Res Gestae Divi Augusti [Reprint 2021 ed.] 9783112515402, 9783112515396

177 110 4MB

German Pages 23 [44] Year 1909

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Res Gestae Divi Augusti [Reprint 2021 ed.]
 9783112515402, 9783112515396

Citation preview

K L E I N E T E X T E F Ü R THEOLOGTSCHE UND PHILOLOGISCHE VORLESUNGEN UND ÜRUNGEN HERAUSGEGEBEN

VON HANS LIETZMANN 2y,'30



RES GESTAE DIVI AVGVSTI HERAUSGEGEBEN UND E R K L Ä R T

VON

D R .

E R N S T

D I E H

L

A. II. PROFESSOR [X .IKN'A

P R E I S 1,20 M A R K

BONN A. MARCUS UND E. W E B E R ' S 1908

VERLAG

VERLAG

V O N J.

C.

B.

MOHR

(PAUL

SIEBECK)

IN

TÜBINGEN

Handbuch zum Neuen Testament in Verbindung mit H. Gressmann E. K l o s t e r m a n n F. N i e b e r g a l l L. R a d e r m a c h e r F. Wendland Ii erausgegeben von

Hans Lietzmann Nene L i e f e r a n g e n : F ü n f t e Lieferung 1 : Band III, Bogen 6—11. Die B r i e f e des A p o s t e l s F a n l u s . A n d i e C o r i n t h e r I . Erklärt von H a n s L e x . 8. M . 1.60. Subskr.-Preis M . 1.44.

Sechste (Doppel) L i e f e r a n g : Band II, Bogen 1 —10. gelien. Markus. erklärt von E r i c h Preis M. 2.56.

Lietzmann.

Die E v a n -

Unter M i t w i r k u n g von H u g o G r e s s m a n n , Klostermann. L e x . 8. M . 2.85. Subskr.-

Siebente L i e f e r u n g : Band V, Bogen 4—8. P r a k t i s c h e A u s l e g u n g zn M a r k u s . Von Fr. N i e b e r g a l l . Preis M . 1.26.

Achte Lieferung.

(Aus Band V.)

M a t t h ä u s und I. Cor. Früher erschienen:

L e x . 8.

Praktische

Von F. N i e b e r g a l l .

M . 1.40.

Subskr.-

Auslegung

zu

U n t e r der Presse.

E r s t e L i e f e r u n g . (Band III. B r i e f e des A p o s t e l s P a u l u s Bogen 1—5.) A n die B ö r n e r . Erklärt von H a n s L i e t z m a n n . Subskr.-Preis M . 1.35. Einzelpreis M. 1.50. Zweite Lieferung. (Band V 1, Bogen 1 — 3 und V 2 B o g e n 1 — 3 . )

A l l g e m e i n e E i n l e i t u n g z u r p r a k t i s c h e n A u s l e g u n g und p r a k t i s c h e A u s l e g u n g zum R ö m e r b r i e f . Von F. N i e b e r g a l l . Subskr.-Preis M . i.bo.

Einzelpreis M . 1.80.

D r i t t e und vierte L i e f e r u n g . Band I 2.) Die hellenistischrömische K u l t u r in ihren B e z i e h u n g e n zu J u d e n t u m und Christentum. Von P. W e n d l a n d . Mit 5 Abbildungen 12 Tafern. Subskr.-Preis M . 4.50. Einzelpreis M . 5 . — . bunden M . 7 . — . D i e in sich abgeschlossenen Lieferungen und Bände werden einzeln abgegeben. Prospekte und T e x t p r o b e n stehen zur V e r f ü g u n g .

