Raja Shivchattrapati Box Set (Marathi Edition) [1-2]

Table of contents :
राजा शिवछत्रपति पूर्वार्ध
मुखपृष्ठ
शीर्षक पान
कॉपीराइट पान
समर्पण
आचमन
अनुक्रम
प्रकरण-१
आवातन
दंडकारण्य
ईश्वरनिष्ठांची मांदियाळी
प्रलयाची पहिली लाट
द्वारका बुडाली
दोनशे वर्षांची काळरात्र
ऐन मध्यरात्री
पहाटेपूर्वीच्या अंधारात
वेरूळच्या वावरांत
शिंदखेड राजा
हत्ती बिथरले!
सकळ पृथ्वी आंदोळली
सकळ सौभाग्यसम्पन्न जिजाबाई
पुण्याची होळी झाली!
उषः काल! उषः काल! !
तुळापूरच्या संगमावर
शिवनेरीच्या अंगणात
प्रकरण-२
शहाजीराजांचा मनसुबा बुडाला!
लाल महाल
सोनियाचा नांगर
शहर बंगळूर
मावळच्या दऱ्याखोऱ्यांत
अजिंक्य सह्याद्री
सह्याद्रीचे जिवलग
स्वारी: किल्ले शिवनेरी!
किल्ले तोरणगड
पंत दादाजी कोंडदेव
किल्ले कोंढाणा
घात झाला!
किल्ले सुभान मंगळ
किल्ले पुरंदर
सौभाग्याची वटपौर्णिमा
स्वारी: प्रतापगड युद्धकाल
शेर शिवराज है!
महाराज
जावळीच्या जाळीत
कऱ्हे पठार
दर्या सारंग
ताजुल मुखद्दिरात बडी साहेबा
अफजलखान
तुळजाभवानी
कान्होजी जेधे
खानाचा हेजीब
किल्ले प्रतापगड
स्वारी: सिद्दी जौहर
नवे शिलंगण
नवे संक्रमण
जावळीच्या अरण्यात
किल्ले पन्हाळगड फत्ते झाला!
टोपीकर इंग्रज
सलाबतखान सिद्दी जौहर
पन्हाळगडाला वेढा पडला!
दिल्लीची फौज दख्खनवर
सौभाग्यसम्पन्न जिजाबाईसाहेब
चाकणच्या किल्ल्याला वेढा पडला!
महाराजांचा वकील निघाला!
विशाळगडच्या वाटेवर
किल्ले विशाळगड
स्वारी: शाईस्तेखान
उसळली आग वर
आग आग बाजूंनी
किल्ले चाकण आणि पन्हाळगड
खंडोजी खोपडे आणि कान्होजी जेधे
कान्होजी जेधे आणि बांदल देशमुख
कारतलबखान आणि रायबाघन
दाल्भ्येश्वर आणि राजापूर
संगमेश्वर आणि शृंगारपूर
नामदारखान आणि शाइस्तेखान
इंग्रज कैदी आणि महाराज
राजगड आणि लाल महाल
लाल महाल आणि किल्ले कोंढाणा
बहिर्जी नाईक आणि मोंगलांची सुरत
महाराजांचा हेजीब आणि सुभेदार इनायतखान
सुरत शहरांत आणि शहराच्या बाहेर
राजा शिवछत्रपति उत्तरार्ध
मुखपृष्ठ
शीर्षक पान
कॉपीराइट पान
अनुक्रम
स्वारी: मिर्झा राजे जयसिंह
राजगड
मुधोळ व कुडाळ
जंजिरे सिंधुदुर्ग
सूर्यग्रहण!
स्वारी बसनूर
किल्ले पुरंदर
किल्ले रुद्रमाळ
अपघात!
मुरारबाजी देशपांडा
स्वारी: आग्ऱ्याच्या मगरमिठींतून
तरीही पुरंदर अजिंक्यच!
महाराज चिंतेच्या अखंड प्रवाही
सूर्य अखेर ग्रहणकालाच्या उंबरठ्यांत
स्वराज्य अस्तकालाच्या छायेत
वनराज, सुवर्णश्रृंखलांच्या बंधनांत
विजापूर, मोगल-मराठ्यांच्या जबड्यांत!
शाहजहान ताजमहालच्या कुशीत
महाराज प्रस्थानाच्या तयारीत
दरमजल – विक्रमादित्याच्या भूमीवरून
महाराज, आग्ऱ्याच्या दरबारात
मृत्यूच्या दाट काळ्या छायेत
अहोरात्र दारूण चिंतेच्या चितेतं
सुटकेच्या ओझरत्या प्रकाशांत
अखेर सुटकेच्या विजयानंदांत
अखेर दिल्लीश्वर फसला!
महाराज पुन्हा सह्याद्रीच्या गुहेत
स्वारी: सुराज्याची प्रतिष्ठापना
मिर्झाराजे जयसिंह
महाराज
नेतोजी पालकर
महाराज
लष्कर व आरमार
शाहजादा मुअज्जम
सिद्दी फत्तेखान
औरंगजेब
तान्हाजी मालुसरे
राजारामसाहेब
स्वारी: राज्याभिषेक
एल्गार
पुन्हा एकदा सुरत
दिंडोरी
सम्पत्तीचे कारंजे
छत्रसाल बुंदेला
सिद्दी कासिम
साल्हेर
शुकासारिखे पूर्ण वैराग्य ज्याचे
पन्हाळगड!
अब्दुल करीम बहलोलखान
वेदशास्त्रसम्पन्न गागाभट्ट
प्रतापराव गुजर
महाराज
राज्याभिषेक
स्वारी: दक्षिण-दिग्विजय
आईसाहेब निघाल्या!
बहादूरखान कोकलताश
पुन्हा एकदा बहादूरखान
मृत्यूची हूल!
नेतोजी पालकर
सज्जनगड
जंजिरा
स्वारी कर्नाटक
पठाणांचा पराभव
दादमहाल
जिंजी
एकोजीराजे
धरणीकंप
सूर्यग्रहणाचा वेधकाल
सूर्यग्रहण
आधारग्रंथ

Citation preview

पूवाध

मानकरी

पुरद ं रे काशन, १२२८, सदा शव पेठ, पुणे ४११ ०३०. www.purandareprakashan.com जाग तक वतरण : bookganga.com लेखक :

बाबासाहेब पुरंदरे च कार :

कै . दीनानाथ दलाल मुखपृ :

चा हास पं डत यां ा मूळ का च ाव न छाया च े :

राज साद टपरे काशन दनांक :

गुढीपाडवा, माच ३१, २०१४ आवृ ी : एकोणीसा ी पु क रचना :

आनंद खाडीलकर, खाडीलकर ोसेस ु डओ, ४६१/१, सदा शव पेठ, टळक रोड, पुणे ४११ ०३०

े

वशेष आभार:

बँक ऑफ महारा कॉसमॉस को-ऑप बँक ल. जनता सहकारी बँक ल. लोकमा म पपज् को-ऑप बँक ल. ड बवली नागरी सहकारी बँक ल.

राजा शवछ प त ीमंत महाराजसरकार राज ी छ प त यकु लावतंस पु शील राजमाता . सु म ाराजे भोसले महाराणीसाहेब, सातारा, आईसाहेबमहाराज यांस सादर अपण.

आचमन ‘राजा

शवछ प त’ या पु काची ही सतरावी आवृ ी अन् ही सतरावी ावना. अगदी खरं, णजे ामा णकपणानं खरं सांगायचं तर या पु कात माझं तःचं काय आहे? खो ा वनयानं मी हे बोलत नाही. संतांचं, पंतांच,ं वारक ांचं आ ण मराठी आवारात, शवारात आ ण माजघरात मी ऐकू न ऐकू न मनांत टपले ा असं अ ल खत श ांचं जे कणगीकणगीनं मा ा मनांत साठवीत गेलो, ानं मी चौक भरला. णजे ते धन आ ण धा मी लगीन मांडवात चौक भरावा तसं कागदावर शवच र ात गुंफून मांडलं आहे. छ प त शवाजीमहाराजांचं अवघं औ हे नखळ सो ाचं आहे. कु शल सोनार मळाला तर व टका वा दंडात ा येळा कु शलतेनं सजवतो. पण मा ासार ा ठोके बाज गावठी सोनारानं न ळ गोठपाट ा ठोक ा तरी ा साज ाच दसतात. ात सगळा गुण असतो सो ाचा. मी असाच एक सासवड ा पेठेतला गावठी सोनार आहे. साठ वषापूव मी शवच र थम लहायला घेतलं. ल हणारच न तो पण आम ा घराचे उपा ाय आदरणीय वासुदेवकाका क व हे सावकारासारखे मा ा मागे लागले णून हे मी ल हलं. ांचे तगादे मी पुरे के ले. देणं फटलं. गाई ा दुधानं मी आं घोळ के ली. पण मा ावर अपरंपार माया करणारा हा माझा सावकार देवाघरी गेला. क वगु जी मा ा जीवनात आले नसते, तर मी शवाजीराजाचं हे आ ान आपापसांत फ बोलत रा हलो असतो, सांगत रा हलो असतो पण ल हलं नसतं. मी थम शवच र ाची दहाबारा करणं ल हली, ती ववेचन प तीनं ल हली. ात ऐ तहा सक पुरा ांची चचा आ ण नर नरा ा शवच र कारांची मतमतांतरं मी मा ा कु वती माणं चचत घेतली. थोड ात णजे पं डती प तीचा (आव आणून) ंथ मी लहीत होतो. पु ात याच काळात णजे इ. १९५०-५१, एकता हे मा सक सु झाले. या मा सकाचा प हला अंक स हो ापूव च पंधरा हजारां नही अ धक वगणीदार याला महारा ातून

उ ू त लाभले. ा काळात गुणांनी आ ण तप ेनं उ ुंग यश व तसाद लाभलेली कल र, स ा ी, वसंत, अमृत आ ण अशीच काही मा सकं चालू होती. पण एकतेचं यश आ ण ाला मळालेला चंड तसाद काही वेगळाच होता. या एकतेचे मुख कायकत मा ाकडं आले आ ण ांनी मला, ‘ ेक अंकात तू लेख दलाच पा हजेस’ असं फमावलं. ते ा मी ल न झालेली मा ा ‘पं डती’ शवच र ाची सात-आठ करणं ां ा ाधीन के ली. ‘एकते’चे एक वल ण वै श असं ावेळी होतं क , कोणाही लेखकाचं वा कवीचं नाव स के लं जात नसे! मला ही इ ाप ी वाटली. माझे लेख मशः एकता म े स होऊ लागले. दर म ह ाला मा ा मनांत चंड कु तूहल दाटे क , या मा ा शवच र ाब ल वाचकां ा त या काय? पण प ह ा सहा लेखांवर सहा म ह ांत एकही अनुकूल वा तकू ल त या संपादकांकडे आलीच नाही! मा ा लेखांब लची उ ुकता मा ा तः शवाय कु णांतही दसलीच नाही. ते ा सहा अंकांनंतर मी संपादकांना भेटलो आ ण णालो, “मा ा लेखांवर एकाही वाचकाची एकही त या आलेली नाही. येतही नाही. ते ा नदान तुमची तःची संपादक य त या काय?” ावर माननीय संपादक णाले, “अरे, आ ी तरी कु ठं वाचलंय अन् वाचतोय? तू ल हतो आहेस नं, मग छापायला हरकत नाही. ल हशील तेवढं छापू! काळजी नसावी. कळावे!” आ ी सवच हसलो. मी घरी आलो पण फार गंभीर बनलो होतो. शवच र ासारखं हे अलौ कक ई री महाका मा सकांत छापलेले कु णीच वाचत नसेल तर तो माझा चंड पराभव आहे. मी सतत वचार करीत रा हलो. नदान चार म हने तरी यातच उलटले. हे माझे पं डती शवच र व ापूण व तभासंप नसेलही. न तेच, हे माझं मला मा असूनही ावर एकही त या येऊ नये इतके ते सामा आहे का? मी वचार करीत होतो, ते लखाण पु ा पु ा मीच वाचीत रा हलो-शेवटी मी ते आम ा क व गु ज ना वाचायला दले, अन् टलं, “आप ा आ ही आ ेनं मी हे ल हलंय. ल हतोय. पण अहो, ते कु णीच वाचत नाही.” क वगु ज नी ते माझं लखाण रोज थोडं थोडं वाचून काढलं आ ण ते मला णाले, “अरे बाबासाहेब, हे तुझं लखाण वाचायला मला आठ दवस नेट लावावा लागला. तू ल हलेलं सगळं अ ासपूण असेलही, पण ात पां ड ही नाही आ ण ला ल ही नाही.

फ ऐ तहा सक स आहे. णजे असावे. हे बघ, थांबू नकोस. स च लही पण सुंदर लही. अवघड वषय सोपा आ ण सुंदर करता येतो का बघ. शवाजीराजाचं सगळं च र च र ख चत आहे. नखळ सो ाचं आहे. पु ा लही.” “मला पटलं. पण कसं ल ?” गु जी णाले, “उप नषदांतलं गहनगूढ त ान ाने र नावा ा एका पोरानं कती सोपं आ ण सुंदर ल न ठे वलंय बघ! सातशे वष झाली. अजूनही ते शळं झालेलं नाही.” उ ांत आरसा ध न एकदम आप ा डो ांवर कु णीतरी खर कवडसा टाकावा तसा मी चळवळलो. मी ाने रीची पानं उलटत गेलो आ ण मला आळं दीची वाट दसली. ब ! शवच र स च पण सोपं आ ण आप ा ऐपतीनुसार चांग ा भाषेत सजवायचं, ते आप ाला जमेल, असा संशय मा ा मनांत हळूहळू ढावत गेला. शा हरांचे वाचलेले आ ण ऐकलेलेही पोवाडे मा ा कानांमनांत दणाणू लागले. शाहीर ना नवडेकर, खाडीलकर, आगीनदास, पराजी सरनाईक, यमाजी आ ण कती तरी जण मा ासमोर गाऊ नाचू लागले. क तनकार पलोबा फलटणकर, काशीकरबुवा, गाडगेमहाराज, डॉ. द ोपंत पटवधनबुवा ा.सोनुमामा दांडके र, गयाबाई मनमाडकर, को टकरबुवा आ ण कती कती तरी क तनकार मा ाभोवती गजर करीत रा हले. इतकं च नाही तर प े बापूराव, कौस ाबाई कोपरगांवकरीण, वठाबाई नारायणगांवकरीण, भाऊमांग आ ण आणखी कतीतरी प ीची पटाईत तमासगीर मंडळी मला ओळखीतले वग सांगत रा हली. गात रा हली. अन् सारेच मराठी मुलखातले लोककलाकार मा ा मनाभोवती गद नं गोळा झाले. णू लागले, अरे, लही. गाऊ लाग. नाच. आ ी सारे तु ा साथीला उभे आहोत! सारे बखरकार तर टोकदार लेख ा भा ांसार ा नाचवीत सामोरे आले. न ाने शवच र कसं लहायचं हे मला उमगलं. ाने रमाऊली, जगदगु् तुकाराममहाराज, ीसमथ, ीनामदेव, ीगोरोबा, ीसांवताजी, ीनाथ, मु ाई, जनाई, सोयराई, ब हणाई आदी व ाडी मंडळी मला बोह ावर चढ व ासाठी आघाडीवर होती. लोकसा ह आ ण लोककला यां ा म ातंच माझं सारं जीवन जोगवलं गेलं आहे. ातील ख ावरच आपली मळणी लावायची असं मा ा ानीमनी आलं. मी कण ा सारवून ठे व ा. आ ण एके दवशी मी, गंगाधर राजहंस या मा ा जवलग सवंग ाला सांगाती घेऊन आळं दीला गेलो. पायी पायी. इं ायणीत हातपाय धुतले. सोनचा ाची फु लं घेऊन माऊली ा समाधीपुढे उभा रा हलो. गद न ती. मी फु लं वा न समाधीवर डोकं टेकलं. मनात

पुटपुटलो, ‘माऊली, शवाजीराजाचं आ ान लहायला घेतोय. माऊली, तुम ा एखा ा काना मा ां वेलांटीचं तरी बळ मला ा. दुसरं तसरं काही मागत नाही.’ आ ी दोघं कती वेळ समाधीपुढं उभं होतो ते आठवत नाही. नंतर तसंच पुढं पायी दे ला आलो. जगदगु् ीतुकयां ा मं दरात दशनाला आलो. मनांत टलं. ‘देवा, माझी ग रबी तु ाला ठाऊक च आहे. आ ा माझे सावकार तु ीच आहात. तुम चया घरा, श ांचीच र े आहेत. मला ातील चमूटभर कजाऊ ा. ाजासकट फे डीन.’ नंतर मी आ ण गंगाधर दोन दवसांनी रायगडावर गेलो. रान दाटलं होतं. शवाजीमहाराजां ा समाधीपुढं दंडवत घालून नगुडीची पानं मी वा हली अन् टलं, ‘ भो, तु ी महेशा चया मूत , मी भोळा अ चतसे भ ी, बोल जरी गंगावती, ीकाराल ना?’ आ ण शाहीर, ग धळी, पुरा णक, क तनकार, भा डी, च कथी, ब पी, तमासगीर, वा ा मुरळी, वासुदेव, वारकरी, पोतराज, कु डमु ा जोशी, नंदीबैलवाले, दरवेशी, ड बारी आदी झाडू न सारे माझे जीवीचे जवलग मा ा सांगाती मन लावून बसू लागले. मी लहीत गेलो, ते हे मा ा राजाचं आ ान. मा ा आवतनाची वाट न पाहता ही सारी मंडळी मा ा ओसरीवर सदैवच येत रा हली. णूनच हे ग रबाघरचं लगीन साजरं झालं. ‘राजा शवछ प त’ ल हताना मी तुळजाभवानीची कव ांची माळ ग ांत घालून ल हलं. यातील उणीवा मा ा. यातील चांगलं ीतुळजाभवानीचं. मी व ान नाही. पं डत नाही. सा ह क नाही. बु ीवंत नाही. इ तहाससंशोधक नाही. इ तहासकार नाही. भा कार नाही. जो कांही आहे, तो वर ा गावरान म ाठी सर ती भ ां ा के ळी ा पानावरचं, ां ा जेवणातून उरले ा चार शतांभातावर गुजराण करणारा येसकर आहे. लेखक णून पु कावर माझं तःचं नावही छाप ाची माझी इ ा न ती. खरोखर आजही नाही. कु ठं कु ठं जीवनात न पाय होतच असतो. माझाही इथं न पाय झाला. क ेक का े आ ण बखरी कु णी ल ह ा हे संशोधकांनाही सापडत नाही. माझीही तशीच इ ा होती. ‘राजा शवछ प त’ हे शवच र मी असं ल हलं. प हली आवृ ी स झा ाला प ास वष पूण होत आहेत. ‘राजा शवछ प त’ णजे मी ल हलेली वसा ा शतकातील एक बखर. मराठी वाचकांनी मा ा पं डती शवच र ाला चमूटभरही तसाद दला नाही. पण या मा ा बखरीला मराठी मनांनी सुपं भरभ न जोगवा घातला. मी अ तशय कृ त आहे.

आचाय .के .अ े यांनी ‘राजा शवछ प त’ वर दोन अ लेख ल हले. ांनी टलं क , ‘पुरंदरे यांनी हे शवच र महारा रसात ल हले आहे.’ हा महारा रस मला महारा ा ा लोकसा ह ात आ ण लोककलांत, माऊल ा पसायदानासारखा लाभला. सतत प ास वष. ही सतरावी आवृ ी. ही आवृ ी स कर ाकरता ांनी ांनी हातभार लावले, ांचे रण कसं सांगायचं? ांनीच ही म ारी मातडाची तळी उचलली. मी फ ां ाबरोबर एवढंच णतो, येळकोट येळकोट जय म ार! आईराजा तुझा उदो उदो! सदानंदाचा येळकोट! राजते लेखनाव ध।। १८

ा आवृ ी

ा न म ाने…

मी जे ा शवच र ल ह ाचा वचार करत होतो तो काळ साधारण १९४२ ते १९४४ चा. ातं ाचे वारे वाहात होते. भारावलेले वातावरण होते. अशावेळी शवच र ाचा उपयोग त णांमधे देश ेम जागृत कर ासाठी होइल असं वाटत होतं. शवरायांचे दै द मान म , नेतृ , समाज काय, सव जाती-धमा ा लोकांना रा ासाठी े रत कर ाची हातोटी इ. गुणधम त णांना न उ ेजना देतील याची आम ा पुरो हत कव ना खा ी होती. मी टीपा काढायला सु वात के ली, अ ास सु के ला, परंतु वषयाचा आवाका इतका मोठा होता क पु क ल न संपलं ते ा ातं मळालेले होते! ावेळी अनेक मा वरांना मी ह ल खत दाखवले व ांनी ते आवड ाचे पण सां गतले. ामुळे ते पु क पात येऊ शकले. मी हे पु क बखर शैलीत ल हले होते. ावेळची ती ब ापैक ढ प त होती. ती अनेकांना भावली. या पु का ा लखाणात कोण ाही जाती-जमाती अथवा धम, सं दायावर पूव ह दू षत कोन अथवा वक रहाणार नाही याची मी द ता घेतली होती. तसेच टीका ट णी कर ाचा हेतू न ता. उपल ऐ तहा सक मा हतीवर एक ेरणादायी पु क लहायचे होते. आजवर गे ा प ास न जा वषात या पु काचे हजारो वाचक मला भेटले. ते सव रातील, व वध वयोगटातील व व वध जाती धमाचे होते. काही इ तहासाचे अ ासक होते, अनेकांना कु तूहल होतं तर अनेक शवच र ाने भारावलेले होते. मला असं वाटतं क शवच र लखाणाचा उ शे काही अंशी का होईना लोकांपयत पोचव ात मी यश ी झालो आहे.

अजून पु ळ काम बाक आहे. आज ा अनेक सम ांवर शवच र हा एक उ म उपाय असू शकतो असे माझे ामा णक मत आहे. बघूयात काय होतय. … ब. मो. पुरंदरे भा पद (शु) ४, गणेश चतुथ १९ स बर २०१२

पूवाध करण-१

आवातन दंडकार ई र न ांची मां दयाळी लयाची प हली लाट ारका बुडाली दोनशे वषाची काळरा ऐन म रा ी पहाटेपूव ा अंधारात वे ळ ा वावरांत शदखेड राजा ह ी बथरले! सकळ पृ ी आं दोळली सकळ सौभा स जजाबाई पु ाची होळी झाली! उषः काल! उषः काल! ! तुळापूर ा संगमावर शवनेरी ा अंगणात करण-२

शहाजीराजांचा मनसुबा बुडाला! लाल महाल सो नयाचा नांगर शहर बंगळूर

मावळ ा द ाखो ांत अज स ा ी स ा ीचे जवलग ारी : क

े शवनेरी!

क े तोरणगड पंत दादाजी क डदेव क े क ढाणा घात झाला! क े सुभान मंगळ क े पुरंदर सौभा ाची वटपौ णमा ारी : तापगड यु काल

शेर शवराज है! महाराज जावळी ा जाळीत क े पठार दया सारंग ताजुल मुख रात बडी साहेबा अफजलखान तुळजाभवानी का ोजी जेधे खानाचा हेजीब क े तापगड ारी : स ी जौहर

नवे शलंगण नवे सं मण जावळी ा अर ात

क े प ाळगड फ े झाला! टोपीकर इं ज सलाबतखान स ी जौहर प ाळगडाला वेढा पडला! द ीची फौज द नवर सौभा स जजाबाईसाहेब चाकण ा क ाला वेढा पडला! महाराजांचा वक ल नघाला! वशाळगड ा वाटेवर क े वशाळगड ारी : शाई ेखान

उसळली आग वर आग आग बाजूंनी क े चाकण आ ण प ाळगड खंडोजी खोपडे आ ण का ोजी जेधे का ोजी जेधे आ ण बांदल देशमुख कारतलबखान आ ण रायबाघन दा े र आ ण राजापूर संगमे र आ ण ंगारपूर नामदारखान आ ण शाइ ेखान इं ज कै दी आ ण महाराज राजगड आ ण लाल महाल लाल महाल आ ण क े क ढाणा ब हज नाईक आ ण म गलांची सुरत महाराजांचा हेजीब आ ण सुभेदार इनायतखान सुरत शहरांत आ ण शहरा ा बाहेर

करण-१

।। ी ।।

आवातन उदो उदो अंबे, तुझा उदो उदो! हे चंडमुंडभंडासुरखं डनी, जगदंब,े उ डं दंडम हषासुरम दनी दुग, शुंभ नशुंभ नदा लनी का लके , महारा धमर के -तुळजाभवानी एकवीरे ये! सु दन सुवेळ मी शवराजा ा ज ाचं आ ान मांडलय, आई, तू ऐकायला ये! मोरगाव ा मोरे रा, आशीवादा ये! शगणापुर ा शंभुदेवा डोलायला ये! जेजुरी ा खंडरे ाया दवटी घेऊन ये! ाळसाईला बाणाईला संगे घेऊन ये! कव ा ा शांतादुग अंबारीतून ये! मंगेशाला गणेशाला संगे घेऊन ये! को ापूर ा आई, मा ा पाठराखणी ये! चुकलंमाकलं तर मला सुचवायला ये! रामटेक ा रामराया झांजा वाजवीत ये! जरं ा ा मा तराया चप ा घेऊन ये! पंढरी ा पांडुरंगा, मृदंग घुमवीत ये! अमरावती ा अंबाबाई, पाळणा गायला ये! वे ळ ा घृ े रा, आं दळु ायला ये! बाश ा भगवंता, काजळ घेऊन ये! मा र ा मातो शरी, तीट लाव ा ये! आं बेजोगा जोगे री, औ णाला ये! ललाटीचा लेख ल ह ा, सटवाई ये! जाखाई जोखाई संर णा! शवनेरी ा शवाई, तू नांव ठे व ा ये! कोकण ा परशुरामा, साखर वाट ा ये! पंढरी ा नामदेवा, कुं ची घेऊन या! दे ा तुकारामा, कौतुकाला या! नामया ा जनाबाई ाऊ घाला या! पाळ ाला सज व ा सांवतामाळी या! सोनाराचे नरहरी घाईघाई या! बाळलेणी, राजलेणी रे घेऊन या! लबलोण उतराया का ोपा ा या! चोखोबांना, सोयराईला संगे घेऊन या! मणी गुंफो नया बसवे रा या! वाघोली ा रामे रा, पंचांग घेऊन या! ज राशी कुं डलीचं भा सांगा या! मु ाबाई, सखुबाई, ब हणाबाई या! बाळं त वडा पदराखाली झाकु नया या! पैठण ा नाथांना संगे घेऊन या! शेखबाबा मोह दा

हळूहळू या! ीग ा ा पेठेतुनी रगणी घेऊन या! आजोळीचे धवळे गाया महदंबा या! र पुर ा च धरा लळा करा या! आं ा ा दासोपंता थंडी नवारा या! पासोडी पांघराया वेगेवेगे या! सेना नळा रामदासा सो हरोबा या! आळं दी ा ाने रा, भतीव न या! पुणतां ा ा चांगदेवा वाघाव न या! नव नाथांनो अलख गजत ंडु ीसह या! महारा ा ा गंगांनो या! कृ ा गोदा पवनांनो या! पूण, वध, इं ायणी ये! तापी, भीमे, पु ावती ये! दूधसागरा फे साळत ये! राजापूर ा, ये गंगे ये! सह शीषा स ा ी ये! सातक ांसह सातपु ा ये! क ां ा तटकोटांनो या! चंड अवघड बु जांनो या! जलदुगानो, दयासह या! तुफान गजत लाटांनो या! देव गरी ा यादवत ा छ चामरांमुकुटांसह ये! राजकु ळासह ब दांसह ये! राजसभेसह, सै ासह ये! देवदेवतांनो, कु ळवंतांनो, महारा मंडळ नो अवघे अवघे या! मी शवराजाचं च र क तन गातोय. शा हरांनो, कलावंतांनो, समी कांनो तु ी ऐकायला या! हे नवनवो ेषशा लनी, चातुयकलाका मनी, अ भनववा ला सनी, वीणावा दनी, व मो हनी, महारा शारदे ये! मी महारा रसांत मा ा राजाचं गाणं गातोय! आता के वळ तु ाक रता खोळांबलो आहे. तू वीणा छेडीत छेडीत ये!

दंडकार

दंडकार . कर, भीषण अर . सूय करणांनाही इथे वेश अश . इथे दवसही अंधारलेल.े प मे ा पवताव न कोसळणा ा जल पाताला अजून कोणी ‘गोदावरी’ णून नांवही दलेले न ते. कोण देणार? कोणा मानवाने हे दंडकार पा हलेले न ते. दंडकार ाने मानव पा हलेला न ता. या जल पाताची वाढतवाढत नदी झाली होती. उ रेतील मानवाला ातच काय पण जागेपणीही दचकू न उठावे अशी दहशत दंडकार ाब ल वाटत होती. अशा या क लयुगापूव ा काळातील कमलप ावरील कठोर पण तेवढीच कोमल कथा. एका महाकवी ा श ांतून साकारली गेली. अन् ातूनच मानवी सं ृ तीचा प हला करण दंडकार ा ा कर झाडीतून ा नदी ा वाहात पडला. वा क ा रांजणात सर ती घागरी-घागरीने तभा ओतू लागली. ा तभेतून नमाण झाले एक अमर का . ऐ तहा सक का ः का ातील इ तहास. रामायण. दंडकार ावर तभेची प हली फुं कर पडली. ताक रता वनवास प न अयो ेची राजाराणी सो ा ा पावलांनी अनवाणी दंडकार ात आल . वर पा हल तर आकाश दसत न ते अन् समोर पा हल तर तज दसत न ते, इतके ते कर दंडकार . रा सांसारखे चंड वृ वा ाने करकरा लवत होते. वृ ां नही चंड रा स करकरा दात खात होते. घुबडे घुमत होती. भयंकर रानटी पशू डरकाळत होते. वादळवारे धगाणा घालीत होते. बळजोरां ा कराल दाढांखाली गवसले जाणारे ाणी भयानक कका ा फोडीत होते. रा सोडू न ीराम वनवासाला आले. सहा पावलांखाली पाचोळा चुरचु लागला. ल णा ा पावलांनी बंधुता वेशली. सीते ा पावलांनी ेम वेशल. ीरामां ा पावलांनी सं ृ ती वेशली. दंडकार ात सहा पावलांनी मानवता वेशली. दंडकार ात पंचवटी सजली. या तघांना पा न सा ा लतावेली व त झा ा.

पंचवटीतील पाखरांनी कल बल के ली. वृ वेली आपसात कु जबुज ा. ांनी ताडल, क , मानव मानव णतात ते हेच. झाडांवर ा घर ांतून ांनी मानवाचे घरटे भुईवर थम पा हले. ीरामांची पणशाला सजली. सीतेने आ ण ीरामांनी गोदावरीची प हली जळ मुखी घेतली, ते ा ती गौतमी गोदावरी खूप खूप लाजली. अर ाचे तपोवन झाल. रानवेल ा पु वा टका झा ा. सीते ा कोमल श ांनी आ ण कं कण ननादांनी वा ुशांत साजरी झाली. गोदावरी ा वाहात थमच प व आ ण उ ट ेमाची तीन त बब तरळल . गोदावरीने हे सुख कधी अनुभवलेच न त. आजपयत तला भेटली होती सुळेदार रानडु करे आ ण शूपणखा. दंडकार ाला सं ृ तीचा प हला श असा झाला. रानवेल ना सीतागुंफेचा लळा लागला. गोदावरीची कांती पालटली. नकळत त ा दयात एक अ ता उमलत गेली. अहंकार न ,े पण तला जाणीव झाली क , मी फार मोठी आह. भा वान. वेगळी. मा ा जीवनाला फार मोठा अथ आहे. तो अथ रामरायांनी मला दला आहे. उगाच उताराव न बहकत जाणारी मी उनाड मुलगी नाही. द णापथातील एक प व सुरगंगा आह मी. ीरामसु ा आप ा भावापाशी अन् प ीपाशी माझे कौतुक गातात, ‘यथा ातमग ेन मु नना भा वता ना इयं गोदावरी र ा पु तै भवृता हंसकार वाक णा च वाकोपशो भता ना तदूरे न चास े मृगयूथ नपी डता’ दंडकार ात ा जळा ळांत ही अ ता अंकुरली. कु ठे राम रा हले णून. कु ठे राम फरले णून. कु ठे वसावले णून. कु ठे लढले णून. या र राम ृती दंडकार ाने दयी जप ा. यातूनच इ तहासाचे प हले भूजप ल हल गेल. या अर ा ा ग होत गेले ा अ तांतूनच ऋ षमुन ा झोप ांचे पुढे आ म झाले. ा आ मांची गाव झाली. हळूहळू बाळस येत गेल. गावांची नगर झाली. ातूनच राजधा ा सज ा. दंडकार ाचा महारा झाला. राजा, जा, राजधानी आ ण सहासनासह महारा साकार झाला. त ण झाला. बळकट झाला. महारा ाचा वनवास के ाच संपला. आता भोवती ा जगाचे कौतुकाने महारा ाकडे ल वळले. भगवान गौतमबु ां ा सेवक बौ ांची पावल इकडे वळल . महारा ाने ांचे हसतमुखाने स ेम सादर ागत के ल. भगवान तथागतांचे सवाग नवीन त ान महारा ाने समजावून घेतले. हे त ान आपलेच आहे, ी भगवान गौतमबु हेही आपलेच दैवत आहेत, ते ई राचे सा ात अवतारच आहेत

असे महारा ाने ओळखले आ ण मानले. अ ंत सुंदर अशी बौ लेणी आ ण मूत महारा ाने नमाण के ा. ही लेणी स ा ी ा का ा कातळात कोरली. पण ाचे स दय आ ण मोल सो ा न आ ण नवर ां नही चरंजीव आ ण भारावून टाकणारे आहे हे अव ा जगाला कळून आले. या वेळी महारा ाची राजधानी होती त ान. णजेच पैठण. १ महारा ा ा त ानची त ा भारतवषभर ननादली. वर बौ ांनीही आप ा जातक कथांत त ान ा वलोभनीय ऐ याची मु कं ठाने क त गाईली. २ स ाट शातवाहनां ा परा माने दाही दशा दप ा. ां ा दानशौयाने याचना आ ण दा र य पराभूत झाले. राजा हाल शातवाहन मो ा अ भमानाने गोदावरी नदीस वचारीत होता ३ . स ं भण गोदाव र पू समु णे स हआ स ी सालाहणकु लस रसं जई ते कु ले कु लं अ ? ‘हे गोदावरी! खरे सांग, तू उगमापासून पूवसमु ापयत वाहत जातेस; तु ा तीरी शातवाहनकु लासारखे एक तरी कु ल आहे काय?’ अन् हे खरेच होते. शा लवाहन णजेच शातवाहन घरा ाने महारा ावर रामरा के ले. र सकता आ ण वदव् ा, व म आ ण वैरा इथे एकाच वेळी नांदत होती. या हाल शातवाहनाने ‘गाथा स शती’ नांवाचा एक गमतीदार ंथ ल हला. मराठी शा हरां ा ‘लावणी’चे मूळ या गाथेत आहे. या हाल राजाचा भाव खेळकर आ ण खोडकर होता. स शतीतील ा ा गाथा णजे मराठी तमाशातील आं बटगोड गाभुळले ा कै ा आ ण चचाच. ातली चावट चव तः चाख ा शवाय कळणारच नाही. याच शातवाहन घरा ात एक राणी होऊन गेली. तचे नांव गौतमी. ती पु शील आई होती, स शील राणी होती आ ण त शील राजमाताही होती. त ा धमशीलतचे आ ण दानशीलतेचे अनेक शलालेख स ा ीतील ले ात सापडले आहेत. या राजल ी गौतमी ा पु ाचे नांव राजा सातकण . तोही असाच महारा ाचा यशवंत, क तवंत, साम वंत, वरदवंत आ ण पु वंत जाणता राजाच रा क न गेला ९ . तो तःचा उ ेख न अ भमानाने करीत असे, ‘गौतमीपु सातकण ’ असा. हाल शातवाहना ा अ त ंगा रक गाथा स शतीपासून व ाने रा ा या व ृ तटीके पयत महारा ाची चपलांग लेखणी स नृ करीत होती. अन् योदशगुणी तांबूलही चवीने सेवन करीत होती. तांबूल णजे वडा. एका हौशी आ ण षारही मराठी

कवीने ‘तांबूलमं जरी’ नावाचा ंथ ल हला. महारा ाची र सकता अ भजात होती. मराठी लेखणी चपलांग नृ करीत होती. युआन वांगसारखा चनी वासी महारा ाची ुती गात होता. हा महारा आ ण ‘मरहट्टे’ सवा ा ओळखीचे झाले होते. उ ोतनसूरी नावा ा एका जैन पं डताने सू ीने मराठी अंगारंगाचे कौतुक सांगतांना टले आहे १७ ‘दढ मढह सामलंगे स हरे अ हमाण कलहसालेय ‘ द हले’ ‘ग ह े’ उ वरे त मरहट्टे!’ णजे, हे मरहट्टे देहाने दणकट आ ण रंगाने सावळे आहेत. सहनशील (काटक), अ भमानी आ ण भांडकु दळ आहेत. अन् ‘ द ’ ‘घेतल’ अशी भाषा बोलतात.’ ह वणन आहे. नव ा शतकांतल (इ. ८७७). महारा ात द जयांचे युग सु झाल. धम, शा , त ान, कला, व ा, शौय, औदाय, चातुय अन् ेक वषयात स दय वक सत होत होते. चतुरंगसेना स झा ा. पं डतसभा त मंथन क लाग ा. अ ासा शवाय बोलायचे लहायचे नाही अशा तानेच पं डत वतू लागले. कतृ वान मनगटातून आ ण मदूतून इ तहास घडू लागला. शूरांनी, कव नी, राजांनी, मु ांनी, पं डतांनी, शेतक ांनी, श कारांनी, यांनी, संतांनी आ ण सेवकांनीही मो ा भ भावाने, प र माने आ ण हौसेने महारा सवागी सज वला. शातवाहनांपासून शलाहारांपयत आ ण वाकाटकांपासून यादवांपयत अनेक राजघरा ांनी इथे धमरा के ल . वाकाटक, रा कू ट, चालु , आ भर, स क, क ुरी, कदंब, नकुं भ, यादव आ ण सवच राजकु लांनी आप ा राजकत ांच माप महारा ा ा पदरात पुरेपूर ओतल. इथे कव नी का कै लास न मल आ ण श कारांनी कै लासका कातळात कोरली. ४ शातवाहनांपासून देव गरी ा स ाट महादेवराय यादवापयत तप ं लेखेव महारा ाचे वैभव वाढतच गेल. (इ. पूव २०० ते इ. १२७१) वैभवा ा ासादावर कळस चढ वला महादेवराय यादवाने. उणीव कु ठे उरलीच नाही. हा महादेवराय महा ासारखा शूर होता. ीपृ ीव भ ारावतीपुरवराधी र परमे र अशी ाची ब दावली होती ५ . ाचा यमासारखा दरारा होता. पण ाचे मन आई ा मायेचे होते. तो नी तवंत होता. जा ा ावर अपार ेम करायची. तो शूर होता पण ू र न ता. ाचे राज त होते, ‘अयं शशु ी शरणागतानां हंता महादेव नृपो न जातु ६ ’ त ा ा बायकांमुलांवर आ ण शरणागतांवर राजा महादेवराय श उगारीत नाही!

हे ाचे त ओळखूनच माळ ा ा राजाने आप ा सहासनावर एक लहान मूल बस वल होत. अन् आं चा राजा तर या न दूरदश . ाने आप ा सहासनावर ांबा नावा ा ीलाच बस वल होत६ . असा होता मराठी यादवराजाचा दरारा. अन् ाचे वैभव तर र ाकरासारखे अथांग होत. सा स ददं यशो बल मदं सोयं तापो महा नैकेक पृ थवीभृतो भु व महादेव लोको रम्६ ‘पृ ीवरील राजांम े जी स ी, जो ताप, ज बल, ज यश लोको र णून असेल, त त सव महादेवराया ा ठायी एकवटलेल आहे’ अशी यादवां ा वैभवाची क त होती. देव गरी ा४ यादव सा ा ात भ म, सघण, कृ देव, महादेवराय यां ासारखे तापी राजे झाले. खोले र, बचणदेव, शंकरदेव यां ासारखे पाथपरा मी सेनापती झाले. गुंडमराऊळ, गो वद भू, च धर ामी, मुकुंदराज, ग हनीनाथ यां ासारखे महा े झाले. भा राचाय आ ण ल ीधरासारखे खगोलशा झाले. के शव आ ण धनेशासारखे महान वै राज झाले. अनंतदेव, अमलानंद, चंगदेव यां ासारखे त झाले. शारंगधरासारखे संगीतर ाकर झाले. नृ सह, नर , शै यां ासारखे तभावंत कवी झाले. शवाय श , नृ , ाप इ ादी कलांचे आ ण व ांचे उपासक यादव छ ाखाली नवांत साधना करीत होते. महारा ा ा तभामं दरावर के वळ कळस चढवायचाच रा हला होता. तोही चढ वला संतांनी. महारा ाला मनासारखे राजे मळाले आ ण राजांसारखी मने मळाली. महारा ाचा पंत धान वदवान ् होता, मु ी होता. श कलांत त होता. भाषा भू होता, कवी होता, शूर होता, धमशील होता. ाचे नाव होते हेमा ी. महारा नरोगी होता. महारा ाची रा

ल

ी आ ण गृहल

ी सुखांत नांदत होती.

राजधानी ा देव गरीवर यादवांचा णजेच महारा ाचाही ग ड ज फडफडत होता. अ भमानाने आ ण वैभवाने. देव गरी ा राजसभेत सुवणदंड उं चावत तहारी राजाची ब दावली उ रवाने गजत होते. ‘महाराज ीमंत ौढ ताप च व त यादवकु ल कु मुदचं देव गरीपुरवरपुरंदर एकांगवीरअ भधान सकलगुण नधान गुजरकुं जरदलनकं ठीरव यादवकु लकमलक लका वकासभा र दानगुणा त क मही ह पृ व भ महाराजा धराज ीरामचं नरे यादवे महाराज’ ७ असा यशक त तापम हमा महारा ा ा राजाचा खरोखरच होता. महारा ावर श ी स होती. यादवराजे धमस ह ु होते. मुसलमान आ ण पारशी लोकही यादवरा ात नांदत होते १४ . अरबांचा ापार चालू होता. राजा ा रा ात एका म शदीलाही उ दल होत १३ . येथे ई राची ाथना करणा ांना मु ातं होते. कठोर मुसलमानांपासून कोमल जैनांपयत सवाची ाथनामं दरे राजधानीत होती.

राजासारखे रा होते. मनासारखा राजा होता. महारा क वृ ा ा तळवटी नांदत होता. देव गरी, पाटण, पैठण, स र, धारा शव, मेहके र, वाशीम, नगरधन, ना सक, क ाड, करवीर, गोपकपट्टण णजे गोवा, दवेआगर, नालासोपारा, अंबरनाथ, भ ावती, क ाण इ ादी अनेक नगर स दयसंप आ ण वैभवसंप होती. ांत मा डक ढवळार णजे तीनतीन मजली घर असं होती. मोठे मोठे वाडे, अ तम राज ासाद, मं दरे, अ तसुंदर व हरी, तलाव, न ांना घाट, श स दयाने तीळतीळ नटलेले होती. भत ा दगडावर कोरले ा न ीवर अन् क ापाक ांवर हात फर वला तर उवशी ा गालाव न हात फर व ासारखा भास ावा अन् आपलं मन मोह न जावे अशी मराठी छ ी हातो ांची ंगार डा होती. कलावंतानी इथे दगडांना हसायला लावले, नाचायला लावले, सायला लावले, अन् लाजायला लावले. पृ ीधर नावा ा जैन ीमंताने देव गरीस एक चंड आ ण सुंदर मंदीर बांधल होत. हे ेतांबरी मंदीर देव गरीचे एक भूषण होत. १२ देवालयांत मेहके र ा शारंगधरासार ा, शदुण ा व मासार ा, पैठण ा नृ सहासार ा, ए लचपुर ा का तके यासार ा, क ाड ा उ राल ीसार ा, तुळजापुर ा भवानीसार ा देवदैवतां ा अ त अ तसुंदर मूत पा ह ा, क गात ा अ त अ तसुंदर इं ाणी, मो हनी, रंभा, ऊवशी आ ण र तमदनांनीही लाजावे अशा देख ा. प ह ा दशनातच एक ण तरी र सकांची समाधीच लागावी. मग भ आयु भर त ीन ावेत, यात आ य काय? असेच श स दय भगवान बु ा ा आ ण चोवीस तीथकरां ा मूत त. ही आमची बौ आ ण जैन दैवते णजे मू तमंत वैरा . पूजनीय पा व . हे सं वैरा ही इतके सुंदर, इथे नाठाळ, षड् रपूंचे सव वकार वरघळून जावेत. या सा ा अलौ कक श ांचे श कार के वढे मोठे तप ी कलाकार होते! कलाकारांना आपाप ा कलेसाठी कठोर रयाज तप ासारखाच करावा लागतो. पण थम जाळून खाक करावा लागतो, तो अहंकार. या सा ा राजस कलावंतांनी अहंकाराचा वारा कधीच अंगी लागू दला नाही. महारा ात ा बाजारपेठा ीमंत हो ा. ल ात व हणी सत, ा पैठण ा भरजरी पैठणीकरताच. अन् ाही सत, पतांबर शे ाक रताच. स ाट अशोका ा वेळेपासून पैठण आ ण शूपारक सार ा बाजारपेठा नटून सजून गाजत हो ा. राजे-महाराजे आहेर दे ासाठी इथलेच व ालंकार नवडीत असत ८ . दगडावरती न ी कोर ात आ ण कापडावरती क शदा वण ात कलाकारांत धा लागत होती. दोघां ाही बोटांवर सर तीने स फुं कर घातली होती.

रा ात ा घाटांवाटांवरही वाशांसाठी पाणपोया हो ा. धमशाळा हो ा, अ छ े होती. घरोघरी नंदादीप होते. अंगणात तुळशीवृंदावने होती. झोपाळे लु त होते. उखळाजा ांचे गळे धा ांनी दाटून येत होते. दूधदुभते ऊतू जात होते. ताकाचे डेरे घुमत होते. गृ हणी गो ास घात ा शवाय जेवत न ा. काव ांनाही दाराशी घास मळायचा. घरी पा णा आला, तर आनंदच ायचा. न ां ा घाटावर धुणी धुताधुता यां ा हातात ा गोठपाट ा जायफळासार ा झजाय ा. कु णाचीही ल ी सो ामो ावाचून रती न ती. दाराला क ा न ा, कु लुपांची ओळख न ती, क ी हरवायची चता न ती. चोर शोधूनही सापडत न ता! संसार सुखाचे होते. वषात ा बाराही पौ णमा ल ी ा हाताने महारा ावर चांदणे श पत हो ा. नवनवो ेषशा लनी सर ती आप ा चारही हाताची जळ क न ान ओतीत होती. व ेचा सुकाळ होता. राजसभेत हेमा ीपं डतासारखे आ ण बोपदेवासारखे महापं डत चं सूयासारखे तळपत होते. बृह ती आ ण शु च जणू काही तारांगणी तळपत होते. नर आ ण नृ सह हे दोघे भाऊ अशी मधुर का करीत होते क , जणू ते शाईत मध मसळून ल हत असावेत. या नर ाचे ‘ णी- यंवर’ हे का वाचून स ाट रामदेवराव यादव इतका आनं दत झाला क , ाला, हे का आप ाच नावावर ओळखले जावे अशी उ ट अ भलाषा वाटू लागली. ाने या ंथाचे ‘क व ’ सो ा ा ा मोबद ात नर ापाशी वकत मा गतल. पण ा एक न सर तीपु ाने ा भमानाने उ र दल, “आमु चया कवीकु ळा बोलू लागे!” महारा ाचे कवी मागणी माणे पुरवठा करीत न ते. अन् जे नमाण करीत होते, ाचा बाजार मांडीत न ते. ते आचार सोडत न ते. लाचार होत न ते. तभावंतांची लेखणी तालासुरात नृ करीत होती. महापं डतानी राजसभा गजबजली होती, ात नवलही न ते. पण नेवाशासार ा एका लहानशा गांवात, गोदा वरे ा शवारात, व ेचा सुकाळ कटला होता. सर तीच तथे एका लहान मुलाशी का क नांचा सारीपाट खेळत होती. ा मुलाचे नांव ाने र. डाव ऐन रंगात आला होता. वीणे ा तारा झंकारत हो ा. ते ाने र अ भनव वा लासाचे फासे पैजा लावलावून आवेशाने फे क त होते. फे कता-फे कता हात उं चावून गजत होते, ‘माझा मराठाची बोल कौतुके । प र अमृतातेही पैजा जके  । ऐसी अ रे र सके । मेळवीन ।।”

आ ण तभेचे ेक दान पडत होते, ाने रांना अनुकूलच. महारा शारदा देहभान वस न नृ करीत होती. भगवदगीते ् च एक देशीकार लेण घडत होत. ंगारासार ा मजासखोराची मजास पार उतरली होती. ानेशांचा शांत रस ंगारा ा माथी नाचत होता. का लया ा म कावर कृ ाने नाचावे, तसा. शके बाराशे बारो री, गोदावरी ा द णतीरी, ीमहालये ा े ी, नेवासे येथे ाने रांपुढे बसलेली महारा मंडळी त ीन झाली होती. कती त ीन? ‘शार दयेचे चं कळे । माजी अमृतकण कोवळे । वे चती मने मवाळे । चकोर तलगे ।। इत ा हळुवारपणे हा अमृतानुभव ती ोतेमंडळी अनुभवीत होती. शांतरसाबरोबरच इतर रसांचाही थाट उडाला होता. शांतरसा चया घरात अदभु् त रस पा णेरा आलाच होता. पण इतर रसांचीही दाटी उडाली होती. ांचेही नटणथटण चालले होते. चालणारच. ाने रांसार ा भाषाकु बेरा ा घरी नघालेले हे काय. कायात नटायचे नाही, तर मग के ा? ाने र ांचेही लाड अन् हट्ट पुरवीत होते, ‘अहो वधुवरा चये मळणी । जैसी व ा डया लुगडीलेणी । तैसे दे शये चया सुखास न । नर वले रस ।। ल ात वधुवरां ा बरोबरच व ा ांना मानाची आ ण स ाफु ग ाच लुगड लेण नाही का मळत? तैसेच ह. अव ा पंधरा सोळा वषा ा एका बाळाचे हे लाघव हं! कती गोड. कती रसाळ. कती ेममय. हो! सांगताच येत नाही. या ाने रीतील ‘येक तरी ओवी अनुभवावी’! ाने रांची भावंडे ही तशीच. एकाच तुळशीमाळे तील हे मणी. ां ा मनाचा आकार आकाशाएवढा. श ांची चव अमृतासारखी. ांचं ल हणं कु लीन लेखणीचे आ ण वागणे शालीन सुनेसारखे. सोळा वषा ा ाने रांनी, चौदा वषा ा सोपानदेवांनी, बारा वषा ा मु ाईने आ ण अठरा वषा ा नवृ नाथांनी के वढे कौ तक न मल! योगीराज चांगदेवांसार ा महावृ ासही या बाळांनी न तेने शहाण के ल. मळे फु ल वले. सुकाळ के ला. ही बाळे शकली तरी कधी? शहाणे ण वणा ांनीही यांना छळले. या बाळांची आई आ ण बाबा या पं डतानी हरावून घेतले. ांना आ ह ा करायला लावली. बाळे ओ ाबो ी रडली. पण ांनी कोणालाही चुकूनसु ा श ाशाप दले नाहीत. ल हलेही नाही. ही मुल होती तरी कोण? न न आभाळी ा चार चं कळा भूतळा आ ा. गात बृह तीने सर तीला वा हलेली ही चार सोनचा ाची फु लच जणू त ा म काव न उज ा कौलाने घरंगळत आल , ती

महारा ात, इं ायणीकाठी. न न त च ह बाळ. ती बाळ णजे कै व ाचे पुतळे . चैत ाचे ज ाळे . व ुभ ीचे उमाळे . महारा सार ताचे सोहाळे च. महारा ावर सर ती स होती. असा आनंदीआनंद यादवरा ात दाटला होता. देव गरीला ारका णावे क अयो ा असा सं म पडे. अयो े ा भुरामचं ाने महारा ाचे भूमीपूजन के ल. सवानी मळून ासाद बां धला आ ण चं वंशी यादवराजांनी यावर वैभवाचा कळस चढ वला. तं ता, स ता, वशालता, चंड वैभव, सो ाचे ऊन, ाचे चांदणे, मो ाचा पाऊस, क ुरीचा धुरळा अन् अ राचा दव. अशाच श ांत या ातं ाचे वणन शोभावे. महारा या ग य सुखात नांदत होता.

आधार : ( १ ) स ा ी पृ. १३४ ते २६४. ( २ ) जातकसं ह ( ३ ) गाथा स शती ( ४ ) मसांई पृ. ११९, १२३ स ा पृ. २१२ ते २२७ ( ५ ) EPGR.IND. Vol XXIII Page 194 ( ६ ) राज BOMBAY GAZ. Vol 1, Part II, Page 274275 ( ७ ) IND Vol; XXV, Page 211; Vol; XIII, Page 202 ( ८ ) मसांई पृ. ११९ ( ९ ) स ा तसेच पुढील पुरावेही पाहावेत. (१०) मं े ९/१ पृ. २८ (११) याकाम पृ. ३४ ( १२ ) मं ै ६/१ ते ४ पृ. २१ ( १३ ) कोपराड शलालेख ( १४ ) संशोधन मु ावली ४ पृ. १३७ (१५) जनल ऑफ दी ए श. सो. ऑफ बगॉल Vol. XI III 1874 (१६) आचार भा सू २४ ( १७ ) कु वलयमाला.

ई र न ांची मां दयाळी

टाळ-मृदंग-वीणेचा झण ार ऐकला क महारा ाचे मन ग हवरत. माहेर ा माणसाचा श ऐकला क , दळणकांडण करीत असले ा सासुरवाशीण मुल चे मन जसे ग हवरत, तसेच. ती सासुरवाशीण आपले सूनपण वसरते. तचे हात थबकतात. नकळत तचे पाय उठतात. कमरेला खोचलेला पदर खां ावर ओढू न घेत घेत, ती हातच काम टाकू न माहेर ा माणसाकडे धावते. महारा ाच मन तसच वारक ां ा दडीकडे धावते. ाला वैकुंठमाहेरीचा सांवळा ीरंग आठवतो. मराठी चया नगरीत आ ण रा ात वैभव तुडुबं भ न वाहत होत. तरीही राजा आ ण जा नाचरंगात दंग न ती. ां ा जीवीची ती खरी आवडीच न ती. स पहाटे गाईवासरांची घंटाघुंगरे ण णु त. गो ात झरझर ा दु धारांनी घागरी घुमत. वासरे हंबरत. गाई कं ारत. घुसळ ा ताकाचे डेरे चु ाबांग ां ा कण कणाटाबरोबर साद घालीत कारात. ातून गोड नाद ननादत आ ण पडसाद उमटत. या मंथनरवाला साथ मळे माजघरातून भूपा ां ा सुरांची. मं दरांतून घंटारव उठत. मराठी संसारांची सकाळ अशी उमलत असे. हर ागार गायरानांत गायीवासरे जोगवत आ ण माणसे आपाप ा बलु ांत रमून जात. आषाढाका तकात मराठी ा सव वाटा पंढरपुराकडे वाहत. टाळमृदंगांचा एकच क ोळ उठे . द ापताका थयथय नाचत. सारे आभाळपाताळ धुंद होऊन जाई. हवेची लाट मुठीत ध न पळली तरी मधा ा पोव ातून मध ठबकावा, तसा एकच श ठबक ठबक ठबकत राही. वठ्ठल- वठ्ठल वठ्ठल. भ आ ण पांडुरंग उराऊरी भेटत. अठरापगड मराठी मन ग हव न जाई. न न जा ग हवरे णीच. कारण तला असे ेम माहेरी कधी लाभलेच नाही ना! जनाई, मु ाई, सोहीराई, गोणाई, का ोपा ा आ ण अशाच

नणंदाभावजया लांबून लांबून ‘इकड ा’ ारीला भेटायला आले ा पा न णी कती भारावून अन् आनंदाने भांबावून जात असेल नाही! चं भागे ा वाळवंटात चोखोबा पांडुरंगाला दंडवत घालीत अन् णत, ‘ वठ्ठल वठ्ठल गजरी, अव घ दुमदुमली पंढरी, होतो नामाचा गजर, द ापताकांचा भार, ह रक तनाची दाटी, तेथे चोखा घाली मठी’. पंढरीलाच राजधानीचे प येई. स ाट रामदेवराव यादव आ ण महामं ी हेमा ीपं डत हेही वठ्ठलराजावर भ आ ण आस बनून छ ंचामरं ढाळीत होते. या दोघांनीही वठ्ठलाला धनराशीची खंडणी अपण क न मं दरा ा जीण ारात सेवेचा मान मळ वला होता १ . याच यादवकाळात वारक ांची एक महान दडी महारा ात अवतरली. साध, सोप आ ण शु अ ा कटल. ेम हाच ांचा भाव. देवाइतके च ेम ते एकमेकांवर आ ण अव ा ा णमा ांवर करीत होते. अव ा जातीपात ची ही दडी भागवत धमाची पताका उं च नाचवीत आषाढी का तक ला पंढरीला धावे. चोखोबा दवंडी पटीत गजत, ‘खटनट यावे, शु होऊ नया जावे, दवंडी पटी भाव, चोखामेळा.’ पंढरीकडे सवाची धाव पडे, रव पडे. ात गोरोबा कुं भार होते, सांवता माळी होते, नरहरी सोनार होते, बंका महार होते, जोगा तेली होते, सेना ावी होते, नामदेव शपी होते, कोण न ते? सगळे च होते. ातच आळं दीच ती चार बाळही दुडूदडु ू धावत येत आ ण मग आनंदाला उधाण येई. पंढरी ा ग डपारी एकच आरोळी उठे , ‘जय जय पांडुरंग हरी, जय जय रामकृ हरी.’ टाळ मृदंगांचा गदारोळ उठे . अन् मग ाने र हषावून णत, ‘अ ज सो नयाची दनु, वष अमृताचा घनु, हरी पा हला रे, सबा अ ंतरी अवघा ापक मुरारी, हरी पा हला रे, हरी पा हला रे’ गोरोबाकाका कुं भारही णत, ‘ नगुणाचे भेटी आलो, आलो सगुणासंग!े तव झालो संग,े गुणातीत, णे गोरा कुं भार प रयेसी नामदेवा, सापडला ठे वा व ांतीचा.’ मग ीनामदेव शपी हेही साद घालीत, ‘आले वो संसारा, सोडवण करा, शरण जा उदारा, पांडुरंगा.’ ती एवढीशी मु ाई गोड तावून णे, ‘ वसा वया आले मन, मन जाहले उ न. भास मावळला ठायी, सुखी झाली मु ाबाई.’ मग लहानगे सोपानदेव णत, ‘सोपान ेमाचा, आनंद हरीचा, तुटला मोहाचा मोहपाश.’ मग जनाई आपला गोड अनुभवच सांगे, ‘उ नी ा सुखा आं त, पांडुरंग भेटी देत. कवटाळुनी भेटीसाठी, जनी णे सांगू गो ी.’ वठ्ठलगानात सवजण त ीन होऊन जात. सांवताजी मा ांची हातरी फार मोठी. दांडगी. ते णत, ‘नामा चया बळे , न भऊ सवथा, कळीकाळा ा माथा सोटे मा ! वैकुंठीचा

देव आणू या क तनी, वठ्ठल गाऊनी नाचू रंगी.’ अन् मग भ ीचा मुसळधार पाऊस सु होई. एकाच वेळी पावसा ा नऊही न ां ा सरीवर सरी सरस लागत. अव ा जनांचे सहाही वकार या वृ ीने वा न जात. चब भजलेला बंका महार नाचत नाचत णे, ‘बंका णे सव ा, वठोबा दयाळा, सुखाचा लळा हा च माझा. वासना उडाली, तृ ा मावळली, क ना गळाली अहंकृती.’ हे सारे पा न नवृ नाथ अ धकच सुखावत. अन् सवाचे कौतुक गात णत, ‘त ीन ेमाचे, क ोळ अमृताचे, डगर हरीचे, राजहंस.’ संताचा तो ेमा पा न चोखोबांची ल ी ग हव न जाई, अन् णे, ‘अवघा रंग एक झाला, रंगी रंगला ीरंग. मी तू पण गेले वाया, पाहता पंढरी ा राया. ध बाई मे णपुरी, णे चोखयाची महारी.’ ख ा ेमाचे ते क ोळ होते. ांचा भ ीमाग फार सोपा होता. खळां ा कु दळीही कोव ा होऊन जात. अन् अडा ांचे गाडेही सरळ चालत. ेष, म र, हेवेदावे आ ण श ु या ा प लकडे जा ाचे आ ण ेमाने राह ाचे अमृत होते वारक ां ा या भागवत धमात. सग ा जातीची लेकर या वठ्ठला ा संसारात ा ा अंगाखां ावर खेळत होती. जनाबाईला याचे मोठे कौतुक वाटायचे. णायची, ‘ वठु माझा लेकुरवाळा, संगे गोपाळांचा मेळा । नवृ हा खां ावरी, सोपानाचा हात धरी ।। पुढे चाले ाने र, मागे मु ाई सुंदर ।। गोरा कुं भार मां डवरी, चोखा जीवा बरोबरी । बंका क डयेवरी, नामा करांगुळी धरी । जनी णे रे गोपाळा, क र भ ांचा सोहळा ।।’ ई र न ांची ही महान मां दयाळी समतेच, ेमाच आ ण एका तेच त ान तः ासाग णक जगत होती अन् लोकांना शकवीत होती. हरी ा मांडीवर खेळत होती. अहंकाराची, उ नीचतेची, कमठ धमक नांची आ ण अंध ेची जळमटे फटका न काढ ाचे अवघड काम या वारक ांनी अवलं बल होत. इतके ेम करणे फ आईलाच साधाव. सा ा भ ीमागानेही परमे र भेटतो, हे ांनी समाजाला पट वल. शु आचरण आ ण तळमळीचे ेम असेल, तर वठ्ठल तुमचा आहे, ह ांचे सांगणे. चोखोबा तर णाले, ‘कशाचे सोवळं ओवळं आ ण कशाचा वटाळ! आमचा पांडुरंग या नही वेगळा आहे.’ येथे जातीभेद उरतच नाही. कोणतीही वषमता ठाकतच नाही. ाने रांनी तर भगवान योगे र ीकृ ाचेच सांगण लोकांना सां गतल, ते णाले, ‘तैसे ी, वै या, का ू , अं जा दया ी ी े ी

जातीतं ची वेगळा लया, जंव न पावती मात!’ हे ऐकू न लोक आनंदले. समाजा ा ीने हीन योनीत ज लेले कु णी असले आ ण ांना व ेचा शही नसला, तरी मा ाजवळ जे येतील, ते शू , वै , ी, अं ज कोणीही असोत, ते सव ी माझे आहेत. तेथे जातीभेदाला जागा नाही. हा योगे र ीकृ ाचा संदेश ानेशांनी देताच खेदावलेले शू आ ण खंतावलेले अ तशू आनंदावले. उचंबळले. आपण उपे त नाही. आप ालाही या मां दयाळीत ान आहे, हा तो आनंद होता. ी ाने रांनी सं ृ त भाषे ा तजोर त अडकू न पडलेल मौ वान धन मराठी ा क ीने उघडू न लोकां ा पुढे उधळल. णाले, ‘लुटा!’ जीवनाचे त ान ांनी आ ण ीनामदेवांनी, चोखोबांनी, गोरोबांनी, सावतोबांनी, जनाई-मु ा नी गावाभावां ा रायवळ भाषेत गा यले. सवच वारक ांनी देवाला मराठ तून हाक मारली. ांनी मराठ तून ेम के ले. मराठ तून सले. ते मराठ तूनच भांडले. देवाला मराठ तूनच श ा घात ा. जनाबाई तर देवाला च मराठीतूनच णाली, ‘अरे व ा व ा, मूळ माये ा कार ा, तुझे गेले मढे, तुला पा न काळ रडे! तुझी रांड रंडक झाली…’ अन् हे सारं कशाकरता भांडण? तर तो लाडका सावळा पांडुरंग लंवकर लवकर भेटत नाही, णून. के वढं ेम! ां ा ेमाला कशाचीही सर येणार नाही. कु बेराचा ख जना या ेमापुढे द र ीच आहे. हे मराठी संत देवाला ‘चोर’ णताहेत. ा ा हातीपायी ‘बांधा दोर’ णताहेत. देवाला सं ृ त भाषाच फ समजते असं कु णी सां गतलं? ाला कोणचीही भाषा समजते. खरं णजे ाला भाषा समजते दयाची. ाला पंचप ा ांपे ा कांदाभाकर अन् लसूण मरचीचा ठे चाच जा आवडतो. कारण ात झणझणीत ेम असते. संताचे सवाशीच वागण ेमाचे होते. ांची कोणाशीही धा न ती. हेवा, म र, अहंकार अन् त डदेखला खोटा, ढ गी, ाथ , गळाकाढू , गळाकापू, गळे पडू पणा न ता. कशाक रता असेल? क त, पैशाची हाव, गु बाजी, टवाळ श श णी, गुंड गरी, गटबाजी, मठबाजी, राजकारणी, सट्टेबाजी या वारक ांपाशी नावालाही न ती. होते फ ेम आ ण भ ी. ां ा ेमात कसलीही बंधने आड येत न ती. कु णीही कु णाचेही अभंग ेमाने उतरवून घेत होता व गात होता. मु ाबाईचे अभंग ाने र कौतुकाने ल न घेत. जोगाते ाचे अभंग वसोबा टपून घेत. सांवतामा ांचे क व काशीबा गुरव ल न ठे वीत. ाने रांचा का मध स दानंदबाबा गोळा क न ठे वीत. तर चोखोबांची अमृतवाणी वेदशा स अनंतभट्टांनी उतरवून ठे व ाचा छंद घेतला २ .

ब तेक संत संसारीच होते. कु णीही भीक मागून देवभ ी करीत न ता. कु णी म ात राबत होता. कु णी सोनारक करीत होता. कु णी चखल तुडवून मडक घडवीत होता. कु णी कापड वक त होता. कु णी काठीला घुंगरे बांधून रा ी ा अंधारात ग घालीत जागलेपण करीत होता. कु णी कारकु नी करत होता. तर कु णी काही, कु णी काही. सारेच जण कामे करीत करीत वठ्ठलपायी गळा गोवीत होते. ते गात होते, नाचत होते. ते कशीददार का कागदावर कोरीत होते. ते असामा कलाकार होते. के वळ तः ा मो ापुरती शदोरी जम व ात कु णी दंग न ता. लोकां ा क ाणाची ते चता वाहात होते. दुगुणी, सनी, वषयी, दु वा अहंकारी माणसावरही ते ेम करीत. हे रोग बरे कर ाची एक वल ण औषधी संतापांशी होती. तचं नांव चा र . गोरोबा कुं भारांनी तर टले, ‘हो का दुराचारी, वषयी आस , संत कृ पे रत, उ रतो!’ संतांनी समाजाला चा र आ ण दानत शक वली. सदाचारी आ ण सद् वचारी बन वले. असा अनुभव आला क , संतां ा ेमळ सहवासात दु दुजनां ाही, ‘कं ठी ेम दाटे, नयनी नीर लोटे, दयी कटे, राम प.’ समाजाम ,े न े जगाम ेच एक भयंकर रोग हळूहळू जीव घेत असतो. दुस ाचा आ ण तःचाही. या रोगाचे नांव मनाचा महारोग. हा बरा करायला महाकठीण. हा मनाचा महारोग बरा कर ाची औषधी संतां ा श ातच असते. पण दुदव असे असते क , मनाचा महारोगी सवात जा छळतो, पडतो तो या औषध देणा ा संतस नांनाच. जगा ा सुखी जीवना वषयी ा क ना फार भ आ ण उदा हो ा. ां ा पूत साठी ांनी सव पणाला ला वल. हे सवच संत वरागी होते. पण वैरा णजे वैताग न .े हे वारकरी आनंदा ा डोहात डु बं त होते दडीत वठ्ठलनाम गात नाचत होते. आप ा डा ा उज ा हाताला कती मोठा कवा कती लहान माणूस उभा आहे, याचे ांना भान न ते. डा ाउज ा शेजा ां ा पायाला श क न ेमभावाने ती पायधूळ तः ा भाळी लावीत होते अन् णत होते, ‘अहंकाराचा वारा, न लागो राजसा.’ ाने रीचा वाङ् य पूण झा ावर ानेशांनी देवापाशी तःसाठी काहीच मा गतल नाही. मा गतल ते पसायदान जगासाठी. जळ क न णाले, ‘जै खळांची ंकटी सांडो । तया स म र त वाढो । भूता पर रे जडो । मै जीवांचे ।। दु रतांचे त मर जावो । व धमसूय पाहो । जो जे वांछील तो ते लाहो । ा णजात ।। वषत सकळ मंगळी । ई र न ांची मां दयाळी । ी ेो

अनवरत भूतळी । भेटो तयां भूतां ।। चला क त ं चे अरव । चेतना चतामण चे गांव । बोलते जे अणव । पीयूषाचे ।। चं मे जे अलांछन । मातड जे तापहीन । जे सवाही सदा स न । सोयरे होतु ।।’ आता काय उरल मागायच? या यादवकाळात संतां ा सहवासाने महारा ात अलौ कक मांग नमाण झाल. ां ा गोड वाङ् मयाची साखर सुखी समाजजीवनावर आले ा खरपूस सायीवर वखरत गेली. महारा महा-रा खरेच झाला होता. महारा ाची कण न कण भूमी सावभौम रा ात होती. ई र न ांची मां दयाळी गात होती. देव गरीवर ग ड ज आ ण पंढरीवर वारकरी ज दमाखात फडफडत होते. अवघा महारा वारक ां ा सहवासात गो वदुन गेला होता आ ण धारक ां ा पहा ात राजा ा मांडीवर डोके ठे वून साखरझोपेत नधा वसावला होता.

आधार : ( १ ) चौ ांशीचा शलालेख, ानखंड, पुणे शवाय ाने री, ववेक सधु आ ण संताचे गाथे.

व ापीठ बुलेटीन ( २ ) मराठी वाङ् मयाचा इ तहास खंड १, पृ ५९६.

लयाची प हली लाट

खरोखरच महारा ावर वषात ा बाराही पौ णमा सुखाचे चांदण शपीत हो ा. अन् घात झाला! चं ाला अक ात खळ पडल. कसे पडल, के ा पडल ते कु णाला समजलच नाही. व ाचला ा मागून धुळीचे लोट उठले. आठ हजार घो ां ा ब ीस हजार टापा वाढ ा वेगाने आ ण आवेशाने खडाडत महारा ावर चालून आ ा १ . आठ हजार अफगाण तुटून पडले. आ ोशणारे अफगाणी कं ठनाळ, शव शवणारी अफगाणी मनगटे आ ण फु सफु सणारी अफगाणी छाताडे बेहाय दौडत, उधळत द नवर तुटून पडली. ांचा आवेश क लबाजांचा होता. ांची ह ारे भयंकर भुकेने लळाळत तळपत होती. ांचा ोर ा होता अ ाउ ीन खलजी. पठाण. ांचा यु पुकार अ ान फाडीत होता. दशा तडकत हो ा. धूळ उसळत होती. बेहोश टापांखाली जमीन चदाळत होती. ती पठाणी फौज नमदा ओलांडून सातपु ा ा मा ावर चढली. सातपु ावर चाँदतारा तळपू लागला. या पठाणांची प हली झडप पडली ए लचपुरावर २ . हंबरडे आ ण कका ा फु ट ा. परच आले. महारा ावर परच आले. हे असले दानवी संकट पूणामा ा व ाडी संसारांना कधी ठाऊकच न ते. ही पठाणी आ मणाची भयंकर बातमी देव गरीवर येऊन थडकली. ३ वा वक गेली दोनशे वष द ीवर, खैबर खडीतून आलेले सुलतान रा करीत आहेत आ ण सारा भारतवष काबीज करावा आ ण आपला धम, सं ृ ती आ ण इ तहास इथे पसरवावा अशा ां ा मह ाकां ा अनुभवाने स झाले ा हो ा. तरीही द ण हदु ानातील सारे रा कत राजेमहाराजे दुल च करीत आले, ाचा हा प रणाम. थोडे दवसच आधी महारा ातील

संतांची दडी उ र हदु ानात या ा-महाया ांना जाऊन आली होती. ांनी सुलतानांची स ा पा हली होती. काही कठोर कडवट अनुभव घेतलेही होते. लोकांना सां गतले होते. तरीही राजा आ ण रा गाफ ल होते. अज ममा लक अ ाउ ीन खलजी. एक महाभयंकर कदनकाळ. द ी ा सुलतान जलालु ीन खलजीचा हा पुत ा. ाचे जलालु ीन ा मुलीशी णजेच चुलतब हणीशी ल झाले होते. ामुळे तो जलालु ीनचा जावईही होता. अ ाउ ीनचे हे वादळी आ मण आलेले राजा रामदेवराव यादवाला उशीरा कळले. पठाण नमदा आ ण सातपुडा ओलांडून ए लचपुरात घुसला णजे रा ात तो कमीतकमी शंभर कोस ( णजे स ातीनशे कलोमीटर) घुसला तरी ाला कु णीच अडवले नाही? मग, आमचे सै होते कु ठे ? आमचा राजा बेसावध होता. पण सेनापती काय करीत होता? कोण होता सेनापती? सेनापती होता राजा रामदेवाचा युवराजच. ाचे नांव शंकरदेव ऊफ सघणदेव. तो आप ा सै ांसह दूर कोठे तरी गेला होता. या ेला गेला होता णे! अ ाउ ीनची फौज देव गरी ा रोखाने दौडत येत होती. रामदेवरावाला आपले भयंकर भ व दसू लागल. ाने होती तेवढी जवळची फौज आप ा एका मांड लक राजाबरोबर देऊन ाला रेने घाट लाजौ ाकडे रवाना के ले३ . ही यादवसेना लाजौ ापाशी येऊन पोहोचली. अ ाउ ीनही आलाच. पठाणांनी भर जोषात या सेनेला धडक दली. धुम उसळली आ ण यादवसेना कदळीसारखी णात छाटली गेली. पाचो ासारखा हा ह ा उधळून लावून खलजी दौडत नघाला. देव गरीकडे३ . अ ाउ ीनची फौज तरी कती होती? ती होती फ आठ हजार. के वढे हे ाचे धाडस! ाने थो ाच दवसांपूव व दशेवर ारी के ली होती. ा वेळी ाला देव गरी ा अफाट ीमंतीची तारीफ ऐकायला मळाली. ते ा ाची मह ाकां ा पा वली गेली. ाने देव गरी झोडपायचा आ ण लुटायचा बेत मुकरर के ला ४ . ाला व दशेत अपार लूट मळाली होती. ती ाने द ीला पाठ वली. ाचा सासरा सुलतान जलालु ीन खलजी खूष झाला. ाने अ ाउ ीनला अज ममा लक हा ा दला४ . अज ममा लक णजे शाही फौजेवरचा सव े अ धकारी. कानपूरजवळ ा क ामा णकपूर येथे तो सुभेदार होता. ाने फ आठ हजार ार बरोबर घेतले आ ण तो देव गरी ा रोखाने नघाला४ . के वढे धाडस ह! के वढी जबरद हमत! आप ापासून पाचशे कोसा नही अ धक दूर असले ा एका तं आ ण बला णून गाजले ा मराठी सा ा ा ा ऐन राजधानीवरच अ ाउ ीन चालून आला. ाचे काळीज वाघाचच णाव

लागेल. अ ाउ ीन मा णकपुरा न नघाला. ( डसबर १२९३) बुंदेलखंडातून माळ ात व ाचलावर, तेथून नमदेवर अन् तेथून सातपु ावर, तेथून ए लचपुरावर आ ण आता थेट देव गरीवर! माघा ा शु प ाचे ते दवस. अ ाउ ीन ऐन देव गरी ा नजीक आला, ते ा राजा रामदेवराव देवदशनासाठी जात होता ६ . इत ात धुळीचे लोट उधळीत खलजी आलाच. घाट लाजौ ा ा पराभवा ा बात ा याय ा आधीच ाची पायधूळ देव गरीवर पोहोचली. देव गरीत धावपळ उडाली. क ावर रणदुंदभु ी वाजू लाग ा. पण सै च न ते जागेवर! अवघे चार हजार सै नक देव गरीत होते ७ . रामदेवराव लगेच तेवढीच सेना घेऊन श ूवर चालून नघाला. देव गरीपासून दोन कोसावर ाची व बेफाम खलजीची गाठ पडली. लढाई पेटली आ ण भडकाय ा आतच वझली. कारण यादवसेनेचा पठाणांपुढे टकावच लागला नाही. ती क ाकडे पळत सुटली. राजाही क ात शरला आ ण ाने क ाचे दरवाजे बंद क न टाकले. क ाखाली देव गरीनगर होत. ते अगदी अलगद खलजी ा तडा ात सापडल२ . अफगाणां ा पं ात यादव जा गवसली. पठाणांची धाड पडली देव गरी ा अ ूवर. कका ा के वळ के वलवा ा ठर ा. कारण ा ऐकणार कोण? ऐकणार फ अफगाणच. सपाटून लूट सु झाली. हजारो उ ृ घोडे व तीस ह ी३ श ू ा हाती पडले. लूट चालू असतानाच खलजीने देव गरी ा क ाला वेढा घातला. देव गरी अ ंत बळकट आ ण अ ज होता. वेढा घात ानंतर अ ाउ ीनाने एक अफवा उठवून दली क , पठाणांची फौज ही के वळ एक आघाडीची तुकडी आहे. खरी मोठी फौज द ी न आम ा मागोमागच येत आहे. लवकरच ती येऊन थडके ल२ . ही बातमी सव पसरली. ही गु बातमी णून गडावर रामदेवरावाला कळली. तो जा च चता झाला. आता आपल कस होणार? देव गरीवर ा पठाणी आ मणाची बातमी तेलंगण, कनाटक, गुजराथ येथील राजांनाही पोहोचली. पण मरा ां ा मदतीला कोणीही आला नाही२ . पठाणांचे साम आठ हजार घोडे ारांचे होते. पण ांनी उठ वले ा अफवांचे साम स ालाखाचे होते. देव गरी ा क ात धा मा खूप भ न ठे वलेल होत. ही ात ा ात भा ाची गो होती. तेव ा तरतुदीवर अनेक म हने क ा ंजु व ाची ह त रामदेवरावात खास होती. गडाची रचनाच इतक बकट होती, क श ूचा आत वेश होणे अश होत. जर फतुरी झाली तरच कवा अ धा संपले तरच क ा जकणे खलजीला श होत.

आप ापाशी धा ाचा पुरेपूर साठा आहे, हाच व ास राजा ा मनात भरलेला होता. पण झाला घोटाळा! ापा ांनी क ात आणून भरलेली पोती धा ाची न ती. ती मठाची होती! ही बातमी रामदेवरावा ा कानी गेली२ . ती ऐकू न राजा खचलाच. कारण गडावर धा होते दोनचार दवस पुरेल इतके च. बळकट देव गरीचा हात कपाळाशी गेला. सै जागेवर नाही, धा ाचा खडखडाट, श ू असा भयंकर. कोणा ाही मदतीची आशाच नाही आ ण द ी न चंड पठाणी फौज येतेच आहे, या बात ा! आता? आता उरला फ एकच माग. शरणागतीचा. बनशत. पठाणांचे बाण क ावर सुटतच होते. महारा ा

ा

ातं ावर आ ण अ ूवर तुकाचा दरवडा पडला!

मो ा कठोर मनाने रामदेवरावाने अ ाउ ीनास कळ वल क , ‘मी तुम ापुढे शरण आहे. तहास तयार आहे.’ पठाणांचा फ े मुबारक चा ज ोष उठला. महाराजा धराज पृ ीव भ सहासनाधी र ौढ तापच व त रामचं यादव महाराजा यदुवंश वलासु

सकळकळा नवास ीरामचं अ ाउ ीनपुढे खंडणी दे ासाठी तः शरण नघाला. महारा ाचा हा प हला अपमान. ही प हली शरणागती आ ण ही शरणागतीची सु वात. ही शरणागती आ ण अपमानांची नवी परंपरा येथून पुढे कमीतकमी साडेतीनशे वष चालू राहणार होती. शरणागतीचा तह झाला. बळजोर असले ा आ ण रामदेवराजाला शरण आण ानंतर अ ाउ ीनने तह का करावा? कारण, असा तह आ ाच कर ात आ ण खंडणी घेऊन द ीला परत जा ात ाचा दमाख राहणार होता. जर देव गरीचा सेनापती आ ण युवराज शंकरदेव हा जकडे कु ठे गेला आहे, तो जर अचानक या वेळी येऊन थडकला, तर आपली धडगत नाही हे अ ाउ ीन जाणून होता. चंड आ ण मौ वान खंडणी कबूल क न आ ण श ू ा पदरात टाकू न राजा देव गरीवर परतला. आ ण तेव ात राजा रामदेवाला बातमी आली क , ‘आपला युवराज शंकरदेव यादव आप ा खूप मो ा सै ा नशी देव गरीस तातडीने दौडत येत आहे.’ ही बातमी अ ाउ ीनासही ा ा छावणीत समजली. अ ाउ ीना ा त डचे पाणीच पळाल. देव गरीवर पठाणांचा ह ा आ ाची वाता शंकरदेवाला समजताच तो जथे कु ठे होता, तेथून ताबडतोब ससै देव गरीकडे दौडत नघाला. पठाणां ा मूठभर सै ाने आप ा खु राजधानीचे व हरण के लेल ऐकू न तो त ण, शूर मराठा राजपु चवताळलाच. हा अपमान धुवून काढ ासाठी तो धावून नघाला. देव गरीचा राजपु आप ावर चालून येत आहे आ ण तो अगदी जवळ येऊन पोहोचला आहे, हे समजताच अ ाउ ीनला आपले मरण अगदी दसू लागल. पण तो डगमगला मा न ता. ाने लढाईची तयारी के ली. जहाद! घाब न गेले राजे रामदेवराव. आपला मुलगा आता भावने ा भरात अ ाउ ीनावर चालून येऊन ह ा चढ वतो क काय, अशी काळजी महाराजांनाच लागली. कारण द ी न फार मोठी शाही फौज देव गरीकडे येत आहे ना? या फौजेपुढे आपण म ं ना! मर ापे ा मै ी आ ण शांतता२ मह ाची आहे. आता रामदेवराव अ ाउ ीना ा र णाक रताच तळमळूं लागला. ाने घाईघाईने आपला दूत युवराज शंकरदेवाकडे पाठ वला२ . शंकरदेव देव गरीपासून थो ा अंतरावर येऊन पोहोचला. एव ात ाला दूताने राजाचा नरोप सां गतला क , ‘आपला व खलजीचा तह झालेला आहे. खंडणी व फ लूट घेऊनच खलजी

नघून जाणार आहे. तरी तू ा ावर ह ा चढवूं नकोस. भांडण वाढवूं नकोस. कारण द ी न आधीच नघालेली फार मोठी पठाणी फौज मागोमाग येत आहे२ .’ बापाचा हा नरोप शंकरदेवाला मळाला. ाने बापाचा नरोप साफ धुडकावून लावला२ . तो चडलाच. लूट के लेले धन आ ण वर खंडणी देऊन श ूला माघारी जाऊ देण णजे तेल ओतून वणवा वझ व ाचा य करण आहे. शंकरदेवाने उलट अ ाउ ीनालाच असा झणझणीत नरोप पाठ वला क , ‘तुला आप ा जवाची पवा असेल, तर यादव रा ात के लेली लूट आम ा ाधीन कर आ ण असा ा असा चालता हो२ . नाहीतर मरायला तयार रहा.’ हा तखट नरोप खलजीला मळाला. तो चरकलाच. पण ाने लढाईचीच तयारी के ली. अ ंत बकट संगीही खलजी अ ंत योजनाब व श ब वागत असे. जवावर उदार होऊन पण कु शलतेने ाने तयारी के ली. ाने एक हजार ार अगदी ताबडतोब देव गरी क ा ा नाके बंदीसाठी आप ा छावणीतून पाठ वले आ ण उरलेली फौज तः पाठीशी घेऊन शंकरदेवावर चालून नघाला२ . शंकरदेवही संतापून खलजीवर चालून आला. लढाई भडकली. शंकरदेव व ाची सेना शथ ने लढू ं लागली. ाची खा ी होती क , आपण खलजीला झोडपणार. तसेच होऊं लागल. खलजीची फौज चौफे र मारा खाऊ लागली२ . या वेळी रणधुमाळी मन ी उसळली. उ ा ाचे दवस होते. फोफाटा फार होता. आरपारचे स दसेनास झाल होत. मरा ां ा परा माने पठाण भाजून नघत होते. ां ा मरणाचा ण जवळ येऊ लागला होता. पळूनही सुटका होण अश होत. इत ात क ा ा नाके बंदीला पाठ वलेली प हली एक हजार पठाणी फौज अ ाउ ीन ा मदतीला धावली. ती दौडत ओरडत येत होती. ामुळे धुळीचे लोट गगनाला भडले. यादवसेनेला हे लोट दसले. पठाणी आरो ा ऐकू आ ा. यादवांना वाटले, द ीची मागा न येत असलेली अफाट अफाट फौज ती हीच! आली! आ ण शंकरदेव यादवा ा ग ात जवळजवळ पूणपण पडलेली वजयाची माळ तुटली आ ण यादवसेना घाब न आठही दशांना सैरावैरा पळत सुटली२ . मरा ांचा चंड पराभव! वनाकारण पराभव आ ण क ल उर ासुरले ांची. ( द. ६ फे ुवारी १२९४, श नवार ५ .) रामदेवराव क ातून शंकरदेवा ा मदतीस आलाच नाही. खलजी ा अफवांमुळे गांग न तो क ातच बसला. तो जर मदतीला आला असता, तर अ ाउ ीन पठाणी फौजेसकट खलास झाला असता.

अ ाउ ीनाने शंकरदेवाचा पाठलाग के ला नाही. ाने लगेच पु ा देव गरीला वेढा घातला२ . ामुळे रामदेवराव जा च पेचात पडला. ाने मुठीत नाक ध न खलजीकडे तहाची याचना के ली. खलजीने आपली झाकलेली स ालाखाची मूठ झाकू न ठे वली व तो तहास तयार झाला, पण अरेरावीने. ाने अवा ा स ा खंडणी मा गतली. ती रामदेवाने मुकाट कबूल क न ाला दलीसु ा ९ . एकू ण सहाशेमण सोन, सात मण मोती, दोन मण हरेमाणक, एक हजार मण चांदी आ ण रेशमी कापडाचे चार हजार ठाण खलजी ा पदरात पडले. शवाय आ ापासून लटूं के ली तीही पदरात पडली. शवाय अ ंत मौ वान व ूंची एक लांबलचक यादी खलजीने रामदेवापुढे टाकली. तीही राजाने पूण के ली९ . के वढी ही अफाट स ी! एव ा संप ीवर कासीम फरो ा या इ तहासकाराचा तर व ासही बसेना९ . या शवाय सवात मह ाची मागणी अ ाउ ीनाने के ली देव गरी ा महाराजा रामदेवरावा ा मुलीचीच. ाने राजक ेचीच मागणी के ली आ ण रामदेवरावाने ती दली. या राजक ेचे नांव होते, े ाप ी उफ जेठाई ११ . शवाय रामदेवरावाने खलजीला वा षक खंडणी ायची. या ारीचा खचही ए लचपूर परग ा ा पाने रामदेवरावानेच ायचा १० . काय उरलं? आजचा स ाट खंडणी देणारा मांड लक बनला. णजे देव गरी ा ब ाडांचे भाडे देणारा भाडेक झाला. एवढा चंड स ा ी पाठीशी असूनही महारा ढेकळासारखा श ूने टाकले ा एका चुळक भर पा ात वरघळला.

संदभ : ( १ ) ाने र च र – ल.रा. पांगारकर, पृ. ६ ( २ ) Bombay Vol. I, Part II, Page 530-531 ( ३ ) खलजीका भारत, पृ. ३० ( ४ ) खलजीकालीन भारत, पृ. २९ ( ५ ) मंडळ अंक १८३४, पृ. १३५ ( ६ ) मराठी सा ह ाचा इ तहास, पृ. १५५ ( ७ ) Bombay Gaz. Vol. I, Part II, Page 250 (८) बहमनी रा ाचा इ तहास, पृ. ५ ( ९ ) खलजीकालीन भारत, पृ. २२८ (९) खलजी भा., पृ. 228, BOMBAY GAZ. Vol. I, Part II, Page 531 ( १० ) BMB. Gaz. Vol. 1, Part II, Page 251-52 ( ११ ) महारा आ ण मराठे , पृ. १२, शवाय पाहा शचसा १ ावना टीप.

ारका बुडाली

यादवां ा ग डाची पस झडली. देव गरीचा दरारा आ ण दमाख अ ाउ ीनने पंधरा दवसात संपवून टाकला. खलजी आ ण यादवसेना यांचे देव गरीभोवती यु झाले पंधरा दवस. अव ा पंधरा दवसांत देव गरीचे सावभौम संपले. एक वष लोटल. दुस ा वषाची खंडणी देव गरी न बनबोभाट, बनचूक द ीला रवाना झाली आ ण याच वष द ीचे त र ाळल. सुलतान जलालु ीन खलजीचा अ ाउ ीनाने दगाबाजी क न खून पाडला. ( द. १९ जुलै १२९५.) १ हा अ ाउ ीन जलालु नाचा पुत ा होता. जलालु नाने या आप ा पुत ाचे ज ापासून पालनपोषण के ल. क ा मा णकपूरची ाला सुभेदारी दली. शाही सेनेचा ाला सवा धकार दला. णजेच अज मुमालक दली. इतके च न े तर ाला आपली मुलगी दली. जावई क न घेतला २ . ानेच आप ा काकाचा ऊफ सास ाचा सहज खून पाडला आ ण तः सुलतान बनला. यानंतर तस ा वष चा खंडणीचा लोट देव गरी न द ीकडे नमूटपणे वाहत गेला. वाह ा जखमेसारखा. तेव ात महारा ाला आणखी एक मुक जखम झाली. शके १२१८ची का तक शु एकादशी. (८ ऑ ोबर, १२९६). या दवशी पंढरपुरात द ा पताकांची दाटी झाली. ात ई र न ां ा मां दयाळीत आळं दीची ती चार भावंडे होतीच. ी ानेशांनी पांडुरंगाचे दशन घेतले. ह अखरच दशन! ही अखेरची मठी ीचरणी घालताना ानेशांनी टले ३ , ‘देवा, मी आता समाधी घेणार! आ ा ा. आशीवाद ा.’ वीणे ा तारा थरार ा. ाने र समाधी घेणार? वया ा अव ा बावीसा ा वष ? होय! चं भागा शहारली. वाळवंट वरघळले. जवंत समाधी. अवघी संतमंडळी भोवती होती.

टाळमृदंगांचा क ोळ एका न मषात थांबावा, तसे ते झाले. वासरांसारखे ाकु ळले. एवढा लळा लावून ानेश जाणार? नघालेच. ांची पाऊले आळं दीकडे वळली. मागोमाग कळवळलेले संतमंडळही नघाले. इं ायणीतीरी सवजण आळं दीस येऊन पोहोचले. शके १२१८ ची का तक व एकादशी उजाडली. (बुधवार, द. २४ ऑ ोबर १२९६) भजनक तनात सवा ा मनाची ती अथांग सागरासारखी शांत होती. पण दयात लाटा उसळत हो ा. ा दुःखा ा न ा, ा वरहा ा हो ा. मुलगी सासरी जाताना उठतात तशा. संतां ा दयातील दुःख, यातना, वेदना के ाच नमाले ा हो ा. आता ा अंगाला एकच अभंगरंग होता, रामकृ पांडुरंग. ादशी उजाडली. ानेशांनी इं ायणीत ानासाठी पाऊल टाकल. ही शेवटची दठी आ ण मठी. मा ानकाळ झाला. सूय मा ाव न ढळला. सूय दयानंतर एकवीस घटकांनी योदशी लागली. संतां ा ा न वकार सुखसरोवराचा बांध आता मा फु टला. अ ू घळघळू लागले. नवृ नाथांना आप ा ज जात नवृ ीचा वसर पडला. आपला धाकटा भाऊ नघालेला पा न ांना वयोग साहवेना. नामदेवांनाही तो वयोग अस झाला. णाले, ‘नामा णे, देवा! पेटला ताशन! करा समाधान, नवृ चे ।।’ नवृ नाथांची ही अव ा. तर मग लहान ा सोपान मु ाईची ती कशी सांगावी? सवच संतां ा अंतरी लय उडाला. कु णी कु णाचे सां न करायच? वटेवरचे पर ही ग हवरल. ी ाने र नघाले. समाधीची जागा स होती. स े रा ा समोर, नंदीमागे, भूमी ा पोटात ववर होत. आत भूमीवर तुळशीबेल अंथ न आसन स के ल होत. समाधीचा ण आला. ाने र पूण स होते. हष खेद उरलाच न ता. होता तो अमृतानुभव. सत् चत् आनंद. ाने रांनी नवृ नाथां ा पावलांवर म क ठे वल. सवाना वंदन के ले. भावंडांचा नरोप घेतला आ ण ते ववरात वेशले. नवृ नाथांनी ांना हाताला ध न ववरातील ब ासनावर नेवून बस वल. ानराजांनी उ रा भमुख पदमासन ् घालून ने मटले. अन् वार वंदन के ले. ‘ ानदेव णे, सुखी के ले देवा, पादपदमी ् ठे वा, नरंतर!’

आ ण उरला के वळ ॐकार! नवृ नाथ बाहेर आले. आ ण ांनी, ‘घा तयेली शला समा धशी!’ ( द. २५ ऑ ोबर १२९६, गु वारी दुपारी ३ वाजता.) समाधी बंद झाली ४ . महारा ाचा आशीवाद अंतधान पावला. यादवरा ातून सर ती उठू न गेली. महारा ाची माऊली गेली. ‘नामा णे, संत कासा वस सारे, ला वती पदर, डो ळयासी.’ नवृ नाथांनी वठ्ठला ा ग ाला मठी मारली. का तक व योदशीचा सूय अ ास गेला. रा अंधारी होती. ानेशां ा मागोमाग आठ म ह ां ा आत बाक ची तीनही भावंड पर ात वलीन झाली ५ . दोन म ह ांनी ( द. २३ डसबर १२९६) सोपानदेवांनी सासवडास समाधी घेतली. उदास झाले ा मु ाईनेही अनंतात याण के ले ( द. १९ मे १२९७). नवृ नाथही ंबके र येथे पर ात वलीन झाले. समाधी घेतली. वळचणीचे पाणी आ ा गेले. आ ण द ीत एका न ा मो हमेची टोलेजंग तयारी अ ाउ ीनाने सु के ली. ाचे काळे भोर छ अफगाणी ल रात उभारल गेल ६ . खलज ा सुलतानीची नशाणी णजे हे काळ छ ६ . खलजी फौजा द ीतून बाहेर पड ा ( द. २८ जानेवारी १३०३). आ ण चतोडवर पठाणी धाड पडली. अ ाउ ीनने गे ा-गे ाच छतवारी नावाची चतोडजवळची टेकडी क ात घेतली व टेकडीवर बसून तो फौजे ा हालचाल चे कू म सोडू लागला. ा ा स ध अमीर खु ो हा दरबारी तवा रखनवीस व कवी हाजीर होता६ . चतोडगड खूपच मोठा व अ ज होता. ‘गड मे गड चतोडगड, और बाक सब ग डया’, अशी ाची ाती होती. राजपुतांची चतोडवर अयो ेइतक भ ी होती. चतोडवर ह े सु झाले. घोर सं ाम सु झाला. राजपुतांची घराणी ा घराणी चतोडसाठी ‘जय एक लगजी’ हा घोष करीत शथ ने लढू लागल . म लागल . खु राणा र सह रावळ ठार झाला. शसो दयांची राणा ल ण सहासह सात मुले लढतालढता मारली गेली. एक मुलगा जखमी अव ेत राजपुतांनी सुर त जागी पळवून नेला. तो अजय सह. तो वाचला ७ . हजारो राजपूत चतोड चतोड करीत रणांगणावर मरत होते. सहा म हने हा सं ाम चालला होता. अखेर चतोडगड पडला. राजपुतांची अयो ा बुडाली! चतोड ा मा ावर धुराचे चंड लोट उठले. हा धूर कशाचा? हजारो त ण व सुंदर राजपूत रमण ा आ य ाचा हा धूर. राजपुतां ा त ेक रता व पा व ाक रता या युवत नी तः होऊन हा जोहार चेत वला. चतोडचा हा प हला जोहार. ( द. २५ ऑग १३०३)

अखेर चतोडगड पडला. एकू ण तीस हजार माणस कापली गेली६ . ( द. २५ ऑग

१३०३) आता ाच पठाणी टापा पु ा महारा ावर आ ण देव गरीवर दौडत नघा ा. कारण देव गरीचा दडपलेला ा भमान एकदम उसळून उठला. द ीला जाणारी वा षक खंडणी यादवराजाने आ ण युवराज शंकरदेवाने बंद के ली ८ . ही खंडणी बंद होताच अ ाउ ीनाने तीस हजार फौज आप ा सेनापतीबरोबर रवाना के ली. या सेनापतीचे नांव म लक नायब काफू र हजार दनारी. वा वक हा म लक काफू र मूळचा गुजराथेतील खंबायत येथील गुजराथी मुलगा. तो लहान असतानाच या गुजराथी मुलाला अ ाउ ीनाने गुलाम एक हजार दनाराला खरेदी के ले होते. पण अ ाउ ीना ा पदरी पड ानंतर ा ा अंगीही रावणांसारखे बळ आले. म लक काफू र तीस हजार फौज घेऊन नघाला. गेली तीन वष शंकरदेव यादवाने खंडणी द ीला जाऊ दली नाही, णून अ ाउ ीन चडला काय? होय. णून ाने ही फौज पाठ वली काय? के वळ एव ाच कारणाक रता चडू न ाने ही फौज पाठ वली नाही. आणखी एक कारण होते. राजा रामदेवरावाने अ ाउ ीनाला द ीस नरोप पाठ वला होता. (इ. १३०७) क ‘मा ा मुलाने व रा ातील इतर लोकांनी तुमचे भु व स ा गु ा न दली आहे. के वळ भीतीमुळे, मी ां ाशी सहमत आह, असे दाखवीत असतो. परंतु आपण कोणातरी मात र सरदारास इकडे देव गरीस पाठवाल तर बर होईल!’ १२ आता काय बोलायच? कपाळाला तळहात लावायचा. म लक काफू रची फौज देव गरीवर आली. शंकरदेवाने यु ा ा तयारीने म लकवर ह ा चढ वला. यु पेटले आ ण ात शंकरदेवाचा सडकू न पराभव झाला. यादवसेना दा ह दशांना पळत सुटली. शंकरदेवही हताश होऊन पळाला. म लकने पु ा देव गरी शहर लुटल. पण ाला सवात मोठी लूट मळाली. ती णजे राजा रामदेवरावच म लक काफू र ा हाती गवसला. ाने राजाला कै द के ले. सारी लूट आ ण कै दी राजा मुठीत घेऊन म लक मो ा दमाखात द ीस गेला. (श नवार द. २४ माच १३०७) अ ाउ ीन म लकवर नहायत खूष झाला. इ तहासात महारा ा ा अपमानाची आणखी एक न द झाली. राजाच द ी ा कै देत पडला. रामदेवराव सहा म हने नजरबंदीत होता. अ ाउ ीनाने ाला मानाने वाग वले. शेवटी ाने रामदेवरावास

‘रायरायान’

अशी पदवी बहाल के ली. एक ल टंक आ ण नवसारी परगणा ाने राजास जहागीर दला. ‘वा षक खंडणी न चुकता द ीस पाठवीन’ अशी रामदेवरावाने खलजीस कबुली दली. सहा म ह ां ा नजरबंदीनंतर खलजीने आप ा या सास ाला देव गरीस रवाना के ले १० . रामदेवाची राजक ा े ाप ी ही अ ाउ ीनाची बेगम झाली होती ना! १३ रामदेवराव देव गरीस परत आला. शंकरदेव युवराज हताश होता. खंडणीचा ओघ परत द ीकडे सु झाला. यानंतरचे (इ. १३०७ नंतरचे) रामदेवरावाचे जे कोरीव लेख (ता पट व शलालेख) सापडले आहेत, ात ाने तःला द ीची पदवी लावून घेतली आहे. रायरायान! आ ण ौढ तापच व त हीही पदवी तो मरवतोय. युवराज शंकरदेव यादवाचे मानी मन तगमगत होते. याच काळात द ीची फौज आं देशा ा राजधानीवर णजे वारंगळ नगरीवर चालून आली. ा अफगाणी फौजेला आं चे णजेच तेलंगणाचे रा असेच जकावयाचे होते. पण वाटेत ग डवना ा जंगलातून ांना वारंगळचा माग सापडेना. णून ांना मागदशन कर ाकरता रामदेवरावाने आपला एक वाटा ा पाठ वला. ाचे नांव परशराम दळवी. अखेर तेलंगणही गुलाम गरीत पडला. यानंतर लवकरच (इ. १३०९) राजा रामदेवराव मरण पावला. शंकरदेव देव गरी ा सहासनावर राजा झाला आ ण ाने अ ाउ ीनाचे मांड लक गु ा न दले. खंडणी बंद के ली. (इ. १३०९ पासून पुढ)े अ ाउ ीनाचे डोळे देव गरीवर वटारले गेले. पुढे ओळीने तीन वष शंकरदेवाने द ीला खंडणी पाठ वलीच नाही. अलाउ ीनाने आपली फौज म लक काफू रबरोबर देव गरीवर पु ा पाठ वली. ही अफगाणांची तसरी ारी. खलजीने म लकला कू म दला क , ‘तू देव गरी ा फौजेचा फडशा पाड आ ण ते रा च जकू न घे. तू तथच रहा. एक जु ा म शद बांध आ ण आप ा धमाचा सार कर.’१२ यु ाचा वणवा पेटला. शंकरदेव मरा ां ा ा धमाला शोभेसा लढत होता. रणांगण वण ासारखे भडकले होते. मुंडक उडत होती. र खळाळत होते, अन् घात झाला! महारा ा ा वम घाव बसला! शंकरदेव ठार झाला८ ! म लक काफू रने ाला मारल. महा लय उडाला! पृ ी आ ं दू लागली. शेष डळमळला. क ल सु झाली. देव गरीवर म लक चढला. महारा ा ा वैभवाचा, ातं ाचा, सदधमाचा , सुसं ृ तीचा, दरा ाचा तो ्

ग ड ज कडाड् कन मोडू न पडला! पंख तुटले! मुंडके उडाल! सो ाचे सहासन कोलमडल. आग उसळली. मं दरे फु टली. राज ासादातील अपरंपार संप ी फरपटत बाहेर आली. आसूड कडाडले. अ ाचारां ा लाटा उं च उं च चढू लाग ा. र ाचे तुषार उडू लागले. लाटा चौफे र फे साळून देव गरीला घेरघे न पोटात ओढू लाग ा. ातं ाचा शेवटचा आ ोश उठला. कणा मोडला आ ण महारा ाची सो ाची ारका बुडाली! राजा, राज सहासन, राजसभा, छ , सै , सेनापती आ ण ग ड जासह महारा ाची सो ाची ारका बुडाली! ! देव गरी बुडाली! ! उरले फ आ ोश आ ण बुडबुड!े एवढे मोठे मराठी सा ा बुडाले तरी कसे? बुडाले हे स . कारण महारा ाची दंडस ा आ ण ववेकस ा ही गाफ ल रा हली. दंडस ा णजे रा कत आ ण ववेकस ा णजे शकलेसवरलेले ानी लोक. उ र हदु ानात सुलतानी स ेचा के वढा चंड धुमाकू ळ चालू आहे आ ण ा हालअपे ात स ा, धम, सं ृ ती आ ण इ तहासही कसा चरफाळून गेला आहे, हे आम ा देव गरी ा यादवराजांना माहीत नसावे? उ ा कवा परवा हा वरवंटा महारा ावरही रोरावत येणार आहे हे यादव स ाधीशांना आ ण पं डतांना मा हतच नसावे? वा वक ाने रादी सव संतांनी उ रेकडे तीथया ा करीत असताना हे सुलतानी अ ाचार आ ण ाचे प रणाम पा हले होते व अनुभवलेही होते. ामुळे महारा भर उ र भारत कती यातना सोसत आहे हे समजले होते. तरीही इथले रा कत आ ण पं डत झोपेतच होते. आमचा देव गरीचा पंत धान हेमा ी हा रा कारभारी होता. तो सै नकही होता आ ण व ानही होता. नदान ाला तरी या भावी संकटांची जाणीव झाली होती का? न ती. तसे पुसटतेही च ा ा ंथांत व रा कारभारात दसत नाही. ाने याच काळात एक ंथ ल हला आहे. ाचे नांव आहे ‘ ताचार शरोम ण’. णजे तवैक े कशी करावीत, उपासतापास कसे करावेत, साद स ाशेराचा करावा क पावशेराचा पुरे याचा वचार करीत आमचे पंत धान श ामोतब उठवीत बसले होते. आळं दी ा एका सं ाशा ा तीन पोरां ा मुंजी करा ात क न करा ात याचाच खल पैठणसार ा व ानगरीत व ान करीत होते. उ रेत सुलतान वेदशा संप ा णां ा बाटवाबाटवीत आ ण क लीतही म झाले होते. ा णां ा जान ांचे ढीग पडत होते. सं ृ त धम ंथां ा हो ा पेटत हो ा. तर महारा ातील ा ण सं ाशा ा पोरांना मुंज कर ाचा अ धकार नाही णून जानवी लंगो ा लपवून ठे वीत होते. कना ापासून पाच कोस कु णी समु ओलांडला, तर ओलांडणा ांना ते धम ठरवीत होते.

सरह ओलांडून दीडदीडशे कोस खलज ा पठाणी सेना रा ात घुस ा, तरी आम ा राजाला आ ण सेनापतीला ाचा प ा लागत न ता. पठाणां ा प ह ा आ मणा ा वेळी आमचा शंकरदेव सै ासह तीथया ेला गेला होता णे! आ य काय, महारा गुलाम गरीत पडला तो? आ य काय, धम मृ ू ा दाढेत सापडला तर? आधार : ( १ ) BMB. GAZ. Vol. I, Part II, Page 531 ( २ ) खलजी भा., पृ. २९ ( ३ ) ाने र प., पृ. १२० ( ४ ) ाने र पां., पृ. १२८ ( ५ ) ी े आळं दी, पृ. १८ ( ६ ) खलजी भा., पृ. १६० ( ७ ) राज ान इ., पृ. १३७६-७७ ( ८ ) BMB Gaz. Vol. I, Part II, Page 251-252 (९) खलजी भा., पृ. १६१ ( १० ) BMB Gaz. Vol I, Part II, Page 532 (११) मंडळवै. व. १०, अं. १, पृ ५६ ( १२ ) महारा आ ण मराठे , पृ. १२ ते १४ ( १३ ) महारा आ ण मराठे , पृ. १५.

दोनशे वषाची काळरा खडतर तप या क न जाजनांनी आ ण राजांनी सज वलेला महारा वै ांनी टापांखाली तुड वला. संसार उधळले जाऊ लागले. संहार सु झाले. सुंदर सुंदर मं दरे आ ण अ तम मूत ठक ा उडू न कोसळू लाग ा. २८ अ ाउ ीनाने म लक काफू रला खास कू म सोडला होता. २ “सै नक के अपराध पर तथा अपहरणपर कोईभी ान न देना!” ऐकवेना. पाहवेना. सोसवेना. ाने रां ा महारा कु ळीत, क त ं ा आरवात, पयुषा ा अणवात, चेतना चतामण ा गावात काय हा भयंकर हैदोस! गोकु ळाचे शान झाले. गो ास संपले. गो- ास सु झाले. अ ाउ ीन खलजी या वेळी द ीत होता. ाला जलोदर झाला होता. ३ कबर ाना ा सरह ीवर ाचा अखेरचा तंबू उभा होता. तरीही ा ा ू र भावात काहीच कमतरता पडत न ती.३ खलजीने म लक काफू रला महारा ातून द ीस बोलावून घेतले. म लक हा ाचा अ ंत व ासू व लाडका गुलाम होता ४ . म लकने महारा ात फौज ठे वून द ीस कू च के ले. महारा ाचे हाल थांबले न ते. आता सुलतानी गाजत होती. महानुभावांनी ल न ठे वलेय, ‘हे तो हातवणी. भोजन तर पुढच े आहे.’ णजे हे हाल आ ण अ ाचार करकोळच आहेत. हातावर दले ा खाऊसारखे. औरसचौरस भोजन पुढचे आहे, हा याचा अथ. आता हे असे कती दवस चालणार होते? महारा ातील चीड, ा भमान, शौय, पौ ष अन् सारेकाही संपले? ता संपले? क त णच संपले? नाही! ते जवंत होते. जागे होते. पण राखेखाली. आ ण तेव ात ा राखेतून उडालाच एक फु लता नखारा. तो आ ापयत दबलेला होता. ाचे नांव हरपालदेव. रामदेवरावा ा एका राजक ेचा नवरा. जावई. सुडासाठी ाने तलवार उपसली आ ण मग

हजारो तलवारी ा ा नशाणाखाली जमा झा ा. ाने एकदम पठाणां व बंडांचा भडका उड वला. देव गरी जकली. म लक काफू रने मागे ठे वले ा पठाणी फौजेचा हरपालदेवाने फडशा उड वला. उरलेसुरले पठाण द ीकडे पळत सुटले ५ . हरपालदेवाने खलजीची स ा पार उखडू न काढली ६ . महारा पु ा तं झाला. तेव ात द ीत अ ाउ ीन खलजी ज तनसीन झाला. णजे गाला गेला५ . ( द. १९ डसबर १३१६)५ द ीत सुलतानांना साजेसा इ तहास घडू लागला. स ेसाठी गळे कापी सु झाली. डोळे फु टू लागले. खु अ ाउ ीनाची पोर आं धळ होऊ लागली. रामदेवरावा ा मुलीपासून अ ाउ ीनाला झालेला मुलगा उमरखान शहाबु ीन हाही ठार झाला. ाचे वय सहा वषाचे होते. अ ाउ ीना ा मृ ूनंतर बरोबर प सा ा दवशी ( द. २२ जानेवारी १३१७) म लक काफू रचाही खून पडला ७ . यमदूता नही भयंकर असा हा इसम होता ८ . पण असा कोण न ता? एक भयंकर माणूस बादशाह झाला. ाचे नांव कु तुबु ीन मुबारीकखान खलजी७ . ाने सुलतान झा ावर सूड उग व ासाठी फौजेसह देव गरीवर तः मोचा वळ वला. (इ.स १३१८) पु ा महारा ात आग भडकली. हरपालदेवाची सेना द ीपुढे तोकडी पडली. ती पळत सुटली. जी कारण शंकरदेवा ा पराभवाची, तीच कारण हरपालदेवा ा पराभवाची. आ ण हरपालदेव मुबारीकखाना ा हाती जवंत सापडला. सूडाने जळफळणा ा ा सुलतानापुढे हरपालदेवाला हाजीर कर ात आले. ाने भयंकर कू म सोडला ९ . “उसक खाल खचकर देवगीरके दरवाजेपर लटका दया जाय!” लगेच कामाला सुरवात. हरपालची सालडी सोल ात आली. जा ंदीसारखा तो लालबुंद देह यातनांनी तळमळताना पा न सुलतान खूष झाला. देव गरी ा दरवा ावर यादवांचा जावई सोलले ा बक ासारखा ल बकळूं लागला९ . ल ात स ाट रामदेवरावाकडू न भर वैभवात कदा चत याच सीमादरवाजावर सीमांत पूजन ीकारणारा यादवांचा जावई आज मांसाचा लोळागोळा होऊन ल बकळत होता. ही सुलतानांची जहाँदारी. सुखाचे मरणही महाग. देव गरी ा माथी आजवर फडकत असे ग ड ज! आज फडफडत होती गधाडे. सुडाचा हा अखेरचा लालभडक नखारा देव गरी ा वेशीवर वझत वझत पार वझून गेला. पठाणांची ही महारा ावरील चौथी ारीही फ े झाली. या चौ ा ारीत मा पठाणांनी मराठी भूमीत स ेचा सूळ उभा के ला, तो कायमचाच. महारा ावर भयंकर स ा सु झाली. हा शूरांचा, संतांचा, व ानांचा, पु वंतांचा, नी तवंतांचा, क ाळू शेतक ांचा,

ामा णक राजक ाचा, धमशीलवंतांचा आ ण स नांचा देश पठाणां ा गुलाम गरीत पडला. का? इतके सदगु् ण आ ण समृ ी, महाबळकट भौगो लक देश आ ण अ ज गडकोट, उ ुंग ा आ ण तभा असूनही आमचा पराभव? का? श ूकडे असे काय जा होते आ ण आम ाकडे असे काय कमी होते, णून आमचा दोन-चार-पाच, फारतर पंधरा दवसांत पराभव ावा? इथे स ा ी होता, सातपुडा होता, समु होता, समृ संप ी होती, बला मनगटे आ ण धाडसी छाताडे होती. तरीही पराभव? का? कारण कमी पडले अचूक नेतृ . कमी पडला भोवती ा जगाचा आ ण श ूप ाचा आमचा अ ास. कमी पडले नयोजन. कमी पडले संशोधन. कमी पडला आ व ास. कमी पडली अ ता आ ण णून अ तेचा कडवा अ भमान. कमी पडली ीकृ नीती आ ण चाण नीती. आ ी नर सहां ा, ीकृ ां ा आ ण ीरामां ा फ पूजा आ ण आर ा धुपार ा के ा. अ ास आ ण अनुकरण कधी के लेच नाही. या आ मकांचा धम, राजनीती, मह ाकां ा, अ ता आ ी कधी अ ासलीच नाही. णून ती कळलीच नाही. अन् ती पुढे कधीही कळणारही न ती२८ . याच चुका पुढे शेकडो वष करीत राहणार आहोत हे व ध ल खत होते. अ भमानच संपला तर संघषाची गरजच संपते. मग न पायाने के ले ा संघषात जोष यावा कु ठू न? मग चटक लागते पराभवांची. मग न लढताही आ ी पराभूत होत राहतो. आता दवस संपले. चालू रा ह ा काळो ा रा ी. पारतं ात चं -सूय उगवत होते अंधारात आ ण मावळत होते काळोखात. वषात ा बाराही अमाव ांनी महारा ाला गराडा घातला. ीनामदेवांसारखा न वकारी संतही कळवळून णाला, ‘दै ांचे न भारे दाटली अवनी!’ चोखोबांसारखा महामानव मंगळवे ा ा वेशीवर वेठीने बांधकामाचे ध डे वाहता वाहता ाच कोसळ ा वेशीखाली चरडू न मेला. (इ. १३३८) महारांसाठी कोण रडणार? वठ्ठल आ ण णी रडले णे! आता देवां ाही हाती फ रडणेच उरले! आता आसवांत आ ण र ात भजत भजत वषामागून वष अशीच उलटत होती. घणांचे घाव घालून पहार ज मनीत ठोकावी, तशी सुलतानांची स ा खोलखोल जात होती. पूव पुराणकाळी एखादाच रावण नमाण होत असे. एखादाच आ मक कालयवन चाल क न येत असे. पण आता ां ाच वंशावळी ज ाला येऊ लाग ा. महारा ाला भरडू न काढणारी पहा ही कालयवनांची के वढी मोठी रांग! महारा ावर सुलतानी गाज व ासाठी कसे ओळीत उभे

आहेत. प हला मर ापूव च दुसरा ज ाला येत होता. या सुलतानांची राजवट या एके काळी अ ज असले ा मराठी मुलुखावर सु झाली होती. महारा ाला भरडू न काढणारी पाहा ही कालयवनांची के वढी मोठी रांग! खलजी सुलतान :- (१) अ ाउ ीन खलजी (इ. १३१३ ते १९ डसेबर १३१६), (२) मुबा रकखान खलजी (इ. १३१६ ते १३२०). तु लख सुलतान :- (३) ासु ीन तु लख (इ. १३२० ते १३२६), (४) महंमद तु लख (इ. १३२६ ते १३४७). बहमनी सुलतान :- (५) हसन गंगू बहमनी उफ जाफरखान ऊफ अ ाउ ीन शाह ( द. १२ ऑग १३४७ ते १० ऑग १३५८), (६) महंमदशाह बहमनी ( द. १० ऑग १३५८ ते द. २१ माच १३७५), (७) मुजाईदशाह बहमनी ( द. २१ माच १३७५ ते द. १४ ए ल १३७८), (८) दाऊदशाह बहमनी ( द. १४ ए ल १३७८ ते मे १३७८), (९) महमूदशाह बहमनी (मे १३७८ ते द. २० ए ल १३९७), (१०) ासु ीनशाह बहमनी ( द. २० ए ल १३९७ ते द. ९ जून १३९७), (११) शमसु ीन बहमनी ( द. ९ जून १३९७ ते १५ नो बर १३९७), (१२) फे रोजशाह बहमनी ( द. १५ नो बर १३९७ ते स बर १४२२), (१३) अहंमदशाह बहमनी (स ेबर १४२२ ते १९ फे ुवारी १४२५) (१४) अ ाउ ीन बहमनी ( द. १९ फे ुवारी १४२५ ते इ.स. १४५७), (१५) मायून जालीम बहमनी (इ. १४५७ ते ३ स बर १४६१), (१६) नजामशाह बहमनी ( द. ३ स बर १४६१ ते द. २९ जुलै १४६३), (१७) महंमदशाह बहमनी ( द. २९ जुलै १४६३ ते द. २१ माच १४८२), (१८) महंमूदशाह बहमनी ( द. २१ माच १४८२ ते २१ ऑ ोबर १५१८), (१९) अहमदशाह बहमनी ( द. २१ ऑ ोबर १५१८ ते १५२०), (२०) अ ाउ ीनशाह बहमनी (इ. १५२० ते १५२१), (२१) वलीउ ाशाह बहमनी (इ. १५२१ ते १५२४), (२२) कलीउ ाशाह बहमनी (इ. १५२४ ते १५२६) बीदरचे बेरीदशाही सुलतान :- (२३) सुलतान कासीम बेरीदशाह (इ. १४९२ ते १५०४), (२४) अमीर बेरीदशाह (इ. १५०४ ते १५४९), (२५) अली बेरीदशाह (इ. १५४९ ते १५६२), (२६) इ ाहीम बेरीदशाह (इ. १५६२ ते १५६९), (२७) कासीम बेरीदशाह (इ. १५६९ ते १५७२), (२८) मझा अली बेरीदशाह (इ. १५७२ ते १५९२). व ाडचे इमादशाही सुलतान :- (२९) सुलतान फ ेउ ा इमादशाह (इ. १४८४ ते काही म हने), (३०) अ ाउ ीन इमादशाह (इ. १४८४ ते १५२७), (३१) दया इमादशाह (इ. १५२७ ते १५६२), (३२) बु ाण इमादशाह (इ. १५६२ ते १५७२).

अहमदनगरचे नजामशाही सुलतान :- (३३) सुलतान अहमद नजामशाह (इ. १४८९ ते १५०८), (३४) बु ाण नजामशाह (इ. १५०८ ते १५५३), (३५) सेन नजामशाह (इ. १५५३ ते १५६५), (३६) मुतुजा नजामशाह (१५६५ ते १५८६), (३७) मीरन सेन नजामशाह (इ. १५८६ ते १५८८), (३८) इ ाईल नजामशाह (इ. १५८८ ते १५९१), (३९) बु ाण नजामशाह (इ. १५९१ ते

१५९५), (४०) इ ाहीम नजामशाह (इ. १५९५ ते १५९६), (४१) अहंमद नजामशाह (इ. १५९६ ते १६०३), (४२) बहादूर नजामशाह (इ. १५९६ एकच वष), (४३) मुतजा नजामशाह (इ. १६०३ ते १६३०), (४४) सेन नजामशाह (इ. १६३० ते १६३३) वजापूरचे आ दलशाही सुलतान :- (४५) सुलतान युसूफ आ दलशाह (इ. १४८९ ते १५१०), (४६) इ ाईल आ दलशाह (इ. १५१० ते १५३४), (४७) इ ाहीम आ दलशाह (इ. १५३४ ते १५५७), (४८) अली आ दलशाह (इ. १५५७ ते १५८०), (४९) इ ाहीम आ दलशाह (इ. १५८० ते १६२६), (५०) महंमद आ दलशाह (इ. १६२६ ते १६५५). खानदेशचे फ क सुलतान :- (५१) सुलतान म लक राजा फ क (इ. १३७० ते १३९९), (५२) म लक नासीर फ क (इ. १३९९ ते १४३७), (५३) मीरन आ दलखान फ क (इ. १४३७ ते १४४१), (५४) मीरन मुबा रकखान फ क (इ. १४४१ ते १४५७), (५५) आ दलखान फ क (इ. १४५७ ते १५०३), (५६) दाऊदखान फ क (इ. १५०३ ते १५१०), (५७) आ दलखान फ क (इ. १५१० ते १५२०), (५८) मीरन महंमद (इ. १५२० ते १५९९). म गल सुलतान :- (५९) स ाट अकबर, अहमदनगरपयत स ा (इ. १५९९ ते १६०५), (६०) जहांगीर (इ. १६०५ ते १६२७), (६१) शाहजहान (इ. १६२७ ते १६५७), (६२) औरंगझेब ऊफ आलमगीर (इ. १६५८ ते पुढ)े . पाहा कती दाटीने उभे आहेत हे! एक मराय ा आधीच दुसरा सुलतान हजर आहे! तीनशे वष महारा ावर एकामागून एके क हे सुलतान सुलतानी गाजवीत होते. या शवाय महारा ा ा पूव सरह ीवर थोडाफार भाग गोवळक ा ा कु तुबशाहां ा अमलाखाली होताच. एकू ण महारा ा ा मालकांची ही यादी. शवाय मु ड जं ज ावर ॲ ब स नयातील हबशी आ ण गोमांतकात युरोपातील पोतुगीज स ा गाजवीत होतेच. अ लबाग ा कोकणी भूमीवर आ ण गो ा ा गोमांतक भूमीवर या लोकांचे चाललेले धा मक जुलूम आ ण राजक य अ ाचार भरत ा लाटांसारखे चालूच होते. महारा ा ा भाषेवर, धमावर, देवांवर, लोकांवर, शा ांवर, परंपरांवर, सं ृ तीवर, तीथ े ांवर, इ तहासावर, मान बदूंवर कशा कशा कशावरही ा सुलतानांचे काडीमा ही ेम

न त. उलट कडकडीत वैर होत. असे वैर कर ातच ते पु समजत. मरा ांची जमीन ही आप ा उपभोगासाठी आ ण माणसे आप ा सेवेसाठी खुदाने आप ाला बहाल के ली आहेत, हाच ांचा आनंद होता. एके का सुलतानाचे च र आ ण चा र भयंकर होते. ां ा लीला अत हो ा. या सव सुलतानां ा, स ा आ ण पोतुगीजां ा जोडीला अरब, हबशी आ ण युरोपीय लुटा चाचे माणसांना जगणे जमू देत न ते. कोकणातले हाल तर काय पुसावे? पण या तीनशे वषात (इ. १३१८ पासून पुढ)े या जुलमी स ाधा ां व मराठी हात उगारला गेला नाही. हरपालदेवानंतर एकही तलवार उपसली गेली नाही. तीनशे वष! खलजी सुलतानां ा मागोमाग महमद तुघलख महारा ाचा सुलतान झाला. द ीत रा न तो मरा ांवर रा करीत होता. हा ाणी व होता. ा ा डो ात अफाट क नांच कारंज उडत. द ीची राजधानी देव गरीस आण ाचा उ ोग यानेच क न पा हला. बफाळ हमालयातून चीनवर ारी कर ाची क ना याचीच. या तुघलखा ा ौया ा एके क भयंकर ह ककती पा न इ बतुताने ल न ठे व ा आहेत. इ बतुता हा दहा वष द ीत ायाधीश होता. ा ा ह ककत नी वाचणा ा ा अंगावर शहारे येत. पण इ बतुता ा अंगावर काटे उभे राहात होते. हे बतुतानेच ल न ठे वले आहे. यानेच देव गरीची दौलताबाद के ली. जाफरखान ऊफ हसन नावा ा सरदाराने तुघलखा व बंड पुकारले व महारा ता ात घेतला. (इ. १३४७). हाच तो हसन गंगू अ ाउ ीन बहमनी. ाने महारा ाची राजधानी कलब ाला नेली. यालाच गुलबगा असेही णत. पण आता तेही णायच नाही. आता ाला णायचे, अहसनाबाद. राजधानी नाही णायचे, दा नत णायच. मराठी गावांची, ड गरांची, बंदरांची आ ण माणसांचीही नांवे बदलत होत . पारतं ाचे वष अंगी भनत चालल होत. हसन गंगू बहमनीनंतर ाचा मुलगा महंमदशाह हा सुलतान झाला ११ . ( द. १० ऑग १३५८) याने तेलंगणाचा राजपु वनायकदेव याची जीभ छाटली आ ण वे लगपट्टण ा क ाव न ाला आगीत फे कू न जवंत जाळले २७ . अदोनीजवळ ा प रसरात याने स र हजार माणसांची क ल के ली १२ . माणसे मारायची याला फार हौस. याने नंतर कनाटका ा सरह ीवर एकाच वेळी खूप मोठी क ल के ली १३ . ही क ल इतक मोठी होती, क ामुळे हा मुलूख नमनु ओसाड पडला१३ . अ तसुंदर सुंदर मं दरे याने फोडू न टाकली. आयु े ा आयु े खच क न ल हलेले ंथ याने जाळले. माणसां माणेच ानाची आ ण कलेची ही

क ल. उ के ले ा मं दरांवर अरबी भाषेत शलालेख झळकत होते, ‘बुत् कदे शुद् म ीद’ आ ण ‘बना कद म ीद तबा कर कु न ’ अशा जाहीरना ात. यांचा अथ असा क मूत फोडू न टाकू न येथे ही मशीद बांधली. पारतं ा ा ा भीषण काळरा ी स ा ी ा कु श त कांही मराठी मनगटे मा तं रा मांडून हमतीने लढत होती. ू र शकारी सुलतानांचा सभोवार गराडा पडलेला असूनही ा च ांनी आप ा ‘ रा ांचा’ डाव सोडलेला न ता. ा च ांची वृ ी होती शंकरदेवासारखी. हरपालदेवासारखी. पवतां ा, अर ां ा आ ण समु ा ा आ याने हे ा भमानी आ ण मदानी मराठे सुलतानांशी ंजु त होते. ांना जक ासाठी सुलतान कायमचे करण साधून बसलेले होते. पण कमीअ धक माणात जवळजवळ स ाशे वष हे मराठी नर सह सुलतानांशी ट र देत देत उभे होते. कधी हरत होते. कधी जकत होते. मृ ुशी आ ापा ा खेळत खेळत ही मूठभर माणस ातं ांत जगत होत . कोकणात माहीम, ज ार आ ण संगमे र येथे ही अगदी लहान लहान मराठी रा देव गरी ा पाडावानंतरही टकू न होती. तसेच, बागलाणांत आ ण मा र ा पहाडपट्टीतही अगदी लहान ा पण ा झंजावाताशी ट र देत तेवत हो ा. स ा ी हच ांचे चलखत होते. स ा ी हच ांचे बळ होते. ड गरा ा आ याने हे लहानसे राजे सुलतानां ा अफाट फौजांश लढत होते. पण अखेर ह ही लहानगी रा बुड व ाचा चंग सुलतानांनी बांधला. ज ार ा राजांनी मांड लक ीकारले! मा र ा जमठाकरी राजाची क ल उडाली आ ण ती पणती वझली. (इ. १४२२). संगमे राचेही ातं महमूद गावानाने न के ले. राजा जाखूराय ाने अखेर सुलतानापुढे गुडघे टेकले. (इ. १४७० सुमार). माहीमची तळहाताएवढी असलेली तं स ाही बुडाली. बागलाण मा कसबस तग ध न होते. परंतु ज ार, माहीम, संगमे र, बागलाण आ ण मा र ा सवाची मळून भूमी एका ज ाइतक सु ा न ती. बाक चा वशाल महारा कलबगा, थाळनेर आ ण गुजरात येथील सुलतानां ा दावणीला दवस मोजीत खतपत पडलेला होता. अ भम ूसार ा लढणा ा हा लहान ा रा ांचे ातं संप ावर तर भीषण अंधार पसरला. हे तेजाळ तारेही लु झाले. यादवांचे रामरा बुडून स ाशे वष उलटली, ती अशीच अखंड अपमानात. ते तसेच पुढहे ी चालू रा हले. दहावा बहमनी सुलतान अ ाउ ीनशाह हा आता रा ावर आला. (इ. १४३५ ते ५७). हा तःला फार मोठा ‘स ु ष’ समजत असे १४ .

