. 404. 413. 420. 427. 446. M e n c k e n , Otto — Geb. — (?), gest. Wolfenbüttel 21. 10. 1703. — 1684—85 dänischer Legationssekretär, dann bis 1689 Geschäftsträger in Hannover und Celle. 1693 dänischer Resident, August 1697 bis Okt. 1703 Gesandter in Wolfenbüttel: N. 191. 225. 228. M e n d l e i n , Pandolfo — Geb. — (?), gest. Venedig 18. 1. 1700. — Um Februar 1689 Teilhaber der Firma Mendlein u. Scherl in Venedig, Juni 1689 bis Januar 1700 braunschw.-lüneb. Agent in Venedig: N. 170. M i e g , Ludwig Christian — Geb. Heidelberg 20. 8. 1668, gest. Heidelberg 19. 1. 1740. — Studium der Theologie in Heidelberg u. Beisel. 1689—90 Prediger der reformierten Gemeinde in Mannheim. Reise nach Holland und Frankreich. 1691 Prof. der griechischen Sprache in Rinteln. Im Frühjahr 1693 Reise über Hannover nach Bremen u. Holland. 1694 Prof. d. Griechischen

721

u. Prediger in Marburg, 1697 dort auch Ordinarius für Theologie; 1705 in Heidelberg, wo er zugleich Pfarrer der Heilig-Geist-Kirche war: N. 204. 254. 352. 433. M i n i s t e r in Hannover: N. 4. 57. M o l a n u s (van der Muelen), Gerhard Wolter — Geb. Hameln 22. 10. (1. 11.) 1633, gest. Loccum 7 . 9 . 1722. — 1659 Prof. der Mathematik in Rinteln, 1664 Prof. der Theologie. 1673 erster Konsistorialrat in Hannover, 1677—1722 A b t des Klosters Loccum: N. 58. 59. 6i a . 74. 75. 77. 78. 79. 80. 81. 83. 84. 85. 89. 100. 101. 105. 106. 107. 108. 109. 478. M ü l l e r , Johann Urban — Geb. — (?), gest. Wolfenbüttel 1708, begr. 19. 1. [u]. — 1677 Kämmerer in Wolfenbüttel, später Geh. Kanzleisekretär, 1702 Kammerrat. In seinem Hause wohnt Leibniz 1690—92 bei Aufenthalt in Wolfenbüttel: N. 13. 15. 32. 35. O t t o , Gottfried Christian — Geb. Lichtenau (Kreis Offenburg) 29. 3. 1670, gest. — (?). — 1687 stud. jur. in Straßburg. Flucht nach Ausbruch des Pfälz. Krieges, seit 1690—93 Sekretär bei Leibniz, danach Fortsetzung des Studiums in Leipzig: N. 16. 17. 19. 42. 52.

P a p e b r o c h , Daniel, S. J. — Geb. Antwerpen 17.3.1628, gest. Antwerpen 2 8 . 6 . 1 7 1 4 . — 1658 Priester u. Mitarbeiter an den Acta Sanctorum, 1660—62 mit Henschenius Forschungsreise durch Italien : N. 380. P a u l l i n i , Christian Franz — Geb. Eisenach 25. 2. (7. 3.) 1643, gest. Eisenach 10. 6. 1712. — Leibmedikus de; Bischofs von Münster in Corvey, später in Wolfenbüttel, 1688 Stadtphysikus in Eisenach. Starke historische Interessen, Mitbegründer des Collegium Imperiale historicum: N. 188. P e l l i s s o n - F o n t a n i e r , Paul — Geb. Beziers 30. 10. 1624, gest. Versailles 7 . 2 . 1693. — Jurist. Studium in Toulouse, seit 1650 in Paris, 1652 Aufnahme in die Académie Française, 1660 königl. Rat, 1661 gefangen in der Bastille, 1666 begnadigt, 1670 konvertiert, 1671 Maître des

722

KORRESPONDENTENVERZEICHNIS

requêtes, 1674—93 Verwalter der Konversionskasse: N. 61. 64. P i r o t , Edme — Geb. Auxerre 12. 8. 1631, gest. Paris 4. 8. 1713. — Theologe. Kanonikus an der Kirche Nôtre-Dame zu Paris, später Kanzler der Sorbonne. Leiter der Zensurstelle für theol. Werke: N. 96. P l a t e n , Franz Ernst Frei- u. Edler Herr v., 1689 Reichsgraf — Gèb. Erxleben 1631, gest. Hannover 24. 1. 1709. — 1659 Kammerjunker in Osnabrück, 1665 Hofmarschall, 1667 Geh. Kammerrat, 1680 Vorsitz im Geh. R a t u. Oberhofmarschall in Hannover: N. 12. 36. P u f e n d o r f , Samuel, 1694 Frhr — Geb. Dorfchemnitz bei Freiberg (Sachsen) 8. (18.) 1. 1632, gest. Berlin 16. (26.) 10. 1694. — 1661 — 70 Prof. des Naturrechts in Heidelberg, 1670 — 77 in Lund, 1677 schwed. Hofhistoriograph in Stockholm, Febr. 1688—94 kurbrandenburg. Hofhistoriograph u. Hofrat: N. 214. 233. 270. R e c k , Johann, 8. 3. 1 7 1 5 v. — Geb. Hannover (?) 16. 2. 1662. gest. Regensburg 19. 6. 1737. — 1688 Protokollist, 1696 Sekretär, 1709 Geh. Legationssekretär, 1716 Legationsrat bei der hannoverschen Gesandtschaft am Reichstag in Regensburg: N. 240. 304. R e i m e r s , Balthasar (Baltzer) Ernst — Geb. Hannover 28. 5. 1669 [u], gest. 1. Hälfte 1697 i m Harz (?). - 1686 (?) bis 1695 (?) in Leibniz' Diensten; er beaufsichtigt seit 1693 den Bau der neuen Treibkunst im Drei-Brüder- u. JohannesSchacht in Clausthal. Vertrauensmann J . D. Craffts: N. 18. 20. R e i n e r d i n g , Johann Thiele — Geb. — (?), gest. Wolfenbüttel 1727, begr. 13. 10. [u]. — 1684 erster Sekretär der herzogl. Bibliothek in Wolfenbüttel: N. 1 1 . 25. 30. 43. 50. 53. R e i s k e , Johann — Geb. Gera 25. 5. (4. 6.) 1641, gest. Wolfenbüttel 20. 2. 1701. — 1671 Rektor des Gymnasiums in Weimar, 1673 in Lüneburg, i679derStadtschuleinWolfenbüttel:N. 194.268. R o j a s y Spinola, Cristobal (Christoph) de — Geb. Geldern um 1626, gest. Wiener-Neustadt 12. 3. 1695. — 1663 Generalvisitator der thüring. Provinz des Franziskaner-Ordens, 1668 Bischof

von Tina, 1686 von Wiener-Neustadt, zu Reunionsverhandlungen in Hannover u. an anderen deutschen Fürstenhöfen: N. 60. 69. 73. 90. 91. R o z e l B e a u m o n t , Jacques (?) du (de Rozel Baumon) — Geb. — (?), gest. — (?). — November bis Dezember 1693 nachweisbar in Hannover, danach als Gouverneur des Grafen Ernst August v. Platen auf Reisen, 1694 in Regensburg, Oktober 1 7 1 7 in Berlin. Sein Beruf wurde nicht ermittelt: N. 426, 439, 448. S a g i t t a r i u s , Caspar — Geb. Lüneburg 23. 9. 1643, gest. Jena 9. 3. 1694. — Studium in Helmstedt, Kopenhagen, Wittenberg, Leipzig, Jena und Altdorf. 1674 Prof. der Geschichte in Jena, 1678 Dr. theol. und Heirat mit Anna Barbara Cummeria Bose, der Witwe seines Vorgängers Andreas Bose: N. 218. S c h m i d t , Gustav Daniel — Geb. Minden (Westf.) — (?), gest. Petershagen (?) um Johannis 1720. — 1677—82 braunschw.-lüneb. Gesandter in Den Haag, 1682 — 84 in Dresden, 1692—98 in Stockholm. 1697 Abt von Bursfelde. Im Ruhestand (nachweisbar ab 1706) in Petershagen: N. 341. 394. S c h r ä d e r , Chilian, 1708 v. — Geb. Helmstedt 1650, gt. 4. (14.) 7. [u], gest. Gut Kulpin b. Ratzeburg 27. 9. 1721. — 1679 Archivar in Wolfenbüttel, 1680 Inspektor des Gymnasium illustre in Lüneburg, 1685 Hofgerichtsassessor u. Archivar, u. 1690 Hof- u. Justizrat in Celle: N. 146. 149. 173. 201. 247. 271. 334. 370. 435. S c h r ä d e r , Christoph, 1708 Frhr — Geb. Helmstedt 2. 2. 1642 [u], gest. Waidhofen, Kr. Schrobenhausen 2. 9. 1713, begr. in Regensburg. — Jurist. Studium in Helmstedt. 1670 Prof. für Politik und Jurisprudenz am Gymnasium zu Lüneburg, 1676 Regierungsrat in Stade. Seit 1680 im diplomatischen Dienst, für Celle bis Juni 1681 als Gesandter beim Kaiser in Wien, 1689—1705 beim Reichstag in Regensburg, 1693 — 1.713 zugleich für Hannover: N. 222. 256. 286. 361. 367. 374. 422. S c h u n c k , Philipp Jacob — Geb. — (?), gest. — (?). — Sekretär des Landgrafen Ernst von Hessen-Rheinfels: N. 87. 92. 97.

KORRESPONDENTENVERZEICHNIS S e c k e n d o r f s Veit Ludwig v. — Geb. Herzogenaurach b. Erlangen 20. (30.) 12. 1626, gest. Halle 18. (28.) 12. 1692. — 1652 gothaischer Hof- und Justizrat, 1656 Geh. Hof- u. Kammerrat, 1664 Kanzler, dann sachsen-zeitz. Kanzler u. Konsistorialrat, 1686—90 auf seinem Gut Meuselwitz, 169t kurbrand. Geh. Rat, 1692 Kanzler der Universität Halle: N. 129. 130. S e i f f a r t (1688 v. H o h e n s t e i n u. Penzenau), Christian Konrad — Geb. Göttingen — 1638, gest. — (?) vor 30. 1. 1697. — 1667 (1674) —1696 braunschw.-lüneb. Resident in Frankfurt: N. 136. 185. 235. S i e v e r d s , Johann Georg — Geb. — (?), gest. Wolfenbüttel 9.4. 1717. — Kanonikus des Stifts St. Blasii in Braunschweig, Bibliotheksgehilfe, seit 24. April (4. Mai) 1691 Bibliothekssekretär in Wolfenbüttel: N. 7. 14. 22. 24. 30. 51S m i t h , Thomas — Geb. London 3. 6. 1638, gest. London 1 1 . 5. 1710. — 1657 Studium der Theologie und der Orientalistik in Oxford. 1668—71 Kaplan des englischen Gesandten in Konstantinopel, 1678 — 79 Kaplan des Staatssekretärs 6ir Joseph Williamson. Presbyter der anglikanischen Kirche in London, vorwiegend als Forscher auf historischem Gebiet tätig: N. 169. 206. 263. 338. S p a n h e i m , Ezechiel, 1701 Frhr v. — Geb. Genf i8. 12. 1629, gest. London 25. 1 1 . 1710. — Zwischen 1665 u. 1679 in diplomat. Missionen für Kurpfalz Italien, Frankreich und England. 1680 kurbrandenburg. Staatsrat, 1680—89 als Gesandter nach Frankreich, 1690—97 vorwiegend in Berlin, 1698 — 1702 als Botschafter in Paris, 1702 — 10 in London: N. 1 5 1 . 153. 184. 215. 230. 255. 325. 375. 403. 437. S pen er, Philipp Jakob — Geb. Rappoltsweiler 13. (23.) 1. 1635, gest. Berlin 5. 2. 1705. — 1651—59 Studium der Theol. in Straßburg, 1659 — 62 Reise nach Basel, Genf, Stuttgart u. Tübingen, 1663 Freiprediger in Straßburg, 1666 Pfarrer und Senior in Frankfurt a. M., 1686 Oberhofprediger in Dresden, 1691 Probst und Pfarrer an St. Nicolai in Berlin: N. 133. S p i n o l a s. Rojas.

723

S t e p n e y , George — Geb. Westminster 1663, gest. Chelsea 15. 9. 1707. — Seit 1689 im engl, diplomat. Dienst. 1692 als Gesandter in Berlin, 1693 in Wien, 1695 in Dresden. Zahlreiche weitere Missionen. Seit 1695 mit Leibniz Gedankenaustausch über die hannov. Sukzession. 1698 als Gesandter wieder in Berlin, 1702 in Wien, 1706 in Den Haag: N. 134. 157. 158. 203. 236. 345 419T e n t z e l , Wilhelm Ernst — Geb. Greussen (Thür.) 1 1 . 7. 1659, gest. Dresden 24. 1 1 . 1707. — 1677 Studium der Literatur u. Kirchengesch., 1685 Gymnasiallehrer in Gotha, Aufseher des fürstl. Münzkabinetts, 1694 Historiograph in Gotha, 1702 — 03 in Dresden. Starb in völliger Armut: N. 128. 130. 142. 154. 160. 174. 193. 202. 220. 239- 257- 266. 272. 313. 314. 320. 323. 337. 344. 356. 369- 37 8 - 388- 390. 393- 4°2- 429- 443T h ü l e m a r i u s (Thulemeyer), Heinrich Günter — Geb. Lippstadt (?) um 1642, gest. Frankfurt a. M., 9. 9. (?) 1714. — Studium in Jena. 1681 Prof. der Geschichte in Heidelberg, 1689 in Frankfurt a. M., 1691 kaiserl. Rat, später Regierungspräsident in Nassau-Siegen, dann Kanzler in Herford: N. 1 2 1 . 416. T h u r m a n n , Caspar — Geb. Rostock 7. 8. 1634, gest. Hamburg 4. 12. 1705. — Studium der Rechte an zahlreichen deutschen und niederländischen Universitäten. 1666 Dr. jur. in Frankfurt a. d. Oder. 1682 — 89 sachsen-lauenburg. Hof- und Regierungsrat, 1693—97 in Rostock, 1698—1701 (?) in Halle, später in Hamburg: N. 407. T o i n a r d , Nicolas — Geb. Orleans 5. 3. 1629, gest. Paris 5. 1. 1706. — Bekannter Numismatiker: N. 275. W a l t e r , Friedrich v. — Geb. Tönning 6. 3. 1649, gest. Kopenhagen 9. 12. 1718. — Studium 1668 in Padua, 1672 in Leiden. 1677 Teilnahme am Kampf der Malteserritter gegen die Türken. 1678 dänischer Hofjunker, 1691 Kammerjunker des Kronprinzen, mit ihm 1692 in Frankreich. 1701 dän. Staatsrat, 1702 Oberhofmeister, 1 7 1 0 Geh. R a t : N. 122.

724

KORRESPONDENTENVERZEICHNIS

W e s e l o w , Christoph, 1687 v. — Geb. Verden (?) — (?), gest. Osnabrück 16. 4. 1695. — Anfangs Sekretär, dann Hofrat in Osnabrück. 1678 — 86 hannov., von 1682—93 auch gothaischer Komitialgesandter in Regensburg, 1686—89 hannov. u. cellischer Gesandter in Wien, 1689—93 osnabr. Komitialgesandter in Regensburg, Herbst 1693 Kanzleidirektor in Osnabrück: N. 124. 132. 425. 442. W e t s t e i n , Johan Hendrik (Henricus) — Geb. Basel 15. 3. 1649, gest. Amsterdam 4. 4. 1726. — Drucker im Verlag Elsevier, dann selbständiger Verleger und Buchhändler in Amsterdam: N. 165.

W i n k e l m a n n , Johann Just(us) — Geb. Gießen 29. 8. 1620, gest. Bremen 23. 7. 1699. — Studium der Theologie, Philosophie, Rechtswissenschaft und Geschichte in Marburg und Herborn. Als Rat, später als Hofhistoriograph im Dienste des Landgr. Georg II. von Hessen-Darmstadt, später auch des Landgr. Wilhelm V. von HessenKassel. 1653 Eintritt in die Dienste des Grafen Anton Günther von Oldenburg. Nach dem Tode des Grafen Übersiedlung nach Bremen, wo er als Diplomat für den Herzog von BraunschweigLüneburg-Celle tätig war: N. 391.

ABSENDEORTE DER BRIEFE

D i e N u m m e r n der Briefe v o n Leibniz sind kursiv gesetzt.

A m s t e r d a m : N. 165. 465.

376. 377- 378. 379- 385- 386. 387. 395. 396. 405.

A n g e r s : N. 122.

408. 418. 419. 424(?)-

A n t w e r p e n : N. 380.

436. 437• 439• 440. 448• 451• 453• 455• 462. 4^3-

A u r i c h : N. 301. 355. 382.

425- 426- 4^9- 432- 433-

472. 473• 47 8 - 479-

B e r l i n : N. 184. 230. 233. 255. 325. 375. 398. 399. 403. 406. 445.

H e l m s t e d t : N. 229. Hildesheim: N. 197. 249. 280. 282. 350. 381. 409.

B r a u n s c h w e i g : N . 44. 246.

412.

B r e m e n : N . 125. 179. 182. 232. 252. 259. 285. 292.

Ilfeld: N. 181. 238. 300. K a s s e l : N . 93. 162. 234.

330. 342. 362. 389. 391. 400. 414. 447. 460. Celle: N. 119. 149. 173. 201. 247. 271. 334. 370.

K ö l n : N . 67. 70. 76. 87. 97.

434- 435- 441Clausthal: N . 8. 55. 56. 340. D r e s d e n : N. 126. 155. 178. 251. 312. 343. 444. E s e n s : N . 291. 383. F l o r e n z : N . 209. 365. 366. 373. F r a n k f u r t a. M. : N. 90. 121. 136. 140. 185. 235.

L e i p z i g : N . 42. 52. 54. 147. 171. 192. 196. 267. 278.

260. 298. G o a : N . 421.

L o n d o n : N. 200. 206. 208. 336. 338.

G ö t t i n g e n : N. 118. 145. 231. 261. 283. 284. 302.

Maubuisson: N. 62. 65. 68. 82. 86. 110. 112.

315- 384- 397- 423- 4 2 8 G o t h a : N . 154. 160. 202. 239. 272. 313. 323. 337.

M e a u x : N. 98(F). 99(?). 103. 104.

299- 3I7- 354- 37 1 - 4°4- 413- 420. 427. 446. 449. 45 6 - 459- 4 6 4- 4 6 6 - 4 6 7- 4 6 8 - 4 6 9- 47°- 4 7 1 - 474475- 476. 477L o c c u m : N . 58. 75. 77. 79. 81. 83. 84. 89. 100. 106. 109. 478 M a r b u r g : N . 416.

Modena: N . 176. N e a p e l : N . 137.

344. 369. 388. 390. 393. 402. 443. G r o n i n g e n : N. 461.

Neugattersleben: N. 195. 332. 372.

H a g e : N . 353.

O s n a b r ü c k : N . 442.

H a m b u r g : N. 144. 150. 180. 183. 205. 223. 226. 248.

Osterode: N . 310. O t t e r s b e r g : N . 120.

279- 363- 368. 450. 452. 454. 457. 458. H a n n o v e r : N. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 9. 10. 11. 16. 17. 18.

O x f o r d : N . 305.

27. 28. 30. 31. 33. 34. 36. 37. 38.

P a r i s : N . 148. 156. 186. 189. 190. 213. 250. 273.

40. 45. 46.47. 48. 49. 57. 58. 59. 60. 61®. 63. 64.

276. 281. 288. 306. 307. 308. 319. 324. 326. 327.

19. 20. 21.

2ia.

66. 71. 72. 73. 74. 78. 80. 85. 88. 91. 92. 94. 95. 96. 101. 102. 105. io7( ?). io8(?).

113. 114.

116. 123. 127. 128. 129. 130. 131.

339- 359- 360. 364. 392. 410. 411. 415. 431. 438.

115.

P a s s a u : N . 349. 417.

132. 133.

134.

R e g e n s b u r g : N. 124. 240. 256. 286. 287. 304. 361.

138. 139. 142. 146. 151. 152. 153. 158. 159.

163.

166. 167. 168. 169. 172. 174. 177. 198. 207.

210,

268. 269. 270. 274. 275. 289. 290. 294. 295. 296.

367. 374- 422. R i n t e l n : N. 204. 254. 352. R o m : N . 141. 161. R o s t o c k : N. 407. Schleswig: N . 164.

318. 329. 335. 341• 346. 347• 348. 356. 357• 358-

S t e t t i n : N. 199. 219. 243. 258. 277. 3 1 1 .

212. 214. 215. 216. 217. 218. 220. 221. 222. 224. 228. 241. 242. 233. 237. 262. 263. 264. 265. 266.

726

ABSENDEORTE DER BRIEFE

Utrecht: N. U7(?) Venedig: N. 170. Versailles: N. 61. Wetzlax: N. 135. 175. 227. 331. Wien: N. 29. 69. 143. 157. 158. 203. 211. 236. 244. 245. 293. 297. 316. 333. 345. 430.

Wolfenbüttel : N. 7. xi. 13. 14. 15. 22. 23. 24. 25. 2 6 . 3 2 . 3 5 . 3 9 . 41. 191.

193.

321.

322.

194. 328.

4 3 . 5 0 . 5 1 . 5 3 . III(}).

225. 351.

237.

303.

40i(?).

3 0 9 ( f ) . 314.

187.188. 320.

PERSONENVERZEICHNIS

Wie in den früheren Bänden suche die Regenten der Leibnizzeit und ihre Angehörigen unter ihren Staaten, die römischen und deutschen Kaiser unter Kaiser und die Päpste unter Papst. Bei Autoren ist zusätzlich das Schriftenverzeichnis heranzuziehen. Kursivdruck weist auf den Petitteil hin.

A b o , Joansen, Kaufmann in Amsterdam: S. 685. A b ü ' l - F i d ä (Abulfeda, Albufède), Ismä'fl f 1331 : S. 614. A b ü ' l - H a s a n 'Ali b. Abü Said Othman II., I 3 3 1 — 5 1 Sultan der Meriniden in Fez: S. 349 Z 16. 435. 462 Z. 19. A c h é r y , Jean-Luc d' f 1685: S. 34g. A c o l u t h u s , Andreas f 1704: S. 324. A d a l b e r t I., 10. Jh., Markgr., Vater d. Markgrafen Otbert I. : S. 544. A d a l b e r t II., Markgr. (Otbertiner) -f vor 1000: S. 544A d a l b e r t IV., Rtarkgr. (Otbertiner), Sohn Otberts II. f nach 1033: S. 354. 544. A d a l b e r t Atto II., Graf aus dem Hause Canossa f 982: S. 537. 613. A d a m : S. 254. A d a m von Bremen (Adamus Bremensis) f nach 1075: S. 328. A (de) I b e r t Azzo I., Markgr. (Otbertiner) f nach 1014: S. 73. 326. 326. 353. 496. 497 (Azon II.). 537- 538. 543- 544- 612. 613. 641. A ( d e ) l b e r t Azzo (Attho, Azo, Azon) II., Markgr. (Otbertiner) t 1097: S. 318. 318. 326. 326. 353. 358. 497(Azon I I I . ) - 4 9 9 . 537. 538. 539. 5 4 ^ 541• 543• 544- 612. 6 1 3 .

1. Gem. Kunigunde (Cuniza, Cunizza, Cunigonde) t um 1057: S. 358. 498 f. 537 — 540. 612. Sohn s. Weif IV. (I.) 2. Gem. Garsendis von Maine: S. 301. 318. 318. 358. 498. Söhne s. Fulco u. Hugo. A d e l h e i d von Burgund f 999: S. 613. A d o , Erzbischof von Vienne f 875: S. 175. A e n e a s Sylvius s. Piccolomini.

A e s c u l a p : S. 246. A g a m e m n o n : S. 299. A g n e s von Bar, Herzogin von Lothringen f 1226: S. 449. 630. 630. A g n e s , Tochter d. Pfalzgrafen Konrad von Staufen f 1204: S. 32. 33. A g o b a r d u s , Erzbischof von Lyon f 840: S. 151. A g r i c o l a , Georg t i555 : s - 4 8 7A g r i c o l a , Johannes f 1566: S. 173. A g u i r r e s. Saenz de Aguirre. A h l e r s (Allers), Lüdecke, Witwe in Hannover: S. 25. A h m e d II. s. Türkei. A i m a r u s , Jacobus s. Aymar. A i t z e m a , Lieuwe van (Leo ab) t 1669: S. 414. A l b e r i c u s Monachus Trium Fontium (Alberich von Troisfontaines) f nach 1252: S. 568. 569. A l b e r t , 1053 oberital. Markgr., Sohn Otberts IV. Obizo: S. 540. 543. 544. A l b e r t , Markgr., Graf von Verona f 1135: S. 541. 542A l b e r t III., Graf in Tuscien, Schwiegervater d. Grafen Bonifaz: S. 541. 542. A l b e r t , Graf, Vater d. Markgrafen Bonifaz I. v. Tuscien: S. 499 Z. 4. 539. A l b e r t d. Rote, oberital. Markgr.: S. 538. Vater: S. 538. A l b e r t u s Argentinensis s. SV. A l b e r t u s Rufus, 1085 Markgr. (Otbertiner): S. 537• 543•

544-

A l b e r t u s Stadensis f um 1272: S. 221 f. A l b o Hispanus, Josephus, 1. Hälfte 15. J h . : S. 584. A l b r e c h t (Albertus) von Anhalt-Bernburg -f 1324: S. 6. A l b r e c h t (Albertus) I., 1298 — 1316 Fürst von Anhalt-Zerbst: S. 6.

PERSONENVERZEICHNIS

728

A l b r e c h t von Brandenburg, 1513 Erzbischof von Magdeburg, 1514 auch von Mainz, 1518 Kardinal f 1545 S. 508. A l b r e c h t von Brandenburg-Ansbach, 1510 Hochmeister, 1525—68 Herzog von Preußen f 1568: S. 610. A l b r e c h t (Albert), Erzherzog von Österreich: S. 450. A l b r e c h t Anton s. Schwarzburg-Rudolstadt. A l b r e c h t , Johann Peter, Dr. med., Mitgüed der Leopoldina f 1724: S. 570. A l c e u s : S. 233. A l d i m a r i , Biagio f 1713: S. 256. A l d u s Manutius s. Manuzio. A l e o t t i , Giovanni Battista f 1636: S. 649. A l e s s a n d r o de' Medici, 153 1 —37 Herzog von Florenz : S. 367. A l e x a n d e r Alexandrinus f 326: S. 162. A l e x a n d e r de Haies (Ales) f 1245: S. 168. 172. A l e x a n d e r Trallianus um 550: S. 229. A l f o n s II., 1559—97 Herzog von Ferrara: S. 265. 302.

A l f o n s XI., 1312 — 50 König von Kastilien: S. 34g. A l i x s. Aymar, Comte d'Angoulème. A l m e l o v e e n , Theodoor Jansson van | 1712: S. 323. 408. 426. A l o d i a , span. Hl. aus Bosca: S. 622. A l t e n b u r g s. Sachsen. A l v e n s l e b e n , Busso II. (Benzo) von, 1512—17 brandenburg. Gesandter auf dem 5. Laterankonzil, 1522 — 48 Bischof von Havelberg :S. 508.508. A l v e n s l e b e n , Carl August von (vgl. Korr.Verz.) : S. 262. 328. 388. 388. 400. 433. 442. 443. 450. 451. 431. 4 6 5 ! 465. 484. 529. 529. 553. 553. 611. 616. 618. 619. 651. A l v e n s l e b e n , Gebhard XXV. von f 1681 : S. 325. 328. 431.

508.

A l v e n s l e b e n , Johann Friedrich von (vgl. Korr.Verz.): S. 508 Z. 13. A m e l o t de la Houssaye (Pseud. de La Mothe Josseval), Abraham-Nicolas f 1706: S. 182. 182. 231. 470. 486. 546. 614. A m e l u n g , Peter A., Arzt in Stendal: S. 270. A m i o t , Jacques, Bischof von Auxerre -f 1593: S. 121. 188. 202. A m m i a n u s Marcellinus | um 400: S. 600.

