Savaşanların Gözüyle Türk-Alman İttifakı 1914-1918 [1 ed.] 9789752430853

Table of contents :
a - 0001
Untitled.FR12 - 0001_1L
Untitled.FR12 - 0001_2R
Untitled.FR12 - 0002_1L
Untitled.FR12 - 0002_2R
Untitled.FR12 - 0003_1L
Untitled.FR12 - 0003_2R
Untitled.FR12 - 0004_1L
Untitled.FR12 - 0004_2R
Untitled.FR12 - 0005_1L
Untitled.FR12 - 0005_2R
Untitled.FR12 - 0006_1L
Untitled.FR12 - 0006_2R
Untitled.FR12 - 0007_1L
Untitled.FR12 - 0007_2R
Untitled.FR12 - 0008_1L
Untitled.FR12 - 0008_2R
Untitled.FR12 - 0009_1L
Untitled.FR12 - 0009_2R
Untitled.FR12 - 0010_1L
Untitled.FR12 - 0010_2R
Untitled.FR12 - 0011_1L
Untitled.FR12 - 0011_2R
Untitled.FR12 - 0012_1L
Untitled.FR12 - 0012_2R
Untitled.FR12 - 0013_1L
Untitled.FR12 - 0013_2R
Untitled.FR12 - 0014_1L
Untitled.FR12 - 0014_2R
Untitled.FR12 - 0015_1L
Untitled.FR12 - 0015_2R
Untitled.FR12 - 0016_1L
Untitled.FR12 - 0016_2R
Untitled.FR12 - 0017_1L
Untitled.FR12 - 0017_2R
Untitled.FR12 - 0018_1L
Untitled.FR12 - 0018_2R
Untitled.FR12 - 0019_1L
Untitled.FR12 - 0019_2R
Untitled.FR12 - 0020_1L
Untitled.FR12 - 0020_2R
Untitled.FR12 - 0021_1L
Untitled.FR12 - 0021_2R
Untitled.FR12 - 0022_1L
Untitled.FR12 - 0022_2R
Untitled.FR12 - 0023_1L
Untitled.FR12 - 0023_2R
Untitled.FR12 - 0024_1L
Untitled.FR12 - 0024_2R
Untitled.FR12 - 0025_1L
Untitled.FR12 - 0025_2R
Untitled.FR12 - 0026_1L
Untitled.FR12 - 0026_2R
Untitled.FR12 - 0027_1L
Untitled.FR12 - 0027_2R
Untitled.FR12 - 0028_1L
Untitled.FR12 - 0028_2R
Untitled.FR12 - 0029_1L
Untitled.FR12 - 0029_2R
Untitled.FR12 - 0030_1L
Untitled.FR12 - 0030_2R
Untitled.FR12 - 0031_1L
Untitled.FR12 - 0031_2R
Untitled.FR12 - 0032_1L
Untitled.FR12 - 0032_2R
Untitled.FR12 - 0033_1L
Untitled.FR12 - 0033_2R
Untitled.FR12 - 0034_1L
Untitled.FR12 - 0034_2R
Untitled.FR12 - 0035_1L
Untitled.FR12 - 0035_2R
Untitled.FR12 - 0036_1L
Untitled.FR12 - 0036_2R
Untitled.FR12 - 0037_1L
Untitled.FR12 - 0037_2R
Untitled.FR12 - 0038_1L
Untitled.FR12 - 0038_2R
Untitled.FR12 - 0039_1L
Untitled.FR12 - 0039_2R
Untitled.FR12 - 0040_1L
Untitled.FR12 - 0040_2R
Untitled.FR12 - 0041_1L
Untitled.FR12 - 0041_2R
Untitled.FR12 - 0042_1L
Untitled.FR12 - 0042_2R
Untitled.FR12 - 0043_1L
Untitled.FR12 - 0043_2R
Untitled.FR12 - 0044_1L
Untitled.FR12 - 0044_2R
Untitled.FR12 - 0045_1L
Untitled.FR12 - 0045_2R
Untitled.FR12 - 0046_1L
Untitled.FR12 - 0046_2R
Untitled.FR12 - 0047_1L
Untitled.FR12 - 0047_2R
Untitled.FR12 - 0048_1L
Untitled.FR12 - 0048_2R
Untitled.FR12 - 0049_1L
Untitled.FR12 - 0049_2R
Untitled.FR12 - 0050_1L
Untitled.FR12 - 0050_2R
Untitled.FR12 - 0051_1L
Untitled.FR12 - 0051_2R
Untitled.FR12 - 0052_1L
Untitled.FR12 - 0052_2R
Untitled.FR12 - 0053_1L
Untitled.FR12 - 0053_2R
Untitled.FR12 - 0054_1L
Untitled.FR12 - 0054_2R
Untitled.FR12 - 0055_1L
Untitled.FR12 - 0055_2R
Untitled.FR12 - 0056_1L
Untitled.FR12 - 0056_2R
Untitled.FR12 - 0057_1L
Untitled.FR12 - 0057_2R
Untitled.FR12 - 0058_1L
Untitled.FR12 - 0058_2R
Untitled.FR12 - 0059_1L
Untitled.FR12 - 0059_2R
Untitled.FR12 - 0060_1L
Untitled.FR12 - 0060_2R
Untitled.FR12 - 0061_1L
Untitled.FR12 - 0061_2R
Untitled.FR12 - 0062_1L
Untitled.FR12 - 0062_2R
Untitled.FR12 - 0063_1L
Untitled.FR12 - 0063_2R
Untitled.FR12 - 0064_1L
Untitled.FR12 - 0064_2R
Untitled.FR12 - 0065_1L
Untitled.FR12 - 0065_2R
Untitled.FR12 - 0066_1L
Untitled.FR12 - 0066_2R
Untitled.FR12 - 0067_1L
Untitled.FR12 - 0067_2R
Untitled.FR12 - 0068_1L
Untitled.FR12 - 0068_2R
Untitled.FR12 - 0069_1L
Untitled.FR12 - 0069_2R
Untitled.FR12 - 0070_1L
Untitled.FR12 - 0070_2R
Untitled.FR12 - 0071_1L
Untitled.FR12 - 0071_2R
Untitled.FR12 - 0072_1L
Untitled.FR12 - 0072_2R
Untitled.FR12 - 0073_1L
Untitled.FR12 - 0073_2R
Untitled.FR12 - 0074_1L
Untitled.FR12 - 0074_2R
Untitled.FR12 - 0075_1L
Untitled.FR12 - 0075_2R
Untitled.FR12 - 0076_1L
Untitled.FR12 - 0076_2R
Untitled.FR12 - 0077_1L
Untitled.FR12 - 0077_2R
Untitled.FR12 - 0078_1L
Untitled.FR12 - 0078_2R
Untitled.FR12 - 0079_1L
Untitled.FR12 - 0079_2R
Untitled.FR12 - 0080_1L
Untitled.FR12 - 0080_2R
Untitled.FR12 - 0081_1L
Untitled.FR12 - 0081_2R
Untitled.FR12 - 0082_1L
Untitled.FR12 - 0082_2R
Untitled.FR12 - 0083_1L
Untitled.FR12 - 0083_2R
Untitled.FR12 - 0084_1L
Untitled.FR12 - 0084_2R
Untitled.FR12 - 0085_1L
Untitled.FR12 - 0085_2R
Untitled.FR12 - 0086_1L
Untitled.FR12 - 0086_2R
Untitled.FR12 - 0087_1L
Untitled.FR12 - 0087_2R
Untitled.FR12 - 0088_1L
Untitled.FR12 - 0088_2R
Untitled.FR12 - 0089_1L
Untitled.FR12 - 0089_2R
Untitled.FR12 - 0090_1L
Untitled.FR12 - 0090_2R
Untitled.FR12 - 0091_1L
Untitled.FR12 - 0091_2R
Untitled.FR12 - 0092_1L
Untitled.FR12 - 0092_2R
Untitled.FR12 - 0093_1L
Untitled.FR12 - 0093_2R
Untitled.FR12 - 0094_1L
Untitled.FR12 - 0094_2R
Untitled.FR12 - 0095_1L
Untitled.FR12 - 0095_2R
Untitled.FR12 - 0096_1L
Untitled.FR12 - 0096_2R
Untitled.FR12 - 0097_1L
Untitled.FR12 - 0097_2R
Untitled.FR12 - 0098_1L
Untitled.FR12 - 0098_2R
Untitled.FR12 - 0099_1L
Untitled.FR12 - 0099_2R
Untitled.FR12 - 0100_1L
Untitled.FR12 - 0100_2R
Untitled.FR12 - 0101_1L
Untitled.FR12 - 0101_2R
Untitled.FR12 - 0102_1L
Untitled.FR12 - 0102_2R
Untitled.FR12 - 0103_1L
Untitled.FR12 - 0103_2R
Untitled.FR12 - 0104_1L
Untitled.FR12 - 0104_2R
Untitled.FR12 - 0105_1L
Untitled.FR12 - 0105_2R
Untitled.FR12 - 0106_1L
Untitled.FR12 - 0106_2R
Untitled.FR12 - 0107_1L
Untitled.FR12 - 0107_2R
Untitled.FR12 - 0108_1L
Untitled.FR12 - 0108_2R
Untitled.FR12 - 0109_1L
Untitled.FR12 - 0109_2R
Untitled.FR12 - 0110_1L
Untitled.FR12 - 0110_2R
Untitled.FR12 - 0111_1L
Untitled.FR12 - 0111_2R
Untitled.FR12 - 0112_1L
Untitled.FR12 - 0112_2R
Untitled.FR12 - 0113_1L
Untitled.FR12 - 0113_2R
Untitled.FR12 - 0114_1L
Untitled.FR12 - 0114_2R
Untitled.FR12 - 0115_1L
Untitled.FR12 - 0115_2R
Untitled.FR12 - 0116_1L
Untitled.FR12 - 0116_2R
Untitled.FR12 - 0117_1L
Untitled.FR12 - 0117_2R
Untitled.FR12 - 0118_1L
Untitled.FR12 - 0118_2R
Untitled.FR12 - 0119_1L
Untitled.FR12 - 0119_2R
Untitled.FR12 - 0120_1L
z

Citation preview

Sav31anlann GO:r.üyle TÜRK-ALMAN trrtFAKI

(1914-1918)

Haz1rlayanlar NECMETTIN ALKAN EYYUB $1M$EK

KRONIK KITAP: 85

Osmanlt Tarihi Dizisi: 27

KRONIK KITAP

Balç1k Sk. N°6, Gümü�uyu lscanbul 34327 Türk.iye Telefon: (0212) 243 13 23 Faks: (0212) 243 13 28 [email protected] -

YAYIN YÔNETMENI

Adem Koçal

EDITôR Can Uyar KAPAK TASARJMI

Kutan Ural

MIZANPAJ Kronik Kitap 1. Bask.t, Aral1k 2018, lstanbul

ISBN 978- 975- 2430-85-3

-

Kültür Bakanl1g1 Yaymc1/ik Sertifika No: 34 569 www.kronikkitap.com

O O • kronikkitap B ASKI VE CILT Opcimum Bas1m Tevfikbey Mah. Dr. Ali Demir Cad. No: 51/ I 34295 K. Çekmece / lstanbul Telefon: (0212) 463 71 25 Matbaa Sertifika No: 41707

YAYIN HAKLARI Bu k.itabm tlim yaym haklan Kronik Kitap'a aittir. Tanmm amac1yla yap1lacak almnlar d11mda, hiçbir iekilde kopya edilemez, çogalnlamaz, yaymlanamaz.

HAZIRLAYANLAR: N E CME T Ti N

A L KA N

EYYUB �ÍM�EK

SAVA�ANLARIN GÔZÜYLE ••

TUAK-ALMAN ITTIFAKI •

•

(1914-1918)

Kiftik

NECMETTiN ALKAN Gümü1hane'nin Altuntaj Koyü'nde dogdu. 1 990'da Ístanbul Üni­ versitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bõlümü'nden mezun oldu. Ta­ rih doktorasm1 Almanya'nm Albert Ludwig Üniversitesi'nde yapn. Akademik kariyerine Ôgr. Gõr. Dr. olarak 2003 y1lmda Karadeniz Teknik Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bolümü'nde b�lay1p, aym üniversitede 20 1 4'te Prof. Dr. oldu. tlgi alanlanm ise Yakmçag Osmanh Tarihi, Osmanh Modernle§mesi, Osmanh-Alman Müna­ sebetleri, Balkan Tarihi, Medeniyet Tarihi ve Tarih Felsefesi tqkil ediyor. YaymlanmI§ 12 kitab1, lOO'den fazia makalesi ve 30'un üze­ rinde tebligi var. TRT ! 'de yaymlanan Filinta dizi filminin tarih dan1§manhgm1 yapn. Günlük gazete ve dergilerde makaleleri ya­ ymland1. TV programlarma kanlan ve çe§irli §ehirlerde konferans­ lar veren yazarm telif eserleri de vard1r.

EYYUB �iM�EK Ískenderun'da dogdu. 2002 yilmda Karadeniz Teknik Üniversite­ si Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bõlümü'nden mezun oldu. 2005 y1lmda aym üniversitede Ar�urma Gõrevlisi olan $im§ek, 200920 1 O y1llan arasmda Fran sa'da INALCO'da (Dogu Dilleri ve Kül­ türleri Enstitüsü) egitim gõrmܧ ve Frans1z Ar§ivlerinde çah§mI§­ ur. 20 1 3 yilmda doktorasm1 tamamlayan $im§ek, 20 1 4 y1lmdan beri Aksaray Üniversitesi'nde Ôgretim Üyesi olarak gõrev yap­ maktadu. $im§ek 1 9 . Yüzy1l Osmanh tarihi üzerine çah§maktad1r.

iÇiNDEKiLER

ÔNSÔZ

9

G1R1�

11 B1R1NCi BÔLÜM

TÜRK, AIMAN, iNGÍLÍZ VE FRANSIZLARIN iTTiFÂKA VE SUBAYLARA Y�IMI 1.

2.

ALMANLARA GÔRE M ÜTTEFÍK TÜRK KOMUTANLARI VE SUBAYLARI / Necmettin Alkan

17

B�komutan Vekili Ísmail Enver P�a

18

Dõrdüncü Ordu Komutam Ahmed Cemâl P�a

31

1 9 . Tümen ve Yedinci Ordu Komutam Mustafa Kemâl P�a

34

Diger Cephelerdeki Komutanlar ve Subaylar

38

S1hhiyeci Hekim Subaylar

42

Deniz Subaylan

42

TÜRKLERE GÔRE ALMAN 1TT1FÂKI VE MÜTTEFÍK ALMAN SUBAYLARI / Ugur Üçüncü

47

Osmanh Subaylannm Almanya ile Íttifâka Bala§lan

47

Osmanh Subaylanmn Enver P�a' nm Almanlarla tli§kisine ve Alman Subaylanna Yakl�1mlan

52

Enver P�ànm Almanlarla Íli§kileri

52

Dõrdüncü Ordu Komutam Cemâl P�a'ya Gõre Alman Subaylan

60

Almanya Kar§Itl Türk Subaylanna Gõre Alman Subaylan

70

Mustafa Kemâl Ptl[a'mn Gorüjleri Kâztm Karabekir Ptl[a'mn Elejtirileri 5

70 78

SAVA�ANLARIN GÔZÜYLE

3.

ÍNGtLtz SUBAYLARININ ANlATIMIYLA OSMANLI CEPHELERíNDEKí ALMAN SUBAYLARI /

Mehmet Aúuuldin Yalçmkaya Çanakkale Cephesi'ndeki Alman Subaylan lrak Cephesi'ndeki Alman Subaylan Suriye-Filistin Cephesi'ndeki Alman Subaylan Merkez Karargâhtaki Alman Subaylan 4.

89 91 98 1 03 1 09

FRANSIZLARA GÔRE TÜRK-ALMAN ASKER1 YAKIN1A$MASI VE iTTiFAKI / Ôzgür Yzlmaz-Eyyub Sil'fl/ek 115 Alman Askeri Heyeti ve Frans1zlarm Endi§eleri 115 Frans1z Basm1'nda Alman Misyonu 121 Mission'dan Question'a: Frans1zlarm Alman Subaylarma Baki§l 1 26 Alman Askeri Heyeti'nin Yetkileri Neler Olacakn? 1 32 Türk-Alman ittifâki ve Türkiye'nin Almanyànm Yanmda Sava§a Girmesi 1 36 iKíNC! BÔLÜM

iTTiFÂKIN SAHADAKi YANSIMALARI 1.

ALMAN VE OSMANLI SEFER PLANlARI VE OSMANLI SEFER PLANlAMASI VE HAREKATINDA ALMAN ETKíS! I

Cemal Candan Stratejik Seviyenin Siyasi Tarih ile Operatif/Taktik Seviyelerden Farkhhg1 Alman Siyasi ve Stratejik Seviye Karar Alma Mekanizmalan Osmanh Siyasi ve Stratejik Seviye Karar Alma Mekanizmalan Alman ve Osmanh Ímparatorluklannm Sava§ Ôncesi Milli Hedefleri, Siyasi Direktifleri ve Sefer Planlan Sava§ Ôncesi Alman Sefer Piam (Schlieffen Piam) Sava§ Ôncesi Osmanh Sefer Planlan ve Bu Planlardaki Alman Etkisi Alman ve Osmanh Sefer Planlannm Harp Prensipleri Aç1smdan Degerlendirilmesi 1 9 1 4 Y1h Askeri Stratejik Seviye Harekât 1 9 1 5 Y1h Askeri Stratej ik Seviye Harekât 1 9 1 6 Y1h Askeri Stratejik Seviye Harekât 1 9 1 7 Y1h Askeri Stratejik Seviye Harekât 1 9 1 8 Y1h Askeri Stratejik Seviye Harekât 2.