व पारमा थक कृ ांत े . ई राचा न सेवक. ायी, दयाळू, सहनशील व उदार असा स ु ष१४ !’ के व ा मो ा मोलाची वशेषण ही! एव ा ा थोर स ु षाने आप ा सुलतानीत के ली तरी कोणती मह ृ ? याने थम दलावरखान नावा ा आप ा एका सरदारास कोकणात पाठवून ा ामाफत सोनखेड ा एका नामवंत मराठा घरा ातील एक सुंदर मुलगी आणवून आप ा जनानखा ात दाखल के ली १५ . शंकरराव मोरे या ा कु लीन घरा ातील अशीच एक पवान मुलगी संगमे रा न सेन अकबर नावा ा सरदाराने आणून बादशहास बहाल के ली. १६ अशाच नर नरा ा एक हजार बायका या स ु षाने गोळा क न आण ा.१६ एका तलावाकाठी याने एक ‘ गमहाल’ नावाचा महाल बांधला. ात तो चैनीत कायमचा दंग असे. १७ मरेपयत! हाच ाचा रा कारभार.१७ स ु ष! हा स ु ष असे णत असे क , ‘कमीत कमी एक लाखांची क ल करणे हे आम ा बहमनी घरा ाचे धमकत व परंपरा आहे.’ १८ हा ‘काफरांचा’ भयंकर ेष करीत असे. ा णां वषयी तर तो बोलतही नसे. ा णांना सरकारी नोक ा मळू देत नसे. या अ ाउ ीनशाहाचा मुलगा मायूनशाह (इ. १४५७ ते ६१) तर इतका जुलमी व ू र संतापी होता क , ाचेच लोक ाला ‘जालीम’ णत. १९ तो जरी भयंकर ू र होता, तरी ाने त ावर आ ानंतर मा प हली क ल अगदी लहानशीच के ली. फ सातच हजार माणस ाने ठार मारली.१९ जनानखा ातील कोणी बायकांनी लहानशी जरी चूक के ली तरी तो ांना ठार करीत असे. जेतील कोणा ा ल ाची मरवणूक जात असली, तर भर वरातीतून तो नवरीलाच पळवून नेत असे.१९ कशी जगत असेल जा? याच कालखंडात सव मराठी संत नवाणाला गेल.े गोरोबाकाका, चोखोबा, वठारेणुकानंदन, सांवताजी माळी, प रसा भागवत, वसोबा, जनाबाई आ ण ीनामदेव. सवच संत गेल.े योगीराज चांगदेवही गेले. दीघ काळ रा न गेल.े आम ा रा ासारखेच. हे संत गेल.े महारा ाची उरलीसुरली ऊब ना हशी झाली. बहमनी सुलतानां ा अमदानीत एका माणसाची तारीफ फार गाईली जात असे. तो वजीर होता. वजीरे आझम, वक ल उल स नत, म लक उ ुजार, खाजेखान महंमद गावान. तो मोठा दलपाक, रहम दल, परवर दगर, दलदार इ ान होता. व ा ेमी, ायी, धमशील व सुसं ृ त होता. तो मानवतेचा सा ात् पुतळाच होता. सां ृ तक उ जीवनाचा के वळ आदश होता. परंतु सुंदर सुंदर मूत चा च ाचूर उड वण, क ल ना पा ठबा देण, २० तःही यथाश क ली करण, जीहाद पुका न कोकणातील मरा ांवर ह े चढ वण २१ वगैरे गो ी महंमद ‘ऐ हक

गावान ा ायी, उदार, दयाळू, व ा ेमी थोर मनांत सहज सामावत. गावान ा व ा ेमाचा, औदायाचा, वर आ ण ागी जीवनाचा महारा ाला काडीइतकाही फायदा होत न ता. बीदर ा ा ा मदरसाचा उपयोग महारा ाला थोडातरी होता का? अ जबात नाही. याची मानवता ठरा वक मानवांपुरतीच होती. सुलतान मह दशाहाने तेलंगणात अनेक क ली के ा. २२ हजारो नरपराध माणस मारल . ापैक सुलतान मह दशाहा ा बरोबर क ेक ा ात वजीर मह द गावान हा तः हजर होता.२२ सुलताना ा ौयाब ल वजीर गावानने चुकूनही सुलतानाचा साधा नषेधसु ा के ला नाही. हात तर धरलाच नाही. उलट एक उदाहरण फार ू र गमतीचे आहे. क डा पलीचा क ा लढाई न करता सामोपचाराने सुलतान मह दशाहा ा क ात आला. ाने क ात वेश के ला. ा वेळी समोरच एक देवालय ाला दसल. सुलतान तेथे तः गेला आ ण ाने तेथे असले ा नरपराध ा णांना तः ा हाताने कापून काढल.२० लगेच ते देऊळ फोडू न ाची मशीद कर ाचा कू म सोडला. अ लबजावणी झाली. सुलतान पु ा तेथे आला व या शुभ संगा ी थ ाने पु ा तः ा हाताने काही लोकांना ठार के ल.२० उगीचच. यात आ य णजे, या सुसं ृ त, दयाळू, उदार मह द गावान वजीराने या थोर स ृ ाब ल सुलतान मह दशाहाचे ‘गाझी’ णून मनःपूवक कौतुकच के ल.२० महारा ात एक दु ाळ पडला. २३ तो दोन वष टकला. लोक अ ावाचून मेले. वजीर गावानने काहीही के ल नाही. मंगळवे ाचा सामा ठाणेदार दामाजी आ ण बहमन चा असामा वजीर मह द गावान यां ातील मानवतेत असा फरक होता. या एकू ण सवच सुलतानां ा रा ात महारा असाच दुःखात नथळत होता. इथले संत भताडाखाली चरडू न मरत होते. दरबारात मा परदेशांतून अव लये येत होते व ांचे मानस ान होत होते. ांना इराणी, अरबी वा तुक देशातून मु ाम आणवीत. अव लया नाही सापडला, तर ा ा पोरा-नातवंडांना येथे आणवून ांची थाटाची सरबराई होत असे. २४ कर वसूल होई मरा ां ा गाड ामड ांतून आ ण ावर उदार असत सुलतान. या सुलतानां ा ब पी लीला कती सांगा ात? लहरी, तापट, कपटी, खुनशी, मूख, क लबाज, दा बाज, कामांध, लुटा आ ण चैनी नसेल तर तो सुलतान कसला? हे तर ांचे अंगचेच गुण. क यांचाही व ासघात करणे आ ण जवाला दगा करणे ांना सहज जमत असे. भावांचे डोळे काढण, ांचे खून पाडण णजे ां ा हातचा मळ. २५ ां ातला ायी सुलतान काय ाय देईल याचा नेम नसे.

एखादा सुलतान ‘दयाळू’ णून गाजे. दयाळू णजे कमी ू र. कोण ा सुलतानाला कशाची लहर येईल याचा तक देवालाच काय पण सैतानालाही करणे अश च असे. ां ातले स ु षही भयंकरच. सवात भयंकर माणूस णजे ‘गाझी’. गाझी णजे धमवीर, अन् धमवीर णजे क लबाज. सुलतानशाहीत महारा ा ा कलांचा, व ांचा, शा ांचा, भाषेचा, भावनांचा चोळामोळा होत होता. अ तसुंदर श कलेने नटले ा मं दरांपैक एकही मं दर शाबूत तीत सापडणार नाही. असेल तर दाखवा. वारंवार दु ाळ पडत. एक दु ाळ तर बारा वष अखंड पडला. २६ दुगादेवीचा हा दु ाळ. (इ.स. १३९६ ते १४०८). अ पूणचा महारा अ ा तीत रोज मरत होता. मराठी रा बुडून शंभर वष उलटली. दोनशे वषही उलटली. पारतं ाची गडद रा ही ऐन आमाव ा होती. काळरा च. उषःकालाची अंधुकशीही आशा न ती. आधार : (१)

खलजीभा पृ. २०६ ( २ ) खलजीभा पृ. ८२ ( ३ ) खलजीभा पृ. ११७ ( ४ ) खलजीभा पृ. ११७ व १३० ( ५ ) खलजीभा व बराई ( ६ ) खलजीभा पृ. १२९ ( ७ ) खलजीभा पृ. ११९ ते १२२ ( ८ ) खलजीभा पृ. ११७ ते १२१ ( ९ ) खलजीभा पृ. १३० (१०) बराई ( ११ ) बराई पृ. २६ ( १२ ) बराई पृ. ३८ ( १३ ) बराई पृ. ५१ ( १४ ) बराई पृ. १५४ ( १५ ) बराई पृ. ३३ ( १६ ) मुघोघइ पृ. ८३, ८४ ( १७ ) बराई पृ. १४३ ( १८ ) बराई पृ. १४० ( १९ ) बराई पृ. १६६ ( २० ) बराई पृ. १९३ ( २१ ) मुघोघई पृ. ११४ ( २२ ) बराई पृ. १९१ ते ९३ ( २३ ) बराई पृ. १९० ( २४ ) मंडळ इवृ. १८३४ पृ. २०६ ( २५ ) मुघोघई पृ. ५९ ( २६ ) शचसा १ले २; ा. पृ. ४, शचसा ४ पृ. ८४ टीप. ( २७ ) बराई पृ. ३१ ( २८ ) याकाम पृ. ३७. या वषयाबाबतचे ववेचन व. का. राजवाडे, .ं शं. शेजवलकर यांनीही आपाप ा ंथात के लेले पाहावे.

ऐन म रा ी गुलबगा ऊफ अहसनाबाद येथे असलेली बहमनी बादशाहीची राजधानी बीदरला ने ात आली. या बहमन ा रयासतीत पाच जबरद सरदार होते. रा ा ा नर नरा ा सु ांवर या पाचांची सुभेदार णून नेमणूक होती. बादशाह चैनीत धुंद होते १५ आ ण याच पाच सुभेदारां ा हातात पूण स ा होती. फ ेउ ा इमाद उल् मु , अहमद नजाम उल् मु , कु ली कु तुब उल् मु , युसूफ आ दलखान आ ण कासीम बेरीद ही ांची नांव.े या पाचही सुभेदारां ा डो ात तःच बादशाह बन ाची मह ाकां ा पालवली. ांची नख आ ण जब ातील सुळे वाढू लागले. आयाळ पजा लागली. सुलतान दा त पे ासकट बुडाले होते. सुलतान महमूदशाहा बहमनीने १ तर आपले त ‘फे रोज’ नांवाचे देदी मान सहासन मोडू न ाचे दा प ाचे ाले बन वले. १२ नाचेपोरे, न लवाले, खुषम रे, खोजे, उनाड, कु टाळ आ ण अस ाच बायका या महमूदशाहा ा भोवती सदैव असत. १३ हा काळ इ. १४८२ ते १५१८ ा दर ानचा. रा कारभार मग कती उ म चालत असेल! बीदर ा मदरसा णजे पाठशाळा अन् ातील आदरणीय गु जन णजे हजरत. तेही दा पऊन तर असत१३ . बादशाहीत ा या पाच सुभेदारांनी हळूहळू मु बहमनी बादशाहाला गुंडाळून ठे वल. २ खरे णजे मु ाम तसे ठे वावे लागलेच नाही. तो तःच धुंदीत गुंडाळला गेला होता. आपोआपच हे पाच सुभेदार तःच आपाप ा सु ावर बादशाह झाले. महारा ात अगदी बनबोभाट रा ांती झाली. णजे एकाऐवजी पांच सुलतान नमाण झाले. ए लचपुरास फ ेउ ा इमादशाहाने, अहमदनगरला नजामशाहाने, बीदरला कासीम बेरीदशाहाने, वजापुरला युसुफ आ दलशाहाने आ ण गोवळक ाला कु तुबशाहाने आपापली बादशाही थाटली. या पाचांपैक युसुफ आ दल हा तुक ानातून आलेला होता. कासीम बेरीद हा जॉ जयातून आलेला होता आ ण कु ली कु तुब हा इराणांतून आलेला होता. महारा ाशी यांचा काहीही संबंध न ता. शु परके . पण इमादशाह व नजामशाह हे मूळचे वेदशा संप

ा ण होते. बाटले. आता बादशाहा झाले. बाटले नसते तर ा प ाची पडे पाडीत बसले बसते. अन् पडाला कावळा न शव ास हातात दभ घेऊन हेच पडाला शवत बसले असते. हळूहळू या पाच सुलतानांतही तःची स ा वाढ व ाची पपासा दसू लागली, फोफावू लागली. ते एकमेकांचा ेष क लागले. स ेची धा वाढू लागली. पण ही तहान भाग व ासाठी मरायच कोणी? मरा ांनी! या पाच सुलतानांचे ल मो ा मायेने मरा ांवर गेल. सै ात कवा रा कारभारात ा मराठी माणसांची या सुलतानांना फारशी गरज वाटत न ती, ांना आता मरा ांची नकड वाटू लागली, वाढू लागली. खलज पासून बहमन पयत गे ा दोनशे वषात मजुरी, जरे गरी, कारकु नी, पहारे गरी अन् हरका ा बगारी णून मराठी माणसांचा या बादशाहीत उपयोग के ला जात होता. भोई, भ ी, च ेवान, कु ेवान, मशालजी इ ादी सामा नोक ाही मळाय ा. ां ाकडू न वेठ बगारी णजे स ीची मजुरी क न घेतली जात होती. वेठ बगारी णजे बनपगारी राबणूक. सुभेदारी, ठाणेदारी कवा जामदारी तर रा च ा, पण सरकारी रोजंदारी नोकरीही दली जात नसे. मग सै ात सरदारी, सुभेदारी, जहा गरदारी कवा व जरी तर हजार कोस लांब. या काळात बादशाही नोकरी वजीर णून कवा शाही सरनौबत णून कवा सरल र णून कवा मीरब ी णून कवा सदरेजहाँ णून, वजारत नाआब णून कवा मीर-ए-आतीश णून कवा कु मत-पनाह णून कवा खास मुता लक णून शाही हरमबंक णूनसु ा मराठी माणसाला नेम ाची या दोनशे वषात एकही न द न ती. गरजच पडायची णून आढाव आ ण हशम मराठी असायचे. पण आता मराठी हशमांची, कारकु नांची, बकदाजांची, पटाईतांची, जमदा ांची, भालाईतांची, ढालाईतांची, नजरबाजांची, तोफच ची, बारगीरांची, तरंदाजांची, बच बहा रांची, जंगबहा रांची, बु ीमान कारखाननवीसांची, सरकारकु नांची, हशेबनवीसांची, तज बेकार हे जबांची, रबाज कलमबहादुरांची आ ण कलमकसायांची सु ा या बादशाहांना फार नकडीने गरज वाटू लागली. सामा तः इ.स. १४९० पासून पुढे ही गरज वाढू लागली आ ण या बादशा ांत मराठी समशेरवंतांची आ ण कलमवंतांची भरती वाढू लागली. ांची ही न ा बादशाहां ा ठायी कदमबोस होऊ लागली. मराठी कलमांना आ ण क ार ना बादशाहांनी अचूक ओळखल. जरब कायम ठे वून ांना कसे वागवायचे, ते बादशाहांनी अचूक हेरल होत. वेळोवेळी दुस ा बादशाहांशी होणा ा लढायांत मरायला ही माणसे चांगली. पर ांसाठी व शीर मरतात. कडकडू न ंजु तात. अगदी क ब ांसारखी जीव खावून. मालकाला यश मळवून देतात. यो

वेळी ाला जागही करतात. खा ा प ाचा ास नाही. कु ठे ही चार दाणे फे कले क , तेवढे टपीत पोट भरतात. ांना मालकानेच कापून खा तरी ांची त ार नसते. मोठे चांगले लोक! बादशाही आ ापासून आ ापयत मरा ांची फ माणसच मरत होती. आता मन म ं लागली. माणसे मरणही थांबल नाहीच. पण ते काम आता मराठे च आपापसात क ं लागले. वतनांसाठी, ु मानपानासाठी आ ण हे ादा ांसाठी आता आपापसांत कापाकापी, जाळपोळ, हाडवैर आ ण कटकार ाने सु झाली. बादशाहाची सेवाचाकरी मा न न ेने चढ ावाढ ा पायरीने करीत करीत आप ा मालकशाहांचे बळ वाढवीत होती. दोन सुलतानां ा झगडेबाजीत ब सं ेने मरत होती दो ी बाजूंची मराठी माणस. या गे ा दोनशे वषा ा अनुभवातून बादशाहांनी फार चांग ा यु ा शोधून काढ ा. प हली यु ी वतनदारी बहाल कर ाची आ ण दुसरी मानपानाचे अ धकार दे ाची. देशमुखी, सरदेशमुखी, पाटीलक , सरपाटीलक , देशपांड,े सरदेशपांड,े कु लकण आ ण मग जोशी, पुजारी, गुरव, महाजन, चौगुल,े चौधरी इथपासून ते थेट कोण ा ह ीत कु णी डु करे पकडायची इथपयत वतने बादशाहाने बहाल के ली. णजेच वंशपरंपरेने चाल व ासाठी भांडणे ठरवून टाकली. ाला जोडू न गावक तले मानपान आलेच. ातूनही खून-मारामा ांची पंचांगे मांडली जाऊ लागली. बादशाही अ ल सुख प चाल ासाठी या शाही यु ा अचूक ठर ा. हा शाही मसाला ह ारवंत धाडसी घरा ां ा बाबतीतही बादशाहाने वापरात आणला. देशमु ा, सरदा ा आ ण लहानमोठे कताब बादशाहाने बहाल करावयास सु वात के ली. आप ा स ा भावांचेही बेलाशक खून कसे करायचे आ ण बादशाही चरणांची अ ंत इमानी चाकरी कशी करायची याचे श ण या वतनदा ांतून, मानपानातून आ ण कताबखा ातून बादशाहांनी चालू ठे वल. देव गरीचे रा बुडा ापासून आदश सहनशीलता ेक मराठी माणूस शकतच होता. याच वेळी (इ.स. १५१०) गोवा बंदरात पोतुगाली फरंगी अ ा ो अ ुकक ससै आ ण स मशनरी येऊन उतरला. ५ गोमांतकाचे फरंगाण झाले. यमदूतांचेच काय पण सुलतानांचेही बाप शोभतील असे हे फरंगी ू र पशूच होते. आता महारा ा ा कना ावर धमा ा नावाखाली भयंकर अ ाचार सु झाले. ६ गोमंतकात कद राजांनी हौसेने व भ ीने बांधलेली सुंदर सुंदर मं दरे ा फरं ांनी जमीनदो कर ास सुरवात के ली. एक मंदीर तर एवढे भ , सुंदर आ ण वैभवशाली होते क ते फरं ांनी उद् के लेले पा न, आ े

कोसाली या नावाचा इटा लयन वासीसु ा हळहळला. २१ कद ां ा गोमांतकाचीच काय, पण अव ा भारतवषाची अशीच दैना चालू होती. फरं ांचा सट झे वयर गोमांतकांत छळ मांडीत होता, तर अरब ानातून आलेला चंगाल नावाचा एक अव लया भोज राजा ा धारानगरीतील शेकडो मूत आ ण मं दरे उद् करत होता. २२ असेच अ ाचार धमराज यु ध रा ा ह नापुरातही सु होते. २३ गोमांतकात पोतुगीजांनी योजनापूवक सहाशे मं दरे एकाच वेळी उद् के ली. असं माणसांना बाट वले.६ थो ाच दवसात (इ. १५२६) खैबर खडीतून, तैमूरलंग आ ण चंगीझखान यांचा थोर आ ण घोर वंशज जही ीन मह द बाबर हा हदु ानात उतरला. पूव तैमूरने भारताशी ा पत के लेले ेमाचे संबंध जोमाने वाढावेत व टकावेत हाच ा ा ये ाचा उदा आ ण ज ा ाचा हेतू होता. पा णे आले. पण पा णेपण न दाख वता ांनी द ी ा सहासनावर मालक णून कायमचाच मु ाम ठोकला. ( द. २१ ए ल १५२६.) म आ शयातील फघाना ांताचा हा राजा. गरीब बचारा. ा ा अनुदार बांधवांनी ाला हाकलून काढल. तो म गल होता. णून काय झाले? आपलाच ना! सगळे मानव आपलेच. कोणा ा खां ावर ेमाने मान टाकावी ाने? आम ाच. के वळ ेमाचीच आयात- नयात करणारा हा महान भारत देश ाने आपलासा क न टाकला. हा हदो ाँ के वढा भा वान? मंगो लयातील म गल भारताचा भाऊ झाला आ ण आम ा घराचा मालक झाला. महारा ातही पाच सुलतानांची रा े छान चालू होती. ांचे अनाचार १६ , अ ाचार १७ उ म कारे चालूच होते. वजापूरचा सुलतान प हला इ ाहीम आ दलशाह एका दु रोगाने आजारी पडला. अनेक वध यांशी ‘आ धभौ तक एका ता’ साध ाचे महान काय करीत असतानाच वाईट गु रोगांनी ा थोर सुलतानावर घाला घातला. (इ. १५५७). ा ा महान कायात खंड पडला. ाने वै ांना बोलावून आणल. रोग इतके भयंकर होते क , वै ांनी हात टेकले. वै यश ी उपचार क शके नात. आता उपाय काय? इ ाहीम आ दलशाहाने ा वै ांनाच ह ी ा पायी देऊन ठार मारल. १४ नंतर एके दवशी तो तः मेला. या सव सुलतानांचा वजयनगर ा राजांवर फार दात होता. सतत ते वजयनगरवर ा ा करीत. असा दात असणे ाभा वक होत. व ार नावा ा एका सं ाशा ा नादी लागून ह रहरराय आ ण बु राय नावा ा दोन दांड ा कानडी पोरांनी तुंगभ े ा तीरावर हे रा ापन के ल. (इ. १३३९) ामुळे या सुलतानांना द णेकडील ा वडी देशांवर ह े करता

येईनात. वजयनगरचे अ ुतराय, कृ देवराय, ह रहरराय वगैरे सवच राजे भयंकर हेकट आ ण संकु चत मनाचे होते. ांनी आपले कनाटकचे रा समृ आ ण बला क न ठे वल होत. १८ कती ही संकु चत, आ क ी भावना! या वजयनगरचा कायमचा काटा काढ ाचा बेत सेन नजामशाह, अली आ दलशाह, इ ाहीम कु तुबशाह आ ण अली बेरीदशाह या थोर सुलतानांनी के ला. (इ.स. १५६४ नो बर) सेनशाहजवळ एक अ ंत चंड तोफ होती. मुलुखमैदान! ती ाने बाहेर काढली. या चौघांचा सेनासमु जमा झाला. लाखो फौज गोळा के ली होती. शवाय मोठा थोरला तोफखाना स के ला आ ण ह दल तालीकोट ा रोखाने नघाले. ( द. २५ डसबर १५६४) वजयनगर न राजा रामरायही नघाला. ाचा दळभारही चंड होता. नऊ लाख पायदळ, एक लाख घोडे ार, दोन हजार ह ी व पंधरा हजार मदतगार नोकर, एवढा संभार होता. सुलतानांची फौज या ा न ी होती. रा सतागडीजवळ दो ी महासागरां ा लाटा रोरावत आ ा आ ण सं ाम सु झाला. द न ा इ तहासांत पूव कधीही झाल न ते आ ण पु ा पुढे कधीही झाल नाही, असे हे महायु जुंपले. अ तभारत घडले हे. रा सतागडी! जंगे आजम रा सतागडी! ा यु ात रा सी तागडीची पारडी खालीवर कु त होती आ ण पारड फरल! वजयनगरचा राजा रामराय अचानकपणे सुलतानां ा गरा ात सापडला आ ण कै द झाला. तो वयाने अ ंत वृ होता. परंतु तीस वषा ा त णासारखा लढत होता. कू टो नावा ा एका फरंगी गो ाने ाची ही तडफ डो ांनी पा हली होती. तोफखा ावरील अ धका ाने स ाट रामरायाला सेन नजामशाहाकडे नेल, ते ा नजामशाहाने हषभराने टल, “मी रामरायाची गदन तः ा हाताने उडवीन, असे टल होत. आता मी मना माणे हा खरा सूड घेत आह.” नजामशाहाने रामरायाचे म क छेदल आ ण ते भा ावर लावून उभे कर ाचा कू म दला. २४ ीकृ े ा उ र तीरावर, रा सतागडी ा भूमीवर वजयनगर ा राजपु षाची आ ण ातं ाचीही आ ती पडली. सुलतानांना ांचा धाक अशा ‘ हदुराय सुर ाण, पररायभयंकर दु शादूलमदन’ वजयनगर स ाटांची परंपरा संपली. ( द. ७ जानेवारी, शु वार १५६५) २५ महारा ा ा रामरायाच रा पूव खलजी सुलतानांनी बुड वल. आज कनाटक ा रामरायाच रा नजाम, कु तुब, आ दलादी सुलतानांनी बुड वल. रामरायाच शर ज ोषात

भा ा ा टोकावर ध न सुलतानी सै नक नाचू लागले. बारा इमामांचे झडेही नाचत होते. वजयनगरचा पराभव झाला. एवढा दहा लाख फौजेचा समु पराभूत झाला. के वढे दुदव! एक लाख लोकांची क ल झाली. आ ण दुदव हे क , आमचे मराठी सरदारही रामरायाचे श ू णून सुलतानां ा बाजूने लढले. ३ हाय! आपले कोण, हे तीनशे वषा ा अनुभवानेही कळू नये काय! पुढे सहा म हने सुलतानां ा फौजा वजयनगर शहराचा स ानाश करीत हो ा. के वढी चंड, सुंदर, संप आ ण अनुपम राजधानी ती. पांच कोस लांब, दहा कोस ं द आ ण वीस लाख लोकव ी ा ा नगरात स दयाने मुसमुसले ा शेकडो इमारती, देवळ, राजवाडे, व ामं दर होती. फोडू न, तोडू न, जाळून ा शहराची सुलतानांनी अ रशः मसणवट क न टाकली. वीस लाख व ी ा जागी एकसु ा मनु श क उरला नाही. जगात वजयनगर ा तोडीचे वैभवशाली व स दयशाली असे एकही शहर न ते. कू टो, फनाओ, नूनीज, डॉ मगो पायेस, मॅ ुएल बराडास वगैरे कतीतरी परक य गो ा वाशांनी वजयनगर पा हल व ाचे वणनही क न ठे वल. हे लोक तर वैभवाने दपूनच गेले होते. राजा रामरायाचे म क वजापूर ा अली आ दलशाहाने पोख न काढल. ाने ातील मांस व मदू काढू न त रकाम के ल व ते वजापुरातील एका घाणमोरी ा त डाशी अशा कौश ाने बस वल क , मोरीतील घाण रामराया ा त डातून वाहात बाहेर यावी. २६ कोणती उपमा ावी आ ण कोणाशी तुलना करावी या सुलतानांची? असे होते हे सुलतान. अशां ा जाचात महारा जण जगत होता. सतत तीनशे वष. सुलतानांचा अंमल आ ण वषाचा अ ल सारखाच. यायच मरणच. आ ण तरीही महारा ा ा मरा ांत लाचारीचे पीक फोफावत होत. य, ा ण आ ण सारेच आपली कत े वसरले. बादशाह हाच देव आ ण ाची मनोभावे सेवा हाच धम झाला. भाषा, वेशभूषा, आचार, वचार सव बघडू न गेल. आमची नावे गावेसु ा फास , अरबी बनू लागली. ‘बायको’ णजे प ी. बायको हा श तुक भाषेतील आहे. णजे आमची बायकोसु ा मराठी उरली नाही. अमृता ा पैजा जकणारी ाने रांची कु लीन मराठी भाषा, सलवार तुमान पेह न हजरत शहेनशहा बंदगान अली ज े सुबहानी सुलतान आ दलशाहा ा आ ण नजामशाहा ा खदमतीस अदबीने अज पेश कर ात म गुल झाली. अ भमान संपला. गुलाम गरीचेच भूषण वाटू लागल. पूवजांचा वसर पडला. एके काळचे खरोखरीचे आमचे राजे आज के वळ शाही पदवीचे लाचार ‘राजे’ बनले. वा वक हे फार शूर. जा तवंत

मद. मरहट्टे, धट्टे, कट्टे. वाकणारही नाहीत आ ण मोडणारही नाहीत. तलवार आ ण घोडा हीच यांची कु लदैवत. घो ावरील खोगीर हेच घर आ ण घो ावरील खोगीर हेच सहासन. जन घर, जन त हेच त. हेच जीवन. पण महारा धमाला ां ा या तलवार चा काहीही उपयोग न ता. बादशाहा ा पायापाशी गहाण पड ा हो ा ा. आप ा गोरगरीब भावंडांचे हाल ांना दसत न ते अस नाही, दसत होते. पण मन मेल , क कशाचेच कांही वाटेनास होत. गुलामीत अपमान वाटेनासा होतो. महारो ाला सपदंशा ा संवेदना होतच नाहीत णे. तसच ह. आता महारा ाची मसणवट झाली होती. वा वक ही परा मी मराठी घराणी एक झाली असती, तर द नच काय पण द ीही ां ा पदरात पडली असती. पण कोणाला राजा ावस वाटतच न ते. देव गरी ा त ाचे औरस वारस णवून घेणारे जाधवरावच जेथे बंदे गुलाम बनून शाहाला मुजरे करीत होते, तेथे इतरांचे काय? आता पारतं अंगी भनले होते. शंकरदेव यादवा ा आ ण हरपाल ा ा भमानाचा अंशही उरला न ता. पण तीनशे वषापूव महारा ाची माती क न गेले ा अ ाउ ीन ा रानटी आकां ेतून उठलेले हजारो अ ाउ ीन आजही तत ाच हरीरीने क ल ा रा ी गाजवीत होते. ही गुलाम गरी आ ण लाचारी पा न चडत होता फ स ा ी.

आधार : ( १ ) मुघोघई पृ. ७४ टीप व व ाड इ त. या.मा. काळे ( २ ) बराई पृ. २४२ ( ३ ) मुघोघई बखर ऐफासा ा. पृ. ६ (४) आघइ पृ. १६०, मुघोघई पृ. २०४ ( ५ ) R.P.P. in India, Danv ( ६ ) Bolerim Do. Inst. VDG No 68, 1962 (७) सीवेल १५१-५२ (८) सीवेल पृ. १५२ (९) सीवेल पृ. १५४ (१०) सीवेल पृ. १५६-५७ (११) सीवेल पृ. १५५ ( १२ ) बराइ पृ. २२१ ( १३ ) बराई पृ. २२३ ( १४ ) आघइ पृ. ७५ ( १५ ) आघइ पृ. ३८ ( १६ ) आघई पृ. ५० ( १७ ) मुघोघई पृ. १९१ ( १८ ) सीवेल पृ. ११६ ते ११८ (१९) सीवेल पृ. १५४ (२०) सीवेलचा ंथ ( २१ ) स कोटी र ा. पृ. १ ( २२ ) EP. Indo Mos.

ीे

ं

ै

ं

े

1909-10 Page 2 ( २३ ) E.P. Indo Mos 1911-12 Page 13 ( २४ ) मंडळ ै. व. ९ अं. २ पृ. ४१ ( २६ ) चा इ त.

सीवेल, मंडळ ै.व. ६ अं. १ ते ४ पृ. १८१ ( २५ )

पहाटेपूव

ा अंधारात

आता एका नवीन सुलतानाच ल द नवर खळले. तो द ीचा म गल सुलतान अकबर. मेवाड ा राजपुतांची शकार क न दमलेला अकबर र शोषणाक रता द नकडे वळला. शाहजादा मुराद ा कमतीखाली फौजा द नवर दौडू लाग ा. म गल, आ दलशाह, नजामशाह आ ण कु तुबशाह यांची स ेसाठी आपआपसात जोराची ंजु सु झाली. सा ा ासाठी ंजु त होते सुलतान; पण मरत होते मराठे . द नी फौजेत तेच सं ेने जा होते. सुलतानांक रता लढायचे आ ण मरायच मरा ांनी आ ण रडायच मरा ां ा वधवा बायकांनी अन् पोर ा पोरांनी. लढाया चतच थांबत. ा थांब ा तरी रोजचे हाल चालूच राहत. सुलतान ंजु त होते सा ा ासाठी. मराठे मा वतनदारी ा भकार तुक ासाठी भाऊबंदांचे आ ण शेजारपाजार ा मरा ांचेच गळे कापीत होते. या काळचा मरा ांचा इ तहास णजे वतना ा हाडकासाठी चालले ा कु े ंजु ीचा इ तहास. गरीब शेतकरी आ ण बलु ांवर जणे जगणारे गावकामगार मा हैराण झाले होते. नको झाल होत जण ांना. माव ां ा अंगाला कपडा मळत न ता. पकवले ा अ ावर ांचा ह उरत न ता. तो ह लुटा फौजांचा. धा ावर, बायकोवर अन् तःवर तरी ांचा ह होता कु ठे ? चीड येत होती, पण बोलायच ांना धाडस न त. पण बोलून दाख वणारा गोरग रबांचा एक नाथ ाही कठीण काळांत पैठणम े ज ाला आला होता. मोक ा मनाने सवाना भवती जमवून तो व लाची भ ी करी. महारापोरांवरही मनापासून ेम करी. कथा-क तन करी. पुराण सांग.े भागवत सांग.े सांगता सांगता सुलतानांचा अस जाच भागवतातच गुंफून बोलून दाखवी. तो णे, ऐ शये वतता मोह त । पूण कळीची होय वृ ते ा नीच ते राजे होती । जा नाग वती चोर ाय े े ी ी

असे.

अपराध वण ते वतंड । भले ासी क रती दंड माग ा क रती क ड । क रती उदंड सवापहरण गाई ा णांसी जाण । पीडा क रती दा ण े व दाराहरण । ाथ ाण घेताती हे दुःख बोलून दाख वतांना लोकांचा तो नाथ लोकां ाही नादानीब ल कान प ा देत

दावलमलकाची पू जती गदा । वषातून फक र होती एकदा मग डोला होता थंड खाती म लदा । तुकाचे खरकटे बादशाही जुलुमांची रास चढत असतांही ा णाचे सोवळ-ओवळ, यांची लाचारी, वै ांची लांडीलबाडी कमी होत न ती. सामा जनांना कोणाचाही आधार न ता. सव बाजूंनी गांजणूक होत होती. ेमाचे श ही महाग झाले होते. ां ाशी गोड बोलत होते एक नाथ. ही ती समाजाची होती. क ेक प व तुळशीवृंदावनही भांगे ा वनवासांत पडली होत . कु णाच तकडे ल जाणार? कु णी ाथात बुडाला होता. कु णी अ ूंत बुडाला होता. भागवतधमा ा महापु षाची समाधीही वनवासांत पडली होती. नाथांचे ल आळं दीकडे वासरासारख खेचल गेल. ते समुदाय घेऊन आळं दीला लगबगा आले. तेथे पाहतात तो काय? सव अर मय! आळं दीचे अर बनले होत. २ ाने रांची समाधी ा अर ांतील जा ा डु पांत कु ठे लु झाली होती कोण जाणे! झाड त शरायलाही रीघ न ती. एका महान् यो गराजा ा समाधीची ही ती! अना ा! हे पारतं ाच वरदान! झाड त शर ाच कु णालाही धाडस होईना.२ नाथ तः ओरबाडे-ओरखाडे सोशीत आं त शरले. ांनी समाधी शोधून काढली.२ झाडी, फां ा, मु ा ांनी कापून काढ ा. भागवतधमा ा ग ाला लागले ा ा मु ा नाथांनी काढ ा. समाधीचा जीण ार के ला. वारक ांची पताका उभी के ली. लोक छपत छपत जमा होऊं लागले. ‘ व ल व ल’ णूं लागले. नाथांनी ाने रीची मपूवक जुळवणी क न शु त स के ली. पच ापीडले ा लोकां ा-महारां ासु ा-घायाळ दयांवर नाथ फुं कर घालीत. नाथांनी दुः खतांना हाक मारली. जखमा झाकू न लोक नाथांभवती व व लाभवती जमूं लागले. टाळ-मृदंग पु ा वाजू लागले. मंदावलेला आवाज धीराने वाढत चालला. नाथां ा भजन-क तनांत लोकांना समाधान, भ ी, वरंगुळा आ ण सामुदा यक भजन-क तनाचा ेममय आनंद मळत होता.

ात राजकारणाचा गंध न ता. धा मक वषया शवाय दुस ा कशाचाही खल न ता. चार न ता. करावयाचा टले तरीही अश होते. धा मक व सामा जक जुलूम चालूच होता. पुणे ांतात या काळात जनाब मीर मुह द झमान याने एक ाने तेहतीस मं दरे उद् के ली (इ. १५८६) आ ण मो ा अ भमानाने ा परा माचा शलालेख को न ठे वला. ३ लोक मुकाट माना खाली घालून सहन करीत होते. सुलतानांनी ाय दे ा ा कामासाठी नेमले ा काज ा कामात एक काम, असा व ंस कर ाचेच होत! ४ ायाधीशच असे! ाय कु ठे मळणार? खानदेशात ज झया कर जारीने वसूल होत होता. ५ आं दलशाही सुलतानांची रा कारभार चालव ाची ज त ल न तयार होत , ांत काफर जेवर दडपशाही व जुलूम कर ाचा च आदेश होता. ७ सव सुलतान सवगुणसंप होते! ६ गो ा ा फरं ांनी तर कहर चाल वला होता. ांनी तर एका धडा ांत सहाशे देवळ लोळ वली. ८ जवंत जाळण, तेलात तळून काढण वगैरे जुलूम शगेला गेले होते. ते कोणता भयंकर जुलूम करतील, ह सांगणे अश झाले होते. चौल-रेवदं ा ा बाजूसही फरंगी धुमाकू ळ घालीत होते. खून, जाळपोळ, लुटालूट आ ण सव कारचे अ ाचार रयतेवर सतत चालत. ी-पु षांना गुलाम क न ने ांत येई आ ण मायभूमीपासून दूर जगा ा पाठीवर कु ठे ही वक ात येई. १० के वळ माणसांवरच न े तर झाडामाडांवरही फरं ांची ह ार नदयतेने चालत. ११ रा सांवर ताण करणारे अ ाचार फरंगी करीत होते. तरीही गोमांतकाची शांतादुगा अशांत होत न ती. अशा कठीण काळांत व ला ा नांवानेही लोकांना एक आणणे बकट होते. एकनाथांनी ते सात ाने के ल. नाथांना लोक ती पाहवत न ती. ते तळमळीने अ ा ा ाच मा मातून श तेवढे शकवीत होते. अभंग गात होते. क तने करीत होते. भा ड करीत होते. वासुदेवाची, वा ामुरळीची, रोड ाची गाणी गात होते. शम ाची ब बसु ा तळतळून मारीत होते! ते परमे राला आत हाक मारीत होते. समाजा ा चत्श ीला ओरडू न आवाहन करीत होते. शुंभ नशुंभ, म हषासुरादी रा सांचा संहार करणा ा आ दश भवानी ा दरवाजावर मुठी आपटून एकनाथ आ ोश करीत होते, बये दार उघड! बये दार उघड! दार उघड! दार उघड, बया दार उघड! अल पुरभवानी, दार उघड बया! मा रल ी, दार उघड बया! ो ी

को ापूरल ी, दार उघड बया! तुळजापूरल ी, दार उघड बया! तेलंगणल ी, दार उघड बया! क डल ी, दार उघड बया! पाताळल ी, दार उघड बया! अ भुजाल ी, दार उघड बया! पंढरपूर नवा सनी, दार उघड बया! नमो नगुण नराकार । मूळ आ दमाया तू साकार घेउ न दहा अवतार । क रसी दु ांचा संहार दार उघड, बया दार उघड दै कु ळी हर क पु ज ला । तेणे तुझा भ गां जला ते न पाहावे तुजला । ां उ प ध रले ते ा ोध ंभ फोडू न । नार सह प ध न दै ासी वधून । ाद दवटा र ला बया दार उघड । दार उघड सीतेचे न कै वार । रावण मा रला सप रवार अठरा पदम् वानर । ग धळ मां डला लंकेसी सागर बांधो नया शळी । क रसी लंकेची होळी रावण कुं भकण घेसी बळी । खेळसी शरांची चडू फळी बया दार उघड । दार उघड कलीचा थम चरण । दैवते रा हली लपून तीथ सां डल म हमान । अठरा वण एक झाले गां जले देवभ ां । म हमा उ े दला सवथा न चले जपतप त ता । एक प सव झाले बया दार उघड । दार उघड अजुनरथ ार होउनी । वाग्दोर हाती ध नी रथ फर वसी कवतुक । बया दार उघड गणवा भम् भम् भम् । दण् दण् दण् कडक् कडक् तो च ग धळ अंबे तुज ती । बया दार उघड, दार उघड ऐसे तुज न पाहवे जाण । णोनी बैसलीस मौन ध न? वटेवरी समचरण ठे वून । नवांत बैसलीस? बया नवखंड तुझी चोळी । सहा पाताळी पाउले गेली ी ी

एकवीस ग मुकुट झळाळी । बया दार उघड शंखच ां कत शोभली । को टचं सूय भा वे ाळी एका जनादनी माउली । करी कृ पेची साउली बया दार उघड! बया दार उघड! दार उघड! दार उघड! दार उघड! महारा ा ा सव देवतांना आ दश ी ा पांत पा न नाथ प र ती ा भयाण अंधारांत दार ठोठावीत होते. ते ओरडू न भवानीला वचारीत होते, ‘हे जगदंब,े तू राम होऊन रावण मारलास, नृ सह बनून हर क पु फाडलास, अजुना ा रथावर बसून गीता सां गतलीस. अनेक संकटां ा संगी धावलीस. आता ांनी देवभ ांना गांजल आहे. तीथ े े ल आहेत. देवदेवता लु झा ा आहेत. लोकही काममोह ोधादी सहा श ूं ा तडा ांत सापडले आहेत, आ ण तू मौन ध न बसली आहेस! काय ह! तुला ही आमची अंतबा दुःख ती पाहवेनाशी झाली णून का तू दार बंद क न नवांत बसली आहेस? माउली धाव, कृ पा कर, दार उघड! दार उघड! !…’ नाथांचा आ ण अनाथांचा तो आ ोश महारा भैरवी ा कानी आदळत होता. रा अंधाराचे होते. सोळा ा शक शतका ा उं बर ांत उभे रा न भवानीपुढे हात जोडू न नाथ हाकारीत होते, बये दार उघड! बये दार उघड! आ ण अंधारांतच दार क चत् कल कल झाल! अनाथांनी अधीर मनाने हात जोडू न टक लावली. कल क ा दारा ा बारीक फटीतून नंदादीपाचा काशझोत बाहेर पडला…….मालोजीराजे भोसले!

े

े

ं

आधार : (१) शचसा ४ ले. ७४७, ७४८, ७५२, ७५३; शचसा ५ ले. ८३७. ( २ ) एकनाथ च र , पांगारकर पृ. १२०. ( ३ ) ऐफासा १ ले. ८१. ( ४ ) सप े पृ. ७७, ७८. ( ५ ) ऐफासा १ ले. ३. ( ६ ) आघई पृ. ३८, ५०, ७५ वगैरे. ( ७ ) इस ु ले पृ. २५ ( ८ ) Boletim Do Insti. VDG No. 68, 1952. (९) एकनाथ सम गाथा. ( १० ) शचसा ९/१२, १४, १९, २१. ( ११ ) शचसा ९/२१.

वे ळ

ा वावरांत

त एक फार फार ाचीन मं दर होत. कु णी णत, पांडवांनी वनवासांत असताना बांधल. कु णी णत, अयो ापती रामाने वनवासांत असताना बांधल. खर कु णी बांधल, कु णास ठाऊक! फार ाचीन काळी कु णी तरी बांधल हे न त. मग कोणी वनवासांत असताना बांधले क सुवासात असताना बांधले, हे आं त ा देवालाच ठाऊक! पण स ा मा तो देव तःच वनवासांत पडला होता. मं दरांतील सुवास संपला होता. देव गरी ा वैभवकाळी दुधा ा धारांखाली तो ात असे. सुवणाचे लखलखते दीप ा ा स ध तेवत असत. ाचे गंभीर पण स र ा ा गाभा ांत घुमत असत. कोणे एके काळी देवां ा क ाणाथ भयंकर हालाहल ाशन क न होरपळलेला नीळकं ठ घृ े र आपला दा ण दाह शम व ाक रता ा शांत, शीतल, सुगंधी मं दरात वसावला होता. तो ाचा दाह णांत शमला तेथ.े पण ते दीप वझले. घृ े राचा शमलेला दाह पु ा उफाळून आला. ते सुंदर मं दर मोडकळीला आल. १ भेगाळल. खळ खळ झाल. फु ल सुकली. अ भषेका ा दु धारा आट ा. घृ े राच के वढे वैभवशाली मं दर त! भारतवषात ा बारा ो त लगांपैक एक. जसा सौरा ात भासप णचा वैभवशाली सोमनाथ; तसाच देव गरीजवळ वे ळचा घृ े र. तः ा वैभवाची उठ ासुट ा घमड मरवणा ा व पावतीला हणवणा ा हमालयाला सु ा आप ा या जावयाचे वैभव पा न हेवा वाटला असेल. पण त आता संपल होत सार. सोमनाथा ा ठक ा उडा ा हो ा. आ ण घृ े रा ा फ ठक ाच उडा ा न ा. घृ े राचे सारे भ हालाहला नही भयंकर अशा पारतं ा ा आगीत होरपळत होते. खाली आग, वर आग, दाही दशांस आग! म कांचे

फु टाणे उडत होते. एक दोन नाही; तीनशे वष सतत. चं आ ण सूय अंधारांत उगवत होते अन् अंधारांतच मावळत होते. पण एक आ य होत. न नेमाने एक ी ा मं दरांत देवदशनास येत होती. शरीराने ध ाड, २ पण मु ेवर परम ाभाव. वेषभूषा अ ल मरा ाची आ ण चालचालणूक करारी कु ळवंताची. ओसाड माळावर पडीक बनले ा ा शवालयांत ती ी हळहळत शरे. ३ घृ े राची ती दै ाव ा पा न तो पु ष खेदावलेला दसे. ‘काय ही अवकळा! काय आप ा पु षपणाचा अन् भ ीचा उपयोग! हे परम े शवालयही आप ा हातून र ल जाऊ नये काय? याची ही अवकळा आप ा हातून दूर होऊ नये काय?’ असे ख भाव ा ा मु ेव न दसत. ाचे काळीज घायाळ झाले ा पाखरासारख तडफडे. तो आत भावाने हात जोडू न काही तरी मागणे मागे. काय ते घृ े रालाच ठाऊक. पण ते मागणे मह ाकां ेच होत खास. ह अस न घडत होत. ा पु षाबरोबर वयाने थोडा लहान, पण अगदी तसाच दुसरा एक पु ष घृ े रापुढे आशीवादा ा आशेने आ ण गु मह ाकां ेने म क टेकवीत होता. दोघे अगदी स े भाऊ शोभत होते. न ,े होतेच स े भाऊ. थोर ाचे नांव मालोजी अन् धाक ाचे नांव वठोजी. वे ळ ा बाबाजी पाटील भोस ांच ही दोनही मुल. दोघांचेही आजपयतचे आयु लहानपणापासून वे ळ ा वावरांत आ ण भीमे ा कांठ गेल. बाबाजी भोस ांना दहा गावांची पाटीलक होती. ां ा वाडव डलांनी ा पाटील ा मळ व ा हो ा. णजे वकत घेत ा हो ा. ४ पुणे ांतात भीमे ा कांठ देऊळगाव, हगणी, बेरडी, जती वगैरे गावांच आ ण वे ळ, वावी, मुंगी, बनस , वगैरे यादवप त ा गावांच पाटीलपण व शेतीवाडी सांभाळून बाबाजी भोसले राहत होते. होते ते पाटील आ ण शेतकरीच, पण तःला ‘राजे’ णवीत. बाबाजीराजे भोसले. ५ ांची वंशपरंपरेने अशी ामा णक समजूत होती क , आपण भु रामचं ाचे वंशज आह त. ६ राजपूत आह त.६ उदयपूर ा राणा ताप सहा ा ससो दया घरा ा ा अ ल औलादीचे आह त. १८ अ ाउ ीनाशी चतोड ा वे ांत लढू न आप ा सात पु ांसह मेलेला रांणा ल ण सह हा आपला मूळ पु ष आहे, अस ते मानीत. ३४ मोठा अ भमान वाटे ांना. वा वक याचे र , पण गुलाम गर त कु णबावा करीत होते. तलवार खुंटीला रा हली होती. बनरा ाचे राजेपण उरले होत.

तरी पण असेल ांतून दानधम, कु ळधम आ ण कु ळाचार ते असे करीत होते क , ात भोस ांचे ‘राजेपण’ पुसट ा इं धनु ासारखे तरळत राहाव. बाबाजीराजे भोस ांनी आप ा कु लोपा ायांना अकरा चावर जमीन दान के ली ( द. २५ डसबर १५९७), ा दानप ांत ांनी तःचा उ ेख ‘राजे’ असा के ला होता.५ ग रबी आली तरी मूळचे तेज लोपलेल न त. मालोजी आ ण वठोजी ह ार चालवायला आ ण घोडे फे कायला मो ा तरबेजीने शकले होते. पण ांचे घोडे पाटीलक ा रंगणांतच फरत होते. दोघांचेही बा मह ाकां ेने ु रत. परा म करावा, दौलती मळवा ा, देवाधमाची ापना करावी; आप ा घृ े राचे देऊळ पडीक झाल आहे, ते सायसंगीन उ राव, अस ांना फार फार वाटे. पण परा म गाजवायचा कु ठे ? कु णासाठी? मालोजी ा ई र न , परमधा मक ७ पण मह ाकां ी मनात वचार उठूं लागले. ा ा अंतःकरणात उपभोगाची तहान न ती. धा मक व लोकोपयोगी कायाची तळमळ होती. ा उदा हेतूने ाचे मन थबथबलेल होत. मालोजी शंभुभवानीचा न ीम भ होता. तो सोमवारच त करी. पूजा के ा शवाय, बेल वा ह ा शवाय आ ण तीथ घेत ा शवाय तो मुखांत अ ाचा कण वा पा ाचा थब घालीत नसे. ९ ीग ा ा शेख महंमदबाबांवर ाची फार न ा होती. ाने शेख महंमदांचा गु पदेश घेतला होता. १० हे शेखबाबा फार थोर साधू होते. जातीने खाटीक. परंतु बकरी कापावयाचा सुरा टाकू न देऊन ांनी व ल आळ व ासाठी हाती टाळ घेतले होते. असे कसे झाले? फणसांत गरे कोठू न आले? नारळात पाणी कस आल? तसेच! बाभळी ा झाडा, अंबे आले पाडा! शेख महंमद अ वध, ाचे दयी गो वद! घृ े रा ा मोडकळले ा मं दराकडे पा हल क , मालोजी ा मनाचा टवका उडे. तो शखर शगणापुरासही जाई. तही दैवत के वढे प व , जागृत. सौरा ातला सोमनाथ माणदेशी येऊन शखर शगणापुरांत रा हला होता. ३७ भोस ांचा तोही कु लदेव. पण ाचीह के वढी आबाळ, दैना. देवदशनासाठी येणा ांना पुरेसे पाणीच न त ायला तेथ!े लोक पा ा वना तळमळत. मालोजीला ती तहानलेली त ड पाहवत नसत. इथे लोकां ा ओठी आपण पा ाचा घोट घातला पा हजे, असे ाला फार वाटे. अनेक प व ठकाण ा गैरसोयी, अडचणी आ ण हाल आपण दूर करावेत, असे ा ा मनात येई. पण करावे कशा ा

बळावर? ासाठी गाडीभर पैसा लागतो. के लेल टकवायला बळकट स ा लागते. एवढा पैसा आणावा कु ठू न? अन् स ा? पण ा ा मनी ी मनोरा हीच. स ा तो मनोरा ांचा राजा होता! आ ण एके दवशी अप क घडल! मालोजी आ ण वठोजी शेतात खणत असता ां ा कु दळी अडखळ ा! ख ् असा आवाज उमटला! आ यच! माती दूर सा न पा हले तर हं ाचे त ड! पवळीधमक ल ी माती ा थराखालून हसत होती. मालोजीचे डोळे गर गरले. अपार धन! मालोजीला भू मगत धन अव चत सापडल. ३८ शंकरपावतीची कृ पा! कु ठे च मावेना एवढा ाला आनंद झाला. डो ांपुढे बेलाची पाने लवलवू लागल . घृ े र! शगणापूर! पा ाचे तळे ! दानधम! आता सगळ सगळ करायच! धन वर काढल. खण् खण् खण् खण् ल ीची नूपुर वाजत होती. अन् मालोजी ा मनात घणघणत होती घृ े राची घंटा आ ण दौडत हो ा खडाड् खडाड् घो ां ा टापा! पण मह ाचा उभा रा हला. आता एवढ मोठे धन ठे वायच कु ठ? सांभाळायच तरी कस! मालोजीला लगेच एका जवलगाची सई झाली. ीग ाचे शेषा ा नाईक पुंड.े मालोजीचा आ ण शेषा ांचा मोठा लळा ज ाळा होता. प ान् प ांचा घरोबा. व ास ह तसाच. ाने ठर वले क , धन शेषा ां ा घर ठे वायचे. ांची मूठ चरेबंदी आहे. एक गुंजभरही ांतून गळायच नाही. मालोजी शेषा ां ा कानाशी एकांतात कु जबुजला. शेषा ा आनंदाने गदगदले. मालोजीने टल क , ‘नाईक, आता हे ओझ तु ीच सांभाळा. जस जस लागेल, तस तस नेईन.’ नाईकांनी ेमाची जोखीम घेतली. ांची ीग ा ा पेठेत मोठी सावकारी होती. ांचा वाडा डा तसाच बळकट जडावाचा होता. मालोजीने धन शेषा ां ा हात दलं आ ण जळी- जळीने खच आरं भला. घृ े राचा जीण ार मांडला. तेथील शेवाल तीथाचीही पु ा घडण सु के ली. घृ े रावर लघु ाची अ भषेकधार सतत बरसूं लागली. नंदादीप उजळले. सुवास दरवळूं लागला. घृ े रमं दराचा मालोजी व वठोजी यांनी उ म कार जीण ार के ला. १२ मालोजीने देवळावर शलालेख कोरला, ‘दास माळो ज बाबा ज व वठो ज बाबा ज भोसळे ’ दोघा भावांनी वे ळ ा तमणभट बन दामोदरभट शेडगे यांस अ भषेकाची व पूजेअचची व ा सांगून ांना ाक रता नेमणूक क न दली. ३६

लगेच शखर शगणापुरास महादेवा ा ड गरावर तळे खोद ास मालोजीने पहारी लाव ा. १३ खण खण घावाखाली ठण ा उडवीत खडक तडातडा फु टूं लागला. पाणी लागल. औरसचौरस तलाव पा ाने तुडुबं भरला. देवदशनाला येणारा ेक जण त गोड गार अमृत पतांना भोसले भावांना आठवूं लागला. या ा वाढू ं लागली. भोसले भाऊ अगदी कृ ताथ झाले. तळे तयार झाल. १७ तेथेच ड गरावर शवाची सेवा करीत एक साधु पु ष राहत होते. ांचे नांव होत गोदड ामी. ामी वर व परमभ . खाली भुई, वर आभाळ हे ांच घर. मालोजीचे ल ां ा उघ ा देहाकडे गेल.े ाने ाम ना त ा ा तीराजवळ मठ बांधून दला. १४ स ु षाला सावली झाली. भुकेला या ेक पोटभर जेवून व गोड पाणी पऊनच ड गराव न उतरावा, ही मालोजीची इ ा. ाचे मनच फार मोठ. खानदानी, दलदार. ाने खोदले ा त ासारखच. मालोजीने कमीत कमी पाच गरजवंत अ तथ ना पोटभर पुरेल इतका शधा वांट ाची मोईन शखरावर क न दली.१४ मोईन णजे नेमणूक. वे ळात दोघा भावांनी आनंद स घृ े र ो त लगा ा देवालयास पूजेअचसाठी बागायती- जरायती ज मनी द ा, तेलवातीची कायमची व ा के ली. १५ इतर अनेक देव ानांची अशीच थोडीफार व ा के ली. शवाय भ दरवाजांचे चरेबंदी भ वाडे बांधले.१३ पाणपोया, धमशाळा, व हरी बांध ा. अशीच कतीतरी स ृ े के ली. तो आता धमा ा शोभूं लागला.१३ ाची क त पस ं लागली. लोक गुण गाऊ लागले. धमकृ करीत असतानाच मालोजीची नजर तलवारीकडे गेली होती. ाने पदरी ह ारबंद मराठी जवान जमा के ले. पागा सज वली.७ मालोजी ह ारबंद फौजबंद बनला. १६ शहाणे, कतबगार, न ेचे ा ण कारभारी ाने पदर ठे वले. आप ा वतनी उ ाची व ा ाने ां ावर सोप वली. ३५ तं पण पदर असा जमाव जम वणे णजे धाडसाचच होते. एरवी तो बंडखोरच ठरला असता. परंतु या वेळी म गलां ा ा ांचा नजामशाहीत धुमाकू ळ चालला होता. एक जबर श ू अहमदनगरची नजामशाही दौलत घशांत घालूं पाहात होता. या वेळी नजामशाहाला व ाचा वजीर म लक अंबर यांनाच माणसांची लढ ासाठी ज री होती. मालोजीचे नाव बादशाहा ा कानी गेल. २१ एक ध ाड खानदानी मराठा पदर पागा ठे वतो आहे आ ण तः शूरही तसाच आहे, ह शाहाला समज ावर ाने आपण होऊन नोकरीक रता मालोजीला फमान धाडल.१३ ाचा वजीर

ममलकत मदार याकू त म लक अंबर चंगीजखानी हबशी मोठा शहाणा, मु ी व दूरदश सेनानी होता. ३९ ताबडतोब मालोजी दौलताबादेस जाऊन नजामशाहापुढे हाजीर झाला.२१ मालोजी ा मागोमाग वठोजीही दरबारात दाखल झाला. बादशाहाने मालोजीला पुण व सुप परग ांची जहागीर देऊन दोघांनाही पदरी ठे वले. २२ ही जहागीर पंचहजारी होती. मालोजीराजां ा हाताखाली आता थोडा भूभाग आला. हाती पडेल ाचा चांग ा कामी उपयोग करावयाचा, हे धोरण राजांनी ठे वल. वठोजीराजांसारखा हर उ ोगात ल णासारखा पाठ राखणारा भाऊ ांना लाभला होता. म लक अंबरने माया क न आणखी थोड गाव मालोजीराजांना दली. ३३ आ ण मालोजीराजा ा दारात ह ी लु ूं लागले. वैभव आल. पण राजांचे देवावरच आ ण लोकांवरच ेम रतीभरही उण झाल नाही. ां ा जहा गरी ा मुलुखातले मावळमराठे सावलीसारखे सुखावले. राजांनी परग ांची आबादानी के ली. लोकांवर मायेची पाखर धरली. ांना कौल दला. साधतय तेवढ साधून पु कम कराव, अस ांच मन. कारण बादशाहाची मज णजे लहरी वार. के ा कस वाहील ह काय सांगाव? सुलतान णजे कृ त . कामापुरते तळी उचलतील. काम संपल क सुळ चढवतील. मालोजीराजां ा प ीच नांव होते उमाबाई. मालोजीराजांची उमा एका मो ा तालेवार सरदाराची मुलगी होती. फलटण ा नाईक नबाळकरांची ती लेक. १९ उमाबाईचा भाव फार ेमळ होता. ती जशी धा मक, तशीच भारद व उदार होती. प त ताही तशीच. उमाबाईचा भाऊ वणंगपाळ उफ वणगोजी नाईक नबाळकर मोठा जबरद गडी होता. ाची सरदारी वजापूर ा आ दलशाही दरबारात होती. लोक ा ा शूरपणाव न णत, ‘राव वणंगपाळ, बारा व जरांचा काळ!’ अस तच माहेर होत. मालोजीराजां ा आ ण उमाबाई ा मनाला एक ख ख फार लागून रा हली होती. ांना पु न ता! दोघेही प तप ी देवापाशी ‘उजवा’ कौल मागत होत . उमाबाई फार धा मक होती. २३ पु ा ीसाठी राजे व उमाबाई शवाची आराधना करीत होते तवैक करीत होते.२३ उमाबाईची साधुस ु षांवरही भ ी होती. अहमदनगर ा शहाशरीफ पीरालाह तने नवस के ला होता. २४ देवापाशी सतत तच मागणे एकच. मला सुपु ाची आई कर! आ ण लौकरच उमाबाईस दवस गेले. ११ दोघेही आनंदल . शंभु शखर चा राजा स झाला. पु झाला. (इ. स. १६०० चा सुमार). मुलगा फार देखणा आ ण सु ढ होता. २५ मुलाच

नाव ठे वल, ‘शहाजी राजे’. मालोजीराजांनी खूप मोठा दानधम के ला. पु ो व के ला. दोन वष उलटल आ ण ांना दुसरा पु झाला. ाचे नांव ठे वल शरीफजी. शहाजी व शरीफजी ही नाव नगर ा शहाशरीफ पीराव न ठे वल . २६ उमाबाई ा मांडीवर सुख खेळूं लागल. ई ा कापसासारखे सुखाचे दवस भु भु उडत होते. मालोजीराजे पु ां ा गोड सहवासात आनंदांत होते. शहाजीराजे पांच वषाचे झाले. तेही पाने फार देखणे व तेज ी दसत. २७ शरीफजीराजे या वेळी तीन वषाचे होते. ा राज ब ा मुलांनी मालोजीराजां ा आ ण उमाबाई ा सुखांत साखर घातली होती. त दोघही कृ ताथ झाल होत . भोस ां ा कु ळीचे हे राम-ल ण कलेकलेने वाढत होते. वठोजीराजांचाही संसार आनंदात होता. ांचे अंगण तर मुलाबाळांनी गजबजलेल होत. ा पोरांनी सा ा घराला लळा लावला होता. ततकाच लळा भोसलेराजां ा घराने पुण ांताला लावला होता. मुरमाड, खडकाळ ज मन त पाणी लागाव, तसा हा मायेचा ओघ पुण ांताला लाभला होता. लोक भोसलेराजांना उदंड दुवा देत होते. मालोजीराजे नजामी दरबारांतले मोठे तालेवार सरदार बनले होते. इतरही अनेक मराठे सरदार दरबारात होते. पण क यां वषयी व देवाधमा वषयी मालोजीराजांची भावना इतर सरदारांपे ा वेगळी होती. इतर मंडळी शाही सेवेतच दंग असत. इतरांची देवभ ी नवसापुरती होती. मालोजीराजांनी पुण ांताची रयत सुख वली होती. उमाबाईचे अन् रयतेचे सौभा थोर. पण…..! शपायाचे जणच अवघड असते. ाचा मु ाम सदैव मृ ू ा सरह ीवर असतो. मालोजीराजांना नजामशाहाचा आक क कू म आला. लढाई मांडली आहे, टाकोटाक नघा! त डचा घास पानांत टाकू न राजे उठले. पागेला तयारीची ताक द के ली. मालोजीराजे नघाले. आप ा ध ाड देहावर चलखत चढवून आ ण ह ारे बांधून ांनी आपले लाडके धनु २८ हाती घेतल. देवाला दंडवत घातल. बायकापोरांचा नरोप घेतला आ ण घो ाला टाच मारली. राजे गेल.े गेले आ ण गेलेच! पु ा माघार आलेच नाहीत! इं दापुरावर लढाई झाली आ ण मालोजीराजे ठार झाले! ३० आभाळात आक क उगवलेला आशेचा हा तेज ी तारा अगदी आक कपणे तुटला! उमाबाईचे अन् पुणे ांताचे सौभा ढळले. सावली आली आ ण

गेली. अखेर दोन सुलतानां ा आपापसांतील स ाबाजीला एका थोर मरा ाचा बळी पडला. (इ. १६०५ चा सुमार). मालोजीराजे गेल!े उमाबाई सती नघाली.३० शहाजीराजे व शरीफजीराजे अवघे पांच व तीन वषाचे होते. आता कु णी कु णाला समजवावयाच? वठोजीराजांचा तर रामच गेला. ते अ ंत दुःखी झाले. ांतही मो ा धीराने ते सती जाणा ा आप ा भावजयीस णाले,३० “व हनीबाई, राजे सवाना टाकू न गेले. आता मन आवरले पा हजे. ह जगच अस अ न आहे. ना शवंत देह. कतीही रखवाली के ली तरी जायचाच. व हनीबाई, मुलांकडे पाहा. आ ाच उगवलेले चं सूय आहेत ते. ांचे यश अजून उजळायचे आहे. दोघेही कोव ा वयाचे आहेत. ांचे जणे तुम ावर अवलंबून आहे. तुम ा शवाय ते णभर ह रा ं शकणार नाहीत. णून माझी वनवणी ऐका! धीर धरा! मुलांक रता तरी सती जाऊं नका! राहा! मुलां ा मायेसाठी! क ाणासाठी!” वठोजीराजांनी फार सां न के ल. आजव के ल. उमाबाई फार थोर प त ता, फार न ही, पण, तनेही जीवभाव दुःख गळल. सती जा ाचा ह तने सोडला. ३१ मालोजीराजां ा अ ीवर इं दापुरांत समाधीचे चरे चढले. ३२

आधार : ( १ ) म रया भा. १ पृ. २१. ( २ ) शेडब. ( ३ ) शेडब. ( ४ ) चटब. ( ५ ) राजखंड १५ ले. ३६७. ( ६ ) मडळ ,ै व. ८. अं. १ पृ. १; शवभा अ. १ ोक ४२. ( ७ ) चटब; शेडब. (८) चटब; शेडब. ( ९ ) एकलमी ५. ( १० ) बा.सी.ब े संशो धत सनद. तुकासंसांगाती, ( ११ ) शवभा. १।७३. ( १२ ) मंडळइवृ. १८३८ पृ. १२६; श दजय, पृ. ३८. ( १३ ) शवभा. १।५४ ते ५६. ( १४ ) सप े पृ. १०९ ( १५ ) सप े पृ. १०६. ( १६ ) शवभा. १।५७. ( १७ ) राजखंड ८।७१. ( १८ ) मंडळ .ै व. ८ अं. १ पृ. १; राजइ गौरीशंकर ओझा. ( १९ ) शवभा १।४९, ५० (२०) शवभा १।४९; २. ६ व ७. ( २१ ) शवभा. १।६३ ते ६६. ( २२ ) शवभा. १।७०. ( २३ ) शवभा. १।७२. ( २४ ) राजखंड ९ पृ. ६. ( २५ ) शवभा. १।७४. ( २६ ) शवभा. १।८८ ते ९०. ( २७ )

े

े

शवभा. १।७५, ७६ व ९१. ( २८ ) शवभा. २।१ व २. (२९) शवभा २।२४ ते २८. ( ३० ) शवभा. २।८ ते २६ ( ३१ ) शवभा. २। २७ व २८. ( ३२ ) शचसा. ५ ले. ८७५. ( ३३ ) राजखंड १५ ले. ३७१. ( ३४ ) मुषोघई. पृ. ९; राजइ ( ३५ ) शवभा १।७०. ( ३६ ) रामदासी अं. ६५ ले. ६. ( ३७ ) समथ वाड.मय; मंडळ ै. व १० अं. २ पृ. १४०; संभूषण पृ. ३. ( ३८ ) शेडब. ( ३९ ) ऐफासा. १।७१; शचसा. ३।४७० व ७१.

शदखेड राजा मालोजीराजे गेले. भोस ां ा खानदानीची शान गेली. यमराजा ा सही श ापुढे कोणाच कांही चालत नाही. मालोजीराजां ा इं दापुरांतील समाधी ा व ेसाठी साडे सतरा के जमीन लावून दे ांत आली. ९ आता वठोजीराजांपुढे होता मालोजीराजां ा पुण ांता ा जहा गरीचा. बादशाह व म लक अंबर हे ही जहागीर तगीर करतात क काय, अशी धा ी वाटत होती. कारण शहाजीराजांचे वय होते फ पांच वषाच. वालीद ह झाले. औलाद नातवान. ते ा जहागीर ज होणार, असे दसूं लागल. पण वजीर म लक अंबर मोठा दूर ा नजरेचा होता. वठोजी भोसले शूर आहे. तो जहागीर सांभाळील. मालोजीराजाची जहागीर शहाजीराजा ा नांवाने तशीच चालू ठे वावी. भोसले माणस फार कतृ ाची व शूर आहेत. जपावीत. लढायात कामी येतील. जर पुढे शहाजीराजा शूर नघाला तर उ मच. नाही तर वठोजी ा हयातीपयत चालवू.ं पुढे ज क ं असा हशेब क न जहागीर कायम ठे व ाचा नणय ाने घेतला. बादशाह नजामशाहाने तः होऊन वठोजीराजांना त ीफ फमा वली. ा माणे वठोजीराजे दो ी पुत ांना बोटाशी ध न दरबारांत जूरदाखल झाले. सुलतान नजामशाहाने जातीने ांचे सां न के ल. १ राजे मालोजी भोसले गेले णजे शाही त ाचीच शानशौकत बरबाद झाली. राजे के वळ समशेरीचे फजद होते. पण न शबापुढे व कली चालत नाही. बादशाह सां नाचा मजकू र बोलला.१ ाने मातमपुरसी के ली. शहेनशाह बादशाह मोठे रहम दल. जहा गरी ा सनदा व व ाने शहाजीराजांस इनायत क न नरोप दला. शहाजीराजे वया ा पांच ा वष नजामशाहीचे जहागीरदार झाले.१

पुण व सुपे जहा गरीचा कारभार वठोजीराजे पा ं लागले. मुलां ा पालनपोषणाकडे ांच सदैव ल असे. मुले मोठ होऊ लागली. शैशव संपल. बाळपण आल. बाळपणही लपू लागल. कशोरपण उगवल. ं द छाती ा, पु खां ां ा, चमकदार डो ां ा, बळकट दंडां ा व बाकदार नाका ा देख ा शहाजीराजांना क चत् मस ड फु टूं लागल.११ वयाची योदशी ओलांडली. श ा ांत राजे हळूहळू पटाईत होऊं लागले. वठोजीराजां ा व उमाबा ा मनात दोघा ह राजबाळांची ल कराव , असा वचार येऊं लागला. मालोजीराजांचा फार फार मानस होता क , शदखेड ा लखुजी जाधवरावांशीच सोयरीक करावी. जाधवरावां ा अंगणात चमकणा ा एका चाणा चतुर चांदणीवर ांच च खळलेल होत. हीच पोर आपली सून ावी अशी ांची अतीव तळमळ होती. पण ही इ ा तडीस पोहोचली नाही. मधेच नौका बुडाली. अधा डाव टाकू न मालोजीराजे ग गेले. शदखेडकर लखूजी राजे जाधवराव णजे नजामशाह तली फार फार मोठी असामी. स ावीस महालांची जहागीर होती ांना. शवाय शदखेड, मेहकर, साखरखेडा वगैरे खासगत महाल ां ा वतनांत होतेच. १० शदखेडला आ ण देऊळगांवला वाडे डे बांधून जाधवरावांनी तोलदार दौलत थाटली होती. ांचे दैवत बालाजी. बालाजीचे देऊळ राऊळ ांनी फार चांगल ठे वल होत. देऊळगावांत एक भ म गढी ह होती ांची. लखूज ना बारा हजार फौजेची सरदारी होती.१० शदखेड गाव चांगला गजबजलेला होता. जाधवरावांना दौलत होती. पागा होती. मान होता. ह ी लु त होते. पण ा सवा न ह मोलाचा ठे वा परमे राने स होऊन ां ा पदर घातला होता. हा ठे वा णजे ांची लेक जजाऊ. जाधवरावांची ही लेक होतीच तशी देखणी व ब गुणी. जशी सो ा ा सम तील लवलवती सोनेरी ोतच. चपळ, नाजूक, सुंदर, स आ ण ततक च लंत दीपकळी. लखूजी जाधवरावांची लाडक लेक. जजाऊ! हस ा शहाजीराजां ा शेजार जजाऊ शोभावी कशी? अ भम ूशेजार उ रा जशी. खरोखरच जजाऊसारख क ार ीने पैदा के ल होत!९ वठोजीराजांनी जाधवरावांशी सगाईची बोलणी लावल . सनईची लके र उठली. लखूजी जाधवराव तर हरकू न गेल.े शहाजीराजांसारखा सो ाचा तुकडा जावई णून लाभतोय, हे पा न ते आनंदले. लगीनघाई उडाली. कामाधामांची गद उडाली. जाधवरावांनी ो तषीबुवांना आवातन धाडल. ो तषीबुवा आले. पुरो हत आले. भोसलेराव जाधवराव बैठक ला बैसले. रावांनी मु त पुसला. ो त ांनी नव ह, तथी अन् न ांचे ग णत मांडल.

बोटांवरती मळवणी के ली. अनुकूल पा हल आ ण शुभमंगल मु त सां गतला. २ कुं कवाचे टळे लावले. तांबडे तुषार उडाले. दरवाजा ा कपाळप ीवर गणरायांनी आसन ठोकल. मांडव पडला. बोहल सजल. ताशे चौघडे झडझडू ं लागले. मांडवाखाली धावपळ उडाली. दरवाजावर तोरणे लटकल . जाधवरावांची जजाऊ लगीनसाज सजली. त ा पावलांवर कुं कवाची क उमटली. हळदी लाग ा. हरवा चुडा कण कणूं लागला. भाळ मळवट लागला. ावर अ ता चकट ा. बा शग-मुंडाव ा भाळावर वराज ा. शहाजीराजां ा अंगावरही लगीनसाज चढला. ां ा डो ांत नवरेपणाची झाक तरळू लागली. देवक बसल. लामण दवे लागले. कृ वंशाची राजसबाळी रामकु ळ ा राजसकु माराला माळ घालायला उभी रा हली. मु ताची घटका बुडाली. तोफा-बंदकु ांचा आ ण टा ांचा कडकडाट झाला. अंतरपाट दूर झाला. अ तांची वृ ी झाली. शहाजीराजांची मान ल ीपुढे लवली. जजाऊने राजांना माळ घातली. चं वंश सूयवंश एक झाले. जजाऊ भोस ां ा घरची ल ी झाली. सूनमुख पाहायला मालोजीराजे न ते. सारी हळहळ तेवढीच होती. ते गा ा गवा ांतून अ ूं ा अ ता टाक त णाले असतील क , ‘बाळांनो, माझा आशीवाद आहे! उदंड औ ाचे ा! संसारी सुखाच राम-रा करा!’ लखूजीराजानं लगन तर भ ं थाटाचं के लं. कु बेराले सोभेसा ब ळ डं ा द ा.२ पराटी ा व ाडी मुलखातला सासरा थो. लेक पु ाचे भोसले राजाले द ी. मग असा थाट तर ाले करावाच लागतो राजाहो! का न नोय करेल? थो तर शदखेडाचा राजाच होय ना बा ा! ाले काय कमी? तु ाले मालूम नोय काय? लखूजीराव तर ड गरायेव ा धनाचा धनी.२ लखुजीची लेक भा ेवंत! तला सासर न नवरा पु ाचा मळाला! कु कडं शदखेड, कु कडं पुन.ं पैनगंगामायचे व ाडी पानी पु ाले चाललं गेलं बा ा! शदखेडराजाची क रत गंगनाला गेली! मंगल वा ां ा दणदणाटांत शहाजीराजां ा शे ाशी गाठ मा न जोडवी, तोडे आ ण पजणां ा मंजुळ ननादांत हंसगतीने पावल टाक त ४ जजाऊने भोस ां ा – आप ा ह ा ा – घरांत वेश के ला. जजाऊ सासरी आली.४ नवरानवरी गृह वेशा ा वेळी ल ी-नारायणासारखे शोभत होते. ३ ावेळी जमले ा व त ाकडे कु तूहलाने व कौतुकाने पाहणा ा ौढ सवा नी तला नरांजनाने ओवाळल.४

खरोखरच या वेळी जजाऊ फारच सुंदर दसत होती.४ कोणती ह मुलगी ल ांत सुंदर दसते. त लगीनतेज असत ना! पण जजाऊ मूळचीच मुळी पाने सुंदर होती.४ ांतून ल ाचा साज सजलेली. सही सही ल ीच! काळे भोर के स, वशाल भाळ, रेखीव भवया, वल ण पाणीदार डोळे , सरळ सळसळीत नाक, शु सुंदर दांत, तांबूस ओठ, गोरापान गळा, अ ंत रेखीव बांधा, गोड श र, ेमळ बोलण, वनयी वागण अन् स हसण. अशी होती तची मूत . जाधवरावांची जजाऊ भोस

ां

ा घरची ल

ी झाली.

अनेक कारचे अलंकार त ा अंगावर घातले होते.४ साथ ल ीपूजन. सुंदर फु लांची जाळी त ा म कावर शोभत होती. के शभूषेत र ांचे अलंकार घातले होते. त ा भाल देशावर र ज डत चांदणी ळत होती. मोत जडवलेली कणभूषण कानात डु लत होती. गो ापान नतळ ग ांत ह ामो ांचे कं ठे चमकत होते. दंडांत सुबक वाक हो ा. हातांत र ां ा बांग ा हो ा. ती भरजरी शालू नेसली होती. अंगांत तने जरी ा सुंदर काठांची चोळी घातली होती. कमरेवर कमरप ा होता. पायांत तोडे व पजण होत . बोटांत र भूषण

होत . खरोखरच मू तमंत राजल ी!४ दुसरी उपमाच नाही; आ ण आमचे शहाजीराजे? भरदार पु षपण हच ांच स दय होत. गृह वेशानंतर उभयतांनी उमाबाईस नम ार के ला.४ सासू आनंदली. ग हवरली, तने आप ा सुनेला दयाशी ध न खूप शुभाशीवाद दले. तचे अ त कौतुक के ल.४ वठोजीराजांनाही ध ता वाटली. खरोखर भोस ांची भा भवानी उदेली. भोस ां ा कु ळांत सौभा आल. नवा आनंद आला. व ाडची णी सो ा ा पावलांनी पुणे ांत आली. लौकरच शरीफजीराजांचेही लगीन दणाणले. व ासराव नांवा ा कु ळवान् मराठा सरदाराची लेक नवरी के ली. तचे नांव दुगाबाई. जावाजावांनी आपाप ा पतीला हस वल. सासूचे दुःख नव वल. मुलां ा व सुनां ा सहवासांत उमाबाई दुःख वसरली. वठोजीराजांनी मुलांक रता सतत मो ा मायेने क घेतले. ांचा तःचा संसारही चांगला भरभराटलेला होता. ां ा बायकोचे नाव होते आऊबाई. ांना एकू ण आठ पु होते. ांची नांव होती संभाजीराजे, खेळोजीराजे, मालोजीराजे, मंबाजीराजे, नागोजीराजे, परसोजीराजे, ंबकजीराजे व क ाजीराजे व ही सव भोसले भावंडे वठोजीराजां ा भवती मो ा खेळीमेळीने आ ण जवाभावाने वागत होत .

े

े

े

आधार : ( १ ) शवभा. २।३२ ते ३४. ( २ ) शवभा. २।४२ ते ४४ ( ३ ) शवभा. २।६०. ( ४ ) शवभा. २।४४ ते ६३. (५) शवभा. २।६५ ते ६७. (६) राजखंड ९ पृ. ५. (७) शवभा ३।३ व ४. (८) एकलमी. ( ९ ) शचसा. ५।८७५. ( १० ) वसंम १९५९ ले. ७.

ह ी बथरले

जजाऊ अ ाप लहान होती. शदखेडला होती त पयत तचे जग माहेर ा उं ब ाआं त होते. पण आता दौलताबाद येथे बादशाही राजधान त राह ाची वेळ आली आ ण मग सुलतानशाह तले एक एक सुलतानी चाळे तला दसूं लागले. नवे नवे भयंकर कार ऐकू येऊ लागले. तचे कोवळ काळीज करचळूं लागले. लुटालुटी, देवळांचा व देवांचा च ाचूर, आगीचे लय, कापाकापी वगैरे कार म गल व इतर सुलतानां ा ा ांतून हमखास होत होते. मराठे के वळ रणांगणावर मरत न ते, तर खे ांतही, शहरांतही, घरांतही! ांचा अपराध कोणता? ज ाला आले हाच अपराध! जजाबाईला कससच वाटे हे पा न. पण ह अस का घडत आ ण कती दवस घडत राहणार, हे मा तला समजत न त. तला सुलतानी स ेची शसारी येऊं लागली. म लक अंबर हा नजामशाहीचा फार चांगला वजीर णून ाची क त ऐकूं येत असे. पण ालाही नख होतीच. ाचे खायचे दांतही वेगळे होते. ज झया करासारखाच एक कर ाने कोकणांत बस वला होता. या कराचे नांव होत ‘जकाते हदुवानी.’ २० मालोजीराजां ा मृ ू ा सुमारासच द ीचा म गल बादशहा अकबर मरण पावला ( द. १५ ऑ ोबर १६०५). ाचा मुलगा सलीम ऊफ जहांगीर गादीवर आला. द न जक ाची ाला बापाइतक च भूक होती. ाने फौजांचे ल ढे द णेत सोड ास सुरवात के ली आ ण लढायांचा क ोळ मरा ां ा मुलखात उडाला. वषानुवष म गलां ा ा ा द णेत सतत चालूच हो ा (इ. १६०८ ते १६१५). ा लढायांचे अथ आ ण अनथ जजाऊला समजू लागले. न सांगताच खुलासे होऊं लागले. बादशाही ारी णजे क ली, लुटी, जाळपोळ, शेतीची माती, संसाराची माती आ ण एकू ण

के वळ हाहाःकार. १८ तला दसू लागले क , सुलतानी ारीपे ा बहा र रोग एकवटून आले तरी ते एक वेळ आनंदाने लोक सहन करतील, पण ती सुलतानी ारी नको! कारण ा गो ीला रोग कधीही ध ा लावीत नाहीत, ा गो ीवर सुलतानी फौजा वखवखून तुटून पडतात. ती गो णजे अ ू! सव ाबरोबर अ ूही लुटली जात आहे. कोण वाली? कोणीही नाही! जजाऊ अ होऊं लागली. आ ण लौकरच एक चंड म गली फौज मराठवा ात घुसली. व ाडातील लोकांची दाणादाण उडाली. कका ांनी पाषाण पाझ ं लागले. ग रबां ा संसारांतील गाडगीमडक घो ां ा टापांखाली फु टूं लागली. म लक अंबरने आ दलशाही मदत मळवून जालना भागांत म गलांना अड व ासाठी फौजा आण ा (इ. १६१५ डसबर). द ीचे म गली सरदार आसफखान, शाहनवाझखान, राजा मान सग वगैर ा व नजामशाहीचे म लक अंबर, बाबाजी काटे, शहाजी राजे व ाचे सव भाऊ आ ण वजापूरकर यांची अखेर जाल ाजवळ रोशनगावापाशी मोठी तुंबळ लढाई झाली ( द. ४ फे ुवारी १६१६) आ ण म लक अंबरचा पराभव झाला. म गल खडक ऊफ औरंगाबादेवर धडकले. ांनी खडक व भोवतीचा सव देश लुटून मा न पार उद् के ला. ३ लुटीचे ढीग घेऊन म गल बाळापूर ा क ात रोहीणखेड ा वाटेने गेल.े ३ नजामशाहीची राजधानी या वेळी दौलताबादला होती. कारण अहमदनगर म गलांनी जकल होत. फार वषापासून द ी ा सुलतानांना द नची तहान लागली होती. २ या लढाई ा मागोमाग म गल शाहजादा खुरम ऊफ शाहजहान द ी न फौजा घेऊन ा ा क ं लागला. तसाच नाश पुढे चालू.३ ाने खडक शहर पु ा उद् के ले.३ ( द. ५ मे १६२१). लढायांत मरा ांचीच सवतोपरी भयंकर हानी होत होती. मरत होत मरा ांची जवान पोर. कु णाक रता? कोण ा ना कोण ा तरी सुलतानाक रता. अखेर मरा ांचीच माती१८ ! कां? कां? का? जजाबाई ा डो ांपुढे हे ठण ांसारखे तडतडत. हे आपले शूर मराठे कोण ा ना कोण ा तरी सुलतानाक रता लढताहेत, मरताहेत; कु णी नजामाची बाजू घेऊन, कु णी आ दलशाहाची बाजू घेऊन, कु णी म गलांची बाजू घेऊन. पण आप ाच बायकापोरांची बाजू घेऊन लढायला मा कु णीच तयार नाही! जजाऊचे मन या गो ीने ाकु ळ होत होत.

वेशीवर घो ा ा टापा वाज ा क लोक सैरावैरा धावत सुटत. मुलालेकरांची, प तप ची, बापलेकांची ताटातूट होई. न पळू शकणारे ातारे ाता ा मरत. धाड परत गेली क , गांवात लोकांनी येऊन पाहावे तो घर पेटलेली, माणस मेलेल आ ण अनेक तर ा पोरी बेप ा झाले ा! कोणाला हाक मारावी? मराठा सरदारांना हे दसत न ते का? असेल; पण डोळे आ ण कान झाकू नच ायचे ठर वल णजे काय उरणार? ाथ आ ण लाचारी! आ ण एके दवशी भयंकर गो घडली. ५ जजाऊला रडायला लावणारी. एके दवशी बादशाह नजामशाहाचा दरबार बरखा झा ावर सव सरदार घरोघर जा ाक रता बाहेर पडू ं लागले. जो तो घाईगद ने नघाला. बाहेर या सरदारांची वाहन घेऊन ांचे नोकर व ार शपायांची पथक उभ होत . कोणाचे घोडे, कोणाचे ह ी अन् कोणा ा पाल ा. राजवा ाबाहेर पडत असले ा अमीर-उमरावांचे हे नोकरलोक आपआप ा ध ाला लौकरांत लौकर घेऊन जा ाक रता धा व गद क लागले. ा गद त सरदार मंडळ चे झडेही फडकत होते. गद होऊं न देता वाट मोकळी कर ाचा य दरबारचे भालदार क ं लागले, कांही सरदार वाहनांत बसून माग लागलेही ७ . लखूजीराजे जाधवराव असेच रेने माग झाले होते. ८ मागे गद , ग धळ चालूच होता. एव ात भयंकर आरो ा- कका ा उठ ा! शेकडो डोळे दचकू न तकडे वळले. अन् पाहतात तो सरदार खंडाग ांचा ध ाड ह ी स ड सपासप फरवीत, म क जोरजोराने हलवीत अन् ची ार करीत गद वर तुटून पडला होता! दसेल ाला स डेने उचलून तो आदळीत होता. ा ा पायांखाली म कांचा आ ण बरग ांचा चुराडा होत होता. लोक भयंकर कका ा फोडीत पळत होते. क ेक मरत होते. ह ी स ड उं चावून बेफाम धावत सुटला होता. णात एकच धावाधाव व कालवा झाला. खंडाग ांचा ह ी बथरला! ह ी बथरला! ह ीवरती मा त होता. गंड ळावर तो खचाखच अंकुश घालून ह ीला आवर ाचा य करीत होता. ९ पण तो बथरलेला गजराज, लोकांना तुडवीत, ची ार करीत धावतच होता. ाने अवतार असा कांही भीषण धारण के ला होता क , ाला अड व ाची कोणाला छातीच होईना!९ परंतु एखा ा कळपांत ा ह ीने गजना के ली असता दुस ा कळपांत ा ह ीला ा माणे ती सहन होत नाही, ा माणे खंडाग ां ा ह ीचा तो पसाट परा म ह ीइत ाच एका शूर बहा राला सहन झाला नाही. ाचे नांव द ाजी जाधवराव. १० जजाऊचा हा भाऊ. लखूजी जाधवरावांचा पु . शहाजी राजांचा मे णा. द ाजीने आप ा

घोडे ारांस कू म सोडला क , भालेब ा चालवून ा पसाळले ा ह ीस आवरा! लगेच ारांनी व द ाजीने तःही ह ीवर चाल के ली. पण तो ह ी णजे ळयकाळचा मेघ भासत होता! जखमा होत असूनही तो जा च धुमाकू ळ घालीत होता. ाने जाधवरावां ा अनेक ारांना घो ांव न स डेने ओढू न दणादणा भुईवर आदळल आ ण पायांखाली चरडू न मारल! द ाजीचे सै नक ह ीपुढे पराभूत झाले! ११ मरण चुक व ासाठी ते पळत सुटले! हा पराभव द ाजीला झ बला! द ाजी ह ी नही जा पसाळला! तो सहा माणे ी रोखून थेट ह ीवर धावून गेला.११ एव ात शहाजीराजांचा चुलतभाऊ णजेच वठोजीराजांचा मुलगा संभाजीराजे भोसले हा मो ाने ओरडू न द ाजीला णाला, ६ “राजे, ह ीस मारणे गरज नाही! ह ीस मारणे गरज नाही! !” आ ण संभाजीराजे व खेळोजीराजे हे भोसलेबंधू ह ी ा र णासाठी धावले! खंडागळे ही आप ा ह ीला जाधवरावा ा ह ांतून सोड व ाचा य क ं लागले. ह ी जखमांनी र बंबाळ होऊन शदरा ा ड गरासारखा दसत होता. तो आपले म क जोरजोराने हलवीत धावत होता. भोसले व खंडागळे ह ीला द ाजी ा हातून वांच व ासाठी धावले. पण तेव ांत द ाजीने ह ीवर घाव घाल ास सुरवात के लीच. ‘ह ीला मा ं नका, मार ाची गरज नाही,’ असे ओरडू न संभाजीराजे णत होते व ह ीवरचे घाव आडवीत होते. पण द ाजी चडू न इतका बेफाम झाला होता क , ाने काहीही न ऐकता सपकन् वार घालून ह ीची स डच साफ छाटली. ा ा स डतून र ाचा धबधबा पडू लागला! ह ीचे साम आ ण वैभव संपल! तो ची ची क लागला. १२ पण एव ावरच संपल नाही. ह ीला पुरते घायाळ क न द ाजीने एकदम संभाजीराजांवरच ह ा चढ वला! ऐके ना! ाची तलवार सपासप फ ं लागली. आ ण मग दोघांत खडाजंगीची लढाई सु झाली! खडाखड घाव पडू ं लागले. द ाजीची व संभाजीची ही झटापट पा न दोघां ाही बाजूची मंडळी ह ार घेऊन धावली. एकच ंबु ड उसळली आ ण दो ी प ात अटीतटीची ंजु सु झाली. १३ आप ा चुलतभावावर आपला मे णा तुटून पडलेला पा न खु शहाजीराजांना संताप आला. आप ा व जाधवरावां ा संबंधाकडे दुल क न शहाजीराजे संभाजीराजां ा मदतीस धावले.१३ द ाजी ढाल-तलवारीने लढत होता. तो इत ा वल ण आवेशाने तलवार फरवीत होता क , जणू आप ाभवती ाने तेजोवलयच बन वले होत. ा आक क

यु ाम े सामील झाले ा वीरां ा गजनांनी दशा बधीर झा ा. अनेक मुंडक ज मनीवर गडगडत लोळू लागल . र ा ा स ाने धुरळा दबला.१३ एका ह ी

ा पायी ना ागो ांचा चुराडा झाला!

आ ण उडाला! द ाजी जाधवराव उडाला! संभाजी भोस ा ा हातून द ाजी ठार झाला! लखूज चा मुलगा भोस ां ा हातून मेला!१३ राजे लखूजी जाधवराव आधीच पुढे नघून गेलेले होते. ते खूप दूरवर गेलेले होते. एव ात वा ा ा वेगाने, मुला ा वधाची ही बातमी ां ाकडे दौडत आली. आ ण मग भयानक ालामुखीच भडकला! ती बातमी ऐकू न लखूजी संतापाने लाल लाल झाले. ां ा अंगाची लाही उडाली. ां ा ोधाने सृ ी शहारली. त ेच माघारी फरले १४ ! संभाजी भोस ाला ठार मार ाक रता! ! सूड घे ाक रता! उघड उघड सूडा ा गजना करीतच ते धावत सुटले.१४

आ ण आलेच! गदारोळा माणे ते ा धुमाकु ळात घुसले. ांचे ते डोळे , भवया, ओठ, दात अगदी बथरले होते. लखूज ना समोरच लढताना दसले ते शहाजीराजे भोसले १५ ! जावई! लाड ा लेक चे सौभा ! पण संपल , तुटल , नातीगोत आता! ीत संपली! माया संपली! लखूज नी खाडकन् शहाजीराजांवर घाव घातला! घाव राजां ा दंडावर बसला आ ण जबर जखम होऊन शहाजीराजे भुईवर कोसळले! ाच ण ते बेशु झाले…. णूनच के वळ बचावले! नाही तर ांचे मुंडकच उडाले असते खास!१५ लगेच लखूजीराजे संभाजी भोस ावर धावले. तोही ंजु ू लागला. काळजात धडक भर वणार यु कडकडू ं लागले. जखमांची दोघांवरही जाळी झाली. तेव ांत लखूज नी एक जबरद घाव संभाजीवर घातला. वम च बसला ा ा. संभाजी ठार झाला! १६ पोरा ा मरणाचा पुरता सूड लखूज नी उगवला. ाणाचा बदला ाणाने घेतला! हे सारे इ. १६२२ म े देव गरीस घडले. द ाजी जाधवराव आ ण संभाजी भोसले नजामशाहा ा महालापुढे र ात पडले होते. शहाजीराजे जखमी होऊन बेशु पडले होते. इतर अनेक मेले होते. मुंडक लोळत पडली होती. जाधवरावांची तलवार सूडा ा र ाने नथळत होती आ ण बादशाही महालावरचा नजामशाही हरवा झडा हसत हसत फडकत होता! एवढे भयंकर रणकं दन झा ानंतर मग हजरत ज े इलाही नजामशाह बादशाह महालातून बाहेर आले! १७ ांनी उभय प ांचे सां न के ल आ ण ांना झग ापासून परावृ के ल! जाधवराव मंडळी द ाजीच आ ण भोसले मंडळी संभाजीच ेत घेऊन दुःख करीत तेथून ानी गेल .१७ काय णायचे या काराला? कोणत नांव ायचे! एक तासापूव कोणाला क नाही न ती क , येथे असा कांही तरी भयंकर कार घडणार आहे. पण एका तासांत वादळ उठले आ ण मरा ां ा तलवारी एकमेकांचे मुडदे पाड ासाठी एकाएक उसळ ा. मरा ांतील यादवीचे साम वधा ा नही मोठे होते का? होय! वधा ाने रेखले ा भा रेखाही ही यादवी आप ा पावलांनी सहज पुसून टाक त होती. महारा ा ा कुं डलीत अव चत घुसून शुभ हांच ही माथ भडकवणारी ही अवदसा मरा ांची दाणादाण मरा ां ाच हातून उडवीत होती. जाधवराव व भोसलेराव यां ा ढाली-तलवारी जजाऊ-शहाज ा ल योगाने एक आ ा. दोन कतृ वान् मराठी मनगटे एकजीव झाल . अगदी सासरे-जावया ा ना ाने

एकजीव झाल . आता कदा चत् काही भा ाचे, सौभा ाचे घडेल, अशी आशा कोणा आशावंता ा मनात उगवते न उगवते, तोच ती अवदसा घुसलीच म !े भा रा हल. सौभा ही रा हल. वैध मा भाळी आल. द ाजी जाधवरावा ा अन् संभाजी भोस ा ा बायकांचे कुं कू ढळल! र गळून गेल होत. आता गळत होते अ ू. भोसले मंडळी संभाजीक रता दुःख करीत होती. जाधवराव मंडळी द ाजीक रता शोक करीत होती.१७ जजाऊने कोणाक रता रडावे? भावासाठी क दरासाठी? ती रडत होती अव ा नादान महारा ासाठी!

आधार : (१) शचसा ९ पृ. २९. ( २ ) शचसा २ ावना पृ. २. ( ३ ) इं डयन ह ॉ रकल ाटल , कलक ा, स . १९३३. (४) शवभा. २।३९. ( ५ ) शवभा. संपूण ३ रा अ ाय. ( ६ ) राजखंड ९ पृ. ८. ( ७ ) शवभा. ९ ते १४. ( ८ ) शवभा. ३।३९. ( ९ ) शवभा ३।१५ ते १७. ( १० ) शवभा. ७।१८. ( ११ ) शवभा. ३।१९ ते २२. ( १२ ) शवभा. ३।२३ ते २६ ( १३ ) शवभा. ३। २६ ते ३७. ( १४ ) शवभा. ३।३८ ते ४१. ( १५ ) शवभा. ३।४२ ते ४४, ( १६ ) शवभा. ३।४५ ते ५०. ( १७ ) शवभा. ३।५१ ते ५५. ( १८ ) राजखंड १६ ले. १६ ले. १६ ले. ३, शकापसासं ले. ३०, ३१ व ३४. (१९) आघइ पृ. ४५. ( २० ) शचसा. ९।२१.

सकळ पृ ी आं दोळली

ह ी आपआपसांत ंजु ले आ ण मेल.े भोसले अ ण जाधवराव एकमेकांचे कायमचे वैरी बनले. जजाऊचे माहेरपण संपल! जजाबाईचा संसार चालू होता. ह ी ा भांडणानंतर भोसले-जाधवराव एकमेकांना कायमचे अंतरले. र ाच नात तटातट तुटल . पण ा सासर-माहेर ा भांडणाचा प रणाम त ा तः ा संसारावर तने होऊं दला नाही आ ण शहाजीराजांनीही होऊं दला नाही. सास ावरचा राग ांनी बायकोवर उगवला नाही. उलट संसारात ते जजाबाईला फार मान देत. त ावर अपार ेम करीत. ाच वेळी ती गरोदर होती. लौकरच ती सूत होऊन, तला पु झाला. ाचे नांव ‘संभाजीराजे’ असे ठे व ात आले. (इ. १६२३ सुमार). संभाजीराजा ा आधी आ ण नंतरही जजाबाईला चार पु झाले. मृ ूने हे चारही पु त ा मांडीव नच उचलून नेल.े संभाजीराजा मा हळू हळू मोठा होत होता. दौलताबाद ा शाही खलबतखा ांत जाधवरावांचा कपटाने घात कर ाची कु जबुज चालू अस ाची चा ल लखूजी जाधवरावांना एके दवशी लागली. नजामशाहाचीच आपला घात कर ाची ती मनीषा आहे, हे लखूज ना उमगल. ते उठले अन् तडक म गलांना जाऊन सामील झाले. ांनी नजामशाही सोडली. लखूजी म गलांचे सरदार झाले. १ याच वेळी द ीचा शाहजादा शाहजहान याने बापा व बंड पुकारले. ती एक वावटळ सु झाली (इ. १६२३ जुलै). र ा ी संव र उगवले. महारा ांत एका चंड सुलतानी यु ाचे ढग जमूं लागले. म लक अंबरने नजामशाही ा र णासाठी वजापूर ा आ दलशाहाची मदत मा गतली. पण आ दलशाहाने नजामशाहीला मदत कर ाऐवजी म गलांश च दो ी के ली. म गली आ ण आ दलशाही फौजा एक झा ा आ ण नजामशाहीवर चालून आ ा. शी हजार फौज होती ही. ां ा व वजीर म लक अंबरने के वळ नजामशाही फौज उभी के ली. ात शहाजीराजे,

शरीफजीराजे, वठोजीराजांची सव मुले आ ण हंबीरराव च ाण, मुधोजी नाईक नबाळकर, वठोजी काटे, नृ सहपंत पगळे भृ त मराठे सरदारच अ धक होते. मनसूरखान, याकू तखान, फ ेखान वगैरे इतरही होते. पण मरा ां ा मानाने फारच थोडे. २३ णजेच नजामशाहीचा जीव वांच व ासाठी मराठे च मरणार होते. अखेर घनघोर सं ाम झाला. ३ (इ. १६२४ ऑ ोबर). अहमदनगरजवळ भातवडी येथे हे व ात यु झाल. हजारो लोक मेल.े शहाजीराजांनी व सवच मरा ांनी परा माची कमाल के ली. वशेषतः शहाजीराजांनी शौयाची सीमा के ली. २४ शहाजीराजां ा श ूकडू न णजे म गल फौजेकडू न ांचे सासरे लखूजी जाधवराव लढत होते! वा वक कोण कु णाचे श ू आ ण ंजु त होते कोण! मरा ांचा काय संबंध या नरमेधाशी? पण नरमेधाचे मानकरी मराठे च! हजारो बळी पडत होते. सासरे-जावई एकमेकां व जीव खाऊन लढत होते. अखेर भोस ांनी ा हजारोत आप ाही घरचा नैवे अपण के लाच! शरीफजीराजे भोसले लढताना ठार झाले. ४ शहाजीराजांचा स ा धाकटा भाऊ ठार झाला. जजाऊची जाऊ वधवा झाली! कोणासाठी? सुलतानशाही टक व ासाठी हे ब लदान! अखेर म गली व वजापुरी फौजांचा जंगी पराभव क न शहाजीराजांनी नजामशाह आ ण वजीर म लक अंबर यांना वजय मळवून दला. जंग जकल (इ. १६२४ ऑ ोबर). नजाम आ ण म लक अंबर या दोघांनाही खूप आनंद झाला. शहाजी भोस ामुळेच आप ाला जय मळाला, हे ांना प े कळून चुकल. राजां ा शौयाचा दरारा चारीही पातशाहीत वल ण वाढला आ ण नेमके हेच म लक अंबराला सहन होईनास झाले! म लकला शहाजीराजां ा साम ाचा धाक पडला. हा मराठा कानामागून येऊन भलताच तखट झाला! याचा काटा काढला पा हजे! अन् म लक अंबर शहाजीराजांचा ेष क ं लागला. शहाजीराजा ा व खेळोजी, परसोजी वगैरे चुलतभावां ा एक त बघाड झाला. ही चुलतभावंड राजांचा ेष क लागल . २१ म लक अंबराचेही राजांशी पटेना. राजांचा वारंवार अपमान होऊं लागला. शहाजीराजांना हे समजेना. ां ाशी आपण न ेने वागत , ां ाक रता ाणपणाने लढत , ते आपली हीच का कमत ठे वतात? आप ा व डलांनी आ ण भावाने त ाक रता ाण दले. तरीही यांना ाची पवा नाही. शहाजीराजां ा वचारच ाला गती मळाली. हे असे कां? ांना चीड आली. पण पुढे काय? अखेर नजामशाही सोडू न जाव, अस ांनी ठर वल. पण कु ठे जायच? दुस ा सुलतानाकडे! णजे गाडीवान बदलायचा अन् गाडी बदलायची! जूं

मानेवरती कायमच! वेसण, फटके आ ण परा ा कशा चुकाय ा? शहाजीराजांना सार सार उमगत होत. पण माग सापडत न ता. ते उठले. वैतागले होते. तडक वजापूरला आ दलशाहाकडे नोकरी मागायला गेले. २२ एक शूर वाघ दुस ा दरवेशा ा दावणीला गेला. वजापूर ा आ दलशाहाने ांना खूष होऊन सरल रचा ा दला. शहाजीराजे सरल र झाले. ५ लढाया चालूच हो ा. म लक अंबरने मुलूखमैदान तोफे ा साहा ाने सोलापूर जकल ( द. १६ जून १६२५). ६ भातवडीला लढले सुलतान. मा ा लढाईचा खच वसूल कर ासाठी मराठी मुलुखावर जादा कर बस व ांत आला! मोहीम खच! यु दांत लढायच आ ण मरायच ब सं ेने मरा ांनी. मोहीमखच सोसायचा मरा ांनीच! २८ पु ालगत मावळात अशीच एक लढाई झडली ७ मेले मराठे च. ( द. ४ फे ुवारी १६२६). एव ांत सग ा बादशा ांत राजकारण एकदम घुसळून नघाल. एका वषात तीन मोठ माणस मेल . नजाम तला म लक अंबर वजीर मेला ८ ( द. १४ मे १६२६). वजापूरचा बादशाह इ ाहीम आ दलशाह मरण पावला ( द. १२ स बर १६२७). आ ण द ीचा म गल बादशाह जहांगीर वारला ( द. २९ ऑ ोबर १६२७). द ीला शाहजहान बादशाह झाला. वजापूरला महंमद आ दलशाह बादशाह झाला आ ण नजामशाहीत फ ेखान वजीर झाला. हा फ ेखान म लक अंबराचा मुलगा होता. हे तघेही पाप हच होते. शाहजहानने द नवर अफाट फौजा पाठवून सतत लढाया मांड ा. हा फ ेखान अ ंत ू र व कपटी होता. लढायांमुळे रा कारभाराच धरडे झाले होते. गोरे फरंगीही येथील सुलतानी अंमल पा न थ होत होते. ११ अंदाधुंदी व जुलूम णजे रा कारभार! ा फ ेखाना ाच कारक द त सु रखान नांवा ा सरदाराने पाटोद येथील तमाजी बायदेव देशपांडे यास दौलताबादेस ध न नेल.े झोडपून काढले. अखेर तो मेला. ाचा भाऊ कृ ाजी देशपांडे यालाही नेले होते. ाचेही हाल अतोनात के ले.२१ हे सव कशाक रता? पैसे उकळ ाक रता! दौलताबादचा ‘काळा कोट’ णजे यमपुरी होती. १२ हालात सडू न सडू न माणसे मरत तेथे. ाय नाही. चौकशी नाही, फयाद नाही. ना शक येथे सुंदरनारायणाचे फार ाचीन अ तम मं दर होते. महानुभाव च धर ामी येथे येऊन गेले होते. १३ ते देऊळ म गलांनी फोडू न टाकले. ाची म शद के ली आ ण तेथेच

कबर ान बन वल. १४ आं त ा सुंदर मूत कु ठे गे ा? यवनां ा भयाने सुंदरनारायणाने णे रमा आ ण ल ीसह गोदावरी ा डोहात उडी टाकली! ! !१४ भेकडांचा देवही भेकडच! डोहांत उडी टाकली णे! भोळसट मरा ांनी गुलामी वृ ीतून काढलेला हा भेकड न ष! उडी टाकली णे! हातात गदा आ ण च असलेला चार मनगटांचा देव आप ा बायकांसह डोहात उडी ायला लागला! मग गोरग रबांनी आ ण ां ा बायकांनी कु ठे उ ा ा ात? आ दलशाहाने दाभोळ ा देशमुखास जबरद ीने बायकापोरांसह बाट वले व जहाजावर चढवून अरब ानांत पाठवून दले. १५ ांनी समु ांत उडी टाकायची टल असते तरीही अश होत. आ ह ा कर ाचे तरी ातं उरले होत कु ठे ? पपळगाव पस हा गाव म गलांनी पळून लुटून काढला. धन, धा , बायका, गुरढोरसु ां लुटल . १६ खूप लोक ध न नेल.े हालांनी ातील असं मेले. म गलांनी गावाची पुरती धूळदाण के ली.१६ ( द. २ जून १६२९). कती सांगा ा या कमकथा? हे असे सतत चालले होते. आम ातले बु ीचे कु बेर णजे वेदशा स ा ण! ांची वशाल बु ी तरी ा प र तीचा कांही वचार करीत होती का? छेः छेः छेः! ांना वेळच मळत न ता! ना शक येथे गोदावरी ा ऐलतीरावरची देवळे फु टत असता पैलतीरावर तेथील वेदोनारायण पळ पंचपा घेऊन तरी मरीने भांडत होते. कशासाठी? तर, या ेक ं पैक ऋ े ांची पड कोणी पाडायची आ ण यजुव ांची पड कोणी पाडायची यासाठी! ! ा ा ा पडासाठी भांडण! १७ कावळे सु ा हो भांडत नाहीत पडासाठी! कब ना वाटच पाहावी लागते तासन् तास, के ा एकदाचा कावळा पडाला शवतो याची! पण काव ांतल हही शहाणपण आम ा वेदशा संप धममातडांत न त. डो ात अंधार होता गडद! ते आपसांत भांडत आ ण नणय मागायला जात बादशाहाकडे कवा व जराकडे!१७ कु णी कु णाचे ा करायचे याचा नणय बादशाह करणार! वणी ा स ृंगी भवानीची पूजा कोणी करायची, हा तंटा सुलतानी ठाणेदारापुढे जात होता! २० पंढरपूरचे बडवे आ ण महाजन देवापुढ ा व ासाठी भांडत होते! २९ कोकणांत देव खे आ ण इतर ा ण कौरवपांडवां ा आवेशांत वषानुवष झगडत होते. कशासाठी? देव ां ा घरी इतर ा णांनी जेवायचे क नाही, यासाठी! ३० देव खे णत होते, ‘तु ी आम ा घर जेवलेच पा हजे!’ इतर ा ण णत होते, ‘जेवणार नाही आ ी!’ हीन आ ण उ दजा ा के व ा ा व क ना! के वढे भांडण ासाठी! परके सुलतान वै दक धमाला भरडू न काढीत असतानाही वेदशा संप ांचा के वढा हा अ ववेक!

महारा ांत ा मरा ांनी सुलतानां ा दैवतांची पूजा-अचा, नवससायास आ ण उ सजुलूस मनोभाव सु के ले होते. आप ा पोराबाळांची नांवेही ‘सुलतानराव’, ‘ पराजी’, ‘फक रजी’, ‘शेखोजी’ अशी ठे वावयास ारंभ के ला होता. क ेक वेदोनारायणांचीही नांवे अशीच होत ! वाई ा एका धममातडाचे नांव होते, ‘ व नाथभ सुलतान!’ ३१ संगमे र ा एका वै दकाचे नाव होते ‘सौदागर भट!’ ३२ हो शग, दौलतखानी, दुराणी, फ ेखानी हीही नांवे ा णांना आवडू ं लागल होत . , ा भमान वा अ ता नांवालाही श क उरलेली न ती. कोकणांत जं ज ाचा स ी छळीत होता. पोतुगीझ फरंगी ‘बल क न आपली यात अ धक ावी, णोन म ा लोक करोन क र ाव करीत’ होता. ‘पाठारे पाच कलसे जातीची चालीस प ास घरे’ एकदम ध न जबरद ीने बाटवीत होता. ३३ सव बाजूंनी प व वेद आ ण वै दक धमाचरणावर कु ाडीचे घाव पडत असताही असे क ेक वेदशा स शा ी-पं डत के वळ वषासना ा भके साठी, ‘ ीगोदातटाक आ ण ीकृ ातटाक ानसं ा क न हजरतसाहेबास दुवा देत’ होते! २७ वेदा ा वै ांनाच वेदोनारायणांचा दुवा! व ानांची जर ही ती तर अडाणी कु ण ांनी ताबुता ा वेळी ‘तुकाच खरकट’ खा े तर दोष कां ायचा? एकदा मने वकली क जप ासारखे कांही श क उरतच नाही. कांहीही ललावाला नघत. बायकासु ा! ह ी आपसात ंजु त होते. ंजु ून ंजु ून मरत होते आ ण को े रा करीत होते. ा ण असे होते. य तसे होते. लबाडी हा वै ांचा कु ळधम झाला होता. कु णबावा करीत घाम गाळणा ा ग रबांचा महारा टाचेखाली मरत होता. दुःख-दा र य-उ ेग लोक सव पी डले १९ होते. ‘ब ा, नीटस, गो ा जातीवंत कु ण बणी’ बाजारांत सहज ‘पंचवीस होनांस पांच’ वकत मळत हो ा. ३४ बादशाहाची मज फरली तर बायकापोरांसकट समु ांत बुडवून मार ाचा कू म सहज सुटत असे. ३५ ाय देतानाही जातीचा वचार होत असे. फाशी दे ाइतका गु ा घडला तरीही, सुलतानां ा जातभाईला मा के ाचे उदाहरण सहज घडू न येई. ३६ सबंध महारा असा हालांत जगत होता. वशेषतः एका सुलतानाची ारी दुस ा सुलतानावर सु झाली क ा फौजां ा पायाखाली सार पक, घरदार आ ण अ ू चरडू न जात होती. हजारो ारां ा फौजांना कोणता माणूस रोखू शकणार? समु ाची लाट थांब व ाइतकच त अश असे. फौजेतले सै नक आ ण अ धकारी असे समजत क ,

दुस ा ा रा ांतील लोकांना हैराण करणे हाही परा मच! टोळधाडीपे ाही भयंकर प ा ा ांचे असे. कु ठे लपायचे? वा वक न पळता एकवटून ताठ उभे राहण ज र होते. ाक रता ऐ हव होत. धैय हव होत. मु आव कता होती पवतासार ा अचल ने ाची. ा सव गो ीची वाण होती. लोक वैतागले होते. घर ाच लेक सुनांचे अपहरण आ ण आ ोश पाहवत न ते, ऐकवत न ते. कानांत बोटे घालून आ ण डोळे घ मटून घेऊन रड ा शवाय बचारे कांहीही क ं शकत न ते. मन ी हाल. म गलांचे ह े द णेवर सु झा ापासून हे हाल वाढलेच होते. बादशहां ा पदरी नोक ा करणा ा शहा व कु ळी ा मरा ांना मा ा हालांचे, दुःखांचे आ ण अपमानांच कांहीच वाटत न त. ते वचारही करीत न ते. ाला मन आहे तो वचार करील. जो वचार करील ाला त जाणवेल. ाला जाणवेल तो बेचैन होईल. पण मुळांत मनच ब धर झाल होत ना! पण अपमानांनी संतापलेली आ ण जुलमांनी भाजून नघालेली असं मुक पण जवंत मन आ ण बळी पडले ा असं बायकामुलांचे व पु षांचे तळतळते आ े न भवानी ा दारांशी आ ोश करीत होते, ‘बया दार उघड! बया दार उघड! बया दार उघड!’ वचारांची संबळ कडकडू ं लागली. वादळी वा ांत असंतोषाचे पोत फु रफु ं लागले. असंतु मनां ा गाभा ांत आवाज चढू ं लागला. महारा भवानी ा दाराशी तो आ ोश घुमूं लागला, ‘बया दार उघड! बया दार उघड! बया दार उघड!’ आ ण महारा ाचा शोक आ ण आ ोश ऐकू न बया जागी झाली. बया अ झाली. बयेने डोळे वटारले. शुंभ, नशुंभ, चंड, मुंड, म हषासुरादी दै ांचा संहार करणारी बया सहासह उठली. दरवाजा खडाडकन उघडू न बया ांती ा उं बर ावर येऊन उभी रा हली. ही अनाथांची बया, दुः खतांची बया, अपमा नतांची बया, महारा ाची बयाकोण? जजाबाई! मू तमंत सौदा मनी!

आधार : ( १ ) शवभा. ४।१ ते ३; पसासंले. १४३, १४६. (२) म रया. १ पृ. ३१. ( ३ ) जेधेशका. ( ४ ) शवभा. ४।५९. ( ५ ) राजखंड १५ ले. ३९८. ( ६ ) म रया १ पृ. ३४. ( ७ ) राजखंड १६ ले. १२. ( ८ ) जेधेशका. (९) आघइ पृ. ४५. (१०) राजखंड १६ ले. ७. ( ११ ) मसांइ पृ. १७२. ( १२ ) आघइ पृ. १७८, मंडळ इवृ. १८३४ पृ. १३६. ( १३ ) ानपोथी ६३. ( १४ ) मंडळ इवृ १८३५ पृ. ३१६।३१८ शचसा. २ ले. ३१४. ( १५ ) शचसा. ४३८. ( १६ ) शचसा. ५ ले. ७६८. ( १७ ) शचसा. ४ ले. ७०६ ते ९. (१८) अ ानी सुलतानी-समथवाङ् मय. ( १९ ) समथवाङ् मय. ( २० ) मंडळ .ै व ६ अं. १ ते ४ पृ. ६७. ( २१ ) म रया १ पृ. ३५ व ३६. ( २२ ) शवभा. ५।११ व १२. ( २३ ) शवभा. ४।१० ते २१. ( २४ ) शवभा संपूण अ ाय ४. (२५) मंडळ इवृ. १८३४ पृ. १३६. (२६) शवराजच रत-गागाभ . ( २७ ) शचसा ले. २८९; शच . पृ. ९२. ( २८ ) शचसा ७।११. ( २९ ) राजखंड २०।२१९ ( ३० ) शच . २।३४०. ( ३१ ) कै .स.ग. जोशीसं ह भा. इ. सं. अ का शत कागद . ४४२०. ( ३२ ) करवीर छ प त घइसा. १।१०. ( ३३ ) आं ेप . ४२. ( ३४ ) शचसा ४।७२४. ( ३५ ) चघसंभा पृ. २३. ( ३६ ) राजखंड १५।६. (३७) शवभा. ५।७. (३८) मुघोघंइ. पृ. १३५.

सकल सौभा स जजाबाई शहाजीराजां ा दारी ह ी लु त होते. धनदौलत, पाल ा-मेणे, नोकर-चाकर, ह ीघोडे इ ाद नी भोस ांचा चौदा चौक वाडा गजबजलेला होता. ल ीसारख नटूनथटून मरवायच टले असत, तरीही ते जजाबाईला सहज श होत. त ा जामदारखा ांत दुरडीभर दा गने होते. जगांत भोस ांना मान फार मोठा होता. सार काह होत. पण जजाबाईला तहान लागलेली होती, रा ाची. तःच तं रा तला हव होत. दुस ा कोण ाही मृगजळाने तची तहान भागणे श न त. जगावेगळी बाई होती ती. तुळजाभवानीची ती परमभ होती. जगदंबेने जसे नऊ रा नऊ दवस अखंड यु मांडून अवघे रा स नदाळून काढले, तसे आपणही ा सुलतानां व यु मांडून ही देवा ा णांची भूमी मु करावी असे तला वाटे. मरा ां ा संसारांची, मुलुखाची आ ण देवाधमाची उडत असलेली दैना तला पाहवत न ती. इतर सरदारण सारखा पाल ामे ांत आ ण दागदा ग ांत घोटाळणारा तचा भावच न ता. तला सतत वाटे क , आपली जात अ ल मरा ाची, यांची; जापृ ीचे आ ण संतस नांचे पालन करण, हेच आपल ीद. ही सारी पृ ी यवना ांत झाली. तची मु ता क न धम सहासनाची ापना करावयाची, क या जुलमी म ूर सुलतानांपुढे माना कु वाय ा? तला अशा मुजरेबहा रांचा तटकारा येई. जजाबाईला दा ाची क नाच सोसवत न ती. तला तःचे रा हवे होते. तं त हवे होते. तला हवा होता आपला झडा, आपली फौज, आपला तोफखाना, आपला सेनापती, आपला धान! आम ा देशावर रा करतील आमचे सावभौम चं सूय आ ण आमचाच सावभौम राजा! हे तचे होत. असली भयंकर मनोरा करणारी सुलतान ोही ी अमुक एका घरात राहते, असे जर बादशहाला कळले असत, तर के वळ अंदाजाने तोफा लावून ाने ा ीची, ा घरासकट, ा गावासकट धूळदाण उड वली असती. आ ण तीही मरा ां ाच हातून! मरा ांचा तं राजा आ ण रा ? अश !

ती असंतु होती. जहागीरदारांची आ ण सरदारांची तला चीड येई. यांना ा भमान नाही, कु ळाशीलाची चाड नाही, बेअ ूची चीड नाही. मोठे पणासाठी तःची आईसु ा वकायला कमी करणार नाहीत हे लाचार, ाथ , गुलाम. पु ष कसले हे? देव, देश आ ण धम तपाळील तोच पु ष! -असे शहाजीराजांनाही वाटे. आपले रा असाव, आपणच राजे असाव. पण ह श होत का? ांना सुलतान स ेची चीड येई. पण ती ांना गळावी लागे. अ ाया व उठले असतेच, तर लाख समशेरीपुढे उरले असते एकटेच. अवतीभवती कोणीही साथीला उभे रा हले नसते आ ण मग बंडखोर णून समशेरीखाली ां ा देहा ा पाक ा उडा ा अस ा. जजाबाई ा मंगळसू ांतील मणी आ ण शहाजीराजां ा देहाचे तुकडे कु ठे उधळले गेले असते, ते शोधूनही गवसले नसते! वा वक शहाजीराजे फार मानी होते. मराठपणाचा आ ण राजपूतपणाचा ांना फार अ भमान वाटे. आप ा मरा ांब ल ांना फार ेम आ ण कळकळ वाटे. ां ा क ाणासाठी आप ाकडू न होईल तेवढी धडपड ते करीत. मो ह ांसाठी, घोरप ांसाठी ांनी के वढे क घेतले! पण सुलतानीपुढे ांचे बळ उण होत. राग आला क , या बादशाहीतून ा बादशाहीत जाण एवढाच उपाय ां ापुढे उरे. नजामशाहीतून आ दलशाहीत, आ दलशाहीतून पु ा नजामशाहीत, नजामशाहीतून म गलशाहीत अन् तथून असेच कु ठे तरी! फ बादशाही नोक ांची अदलाबदल. वषाची चव फ वेगवेगळी. प रणाम एकच! मरा ांना तःच हत कु ठे समजत होत? यावनी स े व लढेल, वागेल तो ‘पापी’! पण भचारी, शराबी अ ाचा ांपुढे कु े ल तो ा मभ ! तो मग उमराव, नु तजंग, ह तबहा र, अकानेदौलत, उ ेतु ुख! जर शहाजीराजांनी तःचे रा ाप ाचा य के ला असता, तर मरा ांनीच ांना कडकडू न वरोध के ला असता! अ ाप भोस

ांची भवानी दे ा ांतून रणांगणांत उतरली न ती!

जजाबाईला हही कळून चुकल क , या शूर पण अ ानी मावळमरा ांना एक क न सुलताना व उठणारा कोणी तरी रामासारखा तापवान् पु ष हवा आहे, असा तापी पु ष ज ाला येईल तर…..? येईल का? तला रामायण, महाभारत फार फार आवडे. राम, हनुमान, सीता, कृ , ौपदी, कुं ती, वदुला या सवा ा कथा ऐकताना त ा मनावर वल ण प रणाम होई. तला वाटे, आपण नाही का कुं ती ा पंगतीला बसू शकणार? तचा भीम, तचा अजुन अ ंत परा मी नपजले. ांनी रा स अन् कौरव मारले. सुखसमृ धमरा ापन के ल. कुं ती वीरमाता, राजमाता ठरली. मला त ा पंगतीला बसायचय्! बसेन का? तचा असंतोष फोफावूं लागला. तची जगदंबेवरील भ ी वाढू ं लागली. आजची ती मी पालटीन आ ण भवानीदेवी मला साहा करील, हा व ास तला वाटूं लागला. पण ती अगदी अधीर झाली होती. उ ाची गाय आपण नवाणीने सोडवू,ं पण आजची गाय मरते आहे, हे तला पाहवत न त.

या धुमसणा ा तीत ती हे मा कधीही वसरली नाही क , आपण एक संसारी ी आहोत. एका अ ंत शूर पु षाची प ी आह त. शहाजीराजांस नजामशाहाची न पायाने चाकरी करावी लागत आहे, ह ती जाणून होती. शहाजीराजांनीच ही सार चाकरीची सुलतानी बंधने गु ा न ावी व तं दौलतीचा उ ोग धाडसाने अंगावर ावा असे त ा मनांत न कळत येऊन जाई. त कती अवघड आ ण दाहक द आहे याची तला क ना होती. ती मह ाकां ी होती पण अ ववेक न ती. अनुकूल संधीची वाट पाहावी लागणार आहे, हे ती जाणून होती. ववेकाने ती करण साधीत होती, संधी येताच झडप घाल ासाठी. खरोखरच जजाबाई ही भोस ां ा देवघरांतील दुगा होती. मा तचे रौ प अ ाप सु होत. तचे हजारो हात अजून अ होते. अ ाप ही अं बका दे ा ातून रणांगणांत उतरली न ती. सोनोपंत डबीर, नारोपंत मुजुमदार, बालकृ पंत हणमंते इ ादी वृ अनुभवी कारभा ां ा सहवासांत जजाबाई राजकारणातील अनेक गुंतागुंती ा गो ची उकल शकत होती. चार पातशा ां ा उलाढाली त ा कानावर न पडत हो ा. देश ती व लोक ती तला कळत होती. शहाजीराजांची राजकारण ती च पाहात होती. लोकांची मुक मन तला प समजल होत . ाथ सरदार आ ण मोठे मोठे वतनदार सोडले, तर सामा गरीब मराठी जनता सुलतानी स ेला कं टाळली आहे; पण त ांत धाडस नाही. जर कु णी या क ाळू, ामा णक आ ण शूर माव ांना हाताशी धरील, तर हा शेकडो क ांचा अवघड स ा ी आ ण चवट मरा ांचा महारा एक णभरही पारतं ांत राहणार नाही. तुळजापूर नवा सनी भवानीची भ ी करणारे तचे भ त ासारखे शूर आहेत. फ ोर ा हवा आहे. तने जाणल. जजाबाईला राजकारण समजल, उमजल. तची तहानभूक रोज जा जा च वाढू ं लागली. ती जगदंबेला वनवूं लागली क , मा ा मन ची आस पुरी कर! म गलांचा धगाणा चालूच होता. दयाखान रो हला खानदेश वैराण करीत होता. आता नजामशाहीत पु ा आलेले शहाजीराजे नजामशाहा ा कु माने ा ाशी ंजु त होते. ५ म गल सरदार खानजहान लोदी हाही शाहजहान व बंड क न नजामशाहीत आला होता. नजामशाहाने ाला बीड परगणा जहागीर दला होता, पण ामुळेच बीड भागात लढायांचा धुमाकू ळ उडाला होता. शहाजीराजे दयाखानाशी लढत होते. शाहजहान तः द णेत नघ ासाठ या वेळी आ ात तयारी करीत होता (इ. १६२९ जून). इरादतखान हा म गल

सरदार बीड परग ात लोदीवर ह े करीत होता. ६ लखूजी जाधवराव मा म गला तून पु ा नजामशाहीत आले होते. आ ण शके १५५१ ा वैशाखात (इ. १६२९ ए ल-मे) कांही काळ शहाजीराजे घर आले. जजाबाईला फार आनंद झाला. चतच ते घर येत. सारे आयु रणांगणावर चालल होत. संसार हा असा धावपळत चालायचा. के वळ मनातच पूजा कर ांत जजाबाईने समाधान मानाव. राजे आले. शहाजीराजां ा सेवेत जजाबाई चूर झाली. शवशंभ,ु भवानीदेवी आ ण शहाजीराजे यां ाशी ती सव मनो था वस न एका झाली, तघां ा पायाशी ती एकच मागणे मागत होती! तो म हना े ाचा होता. शवगंगाधर स होता! जग ननी स होती! शहाजीराजे स होते! असे डोहाळे सुभ ेलाच लागावेत! पावतीलाच लागावेत!

े ाचे दवस रामायणा ा अ ाया माणे उलटत गेले. े संपला. आषाढ सु झाला. जजाबाई ा मुखावर कसले तरी वल ण तेज झळाळू लागल! ७ आनंद लाजूं

लागला! झोपा ा ा साख ा कण कणूं लाग ा! समयां ा सव ोती उजळ ा! देवघरांत ा देवी ा मुखावर हा उमलल! त ा प रवारांतील चाणा बायकांनी ओळखल! शहाजीराजांना समजल! जजाबाईच डोळे बोलू लागले! ८ जजाबाईला डोहाळे लागले! डोहाळे लागले! वृ वेली अंगणांत फु लांचे सडे शपू लाग ा! झम् झम् बरसात बरसूं लागली! शहाजीराजे आनंदले. जजाबाई ा वागणुक त फरक पडू ं लागला. वेगळच तेज चढू ं लागल.८ नवीन नवीन इ ा, आवडी उमलूं लाग ा. ९ भवती ा मायब हणी तला मायेने पुसूं लाग ा, मुली तुला काय काय हव? ातं हव! परा म हवा! अपमानांची भरपाई हवी! तने न दलेली उ र त ा डो ांत तळपत. जजाबाईला वृ कारभा ां ा हाती सोपवून शहाजीराजे पु ा ारीवर नघाले. ांनी बीडकडे लगाम वळ वला. जजाबाई ा सेवेत आतापासून सार जणे म होऊ लागल . तचे कोडकौतुक करायला त ा प रवारातील या नेहमीच त र हो ा. आता ा जा च आतुर ा. कारभा ांचे कान आ ा ऐकायला टवकारले गेल.े पण जजाबाईचे हे डोहाळे च वल ण!९ तला मेवा मठाई नको होती. म ती डा ळबे नको होती. सुगंधी सरबत नको होती. गुलाबपा ाचा शडकावा नको होता. अ राचे तुषार नको होते. नौका वहार, ो ा वहार कवा उ ान वहार तला नको होते, तचे डोहाळे वेगळे च होते. तला ह ीवर बसावस वाटूं लागले. ड गरांवरचे क े चढू न जाऊन पाहावस वाटूं लागल. सो ा ा त ावर बसाव आ ण म कावर शु छ धरवून मोठमोठी दान कराव त, असे तला फार वाटूं लागल. सुंदर चव ा आपणांवर ढाळवून घे ाची हौस नमाण झाली. उं च उं च ज उभारावेत आ ण नौबती चौघ ांचा दणदणाट ऐकावा, हीच इ ा तला सारखी होऊं लागली. धनु बाण, भाला, तलवार इ ादी श घेऊन आ ण अंगावर चलखत चढवून लढाया करा ात. अशी वल ण लालसा त ा मनात नमाण झाली. गड जक ाचे आ ण मोठे मोठे वजय मळ व ाच डोहाळे तला होऊ लागले. पण सवात वल ण णजे तला वाघावर बसावस वाटू लागल! तुळजाभवानी माणे! श ा े घेऊन! खरोखर असे डोहाळे लागावेत पावतीलाच, सुभ ेलाच!