A m m o n , Samuel (vgl. Korr.-Verz.) : S. 31. 34. 260. 288. 323. 33S- 391 f- 408. 413. 445. 462. 463. 481.482 Z. 13 ff. 549. 561. 577. 593. 611. 619. 670. 687. 690. 691. 694. 699f. 701. 702. A n a s t a s i u s d. Bibliothekar: S. 85. A n c k e l m a n n , Eberhard f 1703: S. 679. A n d r e a e , Jakob f I 5 9 ° : S. 171. 171. Andreas, 1104—1130 Bischof von Luni: S. 538. A n d r e i n i , Pietro Andrea f 1729: S. 604. A n g e l i s , Cosimo de f 1603: S. 144. A n g e n n e s de Rambouillet, Claude d', Bischof von Le Mans f 1601: S. 142. 144. A n i s s o n , Jean, Direktor der Königl. Druckerei in Paris | 1721 : S. 470. A n n a Sofie von Dänemark s. Sachsen. A n n a Sofie von Gotha s. Schwarzburg. A n t o n , Herzog von Lothringen und Bar: S. 450. A n t o n Günther II. s. Schwarzburg-Arnstadt. A n t o n i u s , d. Hl. f 356: S. 180. A n t o n i u s von Padua f 1231: S. 173. A p o l l o d o r u s aus Damaskus, Architekt Trajans u. Hadrians: S. 483. 649. A p o s t a t a Graecus: S. 296. A q u i l i n i u s , C. s. Errico. A r c h i n t o , Filippo, Conte, königl. spanischer R a t u. Senator in Mailand f 1712: S. 548. A r d u i n von Ivrea, 1002—15 König von Italien: S. 613. A r i a s Montanus, Benedictus f 1598: S, 271. 296. 336. A r i s t o p h a n e s : S. 240. 674. A r i s t o t e l e s : S. 211. 378. 4 0 5 ! 462. 654. 672. A r n a u l d (Arnaud), Antoine | 1694: S. 87. 106. 138. 437. 450. 709. A r n o l d , Graf von Loos 1338 — 76, 1364 Seigneur von Rumines u. Quaebecke: S. 630. 630. A r n s b e r g s. Gottfried III. A r r h e n i u s s. Oernhielm. A s c h e ( n ) b e r g , Rutger von f 1693: S. 360. A s s e b u r g , Rosamunde Juliane von der -f 1712: S. 457. 676. A s t i e r , Gabriel f 1690: S. 236. A t h a n a s i u s , Patriarch von Alexandria f 373 : S. 180. A t h e n a e u s : S. 483. 649.

PERSONENVERZEICHNIS A t o n (Azon) I., angebl. Markgr. von Italien: S. 497A t t h o (Azo) s. Adelbert Azzo II. A t t i l a (Ataulas) f 453: S. 655. A u g u e t o n s. Huguetan. A u g u s t , Herzog s. Braunschweig-LüneburgWolfenbüttel. A u g u s t d. Starke s. Sachsen. A u g u s t i n , schwedischer Vizepräsident: S. 360. A u g u s t i n u s : S. 136. 1 6 1 . 174. 1 8 1 . A u s o n i u s , Decimus Magnus f 393 (?) : S. 664t. A u z o u t , Adrien f 1691 : S. 604. A v a u x , Jean-Antoine de Mesmes, Comte d' f 1709: S. 661. 661. A v e m a n n , Heinrich (vgl. Korr.-Verz.) : S. 286 (Aviano). 332. 360. 394. 452. 504. 5 3 1 . 572. Freund : S. 570. A v e m a n n , Wilhelm f 1692: S. 398. Gem. : S. 398. A v i a n o s. Avemann. A v r i l , Philippe S. J . f 1698: S. 563. A y m a r , Comte d'Angoulême f 1 2 1 8 : S. 17. Gem. Alix de Courtenay: S. 17. A y m a r (-Vernay, Aimarus), Jacques, Bauer aus der Dauphiné * 1662: S. 38f. 39. 361. 424. 457. 487. 591. A z o n (Attho, Azo) s. Adalbert Atto und Adelbert Azzo. Azzo s. Adelbert Azzo. Azzo VI., Markgr. von Verona f 1 2 1 2 : S. 496. 496 (Azon IV.). 498 (Azon IV.). 540. 643!. 644. B a c c h i n i , Benedetto O.S.B, f 1 7 2 1 : S. 250. 554Î. 603.' B a c h m a y r (Bachmaier, Backmeier, Bacmaier, Bacmeister), braunschweig-liineburg. Agent in Venedig: S. 302. 458. 554. 605. 710. B a c h o f f (Bachovius) von Echt, Joh. Friedrich Frhr, gothaischer Kanzler f 1736: S. 424. 476. 486. 512. 536. 559. 567. 576. 596. 641. 654. 659B a c k h o f , Lie. jur. zu Stade: S. 676. B a c k m e i s t e r , Georg Michael (vgl. Korr.-Verz.): S. 273f. 278. 293. 402. 446. 474Î. 480. 521. 526. 594• 597- 6ro. 647. 648. B a d e n , Markgr. Ludwig Wilhelm I., kaiserl. 47 LEIBNIZ 1/9

729

General-Leutnant f 1707: S. 37. 226. 383. 385. 395. 402. 445. 474. B ä u e r i n bei Dresden, Enthusiastin: S. 475. B a i e r (Bayer), Joh. Wilhelm, Theologe in Jena f 1695 : S. 587. 639. B a i l l a r d s. SV. N. 408. B a i l l e t , Adrien f 1706: S. 285. 364. 574. B a l b i n u s , Bohuslaus S. J . f 1688: S. 414. B a l d i , Bernardino f 1 6 1 7 : S. 330. 649. B a l d u i n VI. (IX.), 1 1 9 5 —1205 Graf von Flandern: S. 449. 630. B a l d u i n Avennensis 13. J h . : S. 568, 599. B a l l a t i (Baiati), Luigi f 1696: S. 89. 616. B a l u z e , Étienne f 1 7 1 8 : S. 217. B a r b a r i g o , Gregorio, Kardinal f 1697: S. 614. B a r l a n d u s , Hadrianus (Adriaan van Baerland) t 1542: S. 324. B a r o n i o (Baronius), Cesare, Kardinal f 1607: S. 170. B a r r o w , Isaac f 1677: S. 467. B a r t o l o c c i , Giulio f 1687: S. 255. B a s i l i u s Magnus, Bischof von Caesarea f 379: S. 218. B a s i l i u s , 919—21 Bischof von Pamplona: S. 622. 674. B a s n a g e de Beauval, Henri f 1 7 1 0 : S. 115f. 217. 217. 22gf. 248. 250. 314. 652. 656. B ä t e , George f 1669: S. 601. B a t t i n c o u r (Baitincourt), de, Oberstleutnant im 5. Hannov. Infanteriereg. f 1693: S. 1 8 1 f. B a u d r a n d , Michel-Antoine f 1700: S. 436. B a y e r n , Kurf. Maximilian (II.) Emanuel 1679 bis 1726: S. 81. 348. 366. 606. Gem. Marie Antonie von Österreich f 1692: S. 224. 276. B a y l e (Baylius), Pierre f 1706: S. 248. 615. 636. 656. B e a u m o n t s. Rozel-Beaumont. B e a u n e , Renaud de, Erzbischof von Bourges t 1606: S. 1 1 9 . 1 4 1 . B e a u v a i s , Bischof s. Potter. B e c a n u s , Martin S. J . f 1624: S. 183. B e c k , Matthias Friedrich | 1 7 0 1 : S. 218. B e c k e r s (Becker), Wilhelm, Dr. jur. in Köln: S. 222. B e d a Venerabiiis | 735: S. 330.

PERSONENVERZEICHNIS B e g e r , Lorenz f 1705: S. 103. 371 f. 409. 423. 441. 476. 477. B e h a i m , Martin f 1507: S. 533. B e h r e n s (Berends), Konrad Barthold (vgl. Korr.Verz.): S. 325. 451. 465. 507. 508. 561. 56z. B e i c h l i n g e n (Beuchlingen), Gottfried Hermann von t 1703: S. 678. 682. B e k k e r (Beckerus), Balthasar f 1698: S. 580. 621. 689. B e l l a r m i n o , Roberto S. J., Kardinal f i 6 2 i : S. 170. 175. 177t 227. B e l l o r i , Giovanni Pietro f 1696: S. 254. 604. B e n e d i c t e s . Braunschweig-Liineburg-Hannover. B e n e d i k t von Nursia f 547 (?): S. 179. B e n o t t i , Michele: S. 248. B e n t l e y , Richard f 1742: S. 641. B e n v e n u t i , Bernardo f 1699: S. 557. 708. B e r e n g a r II. von Ivrea f 966: S. 613. B e r n a r d , Edward (vgl. Korr.-Verz.): S. 599. 649f. 709.



B e r n a r d ö , Bernardo Conte, in Venedig: S. 281. B e r n h a r d (Bernardus) II., 1287—1324 Fürst von Anhalt-Bernburg: S. 6. B e r n h a r d (Bernardus) von Clairvaux f 1 *53 : S. 73. 178. 180. B e r n h a r d von Luxemburg (Bernardus Lutzenburgensis) | 1535: S. 417. B e r n h a r d I. von Rothenburg, 1130—53 Bischof von Hildesheim: S. 400. B e r n h a r d (Bernardus), 1123 — 35 Bischof von Verona: S. 541. B e r n h a r d i s. Bernoulli, Joh. B e r n o u l l i , Jakob f 1705: S. 327. 463. 628. B e r n o u l l i , Johann 1 1 7 4 8 : S. 312. 326. 327. 352f. 362. 425. 565. 618. 628. 637. 663. 694. 697. B e r n s t o r f f , Andreas Gottlieb von (vgl. Korr.Verz.): S. 4. 531. 578. B e r n w a r d (Barward), 993 — 1022 Bischof von Hildesheim: S. 400. 617. B e r r e t t a r i , Francesco, 2. Hälfte 17. Jh.: S. 344. 556. B e r t a s. Hugo IV. von Maine. B e r t i e (Bertue), Robert f 1701: S. 338. B e r t o l d u s , Bischof von Riga f 1198: S. 178. B e r t r a m , Franz Winand von, Reichshofratssekretär: S. 27.

B e r t r a m , Joseph Wilhelm von f 1725, Reichshofratssekretär, Sohn Franz Winands: S. 347. 367. 367B e r t u e s. Bertie. B e s d o r f i u s s. Pestorf. B e s l y (Belli, B£ly), Jean f 1644: S. 354. 497. B e s n i e r , Pierre S. J. f 1705: S. 599. B ö t o u l a u d , ßlie de, Seigneur de Saint-Poly t 1709: S. 103. B e u c h l i n g ( e n ) s. Beichlingen. B e y r i e , Wilhelm de (vgl. Korr.-Verz.): S. 560. B i b r a , Heinrich Carl, Generalfeldmarschalleutnant des Fränkischen Kreises, 1693 dessen Gesandter in Dresden: S. 403. B i g n o n , Jean-Paul (vgl. Korr.-Verz.): S. 88. 154. 200. 483. 614. B i g n o n , Jeröme f 1656: S. 483. 590. 624. B i i k l ü Mustafa, 1693 — 94 türkischer Großwesir: S. $23. B i r g e r Jarl, schwedischer Herzog f 1266: S. 442. Sohn s. Magnus Ladulis. B i r i n g u c c i , Maestro di Camera des Prinzen Giovanni Gastone in Florenz: S. 568. 604. B i t o : S. 483. 649. B i z o t , Pierre f 1696: S. 432. B j ö r k m a n - A d l e r f l y c h t , Christoph, 1689—1709 schwedischer Resident in Frankfurt a. M.: S. 245. B l a u e n s t e i n (Blaunstein) s. Meurs. B l o n d e l , David f 1655: S. 318. B l u m e n t r o s t , Laurentius, Leibarzt Peters d. Gr., t 1705: S. 516. 588. B o c h a r t , Samuel f 1667: S. 253. B o d e n h a u s e n , Rudolf Christian Frhr von f 1698: S. 21. 268. 458. 604. 707. B o d e n h a u s e n , Wilke Frhr von (vgl. Korr.Verz.) : S. 588. B o d i k e r u s s. Bötticher. B o d i n , Jean f 1596: S. 339. B o e c k l e r (Boeder), Joh. Heinrich f 1672: S. 658. B ö h m e , Jakob f 1624: S. 671. 672. 673. B ö t t i c h e r (Bodikerus), Theologe in Bremen: S. 472Boileau-Despr£aux, Nicolas f 1 7 1 1 : S. 547. B o i n e b u r g , Joh. Christian Frhr von f 1672: S. 68. 595.

731

PERSONENVERZEICHNIS B o i n e b u r g , Philipp Wilhelm Frhr von f 1717: S. 276. B o i v i n de Villeneuve, Jean f 1726: S. 615. 649.

B o n , Niccolò f 1712: S. 603. B o n a , Giovanni, Kardinal f 1674: S. 169. 174. B o n i f a c i u s (Boniface) s. Bonifaz. B o n i f a t i u s , 722 — 54 Bischof und Erzbischof von Mainz : S. 575. 640. B o n i f a z I I . , Graf von Lucca u. Befehlshaber von Korsika f vor 884: S. 539. B o n i f a z I., Markgraf von Xuscien f vor 1012: S. 499 Z. 3 ff- 539B o n i f a z von Canossa, 1030—52 Markgr. von Tuscien, Vater Mathildes: S. 499 Z. 5. 539 Z. 7. 541 Z. 23. B o n i f a z , Graf, Vater d. Markgrafen Albert von Verona: S. 541. 542. B o n r e p a u s (Bonrepos), François d'Usson marquis de t 1719: S. 573f. B o o s , Johann (vgl. Korr.-Verz.) : S. 77. 104. B o o s von Waldeck, Baron, Vetter des Kurf. Orsbeck von Trier: S. 507. B o r g o m a n e r o s. Este. B o r n , Jacob f 1709: S. 695. 703. B o s s u e t , Jacques-Bénigne (vgl. Korr.-Verz.): S. 6z. 62. 62. 64. 65. 66. 67. 70. 7 1 . 75. 76. 77. 79. 82. 85. 90. 9 i f . 93. 95. 99. 102. 103. 112. XJ5f.

145.14g.

153. 166. 167 — 184. 186. 188. 188. 190.

I93f. 200t. 210. 228f. 487. 546. 590. 707.

B o t h m e r (Bottmar), Hans Kaspar von, 1690—96 braunschw.-lüneb.-cellischer Gesandter in Wien f 1 7 3 2 : S. 461. 656. 656. B o t h o , Conrad (Cord Bote) 2. Hälfte 15. J h . : S. 35S. 541B o u d a a n (Bodanus), Gualtherus f 1684: S. 228. B o u r g e s , Erzbischof s. Beaune, Renaud de. B o u r g o g n e , Louis Duc de, s. Frankreich, Ludwig X I V . B o x h o r n , Marcus-Zuerius f 1653: S. 696. B r a b a n d t , Johann Ernst f 1716: S. i8f. B r a b e c k , Jodocus Edmundus von, 1688 — 1702 Bischof von Hildesheim: S. 328 Z. 31. B r a d y , Robert t 1700: S. 514. 644. 646. B r a n c a t i d i Lauria, Francesco Lorenzo, Kardinal f 1693: S. 243. 555. 709. 47«

B r a n d , Adam, Lab. Kaufmann, 1692—95 im Auftrag des Zaren in China, 1697 preuß. Hof- u. Kommerzienrat : S. 518. B r a n d e n b u r g , Kurf. Friedrich Wilhelm 1640 bis 88: S. 362. 382. 429. 59S. 610. 662 Z. 10. Kurf. Friedrich I I I . 1688—1713 (1701 —13 König in Preußen): S. 23. 33f. 103. 264. 277. 279. 285 (kurf. Hof). 288. 294. 307f. 310 (kurf. Hof). 312. 348. 352. 371 f. 375. 382. 384. 4°9f- 454- 459• 475- 5°°- 524- 524f- 535- 606609t 693. 697. 708. Gem. Sophie Charlotte (vgl. Korr.-Verz.): S. 23. 23. 33 f. 105. 274. 277. 278. 279. 281. 288 f. 372. 384. 403. 409f. 436. 444. 446. 454- 459• 478. B r a u d l a c h t , Georg: S. 608. B r a u n , Johannes f 1708: S. 685. B r a u n s c h w e i g - L ü n e b u r g , Herzog Johann Friedrich von H a n n o v e r 1665 — 79: S. 54. 69. 226. 366. 590. 601. Gem. Pfalzgräfin Benedicte f 1730: S. 54. 190. igi. 194. 424. 586 Z. 5. 601. 648. Töchter : Wilhelmine Amalie | 1742: S. 190. Charlotte Felicitas f 1710: S. 190. 366. 606 Z. 17. Kurf first Ernst August von H a n n o v e r (vgl. Korr.-Verz.) : S. 7. 1 3 t i8f. 25. 32t 34. 35. 37. 41. 43 f. 45. 47. 50.50.52. 54. 70. 80.80. 81.8g. 90. 94. 95. ioi. 102. 103. io$. 108. 109. 193. 222. 225. 225f. 227. 243. 246. 259. 273t. 277.

278. 279. 288. 291. 302. 308. 337. 347. 358. 366. 370. 376. 383. 384. 384. 387. 395. 396. 401. 401. 423. 438. 446. 454. 45g. 461. 469f. 479. 482. 4 8 9 I 493. 495. 510. 515. 516. 573.

574. 591. 615. 632. 635i. 657. 669. 692. 695. Gem. Sophie (vgl. Korr.-Verz.) : S. 50. 67. 70. 79. 94. i 8 g f . igi.

193. 248. 274. 276.

350. 418. 456. 471. 475. 482. 675.

Söhne : Erbprinz Georg Ludwig (1698 — 1727 Kurf, von Hannover, 1714 König Georgi, von England) : S. 102. 559. Gem. Sophie Dorothea f 1726: S. 45g. 475Sohn: Kurprinz Georg August (1727

732

PERSONENVERZEICHNIS Kurf, v o n H a n n o v e r u. König von England): S. 223. Prinz Maximilian Wilhelm f 1726: S. 25. 26.

Tochter: Sophie Charlotte s. Brandenburg. Hof — in L i n s b u r g : S. 45. 45. 4?. 54. — in H a r b u r g : S. 52. B r a u n s c h w e i g - L ü n e b u r g , Herzog Christian Ludwig von C e l l e 1641 — 65: S. 596. 660. Herzog Georg Wilhelm von C e l l e 1665 — 1705: S. 52. 335- 59«Gem. Eleonore d'Olbreuse f 1722: S. 16. 17. 284. 452. 5 3 1 .

Tochter: Sophie Dorothea s. E r b p r i n z Georg Ludwig von Braunschw.-Lüneb.Hannover. B r a u n s c h w e i g - L ü n e b u r g , Herzog August von W o l f e n b ü t t e l 1635 — 66: S. 61. 260. 431. 494. 522.

Herzog Rudolf August von W o l f e n b ü t t e l (vgl. Korr.-Verz.): S. 18. 20. 29. 47. 4g. 346. 4 1 7 . 428. 4 3 4 . 4 5 1 . 4 6 1 . 466. 476. 477. 494. 503. 5 7 7 • 639. 6 5 3 f .

Tochter: Dorothea s. Holstein-SonderburgPlön. Gesandte in G o t h a : S. 476. 494. 5 1 1 . 536. Kanzler s. Wendhausen. Leibarzt s. Meibom. Herzog Anton Ulrich v o n W o l f e n b ü t t e l (vgl. Korr.-Verz.): S. 11. 18. 20. 27. 29. 53. 54. 233. 337- 4 5 i - 4SI- 466. 476. 477. 484. 494. 566f. 576. 582. 635. 639.

Söhne: Erbprinz August Wilhelm (1714—31 H e r zog) : S. 5 3 . Prinz Ludwig Rudolf (1731 — 35 Herzog): S. 18. 20. B r e i t h a u p t , Joachim J u s t u s f 1732: S. 695. B r e m e n — Oratores s. Mastlicht u. H . Meier. B r e n z (Brentius), J o h a n n e s f 1570: S. 171. 171. B r i c e , Germain (vgl. Korr.-Verz.): S. 275. 325. 325. 401. 410. 438. 508.

B r i g i t t a , d. HI. f 1373= S. 457B r i n o n , Marie d e (vgl. Korr.-Verz.): S. 75. 84. 93.

HS- 145. 146. 149. 166. igs. 200. 210. 317.

48g.

536 f. B r i s s o n , Barnabi f S. 6. B r o s s e a u , Christophe (vgl. Korr.-Verz.): S. 8g. 262. 325. 393. 432. 450. 546. 612.

648.

B r u e y s (Brueisius), David-Auguste f 1723: S.232. 234. 2 3 5 ff. B r u n o , Graf von Braunschweig f 1016: S. 5. B r y de L a Clergerie, Gilles | 1659 (?): S. 572. B u c e l i n , Gabriel O . S . B , t 1691: S. 612. B u c e l l e n i , Julius Friedrich Graf, 1694—1705 österr. H o f k a n z l e r : S. 606. B u c e r , Martin f 1 5 5 1 : S. 229. B ü n a u (Bunau), Günther von f 1698: S. 661. B ü n t i n g , J o h a n n | 1693: S. 54. B ü s s i n g (Bussingius), Caspar f 1732: S. 314. 316.

B u i r e t t e v o n Oehlefeld, Isaak f 1708: S. 312. B u i r e t t e v o n Oehlefeld, J o h a n n Wilhelm, 1708 bis 20 brandenburg-preußischer Resident in N ü r n b e r g : S. 312. B u l i f o n , Antonio, Buchdrucker in N e a p e l : S. 250. 2 5 5 . B u l s t r o d e , Whitelocke f 1724: S. 463. B u l t e a u , Charles (vgl. Korr.-Verz.): S. 351. 438. 46g. 471. 488. 495. 5 i 4 f . 545. 545. 586. 6 1 6 .

B u o n a n n i (Bonanni), Filippo f 1725: S. 254. B u o n a r r o t i , Filippo f 1733: S. 604. B u o n a r r o t i (Buonarota), Michel Angelo f 1564: S. 604. B u r n e t , Gilbert f 1 7 1 5 : S. 393. 406. 513. 709. B u s s e h e (de Bousch, de Busch), Albrecht Philipp v. dem (vgl. Korr.-Verz.): S. 3. 31. 45. 55. 367. 397. 4 2 1 . 446f. 459. 465. 479. 5 1 6 . 565. 592.

B r u d e r : J o h a n n f 1693: S. 592. B u s s y - R a b u t i n , Roger comte d e f 1693: S. 483. B u t e r a s. Caraffa. C a j e t a n s. Vio. C a l i x t ( u s ) , Georg f 1656: S. 71. 137. 175. 180. 184. 208.

C a l l i n u s s. Kallinos. C a l v i n , J e a n f 1564: S. 144t. 235. C a m d e n , William f 1623: S. 322. C a m e r a r i u s , Ludwig f 1 6 5 1 : S. 339. C a m p h u y s , J a n f 1695: S. 462.

PERSONENVERZEICHNIS C a m p i , Pietro Maria, Mitte d. 17. Jh.: S. 353f. 496. 540 f. C a m p s , François de f 1723: S. 546. C a n d o r s. Leremite. C a n o n , Claude-Jacques (François) f 1698, 1687 bis 97 lothring. Gesandter in Wien: S. 348. 387 Z. 14. C a n t e l l i , Giacomo f 1695: S. 302. 555. 603. C a n t e l m i (Cantelmo), Andrea f 1645: S. 344. 556. 562. 569. C a n t e l m i (Cantelmo), Jacopo, Kardinal f 1702: S. 556. 562. C a n t i l o r i s. Contelori. C a n u t s. Knut. C a p o a , Lionardo di f 1695: S. 344. 407. 408. 556. 562. 708. C a r a f f a , Antonio, Graf f 1693: S. 105. 365. 386. C a r a f f a (Carafa), Carlo Maria, principe di Butera t 1695: S. 250. 555. C a r d a n o , Geronimo f 1576: S. 40. C a r l s. Hessen-Rheinfels. C a r p e n t a r i u s s. Charpentier. C a r p z o v , August Benedict f 1708: S. 703. C a r p z o v , Friedrich Benedict, Polyhistor, Ratsherr in Leipzig f 1699: S. 333. 372. 476. 593. 602. 637. 663. 702. C a r p z o v , Johann Benedict, Prof. d. Theologie in Leipzig f 1699: S. 6Ç4. C a s a n a t e , Girolamo, Kardinal f 1700: S. 709. C a s a u b o n , Isaac f 1614: S. 689. C a s s a n d e r , Georgius t 1566: S. 174. C a s s i n i , Giovanni Domenico f 1712: S. 331. C a s t r o , Alfonso de O.F.M. f 1558: S. 174. 180. C a s t r u c c i o , Herr, 1328 Herzog von Lucca f 1328: S. 9f. 260. C a t o : S. 24g. C a v e , William f 1713: S. 709. C e v a , Giovanni f 1734: S. 345. 458. 556. 708. C e v a , Tommaso S. J. t !737: S. 555. C h a b ò di St-Maurice, Tommaso Francesco, Marchese, 1667—73 savoyischer Gesandter in Frankreich : S. 59S. C h a m l a y (Chanlay), Jules-Louis Bolé, marquis de f 1719: S. 586. C h a m p a g n e s. Thibaut.

733

C h a p p u z e a u , Anna Katharina, geb. Pflaumbaum, Gem. des Christophe Chappuzeau f 1744 : S. 656. C h a p p u z e a u (Chappezavius), Samuel (vgl. Korr.Verz.) S. 379. 471. 656. Charleton,

Walter (vgl. Korr.-Verz.) : S. 259.

295- 343 • C h a r p e n t i e r (Carpentarius), François f 1702: S. 296 f. C h a r r o n , Pierre f 1603: S. 25. C h a t e a u n e u f , Pierre Antoine de Castagnéry Marquis de, 1689—1700 franz. Gesandter in der Türkei f 1728: S. 385 f. 385. 395. 395. C h a u v e t , Jeremias, cellischer Feldmarschall, ab 1693 in kursächs. Dienst f 1699 in Celle: S. 383. 402 f. 445. C h a u v i n , Pierre, Philosoph u. Theologe, 2. Hälfte d. 17. Jhs: S. 364. C h a u v i n , Pierre, Arzt in Lyon, 2. Hälfte d. 17. Jhs: S. 457. C h e v i g n i , Oratorianerpater: S. 3g. C h e v i l l a r d , Jean, Genealoge um 1700: S. 432. C h i e s a (Chiezà) s. Deila Chiesa. C h i l d e b e r t II., 575 — 95 Frankenkönig: S. 5. Chiswell, Richard, Londoner Buchhändler f 1 7 1 1 : S. 392. 511. C h o i s e u l du Plessis-Praslin, Gilbert de, Bischof von Tournay f 1689: S. 175. C h o w a g i a - M o r a d u m , ein Armenier, 1673 u. 1689 äthiopischer Gesandter bei der Holländ. Ostindischen Kompanie: S. 253. C h r i s t i a n I., 1448—81 König von Dänemark: S. 320. C h r i s t i a n II., 1513 — 23 König von Dänemark t 1559: S. 31g f. 320. C h r i s t i a n III., 1534—59 König von Dänemark: S. 320. C h r i s t i a n IV., 1588—1648 König von Dänemark: S. 320. 367. C h r i s t i a n V. s. Dänemark. C h r i s t i a n II. s. Sachsen-Merseburg. C h r i s t i a n Albrecht s. Schleswig. C h r i s t i a n August s. Pfalz-Sulzbach. C h r i s t i a n Eberhard s. Ostfriesland. C h r i s t i a n Wilhelm s. Schwarzburg-Sondershausen.

734

PERSONENVERZEICHNIS

C h r i s t i n e , 1632 — 54 Königin von Schweden t 1689: S. 379. C h r i s t o p h , 1550—68 Herzog von Württemberg: S. 397- 423C h r y s o s t o m o s , Johannes f 407: S. 674. Chuno, Joh. Jacob Julius (vgl. Korr.-Verz.): S. 523 f- 524C i a m p i n i , Giovanni Giusto f 1698: S. 224. 245. 254f. 517. 599- 602. 604. 663. 709f. Cicero, Marcus Tullius j 43 v. Chr.: S. 102. 24g. 29S. 374- 599C l a r y (Clari) u. Aldringen, Joh. Marx Georg Reichsgraf v., 1690—93 kaiserl. Gesandter beim Kurf. v. Sachsen f 1700: S. 402. 402. C l a u d i a n u s , Claudius f um 404: S. 66. 68. Clemens von Alexandrien: S. 672. Clemens Romanus, d. Hl., 92 — 101 Bischof von Rom: S. 272. C l e m e n t , Georg: S. 670. C l ü v e r , Philipp t 1623: S. 528. Clüver, geb. Freesen, zu Clüversbostell: S. 220. 230. Tochter: S. 220. C o c c i u s , Jodocus, S. J . f 1622: S. 174. C o c h e n h e i m , Ernst von f 1 7 1 9 : S. 348. C o l b e r t , Charles, marquis de Croissy f 1696: S. 614. C o l b e r t , Jean-Baptiste f 1683: S. 590. Colombo, Christoforo s. Kolumbus. C o l o n n a , Vittoria, Marchesa von Pescara f 1547: S. 256. C o l t , Sir William Dutton (vgl. Korr.-Verz.): S. 226. 242. 274. 387. 403. 446. 615. C o l t e l l i n i , Agostino t 1693: S. 562. Comenius, Joh. Arnos t 1670: S. 269. Condä, Henri Jules de Bourbon prince de f 1709: S. 424. Cond£ (Condaeus), Louis II. de Bourbon prince de f 1686: S. 364. C o n f u t i u s : S. 310. Conrad s. Konrad. Conring, Hermann t 1681: S. 222. 312t. C o n s b r u c h , Caspar Florenz von (vgl. Korr.Verz.): S. 275 f. 627. C o n s t a n t i u s , Bischof von Mailand f 600: S. 65.