TÜRK-ALMAN !TT!FÂKI'NDA iSLÂMCILIK POLíTíKASI VE C!HÂD-1 EKBER / Kadir Kon Osmanh-Alman Íttifâki'nm Íslâm Stratejisi Panislamist Faaliyetler Birinci Dünya Sava§1'ndan Milli Mücadele'ye Aktanlan islâm Stratejisi

6

145 1 46 1 47 1 50 151 1 53 1 54 1 57 1 58 1 60 1 63 1 68 171

1 77 1 78 1 80 185

TÜRK-ALMAN ITTIFAKI

3.

4.

ALMAN SUBAYLARININ BAKI�INA GÔRE ERMENt TEHC1R1 /

Mustafa Çolak

191

Osmanh Genelkurmay B�kam Fritz Bronsart von Schellendorf

1 93

Harekât �ube B�kam Birinci Otto von Feldmann

1 97

Üçüncü Ordu Kurmay B�kam Felix Guse

200

VON HOFF PA�A'NIN PARAM iLlTER OSMANLI GENÇ DERNEKLERl UMUMt MÜFETTi�LiGi ( 1 9 1 6- 1 9 1 8) /

Mustafa Gencer

207

Osmanh Genç Derneklerinin Kurulu§ ve Geli§imi

208

Von Hoff Pap'nm Osmanli Genç Dernekleri Müfetti§ligi'ne Adayhg1

212

Von Hoff P�a'mn Müfetti§ligi ve Anadolu ve Rumeli Gezileri

214

Von Hoff Pa§a'n m Almanya'ya DõnܧÜ

217

KAYNAKLAR

223

EKLER

235

7

ÔNSÔZ

Her kitap gibi, elinizdeki bu çah§manm da bir hikâyesi var. Hikâyenin ba§lang1c1, 1 1 4K309 nolu "Birinci Dünya Savap 'nda(l914-1918) Os­ manlz Hizmetindeki Alman Subaylarz ve Savaf Sürecine Etkileri" ba§hk11 TÜBiTAK projemize kadar geri gidiyor. Projemiz kapsammda 1 0 Ara­ hk 1 9 1 5 tarihinde Karadeniz Teknik Üniversitesi' nde düzenledigimiz "Birinci Dünya Savajz 'nda Türk-Alman Askeri ilifkileri" konulu çah§­ tayda takdim edilen tebligler, bu eseri te§kil ediyor. Bunlardan baz1la­ nm gõzden geçirerek yaymlad1g1m1z çal1§may1 istifadenize sunuyoruz. Elinizdeki bu eserin ortaya ç1kmasmdaki desteklerinden dolay1 TÜBi­ TAK'a te§ekkür ediyoruz. Birinci Dünya Sava§I'nt Türkiye için sona erdiren 1 9 1 8 Mondros Ate§kes Anla§mas1'nm imzalanmasmm 1 00. y1lma tekabül eden çali§ma, Türk tarihçiligine yeni ve õnemli bilgiler kazand1rma iddiasmdadir. Ôzellikle sava§a i§tirak eden Türk, Alman, ingiliz ve Frans1z gibi dõrt fark­ h tarafm kaynaklarmdan istifade edilmesi bakimmdan kendi ha§ma dik­ kat çekici bir çali§ma istifadenize sunuluyor. Bu kitabm bõlümlerini te§kil eden ilgili makaleler, Birinci Dünya Sava§I ara§t1rmalarma farkl1 açdardan yeni bilgiler ve yakla§imlar sa@ayacak õzgünlüktedir. Elbette bunu takdir edecek olanlar siz tarih merakl1lar1 ve kiymetli okurlar1m1zd1r. Bu vesileyle eserimize katki saglayan yazarlar1m1z saym Prof Dr. M

Alaadid n Yalçznkaya, Prof Dr. Mustafa Çolak, Prof Dr. Mustafa Gencer, Doç. Dr. Ugur Üçüncü, Doç. Dr. Ôzgü,r Ytlmaz, Dr. ôgr. Üyesi Kadir Kon ve Cerna/ Candan'a te§ekkür ediyoruz. Necmettin A1kan I Eyyub �im�ek Ekim 20 1 8 I Trabzon I Aksaray 9

GiRi�

Bundan takriben 1 04 y1l õncesinde patlak veren 1 9 1 4- 1 9 1 8 Birinci Dünya Sava§i'nm kendisi gibi, bu harbi sona erdiren 1 9 1 8 Mondors Ate§kes Anla§mas1'nm 1 00. yildõnümü de amk geride kald1. Cihan Harbi'nin sonunu getiren ve Osmanh Türkiyesi'nin maglubiyetinin resmi ilam olan bu anla§ma vesilesiyle bütün sava§ süreci bir kez daha gündemdedir. Bugüne kadar yapilan bilimsel ve diger faaliyetlerle Bi­ rinci Dünya Sava§I çe§itli yõnleriyle ve õzellikle de Osmanh Devleti bakimmdan enine boyuna ele almm1§; konuyla ilgili çok say1da ilmi toplann ve yaym yapilm1§t1r. Birinci Dünya Sava§i'nm yildõnümü vesilesiyle yapilan yeni çali§ma­ lar neticesinde bu sava§m Türk tarafi bakimmdan õnemini ortaya koyan yeni bilgiler, yakla§imlar ve yorumlar gündeme gelmi§tir. Eskiden beri dile getirilen Osmanh Devleti' nin õnce Almanya ile ittifâk anla§mas1 im­ zalamasmm ve ardmdan Almanyà nm yanmda sava§a girilmesinin agir ele§tirisi genel bir kabul olarak tarih kitaplarmda yerini almi§tlf. Nitekim Cihan Harbi denince, 1 9 1 4- 1 9 1 8 süreci hakkinda bir bütün olarak aglf ele§tiriler genel bir kanat olarak ilgili yaymlarda dile getirilmekte­ dir. Yine bu geli§melerde rolü olan dõnemin Osmanh devlet adamlan da yanh§ karar vermekle ve dolay1S1yla yanh§ hareket etmekle devletin y1kilmasma neden olduklan iddias1yla hâinlikle suçlanmaktad1rlar. Fakat Birinci Dünya Sava§1' mn 1 00. yildõnümü vesilesiyle yap1lan yeni çali§malarla birlikte bu iddialar kar§ltl yeni bilgiler ve yakla§1mlar da dile getirilmeye ba§lanm1§t1r. Ôrnegin 2 Agustos 1 9 1 4 tarihinde imzalanan Türk-Alman Askeri Íttifâk Anla§mas1'nm dõnemin §artla­ nndan dolay1 zorunlu ve dogru bir karar oldugu amk yüksek sesle 11

SAVA�ANLARIN GÔZÜYLE

telaffuz edilmektedir. Almanya'mn yanmda sava§a girilmesine de orta ve uzun vadeli sonuçlan bakimmdan olumlu olarak degerlendirilebi­ lecegi yõnünde fikir bildirilmesi mad1§1 olmaktan ç1km1§t1r denilebi­ lir. Ôzellikle de Ruslarm ve Íngilizlerin Türkiye'nin ittifâk tekliflerini 1srarla reddetmeleri ve daha da õnemlisi son Osmanli topraklanmn payla§ilmasmda amk belli bir a§amaya geldikleri bir mada yap1lan Al­ manya tercihi dogru bir karar olarak degerlendirilmektedir. Osmanli Devleti'nin içinde bulundugu mevcut §artlar dikkalte almd1gmda bu süreç hakkmdaki bizim de gõrii§iimüz bu yõndedir. Daha da õnemlisi sonuçlan itibanyla Osmanli Devleti bu sava§I kaybetse de Milli Mücâ­ dele' nin ba§anli bir §ekilde yapilmasmda ve Cumhuriyet Türkiyesi' nin kurulmasmda 1 9 1 4- 1 9 1 8 sürecinin dogrudan etkili oldugu tezi ma­ kul bir gõrii§ olarak taraftar bulmaktadir. 1 00. y1l dõnümü vesilesiyle yapilan ilgili yaymlarda Birinci Dünya Sava§i'nm çe§itli yõnleri ve Osmanli Devleti'nin bu sava§taki durumu farkl1 yõnleriyle enine boyuna ele almm1§t1r. Sava§m genel seyri dâhil cepheler hakkinda ayn ayn yaymlar piyasaya sürülmii§tiir. Fakat Ci­ han Harbi'ne müttefik olarak giren ve birçok cephede birlikte sava§an Türk-Alman subaylarmm birbirleri ve õzellikle de kar§I blokta yeralan devletlerden ingilizler ile Frans1zlarm bunlar hakkindaki dii§iincele­ ri, tespit edilebildigi kadanyla, henüz daha gündeme getirilmemi§tir. Bõylesine çarpaz konulan ihtiva eden çal1§malarm olmamas1 õnemli bir eksikliktir. Õzellikle Birinci Dünya Sava§1'nn taraflanm te§kil eden Osmal1 Devleti, Almanya, ingiltere ve Fransa gibi õnemli devletlerin ana kaynaklannm Türk-Alman Íttifâk1'na baki§lannm tespit edilmesi bir hayli ehemmiyetlidir. Elinizdeki çali§ma tam da bu hususlan ihtiva eden bir õzgünlüge ve õnemi hâizdir. Birinci Dünya Sava§1' nda gõrev alan Türk subaylarmm Alman­ lar, Alman subaylarmm Türk; dii§man devletlerden ingilizlerin ve Frans1zlarm Almanya ittifaki ve Alman subaylar hakkindaki tespitleri ile ilgili iddialan takip eden sayfalarda ele almmaktad1r. Yazarlardan Necmettin Alkan, "Almanlarzn Türk subaylarz'' hakki ndaki dii§Üncele­ rini anlatmaktad1r. Bu makalde Enver Pa§a gibi Türk komutanlarmm Almanya tercihlerinin dõnemin §artlannda zorunlu stratejik bir tercih degerlendirildigi gõrülecektir. Ugur Üçüncü, " Türk subaylarznm Alman­ lar" a olan yakla§1mlanm tespit etmektedir. Burada Türk komutanlan 12

TÜRK-ALMAN ITTIFAKI

ve subaylarm cephed�lar1 Alman komutanlar1 ve subaylan hakkmdaki dii§ünceleri ile Türk-Alman ittifâla'nm cephelerdeki yans1mas1 ile ilgili õrnekleri bulacaksm1z. Bu anlamda makalede bir hayli õzgün bir nite­ lige sahiptir. Mehmet Alaaddin Yalçmkaya, "ingilizlerin Almanlar hak­ kzndaki diqüncelerini" ele almaktad1r. Íngilizlerin, Osmanh Ordusu'nda gõrev yapan Alman subaylar hakkmdaki dü§üncelerinin tespit edilmesi õnemli bir katk.id1r. Ôzgür Y1lmaz ve Eyyub �im§ek birlikte kaleme al­ d1klar1 makalelerinde ise, "Franszzlarzn Türk-Alman askeri i1birligi" konu­ lanm istifadenize sunmaktad1rlar. Ôzellikle de Frans1zlann, Osmanh­ Alman yakinl�masmdan duyduklari endi§e fazlas1yla dikkatleri çekiyor. Ktsacas1 sav�an ilgili devletlerin birinci el ve ikinci el kaynaklanna mü­ racaat edilerek yap1lan makaleler, õzgün yeni bilgileri ve yorumlan ihtiva etmektedir. Bunlarla birlikte Birinci Dünya Sav�1' nm uygulamas1 olarak ikinci bõlümü te§kil eden konular da çali§ma kapsammda yer almaktad1r. Bõ­ lümde yer alan makalelerin ortak noktas1 ise; Türk-Alman ittifâla'mn sahadaki pratigi olarak zikredilebilir. Bunlardan õzellikle de Mustafa Çolak'm " 1915 Ermeni Tehciri 'ne Almanlarzn yak/ajzmzm" konu edi­ nen makalesi de oldukça dikkat çekicidir. Ôzellikle Ermeni Tehciri karannm almmas1yla ilgili õnemli baz1 Alman komutanlannm dü§ün­ celerinin Türk tezine ne kadar benzedigi, bu makalede gõrülecektir. Cemal Candan' m "taraflarzn savajplanlarz ve cepheleri" çal1§mas1, Türk­ Alman taraflarmm sava§ planlarmm y1llara gõre sava§ boyunca nasil ortaya ç1kngm1 ve nas1l uyguland1gm1 izah etmektedir. Kadir Kon'un " Türk-Alman ittijàkz'nda isldmcz siyaset ve uygulamast" makalesi yeni yakla§imlar getirmesi bakimmdan õnemlidir. Mustafa Gencer ise, "Von

HoffPaja'n zn Paramiliter Osmanlt Genç Dernekleri Umumi Müfetti1ligi ve ilgili Faaliyetleri" b�hkl1 çal1§mas1yla bu konuyu Türkiye'de ilk defa gündeme getirmektedir. Bu makale, cephe gerisindeki gençlerin nas1l haz1rland1klanm anlatan yeni bilgileri ihtiva etmektedir. Bütün bu çah§malann yaym a§amasmda sm1rl1 baz1 degi§iklikler yapilm1§t1r. Kitabm bütününde bir ahenk ve uygum saglayabilmek için ana ve ara ba§hklar kismen degi§tirilmi§tir. Aynca eserin imla bütün­ lügünün olabilmesi için baz1 kelimelerin yazih§lanna müdahale edil­ mi§tir. Bunlarm di§mda yazarlanm1zm yorumlarma herhangi §ekilde dokunulmam1§tlf. 13

SAVA�ANLARIN GÔZÜYLE

Çalt§ma, giri§ dt§mda iki ana bõlümden olU§maktad1r. Birinci bõ­ lümde, daha ziyade Türk-Alman Askeri ittifâkt'm sahada gerçekle§tiren Türk ve Alman subaylar hakkmdaki degerlendirmeler yer almaktadtr. ikinci bõlümde ise; õzellikle de bu ittifâk.m uygulanmas1yla ilgili geli§me­ ler gündeme getirilmektedir. Bu anlamda birbiriyle õrtii§en ve birbirini tamamlayan konular, okuyucunun istifadesine sunulmaktadtr. Akademik bir yaymm olmazsa olmazlanndan biri de ilgili ara§tlr­ mada sorular veya sorunlar ortaya koyup bunlara cevaplar aranmas1dtr. Dolay1S1yla bu çalt§ma kapsammda gündeme getirilebilecek sorular/ sorunlar §Õyle zikredilebilir:

Alman komutanlan ve subaylan si/ah arkada;lan olan TUrk subaylart hakkrnda neler düyüyorlar? Ôzellikle de Enver Ptlja ve Mustafa Kemdl Pa1a'y1 nasrl degerlendiriyorlar? TUrk komutanlar ve subaylarr Alman ittifd­ kr 'na nasrl bakryorlar? Birlikte gorev yapt1klar1 Alman komutanlart ve su­ baylarzna yaklaj1mlar1 nasrldrr? TUrkiye ve Almanya'ya karp savtljan ingliz ve Framrzlar bu ittifak hakkrnda ne düyünüyorlar? Osmanlt cephelerinde savtljan Alman subaylart için hangi tespitlerde bulunuyorlar? TUrk-Alman ittifdkz'nrn onemli pratiklerinden biri olan islâmczltkfaaliyetleri baglamrn­ da neler yapzlmtfttr? Sahada gorev yapan Alman komutanlan 1915 Ermeni Tehciri konusunda hangi degerlendirmelerde bulunuyorlar? Savtif günlerin­ de cephe gerisinde gençlere yonelik hangifaaliyetler yaprlryordu? Bu ve benzeri sorulann cevaplan, takip eden sayfalarda gõrülebilir.

14

BiRiNCi BÕLÜM

TÜRK, ALMAN, iNGiLiZ VE FRANSIZLARIN iTTiFÂKA VE SUBAYLARA YAKLA�IMI

1.

GÔRE MÜTTEFiK TÜRK KOMUTANLARI VE SUB AYLARI ALMANLARA

Necmettin Alkan '

" Türk subaylarz arasmda gayretli, hevesli, istekli, çalz1kan, çok çabuk kavray1/f1 ve enerjik olanlar da vardt. Bunlar, bizim Almanlarm heveslerini oldukça fazia rahatsrz eden ve çalr1malarma engel olan, küçük ayrmtzlar ve i1ler içerisine girmi/, ho1a gitmeyen merakl1lard1." H ans Kannengiesser

1 9 1 4- 1 9 1 8 Birinci Dünya Sava§1' na Almanya ile mütteftk olarak giren ve birçok cephede Türklerle birlikte gõrev yapan Alman subaylann ve komutanlann say1S1 bir hayli fazladu. Bunlar, Genelkurmay ve Osman­ h Ordusu' nun çe§itli kademelerinde gõrev yapmi§lar; çok say1da cep­ hede sava§ffiI§lardu. Mütteftk Almanyànm mensubu olarak Türk ko­ mutanlan ve subaylanyla dogrudan temasta bulunmu§lar; birlikte vakit geçirmi§ler ve ftkir ali§ veri§inde bulunmu§lardu. Farkl1 rütbelerden Al­ manlar, bulunduklan bõlgelerden Berlin'e gõnderdikleri raporlarmda ya da Almanyàya geri dõndükten sonra yay1mlad1klan hat1ralarmda mütteftkleri hakkmda bilgiler ve yorumlar dile getirmi§lerdir. Rapor­ lannda ve diger yaymlannda, Osmanh erkâmyla dogrudan yapuklan gõrü§meler neticesinde elde ettikleri veya ba§ka yollardan ald1klan bil­ gilere ve yorumlara yer vermi§lerdir. Bõylece Alman kaynaklarma inti­ kal eden bu tür bilgi, iddia ve yorumlar Türk askeri ve sava§ tarihçiligi bakimmdan õnem arz etmektedir. Bunlann tespit edilmesi ve üzerinde çal1§1lmas1 Türk tarihçiligine katkilar saglayacakt1r.

Prof. Dr. , Karadeniz Teknik Üniversicesi Edebiyac Fakülcesi Tarih Bõlümü.