जजाबाई ा म कात कु े घुमत होत आ ण महाभारताचे अ ाय फडफडत होते. अ भम ूची आई सुभ ा ीकृ ाकडू न च ूह भेद ाची कला गरोदरपण शकली. पण आप ा मु ी कारभा ांकडू न जजाबाई ूह भेद ाची आ ण रच ाचीही व ा शकत होती. त ा प रवारातील या तची फार काळजी घेत हो ा. त ा त डू न श नघायचा अवकाश क , ा स ा तो झेलीत. त ा मज माणे ेक गो ा करीत. १० धा मक तवैक ांत जजाबाईचे मन रमून गेल. तला तसरा म हना लागला.

आधार : (१)

शवराजच रत्-गागाभ कृ त (२) शवभा. ५।७. (३) म रया. १ पृ. ३६. (४) मुघोघइ पृ. १३५ ( ५ ) शवभा. अ ाय ६ ते ८ ( ६ ) शहाजी गो.स.स.कृ त ( ७ ) शवभा ६।९. ( ८ ) शवभा. ६।१४. ( ९ ) शवभा. ६।१५ ते १८. ( १० ) शवभा. ६।२०.

पु

ाची होळी झाली!

जजाबाई ा वा ात आनंदी वातावरण पसरलेल होते. तवैक े सु होती. कु लदैवतांची पूजाअचा यथासांग होत होती. सांजसकाळ वा ावर चौघडा वाजत होता. म हना ावणाचा होता. ावण णजे जलधारांचा, हर ागार गा ल ांचा, फु लां ा वृ ीचा, सणांचा, तांचा, आनंदाचा, हदो ांचा म हना. एक एक दवस पाकळीपाकळीने उमलत होता. पा रजातक अंगण झाक त होता. र आकां ांचा शु प होता तो. कलेकलेने चं मोठा होत होता. जजाबाई ा आनंदाचा हदोळा वर वर चढत होता. ावणाची पौ णमा उगवली आ ण…..! आनंदा ा हदो ाची दोरी तटकन् तुटली! भयंकर घात झाला! वीज कोसळावी तशी ती भयंकर बातमी दौलताबाद ा क ाव न उडाली आ ण जजाबाई ा वा ात येऊन कोसळली! एकदम आकांत उडाला. चौघडा तसाच थांबला. जजाबाई दुःखात बुडाली! शके १५५१ ा ावण शु पौ णमे ा सणा ा दवशी जजाबा चे माहेर उद् झाल! लखूजी जाधवरावांचा सहकु टुंब सहप रवार मु ाम दौलताबाद क ा ा पाय ाशी होता. कु तलघ ा हौदाजवळ जाधवराव मंडळीचा तळ पडला होता. लखूजीराजे तः तेथे होतेच. शवाय ांची सव मुल,े भाऊ जगदेवराव व प ी ग रजाबाई ऊफ ाळसाबाई हीही तेथे होती. ग रजाबाई णजे जजाबाईची आई. यावेळी सुलतान नजामशाह दौलताबादगडावर होता. सुलताना ा कानाशी कसली तरी भयंकर कु जबूज कांही वषारी जभा करीत हो ा. पण अगदी गु पण! कोणाला चा लही लागूं न देतां!

पौ णमे ा दवशी ( द. २५ जुलै १६२९) लखूजीराजे आप ाबरोबर अचलोजी, रघोजी व यशवंतराव या आप ा तीन पु ांना घेऊन गडावर सुलताना ा ‘दशनास’ नघाले. जलेइलाही सुलतान नजामशाह के कदमबोसीके लए. लखूज चा फ एक पु बहादूरजी हा आप ा मु ामावर आईपाशी थांबला. चुलते जगदेवराव जाधवरावही मु ामावरच रा हले. लखूजी तघा मुलांसह नघाले. आता काही भयंकर कार घडणार आहे, याची क चत्सु ा चा ल ांना अन् कोणालाच न ती. डो ांची पापणीसु ा फडफडलेली न ती. लखूजीराजे गडावर गेले. ३ सुलतान खाशा दरबारांत बसलेला होता. न तेने च ासारखे असे अनेक सरदार बाजूला उभे होते. कु णी बोलत न ते. कु णी हालत न ते. राजे तघा मुलांसह न तेने शाही महालात वेशले. भ वत तेचे व ः ळ धडधडू ं लागल! चौघेही जाधवराव सुलताना ा पुढे अदबीने गेल.े सुलतान खुनशी नजरेने पाहत मसनदीवर बसला होता. जाधवरावांनी मुजरे घातले. ते मुजरे करीत असतानाच सुलतान एकदम दरबारातून उठू न आत गेला. २ जाधवरावांसार ा तोलामोला ा सरदाराचा ाने असा ठरवून मु ाम अपमान के ला. ४ लखूज ना हा अपमान फार लागला. पण ते काहीही न बोलता मुलांसह तसेच माघारी फरले, तेव ात….! सर सर सर सर आवाज करीत ानांतून तलवारी बाहेर पड ा! दरबारात बाजूला आतापयत चूपचाप उभे असलेले सरदार हमीदखान, मु बखान, स दरखान, फरादखान, मोतीखान वगैरे लोक तलवारी उपसून एकदम जाधवरावांवर धावले. ांनी झटकन जाधवरावांवर झडप घातली! पण जाधवरावांची ती तेज औलाद उफाळली. चौघाही जाधवरावांनी क ारी उपस ा. हमीदखान, फरादखान वगैरे सरदार सपासप घाव घालूं लागले. दगाबाजां ा आरो ांनी शाही महाल दणाणला. भर दरबारात चकमक झडू ं लागली. मारेक ांनी गद के ली. र ा ा धारा उडू लाग ा. सुलतान आत ा बाजूस ‘ नकालाची’ वाट पाहात होता. एकदम बेहोष ओरडा उठला! नकाल लागला! लखूजी, अचलोजी, रघूजी आ ण यशवंतराव या चौघांचीही ेते खांडो ा उडू न र ा ा सरोवरांत पडल !२ जाधवरावांचा नकाल लागला! जजाबाईच माहेर नकालात नघाल! बादशाह नजामशाह खूष झाला. ठरवून के लेला डाव फ े झाला. हा नजामशाह अ ंत वषयास होता. जनानखाना व दा यातच तो बुडालेला असे. १ ाला अ ल तर गुंजभरही न ती. ा ा सभोवती बदस ागारांचा वळखा सदैव पडलेला असे.१ हमीदखान हा ा

बदस ागारांचा मे मणी होता. हा हमीदखान अगदी भकार लायक चा इसम होता. ाची बायको बादशाहासाठी खास कुं टणखाना चालवीत होती. नवीन नवीन बायका आ ण ग ल सने बादशाहाला पुर व ाचे काम हमीदखानाची बायको करीत असे आ ण त ाच खास व श ाने हमीदखान दरबारांतला मोठा सरदार बनलेला होता. बादशाहाला तो अगदी बनचूक बदस ा देत असे. आताही ानेच नजामाला गु स ा दला होता क , हा मराठा लखूजी जाधव महा हरामखोर आहे. ाला मारा! ठार मारा! ५ बादशाहाने मान डोल वली. लगेच तयारी झाली. मारेकरी नेमले गेले. आ ण…… जजाबाईची आई आ ण भावजया वधवा झा ा! वा वक हे जाधवराव णजे देव गरी ा यादव स ाटांचे वंशज. देव गरी ा सहासनाचे औरस वारसदार. पण ाच सहासनावर. बसले ा उ सुलतानाला न तेने मुजरे करतां करतां या देव गरी ा औरस वारसदारांची ेत त ापुढे र ा ा थारो ांत बेवारस होऊन पडल ! लखूज ना स दरखानाने ठार के ल आ ण तघा मुलांना इतरांनी कापून काढल२ . बादशाहाची इमानदारीने सेवा करायला धावले. ही मळाली इमानाची कमत! लखूज ची कु टुंबीय मंडळी गडाखाली कु तलघ ा हौदापाशी होती. ांना गडावर झालेला हा भयंकर कार समजला. ग रजाबाईला आपला पती आ ण तीन पु ठार झा ाचे समजले. पण रडायलाही सवड न ती. कारण लौकरच ां ावरही सुलतानाचा छापा पडणार, हे न होत. जीव आ ण अ ू वाच व ासाठी ग रजाबाई, बहादूरजी, जगदेवराव वगैरे मंडळी लपत छपत, धावत दौडत शदखेडास आली. एका बला , इ तदार, शूर मरा ाची ही वाताहत! खास बादशाही देखरेखीखाली जजाबाईचा ज दाता बाप आ ण तीन भाऊ ठार झाले. तच माहेर तला पूव च बंद झाले होत. आज पूण उद् झाल. तचा शोक व संताप अनावर झाला. त ा म कात धुमसत असलेली सूडाची आग जा च भडकली. म कातून ती आग त ा उदरात उतरत होती. तेथे वाढत असले ा गभात उतरत होती. ज ा ा आधीच तेथे सूडाने मुठी वळ ा जाऊं लाग ा! जजाबाई ा माहेर ा बायका शदखेडास पोहोच ावर सती गे ा. जगदेवराव जाधवांना आ ण बहादूरजीला ा एकं दर कारामुळे नजामशाहीची चीड आली. ांनी नजामशाही सोडू न दली आ ण म गलां ा पदरी नोकरी धरली! एवढाच बदल!

शहाजीराजांचे आ ण लखूज च वाकड होत. दोघांतील नातेसंबंधांचे तलवारीखाली तुकडे पडले होते. पण तरीही शहाजीराजांचे आप ा सास ावर ेम होतेच. सास ाचा आ ण मे ांचा असा घात के लेला पा न तेही फार संतापले. ६ ांना दुःख झाले. नजामशाहीची शसारी आली आ ण ांनी नजामशाही पु ा सोडू न जायच ठर वल. कु ठे जायच? तोच तर होता. दुसरीकडे कु ठे जायच? कोणा तरी सुलताना ा पदर च ना? पण कु ठे ही गेले तरी सुलतान सारखेच होते. या सुलतानांना कोणाचीही पवा न ती. चतुर साबाजी अनंत नांवा ा एका चा र वान् ा ण सरदाराला पूव नजामशाहाने नाही का हकनाक मारले? तो तर असा थोर, प व व न ावंत पं डत होता क , बादशाहाची अखेरपयत न पणे ाने सेवाच के ली. शीलस तर असा क , एकदा ाला भुलवायला गेले ा वे ेनेही ाला शरण जाऊन वंदन के ल. पण ाच साबाजी अनंतावर भचाराचा खोटा आरोप ठे वून बादशाहाने ाला ह ी ा पाय दल. ७ शहाजीराजांना हे आठवत होत. ते वचार करीत होते. थोरामो ांची अशी दाणादाण, तर मग गोरग रबांचे काय? ांचे दुःख सांगायला त ड न त. ऐकायला कान न ते. महारा ात अशा हजारो जजाऊ आप ा भावाभावजयांसाठी आ ण आईबापांसाठी टाहो फोडीत आहेत, हे शहाजीराजांना दसत होत. जाधवरावां ा ह ाकांडामुळे शहाजीराजे एकदम बथरले. नजामशाही सोडली, तरी म गलशाह, आ दलशाह कवा कु तुबशाह तरी कु ठे चांगले आहेत? गुलाम गरी हच सा ा दुख ाचे मूळ आहे. णून मूळ गुलामीलाच वटले ा शहाजीराजांनी एक भयंकर धाडसी बेत आखला. बंड! नकोच ही जरे गरी, नकोच ही गुलाम गरी! हे सुलतान नकोत, ही जहागीर नको! आपला मुलूख, आपले लोक, आपले मनगट, आपली तलवार यां ा नशी बंड पुकार ाचा धाडसी वचार राजां ा मनात उसळला! बंड! के वढी धाडसी क ना! बादशाही व बंड! आ ण खरोखरच शहाजीराजे बंड क न उठले! ते या वेळी प र ानजीक होते. तेथून ते संगमनेरास आले. तेथून पु ास आले. पु ाची जहागीर मालोजीराजां ा वेळेपासून ां ाच ता ात होती. राजांचे वाडेही पु ात होते. हाच मुलूख ‘ तं ’ बनला! तीनशे वषानंतर प हला दवस उगवला पु ात ‘ ातं ाचा!’ शहाजीराजांनी पु ा ा भवतीचा देश भराभर ता ात घेतला. हा देश होता वजापूरकर आ दलशाहाचा. या वेळी सव धामधूम उसळलेली होती. फौजां ा घोडदौडी, लढाया आ ण सगळ कांही चालू होत. राजांनीही एक असामा धाडस के ले होते. ां ापुढे एक काळजी फार

मोठी होती. ती णजे जजाबाईची. उघ ा मुलखात तला ठे वण धो ाचे होत. या धामधुमीत आ ण धावपळीत तला ठे वाव कु ठे , हा मोठा च होता. सुख प राहायला बळकट घरटे णजे स ा ी ा खां ावरचा एखादा ड गरी क ाच. राजांना झटकन् एका बुलंद क ाची आठवण झाली. शवनेरी! क े शवनेरी! गड मोठा अ ळ. गडाचा गडकरीही मोठा बळवंत. शवाय ना ांतला. ा ा घरा ातील दुगाबाई ही जजाबाईची स ी जाऊ होती. ९ शरीफजीराजे भोस ांची ती बायको. या गडक ाचे नांव होते वजयराव सधोजी व ासराव. मोठे चांगले. ना ांतले, ेमाचे. राजांनी ठर वले, जजाबाईला व ासरावां ाच हवाली करायचे. १२ माहेरा नही माहेरपण तेच करतील. लाड ा लेक सारखे बाळं तपण करतील. राजांनी लगेच जजाबाई ा रवानगीची तयारी के ली. ार शबंदी घेतली. काळ हा असा धगा ाचा. वाटेने जाताना कोठू न कोण दौडत येईल आ ण कापाकापी करील, याचा नेम न ता. णून तः राजांनी जातीने तला गडावर पोहोचवायचे ठर वले. नारोपंत मुजुमदार, म ारभट उपा े, बाळकृ पंत, गोमाजी नाईक पाणसंबळ वगैरे अ ंत व ासाचे, शार, अगदी घर ाच मायेच,े वयोवृ कारभारी बरोबर घेऊन १५ शहाजीराजे जजाबाईसह शवनेरी ा वाटेला लागले. बायकामाणसेही त ाबरोबर होत . बंद मेणे व डो ा झपझप पावले टाक त हो ा. झाडी फार, ड गरही दाटीचे. फार काळजीका ाने जाव लागत होत. देव गरी

ा वारसदारांच

ेते अशी बेवारस होऊन पडली!

क े शवनेरी णजे एक मोठा जडावाचा क ा. जु र मावळांत असा गड दुसरा न ता. पु ा ा उ रेला स ीस कोसांवर भीमाशंकरा ा पसरले ा जटांत आ ण नाणेघाटा ा ओठात हा गड बसलेला होता. सभोवती ताशीव कडे, भ म तटबंदी, मोठमोठे बु ज आ ण दणकट दरवाजे हे गडाच बळ होत. ह ी दरवाजातून गडात शरताच उज ा क ा ा टोकावर भवानी शवाईदेवी उभी रा न गडाला पाठबळ देत होती. राजांनी मजल दरमजल गडाचा पायथा गाठला. ाही व ासराव सामोरे आले. राजे आ ण जजाबाई गडावर गेल . गडाचा ह ीदरवाजा उघडला गेला. घोडे आ ण मेणे दरवाजातून गडात वेशले. शवाई भवानीपुढे दंडवते पडल . स ा ीवर ा गार गार वा ाची ळु ू क जजाबाई ा पाठीव न हात फरवून गेली. राजांनी जजाबाईला व ासरावां ा पदरी सोप वले. ही जड जोखीम ांनीही मो ा मायेने ीकारली.१२ एव ात पु ांत हो ा पेट ा! घरादारां ा हो ा पेट ा! शहाजीराजांनी पु ात बंड मांडून भवतीचा आ दलशाही मुलूख मारला, हे पा न आ दलशाह खवळला. वजीर

खवासखानाने मोठी थोरली फौज राजांची बंडखोरी मोडू न काढ ाक रता रवाना के ली.२ रायाराव नांवा ा मराठी सरदारा ा हाताखाली ही फौज ाने पाठ वली. आ दलशाही फौजा पु ांत घुस ा. आगी लावीत आ ण क ली करीत शाही सै नक थैमान घालू लागले. शहाजीराजांचे वाडे पेटले. के वढाले वाडे ते. वषन् वष तेलपाणी खा ेली ती तुळवटे धडाधडा जळूं लागली. आगीचे लोळ अन् धुराचे लोट आभाळात चढू लागले. ग रबांची दैना उडाली. आगी ा ाळा आ ण तलवारीचे वार चुक व ासाठी ते सैरावैरा ओरडत, कचाळत, धावत सुटले. तलवारी ा तडा ात सापडले ते मेले तरी! सुटले. पण अंधारांतून झाडा डु पातून लपत-धडपडत नसटले ांनी जायचे कु ठे ? खायचे काय? रायारावाने पु ा ा भवती असलेली तटबंदी पार पाडू न टाकली १३ बादशाही घोडे ार मो ा दमाखांत आप ा फा ुनी परा माची करामत पाहत होते. पु ा ा डौलदार वेशी सु ं गाने अ ानात उडा ा. कुं भारवेस, मावळवेस, के दारवेस मांस झडले ा भकास कव ां माणे दसू लाग ा. असं चता पेट ा. महंमद आ दलशहाने आ ण वजीर खवासखानाने शहाजीराजां ा ‘ रा ाची’ अशी धूळधाण उडवून टाकली. १६ आ ण तीही एका मरा ा ाच हातून! बंडखोरीचे हे ाय ! रा हव नाही का? ा ह! राजां ा रा ाव न रायारावाने अ रशः गाढवांचा नांगर फर वला. ा रायारावाला ‘ तापवंत’ असा कताब होता! ाने खरोखरच चार पायांची गाढवे आणून नांगराला जुंपली आ ण पुणे ांतात तो नांगर फर वला!१३ ही दहशत! ाने एक लोखंडी पहार ज मनीम े ठोकू न ठे वली.१३ फु टक कवडी आ ण तुटक वहाण पु ात टांगून ठे वली! काय याचा अथ! याचा अथ असा क , लोकहो, बंडखोर शहाजी भोस ांचे पुणे बरबाद झाले! आता येथे दवा लागणार नाही! हे शान झाले! बादशाही व ह ार उगारले क ाचा न तजा असा होतो! रा संपल! या बात ा राजांना व जजाबाईला समज ा. डोळे घ मटून एक कडू जहर आवंढा गळ ापलीकडे काय करतां येण श होत? वजापुरी सरदार मुरार जगदेव पं डताने पु ातील मुलक व ल री ठाणे यवत ा भुले रा ा ड गरावर नेले व तेथे क ा बनवून१६ ाला नांव दल, ‘दौलत मंगल.’१३ शहाजीराजांचे एक प व बंड जळून गेल. बळ नसलेले रा टकाव कस? पण बादशाही व एखा ाने हालचाल के ली, तर कशी वाताहत उडते आ ण फु ट ा कवडीचे अन् तुट ा वहाणेचे तोरण कस लटकत, हे सवाना दसल. जजाबाईलाही दसल. भयंकर दहशत बसली सवाना. पण जजाबाईला? अं-हं! ेषाने तची भवई वरच चढली!

आ ण तेव ात क ण आरो ा उठ ा! ‘वांचवा, मला सोडवा! धावा धावा’ अशा आत हाका ना शक-पंचवटीत उठ ा! एका रावणाने आणखी एका सीतेला भर दवसा गोदावरी ा काठाव न उचलले! पळवले! नेल!े गोदावरीची जीभ भयाने कोरडी पडली! गोदावरी ा प व वाहात ानाचे पु संपा द ासाठी ही त ण सीता आलेली होती! फार मो ा घरची ल ी होती ती. जजाबाईची ती जाऊ होती! शहाजीराजांचा स ा चुलतभाऊ खेळोजीराजे भोसले याची ती बायको होती. भोस ां ा घरची एक त ण ी गोदावरीवर ानासाठी येणार आहे ही पाळत ठे वून, म गल सरदार महाबतखान याने, ती आ ावर अक ात् त ावर छापा घातला! उचलली! दडोरीकडे म गल घोडे ार तला घेऊन पसार झाले! जजाबाई ा जावेलाच पळवून नेल! १७ संतापाने जजाबाईची दुसरी भवई-वर चढली! त ा भवयांत धनु ाचे साम खास होते. ौपदीसार ा सूडा ा भावना त ा दयात जळत हो ा. पण प र तीमुळे ौपदीइतक च ती आज असहाय होती. अशी वटंबना एखा ाच खेळोजी भोस ा ा बायकोची होत होती काय? अशी वटंबना अव ा ीजातीचीच होत होती. ाचा हशेब कती सांगावा? कती गुज रणी, ा णी वी ा कती शांमुखी जाहज फांकवी ा कती एक देशांतर ा वक ा कती सुंदरा हाल होवो न मे ा! १८ शहाजीराजांपुढे आपला डाव फस ानंतर च उभा रा हला. आता पुढे काय? दुसर काय? नोकरी! बळ नसले ा ग डाने पु ा पज ांतच मुका ाने शराव. म गलांचा सरदार अजमखान यां ामाफत ांनी शाहजहानकडे अज पाठ वला ( डसबर १६२९). आ ण राजांनी मुका ाने म गलांची पंचहजारी सरदारी प रली. म गलांचाच एक सरदार दयाखान रो हला हा शाहजहान ा व बंड पुका न द णेत मराठवा ात आला होता. या दयाखानाचा पाडाव कर ाची काम गरी राजां ा वां ाला आली. शहाजीराजे जजाबाईचा नरोप घेऊन शवनेरीव न दयाखानावर ा मो हमेसाठी नघाले. १४ राजे नघून गेल.े गडावर रा हली जजाबाई. शवनेरीव न स ा ीची उं च उं च शखरे आ ण अज कडे तला दसत होते. ती स ा ीकडे मो ा आशेने पाहात होती.

स ा ीही त ाकडे मो ा आशेने पाहात होता.

आधार : ( १ ) शवभा. ८।२२ ते २५. ( २ ) आघइ. पृ. १५५ व ५६. ( ३ ) शवभा. ८।२६. ( ४ ) शवभा. ८।२६ व २७. ( ५ ) शवभा. ८।२८ व २९. ( ६ ) शवभा. ८।३३ व ४९ ( ७ ) मंडळ अह. १८३४ पृ. २१२. (८) शवभा. संपूण ५ वा अ ाय. ( ९ ) शवभा. २।६५. (१०) शवभा. ८।१० ते १३. (११) शवभा. ८।१६. ( १२ ) शवभा. ८।१७ व १८. ( १३ ) शच . पृ. ७० व ७१. ( १४ ) शवभा. ८।१८. ( १५ ) चटणीस बखर. ( १६ ) राजखंड १८ ले. २२; सप े पृ. १०८. ( १७ ) म. उ. उमरा. ( १८ ) समथ ु ट वाङ् मय.

उषः काल! उषः काल! !

चै शु तपदा शके १५५१ पासून सु झाले ा संव राचे नांव होते शु संव र. पण रंगाने मा काळच होत त. लढायांनी व जाळपोळीनी महारा करपून गेला होता. लखूजी जाधवरावांसार ांचे खून पडत होते. त ण पोर मरत होती. कोव ा मुली सती जात हो ा. पु ा माणेच इतरही परगणे ा परगणे बे चराग होत होते. शाहजहान द न जक ाक रता आ ा न जातीने नघाला होता, नजामशाहीत फ ेखान व जराचा आ ण आ दलशाहीत खवासखान व जराचा बेताल नाच चालला होता. शु संव र न ,े हे कृ संव रच होत! ेक संव रच काळ होत. शु संव राचा हशेब ा न वेगळा न ता. चै आ ण वैशाख रखरखीत उ ात गेले. े आला. मृग लागला. पण पाऊस पडला आगीचाच. मराठवा ात म गलां ा तोफा आग पाखडीत हो ा. भूमी ाखाली भाजून नघत होती. आषाढ आला. गावोगावचे मरीआईचे माळ कडकल ी ा आसुडाखाली कडकडले. डफा ा तडफडाटाने हादरले. द ाची आवस आली. दवेलागण मोडले ा मुलखाला द ाची आवस अन् बनआवसेचा दवस सारखाच अंधारमय. ावण आला. अ ूं ा ावणसरी बरसूं लाग ा. गावोगाव ा शवारांत आयाबाया जम ा. वा ळाभवती फे र ध न नागोबाला आळवून आळवून ा णा ा, ‘नागोबादेवा, तूं असा वा ळी का? सांबा ा पडीवर वचू बसलाय्! तीनशे वष झाली. तूं बाहेर ये!’ भा पद आला. मोरगाव ा मोरे रापुढे चचवडचा एक गोसावी ह ध न बसला. णाला, ‘दीनानाथा, एक वेळ तारी रे मोरया!’

घरोघर लोकांनी गौरीगणपती पू जले. गौरी पूव सो ा ा पावलांनी येत. आता ती रीत मोडली. आता येत चोर ा पावलांनी. चोर ा पावलांनी ा आ ा. लेक सुनांनी माजघरा ा अंधारांत एका ोती ा उजेडात ांची गुपचूप ओटी भरली. अन् डो ांत पाणी आणून टल, ‘आमची अ ू राखा! आमच अहेवपण सांभाळा बायांनो!’ आ न आला. घट ापना सांदीकोप ांत झाली. कडेकपा ात झाली. जथे जथे णून तुळजाभवानीची ठाण होती, तथे तथे आई ा मखरावर झडू ा फु लां ा, तळा ा फु लां ा अन् व ा ा पानां ा माळा चढ ा. स ा ी ा गुहांत, जंगला ा पोटात, झाडां ा डो ात, तुळजाई, तुकाई, यमाई, शवाई, शकाई बसले ा हो ा. तेथे नऊ रा दवे जळले. महारामांगांपासून भटा ा णांपयत सवानी आईला साकडे घातल. ग धळी वैतावैतागून संबळ वाजवीत नाचले. भु े पोताचा जाळ अंगाभवती नाचवीत ओरडले, ‘उदो अंबे उदो! तुझा उदो उदो!’ अ मीला होम झाले. नैवे झाले. चडलेली पोर णाली, ‘अशी गुळाखोब ा ा नवदाने आई ाई पावायची! तला मुंडक हवीत! मुंडक !’ ाता ांनी पोरांना दाबल! कोकण ा महाल ी अ मी ा रा ी घागरी फुं कफुं कू न नाच ा. ां ा उ फुं कर नी समु उकळू लागला. ां ा दणादण पावलांनी कोकणची भुई लाल झाली. लपत लपत पोरीबाळ नी भ डला मांडला. चोर ा आवाजात गाण टल . गणेशदेवा ा कानाशी ा काकु ळतीने णा ा, ‘माझा खेळ मांडून दे करीन तुझी सेवा! गुंजावणी डो ा ा टका, ठु शी, अन् मोहनमाळा आम ा ग ांत नस ा तरी चालतील रे! पण आम ा सौभा ाचा आ ण संसाराचा खेळ मा तूच सांभाळ! क धी क धी व टू देऊ नकोस कु णाला!’ दसरा आला. शलंगणासाठी घोडी फु रफु रल , पण लगेच खाली माना घालून उभ रा हल . कोजा गरी पौ णमा आली. तुरळक ढगांआडू न धावतां धावतां चं वचारीत होता, ‘को जगा त?’ कोण जागत आहे? कोण जागृत आहे? कोण जाग आहे? काय? कु णीच नाही? नाही कसे? ती पाहा, चडलेली ती एक बाई जागी आहे! चं ा, तु ाजवळच सव अमृत जरी त ा म कावर तू व षलस, तरीही ती शांत होणार नाही! तु ा अमृता ाच वाफा होतील!

दवाळी आली. कसली दवाळी? सरणावरती सण सुचावा कसा? नरकासुर अजून जवंत होता ना! दवाळी आली अंधारात. गेलीही अंधारातच. का तक आला. एकादशीला सारे वारकरी पंढरीला जमा झाले. संसाराचा आ ण स ेचा ताप वस न ते वाळवंटात नाचले. पण परत फरताना ांनी ा वैकुंठी ा सुभेदाराला ा ाच बोलाची आठवण दली, ‘प र ाणाय साधूनाम्…….! व ला, ल ांत आहे का?’ सं ांत आली. ती आज तीनशे वष आलेलीच होती. कधी ती तोफे वर बसून येत होती. कधी ती तलवारी ा पा ावर बसून येत होती. सगळे च क हत होते. कु णी कु णाश गोड बोलायच? एक तीळ सात जणांत वाटायलाही तीळभर तरी उ ास हवाच क ! न ता तो. माघ आला. आं ा ा डहा ा मोहोर ा. शवरा आली. जंगमांनी आ ण गुरवांनी शंख फुं कू न फुं कू न घसे कोरडे के ले. ा णांनी कडकडीत ा ा धारा धर ा. आज ा दवशी जर मालोजीराजे हयात असते, तर ते सांबा ा पडीला मठी मा न बसले असते अन् णाले असते, ‘जगदी रा शवा नको आता अंत पा सं ! आमची जजा गरोदर आहे. आता तूंच माझा नातू होऊन ये! अवघा मराठी मुलूख तुला हजार हातांनी बोलावतो आहे! ये! पृ ी हैराण झाली!’ पृ ी तापून गेली होती. न ा रोडाव ा हो ा. ओढे आटले होते. उ ाळा रणरणूं लागला होता. जजाबाई शवनेरीवर शवाई ा सहवासांत काल मीत होती. तचे दवस आता भरत आले होते. गडावर कमानटा ा ा उ रांगाला कांही खा ा हवे ा बांधले ा हो ा. ाला सरकारवाडे णत. याच भागांत तची राह ाची व ा व ासरावांनी के लेली असावी. पुराण, वचन, देवदशन, तवैक हे तर तचे आवडते छंद. ांची उ म व ा के ा शवाय व ासराव कसे राहतील? शवनेरीगड अगदी क दणांत बसला होता. ह ासारखा. ा ा आठही दशांना शांत, प व देव ान होती. ो त लग भीमाशंकर, ले ा तील ग रजा क गणपती, नम गरीचा खंडोबा, ओझरचा व ह र गजानन, पा ं ाचा कालभैरव, ओतूरचे चैत ामी, ड गरावरची तुळजाबाई, नाणेघाटांतला कु कडे र, ले ांतली अंबाअं बका आ ण या सवा ा म ावर शवनेरीगड आ ण गडावरची शवाईदेवी. गडाव न स ा ीची गगनाला भडलेली शखर दसत. वाघांनी गजबजलेला तो नाणेघाट, करर झाडीने झाकलेला तो भीमाशंकर आ ण ते महा बकट ह र ं गड, जीवधनगड, चावंडगड इ ादी क ेही अवतीभवतीच होते. कती अवघड अ ज देश हा. पण तो सुलतानां ा ता ांत होता! ह न दशन आ ण न

टोचणी जजाबाईला झा ा शवाय राहात न ती. तचे डोळे स ा ीच चंड प पा न आनंदत होते, बु ी च कत होत होती, पण अंतःकरण मा रडत होत, असा हा वशाल स ा ी गुलाम असलेला पा न. स ा ी ा दयांतून पाझरणारे अमृत वाह गडाव न र दसत. झाड तून लपंडाव खेळत येणारी ती मीना नदी, ती अ ड पु ावती, ती खदखदा हसणारी कु कडी अन् ती चपलग त मांडवी-चौघीही गडा ा भोवतालूनच वाहत हो ा. शीतल वारा, गोड पाणी आ ण अ ल मराठी वातावरण, हे गडावरचे वैभव होत. गडा ा च अंगांना दाट झाड त लहान लहान खेड वसलेल होत . जु र हच ांतले सवात मोठ गाव. कस ाच. ा खे ांतली लहान घरकु ल गडाव न मोठ ग डस दसत. रा गडाव न पाहावे, लहान लहान दीप ोती काज ांसार ा लुकलुकून घरा ा खुणा पटवीत. रा ी ा अंधारांत गडा ा तटाव न कान टवकारावेत अन् टाळ मृदंगांचा अ झंकार कान पडावा. पहाटेला जा ांची पुसट पुसट घरघर अन् क ब ांची साद कान यावी. गडावर एक ाचही मन रमाव, अशी रमणूक होती तेथ. अन् जजाबाई ा भवती माये ा सजण चे क डाळ होत. नारोपंत, बाळकृ पंत वगैरे व डलांसारखे ेम करणारे कारभारी होते. व ासरावांसारखा माहेरपण करणारा हौशी क ेदार होता. सवजण तची आता फार फार काळजी घेत होते. तची पावल दवसे दवस मंद मंद पडू लागली होती. २ साह जकच. सोप का असते आईपण? णूनच आईचे मोल पृ ी न अ धक. जजाबाईला आता अंगावरचे दा गनेही जड वाटूं लागले. ३ ती शणली. त ा मुखावर क चत् फकटपणा आला.३

फा ुनाची पौ णमा आली. शवनेरीभवती ा गावागावांतून हो ा पेट ा. पोरासोरां ा टम ा वाजूं लाग ा. गडावरही हो लको व झाला. नदान मराठा गडकरी असले ा ेक गडावर होळीचा सण होत असे. जजाबाईला आता फारशी हालचाल करवेना.३ कु शल व अनुभवी सुइण नी जाणले क , आज-उ ा एव ातच…….! सा ा गडाचे च ा णासाठी, ा वातसाठी, ा साखरे ा मुठीसाठी अधीरल होते. शहाजीराजांसार ा तोलदार तालेवाराची राणी गडावर बाळं तपणासाठीच आलेली. ाभा वकच उ ुकता दाटली. गडावर आधीपासूनच वृ व जाण ा सुइणी व उ म हातगुणाचे अनुभवी व व ासू असे वै आणून ठे वले होते. ४ ते वै अहोरा गडावर असत.४ जजाबाई ा प रवारांतील सगळ च माणस आता जा जाग रा लागल होत . गडावर एका सुर त खोल त बाळं तपणाची सव व ा कर ात आली होती. ा खोलीला आं तून पांढरा चुनकळीचा रंग दे ांत आला होता. भतीवर कुं कवाने ठक ठकाणी

के व शुभ च े रेख ात आली होती. दाराला व झरो ांना पडदे लाव ांत आले होते. दारा ा दो ी बाजूंना मंगल देवतांची च े काढ ांत आल होत . खोलीत सतत तेवते दीप ठे व ात आले होते. पा ाने भरलेले कलश आ ण इतर ज र ा ा व ूंचा व औषधांचा संच तयार ठे वलेला होता. खोलीत पांढ ा मोह ा टाक ात आ ा हो ा.४ आता दाटली होती उ ं ठा! फा ुन व तृतीयेची पहाट झाली. आकाशांत ा चांद ा हळूहळू वरघळूं लाग ा. भेचे ती ण बाण सोडीत व अंधाराचा व ंस उडवीत उषा आ ण ुषा तजावर आ ा. सगळी सृ ी उजळूं लागली. बालसूया ा ागताथ गाचे देव जणूं पूवकडे जळी भरभ न गुलाल उधळूं लागले. पूवा रंगली. वारा हषावला. पांखर आकाश घुमवूं लागली. शवनेरी ा नगारखा ात सनई-चौघडा वाजू लागला आ ण अ ंत ग तमान् स अ उधळीत बालसूयाचा रथ तजावर आला! घटकांमागून घटका गे ा. जजाबाईचे पोट दुखूं लागल. सुइणीची, कु ळं बणीची आ ण वै ांची गडबड सु झाली. जजाबाईने बाळं तपणा ा खोलीत वेश के ला. व ासराव, नारोपंत, गोमाजी नाईक वगैरे सवच मायेची माणसे जजाबाई ा काळज त व तत ाच उ ुकतत चूर झाल . आनंद, औ ु , भीती, पु ा आनंद, पु ा काळजी, पु ा औ ु ा सवा ा मुखांवर आलटूनपालटून उ ा मारीत होत. एका जागी ांना कस बसवल असेल? फार फार ेमळ माणसे ह . उ ुकता वाढत होती. मागचा ण पुढ ा णाला उ ुकतेने पुसत होता, ‘काय?’ ‘अजून काही नाही!’ पुढचा ण माग ा णाला उ र देत होता. एके क न मष तासासारखे जड जाऊं लागल होत. आ ण दारावरचा पडदा हलला. एकदम बाजूला झाला. उ ुकते ा भवया वर चढ ा. माना उं चाव ा. बातमी हसत हसत ओठांवर आली. काय? काय? काय? मुलगा! मुलगा? मुलगा? मुलगा! मुलगा! ! मुलगा! ! ! आ ण क ावर आनंदाचा क ोळ उडाला. वा कडाडू ं लागल . संबळ झांजा झणाणूं लाग ा. गडावर ा नगारखा ांत सनई चौघडा झडू ं लागला. नौबत सह शः दणाणूं लागली. न ा, वारे, तारे, अ ी सारे आनंदले. तो दवस सो ाचा! तो दवस र ांचा! तो दवस

कौ ुभाचा, अमृताचा! छेः हो, छेः छेः छेः! ा दवसाला उपमाच नाही! शुभ ह, शुभ न , शुभ तारे, शुभ घटका, शुभ पळ, शुभ न मषे-तो शुभ ण गाठ ासाठीच गेल तीनशे वष शवनेरी ा भवती घर ा घालीत होत ! आज ांना नेमक चा ल लागली! आज त सवजण जजाबाईसाहेबां ा सू तकागृहा ा दाराशी थबकल , थांबल , खोळं बल , अधीरल आ ण पकडलाच ांनी तो शुभ ण! तीनशे वषानंतर! तीनशे वषानंतर! कोण ा श ात ा सुवण णाचे मोल सांग?ूं अहो, ते अश ! के वळ शतका-शतकांनीच न ,े युगायुगांनीच असा शुभ ण नमाण होतो. ाचे मोल अमोल! शा लवाहन शका ा १५५१ ा वष , शु नाम संव रांत, उ रायणांत, फा ुन म ह ांत, व तृतीयेला, श शर ऋतूंत, ह न ावर, सह ल ावर, शु वारी सूया ानंतर पूण अंधार पड ावर शुभ ण , अ खल पृ ी ा सा ा ाचे वैभव करणारे पांच ह अनुकूल व उ ीचे असताना जजाबाईसाहेब आईसाहेबां ा उदरी शवनेरी क ावर पु ज ाला आला! ६ ( द. १९ फे ुवारी, शु वार, १६३०) शु संव राने आपले नांव साथ के ले! उगीच ाला ‘काळ’ टल! शु संव र! शुभ संव र! शव संव र! गडाचे त ड साखरे न गोड झाल. आईसाहेबां ा महालापुढे पखालीतून आ ण घागर तून धो धो धबधबलेले पाणी बारा वाटा वाहत नघाल. खळाळणारा ओघ वेशीला आला! ओघ वेशीला आला, पु कोणाला झाला? पु जजाबाईसाहेबांना झाला! पु शहाजीराजांना झाला! पु स ा ीला झाला! महारा ाला झाला! भारतवषाला झाला! ेक जलौघ वळसे घेत घेत द ी ा, वजापूर ा, गो ा ा, मु डजं ज ा ा आ ण गोवळक ा ा वेशीकडे धावत होता. तेथ ा म ूर सुलतानांना बातमी सांगायला क , आला आला! सुलतानांनो, तुमचा काळ ज ाला आला! तुम ा आ ण तुम ा उ त ा ा चरफ ा उड व ाक रता कृ ज ाला आला! ! शहाजीराजांकडे बातमीची साखरथैली रवाना झाली. या वेळी राजे दयाखान रो ह ांशी लढ ांत गुंतले होते. ७ गडावर शीतल व सुगंधी वारे वा ं लागले. गडा ा प रसरांतील खे ापा ात ही पु ज ाची बातमी पसरली. थोर मना ा शहाजीराजांना व तत ाच थोर दया ा जजाबाईसाहेबांना पु लाभ झाला, हे समज ावर जु रमावळ आनंदल. ५

बाळं तणी ा खोलीत आता कु ळं बण ची व सुइण ची धांदल उडू न गेल . गुड ापोतर ओचे खोवून आ ण आडवा पदर कमरेला खोचून ा कामे करीत हो ा. बाळं तणीच सव उपचार सु झाले होते. ा मराठमो ा आयाबाया आईसाहेबांना फु लासारख सांभाळीत हो ा. बाळ ज ाला आ ावर आईसाहेबां ा भवती ा जम ा. छेः! दंडाची लुगड नेसणा ा ा गरीब बाया णजे सुइणी, कु ळं बणी न ाच! मग कोण! ा हो ा जणू नीती, घृती, क त, भ ी, श ी, व ा आ ण ीती! ८ मराठमो ा वेषांत या देवताच जणू बाळा ा भोवती मू तमंत उ ा हो ा. कारभा ांची आनंदाने धांदल उडाली. ांनी वेदशा संप ांना बोलावून आणल. ा वेदमूत नी बाळाला शुभ आशीवाद दले. वाचन के ले. ९ नंतर सुइण नी बाळबाळं तणीला कढत पा ाने ाऊं घातल. १० कारभा ांनी मग जाण ानेण ा शार ो त ांना बोलावून आणल. स ानाने ांना सदरेवर बस वल. ां ाभोवती सव व डलधारी मंडळी बसली. जणू लहानशी सभाच बसली. ११ मंडळीनी ो तषीबुवांना बाळाची कुं डली मांड ाची वनंती के ली. ो त ांनी मखर आखीत ‘ ीगणेशाय नमः’ के ल. मो ा च क ापूवक, चौकस ग णताने ांनी नव हांची ापना ा ा ा ा घरात के ली. कुं डली मांडली. ती कुं डली अशी, १२ शुभं भवतु.

।। ीगणेशाय नमः ।।

ीशा लवाहननृप शके १५५१ फा ुन व ३, शु नाम संव र, शु वार, ह न . श शर ऋतु, सह ल . क ा रास. पु ज .

स झालेली कुं डली हाती घेऊन ांनी अवलो कली. ा ो त ांच.े च आ यमु होऊन गेल. ातःकाल ा फु कमलपु ा माणे आनं दत हो ाते ते व य आप ा स ुख बसले ा स नां त माना डोलावीत ासमयी सांगते झाल, १३ “महाजनहो! पृ ीचे भा उदेले! या भूमंडळाचे ठायी अ त थोर सौभा मु तावर हा कु मार ज ाला आला आहे! याची कुं डली अ ंत मो ा अशा भा योगांनी प र ुत आहे. अहो, हा सुपु द जय करील! हा परम साहस करील! आपली क त दगंताला पोहोचवील! हा आप ा स त ग रदुग, जलदुग, वनदुग, लदुग ठे वील! ांत पृ ीस शांत करील! सकल भूमीचे ठायी हा सुपु यशक त तापम हमा वाढवून चरंजीव होईल!” हे शुभ भ व ऐकू न कारभा ां ा माना डोल ा. मु ा आनंद ा. ांना ध ध वाटले. जळी भरभ न द णा देऊन ा ा णांची ांनी संभावना के ली. इवलस बाळ त! ाला अजून धड रडतासु ा येत न त. पण ा ाकडू न अपे ा के व ा मो ा! आईसाहेबां ा सौ मातृ ीतही ाच अपे ा दाटले ा हो ा. तो स ा ी तर आनंदाने खदखदत होता. जणू णत होता, अरे ा पोराची कुं डली वती दीड वती ा अशा चठो ावर काय मांडता! सूय दयापासून सूया ापयत पसरले ा ा अफाट आकाशावर देवाने याची कुं डली के ाच मांडून ठे वली आहे! मुठी वळीत बाळाने प हला टाहो फोडला!५ दुसरा दवस उगवला. देवधम, पूजाअचा, दान, त चालूच होत . १४ परंपरे माणे उपा ायांनी बाळं तपणात गणपती, जीवं तका, व ु वगैरे देवदेवतांची पूजा के ली. आईसाहेबांबरोबरच शवनेरीवर आलेले म ारभट आव कर उपा े तेथेच होते. १५ हे आव मुदगलचे ् म ारभट शहाजीराजांचे पढीजात उपा े होते. राजोपा .े राजोपा े होते. राजाही होता. फ रा हव होत! पांच ा दवशी धनु बाण, तलवार वगैरे ह ार बाळं तघरांत पुज ांत आली. बाळा ा पांचवीला तलवार पुजली!१५ नांगरही पुजला. सहा ा दवशी सटवाईची पूजा झाल .१५ आठ ा दवशी पशाच, भुत, रा स, जा खणी, डा कणी यांनाही दूर बाजूस नर नराळे उतारे टाक ांत आले.१५ म ारभटज नी सव देवदेवतांना नम ार क न ाथना के ली क , बाळाचे र ण करा.१५

दहा ा दवशी बायकांनी जमून आईसाहेबांना व बाळाला ाऊं घातल.१० बाळ मोठा लोभसवाणा दसत होता. बारावा दवस उगवला. आज बाळाच बारस होत. बारस मो ा थाटामाटाच झाल. शवनेरीगड बाळाचे बारस जेवला. मानापाना ा मानकरणी, मायब हणी, सुइणी, कु ळं बणी जम ा. पाळणा सजून-साव न बाळाची के ाची आतुरतेने वाट पाहात होता. आईसाहेब पव ा रंगाचे जरीचे लुगडे नेस ा. अंगाखां ावर ांनी नेहमीचे भारद दा गने घातल. ा खरोखरच आता उषःकाल ा स दन ी माणे दसत हो ा. १६ ांनी बाळाला मांडीवर घेतले. बाळानेही मोठाच थाटमाट के ला होता. जरीच अंगड. जरीच कुं चड.१६ मोठा बाब होता! कुं च ाला कडेने मोती व म भागी लावलेले सो ाचे पपळपान बाळा ा कपाळावर ळत होते. ग ात ीची पोत आ ण सो ात जड वलेल वाघनख घातले होते. ाला पाचू जड वले होते. शवाय सो ाची जवती बाळा ा छातीवर वराजली होती. हातात बद ा व मनग ा हो ा. पायांत लखलखीत चाळवाळे होते. डो ात काजळ घातले होते. कपाळावर तीट लावली होती. १७ कुणी गो वद

ा! कुणी गोपाळ

ा! कुणी आनंद

ा! कुणी मुकंु द

ा!

सुवा सन नी बाळाला व आईसाहेबांना ओवाळल.१६ बायकांनी बाळाला हात घेतल. कु णी णा ा, गो वद ा! कु णी णा ा, गोपाळ ा! सा ा दश दशा उ ुकतेने कान आ ण डोळे टवका न पा ं लाग ा. बाळाचे नांव काय? ा गो वदाच, ा मुकुंदाच, ा आनंदाच नाव काय? बाळाचे नांव ठे व ांत आल. ‘ शवाजी! शवाजीराजे! शवाजीराजे!’ पाळणा हलला. लु ला. वा वाजली, शवाई डोलल . शवनेरी हसला. मावळ ा अ भुजा अ ांगना शवबाला आं दोळूं लाग ा. बाळा जो जो! जो! जो! पण शवबाळा, राजा लौकर लौकर मोठा हो! जो जो! जो जो! बाळाचा ज शवनेरी क ावर झाला णूनच बाळाच नांव ठे वल ‘ शवाजी’.१७ तीनच अ र, श-वा-जी! पण ांतील एका अ रांत रामायण साठवल होत! एका अ रांत महाभारत साठवल होत! एका अ रांत शवभारत साठवल होत! अन् तीनही अ रांत महान् भारत घड व ाचे चरंजीव साम साठ वलेल होत!

गड शवनेरी मोठा भा ाचा. शवाजीराजाला टल गेलेल अंगाईगीत ाने ऐकल . शवाजीराजाही मोठा भा ाचा. ाला प हले ान व प हले ाशन घडले त गंगायमुनांच!े त कस? शवनेरीवर पा ाच टाक आहेत. ातील एका टा ाचे नांव आहे ‘गंगा’ अन् दुस ाचे नांव आहे ‘यमुना’! गडकोटांनी, न ांनी, देवदेवतांनी, स ा ी ा उ ुंग शखरांनी आ ण मावळ ा खे ापा ांनी वेढले ा गडावर शवाजीराजाचा ज झाला. ज तःच ाच नात जडले क ांशी, तटांशी, बु जांशी. शवनेरीवर स ा ी ा कु शीत रा ी ा अंधारांत प ह ा हरी उषःकाल झाला! तीनशे वषा ा भीषण काळोखानंतर पूवा उजळली! उषःकाल झाला!

आधार : (१) शवभा. संपूण ५ वा अ ाय. ( २ ) शवभा. ६।११. ( ३ ) शवभा. ६।११ व १३. ( ४ ) शवभा. ६।१९ ते २५. ( ५ ) शवभा. ६।३२ ते ३४. ( ६ ) जेधे शका; बआवर, बकानेर व उदयपूर येथील शव-कुं ड ा; शवभा. ६।२६; राजखंड ९; इतर शकाव ा वगैरे. ( ७ ) शवभा. ६।३७ व ३८. ( ८ ) शवभा ६।३५ व ३६ ( ९ ) शवभा. ६।४० ते ४७. ( १० ) शवभा. ६।५९ व ६०. ( ११ ) शवभा. ६।८०. ( १२ ) बआवर, बकानेर व उदयपूर कुं ड ा. ( १३ ) शवभा. ६।६४ ते ८०. ( १४ ) शवभा. ६।४८ ते ५१. ( १५ ) पं डतराव बखर. ( १६ ) शवभा. ६।६१ ते ६३. ( १७ ) शवभा. ६।८१ ते ९०.

तुळापूर

ा संगमावर

शवनेरीवर शवबाचा पाळणा आं दोळूं लागला. आईसाहेबांचा आनंद पाळ ात झोके घेत होता. अजून शवबा बाळं तणी ा खोलीबाहेर पडलेला न ता. १ अ ाप तो अंधार, ती शेकशेगडी संपलेली न ती. शवबा ा आजी, णजेच जजाबाईसाहेबां ा सासूबाई उमाबाईसाहेब या ब धा या वेळी येथे असा ात अस वाटत. ांनी फ तीन म हनेच पूव ( द. २६ नो बर १६२९) वे ळ ा घृ े राची अ भषेकपूजा तमणभट शेडगे यांस सांगून ाब ल नेमणूक क न दली. २ ाव न आजीने येथे आप ा नातवाचे आप ा मांडीवर कौतुक के ल असाव, असा तक आहे. घरा ाचे व इतर सव धा मक रीत रवाज आईसाहेब मो ा आ ेने पाळीत. ांचे उपा ाय म ारभट आव कर हेच शवनेरीवर अस ामुळे अ धकच आवजून ेक गो घडत होती. कारभारी मंडळीही कशात उणे पडू देत न ती. उपा ायांनी शवबास सूयदशन वधीपूवक कर व ासाठी मु त सां गतला. एका उषःकाली ाऊन, काजळतीट लावून व नवे कपडे लेवून शवबा सूयदशनासाठी तयार झाला. ४ आईसाहेबांनी शवबाला घेऊन अंधारांतून उजेडात पाऊल टाकल. शवबाचे हे प हले सीमो ंघन. सूयनारायण ड गरामागून पूवस वर वर येत होता. शवनेरी क ा सो ा ा काशाने सारवून नघत होता. शवबाला ा सूय काशात ध न सूयदशन कर व ात आल. शवबाने सूयदशन घेतल.४ सूयाने शवदशन घेतल. दोघेही दपले! शहाजीराजे याच वेळी आप ा परा माने दु नया दपवीत होते. पण म गलां ाक रता! वा वक गुलाम गरी न मानणारा तो मानी सह द ी ा शाहजहानचा पांच हजारी सरदार णून न पायाने राबत होता. राजे नूतन पु दशनासाठी फार उ ुक झाले होते. पण

मो हमां ा मोचातून मोकळीक मळे ल ते ा ना! शवबाही आईसाहेबां ा डो ांमाफत आतुरतेने व डलांची वाट पाहात होता. आ ण दयाखानाचा पराभव क न राजे शवनेरीकडे दौडले. ५ शवबा दवस दवस मोठा बाळसेदार आ ण राज बडा दसत होता. ाच त अंगडकुं चड, वाघनख, वाळे , चाळ, घाग ा लावलेली कमरेची साखळी, काजळ अन् सगळच काही आगळे दसत होते. ६ तो मोठा गोड हसे. गोड दसे. लौकरच ाने सवाना वेड लावल. आईसाहेबां ा दासी-कु ळं बणी आता आईसाहेबां ा रा ह ा न ा. शवबाने ांना के ाच जकू न टाकल. ा आता के वळ ा ा साव ा बन ा.६ ा ा कौतुकांत सवजणी भान वस न जात. ाचे ते गोल गोल काळे भोर डोळे शप ांत ठे वले ा का ा करवंदा माणे हालत डोलत. शहाजीराजे शवनेरीवर आले. ७ गडावर गोड गडबड उडू न गेली. आईसाहेबां ा महालात वशेष आनंद दाटला. शवबा अलंकृत होऊन व डलांची वाट पाहात होता. राजे आले. आईसाहेबांनी पदर सावरीत शवबाला राजां ा हाती दले. राजांनी ेमभराने पु मुख पा हल.७ पु दशन घेतल. ते यु मय, र मय, अ मय प र तीतून आले होते. ां ा हाताला आ ण ीला ते सुख गुलकं दा ा गला ासारखे आनंददायी वाटले. ांना आनंदाने एवढा ग हवर आला क , ांनी अपरंपार ब से, इनामे, दाने, महादाने भराभर सवाना दल .७ ते देतच होते. ह ीपासून ह ापयत सव सव आकारांची व कारांची खैरात ांनी के ल .७ गडावर ा लोकांना वाटले, ज ाला आला तो के वळ सरदारपु न चे , राजपु ! शहाजीराजांनी चार दवस गडावर सुखात काढले. शाहजहान बादशाह फौजेसह बु ाणपुरात येऊन दाखल झाला ( द. १ माच १६३०). मालकच आले! शहाजीराजांनी शवबाचा व ा ा आईचा नरोप घेतला. ते गड उतरले. नोकरीवर दौडत गेल.े दौलताबादेस नजामशाहाने म लक अंबराचा पु फ ेखान याला आप ा बायको ा ह ाखातर मु वजीर नेमले. वजीरसाहेबांनी व जरी मळताच नजामशाहालाच कै देत टाकल व कै देतच ाचा खून पाडला! सेनशाह शाहजा ाला फ ेखानाने लगेच गादीवर बस वल. शु संव र संपल. चै उगवला. उ ा ाने आपली कारक द सुलतानी थाटांत गाज वली. पार पाणी आटवल. उ ा ाची मुदत संपली. लोक पावसाची वाट पा ं लागले. पावसाळा आलाच नाही! उ ाळाच चालू रा हला. पाऊस अ जबात पडला नाही! (इ. १६३०

जूनपासून.) शेतकरी आ ण गुरेवासरे हंब न-हंब न पावसाला बोलावीत होती. पण ाला पा ा फु टेना. असेच रणरणत वष गेल.े दुसर वष आल (इ. १६३१). लोक कमाली ा आशेने आकाशाकडे डोळे लावून बसले. लोक चता ांत ाथक मु ेने वाव ं लागले. पाऊस पडेल का? पाऊस पडेल का? नंदीबैलाने याही वष नकाराची मान हल वली! भयंकर दु ाळ पडला! पावसाचा थब नाही. दोन वष पृ ी पारोशी रा हली. जमीन भेगाळली. व हर चे खडक उघडे पडले. चारा नाही. अ नाही. ऊन रणरणते आहे. खायला कण मळे नासा झाला. पोरेबाळे भूक भूक करीत आयां ा कु शीत म न पडू ं लागली. ८ लोक झाडांचा पाला ओरबाडू न खाऊं लागले. झाडांचेही खराटे झाले. नवडु गं ाचे काटे झाडू न लोक नवडु गं खाऊं लागले. इतके च काय पण एवढा हाहाःकार उडाला क , लोक भूक भाग व ासाठी जनावरांचे शेण खाऊं लागले! ९ कु ाचे मांसही! डोळे , गाल व पोट खोल गेलेले हाडाचे सापळे भूक भूक करीत र ाने हडू ं लागले व जागजागी म न पडू ं लागले. १० काही ठकाणी तर लोकांनी माणसांचेच मांस खा े! ११ भुकेला लाज, नीती, भीती, अ ,ू दया, ेम इ ादी काही काहीसु ा माहीत नसत. शवबाचे प हले सूयदशन! सूयाचे प हले शवदशन!

अ ाक रता भुत बनलेली माणसे कशावर तुटून पडतील. याचा नेम रा हला नाही.१० काय ही भयंकर ती! तचे वणन करायला च गु ही असमथ ठरावा. सुलतानी अपुरी पडली णून का ही अ ानी महारा ावर कोसळली? सुलतानीमुळे पळून-लपून जीव आ ण अ ू वांचवतां तरी येत होती. पण भुकेला कस चुकवायच? ती तर पोटांतच श न बसली होती. देश ती पाहात पाहात अहोरा तळमळत भटकत नघालेले समथ रामाला सांगत होते, पदाथमा ततुका गेला । नुसता देश च उरला जन बुडाले बुडाले । पोटे वण गेले ब क ले क ले । कती येक मेले माणसा खावया अ नाही । अंथ ण पांघ ण ते ह नाही कतेक अनाचार प डल  । कतेक या त जाली कतेक ते आ ं दली । मुलबाळ कतेक जव घेतल  । कतेक जळ बुडाल जा ळली ना पु रल  । कती येक भ ा मागतां मळे ना । अवघे भकारीच जना । काये णाव! लोके ान जाल  । कतेक तेथ च मेल ी े ी

उरली ते मराया आल  । गावावरी ा णमा जाले दुःखी! एका भाकरी ा तुक ासाठी लोक घर, घराच लाकड, सोने, माती, भांड कुं डी, सव वकावयास तयार झाले. पण वकत घेणार कोण? हजारो माणस गुरांसारख मेल ! हजारो गुर माणसांसारख मेल ! म गलां ा ा ा ातच चालू हो ा. काय उरल होत न त तही लुटून नेल गेल. लोक सुजून सुजून मेल.े १२ आईसाहेबांना ह उपाशी महारा ाचे दुःख दसत होत. आकाशच फाटल होत. काय करणार ती माउली? या हालांतून कोणीही सुटल नाही. दे ा ा देवमाणसालाही यांतून मोकळीक न ती. तुकोबांची प हली बायको व एक मुलगा अ अ करीत मरण पावल . १३ तुकोबांचे फार फार ेम होते या दोघांवर. तः तेही उपाशीच होते. वैतागून ते णाले, बाईल मेली मु जाली । देव माया सोड वली पोर मेल बर जाल । देव माया वर हत के ले माता मेली मज देखतां । तुका णे हरली चता बर जाल देवा नघाल दवाळ । बरी या दु ाळ पीडा गेली बर जाल जगी पावलो अपमान । बर गेल धन ढोर गुर तुकोबां ा दयाला उसासारखा चरक लागला. ह वष महारा ाने कस काढल, ह ाच ालाच ठाऊक. नांगर जसा जमीन कापीत जातो, तसा एक एक दवस जात होता. चरडत, मरत वष संपल. नवीन वषाचा मृगराज आला आ ण धो धो पाऊस पडू न पृ ीचा सुंगंध घमघमला. सृ ी ाऊन नघाली. अ ानी संपली. परंतु सुलतानी कायमच होती. लोकदशनासाठी समथ रामदास ामी भटकतच होते. लोकां ा वेदना समथा ा डो ांपुढे अन् कानांभोवती क ोळ करीत हो ा, कती येक धाडीवरी धा ड येती । तया सै नकांचे न संहार होती कती येक ते ता बंद त गेले । कती येक मारा बंदी नमाले कती येक ते छंद ना बंद नाही । कती येक बेबंद ते ठा य ठाय कती येक ते धा लुटू न नेती । कती येक ते पेव खणो न नेती कती येक ते पू रले अथ नेती । कती पू रली सव पा च नेती कती येक ते ाण कण च घेती । कती उ मा ा या वीती कती मोट बांधून ते बूडवीती । पछोडेच बांधो न हरो न नेती कती पोट फाडो न ते मा रताती । वृथा चोर अथा वसी ाण घेती े ो ो ो े े े े े ी े

काये होणार होणार होणार टळे ना । पु गेल रे गेल रे कांहीच कळे ना सुडक पटकर न मळे पांघराया श ी नाही रे नाही खोपट कराया बायका लेकुर लेकुर सांडु नया जाती भीक मागती मागती तकडे च मरती रांडा पोरां ा पोरां ा तारांबळी होती मोल मजुरी- भकारी होऊ न वाचती नदी भरतां भरतां घालु नया घेती वीख घेउनी घेउनी उदंड मरती अ लावोनी लावोनी जाळो नया जाती मोठी फजीती फजीती सांगाव त कती ाय बुडाला बुडाला जहाली शरजोरी लोक नलंड नलंड काढू नया नेती पोरी न ा, ड गर, ओढे, अर , शवार ओलांडीत ओलांडीत समथ चाललेच होते. कोण ाही गाव ा वेश तून आं त डोकवाव तोच लोकांचा आत व ळ कान पडे. खरोखर अशी ती होती क , रडावे ब बलावेना । लाथा बु ा परोपरी उदंड ताडण होत  । दुःख झोक वटंबना आधार पाहतां नाही । कै वारी तो असे च ना देह ाग बरा वाटे । दुःख ांड जाहल आ ण जळ पस न समथ रामदास रामाला णत, कती धराव धराव धरावे ते स जाली शरीर शरीर शरीर नस दास णे रे भगवंता कती पाहसी स ? काय वांचोनी वांचोनी ने परत जी व ? पण मग यावर उपाय कोणता! क शतकानुशतक के वळ असेच हाल सोशीत रडायच? होता. यावर एक उपाय होता. एकमेव उपाय होता. कोणता? तं महारा रा ाची ापना! रा ाची ापना! पण ाक रता ‘महारा धम’ जागा ावयास हवा होता ना! नजामशाही बुड व ाचा चंग शाहजहानने बांधला होता. ाने दौलताबाद जक ासाठी महाबतखानाकडे सव अ धकार सोप वले. महाबतखाना ा मुलाचे नांव

खानजमान. तोही या ारीत होताच. आतापयत नजामशाही ा व म गलांना वजापूरकर महंमद आ दलशाह मदत करीत होता. पण उ ा हे म गल आप ालाही बुड वतील, हे ल ात येताच आ दलशाहाने म गलां ाच व नजामशाहाला मदत दली. शहाजीराजांनीही म गलशाही सोडली व पु ा नजामशाहीत वेश के ला. एकदा सोडू न गेलेला पु ा आला तर श ा न करता नमूटपणे ेक बादशाह ाला पदरी घेई. याचे कारण ‘ज र होती!’ नाही तर तोफे ा त ड च दले असते. राजांसार ा शूराची नजामशाहीला गरज होती. शाहजहान बादशाह तः मा द ीला नघून गेला. कारण ाची लाडक प ी मु ाजमहल ही बाळं तपणांत बु ाणपूर येथे मरण पावली ( द. ७ जून १६३१). ह तच चौदाव बाळं तपण होत. गोहरआरा बेगम ही या बाळं तपणात ज ली. शाहजहानने दुःखातही द नचा नाद सोडला नाही. महाबतखान व खानजमान हे ंजु त ठे वलेच. शवाय इतर खूप सरदार ां ा दमतीला होतेच. महाबतखानाने दौलताबादला वेढा दला ( द. १ माच १६३३). शहाजीराजांनी व आ दलशाही ा सव सरदारांनी दौलताबाद लढ व ाची शक के ली. पण अखेर दौलताबाद पडली व खु नजाम सेनशाह व वजीर फ ेखान महाबतखाना ा हाती लागले१९ ( द. १७ जून १६३३). नजामशाही बुडाली! ….अस महाबतखानाला व शाहजहानला वाटल! पण शहाजीराजांनी एक जबरद डाव मांडला. ांनी मुरार जगदेव या वजापूर ा मो ा सरदाराला टल क , १४ “एक नजामशाहीची दौलताबाद राजधानी गेली णून काय झाले? आपण दुसरा वारस त ास उभा क न राजधानी बनवूं. तु ी मला मदत करा. आपण म गलांस हाकलून काढू !ं ” यांत राजांचा के वढा मोठा डाव होता! एका बादशाहाच बा ल हात ध न स ा आप ा हाती घे ाचा हा मह ाकां ी डाव राजांनी मांडला. या नाही ा मागाने स ा काबीज कर ाचा राजांचा अनेक दवसांचा य हा असा चालू होता. शहाजीराजांची राजक य काम गरी व यो ता फार मोठी होती. ां ा या मसलतीस अखेर यश आल. वजापूर ा आ दलशाहाने शहाजीराजांना नजामशाही पु ा उभी कर ाक रता मदत ांयच कबूल के ल. मुरार जगदेव शहाजीराजां ा पाठीशी उभे रा हले. रणदु ाखानास व इतर सरदारास शहाजीराजां ा मदतीस आ दलशाहाने रवाना के ले.

नजामशाहीपैक एक मू तजा णून लहानसा वंशज जीवधन ा क ावर कै दत होता. शहाजीराजांनी झपा ाने जीवधनवर जाऊन ा मुलाला ता ात घेतल. जीवधनगड जु र तालु ात आहे. राजे मू तजाला घेऊन संगमनेरजवळ ा पेम ग र क ावर आले व झटपट समारंभ क न राजांनी ा मू तजाला बादशाह नजामशाह बनवल, ा ा डो ावर छ धरल व तः ाचे मु वजीर बनले. राजे वजीर बनले! पुढे तर ते सहासनावर तःच बसून ा मू तजाला मांडीवर घेऊन कामकाज क ं लागले! ा मू तजा ा मागे असलेली शहाजीराजांची मूत णजे एका तं मराठा राजाची मूत होती! शहाजीराजांनी पूव अनेकदा नोक ा बदल ा. एका सुलतानाची नोकरी सोडू न, दुस ा दरबारात जाऊन ते उभे रा हले. ांच मन सुलताना ा नोकरीत असंतु च होते. ा बंधनांचा ांना तटकारा वाटत होता. अखेर ांनी तं रा ाप ाचा धाडसी य ही पुण ांतात क न पा हला. दुदवाने तो फसला. पण अनुभव वाया गेला नाही. आता हा नवीनच डाव मो ा मु े गरीने राजांनी मांडला. एका नामधारी बादशहाला तः ा मांडीवर घेऊन सार रा तःच करावयाच! शहाजीराजां ा ा ातं े ू सव धडपडीच मूळ कु ठ असेल? ांचे अंतःकरण चेत वणारी, सुलतानशाही व बंडाची ेरणा देणारी आ ण तःच स ाधीश ‘राजे’ बनाव, अशी मह ाकां ा फुं क न फुं क न फु ल वणारी कोणती श ी राजां ा मागे होती? हा मं देणारी कोणती ी होती? इ तहासाला माहीत नाही. पण ती श ी, ती ी असावी- जजाबाईसाहेब! शहाजीराजां ा राणीसाहेब! ांनी हा डाव मांडलेला पा न, ‘आपण नजामशाही बुड वली’ या आनंदांत असलेले म गल चडले. १६ आ ण आता म गल व शहाजीराजे असा लढा सु झाला. शहाजीराजांनी गेलेला खूप देश पु ा जकला! आईसाहेबांना शवनेरीवर बसून आप ा कतबगार पतीचे खरे प आ ण राजकारण दसत होत. ते खास अ भमान वाटाव असच होत. वजापूरचा दरबार आप ा मदतीस राख ाच काम शहाजीराजांचे परम म मुरार जगदेव यांनी के ल. शवाय रणदु ाखानाची राजांना फार मोठी मदत होती. तेथील वजीर खवासखान हा या दोघांमुळेच शहाजीराजांना अनुकूल होता. मुरार जगदेव हे वजापूर दरबारचे फार मोठे सरदार होते. ांना ‘महाराज राजा धराज’ १७ अशी पदवी होती. ांना ‘मुरारपं डत’ या नांवाने संबो धल जात असे. ते फार धा मक वृ ीचे

होते.

याच वष भा पद व अमावा ेला ( द. २३ स बर १६३३) सूय हण आल. मुरारपंतांची फार इ ा होती क , आपण आपली सो ा ाने तुळा करावी. महादान ाव त. १५ या सूय हणा ा दवशीच मुरार जगदेवांनी तुळादान करावयाच ठर वल. या समारंभासाठी ांनी े नवडल तही मोठ र होत. पु ापासून दहा कोसांवर भीमा व इं ायणी या न ां ा संगमावर वसले ा नागरगाव समारंभ ठरला. मो ा ेमाने तः वजीरसाहेब शहाजीराजे जातीने नागरगावास आले. पु ा ा आसपासचे खूप ा ण व इतर पं डत जमा झाले. सोन, प, धा इ ादी चोवीस पदाथानी मुरारपंतांनी आपली तुळा के ली. णजे चोवीस वेळा तुळा के ली. यादवांच रा बुडा ानंतर गे ा तीनशे वषात वेदघोषांत तुलादान वधी झाला न ता. हाच प हला! या चोवीस पदाथा ा राशी मुरारपंतानी दान के ा. शवाय गजदान, गोदान, भूदान इ ादी दान ांनी दली. या समुदायात सोळा व ान् पं डत, एक कवी, एक वै ाकरणी, एक हळे गौड नांवाचा ाप शा ी व इतर व ान् होते. सवाचा स ार झाला. पंतानी संगमे राचे देऊळ बांधल. ांनी ालाही उ दल. मोठाच खच पंतांनी के ला!१५ शहाजीराजांना हे पा न मोठा आनंद वाटला. भीमा-इं ायणी ा संगमावर औदायाचा, शौयाचा, पां ड ाचा, कलेचा, शा ाचा, राजकारणाचा, मह ाकां ेचा एक एकाच पवणीवर संगम झाला. स ार झाला. शहा ा मरा ां ा हाती थोडीशी जरी स ा आली, तरी ते कस कट करतात, हे या समारंभाने दसून आल. एवढी मोठी तुळा नागरगावास झाली. नागरगावाचे नांव बदल पावल. नागरगावच ‘तुळापूर’ झाल.

आधार : ( १ ) शवभा. ६।९१. ( २ ) रामदासी अं. ६५ ले. ५ (३) पं डतराव बखर. ( ४ ) शवभा. ६।९१. ( ५ ) शवभा. ६।९३. ( ६ ) शवभा. ६।८१ ते ९०. ( ७ ) शवभा. ६।९३ ते ९५. ( ८ ) तुकाराम गाथा व समथ ंथ. ( ९ ) गाथा अभंग ८५१. ( १० ) इइं फॅ. रेकॉडस् ( ११ ) शचसा ५ ले. ८२४. ( १२ ) मंडळ इवृ. १८३८ पृ. ५०; राजखंड १८ पृ. २९; राजखंड १५ पृ. ४४४ व ४६; आघइ पृ. १६२ व १६५; शवभा. ८।५२ ते ५६. ( १३ ) पु.मं. लाड-तुकाराम भा. १ ला. ( १४ ) आघइ. पृ. १६९. ( १५ ) आघइ. पृ. १६९; सप ांतील मा हती पृ. १९. ( १६ ) शववृस.ं खं. २ पृ. ७ व ८. ( १७ ) शव . पृ. ९२.

शवनेरी

ा अंगणात

शवबा शवनेरीवर तळा तळाने वाढत होता. आईसाहेबांचा तो के वळ वसावा होता. ाला ‘ शवबा’ णूनच हाक मारीत. १ ाचे ेकजण कौतुक करी. ा ा गो ज ा गुटगुटीत बाळशामुळे तो सवाचा आवडता झाला होता. दाया आ ण दासी ाला कडेखां ावर ंद वातावरणांत खेळत, वाढत होता. तो रांगूं लागला. असा खेळवीत. तो शवनेरी ा तु तु रांगे क , वा! २ ा ा पायांतील चाळवाळे ण णु त. आईसाहेबांचे मन ांतच रमून जाई.२ आ ण एके दवशी शवबाने परा म के ला! रांगत रांगत ाने घराचा उं बरा आपण होऊन ओलांडला! ३ के वढा परा म! प हला परा म! शवनेरीवर ा आप ा राह ा घराचा वीतभर उं चीचा उं बरठा दमत-धडपडत बाळाने ओलांडला! ा मो हमेत शवबाला बरेच यास पडले.३ सवाना के वढे कौतुक वाटल! शवबा उं बरा ओलांडून अंगणांत रांगूं लागला. ाची सावली पडू लागली. शवबा सावली पकड ासाठी धावूं लागला! ४ आपलीच सावली कशी सापडावी! आधीच शवबाचे तळहात लाल लाल चुटुक होते. रांगूं लाग ावर तर जा च लाल लाल दसूं लागले. ५ ा ा तळहातावर टीक ठे वला असता तर माणकासारखाच लाल लाल भासला असता. आईसाहेबांनी शवबाचे आता उ ावण के ल. ६ शवबा एवढासा होता. पण भारी खोडकर होता. आईसाहेबां ा दयातील अमृत पदराखाली तो पीत होता. थोड थोड जेवूंखाऊं ही लागला होता. पण बाळाचे पोट तेव ाने भरेना! आईसाहेबांची आ ण दायांची नजर मो ा शताफ ने चुकवून तो अंगणांतील मऊ मऊ मातीचा बोकाणा भरीत असे. ७ खरोखर मातीची चव कांही ारीच! आ ण मग दाया ओरडत धावत ा ा पाठ त धपाटा घालायला आ ा क चोरासारखा चु बसे! ८ पण ा ा दायांचे ा ावर अ त अ त ेम होते. ा ाला खोटे खोटे अन् कधी खरे खरे दटावीत, ९ धपाटेही घालीत.९ ा ाशी बोबडे श बोलून ाला बोलायला शकवीत. दायांनी

मा गतले तर खुशाल तो आप ा ग ांतले दा गने काढू न ांना देऊन टाक . अन् ा ाशी ा ेमाने खेळतही. १० ाला कुं दक ांसारखे सुंदर दात येऊं लागले होते. शवबा हसरा आ ण खेळकर होता. पण रडायचाही जोरदार! वशेषतः पदराखाली दूध प ासाठी आ ण ह कर ाची लहर आली णजे. ११ लहानपणी रड ाचा सराव असलेला बरा असतो! णजे मग मागाव ते चटकन् मळत! शवबाला हळूहळू पाय फु टले. तो उभा रा ं लागला. पावल टाकूं लागला. दुडूदडु ू धावूं लागला. १२ आता शवनेरीचे अंगण अपुर पडू ं लागले. तो अंगणांत धावे. मातीत खेळायला ाला फार आवडे. सगळे अंग मातीने माखून घेई. मुठी भरभ न डो ावर उधळून घेई. १३ आ ण मग दायांची ा ामागे धावपळ चाले. शवबाला खेळायला गडावर लहान लहान खेळगडीही मळाले. आईसाहेबांनी ाला मातीचे ह ी-घोडे दले. शवाय गडावर वा ा ा अंगणांत कांही मोर आणून सोडलेले होते. शवबा ांची पसे पकड ाक रता ां ामागे धावे. मोरा ा, पोपटा ा आ ण ह ी ा ओरड ाची तो अगदी बे ब न ल करी. को कळे ला त ासारखे ओरडू न वेडावण दाखवी. भुं ासार ा गरगर गर ा मारी. दाई ा पाठीमागून गुपचूप येऊन एकदम वाघासारखी गजना करी आ ण तला दचकावी. तर कधी त डानेच नगा ासारखा आवाज करी. इतकच काय पण घो ा ा खकाळ ाचीही न ल करी! १५ शवबा ा डो ावर मऊ मऊ रेशमासारख के सांच लु प भुरभुरत. दाई टा ा वाजवी अन् तो नाचे बगाडे. १६ आप ा स ग ांबरोबर तो गडावर लपंडाव खेळे. तो वा ांत कु ठे तरी कोप ात लपून बसे आ ण म ांनी ाला डकू न काढल, क मो ाने हसे. १७ आं ध ा को श बरीचा डावही रंग.े चडू आ ण भोव ाचा खेळ भोव ासारखाच गुंग.े मग दाई हाक मारी. मो ाने हाक मारी. तरीही शवबा खेळातच दंग झालेला असे.१५ कधी कधी मग खा टले तरी खात नसे.१५ पी टले तरी पीत नसे. मग आईसाहेब तः ाला खेळातून हाक मा न ने ाक रता येत. ा आ ा क तो दूर पळूनच जाई! १८ शवबा खूप खेळे. खूप हसे. खूप धावे. खूप बागडे. अन् रा झाली क आईसाहेबां ा कु शीत रामा ा, मा ती ा, कृ ा ा, भीमा ा अन् अजुना ा गो ी ऐकत ऐकत गाढ झोपून जाई. शवबा ा भवताली शाळूसोब ांचे क डाळे गोळा होई. इव ा इव ा जवलगांचा तो गोपाळमेळा शवबाशी हस ा-खेळ ांत रंगून जाई. ते खूप खेळ खेळत. कधी भोवरा, तर

कधी लपंडाव. कधी चडू तर कधी काही. ा बाळां ा गोड चव चवाटामुळे आईसाहेबांचे मानससरोवर आनंदाने भ न जाई. एका खेळाव न दुस ा खेळावर त चमणी पाखरे भुकन् जाऊन बसत. शवबाचा आवडीचा खेळ माती ा ढगा ांवरचा. म ांसह तो मातीचे ढगारे तयार करी आ ण ा ढगा ांवर रा ापन करी! १९ छेः छेः! ांना मातीचे ढगारे नाही णायच हं! ांना ‘ क ’े णायचे! ‘गड’ – ‘गड’! या चंड गडांची नाके बंदी आ ण मोचबंदी करणे णजे काय पोरखेळ का होता? त फार अवघड! जोखमीचे! सव ढगा ांची – चुकलो – चुकलो – क ांची जबाबदारी राजां ा शरावर पडे! राजे णजे आपले शवबा! ! आता रा करायचे णजे चांगलासा ‘श ’ू हवाच. बनश ूचे रा कर ांत काय चव आहे? मग ‘श ’ू चीही नवड होई. दो ी सै ांत ह ी-घोडे जमा होत. ह ाची अन् लढाईची तयारी होई. पण एक बेटी अडचण असे. या ह ी-घो ांना तः ा पायांनी चालतां पळतां येत नसे! ! खेळांतील रा

, राजा आ ण सेना अशी रंगत होती.

शवबा ा क ांवर श ु ह ा चढवीत. लढाई जुंप.े झडे फडफडू ं लागत. कू म सुटत. मोठे मोठे वीर म न पडत! फार वेळ म न पडायची बात नसे! शेवटी जयवाले झडा नाचवीत ओरडा करीत. मातीचे ढगारे हेच शवबाचे रा होते. हेच ाचे सहासन होते. शवबावर खेळातले रा येत जात होत. आईसाहेब या बाल डा न पाहात हो ा. फार मो ा अपे ा ा मातृ ीत साठले ा हो ा. आज ही बाळ माती ा ढगांचे क े क न ते जक त आहेत; उ ा क े जकतील! आज माती ा ह ीघो ां नशी ही बाळ ा ा करीत आहेत; उ ा ह ीघो ां ा फौजा घेऊन ा ा करतील! तोफां ा रांगा ा रांगा घेऊन सरब ी करतील. ही बाळे आज फु लपाखरे आहेत; उ ा ग ड होतील! अ ान जकतील!

आधार : ( १ ) शच . जेघेश; मंडळ ै. व. १ अं. २-३ ले. ४ ( २ ) शवभा. ७।८ व ९. ( ३ ) शवभा. ७।११. ( ४ ) शवभा. ७। ६ व ९. ( ५ ) शवभा. ७।७ ( ६ ) शवभा. ६।९२. ( ७ ) शवभा. ७।१० ( ८ ) शवभा. ७।१६. ( ९ ) शवभा. ७।३३ व १६. ( १० ) शवभा. ७।१७. ( ११ ) शवभा. ७।५, १३ व १४. ( १२ ) शवभा. ७।१७ व २१. ( १३ ) शवभा. ७।८ व १६. (१४) शवभा. ७।१८. ( १५ ) शवभा. ७।२७ व २० ते ३३. ( १६ ) शवभा. ७।१७. ( १७ ) शवभा. ७।२८. ( १८ ) शवभा. ७।३५. ( १९ ) संभूषण पृ. ४; शवभा.

करण-२

शहाजीराजांचा मनसुबा बुडाला! शहाजीराजांनी नजामशाही ा र णासाठी पराका ा मांडली. थम तर भीमा आ ण गोदावरी ा दुआबांतील मोगलांनी जकलेला जवळ जवळ सव मुलूख ांनी परत मळवला. ां ा या चंड उ ोगाने शाहजहान बादशाह बैचेन झाला. शहाजी, एक मराठा, नजामशाही ा नांवाखाली स ाधीश बनतो? ह बर न !े नकर न याने ाने आप ा सरदारांना चढाईचे कू म सोडले. तो तः आ ांत होता. ताजमहालाचे बांधकाम सु झाले होत. प र ाचा क ा नजामशाह त णजेच शहाजीराजां ा ता ांत होता. हा क ा जक ासाठी महाबतखानाचा पु खानजमान चालून आला. शाहजहानचा पु शाहजादा शुजा खास जातीने द नवर आला आ ण मग म गल सेनापती महाबतखानाने ब ाणपूर, जाफरनगर, जालना, बीड, प रडा अशी चंड आघाडी शहाजीराजां व रांगत उघडली. तीत फौजा, पैसा व यु सा ह तुफान होत. शुजा द णत येतांच महाबतखान व तः शुजा प र ावर खानजमानाला मदत क न क ा लौकर काबीज कर ासाठी रवाना झाले. शहाजीराजांनी व वजापूर ा आ दलशाही सरदारांनी प र ा ा सभोवतालचा सव मुलूख बे चराग क न टाकला. म गलांची प र ा ा वे ांत उपासमार होऊं लागली. शवाय राजांचे मराठी ह े चालू झाले. शाहजादा आ ण दोन अ ंत मोठे सरदार अखेर राजां ा प र ापुढे हरले. ांची दैना उडाली आ ण मुका ाने मान खाली घालून शुजा व महाबतखान प र ा न ब ाणपूरला नघून गेले! या पराभवाने शाहजहान अ ंत संतापला. ाने महाबतची कडक श ांत हजेरी घेतली. ती वम लागून आधीच रोगजजर झालेला हा खान मरण पावला (ऑ ोबर १६३४). शहाजीराजांचा दरारा खूपच वाढला. रोज-ब-रोज राजांची सरशी होत होती. मुरार जगदेव व रणदु ाखान इतर आ दलशाही सरदारांसह शहाजीराजांना मनापासून मदत करीत होते.

अशाच वजयी दमाखांत आणखी एक वष गेले. दर ान राजे एकदा थोडा काळ शवनेरीस गेले व शवबाला आ ण जजाबाईसाहेबांना वैजापुरास घेऊन आले. वैजापूर ा मु ामानंतर जजाऊसाहेब आ ण शवाजीराजे हे शहाजीराजां ाच सतत सांगाती सहवासात होते. मुरार जगदेवांनी यापूव च ती जग स तोफ ‘मुलूखमैदान’ प र ा न वजापुरास नेली. नेताना पंतांना फारच क पडले. ही तोफ अ ंत चंड आहे. भीमा नद तून नेताना तची नावच बुडाली. मोठे च क बाहेर काढताना पडले. दुसरी एक चंड तोफ अहमदनगर न वजापुरास ने ाक रता दुस ा एका तरा ावर बांधून भीमा नदीतून द ण कना ाकडे नेली जात होती. पण ही तोफ भीमेत बुडाली. ब दा तराफा उलटा झा ामुळे ही बुडाली असावी. या तोफे चे नांव होते ‘धूळधाण’. ही तोफ बाहेर काढता आली नाही. हे पावसा ाचे दवस होते. अखेर हे मुलुखमैदानाचे अ त चंड धूड वजापुरांत आले. वजापूर ा प मेस सज बु जावर तला चढ व ांत आल ( द. २२ स बर १६३२). ३ पंत मुरार जगदेव र आ ण घाम गाळीत आ दलशाहाची अशी सेवा करीत होते. शहाजीराजांसाठीही धडपडत होते. पण आ दलशाही दरबाराला ां ा सेवेच काय? कांही झाल तरी अखेर पंत होते काफर! दखनी! आता तः शाहजहानच शहाजीराजांचा मोड कर ासाठी नघाला ( द. २९ स बर १६३५). आ ण तडक दौलताबादेस आला. २ शाहजहानने थम वजापुरास आ दलशाहाला अस दमदाटीचे व ततके च आ मषाचे प पाठ वले क , ामुळे सगळ पारडच फरल! त प अस होत, ‘जर तु ी शहाजीला मदत कर ाचे बंद न कराल तर याद राखा. आ ी शहाजीला तर बुड वणार आह तच, पण ा ाबरोबर तु ांलाही बुडवूं. पण तु ी आ ांला मदत कराल, तर मा शहाजीची नजामशाही तु ांला न ी देऊं.’ बाण बरोबर लागला. आ ण तेव ांत वजापुरांत भयंकर कार घडला. महंमदशाह आ दलशाहाने मुरार जगदेवांना कै द क न, ांची जीभ छाटून ांची शहरांतून धड काढली व ांचे तुकडे तुकडे क न ांना ठार मारल! ४ वजीर खवासखानाचाही खून पडला व मु फाखान वजीर बनला. हा मु फा शहाजीराजांचा भयंकर ेष करीत असे. (मुरारपंत-वध ऑ ोबर १६३५). पारड फरल. शहाजीराजांचा उजवा हातच तुटला. आ दलशाही फौजा राजां व म गलांना मळा ा. तुंबळ श ू राजांवर उठले. राजांनी मू तजा नजामशहाला घेऊन मा लीचा

क ा गाठला. ांनी शवबाला आईसाहेबांसह मा लीला आणल. खानजमानने मा लीला वेढा घातला. आता हा अखेरचा सं ाम! राजांनी ह आपल अ रा टक व ाची शक के ली. ांनी पोतु गजां ा गोरदोराला चौलला प पाठवून वचारल क , मला आ ण नजामशाह मू तजाला तुम ा चौल ा क ांत आ य देतां का? फरं ांचा जवाब आला, ‘नाही’ णून. उपाय हरले. मा लीला गळफास पडला. राजांना अ ंत वाईट वाटत होते. इत ा धडपडीने मांडलेला डाव हातचा चालला. गे ा तीन वषात ांनी व ां ा पदर ा सव मंडळ नी माची सीमा के ली होती. मा ली ा वे ांत खानजमान म गलांचा सेनापती होता. ा ा मदतीस वजापुरा न मु फाखान वजीराने म लक रेहान, स ी मजान व रणदु ाखान यांना पाठ वले होते. रणदु ाखानाला शहाजीराजांब ल फार ेम वाटे. ाचे मन फार मोठ होत. ाला राजां ा कतबगारीची ही होत असलेली नासाडी पाहावेना. पण ती थांबवणही ा ा हाती न ते. ांत ा ांत ाने धडपड चाल वली. रणदु ाने राजांशी गु पण बोलण चाल वली. ाने वजापुरास आप ा आ दलशाही दरबारांत बादशाहाशीही बोलण सु के ल व राजांना वजापूर दरबाराने आप ा पदर जहागीर देऊन ठे वून ाव, अशी खटपट के ली. आ दलशाहाने मा ता दली. खानजमानने वेढा इतका जारी के ला क , अखेर शहाजीराजांनी दुःखी मनाने समशेर टेक वली. मा लीचे दरवाजे उघडले. मू तजा नजामशाहाला म गलांनी ता ांत घेतल. ५ राजे जड पावलांनी गडाव न शवबा व जजाबाईसाहेबांसह उतरले. रणदु ाखानाने ांना आदराने आप ा तंबूत नेल. नजामशाही बुडाली! णजेच शहाजीराजांचे मराठशाहीचे य बुडाले! शाहजहानने व आ दलशाहाने नजामशाही मुलखाची वांटणी क न घेतली. भीमे ा उ रेचा मुलूख शाहजहानने घेतला. द णेचा व कोकणांतील मुलूख आ दलशाहाने घेतला. शाहजहानने राजांब ल एक अट आ दलशाहाला न ून घातली क , तु ी वाट ास शहाजीला आप ा पदरी ठे वून ा पण ाला महारा ात अ जबात ठे वूं नका! दूर ा ांतात कु ठे तरी ठे वा! याचा अथ होता. महारा ात व स ा ी ा सा ांत ठे वले तर हा सह पु ा उठे ल! कारण स ा ी अशा सहांना फू स देतो!

आ दलशाहाने राजांची भीमा व नीरा दुआबांतील जहागीर ां ाकडेच पूववत ठे वली व शवाय कनाटकांत काम गरी सांग ाच ठर वल. णजे स ा ीचा संबंध तोडला! ज ज घडेल त पाहाण व मा करण राजांना भाग होत. या सव धावाधावीत एक मराठी हाड राजांसाठी फार तळमळत होत. राजांवर ाची फार माया जडली होती. ाचे नांव का ोजी नाईक जेधे देशमुख. का ोजी नाईक रणदु ाखाना ा पदरी चाकरीस होते. ांचे कारभारी दादाजी कृ लोहोकरे हेही तेथेच होते. राजांनी का ोज चे ेम जाणल. ांनी रणदु ाखानापाशी एक मागण मा गतल, ६ “खानसाहेब, एवढा हा तुमचा माणूस आ ांला ा!” खानसाहेबांनी खुषीने कबूल के ल. ांनी राजांची वनंती उदास के ली नाही. का ोजी जे ांना दादाजीपंत लोहोक ांसह खानाने राजां ा पदरांत घातल. का ोजी नाईक जेधे हे रोहीडखो ाचे देशमुख होते. भोर ा द णेस मावळचे हे खोर आहे. रायरे रा ा चंड पहाडाखाली कारी नांवाच ज गाव आहे, ते का ोजी नाइकांचच. मोठा ह तबुलंद माणूस होता हा. मावळप त नाइकांचे वजनही मोठ होत. असा मोठा माणूस शहाजीराजां ा पदर पडला. का ोज ा संगत ांचे कारभारी दादाजी कृ लोहोकरे हेही राजां ा पदर पडले. दादाजापंतही मोठे नेक चे कतबगार होते. हेही रोहीडखो ांतील राहणारे देश ऋ ेदी. दादाजीपंतांच घराण लेखण त आ ण तलवार तही तरबेज होते. एक बादशाही मांडीवर घेऊन शहाजीराजांनी तीन साडेतीन वष एका तं रा ाचा कारभार के ला होता. द ी ा बळ स ेशी ंजु दली होती. या उ ोगांत ां ा हाताखाली कती तरी माणस वगाल आ ण तयार झाल . वल ण अनुभव मळाले. रणांगणांत आ ण राजकारणात ह माणस तावून सुलाखून नघाल . बादशाही खेळ वलेल ह माणस नभय आ ण शार बनल होत . भोसले घरा ाश त एकजीव झाल होत . या सवाना शहाजीराजांनी आप ाबरोबरच घेतल. ह माणस हीच आता राजां ा हाताश असलेली मोलाची दौलत होती. या माणसांचा काय उपयोग करावा आ ण पु ा ा जहा गरीची व ा कशी लावावी, याचा वचार राजां ा मनांत घोळत होता अन् ाच वेळी ां ा मनांत क ना उमलली क , पुणे जहा गरीची व ा यातीलच एका शार माणसा ा हात सोपवावी. स ा ी आ ण मराठी मावळ मुलुखाश असलेला आपला संबंध

बादशाहांनी तोडला आहे. पण आता शवबालाच पुणे ांतांत ठे वावा! जजाऊराणीसाहेबांसह ठे वावा! बस! पुढे सव ी ाधीन! राजे रणदु ाखानाबरोबर वजापुरास रवाना झाले. ते वजापुरांत पोहोचले. ते आतापयत वजीर होते. आज पु ा साधे सरदार उरले. दरबारात आ दलशाहापुढे गेले. आ दलशाहाने ांना कनाटकांत बगळूरला जा ाचा कू म दला. राजांनी कु नसाताक रता मान वाक वली. या वेळी शवबाचे वय सहा वषाचे होते.

आधार : (१) मंडळ ै. व. १ अं. १ पृ. आघइ. पृ. १७२. ( ६ ) जेधेक रणा.

१९. ( २ ) शचवृसं. २ पृ. १०. ( ३ ) आघइ. पृ. १६०. ( ४ ) आघइ. पृ. १७५. ( ५ )

लाल महाल

पुण! कसबे पुण! एवढस गाव. व ी असेल फारतर तीन हजार डो ांची. पण द ी ा बादशाहापासून तंजावर ा पाळे गारापयत पु ाचे वेगळे पण लोक ओळखून होते. पुण णजे मावळ मुलखाचे दय. बारा मावळ ा बारा वाटा पु ा ा वेशीला येऊन मळत. अन् बारा मावळातील हजार पावले पु ा ा बाजारात फरत. गजबजले ा पु ाची तारीफ हजार गावांत गाजत होती. द ी ा एका बादशाहाने तर पु ाला नांव दले होते. ‘शहर नमुना’. नमुना हे नांव ब दा पु ात ा पुणेकरां ा भावाव नच ते ाने दले असावे. नमुना पु ा ा प लकडेच सहा कोसांवर आळं दी. ाने र आळं दीला का रा हले? पु ात का नाही? ब धा येथील नमु ांपासून चार पावल दूर असलेलेच बर णून! पुण कु णी बस वल कोण जाणे. पण ाने बस वल, ाला न देवानेच खुणावले असावे क , इथेच भूमीपूजनाचा चरा बसव. गाव वसवायला जागा कशी अगदी नेमक नवडली. आरशात न पाहताही सवा भाळी कुं कू रेखते तशी. ततक अचूक. ततक सुंदर. दीड हजार वषापूव . पुण इतके जुन आहे. ाचे प हले नांव ‘पु वषय’ १ (इ. ७५८). पुढे णू लागते. ‘पुनक वषय.’ २ (इ. ७६८). नंतर झाली पुनवडी. मग तचे झाले पुण. गद झाडीत पुण वसल होत. हर ाकं च मखमलीवर रमुजी मोती टपकन तून खुलावा तसे नैऋ ेकडू न सळसळत येणा ा मुठा नदी ा कमरेवर पुणे वसले होते. नदीला घाट होता. घाटावरती तट होता. तटावरती वेस होती. कुं भारवेस, कुं भारांची घरे छो ा बोळ ापासून मो ा रांजणांपयत घाटदार भांडी मातीतून तयार करीत. पु ाची देशमुखी शतो ांची, पाटीलक झांब ांची. इथले देशपांडे होनप. या सवाचे आ ण सावकारसराफांचे मोठे मोठे

वाडे होते. शा ी पं डतांची आठ घरे होती. सुंदर हेमाडपंती देवळ होती. लगीन घरासारखे पुण गजबजलेले असायचे. पोरीबाळी गाणे णाय ा, ‘काय बाई पु ाची तारीफ, लंवंगा नघा ा बारीक. कुं भारवेशी ा सामोरी, लु ते सो ाची अंबारी’. पण, सग ाची माती माती झाली. सुलतानांनी आळीपाळीने पु ाचे मातेर के ल. पु े र, के दारे र, नारायणे र, मोरे र गणपती यांची सुंदर सुंदर मं दरे उ झाली. ८ ही सारी देवळे यादवां ा वेळेची. ४ हेमाडपंथी देवळे भंगली. ांचे पुजारीही भंगले. एक होता रामभट राज ष. दुसरा होता शामभट राज ष. हे दश ंथी वेदोनारायण पु ाचे मुजावर आ ण काजी बनले.४ याच राज ष घरा ाची एक शाखा ओतुर या शवनेरी गडाजवळ ा गावात नांदत होती. पु ाची पार रया गेली. नुकतेच वजापूर ा आ दलशाही फौजेने उरलेले पुण पार बरबाद क न टाकल. ६ (इ. १६३०). गावाची तटबंदी आ ण वेशी सु ं ग लावून उड व ा. घरदार जाळून टाकली. क ल के ली. जवंत माणसां ा कव ा उर ा. धन दौलत लुटली. शहाजीराजांचे टोलेजंग दोन वाडे पु ात होते. ते तर प ह ा थम पेटले. ११ कारण सारा राग शहाजीराजांवरच होता. आगीचे लोट आ ण धुरा ा लाटा उसळ ा. चंड तुळवट कडाडकडकड आवाज करीत जळत जळत कोसळत होते. राख झाली, ते ा आग वझली. आ दलशाही फौजेने पुण ता ताराज के ले. नांगराला गाढवे जुंपून तो पु ात फर वला. ९ एका र ावर ज मनीत एक लोखंडी पहार ठोकू न ठे वली.९ फाट ा तुट ा वहाणांचे आ ण जो ांचे तोरण र ावर टांगले. याचा अथ असा होता क , हे शहाजीराजांचे पुण आ ी पुरे बरबाद के ले आहे. आता येथे कोणी ते आबाद कर ाचा य क नये. व ी क नये. हे आता मसण झाले. जर कोणी पु ात र ात ठोकलेली पहार काढू पाहील तर तो शाही गु गे ार ठरेल. सहा वषापूव (इ. १६३०) पु ाची अशी मसणवट के ली गेली. तीन हजारांवर व ीने गजबजले ा पु ात उगीच कु ठे कानाकोप ात नवडु गं ा ा आ ण पड ा-मोड ा जळून अधवट उरले ा झोपडीखोपडीत चार दोन हताश आ ण भकास संसार जीव ध न, घाबरले ा पाखरांसारखे जगत होते. जणू मसणजोगी. पण एके दवशी सूयाबरोबर तांबुस नवलाई उगवली. पु ा ा दशेने घो ां ा टापा उमटू लाग ा. जीव ध न सां दसापटीला जगणारे पुण दचकले. आता ही कोणाची ारी आली पु ावर? ारीबरोबर साजसरंजाम एकाद दुसरा मेणा पालखी होती. क बला णजे

बायामाणसे होती. कोणाची ही ारी? २४ ही ारी होती सकलसौभा संप व चुडमे ं डत राज ी जजाऊसाहेब भोस ांची. संगती सहा वषाचा मुलगाही होता. शवाजीराजे बन शहाजीराजे भोसले. पालखी मे ां ा आगे मागे म ाठी घोडे ार टापा टाक त येत होते. उं टावरती लगी हो ा. लगी वाज वणारे उ र ार होते. लगी णजे छो ा आकाराचे नगारे. शगे कणवाले होते. काही बंदकु बकदाज, भालाईत, ढालाईत होते. ारी पु ा ा पड ा वेशीतून पु ात वेशली. सौ. जजाऊसाहेब आ ण शवबाराजे पु ात वेशले. जणु गौरीगणपतीच पु ात आले. पु ाचे डोळे लकलकले. चेहरा मोहरा सोनचा ासारखा उमलला. मसणजोगीपण एकदम पालटले. पु ाला अचानक अव चत लगीनमांडवाची झळाळी आली. शगे तुतारली. सो ा ा पावलांनी ल ी पु ात वेशली होती. पण तः ा मालक ची या मायलेकरांची घर शाही फौजेने जाळून टाकली होती. ामुळे रहायला घरही उरले न ते. राहायचं कु ठे ? पु ा ा पाटलांचा वाडा जरा तरी अंग साव न उभा होता. पाटलांचे नांव झांबरे पाटील. झांबरे पाटलांनी या गौरीगणपतीचे आप ा वा ात ागत के ले. मु ाम पडला. आता तःचे नवे घर बांधून होईपयत जजाऊसाहेब आ ण धाकटे राजे झांबरे पाटलां ाच वा ात राहणार होते. वषपटीयाने. जजाऊसाहेबां ा आ ण शवाजीराजां ा दमतीला सारा राजदेशमुखीचा साजसरंजाम होता. जरे, हरकामे, हशम, आढाव, खासबारदार, कारकू न, दवाणकारभारी, फडणीस आ ण हा सगळा बारबारदाना आ ण ह ारी अन् आडह ारी लेखणी नशी कारभार सांभाळणारा एक ातारा सरकारकू नही होता. ाची जरब ा ा बोल ाचाल ातून आ ण डो ातूनही दसत होती. ातारा वयाने पं ाह री ा अंगणातला असावा. तरी करडा आ ण कडवा होता. जजाऊसाहेबां ा आ ण शवाजीराजां ा सावलीपुढे ाचे वागणे आदबीचे होते. या ाता ा सरकारकु नाचे नांव होते दादाजी क डदेव मलठणकर. स टेक गणपती ा जवळच दादाजीपंत कारभा ांचे गांव. भीमे ा कडेवर. गावाचे नाव मलठण. प ह ापासून हे गांव बहमनी बादशाहीतले. पुढे आ दलशाहीतले. दादाजी क डदेवांची सारी सेवा वजापूर ा आ दलशाहीतच आजपयत झाली. भोसले राजकु टुंबा ा सेवाचाकरीत ते थम आले यावेळेपासूनच. (इ. १६३७ ारंभ) यापूव शहाजीराजे नजामशाहीतच सरदारी क न होते. पुढे (इ. १६३१ ते ३६ अखेर) राजे नजामशाही तःच व जरी ा ना ाने सांभाळीत होते. या कालखंडात म ंतरी कांही म हने (इ. १६२९) ते वजापुरास आ दलशाहीचे सरल र होते. पण पुढे काही काळ आ दलशाहीतून

द ीकरां ा म गलाईचे ते सरदार झाले. पण तेथेही न पट ामुळे आ ण नजामशाही टक व ासाठी ते पु ा नजामशाहीत आले. (इ. १६३०) याचवेळी पुणे प रसरात पूण तःचा अंमल णजेच रा च क , वस व ाचा राजांनी ांतीकारक य क न पा हला. पण तो टकला नाही. आ दलशाहीने पुण बरबाद क न हा रा ाचा डाव पार मोडू न काढला. मग मा (इ. १६३१ ते १६३६ ऑ ोबर) राजांनी नजामशाही टक व ासाठी मू तजा नजामशाहाची व जरी के ली. अखेर ही नजामशाहीच द ी ा शाहजहान बादशाहाने पूण बुड वली. शेवटची ंजु शहाजीराजांनी म गलांशी दली ती कोकणात, ठा ा ा उ र भागात. मा लीगडावर. पण राजांचा पूण पराभव झाला. (इ. १६३६ अखेर) या संपूण कालखंडात दादाजी क डदेव मलठणकर हे वजापुरी आ दलशाहीतच कारकु नीचाकरी करीत होते. वा वक ते मूळचे गांवकु लकण . ातून चढ ावाढ ा पायरीने ते ातारपणी आ दलशाहीतील सुभे क ढा ाचे ‘नामजाद’ सुभेदार णून नेमल गेल. पुणे कसबा आ ण आ दलशाहीत क ा क ढाणा हे अगदी जवळजवळ. अवघे आठ कोसांचे अंतर. ( णजे तेवीस क.मी.) या काळापयत दादाजी क डदेव यांचा नजामशाही अंमलाशी नोकर या ना ाने अन् ाच माणे शहाजीराजे यां ाशीही नोकरी कवा राजक य एखादी लहानमोठी काम गरी कर ा ा ीने संबंध आ ाची एकही न द सापडत नाही. भोसले कु टुंबाशी साधी गाठभेट झा ाचीही न द सापडलेली नाही. अ ाप तरी सापडलेली नाही. पु ाचा कारभार जजाऊसाहेब आ ण शवाजीराजे यांनी पहावा या क रता शहाजीराजांनी या मायलेकरांची पु ात रवानगी के ली. आ ण ां ा हाताखाली कारभारी सरकारकू न णून दादाजी क डदेव मलठणकर यांनाही राजांनी नेमल. १२ यापूव ा एकाही ऐ तहा सक कागदप ांत दादाजी क डदेवांचा उ ेखही सापडत नाही. णजेच आज उपल असले ा ऐ तहा सक पुरा ांत दादाजी क डदेव आ ण पु ाची भोसले-जहागीर यांचे उ ेख येथून पुढ ा काळात येतात. ( णजेच इ. १६३७ अगदी ारंभ ते दादाजी क डदेवां ा मृ ूपयत णजेच इ. १६४७ प ह ा तमाहीपयत). पु ात देवळ होती. चत कोठे देवही होते. पण ांची अव ा के वलवाणी आ ण लाजीरवाणी झालेली होती. शहाजीराजांकडे पुणे परग ातील छ ीस गावांची जहागीर वजापूर ा आ दलशाहाने तशीच चालू ठे वली. वा वक हा सव जंगलमय आ ण ड गरमय परगणा. शाही ा ां ा धुमाकु ळात या सा ाच छ ीस गावांची पार अफरातफर झाली होती. सुभे क ढा ावर

आ दलशाहीचा सरकारी सुभेदार होता. ाची कारभारकचेरी क ढा ावर ( णजेच सहगडावर) होती. पण क ढाणा क ा मा स ी अंबर वाहब नांवा ा आ दलशाही क ेदाराकडे होता. या क ाव न सुभेदार णून दादाजी क डदेव जरी सु ाचा कारभार पाहात होते, तरी क ा मा थेट शाही क ेदार स ी अंबर या ाच ल री कु मती खाली होता. शहाजीराजांनी दादाजी क डदेव मलठणकर यांचा कडवा, न ावंत, ामा णक, आ ाधारक, क ाळू, कडक श ीचा, हशेबी, रयतेची आ ण कारभारातील लहानमो ा माणसांची कडक श ीने पण तेव ाच माये ा कळव ाने काळजी. घेणारा भाव ओळखला होता. दादाजीपंतांचे हात आ ण मन तीथ दक कायमचेच तळहाती असावे, तसे नमळ होते. ते भावाने कडक होते. कारभारात ांचा भाव सुईसारखा टोकदार होता. टोचणारा. पण अशाच ामी न , द , बु मान, अनुभवी, न ृह वृ ाकडे आप ा छ ीस गावां ा जहा गरीचे कारभारीपण सोपवाव अस शहाजीराजां ा मनाने न के ले. जजाऊराणीसाहेबांची सव आ ा, व ा आ ण काळजी अगदी लेक सारखी आ ण चरंजीव शवबाराजांची जपणूक नातवंडासारखी पंत घेतील, अशी राजांना खा ी वाटत होती. वा वक दादाजी क डदेव हे आ दलशाहीतले क ढाणा सु ाचे नामजाद सुभेदार. भोसले घरा ाशी ामीसेवक णजेच मालक नोकर या ना ाने सु ा पूव कधीही संबंध नसलेल.े पण असा इमानीइतबारी, छो ा परग ाएव ा जहा गरी ा कारभारी णून याच वयोवृ माणसाला भोसले दौलतीचा इतबारी राखणदार नेमू असा वचार शहाजीराजां ा मनात आला, हा सु ा ई री योगच. बरे सोईचेही पण. कारण लगत ा क ढाणा सु ाचा वजापूर ा क स ेकडू न दादाजी नामजाद सुभेदार णून कामही करताहेत. या शाही सरकारी चाकरीतच भोसले दौलतीचा कारभार पाहणे हे दादाज नाही सोयीचे, सोपे आ ण आवडीचेही ठरणार होते. ठरलेच. दादाजी क डदेव आ दलशाही सुभेदारीची सरकारी नोकरी करीत होते, आता ालाच जोडू न जजाऊसाहेबां ा व शवाजीराजां ा भोसले दौलतीचा कारभार क लागले. दादाजी क डदेवां ा कु टुंबात एकू ण मंडळी कोण कोण होती याची न द मळत नाही. पण ांना प ी व एक पु होता हे न . आता ांनीही घर पु ात होनप देशपां ां ा घराजवळ मांडल. शाही कारभार कचेरी क ढा ावर आ ण कु टुंब कारभार पु ात. णूनच दादाज ा येरझा ा पुणे आ ण गड क ढाणा यात चालू झा ा.

शहाजीराजांनी नजामशाही बुडा ावर वजापूर ा आ दलशाहीत नोकरी प रली. मह द आ दलशाहाने ांना बारा हजार ारांची सरदारी दली. ७ राजे वजापुरात शाही मुज ास जू झाले. बादशाहाने रणदु ाखानाबरोबर कनाटक ा द ण भागातील ल री कामकाजांसाठी ांना रवाना के ले.७ णजेच जजाऊसाहेब आ ण शवबाराजे यांना पुणे जहा गरीवर रवाना क न राजे खानाबरोबर कनाटकात गेल.े हा रणदु ाखान शहाजीराजांवर मनापासून मायाममता करीत असे. पुण अगदी भकास झाले होते. ाची पु ा वसवणूक कर ाचा न य जजाऊसाहेबांनी के ला. ारंभ के ला तोच मुळी ी कसबा गणपती ा पूजेने. वनायकभट ठकार यां ा मालक चे इथे मंदीर होते. म लक अंबर वजीर याने या मं दरा ा व ेकरता ज मनीचे उ ही पूव लावून दले होते. ही गो सुमारे वीस वषापूव ची. (इ. १६१५ सुमारे) गणपतीचे देऊळ शाही ा ां ा धुमाकु ळात कोलमडू न गेल.े गणपतीची मूत होतीच. देऊळ मा उरल न त.८ जजाऊसाहेबांनी देऊळ बांध ाची आ ण ीगणेशाची पूजाअचा नैवे वगैरे उपचार पु ा व त सु कर ाची योजना आखली. पूव चेच हेमाडपंती मं दराचे दगडी खांब वाप न मंदीर बांध ास सुरवातही के ली. जजाऊसाहेबां ा न ा ांचा ीगणेशा ा पूजेनेच झाला. ा पूजाअचा द व ेचे काम शवाजीराजां ा सनदप ाने णजेच राजा ेने वेदमूत वनायकभट ठकार यां ाकडे सोप व ात आले. १० हाच तो पु ातील ात कस ाचा गणपती. आईसाहेबां ा आ ण शवाजीराजां ा प ांत या गणपतीचा ‘ ीमोरया’ असा उ ेख के लेला आहे. पु ात आ ण खेडबे ा ातही एके क वाडा बांधावयास जजाऊसाहेबांनी दादाजी क डदेवांना आ ा के ली. ा माणे दादाज नी वा ांसाठी जागा नवड ा. का ज ा ड गराप ाड खेड या गावा ा जवळच वा ासाठी जागा ठर वली. हा सगळा प रसर क डेदेशमुख घरा ाचाच. क ांचे खानदान मो ा तोलाचे. जजाऊसाहेबां ा मनात खेडजवळ नवीन गांवच पांढरीवर बसवावे १३ आ ण काळीवर मोठा राईदार बाग करावा असे आले. दादाज ा अनुभवी ीलाही ते यो वाटले. ही जागा सवानाच आवडावी अशी होती. चोहोबाजूस ड गरां ा उं च रांगा, मावळतीला क ढाणा क ा, जमीन तर गुळासारखी रवाळ, ातून वाहात होती शवगंगा नदी. प हला वाडा ‘राजवाडा’ बांधायचा आ ण गावाला नाव ायचे शवाजीराजांच.े पंतांनी कामाला ारंभ के ला. एका बाजूला क ढाणा आ ण दुस ाबाजूला क डे देशमुखांसारखे ढा ा वाघा ा बळाचे घराणे, या न ा शवापुराची शान

आ ण साम राखायला उपयोगी ठरणार होते. आ ण तसे ठरलेच. गावा ा शवारात नर नरा ा वृ ांची बाग अन् वशेषतः आमराई लाव ात आली. बागेला शहाजीराजांचे नांव दे ात आले. ‘शहाबाग’. पु ातही वाडा बांध ासाठी जागा नवडली, झांबरे पाटलां ा मालक ची. १४ कस ा ा प म अंगाची, जागा व ृत, जवळच नदी, पाणी वपुल, पागेची वदळही गावास होणार नाही अशी. शवाय ीमोरया ा स ध. भू मपूजन क न प हला चरा घातला गेला. पु ाजवळ चार कोसांवर पाषाण नांवा ा गावी एक शवालय होत. देवाचे नाव ीसोमे र. शेजा नच एक छोटी नदी ळु ु ळु ू वाहात होती. नदीचे नांव ‘राम’. गावाला पेठ आ ण देवाला कोट बांध ात आला. राम नदीला सुरेख चरेबंदी घाट, बंधारा आ ण कुं ड बांध ात आली. गावाला नवीन नांव दे ात आले, ‘पेठ जजापूर’. ीसोमे रा ा क तनमंडपात भतीवर सुंदर सुंदर च े चतार ात आली. ात देवदेवतांचीच च े ब त होती. २५ दादाजी क डदेवांची शहाजीराजांवर, जजाऊसाहेबांवर, शवाजीराजांवर के वळ ेम, आदर आ ण न ाच न े तर भ ी जडली होती. दादाज चा कारभार अगदी ओळं ात असायचा. पंतांची राहणी अगदी साधी. ल सदो दत कामकाजात. तीच ांची ानसं ा. ते अधूनमधून कधी कधी तः ा संसारातही ल घालीत. ांचा संसार आ ण शहाजीराजांनी ां ावर सोप वलेली उ झाले ा पु ा ा पुनरचनेची काम गरी ते तासारखीच मानून करीत होते. लाचलुचपत, अपहार, चुकारपणा, आळस, उधळप ी इ ादी श आ ण ातील अ रेही पंतां ा अवतीभवती फरकू शकत न ती. जजाऊसाहेबां ा मनात तरळणारी आ ण वाग ाबोल ात दसून येणारी े दादाज ा ल ात आलेली होती, ती े होती मरा ांचे तं रा नमाण कर ाची. पु ात वेश के ावर पु ातील गुलाम गरी ा अपमानकारक खाणाखुणा पुसावयास जजाऊसाहेबांनी के लेली सुरवात धाडसीच होती. आ दलशाही ज ादांनी पु ावर के ले ा जखमा ांनी बुज व ास ारंभ के ला होता. इथे ठोकलेली पहार उखडू न टाकली होती. उ के लेली देवळ आ ण लोकांचे संसार पु ा सजवावयास सुरवात के ली होती. बे चराग पु ात नंदादीप तेवू लागले होते. बादशाहीने पु ावर फर वले ा गाढवा ा नांगरा ा जागी आता एक वेगळाच नांगर तयार होत होता. शवाजीराजांची तं श ामोतबही घडत होती. बारा बलुतेदार आ ण गावकामगार शवाजीराजां ा भोवती

हौसेने कामाला लागले होते. ही सारी पहाटेची च े दसत होती. दवाळी ा दवशी आईने मुलांना आं घोळीसाठी हसतहसत जागे करावे, तसे हे जजाऊसाहेबांचे जागवणे चालू झालेले होते. कोणाला जागवीत हो ा ा? मावळपट् ातील मुलांना. पु ातील कारभार, मोकासदार णून शवाजीराजां ा नावानेच सु झाला. कारभारातील आ ाप े लहान ा शवाजीराजां ा नावांने आ ण श ाने सुटू लागली. सांजवेळी दवेलागणीला उदाधुपां ा दरवळात ‘शुभंकरो त क ाणम्’ चे श आ ण सूर देवघरात तरळत होते. अन् सकाळीदुपारी जजाऊसाहेबां ा मसनदीव न सुटणा ा आ ा प ांवर श तरळत होते, ‘ तप ं लेखेव व ध ु व वं दता साह सुनो शव ैशा मु ा भ ाय राजते ।।’ आईसाहेबां ा आ ण राजां ा शुभंकरो त ा आ ण शवाजीराजां ा तप ं लेखेव ‘क ाणकारी मु ेचा’ आ ा एकच. अथ एकच. दो ीतही उदा , उ ट आ ण उ ुंग अपे ा आ ण मह ाकां ा ोतीसार ा उजळत हो ा. अ धका धक. नंदादीपाची वात सो ा ा शलाके ने पुढे सरकवावी तशा. पु ातील कसबा गणपती जवळील वाडा बांधून पूण झाला.१४ पागा, गोशाला, शलेखाना, कचेरी, द रखाना, सदर, आबदारखाना, कोठी, राह ाचे महाल, देवघर, मुदपाकखाना, ज सखाना वगैरे जागा बांधून पूण झा ा. मु त पा न वा ुशांतीने आऊसाहेब आ ण राजे आप ा सा ा साजसरंजामा नशी वा ात रहावयास आले. आता वा ाला नाव दले, ‘लाल महाल’. १५ याच वेळी बंगळुरास शहाजीराजांनी तःसाठी वाडा बांधला. अन् ा वा ाला ांनी नाव दले होते, ‘ल लत महाल’. लाल महाल असा सायसंगीन, पण दणकट अन् डौलदार बांधून झाला होता.१५ लाल महालाचे जोते पूवप म १७।।  गज लांब व द ण उ र २७।।  गज ं द (५२।।  फू ट × ८३।  फू ट) धरले होते. वा ाची उं ची १०।  गज (३०  ।।।  फू ट) होती. आत चौकात कारंजी के ली होती. कारं ाचे प मेस भ श सदर होती. सदर णजे छोटासा दरबारी महालच. वा ात आबदारखाना मुबलक होता. आबदारखाना णजे पा ाची व ा. तीन व हरी बांध ा हो ा. अनेक हौद आ ण कारंजी होती. लालमहालाचा थाट असा के ला होता.१० शवाय तळघर होती. तळघरांची खोली ४।।  गज (१३।।  फू ट) होती.१५ तकडे शवापूरचा वाडा तयार झाला होता. ा वा ाला काय नांव दले होते ते मा मा हती नाही. शहाबाग

वाढत होता. या सा ाच गो ी आईसाहेबां ा योजने माणे आ ण आ े माणे दादाजी क डदेव करवून घेत होते. ांचा भाव करडा होता, तरी हौशी होता. जजाऊसाहेबांनी पुण शहर सुधार ाकरता कांही उणीव ठे वली न ती. पुण सुधारणे णजे मोठे अवघड काम. सतत य चालूच होते. (पुणे सुधार ाचे य अजूनही चालूच आहेत!) हडक ची जागा बदलून दुसरी जागा हडक साठी दे ात आली. प हली जागा मुठा नदी ा नैऋ ेस पूव कना ावर होती. ा ऐवजी ती पवती गाव ा शवारात उ रबाजूस वसवली. जनावरांची कातडी भजत टाकावी लागतात. ाभा वकच ाचे दुगधीचे पाणी आ ापयत मुठा नदी ा वाहात मसळले जाई. ातून अनेक नमाण होत. ते मट व ाकरता व लोकांनाही सु वधा ावी याक रता जजाऊसाहेबांनी पवती गाव ा जवळ ईशा ेस आं बील ओ ाला तीस फू ट उं च, आठ फू ट ं द व स ाशे फू ट लांब असा चरेबंदी बंधारा बांधला. याचा फायदा असा झाला क , आं बील ओढा द णेकडू न उ रेकडे वाहात जात होता व मुठा नदीस मळत होता, ामुळे आं बील ओ ाला पूर आला क , शेतीला आ ण पु ा ा व ीला संकटच ा ायचे, ते बंद झाले. बंधा ापासून प मेकडे कालवा खण ात आला व आं बील ओ ाचे अडवले जाणारे पाणी मुठा नदीस पोचू लागले. या वळवले ा आं बील ओ ा ा काठावर, कातडी कमावणा ांची व ी न ाने वसव ात आली. १७ आं बील ओ ाला उ ा ात पाणी टकावे, याक रता तीन ठकाणी बंधारे बांध ात आले. १८ या सवाचा फायदा कातडी कमावणा ांना उ म होऊ लागला. तेवढाच फायदा शेतक ांनाही झाला. पु ाला हळूहळू बाळस येऊ लागल. जजाऊसाहेब व शवबाराजे शवापुरातील वा ातही राहात. शवापूरकर बापूजी मुदगल देशपांडे हे जजाऊसाहेबां ा प रवारात नोकरीला होते. अ तशय न ावंत घराणे हे. बापूजी आ ण ांचे तीनही त ण पु महाराजां ा खास शलेदारीत होते. बापूजी महाराजां ा छ ीस गाव दौलतीची हवालदारी ा जबाबदारीने राखणदारी करीत होते. १९ नारोजी, बाबाजी आ ण चमणाजी ही बापूज ची तीन मुल. न ा शवापुरात या देशपां ांचाही वाडा उभा होताच. शवापुराजवळच शवगंगा नदीला एक बंधारा बांध ात आला. उ क न टाकले ा पु ा ा मावळाची पु ा ेक बाबतीत मांडामांडी करणे हे फारच अवघड काम होते. ते काम जजाऊसाहेबांनी, तः ा संसारासारखे पदर खोवून अंगावर घेतले होते. या कामात त रतेने मदतीला उभी होती पदरची नोकर मंडळी. ांना तत ाच त रतेने मदत करायला उभी रा हली

गावागावांतील मावळ मंडळी. ात अलुतेदार होते, तसे बलुतेदारही होते. पासलकर, शतोळे , क डे, पायगुडे हीही वजनाची माणसे होती. ठरलेली कामे अगदी अचूकपणे करवून घे ाची जबाबदारी दादाजी क डदेवांवरच होती. ते ओळं ाबाहेर न जाता द होते. दलेला श आ ण ठर वलेली वेळ चोखपणे पाळणारा हा ातारा हाताने आ ण मनाने पण कडक हमायतीने छ ीस गांवचा गावगाडा चालवीत होता. शहाजीराजांनी दादाजीपंतांवर ही जोखीम टाकलीच होती.१२ न ा शवापूर गांवाची वसवणूक चांगलीच भराला येऊ लागली. न ा गाव ा पाटील, कु लकण , देशपांड,े देशमुख यां ापासून ते येसकर, गावजोशी, गुरव यां ापयत सवाचा नारळ पागोटे देऊन दादाजी क डदेवांनी मान के ला.१३ ही सव योजना आईसाहेबांची. दादाज नीही ातच तःकरता घरकु ल बांधले. या काळात (इ. १६३७-३८) जजाऊ साहेबांचा आ ण राजांचा मु ाम शवापुरास जा होता.९ आऊसाहेबांचे ल शवबांवर काटेखोर होते. श ण आ ण सं ार, या खेळ ा बागड ा वयात शवबांवर जत होते. झपा ाने फोफावत होते. ल हणे, वाचणे शक व ासाठी नेमले ा गु ज पाशी शवबा मन लावून बसत. २० ांची बाळबु ीही इतक कु शा होती क , एखादी गो एकदा सांगूनच ां ा प ल ात रहात असे. अ ंत झपा ाने शवबा ल ह ावाच ास शकले.२० पु ा ा भवताली देवदैवत खूप होती. ई रभ ी हा आईसाहेबांचा भावच होता. ा अधूनमधून देवदशनाकरीता बाहेर पडत. बरोबर बोटाशी शवबा असेच. ार शबंदीसह ा दशनास जात. चचवड ा मोरया देवांना, आळं दी ा ाने रांना, थेऊर ा गजाननाला, जेजुरी ा खंडोबाला, भुले राला, क ढणपूर ा भवानीला ां ा आत भ ीची दंडवते पडत होती. कधी मे ाव न तर कधी घो ाव न जात. शवबा ा मनावर फार खोलवर या देवदेवतां ा दशनाने सं ार होत होते. आईसाहेबांनी आळं दीला देवा ा पूजेअचसाठी नंदादीप व नैवे ासाठी उ दल . २१ चचवड ा अ छ ासाठीही नेमणूक लावून दली. २२ असाच खच ा इतर ठकाणीही करीत हो ा. ांची वशेष भ ी कु लदेवता तुळजाभवानीवर होती. नतांत भ ी. ती अ भुजा जगदंबा आपले मनोरथ पूण करील, असी ांची नतांत खा ी होती. नेमक हीच भ ी, हीच श ी अन् हीच न ती शवबात उतरत होती. ा ा मुखी एकच नाम नांदत होते, जय भवानी! देवदेव ानां माणेच पु ा ा भोवताली असलेले तोरणगड, तुंग, तकोना, लोहगड, कोरीगड, पुरंदर आ ण क ढाणासु ा दु न, चत जवळूनही शवाजीराजांना दसत. या सव क ांवरती आ दलशाहीचे झडे

फडकत असायचे. याचे सल राजां ा मनात नकळत सलू लागत होते. या लहान वयात राजे काबीज करीत होते, मावळातील बळकट गडी स गडी. आईसाहेबांना पुराण- वचन-क तनांची अ तशय आवड होती. तीच आवड शवबाला लागली. महाभारत, रामायण, भागवत वगैरे ंथांतील नवीन नवीन गो ी तो ऐके . २३ ाला चटकच लागली. ान मन ती परा मी माणस व देव ाला दसू लागल. राम, हनुमान, कृ , अ भम ,ू भीम अन् ां ा गदा, धनु े, बाण अन् तलवारी अन् च े ! पु ात कोणी साधुस ु ष कवा व ान शा ी पं डत आला, क लाल महालात ाचा सदरेवर स ान ावा. आईसाहेबांनी पड ात बसावे, पंतांनी शवबांकडू न ांचा स ार करवावा. अन् मग शवबाला स ु षां ा भेटीगाठीचा छंदच जडावा. अशा सं ारांनी शवबाची मूत घडत होती. जजाबाईसाहेबांना सवजण आईसाहेब कवा आऊसाहेब णत. शवबाही शहाजीराजांचा उ ेख महाराजसाहेब असा करीत. आईव डलांवर ांची नतांत भ ी जडली होती. आईसाहेब णजे ांचे सव च होत. शवबांवर सवजण ेम करीत. आईसाहेबां ा ेमाला तर तुळणाच न ती. आईचे ेम तुळ ासाठी अजून तागडी आ ण वजने नमाण ायची आहेत. राजे सवाचेच लाडके बनत होते. ाता ांचेही आ ण तर ांचेही. राजांचे बोलणे गोड. हसणे स . तसे ांचे वागणे रामासारखे आ ण शंभू शखरी ा शवासारखे होते. पण मा तीचे आ ण नारदाचे गुणही या बाळात पुरेपूर उतरले होते. हळूहळू मावळातली वानरसेना ही ा ाभोवती वाढू लागली होती. मावळातही पोर आ ण रोपे अंगारंगाने खुलु फू लू लागली होती. तं मराठी रा थाट ाची पाहणा ा जजाऊसाहेबां ा डो ात आ ण डो ांत ही छ ीस गांवची जमीन आ ण मावळी माणसे, सो ा ा मोहरांनी भरले ा, पण आ ा झाकू न असले ा हं ासारखी भ न रा हली होती.

आधार : ( १ ) मंडळ .ै वष ८ अ. ३ पृ. १६६ ( २ ) पुणे नं.सं.खं. ३/१२४ (३) पुणे न.सं.खं. ३।१२४ ( ४ ) पुणे नं.सं.खं. २।८३ (५) शच . पृ. ७० ( ६ ) राजखंड १८।२२ सप ै पृ. १०८ ( ७ ) जेधे करीणा ( ८ ) पुरंदरे द. ३ . १५० ( ९ ) पेशवे द. ३१ ले १२६ ( १० ) शचसा ८ ले ५२ ते ५४ ( ११ ) आघइ पृ. १५५ ते ५६ ( १२ ) सभासद पृ. २ : शभा १०।१८ परमानंद का ( १३ ) पुरंदरे द. ३।१५१ ( १४ ) पेशवे द. २२।२९२ व ९३ ( १५ ) पेशवे द. २२।३११; ३४५ पुणे न.सं.खं. १।८ व ५० (१६) पुणे न.सं.खं. १ पृ. १०; मंडळ ै. व १ पृ. ३२ ( १७ ) पेशवे द. ३१।६५ ( १८ ) न सं.व.खं. १ पृ. ३५ ( १९ ) राजखंड १८ ले ९ ( २० ) शभा ९।७० ते ७३ ( २१ ) सप े पृ. १६८ ( २२ ) सप े पृ. १६२ ( २३ ) शभा १०।३४ ते ४० ( २४ ) मं ै व १ अं. २ व ३ ले ४ ( २५ ) आ ण महारा शासनाचे या च ांचे कॅ लडर पहावे.