C o n t e l o r i (Cantilori), Feiice, Päpstl. Archivar t 1652 : S. 498. 539. C o n t i (Comes), Natale f 1582: S. 338. Coppi, Giovanni Vincenzo 17. J h . : S. 344. C o r d e m a n n , Georg Friedrich, Geh. Kanzlist in Hannover: S. 47. 27S. 291. 313. 363. 394. Cornand de la Crose, Jean f 1707: S. 471. 504. 695C o r o n e l l i , Marco Vincenzo f 1 7 1 8 : S. 345. C o r v i n u s , Antonius f 1553: S. 503. Cosimo I. de' Medici, 1537 Herzog, 1569—74 Großherzog von Toskana: S. 249. 302. 367. C o s t a della Trinità, Gerolamo, conte: S. 59S. C o t o n , Pierre S. J . t 1626: S. 125. 126. 1 3 1 . C o t t o n , Sir John t 1 7 0 1 : S. 333. 341t. 343. C o t t o n , Sir Robert Bruce f 1 6 3 1 : S. 288. 392. 482. Coucy, Enguerrand III., Seigneur de f 1242/43: S. 532- 572. 1. Gem. Beatrix de Vignory: S. 572. 2. Gem. s. Mathilde von Braunschweig. 3. Gem. Marie de Montmirail: S. 572. C o u p l e t , Philippe S. J . f 1692: S. 272. 574. 614. Cousin (Cusson), Louis t 1707: S. 275. 444. 46g. 470. 483. 489. 515. 546. 553. C r a f f t (Craftius, Kraftius), Joh. Daniel f 1697: S. 45t. 47. 47f. 49. 50. 68. 80. 108. 110. 231. 516. 516. 522. 5 2 6 I 526. 535. 559. 567. 576. 588. ¡88. 589. 596. 626. 660. C r a m e r , Johann Jacob f 1702: S. 701. Crell(ius), Johann f 1633: S. 689. Crell(ius), Wolfgang t 1593: S. 622. C r e s s e t t , James (vgl. Korr.-Verz.) : S. 287. Croissy s. Colbert. Cromwell, Oliver t 1658: S. 287. 288. C r o n s t r o e m , Daniel t 1719: S. 332t. Croy, Karl Eugen, Herzog von f 1702: S. 395. 455- 523Crozier (Crosier), Jean, Buchhändler in Rom: S. 256. 604. Crumsold, Dr. jur., 1693 Hofrat in Merseburg: S. 340. C t e s i b i u s s. Ktesibios. Cuper(us), Gisbert f 1 7 1 6 : S. 217. 686. C y p r i a n u s , Bischof von Karthago f 258: S. 198. 198.

PERSONENVERZEICHNIS C y p r i a n u s , Johann f 1 7 2 3 : S. 701. C y r i l l u s , Bischof von Alexandria f 444: S. 65. 334D a c i e r , André f 1 7 2 2 : S. 262. 433. 683. D ä n e m a r k , König Christian V. 1670—99: S. 226. 258. 320. 337. 359. 367. 370. 381. 560. 615. 661. 683. Kronprinz Friedrich (IV.) f 1730: S. 223. 275. Gesandter in B r e m e n : S. 378. 405. D a l l ' O g l i o , Giuseppe, Buchhändler in P a r m a : S. 555D a l P o z z o , Giulio f 1692: S. 354. D a l T e g l i a , Matteo, florent. Agent in Venedig: S. 281. D a m a i d e n o , Teodoro, Abt in Venedig: S. 264f. D a n c k e l m a n , Eberhard Christoph Balthasar von (vgl. Korr.-Verz,): S. 372. 500. 523Ì. 524. 567. 594. 641. 693. 697. D a n d o l o , Matteo, venezian. Gesandter beim Trident. Konzil: S. 124. D a n i e l d. Prophet: S. 669. D a n n e n b e r g , Konrad Johann (vgl. Korr.-Verz.) : S. 190. 195. 201. 210. D a n z i u s , Joh. Andreas | 1 7 2 7 : S. 324. D a p p e r , Oliver f 1690: S. 549. D a v i a , Giovanni Antonio, Nuntius in Köln t 1740: S. 94. 106. D e c k h e r r (Deckherus), Johannes, Advokat beim Reichskammergericht in Speyer f um 1700: S. 623. 634. D e d e k o m , v., Hofrat: S. 301. D e i c h m a n n (Diecmann), Johann t 1720: S. 550. 579D e i o t a r u s f um 40 v. Chr. : S. 374. D e l l a C h i e s a (Chiezà), Lodovico um 1600: S. 499. D e l l a R e n a , Cosimo f 1696: S. 498. 539. 539. 604. D e l l a S p i n a , Lodovico, Geograf 17. J h . : S. 344. D e s B i l l e t t e s , Gilles Filleau t 1 7 2 0 : S. 88. 275. D e s c a r t e s (Cartesius, Carthesius), René f 1650: S. 87. 150. 211. 2 1 2 . 225. 248. 275. 285. 310. 364. 378. 406. 581. 701. D e s e i n e , François (vgl. Korr.-Verz.) : S. 113. 561. 604. Desmarets 566.

(Maresius), Roland f 1653 : S. 505.

735

D i d o , sagenhafte Gründerin von Karthago: S. 664 f. D i e c m a n n s. Deichmann. D i o d o r u s Siculus: S. 600. D i r o i s (d'Irois), François f 1690: S. 487. 574. D i t f u r d t , Otto Arthur v. (vgl. Korr.-Verz.): S. 102. 4j2. D o d w e l l , Henry f 1 7 1 1 : S. 285. D o e p l e r , J a k o b , Jurist 2. Hälfte 17. J h . : S. 659. D o l f i n , Almaro, Capitano in Padua: S. 603. D o m i n i k u s , d. Hl. f 1 2 2 1 : S. 180. D o n a l d V I I . (Dunald), 1093—97 König von Schottland: S. 569. D o u g l a s , George f J u l i 1693: S. 338. 388. V a t e r : William, third Earl and first Duke of Queensberry f 1695: S. 338. D o w m o n t , J e r z y Dominik, 1687—94 poln. Resident in Moskau: S. 268. D r a n s f e l d , Justus von (vgl. Korr.-Verz.) : S. 375. 4x8. 421. 478 t. 631. D r e i e r , Christian f 1688: S. 173. D r e y e r , Seidenkrämer in Hamburg: S. 286. 3 1 1 ! 364• 552. D r y d e n , J o h n f 1700: S. 338. 477. D s c h i n g i s - C h a n (Chingis Chan) f 1 2 2 7 : S. 5 1 7 . D u C a n g e , Charles Du Fresne t 1688: S. 5f. 488. 488.

D u C h e s n e , André f 1640: S. 301. 3 1 7 . 568. 572. 599D u C r o s , Joseph Auguste f 1 7 2 8 : S. 2 1 . 278. 337. 384. 429. 440. D u d i t h , Andreas f 1589: S. 182. 405. D u F a u r , Seigneur de Pibrac s. Pibrac. D u F e r r i e r , Arnaud | 1585: S. 122 —125. 131. 188.

202.

D u M a n s s. Angennes. D u M o l i n e t , Claude f 1687: S. 272. D u M o u l i n , Charles t 1566: S. 126. D u n c a n (Dunkanus) I, 1034—40 König von Schottland: S. 569. D u n s Scotus, Johannes f 1308: S. 129. 634. D u P e r r o n , Jacques D a v y f 1 6 1 8 : S. 1 1 9 . 140. 144Í. 173. 177. 188. D u P i n , Louis Ellies | 1719: S. 175. 262. 487. 546. 643. D u p u y , Jacques f 1656: S. 1 2 1 . 125.

736

PERSONENVERZEICHNIS

D u p u y , Pierre f 1 6 5 1 : S. 1 2 1 . 125. D u s e r r i u s 17. J h . : S. 2 3 6 ! D u T i l l e t , Jean f 1570: S. 532. D u V a u c e l , Louis-Paul t 1715: S. 106. D w e e r h a g e n (Dwerhagen), Hermann S. 504.

E n n o I I I . , 1599—1625 Graf von Ostfriesland:

f 1718:

E b e d m e l e c h : S. 669. E b e r , Paul f 1569: S. 405. E b e r a r d u s , angebl. Sohn König Duncans I. von Schottland : S. 569. E b e r h a r d (Eberard), Graf von Württemberg: S. 260. E c k s t o r m , Heinrich E . f 1 6 2 2 : S. 642. 660. E d u a r d I I I . 1 3 2 7 — 7 7 König von England: S. 290. 34g. 514. E d u a r d VI., 1547—53 König von England: S. 513. E d u a r d I., Graf von B a r f 1336: S. 630. E d z a r d II., Graf von Ostfriesland f 1599: S. 584. E d z a r d (Ezardus), Esdras f 1708: S. 676. E g g e l i n g , Johann Heinrich f 1713: S. 398. 550. 579. 620. 633. 655. E i k e von Repgow (Ecko Repkovius) f nach 1 2 3 3 : S. 2 2 1 . E i s e n s c h m i d , Joh. Caspar f 1 7 1 2 : S. 231. 431. E l e o n o r e Erdmuthe Luise s. Sachsen. E l h a d s c h A l i p a s c h a , 2 1 . 3. 1692 —17. 3. 1693 türk. Großwesir: S. 386. 388. 395. E l i a s (Hélie) I. de la Flèche,_ Graf von Maine f i n o : S. 498. E i t z (Eis), Friedrich Casimir Herr zu, Berghauptmann zu Clausthal f 1682 : S. 487. E i t z (Eis), Philipp Adam, Edler Herr von u. zu, 1692 Hofmeister, danach Oberhofmarschall des Kurprinzen Georg August, Geh. R a t f 1 7 2 7 : S. 262. 433. 484. 554. 651. E n g l a n d , König Karl I I . 1660—85: S. 562. 598. König J a k o b I I . 1685 — 88: S. 118. 490. 492. 556- 598. Sohn Jakob Eduard (Prince of Wales) f 1766: S. 237. König Wilhelm I I I . von Oranien 1689—1702: S. 105. 237. 287. 307. 334. 338. 385. 387. 387. 395 f- 477- 586. 627. 661. E n g u e r r a n d s. Coucy.

S. 534E p i p h a n i u s , Bischof von Salamis auf Zypern t 403: S. 147. E p i p h a n i u s Scholasticus 6. J h . : S. 373. E r a s m u s , Desiderius, von Rotterdam f 1 5 3 6 : S. 130. E r i c h von Brandenburg, 1283 — 95 Erzbischof von Magdeburg: S. 6. E r i c h , Adelar d. Ä., Pfarrer in Perchar f 1634: S. 646. 647. E r i c h , Lorenz Christoph, Diakon u. Archidiakon in Celle t 1 7 0 1 : S. 6 4 6 ! 646. E r i c h , Samuel, Rektor zu Hameln, später Pfarrer t 1682: S. 579. 646 f. Gem.: S. 647. E r m e s i n d e , Gräfin von Luxemburg f 1 2 4 7 : S. 449E r n s t , Landgraf s. Hessen-Rheinfels. E r r i c o , Scipione (Pseud. Caesar Aquilinius) * 1 5 9 2 : S. 182. 182. E s n e v a l , Robert Le Roux vidame d', ab 1692 franz. Gesandter in Polen f 1693: S. 337. 337. 365- 36s• 3 9 5 -

395-

E s p e n c e , Claude f 1 5 7 1 : S. 182. E s t e , Don Carlo Emanuele d'. Márchese de Borgomanero f 1695: S. 33• 105. 275. 337 Z. 12. 386. 386.

E s t i e n n e (Stephanus), Henri I I . t 1598: S. 168. E s t r é e s , César d', Kardinal t

S. 242. 487.

574E s t r i x , Aegidius (Gilles) S. J . f 1694: S. 246. 629. E u k l i d : S. 406. 588. E u m e n i u s Pacatus s. Hardouin. E u s t h a t i u s , Metropolit von Thessalonike t " 9 3 / 4 : S. 1 1 3 . E u t y c h e s , Archimandrit bei Konstantinopel t nach 454: S. 148. E y b e n , Christian Wilhelm von f 1 7 2 7 : S. 244. E y b e n , Huldreich von (vgl. Korr.-Verz.) S. 316. E z e c h i e l , d. Prophet: S. 3 7 1 . 428. E z z e l i n (Ezelin) I I I . von Romano, Tyrann von Verona t 1 2 5 9 : S. 539. F a b r e t t i , Raffaele t 1700: S. 255. 604. F a b r i , Giovanni Battista 17. J h . : S. 364.

PERSONENVERZEICHNIS F a b r i , Honoré S. J. f 1688: S. 634. F a b r i c i u s Vejento, A. Didius Gallus, Prätor in Rom zur Zeit Neros: S. 298f. F a b r i c i u s , Georg, Reichshofratsagent: S. 27. F a b r i c i u s , Johann Albert f 1736: S. 671. 672. 684. 691. F a b r i c i u s , Johann Ludwig f 1697: S. 80. F a b r i c i u s , Weipert Ludwig v., Vizekanzler in Celle t 1724: S. 282. F a b r i t i u s , Ludvig, 1679—82, 1684—87, 1698 bis 99 schwed. Gesandter in Persien | 1729: S. 5*7Faes(ius), Johann f 1712: S. 550. 581. 620. 633. F a l l e t t i (Falleti), Conte Girolamo f 1564: S. 265. 537F a r d e l l a , Michel Angelo f 1718: S. 602. F a s i l a d a s (Basilides), Seltän Sagad, 1632 — 67 König von Aethiopien : S. 253. F a t i o (Fascio) de Duillier, Nicolas f 1753: S. 511Faure-Ferries, Jacques de, abbé, Vetter von P. Pellisson-Fontanier : S. 77. 79. F e i s u l l a h Ebusaid Efendi, 1692—94 Mufti: S. 388. F e l t m a n , Gerhard f 1696: S. 53g. F é n e l o n , François de Salignac de La Mothe t 1715: S. 99- 313F e n g e r , Johannes, Abt von Loccum | 1596: S. 179. F e r , Nicolas de f 1720: S. 89. 401. F e r d i n a n d , Herzog von Bayern f 1608: S. 558. 563. F e r r a r i ( u s ) , Francesco Bernardo f 1669: S. 364. F e r r i e r , abbé s. Faure-Ferriés. F er r i e r , Arnaud du s. Du Ferrier. F e u q u i e r s . Pas de Feuquière. F i c i n o , Marsilio f 1499: S. 581. F i l a m o n d o , Raffaele Maria O. S. D. t um 1716: S- 344F i n d e k e l l e r , Christoph Daniel (vgl. Korr.Verz.) : S. 264. 305. 660. F i n e s c h i (Finetti), Camillo, toskan. Gesandter u. Hofrat (Auditeur) : S. 567. 604. F i o r e n t i n i , Francesco Maria f 1673: S. 498. 539. 612. F i s c h e r , Buchhändler: S. 441.

737

F i s c h e r , Christoph, Superintendent in Göttingen t 1699: S. 478 f. F i s h e r (Roffensis), John, Kardinal u. Bischof von Rochester f 1535: S. 174. F l a c h , Daniel, Oberbergmeister in Zellerfeld t 1694: S. 11. 54. F l a c i u s Illyricus, Matthias f 1575: S. 431 Z. 21. F l a v i u s Vopiscus Ende d. 3. Jhs: S. 5. F l é c h i e r , Esprit, Bischof von Nîmes f 1710: S. 470. 484. F l e i s c h h a u e r , Bürger in Amsterdam: S. 689. F ö r s t e r , Nicolaus, Buchhändler f 1732: S. 3. 22. 24. 231. 280f. 323. 431. 443. 476. 601. 670. 687 f. 690. 694. 699 f. F o n t a n a , Gaetano f 1719: S. 555. F o r m a n o i r (Formenoir), Lubert, Bürgermeister von Bremen f 1696: S. 404. 504. F o u c h e r (Foucheres), Simon f 1696: S. 88. 273. 319• 35°- 350. 401 f. 469- 4S8. 515. 515. 545. 591. F o u r b i n - J a n s o n , Toussaint de, 1690 Kardinal t 1713: S. 242. Foy-Vaillant (Valentius), Jean f 1706: S. 261. 374- 410- 433- 456 f. 489. 515- 545• 586. 648. 655. F r a n c h i n i (Franzini), Giovanni O. F . M. f 1695: S. 302. 344. 555. 603. F r a n c i s c i , Erasmus f 1694: S. 659. F r a n c i s c u s von Assisi f 1226: S. 180. F r a n c k von Franckenau, Georg f 1704: S. 570. F r a n c k ( e ) , Christoph, Prof. d. Theol. in Kiel t 1704: S. 681. F r a n k r e i c h , König Ludwig XIV. 1643 — 1715: S. 70t 75. 84. 99. 109. 183. 191. 193. 237. 307. 360. 365. 386. 395. 438. 444. 469. 489-493- 515546. 586! 649. 652. 661. Söhne: Ludwig (Dauphin) f 1711: S. 385. 598. Ludwig August, Duc de Maine f 1736: S. 360. Enkel : Ludwig, Duc de Bourgogne (Sohn des Dauphins) f 1712: S. 313. F r a n z I., 1515 — 47 König von Frankreich: S. 234. 348. 387. Mutter: Louyse (Luise) de Savoye, duchesse d'Angoulême, d'Anjou et de Valois f 1531 : S. 231. 232. 234. F r a n z II., 1588—1619 Herzog von SachsenLauenburg: S. 596.

738

PERSONENVERZEICHNIS

F r e h e r , Marquard f 1614: S. 222. F r e i e s l e b e n (Freislebius), Joh. Friedrich f 1722: S. 683. 692. F r e n t z e l (Frenzel), Johannes f 1674: S. 692. F r i e d r i c h I., 1523—33 König von Dänemark: S. 319 f. 320. F r i e d r i c h II. (Federico) Gonzaga, 1530—40 Herzog von Mantua : S. 367. F r i e d r i c h I., 1003— (30) Graf an der oberen Isar: S. 498. Gem. (Kunigunde) v. Oeningen: S. 498. F r i e d r i c h I., d. Siegreiche, 1451 — 76 Kurf, von der Pfalz: S. 582. F r i e d r i c h II., d. Weise, 1544—56 Kurf, von der Pfalz: S. 582. 621. F r i e d r i c h , Graf von Remiremont, 1259 Herzog von Lothringen: S. 260. F r i e d r i c h II. s. Sachsen-Gotha-Altenburg. F r i e d r i c h Anton s. Schwarzburg-Rudolstadt. F r i e d r i c h Ulrich, 1613—34 Herzog zu Braunschweig-Lüneburg-Wolfenbüttel : S. 633. F r i e s e (Frise), Detlev Marcus (vgl. Korr.-Verz.) : S. 364. 3 1 1 . 570. 593. 602f. 637. 663. 710. F r i e s e n , Otto Heinrich Frhr von, kursächs. Geh. Rat f 1 7 1 7 : S. 703. F r i t s c h (Frizschius), Ahasvérus f 1 7 0 1 : S. 608. 669. F r i t s c h (Fritzsch), Joh. Thomas f 1726: S. 690. F ü r s t e n b e r g , Ferdinand Frhr von f 1683: S. 328. F ü r s t e n b e r g , Wilhelm Egon Graf von, Kardinal, 1682 Bischof von Straßburg f 1704: S. 490. 492 Z. 30. F u l c o I., Markgr. von Este t 1 1 2 8 : S. 318. 353. 358. 496. 496. 498. 538. 544. F u r e t i è r e , Antoine f 1688: S. 316. 432. G a b e l , Frederik f 1708: S. 359. G ä r t n e r , Andreas t 1727: S. 226. 273f. 403. 521. G a i l l a r d (Honoré Reynaud de f 1727?) : S. 343. G a l e (Galaeus), Thomas f 1702: S. 290. 342. 560. G a l e n : S. 580. G a l i l e i , Galileo f 1642: S. 213. G a l l a n d (Galand), Antoine t 1 7 1 5 : S. 614. G a l l i ani Coccapani, Giovanni Marchese f 1 7 1 1 : S. 302. 603.

G a l l o i s , Jean f 1707: S. 275. G a l l u s quidam Berolini: S. 478. G a m u r r i n i , Eugenio f 1692: S. 498. 539. 542. G a r c i a s (Garsea) III., 926—70 König von Navarca: S. 622. G a r c i a s IV., 992 — 1000 König von Navarra: S. 622. G a r i b a y y Camalloa, Estevan de f 1599: S. 622. G a r s e n d i s von Maine f 1036 s. Theobald I I I . (I.) von Blois. G a r s e n d i s , Tochter von Hugo von Maine s. Adelbert Azzo II. G a s s e n d i , Pierre t 1655: S. 87. G e b h a r d (i), Brandanus Heinrich f 1729: S. 671. G e i l e r von Kaisersberg, Johann f 1 5 1 0 : S. 50J. G e i s m a r von, 9. Jan. 1693—15. März 1693 dän. Gesandter bei Hessen-Kassel : S. 282. G é l i o t , Louvain f 1641 : S. 4. G é n é b r a r d , Gilbert f 1597: S. 170. G e n e s i u s (Gesenius), Josephus, 10. Jh. : S. 696. 701. Gentili(s), Albericus f 1 6 1 1 : S. 288. G e n t s c h (Jenz), Christian, seit 1690 Buchhändler in Halberstadt: S. 328. G e o r g II., 1626—61 Landgraf von HessenDarmstadt: S. 620. G e o r g (George) s. Kolbing. G e o r g Friedrich s. Waldeck. G e r b i l l o n , Jean-François S. J . t 1707: S. 268. G e r h a r d von dem Berge, 1365—98 Bischof von Hildesheim: S. 400. G e r i n g , Michael, R a t der Grafen von Hoya: S. 580. G e r m e r , Georg (vgl. Korr.-Verz.) : S. 319. G e r s d o r f (f), Nicolaus von f 1702: S. 520t. 682. 687. 691. 694. G e r v a s i u s von Tilbury f um 1220: S. 368. G i a n d e m a r i a , Giacomo, Referendario der Segnature di Grazia e di Giustizia f vor 1693: S. 555Neffe: Gherardo Giandemaria: S. 555. G i a n n e t t a s i o (Giannattasius), Nicolò-Partenio S. J . f 1 7 1 5 : S. 246. 407. G i b b o n de Burgo, Augustin f 1676: S. i 7 i f . G i b s o n , Edmond f 1748: S. 601. G l e d i t s c h (Gledizschius, Gletitschius, Gletitz-

PERSONENVERZEICHNIS schius, Gletizsch), Joh. Friedrich j 1716: S. 430. 4 4 1 . 477. 4 8 1 . 5 1 2 . 670. 688. 690. 694. 700.

G o b e t , Denis t 1781: S. 77. G o d e f r i d u s Viterbiensis s. Gottfried. G o d e f r o y (III.) Comte du Perche f 1202: S. 532 57 2 G o d e f r o y , Théodore f 1649: S. 4. G ö r t z (Görz, Göritz), Friedrich Wilhelm Frhr von Schlitz, gen. von | 1728: S. 47.441. 453. 519. 572.

661.

Goes, Louis de: S. 506. G o l d a s t , Melchior f 1635: S. 147. 222. 303. 321. 379 fG o l i u s , Jacob f 1667: S. 600. 671. G o n z a g a , Lodovico s. Nevers. G o n z à l e s de Santalla, Tirso, General der S. J . t 1 7 0 5 : S. 246. 709. G o r o p i u s Becanus, Johannes f 1572: S. 654. G o t h a s. Sachsen. G o t t f r i e d III., Graf von Arnsberg f 1371 : S.

¡>95G o t t f r i e d III., d. Bucklige, 1069—76 Herzog von Niederlothringen: S. 539. G o t t f r i e d von Viterbo f nach 1 1 9 1 : S. 9. G o u y e , Thomas S. J . t 1725: S. 266. 268. G r a e v i u s , Joh. Georg f 1703: S. 339. 364. 378. 408. 530. 599. 649.

649.

G r a n d i , Guido f 1742: S. 248. G r a t i u s , Ortwin f 1542: S. 551. G r e g o r von Nazianz f 389: S. 674. G r e g o r i u s I. Magnus s. Papst Gregorius I. G r e g o r y , David f 1708: S. 690. G r e i f f e n c r a n t z , Christoph Jbachim Nicolai von (vgl. Korr.-Verz.) : S. 17. 460. 534. 570. Gem. Margaretha Constantia von Pestaluzz: S. 535Schwester: S. 531. G r e i f f e n k l a u (Greiffenclau) zu Vollraths, Friedrich Frhr von f 1681 : S. 68. G r e t s e r , J a c o b S . J . f 1625: S. 137. 431. 576. 582. 640.

G r i m a l d i , Claudio Filippo S. J . (vgl. Korr.Verz.): S. 268f. 330. 709. G r o o t (Grotius), Hugo de t 1645 : S. 228. 269. 309. 3 3 2 . 360. 394. 590. 624.

G r o t e , August t 1700: S. 223.

739

G r o t e , Christian Wilhelm, Drost zu Moringen f 1 7 0 4 : S. 1 3 . G r o t e (Groot, Grott, Grotius, de Grot), Otto (vgl. Korr.-Verz.): S. 8. 18. 45. 45. 47. 51t. 52. 80. 224. 2 3 8 f. 245. 27s. 276. 282. 293 f. 305. 3 4 7 . 365- 395• 4°3- 455- 455• 4öof. 474- 526 Z. 2. 565 f. 574. 5 9 1 . 606. 606. 631. Gem. Anna Dorothea von Ahlefeldt f 1697: S. 52. Kammerdiener: S. 474 Z. 15. G r o t e , Thomas Friedrich, Militär f 1720: S. 13. G r o t i u s s. Groot. G r y p h i a n d e r , Johann f 1652: S. 418. 584. Gude (Gudius), Heinrich Ludwig f 1707: S. 332. Gude (Gudius), Marquard f 1689: S. 332. G u d e n u s , Christoph, kur-mainz. Resident in Wien f 1705: S. 276. G u g l i e l m i n i (Gulielmini), Domenico f 1710: S. 2 4 8 ! 458. 5 5 5 . 603. Guido s. Wido. G u i l l a u m e I I . du Perche, Bischof von Chälonssur-Marne f 1226: S. 572. G u i s e , Charles s. Lothringen. G u n d l i n g , Wolfgang f 1689: S. 174. G u s t a v I. (Wasa), 1521—60 König von Schweden: S. 442. G u s t a v II. Adolf, 1611—32 König von Schweden: S. 3 1 . 530. H a b e r k o r n , Peter | 1676: S. 175. H a c h e n b e r g , Paul f 1681: S. 645. H a e s (Haas), Joh. Sebastian f 1697: S. 43f. 383. H a i m o (Aimonius), 840—53 Bischof von Halberstadt: S. 175. H a k o n VI., 1343—80 König von Norwegen, 1362 — 63 von Schweden: S. 320. H a l b e r s t a d t — Vizekanzler (1693): S. 622. 634. H a l d e n , Franz Rudolf Frhr von der, 1691 — 1702 österr. Direktorialgesandter in Regensburg: S. 548. H a l l e y (Haies, Hali), Edmund, seit 1685 ständiger Sekretär der Royal Society f 1742: S. 334. 338. 437- 437H a m e l m a n n , Hermann f 1595: S. 379. 577. 579. 584. 6 1 9 . 632.