und Ge-

des W e r k e s

Ü b e r s i c h t über das S a m m e l w e r k : B a n d I : 1. Grammatik des neutestamentlichen Griechisch von L . R a d e r macher. 2. Die hellenistisch-römische K u l t u r in ihren Beziehungen zu Judentum und Christentum von P . W e n d l a n d . 3. D i e urchristlichen Literaturformen von P . W e n d l a n d . Band I I : 1. Die Synoptiker unter M i t w i r k u u g von H . G r e s s m a n n , erklärt von E . K l o s t e r m a n n . 2. Johannesevangelium, erklärt von E . K l o s t e r m a n n . Band I I I : 1. D i e vier paulinischcn Hauptbriefe erklärt von H . L i e t z mann. 2. D i e neun übrigen paulinischen Briefe erklärt von E . K l o s t e r m a n n und H . L i e t z m a n n . Band I V : 1. D i e Apostelgeschichte, 2. Katholische Briefe, 3. Hebräerbrief, 4. A p o k a l y p s e , erklärt von E . K 1 o s t e r m a n n und H . L i e t z m a n n . Band V : Praktische A u s l e g u n g des neuen Testaments von F . N i e b e r gall. 1. Allgemeine Einleitung und praktische A u s l e g u n g zu Band II. 2. Praktische A u s l e g u n g zu Baiid I I I und I V .

K L E I N E T E X T E F Ü R THEOLOGISCHE U N D P H I L O L O G I S C H E VORLESUNGEN UND ÜBUNGEN HERAUSGEGEBEN VON HANS LIETZMANN

29/30

RES GESTAE DIVI AVGVSTI HERAUSGEGEBEN UND E R K L Ä R T

VON

DR. E R N S T D I E H L A. O. PROFESSOR IN JENA

P R E I S 1,20 M A R K

BONN A . MARCUS UND E . W E B E R ' S

1908

VERLAG

Zugrunde liegt dem text wie dem commentar die 2. auflage des Monumenlum Ancyranum von Mommsen (Berlin 1883) (falls nicht ausdrücklich Mommsen1 [1865] notiert ist), unter berücksichtigung der von Mommsen angeführten vorschlage von Bergk, Domaszewski, Hirschfeld, Kaibel, Wilamowitz und der späteren ergänzungsvorschläge von: Bonnann 1 = Bemerkungen zum schriftlichen Nachlass des Kaisers Augustus Marburg 1884 8 Bormann = Verhandlungen der 43. Versammlung deutscher Philologen und Schulmänner in Köln (Leipzig 1895) s. 184 ff Haug = Bursians Jahresber. über die Fortschr. der Altertumswissenschaft 56 (1890) 87 ff J . Schmidt 1 -" = Philologus 44 (1885) 448 ff. 45 (1886) 393 ff. 46 (1887) 70 ff Seeck = Wochenschrift für klassische Philologie 1884 s. 1475 ff Wölfflin 1 ' 2 = Sitzungsberichte der Kgl. bayer. Akad. der Wissensch. 1886 s. 253 ff 1896 s. 160 ff die ausgabe von R . Cagnat und G. Lafaye in den Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes I I I 1 s. 65 ff konnte erst während der drucklegung eingesehen werden zur composition und litterarhistorischen wertung vergl. ausser der bereits erwähnten und der von Teuffel-Schwabe R L G 6 s. 469 aufgeführten litteratur besonders: Gardthausen Augustus und seine Zeit 1 , 1 2 7 9 ff 2 . 8 7 4 f f Hirschfeld Sitzungsberichte der Kgl. preuss. Ak. der W . 1886 s. 1 1 5 4 (Die kaiserlichen Grabstätten in Rom) Hülsen Topographie von Rom 3 (1907) 620 ff Koepp Mittheil, des röm. Instit. 19 (1904) 51 ff Kornemann Beiträge zur alten Geschichte 2 (1902) I4iff 3(1903) 74ff (Sigwart s. 548 ff) 4 (1904) 88 ff Misch Geschichte der Autobiographie im Altertum (Leipzig 1907) 157 ff 385 ff Mommsen Römische Geschichte 5,600 ff Norden Antike Kunstprosa s. 268 f Peter Die geschichtliche Litteratur über die römische Kaiserzeit 1 , 4 5 3 ff Viertel Das Monumentum Ancyranum Progr. von Göttingen 1904 (nro 355) Wilcken Hermes 38 (1903) 618 ff Die zeilenzählung richtet sich nach den kolumnen des lateinischen (I—VI) bezw. griechischen ( I — X I X ) textes Die kapitel sind auf den marmorplatten beider vorlagen durch alinea gekennzeichnet § = 7 °[iivai XeßaaTOö /aXxaì?