सो नयाचा नांगर

म गल बादशाह आ ण द नचे सुलतान सतत अडीच तप मराठी मातीवर स ेसाठी आपापसात ंजु त होते. रे ां ा टकर त कोवळी रोपटी जशी चदूमदून जाव त, तशी मरा ां ा घरादारांची अव ा या सुलतान ंजु त होत होती. वशेषतः पुण ांताची तर अगदी नासाडी उडालेली होती. नजामशाही बुडा ावर लढाया थांब ा. पण ा पु ा के ा भडकतील याचा नेम न ता. कारण के वळ नजामशाही बुडवून शाहजहान बादशहाच पोट भरलेल न त, ाला सारी द न जकायची होती. तूत तो ढेकर देत ग बसला होता. पुण ांत शहाजीराजांकडे पूव पासूनच ‘जागीर’ होता. राजांनी आ दलशाह त सरदारी प र ावरही आ दलशाह तून पुण ांत राजांना ‘अजानी मोकासा जहाला.’ पुण ांतावर लगेच राजांनी कारभारी णून पंत दादाजी क डदेव यांची नेमणूक के ली. पंतां ा बरोबरच खासे धनी णून शवबाला व जजाबाईसाहेबांना राजांनी रवाना के ले. पंत आ ण खाशा जूर ा ा पु ांत आ ा. भोसले जहा गरीचा लाल महाल पुणे कस ांत उभा रा हला. हौस ध न पंतांनी आ ण जजाबाईसाहेबांनी आप ा इला ाची सजवणूक आरं भली. दोघांनीही ह घेतला क , पुण ांताची काया बाळसेदार करायची. पंतांनी तर असा ास घेतला क , मा ा राजाला हाताशी ध न हे सार द ळदर मी घालवीनच. बादशाही सरदारांनी पु ा ा परग ावर गाढवाचा नांगर फर वला; आता सो ाचा नांगर फरवीन १ ! इथे नवी वसणूक करीन! इथे हरेमोती पकवीन! पुण ांतांत ा ांमुळे चांग ा सुपीक जमीनीही ओस पड ा हो ा. खेडी मोडली होती. क ेक गावे तर उठू न गेली होती. २ भर शेतांत कर झाडी माजली होती. वाघ, च ,े रानडु करे, तरसे, लांडगे, को े यांचेच रा थाटांत चालल होत. वासाला धड वाटा रा ह ा न ा.२ लोक भकारी बनले होते. पंत गावोगाव हडले. ही दैना ांना पाहावेना. ांनी लाल महालांत बसून वचार के ला. भवती कारकू न-कारभारी घेऊन पंतांनी येक वचारे मुलूख

सजवायचा आराखडा आखला. शवबा ा नांवाने मनसुबा अंमलबजावणीस नघाला. पंतांनी बारा मावळांत ा शेतक ांना अन् गांवक ांना हलवून उठ वल. पंतांना खरोखर दवाळी साजरी करायची होती! उठू न गेले ा गावांचे पाटील, कु लकण , चौगुल,े चौधरी वगैरे गावकामगार पंतांनी बोलावून आणले. ३ वशेषतः मावळांतले मुठे खोर फार वैराण पडल होते. ४ तेथील मंडळीही बोला वली. लाल महालांत ा सदरेवर मंडळी शवबाला मुजरे क न बसली. शवबा गादीवर, पंत उज ा हाताशी खाली बसले. पंतांनी मंडळ चे णणे ऐकू न घेतले. मंडळी दुसर- तसर काय सांगणार? आसरा तुटला. बादशाही फौजेने घरेदारे लुटून जाळली. बाया पळव ा. राहावे कु णा ा भरवशावर गावांत? एकदा झाले, दोनदा झाले, सारखेच होयास लागले. मग उठू न गेल . खर होत ांच. मग पंतांनी ांना मायेने समजा वले.३ आता महाराज शहाजी रा जयास पुणे मोकासा अजानी जाहाला आहे. कोणा पुंड पाळे गाराचे भय आता ध नका. बाबांनो, गाव वसवा, कू स घाला, देव मांडा. तुमची फयाद ऐकावयास धाकटे महाराजसाहेब जातीने येथे आहेत. महाराजसाहेबांचा लाल महाल तुमची फयाद ऐकावयास दवसभर उघडा आहे. तु ी सुखी नांदा. पाटील, कु लकण आ ण इतर गावकामगार यांची मने आनंदाने फु लल . हस ा त डाने मंडळी परत फरली. पंतांनी मुलुखाला कौल दला. मरगळले ा मनांवर जादूची फुं कर पडली. उठू न गेलेली गाव आ ण मुठ खो ातील व टलेली गावेही न ाने संसार सजवू लागली. न ा उमेदीने, न ा आनंदाने ते ाचा घाणा सु झाला. गुरवाची घागर देवावर सांडू लागली. भटाने पंचांग मांडले. वा ाने गुळाची ढेप फोडली. लोहाराचा भाता फु गूं लागला. कुं भाराचे चाक फ ं लागले. माती ा गो ाला आकार येऊं लागला, क बडा आरवूं लागला. गाव भरल . मुठे खोर वसले. भुईला वाचा फु टली. शवार फु लल . वासुदेव टाळ वाजवीत अन् पावरी फुं क त नाचत गाऊं लागला. देवा ा नांवाला, धम पावला! भोसले राजाला! दादाजीपंताला…….! पंतांची बुध णजे सो ाची मूस. आणखी एक सो ाची क ना ां ा डो ांतून नघाली. जमीन लागवडीस आणून कणगी कणगी धा पकवायला लोकांना ो ाहन दे ासाठी पंतांनी मदतीचा उजवा हात पुढे के ला आ ण डा ा हाताने पाठी थोपट ा. अन् काय सांगावी कमया! मावळ ा शेतक ांनीही पंतांना उजवा कौल दला. घामाचा पाऊस

शपला. बैलां ा बरोबरीने क के ले. शेतांतली रोपे पोट ा पोरासारखी जपली. अन् मग हरे पकले! मोती पकले! भरघोस कणसांनी शवारे डोलूं लागली. पके कशी हंब न आली. उपाशीतापाशी आज १२ वष२ मरणारा पुणे तालुका धा ाने भरले ा कणगीशी टेकून पोटभर भाकरतुकडा खाऊं लागला. मात त मन मसळल क , मोती मळतात! दुसर खत नकोच! वाघांनी, च ांनी, रानडु करांनी आ ण को ालांड ांनी मुलखांत अगदी वैताग आणला होता. शे ाम ा आ ण गाईवासर आजची उ ाला गो ांत टकत न ती. पंतां ा ानांत हा धुमाकू ळ आला. ांनी ठरवले क , हा रानग धळ बंद पाडायचाच. अन् तोही शेतक ां ाच हातून! ांनी यासाठी जाहीर ब से लावली. १४ जो कोणी रानटी जनावरे मा न सरकारांत दखल देईल, ाला सरकारवा ांतून ब ीस! अन् मग माव ां ा भा ाब ाखाली रानटी जनावर पटापटा म ं लागली. माव ां ा अंगी वाघांशी ंजु ायच आ ण लबाड को ांशी डाव करायच बळ आल. पु ाची पांढर अगदी भकास झाली होती. गाढवांचा नांगर फर ावर काय उराव तथे? पंतांनी ग त के ली. ांनी नांगर आणला. ाला बावनकशी अ ल सो ा ा फाळ लावला! अन् पु ा ा पांढरीवर तो सो ाचा नांगर फर वला! सो ा ा नांगराने भुई नांगरली!१ लोकांत मोठ कौतुक झाल. बारा मावळांत पंतांचा लौ कक गेला. पंत बामण देवमाणूस. न शबाने असा माणूस मावळाला लाभला. सो नया ा नांगराने पु ाची भूमी नांगरली! मुलखांत चो ा, वाटमा ा, दरवडे पूव फार पडत. आता तसे होऊ नये णून व बादशाही झ ड अंमलदारांनीही धगाणा घालून गुरे पळवून नेण,े १३ बायका नेणे इ ादी लाडीक चाळे क नयेत णून, पंतांनी ारांची ह ारबंद तुकडी सदैव तयार ठे वली. गावोगाव ा रामो ांनाही जागते राह ाची ताक द घातली. छान आबादानी झाली. पंतांनी उ ांत राबणा ा शेतक ा ा मा ावर जणू अ ा गरी धरली. ज मनीची पंतांनी मोजणी क न तवारी लावली. लोकांना तगाई देऊन उ वाढ वली. पूव ाय न ताच. काजी देईल तो ाय! पंतांनी काज ना कायमची रजा दली. ायाची कचेरी लाल महालांत मांडली. लोकांची गा ाणी व फयादी ऐकू न, पंत तः ाय क लागले. शवबा जसा जसा मोठा होत गेला, तसे तसे पंत ाला या अवघड कामांत हळूहळू गुंफू लागले. ते ाला सदरेवर बसवून ा ा देखत ायमनसुबी क लागले.

आसवली गावची गो . ५ दमाजी ढमाळ णून तेथे पाटील होता. ाची पाटीलक मळ व ासाठी द ाजी ढमाळ नांवा ा ा ा भाऊबंदाने दमाजीचा खून पाडला! तो काळ अवघा बेबंदशाहीचा होता. दाद नाही, फयाद नाही. दमाजीची बायको पाऊ ही आप ा जानोजी व सूयाजी या लहान ा मुलांना उराशी लपवून पळून गेली. भाऊबंद तचा व त ा मुलांचा के ा खून पाडतील, याचा नेम न ताच. द ाजीने पाटीलक बळका वली. लोकांत ाची दहशत रानडु करासारखी होती. वधवा पाऊचा जीव अ ायाने तळमळू लागला. ांतच ती ातारी झाली. तचा थोरला मुलगा जानोजी व धाकटा मुलगा सूयाजी जाणते झाले. जानोजीने तर भाऊबंदांची दहशतच खा ी. धाकटा सूयाजी आप ा थोर ा भावाला णे क , ‘अरे अ ाय झाला. आपण आपली पाटीलक परत मळवून आईला गावांत मानाने नेऊं!’ पण जानोजी णे, ‘ ां नाही! पाटीलक चे नगं बोलूंस. भाऊबंद आप ाला जव मारतील.’ सूयाजीला हा ाडपणा मानवला नाही. तो णाला, पाटीलक न ी ह ाची आपली. परत नाही मळ वली तर ज ाचे साथक काय? गडी तसाच उठला. भाऊबंदांशी दांडगाई कर ाचे बळ ा ापाशी न ते. तो न सांगता न पुसता थेट बंगळुरास शहाजीराजांपाशी गेला.५ कारण आसवली गाव आता राजां ा जहा गर त आला होता. सूयाजीने राजांपुढे फयाद मांडली. राजांनी ताबडतोब दादाजीपंतांक रता एक प देऊन ाला माघार रवाना के ल. कारण पु ा ा कारभारावर ांनी पंतांची नुकतीच नेमणूक के लेली होती. सूयाजी माघारा आला आ ण आप ा ाता ा आईला हाती ध न पंतांपुढे जाऊन उभा रा हला. ाने राजांचा कागद पंतांपुढे ठे वला. राजांनी ल हले होते, ‘यांचा मारा झाला. यांची चौकशी करा!’५ पंतांनी कागद वाचला. ांनी टाकोटाक कू म क न आसवलीला हशम रवाना के ले. हशमांनी द ाजी ढमाळ व ाचा पोरगा संभाजी यांना जूरदाखल के ल. ां ा पायांत पंतांनी बेडी ठोकली. फयाद उभी झाली. गोतपंचायतीसमोर पंतांनी चौकशी के ली. आ ण नवाडा के ला. पाऊ ा ह ाची पाटीलक त ा पदरात पंतांनी घातली. इत ा वषानी तला ाय मळाला.५ पाटलीण णून ती मो ा मानाने गाव गेली. पंतांनी कतीतरी भांडणांचे नवाडे के ले. नवाडे करताना गावांतील मुख जबाबदार गावक ांची गोतसभा भरवून, ा गोतसभत तं ाची सव बाजूंनी चौकशी क न, मग

गोतसभे ा वचारानेच पंत नणय देत. नणयाचा महजर णजे नवाडप तयार करीत. ावर नवाडा करायला बसले ा लोकां ा स ा व नशा ा घेत. असे अनेक महजर ांनी के ले. ६ कतीतरी लोकांना ाय देऊन सुखी के ल. गोजावा नांवा ा अगदी एक ा पडले ा एका ीस ांनीच आधार देऊन त ा उ ाचा वाटा ायाने त ा पदरांत टाकला. प र ा ा आडदांड रतनोजी जाधवाने संभा को ासार ा एका ग रबाची ह ारच जबरद ीने दडपल . ढाल, खंजीर, फरंग, सु ा वगैरे ह ार होती ह . संभाजी कोळी हात जोडू न पंतांपुढे जाऊन फयाद झाला. पंतांनी अशीच गोतसभा भरवून सवा ा बु ीने नवाडा के ला. रतनोजीला या गुंड गरीब ल पंतांनी कडक दंड के ला व ती र म संभाजीला ावयास लावली. रतनोजीजवळ पैसे न ते. पंतांनी ाला ाचे वतन गहाण टाकायला लावून दंड वसूल के ला!६ असे होते पंत! दूधपाणी नवडू न ाय करीत. तः आईसाहेबही क ेकदा नवाडे करावयास सदरेवर जातीने बसत. तंटा ऐकू न घेत आ ण अचूक ाय करीत. ७ जेजुरी ा गुरवां ा भांडणाचा नवाडा ांनीच के ला. आ ण असे कतीतरी. पंतांनी शरवळकर देशपां ा ा वतनाचा तंटा तः नकालात काढला. परंतु रामजी व ल देशपां ाचे समाधान झाले नाही. ाने आईसाहेबांपुढे जाऊन मागणी के ली क , माझा तंटा गोतसभेपुढे चालवून गोतमुखानेच मला ाय मळावा. आईसाहेबांनी ाचे णणे मंजूर के ले आ ण पंतांना कू म के ला क , यांचा तंटा गोतमुखानेच नकालांत काढा.७ पंतांनीही मुजरा करीत आईसाहेबांचा कू म झेलला. पंतां ा व आईसाहेबां ा या कारभाराचा शवबावर वल ण प रणाम होत होता. शवबा ा नसानसांत ‘ ाय’ उतरत होता. अ ाय णजे काय ह ाला समजूं लागल होत. अ ाय सहन होईनासा झाला होता. अन् सवात मोठा अ ाय ाला दसत होता, बादशहाची स ा हाच! ! जहा गरीचे रंग प झपा ाने पालटूं लागल. वसूल नय मत आ ण वाढता येऊलागला. ख ज ांत श क पडू ं लागली. लोकांची घर आ ण लाल महाल समृ बनूं लागला. धा , वैरण, गुरेवासरे, घोडीपाडी टंच झाली. आईसाहेबांना पंतां ा कारभाराब ल ध ता वाटूं लागली. एवढीशी नखभर जहागीर, पण एखा ा तं रा ासारखी शोभूं लागली. सबंध पुणे जहा गर त फ छ ीस गाव होती! चचो ाएवढी जहागीर! शेती ा वाढीसाठी पंत झटत. तगाया देत. सरकारी ज मनी लागवडीखाली आणीत. पंतांना हौसच मोठी. शवापूर ाजवळ रहाटवड णून एक गाव आहे. तेथे चोरघे या नांवाचे

घराण नांदत होते. शेतीवाडी ते मन लावून करी. पंतांनी चोर ां ा शेतांत वहीर बांधली. चोर ां ा शेताची बागायती झाली. धो धो पाणी झाल. पंतांनी वहीर घाटदार डौलदार बांधली. ८ पंतांनी आईसाहेबां ा खाजगी खचाची व ा उ म ठे वली होती. शवापुराजवळची के ळवड व रांझ ह दोन गाव आईसाहेबां ा खचासाठी लावून दलेली होती. ा गावांचे उ आईसाहेबां ा ाधीन. ांनी मज माणे खच करावा. आईसाहेबां ा या सव खचाची व कारभाराची चोख व ा ठे व ासाठी एक तं कारभारी नेमलेला होता. ाचे नांव होते नासे ंबक पगळे . ९ कसबा पुण तर आता ‘शहर’ बनल. जवळ जवळ तीन हजार व ी झाली! के दारे र पु ा ापन झाला. कस ाचा गणपती शदूर, दूवा, मांदार, शमी, मुकुट, पीतांबर, शेला आ ण षोडशोपचार पूजेने नंदादीपांत शोभूं लागला. पु ा ा कस ापासून थो ा दूरवर का ा वावरांत एका झाडाखाली एक देवी उभी होती. तचीही पूजा झाली. हीच ती पु ाची तांबडी जोगे री. ब े यां ाकडे तची व ा होती. पु ांत ा द ाची व म शद चीही व ा पूववत् उ म चालू ठे व ांत आली. १० मुजावर, पीरजादे, काजी वगैरे मंडळ चीही लहानमोठ उ र ांत आली. पु ांत एक मता नायक ण णून कलावंतीण होती. जातीने मुसलमानीण. मोठी गुणी कलावंतीण होती. शहाजीराजांनी तला अधा वावर जमीन इनाम दली होती. तचाही गुणी जनांत परामश होत होता. ११ शवबा मोठा होत होता. ाचे गुण वकसत होते. तो ाचा भारद पणा, आप ा लोकांब लची कळकळ, ा भमान, भवानी ा पायीची लंत न ा, अन् पुंडपणाही वाढत होता! तालम त ा तांब ा मातीत, खेळां ा मैदानावर, ड गरावर, नदीत, ओ ांत, जंगलांत शवबाला पाहाव! एरवी लाल महालात वावरताना शांत स न वाटणारा शवबा इतका दांडगोबा असेल, असा डो ांना व ासच न पटावा! लाल महालांत तो ुती, ृती, पुराणे, महाभारत, रामायण, राजनीती, शा ,े सुभा षते यांत रमून जाई; १२ तर इथे कु ी, घोडदौड, तलवारीचे हात, भा ाची फे क, प याचे हात, नशाणबाजी, जोरांत धावण, दौडण, लांब उ ा मारण, अवघड दुगम ड गरद ांतून लपंडाव खेळण आ ण मनसो धुडगूस घालण यांतच तो गुंग होई.१२ या बाबत तही ाचे श क ा ावर अगदी खूष असत!१२ तो ह ीवरही कधी कधी अंकुश घेऊन बसे.१२ ह ी चालवण हीही एक व ा आहे. ी

े

े

ी

े

श ासार

ा ती ण नजरेचा अन् नजरेसार

ा ती ण श ाचा ल

वेध.

शवबा आता दहा वषाचा झाला होता. पु ाचे हवालदार बापूजी मुदगल ् देशपांडे यांच मुल नारायण, चमणाजी व बाळाजी हे शवबाचे दो बनले होते. पण मु मु अंगद, हनुमंत, सु ीव, नळ, नीळ, जांबुवंत अ ाप मावळांत ा झाडांवरच फां ाफां ांतून उ ा मारीत होते! ांची यांची गाठभेट अजून पडली न ती!

आधार : ( १ ) शच . पृ. ७१. ( २ ) मंडळ अह. १८३५ पृ. ३७५. ( ३ ) शचसा. २ ले. ९५, ९६ व १०४. ( ४ ) पेशवे द. ३१।१०. ( ५ ) ऐसंसा. ४ ले. ३२. ( ६ ) राजखंड १८।९; १७।७; १८।१६ व ६३; मंडळ .ै पृ. ३९; शचसा. ७ ले. ३१ व ३२. ( ७ ) शचसा. २।१३९; शचसा. १।८२. ( ८ ) शचसा. ३।६३३ व ३५. ( ९ ) गाडेक रणा. ( १० ) पेशवे द. ३१।१८. ( ११ ) सनदाप े १४५. ( १२ ) शवभा. १०।३४ ते ४०. ( १३ ) शचवृस.ं १ पृ. ३; राजखंड १६।१५ व १६. ( १४ ) एकलमी.

शहर बंगळूर शवबा दहा वषाचा झाला. मुलगा एवढा ‘मो ा’ झाला, आता ल नको करायला? ल ाचे वय ना ह! ठरल! फलटण ा नाईक नबाळकरांची लेक आईसाहेबां ा नजरत भरली. ांनी शवबाक रता मुलीला मागणी घातली. सईबाई तचे नाव. मुलगी अजून परकर नेसत होती. आईसाहेबांना आवडली होती. कांही णा, ‘सासू’ हो ांतला आनंद काही वेगळाच असतो! पु षा ा जातीला नाही समजायच त! पंतांनी शहाजीराजांना ल ासाठी प पाठ वल . परंतु राजे कनाटक ांत दूर पडले. ांच येणे घडेना. पण ांचा आशीवाद मा आ ावांचून कसा राहील? पंतांची व आईसाहेबांची लगीनघाई उडू न गेली. लाल महालाला तोरण लागल. शवबाला हळदी लाग ा. मुलगा कसा द र लाग ासारखा दसत होता. ११ शवबाला मुंडाव ा लाग ा. ताशा-चौघ ां ा कडकडाटांत सईबाईने शवबाला माळ घातली. ८ ( द. १६ मे १६४०). हे ल पु ात पतांनी हौसेने के ले. ७ शवबाने सईबाईसह लाल महालांत वेश के ला. टपो ा मोग ाशेजारी नाजूक कुं दाची कळी ठे वावी तशी, सईबाई शवबाशेजार दसत होती. शहाजीराजे या ल ास येऊ शकले नाहीत. मुलाचे अन् सुनेच कौतुक ांना ीआडू न करावे लागल. राजे बंगळुरास होते. बादशाह आ दलशाह याने शहाजीराजांची द णेवर रणदु ाखानाबरोबर रवानगी के ली. खाना ा हाताखाली काम कर ाची राजांवर पाळी आली. पण रणदु ाखान फार मो ा मनाचा व दलदार होता. ाचे पूव पासून राजांवर फार ेम होत. १ ा ा हाताखाली अंकुशखान, मसाऊदखान, याकू दखान, सेन अंबरखान वगैरे बरेच सरदार होते. २ तसेच गाडे, घोरपडे, पवार, इं गळे वगैरे मराठे सरदारही होते. पण रणदु ाखान शहाजीराजांना वशेषच मानाने व ेमाने वागवी. १४ तो राजांची यो ता जाणून होता.

कनाटकांतील पेनुक डा, बसवाप ण, हो ेट, बेदनूर, ीरंगप ण, कावेरीप ण वगैरे रा ां ा व ही मोहीम होती. राजां ा द णतील ा ा सु झा ा. परा म होता. वजय मळत होते. पण राजांनी मा ह रा साफ बुड व ाचे धोरण ठे वल नाह . श त वर त टक व ाकडेच ांचा कल होता. खंड ा, तह, करार, मांड ल ा घडवून आणून ते ह रा राख ाची धडपड क ं लागले. ामुळे या सव रा ां ा राजेलोकांना शहाजीराजांब ल आपुलक व आदरच वाटूं लागला. ते राजांना फार मान देऊं लागले. १३ रणदु ाखान तर राजांवर फार खूष होता. ाने बंगळूर (बगलोर) शहर शहाजीराजांना ेमपूवक भेट णून दल. ३ शहाजीराजे बंगळुरास रा ं लागले. स दय, संर ण आ ण आरो या तीनही नी शहर अ तम होत. राजांना त फार आवडल. राजांनी आपला वाडा राजवा ासारखा सज वला. बागा, कारंजी, पु रणी, महाल, पागा वगैरे थाट सावभौमासारखा के ला. सव त े ा व ,ू श , गुणवान् कलावंत, शार पं डत, शा ी, गवई, नतक-नतक , कवी वगैरे सवाचा सं ह राजांनी के ला. शवाय तोफा, ह ी, घोडे, शूर लोक, मु ी यांचीही फार उ म संचणी के ली. उ अ भ च, उ सं ृ ती आ ण हौस यांचा बंगळुरांत संगम झाला. ४ नारोपंत, बाळकृ पंत, रघुनाथपंत, जनादनपंत वगैरे मु ी कारभारी राजांचा कारभार पाहात. सकाळी राजे उठत, ते ा ां ा ानगृहाजवळ शाहीर व गायक भूपा ा व भ गीते मधुर सुरांत गात. राजे उठतांच व नाथभट ढोके कर हे उ रांत ातः रण णत. हे ातः रण सं ृ त भाषेतील असे. इतर क ेक ा ण पु ाहवाचन करीत. णजे राजांना तो दवस सुखाचा जावो, अशी मं यु ईश ाथना करीत. वेदपठणही चालू असे. ६ राजे उठू न अंगणांत येत. आकाशदशन व दशादशन घेत. ाच वेळी गुरव शग वाजवीत व जंगम शंख फुं क त असत. चौघडाही वाजूं लागे. मग राजांना कांही शुभशकु न मु ाम घड वले जात.६ तदनंतर राजे वा ा ा द ी दरवाजासमोर सै ाची पाहणी करीत. इत ांत एखादा दरवेशी सहाचा ब ा घेऊन नाचत बागडत येई. राजांचे तो मनोरंजन करी. मग राजे दरवाजावरील तोरणाकडे पाहात पाहात वा ाचे मागील परसांतील अ , औदुंबर आ ण इतर शुभ वृ ांखालून व पा रजातकादी पु वृ ांखालून जात. नंतर शंखांतील पाणी डो ांस लावून उं च फडकत असले ा जरीपट ाचे ते दशन घेत.६

तदनंतर राजवै पुढे येऊन राजांची नाडी तपासीत. लगेच एक ा ण एका हातांत चांदीची व एका हातांत सो ाची परात घेऊन येई. चांदी ा परातीत तेल असे. सो ा ा परातीत पातळ तूप असे. राजे आपले मुख ा तेला-तुपांत पाहात. नंतर राजे ान करीत. नंतर शंकराची यथासांग पूजा करीत.६ ानानंतर राजे सदरेवर येत. तेथे पदरचे शूर मराठे सरदार, कवी, शा ी, मु ी ांची वाट पाहात असत. ते राजांना आदराने वंदन व मुजरे करीत. बैठक त राजक य कामे चालत. नंतर भोजन, वामकु ी, जेची ायमनसुबी, मनोरंजन वगैरे वहार करीत. रा ी खलबतखा ात गु मसलती चालत.६ असा एखा ा तं वैभवशाली राजासारखा शहाजीराजांचा दन म असे. ां ा पदरी पोवाडे गाणारे शाहीर, नतक, गायक बरेच होते. राजांचा कोयाजी नांवाचा दासीपु नतनगायनादी कलांचा उ म ाता होता. अनेक भाषाको वद पं डत व कवी ां ापाशी होते. अनंतशेष पं डत, रघुनाथ ास, रघुनंदन, अ ीखान, व ंभर भाट वगैरे कवी ांत मुख होते.६ चार वष झाली होती. शवबा आ ण आईसाहेब पु ांत होते. राजांचे राहण जरी बंगळुरांत होत, तरी ांचे ल सदैव पु ाकडे असे. वारंवार प , व व आवडी ा व ,ू ते आप ा लाड ा शवबाक रता पु ास रवाना करीत. ५ पंत दादाजी क डदेवही पु ा न वारंवार सव समाचार राजांना ल न कळवीत. पुणे जहा गरीची गती ऐकू न राजांना ध ता वाटे. ांना आता फार इ ा झाली क , आप ा थोर ा राणीसाहेबांस व शवबास भेटाव. ांनी प पाठवून पंतांना कळ वले क , चरंजीव सकलसौभा वती राणीसाहेब व चरंजीव सउबा यांस घेऊन कणाटक ांती बंगळूर शहरास जातीने येण. बंगळूरचा सांडणी ार पु ात लाल महालांत आला. बंगळूरची थैली आली. पंतांनी थैली वाचली. ांनी घाई घाई आईसाहेबांस वाचून दाख वली. आनंद झाला. शवबा आनंदला. व डलांचे दशन होणार! ताबडतोब कनाटकांत जावया ा तयारीस सु वात झाली. मेण,े घोडे, उं ट, ख जना, ार, नोकर, तंबू वगैरे वासांत ज र ते ते सव सा ह स होऊ लागले. पंतांनी आजपयतचे जहा गरीचे हशेब व श क साठलेला ख जना बरोबर ने ासाठी बाहेर काढला. मु त ठरला आ ण भोयांनी मेणा उचलला. बंगळूर ा मागास ारी लागली. शवबास आता नवीनच मुलूख, नवीनच माणसे, नवीन चालीरी त, एकू ण नवीन जग दसणार होते. हही

एक मह ाचे श ण घडणार होत. दहा गाव हड ा शवाय नजर मोठी होत नाही. ारी मजल दरमजल मु ाम करीत नघाली. सौभा वती जजाऊसाहेब व चरंजीव धाकटे राजे येत अस ाची थैली आधीच पुढे गेली होती. राजे उ ुकतेने वाट पाहात होते. शवबाचे स े थोरले बंधू संभाजीराजे हेही तेथेच होते. ते थमपासून व डलांपाशीच असत. तसेच साव बंधू व इतर सवाची भेट आता एक होणार होती. पंत लवाज ा नशी शवबासह बंगळूर ा वेशीतून वेशले. शवबा नवी घरे, नवे र े, उं च तट, भ वेशी, घाटदार बु ज, सुंदर इमारती, चौक, कारंजी, तलाव, क ा टक लावून ाहाळूं लागला. ह बंगळूरच स दय होत.४ वा ांत गजबज गडबड उडाली होती, थोर ा राणीसाहेब येणार णून. आ ाच! वा ांत मेणे, प रवार अन् शवबांसह पंत वेशले आ ण भेट ची, दंडवतांची, आशीवादांची, आ लगनांची, आनंदो वाची एकच दाटी उडाली. पतापु ांची भेट झाली. के वढा तो आनंद! द णीमहालांतही आनंद उसळला. शहाजीराजां ा धाक ा राणीसाहेब तुकाबाईसाहेब व तुकाबाईसाहेबां ा पोट ज ास आलेले पु एकोजीराजे यां ा भेटी जजाऊसाहेबांशी व शवबाशी झा ा. स े थोरले बंधू संभाजीराजेही भेटले. न जेवता पोट भरल . शहाजीराजां ा संसारांत दवाळी उजाडली. राजां ा संसारांतले अ ु कौटुं बक आनंदाचे हेच दवस. सव मंडळी राजां ा भवती गोळा झाली होती. असा कौटुं बक आनंद पु ा कधीही उगवला नाही. राजांना आप क कौतुक वाटल. शवबाला ांनी दयी धरले. शवबा णजे राजां ा दयी वराजणारा जणू मंतकच वाटत होता. एके क दवस एक सहवासा ा आनंदांत जाऊं लागला. शवबा ा ल ांत राजे तः हजर न ते णून, ांनी शवबांचे आणखी एक ल करायचे ठर वले! मो ह ांची मुलगी सोयराबाई ह ाशी मो ा थाटामाटांत शवबाचा ववाह झाला. १२ मो ा हौसेने राजांनी शवबाचे हे आणखी एक ल के ले! वडील असावेत तर ते असे! पंतांनी पुण जहा गरीचा हशेब आ ण सव हक कतनामा राजां ा पुढे बयाजवार मांडला. राजे नहायत खूष झाले. अगदी नहायत खूष झाले. इत ा सुधारणा, इतक वाढ, इतके उ , इतक आबादी पा न राजांना परमानंद झाला. ांनी पंतांचा मनसो गौरव के ला.

ध ध टल. आप ा माच, घामाच ह चीज पा न पंतांनाही ध ध वाटल. धनी असा असावा. बंगळूरचा हा देश णजे पूव चा वजयनगर ा तं रा ाचाच मुलूख. कनाटकच हे वैभवशाली रा बरोबर पंचाह र वषापूव वजापूर ा, अहमदनगर ा, गोवळक ा ा व बीदर ा बादशाहांनी एक होऊन मातीला मळ वले. ा वैभवशाली रा ाचा हा देश. ती वैभवसंप वजयनगरी आ ण ती अनेग दी नगरी जवळच होती. पार बे चराग होऊन गेले होत त रा . ा ा उधळून गेले ा सहासना ा भ चौथ ावर आता गवत माजल होत. काव ा-कु ांचे व ांती ान बनल होत त! या मुलुखांत आ ानंतर वजयनगर ा वैभवा ा अन् नाशा ा हक कती शवबा ा कान पड ा शवाय रा ह ा असतील काय? कदा चत् तो देवदशन ेमी बाळ वजयनगर ा व पा शंकराचे दशन ावयास आईसह गेला असेल. ते उद् छ व अवशेष पा न ाला काय वाटले असेल? कोणते कढ ा ा दयांत उठले असतील? या इं नगरीचा नाश क न टाकणा ा बादशाहांब ल ा ा मनांत कोणते वचार आले असतील? शवबाने वजयनगरचा नाश पा हला असेल वा नसेलही. पण वजयनगरी ा ृत नी ाचे दय गदगदून हल वल असेल खास! कारण तो ा मुलखांतच गेला होता. बंगळुरांतवजयनगर ा एका मांड लक नगर त- ा ा जागृत मनांत या ोभक इ तहासा ा ठण ा न तडतडू न गे ा अस ा पा हजेत. ९ बरेच दवस मंडळ ना राहवून घेऊन राजांनी शवबाला वजापुरास ायच ठर वल. सुलतान मुह द आ दलशाहा ा वजापुरास! वजापूर दाख व ासाठी! आ ण शवबा व डलांबरोबर वजापुरांत आला! आईसाहेब व पंत बरोबर होतेच. शवबा वजापुरांत ा चंड वेश तून वेशला. वजापूर! दा लजफर बीजापूर! सुलतान मुह दशाह आ दलशाहाची ही अलीशान ‘दार उस् स नत.’ के वढी दमाखदार राजधानी! ऊन आ ण पाऊस खाऊन काळी ठ र पडलेली पांच पांच पु ष उं चीची ही चरेबंद तटबंदी. एकाआं त दुसरी, त ा आं त ती तसरी, त ा आं त ती चौथी, पांचवी, सहावी,….. अन् तो खास शाही क ा. के वढे एक एक बु ज हे! हा उपली बु ज, तो गब बु ज, तो सजा बु ज अन् तो, तो….. कती मोजावेत, कती सांगावेत! अग णत अग णत! का ाभोर पा ाने भरलेला हा भयंकर खंदक. भाले, तलवारी आ ण

बंदकु ा खां ावर ध न पहारा करणारे पाहा ते तटावरचे ध ाड हशम! कमा शवाय वाराही क ांत श ं शकत नाही. खंदकांत त पाहा ा ध ाड हशमांच त बब. हा म ा दरवाजा. कती बळकट! कती चंड! ावर कती अणकु चीदार खळे हे! सात म कांचा ऐरावतही या दरवाजावर धडक ावयास बचके ल. असा हा एकच दरवाजा नाही. असे अनेक आहेत. अंबारीसह ह ी सहज जातो या दरवाजांतून. इतके च न े तर आ दलशाहाचा ह ीवर धरलेला उं च हरवा झडाही, न वाकतां जातो या दरवाजांतून! गगनाश गो ी करणारे ते पाहा दमाखदार मनार आ ण घुमट. उं च उं च चढत गेलेले असे मनार आ ण पांढरे शु चंड घुमट अनेक. चंदना ा धुंद सुवासाने क दून गेलेले दग इथे अनेक आहेत. ती पाहा जु ा मशीद. के वढी के वढी चंड! आ ण ते पाहा एक एक टोलेजंग शाही महाल. तो मेहतर महाल. तो गगन महाल. तो आसर महाल. तो आयने महाल. तो…. तो….! हा घुमणारा आवाज कसला? पार ांचा! चंड व हर त घुमताहेत ते. ती आहे चंदा बावडी अन् ती आहे ताज बावडी. एव ा चंड व हरी उ ा द न ा मुलखांत दुस ा कु ठे ही नाहीत. इथे बारा बारा मोटा पाणी उपसतात, ते ा जो घुमतो, तो आवाज तर भयंकरच! आ ण घुमत घुमत आ दलशाहीचा दरारा गाजवणा ा ा पाहा तोफा! जबडे पस न तटांवर अन् बु जांवर कशा बस ा आहेत! तटांव न ग घालीत फरणा ा ा हब ांसार ा हजार हशमांचे बळ, ा पाहा, त एकाच तोफत साठवले आहे. तचे नांव आहे ‘लांडा कसाब’! आ ण भयभीत करणारा तो….. तो अ ाळ व ाळ जबडा कोण ा रा शणीचा? होय रा शीणच आहे ती! तची भूक भयंकर आहे! रा सतागडी ा रणांगणावर रा शीण गगनाएवढा घास घेत होती. वजयनगरचे सा ा एका घासांत गळावयास गेलेली हीच ती डाक ण! ‘मुलूखमैदान’! सज बु जावर ‘आ’ क न बसली आहे. मुलूखमैदान! हचे वजन आहे खंडोगणती!- आ ण ते बघ चंड घोडदळ. हजारो हजारो घोडे! हजारो हजारो ध ाड ार! हजारो ह ी! अन् ा अग णत शु रनाळा, पलनाळा, गनाळा, जेजला! पा ह ा हो ास का कधी इत ा? शवबा! समजल आ दलशाहीच साम ? आ ण आता ही ीमंती पाहा! लुटून आणलेले वजयनगर आ ण कनाटक वजापुरांत तुडुबं भरले आहे. मरा ां ा गा चे पळून पळून काढलेल दूध वजापुरांत वाहत आहे.

हा बाजार! इथे सव कांही मळते. चांदी, सोने, हरे, कापड, पतळ, लोखंड, म , मांस, माणस….. बायकासु ा! मळत नाही फ ातं ! त वकत मळत नाही. भीक मागून मळत नाही. रडू न मळत नाही. लढू नच मळवाव लागते त! आ ण…… त तांबड दुकान कसल ? शवबा, नको नको जाऊं स तूं ा बाजूला! तुला त सहन होणार नाही! त सहन करायला मन फार वशाऽऽल कराव लागत! तुला त नाहीच जमणार! त दुकान आहेत गोमां…… ह बघ, ह बघ बागेत कारंजी थुई थुई नाचताहेत! इराण ा चमनबंद बगी ांतही फु लत नसेल असा हा पहा जाफरखानी गुलाब! स ा आ ण गुलाब यां ा खुशबूचा हा बघ सुंदर मलाफ. ा महालां ा जाळीदार पड ांआडू न ऐकूं येणारे ते ऐक कवा ांच,े आ ण गझलांचे मादक आलाप. कती सुंदर महाल आहेत हे. न ीदार कमानी, जाळीदार झरोके , पेलेदार स े, ळु ळु ते पडदे, कण कणत ंबु र, हल मलते टांग दवे आ ण झरो ांतून डोकावणा ा न ीदार मी ा ा सुरया आ ण पेल!े हे महाल आहेत सरदारांचे नवाबांचे, मनसबदारांचे. मनापासून बादशाहाची सेवा के ली क , अशा महालांत राहायला मळत! ती बघ तु ाच वयाच मुल. घो ाव न कती बाबांत, कती झोकांत चालल आहेत. कु ठे ? माहीत नाही तुला? दरबारांत! शहेनशाह ज े सुबहानी परवर दगार अ लजाह हजरत मुह द आ दलशाह बादशाहांना कदमबोसी मुजरा करावयासाठी! आला हजरत बादशाह मग ांचे कौतुक करतील! ांना कमतवान् सुंदर पोषाखही देतील. पद ा देतील. हे सव जण उ ाचे शाही त ाचे आधार ंभ आहेत! अकाने दौलत मदा ल महाम! तुला नाही जायच! जा ना! स ान होईल तुझा! कदा चत् दयावंत ेमळ मायबाप बादशाह तुला जवळ घेतील! ेमाने कु रवाळतीलसु ा! जा! कां? तुझे वडील नाही का जात? तुझे नातलगही जातात. तूंही जा! जा! तूं पु ांत राहतोस ती पु ाची जहागीर तु ा व डलांना कु ण दली? बादशाहांनीच दली ना? तूं अ कु णाच खातोस? कु णा ा मेहरे बानीने जगतोस? हे उपकार ा बादशाहांचे आहेत, ा दीनदयाळ बादशाहांना साधा मुजरा करायचा, तर ासाठी इतका वचार? इतके आढेवेढ?े ते बघ, तुझे वडीलही नघाले दरबाराला! जा! काय? वचार के लास का शवबा? काय बोलतो आहेस तू?ं जावसच वाटत नाही दरबारांत? शसारी येते? बादशाहांब ल तटकारा वाटतो? चीड येत?े संताप येतो? शवबा! शवबा! कु णी शक वले तुला हे नादान चाळे ? अ दा ाशी ही कृ त ता? याचा प रणाम

काय होईल तुला क ना आहे का? ‘सु-ल-ता-न’ या चार अ रांत के वढा भयंकर दा गोळा भरलेला आहे, याची तुला थोडी तरी दखल आहे का? भडका उडाला तर काय होईल? अंदाज आहे तुला? आठव!…… मुरार जगदेवरावासार ा अ ंत शूर आ ण मात र नेकजात सरदाराची धड नघाली होती, याच वजापूर ा याच र ांव न! तुझी पोराची काय कथा! शहाजीराजां ा घरांत बंडखोरीचे मनसुबे चालतात, अशी नुसती अफवा जरी बादशाहा ा कान गेली, तर….. तर? छे! क नाच करवत नाही! तुझा तो पु ांतला वाडा पु ा एकदा धडाधडा पेटेल! ही तु ा बापाने मळ वलेली आ ण ातारपण तु ा ा पंत ाता ाने राबराबून उभी के लेली दौलत ह ा पायांखाली अन् घो ां ा टापांखाली तुड वली जाईल! ां ाक रता हा संसार मांडला, ा तु ा भावंडांची, तुझी आ ण तु ा आईची फरफट नघेल भर र ाव न! आ ण मग हातापायांत बे ा पडलेले शहाजीराजे, चोर-दरोडेखोरां माणे वजापूर ा या र ाव न एखा ा अफजलखानाकडू न वा एखा ा मु फाखानाकडू न मर वले जातील! तोफे ा त ड दले जातील! ते ा मग तोफे ा त ड जाता जाता शहाजीराजे टाहो फोडू न तु ा पंत ाता ाला वचारतील क , पंत, पोराला काय शक वलत? भोस ांचे घरदार तुम ामुळे मातीला मळाल!…. शवबा! वचार कर, तु ा दादाजीपंतांचा, तु ा आई-व डलांचा आ ण तुझा तःचाही. वे ा! असा घात क न घेऊ नकोस. तुझे ल झाले आहे. संसार कर. बादशाहाची नोकरी कर. सुखी हो! जा! बादशाहाला न पणे बनत ार मुजरा कर! जा! तरीही नाहीच? शवबा! कु ण घातले हे ा म ोही चाळे तु ा डो ांत? कु ण शक वली ही भयंकर बंडखोरी तुला? कु ण ? सुलतानां ा घणांखाली फु टले ा मूत नी शक वली? उद् झाले ा देवळांतून आवाज उमटला बंड कर णून? सुलतानां ा हातून क ल झाले ा व हालांत सडू न सडू न मेले ा मरा ां ा तळतळणा ा आ ांनी तुला जागे के ले? आई वना उपाशी मरणा ा वासरां ा हंबर ांनी तूं इतका बेचैन झालास? तुडवून मुरगाळून नघाले ा महारा ा ा भूमीने तुला हा भयंकर मं दला? काय? तुला ा आडदांड स ा ीने फू स दली? सूड शक वते आई तुझी? होय! न ! ांनीच, ांनीच तु ा डो ांत हे बंड पेटवल! ते पाहा, भ मं दरातून, स ा ी ा द ांतून, शानांतून, खाटीकखा ांत मार ा गेले ा गा ा हाडांतून,

महारा ा ा त ज मन तून आ ण तु ा आई ा उ ासो ् वासांतून उठणारे ते भयंकर तळतळाटाचे आ ोश इ तहासाला ऐकूं येत आहेत. ‘ शवबा! शपथ आहे आम ा आ ांची तुला! जाऊं नकोस तूं ा सुलताना ा दरबारांत! तु ा आई-व डलां शवाय, संतस नां शवाय, शंभूभवानी शवाय कोणापुढे मान वाक वलीस तर शपथ आहे तुला! तुझा ामी कोण? शखर- शगणापूरचा राजा तो शंभु महादेव तुझा ामी! ती सहा ढ जग ाता तुळजाभवानी तुझी ा मनी! तु ाच भूमीची तुलाच वीतभर भीक घालणारे हे सुलतान कोण? वैरी, वैरी तुझे! ांना मुजरा करशील तर तु ासारखा ा म ोही तूंच. कारण तूं तं राजा ावेस, णूनच पावती-परमे राने तुला ज दला आहे. शवबा, तूं तं राजा हो. न े तूं नुसता आरंभ कर. अरे, हा ालामुख तून ज ाला आलेला अज स ा ी तुला प हला मुजरा घालून तु ा पाठीशी उभा राहील! आप ा पोटांत हमालयालाही एका चमटीने सहज पचवूं शके ल, अशा लयकारी साम ाचा हा प म समु गजत गजत हजारो तुफान लाटांनी तुला मुजरे करील! तु ा बंडाचा जयजयकार करील! ‘ शवबा, अरे, हे सुलतान कोण? ाने रां ा समाधीवर चरा बसव ापासून आजपयत, गेली साडेतीनशे वष या सुलतानांनी काय सैतानी थैमान घातलय त आठव! महारा ा ा या साडेतीनशे वषा ा कका ा एक के ा, तर व ांत ा हगोलांचा मण नीही ापुढे फका ठरेल! मरा ां ा मायब हणीचे या साडेतीनशे वषातले सूडाचे उसळते अ ू एक के ले, तर ालामुख तून उसळणारा ला ारसही ापुढे शीतल ठरेल! शवबा, हे दु सुलतान के वळ दानव! संतस नांच,े ग रबांच,े स माचे, सं ृ तीचे काळ! ां ा माथी युगायुगाच पृ ीची पाप! तूं मुजरा करणार ांना? ‘तू भु रामचं ां ा कु ळी ज ला आहेस. रामाने रावणाला ठार मा न धम तारला. तो खरा यकु लावतंस होता. तू आहेस ा ा बीजाचा अंकुर! तूं सुलतानाची, दै ाची सेवा करणार? आठव, असेच मुजरे करणा ा तु ा आजोबांना आ ण तु ा मामांना देव गरीवर कु णी आ ण कां ठार मारले? तु ा व डलांना आलेले अनुभव वचार तु ा पंतांना आ ण आईसाहेबांना! ‘ शवबा, अरे, पूव ा आप ा रा क ानी या स ा ीची आ ण समु ाची उपे ा के ली, णून हा महारा मुलूख आ ण महारा धम या सुलतानां ा टाचेखाली गेला. तोच स ा ी तुला हाक मारतोय. तो समु तुला हाक मारतोय. शवाजी, स ा ी आ ण समु एक

होतील तर द ीही हादरेल. तो तोरणा, तो क ढाणा, तो पुरंदर, तो रो हडा, -अरे, ते शेकडो गडकोट तु ाकडे आशेने बघताहेत. तूं बंड कर! तूं ‘हर हर महादेव’ ण, तु ा गजनेला या गडकोटां ा दया दयांतून चंड तसाद मळतील. तु ा बंडाचा झडा आप ा बु जां ा मुठ त ध न हे गड क े तुला सामील होतील. शवबा, शूरांना कांहीही अश नसत! तूं मनांत आण, तूं वाटेल त क ं शकशील! तू व ा म आहेस. तसृ ी नमाण कर ाची श ी तु ा मनगटांत आ ण म कांत आहे. त म क या, या सुलतानापुढे लव व ासाठी नाही! त मनगट या बादशाहांना मुजरे कर ासाठी नाही. तु ा म कांत उसळताहेत, ा ु सागरा ा लाटा आहेत. तु ा दयांत धडधडताहेत, ते संत स ा ीचे कडाडू न कोसळणारे कडे आहेत. अरे, तु ा भाल देश भोस ांची भा भवानी सा ात् उभी आहे. कशाची चता तुला? सारे समु त तु ासाठी खोळांबले आहेत. कु णी तुला णतील, हा अ वचार आहे! तर मग, शवबा तूं अ वचारच कर! कु णी णतील हा वेडपे णा आहे! वेडी माणसेच इ तहास घडवतात! तुला लागलेल वेड पूव भगवान् ीकृ ालाही लागले होते. ाच वेडांतून कं स ठार झाला! पृ ी मु झाली! ‘ शवबा, तु ा व डलांना बादशाहाची नोकरी करावी लागते आहे, णून व डलां वषयी वक ध ं नकोस! न पाय झाला आहे ांचा. तं सहासन ाप ासाठी ांनी फार फार धडपड के ली. सहा वष तर जवाच रान के ले. पण नाही ांना यश आले. ांच मन तू ओळख. आई-व डलांचे मन ओळखत नाही तो पु कसला? आई-वडील देवा ा ठकाणी असतात. शहाजीराजांना पुरते ओळख! तूं बादशाहीचा मुजरेबाज ज ा झाले ा तु ा व डलांनाही आवडणार नाहीस! तूं सुलतानांपुढे लवलास तर तुझे वडील एकांतांत कपाळाला हातच लावतील. ओळख ांना! ांचीही इ ा अशीच आहे क , तूं मरा ांचा तं राजा ावेस! महाराजा धराज! सहासनाधी र! नृपती! भूपती! छ प त! तुला ांच,े संतस ु षांचे, गोरग रबांच,े तीथ दकांचे, चं सूयाचे आशीवाद आहेत! चल, शवबा! चल! लौकर चल, पु ाला चल. स ा ी तुझी कती आतुरतेने वाट पाहतो आहे! मावळच दर खोर , गुहा, अर , भुयार, देवळ, चोरवाटा, कडेकपारी, खडी, तेथील अंधार अन् तेथील म रा तु ासाठी खोळं बून बस ा आहेत! तुझे ते ात आ ण अ ात छोटे छोटे लंगोटीवाले स गडी, दो ी हातां ा मुठ म े हनुवटी ठे वून, ड गरद ांत तुझी वाट पाहात टपून बसले आहेत के ाचे! लौकर चल! शवबा, लौकर चल!

आधार : ( १ ) शवभा. ९।३२ व ३३; जेधेक रणा. ( २ ) शवभा. ९।३४ व ३५. ( ३ ) शवभा. ९।४४ ( ४ ) शवभा. ९।४५ ते ५९. ( ५ ) सभासद पृ. ६७. ( ६ ) रामाचंपू. ( ७ ) शव द जय. ( ८ ) शवभा. १०।१३ ( ९ ) वनसा गौरव ंथ ा. शेजवलकरांचा लेख. (१०) चटणीस ब. ( ११ ) शवभा. १०।४१. ( १२ ) परमानंद का ; सभासद. ( १३ ) ऐफासा. ४।१; शवभा. ११।३ ते १०. ( १४ ) शवभा. ११।८. या शवाय पुढील आधारही अव पाहावेत. शवभा. १०।१३ ते १८; सभासद पृ. ६; चटणीस ब. पृ. २७ व २८; शवभा. १९।२८ ते ३०; शवभा. १७।२१; मंडळ अह. १८३४ पृ. ८८. सभासद पृ. ४९; ऐ त. पोवाडे भा. १ पृ. १८ हे सव पुरावे शवाजीराजांची ा भमानी व बादशाहाला मुजरा न कर ाबाबतची वृ ी समज ास उपयोगी पडतील.

मावळ

ा द ाखो ांत

ह तेज अंधारांत क डता येणार नाही, हे शहाजीराजांनी ओळखल. ांना ात आनंदच वाटला. शवबाचा ज च वेग ा काजासाठी असावा. मरा ांची देवालय, संसार, तीथ े , धम आ ण गो ा ण यांचे संर ण कर ासाठी शवबाला दय नारायणाचीच ेरणा असावी खास! शवबा यं काशी आहे. कदा चत मराठी मुलखाचे व ध ल खत भ असेल! ज आप ाला साधले नाही, ते कदा चत शवबा साधील. ीकु लदेव भवानीशंकराचीही इ ा तशीच दसते. शवबा महारा ा ा धमाक रता तोफे ा त डी जाईल; पण सबंध द नची दौलत जहागीर णून दली, तरीही तो बादशहाचा गुलाम होणार नाही, ह उघड स ा ा रोज ा वागणुक त दसत आहे. शवबाला पु ा ा ड गरद ांतच सोडावा हे चांगले, असा वचार शहाजीराजांनी के ला. १ शवबालाही असे झाले होते क , के ा एकदा हे वजापूर सोडतो. ती क य सरदारांची लाचारी अन् धम, भाषा, सं ृ ती आ ण जन यांची कु तरओढ ाला पाहवेना. राजांनी शवबा ा पाठवणीची तयारी के ली. ांनी शवबाबरोबर आणखी कांही शार कतबगार मंडळी ावयाच ठर वल. ही मंडळी देतांनाही राजांची ी व भावना व वशाल होती. नघ ाची तयारी झाली. राजांनी शामराज नीलकं ठ रांझेकर यांना ‘पेशवे’ क न शवबाबरोबर दल. बाळकृ पंत हणमंते यांना ‘मुजुमदार’ क न दल. सोनो व नाथ यांस ‘डबीर’ क न दल. रघुनाथ ब ाळ अ े यांस, ‘सबनीस’ क न दल. २ णजे पेशवा, मुजुमदार, डबीर इ ादी े देऊन ही अनुभवी व न ावंत मंडळी शवबाबरोबर दे ांत राजांनी शवबाला रा ाचे जणू मं मंडळच बनवून दल! शहाजीराजां ा पदरी अनेक कारचे े धारण करणारे कारभारी होते, अ धकारी होते. परंतु ांत कोणालाही ‘पेशवा’ हा ा न ता. शवबाबरोबर मा राजांनी ‘पेशवा’ दला. पेशवा णजे मु धान, पंत धान.

अशा कारे व ासू अमा , ३ कांही ह ी, घोडे, ख जना व शार आ ण अ तीय कतृ ाचे सेवक राजांनी शवबाबरोबर दले.२ शवाय बाळाजी हरी ‘मजालसी’ व नरहर ब ाळ ‘ब ी’ यांसही बरोबर दल. ६ शवाय राजांनी शवबास ज दला. ४ पंत तर बरोबर होतेच. राजांनी पंतां ा काम गरीवर खूष होऊन ांचे वषासन वाढवून दल. अन् शुभ मु त पा न पंत दादाजी क डदेव, जजाबाईसाहेब व शवबा यांची ांनी पु ास रवानगी के ली. शवबा येत होता तो पूव पे ाही लत होऊन. ा ा लहानशा डो ांत के वढे चंड क े बांधले जात होते. घोडदळ दौडत होत . तोफा धडाडत हो ा. झडे फडकत होते. तलवार ना धारा लागत हो ा. च फरत होत . ठण ा उडत हो ा. मुजरे झडत होते. कू म सुटत होते. नौबती कडाडत हो ा. शग ललकारत होत . आ ण शवबा पु ाकडे दौडत होता. ा ा कमरेचा शेला आ ण अंगर ाची झालर वा ावर उडत होती. म कावरचा मो ांचा तुरा बेपवा ह ोळत होता. शामराजपंत पेशवे, बाळ कृ पंत मुजुमदार, रघुनाथपंत अ े आ ण पंतही टाचा मारीत होते. आईसाहेबांचा मेणा करकर वाजत धावत होता. पुण! पुण! एकच वेध. पुण! पुण! ारी पु ांत दाखल झाली. लाल महाल पु ा गजबजला. पंतांचा कारभार पु ा सु झाला, स र वषाचे पंत कात टाकू न उठले! ां ा मनांत बारा मावळे घोळूं लागल . ातारा बघडला! पंत वा वक थकले होते. ां ा न ा न अ धक गोव ा शानात गे ा हो ा. पण ा गोव ाही माघार फर ा! आता पंतांना मरायला इत ांत सवडच न ती! न ा दौलतीचा थाट मांड ा ा ईषने पंत कामाला लागले. शवबाला बरोबर घेऊन मावळांत पंत फ लागले. महारा ाचे बळ स ा ी ा ड गरांत आहे. मावळ ा द ाखो ांतले मराठी देशमुख, देशपांड,े पाटील, कु लकण आप ाशी न ेने बांधले गेले तर मावळप ी बादशाहालाच काय, यमालाही अ ज आहे. ब !् हे सारे देशमुख आप ा शवराजा ा पायाश आणून बसवण हेच आपले काम, असे ठरवून पंत उ ोगाला लागले. ते तः शहाजीराजां ा पुणे अजानी मोकाशाचे कारभारी होतेच, शवाय सुभे क े क ढा ाचे नामजाद सरकारी सुभेदार अस ामुळे ांचा दरारा, वजन, धाक सार कांही जबर होत. मावळांत एके का खो ांत एके क देशमुख जबरद बनून रा हला होता. वशेषतः लढायां ा बेबंद काळात (इ. १६०५ ते १६३६) या देशमुखांनी मावळांत फारच धाक बस वला

होता. एका देशमुखाचे वतन दुस ा देशमुखा ा वतनाला लागून होत. ाभा वकच आहे. बारा मावळे एकमेकांना लागूनच आहेत. हे देशमुख वतनां ा, भकार मानापाना ा आ ण ध ा इतके कमालीचे आहारी गेलेले होते क , ा हे ादा ांतून जे भयंकर व भीषण कार घडत, ते ऐकू नच अंगावर काटा उभा राहावा! या देशमुखां ा कागदप ांपैक न कागदप या भांडणांची, खुनाखुनीची, जाळपोळ ची आ ण बादशाही सुभेदारांपुढे लोटांगणे घालीत के ले ा अजाची सापडतात. १२ एकाही देशमुखाचे असे बनभांडणाचे, बनर पाताचे, बनखुनाक लीचे घराण नाह . ेकाचे हात आपआपसांत ा र पाताने लाल झालेल!े हे स ा ीतले बलवान् वाघ, एकमेकांच नरडी फोडीत होते आ ण सेवा करीत होते एक न ेने बादशहाची! उ वळीचे खोपडे देशमुख व कारीचे जेधे देशमुख एकमेकांवर जीव खाऊन तुटून पडत. का ोजी जे ां ा ज ाआधीची कथाही अशीच. का ोज ा चुल ांनी व घर ा इतर मंडळ नी, एकदा खोप ाचा अगदी अचूक दावा साधला! खोप ां ा घर एक ल काय नघाले. करनावड मु ाम ल ाची तीथ ठरली. खोप ांची सोयरीक नचळांशी ठरली होती. व ाडे जमल . ल ाची गद उडाली आ ण जे ांनी अक ात् जाऊन ल ावरच घाला घातला! साफ ल च कापून काढले खोप ांच! साठ माणस ठार के ली! ांतून बायकाही सुट ा नाहीत. ११ पूव खोप ांनी आ ाजी जे ाला गाडे खडीत गाठू न कापून काढल होते, ाचा हा सूड! चोरघे आ ण शळमकर देशमुखांचेही असच वैर. बायकामुलां ा क ली करणे, घर खणून काढणे, वतनाचे कागद पळ वण, उभी शेत व घर जाळून भ करण, वगैरे र कार चालू होते १३ ! असे कार कु णाकु णाचे अन् कती कती सांगावे? या शवाय ेक घरा ांत खास भाऊबंदक चाले ती तर भयानकच होती! सव कार ांत चालत. मु मह ाचा मु ा, कांहीही क न भाऊबंदाला उखडू न वतन उपटण, हाच असे! मग ांत र ा ा धाराच वाहात. १८ शरवळचे नगडे देशमुख म ारराव आ ा असेच कापले गेल.े १४ पण असे क ेक! कानदखो ांत बळवंतराव देशमुखाने छापा घालून ‘वै ाची’ माणसे जखमी के ली. बायकांना कधीच सुटका मळत नसे! ा मरतच. बळवंतरावाने दावेदारांची घर पेट वल . ांत दहा बैलगा ा, दहा शी व शीच आठ पारड जळून गेल ! १५

मरळ देशमुखांनी ल ात ा ग धळास बोलावून आपले दावेदार ठार मारले. तोरणा क ाजवळ ा धानेब नांवा ा गावांत ह घडल. एक गरोदर ी व लहान पोरेही कापून काढ ांत आली! एके काने दहा-बारा खून पाडण, णजे कांहीच वशेष नसे. १७ पण या आपसांत गळे कापणा ा देशमुखांना कां नावे ठे वायची? मोठे मोठे नामवंत सरदार ंजु त न ते का आपसांत? कु णी माना ा सुपारीसाठी तर कु णी अपमाना ा ह ीसाठी! जाधवराव आ ण भोसले……! आठवत ना? कां महारा गुलाम गरीत रा ं नये? मावळची गरीब क ाळू माणस या रगेल देशमुखां ा ाथ भांडणांत वनाकारण भाजून भरडू न नघत होती. बचारी तशीच जगत होती, ब ीस दांतां ा सासुरवासांत ज भर अंग चो न बनत ार जगणा ा जभेसारखी. पंतांनी हे जाणले. शहाजीराजांनाही या देशमुखांची दांडगाई ठाऊक होती. १९ मावळ ा देशमुखांत दोन देशमुख मा खरोखरच चांगले होते. एक णजे बाजी पासलकर आ ण दुसरे का ोजी जेध.े का ोजी जेधे तर राजांपाशी कनाटकांत पदर च होते. बाजी पासलकर पौडजवळ ा तव गावांत राहात. मोस गावांतही ांचा वाडा होता. बाजी ासारखा शूर, दलदार व स न माणूस मोस खो ांत दुसरा न ता. बाज च फार वजन होते ा भागांत. ांना लोक फार मानीत. २० अनेकां ा भांडण-तं ांचे नवाडे बाज नी के ले होते. एखा ा ा घरचा कता पु ष भाऊबंदक ा तं ांत ठार झाला अन् जर ा ा बायकापोरांना कु ठे आधार रा हला नाही, तर बाजी आप ा घर ा बायकापोरांना आधार देत. बाज ना ‘यशवंतराव’ असा पढीजात कताब होता. ते कोणा गरजवंताला कज मळवून देत. कु णाला संकटांत मदत करीत. कु णाच ल क न देत. बाजी णजे मोठ थोरल वडाच झाडच. ाची सावली सवाना. बाजी ा देहाची इमारत चंड होती अन् भ मही तशीच होती. मो ा मो ा मशांमुळे ांचा थाट अ धकच भरदार दसे. ांना तालमीचा मोठा छंद. अनंता खुचुले णून एक श ाचा पोरगा ांनी सांभाळला होता. हा अनंता तालीमबाज होता. तः बाजी ाची खा ाची व दुधाची मो ा हौसेने कांळजी घेत. शवाय ांनी चौदा शूर राजपूत व शंभर नोकरचाकर पदर ठे वले होते. बाज चा वाडा गजबजलेला असे. ये ा मांग णून एक अ ंत शूर मांग व खं ा महार नांवाचा ततकाच शूर महार ां ा पदर होता. हे दोघे फार न ेचे

होते. बाज ा जवळ एक घोडी होती. ती अ ंत अ तम होती. तचे नांव यशवंती. ही यशवंती बाज ा घ न पळवून नेऊन वजापूर ा बादशाहाला अपण कर ाचा बेत सोनू दळवी व मरकतराव या दोघांनी एकदा ठर वला. हा मरकतराव बाज चा जावईच होता. सो ा दळ ाने व जावयाने, बाजी जेवणांत गुंतले आहेत, असे पा न वा ावर पांचशे लोकां नशी छापा घातला. थोर झटापट झाली आ ण ये ा मांगाने दळ ाला ठार के ल. खु बाज नी जावयाला धरणीवर पाडल. बाक चे ह ेकरी लोक आपले ोरके पडलेले पा न पळून गेले. ३४ अन् मग यमाजी नांवा ा शा हराने बाज चा पोवाडा गाइला. हा पोवाडा यमा शा हराने तःच रचला होता.३४ बाज ना दोन बायका हो ा. एक अंबाई. दुसरी बबाई. संसारही तसाच भारद होता. १६ पंतांनी अशा बाजी पासलकरांना आप ा मायत घेतल. अन् बाजी चटकन मायत आले. शवबावर बाज चे ेम जडले. इतके क , बाजी लौकरच शवबाचे जवलग स गडी बनले. शवबाने बाज ना लळा लावला. बाज चा शूर खासनीस कावजी म ार हाही बाज ा बरोबर होताच. बाज ा भारद मदतीचा प रणाम हळूहळू होऊं लागला. हलके हलके पंतांनी एक एक मावळ खोर पोखरीत आणले. सारे देशमुख शवबांना मानू लागले. देशमुखांत ा भांडणांचे नवाडे मो ा दूरदश पणे व नः ृहपणे पंत क ं लागले. मोठे नवाडे गोतसभा भरवून गोतमुखाने ते क ं लागले. शवबा ा गादीपुढे नकाल होऊं लागले. भांडण तुटत चालली. रो हडखो ांतली भांडण अशीच संपल . गुंजणमावळांतलीही भांडण मटल . पण कांही नाठाळ ाणी होतेच. खेडबे ा ांतला रामाजी चोरघे हा असाच नाठाळ नघाला. दांडगाईची सवय झालेली. तो पंतांना जुमानीना. लबा ा क ं लागला. पंतांनी ब घतल आ ण एके दवश ांनी रामाजी चोर ाला ठार के ल! २१ पंतां ा या फट ाने मावळ चपापल ! रामाजी चोर ाचा भाऊ चटोजी चोरघे तर पंतां ा दहशतीने फरारीच झाला. हे पा न मा पंतांन ाला अभय दल व पु ा सुख प ा ा घरी पावत के ल. २२ फु लजी नाईक शळमकर हा एक असाच नाठाळ भेटला. के लेला ाय ऐके ना. पंतांनी क ेक म ां ा माफत ाला समजावून पा हल. तरीही ऐके ना. मग पंतांनी एके दवशी ाला बांबूने झोडपल. २३ ाय, अमल, श आ ण त ा ा पत करतांना आरंभी ाच काळांत जर अशी घातक गुंड गरी कडकपण मोडली नाही, तर अमल कधीच धड बसणार नाही. अमल णजे पोरखेळ न ,े ह दाख व ासाठी पंतांना हे कडक उपाय योजणे भाग होते.

आणखी एक नाठाळ देशमुख पंतांना भेटला. ाचे नांव कृ ाजी नाईक बांदल. बांदलाने तर भोर परग ांत झ डाई मांडली होती. तो जबरद ीने तःच कर वसूल क ं लागला होता! ा ा गुंड गरीला वाढत भरत आले. ा ा व त ारी सु झा ा. पंतांनी ाला अस न कर ाब ल फार सां गतले. पण तो असा रगेल होता क , ाने कोणा ाही न कळत पंतां ा घो ा ा शेप ाच साफ छाटून टाक ा! परंतु तरीही ांनी कृ ाजी बांदलाला धरणे पाठवून क ढाणा क ावर आणल. पु ा ाला खूप समजावून सां गतल. तरीही तो ऐके ना. मग पंत तडकले! पंतांन ाचे हात आ ण पाय खाडकन् कलम के ले २४ ! पंत असे होते! ां ासारखे भयंकर तेच. ां ासारखे मायाळूही तेच! कानद खो ांतले ंझु ारराव मरळ देशमुख, गुंजण मावळांतले हैबतराव शळमकर देशमुख, मोस खो ांतले बाजी पासलकर देशमुख, खेडबे ा ा ा शवगंगा खो ांतले क डे देशमुख, मुठे खो ांतले पायगुडे देशमुख, कयात मावळचे वठोजी शतोळे देशमुख, रो हड खो ांतले जेधे देशमुख, खोपडे वगैरे मंडळी पंतांनी मायत आणली. पंतांनी ां ांतील आपापसांतला गळे कापूपणा आटो ांत आणला. पंतांबरोबर शवबा मावळांतून, ड गरांतून, रानावनांतून हडे. ेक गो ीची मा हती तो तः क न घेई. माणसां ा गुणावगुणांची पारख ाला इतक अचूक होऊं लागली क , कसले ा जवा ह ा माणेच लोक ती व देश ती ा ा बरोबर ानांत आली. ‘धाकु टपणापासून देशांत मरासदार कोण, गैर मरासदार कोण, ह तो जाणताती!’ आ ण आम ा शवबाराजाची बु ी तर अशी त ख क , ‘माणसाचे माणूस वलखताती!’ २५ एव ाशा वयांत ाची बु ी भा ासारखी ती ण होती. पुढ ा चार गो ी आधी ल ांत येत ा ा. श ररानेही तो खणखणीत बनला होता. तो पोरांत पोरासारख अन् थोरांत थोरासारख वागे. शवबाचे हे शहाणपण पा न पंतांना फार ध ता वाटे. पंतांचे मन णे- बाळा, तूंच हो या मुलखाचा राजा, पण जरा काळजीने वाग! ग नम फार दगाबाज आहे! पंतां ा ेक कृ तीचे क शवबा होता. ते जणू ेक घास आ ण ेक ास शवबाची आठवण क नच घेत. पंतां ा बरोबर मावळांतून हडतांना शवबाची चौकस ग ड-नजर भरी भरी सभोवार फरत असे. मावळांतल त ण पोर काव ाबाव ा नजरेने दु न दु न मुजरे करीत. लांब लांब उभ राहात. बावळट आ ण द र दसत ती. पण अंगाबां ाने अशी ट क अन् चवट असत क , जशी पे ा झाडांच खोड. मुजरे करणारांचे मुजरे शवबा क चत हसून ीकारी. मुजरा

करणाराच काळीज एव ानेच पा वून जाई. इत ा मायेने मुज ाची दखल घेणारे पूव न तेच कु णी. पूव बादशाही सरदार मावळांत येत. पण लाथा झाडीत झाडीत येत. अगदी नेमका गडी शवबा ा नजरत भरे. ाला शवबा हसून जवळ बोलावी. राजाने आप ाला बोलावल हा आनंद, कशाला बोलावल ही उ ुकता आ ण आपल कांही चुकलमाकल तर नाही ना, ही भीती ग ा ा काळजांत उभी राही! पण शवबा गोड हसे अन् मग समोर उभा असलेला पोरगा आनंदाने वरघळूनच जाई. असे डकू न डकू न शवबाने दो जमा के ले. सा ा गरीब मावळी शेतक ांची ही पोर. ता ाजी मालुसरे, सूयाजी मालुसरे, येसाजी कं क, सूयाजी काकडे शवाय बाजी जेध.े सोनोपंत डबीरांचा मुलगा ंबक सोनदेव, बापूजी मुदगल ् , देशपां ांची मुल नारोबा, चमणाजी व बाळाजी, रो हडखो ाचे नरस भु गु े यांचा मुलगा दादाजी वगैरे स गडी शवबा ा भवती जमा झाले. हे सगळे जण अगदी एकाच वयाचे न ते. थोडे वरखाली होते. सवात वयाने मोठे बाजी पासलकर. आजोबाच! तरीही ते शवबाचे बाल म च! ‘पांढरे बाल’ म ! वय ब धा पास ी ा आसपास. कारण का ोजी जे ांचा ज च बाज ा घरी झाला. ते ा बाजी त ण व तः देशमुखीचा कारभार पाहात होते. बाज नी आपली सा व ी नांवाची मुलगी का ोज नाच देऊन जावई क न घेतले, सजराव जेधे हा या सा व ीपासून का ोज ना झालेला मुलगा (ज द. ६ नो . गु वार इ. १६२८). णजे बाज चा नातू शवबापे ा स ा वषाने मोठा होता! बाजी या पोरव ांत सामील झाले होते. अगदी जगरदो बनून. शवबाक रता, तो सांगेल ते ा ाण दे ाची तयारी क न! रा

ाची आ ण परा माची

े मावळ

ा द ाखो ांत रंगू लागली.

शवबाची ही सव दो सेना अगदी अशी होती क ….तूत उपमा सुचत नाही! या दो ांची लाल महालांत पावल पडल . लाल महालांतील वातावरणांत काही एक वल ण जादू भरलेली होती. आईसाहेबांची स , ेमळ आ ण कळकळीची वागणूक व नतांत धम न ा; सोनोपंत डबीर, रघुनाथपंत अ ,े बाळाजीपंत मडजोगी वगैरे कारभा ांचा भारद पणा आ ण पंत दादाजी क डदेवांचा करडा धाक, यांमुळे लाल महालांत कांही वेगळे च सं ार होत. ता ाजी, येसाजी, बाजी वगैरे मंडळी मावळांतील ऐन गा ांतील होती. ां ामुळे मावळांतील इतर जवानांची संगत लाल महालाशी जडली. आप ा या आडदांड आ ण ा स ग ांना घेऊन शवबा ह ारांचे हात करी. घोडदौड करी. नर नराळे आडमाग, ड गरांतील गुहा, खडी, घाट, द ा, चोरवाटा इ ादी हे न काढी. हळूहळू ही दो मंडळी शवबाक रता वेडी होऊन गेली. शवबावर ांची अढळ भ ी जडली. ती घरदार वसरली. शवबाक रता काळीज कापून ायलाही ह पोर तयार झाली. खुशाल रा ी-अपरा ी, वाटेल ा अवघड जाग , कशाचीही भयपवा न ठे वतां ती घोडा फे कूं

लागल . शवबा ा व आईसाहेबां ा मनांतले महाभारत या स ग ां ा मनांवर उमटूं लागल. शवबा णजे ांना शवाचा के वळ अवतार वाटूं लागला. द ी न वजापूरचे बादशाह ांना शु रा स वाटूं लागले. बादशाही अमला वषयी ती तटकारा ां ा मनांत नमाण झाला. शवबा तुळजाभवानी ा ठायी कती त ीन होऊन जातो, हे ांना च दसत होते. ांची खा ी झाली होती क , आई भवानी आप ा शवबाराजाला स हाये! शवबा आप ा या म ांवर तर अगदी भावासारखे ेम करी. ३६ आ ण ां ा मनांतून बादशाहीचे भय पार उडाल! ांच ठरल, शवबाचच आता रा करायच! मग ा पाय मरायचसु ा! आता बादशाही उडवायचीच अशी ांची आण ठरली. शवबाची जगदंबेवर नतांत न ा होती. तो आप ा जवलगांना णे, २७ “येथे आपल रा ावे हे ीचे मनांत फार आहे!” मग देवदशनासाठी कधी आळं दी, कधी जेजुरी, तर कधी मोरगाव गाठ ासाठी घोडे पु ा न दौडत सुटत. रा असो वा म रा असो. वेळेच, भुकेच, तहानेच वा थंडीपावसाचही भान नाहीस झाल होत. या पोरां ा ओठांवरती काळी कनारही अजून उमटलेली न ती. रंगत होती रा ाची! पंतांना शवबाचे व ा ा पोरांच हे उ ोग कळत होते. पण ते ल पूवक दुल करीत! कारण ांनाही तच हव होत! पंत तः बारा मावळांत हाच डाव टाक त होते. शवबा ा नांवाने जहा गरीचा कारभार सु झालेला होता. शहाजीराजांचे पाठबळ सावध गरी ा सूचनांसह होत. आता शवबाची मु ा तयार झाली. तं मु ा! राजमु ा! २८ ही मु ा अ कोनी होती. ाची मोतबही अथात् याच वेळ तयार झाली. ही मोतब षट्कोनी होती.२८ शवबा आ ण पंत आप ाबरोबर ‘उनाड पोरांच’ टोळक घेऊन २९ क ढा ाचे बाजूस वजापूरकरां ा बादशाही सु ांत बेलाशक हडत. कडेकपा ांतून हेर गरी, टेहळ ा करीत. पंतांना व शवबाला हे ठाऊकच होते क , आपण बादशहा ा हातांतून रा हसकावून घे ाचा उ ोग आरं भला आहे, ते ा आज नाही उ ा हे बंड बादशाहाला समजणारच. पण आप ा ‘गु ’ मसलती मा कोणालाही समजतां कामा नयेत. ां ा गु मसलती या काना ा ा कानाला कळतही नसत. पु ाभवती ा कोट क ांची खडान् खडा मा हती ांनी मळ वली होती. चोरवाटा, भुयारे, तळघरे, दा गोळा, ह ार तसच बादशहाची फौज कु ठे आहे, कती आहे, पहारे कु ठे असतात, कु ठे नसतात, हे सव ांना ट ून ठाऊक झाल होत.

पु ा ा द णेला पंचवीस कोसांवर भोर तालु ांत रायरे र णून अ ंत प व , रमणीय व ाचीन असे शवमंदीर आहे. रायरे राची पडी यंभू आहे. कारी व अंबवड या जेधे देशमुखां ा गावांलगतच खूप उं च व अ तशय अवघड अशा स ा ी ा शखरावर झाड त हे मंदीर आहे. शवबाला अशी ान फार य! तो तेथे दशनास जाई. ाने व ा ा दादाजी नरस भु गु े या स ग ाने मळून रायरे रा ा पूजेअचची व ा सु के ली ( द. २६ मे १६४२). शवा जंगम नांवा ा जंगम जाती ा गृह ास ांनी पूजेसाठी नेमल. ३० या दौलतीत असली पापी इ

बाजी पचणार नाही!

बारा मावळांत हडतांना पंतांबरोबर शवबा असे. अन् शवबाबरोबर ाचे दो असत. कांही देशमुख मनांतून पंतांवर फार जळफळत असत. ांना व शरवळला असले ा क े सुभानमंगळमधील बादशाही ठा ा ा अ मनाला ह समजे आ ण मग शवाजीसारखा एव ा मो ा जहागीरदार बापाचा पोरगा भकार, उनाड, पुंड पोरांत खेळतो णून ते हसत. ांना अंदरक बात कु ठे माहीत होती!

हळूहळू वजापुरांतही ही गो जाऊन पोहोचली. शवाजी उनाड व हल ा लोकां ा संगत त असतो, असे दरबारांतही लोकां ा बोल ांत येऊं लागले. पोरगा अगदी वाया गेला, असे ा सवाना वाटूं लागले!२९ जहागीरदारा ा पोराने अशा ‘हल ा’, ‘उनाड’ लोकां ांत वावराव, हा काय वेडपे णा! शवबा ा म ांचे उ ोग मा बारा मावळांत चालूच होते. मुलखाची व माणसांचीही टेहळणी चालू होती. आपले कोण, आपले कोण नाहीत, कोण आय ा वेळ पड ा संगाला उपयोगी पडतील, कोण हरामखोरी करतील, कु ठे पाळत राखली पा हजे, ह ार कु ठे मळतील, वगैरे टेहळून हे न ठे व ांत हे ‘हलके ’ व ‘उनाड’ लोक दंग होते! आता जो तो आतुर झाला होता, शवबा शग के ा फुं कतोय् त ऐकायला! आ ण शवबा तेज साठवीत होता. त ाला देवी भवानी ा व आईसाहेबां ा सहवासांत मळत होत. आईसाहेबां ा महान् धा मक, ा भमानी व मह ाकां ी वीरवृ ीचा शवबावर वल ण प रणाम होत होता. ३५ भवानीदेवी व आईसाहेब ाला सार ाच वाटत. आईसाहेब याच शवबा ा परा रगु हो ा. शवबा आप ा सा ा जवलगांना रा वहारास आव क ते धडे आप ा वाग ांतूनच देत होता. ा बाबत त तो फार द होता. आजचे आपले हे म उ ाचे रा कत होणार अस ाची जाणीव, तो तः ा वागणुक तून नकळत देई. तो गोड बोले. स हसे, ेम करी, रागावत नसे. पण एके दवशीशवबा संतापला! ाला त सहनच झाले नाही. हे असे कार ाला क नतही सहन होत नसत. अन् हा कार तर पुण जहा गरीत घडला. रां ांत घडला. रांझे णजे आईसाहेबां ा खाजगी खचासाठी नेमून दलेले खेड- शवापुराजवळचे गांव. पु ापासून नऊ कोसांवर. रां ा ा पाटलाने बदअमल के ला ३३ ! बाबाजी बन भकाजी गुजर पाटील हे ाचे नांव. ाने बदअमल के ला, णजे एका पर ीवर बलात्……! आ ण शवबाला हे समजल! पर ीला के वळ आई मानणा ा शवबा ा मुलखांत पाटलासार ा एका जबाबदार अ धका ाने हा रावणशाही गु ा के लेला समजताच तो संतापला. कदा चत् पाटीलक ा घमड त कोण अस वागेल अन् णेल क , ‘मी पाटील! पढीजात! मला काय ा हाये कु नाचं? मा ा गावांत ा काय बी करन!’

चालणार नाही! जीभ छाटली जाईल! रा ा ा ज ाआधीच जर असे हलकट चाळे आपले अ धकारी करतील, तर रा नमाण झा ावर मग काय काय करतील? ी ही मरा ां ा दे ा ांतील देवता आहे. मग ती कोण ाही जातीधमाची असो. आम ा मुज ाचा प हला मान ीजातीला आहे. ती आई आहे! तचा अपमान? मग रामायण वाचावयाच कशाला? रामरा हवे कशाला? एका ी ा त ेक रता सो ाची लंका भ झाली. रा सकु लाचा संहार झाला. चौदा चौक ांची दौलत गारद झाली. एका ीची भर राजसभत नरी ओढली गेली, णून अठरा अ ौ हणी सै ाचा रणय झाला. हे शवबाचे रा आहे! यांची त ा सहासना ढ कर ासाठीच शवबा कत ा ा रथावर चढला आहे! तो आता चंड शवभारत घड व ा शवाय खाली उतरणार नाही! शवबाने ताबडतोब ढालाईत हशम रां ावर रवाना के ले. हशमांना कू म के ला क , बाबाजी पाटलाला जेरबंद क न जूरदाखल करा! ढालाईत हशम रां ा ा पाटलाला धरण घेऊन आले. लोकांनी ओळखले क , पाटीलबुवां ा वरातीला घोड आल! पाटील गर ार झाला. पाटीलक ा मशांचा पीळ झट ांत उलगडला. लोकांनाही लाल महालात ा ायी सदरेची ओळख पटली. आजपयत अमलदारांना सवडच मळाली न ती. बादशाही सरदार अन् अमलदारच दुस ा ा पोरीबाळीवर छापे घालीत, तथे अशा करणीला गु ा णणार तरी कोण? पण शवबा ा मोकाशांत अशी पापी इ बाजी पचण अश होत. पाटलाला शवबा ा पुढे हाजीर कर ांत आले. शवबाने गु ाची रीतसर चौकशी के ली. गु ा शाबीत झाला आ ण शवबाने कडकडू न कू म सोडला, कोपरांपासून पाटलाचे दो ी हात आ ण गुड ापासून दो ी पाय तोडू न टाक ाचा! ! शवाय पाटलाची पढीजात पाटीलक ज कर ांत आली. ( द. २८ जानेवारी १६४५). पाटलाचे हातपाय तुटले!३३ शवबाला रागावलेल लोकांनी पा हल! लोकांनी ओळखल, शवबाला काय आवडत आ ण काय नाही त! शवबाची ल णरेषा कु णी ओलांडली तर काय होईल, हे सवानाच कळून चुकल. - हा सव जजाऊसाहेबां ा सं ाराचा आ ण धगधगीत चा र ाचा प रणाम शवबावर हर णी, हरघडी होत होता. ातूनच शवबाचे उदा , उ ट आ ण उ ुंग, पु ोक चा र

तीजावर तपदे ा चं ा माणे साकारत होते.

आधार : ( १ ) शवभा. १०।११ ते १८; सभासद पृ. ६ व ७. ( २ ) सभासद पृ. ७; शवभा. १०।२५ ते २७. ( ३ ) शवभा. १०।२५. ( ४ ) शवभा. १०।२६. (५) शचसा. ३।६३३ व ३५. ( ६ ) मंडळ ै. व. ८ अं. १ पृ. १००. (७) ऐफासा. १।७. (८) शचसा. २। २२७. (९) राजखंड १७।३. (१०) शचसा. ५।९४७. ( ११ ) शचसा. २।३३८; राजखंड १६।१. ( १२ ) शचसा. २।९३, ९८ व २९६. ( १३ ) शचसा. ३।६२४; राजखंड १७।२. ( १४ ) शचसा. १।१२. ( १५ ) राजखंड १६।१६. ( १६ ) ऐ त. पोवाडे १।३; मंडळांतील अ. .कागद. ( १७ ) राजखंड २५।३७९. ( १८ ) शचसा. ५।८७८; ७।३० ( १९ ) जेधेक रणा. ( २० ) राजखंड १६।१. ( २१ ) शचसा. ३।६३४. ( २२ ) शचसा. ३।६३५. ( २३ ) राजखंड १७।२. ( २४ ) ऐसंसा. ४ पृ. ६७. ( २५ ) पेशवे द. ३१।४१. (२६) जेधेशका. ( २७ ) राजखंड १५।२६८. ( २८ ) बावडा द. १।१६. ( २९ ) मुघोघइ ब. पृ. २३७; F. B. Shivaji Page 173. ( ३० ) राजखंड १५।२६६. (३१) ऐफासा. १।४८. (३२) जेधेक रणा व शका. ( ३३ ) शचसा. २।२३९ अ. ( ३४ ) ऐ त. पोवाडे १। ३. ( ३५ ) Aurang. Part IV, Page 25. ( ३६ ) F. B. Shivaji, page 211.

अज

स ा ी

अ ी आ ण पृ ी यां ा धुंद णयांतून स ा ी ज ास आला. अ ी ा धगधगीत उ वीयाचा हा आ व ारही ततकाच उ आहे. पौ षाचा मू तमंत सा ा ार णजे स ा ी. ा ा आवडी नवडी आ ण खोडी पु षी आहेत. ाचे खेळणखदळणही पु षी आहे. ांत बायक नाजूकपणाला जागाच नाही. कारण स ा ी हा ालामुखीचा उ ेक आहे. अ त चंड, अ त राकट, अ त दणकट अन् काळाक भ . रामो ासारखा. पण मनाने मा दलदार राजा आहे तो. आडदांड साम हच ाच स दय. तरी पण कधी काळ कु णा श सोनारांनी स ा ी ा कानांत सुंदर आ ण नाजूक लेण घातल . ा ा आटीव अन् पीळदार देहाला कु णाची लागूं नये, णून मराठी मुलखाने ा ा दंडावर जेजुरी ा खंडोबा ा आ ण को ापूर ा ो तबा ा घडीव पे ा बांध ा. ा ा ग ांत कु ण स ृंग भवानीचा टाक घातला. मनगटांत क -े कोटांचे कडीतोडे घातले. स ा ीला इतके नटवल सजवल तरी पण तो दसायचा तसाच दसतो! रामो ासारखा! तालमी ा मातीत अंग घुसळून बाहेर आले ा रामो ासारखा! स ा ीचा खांदाबांधा वशाल आहे, ततकाच तो आवळ आ ण रेखीव आहे. ा ा घ खां ाव न असे कापीव कडे सुटलेले आहेत क , तेथून खाली डोकावत नाही. डोळे च फरतात! मुसळधार पावसांत तो ाऊं लागला क , ा ा खां ांव न धो धो धारा खाल ा काळदर त कोसळूं लागतात आ ण मग जो आवाज घुमतो, तो ऐकावा. स ा ीचे हसण, खदळण त! बेहोष खदळत असतो.

पावसा ांत शतसह धारांखाली स ा ी सतत नथळत असतो. चार म हने ाच ह महा ान चालू असत. का ासाव ा असं मेघमाला, ा ा राकट गालांव न अन् भालाव न आपले नाजूक हात फरवीत, घागरी-घागर नी ा ा म कावर धारा ध न ाला ान घालीत असतात. हे ाचे ानोदक खळखळ उ ा मारीत ा ा अंगाव न खाली येत असत. ा ा अंगावरती तालमीची तांबडी माती या महा ानांत धुऊन नघते. तरी सगळी साफ नाहीच. बरीचशी. दवाळी संपली क स ा ीचा हा ानसोहळा संपतो. ा हस ा मेघमाला स ा ी ा अंगावर हरवागार शेला पांघरतात. ा ा आड ा भरदार छातीवर तो हरवा गद शेला फारच शोभतो. कांचना ा, शंखासुरा ा, सोनचा ा ा व ब ी ा पव ा जद फु लांची भरजरी कनार ा शे ावर खुलत असते. हा थाटाचा शेला स ा ीला पांघ न ा मेघमाला ाचा नरोप घेतात. मा जातांना ा ा ा कानांत हळूच कु जबुजतात, ‘आता पुढ ा े ांत मृगावर बसून माघार येऊं हं! तोपयत वाट पाहा!’ रकामे झालेले कुं भ घेऊन मेघमाला नघून जातात. दाट दाट झाडी, खोल खोल द ा, भयाण घळी, अ त चंड शखर, उं चच उं च सरळ सुळके , भयंकर तुटलेले ताठ कडे, अ ा पसरलेली पठार, भीषण अन् अवघड लवण, घातक वाकण, आडवळणी घाट, अडचण ा खडी, दुल चढाव, आधारशू घसरडे उतार, फस ा ख ग ा, लांबच लांब स डा, भयाण कपा ा, का ाक भ दरडी आ ण मृ ू ा जब ासार ा गुहा! अस आहे स ा ीच प. स ा ी बकट, हेकट अन् हरवट आहे. ा ा कु शी-खां ावर राहायची ह त फ मरा ांत आहे. वाघांतही आहे. कारण तेही मरा ांइतके च शूर आहेत! स ा ी ा असं रांगा पसरले ा आहेत. उ ा आ ण आड ाही. स ा ी ा पूवागास पसरले ा ड गरांमधील ग ा फार मोठमो ा आहेत. कृ ा आ ण वरा यां ा दर ान असले ा ग ांतच चोवीस मावळ बसल आहेत. दोन ड गर-रांगां ा मध ा खो ाला णतात मावळ. एके का मावळांत प ास-प ास ते शंभर-शंभर अशी खेड नांदत आहेत. ेक मावळामधून एक तरी अवखळ नदी वाहतेच. स ा ीव न खळखळणार तीथवणी ओ ा-ना ांना सामील होत. ओढेनाले त या मावळगंगां ा ाधीन करतात. सग ा मावळगंगा ह माहेरच पाणी जळ त घेऊन सासर जातात. या न ांची नांवे ां ा

माहेरपण ा अ डपणाला शोभतील अश च मोठी ला डक आहेत. एक च नांव कानंदी, दुसरीचे नांव गुंजवणी, तसरीच कोयना. पण काही जणीची नांव ां ा माहेर ा मंडळ नी फारच ला डक ठे वल आहेत. एक ला णतात कु कडी, तर दुसरीला णतात घोडी! तसरीला णतात मुठा, तर चौथीला वेलवंडी! काय ही नांव ठे व ाची रीत? चारचौघीत अशा नांवांनी हाक मारली क , मुल ना लाज ासारखे नाही का होत? क ेक मावळांना या न ांचीच नांव मळाली आहेत. कानंदी जेथून वाहते त कानदखोर. मुठेचे मुठेखोर. गुंजवणीच गुंजणमावळ, पवनेचे पवनमावळ, आं ेचे अंदरमावळ आ ण अश च कांही. मावळ ा न ा फार लहान. इथून तत ा. पण ांना थोरवी लाभली आहे, गंगायमुनांची. स ा ी हा सह गंगाधर आहे. मावळांत स ा ी ा उतरणीवर नाचणी ऊफ नागली पकते. नाचणीची लाल लाल भाकरी, हर ा मरचीचा ठे चा आ ण कांदा ह मावळचे आवडत प ा आहे. ह प ा खा े क बंड करायचे बळ येत! भात हे मावळचे राजस अ आहे. आं बेमोहोर भाताने मावळी जमीन घमघमत असते. अपार तांदळू पकतो. कांही मावळांत तर असा कसदार तांदळू पकतो क , शजणा ा भाता ा पेजेवर तुपाळ थर जमतो. खुशाल वात भजवून ोत लावा. नाजूक व सो ासारखा उजेड पडेल. महारा ा ा खडकाळ काळजांतून अशी ही ीत वते. मावळे एकू ण चोवीस आहेत. पु ाखाली बारा आहेत व जु र- शवनेरीखाली बारा आहेत. मोठा अवघड मुलूख आहे हा. इथे वावरावे वा ाने, मरा ांनी न वाघांनीच. पण सुलतान रा करीत होते. रामदेवराव यादवा ा पाठीश स ा ी उभा असूनही महारा रा हरला. कारण यादव स ा ीला वसरले. रा बुडाल! स ा ी ा नकळत सुलतान महारा ांत आले. जर रामदेव स ा ी ा आ याने अलाउ नाश लढला असता, तर….? तस घडल मा नाही. पारतं कपाळ आल. ांनी स ा ीकडे दुल के ले ते प ावले. स ा ी उगीच ा उगीच या दा ा सुलतानां ा साखळदंडांत अडकला गेला. स ा ीवरचे क े णजे घटो चा ा आ ण भीमा ा बळाचे यो े होते. द ा आ ण अर े णजे अ ज आ य ान होत . पण आता त सव सुलतानां ा पंजांखाली होत . बहमनी सुलतानां ा ऐन रा सी अमलांतही स ा ीने व ा ा मरा ांनी एकदा सुलतानाला असा भयंकर तडाखा दला होता क , तेथून पुढे स ा ीशी वागतांना ते मो ा सावधतेने वागत. साखळदंडांनी बांधले ा सहाश वागतांना जसा सावधपणा ठे वावा लागतो

तसा. एकदा फार मोठी ग त झाली. अ ाउ ीनशाह सानी या बहमनी सुलताना ा कारक द तील गो (इ. स. १४५३). सुलतानाने आपला शूर व ू र सरदार म लक उ ुजार याला दहा हजार फौज देऊन कोकणांतील क ांचा ताबा घे ास पाठ वले. या दहा हजारांत तीन हजार अरबी घोडे ार होते. कोकणांत शक णून ात मराठा घराणे स ा ी ा बळकट आ याने राहात होते. ाच माणे खेळणा ऊफ वशाळगड क ावर शंकरराय मोरे नांवाचा एक असाच मराठा वाघ बळ ध न रा हला होता. ा भयंकर ू र व साम स सुलतानशाही ा काळांतही हे दोन मराठे आपआप ा क ांवर ताठ उभे होते. वाकतही न ते अन् मोडतही न ते. मोठमोठी सा ा सुलतानांनी बुड वल आ ण हे मराठे मूठभर माव ां ा माकडफौजे नशी एवढे कसे टकले? हेच साम आहे स ा ीच, ा ा अर ांच अन् क ांच! म लक उ ुजार श ा ा क ावर (ब धा हा चीतगड असावा) चालून आला आ ण शक झटकन् शरण आले! ते तः म लक ा ाधीन झाले! म लक खूष झाला. ाने श ाना सां गतले क , तूं जर तुझा धम सोडायला तयार असशील तरच जगशील. नाही तर मी तुला ठार मारणार! शक कबूल झाले! काय हरकत आहे? सव धम सारखेच! श ानी कबूल के ल पण…..! शक णाले क , थम आपण शंकरराय मोरे खेळणा गडावर आहे ाला बाटवूं, णजे नंतर आ ांला ाचा जाच होणार नाही! बरोबर होते श ाचे. समानता असली णजे वषमता राहात नाही! म लक उ ुजारला ह तर लगेच पटल. एका दगडांत दोन प ी! लागलीच खेळणा गडावर ारी करायचे ठरल. खु तः श ानी आपली चवट व नवडक मराठी शपाई मंडळी घेऊन म लक ा बरोबर खेळ ाकडे कू च के ल. वाट स ा ी ा भयंकर पहाडांतून व जंगलांतून होती. ह पहाडांच प पा नच कांही द नी व हबशी कामगारांनी म लकबरोबर खेळ ाकडे ये ाच साफ नाकारल! म लकने ां ाकडे दुल के ल. ते मागेच रा हले. म लक व शक फौजेसह चालूं लागले. वाटा ाच काम अथातच श ाकडे होते. प हले दोन दवस श ानी सरळ व ांत ा ांत सो ा वाटेने ही पा णे मंडळी नेली. पण तस ा दवश ांना अशा एका भयंकर बकट वाटेने नेल क , ात इ तहासकार फे र ा ल हतो. १ “ ा घोर अर ास भऊन मद वाघही गभग ळत ावा! घाटांतील वाटा इत ा वाक ा तक ा हो ा क , ांची तुलना के सां ा कु रळे पणाशी के ली तरीही अपुरी ठरेल.

तो पवतांचा भयंकर देखावा पा न रा स व भुतही तेथील क ांपाश व गुहांपाश आ ावर दचकू न जाव त. या अर ांत कधीही सूयाचा कवडसासु ा पडत नसेल. तेथ वाढलेल गवतही सपा ा वषारी दांतां माणे ती ण होत. हवा तर अजगरा ा ासासारखीच! वा ाची ेक ळु ू क वषारी वाटे! अशा भयंकर ठकाण गे ावर म लक उ ुजारचे सै नक भऊन गेल.े थकू न तर गेलेच. आ ण श ाने तर नंतर ांना या नही घोर व गडद अर ात नेल!े तेथील वाट तर अशी बकट होती क , तेथे वा ालाही मोकळे पणाने वाहतां येत न त. त ीही बाजूंनी अ ानाला भडलेले पहाड होते. सै ाला धड चालतांही येईना. कू म देणेही कठीण होऊन गेल. ांतच म लक उ ुजारला र ाची हगवण लागली!” इतके होऊन अजून खेळणा गड आ ण तो शंकरराय मोरे कती दूर होता, सैतान जाणे! म लक उ ुजार ा सै नकांना तंबू ठोकायलाही जागा मोकळी सापडत न ती. ते तसेच ज मनीवर पडले. मरा ांना व श ाना मा या वासांत कांहीच वशेष वाटत न ते. कारण स ा ी ांचा ज ाचा सोबती होता. फे र ा ा त डू नच पुढचे ऐकलेल बर. “या माण थकू नभागून अ व त रीतीने म लकची फौज व ांती घेत पडली असतां, तो व ासघातक नीच शका, खेळ ावर शंकररायाकडे गेला आ ण ाने शंकररायाला सां गतले क , म लक उ ुजारास सव फौजे नशी तु ा जब ांत आणून सोडल आहे! लगेच शंकरराय मोठी फौज घेऊन नघाला!” आ ण अर ांत व पहाडांत क ड ा गेले ा ा फौजेवर शंकरराया ा लोकांनी रा धाड घातली! फे र ा णतो,१ “अशा या पराधीन व दुबळ तीत, उ ुजार ा फौजेला म ां माणे क ार नी व तलवार नी सात हजार शपायांसह मरा ांनी कापून काढल! या वेळ वारा जोराचा सुटला होता. ामुळे झाडां ा फां ा एकमेकांवर आदळून जो मोठा ग गाट चालला होता, ांत ा शपायां ा कका ा एकमेकांससु ा ऐकूं आ ा नाहीत! ब ा ब ा पांचशे स दांसह व साडेदहा हजार शपायांसह म लक उ ुजार खतम् झाला! दवस उजाडाय ा आं त ही काम गरी पार पाडू न शंकरराय आप ा लोकांसह नघून गेला!”१ कोकण ा कोळसुं ाने वाघाची अशी दाणादाण उड वली. महंमद कासीम फे र ा हा लेखक आ दलशाहा ा व नजामशाही ा पदर होता. (इ. १५७० ते १६११).

असा आहे स ा ी, असे आहेत मराठे आ ण अशी आहे मरा ांची यु नीती! या यु नीतीला व रीतीला ‘ग नमी कावा’ असे लाडक नांव आहे. म लक अंबरनेही हीच रीत उचलली होती. शहाजीराजे या बाबतीत पं डत होते. ां ा हाताखाली तयार झालेले शामराजपंत, रघुनाथपंत, गोमाजी नाईक पाणसंबळ, माणकोजी दहात डे वगैरे चेले आता शवबा ा तुतूंत सामील झाले होते. ग नमी कावा ां ा व स ा ी ा हाड माशी खळला होता. पण असा हा भीम पी अ ज स ा ी गुलाम गर त पडला होता. तो चडफडत होता. गेली तीनशे वष तो भेटेल ाला सांगत होता, ‘अरे, बंड करा! बंड करा! मी आहे पाठीशी तुम ा! मा ा दयांत दडा. मा ा खां ावर चढा. मा ा कानामागून लढा. तु ी जकाल!’ पण स ा ीकडे आजपयत कोणाचे ल च गेल न ते. शहाजीराजांची आ ण स ा ीची ओळख झाली, ते ाच शहाजीराजांनी ओळखले क , स ा ीसारखा सखा दुसरा कोणी नाही. स ा ीसारखा गु दुसरा कोणी नाही. अन् ांनी स ा ीचा गु पदेश घेतला….ग नमी कावा! नजामशाही ा नांवाखाली मराठे शाही ाप ाचा उ ोग जे ा शहाजीराजांनी आरं भला होता, ते ा ते धावले स ा ीकडेच. पण शाहजहान बादशाहाने डाव घाव क न अखेर शहाजीराजांची व स ा ीची कायमची ताटातूट के ली. आ दलशाहाला शाहजहानने न ून बजावले क , या शहाजी भोस ाला महारा ांत ठे वूं नका! धोका आहे ांत! ाला लांब कु ठे तरी पाठवा!…….अन् णूनच तर शहाजीराजे कनाटकांत जाऊन पडले. ांची व स ा ीची कायमची ताटातूट झाली. महारा ाचे ातं बुडा ापासून स ा ी हळहळत उभा होता. प ांमागून प ा जात हो ा. चौदा प ा अशाच गे ा. आता तो अगदी नराश, उदास, हताश होऊन डोळे झाकू न नपचीत पडला होता. अन् एके दवशी स ा ी ा बगलत क चत् गुदगुद ा झा ा! स ा ीने डोळे कल कले क न मान वळवून पा हल. कोण? मा ा काखेबगलेत चुळबूळ कोण करतय्? एक ग डस बाळ तु तु रांगत होत. खुदखू ुदू हसत होत. दुडूदडु ू धावत होत. स ा ीला कौतुक वाटल. त ग डस बाळ हळूहळू खेळूं लागल, लढाईचे खेळ! क े जक ाचे खेळ! स ा ीला आनंद झाला. ाचा ा बाळावर जीव जडला. ा बाळाच नांव शवाजी! शवबाचे वय, ाचे म वलय आ ण ा ा अंतर चे न य वाढू लागले.

शवबा ा आ ण ा ा म ां ा साहसी खेळ ाबागड ांतून स ा ीला के वढा मोठा आनंद लाभत होता. या मुलां ा हातापायां ा शानेच स ा ी ा आशा, मह ाकां ा आ ण परा म उसळून उठत होता. साडेतीनशे वषानी पु ा ाला र े पडू ं लागल होती. घनदाट रा उलट ानंतरच पहाटेच खर होतात णे!

आधार : ( १ ) बराइ. पृ. १४५. महंमद कासीम फे

र ाचा इ तहास (२) कै .स.आ.जोगळे करांचा, ‘स ा ी.’

स ा ीचे जवलग

मरा ांना बंडाचा वचारच सोसवत न ता. क ावरचा बादशाही हरवा झडा पा हला क मराठी माणस धाकाने ज मनीकडे पाहात. सरदार बनले ा मरा ांची ा भमानशू वागणूक लोचट थराला गेली होती. हेच लोचट सरदार लोकांत राज न ेच लाचार बयाणे पेरीत होते. सारे जण अव ा अ ा हळकुं डावर संतु होऊन पवळे धमक होत होते. आपण पारतं ांत आह त व बादशाह परक य आहे, ह कोणाला उमजतच न ते. बादशाह आ ण परका? छेः छेः! तो तर ई राचा अंश! वजापूरचा मर म बादशाह इ ाहीम सानी आ दलशाह गायनकलेचा फार शोक न होता. तो तुक असूनही ाला मराठी भाषा बरीच समजत असे. १ कलेची देवता णून तो सर तीला मान देत असे. तो आप ा शाही फमानावर ारंभ ‘अज पूजा ीसर ती’ अस लहीत असे. ब ! आमचे लोक ा ा एव ाच उदा , वशाल आ ण स ह ु भावावर खूष होऊन गेले होते. के वढा थोर बादशाह! सर तीदेवीला मान देतो! २ गायन व ेला आ य देतो! नळदुग ा खंडोबाची या ा भर व ास परवानगी देतो!२ मोडकतोडक का होईना, पण मराठी बोलू शकतो! ३ बस् बस् बस्! हा बादशाह णजे सा ात् जगदगु् च! ४ द ीचा बादशाह जगदी र ठर ावर वजापूरचा बादशाह जगदगु् ठरावयास काहीच अडचण न ती. अन् खरोखरच आम ा लोकांनी इ ाहीम बादशाहाला ‘जगदगु् ’ मानले होते. ‘जगदगु् ’ इ ाहीम बादशाह! आ ण तकडे शंकराचाय मा धूळ खात पडले होते. हाच इ ाहीम आ दलशाह मरा ांना बेधडक बाटवीत असे. ा ण असले ा एखा ा ‘ व ल जगदेवाला’ तो सहज ‘हैबतखान’ बनवीत असे. ५ एखा ा मरा ाचा खवासखान ऊफ दौलतयार तयार कर ास या जगदगु् ं ना वेळ लागत नसे. हे जगदगु् दा पऊन त चतनांत नेहमी तर असत! तरी पण आमचे लोक ां ा उदार व स ह ु भावा ा अ ाच हळकुं डावर पूण संतु होते. पराभूत, नेभळट, त शू

आ ण जीवनाला कसलच टोक आ ण कणा नसले ा माणसांना असल अध हळकुं ड पुरेश होतात. ा अ ा हळकुं डा ा भारानेच त वाकू न जातात. ांना कसा पेलवणार ा भमानाचा चंड अवघड स ा ी? पण शवबासार ा एका पोराने हषभराने स ा ीला मठी मारली. शवबाला स ा ी ा क ांची कडकडीत भाषा उमगली. ाच मनोगत शवबाला उमगल. शवबाचे हरीद स ा ीला उमगल. ाच काळी एक वरागी साधू स ा ीला दसला. ा वरा ाला जटा हो ा. दाढी होती. तो देहाने बळकट होता. ा ा मुखावर तप यच तेज झळकत होत. ा ा एका हात जपमाळ आ ण दुस ा हात कु बडी होती. तो भटकत होता. गावोगाव अन् दारोदार तो घोष करीत होता, ‘जय जय रघुवीर समथ!’ ा वरा ाला चता लागली होती व ाची. लोकांच दुःख आ ण अपमान पा न तो वर सं ाशी बेचैन होत होता. तो आपला कळवळा रामापाशी बोलत होता. गा ाण मांडीत होता. स ा ीने ा समथ सं ाशाला खुणावल, ‘ ामीजी इकडे या!’ ामी आनंदले. रघुवीराचा जयजयकार करीत ामी स ा ी ा खां ावर चढले. ांना स ा ी एकदम य झाला. ा समथ ाम ना आवड होती वन, गहन गुहा, घळी आ ण द ाकपा ा यांची. समथ स ा ी आ ण समथ रामदास एकमेकांचे जवलग सखे बनले. स ा ी ा दय-गाभा ात उभे रा न समथ आवेशाने गरजले, समथा चया सेवका व पाहे। असा सव भूमंडळी कोण आहे? कोणीही नाही! कोणीही नाही! स ा ी ा दयीचे बोल समथानी बोलून दाख वले. शवथर ा शखराव न अन् महाबळे र ा ार ांतून समथा ा ने ांना स ा ी आप ा चंड साम ाचा सा ा ार घडवीत होता. समथाना स ा ीचा अ ंत लळा लागला. ा ा कु शीत रा न ते लोकांना साम ाचा बोध क ं लागले. रामसेवा, सेवा आ ण श ीसेवा के ा शवाय लोकांची आ क व ऐ हक उ ती होणार नाही, ह ांनी पूण ओळखल. ांनी रामाची उपासना सां गतली. उठा ातःकाळ झाला, अवघे राम पा ं चला! बळे आगळा वीर कोदंडधारी । महाकाळ व ाळ तोही थरारी पुढे मानवा ककरा कोण के वा । भाते मन राम चतीत जावा

समथानी रामाचा जयजयकार मांडला, ‘जय जय रघुवीर समथ!’ या जयजयकाराने सु अंतःकरण तरा न उठल . श ांची मांदी समथाभवती जमूं लागली, उ व आले. दनकर आले. दवाकर आले. हे ागी वरागी श णजे समथानी के ले ा जयघोषांचे त नीच होते. समथाची श मंडळी भ ा मष जन ती ाहाळीत गावोगाव रामाची व हनुमानाची उपासना सांगत मण क ं लागली. समथानी अनेक ठकाण मा ती ा मूत ापन कर ास सु वात के ली. मा ती ो ा ा ओळी त णां ा जभेवर खेळूं लाग ा. रामाचे व मा तीचे ज ो व न ा उ ाहांत रंगूं लागले. रामायणाला नवा रंग चढला. ठक ठकाणी मठ ापना होऊं लागली. समथानी श ांच व मठांच जाळ चारही दशांस पसर वल. हा एवढा पंच कशासाठी? जनां ा उ ारासाठी. धमा ा सं ापनेसाठी. वैफ ाची, नैरा ाची, औदासी ाची आ ण पराभूत मनोवृ ीची राख फुं कू न टाकू न चारीही पु षाथ उ ृ पणे पार पाड ास समाज आनंदाने व हरीरीने उभा राहावा यासाठी. अ ा ाचे चतन आ ण आचार हाच समथा ा कायाचा खरा आ ा होता. परंतु अ ानी संकटांमुळे व सुलतानां ा जुलुमांमुळे हैराण झाले ा लोकांचे व टलेले संसार आ ण जीवन पु ा कत ो ुख, उ ाही व तेज ी के लच पा हजे, अस ांना दसून आल. णूनच ांनी लोकांना के वळ नवृ ीपर अ ा न सांगतां रोकडा वहार आ ण अ ा सांग ास ारंभ के ला. जीवन शतगुणांनी समृ करा, गबाळे पणा टाका, आळस सोडा, दैवाला दोष देत रडत बसूं नका, य हाच ई र समजा, जो जसा भेटेल तसच ा ाशी वागा, दु ांशी बेधडक दु पणाने वागा, चातुयाने वागा, हशेबी वागणूक ठे वा, आपआपल वणकत े चोख बजावा, जनी न त सव सोडा, ज ज वं त मनापासून करा, धीर कधीही सोडू ं नका, संकटांनी गडबडू न जाऊं नका, ज ज उ ट अन् भ असेल तच ा, ज ज मळ मळीत असेल त टाकू न ा, ऐ ाने वागा, ब तांच मन सांभाळा, भा ोदय ांतूनच होईल. ववेक जागृत ठे वा, अ ास सोडू ं नका, मठ क न ताठा क ं नका, साम ह चळवळीत आहे आ ण त करणारासच ा होत. करंटेपणा चुकूनही प ं नका, फु का वाद घालीत बसूं नका, शरीर ठे वा, झोपा काढ ात वय घालवूं नका, रोज थोड तरी लेखन-वाचन करीत जा, चांगली संगत धरा, सभत चांग ा कार वागा, वेष अगदी साधासुधा ठे वा; पण अंगी कला मा अनेक आ सात् करा. संसार रडतखडत क ं नका, सतत उ ोग करा, उपासना सोडू ं नका, व डलांचा मान राखा, सदैव सावधान राहा, देहदेवालयांतील देव पाहा. कठीण काळाला

भऊं नका, कलह व प भेद वस न अन भ ा, कोणावर वसंबून रा ं नका, तःच क - म करीत जा, कोणावर फाजील व ास टाकूं नका, आपसांत भांडत बसूं नका, श ू कोण त ओळखून ा ावर एकवटून घसरा, संयमाने वागा, एखा ा थोर कायात ज साथक लावा, वगैरे वगैरे कती तरी गो ी समथ लोकांना सांगूं लागले. शकवूं लागले. समथ-जीवन जग ाची कला समथ शकवूं लागले. ां ा एकाएका श ांत ओज साठ वलेल होते. स ा ीने महारा ाला ग नमी कावा दला आ ण समथानी ग नमी का दल. ांत वल ण फुं कर होती. समथ सांगत होते, व तो चेतवावा रे । चेतवीतां च चेततो के ाने होत आहे रे । आधी के ल च पा हजे सा ाच श ांत ते दुब ांची त सांगत, कोण पुसे अश ाला । रोगीसे बराडी दसे कळा नाही कां त नाही । यु बु दुरावली आ ण मग समथ सांगत, दास णे ऐसे करा । सदा मा ती दय धरा श ीची उपासना सांगून पुढचा मं ते सांगत, भा ासी काय उण रे । य ावांचू न रा हल य तो देव जाणावा । अंतर ध रतां बर आ ण मग समथ बजावून सांगत, काही येक उ टेवीण । क त कदा प न े जाण उगे च वणवण हडोन । काय होत?….. ववेकाम े सापडेना । ऐसे त कांहीच असेना येकांत ववेक अनुमाना । आणून सोडी स ा ीतून वणा ा शत शत मावळगंगां ा बरोबरीने समथा ा मं गंगा श ां ा ार महारा भर खळाळूं लाग ा. समथ ड गरांत, द ांत वा घळ तच ब धा रा न धमजागृतीच सू हलवीत होते. ते णत, दास ड गर राहतो । उ व देवाचा पाहातो समथ स ा ीचे जवलग बनले. अगदी असाच जवलग स ा ीला हवा होता. तकडे दे ा इं ायणीचाही डोह ड ळला. एका वा ाने हातांतली तागडी फे कू न देऊन भागवतधमाचा वणा उचलला. सुलतानांची बळजोरी पा न ा वै वाचे काळीज सीताफळासारख उकलल. ाने कळवळून पांडुरंगाला हाक मारली आ ण टल, ै ो ी ी ी ो

बैसो नया त ा, अ वीण पी डती लोकां! तुका णे, देवा! काय न ा के ली धावा! तुकाराममहाराजांनी भागवतधमाचा वणा उचलला तो कायमचाच. लोकांना धम सांग ापूव ते तः धममय झाले. तःतील ‘मी’ पणा ते थम वसरले. ते णाल, ‘मा झया ‘मी’ पणावरी पडो पाषाण! जळो ह भूषण, नाम माझ!’ स ा ीने या वर ालाही खुणावून आजवाने बोलावले. तुकोबाराय स ा ी ा मांडीवर जाऊन बसले. तकडे ीकृ े ा प रसरांतील स ा ी ा शखरावर समथ रामदास ामी बसले होते; इकडे इं ायणी ा प रसरांतील भंडा ा ड गरा ा शखरावर तुकाराममहाराज बसले. तुकाराम आ ण रामदास हे दोन जवलग स गडी स ा ीला लाभले. या दोघांतही ‘राम’ होता. दोघांनीही खणखणीत रोक ा श ांत देवाला आ ण लोकांना हाका मारावयास सु वात के ली. ांचे नी आ ण त नी मराठी मुलखांत उठू लागले. भंडा ा ा शखरावर भळाळ ा वा ांत उभे रा न महारा ांतील सग ा जातीयात ना दो ी हातांनी तुकोबांनी हाक मारली. या! या! अवघे या! माझा भ ी ा दुवान या! भरणी आली मु पेठा । करा लाटा ापार उधार ा रे, उधार ा रे । अवघे या रे जातीचे येथे पं भेद नाही । मोठे कांही लहान तुका णे लाभ ावा । मु ल भावा जतन रामनाम ह च मां डले दुकान । आहे वानोवान ा रे कोणी नका कोणी क ं , घेतां रे आळस । वा टत तु ास फु काच ह! तुकोबांनी भ ीची पेठ उघडली. शु आचार, न ाज ेम आ ण शु अ ा स ा ीवर कटल. समाजांतल ढ गी गु पण, अडाणी ू र देवभ ी आ ण मूख समजुती यां ा दावण तून लोकांना सोडवून सा ा, सो ा व शु भ ीने तःचा उ ार करतां येतो, हे तुकोबांनी स योग दाख व ास सु वात के ली. अन् हा योग तः ा तनमनधनावरच, तः ा देहावरच! भागवतधमाची जा पु ा वर चढू लागली. पीर, फक र, बोकड, क बडी, गांजेकस गु , अंगारे-धुपारे यांत व नवसबाजीत लोक खोटा देवधम करीत होते. पो ापुराणांतला देवधम अजूनही सं ृ त भाषे ा क डवा ांतच अडकला होता. तुकोबांनी ाने रांचा, नामदेवांचा अन् सव संतांचा सोपा धम सांग ास सु वात के ली. येथे गरज कोण ाच अवडंबराची न ती. फ दय च शु ेम हव होत. ा शु ेमाने

उ ारले ा व लनामांत वेदांच सार आ ण तुकाराममहाराज णाले, भंडा ा

ा ड गरावर आळवले

व ेचा सा ा ार ा होऊ शकत होता.

ा अभंगाचे पडसाद दाही दशांनी येऊ लागले.

वेदांचा तो अथ आ ांस च ठावा । येरांनी वहावा भार माथां! आ ण मग ते णत, तुका णे माझ हे च सव सुख । पाहीन ीमुख आवडीने तुका णे नाही जयासी नधार । नाडला साचार तो च एक तुका णे अरे वाचाळ हो ऐका । अनुभवे वण नका वाद घेऊं तुका णे म पानाचे म ा  । तैसा तो दुजन शव नये क ा गो करी कथेचा वकरा । चांडाळ तो खरा तया नांवे आशाब नये क ं ते क रती । तुका णे जाती नरकामधी तुका णे जैशी लांचासाठी ाही । देतील हे नाही ठावी व ु तुका णे शु नाही जो आपण । तया भुवन अवघ खोट जाण ा असा मं तं काळ । येर तो सकळ मूढ लोक तुका णे वधी नषेध लोपला । उ ेद या झाला मारगाचा े

ोी

े

नवसे क ा-पु होती । त र कां करण लागे प त? जाणे हा वचार । ामी तुकयाचा दातार वाचो न पढो न जाले शहाणे, णती आ ी संत परनारी देखो न ांचे, चंचळ झाले च टळा टोपी घालु न माळा, णती आ ी साधु दया धम च नाही, ते जाणावे भ दू क लयुग घरोघर  । संत जाले फार वीतभर पोटासाठी । हडती दारोदार असतां धम न करी । नाग वला राज ार कथाकाळ न ा लागे । काम ानापरी जागे तुका णे जाण । नर गाढवा नी हीन मऊ मेणा न दयाचे तुकोबा एव ा कडक श ांचे आसूड खो ा धमबाजीवर ओढीत होते. भजन-लेखन करीत होते. द ा-पताकां ा दाट त नाचत होते. वाद जक ापे ा ते मन जक त होते. काय के वळ वाद जक ाने तडीस जात नाहीत. मन जक ाने ती जातात. ारंभी नाठाळ दुजनांनी तुकोबांना छळल. अगदी चुरगाळून टाकल. पण ामुळेच ांची महती लोकांना रेने पटली. कांही फु ल अश असतात क , ती चुरगाळ ावर ांचा जा च सुगंध सुटतो. सामुदा यक भ ीला पु ा असा पूर आला. तुकाराम आ ण रामदास या दोघांनीही शु आचार आ ण सोपी भ ी बब व ाचे काय आरं भले. लोकांत नकळत देवबळ कटूं लागल. उ ाहाचा, धम ेमाचा, आशेचा, धैयाचा, आ व ासाचा, ेचा आ ण ऐ भावनेचा एक भावी पण अ वाह समाजा ा अंतरंगांतून वा ं लागला. समथ रामदास, तुकाराम, जयराम ामी, आनंदमूत , रंगनाथ ामी, मोरयादेव, चतामणीदेव व नारायणदेव चचवडकर वगैरे संतांनी हे फार फार मोठ व मह ाचे काय आरं भल होत. सुलतानी सं ृ ती ा व स े ा व या संतांनी कोणतीही राजकारण, कार ान, चार कवा चळवळ के ल नाही. तसा ांचा हेतूच न ता. ांची वृ ीही न ती. ांनी राग, ेष व संघष यांना शही न करता धमसं ापना, धमजागृती आ ण ई रसेवा एव ाच गो च त घेतल. याचा एक सुप रणाम सहजपणे घडत गेला. तो णजे महारा ाची शवश ी जागृत होऊं लागली. ा तेज व ा तेज आपोआप यो दशेने फाकूं लागले. टाळमृदंगांत रणवा ांचे साम आल. वारकरी आ ण धारकरी ेक जातीत नमाण झाले व नमाण होत होते. परा माला आ ण परमाथाला जातीच बंधन नसतच.

रामदास ामी आ ण तुकाराममहाराज हेच के वळ स ा ीचे जवलग होते असे नाही. सवच साधुसंत स ा ीचे जवलग होते. ही संतमंडळी स ा ी ा अंगणांतच खेळली होती, वाढली होती, नांदत होती, ामुळेच स ा ीचे अनेक गुण ां ा भावांत आ ण का ांत उतरले होते. या संतां ा मां दयाळीने सवात मोठे काम के ल त मायबोली मराठी ा जपणुक च आ ण सजवणुक च. साडे तीनशे वषात या मराठीला कोण ाही दरबारांत मानाचा चौरंग मळाला नाही. या इराणी, तुक , हबशी अन् पठाणी रा क ाना ानेशां ा मराठीचे काय कौतुक वा माया असणार? ां ा गुलामांची ही भाषा! पण पोर ा झाले ा मायबोली ा अंगावर तोडे-पजणांपासून बदी बजो ांपयत जडावाचे दागदा गने घातले या वरागी संतांनी. हे संतकवी जर ज ालाच आले नसते, तर ही माय मराठी पारच बाटून गेली असती. अ तेचा आ ाच नाहीसा झाला असता. या संतांची लेखणी कु लीन होती. ामुळे मराठीचे प, रंग, वेशभूषा आ ण सं ार कु लीन रा हले. लेखणीचे साम तलवारी नही मोठे असते. सश सै नकांची दळे बाळगणारांपे ाही अ रां ा आ ण श ां ा सेना सांभाळणा ा सार तांचे साम अपार असते. सै नकांना मृ ू आहे. श ांना माकडेयाच आयु आहे. बादशाहांपे ांही इ तहासांत दरारा दसतो अ रशहांचा. संतां ा दडी माणच अगदी न कळत लोकांना जाग वले शा हरांनी, ग ध ांनी, वासुदेवांनी, क तनकारांनी आ ण वचनकारांनी. उपजी वके चे साधन णून गातां गातां आ ण बोलतां बोलतां, या मंडळ नी म ाठ मुलखा ा अ ता फुं क न फु लव ा. ांत कोणताही राजक य हेतू न ता. बु पुर र चार न ता. तरीही ांचे ह बोधन उषःकाल अनायासे अचूक घडल. मु े र आ ण वामनप त हे क ववर याच उषःकालांत का सं ेस बसले होते. मु े रांचे का वषय शु पौरा णक होते. पण ांतही रा ा ा सुखाची गोडी सांग ांत ांची लेखणी त ीन झाली. मु े रांची परतं , अपमा नत व वनवासी ौपदी धमराजास णते, साध लया रा स  । य देव तृ होती ा ी पतृगण अ तथी । अ दान तोषती हरेल दा र याच दुःख । म बंधु पावती सुख अ न संसार कौतुक । क न जाती दादले जेणे पा वजे परम दुःख । काय त साधुवृ ीच सुख धैय उपहा सती लोक । णती दीन अश े ो ो

वहार शां त नये कामा । परमाथ ोध नाशो धमा जेथे ाचा च म हमा । ते तेथे च योजाव खळा कु टलांचे ठाय  । शां त ध रतां पडण अपाय जैसे कं टक मदावे पाय  । तेवी दुजन दंडावे देखो नया साधुसंता । भावे चरणी ठे वजे माथां तेथ दा वतां ू रता । अधःपाता जाइजे! असा कणखर ा धम मु े र सांगूं लागले. अन् कां कोण जाणे, पण मु े रांना मरा ां ा कतृ ाब लही मोठा व ास आ ण अ भमान वाटूं लागला. मु े रांनी मो ा हरीरीने टले, महारा जे सव रा ा स राजे। जया ा भय ा पल देव लाजे जवलगांचे हे ज ा ाचे बोल ऐकू न तर स ा ीच दय उचंबळून आले. ाची आशा चौगु णत झाली. तो आतुरतेने वाट पा ं लागला ातं ा ा सूयाची.

आधार : ( १ ) राजखंड १५।७; शचसा. ११।९४. ( २ ) शचसा. ११।९४. ( ३ ) I. D. VOL; VI, Page 152. ( ४ ) सनदाप े पृ. ८. ( ५ ) मंडळ ै. व १ अं. १ पृ. १०; शचसा. ६ पृ. ६५. शवाय समथाची सम क वता. तुकारामगाथा. आळतेकरकृ त समथच र . कै . पु. मं. लाडकृ त तुकारामच र .

ारी : क

े शवनेरी!

क

े तोरणगड

चां ा ा ग डांच ग डवन वगळल तर का ीरपासून कावेरीपयत उभा देश हरवागार पडला होता. पारतं ाचे वष अंगात भनल होत. जर एखा ाने ठरवल असत क , ातं ांत मरायच, अगदी एका पायावर उभ रा न, वष पऊन मरायच; पण तं भूमीवरच मरायच, तर आ ह ा कर ाइतक पाऊलभर भूमीही तं न ती! राणा ताप सहाचे उदयपूरही गुलाम बनल होत. राणा तापाचा नातू म गलांचा ‘वैभवशाली’ जहागीरदार बनला होता! इतर राजपुतांब ल बोलायला इ तहासाला युगानुयुग लाजच वाटणार होती. पंजाब, बहार, बंगाल, गुजरात, महारा वगैरे देश गुलाम गरी ा बाबतीत ानवृ होते. शतकानुशतक मूठभर परक य सुलतानांचे गुलाम! सवात अनुभवी व आदश गुलाम, सध देश! अनेक शतक गुलाम गर त गेलेल होत अन् आणखी अश कती शतक लोटणार, हे सांगायची परमे राचीही छाती न ती! महारा ावर पांच सुलतानी स ा जरबेने कमत गाजवीत हो ा. द ीचा म गल सुलतान, वजापूरचा आ दलशाही सुलतान, गो ाचा फरंगी गोरंदोर, जं ज ाचा स ी अ ण वधा व गोदावरी ा दुआबावर कु तुबशाह. कोणी कमाल जुलूम करीत होते, कोणी सा क जुलूम करीत होते. पण गुलाम गरीत तवारी कसली? गुलाम गरी व अ र उ ारायची कु णाला शहामत न ती. आ ण मावळ ा दरीत पंधरा वषाचा शवबा डो ांत वेड घेऊन बसला होता क , मी रा मळवीन! पांच अजगरां ा वळ ांतून माझी दौलत मी सोडवीन. ही आकां ा त एक पोर मूठभर पोरांपुढे बोलत होते! तोफा, दा गोळा, पैसा आ ण फौज शवबापाशी कती

होती? चमूटभर! म गल सुलतान तीन तीन लाख फौज उभी क ं शकत होते. आ दलशाहाच बळ पाऊण लाख फौजेपे ा कमी न त. कु तुबशाह बळाने ततकाच होता. फरंगी गोवेकर आ ण स ी यांनी आप ा बला आरमाराने प म सुमु बांधून टाकला होता. शवाय ांची सै होतीच. सव क … े ….. सव महारा च सुलतानांनी गळलेला होता. कु ठे शवबा अन् कु ठे ाच त पोरसोर! एका तोफे ा एकाच सरब त हा पोरखेळ अ ानांत उडू शकला असता. वजयनगर ा नऊ लाख फौजेचा चुराडा चार तासांत उडाला, तेथे शवबाच काय! तरीही शवबा णत होता, माझ रा मला हव! तं दौलत मी उभी करीन. यवना ांत भूमी मी सोडवीन. अरे, कशी? पोरासोरां नशी? होय! पोरासोरां नशी! ! हे बळ शवबांत कोठू न आल? आ व ासांतून, अ ंत खर तळमळ तून, लंत ा भमानांतून! मनांत आणल, णजे वाटेल त करता येत; पहाडही फोडतां येतात या न तून. शवबा आप ा दो ांसह द ाखो ांत खलबत करीत होता. एखा ा जुनाट देवळांत, कधी जाळीजंगलांत भवानीपुढे बसून; तर कधी तळघरांत वा भुयारांत बसून गु कार ान रचीत होता. शवबा ा या उ ोगांत सवात मोठ साम न ेच होत. शवबाची तुळजाभवानीवर एवढी नतांत न ा होती क , तो णे, हे तचच काय आहे. तीच आप ा हातून ह करवून घेणार आहे. न े शवाय अन् क ा शवाय रा आ ण व ा ा होत नसते. परमे रावर नतांत ा व अ वरत अचूक य एक आले क , शवभारत आपोआप नमाण होऊं लागत. आता सवजण उ ुक झाले होते उ ा टाकायला! वीर ीने रणनौबत अशी तटतटली होती क , टपरी पडायचा अवकाश, - टपरीचा काय, माशी बसली असती तरी ख कन् ननाद उठला असता! आप ा ता ांत एक तरी बळकट क ा आता हवाच, अशी ेकाला घाई झाली होती. उं च ड गरावर आ यासाठी ग डासारख घरट हव. तेथून मग हवा तेवढा धगाणा घालतां येईल. शवबालाही हा मनसुबा मंजूर होता. कोणता गड मटकावयाचा, हही ाने हे न ठे वल होत. तोरणा! कानदखो ांत हा गड आहे. खूप उं च, उं च, उं च! तोर ाइतका उं च गड तोरणाच. ७ ड गरी क ांत ाच ान वडीलपणाच. तोरणा जसा उं च तसाच ं दही आहे. गडाला दोन मा ा आहेत. एक ंजु ार माची. दुसरी बुधला माची. माची णजे उप का. ८ उप का णजे गडा ा एखा ा पसरत गेले ा पहाडावर के लेले कोटबंद बांधकाम. ंजु ार माचीपासून बुधला माचीचा शेवटचा बु ज जवळ जवळ कोसभर दूर आहे. एक कोस लांब व

पाव कोस ं द असा गडाचा पसारा आहे. बुधला माचीवर म भाग एक ड गराचा सुळका उभा आहे व ावर खूप मोठा थोरला ध डा आज शतकोशतके बसून रा हला आहे. तो दसतो तेला ा बुध ासारखा. णून या चचो ा माचीला बुधला माची णतात. (तोरणगडाची उं ची समु सपाटीपासून ४६०६ फू ट.) ंजु ार माची खरोखरच ंजु ार आहे. भ म तट आ ण खाली खोल खोल कडे आहेत. ंजु ार माचीव न गडाखाली उतरावयास एक वाट आहे. परंतु ती इतक भयंकर अवघड आहे क , गाची वाटही इतक अवघड नसेल! या वाटेव न जातांना अध बोट जरी झोक गेला तरीही दया- मा होणार नाही. मृ ूच! ा ीने गाला ती वाट फारच जवळची आहे! महारा ांत ा अ ंत बळकट व अ ंत बकट क ां ा पंगतीत तोर ाचा मान प हला लागावा. काळे कु अन् ताठ भतीसारखे कडे, अ ंत अ ं द वाटा, भ म दरवाजे, का ा सपासारखी वळसे घेत, गडावर कडेकडेने गेलेली तटबंदी. मधून मधून बांधलेले व अचूक मारा साधणारे बु ज आ ण गडा ा म ावर बाले क ा, अस तोर ाचे प आहे. गडाला दरवाजे दोन आहेत. एक आहे पु ा ा दशेला, णजे साधारणतः उ रेला बनी दरवाजा आ ण दुसरा प मेला कोकण दरवाजा. गडाव न होणार स ा ीचे दशन जतक रमणीय, ततकच भय द वाटत. गडा ा भवती ड गरा ा खाचांत व झाडीत एकू ण सात चौ ा हो ा. चौ ा णजे मेट. गडावर तोरणजाई देवी तटा ा उ रांग लहानशा देवळ त बसली आहे. शवाय इतरही दैवत ठक ठकाण आहेत. रा

ाचे पु

ाहवाचन झाल! आता उभारणी राजधानीची!