74°

PERSONENVERZEICHNIS

H a m i l t o n , J a k o b Graf von, 1693 kurpfälz. Gesandter in Wien: S. 385. H a n i s i u s , David f 1681: S. 505. 566. H a n n e k e n , Philipp Ludwig f 1706: S. 671. H a n n i b a l j 183 V. Chr.: S. 238. H a n s , Leibniz' Diener: S. 25. H a r d e n b e r g , Christian Ulrich von f 1735: S. 37. 45H a r d o u i n , J e a n S. J . f 1729: S. 255. 261. 262. 331- 339- 3 7 2 - 3 7 4 - 4°9f- 456f. 46g. 489. 515. 545- 545- 586. 599. 648. 651. H a r d t (de Hart), Hermann von der (vgl. Korr.Verz.): S. 26. 43. 228. 434. 461. 503. 653. 693. H a r l i n g , Christian Friedrich von, Oberstallmeister f 1724: S. 516. Kammerdiener: S. 516. H a r p o c r a t e s : S. 686. H ä r t u n g , Joh. Christoph, Dr. jur. in J e n a f 1695: S. 361. 38g. 485. H a r v e y , William f 1657: S. 3g. H a u g w i t z , Friedrich Adolf von, sächs. Hofmarschall t 1707: S. 475 Z. 21. H a u t e f e u i l l e , Jean de f 1724: S. 437. H a x t h a u s e n , Anton Wolf Baron f 1694: S. 226. H e c k e n b e r g (Hekkenberg), Peter, Bibliothekar des Domkapitels in Hildesheim u. Kanonikus t 1695: S. 328. H e d e m a n n (Heidemann), Ernst Christian f 1694: S. 533H e e m s k e r c k (Heemskerke), Coenraad van, Sept. 1692 — Juli 1694 niederl. Gesandter in der Türkei f 1702: S. 105. J 0 5 . 278. 337. 347. 366. 385. 388. 394 523H e i m b u r g , Fritz von, Geh. R a t u. Kammerpräsident in Wolfenbüttel f 1690: S. 46. 47. H e i m r e i c h , Anton Waither f 1684: S. 551. H e i n r i c h I I I . , 1266—1307 Fürst von AnhaltAschersleben: S. 6. H e i n r i c h d. Stolze, 1126—39 Herzog von Bayern: S. 422. 539. H e i n r i c h d. Löwe, 1142 — 80 Herzog von Sachsen, 1156—80 von Bayern: S. 32f. 33. 245. 263. 289f. 342- 354f- 420. 542. 57°- 57 2 - 631. 644. 2. Gem. s. Mathilde, Tochter König Heinrichs I I . von England. Söhne: Heinrich I., 1195 —1213 (V.) Pfalz-

graf bei Rhein f 1227: S. 32. 33. 260. 290. 355- 5°9- 560. Otto s. Kaiser Otto IV. Tochter s. Mathilde f 1209. H e i n r i c h von Bayern, Pfalzgraf bei Rhein, 1524 bis 28 Bischof von Utrecht f 1552: S. 324. 378. 531• 649H e i n r i c h von Braunschweig-Lüneburg, 1354 bis 63 Bischof von Hildesheim : S. 400. H e i n r i c h I., 1100 — 35 König von England: S. 513. Tochter: Mathilde, Gem. Kaiser Heinrichs V. t 1167: S. 513. H e i n r i c h I I . , 1154—89 König von England: S. 289. 420. 644. Tochter: Mathilde, Gem. von Heinrich d. Löwen f 1189: S. 289. H e i n r i c h V., 1413 — 22 König von England: S. 291. H e i n r i c h V I I I . , 1509 — 47 König von England: S. 341. 392. 406. 420. 482. 513. 1. Gem. Katharina von Aragonien (1509 bis 33) t 1536: S. 406. H e i n r i c h II., 1547 — 59 König von Frankreich: S. 121. 124. H e i n r i c h I I I . , 1574—89 König von Frankreich: S. 118. H e i n r i c h IV., 1589—1610 König von Frankreich: S. 112. 115. n g f . 141 —143. 144Ì. i 6 2 f . 202. H e i n r i c h IV. Graf von Luxemburg s. Kaiser Heinrich V I I . H e i n r i c h von Wo(h)ldenberg, 1310—18 Bischof von Hildesheim: S. 400. H e i n s i u s , Daniel f 1655: S. 674. H e i n s o n , Johann Theodor (vgl. Korr.-Verz.) : S. 329. 467. 468. 650. H e i ß l e r (Heusler), Donat Joh., Graf von Heitersheim, kaiserl. General t 1696: S. 348. H é l i e s. Elias. H e l m o l d ( u s ) f um 1177: S. 528. H e l v é t i u s , Jean-Adrien f 1727: S. 8g. H e l w i c h (Helvicus), Christoph f 1617: S. 338. H e n d r e i c h (Hendrich), Christoph, brandenburg. Geschichtsschreiber u. kurfürstl. Bibliothekar in Berlin f 1702: S. 372.

PERSONENVERZEICHNIS H e n r i q u e z , Chrysostomus f 1632: S. IJ8. H e r b e l o t , Barthélémy d' f 1695: S. 615. 711. H e r i n g , Johann -f 1658: S. 584. 623. H e r k u l e s : S. 109. 233. H e r o Alexandrinus : S. 483. 649. H e r o d e s d. Große 37 — 4 v. Chr.: S. 272. 373f. H e r o d o t : S. 113. 346. 600. H e r r i c o s. Errico. H e r t (Herd, Hertius), Johann Nikolaus f 1710: S. 369. 369. H e r t e l , Lorenz, Legationsrat in Wolfenbüttel t i737: s- 6 o 1 H e s s , Johann f 1547: S. 405. H e s s e n - K a s s e l , Landgraf Wilhelm V I . 1637 (1650) — 6 3 : S . 620.

Landgr. Karl 1670—1730: S. 44. 74. 104. H e s s e n - R h e i n f e l s , Landgr. Ernst von Korr.-Verz.) : S. 34. 74. 76. 81. 84. 104. io$. n i . 115Ì. 138. 145. 151. 173. 253. 278. 282.

383. (vgl. 110. 283.

348. 348I. 386. 415. 493-

Söhne : Wilhelm, 1693 — 1725 Landgr. zu HessenRotenburg: S. 110. i n . 145. Karl, 1693 — 1711 Landgr. zu Hessen-Wanfried: S. n o . h i . 145. Enkel: S. 110. H e z i l o , 1054 — 79 Bischof von Hildesheim: S. 400. H e u b i e r , Tobias, Kanzler in Gera f 1692: S. 669. H e u s e r , Jacobus, Schreiber des Matthias Vehius: S. 584. H i e r o n y m u s , d. Hl., f 420: S. 5. 137. 373. 427. 600.

H i e r o n y m u s von Prag | 1416: S. 503. H i l d e b r a n d , Joachim, Generalsuperintendent in Celle t 1691 : S. 69. 70. H i l d e g a r d von Bingen, d. Hl. f 1179: S. 457. H i l s c h e r , Paul Christian f 1730: S. 696. H i n c k e l m a n n , Abraham 1 1 6 9 5 : S. 324. 671. 672. 673. 679.

H i n k m a r (Hincmarus), 845 — 82 Erzbischof von Reims: S. 175. H i p p o k r a t e s : S. 229. H o b b e s , Thomas f 1679: S. 601. H o e p i n g k (Hopping), Theodor f 1641: S.4. H ö p k e n (Hoppkenius), Nikolaus, schwed. Kanzleidirektor in Bremen f 1671 : S. 378. H ö r n i g k , Johann Moritz von f 1717: S. 527.

741

H ö r n i g k , Philipp Wilhelm von (vgl. Korr.Verz.) : S. 106. H o f f m a n n (Hofmann, Hoffman), J o h . Heinrich t 1680: S. 220. 509. 509. 560. Hohenlohe-Schillingsfürst, Ludwig Gustav Graf, ab 1692 kaiserl. Gesandter beim Fränkischen Kreis f 1697: S. 383. H o l d e n , Henry f 1662: S. 137. H o l l ä n d e r — Zimmermann in Harzburg: S. 12. H o l s t ei n-Gottorp s. Schleswig. Holstein-Sonderburg-Plön, Herzog Johann Adolf 1671 — 1704: S. 49. Gem. Dorothea von Braunschweig-LüneburgWolfenbüttel f 1722: S. 4g. H o p (Hopp), Jacob, Gesandter der Niederlande t r 7 2 5 : S. 31. 365. 365. H o p f e r , Benedict | 1684: S. 505. H o p f f e r (Hopfer, Hopf er), braunschweig-lüneburg. Agent in Venedig: S. 302. 458. 554. 604. 710.

H o r a z : S. 71. 579. 599. H o r b , Joh. Heinrich f 1695: S. 311. 550. 673. 674 f. 676. 681 f. H o r n , Graf Heinrich, Gouverneur von BremenVerden f 1693: S. 359. H o r n , Hildebrand von f 1686: S. 359. Mutter: S. 359. H o r n e j u s , Conrad f 1649: S. 173. H o r t e n s i u s , Lambertus f 1574: S. 414. 426. H o s p i t a l s. L'Hospital. H o t m a n (Hottomannus), François f 1590: S. 6. H o v e d e n u s (Howden) s. Roger. H o z i e r (Osier, Ozier), Charles-René d' (vgl. Korr.Verz.) : S. 78. 83. 153. 186. 188. 260. 262 f. 488. 488.

H u b e r , Ulricus t 1694: S. 685. 689. H u b e r t (Ubert), Markgr. von Tuscien f 961 : S. 499. 499. 539. H ü b n e r , Kaufmann in Hamburg: S. 441. H ü l s e m a n n , Johannes f 1661: S. 638. 673. Hüneken, Heinrich, braunschweig-lüneburg. Agent in Den Haag f 1708: S. 378. H u e t , Pierre-Daniel, Bischof von Avranches t 1721 : S. 248. 364. 599. 703. H u g o , Sohn Lothars I I . , Herzog im Elsaß, 885 geblendet, dann Mönch: S. 5.

742

PERSONENVERZEICHNIS

H u g o , 926—47 König von Italien: S. 539. H u g o , etwa 968—1001 Markgr. von Tuscien: S. 326. 326. 498 f. 539. H u g o , Markgr. (Otbertiner), Onkel Adelbert Azzos II. t z w - i o 3 7 u - 1080: S. 318. 326. 353. 496. 543• 544• 6 l 3 H u g o IV., Graf von Maine f 1 0 5 1 : S. 318. 318. Gem. Berta t 1085: S. 318. Tochter Garsendis s. Adelbert Azzo II. H u g o , Graf von Maine, Sohn Adelbert Azzos II. f nach 1 1 3 1 : S. 318. 353. 358. 498. 537. H u g o , Johann Burchard, Lehnssekretär zu Hannover f 1707: S. 464. H u g o , Ludolf (vgl. Korr.-Verz.): S. 55. 218. 244t. 259- 3ia- 324- 389. 395• 396. 447• 4^4- 57&- 625. H u g u e t a n (Augueton), Jean-Antoine, Buchhändler t 1750 (?): S. 441. 689. H u s s , Johann f 1 4 1 5 : S. 503. H u y g e n s (Hugenius, Hugens), Christiaan f 1695: S. 230. 248. 248. 266 f. 269. 353. 376. 377. 425. 437. 467. 565. 618. 637. 697. 700. H u y s s e n (Vanhuyssen), Heinrich van f 1739: S. 255. I., Dominus: S. 108. I d e s , Evert Ysbrants (Eberhard Isbrand) f um 1700: S. 270. I g n a t i u s , d. Hl.: S. 180. I l t e n , Jobst Hermann von f 1730: S. 225. 660. I m b o n a t i , Carlo Giuseppe f 1697: S. 255. I m h o f , Jakob Wilhelm f 1728: S. 548. 558. 563. 593. 602. 630. I m h o f , Rudolf Christian von t 1 7 1 7 : S. 27. 30. 282. I m i z a s. Irmtrud. I n g e l h e i m , Franz Adolf Dietrich Frhr von, 1693 kurmainz. Gesandter in bes. Mission in Hannover: S. 282. I r e n a u s , Bischof von Lyon f um 202: S. 180. I r m e n g a r d , Tochter des Landgrafen Hermann I. von Thüringen, Gem. Heinrichs I. von Anhalt | um 1244: S. 4. I r m t r u d (Imiza), Gem. Welfs II. f nach 1057: S. 540. I s a b e l l a aus Cret: S. 326. I s b r a n d s. Ides.

I s i d o r von Sevilla (Hispalensis) f 636: S. 6. I s m a i l , Janitscharenaga, 1693 abgesetzt: S. 388. I s n a r d , um 1050 im Besitz des Kastells Cereda bei Verona: S. 541. I s o k r a t e s f 338 v. Chr.: S. 672. I t a (Ite), Tochter des Grafen Konrad (Kuno) von Oeningen f nach 1000: S. 498. I y ä s u I., A d y ä m S a g a d I., 1682 — 1706 König von Äthiopien: S. 253. 462. J a k o b I., 1603 — 25 König von England: S. 177. J a k o b Eduard, Prince of Wales s. England. J a n s e n (Jansenius), Cornelius f 1638: S. 165. J a n u l l i (Janelli, Janolli), Anastasio f nach 1707: S. 286. 3 1 1 . J e n i s c h (Jänisch, Jainsch), Johann Jacob, cellischer Münzmeister: S. 55. 55. 56. 56Ì. J e n i s c h , Konrad, ehem. Sayn-Wittgensteinscher Eisenhüttenverwalter: S. 56. 57. Jessaeus, Sayn-Wittgensteinscher Haushofmeister: S. 56. J e s u s Christus: S. 42. 65. 85f. 136. 1 4 7 ! 148. 155. i58f. i68f. 1 7 1 —175. 177t. i83f. 190. 209. 235. 324. 359. 427. 471. 505. 550. 580f. 62off. 633. 648. 674. 676. 678. 682. 695. — s. a. Sachverz. Christologie. J o a c h i m II., 1535 — 71 Kurf, von Brandenburg: S. 577J o b e r t (Joubert), Louis S. J. f 1 7 1 9 : S. 106. 325. 401. 450. 451. 465. 514. 553. J o e l , d. Prophet: S. 428. J o h a n n (es) von Anhalt-Bernburg f 1291: S. 6. J o h a n n , 1310—46 König von Böhmen, 1313—46 Graf von Luxemburg: S. 450. 630. J o h a n n I. (,,ohne Land"), 1199—1216 König von England: S. 31. 290. J o h a n n II., d. Gute, 1350—64 König von Frankreich: S. 29of. 392. J o h a n n I., Graf von Mareuil, Vicomte von Roucy •f 1200: S. 572. J o h a n n I I I . Sobieski s. Polen. J o h a n n Georg IV. s. Sachsen. J o h a n ( n ) Heinrich: S. 47. J o h a n n Philipp s. Mainz. J o h a n n e s I., A ' l ä f S a g a d , 1667 — 82 König von Äthiopien : S. 253. 462.

PERSONENVERZEICHNIS J o h a n n e s der Täufer: S. 136. 159. 15g. 168. 180. 209. J o h a n n e s , Patriarch von Antiochia f 4 4 1 : S. 65. J o h a n n e s Chrysostomos s. Chrysostomos. J o h a n n e s Sarisberiensis | 1 1 8 2 : S. 426. J o n a s , d. Prophet: S. 546. J o r d a n e s (Jordanis) f nach 552: S. 468. J o s e p h , Sohn Jakobs: S. 669. J o s e p h u s Byzantinus s. Genesius. J o s e p h u s Albo s. Albo. J o s e p h u s , Flavius: S. 329. 3 3 1 . 372f. 468. 599. 649. 709. J u l i u s Africanus, Sextus um 200 n. Chr.: S. 649. J u l i u s , 1568 — 89 Herzog von BraunschweigLüneburg-Wolfenbüttel: S. 431. 476. 484. 536. J u n g i u s , Joachim f 1657: S. 671. 677. 679. J u n g m a n n , Reinhard f 1693: S. 348. 415. J u n i u s , Franciscus f 1603: S. 468. 599. 696. 701. J u p i t e r : S. 298. J u r i e u (Jurius), Pierre f 1713: S. 228t. 235 — 237. J u s t e l , Christophe t 1649: S. 303. 514. J u s t e l , Henri (vgl. Korr.-Verz.): S. 259. 262. 271. 286f. 289. 295. 329. 342. 391 f. 420. 437. 437. 482. 514. J u v e n a l : S. 338, 477. K a i s e r , römische: Augustus 3 1 vor bis 14 nach Chr.: S. 373. Gem. Livia f 29: S. 373. Claudius 41 — 54: S. 373. Nero 54—68: S. 373. Vespasian 69—79: S. 374. Titus 79—81: S. 374. Domitian 81—96: S. 373. Trajan 98—117: S. 228. Pescennius Niger 193—94: S. 374. Septimus Severus 193—211: S. 374. Gem. Julia Domna: S. 374. Valerianus 253—60: S. 5. Diokletian 284—305: S. 217. 227. Julianus Apostata 3 6 1 — 6 3 : S. 334. Flavius Valens 364—78: S. 600. Theodosius II. 408—50: S. 303. Justinian I. 527—65: S. 303. K a i s e r und Könige, deutsche:

743

Karl d. Große 768 — 814: S. 178. 220. 273. 422. 477. 576. 6x7. 622. 640. 650. Otto I. 936—73: S. 498f. 613. Otto III. 983—1002: S. 222. 617. Heinrich II. 1002—24: S. 222. 400. 617. Heinrich III. 1039—56: S. 613. Heinrich IV. 1 0 5 6 — 1 1 0 6 : S. 400. Heinrich V. 1 1 0 6 — 2 5 : S. 5x3. 335. Gem. s. Mathilde, Tochter König Heinrichs I. von England. Lothar von Supplinburg 1 1 2 5 — 3 7 : S. 9. 422. Konrad III. 1 1 3 8 — 5 2 ( 1 1 1 6 Herzog von Ostfranken) : S. 9. 10. 400. 422. Friedrich I. 1 1 5 2 — 90: S. 222. 290. 542.575. 625. 640. 658. Heinrich VI. 1190—97: S. 32. 290. Otto IV. 1198 — 1 2 1 5 , t 1 2 1 8 : S. 57. 263. 289t. 342. 354f. 497- 54°- 540• 644. Philipp von Schwaben 1 1 9 8 — 1 2 0 8 : S. 540. Friedrich II. 1 2 1 5 — 50: S. 400. 617. 625. 658. Wilhelm von Holland 1248 — 56: S. 400. 617. Alfons von Kastilien 1257 gewählt, | 1284: S. 260. Rudolf von Habsburg 1273—91: S. 221. 527. 617. Adolf von Nassau 1292—98: S. 335. 631. Heinrich VII. 1 3 0 9 — 1 3 (Heinrich IV. Graf von Luxemburg): S. 400. 631. 631. Ludwig d. Bayer 1 3 1 4 — 4 7 : S. 260. Karl IV. 1346—78: S. 2 2 1 . 239. 400. 422. 449. Wenzel 1376—1400: S. 400. 450. 630. Albrecht II. 1438—39: S. 422. Friedrich III. 1440—93: S. 398. 502. 5 7 1 . 658. Maximilian I. 1493 — 1 5 1 9 : S. 349. 416. 417. 502. 631. KarlV. 1 5 1 9 — 5 6 : S . 122. i 2 8 f . 132. 225.249. 324. 349- 367• 378. 397- 406.414. 423- 5°2- 531- 649. Maximilian II. 1564—76: S. 249t. 610. Rudolf II. 1575 — 1 6 1 2 : S. 367. 534. Ferdinand III. 1637 — 57: S. 660. K a i s e r Leopold I. 1658—1705: S. 19. 27. 32. So. 90. 93. loz. 1 0 2 . 1 0 2 . 1 0 6 . 1 8 3 . 222. 2 3 1 . 239.242. 243. 274. 276. 292. 303. 337. 340. 344. 348. 3 6 5 - 3 6 7 - 3 8 5 - 3 8 7 - 395- 438. 446. 449- 450455. 462. 490f. 493. 5 1 5 . 586. 598. 606. 607. 627. 6 53• 654. 661.

744

PERSONENVERZEICHNIS

Gem. Eleonore Magdalene v o n P f a l z - N e u b u r g S o h n : Joseph, 1688 K ö n i g v o n Ungarn, 1690 röm. K ö n i g (1705 — n

Kaiser Joseph I.):

Adam

Adamandus

(vgl.

Korr.-

Verz.) : S. 251. 330. 629. 641. B a y e r n 1 6 8 8 — 1 7 2 3 : S. 184. 274. 387. 387. 611 Z. 25.

K a l l i n o s (Callinus) 7. Jh. v o r Chr.: S. 427. K a r l d. K ü h n e , 1 4 6 7 — 7 7 H e r z o g v o n B u r g u n d :

K ö n i g , Samuel (vgl. Korr.-Verz.): S. 342. K ö n i g s e g g - R o t h e n f e l s , H u g o F r a n z G r a f , 1693

S. 631.

kurköln. Gesandter in Hildesheim j 1 7 2 0 : 8 . 6 1 1 .

K a r l I., 1625 — 49 K ö n i g v o n E n g l a n d : S. 228. VI.,

1380—1422

König von

Frankreich:

K ö n i g s e g g - R o t h e n f e l s , Leopold W i l h e l m Graf,

Frankreich:

Kolbing,

a b 1671 Reichsvizekanzler f 1694: S. 606.

S. 291. Karl

Kochanski,

K ö l n , K u r f ü r s t u. Erzbischof Josef Clemens v o n

S. 348- 522- 599K a m m e r : S. 292.

Karl

K n u t (Canutus) I I I . (V.), K ö n i g v o n D ä n e m a r k t 1 1 5 7 : S. 178.

t 1720: S. 348. 385.

IX.,

1560—74

König

von

S. 123 f. 131. K a r l I X . Gustav, 1604—xi König von Schweden:

Georg

Heinrich

(vgl.

Korr.-Verz.):

S. 2 i . 22. 2 4 I 47. 50. Königsmarck,

Maria

Aurora

Gräfin

f 1728:

S. 276.

S. 320. 381. 662.

Königsmarck

K a r l X I . s. Schweden.

(Konungsmark),

Otto

Wilhelm

K a r l V . Leopold s. Lothringen.

Graf t 1688: S. 552.

K a t h a r i n a v o n Aragonien s. Heinrich V I I I .

Gem. K a t h a r i n a Charlotte geb. de L a Gardie

K a t h a r i n a v o n Medici t 1589: S. 127. 129. 143. K a u n i t z , D o m i n i k Andreas Graf t 17°5'

S. 385.

Joh.

Justus

(vgl.

Korr.-Verz.):

S. 230.

377K e r c k h o v e n , Johannes P o l y a n d e r v a n f 1646 s.

Graf

106. 110. K o n r a d v o n Lichtenau (Conradus v o n Ursperg):

von

Loccum

f 1657:

de

B a l t z e r von,

Ge-

v o n Scheiern,

1 1 2 0 — 3 0 Markgr.

K o n r a d v o n Schlüsselburg f 1349: S. 10.

S. 22. 559-

Konrad

K n a p s k i (Cnapius), Gregor S. J. f 1638: S. 469. K n i c h e n , A n d r e a s v o n t 1621: S. 222. 1689—1700

schwe-

discher Resident in M o s k a u : S. 517. $88. K n o c h (Knoche), H a n s E r n s t v o n f 1705: S. 678. 682. 691.

von

Staufen,

1156—95

Pfalzgraf

bei

R h e i n : S. 32. K o n r a d i n v o n Hohenstaufen f 1268: S. 617. K o r t h o l t , Christian f 1694: S. 359. 681. K o t z e b u e , Johannes, A b t v o n L o c c u m f 1 6 7 7 : S. 92. Gem. Margarethe Elisabeth f 1700: S. 92.

K n o r n , Christian Friedrich t 1704: S. 472.

K r a f t s. C r a f f t .

K n o r r , Martin t 1699: S. 618. 628.

K r a n t z (Cranzius), A l b e r t t 1517-

K n o r r v o n Rosenroth, Christian f 1689: S. 307.

Ktesibios

620.

von

Tuscien: S. 354. 496.

n e r a l a d j u t a n t des hannov. Kurprinzen f 1 7 1 9 :

Thomas,

Monte

Tochter s. I t a . Konrad

S. 179. (Klincko),

(Conradus

Gem. Richilde, T o c h t e r O t t o s d. G r . : S. 498.

K i r c h m a n n , Johann -f 1643: S. 607. Abt

Megenberg

K o n r a d v o n Oeningen u m 950: S. 498.

K i r c h e r , A t h a n a s i u s S. J. f 1680: S. 574Johannes,

von

puellarum) f 1374: S. 506. 506.

K i r c h , G o t t f r i e d | 1 7 1 0 : S. 33.

Knipercrona,

(vgl.

K o l u m b u s , Christoph f 1506: S. 532t.

Konrad

K i n g , G r e g o r y t 1 7 1 2 : S. 274. 337.

Klinckowström

Christoph

S. 221.

S V . N . 253.

Kitzov,

Philipp

Korr.-Verz.): S. 475. K ö r n e r , E r n s t Wilhelm (vgl. K o r r . - V e r z . ) : S. 94.

K e i s e r s b e r g s. Geiler. Kelp,

t 1697: S. 552. Königsmarck,

202.