&eoö,

¿wtéXwcev

8exae(v)véa

àv(aX)a>[iaaiv

(ex tr¡)c T(&)V o)t?

bnsypáfr¡oav

a?

wv



7)T0Í([J.aaa),

aovo([i,oaa){iév«)v

r¡ oóvxXtttoc èrcaivénacà

rfì

ßooX'fl

tá£si

Ttòv

5oo(?)

t'

ßXaß-jj,

Taitp

üá(va)a

t>7caT(txw)v è(Jioi

è[ioi

(TOV

I (TWV

àjté§s[£)ev

2 x)al

(Toò?

tòv

cO

xal

xai

Swpsai

Ipuip

;

Sr^óata rcpovoetv

S(T¡)¡LOxev = fasces mihi dedit (Cic. Phil. 11, 20) 16 T£t|j.t>)(p)irioa(jic('5°3> 2 7

IO

R E S GESTAE DIVI AUGUSTI

[I-II

7 lücke von i zeile ( P r i n c e p s s e n a t u s f u i u s q u e a d e u m 45 d i e m , q u o s c r i p ) s e r a m (haec,) || (per a n n o s q u a d r a g i n t a . P o n t i f e i ; m a x i m u s , a u g u r , q u i n d e c i m v i r u ) m sacris (faciundis,) | ( s e p t e m v i r u m e p u l o n u m , f r a t e r a r v a l i s , s o d a l i s T i t i u s , fetiali)s f u i . | II 8 Patriciorum n u m e r a m a u x i consul quintum iussu populi et s e n a t u s . § S e n a | t u m ter legi, et I n c o n s u l ä t ü s e x t o c e n s u m p o p u l i c o n l e g a M . A g r i p p ä egi. § | L u s t r u m p o s t a n n u m a l t e r u m et q u a d r a g e n s i m u m fec(i). § Q u o lüstro civi|um R o m a n o r u m c e n s a s u n t c a p i t a q u a d r a g i e n s c e n t u m millia et s e x a - | 5 g(i)nta tria millia. (§) ( I t e r u ) m c o n s u l a r i c u m i m p e r i o l u s t r u m (s)olus f e c i C . C e n s o r i n ( o et C.) A s i n i o cos. § Q u o l ü s t r o censa sunt | civium R o m a n o r u ( m capita) quadragiens centum millia et d u c e n | t a triginta tria m(illia. T e r t i u ) m c o n s u l a r i c u m i m p e r i o l u s t r u m | c o n l e g a T i b . C a e ( s a r e filio m e o f e c i ) § S e x . mit einiger Sicherheit wiederherstellen 4 4 — 4 6 sind aus dem griechischen von Mommsen rückübersetzt, zweifei sind vor allem in der zweiten hälfte ausgeschlossen II 1 auf an trag des konsuls L. Saenitis (Nov.—Dez. 30 v. Chr., s. Prosopogr. 3 , 1 5 6 , 4 0 ) wurde wie s. z. unter Caesar durch die lex Cassia durch senats- und volksbeschluss die zahl der infolge der kriege erheblich dezimierten patrizier erhöht (Tac. ann. 11,25 Cass. D i o 52, 42). die neuwahl erfolgte erst i. j. 29 v. Chr., dem 5. konsulatsjahr des Aug. vergl. Mommsen 2 34 Gardthausen 1 , 8 9 1 t 2 , 5 1 8 , 1. 