तोरणा शवबा ा डो ांपुढे होता. याच कारण तो उ ृ होता ह तर होतच, पण बादशाहाच या गडाकडे अगदी दुल होत. गडावर धड शबंदी न ती. पहारे, तोफा, दा गोळा, ग वगैरे कांहीही व ा धड न ती. गड बेवसाऊ पडला होता. या गडाकडे बादशाहाचे अ जबात ल न त. टपून बसले ा शवबाने आपले स गडी आ ण इतर मावळी टो ा घेत ा अन् एके दवशी एकदम कानदखो ांत उत न ाने ा क ांत वेश के ला. गडाचा कबजा घेतला. बनी ा दरवाजावर भगवा झडा फडफडू ं लागला! शणगार चौक वर माव ांच पहारे बसले. कोकण दरवाजावर, ंजु ार माचीवर आ ण बुधला माचीवर चौ ा-पहारे बसले. तोरणा तं झाला! तपदेची चं लेखा साडेतीनशे वषा ा व प ानंतर आज उगवली. नगा ाचा आ ण शगांचा आवाज आ ण ‘हर हर महादेव’ ही गजना स ा ी ा दयांत घुमली. भंगले ा मूत ा वेदना आज थांब ा. शंकरदेव यादवा ा आ ण हरपालदेवा ा आ ांना आज समाधान लाभल. तं तोरणा, तं मावळे , तं शवबा, तं पंत, तं भगवा झडा आ ण तं आईसाहेब आज कांही एका तं जगांत

वेशले. स ा ी आज नहायत खूष झाला. तोरणजाई स झाली. गुलाम गरी संपली! महारा ा ा तळहाताएव ा भूमीवरची सुलतानी स ा पार उडाली! शवबाने गडाची पाहणी के ली. कांही बांधकाम चांगल प े करण आव क होत. शवबाने ा तटबंदीची दु ी कर ाचा न य के ला. क ाचा कारभार सु के ला. मराठा क ेदार, ा ण सबनीस, भु कारखानीस आ ण शबंद त मावळे , कोळी, रामोशी, महार वगैरे व वध जात च शूर माणस ठे वल . अ ा पडले ा तोफा बु जांवर व त ठे व ा. के वढी जबाबदारी येऊन पडली आता! शवबाने भयंकर कठीण संसारास सु वात के ली. ातारपण पंतांनी बारा मावळ पोख न मळवून ठे वल , ा कायाच आज पु ाहवाचन झाल. तोर ा ा दु ीस सु वात झाली आ ण भवानी पावली! तटाच काम चालू असतांनाच तटांत हंडा दसला! धनाने तुडुबं भरलेला! आनंदाची लाट उसळली. खूप मोठ धन हाताशी आल. शवबाला जगदंबा स आहे, ह रा ाव ही तचीच इ ा आहे आ ण तनेच ह धन दल, अशी ेकाची खा ी झाली. गडावर यंभू ख जना तयार झाला. एवढ मोठ धन सापडल णून कोणाही माव ा ा त डाला ाथाचे पाणी सुटल नाही. यांतील चार मोहरा गुपचूप कमरेला खोचा ा अन् घर नेऊन लाड ा बायको ा ग ांत पुत ांची माळ क न घालावी, असा वचारही कोणा ा काळजाला शवला नाही. कारण ह धन णजे रा ाच धन. महादेवा ाच चरण खच होयाच. तो ख जना न ा रा ा ा कामासाठ च वापरायचा, हही ाच ण ठरले. शवबाचे ल फार पूव पासून एका मो ा थोर ा ड गरावर होत. हा ड गर असाच अ तशय उं च, बकट आ ण मो ाचा होता. तोर ापासून फ अडीच कोसांवर पूवला. मु ं बदेवाचा ड गर अस ाला णत. वा वक हा एक क ाच होता. १ अकरा वषापूव बादशाहाने मु ं बदेवा ा ड गरावर डागडु जी क न रसद वगैरे ठे व ाचा कू म दलेला होता. २ ( द. १७ फे ुवारी १६३४). पण हा अधवट गड असाच बेवसाऊ पडला होता. शवबाराजांनी तोही एकदम कबजांत आणला. ३ आ ण तोर ावर सापडलेले धन मु ं बदेवा ा बांधकामासाठी खच कर ास ारंभ के ला. लगेच शवाजीराजांनी मु ं बदेवाच नांव ठे वले, ‘राजगड’.३ शवाजीराजांच पावल भराभर पुढ पडू ं लागल . घोडदौडच. पंतांनी पौडखो ांतला कु वारीगड ढमाले देशमुखां ा ता ांतून आप ा ता ांत घेतला. ५ हा गड पु ा ा प मेस वीस कोसांवर आहे. कु वारीगडावरही ताबा झाला, बाजी पासलकरांचे मोस खोरं या

गडाला अगदी जवळ होते. शवाजीराजांनी यानंतर लौकरच एक एक मावळ ाप ास सु वात के ली. घेतलेले जे क े बादशाहाने दुल ले होते, ते थम शवाजीराजांनी भराभरा कबजांत घेतले. लढाया करा ा न लागतांच हे गड राजांनी घेतले. भवतालचा मुलूखही अथात कबजांत आला. या सव भागावरचा, णजे भोर भागावरचा बादशाही अ धकारी, शरवळ येथील सुभानमंगळ नांवा ा भुईकोट क ांत राहात असे. ाला अमीन णत. हरडस मावळ रोहीडखोर व शरवळखोर यांतील कर व सारावसुली सुभानमंगळचा ठाणेदार अमीन करीत असे.३ शहाजीराजां ा पोराने फसाद क न लोकां ा आणाशपथा घेत ा आहेत, ही खबर अ मनाला पोहोचली. मागोमाग ‘राजगड’ नांव क न एक गड बळकाव ाचीही खबर अ मनाला कळली! कशी कळली? पंतांशी व शवाजीराजांश वाईटपणा ध न वागणा ा बांदल देशमुखाने, के दारजी खोपडे देशमुखाने व का ोजी जे ां ा भाऊबंद देशमुखांनी ही खबर शरवळास जाऊन अ मना ा कान घातली ४ ! के ा तरी ती अ मनाला व बादशाहाला कळणारच होती. पण मरा ां ा रा ाश हरामखोरी कर ाचे प हले मह ु आम ाच मरा ांनी साधूं नये, तर कोणी साधाव? बेवसाऊ क े शवाजीराजां ा फसादखोर साथीदारांनी घेतले, ह अ मनाला चटकन् जाणवल नाही, पण मुलखांत ाला अनुभव आलाच. आपण होऊन वसुलाची र म शरवळला पोहचती करणारे ा म न देशमुख-देशपांडे शरवळला फरकलेही नाहीत. वसुलाची र म जमा झाली ‘ रा ा ा’ ख ज ांत. बादशाहीचा संबंध संपला! बारा मावळांत वीर ीचे, आनंदाचे आ ण उ ाहाचे वारे ैर वा ं लागले. लहानसाच मावळमुलूख पण आता तं झाला होता. जबाबदारीची जाणीव आ ण आच अस ा शवाय ातं ाचा खरा आनंद लुटतांच येत नाही. आता के ा श ू चालून येईल, कोण ा बाजूने येईल, आला तर काय काय करायच, याच वचारांत व डावपेचांच चतन कर ांत आ ण कणाकणाने बळ वाढ व ांत शवाजीराजांची म मंडळी दंग होऊन गेली. जो तो हरणा ा चपळाईने, वाघा ा धडाडीने, को ा ा धूताईने आ ण शका ा ा सावधपणाने वागत होता. आता व ांतीला वेळच न ता. आपण एक भयंकर धाडस करीत आह त, याची जाणीव बसूं देत न ती.

शरवळ ा सुभानमंगळ क ांतील ठाणेदार अ मनाला हा सारा धगाणा कळला. ाचे रागाने लाल झालेले डोळे पांढरे ायची वेळ आली. ाने ताबडतोब वजापुरास बादशाहाकडे हा बंडावा ल न कळ वला. सांडणी ार ती प े घेऊन सुभानमंगळ ा दरवाजातून दौडत सुटला. शहाजी भोस ां ा पोराने उनाड व हलक पोरे गोळा के ली असून, तो ांचा ोर ा बनला आहे, ६ ाने तोरणा क ा व राजगड नांव क न मु ं बदेव क ा कबजांत घेतला आहे, रोहीडखो ांत ा देशमुख-देशपां ांचे ाला पाठबळ आहे, नरस भु देशपांडा हाही ा ाशी मळतावा क न हरामखोरी करीत आहे,४ अशा खबरा शाहा ा हात पड ा. एव ा सुलतानीत शबडी पोर पुंडावा करीत आहेत, हे बादशाहाला खरच वाटेना. कस श आहे ह? आ ण जर अस असेलच, तर खाटका व बंडाळी करणारी ईदची बकरी उ ा मरायची त आज मरतील! कां फक र? बादशाहाने ही ु क बाब ल च दे ा ा लायक ची नाही, अस मानून नजरेआड के ली. राजगडची कारगर सलाट झपा ाने सु झाली होती. पाथरवटां ा छ ा दगड घडवीत हो ा. लोहाराचा भाता नखारा फु लवीत होता. सुतार, गवंडी, मजूर, भ ी कामांत दंग होते. गडाचे कडे फोडू न वाटा अवघड बन व ासाठी लावलेले सु ं ग उडत होते. राजांचे कारकू न देखरेख करीत होते. गड आकाराला येत होता. गडाला तीन मा ा आ ण बाले क ा बांधायचा संक होता. शवाय सदर, राजवाडा, बारा महाल, अठरा कारखाने ावयाचे होते. तटबंदीची कातर कनार करंजीसारखी वळसे घेत जात होती. प ावती माचीवर उ रेला खास तलाव बांधला होता. असा घाटदार थाटदार ग हरा तलाव बांधला होता क , वाः! बघणाराला वाटाव यांत जीवच ावा! राजगड ा पान रा ाची नवी राजधानी साकार होत होती.

आधार : ( १ ) राजखंड १७।१०. ( २ ) ऐफासा. १।३९. ( ३ ) राजखंड १५।२६७. ( ४ ) राजखंड १५।२६८ व ६९. ( ५ ) पृ. १३६. ( ६ ) मुघोघई. ब. पृ. २६७. ( ७ ) भोरसंऐ व. ( ८ ) राजकोश.

शच न.

पंत दादाजी क डदेव

बारा मावळांत शवाजीराजांची राय सु झाली. क े सुभानमंगळचा अमीन मावळांत ा बंडखोरीमुळे फारच खवळला. या अ मनाचे नांव होत, मया रहीम महंमद. १ मयासाहेबां ा त ारी वजापुरांत जातच हो ा. पण अ ाप बादशाह हजरत आ दलशाह यांनी कांहीच उचल घेतली न ती. वा वक मोठी थोरली फौज येऊन त ा टापांखाली हे हरामखोर आ ण ांचा मुलूख तुडवून नघायला हवा होता. बादशाहाकडू न शवाजीराजां ा या प ह ाच पुंडा ाकडे दुल होत होत. याला कारणही तश च होती. लहान पोरासोरां ा पोरखेळांकडे ल काय ायच, णून दुल झाल, ह एक आ ण दुसर अस क , बादशाहाच सव ल व बळ कनाटकावरच एक झाल होत. कारण द णेतील उरली-सुरलेली सव काफररा बुडवून, लुटून फ कर ांत ाचे सव सरदार म होते. रामे रास मशीद बांधून तेथील ा णां ा श ा व जानव तोडू न टाक ाची महंमद आ दलशाहाची प व मह ाकां ा होती! तो ती बोलूनही दाखवीत असे. २ पेनुक ाचा महाराजा ंकटेश, व ानगरचा ीरंगराय, मदुरेचा त मलनाईक, जजीचा राजा वकटनाईक वगैरे सवाना साफ बुडवावयाची ाची व सरदार मु फाखान, अफजलखान, फरादखान, मसाऊदखान वगैरे सवाची मनापासून धडपड चालली होती. शहाजीराजे मा ही कनाटकच ‘ रा ’ श त वर टकव ाची व या राजा-महाराजांना आं तून जेवढी मदत करतां येईल तेवढी कर ाची शक करीत होते. ८ कनाटक ा ा ांमुळे बादशाहाचे मावळाकडे दुल होत होते. शवाय शवाजी या पोराने पडीक व ओसाड क ांवरच फ पोरखेळ चाल वला आहे; णजे वशेष मह ाची गो न ,े असे तो समजत होता! शवाय याच वेळ बादशाह तः फार आजारीही पडला होता. शाह हाशीम उलुवी नांवा ा साधूने मा , ‘तूं बरा होशील’ असा धीर ाला दला होता. तरी पण शरवळचा अमीन वाट पाहात होता फौज ये ाची. पूव एकदा बादशाहाने

तडकाफडक फौज पाठ वली होती. ३ तशीच आताही हे बंड मोडावयास फौज येईल, ही ाला खा ी होती. आ ण आल च! वजापूर न बादशाहाने धाडलेल खूप मोठ फमान आल ! फौज आलीच नाही! देशमुख-देशपां ांना फ ताक द देणार कागदी भडोळ आल ! अ मनाची नराशा झाली. पण आता ती बादशाही र ी देशमुख-देशपां ांना घरपोच करण ाला भाग होत. अ मनाने आलेली फमान देशमुख-देशपां ांना रवाना के ल . यांतच शवाजीराजांचा स गडी दादाजी भु गु े देशपांडे याचे वडील नरस भु देशपांडे यांनाही एक शाही फमान आले. फमान कडक होत. नरस भु फमान वाचूं लागले. ते अस होत, ४

सका इजतआसर दादाजी नरस भु देशपांडे कु लकण तााा रो हडखोर व वेलवंडखोर या स सुाा खमस अबन अलफ वजारतमाहब सीवाजीराजे फरजंद शहाजीराजे याणे शाहासी बेमानगी क न तुझे खो रयांत रो हरे रचे ड गराचे असराण पुंडावेयाने मावले वगैरे लोक जमाव के ला आ ण तेथून जाऊन पेशजी क ावरील ठाणे उठवून आपण क ांत सरला. हाली राजगड कला नाव क न बलकावला. तोही वेलवंडखो ालगत. ास लोकाचा जमाव तू सामील असून फसात क न र सद राजे मजकू र न से देतोस व ठाणे सरवली अ मनासी जु राहत नाहीस व जमाव बतरजुमा करीत नाहीस व तनखाही हरदु त पयाचा दवाणात देत नाहीस. मग रीचे जबाब ठाणगे व नाईकवा डया स देतोस हे जा हरात आले. ास हे नामाकु ल गो , तुझे जमेदारीचे इजतीस आहे. तरी ठाणे मजकु री अ मनासी जू राहणे आ ण तनखा साहरोन देण.े हे न जा लयास खुदावंत शाह तुजला वजापुरी नेऊन गरदन मारतील व जमेदारी ह ानु चालणार नाही, हे मनी समजणे आ ण याउपरी दवाणात जू राहणे छ ११ सफर. फमान वाच ाबरोबर नरस भूंची छाती धडधडू ं लागली. ‘खुदावंत शाह तुजला वजापुरी नेऊन गदन मारतील!’ ह वाचून तर आपला, आप ा संसाराचा आ ण घरादाराचा नाश ांना डो ांपुढे दसूं लागला! ते हवाल दल झाले. दादाजीपंतां ा व शवाजीराजां ा भानगड त आपण पडल खरे. पण आता ठाणेदार अमीन धरणे पाठवील ते ा आप ाला वांचवील कोण, हा नरस भूंना बसूं देईना. ते भयाने आप ा घरांतून ‘गु ’ झाले! ५ ते लपून रा हले!५ अ मनाला कळले क , नरस भु देशपांडा फरारी झाला आहे५ !

नरस भु घाबरण अगदी ाभा वक होते. वयाने ते ातारे होते. बादशाही वरवंटा पाह ांतच सगळा ज गेला होता ांचा. बायकापोरां ा धडी कशा नघतात, तर ा लेक सुना कशा उघ ा बाजारांत वक ा जातात कवा जहाजावर घालून अरब ानांत वा तुक ानांत कशा पाठ व ा जातात, घरांना कशा आगी लाव ा जातात अन् तोफे ा त ड कस उड वल जात, ह ांनी पा हलेल होत. ामुळे ांना हादरा बसण ाभा वकच होत. ांचे चरंजीव दादाजी नरस भु गु े हे ा मानाने बेडर! दादाजीने ही सव भानगड शवाजीराजांना प ाने ताबडतोब कळ वली. राजांना ही खबर कळलेली होतीच. ांनी क चतही न डगमगतां अ ंत भावी व भारद श ांत दादाजीला प पाठ वल. त प अस होत, ी सका राज ी दादाजी नरस भु देशपांडे व कु लकण तााा रो हडखोरे व वेलवंडखोरे या स त सवाजीराजे सुाा खमस अबन अलफ तु ास मेहरबान व जराचा वजापुरा न कू म आला तो ठाणे सरवला न अ मनानी तु ाकडे पाठ वला. ाजव न तुमचे बाप नर सबाबा हवाल दल जाले वगैरे क ेक ब तेक लाा ास शाहासी बेमान गरी तु ी व आ ी करीत नाही. ीरो हरे र तुमचे खो रयातील आ द कु लदेव तुमचा ड गरमाथा पठारावर श ीलगत यंभू आहे. ाणी आ ास यश द े व पुढे तो सव मनोरथ हदवी रा क न पुर वणार आहे. ास बाबास हवाल होऊं नये, खामखा सांगावा आ ण तु ी तो कागद घेऊन सताब जूर येण.े राज ी ीदादापंताचे व माने बाबाचे व तुमचे व आमचे ीपासी इमान जाले ते कायम व ाय आहे. ांत अंतर आ ी व आमचे वंशज लेकराचे वतन वगैरे चाल व ा वसी करणार नाही. हे रा ावे हे ीचे मनात फार आहे. या माणे बाबाचे मनाची खातरी क न तु ी येण राा छ २९ सफर ब त काय ल हणे? (मोतब) जू सुरनीस माहे सफर बार शवाजीराजांच प वाचून नरस भूंना धीर आला. दादाजीला भयही वाटल न त अन् कधी शंकाही. वाटली न ती. ाचही राजांवरचे ेम आ ण न ा जा च वाढली. शरवळ ा अ मनाने या शाही फमाना ा जबाबाची व प रणामाची आतुरतेने वाट पा हली. पण जबाबही आले नाहीत आ ण प रणामही दसला माही! पाठ वलेली फमान

ाने ाने आपआप ा द रांत गुंडाळून ठे वून दल ! अमीन चडफडत ाची नळी चावीत बस ापलीकडे कांहीच क शकला नाही. आता या छो ाशा न ा तं रा ाचा कारभार पंतांनी घालून दले ा श ब प तीनुसार सु झाला. पंत तःच कारभार पाहात होते. म लक अंबरापे ाही काकणभर सरस अशी जमीनमहसुलाची प त पंतांनी घालून ठे वलेली होती. घोडदळ, पायदळ, क ,े ाय वगैरे सव खाती चोख होती. पंतां ाइतक च करडी श व पंतां ाइतक च साखरमाया शवाजीराजां ा भावांत उतरली होती. एखा ा कु शल श काराने देवाची मूत घड व ासाठी हातांत हातोडा आ ण छ ी ावी. अगदी त य होऊन अ ंत सुंदर मूत घडवावी. स देवपण ा मूत त अवतराव. मूत पूण होतांच ा श काराने त ाकडे पाहाव आ ण चटकन् हातीचा छ ीहातोडा खाली ठे वून ाने जळभर फु ल भ ीभावाने ा मूत वर ग हव न वहाव त; ा ‘देवाला’ नम ार करावा, अन् णावे, ‘ मेव माता च पता मेव….. मेव सव मम देव देव!’ -ही मूत मी घड वली, मीच हचा नमाता आहे, हा अहंकार तेथे रतीभरही न सापडावा; अगदी हीच ती पंतां ा मनाची होती. शु आनंद! पंतांनी शक वले ा ेक गो त राजे अगदी तरबेज झाले होते. एव ाशा लहान ा वयांत राजांची ही ग कतृ श ी पा न सवाना आ य वाटे. पंतांना मा फ उमाप आनंदाच भरत येई. पंतांनी आप ा हातांतील कारभाराचा हातोडा आ ण लेखणीची छ ी खाली ठे वली आ ण शवाजीराजांना भ ीभावाने नम ार के ला. मूत काराचे नात संपल. भ ाच नात सु झाले. हळूहळू राजे तःच कारभार पा लागले. पंत फार थकले होते. थकत चालले होते. पंत आता के वळ इशारतीच बोलण करीत. आता दवस दवस कठीण संगांना त ड ाव लागणार होत. पंतांचा आधार राजां ा पाठीशी ड गरासारखा होता. पण वाध ाने पंत वाकले. पंताना आता धावदौड करवेना. थकले. काळजीने माणूस दहापट थकतो.

शवाजीराजांनी आ ण आईसाहेबांनी पु ांत थम आ ानंतर ा गणपतीचे देऊळ बांधल, ा पु ांत ा कस ा ा गणपतीला ांनी नंदादीप दला ( द. १९ माच १६४६). पूजाअचा व नैवे याचीही कायमची व ा याच दवश क न वनायकभट ठकार यांना व ेस नेमल. आपले हे धाडसी उ ोग करतांना शवाजीराजे चचवडास जाऊन ीमहाराज देवांचे आशीवाद घेत. ६ ाच माणे चाकणचे एक थोर व ान् वेदमूत स े रभट े णून स ु ष होते. ांनाही राजे फार मान देत. ७ पंतांनी व आईसाहेबांनी राजांवर के लेले सं ार ां ा मनावर शलालेखासारखे कोरले गेले होते. अन् थकलेले पंत आजारी पडले. कृ ती दवस दवस ढासळत चालली. श ी आटत चालली. पंतांची वृ प ी व पु स ध असतच. ां ा आयु ाची आता सं ाकाळ सु झाली. पंतांना आप ा बायकामुलांची काळजी वाटत न ती. तशी वाट ाच कांही कारणच

न ते. आईसाहेबां ा मायेखाली कु ण उघड पडणार नाहीत; आप ा पदराखाली महारा ाला झाकूं पाहणारी ती माउली मा ा बायकापोरांना वगळणार नाही, अशी ांना अंतर ची खा ी होती. पंतांना काळजी वाटत होती, न ा दौलतीची, शवाजीराजांची आ ण आईसाहेबांचीच! या सवाच पुढे कस होणार? या भयंकर द ांतून हे पार पडतील कसे? या महासागरांत लोटलेली ही नौका पैलतीरी जाईल कशी? पंत परमे राला ाथ त होते, तूंच पाठ राख णून. पंत वेळोवेळी शवाजीराजांना माये ा श ांत सांगत- शकवत आले होते क , राजे तु ी सु आहांत! मा ा थो ाथोड ा बु ी माणे म तु ांला चार गो ी सां गत ा, ा वस ं नका. तुम ा हातून रा आ ण धम ापना होणार, ही ई राचीच योजना दसते. दूर ीने बु ी पो ठे वून आ ण ग नमाला ओळखून दौलत चालवा. मा व डल मळ वलेली दौलत घाल वली, असा दुल कक होऊं नये. चार गाव ा जहा गरीला तं रा ाचे प दल. हे अवघड वाण तु घेतलत. आता पुढची काम गरी कठीण. चार बादशा ा चौफे र उठतील. ीजगदंबेने तु ांस सहबळ दले आहे. एका वेळी एकाच ग नमाश डाव मांडा. अंगेजणीने काम करा. जवाचे जवलग भोवती ठे वा. सवापे ा काय मोठे आहे. शहाणे कारभारी ठे वा. स ाने चाला. जरबत ठे वा. राजकारणांत कोवळी माया ठे वूं नका. सलाबत रा हली पा हजे. हे काम तु ांहातून पार पडावे, ही ीचीच इ ा आहे. पंत अंथ णाला खळले. पंतांनी ओळखले क , आता हच अखेरचे दुखणे! यमाजी भा रांनी आप ावर मोच लावले. लौकरच यमाज ा फौजेचा वेढा पडणार! आता हा खंगले ा शरीराचा गड फार दवस ात नाही. पंतांनी शेवटची आवरासावर कर ास सु वात के ली. कोणास आता मु ाम कांही शकवासांगायचे उरले न त. आजपयत रोजच मायेने रागावून, ग जा न, समजावून, आजवून आ ण कधी डो ाने दटावून पंतांनी सवास शक वल होत. श शक वली होती. ाय-अ ाय, नफा-तोटा, श ू- म , अ ल-बनावट ओळख ास शक वल होत. आता कांही उरलेल न त. पंतांचा शेवटचा दवस जवळ येत चालला. ांची महान् प त ता प ी अहोरा ांची सेवा करीत होती. पु स ध होता. पंतांचा आवाज खोल जात चालला. शवाजीराजांस पंतांनी जवळ बोला वल. राजे जवळ आले. या वृ देहाने पाठ कायमची ज मनीला लागेपयत आप ाक रता अतोनात क घेतले आहेत, याची जाणीव राजां ा अंतःकरणांत शगोशीग

होती. ां ाब ल शवाजीराजां ा दयांत तं आसन होत. पंतांनी उ ारलेला श वेचायला राजे सदैव त र आ ण अधीर असत. तेथे ा होती, ेम होत, कृ त ता होती. राजांनी पंतां ा श ांना कान दला. पंतां ा थरथर ा ओठांतून ठळक पुसट श उमटूं लागले, ९ “आ ी ब तां दवसांचे पदरचे सेवक. आमचा शेवट आता जाहला. व डल वाढ वली माणसे, मुलूख, आ जतन के ल. आता पुढे साहेब खावंद आहेत. सव पा न जतन कराव!” आजवर रयतेवर धरलेली कत ाची अबदा गरी पंतांनी राजां ा हाती दली. पंतांनी आप ा पु ास राजां ा ाधीन के ल. आता के वळ ई रस ा! या लोक करण त पंतांनी चोख के ल. आता ांचा आ ा राजांना, आईसाहेबांना आ ण रा ाला अनेकानेक शुभाशीवाद देत होता. पंतांनी अखेरची नजर फर वली आ ण ती करडी ेमळ नजर कायमची मटली गेली! पंत गेले! पंतांवर अखेरचे पांघ ण मृ ूने घातल. परंतु राजांवरच मायेचे ऊबदार पांघ ण मा उडाल! दादाजी क डदेव यांचा कारभार उ म होता. या ां ा उ म कारभारा ा हक कती दूरवर पोहोचत हो ा. द ी ा औरंगजेबानेही या ां ा कारभाराचे कौतुकच के ल होत. दादाजीपंतांचा वाडा मलठण गांवात अजूनही आहे. या वा ात मुलांची शाळा भरते. शहाजीराजां ा पुणे जहा गरीचा कारभार ांनी एकू ण दहा वष सांभाळला. ां ा मृ ूची नेमक तथी वा तारीख उपल नाही. पण माच १६४७ नंतर ते हयात न ते. ांची समाधी कवा वंश आज खुणेपुरताही अ ात नाही. आपले कत प व भावनेने पूण क न ांनी जगाचा नरोप घेतला. बादशाही ा व बंड क न देवाधमाचे रा नमाण कर ाची संक ना ां ा मनात न होती. परंतू बादशाही व उठाव के ास आ ण ते फस ास कती भयंकर प रणाम भोगावे लागतात, याची ांना पुरेपूर क ना होती. फलटण ा वणकोजी नाईक नबाळकरांचे आ ण शहाजीराजे भोसले यांनी बादशाही व के लेले उठाव कसे झोडपून काढले गेल,े हे ांना मा हत होते. णूनच शवाजीराजां ा या न ा रा ापने ा प व पण अवघड उ ोगाबाबतीत ते स चत होत.

आधार : ( १ ) शच न. पृ. १४०. ( २ ) आघइ. मुहम ं द कारक द. ( ३ ) ऐफासा. १।४८; शवभा. १३।४४; शचसंव.ृ २ पृ. १२ व १३. ( ४ ) राजखंड १५।२६७. ( ५ ) शचसा. ८।५२ ते ५४. ( ६ ) सनदाप . पृ. १७३. ( ७ ) सनदाप ११३. ( ८ ) शवभा. ११।३ ते १०; ऐफासा. ४।१ ( ९ ) चटणीस ब. पृ. ६४.

क

े क ढाणा

पंतांना देवाघरचे नमं ण आल. पंत घाई घाई हात धुऊन नघून गेल. कारभारांची सव जोखीम शवाजीराजां ा कोव ा खां ावर पडली. राजांनी दौलतीची श े -क ार उचलली. राजां ा भवती शामराजपंत पेशवे, रघुनाथपंत, सोनोपंत, पंताजी गोपीनाथ, माणकोजी दहात डे वगैरे भारद मु ी होते. ाच माणे तुकोजी चोर सरनौबत आ ण ां ा हाताखाली ता ाजी, येसाजी वगैरे शूर मंडळी होती. याच वेळी एक राजकारण नमाण झाले. जावळीचा चं राव मोरे मरण पावला. ‘चं राव’ हा मो ां ा घरा ाला कताब होता. मरण पावले ा चं रावाचे खरे नांव होते दौलतराव. दौलतराव फार जरबेचा माणूस होता. तः तो फार शूर होता. अगदी अ ज बळाचा पु ष. आ ण चं रावांची जावळी तर ा नही अ ज . जावळीचे खोर अशा कांही अकट बकट अडचण त वसल होत क , ामुळे मोरे अ ज ांनाही अ ज होते. जावळी ा खो ांतले, कोकणांतले आ ण कृ ाकाठचे लोक तर चं रावाला बादशाहाच समजत २ ! असा ाचा धाक होता. असे ाचे बळ होते. पण चं राव मा वजापूर ा बादशाहाचा न सरदार होता. तो हा दौलतराव चं राव मोरे मरण पावला (इ. १६४७). चं रावाला पु न ता. आता जावळी ा दौलतीला धनी कोण? चं रावा ा वधवा बायकोवर आभाळ उघड पडल. आता जावळीची दौलत भाऊबंद कवा वजापूरचा बादशाह घशाखाली घालणार, हे तला दसूं लागले. जर कोणी बळाचा बळवंत आप ा पाठीशी भाऊपणाने उभा रा हला, तरच दौलत आप ा घरांत टके ल, नाही तर सव गमावून माजघरांत तांदळू नवडीत ज भर रडत बसावे लागेल, हे तला दसल. बाई मोठी शाहाणी. तची नजर राजां ा राजगडाकडे गेली. हा माझा भोसलेराव माझी भाऊबीज करील, असा तला त ा मनाने शकु न दला.

बाईचे पाचारण शवाजीराजांना आले. राजांचे ल जावळीकडे होतेच. राजां ा मुलखाला लागूनच जावळी होती. राजे घोडदळ-पायदळ घेऊन आ ण मनांत सार राजकारण गुंफून नघाले. बाईने ठर वल होत क , शवथर ा मोरे घरा ापैक एक मूल गादीवर ावे. बाईने मूल शोधून ठे वल होत. राजे सै ासह कोयने ा खो ांत उतरले. जावळी घनदाट अर ांत वसली होती. जावळी ा चारही अंगांना आप ा सव व ाळ वै श ांसह स ा ी उभा होता. खरोखर कोयना खो ांतील ती जावळीची दरी णजे काळदरीच. राजे जावळ त शरले आ ण ांनी भराभर आप ा सै ा ा चौ ा-पहारे बसवून आपणच जावळीचा ताबा घेतला. बनबोभाट जावळी राजां ा कबजांत आली. राजांनी बाईचा व ासघात….. के ला नाही! राजांची ती रीत न ती. राजांनी जावळी कबजा के ली ती तःसाठी न .े मो ां ा बाईचा मानस न व पैलाड जावा णून. नंतर राजांनी बाई ा इ े माणे, तनेच नवडलेले मूल, नवे ‘चं राव’ णून गादीवर ापल. त ा मना माणे गो घडली. हे मूल अगदीच लहान न त. वयाने सुमारे प ीस ते चाळीस वषाच होत! या मुलालाही दोन मुले होती. चांगला कता-लढता बा ामाणूस जावळी ा दौलतीला धनी के ला. याचे नांव ब धा यशवंतराव अस असाव. ४ राजां ा मदतीमुळेच नवा चं राव जावळी ा गादीवर आला. आप ा उपकाराला जागून चं राव मोरे कायमचे आपले होतील अशा व ासाने व दूरदश धोरणाने राजांनी हे राजकारण के ल. या वेळ राजांचे वय सोळा पूण होऊन सतरावे चालू होत. राजे जावळी न परत आले. आता तर के वढी मोठ राजकारण वाढू न ठे वलेल होती. पंत दादाजी क डदेव हे वारले, अस वजापूर दरबाराला कळ ाबरोबर दरबारने शरवळला असले ा मया रहीम महंमद ठाणेदाराला क ढाणा क ावर व क ढाणा सु ावर नेमल व ाला कू म पाठ वला क , क ढा ावर जू ा. राजांना नेमक हे बाधणार होते. हा मया रहीम आप ाला फार ासदायक ठरणार, ह राजांनी आधीच ओळखल होत. ते वचारांत पडले होते. क ढाणा ताबडतोब आप ा कबजांत कसा ावा? क ढा ाचा क ेदार या वेळ स ी अंबर वाहब णून जुना आ ण कतबगार माणूस होता. ामुळे तर जा च अवघड काम होते. राजगड ा ईशा ेला बरोबर सहा कोसांवर सरळ रेषेत क ढाणा आहे. राजांची नजर क ढा ावर खळली होती. क ढाणा हवा! क ढाणा रा ांत हवाच!

राजांनी बापूजी मुदगल ् देशपां ांना आप ा मनातली गुंज सां गतली. क ढाणा हवा! काहीही क न क ढाणा हवा! बापूजी क ढा ा ा द णेस पसरले ा खेडबे ा ाचे देशपांडे होते. ामुळे क ढा ाची नस अन् नस ांना माहीत होती. पण क ढाणा काबीज करणे णजे काय थ ा? सहा म हने ंजु ूनही हात येणे कठीण. पण मा ा अकलेच बळ दाखवत च राजाला, अशी गाठ मनाशी बांधून बापूजी नघाले. एकटेच. आ ण काय सांगावी बापूज ा गुळचट जभेची तारीफ! बापूज नी क ढा ा ा गडक ाशी कार ान क न, ाला फतवून, भुलवून आपली माणस गडावर घातल . बनबोभाट क ढाणा बापूज ा ाधीन झाला! ५ न लढतां गडावर झडा लागला! तलवार लाजली! आता कोण हणवायला नको क , बामणाचे काम अन् सहा म हने थांब! झट ांत काम के ल. राजे बेह खूष झाले. आ ण मया रहीम महंमद, नामजाद सुभेदार क े क ढाणा, आप ा सुभेदारीचा ताबा ावयास शरवळ न क ढा ाकडे नघाल. शरवळ न क ढाणा फ अकरा कोस. अन् सुभेदारसाहेबांना बातमी आली क , गड भोस ा ा पोराने फतवा क न बळकावला! मया रहीमला चडफडत माघार फराव लागले. बचा ा ा मुंडाव ा वाटेतच तुट ा. ाने ही खबर वजापुरास कळ वली. तो दुसर काय करणार? वजापुरास आजपयत शवाजीराजां व कतीतरी वेळां बात ा आ ा हो ा. शवाजी भोसले उनाड पोर जमवीत असतो, इथपासून बात ांना सु वात झाली होती. ही प हली बातमी ऐकू न बादशाह हसला. पुढ ा बातमी ा वेळ तो थोडसच हसला. नंतर पुढे बादशाह मुळीच हसला नाही. एके दवश ा ा गुडगुड तली राख क चत उडाली. आ ण आता बातमी आली, ‘ शवाजी भोस ाने क े क ढाणा कबजात घेतला!’ बादशाह भडकला! ा ा गुडगुड तली राख एकदम उडाली! शहाजीचा एवढासा पोरगा एवढी धाडसी करामत क ं शकतोच कसा, याचे ाला मन ी आ य वाटल. तांबडा थबही न पडू ं देता पोराने गड कबजा के ला. सहाची गुहा सशाने बळकावली! अजबच! आता बे फक र रा हल तर शवाजीची शरारत फै लावेल. ती गोशमाल के लीच पा हजे, या वचारांत बादशाह गढू न गेला. शवाजीराजांनी क ढाणा ता ांत येतांच गडाचा बंदोब के ला आ ण पुढची झडप घाल ाक रता करण साधले. अन् अक ात् झपकन् झडप टाकली ती शरवळ ा ठा ावरच! मया रहीम महंमदाचे ह मु ामाच ठाण. पार दाणादाण उडवून राजांनी क े

सुभानमंगळही झपा ाने घेतला. मयासाहेबांच ब ाडच हालले! शवाजीराजां ा मावळे मंडळ चा उ ाह भरती ा लाटेसारखा फोफावत होता. अन् शरवळचा क ा शवाजीने घेत ाची ही ताजी खबर बादशाहा ा कान पडली! न कळत एकदम कानाशेजारी बंदकु चा बार उडावा तशी वाटली ती ाला. ठाण शरवळ, क े सुभानमंगळ शवाजीने कबजा के ला! बादशाहाचा राग जा च भडकला. तो वचार क ं लागला. मो ा गहन चतत पडला तो. कां? एवढस चमुकल बंड मोडायला एवढा वचार? एखादा मोठा फौजबंद सरदार आ ण दहा तोफा पाठ व ा अस ा तर चार तासांत हा सव पोरखेळ अ ानांत उडाला नसता का? मग ासाठी एवढा वचार? चता? होय. कारण ह इतके सोप न ते. शवाजीचे बंड मोडण ही एक ु क गो आहे, अस बादशाहाही समजत होता. ासाठी कू म सोडू न एखादा सरदार शवाजीवर पाठ व ास तो अधीरही झाला होता. पण हे करतांना ाला धा ी वाटत होती शहाजीराजांची. आप ा पोरा व फौज गेली आहे, असे जर कनाटकांत शहाजीला कळल, तर तो बथरेल. ा ा हाताखाली कनाटकांत पंधरा हजार फौज कु बान आहे. शहाजी बंडच करील. ाला ती सवय आहे. तीच सवय ा ा पोरांत उतरली आहे. द णतील काफर राजेलोकही शहाजीवर मोठी ार मोहबत करतात. आ ण मग शहाजीचे बंड आप ाच अंगावर उतेल. शहाजी शूर आहे. सतत तीन वष नजामशाही आप ा मांडीवर घेऊन तो दलीश लढत होता. णून शवाजीचे बंड मोड ापूव शहाजीचा वचार के ला पा हजे. याच वेळी नेमक एक थैली कनाटकांतून आली. बादशाहाचा ात ारा सरदार अफजलखान याने ती धाडली होती. खानाचा व शहाजीराजांचा मु ाम जजी ा पाय ाशी आपआप ा ल री छावणीत शेजारी शेजारी होता. अफजलखानाने बादशाहाला कळ वले होते, ६ “शहाजीराजे भोसले बादशाहांशी बेइमानी करीत आहेत! येथील रांचेवार मरा ांश ांची र ेदारी आहे. हजरत बादशाहां ा दु नांना शहाजीराजे आं तून मदत करीत असतात. ही दगाबाजी आहे. जूरनी या कलमाचा बंदोब करावा!” अफजलखानाचे ह प पा ह ावर मग तर बादशाह सु च झाला. शवाजीला पकडायला जाव तर शहाजी न बंड करील अन् शहाजीला पकडायच ठरवाव, तर तो

हमखास बंडाचा वणवाच पेटवील. आ ण मग कु तुबशाह न म गल टपलेले आहेतच आप ावर घाव घालायला. काय कराव? काय कराव?

या वेळी लहमाजी ोती नांवा ा आणखी एका शाही अमलदाराचे असच एक प आले. शहाजीराजे हे जणू कनाटकचे बादशाह बनूं पाहत आहेत, इकडील राजेलोक शहाजीराजांना फार मानतात, अशी त ार लहमाजीने के ली होती. बादशाह महंमद आ दलशाह मो ा वचारांत पडला. पण स ागार मु ी होतेच जवळ. बादशाहाने आपला वजीर मु फाखान यास बोलावून घेतल. दरबारी सरदारांत या वेळ मु फाखान, बाजी घोरपडे, अफजलखान, मंबाजी भोसले, फ ेखान, फरादखान वगैरे सरदार शहाजीराजांचा अतोनात ेष करीत असत. राजां ा सतत वाइटावर राहणारी ही मंडळी होती. या वेळ अफजलखान कनाटकांत होता. बाक चे वजापुरांत होते. शहाजी भोस ाला बायकापोरांसह आगीत ओढायला ही फार चांगली संधी आली आहे, हे पा न मु फाखान व बाजी घोरपडे यांना फारच उ ाह आला. बादशाहाने

मु फाखानास आपला पेच सां गतला. ावर नवाब मु फाखानाने अचूक स ा दला. बाजीराजे घोरपडे व ब ा बेगमेचा णजे बादशाहा ा बायकोचाही स ा हाच होता. थम शहाजीला कै द करायच आ ण ताबडतोब शवाजीवर फौज पाठवायची. णजे बाप कै द झालेला पा न शवाजी मुठ त नाक ध न शरण येईल. सवासच हा बेत पटला. परंतु शहाजीला कै द करायच कस? ा ापाशी फौज आहे. तो तः दांडगा आहे. तो सापडावा कसा? पण हा सवाल नवाब मु फाखानाला तर फारच ु क वाटला. आप ाच दरबारची सरदारी करणारा शहाजी आप ाच हाती सापडणे काय कठीण? कु ठे ही अन् कसाही पकडू .ं ती सव जबाबदारी मु फाखानानेच उचलली. खाना ा मदतीला बाजीराजे घोरप ांसारखा न ावंत पाईक तयार होताच. लगेच बादशाहाने नवाब मु फास कू म दला क , कनाटकात जाऊन बगावतखोर शहाजीला गर ार करा. ९ अ ंत गु पणे हा डाव रच ांत आला. बादशाहाला व काही अगदी व ासा ा लोकांना ही मसलत माहीत होती. मु फाखान आप ाबरोबर खूप मोठी फौज व बाजीराजे घोरपडे यांस घेऊन वजापुरा न जजीकडे जा ास नघाला ( द. १७ जानेवारी १६४८). नवाबा ा फौजेत खानखानान, ुमजमान व बहलोलखान वगैरे अनेक महशूर सरदार होते. नवाब मु फाखान हा फार स सरदार होता. आ दलशाहाचा तो मु वजीर होता. वशेष णजे तो बादशाहाचा सासरा होता. ाची ताजजहाँ बेगम नांवाची मुलगी बादशाहाला दलेली होती. ७ शवाय नजामशाहीचा ात मर म मु ी वजीर म लक अंबर याचा जावई हो ाचा मान मु फाला लाभलेला होता. ८ असे हे जुन मजासखोर होत. मु फाखानाच ा ा पद ांसह सबंध नाव होते, मझा महंमद अमीन लारी नवाब मु फाखान मनसब-इ-कार-इ-मु ऊफ खानबाबा.९ तो मूळचा खुरासान देशांतला होता. १० शहाजीराजांना कै द कर ाक रता मु फाची फौज जजीची वाट कात ं लागली. इकडे शवाजीराजांचा रा ाचा डाव रंगत चालला होता. आ ापा ांतला ‘सूर’ जसा चौफे र ल फरवीत खेळत असतो, तसा ेक जण सावधपणाने व चलाखपणाने वागत होता. राजगडची बांधणी नेटाने आ ण मजबुदीने चालू होती. राजधानीचे बाळस गडाला येऊ लागले होते. वषा दोन वषात बांधकाम संपणार न त. आराखडा फारच मोठा होता. गड देखणाही करावयाचा आ ण ंजु ताही करावयाचा होता. एका एका माचीचा पसारा फारच मोठा होता. प ावती, सुवेळा आ ण संजीवनी ा तीन मा ां शवाय बाले क ाही असाच

अवाढ ावयाचा होता. तीनही मा ांवर आ ण बाले क ावर सदरकचे ा आ ण वाडे डे ावयाचे होते. म, वेळ आ ण पैसा थोडा थोडका लागणार न ता. काळजी होती; पण ज ही अशी चंड होती क , पुरा झा ावर कोणीही कबूलच करावे क राजगडासारखा राज बडा गड द न ा मुलखांत दुसरा नाही. स ा ी ा म कावर शवाजीराजे राजधानी ा मानाचा भरजरी मंदील चढवीत होते. न ा राजधानी ा आ ण रा ा ा बांधणीत राजे आ ण राजमंडळ हौशी शेतक ासारख रमल होत. आप ावर एक महाभयंकर संकट कोसळणार आहे, याची क ना कनाटकांत शहाजीराजांनाही न ती आ ण मावळांत शवाजीराजांनाही न ती.

आधार : (१) सभासद पृ. ८. ( २ ) पसासं. ५१७. (३) शवभा. १३।४३. ( ४ ) शच न. पृ. १४६. ( ५ ) जेधे शका. क रणा. ( ६ ) जेधे क रणा. ( ७ ) शचवृस.ं २।१०. ( ८ ) ऐपया पृ. ८. ( ९ ) शवभा. ११।११. ( १० ) शवभा. ११।१७.

घात झाला! नवाब मु फाखान जजी ा न जक येऊन पोहोचला. शहाजीराजांची छावणी जजी ा जवळच होती. नवाब येत आहे ह शहाजीराजांना समजतांच ते ाला सामोरे नघाले. पण एकटेदकु टे न ते , सै ासह. १ शहाजीराजांना नवाबाब ल काडीइतके ही ेम वाटत न त.१ कारण ांना अनुभवाने माहीत होते क , हा नवाब आपला, आप ा धमाचा आ ण धमबांधवांचा अ तशय ेष करतो. पण तो आता मु वजीर आहे. मनांत नसले तरी के वळ रवाज णून सामोर गेल पा हजे. राजे लगेच व जराला सामोरे नघाले. फौजे नशी नघाले. ांना असे फौजेसह आलेले पा न वजीरसाहेबांना जरा आ यच वाटल. वाईटही वाटल. राजे एकटे हवे होते ाला. कारण कै द करायचे होते ना! तरी पण खानाने सामोरे आले ा शहाजीराजांची खोट खोट हसत भेट घेतली. राजकारणी माणसे खोट हस ांत आ ण खोट बोल ांत फार तरबेज असतात. अंतःकरणांत एक असत. राजकारणांत दुसरच असत! राजकारणाचा आ ण अंतःकरणाचा कांहीही संबंध नसतो! भेट झाली. मग आदरा त झाली. खानबाबाने आप ा छावणीचा मु ाम राजां ा जवळच ठोकला. तो राजांश आता फारच ेमाने वागूं लागला. जजीचा क ा वकट नाईक नांवा ा राजा ा ता ांत होता. तो जकू न घे ाची मोहीम सु होणार होती. मु फाखान ेक बाबत त राजांचा स ा वचा न, ांना खूप मान देऊन व पुढाकार देऊन वागत होता. पण ा ा मनांत भयंकर पाप होत. राजांना पकडावयास तो जपूं लागला. पण ाला असे दसूं लागल क , शहाजी ा भवती ाचे ह क व सै नक आहेतच. अनेक वेळां मनांत आणूनही ाला राजांवर झडप घालतां आली नाही. २ पण ाने तु ी आ ी भाई भाई, हे लबाडीचे नाटक मा चालूच ठे वल. राजे आले क ांना तो खो ा आदराने ‘आइये जनाब!’ णून उठू न ताजीम देई. चार पावल सामोरा जाई. राजांचे हात आप ा हात घ ध न, हसत हसत ां ा हातांत हात घालून व

गोड गोड बोलून आप ा अगदी शेजार बसवी. ेमाने खूप बातचीत करी. भेटीदाखल बेशक मत चजा तो राजांना पेश करी. अगदी म ास हसे. अ ंत मह ा ा व गु मसलती राजांना सांग.े ांत ख ा कती अन् बनावट कती हे खुदा जाणे! नंतर तर खान इत ा सलगीने वागू लागला क , तो ल डवाळपण राजांची थ ाम रीही क ं लागला. कधी कधी तर गंभीर उदा अ ा ावरच चचा क ं लागला! ३ ृंगाररसाचीही हा ातारा रसाळ चचा क ं लागला! राजांवर इतके ेम करण, राजां ा बायकांनाही कधी साधल नसेल! खान राजांना व ासात घे ासाठी एकामागोमाग एके क रोज नव नव जाळी फे कूं लागला. आ ण राजांनाही ाच मोठ गूढ वाटल. नेहमी आपला म र करणारा हा गृह ह ीच कां आप ावर एवढ ेम करतो आहे, ह रह राजांना उकलेना. कारण खानाचे वागणेच ततक सफाईच होत. पण तरीही एकदा सहज थ ेथ ेने राजांनी खानाला टलच क , दगा कर ापूव च दगा करणारे लोक अशा दाट ेमाने वागतात! ! ह ऐकू न मु फाखान चमकलाच! ाला वाटल, या शहाजीने अखेर आपला डाव ओळखला रे ओळखला! खाना ा मनाची ेधा तरपीट उडाली. वा वक राजां ा मनांत तशी कु त धूतता न ती. पण खाना ा मनांत चांदण लखाखल, कारण तो चोर होता! बावरले ा खानाने सफाईने झटकन् राजां ा हातावर हात ठे वून गंभीरपण टले क , ‘मी माझा लडका आ तशखान याची कसम खाऊन सांगत क , राजे, मा ा हातून तु ांला दगा हरगीज होणार नाही!’ ४ आता मा राजांना पटले क , मु फाखान फार फार चांगला मनु आहे! खान भोसले भाई भाई! खानासारखा माणूस नाही! अन् ाच दवश ( द. २५ जुलै १६४८) रा नवाब मु फाखानाने आप ा सव सरदारांस एकांतांत गोळा क न अ त गु पण ां ाश मसलत के ली. ५ ा गु खलबतांत फहतखान, बाजीराजे घोरपडे, याकू तखान, अजमखान, राघो मंबाजी, वेदाजी भा र, बाळाजी हैबतराव, सधोजी पवार, मंबाजी पवार, मंबाजी भोसले वगैरे अनेक सरदार होते. मु फाखान नवाबाने सवास टल, ६ “हम हजरत बादशाह का आबदाना खाते ह! इस लये हम बादशाह क हरतरह क खदमत के वा े तैयार रहना चा हए! हमारी जानपर बादशाह का हक है! शु है उ े जो मा लक क खदमत इमानदारीसे करता है! मा लक क खदमतम यार-दो , र ेदार, सगा, भाई, इतनाही नह , खुद अपने बाप क भी परवाह न करनी चा हए! हम अपने हजरत महंमद

बादशाह के वा े सब कु छ करने के लए तैयार रहना चा हए! बादशाह हजरत महंमद आ दलशाहने भेजा है क शहाजी राजा भोसले को कै द कया जाय! वह ताकदवर शहाजी राजा भोसला गहरी न द म सो रहा है! इस लये जागने के पहले हम उ गर ार करना होगा!” छापा घाल ास तयार राहा, असा कू म सव सरदारांस खानाने दला. अंधारांतील हे गु खलबत संपल, ते ा म रा उलटली होती. सवात जा उ ाह बाजी घोरप ाचा होता. कारण तो शहाजीराजांना अगदी पा ांत पाहात असे. शहाजीराजे खूप वेळ जागे होते. खूप उ शरा ते झोपावयास गेल.े हा आषाढाचा म हना होता. तथी पौ णमा होती. आकाशांत पूण चं होता. पण तो आषाढी का ा ढगांनी वेढला गेला होता. आप ा शा मया ांत जाऊन राजे झोपले. कांही वेळ गेला न गेला, त च शा मया ाची कनात झटकन् वर सरकली! राजांनी दचकू न एकदम उठू न पा हल. एक माणूस झटकन पुढे आला आ ण ाने लगबगीने राजांना मुजरा के ला. राजांचाच तो शलेदार होता. राजांनी ाला ‘काय’ णून वचारले. ाने राजांना हळूच एक भयंकर बातमी सां गतली. ७ “सरकार, नवाब मु फाखानाने आप ा सरदारां ा संगत म ान् रात उलटेपावतर गु मसलत चाल वली होती! अन् आ ा ाचे सगळे सरदार आपआप ा डे ांत ह ारे बांधून ज त तयार रा हले आहेत!” खानाचा दगा कर ाचा मनसुबा आहे, ही गु बातमी ा हेराने शहाजीराजांना सां गतली.७ पण राजांना ती खरीच वाटली नाही. राजांना पटली नाही. आप ाशी इत ा ेमाने वागणारा मु फाखान आपला व ासघात करील? छेः! खान अशी बेवफाई करीलच कशी? छेः! अश ! शवाय खानाने आपण होऊन शपथ घेतली आहे क , मी माझा पोटचा पु आ तशखान आ ण कु राण शरीफची कसम खाऊन सांगत क , मी हरगीज तु ांला दगा करणार नाही. शहाजीराजां ा डो ांपुढे आपले हात घ दाबून धरणारी६ , गोड त करणारी, अ ंत ज ा ाने बोलणारी आ ण आप ाला कळकळीने वचन देणारी ती बंधुतु मु फाखानाची आदरणीय मूत च जणू या वेळ उभी रा हली! ांची खा ी होती क , तो ेमळ हात आ ण ती खानदानी जबान आप ाशी दगाबाजी करणार नाही! श च नाही! शा मया ाची कनात पडली. राजांनी हेरा ा बातमीकडे पूण दुल के ल!७ राजे शांत, न चत, गाढ झोपले! राजांना अगदी हदू समाजासारखी गाढ झोप लागली! छावण तील सव फौज झोपली!

रा दाटत गेली. गार वारा वाहत होता. छावणीत नःश शांतता पसरली होती. छावणीभवतीचे ग वाले फ जागे होते आ ण नवाबा ा छावण त मा गु पणे ज त तयारी झाली होती. नवाब मु फा आ ण बाजी घोरपडे यां ा वषारी कानगो ी संप ा हो ा. मु काम गरी बाजीनेच अंगावर घेतली होती. म रा पूण उलटून उ र रा ीचा अमल सु झाला होता. शहाजीराजांना व ां ा फौजेला मो ा पहाटेची साखरझोप लागली होती. पहाटेचे सुमारे साडेतीन वाजले होते. एव ात कमाची वाट पाहणा ा हजारो हशमांना कू म झाला! अन् हजारो घोडे ार व ादे हशम खाना ा छावण तून भाले-तलवारी परजीत राजां ा छावणीवर तुटून पडले. दलावरखान, मसूदखान, सजायाकू तखान, अंबरखान, फरादखान, खै रयतखान, याकू तखान, अजमखान, बहलोलखान, म लक रेहानखान, राघो मंबाजी, वेदाजी भा र, बाळाजी हैबतराव, सधोजी पवार, मंबाजी पवार, मंबाजी भोसला, अदोनीचा राजा, कणपूरम्चा राजा, मुधोळकर बाजी घोरपडा, खंडोजी, अंबाजी व भानाजी हे बाजीचे तघे भाऊ, यशवंतराव वाडवे, मालोजी पवार आ ण तुळोजी भोसला इतके सरदार शहाजीराजां ा झोपले ा व ामुळे अ ंत बेसावध असले ा छावणीवर मु फा ा कमाने एकदम तुटून पडले! ९ तः मु फाखान मा गेला नाही. कारण ाने राजांना वचन दल होते! पण पछाडीला रा न सेनापती तोच करीत होता. १० ही हजारो हशमांची धाड एकदम राजां ा छावणीवर आली आ ण तने सबंध छावणीला गराडा घातला.९ ांचा आरडाओरडा एवढा चंड होता क , ामुळे राजांचे झोपलेले सै नक घाब न भांबावूनच गेल.े एकच ग धळ उडाला. बाजी, खंडोजी, अंबाजी व भानाजी हे घोरपडेबंधू शहाजीराजां ा रोखाने एकदम छावणीत घुसले. ां ाबरोबर यशवंतराव वाडवे हा शहाजीराजांचा क ा वैरी होता. ११ राजां ा बेसावध फौजेची तर अ रशः दाणादाण उडाली. राजे हा आरडाओरडा ऐकू न खडबडू न जागे झाले व ढालतलवार घेऊन बाहेर धावले. आता ते ‘तयार ा! तयार ा!’ णून आप ा लोकांना ओरडू न सांगत होते. १२ राजे लगेच एका घो ावर ार झाले. बाहेर ग गाट माजला होता. राजांचे सै नक ओरडत होते, ‘घोडा घोडा! तलवार तलवार! भाला भाला!’ कारण ां ा हाताशी यापैक एकही गो चटकन् लागेना. ह ा भयंकर आलेला. बाजी घोरपडे घो ाव न राजां ा शा मया ा ा रोखाने दौडत आहे, ह राजां ा पदर ा खंडोजी पाटील नांवा ा अ ंत शूर शलेदाराने पा हल. तो मा या गडबड तही

भाला घेऊन घो ावर ार झाला होता. खंडोजी पाटलाला बाजी घोरपडे व ाची टोळी दसतांच खंडोजीने ताडताड घोडा उडवीत थेट बाजीवर चाल के ली. बाजी, बाजीचे भाऊ व इतर हशमांनीही आरो ा ठोक ा आ ण एक ा खंडोजी पाटलावर असं लोक तुटून पडले. १३ घो ाव न खंडोजी पाटील भाला फरवूं लागला अन् तोही अशा जोषाने क , कका ा फोडीत घोरप ांचे हशम पटापट म ं लागले. ा ाभवतीच नाच ा घोडे ारांचे रगण ा ावर ह े करीत होत आ ण तो एकटा सवाशी लढत होता. बाक ा छावणीची मा ती वादळांत सापडले ा गवता ा सु ा प ांसारखी झाली होती. एकटा लढणारा खंडोजी भा ाने घाव अडवीत होता. ा ा भवतीचे श ू ावर नेम ध न ह ार फे क त होते. तो त उडवून लावीत होता. एव ांत बाजी घोरप ाने गुज णजे गदेसारखे एक जड श नेम ध न खंडोजी पाटलावर जोराने हाणले. ते खंडोजी ा वम च बसले अन् खंडोजी पाटील घो ाव न धाडकन् कोसळला. गत ाणच झाला. घो ाव न शहाजीराजे हातांत ढालतलवार घेऊन लढत होते. बाजी घोरप ाला हवे होते खु राजेच. बाजी तेथून नघाला तो वेध घेऊन एकदम राजां ा अंगावर धावून आला. शहाजीराजे समोर बघतात तो खु बाजी घोरपडेच! आपण ा ा हताक रता क के ले, तो आप ा र ाचा भाऊबंद आप ावरच धावून आलेला पा न राजे एक न मषभर थ च झाले. पण लगेच घावावर घाव वजे माणे आदळूं लागले. घोरपडे णजे भोस ांचे भाऊबंद. एकाच वंशाचे. एकाच र ाचे. मुधोळकर भोस ांनी तःला ‘घोरपडे’ ह आडनांव ीकारल होत. बाजी घोरपडे मनापासून भाऊबंदक करीत होता. शार मु फाखानाने ही आजची ंजु भावाभावांत लावून दली होती. शहाजीराजां ा मदतीला राजांचा पुत ा ंबकजी शरीफजी भोसले व योगाजी भांडकर, संताजी गुंजावटकर, मेघाजी ठाकू र, दसोजी गवळी व इतरही ांचे अनेक सै नक धावून आले आ ण मग तुंबळ रण सु झाले. बाजी कडा ाने ंजु त होता. राजे व ांचे वीरही शथ करीत होते. आता उजाडले होते. पौ णमा संपून व तपदा सु झाली होती. राजांची माणस म न वा जखमी होऊन पडत होती. राजे थकत चालले होते. व चं ाचे बळ कमी कमी होत होत. जखमांमुळे राजां ा अंगांतून र वाहत होते. --आ ण लढतां लढतां राजांना भोवळ आली आ ण ते आप ा घो ाव न ज मनीवर कोसळले! आ ण बाजी घोरप ाने बेहोष होऊन आनंदाने आरोळी ठोकली! श ूचे सवच हशम व सरदार मोठमो ाने वजया ा गजना क लागले. राजां ा फौजेची तर वाताहात

झाली. आता राजांचा देह तुड वला जाणार, हे दसूं लागल. तेव ात श ू ाच सै ांतील एका सरदाराने घो ाव न उडी टाकू न धावत जाऊन राजां ा म कावर आपली ढाल ध न ांचे र ण कर ास सु वात के ली. मु फाखाना ा या सरदाराचे नांव होते बाळाजी हैबतराव. १४ अखेर मायावी श जालांत हा शेर असा फसला.

अखेर मायावी श जाळात हा शेर असा फसला! बाजी घोरप ानेही लगेच उडी टाकली आ ण दांत पाडू न टाकले ा नागाला गा डी जसा पकडतो, ा माणे बाजीने बेशु पडले ा शहाजीराजांना आप ा हाताने तः कै द के ल. १५ के वढे कौश बाजीच! मु फाखान खूष झाला. राजांना तंबूत ने ात आले. ां ा छावण तील सव साजसरंजाम मु फाखानाने ज के ला. आज एक अ ंत बकट गो खानाने व बाजीने साधली होती. शहाजीराजां ा हातांत व पायांत लोखंडा ा बे ा ठोक ांत आ ा. १६

शहेनशाह शाहजहानला व आ दलशाहाला एके काळी वषन् वष शह देणारे साहसी शहाजीराजे आज या शेळपट शाही सरदारांचे सहज सहज सावज झाले ( द. २५ जुलै १६४८). शहाजीराजे शु ीवर आले ते ा ांना दसले क , आपण कै दी आहोत! आप ा हातापायात बे ा आहेत!

आधार : ( १ ) शवभा. ११।१८. ( २ ) शवभा. ११।२२. ( ३ ) शवभा. ११।२४ ते २८. ( ४ ) शवभा. ११।११४. ( ५ ) शवभा. ११।२९. ( ६ ) शवभा. ११।३० ते ३८. ( ७ ) शवभा. ११।४९. (८) शवभा. १२।३. ( ९ ) शवभा. १२।१ ते ११ व १६ ते २०. ( १० ) शवभा. १२।१५. ( ११ ) शवभा. १२।१६ ते २०. ( १२ ) शवभा. १२।२२. ( १३ ) शवभा. १२।२५ ते ४०. ( १४ ) शवभा. १२। १०९. ( १५ ) शवभा. १२।११०. ( १६ ) मुहमं दनामा.

क

े सुभान मंगळ

राजगडावर आनंद आ ण उ ाह ओसंडत होता. शवाजीराजे, आईसाहेब व सव मु ी मंडळी न ा रा ाची नवी नवी राजकारण रच ांत गुंग होत . आता नवीन काय जकायच, कसे जकायच, कोणती तटबंदी करायची, बु ज कोठे बांधायचे, पहारे कु ठे ठे वायचे, सरह वर ग कशी ठे वायची, राजगड, तोरणा, सुभानमंगळ, क ढाणा वगैरे गड क ांचा जा ीत जा प ा बंदोब कसा ठे वायचा, ते ंजु ते कसे बनवायचे, बादशाही क ेकोटांतून आ ण तकड ा सरदार-जहागीरदारां ा पोटांतून गु गु बात ा कशा काढू न आणाय ा, वगैरे कतीतरी मह ा ा गो चा खल समई ा उजेडात व जगदंबे ा पायाश बसून खलबतखा ांत गु पण न चालला होता. नवीन नवीन साहसे कर ासाठी, परा म गाज व ासाठी आ ण शवबाची शाबासक मळ व ासाठी मावळ अंतःकरणे फु रफु रत होत . - आ ण तेव ांत ती कडू जहर खबर राजगडावर आली! ावणी पुनवे ा म रा ीनंतर मु फाखानाने अन् बाजी घोरप ाने महाराज शहाजीराजां ा छावणीवर दगा क न छापा घातला! अन् बाजी घोरप ाने शहाजीराजांना गर ार के ले! उ ा छावणीची नासाडी के ली. माणसे मारली, छावणी लुटली. शहाजीराजांना जखमा झा ा. ते आता मु फाखाना ा कै देत आहेत. अन् ां ा हाती-पाय बे ा ठोक ात आ ा आहेत. मु फाखानाने वचन देऊन हा असा भयंकर व ासघात के ला. बादशाहाने शहाजीराजांवर खाना ा व बाजी ा हातून असा डाव के ला. ही बातमी ऐकू न राजगड सु झाला! कु ाडच कोसळली! रा ावर, शवाजीराजांवर आ ण आईसाहेबां ा सौभा ावर ह के वढ भयंकर संकट आल! आईसाहेबांचा जीव कळवळला. ांचे मंगळसू च बादशहाने अलगद पकडल! आता के ा हसडा मा न तो त तोडू न टाक ल, याचा नेम उरला नाही. सवाची छाताड धाड धाड उडू ं लागल . शवाजीराजां ा

दयाचा थरकाप उडाला. मागचा सारा इ तहास सरसर डो ांपुढून सरकूं लागला. मुरार जगदेवांच काय झाल! आपले आजोबा लखूजी जाधवराव यांच काय झाल? आप ा तघा मामांच काय झाल? चतुर साबाजीपंतांच काय झाल? बाबाजी का ांच काय झाल? आ ण आता पाळी आली आप ा व डलांवरच! आता काय होणार? शवाजीराजां ा मनाला भयंकर भ व भेडसावू लागले. पण हे असे अक ात् घडले तरी कस? दगा झाला तरी कसा? ाही बात ा एकामागोमाग एक येऊन थडकूं लाग ा. शहाजीराजांनी मु फाखाना ा वचनावर व ास कसा ठे वला आ ण खानाने बाजी ा मदतीने कसा दगा के ला, ही हक कत इ ंभूत राजगडावर समजली. खान दगा करणार आहे अशी गु बातमी हेराने शहाजीराजांना आधी सां गतली असूनही ते खानावर व ास ठे वून झोपले, हही शवाजीराजांना समजल! दुदव उभ रा हल! दुसर काय! जजी येथे मु फाखाना ा छावण त कै द झालल शहाजीराजे मान खाली घालून प ा ाप करीत होते. मु फाखानाब ल व बाजी घोरप ाब ल ां ा म कांत काय तुफान माजल होत, ह ांच ांनाच माहीत. मु फाने राजां ा दोन मो ा ह कांनाही कै द के ल होत. का ोजी नाईक जेधे देशमुख व ांचाच कारभारी दादाजी कृ लोहोकरे या दोघांना खानाने कै द क न कनकगीरी ा क ावर बंदोब ाने पाठ वल. २ दादाजीपंत लोहोक ाचा मुलगा रतनाजी दादाजी लोहोकरे हाही कै द झाला. या वेळ बंगळूर शहर व तेथील क ा शहाजीराजांचे थोरले पु व शवाजीराजांचे स े बंधू संभाजीराजे ां ा ता ांत होता. राजांची बायकामुल बंगळुरास होत . मु फाच कपटी ल राजां ा घर ावर होत. ताबडतोब आप ा हाताखालची तीन शूर मंडळी फौज देऊन बंगळूर काबीज कर ासाठी रवाना के ली. फरादखान, तानाजीराजे डु रे व व ल गोपाळ ह तीन माणस, बंगळुरावर फौज घेऊन नघाल . ३ तः मु फाने जजीचा क ा वकट नाईक नांवा ा तं राजा ा ता ात होता तो जकायच ठर वल. ा माणे जजीवर मोच लागले. वजापुरांत तर आनंदाची उकळी फु टली. सुलतान महंमद आ दलशाह नहायत खूष झाला. १ डोईजड झालेला बेइमान शहाजी कै द झालाच. आता ाचा बगावतखोर शवाजी चुटक सरसा हाती येईल, या खा ीने बादशहाने ताबडतोब शवाजीराजांवरही मोठी फौज

रवाना कर ाचे ठर वल. सरदार फ ेखानास तयारी कर ाचा कू म ाने दला. ारीची तयारी सु झाली. हा फ ेखान मोठा बेमुवत समशेरीचा सरदार होता. वजापुरा न फ ेखान मोठी थोरली फौज घेऊन रेने नघाला. शवाजीला कै द क न ाची शरारत चरडू न काढायची आ ण क ढाणा वगैरे क े जकू न पु ा एकदा शाही स ेचा तखट दरारा बसवायचा, ही काम गरी खानावर होती. खानाबरोबर मनादशेख, रतनशेख, शरीफशाह, मुसेखान, अशरफशाह, मताजी राजे घाटगे, बाळाजी हैबतराव आ ण बजाजीराजे नाईक नबाळकर ही सरदार मंडळी होती. हे बजाजी णजे शवाजीराजांचे मे णे होते. ४ एकू ण फौज कती होती, ह सांगतां येत नाही. पण खूप होती! ब धा ती पांच हजार असावी. शहाजीराजे कै द झालेच होते. फरादखान बंगळुरावर व फ ेखान शवाजीराजांवर चालून नघाले होते. णजे भोस ां ा बंडखोर बीजाचा पार नायनाट क न टाक ाचा हा अघोरी डाव मु फाखान, बाजी घोरपडे आ ण बादशाह यांनी मांडला होता. चतेत जळणा ा राजगडावर बात ांवर बात ा येऊन थडकत हो ा. मोठी थोरली फौज बंगळुरावर चालून नघाली आहे आ ण बंगळूर ा क ात सव क बला व संभाजीराजे आहेत, हीही खबर आली. आ ण ांतच हीही एक बातमी राजगडावर येऊन थडकली क , वजापुरा न खूप मोठी थोरली फौज घेऊन बादशाहाचा एक ात सरदार क ढा ा ा रोखाने रा ावर चालून येत आहे! फ ेखाना ा हाताखाली अनेक बडे बडे सरदार आहेत. के वढ भयंकर आ ण व संकट ह! प हलेच संकट रा ावर ह अस अ ाळ आले. थोरामो ा अनुभवी पंतां ा अकला गुंग झा ा. अशा त चे े बादशाही सरदार के ा ना के ा तरी येणारच; कारण आपण उघड उघड रा ासाठी बंडच पुकारल आहे, याची पुरेपूर जाणीव शवाजीराजांना, आईसाहेबांना व सवानाच होती. असे सरदार अन् अशा फौजा चालून आ ा, तर ां ाशी कस ंजु ायच, याचीही तयारी सतत चालू होती. योजना तयार होती. योजने शवाय शवाजीराजे चुकूनही पाऊल टाक त नसत. ह श ण ांना दादाजीपंतांनी पूण दलेल होत. पण आता आलल ह संकट अगदी व च होत. व डलांनाच शाहाने कै द के ल! णजे अ पणे शवाजीराजांचा गळाच धरला ाने. बादशाहाचा उघड उघड हा सवाल होता क , ‘बोल, तुला तुझा बाप जवंत हवा आहे क रा हव आहे? बोल! रा हव असेल…..तही मळणार नाहीच, कारण सुलतान आ दलशाहाची स नत इतक दुबळी नाही क , तु ासार ा घुंगुरटाने बंड क न रा जकावीत. पण तूं बाप मा गमावून

बसशील. जर बाप हवा असेल तर हे हरामखोरीचे ढंग बंद कर! बनशत, बनत ार मालाने हात बांधून आम ा पायाश शरण ये! बाप हवा क रा हव? वचार तु ा आईला!’ बोल! काय हवे?

रा

क सौभा ?

बादशाहाचा हा करडा सवाल होता आईसाहेबांनाही. ‘बोल, तुला तुझ सौभा हव क रा हव? तुझा नवरा हातापायांत बे ा घालून कै दी के ला आहे आ ! तुला आठवण आहे का तु ा बापा ा आ ण भावां ा मरणाची? आ ी सुलतान तुम ासार ा हरामखोरांचीच काय, पण हरामजादगीचा नुसता शक-अंदेशा आला तर मोठमो ा सरदारांच खांडोळ उडवत . तु ी भोसले तर जातीचे हरामखोर बेइमानी! सार खानदान मुलूखमैदान ा त डी देऊन अ ानांत उडवूं! याद राख! आज तुझा नवरा आम ा कबजांत आहे! तूं…तूं शकवलेस तु ा पोराला बंड करायला! भोग आता ाच फळ! जर तुझे सौभा हव असेल तर ा बंडखोर पोराला बोट ध न घेऊन ये वजापुरांत! गुडघे टेकून पदर पसर मा ा त ापुढे आ ण ण, ‘चुकल, चुकल! दया करा! पु ा अस करणार नाही! मला चुडदे ान ा!

माझा शवबा जूर ा पायांवर वा हला आहे. तो तहहयात त ाचीच सेवा करील!’ आहे कबूल? नाही! शहाजीमहाराज भोस ांची ही राणी शवाजीराजे भोस ांची ही आई ज र पदर पसरील! पण तो बादशाहापुढे नाही; मह ाता जगदंबा तुळजाभवानीपुढे पसरील! आ ण करारी जजाऊ आईसाहेबांचा पदर सततच भवानीपुढे पसरलेला होता. हसतांना अन् रडतांनाही. आताही! शवाजीराजांची म त कुं ठत झाली. काय कराव? राजे अ ंत मातृभ न पतृभ होते. व डलांवर संकट आले अन् तेही ाणां तक. ांना क नाच साहवेना. राजे कांही झाले तरी माणूस होते. अगदी पोरवयाचे होते. ांना समजेना काय कराव त. ांचे स गडी चतत पडले. मु यांची बु ी चालेना. व डलांना सोडवायला जाव तर रा ावर कायमची तलांजली सोडली पा हजे. रा ाचा ह चालवायचा असेल तर आई वधवा होईल! काय कराव! मायमुलखाचे रा आ ण ज दाते शहाजीराजे, दो ीही तीथ पच. चता! चता! चता! आ ण आता तर इं दापुराकडू न खबर चे जासूद एकामागोमाग एक बात ा आणूं लागले क , बा ावाचा सरदार फ ाखान फौज घेऊन येतोय? -खान भीमथडीला आला. नीरथडीवर आला. जेजुरीवर आला. बेलसरावर आला! ाने बेलसरचा कबजा घेतला! क पे ठार भयभीत झाल! आता खान रा ांत घुसणार! वचार कर ाची वेळ संपली! नकराची घडी आली. आतां? शवाजीराजे शहारले. उठले! ां ा मनाचा नधार झाला. ब , काय होईल ते होवो! फ ेखानाशी लढायचेच! जर हे रा ाव, अशी खरोखरच ीची इ ा असेल, तर खानाची फौज आम ा ुमीपुढे वादळांत ा पाचो ासारखी उधळून जाईल. तीथ पही आदबखा ांतून सलामत सुटतील! ब ! यु ाचाच न य! अन् राजगडावर नौबत कडाडली. शगाची ललकारी उठली. फौजेस ज तीचा कू म सुटला. फौज ती कती? सगळी झाडू न झटकू न अवघी हजार-बाराशे! पण लढाईची नौबत ऐकू न ती स मदरा ा लाटेवाणी उसळली. गनीम दहा हजार असो, नाही तर दहा लाख असो, चदायचाच! राजगडावर ा पोरांनी कं बर आवळली. बाजी जेध,े कावजी, भमाजी वाघ, भकाजी चोर, भैरोजी चोर, गोदाजी जगताप, बाळाजी नाईक शळमकर, शवाजी इं गळे ,

संभाजी काटे वगैरे हरीरीची वादळ उठल . आ ण ांतच बाजी पासलकरही. पांढ ा मशांनाही पीळ पडला. घोड फु रफु रल , मनगट शव शवल , भाले तळपले. राजे पुरंदरगडावर जा ास नघाल. कू च कर ाची नौबत झाली. राजांनी राजवा ांत देवीचे दशन व आईसाहेबांचा आशीवाद घेतला आ ण ते ार झाले. इशारत झाली आ ण राजां ा दौड ा सावलीमागोमाग ा न ावंत वीरांची शवगंगा उचंबळत नघाली. क े पुरंदर. राजगडा ा काहीशा आ ेयेला सरळ रेघत दहा कोसांवर पुरंदरगड आहे. गड खूप मोठा. गड खूप उं च. गड खूप बळकट. वा वक पुरंदर क ा या वेळी राजां ा रा ात न ता. गडावर महादजी नीळकं ठराव सरनाईक णून एक जबरद ातारा ा ण गडाचा कारभार पहात होता. ‘नीळकं ठराव’ हा महादजीपंतां ा घरा ाला कताब होता. पंतां ा प ांमागून प ा बादशाहांची सेवा कर ांत गे ा हो ा. चं सपंत नांवा ा ां ा पूवजाने पुरंदराची नगाहदा ी के ली, ते ापासून पुरंदर ा क ेदारीचे पान सरनाइकां ा खानदान त होते. महादजीपंतांचा व शहाजीराजांचा फार जुना ज ाळा. १९ राजांना वाटे, पंत आपले. पंतांना वाटे, राजे आमचे. असा दोघांचा भाऊपणा. पंत एवढे पकले होते तरी अजून ांनी समशेर खाली ठे वली न ती. ांना शहाजीराजां ा या बंडखोर पोराब लही तसाच ज ाळा वाटे. ततके च कौतुक अन् आ यही वाटे. एव ाशा वयांत बादशाही व बंड मांडतो णजे काय! शवाजीराजांनी पुरंदरावर बसून फ ेखानाशी ंजु ायचा बेत योजला. पण गड होता पंतां ां हाती. ते बादशाहा ा हात . पुरंदर कसा उपयोगास यावा? पंतांनाच वचाराव, आ ांला गडांत घेतां का? सारी हयात बादशाहाची सेवा कर ांत गेली. आता मराय ा आधी पंत कसे शरतील या आगीत? आपणच जवावर ा संकटांत सापडल आहोत, हे दसत असतांना हे आपल जळत कोलीत कस घेतील पंत आप ा घरात? पण राजांना खानाशी ंजु ायला पुरंदरच हवा होता. कारण फ ेखान जथे तळ देऊन बसला होता ते बेलसर गाव पुरंदर ा पूवला पाच कोसांवर होते. जेजुरी ा जवळ. राजांनी पुरंदरावर पंतांकडे वचारणा पाठवली. आ ांला गडांत घेतां का, फार संकटांत आहोत, खान दौलत बुडवायला आलाय, मला गडांत घेतां का? आ ण काय आ य पाहा! महादजीपंत ‘हो’ णाले! ातारा बघडला! पंतांनी भोस ांवर ा मायाममतेमुळे पुरंदरचा दरवाजा शवाजीराजांसाठीच सताड उघडला. २० ांनी

शवाजीराजांना अशा रीतीने आपला स य आशीवाद दला. राजे पुरंदरी बैसोनु फ ाखानासी झगडावयासाठी नघाले. २२ ांना फार आनंद झाला. सव फौजेसह राजे पुरंदरावर आले. ही राजांची सेना जा ीत जा ी एक हजार ते बाराशे असावी. गडाचा बंदोब चोख होता. पंतांनी व राजांनी गडाची बेहबुदी उ म के ली. तेव ांत खबर आली क , फ ेखाना ा बरोबर आले ा बाळाजी हैबतराव नांवा ा सरदारास खानाने शरवळचे ठाण कबजांत ावयास पाठ वल. बाळाजी हैबतरावाने ा माणे फौजेसह जाऊन शरवळ घेतल व तो शरवळ ा सुभानमंगळ क ात घुसला २१ ! ही बातमी सवास समजली. पण कोणीही ामुळे दचकला नाही. घाबरला नाही. कांही वेळानंतर राजांनी आप ा मुख म ांना बोलावल.

राजां ाभवती ांचे सव सखेस गडी जमा झाले. उ ुकता ग ाइतक दाटली. राजे ां ापुढे उभे होते. ांनी अंगावर चलखत घातल होत. कमरेला तलवार, पाठीवर ढाल,

डा ा खां ावर धनु आ ण उज ा खां ामागे बाणांचा भाता लटकवला होता. राजां ा मुखावर त झळाळत होत. ६ जमले ा आप ा शूर स ग ांना राजे णाले, ७ “या दगाबाज मु फाखानाने बादशाहा ा कमाव न महाराज तीथ पसाहेबास गर ार के ल! सापाला मठी मारण, वषाची चव पाहण आ ण ग नमावर व ास टाकण याचा न तजा सारखाच दसणार! दु तुकाची कतीही नेक ने खदमत के ली तरीही घातच ायचा! महाराजांनी असा कोणता गु ा के ला होता बादशाहाचा? शाहाची दौलत जवापाड जतली, शाहाचे कू म पाळले, हाच गु ा! हाच गु ा! ! दगाबाजीने महाराजव डलांस ाने कै द क न ठे वल आहे. बादशाहास मोठा गवाचा फुं द चढला आहे. पण आप ा हाताचा एक तडाखा खा ा क ाचा फुं द खाडकन् उतरेल! व डलांस कै दतून ाला मोकळे करावच लागेल! आ ण जर न करील तर तो आप ा कमाची फळ खास भोगील! जर बादशाह व डलांना अपाय करील तर तो आ ण ाचे कपटी साथीदार महाराजव डलां ाच हातून ठार होतील! ाचे मन हरहमेश धमाने वागत, ाला तु ं गाचे काय भय? महाराजवडील धमाने चालणारे आहेत! आपणही जावळी कबजांत घेऊन मो ांची चंदराई ायाने मो ां ा पदरांतच टाकली. या गडकोटांची राखण करीत ग नमांशी या मा ा स ह ारबंदां नशी मी लढणार! बंगळुरास संभाजीराजे आ ण इकडे आपण दु नाशी ंजु ून ंजु ून महाराजव डलांस सोडवू!ं यश आपल आहे. फ ेखानाशी शथ ची ंजु मांडू!” शवाजीराजांच ते बोलण ऐकू न पुढे बसले ा जवानांना असे अवसान चढल क , ा सवानी सहासार ा चंड गजना क न आकाशपाताळ दणाणून टाकल. ८ हर हर हर हर महादेव! जय तुळजाभवानीचा उदो उदो! जय येळकोट म ार! शरवळचा सुभानमंगळ क ा, फ ेखाना ा बरोबर आले ा बाळाजी हैबतरावाने जकला होता. या बात ा आले ा हो ा. शरवळ पुरंदरगडा ा द णेस सरळ रेषत सात कोसांवर आहे. नीरा नदी ा द ण थडीवर सुभानमंगळ क ा उभा होता. वीर ीने फु रफु रलेली ती मावळी मंडळी जयजय आरो ांनी क ोळ उठवीत होती. ा उं च उ ुंग पुरंदरगडाव न लांब द णेस झाड त झाकलेला सुभानमंगळ अंधुकसा दसत होता. राजां ा डो ात सुभानमंगळ होता. राजे णाले, ९ “त शरवळ! मोठी घमड चढली आहे बाळाजी हैबतरावाला शरवळ घेत ापासून. णून तु ी टाकोटाक जाऊन ा बाळाजीला गर ार करा! आपल शरवळ सोडवा!

आजच! मग उ ा कवा परवा फ ेखानाशी इथे पुरंदराखाली कवा तथे बेलसरापाशी ंजु घालूं!” सवानी पु ा गजून आभाळ क दून टाकल. शरवळवर चालून जा ासाठी तयारी सु झाली. राजांनी भराभरा गडी नवडले. एक एक मद णजे नामी मुजी मोतीदाणा होता. हा गोदाजी जगताप! श ूचे हाडन् हाड खळ खळ कर ाची मदानी कमया गोदाज त होती. हा एक भयंकर माणूस, भीमाजी वाघ! भीम आ ण वाघ या दोघांचही बळ या ांत होत. हा संभाजी काटे! हा रणचं डके चा के वळ अलंकार होता. हा शवाजी इं गळे ! हे शवबा णजे भा ा ा फाळाच टोकच होत! घुसतील तेथे फाडीत कापीत आरपार नघून जातील! हा भकाजी चोर अन् तो भैरोजी चोर, स े भाऊ भाऊ. धडक च भरावी यांना पा ह ाबरोबर श ूला! १० -आ ण हा प ा कावजी! णजे दुधारी तलवारच! अन् चपळ तर पा ात ा सुसरीसारखा. भराभरा राजांनी हे गडी उचलले. कावजीला ांनी ोर ा के ले. कावजी होताच तसा. या कावजीचे सबंध नांव ब धा कावजी म ार खासनीस असे असावे. ११ बाजी पासलकरांचा कावजी खासनीस तो हाच असावा.११ शरवळ जकायला कोण कोण जातो णून वचारल असत तर सगळे च भाले ‘मी’ ‘मी’ करीत उठले असते. णून राजांनीच नवड के ली. या शूरां ा दमतीला मावळी फौज दली. राजांचे हे शूर वीर नघाले. १२ गडावर नौबत वाजूं लागली. कावजीने व सवानीच राजांना मुजरे घातले आ ण ढगां माणे कडाडू न गजना करीत सवजण पुरंदराव न नघाले. त ु रण वल ण होत. थोर ा महाराजांना द ाने कै द करणा ांची मुंडक आप ा हातून उडाल च पा हजेत, आप ा समशेरीनेच महाराजां ा हातांत ा बे ा तुटतील, आता हा फ ेखान अन् ाची फौज वजापुराला जवंत माघार गेलीच तर र गाळीत गेली पा हजे, जगदी राचे वरदान आप ाला आहे, ह त आ व ासाचे ु रण होत. ां ा खडखड ा टापा राजांना णत हो ा क , पुरंदरे रा, चता नको क ं स. माघार येऊ ‘ते सुभानमंगळचे मानकरी णून! आ ी ग नमाचे काळीज पाठीकडू न काढू न आणत ! ! हर हर हर हर महादेव! ! !’ हर हर गजत कावजी आ ण ाची वानरसेना गडातून बाहेर पडली. आ ण ड गराव न ताड् ताड् घोडे उडवीत नघून गेली. दसेनाशी झाली. सुभानमंगळ हा भुईकोट क ा ा मानाने अगदी करकोळच होता. याचे तट फार उं च न ते. ते माती ा भ ांचे होते. क ा ा भवती खंदक होता. पण फारसा खोल न ता.

क ाचा दरवाजाही यथातथाच होता. बु ज तर अ जबातच न ते. बाळाजी हैबतराव आप ा सै ा नशी क ात ठाण देऊन रा हला होता. बाळाजीबरोबर फाजलशाह व अशफरशाह हे सरदारही होते.२२ कावजी आप ा सै ा नशी शरवळाकडे दौडत नघाला. लौकरच ाने नीरा नदी ओलांडली व क ा ा त डावर येऊन अ ंत आवेशाने बेधडक थेट क ावर ाने चाल के ली. बाळाजी हैबतरावाने श ू आलेला पा हला. ा ा हशमांनीही पा हला. कावजी ा माव ांचा व भीमाजी वाघ, भैरोजी चोर, गोदाजी संभाजी काटे व खु कावजी या सवाचाच यु ावेश इतका कमालीचा भय द होता क , क ांतील हैबतरावाची फौज भेद नच गेली १४ ! तचा धीर खचला! आपले लोक गडबडलेले पा न बाळाजी ांना धीर देऊंलागला. तो मोठमो ाने ांना णाला,१४ “ शवाजीची ही घमडखोर फौज पा न घाब ं नका! लढतां लढतां मरण आले तरी बेहे र, पण पळून जाणे ाडपणाचे आहे! लढा! बादशाहाला फ े कर ासाठी आपण या कठीण संगी क ामधील उं च टेकडीचा आ य घेऊं. अ भमानाने आपण शरवळांत लढत लढत म न जाऊं ! पण शवाजीला यश मळूं देणार नाही!” ा ा या ो ाहनाने ाचे हशम चेतले आ ण रणगजना क ं लागले; पण ाचे असं हशम तटाव न बाहेर डोकावून पा ं लागले, त च कावज ा माव ांनी सरासर बाण सोडू न सग ांना टपून ठार के ल! चारीही बाजूंनी मराठे क ांत घुस ाक रता धडपडू ं लागले. कावजीने आधीच ांना सांगून ठे वल होत, १५ “ शरवळ ा क ांत कांही दम नाही, खुशाल भताड फोडू न खंदकावर लोटा, घोडे उडवून तटावर चढा! ही कांही मोठी लंका नाही लागून गेली!” आ ण मग खरोखरच मरा ांनी भयंकर ह ा चढ वला. क ांतले लोक ज हाती लागेल त तटाव न खाली मरा ांवर फे कूं लागले. बैलगा ांची चाक, नांगर, कण, गोटे, पेटलेले प लते, जळती लाकड, नखारा, तापवलेली तेल आ ण उखळे -मुसळ सु ा १६ ! व न मारा होत असतांनाही मराठे श ा लावून वर चढत होते. कावजीने तर अनेकां ासह क ा ा दरवाजावर ह ा क न व अवजड व ूंचा मारा क न तो दरवाजा धाडकन् पाडला आ ण भुं ां ा थ ा माणे सव जण ओरडत आं त घुसले. हर हर महादेव! आता हातघाईची लढाई पेटली. शवाजी इं गळा माणसे छाटीत सुटला होता. भीमाजी वाघाने व कावजीने चांगले कसाचे यो े लोळ वले. तेव ांत क ांतल घरट खोपट आग त १३

सापडल !२२ धूर, ाला, ओरडाओरड आ ण श ांचा खणखणाट उडाला. बादशाही फौज घाबरली. लोक सैरावैरा पळत सुटले! आता ांना सावरण बाळाजी हैबतरावालाही जमणे अश होत १७ ! बाळाजी मोठमो ाने सांगत होता क , कापा, मारा, लढा, हटूं नका! पण ाचे णणे मराठे च ऐकत होते! क ांत शवा शवीचा खेळ सु झाला होता. बाळाजी हैबतराव मा शौयाने लढत होता. आ ण गाठ पडली कावजीची आ ण बाळाजीची! कावजी ा हातात भाला होता. ंजु जुंपली, अटीतटीचा सामना लागला. अन् पडला! कावजी ा भा ाचा फाळ बाळाजी ा ममावर खचकन् बसला खन् बाळाजी पडला! ठार झाला! क ांत मरा ांनी गजनांचा धडाका उड वला. वजापूरची उरलीसुरली फौज वाट फु टेल तकडे पळत सुटली. असं लोक श टाकू न शरण आले. मरा ांनी ांना जीवदान दल. क ावर भगवा झडा चढला. सुभानमंगळ फ े झाला. खूप यु सा ह कावजी ा हात सापडले. रा ासाठी लढ वलेली ही प हली लढाई. ताबडतोब क ाची व जखमी लोकांची नगाहदा ी क न कावजी आप ा वजयी वीरांसह पुरंदराकडे दौडत नघाला. आनंद उरांत मावत न ता ा ा. कावजीची फौज वा ासारखी बेहोष उधळत पुरंदराकडे येत होती. राजांनी ताडल क , सुभानमंगळ फ े झाला. राजे हसले! हजारपट उ ाहाने गेलेले वीर लाख पट उ ाहाने पुरंदरावर आले. कावजीने ह गत के लेला श ूचा मौ वान् ख जना बरोबर आणला होता, तो ाने राजां ा पुढे ठे वला व सवासह राजांना मुजरे के ले. राजांनी सवा ा पाठी थोपट ा, शाबास, शाबास क लजांनो! ही लढाई ऐन पावसा ात झाली. ( द. ८ ऑग १६४८) २३

१ ) शवभा. १२।११९. ( २ ) जेधेशका. व क रणा. ( ३ ) शवभा. १३।५ व ६. ( ४ ) शवभा. १३।८ ते १२. (५) चटणीस ब. ( ६ ) शवभा. १३।१५ व १६. ( ७ ) शवभा. १३।२०, २६, ३२, ३४, ३७ ते ४३. ( ८ ) शवभा. १३।५०. ( ९ ) शवभा. १३।४७ व ४८. ( १० ) शवभा. १३।५१ ते ५६. ( ११ ) शचसा. ५।७७३. ( १२ ) शवभा. १३।५६, ५८ व ५९. ( १३ ) शवभा. १३।७८ व ७९. ( १४ ) शवभा, १३।६३ ते ७३. ( १५ ) शवभा. १३।७८ ते ८१. ( १६ ) शवभा. १३।८८ व ८९. ( १७ ) शवभा. १३।११६. (१८) शवभा. १३।१३०. ( १९ ) शचसा. ३।४१५. ( २० ) शचसा. १।३२ व ा. पृ. २५. ( २१ ) शवभा. १३।१४. ( २२ ) शचसा. १।३२. ( २३ ) मराठी माल भाग १ ारंभीची प .े आधार : (

क

े पुरद ं र

बादशाह आ दलशाहाने वजापुरा न मु फाखानास कू म पाठ वला क , कै द के ले ा शहाजी भोस ास जूर दाखल करा. शहाजीराजांना वजापुरास खान रवाना करणार होता. परंतु तेव ांत तो तः आजारी पडला. दवसे दवस खानाचे दुखण वाढत चालल. त वकोपाला गेल आ ण अखेरच च दसूं लागल . मरणाचा ण जवळ आला. खान बराच वृ ही होता. खानाने आप ा सव नेक सरदारांस जवळ बोलावल. ाने अ ंत कळकळीने सवास सां गतल क , वकट नाइकाचा जजी क ा लौकर काबीज करा व शहाजीला अ ंत बंदोब ाने वजापुरास घेऊन जा. एवढीच इ ा! आ ण मु फाखानाने ाण सोडला! ( द. ९ नो बर १६४८.) एक अ ंत कतबगार, शूर आ ण मु ी पु ष द न ा राजकारणांतून कायमचा अ झाला. या खानाच सवात मोठ वै श णजे, तो शहाजीराजांचा क ा े ा होता. शहाजीराजांच नजामशाही उभी कर ाचे राजकारण यानेच मा न काढल होत व आता तर शहाजीराजांची अगदी पाळमुळ खणून काढ ासाठी अखेर ा ासापयत तो धडपडत होता. शहाजीराजांना वजापुरास घेऊन जा ाची काम गरी सेनापती खानमहंमद याने अफजलखानावर सोप वली. याच वेळी फरादखान बंगळुरास संभाजी राजांश व फ ेखान शवाजीराजांश ंजु ावयास गेले होते. हे संभाजीराजे णजे शवाजीराजांचे स े थोरले भाऊ. ते बंगळुरास होते. तेथेच सव भोसले कु टुंबही होत. फ ेखानाची मोठी थोरली छावणी क ा नदी ा समीप बेलसर ा शवारांत पडली, कां ा ा फोडी वख न टाका ात तशी. खानाने खूप मोठ व ाड आणल होत. ह ी, उं ट, तंबू, घोडदळ, पायदळ, सरदार वगैरे पसारा आणला होता. आणणारच. आ दलशाही

दौलतीतला एवढा मोठा नामजाद सरदार तो. हवीच मग एवढी उमरावशोभा. पण इकड पुरंदरावर पाहाव तर साराच पोरखेळ. वीतभर रा , मूठभर सै आ ण करंगळीएवढा राजा. एवढासा हा चमुकला डाव उधळायला एवढी मोठी फौज घेऊन येणा ा फ ेखानाला कदा चत् लाजच वाटली असेल मनांतून…… चलम तला व व वझवायला आपण घागरभर पाणी आणल णून! उ वळी ा के दारजी देशमुखालाही बादशाहाने फमान पाठ वल होत क , खुदायवंद फ ेखान यांस क ढा ाचे बाजूस शवाजीवर रवाना के लेल आहे, तरी ांस सामील ाव ( द. ८ ऑग १६४८). या माणे के दारजी खाना ा सै ांत सामील झाला असावा. कारण थमपासून अखेरपयत तो शवाजीराजांचा वरोधकच रा हला होता. खानाने बेलसरास येतांच बाळाजी हैबतरावाबरोबर फाजलशाह व अशरफशाह हे दोन सरदार व सुमारे दोन हजार फौज दली व ाला शरवळला रवाना के ले. बाळाजीने शरवळांत मु ाम ठोकला. पण कावजीने पुरंदराव न जाऊन बाळाजीचा पुरा चुराडा उड वला. ही बातमी अजून फ ेखानाला कळायची होती. पुरंदर गडाचा बंदोब अ ंत उ म ठे वलेला होता. गडावर मावळे , कोळी, महार आ ण रामोशी मंडळी गडाची राखण करीत होती. शवाजीराजांनी तटावर जागजाग तोफांची मोचबंदी बळकट के ली. गडावरचे पहारे, ग ी, मेट जागती ठे वली. गड चांगलाच ंजु ता के ला. खानाला एक फटकारा दलाच पा हजे, हा वचार गडावर सवा ा डो ांत आला. कावजीने व ा ा सवच साथीदारांनी शरवळावर मळ वले ा वजयामुळे सवाना ु रण आल होत. फ ेखानाच भय वाटेनास झाल होत. लगेच ह ा कर ाचा बेत ठरला. शवाजीराजांनी आप ा जवलगांपुढे मनसुबा मांडला. फ ेखानावर अव चत झडप घातली तर? जमले तर पुरताच मोडू !ं नाही तर नदान चटका तरी बसेल ाला! सवानी महाराजांचा मनसुबा लगोलग उचलून धरला. तथे काय! समशेरी ा मनसु ाला सारेच अजुमंद. सग ां ा माना डोल ा. खाना ा छावणीवर ह ा कर ाचा बेत मु र झाला. महाराजांनी लगेच सदरत ा मंडळ ना तयार हो ाचा कू म दला. सारा डाव खेळायचा होता ग नमी का ाने, ग नमी कावा णजे स ा ीने शक वलेला डाव. ा डावांत म न शहीद हो ापे ा मा न पळून ये ालाच मह . ह ा फसला आ ण

श ू अंगावर आला, तरीही पळून ये ांत कमीपणा नाही. राजपुतां ा जोहारांत मरणाच मह मोठ. मरा ां ा ग नमी का ांत श ूला मा न तः पळून ये ाच मह मोठ. गार गार वारा घ घावूं लागला. इतर सरदारांनी आपापल नवडक माणसे नवड ास सु वात के ली. ेकाच मनगट शव शवत होत. फौजेची तुकडी बनी ा दरवाजाशी तयार होऊन उभी रा हली. सग ा फौजेची तयारी झाली. महाराजांचा नरोप घेऊन तुकडी गडाबाहेर पडली. त ामागोमाग इतरही तुक ा बाहेर पड ा. भग ा झ ाची तुकडी नघाली. बात ांच व कमांच क कांही तरी खुणेच असाव णून भगवा झडा बरोबर घेऊन एक ारांची तुकडी महाराजांनी मु ाम तयार क न बरोबर दली. ही तुकडी अगदी मागे होती. एका जवान ग ा ा हाती झडा दलेला होता व सुमारे प ास-पंचाव आडदांड मराठे ार तीत सामील के ले होते, झडा वा ावर फडफडत होता. घो ां ा टापां शवाय दुसरा आवाज उमटत न ता. बेलसर ा प रसरांतील फ ेखानाची छावणी बेसावध होती. तंबू-रा ा डोलत हो ा. जणू पांढरे ह ीच. छावणी ा चारी अंगाना पहारा चालू होता. मावळे मराठे टाच लावून दौडत होते. जणू काळ वटांचा कळपच. करर झाडी भेदीत ारां ा तुक ा खाना ा छावणीकडे दौडत हो ा. ारां ा तुक ा बेलसर ा प रसरांत घुस ा. आता ांनी आपला वेग एकदम कमी के ला. थोडीही बोलाचाल न करता ते छावणी ा न जक पोहोचले. ां ांत आ ण छावण त अंतर मा बरच होत. आपली चा ल ग नमास थोडीसु ा लागूं नये, णून ेक जण काळजी घेत होता. तथे येतांच पूव गडावर योज ा माणे सव तुक ा फ ेखाना ा छावणी ा भवती पांगून गे ा. ……आ ण एव ात इशारत झाली आ ण चारीही बाजूंनी धडाधड मराठी ारां ा तुक ा लांड ासार ा खाना ा छावणीवर तुटून पड ा! नर अ ानांत एकाएक ढग गोळा ावे आ ण पावसाची भयंकर झोड उठावी, तशी मरा ांनी खाना ा छावणीवर अक ात झोड उठ वली. हा ह ा कोसळतांच खाना ा सा ा फौजेची दाणादाण उडाली! अगदी गाढ झोपत जणू फु ललेले नखारेच अंगावर पडले! ांची अगदी दैना उडाली. आरडाओरडा आ ण धावपळ! कांही वेळ ह काय घडतय, हे कोणा ा ल ांतच येईना. कोणी नुसतेच पळत सुटले, कोणी श शोधू लागले. मराठे तर असे पसाळले ा वाघासारखे

धुमाकू ळ घालीत होते क , ब !् ांनी शाही फौजेची वारेमाप क ल आरं भली. आपण के ा मेल , हे क ेकांना समजलच नाही! खाना ा फौजेला स ायला अवसरही मळे ना. खु खान या गलब ाने दचकू न उठला. पाहातो त मराठी गडे मुसं ा मारमा न जीव घेत होते. मराठे तर मूठभर आ ण नाच तर सैतानी मांडलेला. तः फ ेखान मा आता एकदम पुढे झाला. ाचे बरचस ल रही कसबस तयार होऊन मरा ांना त ड ायला धावल. आतापयत मरा ांनी मा चांगलाच हात दाख वला होता. खानाचा पुरता मोड झाला नाही, तरी एकदा मराठी मा ेचा झणझणीत वळसा दे ाचा ांचा हेतू तडीला गेला होता. खानाची छावणी चांगली आडवी तडवी तुड वली गे ानंतर खानाचे ल र उपरा ाला स झाल होत. मरा ां ा सा ा तुक ा छावणीवर तुटून पड ा हो ा. झ ाची तुकडी मा छावणीपासून थोडी लांब उभी होती. पण तीही आता पुढे पुढे सरकत छावणीवर चालून नघाली. फ ेखानाने सारी ताकद एकवटून मरा ांवर चढाई के ली. खानाची फौजही खूप होती. ामुळे ही ांची चढाई प रणामाची झाली. मरा ांना झटकन् थोडी माघार घेण भागच पडल. खानाची ताकदही वाढत होती. कारण छावणीतील ाचे हशम ा ा मदतीला धावत होते. मरा ांनी सारा रंग ताडला आ ण माघार घे ाचा इषारा दला. एकदम पछाडीला न नसटतां कु ां ा देत देत काढता पाय घेऊ लागले. ांचा पाठलाग खानाने चाल वलाच होता. घाव झेलीत आ ण घालीत सारे ार पांगले. झ ाची तुकडी मा माघारी फरली न ती. उलट ा मदानी चढाईच सु के ली! नशाणबारदार झडा तोलीत तोलीत पुढे सरकत होता. बाक ा जवानांनी न डरतां ग नमाची कापाकाप चाल वली. बाक ा सा ा टो ा छावणीपासून दूर झा ा हो ा. खानाच फार मोठ ल र झ ावर चालून आल. ग नमांनी अगदी खाशा झ ावरच गद के ली. झडा हेलकावूं लागला. ेकाचे काळीज धडधडू ं लागल. जवा ा भीतीने नाही, अपेशा ा भीतीने. मेल तर पवा नाही, पण झडा गेला तर अ ू जाईल. छेः! अशाने काय शपाईपणाची कळा राहील? ेक जण झ ासाठी धारेची शथ क ं लागला. पण गनीम फारच जोरावर होता. झडा ऐन गद त सापडला. नशाणबारदारावर मोहोळ उठल: आता अगदी अ ूवर संग आला, काय होतेय-् काय नाही-पापणी लवेना!

एव ांत एक मराठा ार इत ा झपा ाने ग नमां ा गद त घुसला क , जणू कडकडू न कोसळलेली वीजच! ाने प ह ा धडा ालाच सहासात दु न खटाखट उड वले! हा ाचा तडाखा श ूला असा कांही जाणवला क , नशाणाची झ ब सोडू न दु न मागे हटला! पण तेव ात झ ावर ाच ाराला ग नमांपैक कु णाचा तरी घाव असा जोरात बसला क तो ार घो ाव न खाली कोसळलाच. ा ा हातांतला झडा नसटला. आता झडा ज मनीवर पडणार एव ांत ा न ाने चालून आले ा तरवारबहा राने झडा वर ावर पकडला. ा जखमी ाराला तशाच जलदीने दुस ा एका घो ावर घेऊन ाने झडा आप ाच हाती ठे वला आ ण सा ा तुकडीला माघार घे ाचा कू म दला. या वेळेपावेतो सव मराठी टो ांनी माघार घेतली होती. माघार घेतां घेतां बेलसरपाशी कांही मराठे ख झाले. बाक ांनी घो ाला टाच मारली आ ण ते पुरंदर ा झाडीत पसार झाले. झ ा ा तुकडीनेही माघार घेतली आ ण ती पुरंदरकडे दौडत नघाली. जात असलेली अ ू तोलून धरणारा तो समशेरबहा र ार ेका ा ओळखीचा होता. बाजी जेध!े का ोजी जे ांचा लेक. झडा तोलीत तोलीत आ ण हर हर गजत बाजी आ ण बाजीची तुकडी गड पुरंदराकडे नघाली. खाना ा लोकांनी मरा ांचा पाठलाग के ाच सोडू न देऊन छावणी गाठली होती. वा ामागे धाव ांत काय शहाणपण आहे? गडा ा पाय ाशी पोहोचेपयत सव तुक ा एक आ ा. झ ाची तुकडी आ ण मागोमाग बाक चे ार, असे हे मावळी सै गड चढू लागले. पुरंदरची दर खोर जयघोषांनी क दून गेल . फ ेखानाला हा ग नमी कावा फारच झ बला. एव ात अशरफशाह व पराभवामुळे पळून आलेले शरवळचे हशम खाना ा छावण त येऊन पोहोचले. ांची ती हैराणगत पा न खान थ च झाला. बाळाजी हैबतरावासारखा ात सरदार शवाजी ा पुंडांनी उघड उघड लढा त मारला, फौजेची धूळधाण उड वली आ ण सुभानमंगळचे ठाणे जकल हे ऐकू न, आधीच चडलेला खान भयंकरच संतापला. ३ ाला अस झाल, आता या शवाजीचे काय क ं ! ा संतापा ा भरांतच पुरंदरगडाकडे ाने आपली भडकलेली नजर फे कली. भयंकर नामु ! एवढी चंड फौज आणूनही अखेर पोरोसोरांनी पराभव के ला! खानाचा तीळपापड उडाला. पण समोरचा पुरंदर मा शांतपण हसत होता. खानाने एकदम आप ा फौजेला स हो ाचा कू म सोडला. संतापामुळे खानाचा ववेक सुटला. शवाजीचा फ ा उड व ासाठी ाची समशेर ानांतून बाहेर पडली.

मुसेखान, अशरफशाह, मनादशेख, हसनशेख वगैरे सव सरदार आ ण ांचे सै नक भराभरा तयार झाले. ह वर हौदे चढले. नशाणे व नौबती तयार झा ा. खानाने कू चाचा इशारा के ला आ ण फौज पुरंदरा ा रोखाने नघाली. बेलसरापासून पुरंदर फ पांचच कोसांवर. पुरंदरा ा रोखाने फ ेखान चडू न दौडत सुटला. ती फौज रणघोष करीत मागोमाग दौडत सुटली. पुरंदरावर उ ाहाचा सागर महाराजांभवती नाचत होता. फ ेखानावर घातलेली यश ी झडप आ ण शरवळचा घवघवीत वजय यांमुळे महाराजां ा स ग ांना जा च ु रण चढल होत. फ ेखानाची फौज गडा ा रोखाने दौडत येतांना गडावर ा टेहळे करी माव ांना दसली. एकदम इशारती ा आरो ांनी गड क दून गेला. गडबड, गद , धावपळ सु झाली. तोफांची त ड फ ं लागल . ह ारपा ार घेऊन जो तो आपआप ा जाग मोचा साधू लागला. गोफणी सरसाव ा गे ा. पुरंदरावर लगीनघाई उडाली. राजां ा कमाव न नौबत सु झाली. खान आला. तो ज ज जवळ येऊ लागला त त गडावरचे वातावरण तणावत चालले. खानाची फौज ा चंड पुरंदरगडा ा पाय ाशी येऊन ठे पली आ ण खानाने गडावर चढू न जा ाचा कू म दला. आघाडीला मुसेखान होता. फौजे ा डा ा बगलेस बजाजी नाईक नबाळकर, उज ा बगलेस मताजी घाटगे व पछाडीस खासा फ ेखान होता. ओरडत गजत खानाचे ल र गड चढू ं लागल. ५ फ ेखाना ा या ल रांत सुखव ु मंडळ चाच भरणा बराच होता. ड गरावर राहोच, पण पायीसु ा जे फारसे कोणी फरलेले नाहीत, वाहनां शवाय हडायची ांना ज ांत कधी सवय नाही, ६ असे वीर के वळ हौसेखातरच जणू या ार त दाखल झालेले होते. अन् आता ड गर चढ ाचा संग ां ा भाळ आला होता. ड गर चढण णजे के वढ क ाच काम. ांतून स ा ीचा ड गर अन् ांतूनही पुरंदर! पावलापावलाला धाप लागत होती. आता हे वर जाणार! लढणार! गड जकणार! अन् बंडखोर शवाजीला…..! चढतांनाच दम लागून ांचा जीव जायची वेळ आली होती. ही फौज वाटेल तेथून ड गर चढत होती. ह अस खास तः ा इ े माणे खाजगी वाटांनी स ा ीचे ड गर चढण णजे शु वेडपे णच. ांत भयंकर हाल ायचे ठरलेलेच. खानाने पठाण लोक बरेच आणले होते. ा सै ाचे असेच हाल होत होते.

गडावरती राजांची माकडफौज टपून बसली होती. खानाची फौज मा ा ा ट ात येईपयत गडाव न कांहीही तकार झाला नाही. आ ण गनीम ट ांत आला! गडावर राजांनी इशारत के ली! अन् मग काय सांगावी ा खानाची दुदशा! गडाव न तोफांचा, बंदकु ांचा आ ण बाणांचा के वळ भ डमार सु झाला. तटाव न राजां ा माव ांनी खूप मोठमो ा आकाराचे ध डे खाली ढकलून दे ास ारंभ के ला! ते ध डे तटाव न नसटले क , इत ा वेगाने गडगडत सुटत क , ांना चुकवून बाजूला सरकणही अश ! आ ण कती चुक वणार – एक, दोन, पांच, पंचवीस, प ास? कती? धडा धडा धडा सारखा सवच बाजूंनी हा दगडी पाठलाग सु झाला होता. खानाचे लोक भराभर ध ांखाली सापडू न ठे चाळून नघूं लागले, एके क ध डा मोठा उ ातच करी. तो तटाव न खाली नसटला क ड गरावरती शांत प डले ा ध ासही धडक देई. ती धडक बसतांच तोही ध डा उ ा मारीत, माती उधळीत, खाना ा लोकांवर धावत सुटे! ७ शवाय मावळे गोफणी गरगर फरवून सणाणून गोटे सोडीत होते. खाना ा फौजेचा रडा उडू ं लागला. आरडाओरड अन् कका ांनी तर क पे ठार दणाणून गेल.े खानाचा फौजेचा भयंकर संहार उडत होता. शरवळला परा म गाजवून आलेले भीमाजी वाघ, गोदाजी जगताप वगैरे वीर व खु कावजी आ ण बाजी जेध,े तसेच बाजी पासलकर वगैरे सवच लोक के वळ धुंद झाले होते. खाना ा लोकांचा तर पार धीरच गळाला! एवढा अवघड ड गर चढतां चढतां ांची छाताड फु टायची वेळ आली होती. आ ण शवाय व न दगडांचा अन् आगीचा पाऊस पडत होता. सबंध ड गरावर जकडे तकडे र बंबाळ झालेली ेत पडत होत . पळसाच तांबडी फु लच जणू सव उधळल होत . आप ा फौजेची के वळ दगडध ांखाली ही मौत चाललेली पा न मुसेखान णाला, ८

“यह गजब है, प

र क बौछार नह ! इन प र से हमारे कतने बहादूर मारे गये ह! यह कोह ानी लडका शवाजी हम जैसे सूरमा बहादूर को हरता है! हम बहादूर ह! हमारी शमसीरक ताकद दु नयाको मालूम है! लानत है क हम भाग कर लौट जाये! कलेपर नजर रखो! वो ज र कामयाब ह गे, जो डटकर खडे रहेग!े ” आ ण इषने मुसेखान, शेख मनाद, रतन, बजाजी नाईक व मताजी घाटगे हे नेट ध न वर चढू ं लागले. ामुळे फ ेखानाचे ल रही चढू ं लागले. ते ा राजांनी गडाचा दरवाजा उघडू न आपली फौज फ ेखानी फौजेवर सोडली! अन् मग गडा ा ड गरावरच लढाई कडाडू ं लागली.

भैरोजी चोराची मनादशेख व रतनशेख या दोघांशी ंजु जुंपली. गोदाजी जगतापाने खु मुसेखानालाच गाठल. असेच एके काशी एके क दोघे लढू लागले. गडाव न र वा ं लागल. लाल लाल फु ल वा ाने हालताहेत, असा भास होऊं लागला. लढता लढता गोदाजी जगतापाने मुसेखाना ा छाताडांत खचकन् भाला खुपसला! पण तो बहा र मुसेखानही असा जबर वीयाचा मद होता क , ाने दो ी हातांनी आप ा छातीत घुसलेला तो भाला उपसला! आ ण संतापाने ाने दात-ओठ खाऊन ा भा ाचे दोन तुकडे क न टाकले! ९ ाने तलवारीने गोदाजीश भयंकर यु मांडल. कु ाडी ा घावासारखे दणादण घाव एकमेकां ा ढालीवर आदळत होते. राजांचे सवच स गडी परा माची शथ करीत होते. एव ात गोदाजी जगतापाने मुसेखाना ा खां ावर इतका भयंकर घाव घातला क , खां ापासून पोटापयत खानाची फाकळी उडाली! मुसेखान पडला! मुसेखानाने शौयाची मा कमाल के ली.९ आ ण फ ेखाना ा फौजेचा धीर सुटला. सरदारच पळत सुटले! खु फ ेखानही पळत सुटला! १० ा ा मागोमाग ाची फौज पळत नघाली आ ण मग ा ा पाठलागावर भीमाजी वाघ, कावजी, बाजी, बाळाजी वगैरे शेकडो मावळे ओरडत नघाले, मधमा ांचे मोहोळ फु टले जस! आ ण खाना ा फौजेवर ांनी झडप घातली! मराठे हषभराने तरवारी-ढाली उं चावून ओरडताहेत, महाराज स आ ण ा भमानी मु ेने आप ा अतुल परा मी स ग ांकडे पाहात आहेत. आ ण पळपुटा खान धूळ उडवीत पळतोय, असे पुरंदरगडाखाली दसत होत. आता धावपळ आ ण धावतां धावतां चकमक झडू ं लाग ा. महाराजां ा लोकांनी अ ंत चवटपणाने, आ व ासाने आ ण कमाली ा दलावरीने आप ा अनेक पट मो ा फौजेला लोळवल! खानाचे मूठभर लोक फ जवंत गेल.े फ ेखान आपले धुळीने माखलेल त त ड खाली घालून वजापूरकडे पळत सुटला. लढाईचे सेनाप त राजांकडेच होत. फ ेखानाचा जंगी पराभव झाला. ( द. ८ ऑग १६४८ नंतर). आ ण तरीही पळ ा श ूंचा पाठलाग मराठे करीतच होते. पुरंदरापासून मोक ा मैदानावर पाठलाग पांगत गेला आ ण बाजी पासलकर व कावजी म ार खासनीस धाव ा श ू ा मागे लागले होते. सासवडपयत झटापट गेली आ ण बाजी पासलकरांची सासवडजवळच ग नमाशी हातघाई जुंपली. कावजी म ारही ात होता. आ ण….घात झाला! बाजी पासलकर ठार झाले! ११

खाना व एवढी मोठी वजय ी मळाली, पण अगदी शेवट ा घटके ने ह काजळाच गालबोट लागल! लागू नये णूनच का बाजी पासलकर पडले? शवाजीराजांना अ तशय दुःख झाले. पाठीशी उभा असलेला ांचा बळीरामच गेला! राजांवर अगदी आरंभापासून सावली धरणारा हा वशाल वटवृ आक कपण कोसळला!

आधार : (१) ऐफासा. २।२०. (२) जेधेक रणा. ( ३ ) शवभा. १४।१. (४) शवभा. १४।१०. ( ५ ) शवभा. १४।१२ ते १४. ( ६ ) शवभा. १४।१७. ( ७ ) शवभा. १४।१९ ते २४; ३० ते ३२; ३६ व ३७. ( ८ ) शवभा. १४।३६ ते ३९. ( ९ ) शवभा. १४।५६ व ५७. ( १० ) शवभा. १४।१०५. ( ११ ) शचसा. ५।७७३. क े पुरंदर, कृ . बा. पुरंदरेकृत पृ. ९४. शवाय पाहा : शचसा. ४। ७७४ व राजखंड १७।९.

सौभा ाची वटपौ णमा

फ ेखानाचा सणसणीत पराभव झाला. तो वजापुरास पळून गेला. शवाजीराजे वजय ी घेऊन राजगडावर आले. शहाजीराजांब ल ा काळजीने आईसाहेब बेचैन हो ा. फ ेखानाचा एवढा पराभव मुलांनी के ला, ही के वढी आनंदाची गो होती. पण तो आनंद ां ा न ा काळजांतच मावला. न ा काळजांत शहाजीराजां वषयीची काळजी काजळ खलीत बसली होती. या पराभवाने चडू न बादशाह महाराजराजांना कांही दगाफटका तर करणार नाह ना, अशी चता ांना लागली. आ ण राजांनाही व डलांब ल तीच चता वाटत होती. एव ात एक मोठी मह ाची खबर आली. बंगळुरास संभाजीराजांवर चालून गेले ा फरादखानाचा संभाजीराजांनी सणसणीत पराभव के ला! या बातमीने तर आनंदीआनंद उडाला. आता बादशाह काय करील, ही काळजीही दाटली. राजे चता ांत झाले. पण लगेच ांची टाळी वाजली. सुचली यु ी! राजांनी महाराज शहाजीराजां ा सुटके साठी अजब अन् अचूक यु ी काढली. राजांनी द ी ा म गल सुलतान शाहजहानला एक प पाठवयाच ठर वल. ा प ाचा आशय असा, २ ‘…..मी आ ण माझे तीथ प महाराज शहाजीराजे भोसले आप ा चरणांपाशी, आपण सांगाल ती चाकरी कर ाची इ ा करीत आह त. आपण मेहरे नजर क न चाकरीचा फमान पाठवावा असा अज आहे. आपण फमावाल ती चाकरी आ ी पार पाडू .ं परंतु एकच पायगोवा पडला आहे क , आमचे व डलांस वजापूर ा शाहाने दगा क न आदबखा ांत ठे वल आहे. जर आ दलशाहाचे कै दतून तीथ प महाराजसाहेब सुटतील तर, आ ी आप ा खदमतीस हाजीर असूं.’ शहाजीराजां ा सुटके साठी वजापूर ा शाहाला द ीचा शह दे ाची ही राजांची मु े गरी खरोखरच अजब आ ण अचाट होती. द ी ा शाहजहान बादशाहाचा एक

शाहजादा गुजराथत अहमदाबादेस सुभेदार होता. या शाहजा ाचे नांव मुरादब . औरंगजेबाचा हा भाऊ. राजांनी वरील आशयाचे प रेने मुरादकडे रवाना के ले. या वेळ राजांचे वय फ अठरा वषाचे होते. राजांनी बादशाही चाकरी प र ाची कबुलायत म गल शाहजा ाकडे ल न पाठ वली. ह अस कस? कोणाही सुलतानाची नोकरी करणार नाही, रा च ापीन, णून बंडाचा झडा घेऊन उठलेले शवाजीराजे एकदम नोकरीला कसे तयार झाले? मग अशी नोकरी वजापूर ा दरबारांत मळत होतीच क ! काय, आता राजे म गलांचे गुलाम होणार? मुळीच नाही! व डलां ा सुटके क रता राजे द ी ा बादशाहाला मधाच बोट लावीत होते. शाहजहान शहाजीराजांचे कतृ चांगलेच ओळखीत होता आ ण शवाजीराजांचाही खर य फ ेखाना ा लढा त आलेला होता. अशी ही पतापु ांची परा मी जोडी आप ा पदर आ ास द नची दौलत म गलांना काबीज करायला मोठच बळ मळे ल असे शाहजहानला व मुरादब ाला वाटले. ांना आनंदच झाला. या वेळ अफजलखान शहाजीराजांना घेऊन वजापुराकडे नघाला होता. सरसेनापती खान-इ-खानान खान महंमद याने शहाजीराजांना अफजलखाना ा ाधीन के ले. जजी जकू न मळालेली अपार लूट एकू ण शहा शी ह वर लादून तीही अफजलबरोबर वजापुरास रवाना कर ांत आली. ा सव ह वर लूट होती व एका ह ीवर राजांना बस व ांत आले होते. अफजलखान वजापुरांत वेशला ( द. १० माच १६४९). ह ची ती लांबच लांब रांग घंटां ा घण घण तालावर लु त चालली होती. शहा शी ह वर लूट लादली होती व शहा शी ह वर ा लुटी नही मौ वान् लूट एका ह ीवर साखळदंडांनी बांधून चाल वलेली होती. राजे शहाजी भोसले! हातापायांत बे ा ठोकलेले राजे प ा ापाने मान खाली घालून बसले होते. नाग ा तलवारी व भाले घेतलेली घोडे ारांची फौज म ूर दमाखांत टापा आपटीत चालली होती. अफजलखानाला अ ान खुज झाल होत. वजापूर ा र ाव न, घरांतून, खड ांतून, दुकानांतून हजारो नाग रकांनी त पा हल. आ दलशाही साम ाची जरब र ाव न चालली होती. कांही वषापूव लोकांनी याच वजापुरांतून मुरार जगदेवांची धड नघालेली पा हली होती. नंतर मुरारपंतांची उडालेली गदन व देहाचे झालेले तुकडे तुकडे पा हले होते. आज पाळी आली होती शहाजीराजांवर. घंटा, टापा, घो ांचे फु रफु रण आ ण ह चे ची ार यांनी र े दुमदुमले होते. दरारा! सुलतान महंमद

आ दलशाहाचा दरारा टापा आपटीत चालला होता. बादशाही व ‘ ’ काढणा ांची ही अशी ती ायचीच. नशीब क , राजांना ह ीवर बसवल होते. नाही तर बंडखोरांची धडच नघावयाची……अफजलखानाने राजांना ह ीवर घालून मु ामच आणल होत. जदाने इ त! राजांची रवानगी आदबखा ांत झाली. लोकांना खा ी होती क , राजांची रवानगी लौकरच ‘नका’त होणार! तोफे ा त ड देऊन! कारण नुकतेच दोन सरदार बेदम मारा खाऊन रडत वजापुरांत आले होते. बंगळुरा न फरादखान आला होता व पुरंदरा न फ ेखान आला होता. शहाजी भोस ा ा पोरांनी या दोघा सरदांरांचा असा आडवा तडवा पराभव के ामुळे बादशाह व दरबार चडू न गेला होता. याचा न तजा आता दसणार होता. शहाजीराजांच मरण! राजांची रवानगी आदबखा ांत झाली. आ ण शहाजी भोस ा ा शवाजीने द ीशी भयंकर पाताळयं ी कार ान बांधून बापा ा सुटके साठी वजापूर ा दरबारावरच मोठी म गली आफत आण ाचा घाट घातला आहे, ही कु णकु ण दरबारला लागली! झाल! भोस ां ा तळपटाच कार ान रचणा ांचे बु ज जाग ा जाग च धडाधडा कोसळूं लागले. आता शहाजीच न म क न द ीचा शाहजहान आप ाला सतावणार, हे दरबारास उघड दसूं लागल. कदा चत् एखाद द ीचे फमानही येऊन धडके ल क , तु ी गैरवाका बताव क न ‘आमचे सरदार’ शहाजीराजे यांना गर ार क न ठे वल आहे. राजे शहाजी भोसले यांचे फजद शवाजीराजे हे आम ा खदमतीचे उमेदवार असतांना तु ी ां ा व डलांना अस चोरदरोडेखोरासारख कै दत राखाव, याचा अंजाम ठीक होणार नाही. जर तु ी ज राजे शहाजी भोसले यांस आदबखा ांतून मोकळ के ल नाही, तर तुमचा लहाज ठे वला जाणार नाही! अस एखाद द ीचे कडक फमान येऊन दणकल तर? आ दलशाहीची अ ूच इरेला पडायची. अन् जर शवाजी आ ण ाचा भाऊ संभाजी म गलांना सामील होऊन बंड माजवूं लागले, तर ांना आवरण अ तशय कठीण होईल. शवाजीने तर उघड उघड तसा अजच के ला आहे द ीला. बादशाह आ दलशाह शवाजीराजां ा या राजकारणाने भांबावला. आता या पेचांतून अ ू नश कस सुटायच? जर शहाजीला सजा फमावावी, तर म गलांच भय शवाजीने उभ के ल आहे. जर शहाजीला तु ं गांतून सोडाव, तर दरबारची इ त जाते आहे. आता करायच काय? शवाजीवर पु ा फौज पाठवायची सोयच नाही. तो कसा आहे, त फ ेखानाला समजल आहे! अन् आता तर म गलही धावतील ा ा मदतीला. बादशाहाचे सव स ागार मु ी

जा त जा गंभीर चेहरे क न वचार क लागले. शवाजीराजांनी पर र द ी ा मशा पळून वजापुराला आ ान दल होत! आ ण उपाय सापडला! एकमेव उपाय बादशाहास सापडला! कोणता? शहाजीराजांना स ानपूवक सोडण! ! ३ श

ीने मळती रा

, यु

ीने काय होतसे!

अन् बादशाहाने शहाजीराजां ा बे ा तोडू न ांना रीहा कर ाचा कू म मुका ाने सोडला! ( द. १६ मे १६४९, े पौ णमा.) तो म हना े ाचा होता. दवस पौ णमेचा होता. फार फार वषापूव एक प त ता ाच े ी पौ णमे ा दवशी यमदेवापाशी ह ध न बसली होती, मा ा पतीचे ाण परत दे णून. तवैक क न कृ श झालेली ती सती यमराजामागे का ाकु ांतून दंडवत घालीत पती ा ाणांची भ ा मागत गेली होती.