S. 649.

von

Alexandrien

S. 528. 3. Jh.

v.Chr.:

PERSONENVERZEICHNIS K u h l m a n n , Quirinus f 1689: S. 228. 309. K u l p i s , Joh. Georg von f 1698: S. 36. 396f. 422. 608. K u n i g u n d e s. Adelbert Azzo II. L a b b e , Philippe S. J . f 1667: S. 497. L a B e r g e r i e , Claude Guillaumot de, seit 1693 Prediger der Hugenottengemeinde in Hannover t i 7 4 3 : s - 529L a B o d i n i è r e , Michael Salomon de (vgl. Korr.Verz.) : S. 280. L a b r u n e (La Brune), Jean de, 2. Hälfte d. 17. J h s : S. 364L a B r u y è r e , Jean de f 1696: S. 483. L a C h a m b r e , Pierre Cureau de t 1693: S. 483. L a C h a u s s e , Michel-Ange de f nach 1738: S. 254. L a C i t a r d y e , N. (vgl. Korr.-Verz.) : S. 278. L a C r o s e (La Crosius) s. Coraand. L a c t a n t i u s : S. 217. 227. 272. L a e t , Johannes de t 1649: S. 324. L a F l è c h e s. Elias. L a G a r d i e , Graf Gustav Adolf de f 1695: S. 332. 34^- 359- 377- 394- 4i2i. 419. 439• 473- 5™. 552f. 593Vater: Graf Magnus Gabriel f 1686: S. 332. Schwester: Katharina Charlotte s. Königsmarck, Otto Wilhelm. Schwiegervater s. Oxenstierna. L a G a r d i e , Pontus de f 1585: S. 381. L a g e r s t r ö m , schwed. „ E t a t s Secretar" in Stettin: S. 552. L a H i r e , Philippe de | 1 7 1 8 : S. 8g. 615. 649. L a L o u b è r e , Simon de f 1729: S. 88. 3 1 3 . 3 3 1 . 432. 486. L a M a r c h e , Olivier de f 1502: S. 631. L a m b e c k (Lambecius), Peter f 1680: S. 649. L a m b e r g , Joh. Philipp Graf von, 1690—1712 Bischof von Passau : S. 106. 385. 455. 527. 626. L a M o t h e Josseval s. Amelot de la Houssaye. L a m p a d i u s , Jacob f 1649: S. 35(?). 36{i). 222. 3*3L a N e u f v i l l e s. Neufville. L a N e u v e f o r g e s. Neuveforge. L a n g e , Johann, Pastor an St. Peter in Hamburg t 1700: S. 3 1 1 . L a n g i u s , Rudolfus | 1 5 1 9 s. SV. N. 209, 7. 48 LEIBNIZ 1/9

745

L a R e y n i e (Reinie), Nicolas-Gabriel de f 1709: S. 651. L a r r o q u e , Daniel (vgl. Korr.-Verz.): S. 444. 483. 612. 711. L a u n o y , Jean de t 1678: S. 126. 182. 204. L a u r i a s. Brancati. L a V a l l é e , Madame de, im Kloster St. Michael zu Lüneburg: S. 616. L e b l a n c , François j 1698: S. 601. L e B o u t h i l l i e r de Rancé s. Rancé. L e b r u n , Pierre f 1729: S. 457. L e C l e r c (Clericus, Clerique), Jean f 1736: S. 471. 657. 671. 689. 703. L e c o m t e , Louis S. J . t 1729: S. 709. L e d e b u h r , Caspar f 1650: S. 696. L e d i e u , François f 1 7 1 3 : S. 83. 87. 113. 146. 14g. 154• 195L e e r o d t , Heinrich Wilhelm Frhr von, 1665 — 69 pfalz-neuburgischer Gesandter in Frankreich: S. 59S. L e er s, Reinier, 1680—1704 Buchhändler in Rotterdam: S. 296. 37g. L e e u w e n h o e k (Loewenhoekius), Antonie van f 1723: S. 686. L e F e b v r e (de Feuvre), Jacques f 1591 : S. 265. L e f è v r e d'Étaples (Faber Stapulensis), Jacques t 1537: S. 1 7 1 . L e g r a n d , Joachim f 1 7 3 3 : S. 709. L e i b n i z , G. W. Eigene Arbeiten (vgl. auch SV. N. 282) : Confessici naturae contra atheistas (1669) : S. 595Demonstratio possibilitatis mysteriorum eucharistiae (1671?): S. 596. Rechenmaschine (i67iff.): S. 22i. 24f. 51. 269. 437Aufz. „Memorabilis locus Epiphanii de imaginibus . . ( 1 6 7 8 ) : S. 147. Lettre sur l'éducation d'un prince (1685—90) : S. 280. Braunschweigische Geschichte (1687 ff.) : S. 35. 36f. 57f. 266. 358. 363. 392. 438. 460. 485. 495. 496. 573. 585- 669. Reise-Journal (1687—88) : S. 253. In Bombos (1689) : S. 88. 407. Animadversiones in partem generalem Prin

PERSONENVERZEICHNIS

746

cipiorum Cartesianorum (1691): S. 225. 230. 248. 3x0. 378. 406. 581. Essay de Dynamique (1692): S. 88. 5 8 9 — 9 1 . Sur les Monothelites (1692) : S. 86. Gedicht auf Friedrich Walter (1692) : S. 223. Solutio des „Aenigma geometricum" von Viviani (1692) : S. 248. 324. 604. Reponse . . . au discours de M. l'Abbé Pirot touchant l'autorité du Concile de Trente en France (1692/93): S. 112. i i 4 f f . 154. I58f. 161 ff. 273. Verse (Januar 1693) : S. 340. Epigramm auf Kurf. Sophie Charlotte v. Brandenburg (1693) : S. 102. 2 7 7 . 279. 384. 403. 444. 454. Mathematische Aufzeichnungen (1693?): S. 564. Aufz. betr. Gradus certitudinis (1693) : S. 435. De commensurabilitate et incommensurabilit a t e ex seriebus infinitis colligenda, occasione objectionis V. Cl. Sturmii (1693) : S. 45s. De l'Horizon de la doctrine humaine (Okt. 1693) : S. 591. 623. Judicium Doctoris Catholici (1693/94) : S. 7 0 7 . Studium in Jena (Sommer 1664) : S. 659. 672. Mainz (1667 — 7 2 ) : S. 68. 115. Revisionsrat in Mainz (1670) : S. 68. Pariser Jahre (1672 — 7 6 ) : S. 269. 316. 590. London (Dez. 1672 —Febr. 1 6 7 3 ) : S. 269. 392. Aufenthalt in Delft (Nov. 1676) : S. 686. Hofrat in Hannover (1676) : S. 69. 590. Kassel (Nov. 1687) : S. 270. Würzburg (Dez. 1687) : S. 253. Wien ( 1 6 8 8 - 8 9 ) : S. 69. 567. 626. Italienreise (1689—90) : S. 69. 358. 6o2ff. Neapel (1689) : S. 562. — Rom (1689) : S. 69 f. 233- 33°- 4 8 7- 574- — Florenz (1689): S. 539. — Modena (1689/90) : S. 265. 354. 537Braunschweig-Wolfenbüttel (Mitte Aug. bis Mitte Sept. 1692) : S. 219. 476. — (Mitte Okt. bis Mitte Nov. 1692) : S. 13. 116. — (Ende Nov. 1692) : S. 116. Braunschweiger Messe (Lichtmeß 1693) : S. 231. 3 0 7 . 323-

Wolfenbüttel (Ende Febr. bis Mitte März 1693) : S. 21. 22. 23. 116. 315. 323- 327- 327Harz (Anfang Mai 1693) : S. 100. 102. 5 x 5 . Braunschweig-Wolfenbüttel (Mitte Juni bis 8. Juli 1693) : S. 44. 45. 47. 150. 353. 472. 481. 487. 49g. 509. 510. 520. 535. 693. — (Letztes Drittel August bis Mitte Sept. 1 6 9 3 ) : S. 49. 50. 5i- 52Harburg (Ende Sept. 1693): S. 5 7 5 . Braunschweig-Wolfenbüttel (Ende Okt. bis Anfang Nov. 1693) : S. 639. Harz (12. — 1 6 . Nov. 1 6 9 3 ) : S. 54. 646. 648. Wolfenbüttel (Mitte bis Ende Nov. 1693) : S. 54. 635. 646. 648. Harz (Ende Dez. 1693 bis Anfang Januar 1694) : S. 56. Reiseplan nach Polen ( 1 6 9 3 } : S. 266. Vizekanzler in Hannover (Gerücht) : S. 625. Mitglied der Académie des sciences in Paris (1700) : S. 590. Pseudonym G. G. L . : S. 300. Persönlichkeit — Arbeitsweise: S. 266. — Sprachkenntnisse (Slawisch) : S. 268. Krankheit: S. 3 7 . 50. 190. 561. 565. 576. 616. 636. 646. 651. 698. Kuxenbesitz: S. 12. Amanuensis: S. 240. 597. L e i b n i z , Joh. Friedrich (vgl. Korr.-Verz.) : S. 53. 440f. 500. 5 2 o f . 693. 697. Gem. Anna Elisabeth geb. Schumann: S. 678. Tochter: Anna Elisabeth s. Wendler. L e i b n i z , Katharina geb. Schmuck (Mutter von G. W . Leibniz) f 1664: S. 670. L e i d e n f r o s t , Friedrich Wilhelm f 1 7 0 3 : S . 3 6 2 . L e i j o n m a r c k , Sven, 1 6 8 6 — 1 7 0 1 Sekretär des Reichsarchivs in Stockholm f 1 7 2 8 : S. 588. L e L o r r a i n de Vallemont, Pierre t 1721 : S. 39. 424. 458. 487. L e M i r e s. Miraeus. L e M o y n e , Pierre S. J . t 1 6 1 9 : S. 26. L e N a i n de Tillemont, Sébastien f 1698: S. 450. 469. 488. 514. L ' E n f a n t , Jacques t 1 7 2 8 : S. 601. 651. L e N o b l e , Eustache f 1 7 1 1 : S. 106. L e o d i u s s. Thomas Leodius. L é o n a r d , Frédéric, Imprimeur du Roi f vor 1712 :

PERSONENVERZEICHNIS S. 262. 293. 346. 432. 443. 483. 532. 546. 614. 644. 710. L e o p o l d V., Herzog von Österreich f 1194: S.290. L e q u i e n , Michel f 1733: S. 313. L e r e m i t e dit Candor, Gui (vgl. Korr.-Verz.) : S. 53L e R o y , Jacques t 1719: S. 568. 569. L e T e l l i e r , Charles-Maurice, Erzbischof von Reims t 1 7 1 0 : S. 568. 648. L e t i , Gregorio f 1 7 0 1 : S. 344. L e t z n e r (Lezner), Johann f 1613: S. 218. 328. 443- 509- 570. L e y b o u r n (Leyburn), William t i7oo(?): S. 322. 463. L'Hospital, Guillaume-François-Antoine de t 1704: S. 350. 350. 425. 438. 698. L i e b e z e i t , Johann Gottfried f 1 7 1 1 : S. 382. 382. L i e c h t e n s t e i n , Anton Florian Fürst von, 1689 bis 94 kaiserl. Botschafter am Heiligen Stuhl in Rom f 1721 : S. 385. L i m b a c h , Joh. Christoph (vgl. Korr.-Verz.) : S. 275. 276. 337. 347. 366. 395- 422- 455- 461. 525. 527. 625. L i m b o r c h (Limbourg, Limburgius), Philipp van f 1 7 1 2 : S. 285. 681. 689. L i m n a e u s , Johann | 1665: S. 610. L i n d a , Lucas de f 1660: S. 324. L i n d a n u s , Wilhelm Damasus f 1588: S. 173. L i n d e n b r o g , Friedrich f 1648: S. 303. L i n o v i u s , Johann Christoph, 1694 Hofmeister: S. 376. 418. 421. 465. 479. 573. 632. Schwager s. Meier, Joachim. L i n s e n , Hans, Zimmermeister f 1698: S. 13. L i n s i n g e n (Linsing), Joh. Friedrich von (vgl. Korr.-Verz.) : S. 383. L i p s i u s , Justus t 1606: S. 620. L i u d o l f (Ludolphe), Herzog von Sachsen t 866: S. 57L i u d p r a n d u s (Liutprand), Bischof von Cremona t um 972: S. 170. 537. L i v i u s : S. 238. L l o y d , William, Bischof von St. Asaph f 1717: S. 113. 255. 338. L o b k o w i t z (Lockowitz), Ferdinand August Leopold Fürst, 1692—98 kaiserl. Prinzipalkommissar in Regensburg f 1 7 1 5 : S. 385. 48*

747

L o c a t e l l i , Alessandro f vor 1691: S. 345. L o c c e n i u s , Johann f 1677: S. 381. L ö f f i e r , Christian | 1694: S. 676. 680. L ö f f i e r (Lofflerus, Loflerus), Friedrich Simon (vgl. Korr.-Verz.): S. 406. 414. 447. 454. 499Î. 5 0 4 t 551. 576. 595- 619- 663. 670. 693. 697. 699f. 703. Mutter: Anna Catharina geb. Leibniz (Leibniz' Schwester) f 1672 : S. 414. 676. L o h m a n n , Christian, Glaser in Braunschweig: S. 10. L o o s s. Arnold. L o r r a i n e s. Lothringen. L o t h a r II., 855—69 König von Lotharingien: S. 5. L o t h r i n g e n , Herzog Karl V. Leopold f 1690: S. 228. L o t h r i n g e n (Lorraine), Karl Guise von, Kardinal f 1574: S. 123. 125. 130. L o u i s II. de Bourbon s. Condé. L o u i s e (Louyse) de Savoye s. Franz I. L o u i s e Hollandine s. Maubuisson. L o u v o i s , François Michel Le Tellier, marquis de t 1691 : S. 6x4. L o y s e a u (Loiseau), Charles f 1627: S. 7. L u b i n , Augustin f 1695: S. 255. L u c r e t i u s : S. 248. L u d o l f , Hiob (vgl. Korr.-Verz.) : S. 27. 28. 222. 245. 484. 520. 549. 603. 629. 671. L u d o v i c a s. Louise. L u d w i g VI., 1108 — 37 König von Frankreich: S. 17 Z. 18. L u d w i g VIII., 1223 — 26 König von Frankreich: S. 572. L u d w i g I X . , d. Hl., 1226—70 König von Frankreich: S. 607. L u d w i g X I I I . , 1610—43 König von Frankreich: S. 126. L u d w i g XIV. s. Frankreich. L u d w i g (Dauphin) s. Frankreich. L u d w i g III., Landgraf von Öberhessen f 1604: S. 584. L u d w i g Friedrich s. Schwarzburg-Rudolstadt. L u d w i g Wilhelm I. s. Baden. L ü d e c k e (Ludeke), Urban Dietrich, Hofrat in Wolfenbüttel t 1729: S. 260. 263.

748

PERSONENVERZEICHNIS

L a d e r s , Justus, Hoiprediger in WolienbOttel t 1708: S. 19. 23. 53. 530. L u i s e von Savoyen s. Franz I. L u l l u s , Raimundus t 1 3 1 5 : S. 270. Pseudo-Lullus: S. 251. 268. L u t h e r , Martin f 1546: S. 63. 169. 171. 171. 229. 4°5- 434- 5°2 55°L u y t s , Johannes t 1 7 2 1 : S. 364. L y c u r g u s , d. Gesetzgeber: S. 299. M a b i l l o n , Jean O. S. B. f 1707: S. 324. 364. 407. 432- 683. M a c h i a v e l l i , Niccolò f 1527: S. 126. 556. M a c r i n o , Giuseppe, Advokat in Neapel: S. 556. M a d y a s : S. 1 1 3 . M a g i r u s , Johann (vgl. Korr.-Verz.) : S. 597. 650. M a g l i a b e c h i (Magliabekius), Antonio (vgl. Korr.Verz.): S. 379. 407. 568. 568. 581. 602. 604. 619. 640. 663. Magni, Valerianus O. M. Cap. t 1661 : S. 175. M a g n u s II. Torquatus, Herzog von Braunschweig-Lüneburg f 1373 •' S. 422. M a g n u s , 1570—77 König von Livland t 1583: S. 320. 320. Gem. Marie, Tochter des russ. Fürsten Wladimir f 1597: S. 320. M a g n u s Laduläs, schwedischer König f 1290: S. 442. M a h a u d s. Mathilde. Maine, Louis Auguste Due de s. Frankreich, Ludwig XIV. Mainz, Kurf. Joh. Philipp von Schönborn 1647 bis 73: S. 42. 46. 48. 68. 128. 428. Kurf. Anselm Franz von Ingelheim 1679—95: S. 387. M a j o r , Johann Daniel f 1693: S. 284. M a j o r (May), John f 1540: S. 175. M a l a s p i n a s. Sachverz. Malaspina, Genealogie. Malcolm III., 1057—93 König von Schottland : S. 569. M a l d o n a d o (Maldonatus), Juan de S. J . f 1583: S. 176. M a l e b r a n c h e , Nicolas f 1 7 1 5 : S. 233. 241. 457. 698. M a l l i n c k r o d t (Mallencrotius), Bernard von t 1664: S. 641.

M a l n e v o t h e , 1124, Bruder oder Vater des Markgrafen Malaspina: S. 544. M a l t z a n s. Moltzan. M a l v a s i a , Carlo Cesare marchese di t 1693 : S. 557- 603. M a n d o s i o , Prosper f um 1709: S. 255. M a n s f e l d , Heinrich Franz Reichsffirst von t 1 7 1 5 : S. 455. M a n t u a , Herzog Ferdinand Karl IV. 1665 — 1708: S. 250. M a n u z i o (Manutius), Aldo, d. Ält. f 1 5 1 5 : S. 689. M a n z a n i , Pietro Paolo O. F. M., in Parma: S.555. M a r c a , Pierre de f 1662: S. 118. M a r c e l (Marcellus), Guillaume 1 1 7 0 8 : S. 273. 608. M a r c h e s i n i , Camillo (vgl. Korr.-Verz.): S . 3 5 4 . 603. M a r c h e t t i , Alessandro j 1714: S. 248. M a r c h e t t i , Teofilo, Mönch in Pisa: S. 540. M a r c i , Johann Christoph f 1672: S. 368. M a r e k (Markius), Johannes van f 1 7 3 1 : S. 415. 685. M a r e s i u s s. Desmarets. M a r e u i l s. Johann I. Comte de Roucy, Vicomte de. M a r g a r e t e , Königin von Dänemark, Norwegen und Schweden f 1412: S. 31g f. 320. M a r i a , d. Jungfrau: S. 64. 144f. 172 — 174. 178. 574M a r o s i a (Marozia), Markgräfin von Tuscien um 900: S. 170. M a r q u a r d , Johannes f 1668: S. 608. M a r r a c c i (Maracci), Lodovico f 1700: S. 324. 426. M a r s o l l i e r (Marsoulier), Jacques f 1724: S. 470. 483M a r t i n u s Polonus t 1278: S. 221. 484. M a s i u s , Hector Gottfried f 1709: S. 550. M a s t r i c h t , Gerhard von f 1 7 2 1 : S. 225. 306. 308. 377- 43°- 520- 579. M a t h i l d e , Tochter König Heinrichs I. von England, Gem. Kaiser Heinrichs V. f 1167: S. 513. M a t h i l d e , Tochter König Heinrichs II. von England, Gem. Heinrichs d. Löwen f 1189: S. 289. 497M a t h i l d e (Mahaud, Mahault, Mahaut), Tochter Heinrichs d. Löwen, Gem. v. Godefroy duPerche u. Engerrand III, de Coucy j 1209: S. 532. 572.

PERSONENVERZEICHNIS M a t h i l d e , 1052 — 1 1 1 5 Markgräfin von Tuscien: S. 354- 497- 498 f. 537- 539- 541• 54 2 M a t t h a e u s , Antonius f 1 7 1 0 : S. 686. M a t t h i a s Kemnatensis f 1476: S. 582. M a t t h i a s von Neuenburg f vor 1370: S. 239, M a u b u i s s o n , Äbtissin, Pfalzgräfin Louise Hollandine f 1709: S. 39f. 70. 73. 79. i8gf. 193. 820. M a u r o , Bartolomeo Ortensio (vgl. Korr.-Verz.) : S. 265. 398. 399. M a x i m i l i a n Emanuel s. Bayern. M a y e r (Meierus, Meyerus), Joh. Friedrich f 1 7 1 2 : S. 227. 308. 3 1 1 . 545. 671. 673. 676. 683. M a z a r i n , Jules, Kardinal f 1661: S. 364. M e a u x , Bischof s. Bossuet. M e d i c i s. Toskana. Katharina. Alessandro. M e i b o m (Meybohm), Heinrich (vgl. Korr.-Verz.): S. 94. 220. 2 2 1 . 328. 55of. 580. 607. M e i b o m , Marcus f 1 7 1 1 : S. 671. M e i e r (Meyerus), Gebhard Theodor f 1693 : S. 639. M e i e r (Maier, Meyer), Gerhard (vgl. Korr.-Verz.): S. 22. 219t 343. 408. 456. 520. 530. 584. 635. 657. 677. 680. 683 f. 684 f. 696. 700 f. 703. Frau : S. 530. Vater: Gerhard f 1695: S. 227. 619. M e i e r , Hermann, Senator in Bremen f 1706: S. 225. 306. 308. 310. 377. 404. 414. M e i e r , Joachim (vgl. Korr.-Verz.): S. 32f. 592. Schwager s. Linovius. M e i e r , Justus f 1 6 2 2 : S. 340. M e l a n c h t h o n , Philipp f 1560: S. 63. 169. 173. 197. 229. 434. 621 f. 633. M e l a n i , Alessandro (vgl. Korr.-Verz.): S. 291. M e i l i n i di Guido, Domenico f 1610: S. 498. M é n a g e (Menagius), Gilles f 1692: S. 599. 655. M e n c k e , Johann Burchard f 1 7 3 2 : S. 349. M e n c k e (Menken, Menkemus, Menquen), Otto (vgl. Korr.-Verz.): S. 28. 232. 254. 254. 441. 445. 604. 633. 660. 669. 678. 687. 693. 702. M e n c k e n , Otto (vgl. Korr.-Verz.): S. 28. M e n d l e i n , Pandolfo(vgl. Korr.-Verz.) :S. 281.458. M e n e s t r i e r , Claude-François S. J . t 1705 : S. 26. 545-

M e n s i n g a , Johannes f 1698: S. 685. M e r s e b u r g s. Sachsen. M e t e r e n (Metteranus), Emanuel van S. 324. 534.

f 1612:

749

M e u r s von Blauenstein, Friedrich, Major in Dresden: S. 226. 403. M e y e r , Heinrich Diedrich, Konsistorialrat u. Gerichtsschulze t 1692: S. ix. M e z g e r (Metzger), Joseph f 1683: S. 528. M i c h e l A n g e l o s. Buonarroti. M i c h e l m a n n (Michelman) in Den Haag: S. 28.30. M i c r a n d e r , Julius, Prof. der Theologie f 1702: S. 359Brüder: Ericus f 1697: S. 359. Lars, geadelt als Lilljestolpe, Mediziner t 1706: S. 359. M i e g (Miege), Ludwig Christian (vgl. Korr.Verz.): S. 23. 218. 308. 405. 4x4. 426. 447. 551. 649. 677. 680. 682. 683 f. 684 t. 688. Großvater: Joh. Ludwig, kurpfälz. Geh. Kanzler: S. 330. M i l t i t z (Miltiz), Moritz Heinrich Frhr von, 1689 bis 96 kursächs. Gesandter in Regensburg t I 7 ° 5 : S. 403. M i r a e u s (Le Mire), Aubert f 1640: S. 303. 417. M i r o n , Robert f 1 6 4 1 : S. 126. 131. M o d e n a , Herzog Franz I I . 1662—94: S. 269. M o e r i n g (Moring), Kammermeister in Wolfenbüttel: S. 476. 494. 311. 536 Z. 1. 539. 566. 576. M o h a m m e d s. Muhammed. M o l a n u s , Gerhard Wolter (vgl. Korr.-Verz.): S. 31. 37. 30. 50. 6ii. 62. 66. 67. 68. 69. 7of. 71. 77. 79. 80.80. 82. 85. 87. 88. 8gf. 99. 1 0 3 . 1 0 7 . J 0 7 f . 109. 1 1 4 . 1 1 6 . 149.130. 1 5 2 . 1 5 3 . 188. 188.

190. 193. 196t. 199. 222. 244. 273. 300. 323. 346. 367- 369• 37i• 372- 4 « f -

4 2 4 - 430. 4 6 5 -

47°-

479. 487. 505. 506. 322. 530. 535. 348. 551. 559. 567. 576. 576. 578. 580. 616. 618. 632. 639. 657. 660. M o l a n u s , Gustav, Superintendent in Burgdorf t 1 7 1 0 : S . 93.167.177.

185.

M o l a n u s , Johann, Bremen f 1583: S. 405. M o l d a u , Hospodar Konstantin Cantemir 1685 bis 93: S. 386. M o l i n a , Luis S. J . f 1600: S. 120. M o l i n e t s. Du Molinet. M o l l e r , Johannes f 1 7 2 5 : S. 505. 551. M o l t z a n , Adolf Friedrich von, auf Grubenhagen, Landmarschall im Fürstentum Wenden, cellischer Kammer- u. Hofrat f 1697: S. 531.

75°

PERSONENVERZEICHNIS

M o l y n e u x (Molineux), William f 1698: S. 463. M o n t a g u (Montague), Henneadge, * 1676 als Sohn des 3. Earl of Manchester Robert M. : S. 20. 277. M o n t e c u c c o l i (Montecuculi), Graf: S. 385. M o n t e m e l l i n i , Niccolò, Conte t 1 7 2 3 : S. 344. M o n t e s p a n , Françoise AthénaïsdeRochechouart marquise de t 1707: S. 360. M o n t m i r a i l (Montmirel), J e a n Seigneur de um 1200: S. 572. Tochter Marie, 3. Gem. von Enguerrand I I I . Seigneur de Coucy: S. 572. M o r e l l , Andreas t 1703: S. 42. M o r é r i , Louis f 1680: S. 306. 656. M o r h o f , Daniel Georg t 1 6 9 1 : S. 695. M o r l i n u s , Joachim f 1 5 7 1 : S. 503. M o r l i n u s , Maximilian f 1584: S. 503. M o r s e l l i , Sekretär der Herzoginwitwe Benedicte: S. 586. 648. M o r t o n , Richard t 1698: S. 601. M o s e s : S. 35g. 679. M u e g (Muege), Georg Friedrich, Dr. in Wetzlar: S. 245. 313. M ü l l e r , Hans Jacob f 1 7 1 4 : S. l o f . 20. 53. M ü l l e r , Johann, Theologe f 1672: S. 405. M ü l l e r , Johann Urban (vgl. Korr.-Verz.) : S . 3 5 . 230. 247. 251. M ü n s t e r , Fürstbischof Ferdinand II. von Fürstenberg 1678—83: S. 328. 574. Fürstbischof Friedrich Christian von Plettenberg-Lenhausen 1688—1706: S. 337. M u h a m m e d (Mohammed, Mahomet) f 632 : S. 86. 230. 254. 283. 359. 416. 435. M u h l i u s , Henricus f 1 7 3 3 : S. 681. M u l t z , Jakob Bernhard 17. J h . : S. 56. 396. M u r a t o r i , Lodovico Antonio f 1750: S. 354. 537I. 540. 643. M u s a e u s , Johann f 1 6 9 1 : S. 681. M u s ä u s , Petrus f 1674: S. 172. M y s l e n t a (Mislenta), Coelestinus f 1653: S. 584. M y l e r von Ehrenbach, Nicolaus f 1677: S. 608. M y l i u s , Andreas f 1594: S. 619. N a z z a r i , Francesco f 1 7 1 4 : S. 604. N e a n d e r , Michael t 1595: S. 689.

N e i t s c h ü t z , Sibylle von, Gräfin Rochlitz f 1694: S. 403. N e p o s , Cornelius f um 30 v. Chr. : S. 309. N e r i , Ippolito f 1708: S. 248. N e s s e l , Daniel von f 1700: S. 2 3 1 . 257. 292. 303t. 3 2 1 . 326f. 344. 347. 393. 416. 429. 434. 450. 455. 456. 462. 608. 641. 678. 710. N e s s e l r o d e , Franz von, Reichsgraf f 1 7 0 7 : S. 94. 106. N e u f v i l l e , Vicomte de la, Kammerherr des Polenkönigs Johann Sobieski: S. 275. 325. 438. 514. N e u v e f o r g e , Louis de la, ab 1673 Gesandter des burgund. Kreises in Regensburg (vgl. Korr.-Verz.) S. 448. 547f. 563 Z. 3 f . 630. 631. N e v e r s , Lodovico Gonzaga Duc de f 1595 : S. 144. N e v e u , Franz Nikolaus von, Frhr von Windschlag, 1692—1701 kaiserlicher Gesandter in der Schweiz : S. 548. N e w t o n , Isaac f 1 7 2 7 : S. 278. 637. N i c a i s e , Claude t 1701 : S. 38. 1 1 2 . 264. 278. 3 1 3 . 33S. 346• 371- 375- 410- 410. 427. 433. 433. 435Ì. 436. 456. 457. 458. 493. 591. 648. 709. N i c o d e m u s : S. 620. N i c o l a i , Philipp f 1608: S. 695. N i e k a m p , Johannes, 1693—1705 Hofprediger u. Konsistorialrat in Wolfenbüttel, danach Superintendent in Hildesheim f 1 7 1 6 : S. 635f. 635• 657N o d o t , François (vgl. SV. N. 391, 2) : S. 296f. 379. N o n n u s von Panopolis: S. 674. N o r i s , Enrico | 1704: S. 1 1 3 . 255. 261. 262. 338. 339• 373 410. 457- 469• 489- 558. 581. 586. 645. 709. N o s t r a d a m u s , Michael f 1566: S. 384. N o y e l l e , Charles de S. J . f 1686: S. 69. N u n i l o , span. Hl. aus Bosca: S. 622. O b e r g , Bodo von f 1 7 1 3 : S. 605. O b i z o , 1 0 1 4 Markgr. in Italien: S. 613. O b i z o Malaspina, um 1 1 4 5 Markgr.: S. 544. O b i z z o I. (Oberto, Odeberto, Obizo), Markgr. von Este f 1 1 9 3 : S. 641.(?) O b r e c h t , Ulrich f 1 7 0 1 : S. 9. 397. O c c a m (Wilhelm von Ockham) f 1 3 4 7 : S. 107. örnhielm (Arrhenius, örnhjälm), Claudius t 1695: S. 3 8 1 . 441. 518. 588.

PERSONENVERZEICHNIS O g l i o s. Dall' Oglio. O l e a r i u s , J o h a n n , Theol. in Leipzig f 1 7 1 3 : S. 425. S o h n : Gottfried f 1715: S. 425. O l e m i z , Geh. R a t zu Merseburg, Reichshofrat f 1693: S. 340. O l i v e c r a n t z (Olivecrans), J o h a n Paulin f 1707: S. 360. O n g a r e l l o , Guil., ital. Historiker: S. 602. O p i t z (Opitius), Heinrich, Prof. d. Hebr. in Kiel t 1 7 1 2 : S. 681. O r d e r i c u s Vitalis t nach 1 1 4 1 : S. 3 1 7 ! 353. 498. O r l é a n s , Elisabeth Charlotte v. d. Pfalz, Herzogin v o n f 1722 : S. 75. 490. 490. 492. O r o s i u s , P a u l u s f nach 418: S. 600. O r s i n i (Ursini), Pier Francesco (Vincentius Maria) Kardinal, P a p s t Benedictus X I I I . (1724 bis 30) : S. 250. O s s a t , A r n a u d d', K a r d i n a l j 1604: S. 119. 140. 144Ì. O s t f r i e s l a n d , F ü r s t Christian E b e r h a r d 1690 bis 1708: S. 284. 28g. 459. 535. Prinzessinnen: S. 534. Kanzler: S. 459. O t b e r t I., Pfalz- u. Markgraf, S t a m m v a t e r des Otbertinischen H a u s e s f vor 975 : S. 544. O t b e r t I I . (Ubert), Markgr. (Otbertiner), Großv a t e r v. Adelbert Azzo II., f nach 1014: S. 318. 353 f. 496. 498. 538. 54°- 543• 544O t b e r t I I I . Obizo I . f 1061 : S. 353. 496. 540. 543. 544O t b e r t IV. Obizo, 1037 —60 Markgr. (Otbertiner) : S. 54°- 543O t b e r t , angebl. S o h n v . Adelbert Azzo I., erwähnt 1061 : S. 543. O t t o I., 1266—1305 F ü r s t v o n Anhalt-Aschersleben: S. 6. O t t o (Otho) das Kind, Herzog von B r a u n schweig t 1252: S. 573. 591. O t t o , Gottfried Christian (vgl. Korr.-Verz.) : S. 4. 17. 22. 114. 116. 232. 235. 335. 384. 421. 428. 4SI. 481. 640. 691, 693 f. 700. O u d i n (us), Casimir-f 1 7 1 7 : 8 . 227.272. 308^683. O v e r a l l , John, Bischof v o n Coventry u n d Lichfield f 1619: S. 601.