17

SAVA�ANLARIN GÔZÜYLE

Alman kaynaklarmdan istifade e_dilerek ilgili Almanlarm Türk ko­ mutanlan ve subaylan hakkm daki tespitleri ve birlikte gõrev yaptiklan Türk komutanlan ve subaylan hakkmdaki genel dü§üncelerinin nasil oldugu bu bõlümde izah edilmeye çali§ilacakttr. Ara§tirma kapsammda bütün komutanlar ve subaylar hakkmda ya­ z1lanlan tespit etmek mümkün degildir. Burada daha ziyade belli §ahsi­ yetler üzerinde durulacaktir. Ôncelikle Harbiye Nâzm ve Ba§komutan Vekili ismail Enver Pa§a ( 1 8 8 1 - 1 922), Bahriye Nâzm ve Dõrdüncü Ordu Komutam Ahmed Cemâl Pa§a ( 1 872- 1 922) ile Türkiye Cum­ huriyeti' nin kurucusu Mustafa Kemâl Atatürk ( 1 88 1 - 1 938) gibi ya­ km tarihimizde etkili olmu§ komutanlar hakkmdaki dü§Ünceleri tercih edilmi§tir. Bu üç ki§i hakkmda yaz1lanlar alt ba§hklar §eklinde ele almu iken; diger Türk komutanlan ve subaylan hakkm daki baz1 bilgiler de ayn bir ba§hk altmda verilmi§tir. Müracaat edilen Alman kaynaklanm, Alman Askeri Ar§ivi ve Al­ man Di§i§leri Bakanhg1 Ar§ivi'nden temin edilen vesikalar tqkil et­ mektedir. Birinci Dünya Sava§l masmda Osmanh Devleti' nde bulunan diplomat ve asker zevâtm kaleme ald1klan haurâttan da istifade edil­ mi§tir. Aynca baz1 günlük gazeteler ve dergiler de kullanilm1§t1r.

B�komutan Vekili ismail Enver P�a Alman kaynaklannda hakkmda en fazia bilgi, iddia ve yorum yer alan ki§i, dõnemin Harbiye Nâzm ve Ba§komutan Vekili ismail Enver Pa­ §a'dan ba§kas1 olamazd1. Gerçekte de bõyledir. Enver Pa§a'nm hayau, phsiyeti, ftkirleri ve meslegi hakkmda yazilanlar bir hayli fazladlf. Bu ba§hk altmda pa§a hakkmdaki ilgili bilgiler, iddialar ve yorum­ lar tespit edilecektir. Ôzellikle de Türkiye'de Enver Pa§a'nm "Alman hayram" olduguna dair genel kanaat dikkate almd1gmda Almanlann onun hakkmdaki dii§Üncelerinin tespit edilmesinin bir hayli õnem arz ettigini belirtmek gerekir. Birinci Dünya Sava§l õncesinde Osmanh Ordusu'nun 1slah edil­ mesi için Ístanbul'da y1llarca gõrev yapan Colmar von der Goltz, Mekteb-i Harbiye'den õgrencisi olan Enver Pa§a hakkmda genel ola­ rak olumlu bir dii§Ünceye sahipti. Pa§ày1, "nâdir bulunan 1ah1slardan biri" olarak gõrmesine ragmen, onun "gençliginde ordu komutant ve 18

TÜRK-ALMAN ITTIFAKI

donanma vekili olarak" rol oynamasm1 bir tercih olarak gõrmekteydi. Von der Goltz, bir taraftan Enver Pa§à nm "kendine ve ;anszna çok faz­ ia" güvendigini iddia ederken, diger taraftan onun Osmanli Devleti için t:1§1d1g1 õnemi §U cümlelerle dile getiriyor: "Enver, as/a dar kafo!t degildir. Saglzklt ve bozulmamz; bir karar verme yetenegine ve saglam bir irâdeye sahiptir. Ttpkt diger genç devlet adamlarz Bonapart ve Friedrich misalinde oldugu gibi, onda da askeri tecrübenin, saf askeri basiretin ve kabiliyetin eksik oldugunu kar;ztlart gibi itiraf etmeliyim. Fakat buna ragmen Enver'in en kritik zamanlarda ba;ta olmast Türkiye için büyük bir ;ansttr. " 1 Von der Goltz'ün Enver Pa§ànm ki§ilik olarak olumlu õzelliklere sahip oldugunu belirtmesine ragmen, onun askeri tecrü­ besinin ve askeri basiretinin eksik oldugunu dile getirmesi õnemli bir aynnndH. Fakat onu, bütün bu eksikligine ragmen Türkiye için bir §ans olarak gõrmesi de dikkat çekicidir. Sava§m son y1lmda Osmanli Erkân-1 Harbiye Reisligi yapan ve do­ lay1s1yla da Enver Pa§a'y1 yakmdan tamyan Hans von Seeckt'in Enver Pa§ànm §ahs1 ve karakteri hakkm daki degerlendirmeleri de npki Col­ mar von der Goltz gibidir. Enver Pa§à mn "tabii oldugu için dz1arzda çok sempatik" ve "çok az $arklz" oldugunu ifade eden von Seeckt, onun "çok akzllz" ve insanlara davram§mda "do!,u!tan mâhir" oldugunu belirtip, Enver P:l§a'y1 §U §ekilde anlanyor:

"Avrupa!t, ozellikle de Alman tarztnda yeti1tirilmi1- Bizim dÜjünce dünyamzzz yeterince tecrübe edinmij. Almanlarla olan çevresi ve yurt dz­ pnda ikâmet etmesi, üzerine alznmasa da içinde kok salmtj bir Avrupact­ lzk sempatisine neden olmu;; onda Batz'ya bir ozlem meydana getirmi;tir. Bu duyguyla sert mücadelede onun samimi ve fonatizme kadar varan va­ tanperver duygusu ortaya çzkmtjtzr. Bu duygudan halkznzn gelecegi ve bü­ yüklügüne olan tecrübeye dayanmayan sarszct inanct çzkmtjttr. Bu iki duy­ gu organik olarak birle;tirilemez. Bunlarzn her ikisinin birlejtirilmesinin tamamlanmaszna dair sürekli olarak yapzlan denemeler, an/ajmazlzk ve iç çatz1malar ortaya çzkarmz;tzr. "2 Burada Seeckt'in Enver Pa§ànm Av­ rupal1/Alman tam ile �arkl1 õzelliklerinin birle§tirilemeyecek olmasm1 Bernard von Schiterlõw, Aus dem Leben des Generaifeldmarschalls Freiherr von der Goltz Pascha: Nach Briefen an senín Freund, Leipzig 1 926, s. 1 89. 2

BNMA, N 62/45 , 1 .

19

SAVA�ANLARIN GÔZÜYLE

iddia etmesi, Dogu-Ban arasmdaki çati§ma baglammda gündeme ge­ tirmesi õnyarg1lt bir yakla§tmd1r. Von Seeckt, olumlu tespiderinin ardmdan Enver Pa§àda "Avrupalt temayüller' ile "Asyalt rüyalar" gibi iki tezat õzelligin bulundugunu id­ dia ederek; bu iki õzelligin Enver Pa§ànm ki§iligine ve hayat felsefesine etk.ilerini §ôyle izah etmektedir: "Bu tezat, onun, siyasetten günlük ha­

yatm sorunlara kadar dü;üncesini ve davrant;tnt etkilemijtir; faaliyetini aksatmtf ve en son olarak da karakterini koreltmiftir. Enver Paja, Siyase­ tin ve savajtn komutasmdaki sorunlarm çelijkili cevaplarmt, Almanya'nm psikolojik ve maddi kuvvetlerini kendi memleketinin hizmetine sunmakta bulmujtu. Düjünce saglzklt ve tabii olmasma karjtn, bunlarm gerçeklej­ mesi Türklerin hemen kar;z çtkmasma toslamtftt. Milli gurur ya da daha fazia milli hodperestlik Alman nüfüzuna ne kadar alan b1rakm1§sa, ona gõre hareket etmi§tir."3 Von Seeckt Pa§a'nm, Enver Pa§a hakkmdaki bu tespitlerinin onun aslmda Alman hayram olmad1gma i§aret etmesi bak1mmdan õnemlidir. Almanlar kar§tsmda "milli gururu" ne kadar müsaade etmi§se o kadar hareket ettigi ifadesi, Enver Pa§a'nm Almanya ile olan ili§kisinin smmm gõstermesi bak1mmdan õnemlidir. Enver Pa§a ile ilgili olarak ilginç bir iddia, 1 9 1 6 ytlmda Alman­ ya'da Yüksek Ordu ldaresi'nin ba§ma getirilen Ludendorff tarafmdan bir raporunda õne sürülmü§tÜr. Ludendorff, raporunda Enver Pa§a ile Masonluk arasmdaki ili§ki hakkmda ilginç iddialan gündeme getiriyor. Ludendorff, õncelikle Liman von Sanders'in Mason oldugunu ve iz­ mir'deki Mason ingiliz konsolosu ile "olaganüstü irtibatt" bulundugu­ nu belirterek; Enver Pa§a ve Talar Pap gibi Jõn Türklerin de "Mason" olduklanm gündeme getirmektedir. Hatta Birinci Dünya Sava§i'ndan õnce Türkiye'deki "ihtilâli Masonlarm yapttklarmt" iddia ederek; ma­ sonik ili§kileri §ôyle izah etmi§tir: " Yüksek Ordu idaresi ile Türkiye'deki

Masonlar arasmdaki masonik ilijkileri ihtimal dtp gormüyorum. Bura­ da yapttklart entrikalart daha oncesinde anlayamamtfttm. "4 Íttihatçtlar arasmda Masonlann say1smm fazia olmasma ragmen, Enver Pa§a' nm Masonlugu konusu õyle net degildir. Bugüne kadar pa§antn Mason olduguna dair herhangi bir deli! ortaya konulmu§ degildir. Buna kar§m metinde geçen 1 908 Jõn Türk ihtilâli' nin Masonlar tarafmdan yaptld1g1 3 4

BNMA, N 62/45, 2. BNMA, N 902/7, 4-5 .

20

TÜRK-ALMAN ITTIFAKI

ifadesi ise, dõnemin kaynaklannda bir iddia olarak geçmektedir. Ôzel­ likle de Masonlarm bu ihtilâli gerçekle§tiren Jõn Türkleri destekledik­ leri bilinmektedir. Fakat Alman Yüksek Ordu idaresi ile Türkiye'deki Masonlar arasmdaki "masonik ili1kiler" iddias1 ise fazlas1yla abarttltd1r. Osmanh Ordusu'nda birçok cephede sava§a i§tirak eden Kress von Kressenstein'a gõre ise; Enver Pa§ànm h1zh hayat1, askerlik mesleginde elzem olan "pratik tecrübeye" sahip olmasma ve "temei egitimi" almast­ na ftrsat btrakmamt§ttr. Bununla birlikte pa§anm "büyük yetenegi, h1zh zekâs1, irâde kuvveti ve karar verme gücü, askeri egitimindeki eksiklikle­ ri" ni belli õlçüde dengelemektedir. Kress von Kressenstein'm Enver Pa­ §ày1 tarifi ise pek de olumlu degildir: "Sahip oldugu, hevesi, bir problemin

wrluk/,anm fork etmesinin onünde ciddi bir engeldi. Küçük 1eylerin kiyme­ tini onemsemiyordu. Hizmet tecrübesinin az!tgzy/,a izah edilebilecek neden­ lerden do/,ayi, daha ziyade tejerruat/,ar ve onemsiz 1eylerle ilgi.lenirdi. TUrk Ordusu'nun Bajkomutan Vekili, sorumluluk gerektiren gorevlerinden do/,ayi bu tür 1eylerin dikkatini dagitmasma müsaade etmemeliydi. Enver'in, TUr­ kiye'nin kuvvetinin sonuna u/,a;ttgz dm dogru o/,arak fork edememesi veya fork etmek istememesi vahim oldu."5 Von Kressenstein'm da pa§anm "tec­ rübe azligz"m bir eksiklik olarak gündeme getirmesi õnemlidir. Enver Pa§a ile Berlin'deki askeri ate§eligi günlerinde tan1§t1g1m belir­ ten Kress von Kressenstein, o günlerde; "Enver Paja'yt o zaman/,ar aktllt,

iyi gorünen, mütevazt ve mahcup bir genç subay o/,arak tantmljttm. Bu st­ ra/,arda Berlin toplumunda çok pmarttlmtjtt. "6 ifadeleriyle tasvir etmi§tir. Ôzellikle de pa§anm henüz daha Berlin günlerinde Alman çevrelerinin dikkatini çektigi ve §Imarnld1g1 iddias1 õnemli bir aynnt1d1r. Von Kressenstein, Enver Pa§ànm diger §ahsi õzellikleriyle ve dini ha­ yanyla ilgili hassasiyetleri ve bunlarm halk nezdindeki olumlu yans1ma­ lar1 hakkmdaki tespitlerine §õyle devam ediyor: "Alkolden, oyun ve ajktan djtrt derecede uzak durmast, para!t 1eylerden 1ahsi menfaat sag/,amamast, go­

revine saddkati ve 1ahsi cesareti ordu içindeki ve halk arasmdaki popü/,arite­ sini ve itibanm artirmtfttr. MaalesefEnver Paja, bu popü/,aritesinin onemli bir kzsmtm savaj sürecinde kaybetmijti. Bunun nedeni; ktsmen talihsiz bir asker olmas1, fakat her §eyden õnce e1inin 1anstz nü.fozunun onun halk 5 6

Friedrich Freiherr Krej3 von Kressenstein, Mit den TUrken zum Suezkanal, Ber­ lin 1 938, s. 20-2 1 . Kressenstein, Mit den Türken zum Suezkanal, s. 1 9 .

21

SAVA�ANLARIN GÔZÜYLE

arasmdaki ve ordu içindeki büyü.k itibarznz sag/,amasmda müte;ekkir olduj;u ilgili ozelliklerini sürekli o/,arak golgelemesidir."7 Alman Askeri Heyeti'nin bir mensubu olarak Ístanbul'a gelen ve Birinci Dünya Sav�1'na i§tirak eden Carl Mühlmann, Enver P�ày1 bir "Doj;ulu" olarak vas1fland1rarak; onun tipik õzellikleri üzerinde dur­ IDU§tur. Ona gõre; "Enver Ptija, bir Sarklt o/,arak kendine hâkim o/,an,

sag/,am, sâkin, sogukkanlt, çekingen ve nâzik iizelliklere sahipti. Bu iizel­ liklerini bir Sarklz 'da alz;zk olunmayan faaliyet istegi ve çelik iradeyle bir­ le;tirmi;tir. Fakat bu faaliyet istegi ve çelik irade iizellikleri onda sertlige ve riayetsizlige diinü;ebiliyordu. Yine bu iki iizelliginden altplmamz; bir azim gücü ve sorumluluk duygusu ortaya çzkmz;tzr." 8 Mühlman' m pa­ §ª hakkm daki olumlu §ahsi õzelliklerini �arkl1 olmas1yla izah etmesi õnemli bir aynnudir. Enver P�ànm sav� idaresiyle alakal1 çok §eyinin olumlu olarak izah edilebilecegini dü§iinen Mühlmann; p�anm ve diger Türk yõneticile­ rinin "olumlu durum/,arz" olmasayd1 "üç büyük devlete karp" sav�ama­ yacagm1 ve devammda "hzzlzca artan zorluk/,ara ve askeri maglubiyetlere ragmen dürt savtij ytlz sonuna kadar" dayamlamayacag1m dü§Ünmekcey­ di. Fakat "bu iizgüven, Enver'i ayartarak, gerçek durumun zorluk/,armt

giirmemesine; kaygz/,arz ve ikaz/,arz dikkate almamastna ve mevcut duru­ mun gerçeklerinden çok dahafaz/,asma yayz/,an hedeflerine boyun egmesine neden olmu;tu. Enver'in olçülü dü;ünce ve davranz;mdan daha ziyade duyguy/,a hareket etmesi tehlikeli sonuç/,ar vermi;ti. "9 1 9 1 6- 1 9 1 8 y1llan arasmda Anadolu'da ve Irak'taki sava§lara kau­ lan General Hans Guhr ise; Enver P�ànm "sznzr/,andm/,amayacak bir ihtirasa" ve "ate;li bir vatan sevgisi" ne sahip oldugunu dü§iinmekteydi. Guhr, p�a ile yapug1 gõrii§mede onun "sonu olmayan p/,an/,armz" õg­ rendigini belircerek; Enver P�a hakkmda §U degerlendirmelerde bu­ lunuyor: "Arzu etmek [Wollen} " ile "yapabilmek [Kiinnen}" kelimelerini

karz;tmyor ve ara szra gene! itibarzy/,a yapz/,amayacak ;eyleri taahhüt edi­ yor. Hiç ;üphesiz Enver Ptija, kabiliyetli bir diplomattt. Bunun kanztt, 7 8 9

Kressenstein, Mit den Türken zum Suezkanal, s. 1 9-20. Carl Mühlmann, Das deutsch-türkische Wajfenbündniss im Weltkriege, Leipzig 1 940, s. 252. Mühlmann, Das deutsch-türkische Wajfenbündniss im Weltkriege, s. 252.