तोच हा े पौ णमेचा दवस होता. शहाजीराजां ा सुटके क रता आईसाहेबां ा जवाची उलघाल होत होती. शहाजीराजे सुटले! आईसाहेबांचे सौभा परत मळाल. या सौभा ांत रा ही अंतभूत होते. सा व ीइतका आनंद आईसाहेबांस झाला. रा बचावले. सौभा सुख प परत मळाल. जगदंबेने पुरंदरावर, बंगळुरावर, बेलसरावर आ ण सुभानमंगळवर यश दले. जगदंबेनेच सौभा राखल. बादशाह आप ा जवाचे काय करील, याची शा ती शहाजीराजांना न ती. ते चततच होते. के वळ आप ाच बेसावधपणाने आपण अडकल , या जा णवेने ते प ा झाले होते. आता सुटका नाही. आता नाही तर मग, आप ाला ठार मार ाक रता बादशाहाचा कू म होणार, हीच खा ी होती. आ ण बादशाहाचा कू म झाला, राजांना दरबारांत हाजीर करा णून. लगेच राजांना स ानपूवक कै देतून मु कर ांत आल. ांना व व अलंकार सादर झाले. बादशाहाचा कू म सां गतला गेला क , आपण ही खलत व शरपाव पेह न दरबारांत जूर मुलाखतीस याव, अशी हजरत ज े इलाही त ीफ फमावतात. या अनपे त गौरवाने व सुटके ने राजे च कतच झाले. हमामखा ांत ान क न आ ण खलत- शरपाव पेहे न राजे दरबारांत वेशले. ४ क ाण महालांत आ दलशाहाने ांची भेट घेतली. बादशाहाचे त ड अस अव चत उघडलेल पा न राजांना आ य वाटत होत. पण ां ा लौकरच नदशनास आल क , शवबाने बादशाहाचे मजासखोर नाक जे ा चम ांत कडकडू न पकडल, ते ाच ाने असा ‘आ’ के ला! शवबा बनशत शरण यावा णून बादशाह जी करामत करायला गेला, तीच ा ा अंगाश आली. राजां ा दयांत पु ेमा ा ऊम उठ ा, कौतुका ा, आनंदा ा, अ भमाना ा आ ण ध ते ा ऊम उठ ा. पण झाले ा व ासघाताची व अपमानाची चीड मा वझली नाही. ांना कै द करणारा बाजी घोरपडे आ ण अपमाना द रीतीने वजापुरास घेऊन येणारा अफजलखान, हे ज पयत जवंत होते, त पयत ती चीड वझण अश च होत. तो दगाबाज मु फाखान मा आधीच म न गेला होता! न पाय! दरबारांत ा माने, घाटगे, नबाळकर, पवार, घोरपडे वगैरे राज न सरदारांपे ा शहाजीराजां ा बंडखोरीचाच आज दरबारांत मोठा दमाख होता! बादशाहाने गोड हसून राजांस टल, ६

“हमे

स अफसोस है के माबदौलत क गलतफहमी के बाअस आपको जदाने शाही क जहमत गवारा करनी पडी! इसका माबदौलत को पूरा पूरा एहसास है! आपक शुजाअत और दलेरी का दु नया लोहामान चुक है! आपहीक कु ते बाजूपर आ दलशाही स नतका सर फ से बुलंद है! ले कन आपके फरजंद शवाजीने जालसाजीसे तसखीर कया आ क ढाना कला आप लौटा दे! और हमारे साथ वफादारी बरत तो माबदौलत उसक तमाम खताएं दगे! हमे आप जैसा जान नसार, मद मैदान और सूरमा मल गया है, ये उस पाक परवर दगार क इनायत है! बेहतर होगा के आपक जागीर का बगलूर शहर, कं दरपी का कला और शवाजीने क ा कया आ क ढाना कला आप वापस कर दे!” शहाजीराजांपाशी बादशाहाने शवाजीराजांचा ारा क ढाणा मा गतला! क ढा ाची अमोल दौलत शाहाला देण भाग होते. पण ा ा समशेर त बळ आहे, तो क ढा ासारखे हजार क े जक ल हा वचार क न शहाजीराजांनी संमतीदशक त के ल. बंगळूर शहर, क ढाणा आ ण कं दप हे क े बादशाहाला देऊन टाक ास राजांनी न पायाने कबुली दली. शवबाने साधलेल राजकारण थो ाक रता बघडू ं न देतां तडीला जाव, हाही राजांचा हेतू होता. बादशाहाने शहाजीराजांची सफराजी के ली. ांना ह ी दले. घोडे दले. व ालंकार दले. हा स ान पा न बाजी घोरप ा ा आ ण अफजलखाना ा घशांत ेषाने जळजळ उठली. शहाजी भोस ाची गदन उड ाऐवजी ाची मो ा थाटामाटांत बादशाहाने सफराजी के लेली पा न म री लोक जळफळले. इतरांनाही आ य वाटल. राजगडावर शवाजीराजे अ ंत आनंदांत होते. सव संकट साफ उडाल . प ह ाव ह ा लढायांत शौयाची चमक दाखवून आप ा लोकांनी यश मळ वल. वडील सुटले. आईसाहेब आनंद ा. रा सुख प रा हल. सगळा आनंदच. राजांनी आप ा तलवारबहा रांचा थाटाचा मान के ला. बाजी जे ाने झडा राख ासाठी ाण धो ांत घालून परा म के ला आ ण बाजी पासलकरांनी रणांत देह ठे वला. शवाय अनेकांना जखमा झा ा. अनेक जण मेलेही. राजांनी बाजी जेधेला ‘सजराव’ असा कताब दला. शवाय दोन सुंदर तेजी तुक घोडे ब ीस दले. सवानाच गौर वल. पाठी थोपट ा. जे जे मरण पावले, ां ा बायकापोरांची चांगली काळजी के ली. ांना आडशेरी दली. बाजी पासलकरां ा कृ ाजी नांवा ा मुलाला राजांनी ‘सवाई बाजी’ असा कताब दला. राजां ा के वळ शाबासक ा श ांनीच

ा इमानी माव ां ा जखमा बुज ा. मोती उधळ ाचा आनंद होता ा शाबासक ा श ांत. फ ेखान पराभूत होऊन पळाला, ा बेलसर ा छावणीपासून जवळच असले ा मोरगाव ा मोरे राला पूजेसाठी फु लझाड लावावयास राजांनी सहा बघे जमीन अपण के ली. वजयानंतर राजांनी वा हले ा या पु दूवा. ७ ( द. २ जुलै १६४९) पण राजांचा सगळा आनंद मावळून गेला एकदम! शहाजीराजांचे प आल क , क ढाणा क ा पु ा बादशाहां ा कबजांत देऊन टाका! सुटके नंतर शाहापुढे मुलाखत त आ कबूल के ल आहे क , क ढाणा परत देऊं णून. तरी शाही अमलदार येईल ा ा ाधीन गड करावा. ८ शहाजीराजांनी शवबास ह कळ वले. शहाजीराजांचे हे प पा न शवाजीराजांना फार फार वाईट वाटल. राजे उदास झाले. ांना व डलांचा रागच आला. क ढा ाचा वरह ांना जीव सोसवेना. मन अगदी अजूदा झाल. ते उदासवाणे होऊन क ढा ाकडे पाहत एकांत बसले. सगळा गड वजया ा आनंदांत डोलत असतांना राजे मा दुःखी बसले. राजांचे वृ कारभारी सोनोपंत डबीर मुज ास राजांकडे गेल.े कारण राजांनी ांना बोलावूं पाठ वल होत. पंत येतांच ांनी राजांना पुसल क , महाराजांनी च चता कशाची धरली आहे? राजे णाले, १० “पंत, आम ा व डलांनी आ ाला अजून ओळखलच नाही! एखा ा अडा ाने आ ाला नाही ओळखल, तरी पवा नाही. न ओळखो बापडा! पण लोक ांची शहा ांतले शहाणे णून शफारस गातात ा आम ा व डलांनी मला ओळखूं नये याचे मनाला फार दुःख होत!” पंतांना थम ह कांह उमजेचना. ते राजांकडे आ याने पाहात रा हले. राजे पुढे णाले,१० “जर आम ा व डलांनी आ ांला ओळखले असत, तर हा क ढाणा ांनी बादशाहा ा हातात टाकलाच नसता. कोणाची छाती आहे एरवी क ढाणा आप ा हातून जकू न घे ाची? पण आमचे वडील एवढे शहाणेसुरते असूनही माझा क ढाणा श ूला ांनी वे ासारखा देऊन टाकला! काय णाव या माणसाला!” पंत पाहतच रा हले! राजे रागा ा भरांत व डलांचा ‘उ ार’ करीत होते! “पंत, गनीम ु क असला तरीही ा ा बाबतीत कधीही गाफ ल रा ं नये ना? आमचे वडील गाफ ल रा हले! कपाळी कै द आली! ही जबाबदारीची वागणूक झाली काय?”

अ ंत पतृभ असलेले राजे क ढा ा ा दुःखाने भडकू न व डलांवर आग ओक त होते! पंत व तच झाले. पंतांना त बर वाटले नाही. व डलांची नदा? आप ा गुणी शवराजा ा प व मुखांतून? माझा राजा पायरी चुकतोय! माझा राजा पाप करतोय! पंतांना त सोसवेना. पंत धारदार श ांत राजांना चटकन् णाले, ११ “महाराज, पाप आहे ह! पूजनीय पु षांची आ ण व डलांची नदा करण यो न !े दगाबाज दु नावर व ास टाकू न थोरले महाराज बेसावध रा हले, यांत थोर ा महाराजांचे चुकल ह खर; पण व डलां ा सुटके क रता जर आपणांस एक क ढाणा परत ावा लागला, तर तो क ढाणाही यःक त मानावा! व डलांची कदा पही नदा घडू ं नये! गड- क ांची कमत ती काय? व डलांपे ा जा ? व डलांची थोरवी फार मोठी आहे! के वळ एका क ढा ावर थोरले महाराज कै दतून मु झालेले असेल तर क ढाणा देऊनही न द ासारखाच आहे! एव ाशा क ढा ाचा एवढासा ड गर घेऊन थोर ा महाराजांसारखा मे पवत श ूने मु के ला आहे! क ढा ाचे दुःख टाका! तु ी आता वजयास ारंभ के ला आहे. परा माक रता सारी पृ ी तु ांस मोकळी आहे! जका! परा मी राजालाच पृ ी वश होते! एका क ढा ाची काय मजास! अवघी पृ ीच जका!” आ ण पतृतु सोनोपंतां ा या सुवण-बोलांनी राजे एकदम भानावर आले. पंतांनी जणू पा ाचा शपका राजां ा मुखावर मारला. राजे चमकले. पंतांचे ामी न , नः ृह, पण ततके च व ल डोळे आज ां ावर रोखले गेले होते. राजां ाच क ाणाक रता ती ती ण नजर राजांना णत होती क , ‘राजा! तुझा ज भु रामचं ा ा वंशांत झाला आहे! रामचं ाने व डलां ा श ाक रता सारे रा सोडल! वनवास प रला! तुला एक क ढाणा सोडावा लागला, तर इतका दुःखी होतोस? सांगूं नकोस येथून पुढे तूं भु रामचं ाचा वारसा!’ “नाही, नाही! पंत, तु ी णतां तेच बरोबर! वडील थोर आहेत, थोर आहेत! पंत, दगाबाज दु नांनी मा ा व डलांना पकडू न कै दखा ांत फार दवस हालांत ठे वल. ांचा सूड मीच घेईन! आजपासून जगाने मला ओळखाव त दु यवनांचा नाश करणारा पु ष णूनच ओळखाव! ! मी आता ांचा फडशाच उडवीन! आता माझ मन उ ुक झाले आहे, त वजापूर काबीज कर ाकरताच!” पंतांना मोठी ध ता वाटली क , आमचा राजा आहे तसाच न लंक आहे. ववेक आहे. कब ना जा च तेज ी! शवाजीराजांनीही जे जाणले क , दौलतीचा कारभार के वळ आख ा रेघेने होत नाही. संग नागमोडी वळण ावच लागत.

राजांनी महाराज शहाजीराजां ा आ े माणे क ढाणा देऊन टाकला. राजां ा ववेक मनावरची काळजी गेली. राजांनी क ढाणा दला, पण संधी सापडतांच पु ा जकू न घे ा ा न यानेच! गड क ढाणा बादशहाला देऊन टाक ामुळे रा ा ा पोटांतच शाही स ेची कोपरखळी बसली. द णेला राजगड-तोर ापासून रोहीडखो ापयतचा मुलूख रा ांत होता. उ रेला चाकण-दे पयतचा मुलूख रा ांत होता. पण ा दोन मुलखां ा मधेच असले ा क ढा ा ा प यांत शाही झडे पु ा फडकले. आता ाचा खेद महाराजांना वाटत न ता. ते असेच गृहीत ध न चालले होते, क आप ाला दोनशे क े एकू ण जकायचे असतील, तर ांतच क ढाणाही एक जा ! कांही झाल तरी महाराजां ा अंतःकरणांत दोन दुःख ओली होती. अजून ावर खप ा धर ा गे ा न ा. एक दुःख क ढा ाच आ ण दुसरे दुःख बाजी पासलकरांच. एक गड गेला. एक सह गेला. गड परत मळ व ाची खा ी होती. सह मा कायमचा गेला होता. राजगड ा सुवेळा, संजीवनी आ ण प ावती ा मा ांना डौलदार आकार येत होता. बांधकाम चालू होते. घडण अ ज होत होती. गुंजण मावळांत आयाबाया जा ावर ओवी गात हो ा, १५ पुनं झालं जुनं, गाऊ भोर ा भर ाला सो नयाची ग पायरी राजगड तोर ाला!

आधार : (१) शवभा. १५।१५ व १६. ( २ ) राजखंड ८।३ व ४. ( ३ ) शवभा. १५।२० व २५. ( ४ ) शवभा. १५।२६ व २७. (५) जेधेशका. ( ६ ) शवभा. १५।२८ ते ४४. ( ७ ) राजखंड २०।२४१. ( ८ ) पुरंदरे द. ३।१५१. (९) शवभा. १५।२. ( १० ) शवभा.

े

े

े

े

ं े

१६।३ ते १६. ( ११ ) शवभा. १६।१७ ते १९; ४२ ते ४५. (१२) शवभा. १६।६४. (१३) शवभा. १६।१२ ते १६. (१४) पुरंदरे द. ३। १५१, जेधेशका. ( १५ ) गुंजण मावळांत मळाले ा लोकवाङ् मयांतून. शवाय पाहा, शचवृसं. २।२८ व २९. जेधेक रणा.

ारी : तापगड यु काल

े

ै

शेर शवराज है! इं ज म जंभ पर, वाढव सुअंभ पर, रावन सदंभ पर, रघुकुलराज है! पौन बा रबाह पर, संभु र तनाह पर, सहसबाह पर, राम जराज है! दावा मु दंड पर, चीता मृग ंडु पर, भूषन वतुंड पर, जैसे मृगराज है! तेज तम अंस पर, का ज म कं स पर म ल बंस पर, सेर सवराज है! ! --भूषण

महाराज

गड क ढाणा णजे रा ा ा तळहातावरचा भा ाचा तीळच. रा आदी तळहाताएवढच होत. पंचवीस कोस लांब आ ण बारा कोस ं द. ब ्! एवढच! क ढाणा क ा रा ा ा ऐन म ावर तळासारखा झळकत होता. परंतु अखेर तो क ढाणा हातचा गेलाच. शहाजीराजांना बादशाहाने कै दत ठे वल अन् सोडल ते ा, ‘तुम ा शवाजीने घेतलेला क ढाणा परत करायला सांगा,’ असा बादशाहाने आ ह धरला. व डलां ा सुटके साठी शवाजीराजांना क ढाणा हातचा सोडावा लागला. फार वाईट वाटले ांना. फ ेखाना ा ारीमुळे शवाजीमहाराजां ा सव स ग ांत जबर आ व ास नमाण झाला. आपण बादशाही सरदारांपे ा परा मात वरचढच आह त, ह रा आप ाच हातून नमाण होणार आहे, अशी मनोमन सा सवाना पटली. फ ेखानासारखा फौजबंद शाही सरदार मा न झोडू न पार उधळून लावायचा णजे काय हलक गो झाली? पण तीही महाराजां ा मूठभर म ांनी क न दाख वली. तरीपण शहाजीराजां ा कै देमुळे रा ा ा घोडदौड त अडथळाच नमाण झाला. महाराजांनी व डलांची सुटका करण बादशाहाला भाग पाडल खर; परंतु बादशाहानेही शहाजीराजांना कै दतून मु क न लगेच कनाटकांत पाठ वल नाही. वजापुरांत राहवून घेतल. ामुळे महाराजांना मावळांत बादशाहा व कांहीही गडबड करतां येईना. काय सांगावा ाचा नेम! एखादे वेळ बादशाह पु ा शहाजीराजांना कै द करायचा! दगाबाजीची ज खोड ाला! णून कांही काळ महाराजांना शांत रा नच काढावा लागला. ांचा स ग ांची मा चुळबूळ चालली होती.

महाराजांचे राजधानीच ठकाण आता बरचस बांधून झाल होत. राजधानीला जागा फार चांगली नवडली ांनी. क े राजगड. जजाबाई आईसाहेबांनाही गड फार आवडला. अन् खरोखरच राजगडासारखा गड राजगडच. गडाच माथ आभाळाला टेकल होत. तटबंदी शंकरा ा जटत बसले ा नागासारखी वळसे घेत घेत गडा ा म काला बलगून बसली होती. शेषा ा फ ासारखे दरवाजे होते. गडाला तीन मा ा, एक उं चच उं च बेलाग बाले क ा, दोन राजवाडे, चार सदर कचे ा, तीन तलाव, नगारखाना, तोफखाना, शलेखाना वगैरे अठरा कारखाने; कारभा ांना, सरदारांना व गडक ांना राह ासाठी घर; भवानी, महादेव, मा ती, ब हरोबा वगैरे देवतांच देवालय; गुहा, भुयार, खलबतखाने, पागा वगैरे गो ी महाराजांनी थाटा ा के ा. थाटा ा णजे मराठमो ा थाटा ा! द ी आ ाची ीमंती आ ण मजास येथे चुकूनही दसायची नाही. महाराजांनी राजगडचा बाले क ा तर असा वल ण अवघड बांधून ठे वला क , बाले क ावर चढू न जाणे णजे जवावरच काम! ताठ उ ा क ावर शडीसारख चढू न जायचे. वीतभर लांब अन् चार बोट ं द आकारा ा पाय ा खोद ा हो ा. जर का थोडीसु ा हातपाय ठे व ांत गफलत झाली तर मरणच! महाराजांची वानरसेना मा सरसर चढू न जात असे. गु गे ार कै ांनाही गडा ा बांधकामाचे ध डे वाहावयास लागत होते. महाराजांच ल रा ा ा सवच अंगांना होत. शेती, सै , क े, श , हेर, ाय, वसुली, देव ान, पररा ांतील बात ा, वगैरे अनेक बाबतीत एव ाशा वयांतच महाराजांनी बारीक ल ठे वल होत. पु ाजवळ आ ेयेस क ढव नांवाच गाव आहे. तेथे महाराजांनी धरणाचे बांधकाम क न लोकांना पा ाचा पुरवठा कर ाची योजना मनाश आखली. खोदकाम सु के ल. १ उकरतांना मोठी थोरली ध ड लागली. ती चंड ध ड पहारीनी व घणांनी फोडू न काढ ा शवाय पुढचे कामच चालण अश होत. महाराजांनी हे अ तशय ासाचे काम येसाजी पाटील कामथे नांवा ा मरा ावर सोप वले. ‘मी परत येईपयत ही चंड ध ड फोडू न अडथळा दूर कर!’ असे ाला सांगून महाराज क ढ ा न गेले. दुसरीकडच काम उरकू न काही दवसांनी महाराज परत क ढ ास आले. महाराज याय ा आं तच येसाजी पाटलाने ती अगडबंब ध ड फोडू न काढू न, अडथळा पार होता क न ता क न टाकला होता. एवढा मोठा खडक फोडू न अडथळा दूर के लेला पा न महाराज येसबावर नहायत स झाले. येसबाची

पाठ थोपटून ते ाला ब ीस णून रोख र म देऊं लागले. ते ा येसबा महाराजांना णाला क , ‘मला पैसे नकोत. जर मला कांही ायचच असेल तर धा देणारी जमीन ा! पैसे खच होऊन जातील!’ महाराजांनी खूष होऊन येसबाला जमीन ब ीस दली.१ याच येसबा ा भावाला बादशाही अंमलदारांनी पूव क ढा ावर नेऊन ठार मा न टाकल होत! आज महाराज येसबाची पाठ थोपटून गौरवाने चांगलीशी जमीन ा ा पदरांत घालीत होते. ातं आ ण पारतं , महाराज आ ण सुलतान यांतील हा होता फरक! महाराज आप ा जाजनांना के वळ तलवारीला धारा लाव ाचे कू म देत नसत. श ां ाच जोडीला समृ शेती असावी णून ते य करीत. ांनी क ढ ाजवळ जस एक धरण बांधल, तसच शवापुरांतील बागायतीसाठी शवापुराजवळही एक धरण बांधल. ११ पंत दादाजी क डदेवांनी घालून दलेली धारावसुलीची, तगाईची आ ण सरकारी मदतीची प त ांनी चालू ठे वली होती. जेने आं ांची, चचांची, लबांची, डा ळबांची, वगैरे नानापरी ा उपयु वृ रायांची लावणी करावी णून महाराज ो ाहन देत होते. अशी झाड लावावयासाठी शेतक ांना सरकारी ज मनी देत होते. लावले ा झाडां ा उ ाचा एक तृतीयांश भाग राजवाटा णून सरकारात ावा, असा ांनी नयम के ला होता. २ महारा ाचे रा आ ण संसार याच य ांतून समृ होत होत. गोर ण व गोसंवधनावर महाराजांच फार ल असे. ते तःला गोर क णवीत. ३ कायदा न करता कवा कू म न काढताच गोह ा बंद झाली होती. आता या लहानशा रा ांतील गाईवासर सुखांत होती. बादशाही रा ात कोणाही सरकारी ठाणेदारांनी, चोरांनी वा खाटकांनी लोकांची गाईवासर लुटून- पटून ाव , अशी बेबंदशाही चालत होती. ४ पण आता रा ांत गुरांचे गोठे नधा नांदत होते. महाराजांनी रा कारभारा ा बाबत त पंत दादाजी क डदेवांचा क ा समोर ठे वला होता. पंतांनी जजाऊसाहेबां ा योजने माणे आ ण आ ेनुसार पवती ा शवारह ीतील अंबील ओ ाला लहान लहान धरण आ ण पाटबंधारे घातले होते. शेती ा, गावक ा, सरकारी कामकाजा ा, ायदाना ा, स नसेवे ा, श ी ा आ ण सग ाच कारभारांत महाराजांनी कै लासवासी दादाजीपंतां ा रेघेखाली रेघ अन् दोरीखाली दोरी धरली होती. पंतांचा ओळं बा वहाराला सोडू न कधीच सरकत नसे. महाराजांचे वागणही अगदी तशाच ओळं ात असे. खरोखर, काय सांगावी पंतां ा कारभाराची क त? दादाजी क डदेव तसा लहानसाच ा ण, लहानसाच कारकू न! को ा शाही दौलतीचा वजीर न ,े सदरेजहाँ न ,े

क कायदेआझमही न ;े पण ाने के लेले इ ाफ थोर थोर बु वंतांसही मंजूर झाले. शाहजादा औरंगजेबासही मा जहाले! औरंगजेब णत असे क , दादाजी क डदेवाने के लेली ायमनसबी आ ण दलेले इ ाफ ब त ब त उ म आहेत! पंतां ा चे ाने पंतां ा क ावर ताण चाल वली होती. आज पंत असते तर संतु च झाले असते. ाय चोख मळत होता. मह ाचे तंटे गोतसभे ा समोर सा ीपुरावे घेऊन गोतसभे ा नणयानेच सुटत. जर तेथे समाधान झाल नाही तर फयादी माणूस थेट महाराजांपयत जाऊन ाय मागूं शकत असे. बनव श ाने ही काम घडत. सा ी-पुरावा अपुरा असेल तर द क न नकाल सां गतला जाई. जो द ी खरा ठरेल ाला स ी समजून ाय नवाडा के ला जाई. काज ना कायमची रजा मळाली होती. चो ा, दरवडे, खून, मारामा ा, जाळपोळी, वगैरे गुंड गरीला एकदम आळा बसला होता. ह आपले रा आहे, णजेच रा आहे, याचा सा ा ार सवास होऊ लागला. लोक णूं लागले क , ह देवरा आहे. अव ा तीन वषात बारा मावळांचे प एवढे पालटल. पण खरी द पुढचे होती. महाराजांची व ां ा म ांची वाटेल ती द करायची तयारी होती. ते अ ंत आतुरच होते. आ ण याच वेळी एक बळीराम महाराजांना कायमचा येऊन सामील झाला. का ोजी नाईक जेधे देशमुख. शहाजीराजांना जे ा अटक झाली, ते ाच मु फाखानाने का ोजी जेधे व ांचे कारभारी दादाजी कृ लोहोकरे आ ण र ाजी दादाजी लोहोकरे या तघांनाही कै द क न कनक गरीस ठे वले होत. तेथे दादाजी लोहोक ांचा मुलगा र ाजीपंत हा कै देत मरण पावला. ५ पुढे शहाजीराजे वजापुरास मु झाले ( द. १६ मे १६४९), ाच वेळी का ोजी व दादाजी हेही सुटले. आप ामुळे का ोजीसार ा न ावंताला व दादाजी लोहोक ांना तु ं ग भोगावा लागला, याच राजांना फार वाईट वाटल. पण आता उपाय काय? राजांनी का ोजीला बोलावून गु मसलत के ली आ ण टल,५ “मावळ ांती तु ी वतनदार जबरद आहा. चरंजीव राज ी सवाजीराजे पुणा आहेत. ांकडे जमेतीनसी तु ास आ ी पाठ वतो. तेथे इमाने सेवा करावी. कालकालावरी ल ठे वोन, जवावरी म क न ापुढे ख ावे. तु ी घरो बयातील मायेचे लोक आहा. तुमचा भरोसा मानून रवाना क रतो. इमाने वतावे, आवघे मावळचे देशमुख देखील ांसी जू होऊन ांचे आ त वतत यैसा वचार क न जबरद ीने राहावे. येखादी म गलाईकडील फौज, इ दलशाहीकडील फौज आली तरी आपण इमान राखावा. ांसी लढाई करावी.”

महाराज शहाजीराजे अस बोल ावर लगेच का ोज नी बेलरोटीची आण घेतली.१५ शपथ वा न का ोजी णाले क , शवाजी महाराजसाहेबांचे पायासी इमानाने वतू? नंतर मग राजांनी का ोज ना व दादाजीपंतांना व देऊन ांचा मान के ला.५ लौकरच का ोजी व पंत पु ाकडे नघाले. ते ा राजांनी चरंजीव शवबाक रता प व जरे देऊन का ोज ा बरोबर दले व दोघांनाही मानाचे पान वडे दले.५ का ोजी पु ाकडे नघाले ते अशी शपथ घेऊन क , आता बा ावाची सेवा करायची नाही! का ोज ा लेकाने, बाजीने तर आधीच, ‘बापास न पुसता’१ फ ेखानावर परा म गाज वला होता. १० शहाजीराजांनी पाठ वले आ ण का ोजी जेधे मावळात आले. पु ांत ते शवाजीमहाराजांना भेटले. आपल चांगल नवडक माणस ांनी महाराजां ा हवाली के ल . शवाय अनेक वीर महाराजांनी वेचून मळ वले होते. नवीन मळवीत होते. टपून, नवडू न, पारखून, घडवून ते एके काला अचूक क दणात बसवीत होते. का ोज ा ये ामुळे महाराजांच बळ परातभर वाढल. या वेळी वजापूर ा बादशाहाचे ल जावळी ा चं राव मो ांवर गेल. आधीपासून गेलेलच होत. पण शहाजीराजां ा अटके ा करणामुळे जावळीवरच ल जरा ढळले होत, त पु ा खळल. कदीम चं राव मोरे वार ानंतर, चं रावा ा वधवा बायकोने महाराजां ा पाठबळावर यशवंतराव मोरे नांवा ा पु षाला जावळी ा गादीवर बस वल. वा वक मोरे हे वजापूर ा आ दलशाहीचे सरदार. जर एखादा ‘चं राव’ नपु क मरण पावला, तर नवा वारसा कोण ठरवायचा? ाला ‘चं रावा’ ा गादीवर कोण बसवायच? हा अ धकार कोणाचा? उघड होत क , हा अ धकार आ दलशाह बादशाहाचा होता. परंतु दोन वषापूव मरण पावले ा दौलतराव चं रावा ा वधवा बायकोने शवाजीमहाराजां ा पाठबळावर यशवंतराव नांवा ा पु षाला जावळी ा गादीवर ‘चं राव’ णून बस वल. णजे बादशाही सरदार-जहागीरदारां ा गादीचे वारस बादशाहा ा मा तेने ठर ाऐवजी या बंडखोर पोर ा ा मा तेने ठ ं लागले. ह बादशाहाला आवडल नाही. पण ाने शवाजीराजांब ल एक अ रही न उ ारतां पर र न ा चं रावाच उ ाटन क न जावळी ज कर ाच ठर वल. जावळीची दौलत, ‘गैरी लोक पैस क न बळका वली आहे!’ अस बादशाहाने जाहीर के ल व ती ज कर ाची काम गरी आपला ात सरदार अफजलखान या ावर सोप वली.

अफजलखान जावळी ा न ा चं रावाला दौलतीसह खलास कर ासाठी नघाला. ही ाची ारी चं राव मो ां ासाठी होती. शवाजीमहाराजां व न ती. खानाला जावळीची क त माहीत होती. भयंकर ड गरांची, अ ंत न बड अर ांनी आ ण द ादरड नी वाढलेली जावळी णजे वाघांची जाळी होती. तेथे मोहीम करण अ तशय क ाच होत. खानाने येता येतांच प हली डरकाळी फोडली क , ‘कदीम चं राव मयत झा ावर जावळीची दौलत गैरी लोक पैस क न बळकावली आहे!’ णजे बेह दारांनी बादशाह हजरत आ दलशाहां ा मंजुरी शवायच जावळी बळकावली आहे. णून ती ता ात घे ासाठी आपण आल आह . खानाने आप ा मो हमेचा असा डौल घालून तयारी चाल वली (जुलै १६४९). अफजलखानाला या अवघड मुलखांत शर ाच जवावर येत होत. पर र फौजा पाठवून जावळी ावी, अस ाच मन णत होत. णून खानाने का ोजी जे ांनाच कू म पाठ वला क , तुम ा तः ा सै ा नशी जावळीवर ा मो हमेसाठी या. पण का ोजी जेधे आता एका प ा गु चे प े चेले बनले होते. ांनी महाराजांश मसलत के ली आ ण खानाश नुसताच प वहार चालू ठे वला. खान ांची वाट पाहत होता. पण तेव ात बादशाहाचा अफजलखानालाच कू म आला क , कनाटक ा मो हमत तु ी सामील ा. ामुळे खान कनाटकांत नघून गेला व जावळीवरची मोहीम बारगळली. अशा कारे जावळी ा चं राव मो ांवर आलेले संकट टळल. जावळी आ ण चं राव बचावल. ६ पुरंदरगडाव न अक ात् बातमी आली क , महादजी नीळकं ठराव सरनाईक वारले ( द. २३ मे १६५४ पूव ). महाराजांना वाईट वाटल. पंत फार चांगले होते. शहाजीराजांवर व शवाजीराजांवर ांच फार ेम होत. सासवडजवळ चांबळी गावची इनामदारी पंतांकडे होती. आजवर पंतांनी पुरंदरची परवरीश तारफे ची के ली. फ ेखाना ा वेळी महाराजांवर अवघड घटका आलेली पा न पंतांनी महाराजांना पुरंदर क ावर सै ा नशी घेतल. जर पंतांनी पुरंदर क ा महाराजां ा दमतीला दला नसता, तर फ ेखाना व लढण जड गेल असत. असा चंदनी हाडाचा हा ातारा हयाती ा अखेरीसही महाराजांक रता झजला. ते पंत सरनाईक वार ाचे समजतांच महाराजांनी ां ा चौघा मुलांस दुखवटा पाठ वला. कनाटकात नुक ाच गेले ा शहाजीराजांनाही ांनी प ाने ही गो कळ वली. ते ा राजांचेही दुखव ाचे प पंतां ा पु ांस आले. राजांनी ल हल, ७

“राज

ी नीळकं ठरावास देवा ा जहाली णौनु ल हल. ब त अनु चत जहाले. ी ा करणीस कांही चालत नाही. तु ी ववेक आहां. नीळकं ठराव जैसे कांही चालत होते तेच रीतीने वतणे. तु ी सु आहां. समाधान असो दीजे.” महादजी नीळकं ठराव मरण पावले, ामुळे पुरंदर ा सरनाइक चा उभा रा हला. पंतांचे चार पु नळोपंत, शंकराजीपंत, वसाजीपंत व ंबकपंत हे आपसांत भांडूं लागले. गडावर भाऊबंदक सु झा ाची बातमी महाराजांस समजली. महाराज ताबडतोब गडा ा पेठेस गेल.े चौघाही भावांनी महाराजांस गडावर आणून आपआप ा त ारी ांना सांगावयास सु वात के ली. गड आप ाच हात असावा, अशी जो तो इ ा ध ं लागला. रा ाची मह ाकां ा डो ांपुढे ठे वून ेक ण जगणा ा महाराजांना ही ाथ व मूखपणाची भांडण ऐकू न उ ेगच आला. ांनी चौघा भावांना समजावून सांग ाचा य के ला. पण अ भजात मूखपणापुढे शहाणपण चालत नाही. अखेर यां ा भांडणापाय पुरंदरावर एखादा बादशाही क ेदार येऊन दाखल ावयाचा, अशी च महाराजांना दसूं लागल . महाराजांनी मन कठोर के ल आ ण आप ाबरोबर गडावर नेले ा माव ांना ांनी भराभर कू म सोडले क , गडावर आप ा चौ ा-पहारे बसवा! गड ता ात ा! याच वेळ भराभरा गडावरील चौघाही भावां ा घरांवर महाराजांनी छापे घातले आ ण चौघांनाही बे ा घात ा! चौघांनाही मग हादरा बसला. गड महाराजां ा कबजांत गेला. महाराजांचे व महादजीपंतांचे संबंध पतापु ासारखे होते. णजे ह चार भावंड ांना भावांसारख च होती. ते तस मानीतही. पण बेसावध माया ठे वली तर रा साधणार नाही, ह जाणून महाराज कठोर झाले. ांनी चौघाही भावांना आप ापुढे आणल. आ ण चौघांनाही बे ातून मोकळे क न ांना पाल ांचा मान दला. आप ा पदर ठे वून घेतल व पुरंदरगडावर नवीन क ेदार नेमला, नेतोजी पालकर! (इ. स. १६५४ ऑ ोबरनंतर) आता बादशाहाची भीती संपली होती. कारण शहाजीराजे कनाटकांत रवाना झाले होते. राजे वजापुरांत होते, त पयतच बादशाहाची भीती वाटत होती क , तो शहाजीराजांस पु ा दगा करील क काय याची. णूनच फ ेखाना ा पराभवानंतर चार वष महाराजांनी बादशाहा व कांहीही उठाव न करता इतर मह ाच काम के ल . आप ा रा कायास महाराज संतस नांचे आशीवाद मळवीत. ां ा पायाशी ते न होत. महाबळे रावर गोपाळभट महाबळे रकर णून एक स ु ष होते. याच वेळी महाराजांनी व आईसाहेबांनीही गोपाळभटज चा गु मं घेतला. तदनंतर महाराजांनी आप ा

गु ज ना च रताथाक रता वषासन दल. ा वेळी ांनी गोपाळभट महाबळे रकरांस ज प ल हल, ( द. १८ फे ुवारी १६५३) त पुढील माणे, ९ ।। ी ।। वेदमू त गोपाळभट बन ीधरभट वा ीमहाबळे र, ी शके १५७४ नंदननाम संव रे फा ुन शु तपदा र ववासरे त नी गोसावीयां ती व ाथ शवाजीराजे दंडवत. वनंती उपरी ामी भले थोर अनु ाते. सूय उपासनी. पदमह ् ी. ऐसे जाणोन, आपण मातो ी जजाबाई आऊसाहेब वेदमू त भाकरभट उपा े यां ा व माने ामीपासून मं उपदेश संपा दला. ामी आपले गु . ामीस आपण आपले अ ोदयाथ सूय ी थ अनु ान सां गतल. तवष वषासन ावयाची मोईन के ली असे. ीमहादेव सा . ामीनी नरंतर देवापाशी आमच क ाण इ ाव. लेखनालंकार. या प ावर महाराजांची ‘ तप ं ’ मु ा व मोतब आहे. महाराजांच म क स ु षां ा चरणी सदैव न होत होत.

आधार : ( १ ) शचसा. २।१०५. ( २ ) राजखंड १५।३३०. ( ३ ) शचसा. ३।५३४ व ३७. ( ४ ) शचसा. ५।७६८; राजखंड १६। १५ व १६. ( ५ ) जेधेशका क रणा. ( ६ ) पसासंले. ५५७, ५५८ व ५६७; शच न. पृ. १४१ ते ४५. ( ७ ) शचसा. १।८७ व ८८. (८) शचसा. १।९२. ( ९ ) सनदाप े पृ. ११२ व १४१. ( १० ) जेधेक रणा. ( ११ ) शचसाले. १०५. शवाय पुढील प पाहा : शचसा. २।२३३, ३४; राजखंड १५।३३४, ३३५ व २७०.

जावळी

ा जाळीत

महाबळे र, मकरंदगड, मंगलगड आ ण पारघाटाचे चंड पहाड यां ा दाट त चं राव मो ाची जावळी वसली होती. हे सवच पहाड अंगाने एवढे अवाढ क , मा ाव न खाली पा हले तर पाताळ दसाव! झाडी तर शेवाळासारखी दाट. वाघ, अ ल, च े आ ण असलीच रानटी जनावर येथे अ तशय होती. पाऊस धो धो धो पडायचा. असे वाटायचे क , आता हे चंड ड गरही वा न जाणार! जावळी ा जाळ त रा करायला वाघाचेच काळीज हव! आ ण मो ांचे काळीज वाघाचच खर. प ान् प ा मोरे जावळी ा दर त दौलत थाटून बसले होते. ते तःला आ दलशाह बादशाहाचे सरदार णवीत. ‘चं राव’ हा मो ां ा कु ळीचा पढीजात कताब होता. मो ांची गादी आता टकली ती के वळ महाराजां ा पाठबळामुळेच. नाही तर सहा वषापूव च बादशाहाने ज ीचा कू म सोडला होता. स ाचा ‘चं राव’ यशवंतराव मोरे के वळ महाराजां ा कृ पेमुळेच गादीवर आला होता. अफजलखान आलाच होता मो ांना गळायला. पण का ोजी जे ांनी टोलवाटोलव क न ती वेळ टाळली. आता चं राव मोरे आ ण ाचा कारभारी हणमंतराव मोरे जावळीची जहागीर पाहात होते. हा हणमंतराव चं रावाचा नातलगही होता. महाराजही आपली रा ाची दौलत जीव लावून जतन करीत होते. नवे नवे नातलग महाराजांनी गोळा के ले होते. नेतोजी पालकर, मोरोपंत पगळे , आ ाजी द ो भुणीकर, शामराजपंत प नाभी, ब हज नाईक, संभाजी कावजी क ढाळकर, नूरखान बेग, व ासराव दघे वगैरे वगैरे कतीतरी! महाराजांभवती सवानी जवाचे कड के ले होते. महाराजांचा श पडायचा अवकाश क , कसलेही द तीचे अवघडसवघड काम असो, पोरांनी घेत ाच उ ा. अशी माणस मळवायला आ ण सांभाळायला महाराजच हवेत. अजून रा पाळ ांतच होते. चार-पांच क ेच फ रा ांत होते. महाराजांची फार इ ा होती क ,

चं राव मो ांनी रा ात सामील ाव. जावळी सांभाळून व उपभोगून रा ांत असाव. पण अजूनही ांनी असा खडा जावळीत टाकला न ता. चं राव मोरे जावळ त गादीनशीन झा ापासून महाराजांशी शेजारधमाने वागत आला होता. पण चंदररायाची नजर हळूहळू हरवळूं लागली. ाची भूक वाढली. गुंजण मावळची देशमुखी आपली आहे, असे चं राव ह ाने बोलूं लागला. १ खरे णजे ाचा गुंजण मावळाशी संबंध न ता. महाराजांस चं रावाचा हा अ ायी दावा समजला. गुंजण मावळ ा देशमुखीवर शळमकर देशमुखाचाच खरा ह होता. या शळमकर मंडळीनी फ ेखाना ा ारीत महाराजां ा हाताशी उभ रा न परा म गाज वला होता. कांही चुगलखोरांनी हैबतरावाला असा धाक घातला क , तुमची वतनवाडी ज कर ाचा डाव आता यांतच शवाजीराजा साधून घेईल. कारण मो ांनी तंटा मांडलाय. वतन वां ांत पडल आहे. ह ऐकू न हैबतराव शळमकरही धा ावला. ही सव कथा समजताच महाराजांनी हैबतराव शळमकराला ताबडतोब प च पाठ वल, २ “तुमचे बाबे जूर खबर मालूम जाली जे, क ेक व डया लोकांनी तुमचे पाठ शक घातला आहे, क तुमची देशमुखी आ ी घेऊ. तु ास वाईट क , ऐसा शक तुमचे पोटी बैस वला आहे व क ेक तुम चया घरो बयाम े एक कार वतणूक जाली आहे असे क ेक लोक बोलताती. तरी येही गो ी ा न म ा येऊन क ी क रतील. ऐसा शक बस वला आहे. या तही गो ीक रता व कतेक गो ीक रता तु ी शकजादे आहा. डावाडौल होता तरी तु ास साहेब घरी ा लेकरासा रखे जा णती आ ण तुमचे फार हेही गो ीचे वाईट करावे ऐसे मनावर कधी धरणार नाहीत, हे तु ास ब म कळले असावे. कोणेही गो ीचा शक न धरण, तुमचे हजार गु े माफ आहेती. तु ासी आ ी कांहीही वाईट वतणूक क तरी आ ास महादेवाची आण असे व आईसाहेबांची आण असे. कोणेही गो ीची चता न करणे. अवांतरही लोक भेडस वले असेल ते भेट वणे. आम ा इमानावरी आपली मान ठे ऊन आ ापासी येणे. कोणे गो ीची चता न करण.” महाराजांनी शळमकरांची कड घेतलेली चं रावाला आवडली नाही. पण राग मनांत ध न तो ग रा हला. एव ांत महाराजां ा रा ात एक पाप घडल. मुस खो ांत ा रंगो मल वाकडे नांवा ा एका कु लक ाने वधवा हाऊबाईशी पाप के ल! अन् ह महाराजांना समजल. महाराज अशा गु ाला कती भयंकर श ा देतात, ह सवाना माहीत होत. पूव एका पाटलाने असा ‘बद अमल’ के ला णून, ांनी ाचे हातपाय तोडू न टाकले होते. ३ रंगोबा

भेदरला. आता शवाजीराजा आप ाला मारील या भयाने रंगोबा पळाला आ ण जावळीत चंदरराया ा पाठीमागे दडला. ४ आप ा रा ात ा गु गे ाराला चंदररायाने पाठीशी घातलेले महाराजांना आवडल नाही. पण कडू पण नको णून ते उगी रा हले. पण लौकरच रंगोबा मरण पावला. भीतीने हाय खाऊन चं राव बरवाडी ा पाटला ा उ ावरही हात मा ं लागला. पाटला ा उ ाच गाव तः चं रावच खाऊ लागला. णजे अ ायच झाला. ते ा तो पाटील महाराजांपुढे पदर पस न आला ाय मागायला. ांनी पाटलाला वचन दले क , तुला कना ाला लावल जाईल. चता सोड. ५ चं रावाने तर चढच आरं भली. ाने का ोजी जे ां ा व रा ा ा ह त असले ा रो हडखो ावरच चाल क न, १० चखली ा रामाजी वाडकर पाटलाला ठार के ले. पाटलाचा पोरगा लुमाजी पाटील यालाही ाने कापून काढल. ६ चं रावाने महाराजांश अशी ट गाई आरं भली. के लेले उपकार राया वस न गेला. बु ी फरली. ाचा कारभारी हणमंतराव मोरे तर उमट बनला. या हरामखोर वतावाने महाराज रागावले. तरीही चार गो ी कडू -गोड सांगून चं रावास ता ावर आणता आले तर बघावे णून ांनी ाला थैली ल हली. पण चं रावाची घागर पालथी होती! चं राव व हणमंतराव मोरे भारीच गुम ला आले. आपल बळ फार. आपली जावळी णजे वाघाची जाळी. कोणाची छाती आहे जावळीत उतरायची! उतरला तर फाडू न काढू ,ं अशा गुका त दोघे होते. मो ांची पागा मोठी होती. पायदळही चांगल होत. शवाय मंगलगड, मकरंदगड, रायरीचा गड आ ण जोहोर मावळाचा बकट मुलूख मो ां ा हात होता. मो ांनी धनदौलतही खूप जम वलेली होती. जरब एखा ा दरवडेखोरासारखी बस वली होती ांनी. महाराजांनी के लेले उपकार ां ा ानांत रा हले नाहीत. महाराजांनी कडक थैली जासुदाबरोबर जावळीस रवाना के ली. चं रावाने थैली घेतली. हणमंतरावही होता. कारभा ाने थैली उघडली. रीतसर माय ानंतर महाराजांनी कडाडू न ल हल होत, “तु ी मु फद राजे ण वता! राजे आ ी! आ ास ीशंभूने रा दधल. तरी तु ी राजे न णवावे. आमचे नोकर होऊन आपला मुलूख खाऊन हमरहा चाकरी करावी. नाही तर, बदफै ल क न फं द कराल तर जावळी मा न तु ास कै द क न ठे वू.”

प ातील महाराजांचा मजकू र ऐकू न चं राव हसला. हणमंतरावाची तर जणू अ नी वरच सरकली. शवाजी भोसला जावळीशी खेळ करतोय, पण माहीत नाही अजून मो ांची औलाद कोण ा धारेची आहे त! अ तशय रगेल तोरा मो ां ा मुख ावर बसला होता. आ ण चं रावाने थैली आवळून महाराजां ा प ाचा जवाब राजगडावर रवाना के ला. ७ राजगडावर महाराजां ा सदरेपुढे जवाब दाखल झाला. महाराजां ा आ ेने पंतांनी थैली वाच ास सु वात के ली. चं रावाने ल हल होत,७ “…..तु ी काल राजे जाहला! तु ास रा को ही दधल? मु फद राजा आपले घरी ट लयावर कोण मा नतो? तु ी ल हल क जावळीत येऊं! येता जावळी, जाता गोवळी! पुढे एक मनु जवंत माघारा जाणार नाही! तु ाम े पु षाथ असला, तर उदईक येणार ते आजच या! आ ी कोकणचे राजे असून, आमचा राजा ीमहाबळे र! ाचे कृ पेने रा क रतो. आ ास ीचे कृ पेने बादशहाने राजे कताब, मोरचेल, सहासन मेहरे बान होऊन दधले. आ ी दाईमदारी दर पढी रा जावळीच क रत . तु ी आ ासी खटखट कराल तर प समजून करण! येथे उपाय कराल तर तो अपाय होईल. यश न घेता अपयशात पा होऊन जाल.” हा म ुरीचा जाबसाल ऐकू न महाराज रागावले. ांनी अखेरचा इशारा चं रावास पाठ वला. ांत ांचा हेतू हा क , जर शहाणा असेल तर अजूनही तो समजून वागेल. नाही तर ा ा आयु ाची दोरी संपली! महाराजांनी चं रावास प इशारत ल हली. थैली जावळीस रवाना झाली. थैली चं रावाने उघडली. महाराजांनी तडकू न ल हल होत, “…..जावळी खाली करोन, हात माल बांधोन, भेटीस येवोन जूरची चाकरी करण! इत कयावरी बदफै ली के लया मारले जाल!” महाराजांची थैली अशी करडी मळा ावर चं रावा ा मशीला तर जा च पीळ चढला. ताठर गडी महाराजांस जुमानीना! ांतून ाला हणमंतरावाची भर. चं रावाने महाराजां ा थैलीस उमट जवाब दला,७ “….जावळीस येणारच तरी यावे! दा गोली महझूद आहे! कांही बेजवाबास खुत घालून ल हले, ते का सयास ाहा वल? महाराजांनी हा जवाब ऐकला मा , अन् ांची आग उसळली. शरजोर हरामखोरांचे समझोते घालण महाराजां ा त बयतीस नामंजूर होत. अशा ेक मूखाला शहाणे करीत

बसण हाही मूखपणाच ना! महाराजांस मंजूर न ता तो. ांनी का ोजी जे ांना, हैबतराव शळमकरांना, संभाजी कावजी क ढाळकराला, बांदलनाइकांना१ आ ण रघुनाथपंत सब नसांना तातडीचे कू म पाठवून जूर बोला वल. ८ महाराजांचा न य झाला. चं राव मोरा बेवकू फ! बदतमीज! जावळी ा अवघड जागेची आ ण हजार ारांची नशा चढली ाला! ब ् जावळी रा ांत ताबडतोब दाखल झालीच पा हजे! मो ांची हरळी जावळ तून उखडलीच पा हजे! का ोजी, हैबतराव, संभाजी आ ण रघुनाथपंत मुजरे घालीत सदरेवर हजर झाले. महाराज णाले,८ “चं राव मोरे यास मार ा वना रा साधत नाही! तु ांवांचून हे कम कोणास न होय! पंत, तु ीच ा ाकडे हे जबीस जाव!” नवडक धारकरी हशम या सरदारां ा मागोमाग जंगलात घुसले. आकट वकट जावळीची वाट. जंगलजाळी करर दाट. मूत मंत जणू यमाश गाठ. पायाखाली पाचोळा चुरचुरत होता. जावळ त हणमंतराव मोरे होता. तापराव मोरे णून चं रावाचा आणखी एक नातलग होता. पायदळ, घोडदळही खूप होत. तः जाती नशी चं रावही होता. रघुनाथपंत चं रावाकडे गेले पंतानी बोलणी लावल पण मो ां ा कुं डलीत पाप ह गोळा झालेले होते! कुं डली जमेना! एकदम भयंकर कालवा उठला. चतुबटावर, जोहोर खो ांत, शवथर खो ात आ ण खु जावळीवर ह ा आला. हणमंतराव, चं राव आ ण सगळी मोरे मंडळी धावली. आरो ा कका ांनी जावळी क दली. कापाकाप सु झाली. बंदकु ा कडकडू ं लाग ा. द ाखो ांत सादपडसाद घुमूं लागले. महाराजां ा माणसांनी जावळी क डली. मोरे मंडळी ह ाराची तखट. डोळे लाल क न वार क लागली. ांत मो ांकडू न एक प ा तर हरीरीने ंजु त होता. ा ा ह ाराची काय तारीफ सांगावी! जसे च सुदशन. पाऊल पुढे सरकूं देईना. मो ां ा पदर असा अजुन आला तरी कोठू न? शथ के ली ाने. ाच नांव मुरार बाजी देशपांड.े मो ांवर चौफे र चढाई झाली. एव ांत संभाजी कावजी क ढाळकराने हणमंतराव मोरे ठार के ला!८ मो ांची दाणादाण उडाली. अन् जावळी हातची चाललेली पा न खासा चं राव

पळाला. ाने महाडाप ाड असलेला रायरीचा गड गाठला. याच धांदलीत चं रावाचा भाऊबंद तापराव मोरे झाडीतून लपत छपत पळाला. ाने थेट वजापूरचा र ा धरला. महाराज जावळ त जाती नशी आले. मुरार बाजी देशपांडा अशा इरेसरीचा लढता पटाईत पा न महाराज ा ा सफे जंगीवर खूष झाले. पण मुरार बाजी चुकत होता. कोणा ा बाजूने लढायच आ ण कोणा ा व लढायच, ह मुराराला कोण शक वल ते चुक चच शक वल. जावळी काबीज झाली ( द. १५ जानेवारी १६५६). महाराजांनी मुरार बाजीला समजावल. ाला वनवल. ह काय रा ाच. देवाधमाच. के वळ मो ांशी वैर णून शवाजीराजे भोसले लढले नाहीत. लढणारही नाहीत. एके काळ याच मो ांना आ ी भोस ांनीच हाताचा आधार देऊन चंदरराई दली. पण मोरे वसरले. मोरे चुकले. आता ां मुरार बाजीने चुकूं नये. महाराजांनी मुरारला मागणी घातली, रा ा ा चाकर त ये. तू हवासच! तु ा समशेरीची क त डं ावर चढेल! आ ण मुरार बाजी आला. महाराजां ा पदर पडला. जावळी ा ाथ बळजोराची खदमत करणारा अमोल ुम रा ांत सामील झाला. जावळी कबजात आ ाबरोबर महाराजांनी कृ ाजी बाबाजी यांस तेथील सुभेदार नेमल. वरो राम यांस मुजुमदार नेमल. या दोघांनीही जावळीतील गणशेट शेटे णून एक त त गृह होता ास बोलावून आणल. ाला जु ा सव ह दारांची मा हती वचा रली. कोण कोण ह दार आहेत व कोणते कोणते ह आजपयत ते चालवीत असत, ही मा हती घेऊन ती व ा पूववत् चालू ठे वली. ११ महाराज जावळी न पुढे रायरी ा क ाकडे चालून गेले ( द. ६ ए ल १६५६). कारण चं राव रायरीवर जाऊन बसला होता. रायरीचा क ा खूपच उं च. दौलताबादे ा दहा पट. महाराजांनी गड गराडला. चं रावाची कु वत आता गडापुरती उरली होती. महाराजां ा सै ांत शळमकर देशमुख होते. ते तर चं रावाचे भाचे होते. मामाचा हटवाद शळमकरांना चला नाही, ते महाराजांकडू न ंजु त होते (ए ल १६५६). एक म हना झाला. जावळीचा वाघ कांही नमेना. महाराज गडाशी धरण ध न बसले. अखेर एके दवशी चंदरराजा मगलूब झाला. ाने तलवार ठे वली. महाराजांच मन मोठ होत. ांनी चं रावाला अभय कौल दला. काही झाल तरी चं राव आपला आहे, मराठा आहे. अनुभवाने शहाणा होईल. पु ा ाचा ालाच जावळीची चाकरी सांगून रा ाची सेवा

करवून घेऊं, असा वचार ां ा मनांत आला. ांनी शळमकरांना गडावर पाठवल आ ण चं रावाला मानाने गडाखाली आणले. ाचा मानमरातब राखला. घोडा, व , तलवार ाला दली. मा ाचा मोरचेलाचा मान काढू न घेतला. महाराजांनी ाला माल दला. पण मो ाने माल माघारा पाठवला. गडाखाली चं रावाला ल रांत ठे वून महाराज गडावर गेल.े गड का लहान! के वढा पसारा ाचा. गडाचा नुसता चढावच तीन कोसांचा होता. महाराजांनी गडा ा दु ीचा कू म दला आ ण गडाला नांव दल ‘रायगड.’ महाराजांना रायगड फारच आवडला. इतका का आवडला? रायगड पा ह ाखेरीज त नाही समजायच. एव ात चं रावाची आवस उगवली! दोरीच तुटली ा ा औ ाची! महाराजां ा छावणीत रा न ाने वजापूरशी सूत बांधल. मुधोळ ा बाजी घोरप ाकडे चं रावाची चो न प गेली. महाराजां ा हेरांनी ती वाटेतच अलगद पकडली. तेव ांत तः चं रावाने छावण तून धूम ठोकली, १२ पण कु ठे पळे ल? पु ा कै द झाला! महाराज चडले होते. ांनी चं रावाची गदन उडव ाचा कू म सोडला आ ण म ुरीचे जाबसाल करणारी ती हरामखोर गदन उडाली.७ चं रावा ा बाजी व कृ ाजी या मुलांनाही महाराजांनी ठार के ल १५ ( द. २७ ऑग १६५६ नंतर). जावळी ा जवळचे चं गड, मकरंदगड, कांगोरी, सोनगड, चांभारगड हेही क े रा ात दाखल झाले. जावळीची जागा इतक कमालीची बकट होती क , अ ज च! ती अ ज गुहा ता ांत आ ावर महाराजांनी आपला ख जना ठे वावयास हीच जागा पसंत के ली. १३ जावळी ा जवळच पारघाटा ा त डावर व रडत डी घाटा ा नाकासमोर एक ड गर अगदी रखवालदार रामो ासारखा बसला होता. ड गराचे नांव होत भोर ा ड गर. यासच ‘रान आडवा गौड’ असे णत. महाराजांचे नेमके ल या भोर ा रखवालदारावर गेल. जावळीचीके वळ जावळीची काय पण रा ाची रखवाली हा भोर ा करील, ह महाराजांनी ताडल. ांनी मोरोपंत पग ांना आ ा के ली क , या रखवालदारा ा म कावर तटबंदीचे पागोटे चढवा. आ ण क ा बांध ास पंतांनी सु वात के ली. १६ याच काळात वरंधा घाटातील शवथरजवळ ा एका काळो ा गुहते कु बडीवर रेलून, दीप काशांत एक अ ंत तेज ी स ु ष कमयोगाचे त ान ओवीब कर ात म झाले होते,… समथ रामदास ामी! ही शवथरची घळ. या घळीस समथानी नांव दले ‘सुंदरमठ’. मु

ह रकथा न पण। दस ु रे ते राजकारण। तसरे ते सावधपण…

ी

ं े

ं े

ं े

ं े

आधार : ( १ ) मराठी माल ३।५. ( २ ) पसासंले. ७०८. ( ३ ) पसासंले. ५१०. ( ४ ) पसासंले. ६२७. ( ५ ) पसासंले. ६१५. ( ६ ) पसासंले. ७०७. ( ७ ) मोरे यांची छोटी बखर इ. सं. ( ८ ) सभासद पृ. ९. (९) शच न. पृ. १४८. ( १० ) शचसा. २।२३३ व ३४. ( ११ ) शचसा. ४।७१७. ( १२ ) जेधे शका. ( १३ ) शच न. पृ. १४९. (१४) पसासंले. १०३९. ( १५ ) शवभा. १८।४ ते ६. ( १६ ) शचसा. १० पृ. ५४.

क े पठार

उगवती ा उज ा अंगाला पु ापासून पाच कोसांवर द ा ा घाटाची दरड उभी आहे. द ाचा घाट चढू न वर गेल क , क े ा मुलखांत पाऊल पडत. द ाचा घाट णजे क पे ठाराचा उं बरठाच आहे. जेजुरीपासून व गड, पुरंदर, बोपदेवघाट, द ाचा घाट, सोनोरीचा ड गर, ढवळगड असा बाकदार वळसा घेऊन भुले रावता स ा ीने एक चं कोर रेखली आहे. या ड गरी चं कोरी ा एका टोकावर भुले र महादेव आ ण दुस ा टोकावर जेजुरीचा खंडोबा उभा आहे. अन् या चं कोरी ा ऐन म ाव न क ा नदी ळु ू ळु ू वाहते. एकदा अस झाल, देव स ा ी ा शखरावर ान बसले होते. धमराजाने आरं भले ा य ा ा काही नकडी ा कामासाठी भीम देवांना बोलावूं आला. भीम शखर चढू न वर आला. पण देवांची ानंदी टाळी लागली होती. भीमदेवाने ांची समाधी उतर व ासाठी अनेक वध य के ले; पण व धराज काही सावध होईनात. भीम मो ा चतत पडला. एव ात ाला देवां ा शेजार च असलेला ांचा कमंडलू दसला. ात पाणी होते. भीमाने तो कमंडलू उचलला आ ण देवां ा म कावर ओतला! कमंडलूतल गार गार, गोड गोड आ ण पाणी ां ा म काव न खळाळूं लागले. स ा ीव न ही गंगा भुई भजवीत, मो ाच कणस पकवीत, फळाफु लां ा बागा फु लवीत पूवकडे धावत नघाली. ही खळखळणारी गंगा णजे आमची क ा नदी. देवां ा या कमंडलूचे नांव होते ‘कर’. करांतून जी ज ली ती ‘करजा’. णजे क ा. क ाबाई. अथात देवही या आक क ानाने खडबडू न जागे झालेच! घाई घाई देव उठले अन् भीमदेवाबरोबर तसेच गेल.े कमंडलू स ा ीवर तसाच लवंडलेला रा हला. कमंडलू खळखळ वाहतच रा हला. शतक लोटली. युग लोटली. अजून क ा वाहतेच आहे. अन् या

चं खोरी मुलखातून क ाबाई जाते, णून या पठारी मुलखाला क पे ठार णतात. पुरंदर क ा क पे ठाराची राखण करीत उभा आहे. क पे ठारा ा मुलखात हा गड पुरंदर दसतो कसा? चांदी ा सुंदर तबकात मो ाचा तुरा ठे वावा तसा. अ ाड सोनोरी, प ाड जेजुरी, मधून वाहते क ा; क पे ठारचा पुरंदर जणू शवशाहीचा तुरा! पुरंदर आता रा ांत दाखल झाला होता. नेतोजी पालकर तेथे क ेदार होता. नेतोजीने गड अगदी ंजु ता बन वला होता. नेतोजी कमालीचा शूर होता आ ण बु मानही तसाच. पुरंदरावर बसून क पे ठारातील आ ण पुरंदर घे ातील अनेक फयाद चे नवाडे ाने अ त कौश ाने के ले होते. २ लोक फार खूष होते ा ा कारभारावर. ाची क त पसरली होती क , नेतोजी पालकर दूर ीने ाय नवाडे करतात णून. महाराजांनी आप ा कांही क ांची नांव या वेळी बदलून नव ठे वल . ६ रायरीचा ‘रायगड’ के लाच होता. चाकण ा क ाचे नांव ‘सं ामदुग’ ठे वल तही ब धा याच वेळी. रो ह ाचा ‘ व च गड’ झाला तोही ब धा याच वेळ . तोर ाचा ‘ चंडगड’ बनला तोही याच वेळ . वजापुरात फार चतेचे वातावरण पसरल तही याच वेळी. शाही महालांत चता ात मु ेन,े खाल ा मानेने, फारस न बोलता अन् मुळीच न हसता जो तो वावरत होता. कोकणप त ा व शाही स नत त ा क ेक ब ा ब ा अमलदारांना वजापुरांत मु ाम कू म पाठवून बोलावून घेतल होत. ७ बडे बडे सरदार आपापसात कु जबुजत होते. दवसे दवस चता वाढतच होती. सवाचे ल खुदाकडे होते. हक म शक करीत होते, बादशाह मुह द आ दलशाह अ तशय आजारी होता. बादशाह आजारी अस ामुळे अनेक बाबतीत आ दलशाही स नत त ढलेपणा आला आहे व अनेक अमलदार आपआप ा ठा ाव न वजापुरांत जमा झाले आहेत, ही बातमी महाराजांना समजली. पण तेव ात महाराजांचे ल क पे ठारांतील सुपे परग ावर गेल. ाला कारणही तसच होत. जोपयत सु ाचे ठाण आप ा खास कमतीत येत नाही त पयत क पे ठाराची पूववेस मोकाट उघडी व णूनच रा ाला धो ाची आहे, असे महाराजांच मत होत. सुपे परगणा शहाजीराजांना जहागीर होता. राजांनी तो संभाजी मो हते यां ा हाती सोप वला होता. संभाजी मो हते णजे शहाजीराजां ा धाक ा राणीसाहेबांचे भाऊ. राजाचे मे णे. महाराजांचे साव मामा. संभाजी मो हते हे सु ा ा गढीत रा न परग ाचा अमल करीत. नात तर मोठच नाजूक होत. संभाजी मो ह ांना, महाराज ‘मामा’ णत. पण

मो हतेमामांचे आप ा भा ावर मुळीच ेम न त, णूनच सुपे ठाणे परगणा खास शहाजीराजांचा जहा गरीचा असूनही रा ांत नस ासारखा होता. हळूहळू मामां ा व अनेक त ारी महाराजां ा कानी येऊन पोहोचूं लाग ा. मामा लाच खाऊन रयतेवर जुलूम क ं लागले होते. तमाजी खंडो कु लकण नांवा ा माणसाला मो हतेमामांनी अ ायाने तीन म हने तु ं गांत डांबून ठे वल. ा ा हातात बे ा घात ा. ाला खूप चोपून काढल. कशाक रता? या कु लक ाचे वतन वसाजी व रामाजी पणदरकर नांवा ा भावांना मळवून दे ाक रता! या वसाजी व रामाजी यांनी या महान् कायाब ल मो हतेमामांना एक घोडा व एकशे साडेस ावन पये लाच दली होती! खा ा लाचेला जागून मामांनी तमाजी कु लक ाला तीन म हने छळून ा ाकडू न जबरद ीने वतनाची सोड च ी ल न घेतली व तमाजीला सोडू न दल. ३ तमाजी कु लकण सुटला. ाने ाय माग ासाठी सरळ कनाटकचा र ा धरला. तमाजी शहाजीराजांकडे गेला. मो हतेमामांना समजल. आपले पाप राजां ा कानांपयत गेल आहे, ह कू न मामांना कांहीही वाटल नाही! मामा कोणालाही भीत न ते. गोताला कवा परमे रालाही ते भीत न ते! ४ राजकारण ब त कराव! परंतु कळोच नेदाव!

संभाजीमामा मो हते लाच खा ात पटाईत झाले होते. अगदी नढावले होते. एका प ाकडू न लाच ायची आ ण दुस ा प ावर अ ाय करायचा, नरपरा ाला खुशाल चोपून काढायचे. नाही नाही ते जुलूम करायचे, असाच कारभार मामांनी चाल वला होता.४ लाच खायची चटक मोठी भयंकर असते. माणसा ा र ाची चटक लागलेला वाघ आ ण लाच खायची चटक लागलेला माणूस सारखाच. भयंकर! ापदच! मानव जातीचे वैरीच हे. गो ा घालून जाग ा जाग ठार करण हाच या दोघांवर उपाय! मो हतेमामांच नात महाराजांश मोठ नाजूक होत, महाराजां ा साव आईसाहेब, तुकाबाईसाहेब, यांचे ते भाऊ होते. जजाबाईसाहेबां ा सवतीचे भाऊ. आधीच तुकाबाईसाहेब जजाबाईसाहेबांचा राग राग करीत. सवतीम र! अन् ांतून जर अ तशय कठोरपणाने मामांचा मनसुबा हाताळला, तर सवतीम र अ धकच भडके ल, ह दसत होत. मामां ा व कती तरी शकायती शहाजीराजां ा कानांवर जात हो ा. तमाजीची ही नवी फयाद आली. राजांनी ती ऐकू न घेतली. मे ाचे एकू ण ल ण कांही ांना धड

दसल नाही. ांनी चरंजीव शवाजीराजां ा नांवाने प ल न तमाजीस दल व ाला पु ास रवाना के ले. तमाजी ा फयादीची चौकशी कर ास राजांनी चरंजीवसाहेबांस ल हल होत.३ पण त प ये ाआधीच महाराज आप ाबरोबर नवडक ार घेऊन सु ाला नघाले. दसरा होऊन गेला होता. दवाळी पंधरा दवसावर येऊन ठे पली होती. १२ महाराज क पे ठारात आले. सु ाची गढी लांबून दसूं लागली. गढीत फारशी फौज शबंदी न ती. दरवाजावर पहारे होते. पाखरां ा थ ा माणे महाराज आप ा माव ांसह सु ा ा गढीपुढे येऊन घो ाव न उतरले. सरळ आं त चालूं लागले. आता खासा खासा राजा आला. शहाजीराजाचा लेक. धनीच तो. ाला कोण थांबवणार? महाराज आत गेले आ ण मामासाहेबांना सांगावा धाडला क , दवाळीचा पो मागावयास आल . वडीलधा ा माणसांकडू न पो माग ाची रीतच होती. मामां ा नरोपाची वाटही न पाहतां महाराज झपाझप मामां ा महालाकडे गेल.े मामांना क नाही न ती क , हा आपला भाचा अचानक येऊन गढ त शरेल. दरवाजावर व जागजाग माव ांनी चौ ा धर ा. महाराज मामां ा समोर जाऊन ठाकले. महाराजांनी मामांना सरळ सां गतल क , सुपे, ठाण व परगणा आम ा ाधीन करा! भलताच जबर पो मा गतला भा ाने मामापाशी! मामाच दवाळच काढल! मामांनी हा दांडगावा जाणला. ांनी साफ नकार दला. आपले मालक शहाजीराजे. हा पोरगा कोण कू म करणार? व डलां ा हयात तच जहा गर त दंडले ी माजवतो? हा संभाजी मो हता, ‘थोर ा महाराजांचा मी मे णा आहे,’ अशा गुम त धुंद होता. मामांचा बेत सरळपण सु ाचा ताबा दे ाचा नाही, अस दसतांच महाराजांनी आप ा माव ांना कू म के ला क , गर ार करा मामासाहेबांना! णात मो हतेमामा कै द झाले. ५ मामा हादरले! अन् मामां ापे ा महाराजांचे स गडीच जा हादरले. आप ा साव आई ा भावाला महाराज तडकाफडक कै द करतील, अस कोणाला वाटल न त. या नाजूक नातलगाला ग जा न आजवून सांगतील, अस वाटल होत. महाराजांनी मामांना पहा ात बसवल. गढीचा ताबा घेतला. गढीत तीनशे घोडा, बराचसा ख जना, कापडचोपड व चीजव ु होती ती ज के ली५ ( द. २४ स बर १६५६). महाराज नंतर मामांना भेटले. आदराने भेटले आ ण णाले क , ‘तु ी येथेच रा ांत राहा!’ परंतु मामांच मन भा ा वषयी कधीच नीट न त. ते कसे राहतील? ांनी ‘नाही’

टल. ते ा महाराजांनी ांना स ानाने व उ म इ जाम देऊन कनाटकात व डलांकडे रवाना के ल. सु ा ा ठा ावर येसाजी गणेश अ े यांस हवालदार नेमल. सुपे कबजांत आल.१२ आता जवळ जवळ संपूण क पे ठार रा ांत आल. तमाजी खंडरे ाव कु लकण कनाटकातून परत आला. ाने महाराज शहाजीराजांच प शवाजीमहाराजांना दल. ाची फयाद महाराजांनी सा ीपुरा ासह ऐकली व ाय के ला. ाच वतन ाला दल.३ आप ा मे ाचे गुण शहाजीराजांना ठाऊक होते. सु ाचा अशा काराने शवाजीराजांनी छापा घालून ताबा घेतला णून राजे मुळीच रागावले नाहीत. एव ांत वजापुरांत हाहाःकार उडाला. बादशाह मुह द आ दलशाह मरण पावला ( द. ४ नो बर १६५६). मुह दशाह मरताना सव सरदारांस णाला, ८ “मै और जदा रहता तो कनाटकके मु को अपनी काबू म लाकर इ ाम बना डालता! मेरी जदगी ख हो रही है! म अब बच न सकूं गा! मेरी मुराद पूरी करो!” हा बादशाह वलासी व रंगेल होता. थोर ा भावाचे डोळे काढू न टाकू न व धाक ा भावाच एक एक बोट छाटून टाकू न, ांना कायमचे बंदोब ांत ठे वून हा गादीवर बसला होता. मुह द ा नंतर ाचा मुलगा अली हा बादशाह झाला. सव कारभार मा मुह दची बेगम ‘बडी साहेबा’ ऊफ ‘बडी बेगम’ हीच पा ं लागली. ही बाई जबर उपद ् ापी व कार ानी होती. या वेळी म गलांचा द णतील सुभेदार ततकाच जहरी, मह ाकां ी व कतबगार होता. शाहजहान बादशाहाचा तो खु पु होता. शाहजादा औरंगजेब. सबंध द नचा मुलूखच काबीज कर ाची ाची आकां ा होती. वजापूरचा बादशाह मेलेला समजतांच औरंगजेबाची आकां ा उसळली. मुह द आ दलशाह आजारी पडला ते ाच ाची आकां ा उसळली होती. औरंगजेबाने वजापूरकरां ा बीदर ा क ास एकदम वेढा घातला. महाराजांनीही रघुनाथ ब ाळ अ े यांना दाभोळ ऊफ मु फाबाद बंदर व भवतीचे क े काबीज कर ास कोकणांत सोडू न दल. कोकण कनारा वजापूरकर आ दलशाहा ा ता ांत होता. रघुनाथपंतांनी भराभर छापे घालून तेथील ठाणी व दाभोळ बंदर काबीज के ल. महाराजांनी लगेच आपले शार कारभारी सोनोपंत डबीर यास औरंगजेबाकडे बीदर परग ांत रवाना के ल. औरंगजेबाकडे कशाक रता? तर, आतापयत वजापूरकरांचे जे जे क े, मुलूख अन् दाभोळ बंदर आपण जकू न घेतल आहे, ाला द ी ा शाहजादा

औरंगजेबाची मा ता मळ व ाक रता! णजे मुलूख जकला वजापूर ा बादशाहाचा व ाला मा ता घेत होते द ी ा औरंगजेबाची! याला साळसूदपणा णतात! उगीचच मोठे पण देऊन आपण द ीशी फार न ावंत आह त, ह दाख व ाचा हा आव होता. सोनोपंतांनी औरंगजेबाची मो ा न पण भेट घेतली व महाराजांनी जकले ा मुलखाला मा ता असावी, असा अज के ला. औरंगजेबालाही फार आनंद झाला. शवाजीसारखा गुंड आपण होऊन आप ाश इतका नमून वागतो आहे, हे पा न तो तःवरच खूष झाला. ाने मो ा रहम दल मज ने महाराजां ा अजास मा ता दली. सोनोपंतां ा हवाली एक प क न ांस नरोप दला. ह प फारसी भाषेत ल हलेल होत. ाचा थोड ात हदवी तजुमा असा. १० “सां त वजापूरकरांकडील जे क ,े जो मुलूख व बंदर दाभोळ आ ण दाभोळखालील मुलूख तु ाकडे आहे, ास आमची मंजुरी आहे. तुम ावर आमचा पूण लोभ आहे.” या प ावर तारीख होती, १८ रजब १०६७ हजरी ( द. २३ ए ल १६५७) औरंगजेबाचे ेम मळाल! महाराजांनी सोनोपंतां ा माफत औरंगजेबाला न ेचा धूपदीप दाख वला. मोर पसांचा कुं चा ा ा त डाव न फर वला आ ण नंतर फ सातच दवसांनी…. हेरांनी खबर आणली. ताबडतोब महाराज जातीने नघाले. सुमारे पांच-सहाशे मावळे बरोबर घेतले आ ण ते पु ांत दाखल झाले. कु ठे जायचय अन् काय करायचय, याचा कु णालाही थांग न ता. अन् कु णी अस ा चांभारचौक ा करीतही न ता. ाच दवश दवस मावळाय ा आं त महाराज नघाले. ां ा मागोमाग ारांनीही लगाम ताणले. खरोखर असे वाटत, परमे राने जे ा अ ल वाटली ते ा हे म गल शपाई अगदी ठरवून गैरहजर रा हले असावेत! ांनी असा वचार के ला क , शवाजीने आप ा औरंगजेब शाहजा ाकडे वक ल पाठवून न ा के ली आहे ना! मग आता शवाजीच काहीही भय नाही! झोपा बेलाशक! आजपयत तर शवाजीने म गली मुलखांत य चतही गुंड गरी के लेली नाहीच. आ ण आता तर आपण होऊन न ावंत बनला आहे. शवाजी फार चांगला आहे! म गल ठाणेदारांना असच वाटल आ ण ते शांत झोपा काढू लागले. जु रचे म गल ठाणेदार अगदी बे फक र होते. खाट ावर पड ा पड ा ा फुं क त कडक पहारा करणारे हे बहा र आता शवाजीराजाला ायला तयारच न ते! म गलांचा हा ढला कारभार हेरांनी हेरला आ ण….

ा काळो ा रा महाराज आप ा शलेदारांसह जु रपाशी येऊन धडकले. महाराजांनी आप ाबरोबर ज र त सव सा ह आणल होत. जु र ा ठा ाभवती उं च तटबंदी होती. तटाचे दरवाजे बंद होते, यापे ा जा काळजी घेणे णजे बावळटपणा आहे, हे ओळखून म गल मंडळी झोपली होती. महाराज नघाले. महाराजां ा मागून उं दरा माणे तु तु ांचे मावळे ही चालले होते. महाराजांसह तलवारी उपसून ही वानर तटाव न कोटांत उतरल . ख जना, पागा, दा गोळा, ह ार, कापडचोपड वगैरे कु ठे कु ठे काय काय आहे, याची खडान् खडा मा हती आधीच जमा के लेली होती. असे माहीतगार हेर नेहमी ां ाबरोबर असतच. महाराजांनी इशारत करताच सारे मावळे भराभर ठा ांत घुसले. कोणी ह ारां ा ठा ांत, कोणी ख ज ा ा खोलीत, कोणी दा गो ाकडे धावले. बाहेरचे मावळे आं त आले. म गल खडबडू न जागे झाले. कापाकापी सु झाली अन् आरडाओरडा माजला. मरा ांनी जे दसेल ते उचलून बाहेर पळावयास सुरवात के ली. सातशे जातवान् घोडा पागेत ठाणबंद होता. सगळे घोडे उं दरांनी पळवले! म गल फ मरत होते! सगळा ख जना बाहेर पडला. कापडाच ठाण , ह ार, ह ामो ां ा संदकु ा-भराभरा पळ व ा जात हो ा. अगदी घाई चालली होती. झटपट सार ठाण झाल! जखमी म गल फ व ळत पडले होते. बाक सव ेत! सारी लूट घो ांवर लादून ही मावळी वानरधाड जशी गुपचूप आली तशीच गुपचूप पसार झाली! ११ गाफ लका जो माल है, वह अकलमंदका खुराक है! कांही तासांपूव जु र ा ठा ात लाखो पयांची दौलत होती. आ ण आता? आता अगदी रकाम! फ मौ वान् शांतता श क होती! ( द. ३० ए ल १६५७.) औरंगजेबाने महाराजांना ते ेमाच प पाठवून फ सातच दवस झाले होते! महाराज ही लूट घेऊन रा ांत आले. रा ांत णजे पंधरा कोसांवरील चाकणला. असाच धुमाकू ळ म गलां ा आसपास ा भागांतही ांनी घातला. जु रला साडेदहा लाख पये, हरेमोती, कापड, सामानसुमान, शवाय सातशे घोडे महाराजांना मळाले.११ ही सव लूट चालू असतांनाच मनाजी भोसले नांवाचा महाराजांचा साथी म गलां ा ीग ावर चालून गेला होता. ानेही थोडीफार मळकत के ली. महाराजांचे ल संसारांत थोडसच. बाक चे रा ा ा धावपळ त. महाराजांनी आपली ारांची टोळी घेतली आ ण ते म गलां ा अहमदनगरकडे दौडले. ही आमं ण हेर घेऊन येत! नगरचा दमाख अजून कायम होता. गेली स ावन वष नगर क ात म गलांच ….

ठाण होत. नौसीरखान नांवाचा म गल सरदार क ात होता. फौजही खूप होती. महाराज फारच मोठ धाडस करीत होते. पण तस पा हल तर फारस मोठही न त. कारण नाहीच डाव साधला तर पळून यायच ह आधीच ठरलेल असे. महाराज अहमदनगर शहराजवळ आले. क ा आ ण शहर यांत दीड कोसाचे अंतर होते. माव ांसह महाराज ा शाही शहरात घुसले. पण तेव ांत नौसीरखान फौजेसह आला. महाराजांना लूट फारशी मळाली नाही. लढाई करीत बसण हा महाराजांचा हेतू न ता. मळाली तेवढी लूट घेतली व महाराज वळले. पण खान आलाच. चकमक सु झाली. मावळे काही पडले. कांही जखमी झाले. तरीही महाराजांनी खानाला माघारां रेटल आ ण पु ाकडे ते पसार झाले.११ अन् महाराजांचा उ ोग औरंगजेबास समजला. असा चडला भयंकर क , सांगतां सोय नाही. ाने मु ाफतखानास ताबडतोब जु रकडे रवाना के ल. मु ाफतखान जु रला पोहोचला, ते ा तेथे महाराज थांबलेले होते थोडेच! औरंगजेबाला गोड गोड आ ासन ाने मा गतल नसतांही देऊन, महाराजांनी चांगलच फसवल होत. औरंगजेबाने कातलबखानास जु र ा बंदोब ाक रता व होशेदारखान, रायकरण सह, राय सह, शाए ाखान, अ लु मुनीम वगैरे सरदारांसह सरह ीवर रवाना के ल व ांना अ ंत कडक लेखी कू म दले. ाचा थोड ांत मराठी तजुमा असा, १३ “ शवाजी ा मुलखांतील गाव जमीनदो करा. लोकां ा क ली उडवा! दयामाया बलकू ल दाखवूं नका! ांचे सव लुटून आणा! पुणे आ ण चाकण ह शवाजीची ठाण धुळीस मळवा! आप ा मुलखांतील जे कोणी शवाजीस सामील असतील ांची सरसहा मुंडक उडवा!” या कमांव न औरंगजेब कती चडला होता, याची क ना येत.े ह सगळे अस होणार ह महाराज जाणूनच होते. कारण ांनी आपण होऊन बादशाहा ा या शाहजा ा ा नाकात काडी घातली होती. ते ा भयंकर संतापी माणूस जा च खवळणार ह उघड होते. महाराजांनी आधीच आपले धूत व बलंदर वक ल रघुनाथपंत कोरडे यांस तातडीने औरंगजेबाकडे रवानाही के ल होत. कशाक रता? जु र व अहमदनगर येथे लूट क न दांडगाई के ली णून प ा ाप कर ाक रता! माफ माग ाक रता! महाराजांनी रघुनाथपंतांबरोबर औरंगजेबाकडे वनंती पाठ वली क , अस पु ा मी कधीही करणार नाही! झा गे ाची मा करा! मी के ाही तुम ा पदर नोकरी कर ास तयारच आह!

पंतांनी अगदी गंभीर व प ा मु ेने औरंगजेबापुढे न ाथना कथन के ली. के ले ा लुटीब ल महाराजांस कती दुःख होत आहे, हही सां गतले. पण लुटून नेलेली दौलत परत करतो, असे चुकूनही या बलंदर व कला ा त डू न वा नघाल नाही! महाराजांचे सगळे च वक ल, सेनापती, स गडी इथून तथून सारखेच बेरक होते. एका माळे चे मणी. औरंगजेबानेही घासाघीस न करता मो ा उदार अंतःकरणाने माफ के ली! णजे? औरंगजेब इतका नवळला कसा? ाला कारणही तसच होत. त अगदी गु होत. पण त महाराजांना ठाऊक होत! त कारण णजे औरंगजेबाचा बाप शाहजहान बादशाह तकडे आ ा ा क ांत आजारी पडला होता. आपले परमपू वडील अ तशय आजारी पडले आहेत, अस समज ावर कोणाच च अ होणार नाही बर? ातून औरंगजेबाचे तर आप ा बापावर फार ेम! ामुळे ाला द ीला जा ाची ओढ लागली होती. ाला व डलांची फार काळजी वाटू लागली. जवाची अगदी तगमग होऊ लागली. बादशाह आजारी पडला क , ाची पोर अगदी घाबरी होऊन जात. दुःखाने न !े बापाची गादी बाप मराय ा आतच आप ाला कशी मळे ल या काळजीने! बादशाह दुदवाने फ आजारी पडला कवा सुदैवाने संपूण मेला णजे ा ा पोरांना अ ानाएवढा आनंद होत असे. अन् मग लौकरात लौकर आप ा सव भावांना ठार मा न बादशाही त बळक व ासाठी ां ात शयत लागे! औरंगजेबाला काळजी लागली होती ती बाप लौकर बरा हो ाची न ;े तो लौकर मर ाची व आप ाला त मळ व ाची! औरंगजेबांत, बापा व लढायची व बापाला ठार कर ाची कत त रता होती! ा ा बापान णजे शाहजहानने आप ा बापा व पूव बंड के लच होत. शाहजहान ा बापानेही अकबरा व हच के ल होत. के वढी भ , द , उदा परंपरा ही! क ेकदा बाप मर ाची फार वाट पाहात बसाव लाग ामुळे या शाहजा ांना बापाचा व खुदाचा फार राग येई! जणू ांना वाटे, हा लेकाचा बाप ज ाला आला नसता तर काय बहार उडाली असती! ! आपणच एकदम नसत का बादशाह झाल ! ! पण काय करणार! औरंगजेबाने महाराजांना मा के ली आ ण महाराजांना एक प दल, “तुमची अजदा रघुनाथपंत वक ल यांजबरोबर जी पाठ वलीत ती आ ास पावली. मजकू र ानात आला. तु के लेली कृ वसर ाजोगी नाहीत. तथा प तु ी ा कृ ाब ल प ा ाप के ला आ ण हा दरबार उपे ा करणारा नाही ह तु जाणलेत. आता तुमची सव नजर न ांतपण आमचेच ठायी आहे, ह आ ी जाणून तुम ा कृ ांब ल कांहीही

मनात क ष ठे वीत नाही. तरी तु ी याब ल संतोष मानून असाव. आमचे लोभाची पूणता समजावी.” या प ावर तारीख होती जखर १ हजरी १०६८ ( द. १४ फे ुवारी १६५८). महाराजांची खा ीच होती क , औरंगजेबाच असच कांही तरी प येईल. कारण ाला महाराजांकडे ल ायला वेळ होताच कु ठ? ाला घाई झाली होती ‘बादशाह’ हो ाची. ह प ये ापूव महाराजांनी वजापूर ा आ दलशाहीला च कत क न टाकणारी धडक दली. महाराजांनी आप ा फौजेसह एकदम मुसंडी मारली ती पु ा न थेट मासूरवर (इ. १६५६ नो . पूव ). १५ मासूर आहे धारवाड ज ा ा द ण ह ीवर. बादशाहाने ताबडतोब मुह द इ लासला रवाना के ल. भाडळी ा रौलोजी घोरपडधालाही शाहाने पाठ वल.१५ महाराजां ा अंगावर शाही फौजा चालून आ ा. गु लचा हणमंतगौडा मरा ांश शौयाने लढला. अखेर महाराजांना माघार ावी लागली.१५ या वेळी मुह द आ दलशाह अ तशय आजारी होता. याच वेळ एक भयंकर गो कनाटकांत घडली. शवाजीमहाराजांचे स े थोरले भाऊ संभाजीराजे यांचा अफजलखानाने कनक गरी ा वे ात व ासघात के ला. संभाजीराजे व अफजलखान कनक गरी ा वे ाचे काम चालवीत होते. वा वक राजे व खान एकाच आ दलशाहीचे नोकर. पण खान भोसले कु टुंबाचा अ त ेष करीत असे. ाने संभाजीराजांना कठीण संग मदत के ली नाही. मु ामच के ली नाही. ामुळे राजे कनक ग रकरांकडू न मारले गेल.े राजांची बायको जयंतीबाई वधवा झाली. राजांना एक मुलगा होता. ाचे नांव होत उमाजीराजे. (संभाजीराजे मृ ु इ. १६५६). महाराजांना संभाजीराजां ा मृ ूमुळ फार दुःख झाल. अफजलखाना ा दगाबाजीचा हा नवा अनुभव! आईसाहेबांना दुःख झाल. ा नही संताप आला. योगायोग काय असतात पाहा! संभाजीराजां ा मृ ूनंतर कवा ाच सुमारास महाराजां ा थोर ा राणीसाहेब सकलसौभा संप सईबाईसाहेब यांना दवस गेले. ांना पुरंदर गडावर नेऊन ठे व ांत आल. ब धा आईसाहेबही मु ाम पुरंदरावर सूनबाईपाशी रा ह ा असा ात. अन् लौकरच साखरेची बातमी आली. राणीसाहेब सूत होऊन पु झाला! युवराज ज ास आले ( द. १४ मे १६५७). आनंदी आनंद झाला. कनक गरीला मार ा गेले ा संभाजीराजांचेच नांव युवराजाला ठे व ांत आल. युवराज संभाजीराजे आप ा शूर काकांचा वारसा घेऊन ज ाला आले.

आप ा थोर ा भावा ा रणाथ नीरा नदी ा उ र थडीवरील मांडक नांवा ा गावाला महाराजांनी ‘संभापूर’ नांवाची तं पेठ वस वली. १६ या वेळी शहाजीराजे कनाटकांत होते. बापाचा व भावाचा नकाल लाव ासाठी औरंगजेब द ीकडे धावत होता.

आधार : (१) सभासद पृ. ११. ( २ ) पसासंले. ८५९, ९५४ ते ५६, २३२२; शचसा. ७ पृ. ६१ ते ६४. ( ३ ) शचसा. ७।४४ व ४५. ( ४ ) शचसा. ५।८२४; राजखंड २०।८ शचसा. ७।४४ व ४५. ( ५ ) सभासद पृ. ८. ( ६ ) जेधेशका. ( ७ ) आघइ. पृ. २०० ( ८ ) शचवृस.ं २।३४. (९) आघइ. पृ. १५३ व ९३. ( १० ) राजखंड ८।५. ( ११ ) सभासद पृ. ८; Shivaji Times Page 50. ( १२ ) जेधेशका. ( १३ ) Shivaji Times Page 51. (१४) राजखंड ८।५. ( १५ ) ऐफासा. ३।१८ ७६; ऐफासा. १।६०. ( १६ ) राजखंड ३०।५८.

दया सारंग औरंगजेब प ा आं त ा गाठीचा होता. द ीचे त मळ व ाक रता ाला घाईघाईने जाव लागल. नाही तर तो महाराजां ा मागे हात धुऊन लागला असता. मरा ांचे तं रा नमाण हो ाची क नाच औरंगजेबाला सहन होत न ती. पण द ी ा ओढीमुळे शवाजीचा हा बंडावा सोडू न ाला जाव लागल. पण महाराजांनी ही औरंगजेबाची गु अडचण आधीच ओळखून हा लुटीचा डाव साधून घेतला होता. औरंगजेब जरी द ीकडे नघून गेला होता तरी ा ा मनांत महाराजांब ल भयंकर राग ठासून भरलेला होता. ाने जातां जातां हा राग बरोबर नेलाच आ ण शवाय वजापूर ा अली आ दलशाह बादशाहाला प ाने जे कळ वल ाचा हदवी तजुमा असा, १ “द न ा मुलखाच संर ण करा, व ा चांगली ठे वा. शवाजी तुमचे क े बळकावून बसला आहे. ाला सकावून लावा! ाला जर तु ी जकू न नोकरीवर ठे वणारच असाल तर ाला कनाटकात नोकरी ा; पण महारा ा ा ड गराळ भागांत ठे वूं नका! तु ी आम ाशी न ेने वागा, णजे तुमच क ाण होईल. आ ी ह ी फौजेसह द ीकडे जात आहोत.” आता महाराज औरंगजेबालाही भीत न ते आ ण वजापूर ा अली आ दलशाहालाही भीत न ते. राजगड ा राजवा ांतून हरघडी ांना दसत होता क ढाणा. शहाजीराजां ा सुटके ा वेळी क ढाणा वजापूरकरांना देऊन टाकावा लागला होता. महाराजांना तो परत हवा होता. दररोज दहा वेळा क ढाणा ांना बेचैन करीत होता. महाराजांचे दलबादल जमूं लागले. गजनांनी अ ान भ न गेल. वादळाची पूवतयारी ज त झाली. ह ारां ा वजा सळसळूं लाग ा. महाराजांनी परा म लयासाठी फुं कर घातली आ ण रा ा ा सै नकांच,े राजगड ा दरवाजांतून चंड वादळ सुटले. शगे फुं कली गेली. हरहर महादेव अन् जय भवानी ा आरो ांनी कानठ ा बस ा. शवतांडव सु झाले. प हला शूळ घुसला तो

क ढा ावर ा सुलतानशाही सै ा ा छातीत. क ढाणा काबीज झाला. २ गडावर भगवा झडा चढला ( द. १३ ऑग १६५७ ा सुमारास). रघुनाथ ब ाळ अ े यांनी दाभोळ काबीज के लेच होत. ३ ते आता दंडाराजपुरीवर चालून नघाले ( द. १४ ऑग १६५७). रघुनाथपंतांनी दंडाराजपुरीलगतचा कनारा जकला व जं ज ा ा स ीला मोच लावले. जं ज ाचा हा स ी णजे पा ांतला उं दीरच होता! जं ज ावरची कलाल बांगडी कोकण ा उरात धडक भरवीत होती. महाराजांची तळमळ अशी होती क , हा पा ांतला स ी कायमचा बुडवून टाकू न सबंध उ र कोकण काबीज करायचच. पण मु डजवळ असलेला समु ातील हा जं जरा काबीज करणे अ ंत अवघड होत. ाक रता उ ृ आरमाराची ज री होती. महाराजांनी समु ाचे बळ ओळखलेल होत. स ा ी, समु आ ण मावळे यां ा चंड साम ा नशी महाबलवंत रा उभे कर ाची ांची मह ाकां ा होती. रघुनाथपंतांना जं जरा काबीज करण अश होत. परंतु स ीवर ांनी मराठी जरब मा बस वली. ११ या वेळी महाराजांचे मु मु अमलदार महाराजां ा बरोबर घोडे दौडीत होते. पुढील माणे हे अ धकारी होते. शामराज नीळकं ठ रांझेकर (पंत पेशवे), वासुदेव बाळकृ हणमंते (मुजुमदार), महादाजी शामराज सुरनीस (स चव), माणकोजी दहात डे सरनौबत (घोडदळाचे सरसेनापती), नूरखान बेग सरनौबत (पायदळाचे सरसेनापती). या सव मंडळी शवाय कतीतरी तडफे चे त ण, ौढ आ ण वृ मराठे ही या परा मा ा वादळात सामील झाले होते. नळोपंत ब तकर, सोनोपंत डबीर, का ोजी जेध,े ता ाजी, येसाजी, सूयाजी, नेतोजी, जवा महाला, मोरोपंत पगळे , रामचं पंत ब तकर, ंबकपंत डबीर वगैरे त ण आ ण…. कती जणांची नांव सांगूं? सगळे , सगळे - ेक जण चौखूर घोडदौड करीत होता. महाराज तः गु वेषाने क ाण ा बाजूस कोकणात याच वेळ उतरले. ते असे धाडस क लागले क , ां ा जवलगांचा जीव काळजीने खालीवर होई. पण मनी घेतलेले धाडस तडीला ने ा शवाय ते सोडीत नसत. धाडस, मह ाकां ा आ ण परा माची हौस नसेल तर तो पु ष कसला? महाराज पु ष होते. पु षो म होते. महाराज सव टेहळणी क न देशावर आले. या वेळी दसरा नुकताच होऊन गेला होता ( द. ६ ऑ ोबर १६५७ नंतर). महाराजांनी आप ाभवती असले ा एके का बहा राला भराभर एके क काम गरी सां गतली. दादाजी बापूजी रांझेकरांना महाराजांनी फमावल, क ाण काबीज करा णून.

सखो कृ लोहोक ांना टल, भवंडी जका णून. बाक ा ेका ा भवया उ ुकतेने कू म झेलायला उं चाव ा हो ा. अन् मग महाराजांनी एके क गड फमावला. लोहगड, तुंग, तकोना, वसापूर, राजमाची, बळगड, सरसगड वगैरे चाळीस क ांची मोहीम महाराजांनी आखली. भराभरा एके क ठाण रा ांत दाखल होत गेल.े भवंडी व क ाण ही दो ीही मह ाच ठाण एकाच दवश ( द. २४ ऑ ोबर १६५७) काबीज झाल . महाराजां ा कानावर च कं डू न वजया ा बात ा वषू लाग ा. आनंदाची उधळण सतत होत रा हली. आप ा बहा र स ग ांचे शौय पा न महाराजांना के वढा अ भमान वाटला! कां वाटू नये? हे मद णजे महाराजां ा अंगावरचे जडावाचे एके क अलंकार होते. क ाण काबीज होताच महाराज तः कोकण ा ारीवर नघाले. फौजेसह ते क ाणला आले. समु क ाण ा खाडीत घुसून नाचत होता. मराठी परा मावर महाराज आ ण समु दोघेही नहायत स झाले होते. ळु ू ळु ू धावत येत सागरा ा लाटा कना ावर फु टत हो ा, जणू तो जलराजा महाराजांपुढे पायघ ा पसरीत होता. खाडीत उ ा असले ा लढाऊ नौका उं च गगनांत भगवे ज डोलवीत तःही डोलत हो ा. रा ाच ह प हल आरमार सागरावर तरंगत होत. महाराजांनी रा ाचा प हला सरखेल णजे सागरा णून नेमले दयासारंगास. शवाय इ ा हमखान, दौलतखान व मायनाक भंडारी हे अ ंत शूर, धाडसी व न ावंत अ धकारी आरमारांत सामील के ले. आरमारी तळासाठी क ाणलाच एक क ा खाडीवर तामीर करावयाचा कू म महाराजांनी आबाजी महादेव सुभेदारांस दला. हाच तो दुगाडीचा क ा. ाचा पाया खणतेवेळ महाराजांस अमूप सापडल. क ाण न महाराज जातीने मा ली ा क ावर चालून नघाले. मा लीचा क ा असनगाव ा जवळ आहे. याच मा लीगडावर शहाजीराजांनी नजामशाही टक व ासाठी अखेरची ंजु म गलांशी एकवीस वषापूव दली होती. ांत ते हरले होते. तो गड महाराजांनी आज जकला ( द. ८ जानेवारी १६५८). यानंतर लगेच महाराज राजगडावर परत आले. ६ ( द. १४ जानेवारी १६५८). महाराज नंतर राजगडाव न चौलकडे वळले. चौल पोतुगीझ फरं ां ा ता ांत होत. तही काबीज झाल. गो ा ा गोरंदोरा ा, णजे ग नर जनरल ा छातीत धडक भरली. महाराजांचे सै थोड होत. पण ा सै ाची ताकद सु ं गा ा दा सारखी भयंकर होती.

महाराजांनी तळ आ ण घोसाळ ही दो ीही कोटबंद सागरी ठाण या वेळी लगेच काबीज के ल . गो ा ा गोरंदोराने मरा ां ा या पुंडाईब लचा रपोट पोतुगालला आप ा फरंगी राजाकडे पाठवून दला ( द. ५ मे १६५८). कोकण ा उ र भागात महाराजांनी या सहा-सात म ह ात परा माने अ रशः तुफान उडवून दल. एवढे ू र व चवट फरंगी अन् स ी, पण तेही घाब न गेल.े महाराजांनी र ा गरी, खारेपाटण वगैरे अनेक ठकाण जकल व खारेपाटण ा जवळच समु ांत वजयदुग नांवाचा जबर जं जरा बळकट कर ास सु वात के ली. आता सुवणदुग, क ाण आ ण वजयदुग ही बळकट आरमारी ठाण नमाण झाल . महाराज आता द णेकड ा कोकणात उतरले. वजयदुग ा क ावरही गेले. अथांग सागर पसरला होता. वर आकाश, खाली अथांग समु . वजयदुगावर महाराज उभे होते. तघांनाही उपमा एकमेकांचीच. आकाशांत ढग भर भरत होते. महाराजांचा शेला, अंगरखा आ ण मो ांचा तुरा वा ावर नाचत होता आ ण सागरा ा लाटा वजयदुगावर आदळत हो ा. जणू महाराजांना ा कताब बहाल करीत हो ा आ ण ओरडू न णत हो ा, ‘हे महारा ा ा महाराजा, जा! हे तुझे आरमार घेऊन तजा ा पलीकडे जा! दु नांचे होडगेसु ा प म कना ावर तूं फरकूं देऊं नकोस! बदमाष गरी क न कु णी बदफै ली करील तर तोफे ा दण ाने तूं त उडव! मी त लगेच गळून टाक न! महाराजा, तू पा ावरचाही पातशाह आहेस! साफ गनीम बुडव!’ महाराजांनी संग मरी नांवाची लढाऊ गलबत बांधवून या वेळ समु ात सोडली. भग ा झ ाचा धाक प म समु ावर चांगलाच बसला. ा ाजवळ आरमार, ा ा ता ांत समु , हे त महाराजांनी अचूक ओळखल होत. गोमांतकाचे जवळ कु डाळ व सावंतवाडी येथे सावंत भोसले यांच घराण जहागीर सांभाळून होते. हे भोसले णजे महाराजांचे भाऊबंदच होते. भगवंतगडापासून तेरेखोल ा क ापयतचा समु कनारा सावंतां ा मुलखाला लागून होता. पण आरमाराकडे ांच ल न ते. हे सावंतराजे तःला आ दलशाहाचे सरदार णवीत. या वेळ (इ. १६५८ अखेर) वजापूरकरांचा सरदार ुमजमान हा राजापुरापासून वगु ापयत ा कोकणचा सुभेदार होता. अथात् सावंतांचाही मुलूख ुमजमाना ा कमतीखाली होताच. परंतु लखम सावंतांच व ुमचे वाकड आल. ते ा ुमने सावंतवाडीवर ारी के ली. लखम सावंतां ा

व ा ा चकमक झडू ं लाग ा. आपल बळ अपुर आहे हे लखम सावंतांनी जाणल व महाराजांकडे मदतीक रता धाव घेतली. सावंतांचा वक ल पतांबर शेणवी महाराजांकडे आला व उभयतांचा तह ठरला. ७ तहांत सावंतांनी रा ात सामील होऊन महाराजांचे ा म मा के ले. सावंत भोसले व शवाजी महाराज भोसले एक झालेले पा न ुमजमान मुका ाने ग बसला. याच ारीत गोवलेकर सावंत हे महाराजां ा भेटीस आले. ांस नांवाजून महाराजांनी पदरी ठे वल. गोवलेकर सावंतांपाशी एक अ तम दुधारी तलवार होती. जलचरां ा मुलखांत (युरोपात) तयार के लेली होती. ब धा ती फरंगाणात (पोतुगालांत) टोलॅडो येथे तयार झालेली असावी. ती अ ु ृ तलवार सावंतांकडू न महाराजांस मळाली. ाब ल महाराजांनी सावंतांना तीनशे होन (सुमारे १०५० पये) आ ण मानाचा पोषाख दला. महाराजांनी या तलवारीचे नांव ‘भवानी’ अस ठे वल. हीच ती भवानी तलवार! मोरोपंतांनी जावळी ा खो ांतील क ा बांधून पूण के ला. महाराज क ा पाहावयास आले. पंतांनी आपली सारी बु ी ओतून गड घडवला होता. महाराजांना गड फारच आवडला. आईसाहेबांनी गड पा हला ते ा तर ांना अगदी मनापासून हा दा गना आवडला. खरोखरच क ा मोठा तालेवार बांधला होता. अस वाटत होत क , क ा बा तं कवळावा. महाराजांनी चांगल टल. पंत ध झाले. गडावरती वाडे, सदरा, तळी, चोरवाटा, चलखती बांधणीची तटबंदी आ ण बाले क ा पंतांनी बांधला होता. गडावर जाई ा वेलीखाली यंभू शव लग सापडल. ावरती महाराजांनी देऊळ बांधवून ाला नांव दले के दारे र. ८ महाराजांनी गडाचे नांव ठे वले ‘ तापगड.’ गडा ा पूवला महाबळे राचा चंड पहाड, द णेस व उ रेसही असेच उं च उं च पवतपु अन् प मेस तशीच दरीखोरी होती. या स ा ी ा मगर मठीतील तापगडावर कोण ा श ूची हमत होती चालून ये ाची? सबंध मावळप ीत तापगडाइतका अडचणीचा व बकट क ा आता दुसरा न ता. गडाभवती अर तर इतके घनदाट होत क , एक वेळ ह डबे ा डो ातील ऊ सापडली असती, पण इथे लपलेला ह ी सापडला नसता! महाबळे राचा आ ण जावळीचा सारा प रसरच घनदाट अर ाने आ ण भयंकर द ाकपा ांनी वेढलेला आहे. सा व ी नदी ा दरीतून कोकणांत झेप घेते, ती दरी तर महाभयंकर आहे. पावसा ांत ा चंड क ाकपा ांव न धो धो धो पात कोसळत असतात. आवाज घुमत असतात. तापगड ा स ध घोणसपुराजवळ मकरंदगड आहे.

उमराठे गावाजवळ चं गड आहे. गोळे वाडीजवळ मंगलगड गड आहे. ा गडकोटांनी हा जावळीचा दरा अगदी बं द क न टाकलेला आहे. चं गडाजवळच उमराठ गाव ता ाजी मालुस ाच. तापगडाव न रोहीडखो ात उतरायला वाटा हो ा. ा वाटा इत ा बकट हो ा क , तेथून जाणेयेणे कर ाची ह त फ माव ांतच होती. सईबाईसाहेब सूत झा ानंतर काही दवसांनी आईसाहेबांनी ांना व युवराज संभाजीराजांना पुरंदराव न तापगडावर नेल. सईबाईसाहेबांची कृ ती फारच अश झाली होती. बाळराजांचे अंगावर ा दुधाने पोट भरेना. णून नसरापूरजवळ ा कापूरवहाळ गाव ा गाडे नांवा ा मराठा घरा ांतील धाराई नांवा ा ीस आईसाहेबांनी तापगडावर बोलावूं धाडल. धाराऊ लगबगा आली. आईसाहेबांनी संभाजीराजांना त ा मांडीवर ठे वल. धाराऊने बाळराजाला पदराखाली घेतले. धाराऊ युवराजाची दूधआई झाली. त ा दु धारेवर बाळराजा पोसला जाऊ लागला. ९ तची तःच दोन मुल शूर नपजली होती. रा ा ा सै ांत तीही मुल सामील झाल होत . ांतील थोर ा मुलाचे नांव होत, अंतोजी व धाक ाचे रायाजी. धाराऊला दरसाल स ीस होनांची तैनात खच लावून दे ात आली. १२ समथ रामदास ाम नी चाफळला आप ा मठात रामज व अ महो व सु के ले होते. रामाची तेथे मूत ापन के ली होती. महाराजांनी जावळी ा ख ज ांतून दरसाल ीदेवास दोनशे होन ( . सातशे) दे ाची आ ा के ली, ती याच वेळी. १० तापगड बांधून झा ावर महाराजांनी अज जी यादवास थम क ेदार नेमल होत. १३ नंतर ा ा जागी गणोजी गो वदास नेमल. जावळी सु ावर गोरखोजी काकडे दनकरराव यांना सुभेदार नेमल. ‘ दनकरराव’ ही काक ांची पदवी होती. १४ या वेळी राजाचे सरनौबत माणकोजी दहात डे हे फारच वृ झाले होते. तरीही परा म गाजवीतच होते. पण आता महाराजांनी ां ा जागी ततक च धडाडी आ ण धार असलेला वीर नवडला. तो णजे नेतोजी पालकर. नेतोजी पुरंदरची क ेदारी पाहत होता. तो आता सरनौबत झाला आ ण माणकोजी महाराजां ा सदरेवरचे स ागार बनले. महाराजां ा धुमाकु ळाने वजापूर ा दरबारातील हवा भयंकर तापली होती. सवात जा संतापली होती एक ी….. उ लया बेगम बडी साहेबा! बादशाह आ दलशाहाची आई.

आधार : ( १ ) Shivaji Times Page 55. ( २ ) शवापूर यादी, शच . पृ. ५०. ( ३ ) इसंऐ ट. भा. ४ पृ. ४१. (४) पसासंले. ७२२. (५) सभासद पृ. ९७; पसासंल.े २२२९. ( ६ ) शच . पृ. ५० ( ७ ) सांइसा. ७. ( ८ ) इस ु ले. भा. ३ पृ. ७५. ( ९ ) गाडे क रणा. ( १० ) पसासंले १०४० ( ११ ) शवभा. १८।५० ( १२ ) ऐसंसा. १।१३७. ( १३ ) शचसा. १० पृ. ५४. ( १४ ) शचसा. ३। ६३९.

ताजुल मुख रात – बडी साहेबा महाराजां ा तुफानी धुमाकु ळा ा एकापाठोपाठ एके क खबरी वजापुरांत येऊन पोहोचत हो ा. दरबार अगदी खवळून गेला होता. रोज कांही ना कांही तरी ‘गे ाची’ खबर येत होती. आज हा क ा गेला; उ ा तो क ा गेला, तो मुलूख गेला, अमुक ठाण लुटल, अमुक बंदर जकल, शवाजीने शाही मुलखावर लुटीचा साफ झाडू मारला, न ी कोकणप ी गेली! असच कांही ना कांही रोज जात होत. असच जर होत रा हल तर एके दवश वजापूर आ ण दुस ा दवश आपणही ‘गे ाची’ बातमी ऐकायची वेळ येईल, ही चता बादशाहाला बलगून बसली! आता या शवाजी ा बंडखोरीला कराव तरी काय, हे कोणाला कळे ना. सरदार डो ाला हात लावून बसले होते. पण हही खर होत क , आ दलशाही दरबारचे बळ शवाजी महाराजांपे ा असं पट नी जा होत. महाराजांस साफ चरडू न टाकण बादशाहाला कांही कठीण न त. परंतु एव ा मो ा अफाट बळा ा बादशाहीस हा शवा बंडखोर भीत कसा नाही, याचच आ य सवास वाटत होत. सगळे सरदार फकरमंद झाले होते. बादशाही महालात तर संतापाचे के वळ तेल उकळत होते. बादशाहापे ा ाची आईच जा खवळली होती. ८ तने महाराजांना कती श ा मोज ा असतील खुदा जाणे! मनांत ा मनात दवसातून दहा वेळा महाराजांना तने जवंत जाळल असाव, वीस वेळा जवंत सोलून काढल असाव आ ण प ास वेळा ांची गदन उड वली असावी! अथात् मनांत ा मनांत! शवाजी भोस ाची बगावत बीखो बु नयाद उखडू न काढ ाचा न य बा नी के ला. पण एकदा शहाजीराजांना ां ा पोराची हरामखोरी कळवून पहावी असा वचार क न बादशाहा ा नांवाने एक दमदाटीचा ख लता राजांकडे कनाटकांत रवाना के ला. ‘या तुम ा पोरास आवरा! नाही तर बंडखोरीचा नतीजा फार भयंकर होईल!’ हा ख ल ाचा आशय होता.८

आपला पु इतका तापवंत बनलेला ऐकू न शहाजीराजांना ध ता वाटली. ांनी दरबाराला सरळ कळ वल, ‘पोरगा माझ ऐकत नाही! तुमच तु ी पा न ा!’ आता आला का घोटाळा! ब ा साहे बणीचे ठाम मत झाल क , शवाजी आ ण शहाजी दोघेही नमकहराम आहेत! थम शवाजीचा नाश के लाच पा हजे. ती वचार क ं लागली. महाराजांना वचार करायला वेळच न ता. ते आपल बळ वाढवीत होत. क े बेलाग बनवीत होते. आरमारी तळ समथ करीत होते. पागा, पायदळ आ ण तोफा मळतील तत ा मळवीत होते. राजगडाव न बु बळाचा डाव खेळत होते. भवती असलेली मंडळी आ ण आईसाहेब डो ांत तेल घालून पटावरची हालचाल टेहळीत हो ा. जरा कु ठे संधी दसली क , महाराजांस सवजण सुचवीत, हे ाद सरकवाव पुढ!े बेगम बडी साहेबा मा संतापलेली होती. ही बडी साहेबीण णजे अली आ दलशाहाची आई. ती ाची स ी आई न ती. पण तच अलीशाहावर फार ेम होते. रा ाचा सव कारभार त ाच हाती होता. ही गोवळक ा ा सुलतान महंमद कु तुबशाहाची मुलगी व मर म मुह द आ दलशाहाची बायको होती. २ हचे नांव होते ताज उल् मुख रात. ३ तला बडी साहेबा कवा उलीया जनाबा ४ या स ानदशक नांवांनीच स नतीतील लोक ओळखत होते. मराठी मुलखात मा बडी साहेबीण णत. तचा दरारा वजापूर ा दरबारांत फारच कडक होता. सव जण तला फार भीत. कारण, होतीच तशी ती पाताळयं ी. दरबारातील एक अ ंत बडा सरदार व सेनापती खान मुह द याला तने अफजलखाना ा सांग ाव ं न ठार मा न टाकल होत ( द. १० नो बर १६५७). तसेच, बहलोलखान नांवा ा एका सरदाराच वतन न ेच नाही, असा तचा समज झा ाबरोबर ाला तने छाटून टाकल ५ होते (जुलै १६५८). अशी ही महा कजाग बाई आता महाराजांवर संतापली होती. तने प ा इरादा के ला क , शवाजीचा साफ साफ नायनाट करायचाच. तने आप ा व जरामाफत सव सरदारमनसबदारांना दरबारची त ीफ फमा वली. ७ दरबारात एके क महशूर ुम, गाजलेले कदीम समशेरबहा र आ ण मानकरी दाखल झाले. दरबारची शान नेहमीइतक च आजही झगमगत होती. गा लचे, भ कमानीवर ळु ळु णारे रेशमी झालरदार पडदे, रंगीबेरंगी काचांच मोठमोठ ंबु र, सो ाचांदी ा जाळीदार हं ा, जाळीदार धूपदाणीतून सव पसरणारा सुगंधी धूर, हातांत सो ाचे न ीदार दंड घेतलेले शाही गुझबारदार, उं चावर असलेल वैभवशाली त , ावर भरजरी लोड, गर ा

व मसनद आ ण मखमलीच झालरदार हरव छ असा थाट नेहमीचाच असे. दरबारचे बाहेर तलवारी कवा भाले घेऊन उभे असलेले ध ाड पहारेकरी असावयाचेच. दरबारात बादशाहा ा जनानखा ांतील बेगमांना बस ाक रता तं स ा असे. ाला जाळीदार पडदे लावलेले असत. त ा ा उज ा हाताशी खाली वजीर उभा राहत असे. त ा ा दो ी बाजूस सो ाचे दंड घेतलेले गुझबारदार उभे राहात. ां ा सो ा ा दंडांवर सो ाचाच अधचं व चांदणी असे. अन् ळु ळु ीत रेशमी शेमला ा दंडाला बांधलेला असे. बादशाह दरबारांत वेश करीत असतांना ते गुझबारदार बादशाहा ा अ ाबा ा ललका ा देत. दरबार भरला. बादशाह अली आ दलशाह ललका ां ा ननादांत दरबारांत येऊन त ावर बसला. उभा असलेला दरबार सतत कु नसात करीत होता. बडी बेगमही पड ात येऊन बसली. ती अ ंत अ होती. दरबारात बाजी घोरपडे, मंबाजी भोसले, ंजु ारराव घाटगे, अंकुशखान, ुमजमान, मुसेखान, याकू त, अंबर, हसन पठाण, स ी हलाल, प हलवानखान वगैरे अ ंत मुख असे बावीस व इतर असं सरदार होते.७ दरबारापुढे अ ंत मह ाचा सवाल होता, शवाजी ा बंडाचा बीमोड कर ाचा. कोण तयार आहे शवाजीवर चालून जायला, हा सवाल होता. वादळापूव चा प हला भयंकर गडगडाट!

त ापुढ ा चौरंगावर एका तबकात वडे ठे वलेले होते. शवाजीची शरारत खतम करावयास जो तयार असेल ाने त ापुढचा वडा उचलावा! दरबारात अ ंत गंभीर वातावरण पसरल होत. कोणाचीही मान वर होत न ती. शवाजीवर ारी करण णजे फारच महागाईची गो होती! ब ा साहे बणीने एकदम मो ाने सवाल फे कला, ९ “बताओ, कौन तैयार है? शवाजीको गर ार करने के लये कौन जान क बाजी लगाएगा? बताओ!” दरबारचा नूर जा च गंभीर झाला. भयाण ता पसरली. जो तो मान खाली घालून उभा रा हला. बेगमे ा कपाळावर रागा ा आ ा चढ ा. तचे डोळे वटारले गेल.े बादशाहही अ झाला. आता बाई जा च खवळणार ह दसूं लागल. तेव ात चा ल उमटली. दरबारात उ ा असले ा सरदारांतून एक अ ंत ध ाड देह एकदम पुढे आला. अफजलखान! अफजलखान! कु नसात करीत करीत खान पुढे झाला. सव

दरबाराचे डोळे ा ावर खळले. ब ा साहे बणीची मु ा एकदम फु लली. बादशाह खूष झाला. अफजलखानाने पुढे होऊन झटकन् तबकातील वडा उचलला!७ आता दरबारचा नूर एकदम पालटला. अफजलखान मो ा हमतीने आ ण आवेशाने णाला,९ “म शवाजीको गर ार कर जूरके आगे पेश क ं गा!” ही त ा ऐकू न साहेबीण नहायत खूष होऊन गेली.९ दरबारी मनसबदारांनी खानाची वाहवा सु के ली. जो तो ध वाद देऊं लागला. मरहबा! सुबहान अ ा! शाबास! जीते रहो बहा र! उ दराज हो! आमेन आमेन आमेन! दरबारात एकदम उ ाह दाटला. सुतक , रडवे आ ण चता ांत चेहरे हसले. बादशाहाने अफजलखानास लगेच मो ांचा तुरा, शरपाव, खलत, घोडा, फरंग वगैरे मान च देऊन ाची सफराजी के ली.९ खानाने खूपच मोठी मोहीम अंगावर घेतली. पण खानाला मा ती फारशी मोठी वाटत न ती. शवाजी तर के वळ एक कोह ानी बगावतखोर लडका. सहज मा ं . आसानीने खतम क ं , अशी ाला उ ीद होती. वजापुरांत चंड तयारी सु झाली. तंबू, शा मयाने, उं ट, ह ी, तोफा, दा गोळा, दाणावैरण आ ण सै यांची जमवाजमव सु झाली. वजापूर शहर ल री आमदर ीने गजबजून गेल. शहराबाहेर चंड छावणी पडली. सुमारे बारा हजार घोडे ार व दहा हजार पायदळ ल र डेरेदाखल झाल. १० बाराशे उं ट, पास ा न जा ह ी, असं लहानमो ा तोफा, पाल ा, भोई, नोकर, बाजार, बाजारकामगार वगैरे अफाट पसारा औरसचौरस पडला. ११

खानास बादशाहाने अग णत ख जना दला.११ खानाची जंगी तयारी झाली. कू च कर ाचा दवस जवळ आला. ते ा बादशाहाने खानाची एकांतात भेट घेतली व ाला असा कू म दला क , तूं शवाजीला हरउपायाने दगा क न ठार मार १६ ! नंतर बादशाह खानाला णाला, १२ “शाही फौज म मा-बदौलत के अरवान को ऊँ चे उठानेवाले तुमही एक हो! काफर के और बूत के स े दु न भी तुम हो! वजयनगरके रामराजाके बा शदो को तुम ने परा कया! तु ारे कदम जमीन को थराते ह! पहाड काँपने लगते ह! दयाम तूफान उठता ह! तु ारे होते शहाजीका वह नाचीज छोकरा शाही स नत के खलाफ बगावत का झ ा खडाही कै से करता है! शवाजी इ ामका खातमा करने पर तुल गया है! द न क पहा डय ने उसका

हौसला और भी बढा दया है! इसी लये शाही दौलत क काफ लूट उसने क ! ा शाही स नत को भी अब वह मटा देगा? शवाजीको कै द करने क हमत और कसी म नही! माबादौलत चाहते ह यह काम तुम करो!” ह ऐकू न खान खूष होऊन णाला,१२ “ जूर के इन अ ाज ने मेरी ताकद और भी बढा दी है! जूरने यह काम मुझपर स प दया यह आला दजा कया! अब म दु नयाको दखला दूँगा क अफजल खाँ अपनी कलाई म कतनी ताकद रखता है! उस बदमाष शवाजी को जेरबंद कर य द जूर के सामने पेश न कया तो मेरी सारी शेखी फजूल हो जायगी!” आ ण मग खूष झाले ा बादशाहाने अफजलखानाला अ ंत मौ वान् अशा कतीतरी व ू व अलंकार ब ीस दले. १३ ाने आपली खास तःची अ ंत ती ण क ार अफजलखानास दली. या क ारीचे ान र ज डत होत. १५ ब ा साहे बणीने खानाला स ा दला,१५ “हमारी फौज बलकू ल नाचीज है, हम दो ी करना चाहते ह, ऐसा बहाना बनाकर शवाजीको धोका देना!” आप ा ताकदीची आधीच घमड असलेला खान आता तर जा च ग व बनला. ाने बादशाहास कु नसात के ला व तो आप ा छावण त गेला. ाची छावणी णजे मू तमंत गवाचा फु गारा होता. बादशाहाने खानाबरोबर अनेक सरदार दले. अंबर, याकू त, मुसेखान, हसनखान पठाण, रणदु ाखान, अंकुशखान, स ी हलाल, घोरपडे, नाईकजी पांढरे, खराटे, क ाणजी यादव, शहाजीराजांचा स ा चुलत भाऊ मंबाजी भोसले, ंजु ारराव घाटगे, काटे, जवाजी देवकांते, तापराव मोरे जावळीकर, अबदुल स द, स द बंदा, रहीमखान अफजलखानाचा पुत ा, पलाजी मो हते, शंकराजी मो हते, प हलवानखान, सैफखान १७ आ ण यां शवाय कती तरी इतर सरदार खाना ा फौजेत दाखल झाले.१६ खानाचा थोरला मुलगा फाजलखान व इतर दोघे पु ही बापाबरोबर नघाले. वक ल णून कृ ाजी भा र कु लकण या चतुर कारभा ास खानाने बरोबर घेतल. आ दलशाही हरवा झडा छावण त फडकूं लागला. एवढा पसारा आता महाराजांवर लोटणार होता. शवाय जाता जाता अनेक जण सामील होणार होते. तसे ा लोकांना कू म सुटले होते. शवाय महाराजां ा पदर असले ा सरदारांना फोडू न आप ाकडे वळ व ासाठी बादशाहाने मावळातील देशमुखांना कडक दमदाटीची फमान

सोडल . शवाजी सापडेपयत मोहीम स चाल व ाची तयारी खानाने ठे वली होती. नदान तीन वष मोहीम सहज चालावी १८ ! सव तयारी पूण झाली. लोकांची अगदी खा ी झाली क , आता शवाजी भोसला बरबाद होणार! याच वजापूर शहरांत थो ाच दवसात शवाजी साखळदंडांत गर ार होऊन दाखल होणार! जवंत नाही आला तर ाचे मुंडक बादशाहाला नजर होणार! अफजलखान नघाला. ाने बादशाहाला व ब ा साहे बणीला नघ ापूव बार बार कु नसात के ले. शाहाने मेहरे ेनजर ठे वून ाला नरोप दला. तो महा चंड शरीराचा अफजलखान जे ा कु नसात क न चालू लागला, ते ा एखा ा पवताच शखरच हालत चालल आहे, असा भास होत होता! १९ रणवा ांचा व फौजे ा आरो ांचा आवाज अ ानाला पोहोचला. खानाचा आघाडीचा ह ी नशाणासह चालूं लागला. बादशाह व बेगमसाहेबीण आनंदाने उचंबळल . रंगीबेरंगी े रंग व ात बादशाहापासून जनानखा ात ा खोजापयत सगळे च दंग झाले. महाराजां ा ल हाल वै ांनाही न क ना येईना क , या शवाजीचे आता होणार तरी काय! खानाने तोफा, दा गोळा, कापड, ख जना, श वगैरे यु सा ह इतके अफाट घेतल होत क …. ….क त महाराजांना खूप दवस पुराव! खान वजापुरांतून बाहेर पडला. सामाना ा गा ा व उं ट मागोमाग चालूं लागले. सै ाची लांबच लांब रांग लागली. पाल ा, मेणे, मेहमील, अंबा ा वगैरे थाटही होता. खानाने आप ाबरोबर जनानखानाही घेतला होता! २० णजे खान सहकु टुंब, सहपु , सहप रवार नघाला होता, मावळात वा ासार ा भरारणा ा महाराजांना पकडायला! खान वजापुरांतून बाहेर पड ावर प हली मजल ाने फ दोन कोसांची मारली. २१ ल राचा मु ाम पडला. रा झाली. डो ात मोठमोठे मनोरे उं च चढत होते. एव ात तेथे एका गुलामाने वेश के ला. तेथे णजे शा मया ांत, मनो ांत न !े आ ण ा गुलामाने अगदी दुःखी मु ेने खानाला खबर दली क , ‘फ ेल र हाती मर गया!’ खानाचा फ ेल र ह ी मेला! २२ के वढा अपशकु न! २३ तरी पण खानाचा धीर खचला नाही. खानाचा यु ो ाह खरोखर अ ंत दांडगा होता. २४ तो बुझ दल न ता. फ ेल र ह ी मे ाची बातमी शहरात बादशाहाला नंतर समजली, ते ा ाने आपला खास बनीचा ह ी खानाकडे रवाना के ला.२२ खानाचा उ ाह कायम राख ासाठी ही

बादशाही जपणूक होती. पण तः खानाचा उ ाह अस ा अपशकु नाने मावळणारा न ता. मेलेला ह ी आता ाला रोखू शकणार न ता. हजारो जवंत ह ीही ाला रोखूं शकणार न ते. ाची खा ी होती क , फ ेल र मेला तरीही माझ ल र फ ेच होणार! भोस ां ा ेषाची सणक खाना ा डो ात जा च चढली. तो मनांत ा मनांत एक एक डाव ठरवू लागला. शवाजीवर जायच त अस मुका ाने नाही, तर वाटेने जातां जातां मरा ांची झाडू न सारी देवदैवत उद् करीत करीत जायच! बघूच ती ांची भवानी आ ण वठोबा मा ा घणां ा घावाखाली कसे टकतात ते! ब . मी ‘बुत् शकन’! मी ‘दीन दार कु शकन्’! २५ मी गाझी! तुळजापूर, पंढरपूर, माणके र इ ादी प व देव ान वजापूरकर आ दलशाहा ाच अमलाखाली होती. सुलतानी अमल महारा ावर आ ावर अनेक दैवतांची व े ांची धूळधाण उडाली होती. पण प ह ा सवाशे वषानंतर मं दर फोडू न टाकू न म शदी बन व ाचा ांचा उ ाह जरासा उतरणीला लागला होता. कती फोडणार? ेक गाव मरा ांचच. ेक गावात कमीत कमी एक मंदीर असावयाचच. ां ावर रा करावयाच, ां ाकडू न सतत काम करवून ावयाच आ ण ां ा जवांवर रा चालवायच , ांना फार छळून चालणार नाही; नाही तर रा ाचे सारे वहार, शेतीभाती, उ ोगधंदे व ळीत होऊन आप ाच उपभोगांत य येईल, ह ओळखून सुलतानांनी मं दर फोडण, बाटवाबाटवी करण, धा मक जुलूम करण थोडेस,े पूणपण न ,े - थोडेसे आवरत घेतल होत. मं दरांना, मठांना कवा ा णांना अगदी ‘नूतन इनाम’ शतकाशतकातून एखाद दुसरच मळ. पूव ची चालत आलेली कवा इतर कोणी दलेली इनाम, वतन बादशाह व शाही अ धकारी चालू ठे वीत. पण अफजलखानाने एकदम भयंकर कार सु कर ाचा न य के ला. आ ण खानाने आप ा फौजेला कू म सोडला. ‘तुलजापूर!’ ‘तुलजापूर!’

आधार : (१) शचवृस.ं २ पृ. ३५. ( २ ) आघइ. पृ. १९६. ( ३ ) शचवृसं. २ पृ. ६. ( ४ ) शचवृसं. २ पृ. ३४. ( ५ ) शच पृ. ५७. (६) जेधेशका. ( ७ ) पोवाडा. ( ८ ) सभासद पृ. १२. ( ९ ) पोवाडा. सभासद पृ. १३. ( १० ) शच न. पृ. १६८. ( ११ ) सभासद पृ. २४, १३; पोवाडा. ( १२ ) शवभा. १७।१ ते ३८. ( १३ ) शवभा. १७।३९ ते ४५. (१४) शवभा. १७।४६ व ४७. ( १५ ) पसासंले ७९१. ( १६ ). शवभा. १७।५१ ते ५८. ( १७ ) शवभा. २१।५७ ते ५९. ( १८ ) पोवाडा पृ. १० ( १९ ) शवभा. १७।४८ व ४९. ( २० ) शवभा. २३।४६. ( २१ ) शवभा. १७।६६. ( २२ ) पोवाडा पृ. ११. ( २३ ) शवभा. १७।६० ते ६४. ( २४ ) शवभा. १७।६५. ( २५ ) B. J. Inscrip Page 82.

अफजलखान

हा एक भयंकर माणूस होता! ाची ताकद म हषासुरासारखी होती. शरीराने आडवा, ध ाड अन् उं चही भा ासारखा पुरा. उभा रा हला क चरेबंदी बु जासारखा भासे. लोक ाला फार भीत. वशेष णजे स नांनाही ाची भीती वाटे! कारण ाचा देह जसा रा सी, तसा ाचा भावही रा सी होता. तो अ ंत शूर होता. ततकाच ू रही होता. कपटीपणा आ ण दगाबाजी ही ाची नीती होती. तो तःला ‘बुत् शकन्’ आ ण ‘कु शकन्’ णवून घेई. १ ‘मूत आ ण मू तपूजकांचा व ंसक’ हा याचा अथ. अथातच बादशाह आ ण बडी साहेबा यां ा ग ांतला तो ताईत होता. १५ अफजलखान जरी आसुरी वृ ीचा होता, तरी कतबगारही तसाच जबर होता. ाने एखादी काम गरी अंगावर घेतली क , ती तो फ े के ा शवाय राहत नसे. मग ती कतीही अवघड असो. तो तः ा कतबगारीवरच एवढा मोठा सरदार झाला होता. ाचा ज वा वक एका सामा गरीब घरात झाला. ाची आई भटारीण णजे यंपाक ण होती. २ पण खर परा माने तो मोठा झाला. कतबगारीने मोठा झाला. खान शहाजीराजांचा मनापासून ेष करीत असे. ांना व ां ा मुलाबाळांना तो अगदी पा ात पाहत असे. णूनच शवाजी महाराजांना ने नाबूद कर ासाठी ाने ही मोहीम मो ा उ ाहाने हाती घेतली. म र हीच ाची ेरणा होती. थम खानाने आप ा समशेरीची चमक दाख वली ती कनाटकांतील मो हमात. रणदु ाखाना ा हाताखाली तो सरदार होता. ाच वेळी शहाजीराजेही रणदु ाखाना ा हाताखाली ा ा- शका ा करीत होते. णजे अफजलखान व राजे कम त कमी सहा वष (इ. १६३८ ते १६४३) रणदु ाखाना ाच सेनाप त ाखाली एक काम करीत होते.