751

O v e r b e c k , Andreas, Hofprediger in Wolfenb ü t t e l t 1686: S. 506. O v i d i u s : S. 17. 100. 2-jo. O x e n s t i e r n a (Oxenstirn), Axel f 1654: S. 332. O x e n s t i e r n a , Bengt Graf, schwed. Reichskanzler f 1702: S. 518. 521. 5 8 7 ! 661. M u t t e r : S. 588. P a c a t u s , Eumenius s. SV. N. 210, 2. P a d e r v o n Paderskirchen, J o h a n n P e t e r F r h r , 1686—1707 Direktorialgesandter in Regensb u r g : S. 548. P a g e t (Pagett), E d w a r d , engl. Mathematiker, 1682 Mitglied der R o y a l Society t 1703 : S. 20. 277. P a g e t , William Baron, 1693 — 1702 engl. Ges a n d t e r in der Türkei f 1713* S. 105. 242. 278. 337- 366- 386. 388. 395. 522f. P a g i (Pagis), Antoine O. F. M. f 1699: S. 555. P a j o n , Claude f 1685: S. 233. 241. 241. 820. P a l l a v i c i n o , Sforza S. J., K a r d i n a l f 1667: S. 124. 181 f. 345. P a l l a v i c i n u s , 1124 Markgr.: S. 498. 541. 544. P a l m i e r i , Francesco, conte f 1701: S. 51. 247. P a m è l e , Jacques de | 1587: S. 171. 184. P a n e z i o , Giovanni B a t t i s t a , R a t in F e r r a r a : S. 354P a n t a g r u e l , Romanfigur von Rabelais: S. 696. P a p e b r o c h , Daniel S. J . f 1714: S. 562. 628. 640. 708. P a p h n u t i u s , Bischof in der Thebais f u m 360: S. 170. P a p i n , Denis t 1714: S. 248. 261. 292. 822. P a p s t S t e p h a n u s I. 254—57: S. 198. 198. Zosimus 417—18: S. 161. Felix I I I . (IV.) 5 2 6 - 3 0 : S. 161. Gregorius I. Magnus 590—604: S. 65. 65. Sergius I I I . 904—11: S. 170. J o h a n n e s X I . 931 — 35: S. 170. J o h a n n e s X I I . 955 — 64: S. 170. Gregor V I I . 1073 — 85 : S. 613. U r b a n I I . 1088—99: S. 42. Calixt I I . 1119—24: S. 335. Lucius I I . 1144—45: S. 422. Alexander I I I . 1159—81: S. 140. Calixt I I I . 1168—78 (Gegenpapst): S. 607.

752

PERSONENVERZEICHNIS

Lucius I I I . 1 1 8 1 — 85: S. 178. Innocenz IV. 1243—54: S. 140. Alexander IV. 1254—61: S. 617. Clemens V I I . 1378—94 (in Avignon): S. 41. 34g. Eugen IV. 1431 — 47: S. 87. 206. 207. Pius II. (Enea Silvio Piccolomini) 1458—64: S. 182. 607. 658. Sixtus IV. 1471 — 84: S. 607. Alexander VI. 1492 —1503: S. 349. 417. Leo X . 1 5 1 3 — 2 1 : S. 557. Hadrianus VI. 1522—23: S. 182. Clemens V I I . 1523 — 34: S . 2 2 5 . 34g. 378. 406. 649. Paul III. 1534—49: S. 122. Julius I I I . 1550—55: S. 1 2 1 f. 124. Pius IV. 1559—65: S. 1 1 2 . 1 1 9 . 122f. i 2 7 f . 137. 142. 145. 161. 165. 202 — 205. Pius V. 1566—72: S. 144. 24g. 302. 367. Gregorius X I I I . 1572 — 85: S. 144. Sixtus V. 1585—90: S. 144. 344. Clemens V I I I . 1592 — 1605: S. 120. 142. Alexander VII. 1655 — 67: S. 64. Innocenz X I . 1676—89: S. 242. 607. Innocenz X I I . (Antonio Pignatelli) 1691 — 1700: S. 109. 2 4 2 ! 258. 283. 293. 337. 416. 438 Z. 9. 710. Paracelsus (Theophrastus Bombastus von Hohenheim) f 1 5 4 1 : S, 694. P a r e u s (Paraeus, Wängler), David f 1622: S. 405. P a r i s e t t i , Flaminio, italien. Operntextdichter in Wolfenbüttel: S. 21. P a r i s o t t i , Antonio 17. J h . : S. 345. P a s de Feuquiere (Feuquier), Isaac de f 1688: S. 332. P a s s a u , Bischof s. Lamberg. P a s s e r i n i , 1693 Hofrat in Merseburg: S. 340. P a s t o r , Adam, 1542 Prediger der Wiedertäufer in Westfalen: S. 584. P a u l s. Resch. P a u l l i n i (Paulini), Christian Franz (vgl. Korr.Verz.): S. 273. 286. 3 1 1 . 322. 336. 361. 389. 505. 549-

P a u l u s , Apostel: S. 178. 620. 701. P a u l u s Diaconus: S. 600. P a u l u s Samosatenus, Bischof von •f nach 272: S. 162.

Antiochia

P a u m g a r t n e r , Augustin, bayer. Gesandter beim Konzil in Trient: S. 124. P e c h l i n (Pechelinus), Joh. Nicolaus | 1706: S. 681. 683. P e c k e n s t e i n , Lorenz f nach 1 6 1 8 : S. 258. P e d r o II. s. Portugal. P e l l e r , Christoph, von und zu Schoppershof t 1 7 1 1 : S. 608. P e l l i s s o n (Pelisson) — Fontanier (vgl. Korr.Verz.): S. 6z. 67. 70Ì. 73. 75t. 76. 77. 78f. 82L 84. 87. 93. 99. 103. 1 1 2 . 146. 186. 313. 317. 350. 351- 359- 481. 486. 489. 491 f. 589. 624. 651. 652 i. 673. 675. 680. 8 2 of. P e r a l t a marqués de Falces, Don Antonio, 1678 bis 81 span. Gesandter beim Kaiser: S. 449. 44g. P e r c h e s. Godefroy. Guillaume. Rotrou. P e r e y r a (Pereires), Thomas S. J . f 1708: S. 268. P e r i z o n i u s , Jacob f 1 7 1 5 : S. 685. 689. P e r s i u s , Aulus P. Flaccus f 62: S. 338. 689. P e s t o r f (Besdorfius), Joh. Lucas f 1693: S . 5 3 . 639-

P e t a u (Petavius), Denis S. J . f 1652: S. 338. P e t e r s e n , Johann Wilhelm f 1727: S. 457. P e t i t , Pierre, Mathematiker u. Physiker f 1677: S. 469. P e t i t , Pierre (Pseud. Marino Statileo), Mediziner u. Schriftsteller f 1687: S. 433. 300. P e t i t d i d i e r , Mathieu-Claude f 1728: S. 262. P e t k u m , Edzard Adolf von f 1 7 2 1 : S. 531(7) P e t r o n i u s Arbiter f um 67: S. 250. 2g6ff. 314. 322. 324. 333. 334. 336. 379f. 426. P e t r u s , Apostel: S. 337. P e t t y t (Petyt), William t 1707: S. 514. 644. 646. P e u c e r , Kaspar f 1602: S. 622. P e z e l , Christoph f 1604: S. 622. P e z r o n (Pezeron), Paul f 1706: S. 99. i i 2 f . 255. 346. 371. 37g. 427. 46g. 487. 545. 5 4 6 f . P f a l z - N e u b u r g , Philipp Wilhelm, 1653 Pfalzgraf zu Neuburg, 1685—90 Kurfürst von der Pfalz: S. 449. 59S. Kurf. Johann Wilhelm 1690—1716: S. 37. 94. 274- 387- 387Schwester Leopoldine Eleonore Josepha t 8. März 1693 : S. 348. 366. P f a l z - S i m m e r n , Kurf. Karl Ludwig 1648—80: S. sg8.

PERSONENVERZEICHNIS P f a l z - S u l z b a c h , Pfalzgraf Christian August 1632 — 1708: S. 620f. P f a n n e r , Tobias f 1716: S. 281. 323. 390. 416. 424. 431. 434. 476. 486. P f a u t z , Christoph f 1711: S. 662. P f e i f f e r , August f 1698: S. 681. P f e i f f e r , Georg Heinrich, Bibliothekar des Herzogs Rudolf August, 1693 — 1734 Pfarrer an der Katharinenkirche in Braunschweig: S. 417. 434. 461. 653. P f l u g , August Ferdinand, Reichsgraf von f 1712: S. 227. P f l u g k (Pflugius), Julius 2. Hälfte 17. J h . : S. 581. P h a e t h o n : S. 696. P h i l i p p II. August, 1180—1223 König von Frankreich: S. 31. 290. 572. 607. P h i l i p p IV. (d. Schöne), 1285 — 1314 König von Frankreich: S. 335. P h i l i p p VI., 1328 — 50 König von Frankreich: S. 349P h i l i p p d. Großmütige, 1509—67 Landgr. von Hessen: S. 229. 310. P h i l i p p III., Graf von Namur f 1212: S. 630. P h i l i p p II., 1556—98 König von Spanien: S. 127. 153. 181. P h i l i p p IV., 1621—65 König von Spanien: S. 64. 172. P h i l i p p a von Falkenberg (Fauquemont), Tochter v. Graf Johann von Cleve in Falkenberg, 1354 bis 64 Gem. v. Graf Johann II. von Salm und Chiney: S. 630. P h i l i p p e Rouillard s. Rouillascus. P h i l i p p u s , um 998 Bischof von Luni: S. 538. 544. P h i l o von Byzanz, um 250 v. Chr.: S. 483. 649. P h o t i u s , Patriarch v. Konstantinopel f 891: S. 373P i b r a c , Guy du Faur, seigneur de f 1584: S. 122. 123. 125. 131. 202. P i c c o l o m i n i , E. S. s. Papst Pius II. P i c h e t t u s in Neapel: S. 246. 408. P i g h i u s , Albertus f 1542: S. 173. P i g n a , Giambattista f 1575: S. 265. 312. 354. 539. 612. P i g n a t e l l o , Ascanio, ital. Dichter 17. J h . : S. 256. P i n c k e r ( t ) , Christoph f 1692: S. 261. 533. P i n d a r : S. 259. 447. 547.

753

P i p e n p a l m , Joachim, Bruder des Peter Pipenpalm: S. 252. 282. P i p e n p a l m , Peter, Sekretär bei J. B. Tavernier: S. 252. P i p p i n g ( i u s ) , Heinrich f 1722: S. 701. P i r o t , Edme (vgl. Korr.-Verz.) : S. 114. 115Ì. n 6 f f . 122. 128. 134t. 140. 153. i59f. 160. 202. 273- 457P i t z l e r (Pizler), Advokat in Weißenfels: S. 691. P l a c c i u s , Vincentius f 1699: S. 677. 679. P l a n t i n , Christophe f 1589: S. 584. P l a t e n , Franz Ernst Graf von (vgl. Korr.-Verz.) : S. 3• 55• i o 9 - 280. 282. 39g. 59S. 636. Gem. Klara Elisabeth von Meisenbug t 1700: S. 52. 223. Sohn Ernst August f 1726: S. 280. 597. 648. P l a u t u s : S. 6. P l e t t e n b e r g , Christian Dietrich (auch Theodor Christian) von, Domscholaster in Hildesheim f 1694: S. 442. P l e t t e n b e r g - L e n h a u s e n s. Münster. P l i n i u s Secundus, C. f 79: S. 599. P l u k e n e t , Leonard f 1706: S. 322. 464. 601. P l u t a r c h : S. 112. 262. 433. P o i r e t , Pierre f 1719: S. 550. 673. 674. 676. 68z. P o l e n , König Johann II. Kasimir 1648 — 68 (t 1672) : S . 521. Sekretär: S. 521. König Johann III. Sobieski 1674—96: S. 34. 105. 242. 266f. 337. 396. 396. 583. 607. 629. Resident in Moskau s. Dowmont. P o l i g n a c , Melchior de f 1742: S. 365. 365. P o l y a n d e r , Johannes, van Kerckhoven f 1646 s. SV. N. 253. P o n t c h a r t r a i n , Louis Phélipeaux, comte de t 1727: S. 88. 483. 486. 590. 624. P o n t e , Nicolò da, venezian. Gesandter beim Konzil v. Trient, später Doge f 1585 : S. 124. P o r t e r , Francis f 1702: S. 556. P o r t u g a l , König Pedro II. 1683—1705: S. 81. P o s t , Johann Heinrich, in Hannover: S. 22. 24. P o t i e r , René, Bischof von Beauvais f 1616: S. 131. P o z z o s. Dal Pozzo. P o z z o , Andrea t 1709: S. 255.

754

PERSONENVERZEICHNIS

P o z z o b o n e l l i , Domenico Maria O. P., ab 1681 Magister S. Palatii t 1688: S. 6g. P r a e t o r i u s , Abdias t 1 5 7 3 : S. 577. P r a s c h , Joh. Ludwig f 1690: S. 633. 654. P r a t i s i u s (Prattisius), Christoph, Dr. med. f 1694: S. 14. 23. 473. 510. P r e g i t z e r , Joh. Ulrich t 1708: S. 37. 390. 466. 509. 509. P r e s t e t , Jean f 1690: S. 334. P r i e l m a y r (Prialmayer) von Priel, Korbinian, seit 1692 wirkl. Geh. Rat, 1702 Geh. Kanzleidirektor in Mfinchen f 1707: S. 475. P r i m , Remy, 1691—99 hannoverscher Agent in Frankfurt a. M., seit 1698 Resident: S. 461. P r o b s t s. Wendhausen. P r o k o p von Caesarea f nach 562: S. 650. P t o l e m a e u s , Claudius um 150 n . C h r . : S. 600. P t o l e m a e u s (Bartholomaeus) von Lucca f 1 3 2 6 : S. 354P u c c i n e l l i , Placido t 1685: S. 498. P u f e n d o r f , Esaias von f 1689: S. 381. 429. 441. P u f e n d o r f , Samuel (Pseud. Severinus de Monzambano) (vgl. Korr.-Verz.) : S. 362. 372. 518. 524. 525. 525. 635. 662. P u s t e r i a , Barthelemi, bis 1695 Bibliothekar der Ambrosiana in Mailand f 1704: S. 603. Q u a e b e c k e s. Arnold, Graf von Loos. R a c h e l , Samuel f 1691 : S. 608. R a c i n e , Jean f 1699: S. 79. 84. R a e i , Joannes de f 1702: S. 211. R & l a m b (Rolam), Claes Broderson f 1698: S. 360. R a m a z z i n i , Bernardino f 1 7 1 4 : S. 26g. 302. 555. 603. R a m l o w (Ramlovius), Christian Volrath j 1693: S. 52. R a m u s , Petrus f 1 5 7 2 : S. J59. R a n c é , Armand-Jean L e Bouthillier de, Abbé de la Trappe f 1700: S. 457. R a n t z a u , Heinrich von f 1599: S. 328. R a p i n e , Florimond: S. 131. i3gi. R a y , John | 1704: S. 463. R a u m e r , Friedrich Gottlieb t 1728: S. 80. R a v i g n a n i , Giovanni Battista: S. 248.

R é b e n a c , François de Pas, comte de f 1694: S. 337- 348. 365- 387R e c h e n b e r g , Adam t 1 7 2 1 : S. 505. R e c k , Johann (vgl. Korr.-Verz.) : S. 461. R e d i , Francesco t 1697: S. 604. R e g i n a l d , Earl of Cornwall, König der Insel Man •f um 1 2 2 1 : S. 34g. R e g i n o , Abt von Prüm t 9 1 5 : S. 175. R e i b o l d , Adolf Haubold von, sächs. Oberst: S. 661. R e i m e r s , Balthasar Ernst (vgl. Korr.-Verz.) : S. 12. 21. 50. 54. 334Í. R e i n e r d i n g , Johann Thiele (vgl. Korr.-Verz.): S. 38• 53- 567- 576. 582. R e i s k e , Johann (vgl. Korr.-Verz.): S. 27. 295. 551- 579. R e n a u d o t , Eusèbe f 1720: S. 444. 470. 574. 615. R e s c h , Paul: S. 6ggf. R e s e n i u s , Petrus t 1688: S. 442. R e u ß , Heinrich V I . Graf, Feldmarschalleutnant t 1697: S. 227. 274. 293. R e y h e r , Samuel f 1 7 1 4 : S. 596. R h e n f e r d (Rheenfortus), Jacob f 1 7 1 2 : S. 689. R i c c i o l i , Giovanni Battista S. J . f 1 6 7 1 : S. 532. R i c h a r d Löwenherz, 1189—99 König von England: S. 290. 354. 644. R i c h e r , Edmond f 1 6 3 1 : S. 182. R i c h t e r , Georg Siegmund, 1685—94 Nürnberger Gesandter in Regensburg: S. 548. 558. 563 Z. i t i . 630. R i e g g e r , Johann Jakob, cand. jur. aus Colmar: S. 240. R i e m e n s c h n e i d e r , Konrektor in Groningen: S. 685. R i g a u l t (Rigaltius), Nicolas t 1654: S. i 5 o f . 1 5 1 . 1 7 1 . 184. R o a n n e z , Artus Gouffier duc de f 1696: S. 88. R o b e r t i , Gaudentio f 1695: S. 250. 555. 601. 603. R o c a b e r t i (Roccaberti) de Perelada, J u a n Tomás O. S. D., Erzbischof von Valencia f 1699 : S. 556. 709. R o c h l i t z s. Neitschütz. R o d r i g u e s de Sá e Menezes, Dom Joäo, conde de Penaguiáo f 1658: S. 288. Bruder: Dom Pantaleon j 1654: S. 288.

PERSONENVERZEICHNIS R o d t , Marquard Rudolf von, 1690—1705 Bischof von Konstanz: S. 37. R o ë l l , Herman Alexander | 1718 : S. 580. 621. 689. R o g e r u s de Hoveden: S. 290. 354. R o j a s y Spinola, Cristobal de (vgl. Korr.-Verz.) : S. 31 f. 37. 66. 67. 91 f. 92. 94. 95. 96. 98. 101. 102. io6f. 109. 183. 192. 198. 507. 707. R o l a m s. Ràlamb. R o m u l u s : S. 264. R o n d e l l i , Geminiano f 1735: S. 555. R o p p e l n , Sayn-Wittgensteinscher Bedienter: S. 56. R o s a , Johann George, 1693 Jurastudent in Leipzig: S. 48. 53. R o s e n (Rose), Erich Dietrich von f 1702: S. 226.

226t. 274. 293. R o s e n h a n e (Rosenhahn), Johan Scheringsson t 1 7 1 0 : S. 360. R o t r o u III., Comte du Perche f 1190: S. 572. Gem. Mathilde (Mahaud) de Champagne f 1 1 9 1 : S. 572. R o t r o u du Perche, Bischof von Châlons-surMarne f 1201 : S. 572. R o u c y s. Johann I. R o u i l l a s c u s (Rouillard), Philippe, Aichemistaus Piémont: S. 270. R o z e l Beaumont, Jacques de (vgl. Korr.-Verz.): S. 597. 647. 648. R u d b e c k , Olaus f 1702: S. 519. 654. R u d o l p h i , herzogl. Archivsekretär in Gotha: S. 659. R u f i n u s , Tyrannius von Aquileja f 410: S. 5. 373. 468. 649. R u m i n e s s. Arnold, Graf von Loos. R u s d o r f f , Joh. Jacob von | 1640: S. 339. 531. R u ß l a n d , Zar Peter I., d. Große 1689 — 1725: S. 516. 388. S a c c o , Giuseppe Pompeo f 1 7 1 8 : S. 557. S a c h s , Johann f 1696: S. 80. S a c h s e n , Kurf. Johann Georg IV. 1691—94: S. 90. 224. 225f. 227. 337. 337. 365. 402f. 445f. 521. 606. 661. 678. 683. 687. 690. 691 f. 694. 695. Gem. Eleonore Erdmuthe Luise von SachsenEisenach t 1696: S. 521. 661. 678. 702.

755

Bruder Friedrich August (der Starke) f 1 7 3 3 : S. 226. 274. 692. Gem. Christine Eberhardine von Brandenburg-Bayreuth f 1727: S. 226. 274. Anna Sofie von Dänemark (Gem. Kurf. Johann Georgs III.) f 1 7 1 7 : S. 678. Gesandte nach Wien 1693: S. 695. 703. S a c h s en-Gotha-Altenburg, Herzog Friedrich II. 1691 — 1732: S. 476. 494. 659. Kanzler s. Bachoff von Echt. Archivsekretär s. Rudolphi. sculptor: s. Wermuth. Sachsen-Merseburg, Herzog Christian II. 1691 bis 94: S. 695. S a e n z de Aguirre, Joseph, Kardinal f 1699: S. 255. 663. S a g i t t a r i u s , Caspar (vgl. Korr.-Verz.) : S. 6. 361. 389. 484f. 512. 580. S a i n t - A m a n t (Ainant), Marc-Antoine Gérard, dit de t 1661 : S. 286. 311. S a i n t - É v r e m o n d , Charles de Marguetel de Saint-Denis, Seigneur de f 1703: S. 433. S a l d e r n , Johann Valentin, Licentiat, Gerichtsschulze in Hannover f 1697 : S. 22. 24. S a l i c o l i , Margherita t 1 7 1 7 : S. 474Î. 475. S a l v i a n u s von Marseille f nach 480: S. 507. S a l v i n i , Philologe in Florenz f 1729: S. 604. S a m b u c u s , Johannes f 1584: S. 405. S a n c h o (Sancius) I., 905 — 26 König von Navarra: S. 622. S a n c h o II., 970—92 König von Navarra: S. 622. S a n d e r , Hermann, Hofgoldschmied in Hannover: S. 14. S a n d h a g e n , Caspar Herrmann f 1697: S. 673. 681. S an dis (Sans), Wilhelm Ritter von, Engländer, bis 1691 Hofmeister der Kurfürstin Sophie, dann Drost von Lemförde: S. 13. S a n i s , Philippe, comte de (Siek Ali Beg), Schwager Taverniers: S. 252. S a n k t Ulrich, Probst von (Pseud.) s. Rojas y Spinola. S a n s o n (Samson), Nicolas j 1667: S. 364. Sohn: Guillaume f 1703: S. 364. S a n t e u l (Santolius), Jean-Baptiste f 1697: S. 297. S a r d i . Gasparo f 1564: S. 537.

756

*

PERSONENVERZEICHNIS

S a r p i , Paolo (Pseud. Paulus Venetus, Servita, Pietro Soave Polano) t 1623: S. 182. S a v o y e n , Herzog Karl E m a n u e l I I . 1637 — 75: S. 59«. Herzog Viktor A m a d e u s I I . 1675 — 1730: S. 237. 367. 546. 586. 597ff. 605. 647. 648. S a y n - W i t t g e n s t e i n , Graf Gustav f 1701: S. 55. 56f. S a v i l e , H e n r y f 1622: S. 290. 354. S c h a r d , Simon f 1573: S. 6. S c h e e l e (Scheie), Peter, P a s t o r in H a m b u r g f 1700: S. 311. S c h e f f e r , J o h a n n e s f 1679: S. 394. S c h e l s t r a t e , E m m a n u e l f 1692: S. 255. 484. S c h e r n , Alchemist in H a n n o v e r 1693: S. 23. S c h e m e l i u s , P e t r u s s. SV. N. 434, 1. S c h e r z e r (Schertzer), Joh. A d a m f 1683: S. 98. 638. S c h i f f l e r , Buchhändler: S. 441. S c h i l d ( i u s ) , J o h a n n f 1667: S. 633. S c h i l d t (Schild), J o h a n n Erich f 1717: S. 18. S c h i l t e r , J o h a n n f 1705: S. 335. S c h l e e , Nikolaus, 1692 hannoverscher Sekretär in R a t z e b u r g : S. 223. 252. 282. 416. S c h l e s w i g - H o l s t e i n - G o t t o r p , Herzog Christian Albrecht 1659—94: S. 681. Gem. Friederike Amalie von D ä n e m a r k f 1704: S. 284. S c h l i c h t i n g , Christoph, 1693 Magister in H a m b u r g : S. 417. S c h m i d t , G u s t a v Daniel (vgl. Korr.-Verz.): S. 441. 650. S c h m i d t (Schmid), J o h . Andreas f 1726: S. 357. 820. S c h m i d t , Melchior f 1696: S. 820. S c h m i d t (Schmidius), Sebastian f 1696: S. 673. S c h n i t z - C a s p a r , fertigt Münzmodelle a n : S. 12. S c h ö n b o r n s. Mainz. S c h ö n b u r g , Herren v o n : Sch.-Hinterglauchau, 1679—1718 Christian E r n s t u. 1679—1729 August E r n s t : S.683.692. Sch.-Forderglauchau, 1666—1706 Samuel Heinrich in Wechselburg: S. 683. 692. Wolf Heinrich f 1704 in P e n i g : S. 683. 692. S c h ö n i n g , H a n s A d a m von, sächs. Feldmarschall f 1696: S. 402. 403. 445f. 661.

S c h o m e r ( u s ) , J u s t u s Christoph f 1693: S. 233. 681. S c h o p p i u s (Scoppius, Scuppius), Leopold Albrecht, seit 1683 A m t s a d v o k a t der Hildesheimer Stiftsregierung f 1694: S. 443. 529. 617. S c h o t t m a n u s (oder Schollmanus, Schellmanus) in R i n t e l n : S. 530. S c h r ä d e r , Chilian (vgl. Korr.-Verz.): S. 18. 286. 289. 363. 448. 578. 623. S c h r ä d e r , Christoph (vgl. Korr.-Verz.): S. 108. 332. 335- 398• 43o. 466. 467- 5^7- 593S c h r o e c k , Lucas, seit 1693 P r ä s i d e n t d e r Leopoldina t 1730: S. 570. S c h ü t z e , Joh. J a k o b : S. 681. S c h ü t z ( i u s ) , in Leipzig: S. 694. S c h u l t z (Schult), R u d o l p h Friedrich, R a t u. Regierungsdirektor in Schönburg: S. 683 (Praefectus). 692. S c h u l t z e (Schulze), Gottfried, Buchhändler in H a m b u r g f 1686: S. 340. Nachfolger: S. 340. S c h u m a n n , A n n a Elisabeth s. Leibniz, Joh. Friedr. S c h u n c k (Schunk), Philipp J a c o b (vgl. Korr.Verz.): S. i n . S c h u r z f l e i s c h , Conrad Samuel f 1708: S. 233. 701. 703. S c h w a r z b u r g - A r n s t a d t , Graf Anton G ü n t h e r I I . 1681 — 1716: S. 61. 72f. 100. 103. 103. 232. 273. 287. 300. 334. 343. 371. 409. 40g. 412. 423. 424. 43of. 476. 477. 494. 522. 559. 567. 596. S c h w a r z b u r g - R u d o l s t a d t , Graf Albrecht A n t o n 1646—1710: S. 476. Sohn: Ludwig Friedrich I. 1710—18: S. 409. 409• 476. Gem. A n n a Sophie von Sachsen-Gotha f 1728: S. 476. Sohn: Friedrich A n t o n f 1744: S. 476. S c h w a r z b u r g - S o n d e r s h a u s e n , Graf Christian Wilhelm 1681 — 1721: S. 494. S c h w a r t z e n (Schwartz), Caspar Matthias, cellischer R a t u. Oberauditor | 1685: S. 608. 646. S c h w e d e n , König K a r l X . G u s t a v 1654—60: S. 381. 518. König Karl X I . 1660—97: S. 337. 359f. 4 i 2 f . 439- 517- 521. 661.