22

TÜRK-ALMAN ITTIFAKI

basit bir subaylzktan Jon Türk Hareketi 'n in tepesine ve biiylece Türk lmpa­ ratorlugu'n un diktatorlügü,ne hzzlz bir 1ekilde yükselmesiydi. lstanbul'un içinde ve çevresinde tek bajzna despot olarak kabul edilirken, Anadolu'n un iç bolgelerinde nü.fozu oldukça sznzrlz kalmtftt. Te1kilatçt olarak ba1an­ lz faaliyetler yapmaszna karpn, komutan olarak temei bilgileri ve egitimi eksikti. " 1 º Guhr'un Enver Pa§a hakkmdaki olumlu tespitlere ragmen, onun "arzu etmek" ile "yapabilmek" kelimelerini kan§t1rd1g1 tespiti, Türkiye'de gene! olarak iddia edile gelen yorumlarla õrtü§mektedir. Alman gazeteei Herbert Eulenberg'in istanbul'da bizzat ziyaret ettigi Enver Pa§a hakkmdaki izlenimleri ve §ahsi tasvirleri õnemlidir. Daha ilk gõrü§te Enver Pa§àya "hayranlzk" duydugunu belirten Eulenberg onu, "zâlim" olarak adlandud1g1 Sultan II. Abdülhamid'i [d. 1 842-õ. 1 9 1 8; h. 1 876- 1 909] tahttan indirmeye zorlayan "genç zâbit'', "zarif genç adam" ve "Sezar gibi cesaretli" gibi õvgülerle anarak §Õy!e tasvir etmek­ tedir: "Dtf gorüntüsünde herhangi bir zorbaltk alameti yoktur. Akillt,

kahverengi ve biraz da ürkek gozleri onun en güzel tarafidzr. Bajzndaki kirmtzt Türk fesi hafifyana yatmtf. Enver Paja, Türklerin pek çogu gibi Almanca'yt oldukça zor ve yavdj konu1uyor. Fakat anlaplabiliyor. Onun en iyi tarafi olumlu olmastdtr. lkna edilmi1 ve ikna eden iyimserligi insanz ona baglzyor. Bajariya olan kesin inancznz anlatirken, fU ifadeleri kullan­ mtftt: 'Bir 1eyden 1üphe edilirse, o 1ey çoktan kaybedilmi1tir. '. . . 'Sddece iyimserlikle kazanzlabilir ve ydjanzlabilir. "' 1 1 Enver Pa§a, Talat Pa§a ve Cemâl Pa§a'y1 2 Kas1m 1 9 1 8 tarihinde Almanyàya gõtürmek için yola ç1kan Alman gemisinde gõrevli Amiral Albert Hopman, pa§amn aslmda iddia edildigi gibi "hayalci" olmad1g1m dü§ünüyor. Bu fikrini de §Õyle izah ediyor: "Kalbinde tapdigt yüksek­

ten uçan bütün planlarzna ve sarstlmaz bir 1ekilde inanarak takip ettigi yildzzma ragmen Enver Paja, bende bir hayalperest izlenimi vermedi. " 1 2 Amiral Albert Hopman, Enver Pa§àya ili§kin § U degerlendirmelerde de bulunuyor: " Yüksek mi/li hedefleri için feda ettigi hayattnz, namuslu bir l O General Hans Guhr, Ais türkischer Divissiomkommandeur in Kleinasien un Paliistina, Berlin 1 937, s. 27. 1 1 Herbert Eulenberg, "Ein Besuch hei Enver Paschà', Hamburger Nachrichten, 12

2 1 Temmuz 1 9 1 5 , s. 336. Admirai Hopman, Das Kriegstagebuch eines deutschen Seeo./fiziers, Berlin 1 925, s. 1 49.

23

SAVA�ANLARIN GÔZÜYLE

asker gibi kur1unla kaybetti. Onu tanzyan, onun fevkalâde cesur büyük bir 1ahsiyet oldugu tespitini inkâr etmez. "13 Kress von Kressenstein, 1 943 y1lmda kaleme ald1g1 bir yaz1smda En­ ver Pa§à nm siyasi gõrii§lerine ili§kin õnemli iddialan dile getirmektedir. 1 9 1 7 sonlarmda Türkiye'de "kan ve trk problemi" olarak adland1rd1g1 " Turanctlik" m "reel-siyasi bir evreye" girdigini ifade ederek, bunda Enver Pa§ànm rolünün oldugunu §Õyle iddia etmektedir: "Õzellikle de Enver

Ptlja, Turanctltk fikrinin gerçekle1tirilmesine tara.fiar olmUjtu. lrk ve kan olarak birbirlerine baglt Türk halklannz siyasi olarak bir araya getirmek istiyordu. Bugüne kadarki çok milletli Osmanlt Devleti 'ne kar11 büyük bir Türk milli devleti kurmayt arzuluyordu. Kmm'dan ;l§agt Volgàda, Kaf­ kaslar 'da ve Rusya Azerbaycan't ile lran Azerbaycaninda ytljayan Tatarlan birle1tirmek ve ozellikle de Hazar Deniz'i ile Arai Golü arasmda meskún olan Türk-Tatar halklart içine alan bir Türk lmparatorlugu kurmayt goze alm11t1." Von Kressenstein'm Enver Pa§ànm "TuranCI" olduguna yõnelik iddias1, pa§a hakkmdaki genel tespitlerle õrtü§tügünü belirtmek gerekir. Von Kressenstein, ilginç bir §ekilde Enver Pa§à nm "Turanct" fikir­ lerinin dayand1g1 baz1 "real-siyasi ve pratik noktalarz"mn bulunduguna da inanmaktayd1. Buna gõre; uzun süreden beri yapilan sava§lardan do­ lay1 Türkiye' nin toprak kay1plan y;l§amas1, 1 9 1 7- 1 9 1 S'lerde Arabistan bõlgesinin de elinde kahp kalmayacag1 da belli degildi. Bu arada Türk­ ler, Rusyànm dagilmasmdan sonra bu toprak kay1planm Kafkaslar ile celafi etmek istemi§lerdi. Aynca Türk haklarmm bulundugu bõlgeler­ den taze askeri kuvvet elde etmek istemesi de burada etkili olmu§tur. Bu baglamda zikrettigi son neden ise, "Birinci Dünya Savtljt 'nda kay­

bettigi saytszz savtlj ve Alman dostlugu nedeniyle sarszlan 1ahsi konumunu bu 1ekilde kuvvetlendirdi" gi iddias1d1C . 14 1 9 1 6 y1lmda Ístanbul'da bulunan Dr. Gustav Stressemann, Alman Ba§bakanhg1' na verdigi raporunda, Enver Pa§a ve Türk milliyetçiligiyle ilgili bilgiler sundugu. Onun raporunu õnemli kilan husus ise; bu bil­ gilerin bizzat pa§a ile olan gõrü§mesinden aktanlmas1d1C . Stresseman' m raporunda geçen baz1 ilginç bilgiler §Õyledir: "Bu milliyetçiligin bir gün 1ovenizme donüjüp, dõnü§meyecegini ve bunun zamanla Türkiye 'de 13 14

Hopman, Das Kriegstagebuch eines deutschen Seeoffiziers, s. 3 1 2. Freiher Kress von Kressenstein, "Meine Mission im Kaukasus", s. 8-9; http:// www. goethe.de/ins/ge/prj/dig/ge 1 9 1 8/kress/deindex.htm; (06.07.20 1 6) .

24

TÜRK-ALMAN ITTIFAKI

yabanct di4manltgma neden olmasmdan korkup, korkmadtgzm sordum. Enver, jiddetli bir 1ekilde bunu reddetti ve JU cevabt verdi: "$ovenizme, Türkler kadar az meyilli oúm bir millet yoktur. Bugün halk tarafindan Ístanbul'da Íngilizler ve Framtzlar herhangi bir kotü muameleye maruz kalmadan Jdjtyorlar. Alman Genelkurmayt'nm emirleri dogrultusunda bu savdjt yürütüyorum. Bütün bakanlzklarda Alman dam1manlarmm olma­ st benim zihniyetimi gosteriyor." 15 Sava§m sonlanna dogru, 3 Haziran 1 9 1 8 tarihinde, Almanyàda Kafkasya haklanda gõrü§lerin payla§ild1g1 bir toplanuda Enver Pa§a haklanda aym iddialar yeniden gündeme gelmi§tir. Ôncesinde Os­ manh Ordusu'nda Balkan Sava§i'na kaulan ve Birinci Dünya Sava§l masmda istanbul'daki Alman Askeri Ate§esi olan von Lossow toplanu­ da Osmanli Devleti'nin durumunu degerlendirirken dogrudan "Enver Paja'nm bulundugu yeni Türk emperyalizmi" nden bahsetmi§tir. 16 Von Lossow, muhtemelen burada pa§anm Turanc1 dü§Üncesini kastediyor. Aym toplanuya kaulan ve 1 9 1 6- 1 9 1 7 y11lan arasmda istanbul'da Al­ man Büyükelçiligi yapan Di§i§leri Bakanhg1 Müste§an Richard von Kühlmann, Kafkasya ve Azerbaycan' m durumdan bahsederken Enver Pa§ày1, "milliyetçi, hayalperest, Napolyon rüyalarz goren ve eski Kajkas rezillikleriyle aczsmt telafi etmek isteyen" bir ki1i olarak anlatzyor. 17 Alman komutanlar arasmda Enver Pa§a hakla nda olumsuz dü§Ü­ nenlerin ba§mda Liman von Sanders geliyor: Ona gore; Alman yüksek makamlan pa§anm §ahs1 hakla nda, "tamamen yanlt1 hükümlere" sah ip­ tiler ve onun §ahsi ve askeri kabiliyetlerini "çok abart" m1§lard1. Enver Pa§a haklandaki yanh§ kanaatin Birinci Dünya Sava§i'nm kaybedilme­ s indeki nedenlerden biri oldugunu iddia ederek, pa§anm " Türkiye'deki mevkisinin ve nüfozunun kesin olarak büyük" samld1g1m; fakat gerçekte ise "çoktan" sarsild1gm1 õne sürüyor. Almanyànm bu yanh§a bagh ka­ larak " Türk askeri siyaseti yerine Enver Paja'ya dayanan askeri siyaseti" yürüttügünü dü§Ünen Liman von Sanders, pa§ay1 hedef alarak §U de­ gerlendirmeleri yaptyor:

"Enver Paja, kendi stmrstz kibriyle ve daha sonrasmda 1ahsi hzrszyla kendi hedeflerini vatanmkinin onüne geçirdi. Enver PaJa'ya 1artstz olarak 15 16 17

BA/MA R 43/24581, 87-88. BA/ MA R 43/24581, 20 1 . BA/R, R 43/24581, 204.

25

SAVA�ANLARIN GÔZÜYLE

baglt kalznmamasz noktasznda szkça ikaz/,aryapmtjtzm. Fakat TUrkiye'de go­ revli diger hizmet makamÚlrzfarklz bilgileryazdzk/,arz için benim ikazÚlrzm bt1jarzszz kalmtjtzr. Almanya'da Enver Ptlja'nzn 1ahsi muhalifi oÚlrak takdim edildim. Gerçekte ise TUrk Ordusu'nun sevk ve yonetimi hakkznda alznan ve benim dÜjünceme gore yanltj oÚln tedbirlere karp geliyordum. Enver Ptlja, Almanya için çok elverijli birisi idi. Fakat sonrasmda Almanya'nm fe/,aketi oldu. Çünkü Enver Ptlja, askeri harekdt hakkznda gene! gorÜje ve açzklz­ ga sahip degildi. Ayrzca zararlt Alman nüfozu vasztaszy/,a yonlendirilmifti. Kendi vatanmzn menfaatlerini samimi bir 1ekilde yerine getiren, daha uysal bir Harbiye Ndzm, TUrkiye ve Almanya için çok daha fayda/1 o/,abilirdi ki bu durum Almanya'da as/,a anlajtlmak istenmedi." 1 8 Birinci Dünya Sava§i'nm sona ermesinin ardmdan uzun bir rapor kaleme alan Hans von Seeckt, sava§m kaybedilmesinin iç nedenleri ba§hg1 alnnda Enver Pa§àya ve onun politikalanna yer veriyor. Ona gore; eger Enver Pa§a "õzgür kalsayd1, her §eyi yapabilirdi. Fakat eli kolu bagh idi ve hiçbir §ey yapamadi." 1 9 Hans von Seeckt, diger bir neden olarak " büyük Türkçülük fikrini" zikrederken, Enver Pa§à nm bu siyasette Talat Pa§a'dan daha "ileri" gittigini dii§iinüyor.20 Alman Askeri Heyeti'yle Ístanbul'a gelen ve daha sonrasmda 1 9 1 4 yilmda Osmanh Genelkurmay Ba§kanhg1 yapan Friedrich Bronsart von Schellendorf, 1 5 Aral1k 1 9 1 7 tarihinde kaleme ald1g1 raporunda Enver Pa§a hakkmda §U olumlu ifadeleri kullamyor: "Enver Pa1a'n zn

memleketin içinde maruz kald1g1 agir siyasi muhalefetlere karp koyarak Alman Erkdn-1 Harbiyesinin ileriye matuf tedbirlerini gerçeklejtirmek hususundaki dur bilmeyen faaliyeti ve gayreti sayesindedir ki, Türk or­ dusunun yzktlmasmzn 1imdiye kadar onü altnm11tzr. " Von Schellendorf devammda §Unlan sõylüyor: "Enver Ptlja'nm gerek Türklerden ve gerekse Alman/,ardan muhalifi vardz ve bunÚlr onun yerine "daha yumu1ak" biri­ nin getirilmesi için Enver'i düjürmeye ça!tpyor/,ardt. Fakat bahis konusu oÚln kimselerden hiçbiri hiçbir 1ekilde onun yerine ldyzk degildir. Türki­ ye'de onun gibi çal11kan, gayretli ve te1ki/,atç1 o/,an btljka bir kimse yoktur; üstelik içten kanaat getirmek suretiyle Alman dostudur."21 1 8 BNMA, N 907/ 1 2, 1 -2. 19 BNMA, N 247/50, 3. 20 BNMA, N 247/50, 6. 2 1 Akdes Nimet Kurat, Birincí Dünya Sav/J{z S1rasmda Türkiye 'de Bulunan Alman Generallerinin Raporlarz, Ankara 1 966, s. 28.

26

TÜRK-ALMAN ITTIFAKI

Carl Mühlmann, Enver Pa§a ile Osmanh Devleti'ndeki Alman yetkililer arasmdaki ili§kilerin "olumlu" bir zeminde yürüdügünü dü­ §Ünüyor. Ona gore; "Alman Yüksek Ordu ldaresi için Enver Pttja, TUrk

savtlj komutasmdan sorumlu kiji idi ve askeri ortakltgtntn en saglam da­ yanagz o idi. Alman Yüksek Ordu ldaresi, son savtljytlt hariç savtljtn idare edilmesíyle ilgili bütün meselelerde Enver nezdinde tam bir anlayt/ bul­ mu1tu. "22 Enver Pa§ànm diktatõr oldugu iddialannm gerçegi yans1t­ mad1gm1 "onu diktator olarak gormek yanlt/ttr" ifadeleriyle dile getiren Mühlmann ba§an, güç ve nüfuz arasmdaki ili§kilerin Enver Pa§àdaki yans1mlanm izah etmeye çal1§1yor: " Onun bagzmstzligmm smirlart sa­

Vtljtn seyrine gore degí1mi1tir. Askeri bttjarilar, onun hükümetteki ve ko­ mitedeki nü.fozunu kuvvetlendírmi1; kendi fikirlerini gerçekle1tirmesini kolayla1tirmi1tir. Tam tersine ise askeri bttjarmzltklarm geldigi zamanlar Enver'i zorlamt/ttr. 1911 ytli sonunda Filistin'de alman maglubíyet En­ ver'in durumunu oyle zayif/atmt/tt ki, savttjt idare eden komutan olarak parti tarafindan istenen Kajkasya'ya yaytlma gayretlerine engel olamami1tt. Engellemek isteseydi dahi bunu yapamazdi."23 Mühlmann son olarak Enver Pa§a'nm Türkiye'deki durumu hak­ kmda §U tespitleri yap1yor: "Enver Pttja'm n duygusallzktan artnmt/ ob­

jektif bir bakt/ açmyla Türkiye'de takdir edilmesi, /imdilik soz konusu ol­ mamz1tzr. Onun komutan!tgz doneminde Türkíye'de açilan yaralar henüz daha íyile1medi. Enver'in sorumlu tutuldugu gerçekten de 1ikâyet edilen bazt 1eyler, onceki devlet adamlartntn hatasz degil aksine eskiden var olan durumlarm ve iktidarlarm sonucuydu. Heyecanlar bir gün yatt/ttgmda ye­ ni Türkíye'de Enver'in gururlu bir 1ekilde sizinkilerden biri olarak adlan­ dmlacagz bir gün gelecektir. Gerek Türk ve gerekse Alman tarihinde büyük bir komutan olarak degil yüksek idealizmin adamt olarak ytljayacaktir."24 Alman Büyükelçi von Wangenheim, Enver Pa§ànm Almanya ile olan münâsebetleri hususunda henüz daha Türkiye Birinci Dünya Sa­ Va§l' na girmeden õnce, 28 Agustos 1 9 1 4 tarihinde, Berlin' e gõnderdigi raporunda olumlu degerlendirmelerde bulunuyor. Ístanbul'daki genel havanm Almanyànm "lehine" oldugunu dile getirerek, Enver Pa§ànm bundaki tavn konusunda §unlan sõylüyor: "Daha oncesinde iflíra attlan 22 Mühlmann, Das deutsch-türkische Wajfenbündniss im Weltkriege, 23 Mühlmann, Das deutsch-türkische Wajfenbündniss im Weltkriege, 24 Mühlmann, Das deutsch-türkische Wajfenbundniss im Weltkriege, 27

s. s. s.

250. 252. 254.