रणदु ाखानाच शहाजीराजांवर अ तशय ेम होत. तो राजांना फार मान देई. बंगळूर शहर राजांना दल रणदु ाखानानेच. आपला शाही सेनापती शहाजीसार ा एका काफरावर इतक ेम करतो, हेच ब धा अफजलखानाला सहन होत नसाव. पुढे रणदु ाखान मरण पाव ावर मु फाखान, अफजलखान आ ण बाजी घोरपडे हे भोस ांचे तखट वैरी मेतकु टासारखे एक झाले. ामुळे राजां ा न शब सतत अपमान आ ण घात येऊन बसले. शहाजीराजांना कै द के ले मु फाने व बाजी घोरप ाने. ां ा हातापायांत बे ा घालून अ ंत अपमाना द रीतीने मरवीत वजापुरांत आणल होत अफजलखानानेच. हा अपमान राजां ा इतका काही ज ार लागला होता क , सूडा शवाय ांच मन नवण कठीणच होत. आईसाहेबांनाही ह अस झालेल होत. आणखी एक कार खाना ा हातून घडला होता. शवाजीमहाराजांचे स े थोरले भाऊ राजे संभाजी भोसले हे बाळपणापासून शहाजीराजांपाशीच असत. ते व डलां माणेच शूर होते. कनाटकांत राजां ा बरोबरीने मो हमांत भाग घेत. कनक गरीचा क ा काबीज कर ाची काम गरी बादशहाने अफजलखानावर सोप वली होती. शाही कमाव न संभाजीराजे भोसले हेही अफजलखाना ा बरोबर या वे ांत सामील झाले (इ. १६५६). क ाव न तोफाबंदकु ां ा फै री झडत हो ा. आ ण एके दवशी संभाजीराजांनी ह ा चढ वला असतां खानाने राजांना ज र ती मदत के ली नाही. ामुळे संभाजीराजे पेचांत सापडू न ठार झाले! शहाजीराजांचा के वढा मोठा ठे वा हरपला. ांचा कतबगार पु खानामुळे ठार झाला. आईसाहेबांचा तर पोटचा गोळा गेला. खानानेच जाणूनबुजून आप ा संभाजीराजांना ठार मारल, अशी प खा ी आईसाहेबांची व महाराजांची झाली.२ अफजलखानाने कनाटकांत परा म मा खूप गाज वला होता. ीरंगप ण ा राजाचा पराभव खानानेच के ला. ४ कणपूरम् ा राजाला ानेच शरण आणल.४ मदुरा शहर ानेच उद् के ल आ ण कांची शहर काबीज क न तेथील अग णत सोन खानानेच लुटले. बेदनूर ा वीरभ राजाला ानेच वजापूरचा मांड लक बन वल. कगनायका ा बसवाप ण क ावर ह ा क न ाने अ तीय परा म के ला व कगनायकाचा पराभव के ला. ८ चकनायकनह ळीचा राजा तर खाना ा के वळ दरा ानेच शरण आला!८ ाने बेलूर व टुमकू र येथील यु ांतही खूप परा म गाज वला होता. अफजलखानाचा दरारा दरबारांतील सरदारांतही फार होता. ा ा दस ाची एक वल ण गो आठवते. पंधरा वषापूव ची गो . अफजलखान ते ा रणदु ाखाना ा

हाताखाली फौजेत सरदारी करीत होता (इ. १६४३ पूव ). वजापूर दरबारकडू न रणदु ाखाना ा छावणीत दाखल होऊन ाचे कू म पाळा, असाच एक कू म स ी अंबर नांवा ा सरदारासही गेला होता. परंतु स ी अंबरच व रणदु ाच थोड वाकड होत. स ी अंबर रणदु ा ा कमाखाली वागावयास तयार होईना. तो रणदु ाकडे आलाच नाही. अंबर येत नाही, ह पा ह ावर ाला कै द क न आण ासाठी रणदु ाने अफजलखानास रवाना के ले. स ी अंबर अ ंत शूर होता. ा ापाशी दोन हजार फौजही होती. अफजलखान फौज घेऊन स ी अंबरवर नघाला. अफजलखान आप ावर चालून येतोय, ह स ीला समजताच तो इतका घाब न गेला क , ाने तः होऊनच तः ा हातापायांत बे ा घालून घेत ा व तो अफजल ा ाधीन झाला! १७ अफजलखाना ा परा माची दहशत एवढी मोठी बसली होती क , सीलोनचा अ धपतीही खानाला व ामुळे वजापूर दरबाराला भीत असे. अफजलखानाने एकदा औरंगजेबाला आपल पाणी दाख वले होते. औरंगजेब जे ा बीदर व क ाणी भागांत वजापूरकरांशी लढत होता (इ. १६५७), ते ा खान महंमद सरनौबत ा बरोबर अफजलखानाने वल ण परा म गाज वला होता. १० ते ापासून औरंगजेब अफजलखानाला फार वचकू न होता. ११ आ ण याच लढा त कदा चत् अफजलखाना ा हातून औरंगजेब कै दच हो ाची वा कदा चत् ठार हो ाचीही वेळ आली होती! के वळ औरंगजेबाच तकदीर सकं दर णून ा वेळी तो अफजल ा तडा ांतून सुटला! लढा त एक वल ण कार घडला, तो असा, औरंगजेबाने वजापूरकरांचा बीदरचा क ा जकला ( द. २९ माच १६५७) व नंतर तो क ाणीचा क ा घे ास गेला. तोही ा वेळी जकला ( द. २ ऑग १६५७). नंतर औरंगजेब आसपास ा भागात धुमाकू ळ घालूं लागला. या मो हमेत ाचा असा हेतू होता क , वजापूरकरांचा जा त जा मुलूख जकू न म गल सा ा वाढवाव. औरंगजेबाला रोख ासाठी वजापुरा न फौज नघाली. खान महंमद या नामवंत सरसेनापती ा हाताखाली मोठी फौज रवाना झाली. ांतच अफजलखान होता औरंगजेबा ा फौजेला या फौजेने घेरल व अडचणी ा देशात क डल. अफजलने शौयाची कमाल के ली. असे आता अगदी दसू लागले क , औरंगजेबाची सव म गली फौजेसह क ल होणार. नदान औरंगजेब तरी कै द खासच होणार. औरंगजेबाची अगदी पाचांवर धारण बसली. अ ू व ज व जायची वेळ आली. आता?

वजापूरचा सेनापती खान महंमद हा होता. या वेळी खान महंमद ा हाती आपल जगणवाचण आहे, ह ओळखून औरंगजेबाने मुठीत नाक ध न खान महंमदाकडे अगदी दीनवा ा श ांत प पाठवून जीवदान मा गतल! ह प गु पणे खान महंमदाकडे आल, ते ा तो नमाज पढत होता. औरंगजेबाने आपली दीनवाणी ती ल न अ पणे धाकही घालून ठे वला होता, “म गलांचा हा राजपु औरंगजेब तुम ापाशी अभय मागतो आहे. आपण कृ पा क न माझा बचाव करा. पण जर मा ा जी वताला कवा इ तीला ध ा लागला तर द ीत मा ा व डलांना फारच ोध येईल!” खान महंमदाने हे प वाचल. खूप वचार के ला. जर औरंगजेबाने ल हल आहे, ा माणे कार घडू न द ी न फौजांचा दया सुटला तर वजापुरावर के वढ भयंकर संकट येईल आ ण मग आप ा अली आ दलशाह बादशाहास, ब ा साहे बणीस व शाही त ास कोण वांचवूं शके ल? फार गंभीरपण वचार क न ा ाता ा सरसेनापतीने औरंगजेबाला क डीतून जवंत जाऊं दे ाच ठर वल! खान महंमद पुढ ा संकटाला घाबरला, पण ात ाचा काहीही ाथ न ता. बादशाह व बडी साहेबीण यांचेच हत तो पाहत होता. खान महंमदाने औरंगजेबाला च ी ल हली क , “उ ा तु ी आम ा फौजतून सुर तपणे नघून जाव!” ही गो अफजलखानाला अ जबात माहीत न ती. तो एकाच आनंदांत होता, औरंगजेब सापडणार! पण दुस ा दवशी खान महंमदाने गु पणे के लेली व ा फळास आली. औरंगजेब सुख पपण फौजेसह दौडत उधळत नघून गेला! ाला वाट मोकळी मळाली. हे पा न अफजलखान आगीसारखा संतापला. ह झाल कस? कोण के ल? कोण सोडल औरंगजेबाला? जर म गल राजपु हाती लागला असता तर वजापूर बादशाह-आपला ारा धनी अली आ दलशाह याचा अव ा दु नयत क त चा डंका वाजला असता! सुटला? कसा सुटला? अफजलचा तीळपापड उडाला. अन् अफजलला सुगावा लागला क , आप ा सरसेनापतीने-खान महंमदानेच ह अस के ल! मग तर खानाचा भयंकर भडका उडाला. पवतासारखा तो ध ाड अफजलखान ालामुखीसारखा पेटला. ाला आवरण आता अश झाले होत. ाने आप ा दो ी हातात दोन दुधारी प े चढ वले आ ण त ाच तो थेट वजापुरास गेला. ाचा अवतार आ ण आवेश भय द होता. लोक टकमका पा ं लागले. ते प े लवलवीत आ ण दणदण पावल टाक त तो थेट बादशाहा ा दरबारांत गेला. ा ा

पावलांनी भुई हादरत होती. बादशाह व बडी बेगम आ याने डोळे व ा न पा लागली. काय झाल? काय झाल? आप ा हातातील प े दणादण ज मनीवर आदळीत दातओठ खात खान उभा रा हला. शाहाने वचारल ाला, काय झाले णून! ते ा औरंगजेब हातचा नसट ाची ती हक कत ाने सां गतली. तो अ ंत आवेशाने बोलत होता. ती हक कत ऐक ाबरोबर बादशाहाने व ब ा साहे बणीने खान महंमदाकडे तातडीने कू म पाठ वला क , ताबडतोब वजापुरांत हाजीर ा! खान महंमद वजापुरास नघाला. पालख त बसून तो येत होता. ब ा बेगमेने व शाहाने आपल णणे ऐकावे णून तो खुदाची ाथना करीत होता. खान महंमदाने सारी हयात त ा ा सवत घाल वली होती. ब ा बेगमेने सव तयारी ज त क न ठे वली होती. खान महंमदाची पालखी वजापुरात म ा दरवाजातून आत शरली अन् तेव ात…..मारेक ां ा तलवारीचे सपासप सपासप घाव पालखीवर आदळले! खान महंमदाचे तुकडे तुकडे झाले! तो णांत मेला १२ ( द. १० नो बर १६५७). अफझलखान असा होता! वजापुरा न शवाजी महाराजांवर ारी नघ ापूव , वरील कार फ एक वष सात म हने आधी घडला. अफजलखान अगदी ारंभापासून वजापूर दरबारचीच एक न पणे नोकरी करीत होता. सरनौबत रणदु ाखाना ा हाताखाली काम करीत असताना रणदु ाखानाचाही अफजलवर खूप व ास होता. रणदु ाखानाचे क ेक कू म अफजल ा हातून रवाना होत. कू म रणदु ाखान ा नांवचे असत. पण ा कमाखाली ‘परवानगी अफजलखान’ अशी न द असे. १८ अफजलखान अ तशय उ भावाचा होता. वजापूर ाच ‘अफजलपूर’ भागात ाने एक शलालेख कोरला. ात तःब ल तो णतो, ‘का तले मुतम रदान व का फरान, शकं दए बु नयादे बुतान!’ णजे, ‘काफ र व बंडखोर यांची क ल करणारा व मूत चे पाये उखडू न काढणारा!’ दुस ा एका शलालेखांत अफजलखान णतो, ‘दीन दार कु शकन्! दीन दार बुत् शकन्!’ णजे, ‘धमाचा सेवक व का फरांना तोडणारा! धमाचा सेवक व मूत फोडणारा!’ – असा कोण? अफजलखान!

अफजलखानाने ह भयंकर ू र त नःसंशय ामा णकपणाने चाल वल होत. ाला ते ज जात अंगवळण च पडलेल होत. हच काय उ म आहे, अस तो समजत असे. तःलाही तो उ म पु ष समजत असे. तः ा उ मपणाची ाने तः ाच श ांत खा ी देऊन ठे वली होती. ा ा श ांत पुढील माणे मजकू र होता, ‘गर अज कु नद सपहर अअला फजल फु जला व फजल अफजल अझ हर मु बजाए तसबीह आवाझ आयद अफजल अफजल.’ याचा अथ असा :- जर ‘उ गाला इ ा झाली क , उ म माणसांची उ मता आ ण अफजलखानाची उ मता याची तुलना क न दाखवावी, तर ेक ठकाणा न जपमाळतील (अ ा अ ा या) आवाजाऐवजी अफजल हा (च सवात उ म माणूस आहे असा) आवाज येईल.’ अथात् हा ाचा गैरसमज होता! कनाटकांत शरेप ण येथे क ुरीरंग नांवाचा एक सं ा नक राजा होता. बादशहा ा कमाव न अफजलखान शरेप णवर चालून गेला. क ुरीरंगही काही कमी न ता. ानेही क ाचा बंदोब के ला आ ण खानाशी ंजु मांडली. खानाने मोच दले आ ण वेढा घातला. खानापुढे राजा नमेना. अखेर खानाने तहाची बोलणी लावली. ाने राजाला आप ा छावणीत वाटाघाटीसाठी व ासाचा श देऊन बोलावले. सरळ मनाचा राजा खानास भेटावयास आला. खानाने क ुरीरंगा ा भोळे पणाचा फायदा घेतला. ाने राजाला दगा क न ठार मा न टाकले! अफजलखान असा होता. तो भावाने ू र होता. धमवेडा होता. मह ाकां ी होता. शूर होता. बादशहाशी एक न होता. खुनशी होता. भोसले कु टुंबाचा वैरी होता. अंगावर घेतलेली काम गरी पार पाड ासाठी तो भ ाबु ा मागाचा बेधडक अवलंब करी. ांत तो तःचे ाणही पणाला लावी. ा ा जहा गरीत, सु ांत आ ण फौजेत ाचा दरारा भयंकर होता. तो अ ंत कडक श ीचा उ म शासक होता. तो आप ा अमलाखालील जेवर कधीही जुलूम-अ ाय करीत नसे. रयते ा क ाणासाठीच तो कारभारांत अ तशय कडवी श राखीत असे. ांत मग ब धा ू रतेने जुलूम कर ाची वृ ी नसे. रयते ा हताचीच ी असे. ाय देतांना तो प पात करीत नसे.

ा ा अमलाखालील कांही जबाबदार गावकामगारांनी ऐन पेरणी ा दवसात, पेरणी ा कामांचा खोळं बा क न दुसरीकडेच मु ाम ठोकला व आप ा गावा ा व रयते ा हता ा कत ात बेपवाई दाख वली, णून अफजलखानाला ा लोकांचा राग आला. ा लोकांत मुख होता लगशेटी मोकदम. अफजलखानाने ाला व इतरांना उ शे ून एक खरमरीत प ल हल ( द. १५ जुलै १६५४ रोजी). ा प ात खान ल हतो, ‘रयत आमचे प गडे आहेती.’ प गडे णजे म . ा प ांत खानाची कडक श व द शासन अगदी दसून येते. ाबरोबरच खानाची भयंकर ू र भाव कृ तीही दसून येत.े लगशेटी मोकदमाला खान नवाणीने ल हतोय, ‘जेथे असशील व जेथे जासील तेथून खोदुन काढू न, जो तुला आ सरा देऊनू ठे ऊनू घेईल ास जनोबासमेत काटुन,ू घा णयांत घाळुनू पलोनू हे तु ी यकू न व तहक क जाणणे!’ खान णतो, ‘तु ाला ‘जनोबासमेत’ णजे बायकापोरांसह कापून काढू न, ते ा ा घा ांत घालून पळून काढीन!’ खान असा उ होता. हे पाहा, ते अ लप -

प ावर खानाचे दोन श े व तळाशी मोतब असून प ाचा बाळबोधीत तुजमा असा अजर खाने खुदायेवद खान अलीशान खाा अफजलखान माहमदशाही खु लदयाम दौलत ताा लगीसेटी मोकदम व आ दकासेटी कारणी व येमाजी पटेल व लखणा अरवतवकल काा अफजलपूर उाा म ह दरी बदानद सुाा सन खमस खमसैन अलफ आरीजा पाठ वले ते पावोनू मजमून ख तरेसी आली. अपला व कसबा व गावगानाचे यैसे कतेक अहावल ताा ल हले ाव न येक बयेक माळूम जाहले. तुवा हलालनमक मोकदम आहेत. तुज वा जब आहे क करडी कमा वस जाली अगर कारकु नापासून गैर जाले तरी तुवा जूर येउनू कदम पा नू आपला व कसबाचा वा वलायेतीचा यैसे अहावाल सागुनू सरफराज होऊनू जावे, यैसे न क रता यैन सचणीमामुरीचा व ी रयेतास बाा घेउनू पर मुकासाइयाचे गावमधे जाउनू बैसोनू पेर णयाचा खोलबा करणे काये माना आहे? तुवा आ ासी खूब समजला ऐसोनू यैसे कमअखलीचे फै ल करणे मुनासीब नाही! यैसे कचे अखलेने तुझी खुबी व खैरत नाही. आता

तुवा दर हर बाब अपला खा तर जमा क नू रयेता तुजपासी जे कोण असतील ासमवेत जूर ार होउनू येण.े येथे आ लयावरी तुझे जबानीने येक बयेक तमाम हक कत खा तरसी आणुनू ासा रखे सरंजाम फमाउनू सरफराज क नू माहलासी वदा क नू जूर आ लयावरी तुझी खुबी व खैरत आहे. कारकु नाचे तरफे ने गैर अमल जाली अस लया ा ा मुला हजा व शरमखूरी आ ासी काये आहे? सर जोर त बयेत फमाउनू क दुसरा कारकू न कोणी माहलामधे गैर चलत न करीत यैसे क नू रयेत आमचे प गडे आहेती यैसे जाणतो. जरी याचे अजार व तसवीस न ले हक हसाबी जो अमल असेल तोच होईल ये बाबे तुज कौल आहे. खा तर जमा क न दर हाल ार हाउनू जूर येण.े अगर बरे वाटेल तरी माहलासी जाउनू सचणी मामुरीचे वले देखणे. जे व ी खुसीने येईल ते व ी येउनू कदम पाहणे. यैसे न क रता बाहीर बैसून रा ह लया ामधे तुझी खैरत नाही. जेथे अससील व जेथे जासील तेथुनू खोदुनू काढु नू जो आ सरा देउनू ठे उनू घेईल ास जनोबासमेत काटुनू घा णयांत घाळुनू पलोन, हे तु ी येक न व तहक क जाणणे. मोतुबू खतम बलखैर व अ फर जू सु नवीस तरीख १० रमजान जू. अफजलखानाने शरवळ ा नगडे देशमुखांनाही एक प ल हले होते ( द. १८ ऑ ो. १६५६ रोजी). ा प ात खानाने देशमुखाच रा कारभारात काय काय कत आहेत व जबाबदा ा आहेत, ा तपशीलवार समजावून ल ह ा हो ा.११ ाव न खानाची देशकारभारातील मा हतगारी आ ण आ ा दसून येत.े ा प ांत खान ल हतो क , एक तसूभरही जमीन पडीक रा देऊं नका. खाना ा कतबगारीब ल, उ म कारभाराब ल आ ण शौयाब ल कोणालाच शंका न ती. पण खाना ा धम े ा, ू र व कपटी भावाची ओळख सवानाच होती. भोस ांना तो पा ात पाहत असे. तो बादशाहाचा बंदा होता. रा ाचा आ ण महाराजांचा हाडवैरी होता. असा हा ‘उ म पु ष’ वाटेल ा उपायांनी शवाजी महाराजांना जवंत पकडू न आण ास कवा ांचा वाटेल ा उपायांनी नमूळ फडशा पाड ास नघाला होता. आता तो रेने दौडत होता तुळजापुराकडे! महारा ा ा आ ण महाराजां ा कु लदेवता तुळजाभवानीचे घणा ा घावाखाली तुकडे उड व ासाठी हा म हषासुर चौखूर उधळत नघाला होता.

आधार : ( १ ) Bijapur Inscriptions, Page 82. ( २ ) ऐ त. पोवाडे भाग १. अफजल वधाचा पोवाडा. (३) सभासद पृ. १४; पोवाडा पृ. १८. ( ४ ) शवभा. १७।४. (५) शवभा. १७।५. (६) शवभा १७।६. (७) शवभा. १७।७. ( ८ ) शचवृसं. २ पृ. १४ व १५. (९) शवभा. १७।८. ( १० ) आघइ. पृ. १९९. ( ११ ) शवभा. १७।१०. ( १२ ) बसातीन. (१३) शचसा. ११।१००. (१४) सभासद पृ. १४. ( १५ ) आघइ. पृ. १९० व १९१. (१६) शचसंव.ृ २ पृ. ३५. ( १७ ) आघइ पृ. १७८. ( १८ ) शचसा. ७।२८. (१९) शचसा. १।४५.

तुळजाभवानी

अफजलखान तुळजापुरावर दौडत नघाला. तुळजापूर ा भवानीच मंदीर फार ाचीन. उ ा महारा ाची आईच ती. भवानीदेवीला आवातन के ा बगर, तची खणानारळाने ओटी भर ा बगर अन् प हली सुपारी-अ त तला द ा बगर कु णाही मरा ा ा घर पुरणवरण शजायच नाही. कु णा ा दाराला तोरण चढायच नाही. कु णा ाही भाळी बा शग लागायच नाही. खु आईसाहेबांचे आ ण महाराजांच मन सदैव आईभवानी ा मांडीवर न चत वसावलेल असायच. ा तुळजाभवानी ा राउळावर खानाचे दळबादळ आल. खान आला. सारा गाव भयाने सैरावैरा धावत सुटला. तुळजापुरांत तोडाफोडीला उधाण आले. मूत खडाखड फु टूं लाग ा. सबंध े खानाने पार उद् के ल. देवीचे पुजारी भोपे होते. ांना खानाने पटाळून लावल. १ खान भवानी ा देवळात शरला. या देवीवर शवाजीची व सा ा मरा ांची मोठी भ ी आहे, हे ाला माहीत होत. खान आप ा ताकदी ा गवाने व मरा ां ा धम ेषाने बेहोष झाला होता. ती अ भुजा तुळजाभवानी समोर दसताच तला उ शे ून खान आवेशाने णाला, २ “बताव मुझे तेरी करामत! बताव तेरी अजमत!” ‘दाखव, दाखव तु ा साम ाचा चम ार!’ भवानीला आ ान देत खानाने देवीवर ह ा चढवला आ ण खाडकन् मूत वर घाव घातला! तुळजाभवानी फु टली! भवानीचा चुराडा उडाला! खानाने लगेच देवीपुढे एक गाय मारली२ ! मरा ां ा तुळजापुराचा आ ण तुळजाभवानीचा काय हा भयंकर अपमान! ३ आ ण तोही मरा ां ा देखत! पलाजी मो हते, शंकराजी मो हते, क ाणराव यादव, नाईकजी खराटे, नाईकजी पांढरे, तापराव मोरे, ंझु ारराव घाटगे, काटे, घोरपडे आ ण महाराजांचे चुलते मंबाजीराजे भोसले अफजलखाना ा सै ांत होते! महारा ाचे के वढे दुदव! खान तर बोलून चालून मरा ां ा महारा धमाचा, रा ाचा आ ण राजाचा उघड उघड दु न होता. कारण ाचे महारा ाश

नाते श ूचच होत. पण या मरा ांचे काय? भोसले, घोरपडे, मो हते, मोरे, घाटगे, पांढरे, काटे, खराटे णजे कोण? जातीचे अ ल मराठे हे. अफजलखानाबरोबर शवाजीराजांचा अन् रा ाचा हे सारे जण गळा कापायला नघाले होते. तुळजापूरची भवानी खानाने फोडली तरीही ांना खंत न ती. गाय मारली….खान तर रोजच गाई मारीत होता. ४ या मंडळीना ाब ल कांहीही वाटत न त. आ घातक अधःपात! आपल आ ण आप ा संसारांतील जीवजीवाणूंचे णभंगुर जण सुखाचे बन व ासाठी ह पाप! कमतच कळत न ती ांना रा ाची, महारा धमाची आ ण महाराजांची. खानाने तुळजापुरांत कांही काळ मु ाम के ला. खानाचा घण आता पडणार होता पंढरपुरावर! खान पंढरपुरावर नघाला. आला! भीमा-चं भागा भयभीत झाली. खानाने पंढरपुरातही थैमान घातले. पुंडलीक पा ात फे कला. व ला ा देवळालाही तोशीस लागली.३ व लाची मूत मा वांचली. महाराजांनाही गु खबरदारांनी खबर टाकोटाक पोहोच वली क ,१४ “ वजापूरा न अफजलखान सरदार बारा हजार ारां नशी नामजाद जाहला आहे!” खान पुढे नघाला. वाटेतली देवळ टकत न त . १० खाना ा ारीची आ ण अ ाचारांची एके क भयंकर खबर महाराजां ा व आईसाहेबां ा कानात उकळले ा तेला माणे शरत होती. तुळजाभवानीच देऊळ खानाने फोडल, ही बातमी महाराजांस समजली.३ ांना भयंकर संताप आला. मन उठल. पण ववेकाने खूण के ली, ‘जरा थांब’ णून. खाना ा बात ांनी आईसाहेब तर बेचैन झा ा. आता हा वैरी रा ांत घुसणार. मा ा पोराबाळांनी र शपडू न उभ के लेल ह पीक हा म हषासुर आता तुडवून काढणार. याच व ासघात ामुळे माझा शंभूराजा कनक गरी ा लढा त बळी पडला. माझी सून याने वधवा के ली. महाराज ार ना कनाटकातून हातीपायी बे ा घालून यानेच मरवीत नेल.े हाच तो भोस ां ा मुळावर उठलेला वैरी, आता शवबा ाही जवावर उठला आहे. आईसाहेबांचा जीव तगमगूं लागला. महाराजांचा मु ाम या वेळी राजगडाजवळ शवाप ण येथे होता. ५ खान देवळे फोडीत येत होता. ात ाचा एक मोठा धूत डाव होता. भवानी अन् पांडुरंगासारखी महान् दैवते फोडल क शवाजी चडेल व चडू न ड गरी क ातून बाहेर पडेल. आप ावर चालून येईल. अन् असा तो मोक ा मैदानी यावा, ही खानाची मनापासून इ ा होती. कारण

मोक ा मैदानात शवाजी ा चमूटभर सै ाचा साफ चुराडा उड वण अगदी सोप होत. णून खान आपली ही रा सी अ ल चालवीत होता. खान हेच उ ोग करीत वाईकडे येत होता. पण ा ा दुदवाने महाराज फारच शहाणे होते! ते ओळखून होते क , आता चडू न आपण तुळजापूरचा सूड घे ास गेल तर सवच नाश होईल. भवानी तर फु टलीच आहे, पण रा ाचे नशीबही फु टेल! महाराजांपाशी या वेळी आईसाहेब, गोमाजी नाईक पाणसंबळ, कृ ाजी नाईक, मोरोपंत, नळोपंत, आ ाजीपंत, सोनोपंत, गंगाजी, मंगाजी, नेतोजी पालकर, रघुनाथपंत अ े, भाकरभट राजोपा े वगैरे जवाभावाची माणस होती. ६ खानाचे आजपयतचे भयंकर च र आ ण तो स ा घालीत असलेले थैमान डो ांपुढे उभ रा न सवाचीच धाब दणाणल होती. खानाचे के वढे बळ त! दै च! बारा हजार घोडा, दहा हजार पायहशम, शवाय भला जंगी तोफखाना आ ण अग णत यु सा ह ा ा हातात आहे. आप ाजवळ काय आहे? सार पोरदळ! कसा टकाव लागावा? या वचारांनी जो तो चतावला होता! आता काय होणार? आता कस होणार? महाराज शांत होते. ां ा डो ांत मा वचारांचे च वादळ उठल होत. ते सतत वचार करीत होते. दयात ती एकच श ी वास करीत होती. तचच रण ते सतत करीत होते. जग ननी तुळजाभवानी! महाराजांनी आप ा मंडळी ा मसलतीत असा एक वचार मांडला क , तो ऐकू न सव मंडळी जा च धा ावली. महाराज णाले,६ “आपण आपली कु ल फौज ल र मु ेद करावे आ ण खानासी जावळीस गाठू न यु कराव! आपण तापगडास जाव.” यु ? खानाशी? अवघड! अश ! महाराजांचा लढाईचा वचार कोणालाही अ जबात पटला नाही. सवानी अगदी सांगून टाकल,६ “ ंज ु देऊं नये! सला करावा!” खानाश वाटाघाटी करा ा, णजे तह करावा, हा वचार न ून ेकाने मांडला. अथात् तह करायचा णजे रा ांत घेतलेले क े व मुलूख आं चवावे लागणार. खान ा शवाय ऐकणार नाही. खानाला ते पूणपणे ओळखून होते. महाराजांनी नेम ा, मोज ा व अचूक श ात खान कसा आहे, त सांगून टाकल. ते णाले,६

“खानाने संभाजीरा जयांस जस मा रल तसे तो आ

ांस मारील! णोन सला करण नाही.

यु करोन मा रता मा रता ज होईल त क ं !” परंतु यु ाचा वचार काही के ा कोणा ा मनास झेपेना. सव जण खाना ा संकटाने हादरले होते. महाराजांचे मन आ ण म हषासुरम दनी भवानीचे मन सारखच होत. देव ोही, धम ोही उ म हष हा! वाटाघाटी कशा ा करताय ा ाशी? ाला फाडा! उडवा मुंडक! पृ ी झाली! महाराज ांत वचारी होते. ां ा मनात वचारमंथन चालू होत. आप ा तः ा जीवनहेतूचाच आ व ार ां ा वचारात होत होता. महाराज आप ा मनाशीच णाले, ७ ‘बादशाहाने मा ावर चडू न या खानाला पाठ वल आहे. नशुंभ दै ा माणे याने तुळजाभवानीचा अपमान के ला, खान स माचा नाश करावयास ज ला आहे, तो पापांची रास रचतोय्. तो दररोज गा ची ह ा करीत सुटला आहे. हे सवच यवन पृ ी बुडवावयास उठले! व ूने दहा वेळा अवतार घेऊन पृ ी तारली. रामाने रावणाला आ ण कृ ाने कं साला ठार के ल. ांनी धमसं ापना के ली. नर सहाने खांबांतून कट होऊन आप ा नखांनी हर क शपूला फाडल. मीही खानाला ठारच मारल पा हजे! या आसुरी दु ांचा नाश मीच करीन! ाचक रता माझा ज !’ पण सव मंडळ चे मत खानाशी तंटा घालूंच नये अस होत. ांच णण पडल क , ८ “हे कठीण कम! स ीस गेल णजे बर. नाही तर कस होईल?” ावर महाराज णाले,८ “खानाशी सला के लयाने ाणनाश होईल. यु के लयाने जय जहा लयास उ म. ाण गे लयाने क त आहे! ाक रता खानाशी यु कराव!” एव ांत आणखी एक खबर महाराजांपुढे दाखल झाली. अफजलखान पंढरपुराव न मलवडीस गेला. मलवडी ा जवळ नाईक नबाळकरांच फलटण होते. खानाला माहीत होत क , फलटणचे बजाजी नाईक नबाळकर हे शवाजी भोस ा ा बायकोचे भाऊ आहेत. येथे खानाने महाराजांना डवच ाक रता आणखी एक कार के ला. ९ ाच भयंकर काराची बातमी येऊन थडकली. खानाने बजाजी नाईक नबाळकरांना कै द क न आणल. ां ा ग ात साखळदंड बांधला. जणू शकार क न आणलेल रानटी जनावरच. खानाने वचार के ला क , आता शवाजीचा मे णाच हाती सापडला आहे. याची सुंता क न याला ह ी ा पाय देऊन ठार

माराव!९ वा वक बजाजी नाईक नबाळकर हे वजापूर ा बादशाहाचेच न ावंत सरदार होते. ांची बहीण सईबाई ही शवाजी महाराजांना दलेली होती तरीही नाईक नबाळकर महाराजांस कधीही सामील झालेले न ते. उलट महाराजां व ते पूव फ ेखानाबरोबर वजापुरा न आलेले होते. महाराजांशी लढले देखील होते. मग अशा बादशाहा न नबाळकरांना ही श ा कां णून? बजाजी नाईक शवाजी महाराजांचे नातलग होते, एवढच कारण! ब !् खानाने नाईक नबाळकरां ा ग ात तोप णजे साखळदंड बांधून ह ी ा पाय दे ाचा मनसुबा के ला आहे, ही बातमी महाराजांकडे आली. आता काय करायच? आता शवाजी काय करतो हच खानाला बघायच होत. शवाजीने आता तरी चडू न ड गराळ भागातून माणदेशा ा मैदानात याव, एव ाच हेतूने हा भयंकर डाव खानाने टाकला होता. भवानी फोडली तरी शवाजी बाहेर आला नाही, आता तरी येईल क नाही? महाराज चतत पडले. या वेळी सईबाई राणीसाहेबांची कृ ती बरी न ती. ा ब ाच आजारी हो ा. आप ा भावावर खानाने ाणां तक संकट आणलेले पा न ा ब हणीला काय वाटल असेल? महाराज फ करीत पडले. वचार करायलाही सवड न ती. अखेर महाराजांनी एक उपाय योजला. खाना ाच सै ात नाईकजीराजे पांढरे णून मातबर मराठा सरदार होते. तेवढेच एक सरदार वजनदार, कदीम नबाळकरांना जवळचे होते. पांढरेराजां ा मनाला काही कौल लावून पाहावा, झाला तर उपयोग होईल, अशा आशेने महाराजांनी नाईकजीराजे पांढ ांकडे एक वनंत चे प अ ंत गु पणे ताबडतोब पाठवून दल.९ महाराजांनी ल हलेला मजकू र पुढील आशयाचा असावा,९ ‘कांही रदबदल क न खान अजम अफजलखान मजकु रांचे हातून बजाजी नाईक नबाळकरांची सुटका करावी. एवढ पु पदरी ावे. नबाळकर आप ाच दरबारचे न ेचे खदमतगार असूनही ां ावर झालेली इतराजी आपण हर य ाने दूर करावी. काही र म दंड भरावी लागली तरी य पूवक भ न नाईक नबाळकरांची सुटका होय त करावे.’ अशा आशयाच प नाईकजी पांढ ांचे हात पडल. महाराजांनी ब त कार कागद ल हला होता, तो वाचून पांढ ां ाही दयांत बजाजीब ल आपुलक पावली. ते अफजलखाना ा डे ांत गेल.े ांनी खानाची आजवणी के ली क , बजाजी नाईक नबाळकरास बेडीतून मोकळ कराव. पण खानाची मज वळे ना. नाईकजी पांढ ांनी तरीही

नेटाने बोलण लावल क , बजाज ना सोडा. खानालाही थोडा वचार पडलाच. कारण बजाजीक रता आपण ह ाला पेटून रा हलो, तर नाईकजीसारखा आप ा छावणीतला मातबर सरदार मनातून होईल. हे मराठे जनांचा व धमाचा अ भमान फारसा धरीत नाहीत; पण तःचा अहंकार दुखावला तर एखादे वेळ नाराज होतात. णून खान वचारात पडला. अखेर, ‘नाईकजीराजे यांनी ब त काही आडमूड होऊन ( नकराने) आबदलाखानास अज के ावरी, साठी हजारावरी करार क न होन साठ हजार (दोन लाख, दहा हजार पये) बजाजी नाईक नबाळकर जर दंड भरावयास तयार असेल तरच जवंत सुटेल,’ असे खानाने पांढ ांना सां गतल! के वढा हा दंड पण अखेर नाईकजी पांढरे जामीन रा हले व बजाज ची साखळदंडातून सुटका झाली. बजाजी, महादाजी व सा व ीबाई नबाळकर यांनी मलवडी येथील सावकार जयचंदीभाई व बाबानभाई यां ाकडू न ाजा ा पंचो ा दराने ही र म कजाऊ काढली व खानापुढे ठे वली. या सावकारांकडे बजाज नी आपली फलटणची देशमुखी गहाण टाकली.९ महाराजांना उघ ा मैदानांत खेच ाचा खानाचा हाही डाव वाया गेला. मग मा खान वाई ा रोखाने नघाला. मावळचे देशमुख महाराजां ा बरोबरीने रा ा ा काम गरीत सामील झालेले होते. का ोजी नाईक जेध,े ंझु ारराव मरळ, हैबतराव शळमकर, बांदल, धुमाळ, पासलकर, डोहार, मारणे, क डे, शतोळे , खोपडे, नगडे, गायकवाड, पायगुड,े ढमाले वगैरे सव देशमुख मंडळी, आपाप ा मावळात ा माव ां नशी रा ा ा झ ाखाली जमा झाली होती. देशमुख आले क , ां ामागोमाग देशपांडहे ी आलेच. पाटील पटवारीही आलेच. चौधरी, चौगुल,े येसकर, रामोशी हेही आलेच. सारी बारा मावळ, घाटमाथा, तळ कोकण ा चौदा ताली, बारा बंदरे अन् सागरवारा महाराजां ा शे ाखाली आला होता. मावळातले हे देशमुख पूव बादशाहाचे नोकर होते. या आप ाच एके काळ ा नोकरांना पु ा आप ा दावणीत आण ासाठी व शवाजीपासून फोडू न काढ ासाठी वजापूर ा बादशाहाने व अफजलखानाने सवाना अ ंत जरबेच व आ मषांच ही फमान सोडल . वजापुरी ारांबरोबर ही दमदाटीची फमान नघाल . असे सवच बाजूंनी रा ावर वादळ आल होत. आता खान वाईचा जवळ येऊन पोहोचला होता. पूव खान वाई सु ाचा सुभेदार होता. महाराजांचे मु ी मंडळ बावचळून गेले होते. मोठे मोठे मु ी वृ या वादळाने करकरा लवत होते. परंतु महाराज मा शांत आ ण गंभीर होते. ते स ा ी ा शखरासारखे, राजगडा ा बु जासारखे अन् दयात ा

जं ज ासारखे अचल होते. ांचा आप ा भवानीवर पूण व ास होता. ांचा डावा हात डा ा कमरेवर होता. उजवा हात दयावर होता. दो ीही ठकाणी भवानी नांदत होती. भवानी देवी आ ण भवानी तलवार!

आधार : ( १ ) चार दैवत ( २ ) पोवाडा. ( ३ ) शवभा. १८।१८; सभासद पृ. १३; पोवाडा; राजखंड २०।२१७; ६८. ( ४ ) शवभा. १८।२३ व २४. ( ५ ) जेधे क रणा. ( ६ ) सभासद पृ. १४. ( ७ ) शवभा. १८।१७ ते ३८. ( १५. ( ९ ) पसासंले. १७९७. ( १० ) पसासंले. ७९९.

शचसा. १।४७, ८ ) सभासद पृ.

का ोजी जेधे

का ोजी नाईक जेधे णजे उ ा बारा मावळांतील एक मात र आसामी होती. का ोज चा मान मोठा. मावळ ा माना ां ापुढे आदराने लवत. ांचा श कधी कोणी मानला नाही, अस ावयाच नाही. मावळात ा रयतेला ांचा आधार ड गरासारखा वाटायचा. का ोज च वजन मोठ. मोठ मोठ माणस ां ा आवाजाखाली वागत होत . लोक का ोज ना णत, ‘आ ी कांही तु ांवेगळे नाही!’ १ का ोज नी सांगायच अन् मंडळीनी करायच, असा मावळचा रवाज झाला होता. का ोजी मोठे च होते. काही आ दलशाही फमानांत ांना ‘राजे’ असा कताब लावलेला सापडतो. २० रो हडखो ाची देशमुखी का ोज ा कु ळात प ान् प ांची होती. ांचा वाडा कारीत होता. कारी ह गाव आल भोर ा द णेला चार कोसांवर. उं च उं च ड गरां ा दाटीत आ ण रायरे रा ा अज ड गरा ा मांडीवर कारी वसली होती. कर झाडी, द ाकपारी अन् ात कारी. कसाबसा शंभर उं बर ांचा गाव. का ोज चा वाडा ांत सवात मोठा. का ा पोत त जस ट ोर डोरल गुंफलेल असाव, तसा. आत गुरांनी गजबजलेला गोठा. धा ा ा कण ांनी तुडुबं लेला कोठा. वैरणकाड चा गडगंज साठा. फु रफु रती पागा अन् चारचौक अंगण. वा ाला दडी दरवाजा अन् आं त देवडी. नोकर चाकर अन् शलेदार हशमांची वदळ वा ांत सतत असायची. जेधे देशमुखांचे खानदान मोठे इ तीच. पसाराही तसाच मोठा. गणगोत, पा णारावळा, आला गेला ध न नाइकां ा चुलीवर कांही नाही तरी पाय ा पाय ांचा तांदळू सहज वैरत होता. अन् आता तर का ोजी नाईक शवाजीमहाराजां ा उज ा हाताचे सरदार होते. मग पसारा असा असायचाच. का ोज चा संसारही ऐसपैस होता. ांना पांच जणी बायका हो ा. सा व ीबाई, येसूबाई, चंदबू ाई, रखमाबाई अन् कृ ाबाई. २ हा खास जनाना. शवाय हौसमौज वेगळीच! ांना पाच जण मुल होती. ३ बाजी, चांदजी, नाईकजी, मताजी आ ण शवजी. बाजीने तर

फ ेखानावर तलवारीची शथ क न भगवा झडा ग नमां ा गद तून बचावून आणला होता.३ बाक ची पोरही बापा ा अन् भावा ा वळणावर चालल होत . का ोज चे कारभारी दादाजी कृ लोहोकरे णून शार अन् न ावंत ा ण होते. दादाजीपंत आ ण ांचे भाऊ सखोपंत का ोज ा सदरेवर सेवा करीत होते. दोघेही शूर होते.३ ां ा ीतीतले होते. का ोज चे कु ळदैवत नागे र महादेव ाचीन दैवत. कारी ा जवळच आं बव ाला नागे राचे मंदीर होत. पण खु का ोज ा देवघरांत सवा हात उं चीची पतळे ची एक मूत आ ण शव लग होत. ४ का ोज च मन फार फार मोठ होत. ां ा ढालीएव ा छातीखाली आभाळाएवढ मन होत. उ वळी ा खोप ांशी आ ण हरडोशी ा बांदलांशी ांचे चार प ांच हाडवैर होत. इतके क एकमेकांच ल ाच व ाड कापून काढायला कु णाचे हात कचरत न ते! ५ पण शहाजीराजां ा पदरी का ोजी नाईक पड ापासून का ोज च मन जा च व ारल. आपण नुसती सेवा करत आह त बा ावाची! छेः! ह कांह खर नाही. आता सेवा करायची तर भोसलेराजांचीच, असे ां ा मनाने घेतल अन् का ोज नी तः शहाजीराजांना वन वल क मला पदरात ा. रणदु ाखाना ा नोकरीत आहे स ा. तु ी मला खानाकडू न तःकडे मागून ा.३ आ ण शहाजीराजांनी रणदु ाखानापाशी का ोजीसाठी मागणी घातली. खानाने खुषीने मानली. का ोजी ते ापासून (नो बर १६३६) शहाजीराजां ा पदर पडले. मूळचाच हरा, आता क दण मळाल सो ाच. तेरा वष नाईक राजां ा पदरी कनाटकात होते. पुढे शहाजीराजांना मु फाखानाने व बाजी घोरप ांनी दगाबाजी क न कै द के ले. ावेळी का ोज ना व दादाजीपंत लोहोक ांनाही कै द भोगावी लागली. शहाजीराजे सुटले ( द. १६ मे १६४९) ते ा हेही सुटले. मग मा महाराजांनी गु कानमं देऊन का ोज ना व दादाजीपंतांना शवबाकडे पु ास पाठवून दल. का ोज ना कानमं दला क , शवबाला व रा ाला सांभाळा!३ का ोजी नाईक मावळात आले. अन् मग रा ाचा डाव अगदी आ ापा ासारखा रंगला. खोप ांशी व बांदलांशी असलेले उरलसुरल वैर आता ते पूण वसरले. बांदलां ा व खोप ां ा हातात हात घालून महाराजां ा पुढे मुजरे क ं लागले. संपल, संपल वैर! आता खोप ां ा घरांत ां ा उ ा ा वाट ा भावाभावांत करायची वेळ आली, तर का ोजी तः वडीलपणाने जाऊन ा करीत.

सगळी देशमुखमंडळी का ोज नी आप ा मायत घेतली होती. आता दादाजी क डदेवांनी आ ण महाराजांनी शक व ा माणे सवाचे ठरल होत. काय? आता आप ाच र ाने ह ार नाही भजवायच . मरायच तर देवधमासाठ . मारायच तर ग नमांनाच. का ोजी नाईक मावळात घर च होते स ा. कारण पावसाळा त डावर आला होता (जून १६५९). मावळ ा ज मनी उ ा ात तापून पावसाची वाट पाहात हो ा. याच वेळी खान वजापुरा न नघून तुळजापूर-पंढरपूर उरकू न पुढे सरकला होता आ ण बादशाहाने काढलेल दमदाटीची फमान मावळात ा सव देशमुखांकडे रवाना झाल होत . आ ण एके दवशी धाडकन् बादशाहाचे एक जबर कडक फमान का ोजी नाईक जे ां ा दारांत येऊन थडकल! शाही जासूद फमान घेऊन आला. बादशाहाचे फमान? बादशाहाला कां आताच एवढी उचक लागली? मो ा कु तूहलाने का ोज नी थैली हाती घेतली. फमान उलगडल. फमाना ा कपाळावर अली आ दलशाह बादशाहाचा बारा बुज श ा होता. नेहमी माणे फमान फारसी भाषेत होते. (अ ल फमानचे छाया च पुढील पानावर पहा) बादशाह अली आ दलशाह या ा फारसी फमानावर तारीख आहे, ५ सवाल सु र सन १०५९ ( द. १६ जून १६५९). या फमानाचा हदवी तजुमा असा, सव उ ाचा धनी ई र आहे. हे अली पैगंबरा मदद कर! सुलतान मुह द पातशाहानंतर, ई रा ा कृ पेने अली आ दलशाह पातशाह यांनी चं सूयावर शाही श ा उमट वला आहे. मश रल अनाम का ोजी जेधे देशमुख यांस हा फमान सादर के ला जातो जे. सु र सन तसा खमसैन व अलफ. शवाजीने अ वचाराने व अ ानाने नजामशाही कोकणांतील मुसलमानांना ास देऊन, लूट क न पातशाही मुलखांतील क ेक क े ह गत के ले आहेत. या व ा ा पा रप ासाठी अफजलखान महंमदशाही यांस तकडील सुभेदारी देऊन नामजाद के ले आहे. तरी तु ी खानमजकु रांचे रजामंदीत व कु मांत रा न शवाजीचा पराभव क न नमूळ फडशा करावा. शवाजी ा पदर ा लोकांस आ य न देता ांस ठार माराव व आ दलशाही दौलतीच क ाण चताव. अफजलखान यांची शफारस होईल ा माणे तुमची सफराजी के ली जाईल. ांचे कु मा माणे वागाव. तस न के ास प रणाम चांगला होणार नाही, हे जाणोन या सरकारी कु मा माणे वागाव.

तेरीख हजरी १०६९ सवाल ५. अ त े , क ाणकारक व अ तप व सूयवत् स जूरची परवानगी झाली असे. फमान कडक होत. का ोजी गंभीर झाले. के वढे हे संकट! खानाला ते चांगले ओळखत होते. कनाटकात एकांच छावणीत ते खानाबरोबर वावरलेले होते. हा इसम काय वृ ीचा आहे, ह ांना ठाऊक होत. खान णजे शु कपटकसाई! का ोज ा डो ात खळबळ उडू न गेली. खानाची ती आडमाप आकृ ती, वारेमाप फौज आ ण गरजणारा तोफखाना ां ा डो ांपुढे दसूं लागला. आता हा खान सग ा मावळ मुलखाची माती क न टाकणार, एक मान श क ठे वणार नाही, जे जे कोणी या रा ा ा फं दात पडले ते घरदारांसकट, बायकापोरांसकट मसणांत जाणार! न ,े ां ा घराचच मसण होणार! रडायलाही उरणार नाही कोणी, हे दसूं लागल. जीव आ ण संसार जगवायचे असतील तर मुका ाने खानाचे पाय धरले पा हजेत, नाही तर मरायला उभ रा हल पा हजे. बादशाहाने झालेली चूक सुधारायला संधी दली आहे. फमाना माणे खाना ा पायाश सेवेला हजर ा. नाहीतर मरायला तयार राहा! शवाजीच आता अगदी तळपट होणार ह न आहे! या फमानाचा अथ हा असा होता. का ोजी सु झाले. आता कस ायच? आप ा माणेच इतर देशमुखांनाही अशी दमदाटीची फमान आलेल असणार अन् खरोखरच तश आलीही होत . अन् का ोजी ताडकन् उठले. काय ां ा डो ात आल काय नु! भराभरा अंगावर कपडे चढवीत ांनी आप ा मुलांना हाकारल. बाजी, चांदजी, मताजी, नाईकजी, शवजी. वा ात एकदम धावपळ उडाली. घोडे तयार कर ाचा ांनी नोकरांना कू म सोडला. मुल पुढे आल . का ोज नी नघायची तयारी के ली. पोरांनाही ांनी फमावल क , चला मा ासंगती. ारीची तयारी करा. पाचही पोर कं बर आवळून तलवार बांधून तयार झाल . का ोज नी बादशाहाकडू न आलेल त फमान कमरेला खोचल. सवानी नागे रापुढे माथी टेकली आ ण ते बाहेर पडले. पाचही जणां ा टांगा बापामगोमाग घो ांवर पड ा. धुळीचा लोट कारीतून उठू न उधळत नघाला. कु णीकडे? अफजलखानाकडे?

अली आ दलशाह बादशाहाच का ोजी जे ांस आलेले अ ल फमान का ोज नी वेलवंड खो ात घोडा दौडला. समोर हर ा ड गरावर काळा राजगड न ा आकाशात भगवा झडा फडफडवीत उभा होता. महाराजांचा मु ाम राजगडापलीकडे

शवापुरास होता. ८ का ोजी वा ासारखे नघाले होते….. महाराजांकडे! ध ा देणा ा एकापे ा एके क भयंकर बात ा शवापुरातं येत हो ा. सवाच मन काळजीने सुकून गेल होत . महाराज चता ांत होते. एव ांत का ोजी नाईक आले. महाराजांना वद गेली. आप ा पाच पु ांना बरोबर घेऊन नाईक महाराजां ा महालात मुज ासाठी गेल.े नाइकांना पा न महाराजांना मोठ नवल वाटल. कु तूहल दाटल. आज नाईक अगदी सहप रवार आले! काय बेतावर येण के ल? अन् पाच पु ांसह नाइकांनी महाराजांना मुजरे घातले.३ ा मुज ांत नतांत भ ीचा ग हवर होता. महाराजांनी ांच हसून आगत ागत के ल. महाराजांना आनंद झाला. अगदी व ाला नाईक आले होते. तरी पण कु तूहलाने महाराजांनी पुसल क , अगदी पांची पु ांसह येण के लत? ावर नाईक णाले क , ‘तसाच कांही अवघड मुकाबला आलाय.’ ते ा महाराज नाइकांसह खलबतखा ांत गेले. दोघांचीही मन अगदी तंग गंभीर होती. तेथे लगेच मसलत सु झाली. का ोजी नाइकांनी आलेल बादशाही फमान महाराजांपुढे ठे वल अ ण टल क , आ ांला बा ावाचे फमान आल आहे. महाराजांनी फमान पा हल. अफजलखानाला येऊन सामील ा, नाही तर प रणाम बरा होणार नाही, अशी ात बादशाहाने दमदाटी दली होती. त पा न महाराज णाले,३ “तुमचे शेजारी खंडोजी खोपडे देशमुख उ वळीकर हे अफजलखानाकडे गेले!” का ोज ा मावळातले खंडोजी खोपडे देशमुख अफजलखानाला जाऊन सामील झाले, ह ऐकू न का ोज ना ध ाच बसला. आप ा रा ांतला एक मोठा देशमुख खानाला जाऊन मळाला! का ोज माणे खोप ांनाही दमदाटीचे शाही फमान आल होत. फमानात जशी दमदाटी होती, तसच आ मषही होत. खंडोजी खोपडे रा ाचा झडा सोडू न सरळ खानाकडे गेल,े ह ऐकू न का ोजी तर बेचैन झाले. आणखी एक बातमी होती. क ाडजवळ ा मसूरचे सुलतानजी जगदाळे देशमुख हेही खानाला मदत करावयास धावत

गेले. १० आप ांतली माणस खानाला सामील होऊं लागली? का ोज ा काळजाला धसकाच बसला. महाराज मग मु ामच का ोज ना णाले,८ “तु ीही जा! तु ी बादशाहाचा कू म मोडू न रा हलात णजे तुम ा वतनांस अपाय होईल! तुम ा जवावरच ह संकट येऊन पडल आहे! तु ीही जा!” महाराजांचे हे श ऐक ावर तर का ोज च काळीज कातरल गेल. हरामखोरी? के वळ वतना ा आ ण संसारा ा गाड ामड ांसाठी रा ाशी आ ण महाराजांशी हरामखोर ? का ोज ा चेह ावर ा रेषान् रेषा आ ण पाप ा- भवयांतील के सन् के स जणू तरा न महाराजांना णत होता क , काय बोलतांय् ह महाराज? जे ांची औलाद अस ा हरामखोरा ा पोटची नाही! हा का ोजी जेधा गेली तेवीस वष भोस ां ा पायावर शर वा न जगतोय, तो अशा ऐन व ाला नमकहरामी कर ासाठी? आम ापुढे बा ावाने सतरा जहा ग ा ओत ा तरी जेधे हरामजादगी करणार नाहीत! महाराजांपरीस काय पोटच पोर लाडक झाली आ ांला? नगा नगा बोलूं महाराज अस! तलवार घेऊन मुंडक कापा ापरीस आमच ! मी आन् माझी पाच पोर ख होऊन पडतो तुम ा पायांवर! बेह र हाये नवस झाला तर! तेव ासाठीच पायाशी आलो. कांही येक परी ाव, शोधाव ब तांपरी!

महाराज का ोज कडे पाहतच रा हले. उफाळून का ोजी णाले, ९ “थोर ा महाराजांनी कनाटका न तुम ा शेवेसाठी मला पाठ वले! त आमच इनाम शाबूत हाये! ा खास आन् माझे पाच जण लेक व आमचा जमाव देखील महाराजांपुढे ख होऊं ! आ ी इमानास अंतर करणार नाही!” “तुम ा वतनास ध ा बैसेल!”९ “वतन महाराजांचे पायावर ठे वल! साहेबकामासाठी वतनास पाणी सोडल!”३ आ ण खरोखरच का ोज नी महाराजां ापुढे हाताव न अ रशः पाणी सोडल. महाराजांनी का ोज च मन पा हल! ांची ती न ा पा न महाराजांची मु ा स होऊन पव ा चा ागत फु लली. महाराजांचे ते महाराजांचेच! गेले ते महाराजांचे न तेच! महाराजांची खा ी होती क , का ोजी नाईक न न आपलेच! ांनी नाइकांचे मन पा हल, णून नाईक काय रागावले णतां काय? छेः, नांव नाही! महाराजांत आता शंभर ह ीच बळ आल.

मग महाराजांनी व नाइकांनी आले ा खाना ा मुसीबतीचा बारीक वचार के ला. महाराज नाइकांना णाले,९ “वरकड मावळचे देशमुख व तु ी येक जागा बैसोन ांचा मु ा मनास आणण.” कारण जस जेधे नाइकांना फमान आल होत, तशीच इतर सव देशमुखांनाही फमान आलेल होत . ेक देशमुख अशा चतेत पडला होता क , आता कराव तरी काय? महाराजांसकट आता रा बुडणार! खानाचा नांगर मग मावळाव न फर ा वना राहणार नाही. सगळे बचारे ग धळून गेले होते. महाराजांनी या देशमुखांशी बोलून ां ा पाठीव न हात फरवायच काम का ोज ना सां गतल. पुढची पावल कशी टाकायची, हे सार ठरवून का ोजी माघारी कारीस नघाले. ते ा महाराज णाले,३ “तुमचा क बला कारीस आहे, तो ढमढे ांचे तळे गावास पाठवा,” कारण? सुर तता. बायकामाणस मावळांत नकोत. अक ात् एखाद वेळी दगाही ायचा. नाइकांनी तच करायचे ठर वले. का ोजी नाईक कारीस आले. ांनी सव देशमुखांना बोलावूं पाठ वल. नाइकांच आवातन आ ावर सगळे देशमुख आले. का ोज ा सदरेवर अवघे एकजागा बसले. सव घाबरलेले देशमुख णाले क , आ ाला बादशाहाची कडक फमान आल आहेत. अफजलखानाश जू ा णून कू म के लाय शाहाने. ावर का ोजी णाले क , आ ांलाही आल आहे. पण का ोज ा दांडगट श ांत, दांडगट चेह ावर आ ण दांडगट देहावर भयाच, ा ाच कांहीच च न त! अफजलखानाच बळ ां ा खजगणत तही न त. देशमुखमंडळ च काळज मा कापायला काढले ा क ब ांसारख उडत होत ! शवाय खंडोजी खोपडा रा सोडू न खानाला सामील झा ाचही ांना ठाव होत. देशमुखांनी का ोज नाच वचारल,९ “नाईक, तुमचा वचार काय आहे?” ावर का ोजी नाईक णाले,…..अगदी धारत णाले, अगदी आवेशाने णाले,९ “आ ी? आ ी राज ी ाम ा पायाशी इमान ध न वतनास पाणी देखील सो डल! आ ी व आपले लेक देखील महाराजांपुढे ख होवे यैसा आमचा ढ वचार आहे! ! हे म ा रा आहे! अव घयांनी हमत ध न जमाव घेऊन महाराजांस ध राहोन येक न तेने शेवा करावी! तुमचा वचार काय आहे?”

ते ा अवघे देशमुख वीर ीने फु रफु रले. ांच सार भय उडाल. म ा रा ा ा महादेवावरची ांची भ ी उफाळून आली. अवघे देशमुख णाले, “नाईक, तुमचा वचार तोच आमचा वचार!” झाल, ठरल! आप ा इमानाची अ त देशमुखांनी नाइकां ा पदरात टाकली. देशमुखां ा माना महाराजां ा कमाला कु बान आहेत, ह का ोज नी ताडल. का ोजी खूष झाले. मशीला पीळ पडला. अ ल मरा ा ा जातकु ळीच इमान सतीसारख असत. शदळक च नसत! कोरल खडीपासून मोहोर खडीपयत आ ण पवनेपासून कोयनेपयत मावळ ा घर ा-खोप ांतून महाराजांवर ा न ेचे साद-पडसाद उमटले. का ोज चे कारभारी दादाजीपंत क ाण ा ठा ाचे हवालदार होते.३ ते कारीला आले. ां ाबरोबर नाइकांनी आपली व ांचीही बायकामाणस देऊन ढमढे ां ा तळे गावास ांना रवाना के ल.३ कारण सुर ततेसाठी ही काळजी घे ास राज ी ाम नीच सां गतले होते. राज ी ामी णजे शवाजी महाराज. महाराज शवापुरास होते. खान वा त येऊन थडकला होता. कृ ा नदी ा काठावर ाची दाट छावणी पडली होती. आ दलशाही झडे वाईवर फडफडत होते. सव देशमुखांसह व ां ा मावळी सै ा ा जमावासह महाराजांपाशी जायचा बेत का ोज नी मु र के ला. लगेच सवानी आपाप ा माव ा समशेरबहा रां ा तुक ा मावळखो ातून बाहेर काढ ा. आता खानावर भवानी ा अपमानाब ल सूड घे ासाठी सगळे जण धुमसत होते. बादशाहा ा प ा शवाय खु खानानेही देशमुखांना प पाठ वल होत , हैबतराव शळमकरांना ाने प पाठ वल. ११ का ोजी जे ां ा, शवजी जेधे नांवा ा एका मुलालाही खानाने प पाठ वल क , तुमचा बाप व भाऊबंद शवाजीची चाकरी करतात णून तु ी मनांत काहीही संकोच ध ं नका! १२ अथात् ह आलेल प ं आता देशमुखी द रा ा बासनांत व ांती घेत पडल होत कायमच ! महाराज जरी आपली राजकारण सावधानपण करीत होते, तरी य ाबरोबरच ीभवानी ा चतनपूजनांत ते त ीन होत होते. ांची नता खा ी होती क , जगदंबा आपणांस यश देईल आ ण एक दवस अ ंत व यजनक कार महाराजां ा यास आला. महाराज झोपले. झोप लागली आ ण ांना पडले. १३ सा ात् तुळजाभवानी ां ा ात ांना दसली. ते द प दसताच ते णभर ग धळून गेले. ते फ

वारंवार नम ार करीत जगदंबे ा चरणी लीन झाले. जगदंबा भवानीने ांना उठवून हसतमुखाने टल,१३ “ चता क नकोस. तुजला यश मळे ल. मी तुझी तलवार होऊन रा हल आह!” असे बोलून ती महान् तेज ी मूत महाराजां ा भवानी तलवारीत शरत शरत अ झाली! ते को टसूय भेसारख दी ीमान् तेज तलवारीत वेशून वलीन झाल. जगदंबेपुढे महाराज नम ार करीत रा हले होते.१३ आ ण महाराजां ा ने पाक ा उमल ा. ांनी डोळे उघडू न पा हल. त होत. तुळजाभवानीने येऊन आशीवाद दला.१३ के वढा आनंद झाला ांना! महाराजांनी हात जोडले जगदंब! जगदंब! जय भवानी! आ ण आईसाहेबांस, नेतोजीस, मोरोपंतांस आ ण नळोपंत, रघुनाथपंत, गोमाजीनाईक पाणसंबळ, कृ ाजीनाईक, भाकरभट राजोपा े वगैरे मंडळ स ांनी आपणांजवळ बोलावून ह द ांना कथन के ल आ ण णाले, १४ “ ी स जहाली! आता अफजलखानास मा न गद स मेळ वतो! !” या सव मंडळ च धाब दणाणलेल होत . हीच मंडळी सारखी णत होती क , ‘खानाश तह करा! यु नको! तह करा! यु नको!’१४ ा मंडळ ना हा तुळजामातेचा द सा ा ार महाराजांनी सां गतला. जवलग मंडळीनाही हायस वाटल. महाराजांना तःला तर आता मृ ुंजयाच बळ आ ासारख वाटूं लागले. तरीही ववेक आ ण धीरोदा महाराज णाले,१४ “आता एकच तजवीज करावी. संभाजीराजे चरंजीव आ ण मातुः ी आईसाहेब यांस राजगडावरच ठे वाव. जर अफजलखान मा न जय जहाला तरी पुढ चालवावयास माझा मी आहच. परंतु एखादे समयी यु माझा ाणनाश जहाला तरी चरंजीव संभाजीराजे आहेत, ांस रा देऊन ांचे आ ेत तु ी राहाव!” महाराज नवाणीचे बोलत होते. सवाची मने थरथरत होती. खान वा त आला होता. ा ाबरोबर जावळीकर चं राव मो ांचा एक भाऊबंद तापराव मोरे हा होता. तापरावाची जबर मह ाकां ा होती क जावळीची दौलत आ ण चं राई परत आपण मळवायची. शवाजीला हाणायच. तापरावाचा खानाला खास स ा होता क , जावळी काबीज करा. ा ा स ान स ा माणे जावळीचा मनसुबा खान आखूं लागला. हा जावळीचा मुलूख गहन व बकट जंगलद ांचा होता व तापराव तेथील पूण माहीतगार होता णून या

अर पं डताचा स ा खान ऐकत असे. खानाचे बेत महाराजांस समजत होते. बात ाही येत हो ा. व ासराव नानाजी दघे नांवाचा महाराजांचा हेर वा त व भवती भर भरत होता. महाराजांनी ह सव वचारांत घेऊन ठर वल क , आपण खानाशी ंजु ावयाच त जावळी ा भयंकर अवघड मुलखांतच. आ ण ांनी ठर वल क , आईसाहेब व शंभूराजे यांस राजगडावर ठे वून तापगडावर जायच.१४ आईसाहेबांचा जीव खालीवर होऊ लागला होता. कां नाही ायचा? ा आई हो ा. खान लौकरच रा ांत घुसणार, ह न होत. आता महाराजांची मसलत प झाली. खान रा ांत येतोय? येऊं ा! स ा त ा वा ळात शरेपयत साधा फू ारही खानाला ऐकूं येणार नाही; पण तो एकदा वा ळात शर ानंतर….! लगेच महाराजांनी नेतोजी पालकरांस इशारा दला. १६ “अफजलखानास आ ी जावळीस बोला वत . ते समय तु ी घाटमाथां येऊन माग धरण.” महाराजांनी रघुनाथ ब ाळ सब नसांस फमा वल क तु ी सरनौबत नेतोजी पालकरां ा नसबतीस राहण. ाच माणे आपले चुलतभाऊ बाबाजीराजे भोसले हे भीमथडीकडे होते ांना,१६ आ ण शामराजपंत रांझेकर व ंबक भा र हे कोकणांत होते ांना जासूद रवाना के ले क , ज अज ज तापगडावर जूरदाखल होण; आ ी तुमची इं तजारी करीत आह त. १५ आ ण महाराज तापगडावर जा ास नघाले. महाराज एका अ ंत अवघड, अ ंत भीषण, अगदी जवावर येऊन बेतले ा संगाला त ड दे ास नघाले होते. के वढी कठीण काम गरी होती ही! महाराजांनी ठर वल होत क , खानाला त ड ायच! पण ाहीपे ा अ ंत कठीण गो थम करायची वेळ आली होती. आईसाहेबांचा नरोप घेण ही ती गो ! आ ण दयाला पीळ पाडणारी दुसरी गो सईबाई राणीसाहेबांचा नरोप घेण ही! आई आ ण प ी. दो ीही नात कती नाजूक! कोण ा श ात ह सांगाव सार? फार अवघड आहे ह. येथे श दुबळे पडतात. त श ांत सांगायचच नसत. श ांत ऐकायचही नसत. त दया ा डो ांनी पाहायच, दया ा कानांनी ऐकायचं, दयावरच लहायच, दयावरच वाचायच, अन त समजतही फ दयांतील दयांनाच. अबोल अ ू हीच ांची हाक अन् उफाळणारे दं के हीच ांची ओ. ेम न ये बोलतां, ना दावतां, ना सांगतां; अनुभव च ा, च जाणे!

शवबा आप ाला सोडू न तापगडावर जाणार, ही गो आईसाहेबां ा काळजाचा ठाव घेणारी होती. शवबाने खानाला त ड ावयाचही ठर वले आहे, ही गो आईसाहेबांना समज ावर तर धारदार पा ा ा रवीने ांचे दय घुसळून नघूं लागले. ‘ शवबा, नको जाऊस मला सोडू न!’ हाच ा मातृ दयाचा दं का होता. शवाजीची आई होण फार फार अवघड. एक खडतर तच त! आईसाहेबांना एकू ण सहा पु झाले. १७ शवबा सहावा. आईसाहेबांच अखेरच नपान शवबान के ल. प ह ा पांच पु ांपैक चार पु मृ ूने आईसाहेबां ा मांडीव नच उचलून नेल.े अगदी अलगद. एकच जगला. संभाजीराजा. तो नेहमी व डलांपाशी, शहाजीराजांपाशी बंगळुरास असे. पण तोही ठार झाला! याच, याच अफजलखाना ा दु कु चराईमुळे शवबाचा हा स ा थोरला भाऊ संभाजीराजा ठार झाला (इ. स. १६५६). आता उरला फ शवबा. एकु लता एक. खानाला तोही पाहावेना! कु ाड परजीत आला होता, आता मायलेकांची ताटातूट करायला. मनोगते च बोलणे! मनोगते च चालणे!

नघताना आप ा कारभा ांना महाराज णाले,१४ “एखादे समय यु ाणनाश जहाला तरी संभाजीराजे आहेत. ांस रा ावर बसवून ांचे आ त तु वागाव!” आ ण कठोर तटबंदीत मनाला घ बांधून ठे वणा ा आईसाहेबांकडे महाराज वळले. आता काय बोलायच? शवबा तापगडावर जातोय आ ण नंतर एके दवशी खानाला जातीने भेटणारही आहे तो! तो खान! अफजलखान! दगाबाजी हा भावच ाचा! आईसाहेब कळकळून णा ा, १८ “ शवबा, तूं खानाला भेटायला जाऊं नकोस! खान तुला ठे वणार नाही! तो बेइमान आहे!” यावर महाराज गंभीरपणे णाले,१८ “एवढी माझी उमर झाली. आजपावेतो कोणास भेट दली नाही. आईसाहेब, एव ा गो ीची परवानगी ा! आई, हा अफजलखान आला. याने देवांनाही धाक ला वला आहे. आता मी गेलेच पा हजे!” आईसाहेबांना जगदंबेने के वढे साकड आणून घातल होत. आईसाहेब मो ा धीरा ा हो ा. राजकारणाचा कठोर राजधम ा जाणत हो ा. पीळ-पेच ओळखून सावध बु ीने वागणा ा हो ा. एखादा समशेरीचा मु ी चुकला-फसला तरी ाला मो ा मनाने सांभाळून घेऊन प देणा ा हो ा. पण अखेर ा एका मुला ा आई हो ा! आईचे काळीज आईलाच माहीत. णतात ना, कोणाची आई होऊं नये णून! आईसाहेबां ा पुढे ांचे अखेरच दशन-अखेरच? नाही! नाही! नकोच तो अभ वचार. आईसाहेबां ा पुढे ांचे दशन घे ासाठी ांचा शवबा उभा होता. देव, जा आ ण धम यांची सेवा हच शवबाचे ‘जगण’ होते. शवबा तापगडावर ‘जगायलाच’ चालला होता. शवबाने गेलच पा हजे हे उघड होत. आईसाहेबांचे दय स ा ी ा क ासारख कठीण होत गेल. शवबाने तापगडावर जाव, हीच आता ांची इ ा होती! महाराजांनी ां ा पावलांवर म क ठे वल.१४ आईसाहेबांनी लाड ा लेकाला नरोपाचा आशीवाद दला. १९ “ शवबा, वजयी होशील! चढती दौलत तुला लाभेल! शवबा, यशाचा वडा मळवून आण! शवबा काम बु ीने कर! संभाजीच उसने फे डू न घे! !” आवेशांनी आईसाहेबांनी शवबाला संभाजीराजां ा मरणाची आठवण दली.१८ सूडाची आठवण दली. आशीवाद दला. नरोप दला. महाराजांनी सईबाई राणीसाहेबांचा नरोप

घेतला. ा आजारी हो ा. दोन वषा ा संभाजीराजाला दय धरले. द णी महालाचा नरोप घेतला. आ ण महाराजांची पावल तापगडाकडे नघाल ( द. ११ जुलै १६५९). राजगडापासून तापगड, क चत् नैऋ ेला बारा कोस.

आधार : ( १ )

राजखंड १५।३२५. ( २ ) स. ग. जोशीसं ह-अ स द र २०।३८ व ९१. ( ३ ) जेधे शका व क रणा. ( ४ ) अजूनही कारीस जे ां ा देवघरांत आहे. ( ५ ) राजा शवछ प त, ‘ रा ाचे पु ावाहवाचन’ हा भाग पाहा. (६) मंडळ ै. व ८ अंक १ पृ. ९६. (७) साधन- च क ा पृ. २८७. ( ८ ) शच . १९. ( ९ ) शच . पृ. ४३. ( १० ) राजखंड १५।३. ( ११ ) राजखंड १७।११. ( १२ ) पसासंले. ७८२. ( १३ ) शवभा. २०।१ ते २४; सभासद पृ. १४ व १५; पोवाडा पृ. ११; द. वा. पो. गौरव ंथ पृ. ३०. ( १४ ) सभासद पृ. १५. ( १५ ) सभासद पृ. १५. ( १६ ) शेडगांवबखर पृ. २५. ( १७ ) शवभा. ५।२३. ( १८ ) पोवाडा पृ. १८. ( १९ ) सभासद पृ. १५; पोवाडा पृ. १८. ( २० ) व वध ंथात छापलेले जे ांचे कागद पहा.

खानाचा हेजीब महाराज तापगडावर आले. पावसाला त ड लागलच होत. कृ ा-कोयना तुडुबं वा ं लाग ा हो ा. पावसाळा होता णूनच खान वा त ग होता. नाही तर आ ाआ ाच तो महाराजांवर चालून आला असता. आप ा बायकामुलांसह खानाने वा त मु ाम ठोकला होता. आता तो वाट पाहत होता पाऊस थांब ाची. पण ा अवध त ाने रा ा ा इतर कांही मुलखावर आप ा फौजा पाठ व ा. क ाणजी यादव ऊफ जाधव सुपे परग ावर, नाईकजीराजे पांढरे शरवळवर, नाईकजी खराटे सासवडावर, स ी हलाल कयात मावळावर आ ण स ी सैफखान तळकोकणावर चालून गेले. यांतील थोडाफार देश व शरवळचे ठाणे ां ा कबजात गेल.े परंतु खानाला हवा होता खासा शवाजीच. ठाणी, कोट अन् क े घे ांत य फार होत होता. खानाला भूक शवाजीची होती. णून हर रक न शवाजीस पकडावा व श तो वा तच शवाजीला भेटीस आणून जवंत धरावा आ ण बादशाहाची मात र चाकरी क न दाखवावी, असा ाने वचार के ला. अन् आपला एक शार, मसलती बु ीचा हेजीब पैगामासाठी शवाजीकडे पाठवावा आ ण ा ामाफत शवाजीला फसवून तापगडाव न वा त आणवावा असा मनसुबा खानाने मनांत योजला. शवाजीला फसवूनच पकड कवा मार, असा बेगम बडी साहेबा हचा व बादशाहाचा स ा होताच. खान तोच वचार करीत होता. महाराज तापगडावर मसलत त होते. खान महाराजांस बुडवावयास आलेला पा न कोकणातले श ू स ी व फरंगी चुळबुळूं लागले होते. स ी सैफखान मुलूखमारी करीत होता. आणखी एक लबाड श ू खो ा काढीत होता. तो णजे राजापूरचा वखारवाला इं ज टोपीकर हे ी री टन. महा धूत हे इं ज. ापारा ा नांवाखाली ांची राजकारणाचीही हातचलाखी चालूं होती. महाराजांचे हेर सव होते. ते सवा ा गोटांतून ब ंबात ा आणीत होते.

जैतापूर ा खाड त अफजलखाना ा मालक चा माल भरलेली कांही गलबत उभ आहेत, ३ हीही एक बातमी होती. एके क बात ा तापगडावर येत हो ा. रोज गडावर येणा ा बात ा ऐकू न, एखादा कच दल माणूस महाराजां ा जागी असता तर बस ा जग च खचून अंथ णावर पडला असता. आपल बळ वाढ व ाचा सपाटा खानाने चाल वला होता. वजापुरा न वशाळगड ा ठाणेदारास, णजे अ लु कादीर सरवरखानास कू म गेला होता क , वशाळगडावरील फौजेसह अफजलखानास जाऊन सामील हो. २ अन् एके दवश दय पळवटून टाकणारी बातमी गडावर आली. अव ा तापगडाच त ड खरकन् उतरल. सवा ा माना खाली झा ा. बातमी राजगडाव न आली होती. न शबाने आणखी एक कडू जहर पेला महाराजांपुढे के ला. महाराजांनी ती बातमी ऐकली. सौभा वती सईबाईसाहेब राणीसाहेब मृ ू पाव ा! ( द. ५ स बर १६५९) २२ . या दवशी भा पद व चतुदशी होती. राणीसाहेबां ा आ ण महाराजां ा सुखाचा भोवरा छान गुंगला होता. तेव ात यमराजांनी जाळीचा वळखा टाकला. फरता भोवरा आभाळांत उडाला! राणीसाहेब भावाने अ ंत गोड व पाने सुंदर हो ा. ४ महाराजांचे ां ाश सुमारे अठरा वषापूव ल लागल. पंत दादाजी क डदेव होते ते ा. फार फार तर वयाने सात वषाची असलेली सुकुमार ल ी महाराजांच बोट ध न अठरा वषापूव भोस ां ा घरांत वेशली. फलटणकर बजाजी नाईक नबाळकरांची ही बहीण. दोन वष व तीन म ह ांपूव ां ा पोट पुरंदरगडावर संभाजीराजांचा ज झाला ( द. १४ मे १६५७). ते ापासून ांची कृ ती ठीक न ती. अंगावर ा दुधावर संभाजीराजांच पोट भरेना. णून मग आईसाहेबांनी कापूरवहाळा ा धारा गाडे हला दूध-आई णून राजगडावर आणल होत. महाराजांवर खानाच संकट आलेल, सव जण चतत अन् अशा तीत राणीसाहेब गे ा. मरताना कोण ा वेदना ांना झा ा असतील? महाराजांसाठी जीव कसा घुटमळला असेल? महाराजांसाठी ा प त तेने कोण ा वनव ा देवापाशी के ा असतील? ा फ क नेनेच जाणाय ा. इ तहास मुका आहे! महाराजांनी ह दुःख मुका ाने गळल. आता चता रा ाची. आ न उजाडला. नवरा ाचे नऊ दवस सुतकांतच गेल.े दसरा उजाडला. सीमो ंघन करायचे कस? अफजलखानाने सीमाच अडवली होती.

पण मावळचे घोडे शलंगणासाठी फु रफु रत होते. तलवारी सळसळत हो ा. का ोजी जे ांनी बारा मावळचे अवघे देशमुख फौजेसह एक के ले. आता बादशाही फमानां ा भडो ांना ते डरायला तयार न ते. का ोजी ा मागोमाग ते हर हर महादेव गजत नघाले. ंझु ारराव मरळ, हैबतराव शळमकर, यशवंतराव पासलकर, मारणे, ढमाले, बांदल, डोहार वगैरे खासे खासे ंझु ार नघाले. तापगडाकडे मावळात ा शवगंगा उचंबळून वाहत नघा ा. कोयने ा खो ांत देवदैवतांचे जयजयकार घुमले. ा न बड अर ातून सळसळत खळखळत ही लाट तापगडावर चढली. महाराजांना खबर गेली. का ोजी जेधेनाईक आले! जेधेनाईक आले! बारा मावळातली हजार हजार मनगट घेऊन आले! महाराजांचा आनंद उमलला. खानाच ह संकट एवढ भयंकर होत क , एका एका माणसाची कमत महाराजांना तः ा हाताइतक वाटत होती. अन् का ोजी तर एकटे न ते. आता महाराजांत बळ आल दहा हजार ह ीच! तेव ात बाबाजी भोसले हेही जमेतीनसी तापगडास आले. बाबाज नाही बादशाहाने एक फमान पाठ वल होत क , अफजलखानास सामील ा! बाबाज नी त फमान गुंडाळून ठे वल आ ण तडख दौडत नघाले, ते थेट महाराजां ा पायांपाशी! रा ातला ेक शलेदार, ेक गोलंदाज, ेक तरंदाज अन् ेक साधा ज ासु ा महाराजांची काळजी करीत होता. ेकाचे ेम महाराजांवर इतक होत क , ांना वाटत होत क , कु ठे लपवूं मा ा राजाला? महाराजांची सेवा णजे देवाधमाची सेवा, अशी ांची नतांत ा होती. महाराजांमुळेच आप ा आयु ाचे सोने झाले, ही ेकाची अनुभवाने खा ी झाली होती. भगवी पताका खां ावर घेऊन ज भर पंढरी ा वा ा करण आ ण भगवा झडा घेऊन बादशाहावर ा ा करण-दो ीही धमाचच, पु ाचच, मो ाचच! एक गाव सुलताना ा मठीतून सोड वल क तुळजापूरची भवानी आनं दत होते. आता, तचा पाणउतारा करणा ा खानाला नदाळल तर ती यशवंत खंडे री दुगाभवानी आठही हातांनी पाठ थोपटील! त खर देवकाय. ह म ा रा . ह देवाधमाच रा . जीव वै न ह जपल पा हजे. खानावर ा रागाने सवाच र उकळत होत. खान जवावर उठलाय महाराजां ा! येऊं दे ाला! आम ा महाराजांना जगदंबा स आहे! नाही हा ब ीस दातांचा बोकड तने घेतला तर आई भवानीच अन् शवाजीराजांच नातच लटक! पण अस कधी ायचच नाह !

अशी तडीक अन् इरेसरी महाराजां ा माव ात अवतरली होती. महाराजांनी आप ा या सा ाभो ा, न ावंत, मद म ांना असा काही मायेने लळा लावला होता क , ेकाला महाराज हे स ा भावा माणेच वाटत. ५ का ोजीनाईक तापगडावर पोहोचले. आता गड आग ा वीर ीने दणाणून गेला. नाही तर गडावरचे लोक काळवंडून गेले होते. ता ाजी, येसाजी, मोरोपंत, सूयाजी वगैरे मंडळी काळजावली होती. कारण खंडोजी खोपडे जसे खानाकडे गेले तसेच सारे देशमुख खानाकडे जातात क काय, अशी काळजी ेकाला पडली होती. पण का ोजी आले आ ण गड हसला. महाराजां ा मुज ाला का ोजी सवासह गेल.े भर ा दयाने महाराजांनी ांचे आगत ागत के ल. महाराज नौगजीत बसले होते. का ोजी व सव देशमुखमंडळी भवती बसली. बोलण अथात खानासंबंधी सु झाल . ते ा का ोजी सवाना णाले क , ग ांनो, आपले इमान मोलाच आहे. त भुलून भऊन जाणार नाही. बेलरोटीची आण वा न सांगा आप ा राजाला क , चता क ं नकोस; आ ी आह त पायाश . अन् भराभरा एका एका देशमुखाने महाराजांपुढे आणाशपथा वा ह ा. ६ आ ण मग महाराजांनी सवाना भोजन घातल. ७ मांडीला मांडी लावून गडावर पंगत बसली. आ ण तकडे वा त? खान घमड त होता. ा ा अंगी रे ाच बळ होत. तो सहज पहारीची सरी करीत होता! काय ाच पाप सांगाव त. रा ातील गोरग रबांचा अन् देवांचा वैरी. मुलखाचा पदर ढळला. रयतेला धाक बसला. खानाने आता वक ल तापगडावर पाठवायची तयारी के ली. कृ ाजी भा र कु लकण वाईकर खाना ा पदर होता. कृ ाजीपंताला खानाब ल बरीच कळकळ होती. पंत खानाला स ा देत होता. हैबतराव शळमकरांना व शवजी जे ाला प पाठवून आप ाकडे ये ाचा स ा ानेच खानाला दला होता. ८ अथात् अशा फतुरीला कोणीही बळी पडल नाही. सगळे गेले तापगडावर महाराजांकडेच. वाई न खानाचा हेजीब कृ ाजीपंत कु लकण तापगडावर ये ास नघाला. खानाने ाला सव सांगून पढवून पाठ वल. खाना ा या मो हमेच बातमी सबंध द नभर आ ण हदु ानातही पसरली होती. औरंगजेब, कु तुबशाह, इं ज, फरंगी, डगमार, वलंदेज, फरांसीस, स ी, म गलांचे सुभेदार

आ ण वजापूरकरांचे ठाणेदार या सवाचे ल अफजलखान आ ण शवाजी भोसले यां ा मुकाब ाकडे अ ंत उ ुकतेने लागल होत. पर र शवाजीचा काटा नघालेला ेकास हवाच होता. जो तो वाट पाहात होता न ा बातमीची. आ ण गडावर बातमी आली क , खानाचा वक ल गडावर येत आहे. खानाचा वक ल! वा वक साधा माणसासारखा माणूस पण ा ा ये ाने गडावर कु तूहल अन् काळजी दाटली. व कलाला मो ा मानाने गडावर घे ांत आल. ाची उतर ाची व ा एका तं घरांत उ म कर ात आली. शागीदपेशा व इतर इं तेजाम चोख ठे व ात आला. नंतर व कलाला महाराजां ा भेटीस ने ांत आले. आगत ागत दरबारी रीतीने झाल. लौ कक बोलण-चालण झाल आ ण व कलाने मु याला हात घातला. खानाने ज सांगून पाठ वल होत, त सव णण व कलाने महाराजांस सांग ास सु वात के ली. कृ ाजी भा र णाला, ९ “खाने अजम अफजलखान महंमदशाही वजापुरा न वा त आले आहेत. आपले तीथ प महाराजसाहेब शहाजीराजे यांचा व खानसाहेब यांचा पुरातन भाईचारा व ेह चालत आला आहे. ामुळे खानसाहेबांस आपण काही इतर नाही. आपण येऊन खानसाहेबांस भेटाव. आपणांस पातशाहाकडू न तळकोकणचे रा व जहागीर खानसाहेब देव वतील. जे गडकोट आपण घेतले आहेत तेही आपणाकडेच करार कर वतील. वरकडही नांवाजणी कर वतील. जतक आप ा मनांत असेल तेणे माणे आपणांस सरंजाम देव वतील. आपण खानसाहेबांचे भेटीस याव.” व कलाने खानाकडू न आणलेली साखर मुठीमुठीने पेरली. ावर महाराज गोडपणाने णाले, १० “जसे तीथ प महाराजसाहेब, तसेच खानसाहेबही आ ांस वडीलच आहेत! ांची भेट अलब ा घेऊं।” खानाने महाराजांस दे ासाठी एक प ही दल होत. त प कृ ाजी भा राने महाराजांपुढे ठे वले. महाराजांनी प घेतल व कृ ाजीपंताला आप ा मु ामावर जा ास नरोप दला. उ ा या प ाचे जबाब देऊं, असे महाराज णाले. गडावर ा आप ा मु ामावर कृ ाजीपंत रवाना झाला. महाराजांनी खानाचे प घेतल. आप ा मु ी मंडळासह महाराज एकांतांत बसले. पंताजी गोपीनाथ बोक ल, मोरोपंत, शामराजपंत रांझेकर, रघुनाथपंत अ ,े नारोपंत, सोनोपंत

वगैरे मंडळी ात होती. ां ापैक च एकाने खानाच प वाच ास सु वात के ली. खानाने महाराजास ल हल होत! ११ “आपण आजकाल कदम बरकदम बेजबाबदार बताव करीत आहांत तो हजरत आ दलशाह बादशाहां ा. मनास तीरासारखा बोचत आहे. हा ड गरी क ांचा मुलूख आपण आप ा कबजांत घेतला आहे. ामुळे दंडाराजपुरीचे स ीही आपणावर स नाराज आहेत. आपण चं राव मो ांची जावळी ह ा क न बळजोरीने कबजा के लीत, क ाण व भवंडीही कबजा क न तेथील मुसलमानां ा मोठमो ा हवे ा जमीनदो के ात. ांची सारी दौलत फ क न ता ताराज के लीत. ते सव जण आपणांवर अजुदा झाले आहेत. आपण काज ना आ ण मु ांना कै द के ल आहे. तसच आपण बेगुमानपणाने तं दौलती ा राजा माणे मानमरातब आ ण नशा ा धारण करीत आहां. बंडखोरी क न कोणालाही जुमानीनासे झालां आहां. ाअथ हजरत आ दलशाह बादशाहांनी आ ाला नामजाद क न पाठ वल आहे. हजरत आ दलशाह बादशाहां ा कमाव न सहा कारचे ल र आम ाबरोबर आल आहे. त आम ा मनात लढाईची इ ा जवीत आहे. आम ा फौजेतील मुसेखानासारखे समशेरबहा र व जावळी काबीज क ं इ णारे सरदार आ ाला लढाईचा फार आ ह करीत आहेत. तरी आपण सव क मुलूख आम ा कबजात देऊन टाकावा, असा आपणांस आ ी कू म करतो.” अस ह खानाच प महाराजांनी ऐकल. १२ खान अस दमदाटीने लहीत होता, आपण यु ास तयार नाही, ती इ ाही नाही, पण माझी शूर फौज व मुसेखानादी सरदारच मला यु ासाठी ो ाहन देत आहेत. तरी सव रा च देऊन टाकू न तह करा, असा महाराजांस खानाचा ‘ कू म’ होता! महाराजांनी खूप बारकाईने व सांगोपांग खलबत के ल.१० आता वक ल णून खानाकडे कोणास पाठवाव, हा मह ाचा होता. महाराजांनी अगदी अचूक माणूस नवडला. शार, धूत, व ासू, मातबर, अनुभवी, रबाज, अगदी जसा असायला हवा तसाच! वक ल णजे स लबाड! कवा लबाड स ! महाराजांनी नवडलेला वक ल स ही होता अन् लबाडही होता! पंताजी गोपीनाथ बोक ल ह ांच नांव. गडावर ा मंडळीपैक एक अ त घरो ांतले. महाराजां ा घरचेच. आईसाहेबां ा बरोबर स ग ांचा पट मांडून चौसर खेळ ाचा मायना होता ांचा. सव जण ांना मो ा मानाने व ेमाने ‘काका’ णत. १३ फार पुरातन नोकर. महाराज तर काकांना फार फार मानीत. १४ पंताजीकाका महाराजांचे

चटणीस होते. १५ काकांचे आडनांव बोक ल. सासवड ा जवळ हवर णून गाव आहे. तेथील हे कु लकण . राजकारणातल अवघड स गटी काकांवरच सोपवाव . बरोबर खेळवीत ते. आ ण ठरल क , पंताजीकाकांनी हे जबीस खानाकडे जाव. कृ ाजी भा राला काय जाबसाल करायचे तही ठरल. तो दवस मावळला. दुसरा दवस उजाडला. महाराजांनी कृ ाजी भा राला मुलाखतीस बोलवूं पाठ वल. तो आला. खानाने ाला अगदी बजावून पाठ वल होत क , ‘ क ेक गो ी सांगोन स ांत शवाजीस मा ा भेटीस आणाव!’ कृ ाजीपंत महाराजांकडे सदरेवर मुलाखतीस आला. पंताजीकाकाही होतेच. काकांबरोबर खानासाठी ज बोलणी करावयाची त महाराजांनी के ल होत . आता खाना ा व कलालाही महाराजांनी अ ंत स चतपणे टले, १६ “खानसाहेबांनी मा ा हातून जकले गेलेले गडकोट व मुलूख व जावळी परत मा गतली व मला तह कर ाचा कू म के ला, ही खरोखर मा ावर दयाच दाख वली आहे! ांच बळ के वढ मोठ! ांचा परा म आगीसारखा! ां ामुळेच पृ ीला शोभा आहे! ां ा ठायी कपट मुळीच नाही! परंतु मी मा अ ंत घाबरल आह. खानसाहेबांनी मला कू म पाठ वला आहे क , मी वा त भेटीसाठी याव. परंतु मला भय वाटत! णून खानसाहेबांनीच जावळीला याव! णजे माझ भय नाहीस होईल व माझ ामुळे वैभवही वाढेल! आपले खानसाहेब मागत आहेत ते सव क े आ ण ही जावळीसु ा मी ां ा ाधीन करीन! एरवी ां ाकडे नजर लावून पाहणही मला मु ल आहे. पण आता ते जावळ त आ ास मी नःशंक मनाने ही माझी क ार ां ापुढे ठे वीन.१६ खानसाहेबांनी अभयाची याशपथ ावी. याजक रता आमचे हेजीब पंताजी गोपीनाथ यांस तु ी आप ाबरोबर खानसाहेबांकडे घेऊन जाव. ांजपाशी खानसाहेबांकडू न ह पंजराची आण देववावी. खानसाहेबांस जावळीस घेऊन याव. खानसाहेब णजे आमचे काकाच आहेत! काकांची भेट घेऊं. आम ा मनांत कांही कपट नाही.”१० कृ ाजी भा राने महाराजांना फार फार आ ह क न पा हला क , तु ी वाईला चला. पण, ‘मला खानसाहेबांची भीती वाटते. म आजवर फार चुका के ा. आता खानसाहेबांनी जावळीस येऊन, मला मा क न व मला बोटाला ध न बादशाहाकडे ाव; मी सव क े ाधीन करत ; जावळीही देत ; खानसाहेब आ ांला व डलांसारखे आहेत; ांनीच येथे याव,’

असा नेटाचा आ ह महाराजांनी धरला. ते ा महाराजांच बोलण खाना ा व कलाला इतक बरोबर पटल क , आपण ह सव खानसाहेबांस सांगत , अस ाने कबूल के ल.१० महाराजांनी मग कृ ाजी भा राला मानाची लुगड दल . १७ लुगडी णजे मानाची व .े साडीचोळी न !े तसेच पंताजीकाकां ा बरोबर खानासाठीही लुगड देऊन महाराजांनी काकांची रवानगी कृ ाजीपंताबरोबर के ली. खानाने मा महाराजांना मानाची भेट णून साधा शेलासु ा पाठ वला न ता. कृ ाजी भा राबरोबर नघ ाची पंताजीकाकांनी तयारी के ली. नघ ापूव महाराजांनी पंताजीकाकांना एकांतात सां गतल,१० “काका खानाची भेट घेऊन बोलीचाली करण. खानास याशपथ मागण. खान तुम ापाशी शपथ मागेल तरी देण. अनमान न करण! हर कारे खानास जावळीस घेऊन येण. याखेरीज खाना ा सै ाम े यु ी यु ीने ा रीतीने शोध मनास आणावयाचा ा रीतीने आणण. खानाच च आम ा ब रयावरी कवा वाइटावरी आहे, याचा शोध करण.” काका इतके व ाद होते क , ांनी याहीपे ा जा सावधता ठे वलेली होती. तापगडाव न काका व कृ ाजीपंत वाईस जा ास नघाले. पसरणी ा उं च घाटाव न वा त पसरलेला खाना ा छावणीचा पसारा दसत होता. हर ा झाड त पांढ ा तंबूरा ा पावसाळी छ ां माणे दसत हो ा. एका बाजूला पांडवगडाची, दुस ा बाजूला सोनजाईची व उगवतीकडे चंदनगडाची ड गरओळ उभी होती. मधून कृ ाबाई वळसे घेत घेत वाहत होती. कृ े ा हर ा तीरावर वसलेली वाई एरवी मोठी र दसे. हरवी साडी नेसून आ ण कृ े ा वाहांत पाय सोडू न तःचे हसर त बब डोलवीत बसणारी मराठमोळी मुलगीच जशी. पण खाना ा तंबू ा दाट त वाईच देवळराउळ लु झाल होत . वाईचे अपहरण झाल होत. पंताजीकाका वाई ा खो ांत उत ं लागले. ां ा डो ात हजार त चे े वचार चालू होते. ेक णाग णक खानाची छावणी जवळ जवळ येत होती. कृ ाजी भा र व काका वा त पोहोचले. आ ण छावण त वेशले. काकांची बारीक नजर छावणीवर फ ं लागली. छावणी गजबजून गेली होती. तंबू ा तणा ा ा दो ा इत तः को ा ा जा ा माणे दसत हो ा. के वढ मोठ जाळ खानाने पसरल होत. १ असं ह ी स डा लु वीत होते. लहानमो ा कतीतरी तोफा जांभया देत उ ा हो ा. सामानाचे उं ट वाहतूक करीत होते. हजारो घोडे ठाणबंद होते. शवाय अनेक कारच काम

करणारे असं नोकर छावण त वावरत होते. श ांची रेलचेल होती. बंदकु ा, भाले, चलखत, ढाली, तलवारी, द े वगैरे सा ह अग णत होत. छावणी ा एका भागात बाजार भरग भरलेला होता. खा पेयादी पदाथापासून सराफ मालापयत सवच व ूंची दाटी होती. शवाजीचा पराभव खास होणार, ही खा ी ठे वून वजापूर शहरांतील अनेक जवा हरे, नगीनेवाले, असली मोतीवाले आप ाबरोबर ह ामो ां ा संदकु ा घेऊन खानाबरोबर आलेले होते. छावणीचा मु ाम पडेल तथे नवी खरेदी व व करता येईल, या उ शे ाने ते भरग माल बरोबर घेऊन आले होते. पंताजीकाका बारकाईने सारी छावणी हेरीत होते. एकू ण खानाची छावणी अ ंत बला , अ ंत समृ , अ ंत ीमंत, अ ंत बेदरकार आ ण अ ंत हमतबाज रवंत होती. आ ण इकडे तापगडावरची फौज? अगदीच तुटपुंजी व गरीब, लंगोटवाली! एवढा बादशाही थाट, एवढे ह ी, तोफा, दा गोळा, ख जना, उं ट, खेचरे, बैल, एवढी अमाप श साम ी, एवढा ताकदीचा ध ाड ोर ा आ ण एवढी म ुरी? छेः! यांतल रा ा ा वां ाला कांहीच आल न त! खानाची ती अफाट व ज त तयारी पा न काकां ा मनांत काळजी शहा न गेली. आता कस होणार आप ा रा ाच? खान आप ा व महाराजां ाही व कलाची भेट ावयास आतुरला होता. काय णतो हा शवाजी? खानाचा वक ल कृ ाजीपंत खाना ा भेटीस गेला व ाने सारी क ी हक कत खानाला नवे दली. शवाजी कती घाबरला आहे, कती प ावला आहे आ ण लढाईच नांवही न काढता कसा दीनवाणा होऊन दया भाक त आहे, ह कृ ाजीपंताने खानाला सां गतल. आपली फौज वा त आ ापासून तर तो तापगडावर दडू नच बसला आहे! आपणच शवाजीची घमड आ ण झोप उड वली! आता तो मुका ाने सव गडकोट व मुलूख, जावळीसु ा आप ा ाधीन कर ास तयार आहे, ह खानाने ऐकल आ ण तो खूष झाला! खानाने शवाजीराजा ा व कलाला मुलाखतीस घेऊन ये ास कृ ाजीपंताला फमावल. १८ कृ ाजी भा र पंताजीकाकां ा भेटीस आला व णाला क , खानसाहेबांनी तु ांस बोला वल आहे. चलाव. पंताजीकाका उठले. महाराजांनी खानासाठी दलेली व ज ाहाती बरोबर घेऊन काका नघाले. आता खानाची भेट! काका न पणे खानापुढे मुजरे करीत गेल.े तो ध ाड काळपु ष सदरेवर बसलेला होता. काकांनी व खानाला नजर के ल आ ण फ खान, कृ ाजी भा र व पंताजी काका यांची एकांतात बोलण सु झाल .१८ काकांनी अ त आदबीने प ाची थैली खानास सादर के ली.

महाराजांनी खानास ल हलेल प होत त. ाचा थोड ात सारांश असा, १९ “….आपल आमच स असाव. मजकडू न घडले ा अपराधांची मा असावी. यापुढे मी हजरत बादशाहांची चाकरी करीन. कधीही कमाबाहेर बताव करणार नाही…” थोड ात णजे पायी ा नखापासून डोई ा के सापावेतो आ ी अपराधी आह त! कृ ाजी भा राने प वाचून पुर के ले. खाना ा चेह ावर गुलाबी हसूं खेळत होत. काका न तेने णाले,१८ “ शवाजीराजे आपणांपासून वेगळे नाहीत. ांना जसे महाराज शहाजीराजे तसेच आपण.१८ आपण भेटीची तयारी दाखवून के वळ क े, कोट व मुलूख शवाजीमहाराजांनी आप ा ाधीन करावा, एवढीच साधी आ ा राजांना क न, राजांवर फार मोठी दयाच के ली आहे. आपले शौय आ ण दरारा राजे जाणून आहेत. आपण कनाटकातले राजे यु ांत जकले. आपली ताकद बनजोड आहे. आपली बहादुरी के वळ आगी माणे आहे. आप ामुळेच दु नयेला शोभा आहे. राजांची खा ी झालेली आहे क , आप ा ठाय कपट अ जबात नाही! आप ा परा मावांचून आ दलशाही फौज के वळ क टासारखीच भासते! शवाजीराजांची अगदी न वनंती आहे क , आपण जावळीस याव! राजे आपणास फार घाबरतात! आपण जावळीस येणेच जा यो होईल. कारण राजांनी जी आपली भीती घेतली आहे, ती आपण तेथे आ ाने न होईल! आप ा ये ानेच राजांचे वैभव वाढणार आहे! आपण मागत आहां ते क े, मुलूख व जावळीही आप ा कबजांत राजे देतील, राजांची एरवी आप ा नजरेला नजर दे ाचीही ह त नाही. पण आपण जावळ त आ ावर राजे आप ापुढे तःची क ार काढू न ठे वतील. जावळीची थंडगार जंगलशोभा आपण आप ा सै ासह येऊन पाहावी व अनुभवावी अशी राजांची फार इ ा आहे.”१६ काकांच ह बोलण ऐकू न खान अगदी नहायत खूष झाला. आपली मोहीम फ े झाली अन् जावळी आप ा कबजात आली, अस ाला वाटल! पण जावळी ा ा भयंकर दर त जायच ह ाला कससच वाटल. ाला माहीत होत त अर . ाचा आ ह होता, शवाजीनेच वा त याव! शवाजीच कमालीच क ाण होईल! महाराजांचा ह होता क , तुझच चांगल क ाण करतो! तूंच इथे ये! ! खानाने वचार के ला. शवाजी आप ाला फौजेसह बोलावतोय. घाबरट आहे बेटा! माझी ाती ऐकू नच तो मगलूब झाला आहे. समजा जरी आपण जावळ त गेल , तरी आपण फौजेसहच जाणार आह त. काय करील शवाजी आपल वाकड? मी ाला मुगाळून काढीन!

ाच तरी बळ अस कतीस आहे? माझी समशेर, माझी फौज, मा ा तोफा चवताळून उठ ा तर शवाजी कु ठे उरेल? ब ्, जावळीला जायचच! आपला व ासू वक ल कृ ाजी भा र पं डत सांगतोय. शवाय तापराव मोरे, खवासखान आ ण अंकुशखानासारखे बहा र णतातच आहेत क , शवाजी असेल तेथे जाऊन जंग ंजु ाव णून. मग काय हरकत आहे जावळ त जायला? खान कलला! एकदा कल ावर कलंडायला वेळ लागत नाही! ज र तेवढी घमड, उतावळे पणा व अ वचार खानापाशी भरपूर होता. याच भांडवलावर ाने खूप वचार के ला. अथात् नेमका तो अ वचारच होता. सबंध रा च आप ा ाधीन क न शवाजी भेटायला यायला तयार आहे; फ ाच णण एवढच क , तापगडाखाली भेट ावी. गेल ! काय होईल? शवाजीची काय ह त आहे ऐन वेळ लढायची! मी न गेल तर शवाजी क ात दडू न बसेल. या क ाव न ा क ावर शवाजी पळत सुटेल. मग सापडायचा कसा? मग त फार ज करीच होईल. हा मुलूख ड गराळ आहे. आपण फौजेसह आह त. जर तो दगलबाज द ा जबानीला जागला नाही, तर यु करायला आपली अफाट फौज आहेच तयार! कबूल के ा माणे एकदा शवाजी भेटीला आला क , मग तो मा ा तडा ातून सुटतच नाही!१८ खानाने असा वचार के ला. सारी घमड! सेनापती, व ान, कलावान आ ण पहेलवान यांनी कधीही घमड बाळगूं नये. सावध रा न नेहमी शकावयाची तयारी ठे वावी. नाही तर के ा पराभव होईल याचा नेम नसतो. पंताजीकाका मो ा आजवाने ाला णतात,१८ “आपण शंका न ध रता जावळीस याव. राजेही नभय होऊन जावळीस येतील. ांची आपली मुलाजमत होईल. आपण सांगाल ते राजे ऐकतील. राजांची वनंतीच आहे क ,१७ आ ाला वाईला कशाला बोला वतां? सारी दौलत आप ा हवाली करत . आपण बुध सांगाल तसच वागू!ं ” यावर खान णतो,१८ “राजा काफर हरामजादा! जावली कबीह जगह है! वहाँ मुलाकात के लए वह पैगाम भेजता है! ठीक है! ले कन तुम ब न हो! य द तुम ज ेदार बनकर यक न दलाते हो, तो शवाजी क मुलाकात के लए म जावली आने को तैयार ँ ! क शवाजी हरामजादा है! उसका यक न नह !”

महाराजांचा अस ा कडू श ात खानाने के लेला उ ार ऐकू न घेऊन पंताज नी अगदी बेधडक शपथ घेतली! आ ण वर णाले, “आपण संदेह न धरण. भेटीस यावयाचे करण. राजे आप ा वाइटावरी नाहीत.” अन् खानाने कबूल के ल! जावळीस सै ासह यावयाचे कबूल के ल! खानाने सै ासह व सव यु सा ह ासह याव, अशी महाराजांचीच कळकळीची इ ा होती! कारण….? एकाच वेळी हा सगळा डाव साधावा णून! एकांत एक काय होऊन जातात! काकांनी न ा डाव येथेच जकला! पंताज ना खानाने आप ा मु ामावर जा ास नरोप दला. पंताजीकाका मु ामावर आले. ते लगेच तापगडाकडे नघाले नाहीत. मु ाम छावण त रा हले. गु बात ा काय काय मळतात त पाह ाक रता थांबले. महाराजांचे हेर खानाची छावणी हेरीत होतेच. २० काकांनी व कली थाटात अनेकां ा गोड गोड गाठीभेटी घेत ा. अनेक सरदार खाना ा छावण त होते. तापगडाव न काकांनी येताना ां ासाठी ेमा ा व ,ू नजराणे आ ण पैसा आप ा पडश त आणलाच होता. अगदी बेमालूमपणे काकांनी काही नेम ा सरदार, मु ी मंडळीची भेट घेऊन, ेमा ा भेटी देऊन गु बातमी पोख न काढली! पे ची अन् फणसाची चोरी पचायला कठीण! कतीही लपवा, ांचा वास ब बलून उठणारच! जवानीची म ी आ ण ातारपणचा खोकला कधी दाबून दबेल काय? कधी तरी उफाळून येणारच! दा बाजा ा त डाची अन् बोकडा ा अंगाची दुगधी कधी झाके ल काय? बुर ांत झाकले तरी भपकारा यायचाच! गजकणाची आ ण राजकारणाची तीही अशीच, गु राखणे फार कठीण. कधी तरी खाज सुटायचीच! खाना ा गु राजकारणाचा सुगावा काकांना लागलाच! काकांना कळले क , २१ ‘खानाच मत ठाम आहे क , शवाजी हरामजादा आहे! याश यु क रता सापडणार नाही. याजक रता राजकारण लावून भेटी ावी आ ण भेटीचे समय धरावा! खानाची ऐसी तजवीज आहे!’ हे ऐकू न काकांची छाती धडधडू ं लागली. एकू ण दगा करावा हाच, खानाचा उ शे न आहे. मग मा काकांना बसवेना. ांनी ती रा छावण त काढली व दुस ा दवशी सकाळी ते तापगडाकडे जा ास नघाले. नघ ापूव ांनी खानाची भेट घेतली व तापगडावर जा ास कू म मा गतला. या वेळी मा खानाने काकांचा मानस ान के ला व ांस नरोप दला.२१

एक गो ठरली. खान मुलाखतीसाठी तापगडाखाली न येणार! आनंद आ ण काळजी उराशी ध न पंताजी गोपीनाथ बो कलांनी गडाचा र ा धरला.

आधार : ( १ ) शवभा. २३।११ व १२; राजखंड २०।४७. ( २ ) शचसा. ५।९२८. ( ३ ) पसासंले ८००. ( ४ ) शवभा. १०।४२ व ४३. ( ५ ) F. B. Shivaji, Page 211 ( ६ ) जेधेशका व क रणा. ( ७ ) जेधे क रणा. ( ८ ) पसासंले. ७८२ व ९८. ( ९ ) सभासद पृ. १३. ( १० ) सभासद पृ. १६. ( ११ ) शवभा. १८।४७ ते ६३. ( १२ ) शवभा. १८।६४. ( १३ ) पोवाडे पृ. ३१; अफ. वध-भावे टीप २२. ( १४ ) पसासंले. २६६३. ( १५ ) सनदाप े पृ. ११४. ( १६ ) शवभा. १९।३ ते १०. ( १७ ) पोवाडा पृ. १३. ( १८ ) सभासद पृ. १७. ( १९ ) आघइ पृ. २००. ( २० ) शवभा. १९।१ व २. ( २१ ) सभासद पृ. १७ व १८. ( २२ ) जेधेशका.

क

े तापगड

खानाने जावळी ा दर त जा ाच शवाजी ा व कलापाशी कबूल के ल आहे, ह खाना ा सव सरदारांना कळलच होत. ांतील काही सरदार अ ंत दूरदश व बादशाही हताची खरोखर न ापूवक काळजी वाहणारे होते. कांही सरदार मा शु नंदीबैल होते! पंताजी गोपीनाथांनी गोड गोड बोलून ां ाकडू न खानाचा कपटी उ शे के ाच माहीत क न घेतला होता! कांही सरदार मोठे उ ाही पीर होते. जावळीत जाऊन शवाजीला जकलच पा हजे, अशी ांना घाई झाली होती. पण कांही शहाणे दूरदश सरदार मा खानाला अगदी पणे णाले, “गु ाख़ी मुआप हो जूर! आपके इरादेपर आप शौक से अमल कर सकते है! ले कन इसम सरासर धोका है! शवाजीने आजतक कसीके आगे सर नही कु ाया! शवाजी ब त चालाक है, बहादुर है, सूरमा है! उसके मनम कोई भयंकर राज छपा है! इस लये य द आज वह जूर को जावली म तशरीफ लाने का पैगाम भेज रहा है, तो इसका साफ मतलब यह है क उसका इरादा कु छ और है! जावली का मु खतरनाक है! हाथी, घुड़सवार और फौज को साथ ले जाना मुसीबत मोल लेना है! वह मु पहाड , जंगल से भरा आ है! इस ख़तरे को आप जान वूझकर मोल न ल! इसम सरासर धोका है!” यावर रागाने लाल होऊन व ेषाने अंध होऊन गेलेला तो खान णाला, १ “हाँ, ठीक ही है क शवाजी क बाहादुरी क तुम तारीफ करो! अफजलखाँ ९ क ताकतको तुमने अभी पहचाना भी कहाँ! मेरे दौडते घोड क टाप के नीचे कनाटक क फौजने आ खरी साँसत ले ली! काफार के बूत और मं दर को मने ही म ी म मलाया है! मेरा गु ा

देखकर शैतान भी काँप उठता है, फर शवाजी तो कस झाड़क प ी! जावली का जंगल तो मेरे ख को देखते ही जलकर खाक हो जाएगा!” खानाची वृ ी खरोखरच रा सी. तसच ाच बळही. ाला गव होता ा ा ताकदीचाच. खानाने ठर वल, जावळीला जायचेच. आ ण जावळीकडे कू च कर ासाठी तयारीचा कू म ाने छावणीस सोडला. महाराज गडावर वाट पाहात होते पंताजीकाकांची. काका अफजलखानाचा दमदाटीचा नरोप उरी घेऊन नघाले व गडावर येऊन पोहोचले. महाराजांनी आतुरतेने काकांची भेट घेतली. काकांनी सव हक कत सां गतली. खान जावळीत ये ास तयार झाला, ही गो इतक उ म झाली क , न ी बाजी आ ाच सर झाली, अस महाराजांना वाटले. खानाशी झालेली बोलणी व छावणीची सव मा हती काकांनी सां गतली. ा रा महाराजांनी एक ा काकांना अगदी एकांतात बोलावून घेतल. महाराजांनी खानासंबंधी गु हक कत काय काय कळली ती सांगा णून टल. ४ ते ा काका ती सारी गु हक कत सांगूं लागले.४ “खाना ा मनात दु बु ी आहे. स ा क न महाराजांस भेटीस आणून दगा क न, कै द क न वजापुरास ध न ाव ऐस आहे!” खानाचा हेतू उघड उघड दगा कर ाचा ठाम कळला. महाराजही मनाश हेच ध न चालले होते. कारण याच खानाने कनाटकांत शरेप ण ा क ुरीरंग नांवा ा राजाला तहासाठी क ांतून बाहेर बोलावल. ाला शपथपूवक व ास दला, क ुरीरंग राजा खानावर व ासून भेटीस आ ानंतर खानाने भेटीत दगाबाजी क न ाचा खून पाडला! खानाचा हा इ तहास अगदी ताजा ताजा होता. पण ही खानाची रा सी वृ ी पा न महाराज जा च गंभीर झाले. ावर काका णतात,४ “महाराज, मी खानास जावळीस घेऊन येतो. तु ी हमत ध न एकांगे क न खानास मारण! ाचे सार ल र साफ लुटण! रा सव आपल करण!” पंताज चा हा पीळ होता! ही इ ा होती. हा स ा होता. महाराजांना तो पटला.४ अ ंत धाडसाची व जवावरची ही गो होती. सोप न ते. तरीही काका णाले क , हमत ध न एकांग मारा! खरोखर हा स ाही हमतीचाच!

महाराजांनी काकांना पु ा खानाकडे पाठवायच ठर वल. पु ा एकदा खानास जावळीस ये ाब लचा आ ह करायचा. आप ाला दगाच करायचा असा नधार क न आले ा ा देव े ाला जावळी ा दर त क डू न फौजेसह बुडवावयाचाच, असा नधार महाराजांनी के ला. गडावरती रोजच खलबत चालली होती. ता ाजी, का ोजी, येसाजी, मोरोपंत, शामराजपंत वगैरे सव मंडळी महाराजांभवती बसून, आले ा या अ र ावर वचार करीत होती. गडावर दवस दवस अ ंत गंभीर वातावरण पसरत होत. तकडे आईसाहेब राजगडावर चता करीत हो ा. ांना महाराजांनी तापगडावर मु ामं आणल न त. कारण खानाशी होणारा डाव ां ा डो ांपुढे होऊं लागला, तर ां ा मनावर फार ताण पडेल. पण राजगडावर रा न तरी कु ठे कमी ताण पडत होता? पु ा काका वाईस नघाले. तापगड ते वाई णजे सोळा कोसांच अंतर. वाटा ा अशा. अ ा कोसाचा तापगड उतरायचा, पु ा दीड कोसाचा महाबळे राचा ड गर चढायचा, पु ा दीड कोसाचा पसरणीघाट उतरायचा. थोडे का होते म हे? पण थकलेवाकलेले काका थोडे घो ाव न, पालख तून आ ण पायीही ह अंतर तोडीत होते. एकदा वारी झाली. आता दुस ांदा नघाले होते. नघ ापूव महाराजांनी काकांना टल,४ “काका, खानास सांगण क , राजा ब त भतो. वाईस तुम ा भेटीस यावयास धीर पुरत नाही. खानसाहेब वडील आहेत. जावळीस येऊन भेट देतात तरी भेटीस येत . आपण यास हाती ध न धीर भरंवसा देऊन, बादशाहाचे मुलाजमतीस नेऊन ऊ जत करतील तरी थोरपण आहे, ऐसे क ेक मजकू र सांगून खानास जावळीस घेऊन येण.” काका नघाले. वा त आले. खान तर उताव ा नव ा ा वर घाई करीत होता जावळीस नघ ाची. तरी पण पंताजी णाले, ६ “आमचा राजा कच दल आहे! येथे वा त भेटीस येता शंका ध रतो. आपणच जावळीस चलण. तेथे भेटीस येतील. दलासा क न बरोबर राजास घेऊन जाणे.” ते ा खान णाला, ७ “अरे भाई, शवाजी डरता है? म तुझे सलाह दे रहा ँ ! जो कले तेरे ह वह तो तुझे मलगे ही! और उनके साथ और ादा दौलत भी! शहाजी क कसम खाकर म यह सब कहता ँ !” आ ण खानाच ल र ह ी, उं ट, घोडे, तोफा व बैलांसह जावळीकडे चालूं लागल. आता एवढा तो दीड कोसाचा पवत चढू न व मा ावरचे पाच कोसांच गहन अर पार क न व पु ा

दीड कोसाचा अ त अवघड असा रडत डीचा घाट उत न ह जनावर जाणार होती कशी? चैनीत आयु घाल वलेली ही वजापुरी फौज, ा अवजड तोफा, तंबू, सामानाचे पेटारे, धा , वैरण घेऊन, या ड गरांतून जावळी ा खोल पाताळदरीत जाणार तरी कशी? हा अज स ा ी ओलांडायचा णजे काय थ ा आहे? खानाला काय ही बु ी झाली? पूव महंमद तु लख नांवा ा एका वे ा पराने हमालय ओलांडून चीनवर ारी करायच ठर वल होत. सारी फौज ा बफा ा ढगा ात तो गमावून बसला. हमालयावरील अ ज शवश ीने ाचा पराभव के ला. आता अफजलखान स ा ीची एक चंड रांग ओलांडून तापगडावरची शवश ी जकायला चालला होता. ध ा ा मु े गरीची! आ ण ाचे स ागार कोण? तापराव मोरे, खवासखान आ ण अंकुशखान! अर पं डत! फौज मुंगी ा पावलांनी महाबळे राकडे वाटचाल क ं लागली. फौजेत ा बात ा हेरांमाफत गडावर रोज खडान् खडा जात हो ा. पंताजीकाकाही गडावर जाऊन पोहोचले होते. महाराजांनी गडाचा प ा बंदोब ठे वलेला होता. तयारी आ ण चता रोज जा जा वाढत होती. खानाचे ह ी, उं ट वगैरे ाणी व तोफा वगैरे सा ह ा पवतावर चढवतांना काय हाल झाले, त सांगण अश आहे. स डांनी झाडांना वळखे घालून ांचा आधार घेत ह ी वर चढत होते. वारंवार खरचटून कातडी नबर झाले ा ह चे गुडघेही र बंबाळ होत होते. मेटाकु टीने ते वर चढत होते. घो ांचे व इतर जनावरांचेही तेच हाल. ह ी ा पायांनी नसटणा ा ध ांखाली खालून वर चढणारे लोक सापडू न मरत होते. झाडात अडकू न खानाची नशाण व छ ा पार फाटून गे ा. अनेक लोक क ांव न कोसळून मेले. जनावर मोडल . अतोनात म पडले. स ा ी ा शखरावर गे ावर ांना गात गे ासारखे वाटल. आता पाच कोसांचे वाटा नसलेले जंगल, मग फ दीड कोस घसरगुंडीसारखा उतार अन् मग जावळीची दरी! कमाली ा यातना सोशीत, धडपडत, कोलमडत अखेर हा सारा पसारा जावळ त पोहोचला. ते जंगल फौजेने गजबजून गेल. झाडावर पाख ं बसेना. जावळीपासून तापगडाचा पायथा दीड कोस होता. जावळी सव बाजूंनी उं च उं च पवतानी व जंगलाने वेढलेली होती. तेथे अफजलखान येऊन पोहोचला. गडावरचे सवच लोक चताम होते. ांची झोप उडाली होती. जो तो डो ात तेल घालून ेक ण काटीत होता. या खानाने सवाचे च बेचैन क न टाकल होत.

खानाचा तळ कोयने ा खो ात पडला.९ ा भयंकर न बड अर ाच व पवतमय देशाच कती वणन कराव? ा अर ात खाना ा हजारो सै नकांनाही भय वाटूं लागले. पण खानाला मा अ जबात भय वाटल नाही. तो मनांत णाला,९ “बस् अब जावली का मु मेरा ही है!” जंगलात तंबू ठोक ासाठी ज र तेवढी जागा साफ क न उं च व भ तंबू उभार ांत आले. साखळदंडांनी ह ी ठाणबंद कर ात आले. ज मनीत मेखा ठोकू न घो ां ा रांगा बांध ात आ ा. उं टांचे तांडहे ी बांध ात आले. सै नकां ा हालचाल नी व इकडे तकडे भटक ाने त अर गजबजून गेल. अफाट जंगला ा मानाने त सै चमूटभर वाटत होत. झाडीत त पार झाकू न गेल होत. १० महाराजांनी गडावर सव खाशा मंडळीची सदर भर वली. आपण खाना ा ल रांत जाऊन खानाला भेटण णजे मरणच, ह न होते. णून खानालाच तापगडा ा एका स डेवर भेटायला बोलवायच आ ण ाने कस यावयाच…. णजे कस आल पा हजे,….. याचा मसुदा महाराजांनीच तयार के ला! सव तपशील अ ंत बारकाईने ठरवून महाराजांनी पंताजीकाकांना खानाकडे बोलण कर ाक रता पाठवावयाच ठर वल. काकांनी व हेरांनी यापूव च महाराजांना एक अ ंत मौ वान् मा हती पुर वली होती. खाना ा छावणीत ह ामो ांचे ापारीही मालासह वजापुरा न आलेले असून खूप मोठ घबाड ां ापाशी आहे, ही ती मौ वान् मा हती! मा हती समज ापासून महाराज अगदी बेचैन झाले! खानासारखा पतृतु महापु ष आप ा भेटीस येणार! शवाय अंकुशखान, मुसेखान, अंबरखान, याकू तखान व मंबाजीराजे भोस ांसारखे काका आप ा मुलखात आले. आता ांचा मानस ान कसा करावा ते ा महाराजांनी ठर वल क , हे हरे-मोतीवाले आनायास खानाबरोबर आलेले आहेतच. ांनाच गडावर बोलावून ाव. खानाला सां गतल णजे खान देईल पाठवून सवाना आप ाकडे. ांचा सगळा माल एका मुठीने एकदमच खरेदी क ं णजे झाले! ११ आ ण पंताजी गोपीनाथ गडाव न खानाकडे नघाले. खाना ा छावण त आले. ाला भेटले. महाराज कती घाबरलेले आहेत व आपणांब ल ांना के वढा आदर व धाक वाटतो याच पुराण पु ा एकदा ांनी खानाला ऐकवल. खान फु शा न जात होता अन् काकांनी मु याला हात घातला. ते णाले क , राजे आप ा भेटीस येथे यावयास घाबरतात! राजांची वनंती अशी आहे क , आपणच गडाजवळ एक ाने याव आ ण राजांना भेटाव!

एक ाने? खान बचकलाच. पण काकांनी महाराजांच सगळ णण तपशीलवार सां गतल. भेटी ा योजनेचा तपशील पुढील माणे सां गतला, १२ ‘आपल सै आहे तसच छावणीत ठे वाव. एक ा खानसाहेबांनी सश नघाव पालख त बसून भेटी ा जागी याव. ांनी आप ाबरोबर दोन-तीनच सेवक ावेत. खानसाहेबांनी भेटी ा शा मया ांत येऊन थांबाव, खानसाहेबांनी आप ाबरोबर दहा शूर नेकजात व सुस हशम आप ा र णासाठी आणावेत. परंतु ते एका बाणा ा ट ावर ठे वावेत. शवाजीमहाराजांनी तापगडाव न सश याव व खानसाहेबांची भेट घेऊन आदरस ार करावा व दोघांनीही तेथेच बोलणी कराव . शवाजीमहाराजांनीही आप ाबरोबर दहा शूर नेकजात व सुस हशम आणावेत व एका बाणा ा ट ावर मागे ठे वावेत.’ खानाने ही योजना एकदम मंजूर के ली. हा भेटीचा तपशील खाना ा व कलाने आधी मंजूर के ला होता. १३ खान आता अगदी आतुर झाला होता. ाला शवाजी हवा होता. काकांनी ते ओळखले होते. काकांची नजर ती ण, कान तखट, बु ी भेदक आ ण बोलणे खडीसाखरेसारखे गोड होत. काकांनी खानाला अगदी हव तस डोलवल. काकां ा डो ांत हरे-मोतीवा ांची आठवण होतीच! ते खानाला आदबीने णाले क , आपला व आप ाबरोबर आले ा शूर सरदारांचा मानमरातब कसा करावा ह आम ा राजांना समजेनास झाल आहे! ते तर बाव न गेले आहेत! तरी पण आप ा छावण त असले ा सराफ ापा ांना आपण तापगडावर पाठवून ाव, अशी राजांची आपणास वनंती आहे. राजे हरेमोती खरेदी क ं इ तात! खानाला पटल. आवडल. ाने लगेच हरे-मोतीवा ांना त ीफ फमावली. ापारी खानापुढे हाजीर झाले. खानाने ांना कू म के ला क , तुमचा सव माल घेऊन तापगडावर शवाजीराजाकडे जा! शवाजी कांही खरेदी करील! १४ हे ऐकू न ापारी खूष झाले. कारण ांचा माल आता एकदमच खपणार होता! खानही खूष झाला होता. कारण आप ाला ालेला शवाजी आपली बडदा के वढी ठे वतोय, हही ाला कळून चुकल. ह ामो ांनी ग भरले ा संदकु ा घेऊन ापारी पंताज ा मागोमाग नघाले. गडावर आले. गडावरचे लोक टकमका पा ं लागले क , हे नवे पा णे कोण आले? ते ापारी महाराजांपुढे मालासह हाजीर झाले. तो देदी मान माल पा न महाराज आनंदनू हसले! महाराजांनी सव माल ता ांत घेतला व ापा ांनाही गडावर ठे वून घेतल! मालाची कमत खानसाहेबां ा भेटीनंतर

ावयाची अस ठरल! ा भोळसट ापा ांना ते खरे वाटले! खाना ा छावणीतला मौ वान् ठे वा काकांनी बनबोभाट आणला! खानाचेही महाराजांवर के वढ ेम? ाने हा ठे वा महाराजांकडे घरपोच रवाना के ला.१० खानाची व महाराजांची भेट जेथे ावयाची होती, ती जागा गडा ा अगदी पाय ाश न ती. गडाचा न ा ड गर चढू न गे ावर डा ा अंगाला ड गराची एक स ड पसरत गेलेली होती, तेथील म ावरची झाडी तोडू न काढू न जागा साफ कर वली होती. तेथे अ ंत मौ वान् सामान वाप न एक अ ंत सुंदर शा मयाना उभा कर ाच काम महाराजांनी सु के ले होते. ही भेटीची जागा खाना ा छावण तून कब ना गडा ा पाय ापासूनही अ जबात दसत न ती. भेटीची जागाही महाराजांनी अ ंत अडचणीची नवडली होती. हेतू हा क , खानाने कदा चत् दगाबाजी के ली, तरीही ाच सै सहजासहजी तेथे येऊन पोहोचूं नय. गडावर रोज चतेच आ ण खबरदारीच खलबत चालूं होत . राजगडावर आईसाहेबांनी देवी भवानीचे पाय धरले होते. नेतोजी पालकर या वेळी मावळी ल रासह घाटमा ावर १५ णजे महाबळे रापाशी होता. बाक चे सारे जवलग तापगडावरच होते. गडाचा ेक चरा न् चरा आता अहोरा जागा होता, ेक मावळा महाराजांवर ा ेमाने, न ेने आ ण खानावर ा रागाने रसरसला होता. अनेक हेर खाना ा छावणीभोवती झाडीत लपून छपून घर ा घालीत होते. ेकाला काळजीने घेरल होत. अन् मुलाखतीचा दवस ठरला! मागशीष शु स मी गु वारी दुपार ! काय होणार होत! तफ देवालाच माहीत होत. बाहेरचे जग मा अस समजत होत क , या दोघांचा तह होणार आहे. महारा ांत घरोघरी या वेळी वांगीसटीचे घट बसले होते. जेजुरी, पाली, सातार, दावडी, रेवडी, वगैरे ठकाण ा खंडोबां ा पुढे चंपाष ीचे कवा वांगीसटीचे नंदादीप जळत होते. मागशीषाचा हा प हला आठवडा होता. भेटीचा आदला दवस उजाडला. गडावर ेक जण कामा ा धावपळीत गक होता. कोणाच च ठकाणावर न त. जो तो खंडोबाला अन् भवानीला वनवीत होता, ‘आईबापांनो, एवढा राजा सांभाळा. तुम ा हवाली आहे आता!’ महाराज मा अ ंत शांत च ाने पण अ तशय द तेने ेक गो ीची अंमलबजावणी करवून घेत होते, ांनी सव योजना अ तशय बारकाईने के लेली होती. ेकावर कांही ना कांही काम गरी सोप वलेली होती.

वशेष णजे तापगडापाशी एक वल ण खळबळीची व रा ा ा आ ण महाराजां ा ाणाशी खेळ करणारी ही घटना घडत होती, तरीही रा ा ा इतर कोण ाही मुलखांत व क ावर कोण ाही काराने श थलता कवा गैर श , घबराट, बेजबाबदारपणा वा फतुरी अ जबात झाली न ती; होत न ती. अ ंत व तपणे सव वहार चालू होते. फ सवाचे कान, मन, डोळे , महाराजां वषयी ा चतेने झाले होते. काळजी के सासारखी वाढत होती. आद ा दवसाची रा ा झाली. काळरा च ती! (बुधवार, ९ नो बर १६५९.) सार बरवाईट भ वत या रा ी ा गभातून उ ा बाहेर पडणार होते. रा दाटत गेली. महाराज नवगज त बसले होते. ांनी आप ा सव स ास ग ांना, जवलगांना, वडीलधा ा मु ी वचारवंतांना बोलावले. पंताजीकाका, मोरोपंत, रघुनाथपंत अ ,े नारोपंत, सुभानजी इं गळे , माणकोजी दहात डे, शामराजपंत रांझेकर, जवाजी देवकांते, सुभानजी कनखरे, पलाजी बेलदार, ब हज , का ोजी जेध,े ंजु ारराव मरळ, जवा महाला, संभाजी क ढाळकर, शामराजपंत प नाभी, बाजी जेध,े स ी इ ाहीम, काताजी इं गळे , कृ ाजी गायकवाड, कती जणांची नांवे सांग?ू सवजण महाराजांभवती बसले. नेतोजी पालकरही घाटमा ाव न आला होता. ता ाजीचे आ ण येसाजी कं काचे नांव सांगायलाच हव का? ते तर महाराजांचे जीव क ाण होते. सगळे जमले. अगदी गंभीर वातावरण होते. सवा ा च ांत के वढा कालवा उडाला होता, हे ांचे ांनाच ठाव. न ा, वीर ी तळमळ, काळजी, संताप आ ण सूड ांतून उफाळत होते. अगदी तळाश होता महाराजांवरील ेमाचा ग हवर. महाराजांनी सवाना कळकळीने व तत ाच वीर ीने टल, १६ रा ी

ा गभात उ ांचा असे उषःकाल!