2 populi et sendtüs: so hiess es noch im lateinischen text I 3 1 , so noch zu belegen im decretum Paulli vom j. 189 v. Chr. ( C I L I I 5041 poplus senatusque Romanus)-, nach republikanischem brauch ging noch die gemeinde dem Senat voran, s. Mommsen Hermes 3 (1869) s. 262 ff 1 die dreimalige offizielle lectio senattts fand statt aus anlass der dreimaligen offiziellen Volkszählung i. j. 28 und 8 v. Chr., 14 n. Chr., während auch in den jähren 18 v. Chr. und 4 n. Chr., also genau alle 1 0 jähre, eine neue constituierung veranlasst wurde, vergl. Suet. Aug. 35. 37 Cass. D i o 5 2 , 4 2 . 5 3 , 1 . 5 4 , 1 0 . 1 3 . 14. 35. 5 5 , 1 3 Mommsen 2 s. 35 f 36 f Staatsrecht 2 3 s. 1 1 0 0 Gardthausen 1, 573 f 9 1 3 ff 2 , 3 1 1 , 2 7 . 28. 5 3 1 , 2 2 — 5 nach dem selbstzeugnis des Aug. (s. I I 5. 8) und nach Sueton (Aug. 27,5) hat Aug. 3mal eine Schätzung veranstaltet, 2mal mit, das 2. mal ohne kollegen. die hier erwähnte ist die erste aus dem j. 28 v. Chr. (vergl. zu I I 1). nach beendigung des census fand ein feierliches lustrum statt, wie auch die fasti Venusini ( C I L I 2 s. 221) bezeugen, das erste seit 42 jähren (seit L• Gellius und Cn. Lentulus 70/69 v. Chr.). die zahl der römischen bürger betrug damals noch nicht I million, diesmal nach der lat. vorläge 4,063,000, nach dem griech. paralleltext 4,603,000: der Übersetzer verband fälschlich quadragiens centum millia et sexaginta tria millia zu quadragiens centum sexaginta tria millia d. i. zu 4 6 0 X 1 0 0 0 0 + 3000 (xsrpaxöaiai l^iixovTa fxupibfie; xal Tpia^tÄtoi). desgleichen irrte die quelle des Eusebius (Hier, ed Schoene s. 140. 1 4 1 ) , die interpretierte quadragies (et) centum millia u. s. w. (nuptdSe; \ JI '£ xa\ 8 = 4,164,000) 2 et ist wol zu tilgen (so Wilcken Hermes 38, 627, der darin einen möglichen rest des ersten entwurfs sieht), conlega und conlegium stets, nur einmal colle(gia) (II 17) 3 zu lustrum s. Walde Etym. "Wörterb. s. 355 quadragensimum wie quadragiens viciens quingentiens sescentiens milliens quotiens 6 — 8 C. Marcius Censorinus (Prosopogr. 2 , 3 3 6 , 1 6 3 ) und C. Asinius Gallus (ebda 1, 1 6 1 , 1017) waren konsuln i. j. 8 v. Chr. die