SAVA�ANLARIN GÔZÜYLE

ve takdir edilmeyen Enver Pflja, bizimle birlikte hareket etmenin temei di­ rej;idir. Alman dostlan olarak Talat Pllja ve Halil Pllja ondan sonra geliyor­ lar. " Ruslarm ve ingilizlerin Bogazlardan geçmesi durumunda hüküme­ tin devrilecegini iddia eden von Wangenheim, bunun kar§ismda Enver Pa§ànm tavnm, "Bõyle bir durumda sâdece Enver Pllja kararlz bir 1ekilde dÜjman gemileriyle çarpqzr. " §eklinde izah ediyor. Alman Büyükelçi aynca Alman nüfuzunun Íttihatçilar üzerindeki etkisine dair ilginç §U tespitte bulunuyor: "Enver Pllja'nm ve askeri partinin, Alman zaferi vasztaszyla Ís­

tanbul'da üstünlügü. ele almak için kendilerinden geçtiklerinin belirtileri az da olsa gorülüyor. "25 Berlin' e gõnderdigi ba§ka bir belgede de von Wan­ genheim, /1/man nüfozunun güvenilir dayanagz olarak kendini ispat eden Enver Pllja'n m hissesine yüksek bir mükâfat" dü§tügünü sõyleyerek; bunun için bir ann hediye edilmesini talep etmi§tir. Enver Pa§a'nm bõyle bir ata ihtiyaç duydugu ve yüksek komutan olarak sava§ meydanmda bu ata binmeyi amaçlad1gm1 da raporunda belirtiyor. 26 Türkiye' nin sava§a girmesinin ardmdan 1 9 Kas1m'da von Wangen­ heim, Berlin' e gõnderdigi raporunda Ístanbul'daki genel ahvâli anlaur­ ken Enver Pa§a hakkmdaki olumlu tespitleri daha da belirginle§tiriyor:

"Sonbaharda Tarabya'da hava naszl günej/i ise, Türklerin hâlet-i rnhiye­ si de o kadar iyi. Almanlann zaferinden kat'i bir 1ekilde eminler. Hatta bu zaferi gerçekte olabileceginden daha radikal alara/é tahayyül ediyorlar. Bizim meselelerimize duyulan büyük ilginin rnhu hâlen Enver Pllja'dzr. Bizim üstünlügü. elimizde tutacagzmzz fikrine sahip ve de inamyor."27 Hans von Seeckt, Enver Pa§ànm müttefik Almanlarla ve Avustur­ yal1larla münasebeti hakkmda olumlu gõrü§ler beyan ediyor. Ôzellikle de Türkiye' nin ihtiyaç duydugu hâlde 1 9 1 6 yilmda birkaç Osmanh as­ keri birliginin müttefiklerin saflannda sava§mas1 için gõndermesi bilgi­ sinden hareketle Enver Pa§ànm "en vefâlz davranan" ki§i oldugunu §Õyle aç1kl1yor: "Pllja, ittifâka 0ylesine sâdzk kaldz ki, kendisi hakkmda, vatam­ m Almanya'ya teslim ediyor, ithâmz dahi ortaya çzkmtjtt. "28 Von Seeckt, Enver Pa§àmn Almayàya baki§tnl §U ifadelerle anlanyor: "Enver Pflja, 25 26 27 28

PNAA, R 22402, 28 Agustos 1 9 1 4. PNAA, R 22403, 26 Ekim 1 9 1 4 . PNAA, R 33403, 1 9 Kas 1 m 1 9 14. Seeckt. Aus Seinem Leben 1918-1936, Friedrich von Rabenau (Yay.) , Leipzig 1 940, s. 28.

28

TÜRK-ALMAN ITTIFAKI

Alman yardzmmz en jiddetli bir 1ekilde istemijti ve bu yardzmm etkilerini birinci derece savunmiqtur. Almanlann askeri ve teknik alanlanndaki üs­ tünlügünden iknâ olmiqtu. Kendi memleketi için bunlarmfaydalz olacagz­ nz gormÜjtü. Fakat Enver Pllja'ria kaynagznz 1Urk mi/li 1uurundan alan bir direnç bulunuyordu. Digerlerinde bu daha kotü idi. Büyük Alman dostlugu ithamlan Enver Pllja'yz sürekli olarak rahatstz etmi§ti."29 Eric Ludendorff, bir raporunda Birinci Dünya Sava§t'nda Osmanlt Devleti hakkmda bilgiler verirken, Türkiye'nin Almanya için bu harpte "yan savat alam" oldugunu ve "df4man kuvvetlerini me1gul etme" gõrevi­ ni yerine getirdigi iddiasmda bulunuyor. Enver Pa§a hakkm da, " Yüksek

Ordu idaresi için Ever Pllja, Türkiye'nin Almanya tarafinda kalmasmm garantisi'' oldugunu ve pa§anm "korunmak zorunda" oldugunu iddia edi­ yor.30 Hattrâtmda da aym §ekilde pa§anm, "Almanya'nm sâdzk bir dostu" oldugunu dile getiriyor.31 Von Kressenstein da Enver Pa§a' nm Almanya için õnemli oldu­ gunu ve ona te§ekkür borçlu olduklarm1 dü§Ünenlerdendir. Pa§anm müttefikleriyle olan ittifâkma "sarszlmaz sadakatinden" ve ittifâkt " bü­ yük bir enerjiyle bütün muhaliflere karp gerçeklejtirmesinden dolayz" ona büyük bir §ükran borçlu olduklanm §U cümlelerle dile getiriyor: "Enver

ittifâk Devletleri için ortak bir yüksek savllj idaresinin gerekliligini diger­ lerine gore erken ve tam bir açzklzkla fark etmijti ve gonüllü olarak Alman idaresine tabi oldu. Dünya Savlljt'nzn nihai sonucunun 1Urk savllj alanla­ rmda degil de, Fransa'rlaki savllj meydanlarmda belli olacagznz anlamasz, onun Alman Yüksek Askeri idaresi'nin isteklerine belli oranda boyun eg­ mesine neden olmu1tu. Bu yüzden Türk Savllj idaresi 'nin ihtiyaçlarma ve menfaatlerine yeterli derecede bazen riayet etmeyebiliyordu. Dolayzszyla da bu durum, Türk siyasi ve askeri çevrelerinde kuvvetli elejtirilere ve canlz muhalefete neden oluyordu."32 Von Kressenstein' m pap hakkmdaki bu tespitleri õnemlidir. Ôzellikle de onun Almanlarla yakm ili§kilere gir­ mesinin nedeni yukandaki yorumla õrtü§mektedir. Enver Pa§a'nm Al­ manyàya olan sadakatinin nedenini onun sava§m kaderinin Fransàda 29 30 31

BNMA, N 247/50, 7. BNMA, N902/7, 1 . Erich Ludendorff, Birinci Dünya SavtZft 'nda Gordüklerim ve Yl1{adzklanm, Asiye Y1ldmm (Ter.) , lstanbul 20 14, s. 267. 32 Von Kressenstein, Mit den Tiirken zum Suezkanal, s. 2 1 .

29

SAVA$AN LARIN GÔZÜYLE

belli olacag1 dü§üncesinden kaynakland1g1m; dolaylSlyla da Almanyày1 sonuna kadar destekledigini dile getiriyor. Mühlmann da benzer §ekilde Enver P:l§à nm üsdendigi askeri gõ­ revleri yerine getirmesinin, Almanlara besledigi "sevgiden" veya "fazla­ szyla Almanya'n zn ücretlisi" olmasmdan degil de "Almanya'nzn tara.finda.

birlikte sava;mak suretiyle vatanzna en iyi ;ekilde hizmet edebilecegine olan inancznda.n" kaynakland1gm1 õzellikle de vurgul uyor Mühlmann Enver P:!§ànm "nihai Alman zaferine" kesin olarak inand1gm1 belirterek §Un­ lan yaz1yor: "Eger bu inancz gerçekle;seydi ki, bugün Almanya'n zn birçok kez galibiyetin e;iginden dondügünü biliyoruz, bu ada.m hakkznda.ki ha­ karetler ve yanltj hükümler yzgznz bo;a çzkardz. Ba;arzlar ve ba;arzszzlzk­ lar hükmün kat'i olçüsü olmamalzdzr. Bir ;ahzs bir durumda. büyük devlet ada.mi ve komutan; bir ba;ka durumda. ise, maceracz ve ;üpheli ;ahzs olarak açzklanmaz. Enver'in trajik kaderi, Almanya'n zn kuvvetini abartmaszydz. Bizler 1918 yzlzna kada.r Almanya'nm zaferine koyu bir ;ekilde inananlar olarak, bunda.n dolayz onu kznamak hakkma sahip miyiz? Bu efiane, En­ ver'i etkilemi;ti. 20 yzlda küçük ba;langzçlarda.n parlak yükseklige ve bura­ da.n da. beklenmedik dÜjÜje neden olan bir hayat tasviri yapabilmek için, gerçek ve hayal birbirine karzpyor. Dünya Sava;z szrasmda. Türk Ordusu'nu kumanda. eden ada.mm gerçege yakzn bzr tasvirini yapabilecek bir zaman meselesidir. Alman sava; belgeleri ve Alman subaylarznzn ;ahitlikleri yardz­ mzyla ancak Enver'in .fikirleri vefaaliyetleri ortaya çzkarabilir. "33 .

Bu tespiderinin ardmdan Mühlmann, Enver P:!§àmn Alman­ ya için ehemmiyeti üzerinde durmakta ve Enver P:l§a gibi bir ki§inin

" Türk Ordusu'n un tepesinde bulundugunun bilinmesinin Alman sava; komutasz için fevkalâde kzymetli" oldugunu õne sürerek bu iddiasm1 §ôyle izah ediyor: "Almanlar, ittifdka sâdzk Enver'e güvenebildikleri gibi, kendileri tarafinda.n istenilen anlamda. yapzlan askeri hareketlerin Türk komutasma da. güvenebilirlerdi. 1918 'deki gerilim da.hi Alman Yüksek Ordu /da.resi 'n in Türkiye'nin askeri komutanz Enver'e olan temei yakla­ pmmz degi;tirmemi;ti. Gerek General von Falkenhayn ve gerekse Mare;al Hindenburg, Enver Pa;a'nm Türk sava; komutasznm ba;z olarak yerinde kalmaszm zaruri gorüyorlardz. General von Falkenhein Aralzk 1915 'te Alman Ba;bakanz karpsznda., Enver Pa;a'yz 'askeri paha biçilmez' ola­ rak gorüyordu. Benzer ;ekilde Mare;al Hindenburg, 18 Kaszm 1916'ta 33

Mühlmann, Das deutsch-türkische Waffenbündniss im Weltkriege, 30

s.

249.

TÜRK-ALMAN ITTIFAKI

Bajbakan'a junlan yazzyordu: 'Enver Paja'm n jahsznda ortaya çzkan hü­ kümetin devam etmesine kesin olarak deger vermek zorundayzm."'34 Müh­ lmann bu iddialan, Almanlarm Enver Pa§àya olan güvenlerinin sav3_§m sonuna kadar sürdürdügünü gõstermesi aç1smdan õnemlidir. General Ludendorff da y1llar sonra 1 937'de yayimlad1g1 hanrâtmda benzer bir iddiay1 gündeme getiriyor ve Enver Pa§ànm "ordu bajkomu­ tam olmasmz 1Urkiye'nin Almanya'nm tara.finda kalmaszmn garantisi" ola­ ralc gõrüyor.35

Dõrdüncü Ordu Komutam Ahmed Cemâl Pa§a Birinci Dünya Sava§t'nda Osmanh Bahriye Nâzm ve Dõrdüncü Ordu Komutam Ahmed Cemâl Pa§a, Alman subaylan ve diplomatlan arasm­ da fazlaca alaka gõren Türk komutanlardan ikincisidir. Gerek Cemâl Pa§a' nm §ahs1 ve gerekse fikirleri hakkinda õnemli bilgiler, iddialar ve yorumlar dile getirenlerden birisi Hans von Seeckt'tir. Hans von Seeckt, Cemâl Pa§a hakktnda olumsuz bir kanaate sahip olup, onun yapugma inand1g1 askeri yanh§lan gündeme getiriyor. Von Seeckt' e gõre Cemâl Pa§ànm yanh§lan §unlardir: " Cemâl Paja'mn Suriye ve Fi­

listin'deki Satraplzgz36 neticesinde buradaki yonetim oylesine bir boyut aldz ki, Araplarm Türklere olan baglzlzklarmm geri kalan kzsmz da yok oldu. Yine Cemâl Paja'ya baglz olan vâlilerin kendilerinin ve dostlarmm menfa­ atlerini dÜjünmeleri neticesinde bolge ve ordu aç kalmtjtt."37 Von Seeckt, bu iddiasm1, ittihat ve Teralcki F1rkas1' ndan ç1kan "büyük Türkçülük fikirleri" ni temsil eden Cemâl Pa§à nm "güneyde Araplara kar11 takip ettigi siyaset" neticesinde, bunlann oturduklan bõlgelerin "kesin olarak ayrzlmasma" neden oldugu tespitiyle somutla§tmyor.38 istanbul'daki Alman Deniz Ate§esi Binba.§1 Hans Humano, 28 Ekim-34 Aral1k 1 9 1 6 tarihleri arasmda Suriye'de bulundugu madaki izlenimlerini anlamg1 raporunda Cemâl Pa§ànm §ahsiyeti hakkinda teferruath bilgiler zikrediyor. Human, uzun süren bu seyahati zarfmda Cemâl Pa§ày1 "iyi" ta01d1gm1 belirterek, onun çok "enerjik" oldugunu 34 35 36 37 38

Mühlmann, Das deutsch-türkische Wajfenbündniss im Weltkriege, s. 1 53 . Mühlmann, Das deutsch-türkische Wajfenbündniss im Weltkriege s . 1 53 . Satraphk, Umumi Vâlilik anlamma geliyor. BA/MA, N 247/50, 3-4. BA/MA, N 247/50, 6. 31

SAVA�ANLARIN GÔZÜYLE

ve belli §ardar alnnda iyi bir amaç için vas1ta tercihinde "çok fazia §Üp­ heci" olmad1gm1 belirtiyor. Pa§antn " belli bir halka õzel egilimi veya

herhangi. bir meyli olmakszzzn millíyetçi", "dini õn yargziardan bagzm­ szz" ve "bütün modern gõrüjlere açzk"; insanlarla münasebederinde ise "çok nâzik, fakat kaprisli, jüpheci ve kendi degerlerine kat'i baglz" oldu­ gunu iddia ediyor. Diger taraftan Cemâl Pa§a'mn, "kendisi tarafindan yõnetilen Suriye halkz için en iyi adam" oldugunu da belirtmekten geri kalm1yor. Gõrü§meler strasmda pa§anm kendisine atfedilen Fransa'ya olan "sempatisi"nin nedenini Franstz egitimi almas1yla izah ettigini; fakat kendi çocuklarm1 Almanya'da egitmek istedigini ve "birayz çok sevdigini" sõyledigini de anlauyor. Cemâl Pa§a'nm, farkl1 mezhepler kar§tsmda ne kadar "tarafizz davrandzgz" nm bõlgedeki gayrimüslimler tarafmdan s1kça dile getirildigini de ekliyor. Herhangi bir arzusunu kendisine arz etmek isteyenlerin papya "istedikleri zaman rahatlzkla" ula§abildiklerini ve onunla çali§an Almanlann Cemâl Pa§a'nm "büyük becerisini ve çalz1kanlzgz" m dile getirdiklerini de raporunda belirtiyor. 39 Humann' m Berlin' e yazd1g1 bir rapora gõre; Cemâl Pa§a, Alman Büyükelçisi'nden silah talebinde bulunmu§ ve en ktsa sürede Berlin'i ziyaret etme talebini elçiye iletmi§ti. Almanya Büyükelçisi bu ziyareti "uygun" buldugunu belirterek §U yorumu yap1yor: " Cemâl, Almanya'ya

henüz içten bir alaka gõstermemektedir. Eger bu alakaya sahip o/ursa, bi­ zim siyasetimiz için çok hayzrlz olur. " Bundan dolay1 pa§anm sava§ gemi­ leri için istegi sipari§in "âcilen" yerine getirilmesini tavsiye ettigini iddia eden Humann, Amiral Hopman' m Cemâl Pa§a hakktndaki flkrini de raporuna yaz1yor: "Amiral Hopman, Cemâl Pa1a'n zn "siyasifaktor olarak

kendine has bir ozellige ve anlama sahip oldugunu, bunu bizlerin ihmâl etmememiz gerektigini vurgulamtjtl. Enver Pa1a'n zn da Cemâl Pa1a ile ortak menfaatlere sahip oldugunu da sõylemijtir. " Humann, raporunda Amiral Souchon'un Cemâl Pap hakkmdaki gõrü§lerine de yer veriyor. Souchon'un kanaatine gõre; "Pllfa, dürüst olarak ilerlemek istiyor ve bu­

nu da yapabilecektir. Sâdece bizimle birlikte çalz1maya karar vermij."40 Türkiye'deki geli§meler ve bazt askeri ve siyasi erkân hakktndaki 24 Temmuz 1 9 1 7 tarihli bir raporda Cemâl Pa§a hakkt nda da bazt id­ dialar gündeme getiriliyor. istanbul'dan adt zikredilmeyen bir Türk' e 39 40

BM/MA, RM 40/627, 1 24- 1 2 5. BNMA, RM 5 23 1 6, 55.