PERSONENVERZEICHNIS Gem. Ulrike (Eleonore) f 1693: S. 276. Gesandter in Moskau: S. 359. Reduktionskommissare in Pommern: S. 413. Schweling (Schweelingius, Swelingius), Joh. Eberhard f 1714: S. 225. 230. 310. 378t Scorza, Alessandro: S. 644. S c u d i r y , Madeleine de | 1701: S. 444. Seckendorff (Seckendorf), Veit Ludwig von (vgl. Korr.-Verz.): S. 183. 232. 240. 261. 283. 317- 379- 434- 481. 4g6. 533- 581. 607. 669. 682. 688. Sohn: Veit Ludwig: S. 669. Nachlaß: S. 346. 428. Segneri, Paolo S. J . f 1694: S. 457. Seilern, Johann Friedrich von, 1688—1702 kaiserl. Konkommissar in Regensburg: S. 448. 448. 548Seiden, John f 1654: S. 272. Selimgirai, 1692—98 Tatarenchan der Krim: S. 386. 386. 388. Semele: S. 100. Seneca: S. 620. S e n f f t von Pilsach, Adam Ernst, 1693 kursächs. Gesandter in Schweden f 1715: S. 365. 521. Senguerd, Wolferdus f 1724: S. 407. Serarius, Nicolaus S. J. f 1609: S. 575. 640. Severino, Marco-Aurelio f 1656: S. 256. Sherlock (Scherlokus, Sherlokus), William t 1707: S. 580. 595. Sicardus Cremonensis: S. 422. Sichäus (Sicharbas) s. Dido. Siegel, Valentin von, 1675 — 1714 braunschw.lüneb. Resident in Den Haag: S. 28. 30. Siegemann, Jacob, 1693 Küchenschreiber in Wolfenbüttel, später Kammerrat f 1730: S. 53. Siegfried (I.), Graf von Parma, angebl. Großvater Adelbert Attos II. von Canossa: S. 613. Siegfried (II.) von Lucca (Parma), Vater Adalbert Attos II. von Canossa: S. 613. Sieverds, Johann Georg (vgl. Korr.-Verz.): S. 38. 5*Sigibert, 967 angebl. Markgr. von Este: S. 613. Sigismund III., 1587—1632 König von Polen, 1592—99 König von Schweden f 1632: S. 381. Sigonio, Carlo f 1584: S. 170. 6i2f. Simon, Richard f 1712: S. 182. 289. 564.

75 7

Simonides (Szymonowicz), Simon, um 1598: S. 259. Sinold gen. von Schütz, Ludwig Justus f 1710: S. 510. Siri, Vittorio f 1685: S. 121. Sisyphus: S. 266. Smith, Thomas (vgl. Korr.-Verz.): S. 259. 295. 333- 343- 392f. 482. 511. 644. 646. 709. Snoilsky, GeorgFredrikvon, 1681 — 1703 schwed. Resident in Regensburg f 1705: S. 448. 466. 466. Socrates Scholasticus j 450: S. 170. Sozomenus, Hermias f nach 443: S. 170. Spangenberg, Cyriacus f 1604: S. 4. Spanheim (Spanhemius), Ezechiel von (vgl. Korr.-Verz.): S. 103. 261. 272f. 278. 294. 296. 300. 304. 313. 317. 331. 334. 338. 352. 382. 384. 423t. 432i. 435t. 437. 456. 476. 477. 524. 525. 525. 567. 594. 605. 609. 647. 661. Spanheim (Spannhemius), Friedrich f 1701 : S. 232. 415. 685. Spanien, König Karl II. 1665 — 1700: S. 386. 396. Sparwenfeld (Sparfvenfeldt, Sparenfeld), Joh. Gabriel von f 1727: S. 3 3 2 I 359. 5x7. 587^ 603. Specht, Christian f 1706: S. 53. 639. Spee, Friedrich von S. J . f 1635: S. 42. 428. 640. Speidel, Johann Jakob f nach 1666: S. 7. Spener, Philipp Jakob (vgl. Korr.-Verz.): S. 235. 312. 550. 595. 676. 681. 682. 688. Spilimberti, Francesco O. F. M., 1693 Mitarb. beim Giornale de'letterati : S. 555. Spina s. Deila Spina. Spinola, C. de Rojas s. Rojas y Spinola. Spinola, Giulio, Kardinal f 1691: S. 70. Spitzel (Spicelius), Gottlieb f 1691 : S. 595. Sponde (Spondanus), Henry de f 1643: S. 617. Stade, Abt s. Albertus. Stamler, Johann Heinrich f 1692: S. 459. Stanislaus in Polen, Anfang d. 17. Jhs: S. 584. Stapeil, D.: S. 568. Starhemberg, Graf Guido von f 1737: S. 369. Statileo, Marino (Pseud.) s. Petit, Pierre f 1687. Stegmann, Josua t 1632: S. 695. Steinberg, Friedrich von f 1716: S. 53t. 328. 400. 443. 570. 611.

758

»

PERSONENVERZEICHNIS

S t e m p e l s c h n e i d e r in G o t h a s. W e r m u t h . S t e n g e r , Caspar A d a m f 1690: S. 11. 484. 5 1 1 . S t e p n e y (Stipnei), George (vgl. Korr.-Verz.) : S. 33. 102. 105. 258. 288. 347. 365. 394. 403. 429. 436. 454. 454. 477. 494- 605. 605 f. 616. — Glückwunschgedicht s. Brandenburg, Sophie Charlotte. S t e r n b e r g , Adolf Wratislaw Graf von, Oberster Burggraf in Böhmen f 1703: S. 402. S t i e r n h i e l m (Sternielmius), Georg f 1672: S.269. S t r a b o f 19 n. Chr.: S. 113. 599. S t r a t t m a n n , Theodor Althet Heinrich Graf von f 1693: S. 387. 606. 606. 626. 642 f. S t r a u c h , Aegidius: S. 670. S t r o z z i , Leone 17. J h . : S. 255. S t r u v e , Georg A d a m f 1692: S. 261. 669. S t r y k (Stryck), Samuel f 1710: S. 233. 671. S t u b e n b e r g , Hedwig Sophie von, geb. v. Herberstein, Gem. von O t t o Gallus von St. (f 1688) : S. 41. 635. 657. S t u b e n v o l (Stubenfoll), H a n s Christoph von, bis 1698 hannoverscher K a m m e r j u n k e r : S. 575. S t u r m , J o h a n n Christoph f 1703: S. 458. 821. S t u r z , Peter, 1687—93 Buchhändler u n d Buchbinder in Hildesheim: S. 616. S t y p m a n n , F r a n z f 1650: S. 584. S u a r e z , Francisco S. J . f 1617: S. 173. S u i c e r u s (Schweizer, Svicerus), Joh. Kaspar f 1684 : S. 674 (hier fälschlich J o h a n n Heinrich S.). S u t t i n g e r , J o h a n n Baptist f 1672: S. 390. T a c i t u s : S. 25. 379. 475. 620. 633. 650. 655. T a l l e m a n t , François f 1693: S. 432. T a n a r a , Sebastiano Antonio, 1692—96 päpstl. Nuntius in Wien : S. 33 Z. 20. 105. 337. 365. 386. T a p p e r , R u a r d f 1559: S. 173. T a u c h e r , Kupferstecher aus N ü r n b e r g : S. 48. 53. T a u l e r , J o h a n n e s f 1 3 6 1 : S. 174. T a v e r n i e r , J e a n Baptiste 1 1 6 8 9 : S. 252. 282. 416. T e b a l d u s s. Theobald. T e g l i a s. Dal Teglia. T e m p l e , William f 1699: S. 384. 429. T e n g n a g e l , Sebastian f 1636: S. 582. T e n t z e l , Gottfried | 1728: S. 431. 476. 477. 536.

T e n t z e l , Polycarp, B r u d e r von Wilhelm E r n s t u. Gottfried T . : S. 431. 476. 477. 536. T e n t z e l , Wilhelm E r n s t (vgl. Korr.-Verz.): S. 28. 3g. 61. 1 0 0 . 1 0 3 . 1 1 6 . 218. 233. 234. 240. 278. 309. 3 I 5 - 3 I 7 - 357• 358. 3 7 l f - 39°• 4°9- 4°9• 456. 462. 591. 596. 608. 640 ff. 654. 673. 678. 680. T e r e n z : S. 627. T e r l o n , Hugues, Chevalier de, franz. Gesandter in D ä n e m a r k u. Schweden f u m 1690: S. 382. T e r r a c i n a , L a u r a , Dichterin 16. J h . : S. 256. T e r t u l l i a n u s , Quintus Septimus Florens f u m 240: S. i 5 o f . i 5 i f . 171. 184. T e x t o r , J o h a n n Wolfgang, Syndikus in F r a n k f u r t a. M. f 1701: S. 245. T h e d a l d , 982 Markgr. von Canossa: S. 499. 537. T h e o b a l d (Thibaut) I., Graf von B a r f 1 2 1 4 : S. 449. 630. Gem. s. Ermesinde. T h e o b a l d (Tibaud) I I I . (I.), Graf von Blois u. Champagne | 1089: S. 318. 318. 1. Gem. Garsendis von Maine, Tochter des Grafen Heribert (f 1036): S. 301. 318. 318. T h e o b a l d (Thibaud) II., Graf von Champagne t 1 1 5 2 : S. 572. Tochter Mathilde (Mahaud), Gem. v o n Rotrou I I I . Comte du Perche, f 1 1 9 1 : S. 572. Theobald (Tebaldus, Thiebaud), 1 1 3 5 — 57 Bischof von Verona: S. 541. T h e o d e l i n d e , Königin der Langobarden f 627 oder 628: S. 65. T h e o p h r a s t s. SV. N. 267. T h e o p h y l a k t o s , Erzbischof von Achrida f u m 1108: S. 180. T h e o t b a l d , Graf von Arles t 887: S. 5. Gem. B e r t a f 925: S. 5. T h i v e n o t (Tevenot), Melchisedech f 1692: S. 88. 268. 272. 317. 336. 359. 483- 486. 574. 590. 6 1 4 t 624. 641. T h i b a u t s. Theobald u n d Theotbald. T h i e t m a r (Ditmarus) von Merseburg f 1019: S. 528. T h i e u l l i e r (Tegularius), Henri, Drucker d e r Acta S a n c t o r u m : S. 568. T h o m a s von Aquino f I 2 7 4 : S. 169. 172. 175. 177 f. T h o m a s Comte du Perche f 1 2 1 7 : S. 572.

PERSONENVERZEICHNIS T h o m a s , Antoine S. J . t 1709: S. 268. T h o m a s , Lorenz: S. 696. T h o m a s Leodius (Leodiensis), Hubertus f 1555 : S. 582. T h o m a s i u s , Christian f 1728: S. 233. 621. 634. 637 {. 662 f. 693. 696. 698. 701. T h o m a s i u s , Jakob j 1684: S. 621. 638. T h o m a s s i n ( u s ) , Louis de f 1695: S. 599. T h o u , Jacques-Auguste de f 1 6 1 7 : S. 125. 182. T h ü l e m a r i u s , Heinrich Günter (vgl. Korr.Verz.): S. 223. 283. 416t. 417. 4 3 4 ! 462. 579. «54T h n r m a n n , Caspar (vgl. Korr.-Verz.) : S. 6061. T i l e m a n n (gen. Schenck), Philipp Johann f 1708: S. 621. T i l l e m o n t s. Le Nain de Tillemont. T ö k ö l y (Töckeli), Emmerich Graf von f i 7 ° 5 : S. 386. T ö p f e r , 1693 herzogl. Sekretär in Wolfenbüttel, später Hofrat f 1729: S. 52. 604. 710. T ö p f ( f ) e r , Gregor Ernst, 1677—99 Stadtsekretär in Hannover: S. 52. T o i n a r d , Nicolas (vgl. Korr.-Verz.): S. 262. 272. «75- 319• 322- 33 1 - 336• 361. 410- 444- 456. 517. 545. 648f. T o l l i u s , Jacob f 1696: S. 574. T o l o m e i , Giovanni Baptista S. J . t 1 7 2 6 : S. 246. T o m ( m ) a s i , Giuseppe Maria f 1 7 1 3 : S. 322. 463. T o n n e m a c h e r , Seidenkrämer in Hamburg: S. 286. 3x1. 364. T o s k a n a , Großherzog Ferdinand I I . 1628 — 70: S. 615. Großherzog Cosimo I I I . 1 6 7 0 — 1 7 2 3 : S. 250. 562. 602. 604. 710. Francesco Maria de' Medici, Kardinal f 1 7 1 1 : S. 250. 710. Erbprinz Ferdinand (III.) f 1 7 I 3 = S . 2 2 3 . 250. 557 f. 602. Prinz Giovanni Gastone f 1 7 3 7 : S. 568. 602. 604. T o z z i , Luca f 1 7 1 7 : S. 344. 556. T r i e r , Kurf. Johann Hugo von Orsbeck 1676 bis 1 7 1 1 : S. 274. 507. T r o y e l , holländischer Buchführer: S. 30. T s c h i r n h a u s , Ehrenfried Walter von f 1708: S. 226. 261. 274. 294. 403. 445. 521. 637. Gem. Elisabeth Eleonore geb. v. Lest: S. 274.

759

T ü r k e i , Sultan Ahmed I I . 1 6 9 1 — 9 5 : S. 105. 388 Z. 12. T u r c k (Turkius), Heinrich S. J . , Rektor des Jesuitenkollegs in Hildeshèim f 1669: S. 617. U b e r t u s Pallavicinus, 1 1 4 0 (Markgr.): S. 544. U g h e l l i , Ferdinando f 1670: S. 498f. 537—539. 541 f- 543• 544U g o , 1085 Markgr. (Otbertiner) : S. 544. U g o s. a. Hugo. U l f i l a s f 383: S. 303. U l p i a n : S. 7. U l r i c h (Udalricus) von Bamberg f 1 1 2 7 : S. 347. 365- 395- 421 f. 46°- 480. 526. U l r i c h I., Graf von Ostfriesland | 1466: S. 398. U l r i c h I I I . , 1325—44 Graf von Württemberg: S. 10. U s h e r (Usserius), James f 1656: S. 255. U t r e c h t , Bischof s. Heinrich von Bayern. V a i l l a n t (Valentius) s. Foy-Vaillant. V a l c k e n i e r , Petrus, 1690—1704 niederländ. Gesandter in der Schweiz f 1 7 1 2 : S. 467. 548. 548. V a l e r i u s Flaccus 3. J h . : S. 5. V a l e s i u s , Hadrian (Adrien de Valois) | 1692: S. 170 (vielm. Henricus V.). 297. 300. V a l e s i u s , Henricus (Henri de Valois) f 1676: S. 170. V a l e t t a (Valleta), Giuseppe f 1 7 1 4 : S. 408. V a l l e m o n t s. Le Lorrain. V a l o i s s. Valesius. V a l v a s o r , Johann Weikhard Frhr von f 1693: S. 659. V a n n i , Giov. Francesco S. J . f i 7 ° 9 : S. 637. V a r i l l a s , Antoine t 1696: S. 433. V a s q u e z , Gabriel f 1604: S. 64. 172. 172. V a u d é m o n t , Carl Heinrich Prinz von f 1 7 2 3 : S. 3»5V e h i u s , Matthias alias Elius f 1589: S. 584. V e j e n t o s . Fabricius. V e r g e r i o , Pietro Paolo d. Ält. f um 1420: S. 603. V e r g e r i o , Pietro Paolo d. Jüng. f 1565: S. 603. V e r g i l : S. 71. 199. 457. 599. 653. V e r j u s , Antoine S. J . f 1706: S. 268. 586. V e r n a y s. Aymar.

760

PERSONENVERZEICHNIS

V i g e l i u s , Nicolaus f 1600: S. 645. V i g n i e r , Jeröme f 1661: S. 688. 690. V i g n o r y , Gautier Seigneur de 12. J h . : S. 572. Tochter Beatrix, vermählt mit Johann I. von R o u c y u. Enguerrand I I I . v o n C o u c y : S. 572. V i g o r , Simon d. Jüngere f 1624: S. 126. V i n c e n t i u s Lerinensis f vor 450: S. 137. 181. 207. 208.

W a l l i s (Vallisius), John f 1703: S. 334. 364. 467. 469. W a l r a m I V . (II.) v o n Arlon, 1214 Graf v o n Luxemburg, 1221 — 26 Herzog v o n L i m b u r g : S. 449W a l t e r , Friedrich v o n (vgl. Korr.-Verz.): S. 275. W a r m s t o r f , Tilo von 13. J h . : S. 6. W a r t e n b e r g , Franz Wilhelm Graf von, Bischof

V i o , Thomas de (Cajetan), Kardinal f 1534: S. 129. 173. V i t r i n g a , Campegius f 1722: S. 689. V i t t o r i o (Vittori), Prälat in R o m : S. 604. V i v f c s , Juan Luis f 1540: S. 130. V i v i a n i , Vincenzo f 1703: S. 324. 604. V o l l m a r , Kaspar, 1685 — 1708 kaiserl. Bücherkommissar in F r a n k f u r t : S. 27. V o p i s c u s s. Flavius.

von Osnabrück u. Minden f 1661: S. J79. W e b i z e r u s in H a m b u r g f 1687: S. 677. 679. Gem.: S. 679. W e i g e l , Erhard f 1699: S. 33. 369. 369. 485. 500.

V o r b u r g , Johann Philipp von f 1660: S. 253. 253. Sohn: Johann Wolfgang, Würzburg. R a t : S.253. V o s s i u s , Gerhard Johann j 1649: S. 379. Sohn: Isaak f 1689: S. 379. V o t a (Votta), Carlo Mauritio S . J . | 1715: S. 34. 94. 104. J05. 583. 641. 656.

S. 245. 358. 499. 540. 612. W e i f V . (II.), 1101 — 20 Herzog von

W a c k e r b a ( h ) r t , Christian Ulrich von, fürstl. cellischer R a t u. Oberhauptmann von Harburg t 1701: S. 430. W a d d i n g , L u k e f 1657: S. 64. W a g e n s e i l , Joh. Christoph f 1705: S. 297. 300. 512. 532. 576. 583. 640f. 6 5 8 !

W a g n e r , Christian f 1693: S. 261. 533. 655. 695. 696 f. 701. W a g n e r , Markus f 1597: S. 258. W a i t z (Weitzius, Weizius), Jacob f 1716: S. 522. 535- 559- 567- 576W a l a c h e i , F ü r s t Konstantin Bräncoveanu 1688 bis 1714: S. 386. W a l d e c k , Fürst Georg Friedrich v o n f 1692: S. 703. W a l d e m a r v o n Dänemark, 1182 — 1207 Bischof von Schleswig, 1207—17 Erzbischof v o n Bremen t 1236: S. 178. W a l d s t e i n , Joh. Friedrich Graf von, 1675—94 Erzbischof v o n P r a g : S. 46. W a l e n b u r c h , Adriaan v a n f 1669: S. 176. W a l e n b u r c h , Pieter v a n f 1675: S. 68. 176.

506. 672.

W e i f I I . , Graf im Lechrain f 1030: S. 498. W e i f I I I . , Herzog von Kärnten f 1055: S. 539 Z. 11. W e i f I V . (I.), 1070—1101 Herzog von B a y e r n : Bayern:

S. 539• 54i• 542W e i f V I . (III.), Herzog von Spoleto f 1191:8.539. 542W e l s c h (Welchius), Christian Ludewig f 1 7 1 9 : S. 675. Wendhausen, Philipp Ludwig Probst von t 1718: S. 48. W e n d l e r , Anna Elisabeth, Tochter des Joh. Friedrich Leibniz: S. 678. W e r m u t h , Christian. Medailleur f 1739: S. 576. 582.

W e r t h e r n , Georg Graf von f 1721: S. 703. W e s e l o w , Christoph von (vgl. Korr.-Verz.): S. 108. 366. 533. Gem.: A n n a Elisabeth f 1729: S. 239. 635. 657. Ältester Sohn: S. 224. Tochter: S. 658. W e s s e l , Johann f 1489: S. 503. W e s t e n h o l z , Melchior L u d w i g von f 1694: S. 533W e t s t e i n , Johan Hendrik (vgl. Korr.-Verz.): S. 440. 685. 688. W h a r t o n , Henry f 1695: S. 290. 322. 342. 513. 60z. 709. W i c l i f (Wiclef), John f 1384: S. 503. 549. W i c q u e f o r t , A b r a h a m de | 1682: S. 292. 303. 608.

PERSONENVERZEICHNIS W i d e n f e l d ( t ) , Adam f 1678: S. 175. W i d o (Guido), 1085 Markgr. (Otbertiner): S. 544. W i d u k i n d von Corvey: S. 528. W i g a n d , Johann f 1587: S. 503. W i l h e l m III. s. England. W i l h e l m V., 1579—97 Herzog von Bayern f 1626: s. 558. 563-' W i l h e l m von Lüneburg f 1213: S. 355. W i l h e l m von Ockham s. Occam. W i l h e l m (Guilielmus) Pallavicini, 1153 Markgr.: S. 53»- 54i(?)- 544W i l h e l m Franz (Wilhelmus Franciscus), 1124 oberital.Markgr. (Otbertiner):S. 538.541 (?).544. Vorfahren: S. 544. W i l l e r a m , Abt in Ebersberg f 1085: S. 696. 701. W i l l i a m s o n , Sir Joseph f 1701: S. 288. W i l l i g i s , 975 —1011 Erzbischof von Mainz: S. 400. W i n c k l e r , Johann f 1705: S. 18. W i n k e l m a n n (Winckelman), Joh. Just(us) (vgl. Korr.-Verz.): S. 220. 377. 534. 550. 577. 579. 582. 595- 595• 619fVater: Johannes f 1626: S. 584!. W i n d i s c h g r ä t z , Graf Gottlieb Amadeus von j 1695: S. 385. 606. 606. W i t s e n , Nicolaas f 1717: S. 563. W i t t , Cornelis de f 1672: S. 414 Z. n (Wittii). W i t t , J a n de f 1672: S. 414 Z. 11 (Wittii). W i t t s i u s , Hermann f 1708: S. 378. 405. W l a d i m i r , russischer Fürst f 1597: S. 320. W l a d i s l a w IV., 1632 — 48 König von Polen: S. 660. W o l d e m a r s. Waldemar. W o l d e r s , Buchhändler: S. 441. W o l f ( f ) , besaß in seiner Bibliothek ältere Reichstagsprotokolle: S. 244.

49

LEIBNIZ 1/9

761

Wolf (Wolffius), Frantz t 1710: S. 681. W o l f e n b ü t t e l s. Braunschweig. W o l z o g e n , Ludovicus van f 1690: S. 285. W o l t e r s , pietistischer Schwärmer in Dresden: S. 475- 475W o o d , Anthony f 1695: S. 321. W o y k e , Josquinus, Buchdrucker u. Verleger in Göttingen : S. 638 Z. 16. Wrangel, schwedischer Landeshauptmann: S. 360. W ü r t t e m b e r g , Herzog Friedrich Karl, 1677—93 Administrator f 1698: S. 385 — 387. 386. 387. Herzog Eberhard IV. Ludwig f 1733: S. 37. 386. 387. Herzoginwitwe Magdalena Sibylla f 1712 : S. 224 Z. 22. X i m e n e s , Franciscus, Kardinal t 1517: S. 470. 484. Z a c h a r i a e , Johann Albrecht f 1702: S. 273. Z a c h a r i a s , d. Prophet: S. 428. Z e i s i n g , Paul, Buchdrucker in Helmstedt: S. 616. Z e t z n e r , Lazarus, Verleger: S. 694. Z i a l o w s k i , Eustratius (Lustratius) Johannes 1. Hälfte d. 17. Jhs: S. 174. Z i m m e r m a n n — aus Holland in Harzburg: S. 12. Z i m m e r m a n n , Karl Paul von, Stiftskanzler des Bistums Hildesheim f 1712: S. 611. Z i n z e n d o r f (Sinzendorf) und Pottendorff, Georg Ludwig Graf u. Herr von, Jan. 1693 kuisächs. Gesandter in Hannover f 1700: S. 274. 337. 475. Z u f f e t , Arnulfus, 1108 —10 Bischof von Verona: S. 541-

SCHRIFTENVERZEICHNIS

Das Schriftenverzeichnis (SV.) enthält nur die von Leibniz und seinen Korrespondenten erwähnten oder zitierten Werke. Leibniz' Handexemplare werden durch einen Stern* gekennzeichnet, Bücher mit Marginalien von Leibniz' Hand durch [Marg.]. — Für die Erwähnung von Autorennamen ist auch das Personenverzeichnis heranzuziehen.

1. De 1'Absolution d'Henry IV. Roy de France et de Navarre. [WOLFENBÜTTEL Herzog August Bibl. Ms 3. 1. 267. 2. Aug. fol.] [Marg.]; [teilweise gedr. in SV. N. 282, 5, S. 374—380]: S. HS- 140. 141 —145. 202.

ia.

A B U ' L - F I D A (Albuféde), I., Des Climats Alkend et Aisend de la Geographie [lat.]. I n SV. N. 494, 1: S. 614.

2. A C H E R Y , J . L. d', [Hrsg.] scriptorum ... Spiciiegium. 1 6 5 5 - 7 7 [Marg.]: S. 349.

Vet erum aliquot 13 Bde. Parisiis

2a. ACOLUTHUS, A . , TerpareXa Alcoránica, sive specimen Alcorani quadrilinguis. Berolini 1701: S. 324.

3. Acta Eruditorum, hrsg. v. O. Mencke [u. a.]. Lipsiae 1682—93: S. 254. 261. 425. 46g. 481. 489- 515- 533- 5^4- 662f- 707. — August 1684: S. 33. — Okt. 1684: S. 628. 628. — März 1686: S. 213. — Dez. 1690: S. 653. — Jan. i6gr: S. 498. — Mai 1691: S. 249. — Sept. 1691: S. 653. — Juni 1692: S. 481. — Sept. 1692: S. 249. — Okt. 1692: S. 292. 292. 456. 608. — Jan. 1693: S. 261. 261. — März 1693: S.28. 237t. 238. 261. 292. 304. 321. 372. 463. 669. 678. — Mai 1693: S. 481. 481. — Juni 1693: S. 463. 463. 480. 565. — Juli 1693: S. 480. — August 1693: S. 463. 480. — Sept. 1693: S. 565. — Okt. 1693: S. 564t. 697. 700. — Nov. 1693: S. 628. 628. 637. 703. — Dez. 1693: S. 618. 618. — Index rerum 1693: S. 628. 637. 662. 662. — Indices. T. I, 1693: S. 463. 481. — März 1694: S. 637. 663. 4. Acta Publica, Den Neunden treffende. o. O. 1692: S. 258.