IV]

RES GESTAE DIVI AUGUSTI

7 Tpuov avSpßv i f e v ö p j v STjjiooiwv xpaYfiättov | x a t o p - I T dwrijc oovs^otv Itsotv öäxa. § IIpwTov I a£ub[iatoc töjcov eo'/ov z i j i aovxX^TOU | Taurrjc r/jc Yj[i£pa|Juxiv T S T p a x o a t a i èvsv/ixovTa | t p s t ?

c

I 7tpaY|ifxT(uv

FIEI^R^IA

5

è[iaoTÒv TO TE (ISTÉ^SI|ta

^apéStoxa. | 9 ijzdzm

Eòyà?

òjrèp TFJ? ÈPJC atoTTjpiag avaXa[I.ßav£tv | STA TWV

xai

OÓVXXTJTOC.

bpétov

é x à a r r j v 7R£V||T£T7]PESA

XA&

TOTE [lèv è x TIFI a o v a p y i a ? TWV T s a a à p t o v TWV ÓIRATOW. 01

ÈIPTJ'FtaaTO ^ 10

è x TOÓ|T a v a i x a t ö v Sirjv ä p i a || 7C£[i7CTOv UTraTo? s'Swxa, § rcäXtv zs Si(xavo)v I imazsüO)v Y I I I ix ¿[J-fj? urcdp£eaK a v a Srjvdlpta i x a t ö v " i j p t d ^ n j a a , (§) x a i s v S i x a t o v 87uaTo; | S a i S s x a oetto^sTpfjasn; i x TOÖ i j i o ö ßtoo a7:s||[J.ETp7)aa, x a i Srj[iap-/ix^x(a, x a ) i «Ttoixotc Tä>v è j i w v j t é { i x t o v SitaTOc è(x) Xacpòpwv x a t à | à v S p a à v à S t a x ó a t a Ttevrrixovts § 7 ) v à p i a s o ( o ) x a •) | l'Xaßov taÓTTjv rrjv So>peàv èv t a t e à i r o i x i a t c àvjl&ptojtwv (J.optà8e? TCX(SÌ)OV Sa>8s(xa. 5) reato? t ( p i ) a - | 15 x a t S é x a T o v à v à éSnjxovta S i j v à p t a tip oetiojis , c(poo)||i.évv o t o a í c , | v a á v \teoö ('I)ooXíoo, I l a v o c íspóv, a t o á v 7tpó? Í7t||jtoSpó[i(j) t jrpoaaYopsoo[iivt|) 5 c to soarpoc) s(i)c ¡j-^x(o)? ysiXiaiv öxTaxo|ai(v) TfjS ('A)ai(a)? v s a r j o a ? Ta 5 ävadsKfj.a'ca a^oxatsaTTjaa, (a siysv) i(Sicf) tepoauXujaa? 0 | ott' (¿¡j.od) S ^ a f ü m a i t e i s uoXs([ito?). 'ÄvSpiavTS? 7tejCoi x a i siptTTiroi [100 x a i icp' ap^aaiv apYopoi sior^xetjoav iv Tg irdXet £vy»x OYSoYjxovüa, 08s aoroc rjpa, || i x toötoo ts toö yprjjMaoi; 10 a v a d e j i a x a y p o a ä £v | x vaip toö 'AjrdXXtovo? T«p ts i[i ¿vöjJ.aTi x a i | ixsiviov, otuv£cPa)[iaiv (M)atX(ov, Mapxo|(i,äva)V (SouTjßtov) po?. § (tlpö)c sa£ ßaaiXeü? || Ilap&cdv pa(aT7]c 5flpa>So)o otö(s d ) - . o d c (aotoö) 5 D'.tü'voD? t s TcavTa? S 7 t e [ j . t ) j £ v eis 'kaXiav, o d 7coXi[t(j) | Xstipdst?, X Y I 1 1 = ¿icirags 1 7 man erwartet toutou tou XP|voc TTj? è p j ?

àpeTYjv

xai

Stjiaoo tòìv

èrceixetav

xa(i

c P und vor allem Thes. I I 1379 ff für die geschichte des adjektivs, eigennamens, titels, epitheton und monatsnamens 1 6 Aug. Mommsen wegen des raumes 1 7 ff zu beiden Seiten des eingangs des kaiserhauses auf dem Palatin (s. Jordan-Hülsen 3,65) wurden lorbeern geflanzt (Cass. Dio 5 3 , 1 6 Ov. fast. 3 , 1 3 7 t 4,953 met. 1,562 trist. 3 , 1 , 3 9 f f Plin. nat. 1 5 , 1 2 7 ff Martial 8,1 münze bei Cohen I 2 384 u. s. f.), über der thür wurde eine bürgerkrone befestigt, weil A u g . Staat und bürger gerettet hatte ( C I L I 2 s. 231. 307 zum 13. Jan. Plin. nat. 16,8 V a l . Max. 2,8,7 Sen. clem. 1,26, 5), ein goldner ehrenschild wurde in der eben vollendeten curia Iulia (s. zu I V 1) geweiht mit der aufschrift, dass senat und volk dem Aug. den Schild geweiht hätten wegen seiner tugend, milde, gerechtigkeit und frömmigkeit (s. C I L I X 581 [ und Gardthausen 2,296,31) vergl. Mommsen 2 s. 149 ff mit umfangreichen belegen aus der litteratur und münzkunde Gardthausen 1, 534. 540. 2, 295 f 1 7 v(estiti sunt publice) J. Schmidt 1 Corona civica im griech. umschrieben 2 1 — 2 8 vergl. griech. I I I 17 ff Gardthausen 1,1337 2 1 post id tempus fehlt im griech. 22 im griech. gekürzt 2 4 — 2 7 Augustus, der einer deputation in Antium gegenüber den titel