32

TÜ RK-ALMAN ITTIFAKI

dayamlarak haz1rlanan bu raporda Cemâl Pa§ànm "giz/ice" Íngilizleri destekledigi ve rolünü "çok aktlltca." oynad1g1 iddia ediliyor.4 1 Raporda geçen baz1 iddialan degerlendiren Humann ise; Cemâl Pa§a hakkmda.ki bu tür iddialara §Üpheyle yakla§tyor. Humann, Enver Pa§a ile Cemâl Pa§a ara.smda. oldugu iddia. edilen "gorÜffarklzlzgr,"nm "siyasí' bir nede­ ni olmad1gm1, aksine "gerçek bir askert karaktere" sahip oldugunu dü­ §Ünüyor. Cemâl Pa§ànm, " muhtemel bir çatzima durumunda ordudan

ayrzlacagr,nz ve sav01 szrasznda hükümetle siyast bir mücadeleye girmeyece­ gini" belirttigini iddia ediyor. 42 Ísta.nbul'daki siyasi durum ha.kkmda ya.zd1g1 raporda Ernst Jack, Cemâl Pa§a ile ilgili gõrü§lerine de yer veriyor. Jack' e gõre; Íttiha.t ve Te­ rakki Hükumeti'ni iktidardan dü§Ürebilecek olanlar yine komite içinden ç1kacaknr. Bunlardan ilki Câvid Bey ikincisi ise Cemâl Pa§a olabilir. Câvid Bey'le ilgili baz1 iddialan yazd1kta.n soma pa§a. hakkmda §Unlan sõylüyor: " Cemdl P01a hzrslz ve 1iddete yaktzn bir insan olarak bazz 1iddet

faaliyetlerine meyillidir. Fakat bir iç sav01 neden çzkarmak istesin. Kendisi farklz bir Türk'tür. Suriye'nin bütününde Türkiye'nin birligi için ornek bir çalzima yapzyor. Enver P01a ile de samimi bir arkadaj/zga sahiptir. Alman­ lar için ise güvenilir bir ki1idir. " Devammda ise Alman Askeri Ate§esi Lossow'un Cemâl Pa§a hakkmda Berlin'e yazd1g1 raporunda, onun hak­ kmda Almanlar için "güvenilir" olmad1g1 iddia.sm1 "apta/ bir dedikodu" olarak zikrediyor. Hatta bu dedikodular o kadar ileri gitmi§ti ki Cemâl Pa§ànm Alman egitimi alma.si için Berlin'e gõnderdigi çocukla.rmm "esir" olarak gõrüldügünü de belirtiyor. Cemâl Pa§ànm Suriye'deki ça.­ h§malarma. dikkat çeken Ernst Jack, bunla.ra §ahit olan bir Alman' m §U sõzlerini raporuna ekliyor: "Suriye #mdi Türkiye'ye ait olmuitu."43 Von Kressenstein, Cemâl Pa§à nm Dünya Sava§t' ndaki Türk ko­ mutanlan ara.smda Enver Pa§ànm a.rdmdan "en onemli sembot' isim­ lerden biri oldugunu sõylüyor. Cemâl Pa.§a'nm, zor §artla.rdan doga.n ve pa.rlayan "vatansever ve pantürkçü" biri oldugunu belirtip, pa§ay1 §Õyle anlattyor: "Mükemmel bir zekdya sahip. Do!!-IJtan diplomat, comert ve

uzak gorÜf/üdür. Alzplmamz1 derecede bir enerjiye, hareket gücüne ve tei­ kilat yetenegine sahiptir. Kuvveti, ordu kumandanlzgr,ndan daha ziyade 41 42 43

BNMA, RM 40/627, 57. BNMA, RM 40/627, 64-65 Scuccgarcer Scaacshaupcarchiv, Q 1 1 1 8 BÜ 1 48, 7-8 .

33

SAVA�ANLARIN GÔZÜYL E

yonetim ve siyasi a/,ana dayamyor. Komutanlzk/,a ilgili temei egitimi ek­ siktir. Pek çok Türk gibi Franszz kültürüne ve Franszzca lisamna sempati duyuyor. Siyasetçi o/,arak ise Türk-Alman lttifâkz'na inanmtj, mut/,ak sâ­ dzk ve gii, venilir bir taraftardzr. Karpt iddia/,arzn tamamz yanltjttr. Cemâl Ptija biz Alman/,ara karjt her zaman lütujkâr ve âdil bir âmirdir. Alman subay/,arznt ve askeri birliklerini tamamzy/,a takdir ettigi gibi on/,arm zayzf yonlerini de bilirdi."44 Filistin Cephesi'nde s1hhiye olarak gõrev yapan Dr. Streuber ise, Cemâl Pap hakkmda hiç de olumlu §eyler yazm1yor. Ôzellikle de Ge­ neral von Falkenhayn ile pa§a arasmdaki anla§mazhg1 anlanrken kul­ land1g1 ifadeler oldukça olumsuzdur. Ona gõre "Suriye Satrap1" Cemâl Pa§a, von Falkenhayn' a kar§I mücadelesini " Türk entrikaszmn ve düzen­ bazlzk/,armm bütün imkân/,art''yla yürütmeye çal1§ml§tir.45 19. Tümen ve Yedinci Ordu Komutam Mustafa Kemâl Pa§a

Birinci Dünya Sava§i'nda Çanakkale Cephesi'nde ve Yildmm Ordulan Grup Komutanhg1'na bagh Yedinci Ordu'da Almanlarla birlikte gõrev yapan Mustafa Kemâl Pa§a hakkmda Alman kaynaklanndaki bilgiler smuhdu. Ôrnegin Çanakkale Cephesi'nde bulunan Alman komutan­ lardan ancak bazilan sava§m ardmdan kaleme ald1klan hamalannda kendisinden bahsediyorlar. Çanakkale'de Osmanh Be§inci Ordusu' na bagli 1 9 . Tümen Ko­ mutam olarak gõrev yapan Mustafa Kemâl Bey hakkmda dogrudan bilgi veren ki§i; komutam Liman von Sanders'tir. Von Sanders, Mustafa Kemâl'i "sorumluluk almastnt seven gorevine baglz bir komutan" olarak vas1fland1rarak, onu Anafartalar mmnkasmda toplanan Osmanh askeri birliklerinden 1 9 . Tümen Komutanhg1' na getirdigini sõylemektedir. "Kararltlzgma ve çaltjkanltgzna tamamen" güvenebilecegini sõyledigi Mustafa Kemâl Bey'in askeri performansm1 §ôyle anlanyor: "Mustafa

Kemâl, 25 Nisan sabahz "kendi kararzy/,a" savtlja müdahale ederek, düj­ mant "sahile sürmüj" ve "üç ay durmakszzm kmlmaz bir dirençle jiddetli 44

45

Kress von Kressenstein, "Überblick Über die Ereignisse an der Sinaifront von Kriegsbeginn bis zur Besetzung Jerusalems durch die Englander Ende 1 9 1 T' , Asienkiimfer, Cilt 1 , Berlin 1 92 1 , s. 40. Dr. Steuber, "Yildirim'', Deursche Streiter auf heiligem Boden, 2. Baski, Berlin 1 925, 32.

34

TÜRK-ALMAN ITTIFAKI

taarruzlara bllfarzyla kar1z koymUftu. " Aynca 1 0 Agustos'ta Mustafa Kemâl Bey'in bizzat kumanda ettigi hücum neticesinde, ingilizlerin Conkbaym yakmmdaki tepelerin kuzey yamaçlan üzerinden "epeyce bir mesafe geriye" püskürtüldüklerini de ifade ediyor. 46 Hans Kannengiesser, 25 Nisan'da Íngilizlerin ç1karmasma kaq1, Anburnu Cephesi'nde 1 9. Tümen Komutam Yarbay Mustafa Kemâl Bey ve 27. Piyade Alay1 Komutam Yarbay Mehmed �efik Bey maiye­ tindeki askeri birlikler hakktnda §U bilgileri veriyor: Mustafa Kemâl Bey, normalde kty1y1 koruma amac1yla gõrevlendirilmemi§ti. Kendisi, Kabaktepe'ye kar§I veya ihtiyaç hâlinde Anadolu'da kullamlmak üzere ''faa!' ve "saglam" olarak Eceabat'ta bekliyordu. Fakat huna ragmen "dogru zamanda, dogru bir karar vermi/' ve tümenini dü§mana kar§t harekete geçirerek müdahale etmi§tir. Bunlan anlatttktan sonra, Mus­ tafa Kemâl'in bu ba§ansmm ''yetkili tüm ele1tirmenler tara.findan da" kabul edildigi tespitini de yapiyor.47 Hans Kannengiesser'm bu askeri hareketi dt§mda Mustafa Kemâl Bey hakktndaki §ahsi degerlendirmeleri yine oldukça olumludur. Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmas1 ve Mustafa Kemâl Pa§ànm Cumhurba§kanI seçilmesinden sonra 1 927 y1lmda yay1mlad1g1 kitabmda, onun hakkt nda yapng1 §ahsi degerlendirmeleri §Õyledir: " Yarbay Mustafo Kemâl Bey, 1im­

di TUrkiye'nin Cumhurbllfkanz olarak tüm dünyada tanmmaktadtr. Ben, o gün zaten ondan çok etkilenmÍjtim. Açzk fikirli, güçlü ve ne istedigini bilen sakin bir adamdt. O, dz1arzdan herhangi bir koruma olmakszzm veya gorüjleri için tasvip, izin ve icazet aramakszzm, bulundugu yeri uyandmyor ve diriltiyordu. Dolaymyla az konUfur ve sevimsiz olmadan geriye çekile­ rek kendisini muhafaza eder ve beklerdi. Vücut yaptst bana çok mukavim gorünmüyordu; fokat hzrçmdt. Smm gibi sert ve yedi canlt enerjiyle kuv­ vetlendirilmi1 vücudu, birliklerinde apaçzk gorülmekteydi. "48 Kanningisser Kemâl Pa§a hakktndaki tespitleri oldukça olumlu gõrünüyor. 46 47 48

Liman von Sanders, Türkiye'de Bef Sene, Muzaffer Albayrak (Ter.) , 2. Baski, lstanbul 2006, s. 1 1 2- 1 1 3 . Hans Kannengiesser, Çanakkale 'de Türklerle Beraber. Bir Alman Albaym Gozünden Çanakkale, çev. Mehmet Serez, istanbul 2009, s. 1 0 5 . Kannengiesser, Çanakkale 'de Türklerle Beraber. Bir Alman Albaym Gozünden Çanakkale, s. 1 24.

35

SAVA�ANLARIN GÔZÜ YLE

Carl Mühlmann da Mustafa Kemâl Bey'in askeri ba§artst hakkmda benzer §ekilde olumlu bir gõrii§e sahiptir. Anlatttgma gõre, Íngilizlerin §º bu politikanm temei sorumlusudur ve eger Rusya'n m politika­ larmz saymazsak, onun politikalart kadar tutarszz, kararszz ve kotüsünü bulmak mümkün degildir" sõzleriyle dile getirilmi§ti. 5 1 La Croix, bu as­ keri heyetle beraber Türkiye'nin aruk Almanya'nm dine geçtigini, bun­ dan sonra Osmanh Ordusu'nun Almanlann hizmetine girecegini ve bir kriz esnasmda Almanlann ç1karlan için çal1§acagm1 dile getirerek, gele­ neksel Frans1z Sark siyasetine aykin bir §ekilde Rusya ile olan ittifâkm bõyle bir sonucu dogurduguna ve Ruslann aslmda, müttefikten ziyade Fransa için bir rakip olduguna dair ele§tiriler yapmaktaydi.52 Le Temps Gazetesi Alman Askeri Heyeti' nin istanbul' a gelip yer­ le§mesine ragmen Rusyànm halen daha bu konuda bir çõzüm ortaya koyamad1gm1, bundan dolay1 da mütteflklerinin bir §ey yapmalanmn zor oldugunu yazmaktadu. Rusyàmn bu meseleden ba§hca etkilenecek ülke oldugu belirtilen yaz1da istanbul ve Bogazlarm Rusya için õnem­ li oldugu, Rusya'nm Bogazlar'dan geçi§lere bazen olumlu bazen de 50 51 52

Fransa Ba§bakam (2 1 Ocak 1 9 1 2 - 2 1 Ocak 1 9 1 3) ve Cumhurba§kam ( 1 8 �ubat 1 9 1 3 - 1 8 �ubat 1 920) . La Croix, 1 6 Aral1k 1 9 1 3. La Croix, 20 Arahk 1 9 1 3. Napolyon Bonapart' m 1 8 1 2 y1lmda Rusyàya kay­ bectikten sonra Fransa Ímparatorlugu büyük bir dü§Ü§e geçmi§ ve Kutsal ictifâk 1 8 1 4'te Fransa'y1 i§gal etmi§ti. Rus Çar'1 Aleksandr'm 3 1 Mart 1 8 1 4'te sonra Paris' e giri§i Frans1z halkmm unutamad1g1 tarihi anlardan biri olarak amlmaya ba§lanml§tl. Paris sokaklarmda " Yttfastn A/eksandr" sedalan yükse­ lirken; Frans1z basm1 Çar'a õvgüler yagdirmaktayd1. Bu olay 1 853 y1lmdaki Kmm Sava§i'na kadar olan dõnemde Fransa'da Rus fobisi (Russophobia) ola­ rak adlandmlm1§t1 ve 1. Dünya Sava§i'na kadar Frans1zlar, Ruslar'1 korkulmas1 gereken bir rakip olarak alg1lam1§lard1. Bkz. Raymond T. McNally, "The Ori­ gins of Russophobia in France: 1 8 1 2- 1 830", lhe American Slavic and East European &view, 1 7 (2) , ( 1 958), ss. 1 73 - 1 89; A. Narotchnirzky, " Deux ten­ dances dans l'histoire de relations franco-russes (Bilan des recherches et des problemes)" , Revue Historique, 227, ( 1 967) , s. 99- 1 24.

1 29

SAVA�ANLARIN GÔZÜYLE

olumsuz yakla§t1gm1 belirtmektedir. Rusya, kendisine kar§I bir gücün buray1 kontrol etmesine yakla§mamaktadu. Bunun Rusyànm yüzy1llik bir politikas1 oldugu belirtilen yaz1da istanbul'u ve Bogazlar'1 kontrol edecek bir Avrupah gücün sorunun merkezinde oldugu belirtilmekte­ dir. Yazmm devammda ingiltere ve Fransa' mn istanbul'da finansal bir güce sahipken Rusya' nm basmdan ba§ka bir gücü olmad1gm1 ve Rus basmm da bu durumu yani Almanlarm Türkiye'deki askeri heyeti ko­ nusunda eksik degerlendirmeler yapt1g1 vurgulanmaktayd1. Rusya'nm bu konuda net bir duru§ sergilemesi gerektigi, Rusya'nm ne istediginin belli olmas1 durumunda müttefiklerinin onun istediklerini yapmaktan çekinmeyecegi, ancak müttefiklerin Rusya'nm yerine hareket edemeye­ cekleri ve Almanya-Fransa ve Almanya-ingiltere meselesinin Rusya'mn yoklugunda dõnü§türülemeyecegi de belirtilmekteydi.53 Le Temps Gazetesi, Almanlann Birinci Ordu'nun komutasm1 ele geçirmeleri konusunda Rusya'nm nas1l bir tepki vereceginin bilinmedi­ gini; ancak St. Petersburg kabinesinin Ermenistan'da askeri bir hamle yapacagmm beklendigini yazmaktadu. Aym §ekilde Almanyànm da Anadolu'da Osmanh toprak bütünlügü konusunda bir hamlesinin ola­ cag1 beklenmektedir. Yaz1da Almanlann yard1mm1 kabul eden Türk­ lerin durumun kan§Ik bir hale geldigini gõrdüklerini, Türk basmmm sadece üçlü ittifâk1 suçlad1gm1; ancak olaym diger tarafm1 gõrmezden geldigini yazar. Bu konuda gazete, gittikçe büyüyen bu meseleye dair bir dosya açarak Türklerin dikkatini çekme amacmdadu. 1 908 ihtilali ile Me§rutiyet idaresinin kuruldugunu belirten gazete, bunun Fransa'da memnuniyetle kar§iland1gm1 belirterek; yeni rej imin ya§amas1 için d1§ zorluklarm üstesinden gelinmesi ve toprak kay1plannm engellenmesi gerektigi fikrindedir. Avusturya ve Macaristan'm Bosna Hersek' i i§gal ettigini yazan gazete, burada Alman ve Rus bask1smm devreye girdigi­ ni, iki sene sonra bu kez italya'nm Trablusgarp'a ve adalara saldud1g1m, bu durumda üçlü ittifâkm bir kez daha Osmanlilann kap1sm1 çald1gm1; ancak Almanlarm 1 909' a kadar Osmanhlara yard1m etmedigini yazar. Balkan Sava§lan' ndaki geli§melerden bahsedilen yaz1da Osmanli­ larm bu sava§ta Alman destegini yanlannda bulmad1gm1, Almanlarm destegi olmadan yapilan ban§ta ise Osmanhlann neredeyse Balkanla­ rm tamamm1 kaybettigini belirtir. Bu baglamda finansal bir yard1m 53 Le Temps, 22 Arahk 1 9 1 3 . 1 30

TÜRK-ALMAN ITTIFAKI

kar§ihgmda Almanlarm istanbul ordusunun komutas101 ele ald1klar1m, askeri bir egitim sõz konusu oldugunda bunun Türkiye aç1smdan çok õnemli olmad1g1m; ancak Almanlarm bu tercihlerinin politik bir tarafi olmad1g1 belirrilmektedir. Oiger taraftan Türkiye'nin bu tercihinin &­ ya'nm gelecegi aç1smdan õnemli sonuçlara gebe olacagmm da alt1 çizil­ mektedir. Bu i§birliginin siyasi tarafmm yanmda ekonomik bir tarafmm da oldugu ifade edilen yaz1da Alman heyetinin Türkiye'de olmasmm Türkiye'nin içinde bulundugu flnansal krizden ç1kmas1 için elzem olan, Avrupa devletlerinden borç almasmm õnünde engel oldugu ve dolay1s1yla Almanya'nm yanmda olmasmm Osmanh Devleti'nin durumunu zorla§t1racag1 belirrilmektedir. Buna kaqm ingiltere, Fransa ve Rus­ ya' nm olu§turdugu ittifâk, Osmanh imparatorlugu'nun toprak bütün­ lügünü garanti etmekte ve Bagdat Demiryollan imtiyazmda oldugu gibi baski uygulamamaktadir. Mütteflklerin Türkiye'ye yard1m etmeye hazir olduklanm belirten yaz1, Almanya'nm Türkiye'ye olacak bu yard1m1 engelledigini ve Türkiye'yi sona dogru gõtürdügünü ifade etmektedir. 54 Yukanda da deginildigi gibi Frans1z bas101 Alman subaylann istan­ bul' a geli§ini itilâf Oevletlerinin zay1füg1010 bir sonucu olarak gõrmek­ teydi. La Croix Gazetesi Rusya'nm çabasm1 ve mütteflklerin gev§ekli­ gini "Bugün Ístanbul'da Alman bir generale bakmak için Bulgaristan'z n

ilerleyi1ini durduran Rusya'n zn durumu, aslznda kõtü bir maceradan iba­ ret! Íki aydzr bu heyeti engellemeye çalz1an Rusya, sadece Almanlar nez­ dinde giri1im yaparak; bunu bajaracagznt sansa da sultan ile bu konuda hiçbir münasebeti olmadt. Bu, Rusya için büyük bir hataydz. " sõzleriyle ele§tiriyordu.55 Kiliseye yakinhg1 ile bilinen La Croix, Fransa'nm pasif Dogu siyasetini ele§tirerek; Osmanh Oevleti üzerindeki kadim Frans1z tesirinin kaybedildigini §U sõzlerle dile getiriyordu:

"Franszz diplomasisi ve kamuoyu, Dogu'daki etkinligimizden olduk­ ça endi1eli. Bankalartmtzdan borç alan Türkiye, Edirne'yi geri aldzktan sonra Alman etkisi altzna girdi. Strplar Alman topu satzn aldt. Yunanlt­ lar, bizim altznlarzmzzla Almanlardan dretnot satzn aldzlar. Bu noktada Franszzlarzn çzkarlarz kõtü etkilenmif durumda. Türklerin yeniden elde ettigi Trakya'daki topraklarznda bulunan kiliselerdeki Franszz bayrak­ larznzn yerinde #mdilerde yeller esiyor. Szrplar, Manastzr'da Katolikleri 54 Le Temps, 1 9 Arahk 1 9 1 3. 55 La Croix, 1 6 Arahk 1 9 1 3 . 131

SAVA�ANLARIN GÔZÜYLE

tammzyorlar; Yunanltlar, Katolik kaylerini tahrip ettiler. Artzk bu bolge­ lerde Framtz bayragma saygi. gosterilmiyor."56 L'homme librejournal quotidien du matin Gazetesi'nde C. Clemen­ ceau, "Made in Germany" adlt makalesinde aym dogrultuda, yani Ítilâf Devletleri'nin diplomatik zaflyetlerinin Almanyànm güçlenmesine olan katkts1 hakkt nda, gõrü§ler ileri sürmܧtÜr. Ona gõre; Alman 1m­ paratoru II. Wilhelm, Sultan II. Mehmet'inkinden daha az gürültülü bir §ekilde Bizans'1 ele geçirmek için bir general ve on be§ zabitam gõn­ dermi§tir. "Almanlarz tamyan herkes bir saniye beklemeden hazzrlamp, harekete geçmek üzere olduklarmt bilir" diyen Clemenceau, amk po­ litika zamanmm sona erdigini ve temei mqguliyeti yanm ertelemek olan siyasetçilere õnemli §eyler telkin edebilecek bütün gevezelikleri sona erdirmeyi tavsiye ediyordu. Zira Berlin'den gelen haberler i§in çoktan uygulamaya geçtigini gõsteriyordu. Clemenceau, bu ortakl1kta Osman!t Devleti' nin de kendi hesabm1 iyi yapt1gm1 dü§Ünmekteydi:

" Türkler, uygun zamam kollamakta ustalar. Türkler, sadece Almanlarm kuklast degi.ller, Avrupa'daki maglubiyetlerin intikamzm almayz da dü1ünüyorlar. Sultanm II. Wilhelm'in ordusuna strtmt dayamasmz yeniden dü1ünmek gerekecek. 57 Alman Askeri Heyetinin Yetkileri Neler Olacaktt? Osmanlt-Alman i§birligini takip eden Frans1z basmma gõre; Alman Su­ baylar ile Osman!t idari ve askeri yõneticileri arasmda ciddi bir uyu§­ mazhk ve anla§mazltk mevcuttu. En çok tart1§ilan konulardan birisi de "Liman von Sanders'in yetkileri" meselesi idi. Liman von Sanders, 1 9 1 3 yilmda gõreve ba§lad1gmda sadece Birinci Ordu kumandam olarak atanmt§tl. Yukanda da deginildigi gibi, Sadrazam Said Halim Pa§a, ya­ banc1 basm mensuplanna Liman von Sanders'in Ístanbul'a geli§inden sonra yapng1 aç1klamada; Alman generalin yetkilerinin kts1tlt olacagm1 ve Ístanbul garniwn kumandam Faik Bey'in kumandas1 altmda olarak sadece bogazlarla ilgili gõrevleri olacagm1 aç1klamt§tl. 58 Frans1zlara gõ56 La Croix, 30 Ocak 1 9 14. 57 L'Homme libre journal quotidien du matin, 1 6 Arahk 1 9 1 3. 58 L'Homme libre journal quotidien du matin, 1 6 Aral1k 1 9 1 3; Le Figaro, 1 6 Ara­ hk 1 9 1 3.

1 32

TÜRK-ALMAN ITTIFAKI

re; Sadrazamm aç1klamas1 her ne kadar Alman subaylarm bogazlann istihkâmma yõnelik oldugunu aç1kça ortaya koysa da diger kumandan­ hklar üzerinde etkili olup olmayacaklan sarih degildi. Rusya da bu ko­ nuda Osmanh tarafinm Ítilâf Devletleri'ne yõnelik yapt1g1 aç1klamay1 yetersiz bulmaktaydi.59 Frans1z medyasmda Liman Pa§a'nm yetkilerinin arttmhp arttml­ mayacag1 ya da heyetin sadece lstanbul ile smuh kal1p kalmayacag1 tart1§ilmaktayd1. Hatta Liman Pa§a' mn aslmda Erzurum'daki ordu için geldigine dair rivayetler bile yer almaktaydi.60 Bâb1âli'nin Liman Pa­ §a'nm Ístanbul'daki Birinci Ordu ve Harbiye Okullannm kumandan­ hgma tayininin Rusya'ya kar§I yapilm1§ herhangi bir hamle olmad1g1 ve hadisenin tamamen Enver Pa§a' mn inisiyatifi ile gerçekle§tigi ifade etmesinden sonra bu hamle, Alman basmma gõre, Alman hayram En­ ver P:l§a kar§Ismda Liman Pa§a' nm yetkilerini sm1rlamay1 hedefl.eyen Frans1z-Rus diplomasinin ba§ans1 olarak kabul edilmekteydi. Frans1z basm1 da bu hadiseyi "Bdbzdli'nin tavizi" olarak gõrmekteydi.61 Frans1z basm1, Alman askeri uzmanlarm etkinligini daha sonraki dõnemlerde de takip etmeye devam etmi§tir. L'Humanité Gazetesi, San­ ders'ten ba§ka bir Alman komutamn Edirne'ye tayin edilmesini Alman heyetinin ilerde daha fazia yetki alacagmm i§areti olarak gõrüyordu.62 Le Figaro Gazetesi de Ístanbul'a yeni Alman askeri uzmanlarm geli§in­ den serzeni§le bahsetmekteydi. Gelenlerin üçü albayd1 ve albaylarm her biri õnemli gõrevlere getirilmi§ti. Albaylardan biri Edirne'deki kalelerin kumandanhgma, digeri topçu bõlügü gõzlemciligine ve üçüncüsü ise topçu okuluna atanmI§tl. Rütbeleri yüzba§I olan diger dõrt subay ise; agir topçu bõlügünde, topçu okulunda, birinci süvari bõlügünde ve harp okulunda egitmen olarak gõrevlendirilmi§lerdi.63 Frans1z basm1 Almanya'ya giden Osmanh õgrencilerini de Osmanh-Alman yakm­ la§masmm bir yans1mas1 olarak gõrüyordu. Bu õgrenciler içinde I I . 59 60 61 62

L'Homme /ibre journa/ quotidien du matin, 1 7 Arahk 1 9 1 3. Le Temps, 6 Kas1m 1 9 1 3; 28 Kas1m 1 9 1 3; 30 Kas1m 1 9 1 3 ; 2 Aral1k 1 9 1 3 . L'Homme /ibre journa/ quotidien du matin, 1 2 Ocak 1 9 1 4 ve 1 3 Ocak 1 9 1 4. L'Humanité, 6 Ocak 1 9 1 4 ; L'Homme /ibre journa/ quotidien du matin, 6 Ocak

63

Le Figaro, 1 Marc 1 9 14; Le Temps, 2 0 Marc 1 9 14; Aynca L'Homme /ibrejour­ nal quotidien du matin, 24 �ubat 1 9 1 4.

1 9 14.

1 33

SAVA�ANLARIN GÔZÜYLE

Abdülhamid'in çocuklan da vard1. �ehzade Cemalettin, Alman ordu­ sunda egitim alacak; diger �ehzadeler Abdülrahim, Abdülcelil ve Fuat ise, Alman Harp Okulu'nda staj yapacakti.64 Frans1z basm1, Alman askeri heyetinin istanbul' a geli§inden sava§m ba§lad1g1 dõneme kadar õncelikli olarak heyetin istanbul'daki durumu­ na odaklanm1§ ve Ístanbul'dan gelen haberlere gõre Frans1z kamuoyu­ nu aydmlatmI§tl. Bu konulann di§mda Frans1z basm1, sava§ õncesinde Osmanh Devleti ile Rusya, Fransa ve ingiltere arasmdaki münasebet­ leri de takip etmi§tir. Rusya cephesinden bakild1gmda Rusyànm istan­ bul'daki Alman askeri heyetinden duydugu rahats1zhk ortadayd1. Hatta buna tepki olarak Rus Di§i§leri Bakam Sazanov, Osmanh Devleti'nin Dogu smmna saldumay1 bile dü§ünmü§tü.65 Bundan dolay1 Osmanli hükümeti Ruslar ile gõrü§melere devam ederek ikili ili§kileri belli bir düzene oturtma amacmdayd1. Bu amaçla Mart 1 9 1 4'te Osmanli Dev­ leti ve Rusya arasmda siyasi ve iktisadi bir yakmhk tesis etmek için " Türk-Rus Dostluk Cemiyeti" kurulmu§tu.66 Ôncesinde ise; Enver Pa§a ile Rusya'nm Ístanbul Büyükelçisi, von Giers arasmda Alman Askeri Heyeti ve diger meseleler hakkinda gõrܧmeler yapilm1§ ve Enver Pa­ §a, Rus elçisini Alman heyetinin askeri yetkileri konusunda bilgilen­ dirmi§ti. L'Echo de Paris Gazetesi'ne gõre; gõrü§me olumlu bir §ekilde netic�lenmi§ti. 67 Bunun gibi Frans1z basm1 õzellikle Talar Pa§a'nm ba§kanhgmdaki Osmanli heyetinin Çar II. Nikola ile Livadiàdaki gõrܧmesini de ta­ kip etmi§ti.68 Osmanli-Rus gõrü§melerinde oldugu gibi basm Osman­ li-Frans1z gõrü§melerine fazlas1yla alaka gõstermi§ti. Osmanli Hüku­ meti, Cavid Bey'i Paris'e gõndermi§ti. 1 9 1 4'ün Nisan aymda temelde ekonomik meselelerin sõz konusu oldugu müzakereler ba§lamI§tl. Bu yakmla§manm bir gõstergesi olarak " TUrk-Franszz Dostluk Cemiyeti" 64 Le Temps, 6 May1s 1 9 14. 65

66

Tunç, "Frans1z Askeri Ata§esi Yarbay Maucorps un Gõzüyle Alman Askeri Heyeti ve General Liman von Sanders in Ístanbul'daki Faaliyederi'', s. 6 1 7. Sabahattin Ôzel, "Balkan ve Birinci Dünya Sava§lan Arasmdaki Dõnemde Osmanh Devleti-Rusya tli§kileri'', Güneydogu Avrupa Arllfttrmalart Dergisi,

1 2 ( 1 998), s. 237-257. 67 L'Echo de Paris, 1 5 Ocak 1 9 14; Km§man, a.g.m., s. 8. 68 Le Figaro, 8 , 13 May1s 1 9 14. 1 34

TÜRK-ALMAN ITTIFAKI

kuruldu. Cemal P�àmn b�kanlik ettigi cemiyet, ilk toplant1s1m 3 Ni­ san 1 9 1 4'te yapml§tl.69 Frans1z basm1, Frans1z yanlis1 olarak gõrdükleri Cemal P�ànm çabalanm Fransa için yeni imtiyazlar koparma ve Os­ manli Devleti'nin Fransànm yamnda sav�a girmesi için bir araç olarak gõrmekteydi. 70 Genel olarak bakild1gmda Frans1z basmm büyük oranda egildigi konu; olan Alman Askeri Heyeti idi ve bu hadise, tarihte e§ine rast­ lanmayan §ekilde Bogazlarda Almanlarm üstünlügünün i§areti71 olarak gõrülüyordu. Frans1zlara gõre Almanyànm bu askeri heyetle hedefledi­ gi en õnemli §ey; Osmanh Devleti'ni kendi sõmürgesi haline getirmek­ ti. Frans1zlar, Almanlann askeri ortakl1ktan sonra sava§a beraber girerek Dogu'da Fransà nm yerini almay1 hedefledigini de dü§ünmekteydiler. Alman Ordusu'nun 1 872'den itibaren Ístanbul'da Frans1zlarm icra et­ tigi rolü oynamaya ba§lad1gma ve bütün Frans1z milli çabalarmm terk edildigine dair yazilar ç1kan Frans1z basmt, Almanya'nm her geçen gün yerinin daha da saglamla§tlrmasmdan dem vurarak hay1flanmaktadu. 1 897 Osmanh-Yunan Sav�1'ndan istifade eden Almanya, 1 9 1 2'deki yenilgilerden etkilenmemi§; aksine nüfuzunu daha da arttlrml§tl.72 Almanya'nm Fransànm yerini almasmdan hay1Aanan muhafazakâr La Croix Türkiye'deki Alman etkisini " Türkiye'de eskiden tramvay bi­

letlerinde Türkçe ve Franszzca ibareler yer alzrken; artzk A/manca kulla­ nzlmaktadzr. Türkiye Almanla1maktadzr. Almanlar okullar vasztaszyla da kültürlerini Türkiye'de yaymaya çalz1maktadzrlar" sõzleriyle dile getiri­ yordu.73 Bu baglamda Almanlarm Dogu'da hedeflerine ul�mak için uygulad1klan politikalar da Frans1z basmmda yer ahyordu. Mesela Al­ manlann, Yunanlarla el altmdan müzakere masasma oturarak; Osmanh Devleti'ne kar§I "ikiyüzlü bir siyaset" takip ettigi §eklinde bir yorum da yap1lm1§t1. Le Figaro Gazetesi, Alman-Yunan yakmla§masmm Os­ manlilarda "hayal kmklzgz" yaratt1gm1 ifade ederken; Osmanli-Alman ittifâkmm "zayiflzgmz" da gõstermeye çal1§1yordu. 74 69 70 71 72 73 74

Le Temps, 1 May1s 1 9 1 4 . Km�man, "I. Dünya Sava�1 Ôncesinde Frans1z Basmmda Osmanh Devleti ve Büyük Güçler", s. 1 1 . La Croix, 1 7 Arahk 1 9 1 3 . Le Temps, 8 Arahk 1 9 1 3. La Croix, 1 Eylül 1 9 1 5 . Le Figaro, 2 1 �ubat 1 9 1 4 .

135

SAVA�ANLARIN GÔZÜYLE

Türk-Alman itt:ifâkt ve Türkiye'nin Almanya'run Yarunda Savata Girmesi Sava§ ba§lad1ktan sonra Almanlann bu ittifâk ile ula§mak istedikleri hedefferin neler olabilecegine dair baz1 yaz1lar da kaleme almmt§tl. La Croix'ya gõre; Alman imparatoru II. Wilhelm yakla§tk olarak yirmi yildan beri süregelen " megaloman politikalarzm kutsa/Úllttrma" pe§ine dü§mܧtÜ. Mezopotamyàya girmeye çalt§an imparator, Bagdat Demir­ yolu ve onun uzantilan ile de Pasiflk'e girmeyi amaçlamaktayd1. Sava§, ona istedigi bu fmatl sunmu§tu. Ímparator, Türk askerleri vas1tas1 ile bunu gerçekle§tirmeyi dü§Ünmekteydi. Gazete, II. Wilhelm'in Ísken­ der gibi Hindistan'a kadar her yeri fethedecegini; ancak bu defa kaq1lannda Íngilizler olacagm1 vurgulamaktayd1. 75 Frans1z basm1 sava§m ba§lamasmdan sonraki olaylan da takip ederek okuyuculanm Dogu'daki geli§meler hakkmda bilgilendirmeye devam etmi§ti. Goben ve Brausleu gemilerinin Akdeniz'deki hareketliligi, Türk sulanna giri§inin yankilan basmda ç1kan haberlerde de gõrülmektedir. Le Temps Gazetesi bu iki mhlmm Bogazlardan geçi§inin anla§malara aykm oldugunu, 1 8 56 Paris ve 1 878 Berlin Muahedelerine atiffa oku­ yucularma aktarmaktaydi.76 Zuhhlarm Rus limanlarm1 bombard1mana tutmasmdan sonra Osmanlmm takind1g1 tav1r; " mi/li btZjkaldm ve ihti­ lal' olarak algilanmakta ise de ittihat ve Terakkinin hayal dünyasmdan ibaretti. Íttihat ve Terakki Partisi'nin bu tav1rlarmm asil nedeni ise; za­ y1füklarma ve kamuoyunun muhalefetine ragmen ellerinde tuttuklan iktidan kaybetmemekti.77 Bunun gibi sava§m flilen ba§lamasmdan son­ ra sava§a dair geli§melerin daha yogun bir §ekilde Frans1z basmmda yer ald1g1 gõrülmektedir. Bu baglamda Çanakkale Cephesi'nde Frans1zlar ile Osmanhlarm kar§I kaq1ya gelmeden Frans1z basmmm propaganda amaçh yaz1lar kaleme almaya ba§lad1klan gõrülmektedir. La Croix gaze­ tesinde 27 �ubat 1 9 1 5 tarihinde ç1kan bir haberde Íngiltere' nin istanbul Büyükelçisi (Louis) Mallet'in diplomatik yazi§malardan mürekkep bir kitapç1k basurd1g1 bilgisi yer almakcayd1.78 75 76 77 78

La Croix, 28 Arahk 1 9 1 5 . Le Temps, 1 3 Agustos, 1 9 14. L'Homme libre journal quotidien du matin, 4 Ocak 1 9 14. Gazetenin bahsettigi eser, 1914 y1lmda Foreign Office tarafindan yay1mlanan Correspondance Respecting Events Leading to the rupture ofRel.ations with Turkey 1 36