Electorat be-

5. Acta Sanctorum. Hrsg. v. J . Bollandus [u. a.]. Antwerpiae [usw.] 1643 ff. — Juni Bd 1, 1695: S. 568. 709. 6. A D A M U S Bremensis (Adam von Bremen), Historia ecclesiastica, continens retigionis propagatae gesta, quae a temporibus Karoli Magni, usque ad Henricum IV acciderunt, in Ecclesia tarn Hamburgensi quam Bremensi. Ejusdem libellus de situ Daniae. Hrsg. v. E . Lindenbrog. Lugduni Bat. 1595 [Marg.]; [u. ö.]: S. 528. — A E N E A S Sylvius s. PICCOLOMINI. — ATRICANUS, Sextus Julius s. JULIUS. — A G U I R R E s. S A E N Z de Aguirre. 7. AHASVERUS, Iconographia virorum illustrium. [Nicht ermittelt]: S. 251. 270. 8. AITZEMA, L . v a n — 1. Historie of Verhael van Saken van Staat en Oorlogh. 15 Bde. 4 0 . 's Gravenhage 1657 — 71: S. 414. — 2. Saken van Staat en Oorlogk in ende omtrent de Vereenigde Nederlanden. 8 Bde. 20. 's Gravenhage 1669 bis 1672: S. 414. 9. A L B E R I C U S Monachus Trium Fontium, Ckronicon. I n SV. N. 282, 7: S. 568. 569. — A L B E R T U S Argentinensis [vielmehr MATTHIAS von Neuenburg] s. SV. N. 331a. 10. A L B E R T U S Stadensis, Chronicon a condito orbe usque ad ... annum ... MCCLVI deductum. Hrsg. v. R. Reineccius. Helmaestadii 1587*: S. 221i. 222. 1 1 . A L B O Hispanus, Jos., Sefer ka-'Ikkarim (Liber fundamentorum). Rimini i486 [u. ö.]; Lublin 1597: S. 584f. 584Ì. — A l c o r a n u s s. K o r a n . 12. ALDIMARI, B. — i . Historia genealogica della famiglia Carafa. Lib. (1) — 3. Napoli 1691:

SCHRIFTENVERZEICHNIS S. 256. — 2. Memorie historiche di diverse famiglie nobili, cosi Napoletane come forastiere, cosi vive come spente, con le loro arme. Napoli 1691 : S. 256. 13. ALEOTTI, G. B., Quatuor Theoremata adjuncta Spiritalibus Heronis ... ex ital. in lat. conversa. In SV. N. 494, 2, S. 233 — 242: S. 649. 14. A L E X A N D E R Alexandrinus, Epistolae de Ariana haeresi deque Arii depositions. [In: THEODERETUS Cyrensis, Historia ecclesiastica, lib. 1. Coloniae Allobrogum 1612; u. ó.]: S. 162. 15. ALEXANDER de Hales (Ales), Summa universae theologiae. Basel 1502 [u. ô.]: S. 168. 172. 15 a. ALEXANDER Trallianus, Libri duodecim [griech.] Lutetiae 1548; [lat.] Argentorati 1549; [griech. u. lat.] Basileae 1556 [u. ô.]: S. 229. 16. A M E L O T de la Houssaye, A . N. — 1. Préliminaires des traitez faits entre les rois de France et les autres princes de l'Europe, depuis le règne de Charles VII. jusqu'à l'an 1690. [Beigedr.] : Catalogue chronologique de tous les traitez contenus dans les quatre volumes in 4°. du recueil de F. Leonard. Paris 1692: S. 231. — 2. [Mithrsg. von:] L É O N A R D , Recueil. 17. AMMIANUS Marcellinus, Rerum gestarum qui de 31 supersunt, libri 18. Augustae Vindelicorum 1533 [u. ô.]: S. 600. 600. 17a. ANGENNES de Rambouillet (du Mans), C. d'. Pour l'absolution du Roy. I n : De l'absolution d'HenryIV. [s. SV. N. 1, Bl. 30—37] : S. 142.144. — A nglia sacra s. WHARTON. 18. Annales Bertiniani. — Annales Francorum, a tempore, quo Carolo Martello defuncto ... usque ad annum Christi 882. In SV. N. 135, 3 [u. ó.]: S. 5. — A nnales Gerenrodenses s. SV. N. 333. 19. APOLLODOR. — Poliorcetica excerpta ex libris Apollodori. In SV. N. 492, 2, S. 13—48: S.483. 649. — Apologia [v. Ph. Melanchthon] s. C o n f e s s i o Augustana. — A Q U I L I N I U S , C . [Pseud.] s. E R R I C O . 20. A R I A S Montanus, B., Lettre ...au roy d'Espagne Philippe II, touchant la conduite que le gouverneur des Pays-Bas pour Sa Majesté, devait 49*

763

garder envers les Jésuites, o. O. 1692: S. 271. 296. 336. 21. ARISTOPHANES, Nubes:

S . 240.

22. ARISTOTELES. — 1. Analytica posteriora: S. 378. 406. — 2. Organon: S. 405. — 3. Physical S. 211. — 4. Politica: S. 462. 654. 22 a. A R N A U L D , A . , [Flugschriften gegen die J e suiten; vgl. I, 6 SV. N. 16]: S. 450. A R R H E N I U S S. ÖRNHJÄLM.

23. Ars. — Artis auriferae, quam Chemiam vocant, vol. 7—777. Basileae 1590; Ebd. 1610: S. 251 Z. 5. 268. 24. ATHENAEUS, De machinis.

25. 26. 27. — —

28.

29.

30.

31.

32. —

I n S V . N. 494, 2,

S. i —12: S. 483. 649. AUGUSTINUS. — 1. Contra duas Epistolas Pelagianorum: S. 161. - 2. Sermones: S. 174.181. AUSONIUS, Epigramm auf Dido: S. 664f. AVRIL, Ph., [anon.] Voyage en divers Etats d'Europe et d'Asie. Paris 1692: S. 563. BACCHIMI, B., [Hrsg.] s. Giornale dei letterati. B A I L L A R D , E . [Pseud.] s. P R A D E . BAILLET, A. — I. La Vie de Mr. Des-Cartes. Réduite en abregé. Paris 1692; Ebd. 1693: S. 285. 364. — 2. De la dévotion à la sainte Vierge, et du culte qui lui est dû. Paris 1693: S. 574BALBINUS, B., Miscellanea historica regni Bohemiae. Decas 1. 2. 3 Bde. Pragae 1679—88: S. 414. BALDI, B. — 1. In tabulam aeneam Eugubinam divinatio. Augustae Vind. 1613: S. 330. — 2. In Heronis Belopceeca, notae. In SV. N. 494, 2, S. 3 3 1 - 3 3 8 : S. 649. BALDUINUS Avennensis, Chronicon . . . sive historia genealogica comitum Hannoniae, hrsg. v. J . Le Roy. Antverpiae 1691 ; 2. Aufl. 1693 : S. 568 f. 599. BALUZE, E., [Hrsg.] Nova collectio Conciliorum T. i . Paris 1683: S. 24. B A R C K H A U S E N S. S V . N . 3 5 1 , 1 .

33. BARLANDUS, H., Hollandiae comitum historia et icônes: cum selectis scholiis ad lectoris lucem. Eiusdem Caroli Burgundiae Ducis vita. Item Ultraiectensium episcoporum catalogus et res gestae. Lugduni Batav. 1584; Francofurti 1585: S. 324.

764 34.

S C H R I F T E N V E R Z E I C H N I S

C . , Annales ecclesiastici. 12 Bde. Romae 1588—93 [u. ö.]; Mainz 1601 [Molanus' Handexempl.] : S. 170. 35. B A R T O L O C C I , G . , Quirjat sefer . . . Bibliotheca magna Rabbinica. P. 1—3. Romae 1675 — 83; P. 4. bearb. von C. J . Imbonati. Ebd. 1693 ; Suppl. [u. d. Tit. :] Magen vahereb ümilhama Bibliotheca Latinohebraica, von Imbonati. Ebd. 1694: S. 255. 36. B A S N A G E de Beauval, H. — 1. [Hrsg.] Histoire des ouvrages des sçavans. Rotterdam 1687—93: S. 656. — Mai 1690: S. 22g. — Nov. 1692: S. 250. — Febr. 1693 : S. 28. 425. — Dez. 1693 : S. 28. — 2. Reponse de l'Auteur de l'Histoire des Ouvrages des Sçavants à l'Avis de Mr Jurieu, Auteur des Lettres Pastorales. Rotterdam 1690: S. 229. 37. B A T E , G . , Pharmacopoeia Bateana. Londini 1688; Ed. altera priori locupletior. Londini 1691 : S. 601. 38. B A Y L E , P. — 1. [anon.] Projet et fragmens d'un Dictionnaire critique. Rotterdam 1692 : S. 656. — 2. Dictionnaire historique et critique. 2 Bde in 4 Vol. Rotterdam 1697 [u. 6.]: S. 656 f. — 3. [Hrsg.] s. SV. N. 366. — B E A U V A L s. B A S N A G E de Beauval. 39. B E C A N U S , M . , Theologiae Scholasticae pars i ( — 3 ) . Moguntiae 1612 [u. ö.]; [auch in:] Opera omnia. T. 1. 1630 [Molanus' Handexempl.]: S. 183. 40. B E C K E R S , W . , Synopsis iuris publici Sacri Imperii Romano-Germanici. 2. ed. auct. et corr. reddita. Coloniae Agr. 1640 [u. ö.]: S. 222. 40 a. B E D A Venerabiiis, Ecclesiasticae historiae gentis Anglorum lib. V. [In:] Opera omnia. T. I I I . Basileae 1563* [s. a. SV. N. 456b] : S. 330. 41. B e d e n c k e n . — Der Theologischen Facultät bey der Churf. Sächsischen Universität Wittenberg Bedencken über dem Casselschen Colloquio . . . im nächst vertoiechenem Jahr etlichen Collegiis . . . zugeschicket . . . nun aber . . . öffentlich außgefertiget. Wittenberg 1663. [Molanus' Handexempl.] : S. 180. 42. B E G E R , L . — I . Spicilegium antiquitatis sive variarum ex antiquitate elegantiarum . . . fasci-

culi. Coloniae Brand. 1692: S. 441. — 2. Index nummorum antiquorum Gazophylacii Electoralis. 1693 [Ms]: S. 103. 232. 300. 371. 375. 409. 423. 476. 477. 494. — 3. Thesaurus Brandenburgicus selectus sive Gemmarum et Numismatum Graecorum in cimeliarchio Electorali Brandenburgico elegantiorum series. Coloniae Marchicae 1696: S. 372. 409. — 4. (Daphnaeus Arcuarius, Pseud.) Kurtze, Doch unpartheisch und Gewissenhafte Betrachtung des in dem Naturund Göttlichen Recht gegründeten Heiligen Ehestandes. o. O. 1679: S. 700.

BARONIO,

43.

Bedenken von schleunigen Todes-Fällen. Hildesheim 1687: S. 570. — 2. Historische Beschreibung des hoch-wohlgebohrnen Hauses der Herren von Steinberg . . . nebst e. Anh. anderer vornehmer Adelicher Stamm-Register. Hannover u. Wolfenbüttel 1697: S. 443. 570. 6 1 1 . — 3. Bibliotheca genealogico-historica, h. e. genealogica et partim histórica repraesentatio sexcentarum familiarum, comitum, baronum et nobilium, in Saxonia superiore et inferiore, item Westphalia et tractu inferiore Reni, conspicuorum. [Nicht erschienen; Verzeichnis in: Annales Academiae Juliae, Sem. 3. Brunsvici, Helmstadii 1722, S. 154—160]: S. 325. 327. 529. 6 1 1 . 617. — BEHRENS, K . B . — 1.

4. De constitutione rei medicae tractatus. Das ist: wohlgemeinte Vorstellung wie dem ArztneyWesen . . . zu helffen sey. Helmstädt 1691 : 5. 616. 616. — 5. De vita longa dissertatio. Hildesii 1693: S. 570. 6 1 1 . 616. 43 a. B E K K E R , B . , De betoverde Weereld. [Erw. Ausg.] 4 Tie. Amsterdam 1691—93; [Dt. Übers.] Amsterdam 1693: S. 621. 689. 44. B E L L A R M I N O , R. — I . Disputationes de controversiis fidei. T. 1 — 4. Ingolstadii 1587—90 [u. ö.] ; Köln 1628 [Molanus' Handexempl.] : S. 170. 175. 177. — 2. Recognitio librorum omnium . . . Ingolstadii 1608 [Molanus' Handexempl.]: S. 176. — 3. De scriptoribus ecclesiasticis lib. I. Romae 1 6 1 3 ; Coloniae Agr. 1 6 1 3 ; Ed. recogn. Lugduni 1 6 1 3 [u. ö.]: S. 227. 45. B E L L O R I , G . P. — 1. Veteres Arcus Augustorum triumphis insignes, ex reliquiis quae Romae adhuc supersunt. Romae 1690 : S. 254. —

SCHRIFTENVERZEICHNIS 2. Le Antiche Lucerne sepolcrali figurate. R o m a 1691: S. 254. 46. BERNARD, E., Etymologicon Brittanicum. I n : G. HICKES, Institutiones grammaticae AngloSaxonicae et Moeso-Gothicae. Oxoniae 1689: S. 329. 468. 46g. 650. 47. B E R N A R D U S Lutzenburgensis, De ordinibus militaribus et armorum militarium mysteriis. Coloniae 1527: S. 417. 48. B E R N O U L L I , J a k o b . — 1. Curvae dia-causticae, earum relatio ad evolutas, aiiaque nova his affinia. I n : Acta erud. J u n i 1693: S.463. — 1. Solutio problematis fraterni. I n : Acta erud. J u n i 1693 : S. 463. 49. BERRETTARI, F., Carminum secundae partis libri VI. Ad illustr. clar. sapient. A. Magliabechium. Massae 1693: S. 344. 556. 50. BESLY, J., Histoire des comtes de Poictou et ducs de Guyenne. 2 Tie. Paris 1647 [Marg.]: S. 354- 49750a. BESNIER, P., Discours sur la science des etymologies. Paris 1694; [auch in SV. N. 343]: S. 59951. BÉTOULAUD, É . de, Epistre à Mlle de Scudéry sur la mort de M. Pellisson. o. O. 1693 : S. 103. 52. B i b l i a . — i . [Kirchenslawischer Text.] Ostrog (Wolhynien) 1581: 1. Fedorow. : S.46g. — 2. Genesis sive Mosis Prophetae lib. I, ex transl a t i o n Joh. C L E R I C I , cum ejusdem p a r a p h r a s i p e r p e t u a , commentario philologico . . . Amstelodami 1693: S. 671. 703. — 3. Biblia Hebraica cum optimis impressis et Mss. Cod. . . . collata . . . studio Henrici Opitii. Kiloni 1709: S. 681. — 4. Das Newe Testament . . . trewlich a. d. Griech. ins Teutsche versetzet [von J . Crellius u. J o a . Stegmann]. R a k o w 1630: S. 689. — s. a . ULFILAS.

53. Bibliothèque universelle et historique. Hrsg. v. J . Le Clerc [u. a.]. A m s t e r d a m 1686—94: S. 470. 470. — Juli 1693 : S. 28. 54. BITO, De constructione bellicarum machinarum et catapultarum. I n SV. N. 494, 2, S. 105 — 14: S. 483. 649. 55. BLONDEL, D., Genealogiae francicae plenior assertio. 2 Bde. Amstelaedami 1654*: S. 318. 318.

56.

76 5

S., Opera omnia. 2 Bde. L u g d u n i B a t a v o r u m 1675; E d . tertia. 3 Bde. E b d . 1692: S. 253. 57. BODIN, J., Colloquium heptaplomeres de rerum sublimium arcanis abditis [Ms] : S. 339. 33g. BOCHART,

58. BOILEAU-DESPRÉAUX, N . , Ode sur la prise

59.

60.

61.

62.

de

Namur. Paris 1693; Ode in expugnationem Namurcae, ex gallica ode in latinum conversa (auctore C. Rollin). Paris 1693: S. 547. BOIVIN, J., Variae lectiones, et notae ad Julii Africani librum Cestorum. I n SV. N. 494, 2, S. 3 3 9 - 5 9 : S. 649. BONA, G. — I. Rerum liturgicarum libri II. R o m a 1671 ; Coloniae 1674 [Molanus' H a n d exempl.]; [auch i n : Opera omnia. Antverpiae 1677*, S. 323 —642.]: S. 169. — 2. Via compendii ad Deum per motus anagogicos et orationes jaculatorias. R o m a e 1657; [auch i n : Opera omnia, 1677*, S. 105 — 74.]: S. 174. BONIFATIUS. — Epistolae S. Bonifacii Martyris, primi Moguntini Archiepiscopi, Germanorum apostoli, pluriumque Pontificum, Regum et aliorum, nunc primum e ... Viennensi Biblioteca luce, notisque donatae per Nicolaum Serarium. Moguntiae 1605; E b d . 1629: S. 575. 640. — vgl. auch SV. N. 105. BOSSUET, J.-B. — I. Premier [-sixième] Avertissement aux protestants sur les lettres du ministre Jurieu. Paris 1689—91 : S. 22g. — 2. De la connaissance de Dieu et de soi-même. Paris 1722 [u. ô.]: S. 14g. — 3. Cleri Gallicani de ecclesiastica potentate declaratio, die g martii 1682. (Parisiis 1682) : S. 117. — 4. L'explication de l'Apocalypse. Paris 1689: S. 228. — 5. Exposition de la doctrine de l'Eglise catholique sur les matieres de controverse. Paris 1671 [u. ô.] : S. 92. 102. — 6. Deux lettres . . . sur la mort de W Pelisson (1. à M e l e du P r é ; 2. à M e U e de Scudéry [nebst] Addition) [1693]. [Dr. in HANNOVER Niedersâchs. Landesbibl. L H I 19 BL. 296—299]: S. 75. — 7. Sur la receptionduConciledeTrente. 1693 [Ms]: S. 115. 154—166. 186. 194. 196. 201 — 210. — 8. De scripto cui titulus: Cogitationes privatae de methodo reunionis . . . sententia. 1692 [Ms]: S. 61. 61. 62—65. 70.90. 91. 95.166.167—184.

SCHRIFTENVERZEICHNIS

766

196. 707; [dasselbe, franz.:] Reflexions sur l'écrit de M. l'Abbé N. (G. W. Molanus). 1692 [Ms] : S. 148. 707. 63. BOTHO, C., Cronecken der Sassen. Menez 1492; [auch in SV. N. 282, 8, Bd 3] : S. 358. 358. 541. 64. BOXHORN, M. Z., Originum Gallicarum liber. Cui accedit antiquae linguae Britannicae lexicon Britannico-Latinum

[v.

J. D A V I E S ] ,

2

74.

75.

Tie.

Amstelodami 1654 [Marg.] : S. 268. 696. 64 a. BRADY, R., A complete History of England, from the first entrance of the Romans . . . unto the end of the reign of King Henry III. P. 1. 2. London 1685 : S. 514. 65. BRAUDLACHT, G., Pacificationum AustroHispano-Gallicarum historia. Augusta Vindelicorum 1644* : S. 608. 66. Breviarium Sacri Ordinis Cisterciensis . .. auth. Cardinalis Ducis de Richelieu. Paris 1641 [Molanus' Handexempl.] : S. I78f. 67. Breviarium Romano-Franciscanum ad usum fratrum minorum seraphici patris S. Francisci. Moguntiae 1676 [Molanus' Handexempl.]: S. 172. 68. BRI CE, G. — [anon.] Description nouvelle de ce qu'il y a de plus remarquable dans la ville de Paris. 2 Bde. Paris 1684; 2. (3.) Aufl. Paris 1694: S. 433. 69. BRISSON, B., De verborum quae ad jus pertinent significatione libri XIX. Lugduni 1529 [u. ô.] ; Lexicon juris, sive de verborum . . . Francofurti 1587*: S. 6. 70. BRUEYS, D.-A. de, Histoire du fanatisme de nostre temps, et le dessin que l'on avoit de soulever en France les mécontens des Calvinistes. Paris 1692: S. 232. 234. 235—37. 24°71. BRY DE LA CLERGERIE, G., Histoire des pays et comté du Perche et duché d'Alençon. Paris 1620; Additions aux Recherches d'Alençon et du Perche. Paris 1621: S. 572. 72. BUCELIN, G., Germania topo-chrono-stemmatographica, sacra et profana. 2 Bde. Ulmae [usw.] 1655 — 78*: S. 612. 73. BÜSSING, C. — 1. Entwurf aller zur Weiskunst oder Mathematick gehörigen Stücke und Wißenschaften, zu beßerm Begriffe u. Ausführung des ohnlängst gethanen Vorschlags, dieselben auch

— 76.



öffentlich deutsch zu lesen, in einer Tafel dargestellt. Hamburg 1692: S. 316. — 2. De terra Hadeleria [Dr. nicht ermittelt]: S. 314. 316. BULSTRODE, W., An Essay of Transmigration, in defense of Pythagoras: or, a discourse of natural philosophy. London 1692 : S. 463. BUON ANNI, F., Observationes circa viventia, quae in rebus non viventibus reperiuntur. Cum Micrographia curiosa. Romae 1691 : S. 254. B U R C H A R D U S Urspergensis s. SV. N. 108 a. BURNET, G., The History of the Reformation of the Church of England. P. 1. 2. London 1679 bis 1681; P. 3. 1715 [u. Ö.]; [franz. Übers.] 2 Bde. Londres 1683 [u. ö.] ; [lat. Übers.] 2 Bde. Genevae 1686—89 [u. ö.]: S. 393. 406. 513. 709. CAJETAN s. V i o .

77. C a l e n d a r . — The Oxford Almanack for . . . 1692—93. (The Jewish Kalendar 5452—53.) Oxford 1691—92: S. 601. 78. CALIXTUS, G. — i. Consideratio doctrinae Pontificiae iuxta ductum concila Tridentini et Reformata« iuxta ductum confessionis Thoruni Borussor. Anno 1645 exhib. F. U. Calixtus. . . e Mss. eruit et altera vice ed. Helmestadii 1672: S. 137. — 2. Epitomes theologiae moralis pars prima, una cum Digressione de arte nova. Helmaestadii 1634 [u. ö.]: S. 71. 180. — 3. De supremo judicio liber unus. Helmaestadii 1635 [u. ô.]: S. 175. — CALOVIUS, G. [Hrsg.] s. SV. N. 361. 79. C A M D E N (Cambden), W. — G. Camdeni et illustrium virorum ad Camdenum epistola«. Londini 1691 : S. 322. 80. CAMPI, P. M. d. Alt., Dell' Historia ecclesiastica di Piacenza. 3 Bde. Piacenza 1651 —62 [Marg.] : S. 318. 318. 353f. 353f. 496. 496. 54°f- 54354481. CANDOR, G., Leremite dit. Mémoires. [Nicht gefunden]: S. 529. 81a. CANISIUS, H., Antiquae lectionis t.I(-IV). Ingolstadii 1601 — 04* [In T. I, S. 176—210:] Historia de Guelfis prineipibus auetore Altorfensi s. Weingartensi Monacho: S. 540. 82. C A N O N , C. F. — [anon.] Réponse à un discours tenu à Sa Sainteté par Monsieur de Rebenac,

767

SCHRIFTENVERZEICHNIS envoyé du roy tres-chrestien. Cologne S. 348. 348. 365 f. 387. 387. —

1692:

C A N T I L O R I S. C O N T E L O R I .

83. CAPOA, L. di — i . De febribus [Nicht ermittelt]: S. 344. 407. 408. 708. — 2. Parere, divisato in otto ragionamenti, ne' quali narrandosi l'origine e 'l progresso della medicina chiaramente l'incertezza della medesima si fa manifesta. Venedig 1681 [u. ö.] : S. 562. 708. — 3. Vita di D. Andrea Cantelmo. Napoli 1693 : S. 344- 556. 562. 562. 569. 84. CARAFA, C. M., Opere politiche-cristiane . . . div. in tre libri. (1. Il Principe; 2. L'Ambasciatore; 3. Scrutino politico contro la falsa ragion di stato di N. Macchiavelli.) Mazzarino 1692: S. 556. 85. CARDANO, G., Theonoston seu de vita producenda atque incolumitate corporis conservanda. Romae 1617; [auch in: Opera, Lugduni 1663*, Bd 2, S. 299—454]: S. 40. 86. CARPZOV, A. B., Diss. de eo, quod justum est circa destructionem et ruinam. Lipsiae 1693: S. 703. 87. CASSANDER, G. ( De articulis religionis inter Catholicos et Protestantes controversis consultano. Coloniae 1577 [u. ö.]; [auch in:] G. Cassandri et G. Wicelii Sacris nostri temporis controversiis libri 2, hrsg. v. H. Conring. Helmestadii 1659 [Molanus' Handexempl.] : S. 174, 88. CASSINI, G. D., Rigles de l'Astronomie Siamoise pour calculer les Mouvements du Soleil et de la Lune, trad. du siamois par Laloubère, expliquées par Cassini. [In SV. N. 272, Bd 2, S. 1 1 3 - 5 0 ] : S. 331. 331. 89. CASTRO, A. de, Adversus omnes haereses libri XIV. Paris 1534 [u. ô.]; Antverpiae 1565 [Molanus' Handexempl.]: S. 174. 180. — Catalogue chronologique de tous les traitez contenus dans les quatre volumes in 40 du Recueil de F. Léonard s. SV. N. 16. 89a. Catalogus universalis sive designatio omnium librorum, qui hisce Nundinis Vernalibus Francofurtensibus et Lipsiensibus Anni 16Ç3 . . . prodierunt. Das ist: Verzeichnüß aller Bücher . . . Leipzig 1693 : S. 620. 620. 669.



C A V E S. S V . N . 5 3 1 ,

1.

90. CEVA, G. — I. Geometria motus, opusculum geometricum ... in gratiam aquarum. Continet duos libros, primum de simplici motu, alterum de composito. Bononiae 1692 : S. 345. 556. — 2. De lineis redis se invicem secantibus constructs statica. Milano 1678 : S. 708. — 3. Opuscula mathematica. Milano 1682: S. 708. 90 a. CHAMBERLAYNE, E., The present state of England. 17. ed. London 1692: S. 321. 91. CHAPPUZEAU, S. — I. Dessein d'un nouveau dictionnaire historique, géographique, chronologique et philologique. Celle 1694. 2 plag. : S. 470. 656 f. — 2. Dictionnaire historique, géographique, chronologique et philologique [Ms]: S. 379. 406. 470. 656f. — 3. L'harmonie du collège électoral. Poeme allégorique à Zeli 1692 : S. 219 Z. 5. 92. CHARLETON, W. — I. Physiologia EpicuroGassendo-Charltoniana, or a Fabrick of Science natural upon the Hypothesis of Atoms. London 1654: S. 287. — 2. The Immortality of the Human Soul demonstrated by the Light of Nature. London 1657: S. 287. — 3. Exercitationes physico-anatomiae de oeconomia animali. London 1659: S. 287. 93. CHARRON, P., De la sagesse, trois livres. Leide 1646: S. 25. 26. 93 a. CHAUVIN, Pierre (I), De naturali religione liber in très partes divisus; ubi falsa refelluntur, vera probantur vel deteguntur, oc orthodoxarum ecclesiarum fratres ad concordiam vocantur. Roterdami 1693 : S. 364. 94. CHAUVIN, Pierre (II), Extrait d'une lettre . . . sur les moyens dont on s'est servi pour découvrir les auteurs d'un assassinat. In: Journal des Sçavans v. 12. Jan. 1693: S. 457. 95. CHEVILLARD, J „ La France chrétienne, divisée en archevêchés et évêchés. (Grand Armoriai de France.) Paris 1693 : S. 432. —

C H I E S A S. D E L L A C H I E S A .

95 a. CHOISEUL. du Plessis-Praslin, G. de. Lettre pastorale sur le culte de la T. S. Vierge et des saints, à l'occasion du livre des Avis salutaires et de la B. Vierge Marie [vgl. SV. N. 533]. o. O. 1674: S. 175. 175-

SCHRIFTENVERZEICHNIS

768

— Chronica, Mecklenburgische s. SV. N. 361. — Chronicon Weingartensis Monachi de Gwelfis principibus s. SV. N. 81 a und SV. N. 282, 8, Bd 1. 96. Chronicon Saxonicum, ed. E . Gibson. Oxonii 1692: S. 285. 601. 601. — Chronicon Saxonicum s. BOTHO U. SV. N. 282, 8, Bd 3. — Chronicon vetus Ducum Brunsvicensium et Luneburgensium s. SV. N. 282, 8, Bd 2. — Chronicum Egmundanum s. SV. N. 330. 97. Chroniques d'Angleterre depuis 1056—1451 [WOLFENBÜTTEL Herzog August Bibl. Ms 3. 1. 83—89 Aug. f. ; Teilabschr. HANNOVER Niedersächs. Landesbibl. Ms X X X 1666] : S. 34g. 435. 98. CIAMPINI, G. — 1. De sacris aedificiis a Constatino Magno constructis. Romae 1693*: S. 599. — 2. Vetera monimenta, in quibus praecipue musiva opera, . . . illustrantur. 2 Bde. Romae 1690—99*: S. 255. 599. 599. 99. CICERO. — 1. Epistolae ad familiares.: S. 102. — 2. De finibus bonorum et malorum: S. 24g. — 3. Pro rege Deiotaro ad C. Caesarem oratio: S. 374-

100. CLARMUND, A. [d. i. J . Chr. Ruediger], Vita et scripta clar. viri W. E. Tentzelii. Das Leben und Schriften des W. E. Tentzels. Dresden, Leipzig 1708 : S. 272. 101. CLAUDIANUS, Claudius, De sexto consulatu Honorii Augusti Panegyris: S. 68. 1 0 1 a . CLEMENS Romanus, Epistola ad Corinthios: S. 272. —

CLEMENT S. S V . N . 2 8 9 .



CLERICUS S. S V . N . 5 2 , 2 u . 5 3 .

102. CLÜVER, Ph., Germaniae antiquae libri très. 2. ed. aucta et recogn. Adj. sunt Vindelica et Noricum ejusd. auctoris. Lugduni Batav. 1631 [Marg.]: s. 528. 103. Coccius, J., Thesaurus catholicus, in quo controversiae fidei, jam olim nostraque memoria excitata SS. Scripturam, conciliorum, et SS. tarn Graecorum quam Latinorum patrum testimoniis . . . explicantur. [Ed. Laurentius Trivius]. T. 1 . 2 . Coloniae 1600—01; Ebd. 1 6 1 9 - 20: S. 174. — Codex argenteus s. SV. N. 506.

104. Codex canonum ecclesiae universae. ßtßXo? xavovtüv TT)? xa&oXuàji; éxxX7)ata