a

v ayov

38

RES GESTAE DIVI AUGUSTI

[VI

25 et equ)ester ordo || populusq(ue) Românus universus (a me patrem p)atriae idque | in vestibu(lo a)edium meârum inscriben(dum esse et in curia e)t in foro Aug. | sub quadriges, quae mihi (ex) s. c. pos(itae sunt, decrevit. Cum scri)psi haec, | annum agebam septuagensu(mum sextum). | 1 Summâ pecun(i)ae, quam ded(it in aerarium vel plebei 30 Romanae vel di)mis||sis militibus: denarium se(xi)e(ns milliens). | 2 Opera fecit nova § aedem Martis, (Iovis Tonantis et Feretri, Apollinis,) | divi Iuli, § Quirini, § Minervae, (Iunonis Reginae, Iovis Libertatis,) | Larum, deum Penâtium, (§) Iuv(entatis, Matris deum, Lupercal, pulvina)r | ad circum, (§) curiam 35 cum ch(alcidico, forum Augustum, basilica)m || Iuliam, theatrum Marcelli, (§) (p)or(ticus nemus trans T)iberim | Caesarum. § ] 3 Refecit Capito(lium sacra)sque aedes (nu)m(ero octoginta) duas, thea(t)rum Pomjpei, aqu(arum rivos, vi)am Flamin(iam). | 4 Impensa (praestita in spect)acul(a scaenica et munera} 40 gladiatorum at||(que athletas et venationes et naum)ach(iam) et donata pe(c)unia a (?) | fehlen 25 buchst. (ter)rae motu § incendioque consum|pt(is) a(ut viritim) a(micis senat)oribusque, quorum census explevit, | in(n)umera(bili)s. § | pater patriae abgelehnt hatte, wurde am 5. Febr. 2 v. Chr. in R o m im theater von der festlich mit lorbeer bekränzten Volksmenge und ebenso beim betreten der curie durch den senat und seinen Sprecher, den redner M. Valerius Messalla Corvinus, als pater patriae begrüsst, mit einem titel, den er zu thränen gerührt annahm (Suet. Aug. 58 fast Praen. zum 5. Febr. = I s s. 233. Ov. fast. 2 , 1 1 9 f f hebt die begrüssung durch die ritter hervor), in der Vorhalle des kaiserlichen palastes (an der bürgerkrone?), in der curie (am goldnen ehrenschild ?) und auf dem forum des Aug. unter der quadriga las man die inschrift mit dem neuen titel des kaisers, die nach senatsbeschluss gesetzt war (s. Hpr. carm. 4 , 1 4 Vel. 2,39} vergl. Mommsen 2 s. I 5 4 f Gardthausen 1 , 1 1 2 4 t 2 , 7 3 5 f 2 7 quadrigis: apjj-au 2 7 . 2 8 am 23. Sept. 1 3 n. Chr. war Aug. ins 76. lebensjahr getreten, seine 37. tribunicia potestas hatte am 27. Jun. 14 n. Chr. begonnen, er starb zu Nola im Sterbezimmer seines vaters am 19. Aug. (Tac. ann. 1 , 9 Cass. Dio 56,30) 2 8 in gleichen und ähnlichen bildungen sonst stets -imus (s. Mommsen 2 s. 194) 2 9 — 4 2 = gr. X V I I I 1 7 — X I X II sind nachtrage des Übersetzers oder der behörden von Ancyra (Mommsen 2 s. 156} 2 9 . 3 0 = III 7—42 rund 600,000,000 denare = 2400,000,000 sesterzen (genau zum mindesten 2199,800,000 sesterzen). s. zu III 19—21 und Mommsen 2 s. 157 3 1 — 3 8 = I V 1—23. 43. 44 3 5 . 3 6 der räum reicht

XVIII—XIX]

R E S GESTAE DIVI AUGUSTI

x a i tò ijtjtixòv TaY[xa o 7tpoaTjifópsooé [te rcatépa

t e aòv7ca? rcatpiSoc x a i

39

t&v | Tv t o ò t o | Irci t o ö rcpo-

ttóXoo r/jc olxia? [too xai èv z& ßooXeoTT)|pi