TÜRK-ALMAN ITTIFAKI

Bu kitaptan yola ç1kilan haberde Osmanh Devleti'nin ad1m ad1m itilâf devletlerinden koparak Almanlarm dine nas1l d�tügü izah edil­ mekteydi. 1 9 1 3'te bu konuya dair õz ele§tiri niteligindeki haberlerin yerini arnk Íttihat Terakki Partisi'nin yõneticilerini ele§tiren haberler almaya ba§lam1§t1r. Haberde, Osmanh Devleti' nin itilâf Devletleri'nden kopu§unun mesuliyeti, Enver Pa§àya isnat edilmi§tir. Yürütme gücünün hükümetin elinde olmad1g1 bir sistemde hükümet üyelerinin zay1fhgma Enver ve Talar pa§alann baskm yap1lan eklenince bu iki pa§a, Os­ manh Devleti'ni Almanlann yanmda sava§a sürüklemi§lerdi. Ban§ yanlm olan sadrazam (Said Halim Pa§a) da onlar kaq1smda çaresiz kalm1§ ve Goben ve Breslau adh iki Alman gemisini kabul ederek onlann Rus limanlanm bombalamasma ses ç1karamam1§t1r. Bu ara­ da, Almanlarm vaatleri de haberde malanmI§tlf. La Croix bu vaatleri

"Ruslarm aszrlardzr devam eden saldmlarz sona erecek, Mzszr yeniden Sultanm topragz haline gelecek, somürge durumundaki Hindistan ve diger Müslüman bolgeler Halifelik vasztaszyla Osmanlz'ya baglanacak. Hülasa Osmanlz Büyük Dogu Gücü, Almanya ise Büyük Batz Gücü ola­ cak" §eklinde s1ralam1§t1r.79 Yine Çanakkale deniz muharebeleri ba§lamadan Le Petit Parisien Gazetesi, "Çanakkale �atolar1 Müttefiklerin Elinde" ba§hkl1 bir haber yay1mlad1. Haber, Çanakkale istihkâmlarmm oldukça zay1f oldugu ve Osmanh Devleti'nin günden güne wr bir duruma d�tügü iddiasma odaklanm1§t1. Ítilaf Devletleri'nin Çanakkal e Cephesi'ne dogru ilerle­ dikleri bir zamanda "saglam bir kaynaga" dayandud1klar1 haberlerinde Ístanbul'da Íttihat ve Terakki Partisi liderlerinin vatan haini ilan edildi­ gine dair afi§lerin asild1gm1 belirten Le Petit Parisien Gazetesi, izmir'de asker kaçaklarmm oldugunu, idari ve askeri erkânm itilaf Devletleri lehi­ ne demeçler verdiklerine de haberinde yer vermekteydi. Gazetede, aynca ittihat ve Terakki Partisi kurmaylannm "fikir ayrzlzgma" dii§tüklerini, Almanlar1 safd1§1 b1rakarak, itilaf Devletleri ile iyi §artlara sahip anla§ma yapilabilecegi fikrinin de gündeme geldiginden bahsedilmekteydi. 80 adh eserdir. Íngiliz elçinin bu olaylara ili§kin fikirlerinin bir degerlendirilmesi için bkz. Meral Balc1, "1ngiliz Büyükelçinin Gõzünden 1. Dünya Sava§ma Giden Yolda Osmanlmm Íçinde Bulundugu Durum" , Marmara Üniversitesi TUrkiyat A7"1l/ttrmalan Dergisi. 2/ 1 (20 1 5) , s. 9-3 5 . 79 La Croix, 27 �ubat 1 9 1 5 . 80 Le Petit Parisien, 3 Mart 1 9 1 5.

1 37

SAVA�ANLAR IN GÔZÜYL E

Osmanh Devleti'nin Almanya ile olan ittifâkmm halk ve idareci­ ler tarafmdan sorguland1gma dair oldukça fazia yaym sõz konusudur. Mesela Le Petit Parisien Gazetesi sava§ ba§lad1ktan hemen sonra istan­ bul'da her geçen gün Almanyà nm zoru ile bir sava§a girilmesinden halkm yakmmaya ba§lad1g1 belirtmektedir. Devammda Wangenheim ve Sanders'in tüm çabalarma ragmen Türk Hükumeti'nin sava§ d1§mda kalmaktan yana oldugunu, hatta Bâb1âll'nin itilâf Devletleri ile ili§kilerinin kopmas1 ve sava§a girmesine Souchon komutasmdaki do­ nanmanm neden oldugu ve §imdiye kadar ya§anan olaylarm Alman hayram olan Türkleri "hayal kmkltgma" ugratt1gm1 iddia etmektedir. Basma gõre Frans1z ve Rus cephesindeki operasyonlan izleyen aske­ ri erkân ve ittihatç1lann içinde Avusturya ve Almanlarm yenilgisinin Türkiye için doguracag1 vahim sonuçlardan endi§e edenler yer almak­ tayd1. istanbul'da Enver Pa§a'nm Harbiye Naz1rhg1'm b1rakarak ordu­ nun ba§mda general olarak gõreve ba§lamasmm sorguland1g1 da belirt­ mekteydi. Birkaç zamandan beri Enver Pa§a ile Sanders arasmda bir anla§mazhgm oldugu da belirtilerek Sanders'in MISlr ve Kaskasyàda Osmanl1 ordulannm yenilgisinin kaçm1lmaz oldugunu dü§ündügü ifade edilmektedir. Gazete, "acaba Sanders'in tüm mesuliyeti Enver Pa­

;a'ya mt yüklemeye çal1;t1gmm ya da durumun ciddiyetinden endi;e eden Sanders Ístanbul'dan çtkmak için firsat mt kolladtgmmm" bilinmedigi­ ni, aslmda her iki ihtimalin de olas1 oldugunu belirtmekteydi. Ancak gazete durumun günden güne kõtüye gittigini ve halkm da gerçek durumun farkma vard1gm1 ve Alman Askeri Heyeti'nin de bunun so­ nuçlanna katlanmas1 gerektigini belirtmekteydi. Haber son olarak çok say1da Alman ailenin istanbul'u terk etme haz1rl1g1 yapmasmt "sevin­ dirici bir geli;me" olarak nitelemektedir.8 1 Yine Sankamt§ harekâtt sonrasmda "istanbul'un nabzm1 tuttugu­ nu iddia eden" Frans1z basmmda bu olay üzerinden hem Enver Pa­ §àya hem de Almanya ile yap1lan ittifâka kar§t baz1 makaleler yazt!­ mt§tl. Le Petit Parisien Gazetesi' ne gõre Kafkas harekâtmda Osmanh Devleti'nin ba§ans1zhga ugramast istanbul'da derin bir tesir yaratmt§tl. Bu durumun neden oldugu " memnuniyetsizlik" sadece devlet adamla­ n arasmda degil tüm halk nezdinde de gõrülmekteydi. Halkm tepkisi 81

Le Petit Parisien, 4 Ocak 1 9 1 5 . 1 38

TÜRK-ALMAN ITTIFAKI

o kadar fazlayd1 ki sultar11n ve bakanlannm hayaclannm garanti olup olmad1g1 merak edilmekteydi. Gizli baz1 afi§ler Almanlann, Türklerin gerçek dü§manlan oldugunu ilan etmekte ve Türkleri Alman liderlerin tiranhgma kar§I harekete geçirmeye çagumaktayd1. Gazete bu gõste­ rilerin etk.isiz olmad1gm1 ve Enver Pa§a ve Almanyàya kar§I her geçen gün gõsterilerin yapild1gm1 yazmaktayd1. 82 Yine bir ba§ka propaganda haberine gõre; Enver Pa§a, Sanders'e kar§I aç1kça bir muhalefet gõster­ meye ba§lamt§tl. Enver Pa§a, Sanders'in tutuklanmasm1 istemi§; ancak Sanders bundan kurtulmay1 ba§armt§tl. 83 Aslmda Frans1z basmmm Enver Pa§a ile sava§ õncesinden itibaren ilgilenmeye ba§lad1g1 gõrülmektedir. Enver Pa§a izzet Pa§à nm yerine Harbiye Nazuhg1'na gelmesi sürecinden itibaren ilgi konusu olmaya ba§lamt§ ve basmda kariyeri ve etk.inligi, konusunda haberler yap1lma­ ya ba§lanmi§tl.84 Ôzellikle de onun Almanya'da egitim gõrmesi, itti hat ve Terakki içindeki konumu ve neler yapabilecegi merak edilen konu­ lardand1. 85 Elbette Enver Pa§à nm Alman Askeri Heyeti ile olan ili§ki­ leri ve planlan da dikkatlerden kaçm1yordu. Mesela gõreve ba§lad1ktan sonra ya§h yüksek rütbeli 280 subaym emekliye aynlmas1 Frans1z ba­ smmm ilgisini çekmi§ ve Frans1z basmmda bu hareket "Enver Pa1a ve kzyzm" §eklinde yans1t1lm1§t1. Le Matin ve La Croix gazeteleri emekliye sevk edilen personele ayn bir ilgi gõstermi§ti. Frans1z basmmm bu has­ sasiyetinde Almanyàya yakmhg1 ile bilinen Enver Pa§ànm bu hareke­ tinin " Osmanlz Ordusu'ndaki Alman" etkisine yapacag1 pozitif katkt da etkili olmu§tu. Bu §ekilde Almanlarm Osmanh Ordusu'nda daha etk.in olmalan Fransa için "tedirgin" edici bir geli§me olacaku. Sava§m fiilen ba§lamas1 ise Enver Pa§a ile ilgili daha sert haberlerin yaymlanmasma neden oldu. Haberlere gore Enver Pa§a Osmanh Devleti'nin "kendince bir maceraya" sokuyor ve Sanders Pap ile i§birligi ile Osmanh Devle­ ti' nin hâkimi haline geliyordu.86 82 83 84 85

Le Petit Parisien, 1 1 Ocak 1 9 1 5. Le Petit Parisien, 24 Mart 1 9 1 5 . Le Petit Parisien, 4 Ocak 1 9 14.

Mustafa Km§man, "I. Dünya Sava§l Ba§lannda Frans1z Basmmda Enver Pa§a Alg1s1'', Social Sciences Studies Journal, 3/ 1 2 (20 1 7) , s. 1 9 1 O. 86 Km§man, " I . Dünya Sava§1 Ba§lannda Frans1z Basmmda Enver Pa§a Alg1si" , s. 1 9 1 1 .

1 39

SAVA�ANLARIN GÔZÜYLE

Goben ve Breslau gemilerinin Rus limanlanm bombard1mana tut­ mas1 üzerine Frans1z basm1 hem Almanlar hem de Türkler için oldukça agu ifadeler kullanmI§tlf. Bu haberlerden birisi Frans1zlarm Almanlara olan yakla§1mm1 ve Enver Pa§àya yõnelik ele§tiriyi "Maceraperest, bencil

ve ayni ytktm tanrtszna tapan, insanltgm ilkelfelsefesine sahip II. Wilhelm ve Enver Pllja. . . Türkiye'nin büyle stkt bir birliktelik ile tekrar gü,çlen­ mesinden korkuyor muyum? Türk as/a medenilejemeyecek bir yiktmdtr. Fakat ona ibadet ozgü,rlügünü, hadimlariyla birlikte haremini verdiginiz­ de Muhammed'in cennetine en htzlz 1ekilde varabilmek için çabalar. . . " Pa§a'y1 sõzleriyle dile getiriyordu. 87 Le Temps ise aym baglamda Enver Pa§a'nm, II. Wilhelm'in politikalarmm "aract" olarak gõrmekteydi.88 Sava§m ilerleyen a§amalannda Enver Pa§a hakkmda Frans1z basm1 yaz1lar ne§retmeyi sürdürdü. Bu yaz1lann da ortak noktas1; Osman­ h Devleti'ni Almanya yamnda sava§a sokmas1 nedeniyle ele§tirel bir karakter ta§imalandu. Mesela, Le Petit Parisien Gazetesi Enver Pa§ày1 hedef alan bir yaz1 yaymlamI§ ve bu yaz1da "Enver Pllja'n zn yari mito­

lojik bir karakter olarak gorüldügünü; ancak Enver Pllja'nzn fiziksel ola­ rak gü,çlü birisi olmaszna karpn ülkesinin yirtzk bayragznzn altznda ne yapzp yapamayacagznzn belirsiz oldugunu" belirtiyordu. Gazete, Enver Pa§ànm ne Türkiye ne de Almanya için faydal1 olmayacak bir mücade­ le verdigini, ancak Ítalyanlann hassasiyetlerine dokundugunu belirtir. Alman halkmm Enver Pa§àmn Almanyàya bir §eyler kazand1racagma dair bo§ bir dü§ünce içinde olduklanna da deginen haber Osmanh-Al­ man askeri harekâtmm ne zafer ne de güvenlik vadetmedigini belirt­ mekteydi.89 Bu õrneklerden de gõrüldügü gibi Frans1z basm1 Enver Pa§ànm Harbiye Nâzm olmasm1 ve Osmanh Devleti'ni sava§ta hangi tarafta yer alacag1 konusunda yõnlendirmesini Alman Askeri Heyetin etkisinin bir devam1 ve Osmanh-Alman yakmla§masm1 kolayla§t1ran bir unsur olarak gõrmekteydi. Íncelenen dõnemde Frans1z gazete haberlerinin aym kaynaklardan beslenmesi nedeniyle gene! bir benzerlik gõsterdigi sõylenebilir. Bunun­ la birlikte farkh ideolojik baki§ aç1lari gazetelerde ne§redilen makale­ lerde õne ç1karak, Frans1z basmmda farkl1 yakla§imlarm sergilenmesine 87 L'Homme /ibre journa/ quotidien du matin, 5 Kas1m 1 9 14. 88 Le Temps, 20 Agustos 1 9 1 4. 89 Le Petit Parisien, 1 Nisan 1 9 1 5 .

1 40

TÜRK-ALMAN ITTIFAKI

sebebiyet vermi§tir. Alman Askeri Heyeti'nin 1 9 1 3'teki istanbul'a geli§i, õncelikli olarak Rusyà mn bir sorunu olarak alg1lanm1§tu. Fakat bu ha­ disenin gün geçtikçe ciddi bir yap1ya bürünmesi ve Almanyànm em­ peryal dü§Üncelerinin bir yans1mas1 olarak algilanmaya ba§lanmas1yla, Alman Heyeti arnk Frans1z bas1m için bir "sorun" olarak izah edilmeye çal1§ilm1§tu. Bu noktadan sonra Frans1z basm1 bir taraftan õzele§tiri ya­ parak, hadisenin bu noktaya varmasmda Fransa ve müttefiklerinin Os­ manh'ya kar§1 takmd1klan yanh§ tav1rlann alnm çizmi§ler, diger taraftan propaganda amaçh yazilarla Osmanh-Alman ittifâkmm istenilen sonuca varamayacag1 üzerinde durmU§lardir. Enver Pa§a' nm Alman hayranhg1 meselesi de tam da bu nokta õn plana ç1kanhr ki bu algmm olu§masmda d1§ basmm õnemini gõster­ mesi aç1smdan da Frans1z basmmda Enver Pa§a ve ittihat ve Terakki Partisi ile alakal1 yazilar, son derece ilginçtir. Aynca gazetelerin derlemi§ oldugu haberler, dõnemi inceleyen eserlerde de yer alsa da hadiseye kronolojik aç1dan baki§ta õnemli argümanlar sunmaktadir.

141

iKiNCi BÕLÜM

iTTiFÂKIN SAHADAKi YANSIMALARI

1.

OSMANLI SEFER PLANLARI VE OSMANLI SEFER PLANLAM ASI VE HAREKÂTINDA ALMAN ETKiSi

ALMAN VE

Cemal Candan

•

"Plan, Ístanbul'un korunmast ile Almanlara destek olmak amact ile azami Rus ve Íngiliz kuvvetlerinin Osmanlt Cephelerine çekilmesi hedefleri arasmda gidip gelmektedir"

Birinci Dünya Sava§i'm; uzun süreli, koalisyonlara dayanan, topyekun sava§m ilk õrnegi olmas1 ve harp silah araç ve gereçlerindeki geli§­ melere bagh olarak yeni sava§ taktik ve tekniklerinin ortaya ç1kmas1 nedeni ile harp tarihinde bir dõnüm noktas1 olarak nitelemek müm­ kündür. Bunun yam s1ra Kurrulu§ Sava§i'm, Birinci Dünya Sava§i'nm son evresi olarak kabul ettigimizde de, yeni Türkiye Cumhuriyeti' nin dogmasma yol açmas1 nedeni ile de Türk tarihindeki õnemli dõnüm noktalanndan biridir. Bu bõlümde, Türkiye'nin kaderini derinden etkileyen bu sava§ hak­ kmda bugüne kadar yazilmI§ eserleri tekrardan kaçmarak, yeni bir baki§ aç1S1yla, Alman Genelkurmay Ba§kanhg1 harekât planlarmm Osmanh cephelerini nas1l etkiledigi ortaya konmaya çal1§ilacakt1r. Bu amaçla da üç noktaya odaklamlm1§t1r; operatif ve taktik seviye muharebelerden kaçmarak, siyasi karar alma mekanizmasmm gõlgesinde kalan stratejik seviye askeri planlamamn incelenmesi, Alman ve Osmanh Genelkur­ may Ba§kanhklannm devletin karar alma mekanizmas1 içindeki yerinin tespiti, Avrupa ve Osmanh cephelerinin e§ zamanh olarak birlikte ele almmas1 ve aralarmdaki etkile§imin irdelenmesi.

Emekli Albay, Ístanbul Üniversitesi Doktora Ôgrencisi.

1 45

SAVA�ANLAR IN GÔZ ÜYLE

Stratejik Seviyenin Siyasi Tarih ile Operatif/Taktik Seviyelerden Farkltl1gi Birinci Dünya Sav