“खान

भेटीसाठी उ ा येतो आहे. तु ी सवजण ह ारबंद स आहांत, ह ऐकू न खान कदा चत् भीतीची शंकाही घेईल, णून तु ी सवानी खाना ा सै ाभवती असले ा दाट झाड त ग नमाला कळूं न देतां दडू न राहा, ठरले ा करारा माणे जर खान वागला नाही आ ण ाने जर बेइमानी के ली तर गडाव न नौबतीची आ ण तीन तोफांची इशारत होईल. ती होतांच तु ी सवानी एकच ए ार क न खानाची सारी फौज कापून काढा! साफ ल र बुडवा!” मनगटे फु रफु ं लागली. ा गंभीर म रा ी मशाली व समयां ा उजेडात डोळे आ ण कान टवका न बसले ा जवलगांपुढे महाराज बोलत होते. महाराज पुढे बोलताना एका एका बहा राचे नांव घेऊन ाला काम गरी सांगूं लागले. जो तो आपली काम गरी झेलायला उ ुक झाला. महाराज णाले,१६ “बांदल नाईक! तु ी तुम ा जमावा नशी जावळी ा व पारा ा झाड त दडू न राहा! का ोजी नाईक, तु ी आ ण बाजी सजराव यांणी पारा ा वाटा रोखण! खानाचे ल र पारांत आहे. त कदा चत् ड गर चढू न वर येईल तर ाला ड गर चढू ं न देण! अवघ ल र

बुड वण! हैबतराव व बाळाजी नाईक शळमकर यांना आ ी बोचेघोळीचे घाटांत ठे वले आहे. ते खाना ा ल रास घाट चढू ं देणार नाहीत. नेतोजी! इशारतीचे आवाज गडावरी होताच तु ी घाटमा ावरोन खाली खानाचे ल रात उतरोन चालोन येऊन मारामारी करण.” महाराजांनी या माणेच मोरोपंत पगळे , शामराजपंत, ता ाजी, बाबाजी भोसले, मारणे, डोहार, पासलकर, ंबक, सूयाजी, ढमाले वगैरे सव सरदारांना जागा आ ण कामे नेमून दली. काम सवाना एकच होते. मारा! कापा! तोडा! जागा फ वेगवेग ा मा ा ा हो ा. अशी अगदी जाम नाके बंदी महाराजांनी खाना ा फौजेची के ली. खानाचा पराभव झा ासारखाच होता, इतक ही ल री योजना बेमालूम होती. आता अवघड फ खानाची मुलाखत होती. महाराजांनी ा चेतले ा सरदारांना अखेरचा व मह ाचा इशारा दला. ते णाले,१६ “ग नमांपैक जो ह ार फरंग खाली ठे वील ाला मा ं नका. पण ह ार उगार ा पाइकाला राखूं नका! कापून काढा!” भेटीस जातांना बरोबर कोणकोणाला ावयाचे, हा मोठा होता. कारण ाला ाला वाटत होत क , ा काळझडप घालणा ा खानापुढे महाराज जातात, ते ा आपणच हव महाराजांसंगती. पण महाराजांनी दहा जणांची नवड के ली होती. सगळे च चांगले. ांतले दहा नवडले. बाक ांना काम आधीच सां गतली होती. मुलाखतीला जाताना दहा जणांनी सांगाती याव अस ठरल. १७ संभाजी कावजी क ढाळकर, जवा महाला, स ी इ ाहीम, काताजी इं गळे , क डाजी कं क, येसाजी कं क, कृ ाजी गायकवाड, सूरजी काटके , वसाजी मु ं बक व संभाजी करवर. हे दहा पटाईत वाघ अ ंत शूर, चपळ, शार आ ण न ावंत होते. हे दहा जण णजे महाराजां ा अंगावरील दहापदरी पोलादी चलखतच होत. पंताजीकाका महाराजां ा बरोबर असणार होतेच. सवानी आपआप ा हशमांचे जमाव घेऊन गुपचूप, चोरपावलांनी, ग नमाला थोडीसु ा चा ल लागू न देता जंगलांतील गद जा ांत, झाडांवर, ढो ांत, खाचखळ ांत, कु ठे ही जागा सापडेल तेथे, चोरासारखे दडू न राहायच आ ण गडाव न इशारती ा तोफा झा ाबरोबर ग नमावर तुटून पडायच, ह काम चोख पार पाड ासाठी कमीत कमी सात-आठ तास एका जागी खळून व टपून बसावयाच होत! खाना ा सै ाला न दसता आठ तास तोफे ा आवाजाची वाट पाहत बसायच! हे सोपे होते काय? महाराजांनी बजावल क , सावधपणे

आ ण शारीने वागण. जर का ग नमाला संशय आला, तर सारा डाव उधळला जाईल. णजे यु ाचे यशापयश ेक सै नकावर अवलंबून होते. रा भर झोप तरी कु ठली? उजाडल. अंधाराअंधारांतच का ोजी, ता ाजी, मोरोपंत वगैरे मंडळी आपआप ा लोकांसह नघाली. महाराजांना ांनी मुजरे के ले. सवा ा मनात वल ण कालवाकालव होत होती. आज आप ा राजाची खानाशी मुलाखत आहे. कसे होणार अन् काय होणार? महाराजांनी सवाना ेमाने व गदगद ा दयाने नरोप दला. खा ी एकच दली. ीजगदंबा भवानी आप ा पाठीशी आहे. चता क ं नका. ह ार कडक चालवा. फ े आपली आहे. जय भवानी! नंतर महाराजांनी खाशा मु ी मंडळ श खलबत के ल. कृ ाजी बंककर, रघुनाथपंत अ े, माणकोजी दहात डे, शामराजपंत रांझेकर, सुभानजी इं गळे ही मंडळी ांत होती. महाराजांनी वचारल, १८ “खानास भेटावयास कै से जाव?” खानाला ज भेटायला जायच त कोण ा खबरदारीने जायच, याचा खोल वचार सु झाला. ते ा कृ ाजी बंककर णाले,१८ “ शवबा, सील करा अंगाला!” सील णजे चलखत. कृ ाजी मो ा काळजीचे. ांनी सुच वले क , अंगांत चलखत घालूनच भेटीला जा. मग कोणी कांही कोण कांही काळजी सुच वली आ ण मग महाराजांनी कस कस करायच त आप ा मनाशी प ं के ल. उषःकाल झाला. सूयनारायण स अ दौडीत महाबळे रा ा शखरावर आला. भेटीचा शा मयाना सजून तयार होता. अ तशय सुंदर खांबांवर शा मयाना उभा होता. ब ाणपुरी चटाचे पडदे व आडपडदे लावले होते. कनाती अशाच मौ वान कापडा ा हो ा. पड ांना व झालर ना मोती लावलेली होती. मधून मधून मो ांचे घोस ल बत होते. भरजरी अ ान गरी के लेली होती. हरे, मोती अन् माणक जडवून ावर चांदवा लावलेला होता. जामे, गा ा, लोड, गर ा भरजरी चटे घालून सज वले ा हो ा. असा हा दमाखदार फरास डोळे दपवीत होता. चार कोप ांत चार सुंदर समया उ ा हो ा. वा ाचे पंखे ठे वले होते. शा मया ाला सो ाचे चंदराई कळस लावले होते. सदरेवर क ुरी सचून सुगंधाचा घमघमाट उड वलेला होता. इतका क , सहजासहजी कोणताही वषारी नाग तेथे धुंदच ावा. मौ वान् पकदा ा, दव ाचे कुं ड, तबक, सुरया वगैरे ज स ठे वले होते. सदरेचा ढाळ असा कांह

नखरेबाज होता क , ाने कु बेराचीही काचबंदी ावी. बादशाहा ा बापासाठीसु ा अशा शणगाराचा शा मयाना कोणी उभा के ला न ता आजपयत! ३४ गडाव न शा मयाना दसत होता. आजच दुपार येथे भेट होणार होती. गडावरचे वातावरण कांही भयंकरच व च झाल होत. सव काम चोखपणाने चालू होत . पण कोणाचीही मन न त . दय थरथरत होत . आ ण खाना ा छावणीवर कबूतर फडफडत होत . आनंदी आनंद होता. काळजी न तीच. सवाची खा ी होती क , आज आपण शवाजीला घेऊन वजापुरास माघारी नघणार! आपले खानसाहेब मुलाखतीला जातील. तो घाबरलेला ाड शवाजी खानसाहेबां ा ाधीन आपण होऊन होईल. मग शवाजीसह ते परत येतील. मग नघायचच! न लढता के वढी चंड लढाई आपण जक त आहोत, याब ल तःचच कौतुक वाटत होत! शवाजी मूळचाच भ ा असून आता तर अगदीच घाबरगुंडी उडाली आहे ाची, अशी खास मा हती खाना ा सबंध ल राला वा तच भरपूर मळाली होती, ामुळे हे लोक अ ंत न ाळजी, बे फक र आ ण गाफ ल होते. त ीचा अथ एकच! तापगडावर महाराजां ा देवपूजेची तयारी राजोपा ांनी के ली होती. महाराजांनी ान के ल. ते शांत होते. य चत्ही डगमगलेले न ते. ांच भवानीशंकरा ा पाय व ा होती. ांची हीही खा ी होती क , ह आपल रा ाचे काय परमे री काय आहे. ांत यश येणारच. पण य ात तळमा कसूर होता कामा नये आ ण तशी कसूर य ात आ ण मांत अजूनपयत झालेली न तीच. महाराज ान क न शवपूजनास बसले. राजोपा े मं णून पूजा सांगत होते. व वध कारांनी अगदी यथासांग पूजा चालली होती. महाराज त य झाले होते. पूजा वधी आटोप ावर महाराजांनी न ाचा दान वधी पार पाडला. या वेळी सकाळचे सुमार अकरा वाजले होते. पंताजीकाकांना महाराजांनी खाना ा छावणीत जा ास नरोप दला. कारण खान भेटीसाठी छावणीतून नघेल ते ा काकांनी तेथे जवळ असण ज र होते. आय ा वेळी खानाने करारापे ा जादा हशम बरोबर घेतले तर? ाने तस क ं नये णून सावध राह ासाठी काकांना गडाव न खानाकडे रवाना के ल. खाना ा छावण त आनंद उचंबळत होता. खानाची भेटीसाठी नघ ाची तयारी सु झाली होती. काका आले. आ ण ांना जरा व च च कार दसला. जवळ जवळ दीड-दोन हजार करोल हशम बंदकु ा घेऊन नघ ा ा तयार त होते! हा काय कार? शा मया ाबाहेर

एक श पालखी तयार होती. खान तयारी करीत होता. अगदी गु पण ाने एक धारदार क ार लपवून घेतली! गडावर तोफा ठासून स झा ा, महाराज जेवावयास बसले. ते जेवले थोडेसच. १९ खान आप ा शा मया ांतून बाहेर आला. के वढा तो चंड देह! ा ा डो ाला कमाँश आ ण अंगावर भरदार दरबारी पोषाख होता. खानाबरोबर कृ ाजी भा र वक ल व स द बंडाही बाहेर पडले. बारा वाजले! सूय मा ावर आला. महाराज नघ ाची तयारी क ं लागले. इकडे खानाची पालखी भोयांनी पुढे आणली. ते दीड-दोन हजार बंदकु वाले हशम नघ ा ा तयारीने पुढे आले! ते पाहताच पंताजीकाका बचकले. ते घाई घाई खानापुढे आले आ ण ांनी वचारले क , हे दीड हजार बकदाज आप ाबरोबर मुलाखती ा जागी येणार आहेत क काय! ते ा खान णाला क , होय, ते येणार आहेत! ह ऐकू न काका चटकन् णाले, २० “इतका जमाव घेऊन गे लयाने राजा धाशत खाईल! माघारां गडावर जाईल! भेटी होणार नाही. शवाजीराजा णजे काय? ास इतका सामान काय करावा! राजा दोघा माणसां नशी तकडोन येईल. आपण इकडोन दोघां नशी चलावे. दोघे बैसोन भेटाव.” पंताज चे हे णणे ऐक ावर खान णभर उभा रा हला. वा वक करारात अस ठरल होत क , फौज वगैरे कोणीही आणूं नये. पण खान रेटून तशीच फौज घेऊन नघाला होता. पण शवाजी भेटीलाच येणार नाही व घाब न परत जाईल, ह ऐक ावर ाचा न पाय झाला. ाने मुका ाने बेत फर वला. फौज र के ली! फ करारा माणे दहा हशम ने ाचे ाने ठर वले. तरीपण खानाला आनंदच झाला! गालावर गुलाब फु लले! डो ांत चमक उठली! पण कां? कां? ते काकांनाच वचारा! शवाजी घाबरट आहे, तो जा च घाबरेल, अस काकांनी सां गतले ना, णून! महाराजां ा ‘ भ ेपणामुळे’, ‘घाबरटपणामुळे’, ‘भेकडपणामुळे’ खाना ा फौजेची व खानाची खूपच करमणूक होत होती आ ण णूनच महाराजां ा भ ेपणावर पूण वसंबून मंडळी अगदी गाफ ल बनली होती. काकांनी हे फार सफाईने घडवून आणल. खान पालखीत बसला. चौघा भोयांनी पालखी उचलली. खानाबरोबर पंताजीकाका व खास खानाचे असे कृ ाजी भा र, स द बंडा, अबदुल स द, खानाचा पुत ा रहीमखान,

प हलवानखान, पलाजी मो हते, शंकराजी मो हते व आणखी इतर चार खान नघाले. खान नघाला! महाराज आचमना माणे वारंवार थोड थोड पाणी ाले, जगदंबा तुळजाभवानीचे ांनी रण के ले. रा ी ठर व ा माणे ांनी पोषाख कर ास सु वात के ली. अंगात चलखत घातल. डो ास जरेटोप घातला. चलखतावर जरीच कु डत व अंगरखा घातला. जरेटोपावर नेहमीचा ांचा मं दल बांधला. कमरेला शेला बांधला. मोजके अलंकार घातले. ां ा मं दलाचा आ ण अंगर ाचा रंग पांढरा शु होता. मं दलावर नेहमी माणे मो ांचा तुरा खो वला. शु अंगर ावर के शराचा थोडासा शडकावा के लेला होता. पाय सुरवार पेहरे ली. महाराजांनी अ ा सार ा आ ण ताटांतील बचवा व वाघनख उचलली! बचवा एका अ नीत व बोटात वाघनख लप वल ! २१ नंतर महाराजांनी आरशात आपले मुखावलोकन के ल. नघावयाची सारी तयारी झाली. पूण तयारी झाली. दुपारचा एक वाजला. खानाची पालखी भेटी ा शा मया ापाशी येऊन पोहोचली. खान पालख तून उत न शा मया ाकडे पाहात पाहात आं त वेशला. ा ाबरोबर कृ ाजीपंत, पंताजी काका व स द बंडा आत आले. खानाचे बाक चे नऊ हशम दूर उभे रा हले. खान तर सदरेचा थाट पा न दपूनच गेला. पण ा ा मनाचा म राने जळफळाट झाला. त वैभव पा न खान णाला, २२

“ओ

हो! ा शानदार शा मयाना है! शहाजी जैसे मामूली सरदार का यह छोकरा और उसक ये है सयत! कहाँसे इसने यह असबाब पैदा कया? इतनी क मती बछायत तो हमारे वजीरे-आलम को भी नसीब नही! जूर आ दलशाह के पास भी इतना क मती असबाब मौजूद नही! इ ा ा! कहाँसे इसने ये सारा इक ा कया!” ावर काका खानाला आदबीने णाले,२२ “पातशाही माल पातशाहाचे घर च जाईल! ाची एवढी तजवीज कशाला!” ते ा खान लोडाश बसला. महाराज गडाव न नघ ा ा तयार त होते. ांनी राजोपा ांना व इतर ा णांना नम ार के ला. ांनी शुभाशीवाद दले. मग महाराजांनी, तेथे मु ाम आणले ा दही, दूवा

आ ण अ ता यांस श के ला. सूयदशन घेतल. तेथे एक सव गाय आण वलेली होती, ती महाराजांनी सुवणद णेसह एका गुणवान ा णास दान दली.२१ आ ण महाराज नघाले! ते नघालेले पा न अनेक जण ह ध ं लागले क , ‘आ ांला बरोबर ा!’ सवाचीच दये गलबलून भ न आली. क ेदार आ ण इतर असं मावळी मंडळी भवत होती. महाराजांचा कं ठ दाटून आला. ते णाले क , “मा ाबरोबर तु ी सव येऊं नका. ठरलेले दहा जण फ येतील. पण तु ी गडाच र ण करा.” महाराज पुढे णाले, २३

“मा

ा भावांनो! संभाजीराजाला सांभाळा मा ा! गड मी तुम ावर नर वतो. रा नेतोजी पालकरावर नर वतो. माझ वनवण आहे सांभाळा! येथूनच आमचा मुजरा तीथ प शहाजीमहाराजांना सांगा! हीच नरवा नरव! मा ा दादांनो! राम राम ा, मा ा दादांनो!” तापगडाचा गळा दाटून आला. आईसाहेबांची आठवण झाली. तो मायेचा बंध के व ा कठोर मनाने महाराजांनी राजगडावर ठे वला होता! पण तेथे आईसाहेबांची ती काय असेल? महाराज नघाले. सां गतलेली काम चोख कर ास सांगून महाराजांनी एका हाती प ा घेतला. महाराजां ाबरोबर जवा महाला, संभाजी कावजी क ढाळकर, संभाजी करवर, काताजी इं गळे , क डाजी कं क, कृ ाजी गायकवाड, स ी इ ाहीम, सूरजी काटके , वसाजी मु ं बक आ ण येसाजी कं क हे पाठ ा भावासारखे र क नघाले. गडावर तोफा व तोफांजवळ मशाल घेऊन एक मावळा स होता. खानाने अधीरपणाने काकांना टल क राजाला सताब, णजे ताबडतोब घेऊन या. ते ा लगेच बाहेर दूर उ ा असले ा मराठा जासुदाला बोलावून काकांनी गडावर नरोप पाठ वला क , ‘महाराज, चला! खान आला!’ हा जासूद गडावरचाच होता. काका तः तेथून हालले नाहीत. कारण एखाद वेळी ां ा गैरहजेर त खान आणखी कांही डोक लढवायचा! डुमडुमत डम ये! खणखणत शूल ये! येई

ा! येई

ा! !

जासूद महाराजांपाशी आला. ाने नरोप सां गतला. महाराज थांबले. ांनी जासुदाला, शा मया ांतील सव मा हती बारीक वचारली. ते ा जासुदाने सव सां गतल. ात हही सां गतल क , खानापाशी सदरेवर एक स द बंडा नांवाचा ह ारबंद हशम उभा आहे! हे ऐकू न महाराज तेथेच न ा वाटेवर उभे रा हले. २४ तेथून खानाचा शा मयाना दसत होता. महाराजांनी यांत दगा आहे हे जाणल. ांनी पंताज ना नरोप पाठ वला क , येथे या. काकांना नरोप आला. खानाला आ य वाटल. शंकाही आली. ही आता नरोपा नरोपी कसली? काका खानाला सांगून लगबगीने महाराजांपाशी आले. ते ा महाराज णाले,२४ “जैसे आ ांस महाराज तीथ प, तैसेच खान! मी तर खानाचा भतीजा! खान वडील! सैद बंडा खानाजवळ आहे, ाक रता शंका वाटते. स द बंडास यांतून दूर पाठ वण.” हा महाराजांचा नरोप, न े अज?….. खानासाठी होता. काकांनाही त पटल. महाराज कमालीचे सावध होते. काका पु ा तु तु खानापाशी आले. ांनी खानाला सां गतले क , एवढा हशम दूर ठे वा. राजे फार घाबरतात!

खान वा त आ ापासून सारख ऐकत होता. ‘राजे भतात’, ‘घाबरतात’, ‘ भतात’, ‘घाबरतात’! हा आता अगदी शेवटचा ‘भीतीचा’ वळसा! खानाने लगेच स दला दूर जा ास फमा वल!२४ अन् मग महाराज पावल टाक त नघाले. मुखाने ते आ दश ी भवानीचे रण करीत होते. जगदंब! जगदंब! जगदंब! समोर दूरवर शा मया ांत बसलेला खान दसूं लागला! ेक पावलाग णक मृ ू पावल टाक त जवळ जवळ येत होता!….. कोणाचा? कोणाचा? लांबून येत असले ा महाराजांस खानानेही पा हल. खान आतुर झाला. हवा असलेला तो शवाजी आला! आता तो सुटत नाही! महाराज शा मया ापाशी आले. आता खानाला ग फ दोनच बोट उरला! खान एकदम उभाच रा हला! २५ के वढा ध ाड तो पवत! महाराजांशी ाची नजरानजर झाली. महाराजांनी गालांत त के ल. २६ खान सामोरा आला. दो ी वक ल तेथेच होते. महाराज आं त गेल.े सूयही थबकला! वारा झाला! च गु ाची लेखणी थांबली! यमदूतांचीही छाती धडधडू ं लागली! खानाने आपली तलवार चटकन् कृ ाजी भा रापाशी दली. खान खोटा, नाटक ज ाळा दाखवीत होता. परंतु ांत कपट ओत ोत भरलेले होते. महाराजां ा सराईत नजरेला बरोबर सव अंदाज आला. खान छ ीपणाने णाला, २७ “राजाजी, आप क स तो शाह आ दलशाह से भी बेहतरीन है! शायद आप भूल गये क आप एक नाचीज श स ह!” “खानसाहेब ाची करणी ाला! कांही ाव तर ते भु रघुनाथाला ाव! क तु ाला! आपण कोण त आ ी फार चांगल जाणत !”२७ महाराज णाले. “तू अपनी हमतबहादूरी क शेखी बधारता है। बेअदबसे बुरी राह पर चलता है? अली आ दलशाह, कु तुबशाह और मुगल क कू मत को ठु करा कर बेलाग बरतता है। तेरे शेखी को मटाकर तुझे सबक सखलाने के लये म यहाँ आया ँ ! तेरे ये सारे कले मेरी काबू म दे, मेरा मातहत बन जा! पहले तुझे म आला हजरत अली आ दलशाह के आगे पेश क ं गा! उसके सामने सर कु ाने पर मजबूर क ं गा! फर उसीसे तुझे बडी जागीर इनायत क ं गा। आओ अपनी सारी शेखी छोडकर इस अफजलखाँ को गले लगाओ!” एवढे बोलून खानाने महाराजांना आ लगन दे ाक रता दो ी हात पसरले! मृ ूचा जबडाच तो! ा जब ात तो महाराजांचा, रा ाचा, देवाधमाचा, सौभा ाचा,

आईसाहेबां ा पु सुखाचा, सव ाचाच एकदम घास घेत होता! खानाने एकदम महाराजांना मठी मारली! ध ाड खानापुढे महाराज अगदीच खुजे होते. ांचे डोक खाना ा छातीला लागल! आ ण-आ ण-आ ण-खानाने एकदम महाराजांची मान आप ा डा ा काखेत पकडली! दाबली! एकच ण. पापणी ही लवली नाही! खानाने एकदम क ार काढली आ ण दांत ओठ खावून खसकन् महाराजां ा कु शीत खुपसली! टरकन अंगरखा फाटला! क ार खरखरली! आत चलखत होत! तेव ात महाराजांनी अ ंत चपळाईने बच ाचे ती ण पात खसकन् खाना ा पोटात खुपसल! एकदम खानाने ाणां तक आरोळी मारली! खान ओरडला, २८ प र ाणाय साधुनां वनाशायच द ु ृ ताम्!

“ऑऽऽ ऑऽऽ! दगाऽ दगाऽ दगाऽ! ल

ाऽ! ल ाऽऽ!” भळकन् खानाची आतड बाहेर पडल ! र ाचा धबधबा सु झाला. कस घडल! खानालाही उमजलेच नाही! सव काही एका न मषांत घडले! अवघा न मषाचा खेळ! एकदम गलबला उडाला. शा मया ाबाहेरही खाना ा व महाराजां ा र कांची ंजु जुंपली.

खाना ा धैयाची तरी कमालच! ाने आप ा हाताने आतड साव न, झोकां ा जात हो ा तरी उभ रा न ओरडू न टल. २९ “दु न ने मुझे कत्ल कया। इसे काटो, खत्म करो!” तेव ांत वक ल कृ ाजी भा र याने आप ाशी असले ा तलवारीने महाराजांवर वार काढला! तो वार अडवून महाराज णाले,२९ “ ा णांस शवाजी ठार मारणार नाही! आ ाला शवशंकर हसेल! शहाजीमहाराजांची आ ाला आण आहे क , ा णांस मा नकोस!” तरीही कृ ाजीपंत महाराजांवर चालून आला. मग मा ा ा ा ाचा णभरही वचार न करता महाराजांनी कृ ाजीपंतास तलवारी ा सपा ाने ठार के ल! ३५ पण तेव ात बाहेर चालले ा दंगलीतून स द बंडा आत घुसला. तो महाराजांवर चालून आला. तेव ात जवा महालाही महाराजांपाशी धावत आला. महाराजांवर स द आलेला पा न जवाने मोहरा घेत टल, ३० “महाराज! याला मीच ठार करत ! येऊ ा ाला!” स दाचा वार जवाने आप ा अंगावर घेत अड वला आ ण सपकन् घाव घालून स द बंडा ा दोन चरफाक ा के ा! या धामधुमीत खान शा मया ाबाहेर पडला. र गळत होत. झोकां ा जात हो ा. तेव ात ा ा भोयांनी पालखी भराभरा आणली. खानाने पालख त अंग टाकल. भोई पालखी उचलून पळवीत नेऊं लागले. हे संभाजी कावजीने पा हले. तो धावत गेला. ाने सपासप घाव घालून भोयांचे पायच छाटले! पालखी भुईवर आदळली गेली. संभाने खानाचे मुंडके तलवारीने कापल व त घेऊन महाराजांपाशी आला. ३१ इतरां ा झटापटी चालूच हो ा. एव ा धूमधडा ात गडावर ा तोफांनी कका ा फोड ा! दरीखोर घुमल . खाना ा गाफ ल फौजेला वाटल, भेटी ा वेळी उडाले ा या माना ा तोफा! पण तस न त त! रणचं डके ने, तुळजाभवानीने जंगलांत लपले ा मरा ांना मारलेली ती हाक होती! तोफांची इशारत होताच का ोजी, ता ाजी, नेतोजी, मोरोपंत, शामराजपंत आ ण झाडू न सगळे मराठी वाघ झेपा टाक त गजत गजत बाहेर पडले आ ण ग नमांवर ांनी असा काही ह ा चढवला णतां! काय भयंकर अ ाळ व ाळ आवेश ांचा तो! खाना ा फौजत अक ात आकांत उडाला! क ल, क ल आ ण क ल! के स मोकळे सोडलेली, भयंकर संतापलेली, भयंकर आरो ा फोडणारी, हजार हातात हजार श घेऊन करकरा दात खात

जणू भवानीच खाना ा उ व महामूख फौजेचा संहार करीत होती. ह ी बथ न सैरावैरा धावत होते. मराठे बेभान होऊन खांडोळी उडवीत होते. र ाचे लोट वा ं लागले. बांदल, मारणे, शळमकर, बाजी जेधे वगैरे सवानी अगदी शथ मांडली. ेक सामा मावळाही चडू न लढत होता. गेले सहा म हने खानाने व ा ा सै ाने के ले ा सग ा पापांचा झाडा आता घेतला जात होता. शवाजीराजा हवाय ाई का रं तुला? हा घे शवाजीराजा! घाल घाव क तोड मुंडक! असे चालल होत. कोयनाबाई-कृ ाबाई लाल लाल होऊन वा ं लाग ा. नेतोजी पालकराने तर कहर के ला. ते जावळीचे अर आ ोश आ ण रणगजना यांनी भ न गेल. पळून सु ा जाता येईना. फ एकाच ठकाणी जायला वाट मोकळी होती! ती णजे गाची! शा मया ाबाहेर खाना ा व महाराजां ा खाशा ा ांची ंजु चाललीच होती. येसाजी कं क, इं गळे , करवर, काटके व स ी इ ाहीम यांनी वल ण तडाखा दाख वला. खानाकडील प हलवानखान, रहीमखान अ लु स द, पलाजी व शंकराजी मो हते वगैरे दहाचे दाही जण शा मया ाभवती ठार होऊन पडले. महाराजां ा दहा वीरांपैक मा एकही जण दगावला नाही! ३२ महाबळे र आ ण तापगड यां ा दर ान असले ा ा द ाखो ांत यु ाचा क ोळ उडाला होता. सव वाटा रोखून ध न कापाकाप चालली होती. अ रशः दाणादाण उडाली होती ग नमांची. रणय धडाडू न पेटला होता. भेटी ा जागी तर य ाचे खासे बळी पडले होते. संभाजी क ढाळकरा ा डा ा हातात खानाचे मुंडक र गाळीत होत व उज ा हाती तलवार नथळत होती. तो अगदी कालभैरवा माणे दसत होता. या सग ा धुम त पंताजीकाकां ा दंडाला तलवारीची जखम झालीच! ३६ महाराजां ा म कालाही खोक पडली. आं त जरेटोप अस ामुळे जखम बेताचीच. होती. ां ा अंगावर र ाची रंगपंचमी साजरी झाली होती. महाराज, काका व ांचे खासे हशम झपा ाने गडावर नघून गेले. शके १५८१ वकारीनाम संव रांत, मागशीष शु ष ीसह स मी, गु वारी दुपारी आठवे तासी, णजे सुमारे दोन वाजता, देव े ा अफजलखान ठार झाला. ३३ गडावर नौबती वाजत हो ा. शग ललकारत होती. राजगडावर आईसाहेबांना खबर गेली.

खाना ा फौजेचा साफ फ ा उडाला. जे जे शरण येत होते ते तेवढे वांचत होते. खान ठार झा ाची ओरड झा ावर तर मरा ांना जा च अवसान चढल. ग नमांचा धीर ख झाला. घोरांदर यु झाले. नदान करोन मोठे च भांडण के ल. ह ी घोडेही बरेच मेले. माणस कती मेल ांची सं ा न करवे! कमळोजी सोळं ख,े रामाजी पांगारकर, नारोपंत यांनी तलवारीची हौस फे डू न घेतली. ांनीच काय, सवानीच! अंधार पडत चालला. खानाचा पु फाजलखान जखमी झाला होता. तरी लढत होता. तो वाट शोधत होता पळून जायला! बचा ाचा बाप गेला आ ण ाच दोन भाऊ मरा ांनी कै द क न नेल.े मुसेखान सवाना ो ाहन देत होता, लढा णून! पण ाचे कोण ऐकतो! अखेर तः मुसेखानच झाडीत घुसून पळाला! ा ा मागोमाग फाजलखान, हसन, याकू ब हे खानही पळाले! अंकुशखान हा फाजलखानाचा स ागार. आता झाडा डु पांत घुसून जीव बचावेल कसा, ही चता करीत होता. फाजल ा पायास जखम झाली होती. खानाचे खासे खासे लोक ठार झाले. मंबाजीराजे भोसले णजे महाराजांचे चुलत चुलते ठार झाले. शवाय कै दही असं झाले. ंझु ारराव घाटगे, अंबरखान, छोटा रणदु ाखान, अफजलखानाचे दोन मुलगे वगैरे सापडले. ांना गडाकडे चाल वल. पाय ाशी ांना आण ांत आल. महाराजांना श ूकडील कै दी आण ाची खबर गेली. ते लगेच जातीने गडाव न खाली आले. कै ांना वाटले आता मरणच! परंतु राजा पु ोक. शरणागतास मारीत नाही. महाराज या कै ांना भेटले. ांत ा क ेकांस पोटाश ध न ांनी दलासा दला.३४ ‘सं ृ ती’ ‘सं ृ ती’ णतात ना, ती हीच! महाराजां ा सै ा ा हाती लूट तर अमूप सापडली. हजारो ह ी, हजारो घोडे, उं ट, बैल, कापडचोपड, बा द, तंब,ू तोफा, पाल ा, ह ारे आ ण ख जना अन् जडजवाहीर अपार, च ार, अग णत! यशवंत खंडे री तुळजा भवानी राजास स . ब ता कार मसाहस करोन राजा यशवंत झाला. खानासा रखा दुय धन मा रला. हे कम भीमाच! आ दलशाहीचा शौयसागर एका आचमनी गळून टाकला. हे कम अग ीच! तुळणा नसे! तुळणा नसे! राजगडावर आईसाहेब तळमळत हो ा क , तापगडाखाली काय झाल असेल? ांनी सारा भार भगवतीवर टाकला होता. पण मन तापगडाकडे धावत होते. ऊर धडधडत होत. मंगल मह ाकां ांचा गणपती, आईसाहेबांनी दया ा ता नांत ठे वून आसवांत बुड वला होता. हात जोडू न आततेने ाला आळवीत हो ा. ांच मन एका न मषांत हजारदा

तापगडा ा बु जापयत धावत होते. गडाव न घारीसारखे भरी भरी खाली पाहात होते. ओ ाबो ी रडत होते. पु ा पु ा जगदंबेला वनवीत होते क , तु ा शवबाला तूंच सांभाळ! आ ण तापगडाव न राजगडाकडे हसत, उधळत, दौडत, बागडत महाराजांचा बातमीदार थैली घेऊन आला. तापगडाव न थैली आली. बातमी आली.३६ राजगड ा दरवाजांनी, बु जांनी, तटकोटांनी, वृ लतांनी, तोफांनी, बंदकु ांनी, नगा ांनी, चौघ ांनी, शग-क ानी, जांनी अगदी अधीर होऊन, च ासारखे होऊन, डोळे ताणताणून तापगड ा बातमीकडे जवाचे कान टवकारले. एकमेकां ा दयाचे ठोके एकमेकांना ऐकूं येऊं लागले. बातमी आली? काय झाल तापगडाखाली? काय? काय? काय? -आ ण दवाळी ा दा सारखी बातमी राजगडावर फु टली! स रंग उधळीत फु टली! देव े ा अफजलखान महाराजां ा हातून ठार झाला! खान पुरा झाला! महाराज फ े झाले! तापगड फ े झाला! ही बातमी ऐकतां णीच के वढा के वढा आनंद! आईसाहेबांचा आ ण राजगडचा आनंद आभाळात मावेना! खान मेला! खानाची गदन उडाली! राजगड ा नगा ांनी आ ण चौघ ांनी आनंदाने थाड थाड छाताड बडवून घे ास सु वात के ली. शगे-क ा ा हस ा- खदळ ास ऊत आला. बंदकु ांनी आ ण तोफांनी तर गजून गजून आकाशपाताळ धुंद क न टाकल. खान खतम झाला! महारा ाची मह ंगला भगवती तुळजाभवानी संतु झाली. आईसाहेब तु ा. सारे अपमान धुऊन नघाले. आईसाहेबांनी गडावर साखरा वांट ा. नगारे, कण के ले. भांड वाज वल . मोठी खुशाली के ली. आईसाहेबांनी आसवांत बुडवून ठे वले ा दया ा ता नांत ा मंगल मह ाकां े ा गणपतीने उसळी मारली. आईसाहेबां ा आ ण अव ा मावळ मुलखा ा उरी चतेचा ड गर पडला होता. तो उमदळून दूर फे कला गेला. हौस होती अफजलखान मारावा; ती हौस शवबाने पुर वली. जणू जगदंबेची ओटी खाना ा मुंड ाने भरली गेली. संभाजीच उसन फटल. महाराजांनी खानाचे मुंडक तापगडावर नेल होत. ांनी खानाचा देह रवाजरीती माणे स ानपूवक दफन कर वला. खाना ा मुंड ाला ांनी पजरा के ला. ३७ णजे एक कार ा वे णांत त घातल. मुंड ाचा तो पजरा ांनी लगेच राजगडास रवाना के ला.३१

आईसाहेब राजगडावरच हो ा. ांना पाहावयासाठीच शीर तकडे पाठ वण अगदी ाभा वक न ते का? त मुंडक राजगडावर आल. त पा न आईसाहेबां ा दयांत कोणते भाव आले असतील? ांत संतोष होता यांत शंकाच नाही. कारण ां ाच सांग ा माणे संभाजीचे उसन फटल होते. खान उघड उघड वैरीच होता. पण तरीही खाना ा देहाची व शराची वटंबना महाराजांकडू न कवा आईसाहेबांकडू न य चतही झाली नाही. मरा ांची अन् ांत ा ात या मायलेकरांची ती रीतच न ती. हयातभर असं श ूंशी ते भडले व लढले. असं श ू ांनी कापून काढले. पण कोण ाही श ूवीरा ा ेताची वटंबना ांनी कधीही के ली नाही. अफजलखाना ा ेताचीही वटंबना के ली नाही. महाराजांच वैर अफजलखानाशी होत. ा ा ेताश न त. खानाचे शीर राजगडावर पाठ वताना त नेणा ा मंडळ ना महाराजांनी कू म दला होता क , खानाचे शीर राजगड ा बाले क ा ा दरवाजावर असले ा कोना ात बसवा आ ण ाची पूजाअचा व नैवे न चालवा! ा माणे व ा राजगडावर कर ात आली.३७ अफजलखानाने वजापुरा न वाईस आ ा आ ा आप ा काही फौजा सासवड, शरवळ, सुपे वगैरे भागावर पाठवून त ठाण जकल होत . क ाणजी यादव, नाईकजी खराटे, नाईकजी पांढरे, स ी हलाल वगैरे सरदारांबरोबर खाना ा फौजा गे ा हो ा. याच वजापुरी सरदारां ा कबजात शरवळ, सुपे वगैरे ठाण होत . महाराजांची व खानाची भेट तापगडा ा माचीवर ा दवशी होणार होती, ाच दवशी वरील सुपे, शरवळ वगैरे ठाण जकू न परत रा ांत दाखल झाल च पा हजेत, अशी महाराजांची इ ा होती. ा माणे ांनी आधीच मराठी टो ा पाठवून ांना कू म दले होते क , भेटी ा दवश च ह े चढवून आपली ठाण परत मळवा! काय आ य! भेटी ा दवशीच सासवड, शरवळ, सुपे वगैरे ठा ावर मराठी फौजांचे ह े चढले! ेक ठाण काबीज झाल! ेक ठा ावर पु ा भगवे झडे चढले. ग नमाचा फ ा उड व ानंतर का ोजी जेध,े बांदल, मोरोपंत, ता ाजी, नारोपंत वगैरे सव जवलग परा माची शथ क न तापगडावर आले. सव जण लालीलाल झाले होते. गडावर वजयाचा आनंद उसळत होता. सकाळचा तापगड आ ण आ ाचा तापगड यांत सुतकसोयराइतके अंतर होत. र ांत नथळून आले ा आप ा जवा ा सोब ांना महाराज

उराउरी कडकडू न भेटत होते. ३ चंड णजे अगदी आ ानी फ े झाली होती. क ेक म हने अहोरा के लेले म फ े झाले होते. फ ेमुबारक ा तोफा सुटत हो ा. अन् तापगडाव न ाच म रा ी पुढ ा चढाईचे कू म महाराजांनी सोडले! एक चंड वजय मळा ानंतरही व ांती नाही! वजयो व नाही! नवे सं मण! नवी चढाई! शंग तुतारत होती. नौबती झडत हो ा. घोडे फु रफु रत होते. बादशाही अमलाखालून मराठी मुलूख तं कर ासाठी मराठी तलवारी उसळ ा हो ा. ऐन म रा महाराज न ा शलंगणास नघाले. गजना उठली, हर हर महादेव!

आधार : ( १ ) शवभा. १९।२५ ते ४४. (२) आघइ. पृ. १७८. ( ३ ) सोलापूर देशमुख द रातील अ स कागद-संशोधक ा. ग. ह. खरे. ( ४ ) सभासद पृ. १८. (५) शसवृसं. २।१२. ( ६ ) सभासद पृ. १९. ( ७ ) पोवाडा पृ. १४. (८) शवभा. २०।३२ ते ४७. ( ९ ) शवभा. २०।४८ ते ५१. ( १० ) शवभा. २०।५२ ते ५५. ( ११ ) शवभा. २०।६१ ते ६३. ( १२ ) शवभा. २१।३ ते ८; सभासद पृ. १९ व २०; पोवाडा पृ. १४ ते १६; जेधेशका व क रणा. ( १३ ) शवभा. २१।२. ( १४ ) शवभा. २०।६१. ( १५ ) सभासद पृ. २० ( १६ ) शवभा. २०।२५ ते ३०, जेधेशका, क रणा, पोवाडा पृ. १९ ते २१; सभासद पृ. २० व २१. ( १७ ) शवभा. २१।७० ते ७३. ( १८ ) पोवाडा पृ. १७. ( १९ ) सभासद पृ. २०; शवभा. २१।२२. ( २० ) सभासद पृ. २० व २१; पोवाडा पृ. १६. ( २१ ) शवभा. २१।१२ ते २३; पोवाडा सभासद पृ. २० व २१. ( २२ ) सभासद पृ. २१; पोवाडा पृ. १६. ( २३ ) पोवाडा पृ. १७; शवभा. २१।१७. ( २४ ) सभासद पृ. २१. ( २५ ) सभासद पृ. २२. ( २६ ) शवभा. २१।२४ ते २६. ( २७ ) पोवाडा पृ. १८ ते २०; शवभा. २१।२८ ते ३३. ( २८ ) सभासद पृ. २२; पोवाडा, जेधेशका, क रणा; शवभा. २१।४०. ( २९ ) शवभा. २२।४३ ते ४६. ( ३० ) शवभा. २१।

े

ो

े े

७६ ते ७८. ( ३१ ) पोवाडा; सभासद पृ. २२. ( ३२ ) शवभा. २१।८०. ( ३३ ) शवभा. २१।८४; जेधेशका; शच . पृ. ५७. ( ३४ ) पोवाडा पृ. १५ व १६. ( ३५ ) जेधेक रणा; शचसा ६; वाईचे यादीनामे. ( ३६ ) जेधेक रणा. ( ३७ ) जेधेक रणा. या शवाय पुढील आधार अव पाहावेत :- शचवृसं. २ पृ. ३५ व ६०; शचवृसं. ३ पृ. १९, ६४ व ६५; पसासंले ७९१, ७९९ व ८१२.

ारी : स ी जौहर

े

ं

नवे शलंगण! रा ाचा आ ण शवाजीराजांचा एकाच घांसांत फ ा उड व ासाठी अफजलखान आला होता. परंतु एकाच घांसांत ाचा आ ण ा ा चंड फौजेचा फ ा रा ाने उड वला. रा ाचा ामी आ ण रा ाचे सेवक सावध होते. स होते. ा भमानी होते. अफजलखान ा दवशी मारला गेला, ाच दवश शवाजी महाराजांनी सुलतान अली आ दलशाहा ा अमलाखाली असले ा मराठी मुलुखावर एकदम चढाई सु के ली! तहेरी चढाई! पूवस सरसेनापती नेतोजी पालकर घुसला. प मेस दोरोजी घुसला. महाराज तः द णत घुसले.

े ं

नवे सं मण! सुलतानी स े ा काळजांत शवशाहीचा शूळच घुसला! नव शलंगण! नव सं मण! शवाजी महाराजां ा व मराठी शलेदारां ा घो ां ा टापा पुढे पुढे दौडत हो ा. ां ा ेक टापेग णक, ेक णाला महारा ाची भूमी तं होत होती. कृ ा ओलांडली. वसना ओलांडली. उवशी ओलांडली. या सव महारा गंगा तं झा ा! रा ाचा ामी आ ण रा ाचे सै नक जे ा जे ा या गंगांचे पाणी जळी – जळ नी ाले असतील, ते ा ा गंगांना के वढा आनंद झाला असेल? करा क ना! करा क ना!

जावळी

ा अर

ात

भेटी ा शा मया ांतून अफजलखानाची भयंकर ककाळी उठली आ ण पृ ी शहारली! एका भयंकर संगाचा मजकू र ल ह ासाठी यमसभत च गु ाने लेखणी उचलली होती. खाना ा ककाळीने च गु ही दचकला. ा ा तः ाच ध ाने ाचे लेखनपा खळकन् कलंडल! तांबडी तांबडी लाल शाई भूजप ाव न खळाळून वा ं लागली! जावळी ा जंगलांत र ाचा ल ढा फु टला! तोफे चा आवाज कानी पडतांच, जंगलांत दडू न बसले ा माव ांनी आ ण ता ाजी, का ोजी, बाजी वगैरे सरदारांनी अफजलखाना ा वीस हजार गाफ ल फौजेवर च ं बाजूंनी अक ात् झडप घातली! यमसभत हजारो घटका ‘घुंईऽऽ! घुंईऽऽ!’ करीत बुडूं लाग ा. अफजलखानाची घटका हेलकावे खात खात बुडाली! पूव अजुनाने खांडववन जाळल ते ा जो भयंकर क ोळ उडाला, ानंतर अर ांत उडालेला हा प हलाच हाहाःकार! महाभयंकर! नेतोजी पालकराने तर तुफान उठ वल होते. ह ी घोडे वगैरे जनावर बुजून बथरल होती. झाडावर पाख ं बसत न त. खाना ा फौजत धीर उरलाच न ता. ाण वाचवायची जो तो धडपड करीत होता. एक-दोन-तीन-चार तास उलटले, तरीही मरा ांच तांडव चाललच होत. ातून सुटका फ शरण येणा ांना होती. ा भयंकर दंगलीतून क ेक जण दाट जंगलांत घुसत होते. तापराव मोरे आप ाबरोबर तीन-चार माणस घेऊन झाड त घुसला. ाला ा न बड अर ाची पुरेपूर मा हती होती. ा ाच स ाव न खानानेही आपली फौज ा घनदाट वनांत आणली होती. तोच तर खानाचा एकमेव वाटा ा होता! तोच पळाला. चं राव मो ांचा तो भाऊबंद होता. चं राव मो ां ा वधाचा सूड घे ासाठी तो अफजलखानास सामील होऊन, वजापुरापासून सारखा ाला स ामसलत देत होता. ४

फाजलखान, मुसेखान, हसनखान, याकू तखान, अंकुशखान वगैरे बडे सरदारही भांबावलेभेदरले होते. फाजलखाना ा पायावर जखमा झा ा हो ा. सवासच फटकारे बसले होते. फाजलखान णजे अफजलखानाचा थोरला मुलगा. हे सारे लढत होते. मराठी भुतावळीपुढे ांचा टकाव लागेना. धीर सुटला. एव ांत फाजलखानाचे दोघेही धाकटे भाऊ णजे अफजलखानाचे धाकटे मुलगे मरा ांनी पकडले. ५ अगदी ारंभी मुसेखानाने अगदी सकं दराच अवसान आणल होत. तो मोठमो ाने आप ा फौजेला लढ ासाठी ो ाहन देत होता. पळून जाणा ांना चडू न श ाशाप देत होता. ांचा ध ार करीत होता. ७ ‘आता ग नमाची फौज मा ा तलवारीने जमीनदो करत ’ णून गजना करीत होता. ८ ाने घो ावर ार होऊन मरा ांवर ह ा चढवलाही. ा ा मागोमाग हसनखान व इतर सरदार मरा ांवर चालून नघाले.८ ांनी अ ंत जोराची चढाई के ली. पण हाय! नशीबच फरले होते बचा ांचे! मरा ां ा पुढे कोणाचाही णभरसु ा टकाव लागेना. मुसेखानाचा घोडाच ठार झाला. ९ याकू तखान तर त ड फरवून पळतच सुटला! वृ ां ा आ ण मरा ां ा क ड त सापडलेले हे बहा र, जीव चमट त ध नच लढत होते. कोण हाल ांच? अंकुशखाना ा पायांतल पायताणच नसटल ! १० मुसेखान आता पळून जायला फट शोधीत होता. सारे रडकुं डीला आले. मरण नाह तर शरण, या शवाय मागच उरला नाही. सूय मावळला. मरा ांची क लबाजी चालूच होती. अखेर फाजलखान वगैरे खानांनी जवाचा नधार क न दाट झाडीकडे एकदम धूम ठोकली अन् ते झाड त घुसले. वाट न तीच. पण अंग घुसेल तकडे पळत सुटले. मु क लखा ांतून तर नसटले. ांचे तकदीर के वळ शकं दर! मो ा मु लीने बचावले आ ण मग भयभीत नजरेने दाही दशांस टकटका पाहात, ा दाट झाड तून फां ा, पारं ा, बुंधे ओलांडीत आ ण एकमेकांना घाई करीत पळत सुटले. पळतां येतच न ते. ांनी जीव मुठ त धरला होता. कोण ा झाडाआडू न सपकन् वार पडेल याचा नेम न ता. कोण ा वृ ाव न अंगावर धडाधड उ ा पडतील याचा अंदाज न ता. कु ठे जात आहोत, हे ांचे ांनाही समजत न त. हे शेर इतके वल ण घाबरले होते क , जरा कु ठे पाचोळा वाजला क , खुदाचीच आठवण होत होती ांना! फाजलखानाने आप ा अंगावरचे सरदारी कपडेच काढू न टाकले.९ अंकुशखान तर बचारा अनवाणीच ा का ाकु ांतून चालला होता.९ फाजल ा पायाला जबर जखम झाली होती.

दाट झाडीमुळे या सरदारांची फारच दैना उडत होती. का ाफा ांनी अंगावरचे सव कपडे ओरबाडू न फाडले होते. जखमांतून र गळत होते. ठे चकाळत धडपडत चालाव लागत होते. शरीरांत ाण उरल न ते. घसे कोरडे पडले होते. दशा समजत न ा. हळूहळू उजेड नाहीसा होत होता. सव जण मांनी व यातनांनी होरपळत होते. फाजलखाना ा दुःखाला तर सीमा न ती. बचा ाचा बाप गेला, सारी दौलत गेली, फौज बुडाली, स े भाऊ कै द झाले५ आ ण आता या यातना. एव ात दचकू न एकदम फाजलखान थबकला. बाक चेही थांबले. ते जा च घाबरले. काय झाल? ा करर झाड त एकदम समोर फाजलखानाला कांह तरी दसल! ाने ा झाडीकडे तलवारीने खूण के ली. लांब अंतरावर झाडीत तीन-चार मराठे ाला अन् मग सवानाच दसले! मराठे ! या खुदा! आता कु ठ पळायच? इथेही हे दु न आहेतच का? ां ा जभा टा ाला चकट ा. चेहरे रडवे झाले. डोळे ताणताणून सारे जण ा मरा ांकडे पाहात होते. ा मरा ांचे मा यां ाकडे ल गेलेल न त. रोखून पाहतां पाहतां फाजलखान एकदम अंगांत वारे संचार ासारखा उसळून ा मरा ां ा रोखाने धावत सुटला! तो चडू न तलवार परजीत धावत नघाला! णजे? नवलच! एवढे अवसान कोठू न आल एकदम? बाक ांना उमजेना. मुसेखानही व त झाला. फाजल ा मागोमाग बाक ची खानही नघाली. फाजलखान दांत खाऊन पुटपुटत होता, ११ “इसकू क ही कर डालना चा हये!” त मरा ांचे टोळक दसूं लागल. दसल. ात तापराव मोरे होता! सा ाच खानांना आता अवसान चढल. या तापरावामुळेच या गहन अर ांत आपण येऊन पडल . या ामुळेच सवनाश झाला. यानेच अफजलखानाला बदस ा दला. हाच बदमाष! हाच हरामखोर! कापा याला! फाजलखान आ ण इतर चौघे-पांच जण आप ावर चडू न, आप ाला ठार करायला येत आहेत ह तापराव मो ाने पा हले. तो आधीच मरणा ा भीतीने लपत छपत पळत होता. ांतच ह आक क संकट कोसळलेले पा न तो जा च घाब न भयाने लटपटूं लागला. सवानी ाला गाठल. १२ आपल मरण समोर येऊन ठाकलेल पाहतांच तापराव मोरे पटापट मुजरे करीत के वलवा ा श ांत वनवूं लागला क , दया करा! मला मा ं नका! मी पायां पडत ! १३

फाजलखान वगैरे सवच जण तापरावावर फार चडले होते. पण तापरावाचा खूप राग आलेला असूनही मुसेखान मा तापरावाची गाठ पडतांच आनं दतच झाला! तो इतरांना आव ं ल ाला. शांत क लागला. तापरावाला मा ं नका, असे इतरांना वनवूं लागला. पण फाजल, अंकुश, याकू त वगैरे चडू न णाले, १४ “इसे ँव जदा छोडे? इसीने ही जालसाजीसे खान वालाशान अफजलखान हजरतको इस घने जंगलमे आनेक सलाह दी और ला फसाया! इसीके सबब हमारी बबादी ई! इसीने ही इन मराठ क भडक ई आगमे हमारी कु बानी दी! इसकू क ही कर डालना चा हये!” तापराव काकु ळतीने मुजरे करीत गयावया करीत होता. ांत मुसेखान दूरदश होता. तो हल ा आवाजांत सवास णाला क , अरे बाबांनो, याने आप ा सव ाची धूळधाण के ली हे खर आहे. पण आता जर याला तु ठार के लत, तर आप ाला वाईपयत सुख प कोण पोहोचवील? आप ाला तर वाटही सापडत नाही. दशाही समजत नाहीत. या जंगलांत आप ाला काळोखांत मराव लागेल ना! आप ा न शबाने आप ाला हा वाटा ा अचानक मळाला आहे. आता याला मा ं नका. हे मुसेखानाच णण आता मा सवानाच पटल. याला ठार क न आपलाच आणखी घात क न घेत होत ; हे फाजललाही पटल. आ ण मग मुसेखान हल ा व गोड श ांत तापरावास णाला, १५ “इस घने जंगलसे अब तुम ही ज बाहर वाईतक ले चलो! तुम तो हमारे भाई हो! हम तु कभी न भूलेग!े ज ी करो!” मुसेखाना ा त डू न नघालेले ते श ऐकू न तापरावाला कती हायस वाटल! ाने मो ा उ ाहाने कबूल के ल क , तु ांला वाईला तडक सुख प पावत करत . १६ सवाचाच जीव जंगलातून नसटून बाहेर पडायला अगदी आसुसला होता. अजूनही आपण मरणा ा ओठांतच आह त, असे ांना वाटत होत. त खरच होत. फाजलचा जीव वाईकडे ओढ घेत होता; कारण वा तील सुभेदारवा ांत ा ा कु टुंबांतील बायकामाणस होत . अफजलखानाने वजापुरा न येतांना आपला जनानाही बरोबर आणला होता! १७ शवाजीची फौज वा त पोहोचाय ा आं त वाई गाठायची सवाना घाई होती. जर का शवाजी कवा शवाजीचा एखादा नेतोजी वा त जाऊन पोहाचला तर तेथे अफजलखानाने ठे वलेला ख जना, ह ी, घोडे आ ण जनानाही शवाजी ा ता ांत जाईल ही भीती सवाना, वशेषतः फाजलखानालां बेचैन करीत होती. तो झपाझप पावल टाक त होता. तापरावा ा मागोमाग

अंधारांतून ही या ा चालली होती. तापरावाला वाटा माहीत हो ा. कोणासही माहीत नसलेली एक आडवाट तापरावाने पकडली.१६ वेळू ा बेटांतून, करवंदी ा जा ांतून, बोरीसावरी ा फां ांफां ांतून ही मंडळी चालली होती. येथील झाड न् झाड महाराजांशी न ावंत होत. या मंडळीस सहजासहजी चालतां येत न त. अंधार वाढत होता. खाली वेल ा वेटो ांत पाय अडकू न पडत होते. काटेरी फां ांनी तर ेकाला ओरबडू न ओरबडू न र बंबाळ के ल होत. अंगावरील कप ां ा च ा ल बूं लाग ा हो ा. ६ जंगली रात क ांनी ककश सूर धरला होता क र र र र र र! डो ांपुढे काजवे चमकत होते. पायांचे तुकडे पडायची वेळ आली होती. ेक अडथ ासरशी ते झाड अन् डु ु प ांना जाब वचारीत होत, ‘काय? याला पु ा आम ा वाटेत? ह रा आहे!’ आता अंधार फारच दाटला. पुढे येणा ा ा आड ा फां ा दसेनाशा झा ा. थडाथड ां ा थपडा खाऊन, ांचा जीव हैराण झाला. आ ण अजून वाई खूपच दूर होती. अजून पांच कोस जंगल तुडवायच होत! अ ाचे नांव घेत अन् शवाजीला श ा देत, आदळत आपटत ते तापरावा ा मागोमाग चालले होते.६ एकमेकांस ते घाई करीत होते. पहाटे ा आत वा तून पसार झाले पा हजे, नाही तर मराठे फाडू न काढतील, ही भीती होती. आ ण असे भयंकर हाल सोशीत ऐन म रा ही मंडळी पसरणीचा ड गर उत ं लागली.६ काळाकु अंधार. खडी उतरण. बकट वाट. श ूची चा ल भेडसावीत होतीच. भयाने डोळे मटून ावेस… े ., पण डोळे मटले काय आ ण उघडे ठे वले काय सारखच होत. अंधारांत कांही दसतच न त! ांत ा ांत एक सुख होते. णजे तापराव मो ाने ही अगदी वेगळीच, णजे सहसा कोणालाही ठाऊक नसणारी वाट धरली होती. ामुळे शवाजी महाराजांचे मराठे वाटत भेटत न ते! आ ण अखेर एकदाचे ते उघ ा व सपाट मुलुखांत आले. इतके बचारे भुकेने, तहानेने व जखमां ा वेदनांनी कासावीस झाले होते क , के वळ जीव श क रा हला होता. पाय इतके बधीर झाले होते क , ठे च कोण ा पायाला लागली आहे व जखम कोण ा पायाला आहे, हही समजेनासे झाले होते! एकदम म ं तर बर, अस ांना वाटत होत. पण मरवत न त, णून तर या सा ा यातना! श तेव ा जलदीने ही सव मंडळी वा त आली. वाईचे र हवासी महाराजांना औ चतीत अंधारांत जीव ध न बसले होते. तापगडाखाली काय झाले, हे अ ाप वा त कांहीच

समजलेल नसावे. कारण खाना ा वा ांत अगदी स शांतता होती. हे सारे घायाळ, र ाळलेले हतभागी वीर धावत वा ावर आले. पहा ावर ा लोकांनी पा हल. वा ांत एकदम गडबड उडाली. खान मेला ह समजतांच जना ांत आकांत उडाला. पण रडायला सवड न ती. फाजलखानाने ताबडतोब तेथ ा फौजेला पळ ाची तयारी तातडीने कर ाचा कू म के ला. सबंध ख जना बरोबर घेणही अश होते. नेतां ये ाइतका ख जना घेतला. ह ी, पागा वगैरे सव घेण अश होत. कु ाडच कोसळली होती आ ण घाव चुकवायचा होता. फाजलची कू च कर ासाठीच घाई चालू होती. फाजलने ताबडतोब कू म दला: जनाना घो ावर घालून जीव घेऊन सारे दौडत सुटले. वाई ा बाहेर ांचे घोडे पडतात न पडतात तोच पसरणी ा ड गरावर कांही मशाली दस ा. मरा ांची फौज तापगडा न वाईकडे येत होती! फाजलने ती पा हली! पळत सुटले! जीव अन् अ ू जी थोडी उरली होती ती वांच व ाक रता १८ ! या सग ा गडबडीने वाई खडबडू न उठली. पसरणीचा घाट उत न हजारो सै नक खाली येत होते. ार जवळ आले. काय कार आहे ह वाईकरांस समजेना. खाड खाड टापा वाजवीत ार वा त शरले. मराठे ! नेतोजी पालकर सरनौबत आघाडीस होता. १९ खान मे ाची खबर ा अंधा ा रा ी वा त पसरली अन् एकदम आनंद उसळला. लोक उठू न बाहेर आले. कृ ाने नरकासुर मारला तसाच महाराजांनी खान मारला. जणू दवाळीच आली! आनंद मावेना. २० नेतोजीने एकदम वा ाला गराडा घातला. सारा खजाना, ह ी, पागा व इतर मालम ा नेतोजीस सापडली. एव ांत फाजलखान वगैरे पसार झा ाच समजतांच नेतोजीने एकदम घो ावर उडी टाकली. ाची फौजही नघाली. पाठलाग सु झाला. फाजलखान खूप खूपच दूर गेला होता. जवा ा आशेने तो बेहाय दौडत होता. काय वाटले त झाल तरी चालेल, दौडतां दौडतां छाती फु टून मरण आलेल परवडेल, पण मरा ां ा कचा ांत सापडण नको, णून तो सारी ताकद एकवटून दौडत होता. जनाना अन् फौजही दौडत होती.१८ नेतोजी दौडत होता. पण फाजल ा फौजेचा कांहीही सुगावा लागत न ता. खूप वेगाने दौड मारली तरीही माग लागेना. अखेर नेतोजीस वाटल क आपणच चुकल ; नाही तर ए ांना

सापडावयास हवे होते. तो थांबला. अखेर माघार फर ाचा नेतोजीने आप ा फौजेस कू म दला. सारे लगाम माघार फरले. नेतोजी पु ा वाईकडे नघाला. फाजलखानाचे क त तालेवार णूनच तो बचावला. जर नेतोजीने नेट ध न आणखी चार कोस धाव घेतली असती, तर फाजलची धडगत न ती. पण अंधारांत मरा ांना मफासला समजेना. नेतोजी पु ा माघार वाईकडे दौडत नघाला. २१ ( द. ११ नो बर १६५९ ची मोठी पहाट). खानाला मारल आ ण ाच दवशी ( द. १० नो बर १६५९) महाराजांन लगेच पुढची एक स गटी चटकन हल वली. दोरोजी नांवा ा आप ा एका शताफ ा समशेरबहा राला कोकणांत राजापुरावर ांनी फौजेसह सोडले. कारण महाराजांना आधीच एक बातमी मळाली होती क , राजापूर ा बंदरांत अफजलखाना ा मालक ची कांही जहाज मालाने भ न उभी आहेत! २२ ती जहाज कबजांत घे ाक रता महाराजांनी तापगडाव न ताबडतोब हा फास फे कला. महाराजां ा डो ांत राजकारणाचा पट मांडून तयार होता. ते स ग ा हलवीत होते. म रा उलटली अन् महाराज तःच नघाले. पांच हजार ारांना इशारा झाला. एका लढाईचा शीण जाय ा आं तच, न ,े शीण याय ा आं तच दुस ा मो हमेवर महाराज नघाले. म रा ी फाजलखाना ा तारांबळीने वाई दचकू न उठली होती. पण आता उषःकाल झाला. पूवा तांबडा लाल शालू नेसून हसत हसत स ा ी ा पाय ा चढू ं लागली. त ा वशाल भाल देशावर शु -चांदणी चमचम करीत होती. वा त घराघरांपुढे सडे पडले होते. रांगो ा अन् गोप उमटली होती. वृंदावनांत ा तुळशी डोलत हो ा. प ांनाही आनंद झाला होता. कृ ाबाई ा तीरावरील वृ राजी ां ा कल बलीने गजबजली होती. वारा मंद अन् स वाहात होता. कृ े ा घाटावर ानसं ेक रता गद उडाली होती. हण सुटले! आता ान! जो तो मुख ो गात होता.१३ भा उजळली, करणांचे झोत तजावर चढले. उषा करणांआड दडली आ ण आप ा तेजाचा सुवण ज फडकवीत तो तापवंत सूयनारायण हसत हसत पूवस वर आला. आ ण कोणाला क नाही न ती. वाई ा प मेकडू न घो ां ा टापांचा फार मोठा खडखडाट ऐकू येऊ लागला. शगांचे आवाज उठले. धूसर धुरळा आकाशांत चढला. सारी वाई हातची कामे टाकू न धावली. आनंदात आनंद मसळला. महाराज आले! महाराज पांच हजार

ारांची जरात पाठीश घेऊन आले. लोक आसुस ा डो ांनी तकडे पाहत रा हले. राजा आला. वाई ा बु जबंद प म वेश तून घोडे ार छाती काढू न मो ा दमाखांत दौडत दौडत आं त वेशले. ां ा मुखांवर आनंद अन् उ ाह ओसंडत होता. झडा वा ावर फडफडत होता. शगां ा ललका ांनी वाई भारावली अन् झ ा ा मागोमाग महाराज वेशीतून आं त वेशले. ांचा पांढराशु घोडा बाबात धावत होता. एव ांत फाजलखाना ा पाठलागावर गेलेला नेतोजी फौजेसह माघार वा त दाखल झाला.२१ आनंदाची आणखी एक सागरलाट नाचत आली. हर हर महादेवा ा गजनेने आकाश भ न गेले. महाराजांस मुजरा घालीत नेतोजी पुढे झाला. ाचे मराठी ल रही मुजरे घालीत आल. काल खाना ा वधानंतर नेतोजीने अचाट परा म क न वजापुरी फौजेची दाणादाण उड वली होती. महाराजांस ह कळल होत. महाराजांनी शाबासक देऊन नेतोजी ा अन् ा ा शूर सै नकां ा फु रफु र ा उ ाहा ा मशालीवर जणू तेलाचा शपकावा दला. ा मशाली उ ाहाने अ धकचं चेत ा. याच वेळ अफजलखाना ा सै ांतील नाईकजी पांढरे, स ी हलाल, नाईकजी खराटे वगैरे सरदार महाराजांना वा त येऊन सामील झाले! या वजापुरी सरदारां ा ता ांत असले ा सासवड, सुप,े शरवळ वगैरे ठा ांवर महाराजां ा मराठी फौजेने अफजलवधा ाच दवश ह े चढ वले व ती सव ठाणी जकल . खाना ा वरील सरदारांचा पराभव के ला. पराभूत झालेले वरील सरदार पळाले आ ण वाईकडे दौडत आले. तेथे येऊन पाहतात त सारा वपरीतच कार! अफजलखान मारला जाऊन, शवाजीराजे वा त दाखल झाले होते! पुढ ा चंड चढाईची तयारी झालेली होती. पांढरे, खराटे, यादव, हलाल वगैरे सरदार महाराजां ा पुढे शरण गेले. ांनी महाराजां ा पदर चाकरी करायचे ठर वले. ते मराठी फौजेत दाखल झाले! गेलेल ठाण परत मळाल . खानाकडची शूर माणसही रा ांत दाखल झाल . फ एक गो च कली. कोणती? हरामखोरी क न अफजलखानाला मळालेला खंडोजी खोपडे जावळी ा जंगलांतून सफाईने पसार झाला. खं ा कु ठं तरी लपला खास! तेवढा चटकन् हाती लागला असता तर ते दगलबाज मुंडक उडाल असत अन् रा ांतली क ड वेळ ा वेळ च मेली असती. पण पळाला.

पळे ना! पळून पळून कु ठ पळे ल? आज ना उ ा गवसेल क भवानी तलवारीखाली! महाराज तापगडाव न नघाले ते डो ांत खूप खूप नवे डाव योजूनच. पराभवाने दाणादाण झाले ा, सैरावैरा पळत सुटले ा व घाबरले ा श ूवर इत ा रेने, इतक जोराची चाल करायची क , आपला व ाळ आवेश पा नच श ू मरगळला पा हजे. सहाने झाडाखाली ेषाने आरोळी मारतांच झाडावरची माकड कश पटापट आपोआप कोलमडू न पडतात-ब ् तच करायचे! श ूला अंग सावरायलाही सवड ायची नाही. एकदम चढाई! एकदम झडप! आता घटके चीच काय, णाचीही अवा व व ांती ायची नाही. आ दलशाहीला काल भगदाड पडल आहे. यांतच काय त साधून ायच, असे महाराजांनी ठर वल. महाराजांनी तः सातारा ांतांत घुसून थेट को ापूर गाठायच ठर वले. आता कोणांत ताकद न ती आडवा हात घालून ांना रोखायची. आपण प ाळगडापयतचा सारा मुलूख रा ांत दाखल करायचा अन् नेतोजी पालकरने जे उठायचे ते थेट वजापूरपयत लुटालूट करीत सारा शाही मुलूख ता ताराज क न टाकायचा ठरले! ( द. ११ नो बर १६५९.) ताबडतोब सारे उठले, इशा ाचे शग फुं कल गेल. कू चाची नौबत झडली. नेतोजीची आ ण महाराजांची फौज घो ांवर चढली. महाराजांनी एका तुकडीला वाईपासून पांच कोसांवर असलेले चंदनगड व वंदनगड हे जुळे क े काबीज कर ाचा कू म दला.२३ नेतोजीने व ा ा फौजेने नघ ापूव महाराजांस मुजरे के ले. जय भवानी! महाराजांनी नरोप दला. हर हर महादेवाचा चंड पडसाद देऊन नेतोजी ा फौजेने टाच मारली. महाराजां ा समशेरीच टोक वजापुराकडे टवकारलेल होत. चंदन-वंदनकडेही ार दौडले.२३ महाराज लगेच तःही नघाले. फौज इशारतीची वाटच पाहात होती. घोडे फु रफु रत जमीन टापांनी उकरीत होते. सूया ा तळप ा तेजात भाले झेलले गेले. महाराजांचा घोडा ताड ताड झेप टाक त चौखूर नघाला. ां ामागोमाग शवगंगा! तापगडा न नघ ापूव च महाराजांनी दोरोजी नांवा ा आप ा मराठा सरदारास कोकणांतील आ दलशाही मुलखावर चालून जाऊन तुफान तांडव कर ाचा कू म के ला होता. तोही तसाच आ दलशाही कोकणात घुसला.२२ ाचे तर ज मनीवरील घोडदौडीने समाधान होईना. ाने समु ावरही पालाण घातले. सार कोकणची शाही ठाण थरकांपू लागल .

महाराज, नेतोजी आ ण दोरोजी हे तघेही तीन वाटांनी आ दलशाहीत घुसले. दशदर दु नाची दाली तोड ाक रता मु क म चढाई! पा चं कोण करतो ांची हफाजत! आता ही चढाई रोखायची ताकद कोणातही न ती. शवशाहीचा हा शूळ आ दलशाहीवर सुटला. महाराजां ा व मराठी शलेदारां ा घो ां ा टापा पुढे पुढे धावत हो ा. ां ा ेक टापेग णक ेक णाला महारा ाची भूमी तं होत होती. उषःकालानंतर सूयाची करण जशी अंधाराचा पाठलाग करीत सर सर धावतात, तसेच महाराजांच हजारो घोडे पारतं ाचा पाठलाग करीत दौडत होते. कृ ा ओलांडली. वेणा ओलांडली. वसना ओलांडली. ऊ मला ओलांडली. आता महाराज धावत होते कृ ा-कोयनां ा संगमाकडे. या न ां ा दर ानचा देश तं झाला होता. यादवां ा आ ण शलाहारां ा वनाशानंतर साडेतीन शतकांनी द ण महारा ा ा न ांचे पाणी तं होत होत. महाराज आ ण ातं ाचे शलेदार जळी जळ नी ते गोड अमृत पीत होते. ा महारा मातांना के वढा आनंद होत होता णून सांग!ू खूप खूप दवसांनंतर, खूप खूप तवैक , उपासतापास आ ण आराधना के ानंतर एखा ा ीला पु ावा; अन् मग ाने के ले ा प ह ा नपानाने तला जशा गोड संवेदना ा ात, तचे अंग रोमां चत ावे आ ण तृ आनंदाचे अ ू त ा गालांवर घरंगळावे-अगदी तसाच आनंद शवबाने मुखी जळ लाव ावर ा महारा गंगांना होत होता.

ो

ो

े े

आधार : (१) शच . पृ. ५७. (२) पोवाडा पृ. १४. (३) पोवाडा पृ. २१; जेधेशका क रणा, शवभा. अ ाय २२. ( ४ ) शवभा. १८।८ ते १२. ( ५ ) शवभा. २२।५३. ( ६ ) शवभा. २३।२४ ते ३५. ( ७ ) शवभा. २२।१५ ते १९. ( ८ ) शवभा. २२।१९ ते २५. ( ९ ) शवभा. २२।४१ ते ४४. ( १० ) शवभा. २२।४३. ( ११ ) शवभा. २३।३६. ( १२ ) शवभा. २३।३६. ( १३ ) शवभा. २३।३९ ते ४०. ( १४ ) शवभा. २३।३७ व ३८. ( १५ ) शवभा. २३।४१ व ४२. ( १६ ) शवभा. २३।४३ व ४४. ( १७ ) शवभा. २३।४५ व ४६. ( १८ ) शवभा. २३।२३, ४५ व ४६. ( १९ ) शवभा. २३।२० व २२. ( २० ) शवभा. २३।५०. ( २१ ) शवभा. २३।२२ व ४७. ( २२ ) पसासंले. ८०० ते ८०५.

क

े प ाळगड फ े झाला!

अफजलखान व शवाजीमहाराज यां ा मुलाखतीकडे रा ाच ल लागून रा हल होत. सार रा चतातुर झाल होत. पण ा चतत चीडही भरलेली होती. रा ाचे श ू मा अ ंत आतुरतेने तापगडा ा बातमीकडे डोळे लावून बसले होते. ां ा उ ुकतेत आनंद दाटलेला होता. खु बादशाह आ दलशाह आ ण बडी साहेबा अ ंत र रंगवीत आतुर नजरेने बातमी ा सांडणी ाराची वाट पाहात होती. मुलाखती ा दवश वजापुरांत उ ुकता बेडक सारखी फु गत होती. दुपार झाली, आता खान शवाजीला भेटायला गेला असेल, कदा चत् शवाजी कै दही झाला असेल, कदा चत् ठारही झाला असेल! रा झाली, ते ा आता खान शवाजीला जवंत कै द क न कवा ाचे मुंडके तबकांत घालून वजापुराकडे नघाला असेल!…घडीघडीला अश रंगत होत . उ ुकतेची बेडक तरर फु गत होती! सारखी फु गतच चालली होती! बादशाह आ ण बडी साहेबीण बातमीची वाट पाहात तळमळत होते. एव ांत वजापुरांत बातमी दौडत आली! बातमी आली? काय? शवाजीचे काय झाल? बेडक फु गली, फु गली, फु गली आ ण….फाडकन् फु टली! खान मेला! शवाजीने खानाचे पोट फाडू न खानाला ठार मारल! खाना ा फौजेचा फडशा उडाला! सारी दौलत लुटली गेली! या बात ा वजापुरांत फु ट ा, पसर ा आ ण अहद चंदावर तहद लाहोर सारा हदु ान थ झाला.

बादशाहा ा उरावर पवतच कोसळला! बेगमेने पलंगावर धाडकन् अंग टाकल! आकांत उडाला. बेगमेने शोक मांडला. तला हे दुःख सहनच होईना. “या अ ा! या खुदा! या परवर दगार! रहमानुरहीम! यह तुमने ा कया! मेरा लाल मारा गया! अब म ा क ं ? तु ारी नाराजगीहीसे आ दलशाही स नत आज खाकम मल गयी! अब यह हरामखोर सीवाजी दा नत बीजापूरपर भी चढ आयेगा! यह खुदा!” १ ती आ ोश क ं लागली. त ा दुःखाला ह रा हली नाही. खु बादशाह अली आ दलशाहा ा डो ावर पे ानीचे आ ान फाटल. शवाजीचे मुंडक भर दरबारांत पाहायला मळे ल ह ाच होत. पण झाले उलट! अफजलखानाचे मुंडकदेखील परत आल नाही! एवढा तोलदार सरदार हकनाक बुडाला. लाखो पयांची दौलत बरबाद झाली. आ दलशाही शुजाअत नामोहरम झाली. एका ड गरी उं दराने ढा ा वाघ मारला! हाय! हाय! एकदम सा ा शहरांत खळबळ, ग धळ अन् रडारड सु झाली. दुःखांत शहर बुडाल! वजीरे आझम इ लासखान याने शाही नगारखा ास नौबत बंद कर ाचा कू म फमावला. नौबत बंद झाली. नौबतवाले नौबत पालथी घालून अन् माना खाली घालून उभे रा हले. २ बेगमेने अ पाणी व के ल. ३ बादशाहाने दरबार बंद के ला. त ावर चादर पांघरली. के वळ शाही हवे ांतच न ,े तर सबंध शहरभर सुतक हवा पसरली. घरोघर ब ा अन् बेगमा रडत हो ा. महाराजां ा नांवाने श ांची बरसात बरसत होती. फाजलखान, मुसेखान, अंकुशखान वगैरे मंडळी जना ासह वजापुरापाशी येऊन पोह चली. ४ सव जण ग लतगा झाले होते. हालांनी हैराण झाले होते. शहरांत दुःखाचा नवा उमाळा आला. सवा ा माना खाली वाक ा हो ा. लोकही दुःखी मु ेने पाहात होते. फाजलखानास सवात जा दुःख होत होत. अपमान, बेअ ू, हाल अन् नुकसानी! ाची मान वर होईना. पायाला जखमा झा ा हो ा. ावर बांधले ा च ा ल बत हो ा. अनेकां ा कप ांची फाटून ल र झाल होत . चेहरे भकास झाले होते. आ दलशाही ा अ लशान-इ तीची शानया ा संपवून जणू ते परत आले होते. मो ा दुःखाने फाजलखान बादशाहास भेटावयास गेला. ५ तीन दवस लोटले आ ण शहरांत पु ा भयंकर खळबळ उडवून टाकणारी बातमी येऊन पोहोचली. शवाजीची फौज को ापुराकडे दौडत सुटली आहे! वाटतील सव मुलूख जकू न घे ाचा तने तडाखा लावला आहे! लौकरच फौजा घेऊन तो को ापुरांत घुसेल! एकामागोमाग एक अशा बात ा बादशाहाला सादर होऊं लाग ा. ाची छातीच दडपली

गेली. शवाजी को ापुरावर नघाला! णजे मग ाचा ह ा प ाळगडावर खासच होणार! ६ आता या तुफानाला आवरायचे कस? वाईपासून क ाडपयतचा मुलूख शवाजी ा कबजांत गेला ह ऐकू न दरबारचे धाबच दणाणल. सारी दु नया अजून तापगडाकडे नजर लावून बसली होती. अफजलखाना ा पंजांतून शवाजी बचावत नाही, अशी ेकाची खा ी होती. इं ज, डच, च, पोतुगीज, कु तुबशाह, औरंगजेब, जं ज ाचा स ी आ ण या सवाचे क ेदार, ठाणेदार, सुभेदार, अमीन वगैरे सव जण यामुळे खुष त होते. गाफ ल होते. परंतु झाल वेगळच! अ ाप खाना ा साफ बबादीची मु क म खबर कोणालाच कळलेली न ती. तापगडा ा अगदी जवळ ा मुलखांत फ पोहोचली होती. महाराज वाई न नघाले. वादळी चढाई करीत झपा ाने ते मुलूख जक त चालले होते. शवाजी आप ावर चालून येईल, हे कोणाला ातही खर वाटत न त. एक ठाण जकायच, झटपट ाचा बंदोब करायचा, चार घटका व ांती ायची, कू चाची आरोळी झाली क , उठलीच सारी फौज. अशी लगबग करीत महाराज चालले होते. मरा ां ा घो ांना बसतां येत न त! खटावानंतर मायणीवर छापा घातला. मायणी घेतली. लगेच रामपूर, तेथून कलेढोण, वाळवे आ ण अ ी घेतली. माग ा ठा ावर काढलेले बंदकु चे बार हवेत वराय ा आं त पुढ ा ठा ावर झडप पडत होती. अ -े वडगाव-वेळापूरऔदुंबर-मसूर-क ाडपयतचा देश घेतला. ७ क ाडची उ राल ी स झाली. रा ांत आली. नेतोजी, ता ाजी, का ोजी वगैर ा परा मांची अन् वजापुरी फौजे ा फ जतीची गंमत सांगायला कृ ाबाई वाई न लगबगीने आली होती. खान कसा मेला, हे सांगायला जावळी न कोयनाबाई आली होती. दोघी एकमेक ना म ा मा न महाराजांचे यश गात हो ा. पण दोघ ा आधी महाराज क ाडला दाखल झाले होते. तेथून महाराजांनी सुप गाठले. तांब,े पाली, नेरले, कामेरी, वसापूर, सावे, उरण, कोळे हा सबंध मुलूख घेतला. खाना ा वधानंतर अव ा तेरा दवसांत!७ ग डाची भरारी, सागराची लाट आ ण महाराजांची दौड सारखीच! कोण अड वणार! - आ ण महाराज मागशीष व ६ रोज ( द. २५ नो बर १६५९) को ापुरांत घुसले! महाराजांची नजर प ा ाकडे गेली. तेथून अवघा पांच कोस प ाळगड! प ाळगड! एक अभे क ा! ाचीन क ा! महारा ा ा वैभवकाळी राजा शलाहार गंडरा द ा ा

राजधानीचा चंड क ा! महाराजां ा समशेरीच टोक प ा ा ा छाताडाकडे रोखल गेल. मराठी फौज तकडे दौडत नघाली. को ापुरांत शवाजी घुसला. ही खबर ऐकतांच दचकू न आ दलशहाने छातीवर हात ठे वला. दरबारची छाती धडधडू ं लागली. आता काय करायचे तरी काय? शवाजीचा सरनौबत नेतोजी पालकर याने गदग, तकोटे, के री, गोकाक ही ठाणी लुटल . ल े र लुटीत आहे, आता वजापुरांत घुसणार, अशा बात ा वजापुरांत येऊन थडक ा! लगेच नवी बातमी आली क , शवाजीने प ा ाला वेढा घातला! १० धुळीचे लोट उसळले. महाराज आप ा फौजेसह प ा ा ा पाय ाशी थडकले. महाराजांनी भराभर कू म फमावले. एका घटके त गडाला मराठी मोच लागले. गडावर धावपळ उडाली. हा आला तरी कोण? कोठू न? कधी? कसा? क ेदाराचे पाय लटपटले. मराठे गडाला बलगले. गुळा ा ढेपीला जशा मुं ा. गडावर अगदीच तयारी न ती. शवाजीचाच वेढा पडला अस ाचे क ेदाराला समजल. तो आ याने गडबडला. घाबरला. शवाजी? मग आप ा खानसाहेबांच काय झाल? प ाळगडाची ेधा उडाली. क ेदाराने भराभर तोफा चढव ा. डाग ा. मारा सु के ला, अ ान धुराने भ न गेल. मराठे तरीही वर वर सरकत होतेच. खालूनही बंदकु ांचा मारा चालू होता. गडाचा घेर के वढा अफाट! एका बाजूस रोखावयास धावाव तर दुस ा बाजूने मराठे तु तु वर चढत. क ेदार भांबावून डायाडोल झाला. नेतोजी पालकर ल े रपयतची चंड लूट घेऊन को ापुराकडे पसार झा ाचे दरबाराला कळले. नेतोजी सारी लूट घेऊन को ापुरांत दाखल झाला. ाने गे ा चौदा दवसांत आ दलशाही मुलूख अ रशः नागडा क न टाकला. प ा ा ा वे ाची दुसरी रा उगवली, क ाचा जीव ग ाश आला. गडाव न सुटणारे तोफांचे गोळे अंधारांत तुटणा ा ता ां माणे दसत होते. मराठे गडा ा ग ाशी भडू ं पाहात होते. ही वानर अंधारांत कती पुढे सरकल ह समजत न त. मराठे तटा ा ट ांत आले. तटाव न मशाली घेऊन धावपळ करणा ा ग नमी हशमांस गो ांनी व तरंदाजीने अचूक टपून घे ाचा मरा ांनी सपाटा लावला. तोफा बंद पड ा. मेहताबा वझ ा. मराठे तटाला भडले. माळा क न भराभर तटावर चढले. भयंकर कापाकाप सु झाली. आं तून दरवाजा उघडला गेला. मराठी फौजेचा ल ढा गडांत घुसला. मशालीचा पाठलाग सु झाला. आवाजाने कानाचे पडदे फाटले. ग नमाचे असं लोक ठार झाले. रा हले ांचा धीर पार

सुटला. ह ार टाकू न ते शरण आले. गड काबीज झाला! शग-नौबती वाजूं लाग ा. दरवाजावर भगवा झडा फडफडू ं लागला. महाराज पाय ास होते. ांस वजयाची बातमी सांग ासाठी मशाल गेली. ते गडावर लगेच आले. मशाली ा नाच ा उजेडांत, गजत गजत मरा ांनी महाराजांचे ागत के ल ( द. २८ नो बर १६५९). या वेळी म रा उलटलेली होती. ८ महाराज खूष झाले. सबंध रा भर जागून महाराजांनी ा अ तम गडाची पाहणी के ली.८ नेतोजीही गडावर येऊन दाखल झाला; २४ चढती शीग होती परा माची, उ ाहाची, धाडसाची, वजयाची! अफजलखानाला मार ापासून अव ा अठरा दवसांत वाईपासून प ा ापयतचा प ा ह गत झाला. वसंतगड, वधनगड, क ाडचा कोट, म गड अन् क ाणगडासारखे अवघड गड फ े झाले. रणनव ाची जात आमुची, वारस आ ी वजयाचे!

बापा ा वधामुळे फाजलखानाची आत ा आत संतापाने लाही होत होती. खरोखरच जर महाराज ा ा तावड त सापडले असते, तर ाने ांचे काय के ल असत कोण जाणे!

सूड घे ाक रता तो तळमळत होता. शवाजीचा नाश ावा अन् तो आप ाच हातून ावा, हे ाचे अन् ेकाचेच आवडत मनोरा होत. पण -? आता फाजलखाना ा जोडीला समदुःखी सरदार मळाला. ाचे नांव ुमेजमान. महाराजांनी को ापूर घेतले, प ाळा घेतला, नेतोजीने रायबागवर छापा घातला, या बात ा वजापुरांत आ ावर फारच खळबळ उडाली. ुमेजमानची उलघाल झाली. कारण ा ा जहा गरी ा मुलखांतच महाराज शरले होते! रायबाग, को ापूर, राजापूर व कारवार ा मुलखाची जहागीर ाची होती. प ाळा गेला, हे कळ ावर ाची झोप उडाली. फाजलखानाला रडायला, चडायला अन् लढायला दो मळाला. दोघांनीही बादशहापाशी तातडीने जाऊन मागणी के ली क , शवाजीवर ताबडतोब आ ांला रवाना करा! बादशहानेही ताबडतोब हे दोन पेटलेले बाण महाराजांवर सोडले. ९ वजापुरा न ुम आ ण फाजल दहा हजार फौज, ह ी, तोफा, उं ट वगैरे सारा थाट घेऊन नघाले. म लक इतबार, सादातखान, फ ेखान, मु ा हय, घोरपडे, सजराव घाटगे वगैरे सरदार ांत होते. मो ा रागावेगांत नघाले होते, पण ेकाला आं तून भीती वाटत होती. तापगडा ा पाय ाश नुकतीच जी अफजलखानाची दाणादाण उडाली, तचा हबका ेक हशमाला बसला होता. बावीस हजार फौजेची आ ण अफजलखानासार ा पोलादी सरदाराची अव ा पांच-सहा तासांत चटणी वाटून टाकणा ा शवाजीब ल आ ण ा ा साथीदारांब ल ां ा मनांत काही चम ा रकच क ना होऊन बस ा हो ा. ही माणस न ते ! भूत असली पा हजेत! वजापूर दरबारांतील महशूर शायर मुह द नु ती याने तर ल नच टाकले क , शवाजी हा दसतो माणसासारखा, पण आहे मा भूत! ११ आ ण आता तर ा शवाजीशीच गाठ! णजे मरणच! वजापूरची ही फाजलखानी फौज लढाई ा आधीच न ी पराभूत झाली होती! आपला टकाव लागणे श नाही, अस ांचे मन सांगत होत! के वढा हा जबरद आ व ास! असे ह दहा हजार ल र घेऊन ुमेजमान आ ण फाजलखान वजापुरा न नघाले. हा ुमेजमान णजे, शहाजीराजांवर मनःपूवक ेम करणा ा ात रणदु ाखानाचा पु होता आ ण हा फाजलखान कोण होता, हे सांग ाची ज री नाही! महाराजां ा हेरांनी प ाळगडावर खबर आणली. महाराजांनी रायबगोकडे गेलेली आपली फौज ताबडतोब माघार बोलावली. गोदाजी जगताप, वाघोजी तुपे, हरोजी इं गळे , भमाजी

वाघ, सधोजी पवार, महा डक, जाधव, पांढरे, खराटे व स ी हलाल हे महाराजांचे साथीदार शकार आली णून उठले. नेतोजी पालकर महाराजां ा उज ा हाताशी होताच. अफजलखाना ा वधापासून ेक दवसाग णक मळत गेले ा वजयांनी मराठी ल राची ठाम खा ी झाली होती क , आपण आता वाटेल त क ं शकूं . जथे महाराज तथे यश. महाराजां ा माथी आईने यशाचा हात ठे वला आहे. अपेश नाहीच यायच! ुमेजमानची फौज मरजेपाशी आली. लगेच को ापुराकडे दौडत नघाली. हेरांनी लगोलग प ा ावर महाराजांस खबर दली. महाराजांनी कू चा ा इशा ाक रता नौबत वाज व ाचा कू म दला. सबंध क ा उठला. घो ांवर जन चढल . कमरेला तरवारी लटक ा. सारी फौज स झाली. प ाळगडा ा बंदोब ाक रता आधीच माणस आ ण फौज नेमून दली होती. ांनी गडाचा कडेकोट बंदोब के ला. महाराजांनी जगदंबेचे दशन घेतल. आईसाहेबांचे आ ण शहाजीराजांचे पाय रले. महाराज आले. समोर पांच हजार मराठे बहा र कमाक रता कान टवका न उभे होते. सवानी ‘हर हर’ गजना के ली. ब ! आग चतली! महाराजांस मुजरे क न ांनी भराभर घो ांवर उ ा टाक ा. महाराजांची जणू ती पांच हजार त बबच घो ावर नाचत होत . आ दलशाहाच , कु तुबशाहाच आ ण द ी ा म गली बादशाहांच त बब दसत ती शाही शीशमहालांत वा जनानखा ांत ा दो नयनां ा आय ांत! आ ां मरा ां ा या महादेवाचे त बब ेक मरा ांतच दसत होत! १३ ुम अन् फाजल को ापुरानजीक आले. को ापुरांत बनधोक घुसतां येणार, असा व ास ांना वाटूं लागला. एव ांत ाने आघाडीस पटाळले ा टेहळणी ा ारांनी खबर आणली क , खु शवाजी अन् नेतोजी पांच हजार फौज घेऊन येत आहेत. शवाजी अन् नेतोजी! दोन भुतांशी एकदम गाठ! वजापुरी फौजेने आवंढा गळला! ुमेजमानने लगेच भराभर आप ा फौजेची लढाईसाठी ज त तयारी सु के ली. ाने आघाडीस घो ावर रा न मोठमो ाने आप ा सरदारांसह कू म दे ास सु वात के ली. १४ ा ा एका हातांत नागवी तरवार होती. “वह देखो म ाठ क फौज आ रही है! अब तु ारी बहदुरीक कतब दखानेका व है! तु ारी हो चुक ई बेइ तीका बदला आज ले लो! तु ारी हमत कसीसे कम नह है! तुम अपनी अपनी फौज को ठीक तत ब दो! तुम खुद महाराज पर डटे रहो! जराभी कदम न डगमगाने

पाये! म वजाते खुद फौजके मकजमे खडा र ँ गा! फाजलखान! तुम फौजके बाये बाजू रहो! मलीक इतबार! तुम और सादतखान दोन मलकर फौजक दाय बाजू रहो! घाटगे! तुम ग लगाते रहो! फ ेखान! तुम और मु ा हय दोन मलकर फौजके पीछेक तरफ रहो! ज ी करो, ज ी करो! चलो!” लगेच आ दलशाही फौजांची हालचाल सु झाली. महाराजां ा चाणा हेरांनी सव बात ा तपशीलपूवक रेने पोहोच व ा. महाराज नजीक आले. मराठी फौजेत महाराजांनी एके का सरदारास आपापली काम गरी वांटून दली. चढाईसाठी मराठी सेना उ ुक झाली. वा े वाज वणारांनी एकदम हलक ोळ सु के ला. १६ मराठी सेना स झाली. समोर वजापूर ा फौजेची रचना ुमेजमान करीत होता. महाराजां ा व ुम ा फौजांत अंतर बरच होते. परंतु एकमेकांना एकमेकां ा फौजा व सरदार दसूं शकत होते. महाराजांनी आपली नजर श ूव न बारकाईने फर वली. अनेक सरदार लोक महाराजांनी अचूक ओळखले. १५ ांतील कांही मंडळी पूव कधी ना कधी तरी महाराजां ा मराठी फौजेकडू न ‘ साद’ खाऊन पळून गेलेली होती! नेतोजी, हणमंतराव खराटे, पांढरे, इं गळे , भमाजी, गोदाजी वगैरे महाराजांचे स गडी ां ाजवळ उभे होते. महाराज ांना उ शे ून अ ंत ह ररीने णाले,१५ “ हराजी, तूं म लक इतबारवर ह ा चढवावयाचा! महाडीक, तु ी फ ेखानाश ंजु ायच! सदोजी, तुझी गाठ सादतखानाशी! गोदाजी, तू सजराव घाट ाला आ ण घोरप ाला घेरायचेस! नाईकजी राजे, आपण आ ण खराटे राजे यांनी ग नमा ा उज ा बगलेवर मारा करायचा! जाधवराव तु आ ण स ी हलाल यांनी ग नमाची डावी बगल झोडपून काढायची! आ ण म खाशा ुमेजमानवर आघाडीला ए ार करतो! चला! ा तयार!” महाराजां ा कमांनी सवाना अवसान चढल. मराठी हशमांनी सांगात आणले ा रणनौबती, कण, ढोल, शग सरसा वली आ ण वा ांचा दणदणाट सु झाला.१६ हर हर महादेव आ ण तुळजा भवानी ा उदोकारगजनांनी आभाळ भरल. मराठी ारां ा छा ा तटतटून फु ग ा. आघाडीवर भगवे झडे थयथय नाचूं लागले. १७ ुमेजमाननेही आप ा फौजेला मरा ांवर चालून जा ाचा कू म दला. आ दलशाहीचे नारे लावीत वजापुरी फौज सुटली.

महाराजां ा तलवारीच पात सपकन् ग नमा ा रोखाने फरल आ ण धरण फु टल! मराठी फौज तुफान दौडत नघाली. महाराज आघाडीवर दौडत होते. वा घणी ा जभेसारखी ांची ‘भवानी’ लवलवत होती. म कावरचा मो तयाचा तुरा थयथयत होता. महाराजांनी थेट ुमेजमानचा वेध घेतला होता, तर नेतोजी पालकर पूव ा ा झडपतून नसटले ा सावजावर झापा टाक त नघाला होता. त सावज णजे फाजलखान! भमाजी वाघ, हरोजी इं गळे , स ी हलाल वगैरे सव जण, महाराजांनी फमावले ा कमा माणे आपआप ा ग ाइकावर तुटून पडले होते. श ूसेनेपे ा मराठी सेना कमी असूनही तचा जोश वल ण होता. खा ीच क , जकणार! मारणार! धुळीचे ढग अ ानांत चढले. दोन ल ढे दो ीकडू न धाड धाड धाड उसळत उ ा मारीत आले आ ण एकमेकांवर थाडकन् थडकले. ह ार खणखणूं लागले. एक फरक अगदी उठू न दसत होता. ुमेजमान ा फौजत ह ी होते. महाराजां ा फौजत ह ी न ते. चपळाई ा, हातघाई ा, झटापटी ा लढा त ह ीसारखे अगडबंब आ ण मंद ाणी काय उपयोगाचे? महाराजांनी आपले यु तं च बदलून टाकल होत. अवजड तोफखाना कवा ह ी ते कधीही फौजत वागवीत नसत. महाराजां ा फौजत चपळ, चतुर, प ेबाज वाघांचाच भरणा असायचा! वजापुरी फौजेवर च बाजूंनी मराठी लाटांचा गराडा पडला. ती बेटासारखी म ावर अडकली. चौफे र मारा सु झाला.१५ नेतोजीला त ड देता देता फाजलखाना ा नाक नऊ आले. ाला ते महाग पडू ं लागल. आधीच घाब न गेले ा ा ा फौजेची गाठ पडली नेतोजीश ! मग कस जमायच? शेवटी ायच तच झाल! फाजलखानाची फळी फु टली. फाजलची भीतीने गाळणच उडाली. ाची फौज वारेमाप कापली जाऊं लागली. महाराजांनी ुम ा फौजेचीही अशीच वाताहात के ली. सादात, इतबार, मु ा हे घाब न गेल.े आ ण ती पाहा ग त! तो पाहा पळतोय! हरणासारखा पळतोय! – कोण? फाजलखान! फाजलखान बन अफजलखान मुह दशाही! बचा ाला धीरच धरवेना. फाजलसार ा मातबराला पळतांना पा ह ावर सादातखानालाही पळून जा ास धीर आला! मग, म लक इतबार, फ ेखान, बाजी घोरपडे, घाटगे वगैरे सवच वजापुरी वीर धूम पळत सुटले! पार सवाची व वे ाट लागली. ुतजमानला ह एक व च च च डो ांपुढे दसूं लागल. जकडे पाहाव तकडे पळापळ चालली होती. तो ओरडू न ओरडू न सांगत होता, थांबा णून. लढा णून. पण कोणालाच त पटेना. चौफे र दाणादाण उडाली.

आ ण के वढी फ जती! खु ुमेजमानही पळत सुटला! १९ ाची जलेबी महाराजां ा तलवारीखाली साफ मारली गेली होती. आता पळालच पा हजे, असा ण आला होता. खरोखर तोच ण भा ाचा! पळून गे ावर लौकरांत लौकर वजापूर गाठायच! ुम पळाला ते ा ा ा सांगाती पांच-सहा ार होते.१९ खरे णजे पळून जा ाचा वचार आधीपासूनच सवाचाच असावा. फ थम कोणी पाय काढावयाचा एवढाच ! फाजलखानाने थम पळून जा ात के वढी वल ण ह त दाख वली! डरला नाही गडी! कारण पळून जा ाची कला ा ा अंगवळणी पडलीच होती. ुमेजमान पळाला ते ा महाराजांचे लोक ाचा पाठलाग क ं लागल. पण महाराजांनी ांना थांबवल. २० महाराज हसत हसत ती पळापळ पाहात होते. महाराजांना असेच जणू णावयाच होत क , पळू ा, पळू ा ाला! तुमचा परा म खास बादशाहाला ुम ाच त डू न ऐकूं ा! जयघोषांनी करवीरचे आभाळ भ न गेल. बादशाही फौजेचा आणखी एक चंड पराभव झाला. सारा जंगी असबाब महाराजांना मळाला. शवाय दोन हजार घोडे आ ण बारा ह ी हाती लागले. एकू ण फार न ांत पडली ही लढाई. बादशाह आप ा सरदारांबरोबर जे ह ीघोडे पाठवीत असे, ते शवाजीराजांक रतांच! वजयाचा हा दवस होता, माघ व दशमी शके १५८१ ( द. २८ डसबर १६५९). वाई ा जवळचे चंदनगड आ ण वंदनगड हे दोन आवळे जावळे क ेही रा ांत दाखल झाले. तसेच क कणांतही दाभोळ बंदर कबजात आल ( द. ४ फे ुवारी १६६०). अफजलखानाचा मु ाम जे ा जावळीत पडला होता, ते ा दाभोळ ा बंदरांत तीन गलबत मालाने भ न पा ावर डोलत होत . या गलबतांतील माल अफजलखाना ा मालक चा होता. ा वेळ महाराज जरी अफजलखाना ा पा णचारा ा गडबड त गुंतलेले होते, तरी ांच ल दाभोळ ा बंदरावर होतेच. महमूद शरीफ हा दाभोळचा सुभेदार होता. अफजलखानाला मार ानंतर लगेच महाराजांनी दोरोजी (दौलोजी?) नावां ा पसाट परा मी बहा राला दाभोळवर पटाळल. दोरोजी नघाला अन् आला! दाभोळवर मराठी टोळधाड येत आहे, हे समजतांच सुभेदार महमूद शरीफने त तीन गलबते एकदम राजापुराकडे हाकारल . तो तःही राजापुरास ा गलबतांसह पळाला. राजापूर ही फार मोठी ापारी पेठ होती. राजापूर बंदर समु ा ा ऐन कना ावर न ते. खाडीत, आं त घुसले ा धारेवर एका काठावर गाव होत व दुस ा काठावर इं ज साहेबाची

वखार होती. गाव गद झाडीत आ ण ड गरदाट त वसलेला होता. देशावर जाणारा कोकणी आ ण फरंगी माल ामु ाने राजापुरास जमा होई आ ण फ डा, रायपाटण-अण ु रा वगैरे घाटांतून बैलांवर लादून को ापूर वगैरे भागांत रवाना होई. राजापूर हे एक फार ीमंत व समृ शहर बनल होते. आयात- नयाती ा मालाची इं जांची वखार अशा बाजारपेठत हवीच! ई इं डया कं पनीची एक वखार येथे होती. महमूद शरीफ दाभोळ न राजापुरास पळाला तरी दोरोजीला राजापूर ा वाटा माहीत हो ाच क ! दोरोजीने राजापूरचा र ा धरला. पण तेव ांत महमूद शरीफने ती गलबत राजापुरास आणल व तेथे असले ा इं ज ापा ां ा मु साहेबाला वनंती के ली क , एवढ ह गलबत तु ी तुम ा ता ांत ा! अन् तुमच तःच च आहेत अस सांगून संभाळा. मग मराठे तु ांला कवा गलबतांना ास देणार नाहीत. इं ज टोपीकरां ा मु साहेबाच नांव होते हे ी री टन. हे सदगृ् ह महा उचापती होते. फाय ाची बाळं तपण मो ा हौसेने हे आप ा अंगावर घेत असत! महमूद शरीफने के ले ा वनंतीचा हे ीने मो ा सहानुभूतीने वचार के ला. पण ाला हही पणे दसल क , तीनही गलबत, ‘आमची आहेत’ असे सांगून आप ा ता ांत घेतली तर मुळीच पचणार नाहीत. तूत एकच गलबत फ सांभाळायला ाव. हे ीने वचार क न एकच गलबत महमूद शरीफकडू न आप ा ता ांत घेतल. शरीफ ापुढे मा उरले ा दोन गलबतांचे काय करावे, हा पडलाच. ते ा धूत हे ी णतो कसा क , ‘ही दोन गलबत तु ी सुरतेला घेऊन जा! तेथे सुख प राहतील!’ सुरतेला होतीच एक इं जी वखार. याला णतात इं जी स ा! एव ात दोरोजी आलाच राजापुरावर. आता? तो भेदरट महमूद शरीफ भा ा ा एका गलबतावर चढला आ ण झपा ाने त गलबत राजापूर सोडू न वगु ाकडे पसार झाल. त दोन गलबत ाने तशीच सोडू न दली. पण दोन गलबतांवर ा खला ांनी मा भराभरा त बंदरांतून हाकारल व समु ात दूरवर उभ के ल . हे ब धा हे ी ा स ाव न खला ांनी डोक चाल वल असाव. मराठे राजापुरांत घुसले. बंदरावर आले. कना ावर इं जांची वखार होती. बंदरांत ांचा काही मालही पडलेला होता. दोरोजीने बंदरावर येऊन पा हल. तेथे अफजलखानाची गलबत दसेनात. च याप यांची इं जी नशाणे लावलेली टोपीकरांची गलबते होती. मग खानाची गलबत गेली कु ठे ? दोरोजीला गो ा टोपीकरांचा संशय आला. ाने इं जांकडे सरळ मागणी के ली क , खानाची तीनही गलबत तु ी आम ा ाधीन करा! दयात असतील तेथून हाका न

बंदरांत आणून ाधीन करा! ते ा तो हे ी री टन अ ंत स नपणाचा आव आणून गंभीरपणे बंदरावर आला आ ण दोरोजीला व इतर मराठा ल री अ धका ांना णाला क , ‘आ ी लोक फ ापार करणारे! आ ांला तुम ा राजकारणाशी कांहीही कत नाही! आ ी कोणा ाही व कोणालाही मदत करीत नसत !’ राजकारणापासून अ ल ! आ ी राजकारणापासून अ ल आह त, अ ल आह त, अस णणारे लोकच सवात जा राजकारणी डाव खेळत असतात! हे ीने कोणतेही तःच कवा इतरांच गलबत दोरोजी ा ाधीन कर ाचे नाकारल. २३ साहेब ऐकत नाही, असे दसतांच दोरोजीने एकदम इं जां ा मालावर छापा घातला आ ण सव माल आप ा ता ात घेतला; तेथे फलीप गीफड नांवाचा इं ज होता. ालाही दोरोजीने कै द के ल. आणखी एका दलालालाही ाने पकडल.२३ हे ी री टनने दोरोजीकडे खूप मागणी के ली क , आमच माणस व माल सोडा! पण दोरोजीने साफ सां गतल क , ‘खानाची गलबत तु आम ा ाधीन के ा शवाय सोडणार नाह !’२३ तो दलाल जो होता तो कांह ‘गोरा’ न ता. तो ‘काळा’ होता. ाला तेवढ दोरोजीने नंतर सोडू न दल. पण फलीप गीफडला मा ाने सोडल नाही. इं जांचा माल व तो कै दी राजापुरा न खारेपाटणास ाने रवाना के ला. अखेर, राजकारणापासून अ ल असलेले इं ज नेमके बोलायला लागले! हे ीने दोरोजीशी गु वाटाघाटी के ा आ ण कोकणांतील एका जबर श ू व लढावयासाठी शवाजीमहाराजांस मदत कर ाचे अ ंत गु आ ासन हे ीने दोरोजीला दल! दोरोजीने ही फार मह ाची मसलत इं जांकडू न कबूल क न घेतली. फलीप गीफडला ाने मु के ले नाहीच! मालही सोडला नाही! ाने हे ीला सां गतल क , ‘आम ा महाराजांना सांगून, वचा न, मग तुमचा माल आ ण माणूस सोड ाचा वचार क ं !’ जगात जशाला तसेच मळाले णजे बर असत! दोरोजी हे नवे राजकारण घेऊन महाराजांस भेटावयास कोकणांतून देशावर यावयास नघाला. एकू ण, अफजलखानाचा पायगुण मोठा लाभदायक ठरला! महाराजांस, नेतोजीस आ ण दोरोजीला बुलंद यश मळाले. महारा ाचा परा म आता भरधाव दौडत होता. द ाखो ांची पवा न करतां धाडस पैलाड उ ा फे क त होत. उ ाहाला जांभई माहीत न ती. जय आ ण ी हातांत माळ घेऊन महाराजांस शोधीत शोधीत धावत येत होती.

आधार : ( १ ) सभासद पृ. २२; च गु पृ. ३४. ( २ व ३ ) च गु पृ. ३४. ( ४ ) शवभा. २४।१ व २; ५ व ६. ( ५ ) शवभा. २४।५ व ६. ( ६ ) शवभा. २४।१४. ( ७ ) शवभा. २३।५८ ते ६१. ( ८ ) शच . पृ. २०; पसासंले. ७९० व ७९१; शवभा. २३। ६२ ते ७२; शचवृंस. २ पृ. ३५, ३६ व ६०. ( ९ ) शवभा. २४।८ ते २०. ( १० ) शवभा. २४।२१ ते २३. ( ११ ) शचवृस.ं २ पृ. ६०. (१२) शवभा. २४।३० ते ४०. ( १३ ) शवभा. २४।३१. ( १४ ) शवभा. २४।३० ते ४६. ( १५ ) शवभा. २४।४७ ते ५२. ( १६ ) शवभा. २४।५४ व ५५. ( १७ ) शवभा, २४।५६. (१८) शवभा. २४।६७. ( १९ ) शवभा. २४।७३. ( २० ) शवभा. २४।७४ व ७५. (२१) शच . पृ. २१ व ५७. (२२) पसासंले. ७९० ते ८१२; शचवृसं. ३ पृ. ६५. ( २३ ) पसासंले. ८००. ( २४ ) शवभा. २४। ३२.

टोपीकर इं ज फाजलखान आ ण ुमेजमान शवाजी ा हातचा जबरद मार खाऊन पळून आले, ही बातमी बादशाह आ ण बडी साहेबीण या दोघांना समजली. त दोघही थ च झाल . अफजलखाना ा पाठोपाठ साडेतीन म ह ां ा आं त शवाजीने हा दुसरा तडाखा दला! चते ा वादळी वचारांनी ांच डोके सु झाल. हा शवाजी, णजे आहे तरी कोण? बेगम वैतागून गेली. ती म े ला जा ा ा गो ी बोलू लागली! पण म े ला जाऊन शवाजीचा बंदोब कसा ायचा? शवाजीने तर सारी रयासत हैराण क न टाकली आहे. जो कोणी ा ावर चालून जातो तो परतच येत नाही! अन् आलाच तर मार खाऊन! पळून! दरबारचे सरदार मा शवाजीमहाराजांवर भयंकर चडले होते. ांतील क ेकांना तर महाराजांचा इतका राग आला होता क , ांनी असे ठरवलेले दसत होते क , ब आता या शवाजीवर- फ न कधीही जायचच नाही! खरोखरच, महाराजांनी गे ा बारा वषात एके का सरदार-दरखदारांचे असे हात परगळले होते क , आता ां ा हातांत बळच उरल न त महाराजां व तलवार धरायला! ुमेजमानच काय झाले ते पा हलेत ना! ा वेगाने चालून आला ा ा पंचवीस पट वेगाने पळून गेला! पळून गेला ण ापे ा उडू न गेला णणच यो ! शवसै ाची फुं करच इतक जबरद ! मराठी फौजांनी उ ा बादशाह त तुतू मांडला होता. कोकणांत तीन हजार मराठी ल र सागर कना ावर वजेसारख नाचत होत. णांत येथ,े तर णांत तेथे! १ तीच ती पूव महारा ांत, द ण महारा ांत आ ण उ र कनाटकांत. वशालगडापयतचा प ा महाराजांनी जातीने जकला. नेतोजीने शाही मुलखाची लूट मांडली होती. मरा ां ापुढे तकाराला कोणीही टकतच न ता. मोठमो ा शाही फौजा शक खाऊन पळत हो ा, हे खरोखर अ ंत व यकारक होते. सतत साडेतीनशे वष सुलताना ा गुलाम गर त मार खात

जण जगणार ह मराठी माणस एकदम एवढी बळजोर झाल तरी कश ? सवानाच आ य वाटत होते. गो ा जळचर टोपीकरांनाही नवल वाटत होत. महाराजांस सव यश येत होते. त ट, चौपट, फौज श ूकडू न आली तरीही मूठभर तखट मराठी सेना श ूचे पार तळपट करीत होती. गो ा ा पोतुगाळी फरंगी गोरंदोर जनरेलाने आप ा राजाला याच वेळी एक प ल हल. ांत तो णतो,२ ‘ शवाजी नांवाचा एक बंडखोर फार ब ल झाला आहे. आ दलशाही मुलूख ता ांत घे ाचे काम तो झपा ाने करीत आहे. ह ाच काम जर असच (चालू) रा हल, तर तो लौकरच वजापूरचे रा च आप ा ता ात घेईल!’ या प ावर तारीख आहे, १८ डसबर इ. १६५९. अगदी असेच प वलंदेजी (डच) गोरंदोराने आप ा ापारी कुं पणी ा मुख ारांना (डायरे र बोडाला) ल हले. ांत तो णतो,२० ‘…..जुलमामुळे जा बंड क न उठली आहे. ांतच शवाजी नांवाचा बंडखोर इतका यश ी झाला आहे क , अनेक क े व शहर ा ा ता ांत गेली आहेत. ाचे सै वजापूर ा आसमंतांत येऊन थडकले आहे!’ मरा ांची अ ता साडेतीनशे वषानंतर एकदम जागी झाली होती. कमळा ा पाकळी माणे हळुवारपण न ;े खडबडू न! ादा ा खांबा माणे कडकडू न! दुभंगून! ांतूनच महा अ ाळ- व ाळ नर सह कटला होता. कराल दाढा, व ारलेले ने , उगारलेले हजारो सश हात, पजारलेली आयाळ, ह होत ाच प! आ ण आकाशपाताळ घुमवणारी ाची गजना होती, हर हर महादेव! मरा ां ा अ ततून नर सह कट झाला. हर क पूच पोट तापगड ा उं बर ावर टरारा फाटल! र ा ा चळकां ा तजा ा प लकडे उडा ा! इं ेज, वलंदेज, डगमार, फरांशीस, फरंगी आ ण मशाम ा सलतनतीपावेतो या नर सहाने झटकले ा बोटांवरचे र ाचे थब उडाले. यु ामागून यु जकल जाऊं लागली. उ ांचे संहार उडू ं लागले. जनश ीचा आ ण ांतीचा हा जन सह कट तरी कोण ा ंभांतून झाला? ा महा चंड ंभाचे नांव आहे, ‘महारा धम!’ या ंभावर सुलतानां ा लाथाबु ांचे आघात होत होते. एके दवशी सुलतानशाहीची घटका भरली! या ंभाला शतकोन होते-आहेतही. देव, देश, स म आ ण सुसं ृ ती या चरेबंदी चौथ ावर हा ंभ उभा आहे. जुलमा ा ेक आघाताग णक नर सहा ा कानावर आत

आरो ा जात हो ा. देवळांत ा मू त, े ांतील तीथ, शेतांतली पके , मायबोली मराठीची अ रे, वै दकां ा जभेवरील ऋचा, वै देवाचा अ ी आ ण गो ांतील गाईवासर, सुलतानी स ेमुळे ं भत झाले ा मराठी तेजाला ओरडू न ओरडू न सांगू लागल क , अरे आ ी झाल ! आता न हो ाची वेळ आली आहे! आ ांला जपा! आ ांला वांचवा! आ ण एके दवशी तघांनी संगनमत के ले. तघांनी गु कार ाने के ली. तघांनी मराठी सहांना बंडाची चेतावणी दली. कोण हे तघे? स ा ी, शवाजी आ ण समु ! अन् एके दवशी ंभ कडकडला! नर सह कटला! आ ण आता ाची झेप पडत होती थेट आ दलशाही ा राजधानीवरच! महाराजांनी सरनौबत नेतोजी पालकरला आ दली मुलखांत मनसो धुमाकू ळ घाल ासाठी ैर सोडल.३ नेतोजी नघाला. नेतोजी णजे झंझावात. नेतोजी णजे सकं दर समशेरीचा स दरजंग! नेतोजीची फौज णजे ग ांची ंडु ! आ दलशाहीस धडक ावयासाठी करवीर न ही ंडु भा ांची टोकदार शग रोखून नघालीच! महाराज को ापुरा न प ा ावर गेल.े नेतोजीने कृ े ा काठावरची एक एक आ दलशाही ठाण वेचावयास ारंभ के ला. कवठे , बोरगाव, मालगाव, कुं डल, अंबप, घोगाव, स ीक र, आड, सांगली, मायील, पारगाव ह गावे तर नेतोजीने इत ा सहजपणे जकल क , जणू डा ा हाताने घेत ासारख च वाटाव त! एक ठाण मा मराठी झ ापुढे अन् मराठी ग ापुढे वाके ना! नेतोजीने ावर खूप जोराने धडक दली, पण फ मातीच उधळली गेली. खडार पडेना. त ठाण णजे मरजेचा क ा. क ा भुईकोट होता. भवताली खंदक होता आ ण तटबंदी होती फ मातीची! पांच पांच गज ं द! धडक दली तर एक वेळ दगडी भताड कोलमडतील, पण मातीपुढे ह ीनेही शरणागती ल न ावी! तेथे सु ं ग न पयोगी. तोफा कु चकामी. मातीच भताड जकायला उं दीर-घुश चीच चकाटी पा हजे. पण वेढा घालून बसायला नेतोजीला वेळ न ता. लांबलांब ा मजली मा न ाला सगळी सगळी बादशाही बेचैन करायची होती ना! तरी पण नेतोजी मरजे ा क ाशी ंजु ूं लागला. ही बातमी प ा ावर महाराजांस समजली. नेतोजीने असे मातीशी खेळत वेळ घाल वण न ाचे नाही, हे ओळखून महाराज जाती नशी लगेच प ा ा न मरजेस आले (जानेवारी १६६०).

मरज क ाला महाराजांनी तः वेढा घातला आ ण नेतोजीला पुढ ा ारीसाठी मोकळ के ल.३ नेतोजीची पुढची दौड सु झाली. मरजेचा वेढा खास महाराजां ा कमाखाली चालू झाला. घटका, पळ, हर आ ण दवस उलटत होते. महाराज मरजेश झगडत होते. पण यशाचे अ ाप च दसत न त. याच वेळी कोकणांतून दोरोजी ‘त’ राजकारण घेऊन महाराजांकडे आला. दोरोजीने कै द के लेला इं ज टोपीकर फलीप गीफड खारेपाटण ा क ांत होता.११ दोरोजीने इं जांना लगावलेली ही चपराक इं जां ा गालावर अ ाप झण झणत होतीच. ांनी दोरोजी ा माफत एक मह ाचे राजकारण महाराजांशी लावल होत. आपला माणूस व ज के लेला माल सोडवून घे ासाठी एक मोलाचा मोबदला इं जांनी देऊं के ला होता. दोरोजीने राजापुरीचे गु राजकारण महाराजांस सां गतल. महाराजांनी ऐकल. ांना अगदी तच हव होत. ांनी पूव ा राजकारणासाठी इं जांकडे बोलणी लावलीह होत . परंतु राजकारणापासून ‘अ ल ’ असणा ा टोपीकरांनी कांहीच कार दला न ता. पण आता राजकारणा ाच चम ांत नाक पकडतांच दोरोजीपाशी इं जांनी त राजकारण तडीस ावयाच कबूल के ल. त णजे अस क , जं ज ा ा स ीला कायमचा उड व ाक रता इं जांनी महाराजांना ज र ा यु सा ह ाची आ ण आरमाराचीही मदत करावी. महाराजांची फार फार इ ा होती क , जं ज ा ा क ावर भगवा झडा चढवावा. पण क ा अभे होता. सव बाजूंनी समु . बेटावरचा अ त बळकट जलदुग जकायचा तरी कसा? पूव रघुनाथ ब ाळां ा बरोबर फौजा पाठवून, स ीला उड व ाचा कवा बुड व ाचा य के ला होता. परंतु तो य सपशेल फसला. अफजलवधापूव महाराजांनी इं जांशी बोलण लावल होत क , आ ांला जं जरा व दंडाराजपुरी काबीज कर ासाठी आरमारी मदत ा. परंतु अफजलखाना ा ारीमुळे त राजकारण मागे पडल होत. आता इं जांनी दोरोजीपाशी मदत कबूल के ली.१३ दोरोजीने साधले ा पुढ ा संधानावर महाराज खूष झाले. तेव ात राजापुरा न हे ी री टन टोपीकराने महाराजांस एक प पाठ वल. हे प घेऊन कोण आला होता ह समजत नाही; परंतु तो ब धा इं जांकडे दुभा ा कवा वक ल णून काम करणारा कोणी तरी ‘ने ट ’ असावा. कदा चत् वेलजीलाच हे ीने पाठ वले असेल. या प ाची तारीख होती, १३ फे ुवारी १६६०. प ाचा हदवी तजुमा पुढील माणे : ‘दंडाराजपुरी करणी आप ाक रता इं जांनी कती दो ीचे वचन दले आहे हे दोरोजी व

इतर मराठा सेना धका ांनी आपणांस कळ वल असेलच, तुम ा लोकांकडू न आ ांला कती ास झाला आहे, ह सांगतां पुरवत नाही. परंतु कृ पा क न आपण इतकच ल ांत ाव क , (राजापूर ा बंदरांत असलेल अफजलखाना ा मालक ची गलबत आ दोरोजी ा ता ांत दे ाचे नाकारल आ ण) आम ा म ांचे श ु आ ी प रल नाही, एव ाचक रता आमचा एक दलाल व एक इं ज मनु खारेपाटणांत मरा ांनी पंचवीस दवसांपासून कै दत ठे वला आहे. दलालास ांनी सोडल. परंतु इं ज माणसाला मा अ ाप डांबून ठे वल आहे. आ ांस या गो ीने खेद होत असून इतर ापा ांना सव दहशत बसून ापारास ध ा बसला आहे. तरी आपण कू म पाठवून आमचा माल व माणूस परत आम ा ाधीन कराल, याब ल खा ी अस ामुळे धीर ध न आह त.’ महाराजांनी इं जांतफचा मजकू र ऐकू न घेतला. पण तो ऐकत असतांना, महाराजांचे मन न अस णत होत क , आमची सलतनत णजे न प वी शरीफ-स नांना ास देणारी चोर-दरवडेखोरांची टोळी खास न !े राजकारणापासून अ ल रा न व सवाशीच मै ीचे संबंध ठे वून फ ापार करणारे आपण न प वी य आहोत, अस हे णतात. मग आम ा श ूला आम ा मज व मदत करतात त कोण ा हाताने! वाटतात ततके हे गोरेगोमटे इं ज टोपीकर साधेभोळे खास नाहीत! आ ी यांना प े ओळखत ! यांना भूमीची माया फार! हे सामा सा कार न ते ! ापार करतां करतां अखेर रा च साधावे, हाच यांचा मनसुबा! यांस प ावरच ठे वल पा हजे! हे ीच हे आलेले प महाराजांनी एर ी हवत भरकावून दल असत; पण महाराज थांबले. कारण महाराजांना इं जां ा मदतीने जं ज ा ा स ीचा काटा काढायचा होता! णून पुढे साधावया ा मसलतीवर नजर देऊन महाराजांनी हे ी री टनचा अज मंजूर के ला. ांनी इं जां ा माणसाची कै देतून मु ता कर ाचा व ांचा माल परत देऊन टाक ाचा कू म दला. इतकच न ,े तर इं जांना असेही दाख वले क , तु ांला दले ा उप वाब ल दोरोजीला श ा फमा वली आहे!१४ इं ज काय आ ण जं जरेकर स ी काय, दोघेही महाराजांचे श ूच, पण एका श ू ा मदतीने दुस ा श ूला बुडवून तःच, णजेच रा ाच साम वाढ व ाच राजकारण महाराजांस साधावयाच होत. ांनी इं जांना दया दाख वली, ती तेव ासाठी. महाराजांस दलेल वचन पाळ ाची जबाबदारी इं जां ा शरावर आली. फलीप गीफडची सुटका झाली. या कै दे ा काळांत गीफडला जेवणखाण इं ज पोहोचवीत असत.२१

गीफडला सोड ाचा परवाना महाराजांनी पाठ वला. पण तेव ांत खारेपाटण ा क ांतून ाला काढू न खेळणा क ावर मरा ांनी नेलेले होत. ह इं जांस समजल. ते ा ांची तीस माणस खेळ ा ा मागाने गेल . महाराजांचा कू म होता, ा माणे मरा ांनी गीफडला इं जां ा ाधीन के ल. एका इं ज माणसाक रता ाचे देशबांधव कती धावपळ आ ण धडपड करतात, हही दसून आल. गीफड सुटेपयत हे ी री टनला ता वाटत न ती. मरजेचा वेढा चालूच होता. हा म हना, शके १५८१ ा फा ुनाचा होता. नेतोजी पालकर शाही मुलखांत हो ा पेटवीत दौडत होता. महाराजां ा या एकू ण धुमाकु ळामुळे बादशाहा ा काळजांत मा संतापाची आग भडकली होती.

आधार : ( १ )

ुत ‘टोपीकर इं ज’ व ‘सलाबतखान स ी जौहर’ ा दो ी कारणांचे आधार ‘सलाबतखान स ी जौहर’ या करणा ा अखेरीस एक दले आहेत.

सलाबतखान स ी जौहर सुलतान अली आ दलशहाला तीन अ रांनी चता ांत क न सोडल होत. ा ा सरदारांना आ ण सेनेला सतावीत होत त च तीन अ र, ‘ श-वा-जी!’ कु ठे कोण ह तीन अ र अगदी हळू आवाजात जरी पुटपुटल तरी ांचे त नी, चढ ावाढ ा आवाजांत एकामागोमाग एके का काळजात सतत घुमत राहात होते. गोल घुमटा माणे! शवाजी! शवाजी! शवाजी! शवाजी! शवाजी! शवाजी! या त न त आ य होते. भीती होती. कु तूहल होते. राग होता. सूड होता. कौतुक मा चतच होत. खु बादशाहा ा दाढेखाली ही तीन अ र रागाने चावली जात होती. पण काय उपाय योजावा हेच समजत न त! शवाजीचा काटा घर क न बसला. कोण आता असा जबरद आहे क , जो ‘ श-वा-जी’ ही अ र दु नयेतून साफ पुसून काढील? बादशाह आ ण ाचे मु ी वचार करीत होते. ृतीच उ नन चालू होते! आ ण सापडला! एके दवशी बादशाहाला आप ा रणां ा खाणीत एक काळा हरा सापडला! तेलंगणांतील क े मुह दनूर ऊफ कनूळ येथील सरदार स ी जौहर! बादशाहा ा नजरेपुढे तो काळाक भ ध ाड लोखंडी पुतळा आला. ‘जौहर’ या श ाचा अथ ‘र .’ स ी जौहर हा खरोखरच मौ वान् र होता. तो अ ंत शूर होता. अनुभवी होता. कतबगार होता. ज ीने काम करणारा होता. सेनापतीचे सव गुण ा ांत पुरेपूर होते पण वजापूर दरबारच ाची नेहमी उपे ा करीत असे. ा ावर बादशाहाची मेहरे ेनजर न ती. तो सरळ मागाचा आडदांड शपाई बादशाही मज संपादन कर ाची कलाकृ ती शकलेला न ता. ाचा उ ेख शाही दरबारांत उ ा श ानेच घडत असे. ५ बादशाहाला आता मा या नावड ा सरदाराची कळकळीने आठवण झाली.

आ ण योगायोग असा क , खु स ी जौहरचाच तःचा अज बादशाहाकडे दाखल झाला! ा ा ा अजाचा हदवी तजुमा असा,५ “……म पूव अनेक वाईट कृ े के ली, परंतु आता ांब ल मला वाईट वाटत आहे. तरी हजरत नी माझे गु े माफ करावे. हजरत बादशाह मला माफ चे फमान धाडतील, तर मी हजरत बादशहांचे भेटीस ं जू होतो आ ण कांही काम गरी जर मला सांगतील तर तीही मी आनंदाने करत . मी बादशाहां ा दु नाचा नःपात करीन….” स ी जौहरचा हा अज दरबारांत दाखल झा ावर बादशाहास व ब ा ब ा सरदारांस आनंदच झाला. हाक मार ापूव च जौहरची ओ ऐकूं आली. अन् मग बादशाहाने जौहरची फार फार तारीफ गाइली. लगेच ाने जौहरला तशरीफ फमावली. तश रफ ा फमानांत मा बादशाहाने भलताच आव आणला होता. फमानाचा तजुमा असा,५ “……आम ा नसबतीस असे दुसरे पु ळ लोक आहेत क , जे आज ासारखे ( शवाजीला ने नाबूत कर ाच) काम कर ाची इ ा करीत आहेत. एवढच न ,े तर ते क नही दाख वतील. पण तु ी तः होऊन या चाकरीसाठी अज के लांत, णून तु ांस कू म कर ांत येत आहे क , ह काम तु क न दाखवाव आ ण बादशाही मेहरबानीस उमेदवार ाव……” बादशाहाने आव तर असा आणला क , वा वक आ ांला तुमची कांही ज री नाही, आम ापाशी असे खूप लोक आहेत क , जे शवाजीचा सहज नाश क शकतील! पण के वळ मेहरे बानी णून या काम गरीची संधी तु ांला देत आह त! खर णजे बादशाहाची अव ा झाली होती ब हरी ससा ा ा तावडीत सापडले ा चमणीसारखी. पण तो मजास मा मरवीत होता शहामृगाची! लगेच बादशाहाने काशी तमाजी नांवा ा दरबार खदमतगारास कनुळास रवाना के ल. स ी जौहरला वजापुरास घेऊन ये ासाठी काशीपंताची योजना झाली होती. १८ काशी तमाजी कनुळास जाऊन स ी जौहरासह वजापुरास परत आला. जौहर ा बरोबर ाची हबशी फौजही आली.२२ हबशी फौज णजे काळा समु च. गांधीलमा ा चाव ासारखे जाड जाड ओठ, टपोरे डोळे , राकट भवया, कु रळे के स अन् रंग हा असा! पण कु णा ा रंगा पाची थ ा कशाला करायची! प काय कोणा ा हातच का असत? परंतु गुण पाहा क ांचे! खरोखरच हबशांची जात शूरपणांत कमी न ती. चवटपणा आ ण ामा णकपणा तर ां ा र ाचाच गुण. ताकदवानही तसेच ते. अंग रे ाच बळ. खां ावर

तलवारी टाकू न ांचे उघडेबंब देह उभे रा हले क श ूकड ा ह नीही ाव. हबशाची जात बु मान् नाही अस कोण णतो? म लक अंबरासारखा अ ंत कतबगार, मु ी व मु व जरी करणारा पु ष कोण होता? स ी संबूळ जं जरेकर कोण होता? स ी याकू त, स ी रेहान, स ी दव श हे कोण होते? हे सव जण हबशीच होते. अ तशय कतबगार व बु मान् राजकारणी माणस होत ह सव. स ी जौहरही असाच वल ण कतृ ाचा सेनापती होता. तो तः मु ी मा न ता. सरळ नाकासमोर चालणारा शपाईगडी होता. वजापुरांत आ ानंतर स ी जौहर गेला. दरबारांत शवाजीवर ा न ा मो हमेचा मानकरी णून ाचा आज वेगळाच थाट होता. बादशाहाने ाचा फारच मोठा गौरव के ला. ाला ‘सलाबतखान’ असा कताब दला. खलत दली. ाची फारच ता जमत-क रमत के ली. या शु गुजारीने स ी जौहर अगदी भारावून गेला. ाची एवढी ुती आजवर कधीच कु ठे झाली न ती. आपण एवढे ‘मो े ’ आहोत, हे ाला आजच समजले! बादशाहाने काशी तमाजीलाही ‘ दयानतराव’ असा कताब दला आ ण ाला स ी जौहरची नसबत फमावली.१८ या काशी तमाजीचे आडनांव देशपांडे असे होते. तो मूळचा क ाडचा. स ी जौहरला शवाजीवरची मोहीम फमावून नामजाद के ला, ते पा न अनेक सरदारांना प आला. बादशाहाने अनेक सरदारांना जौहर ा फौजेत दाखल हो ाचे कू म सोडल. ुमेजमान, सादातखान, स ी मसूद ऊफ मसाऊद, मुधोळकर, बाजी घोरपडे, भाईखान, पीडनाईक, बडेखान वगैरे मंडळी ांत होती. शवाय फाजलखानासही जौहर ा बरोबर नेमणूक फमावली. ६ शवाजी यावेळी प ाळा ांतांतील मरज ऊफ मू तजाबाद ा क ाला वेढा घालून बसलेला आहे. ते ा सलाबतखानाने मरजे ा रोखाने चालून जावे अस ठरल. जौहर ा फौजेचा तळ पडला. हा तळ अफजलखाना ा फौजेपे ांही चंड होता. नर नरा ा कागदप ात जौहर ा सै दलाचे आकडे नर नराळे दलेले सापडतात. कु ठे टले आहे, वीस हजार घोडदळ व खूप खूप पायदळ; कु ठे टल आह, पंचवीस हजार एकू ण फौज होती णून; तर वगु ा ा एका वलंदेजी वाक नसाने आप ा गोरंदोर जनरेलाला ल हले ा प ांत टल आहे क , जौहर ा छावणीत सोळा ते वीस हजार घोडे ार आ ण प ीस ते चाळीस हजार पायदळ होते णून. ४ णजे कमीत कमी एकू ण फौज प ीस हजारांपयत होतीच यांत शंका नाही.

वजापूर पु ा फौजे ा गद ने गजबजून गेल. पूव ा अनुभवाने शहाणे झालेले लोक जौहर ा दमतीला होते. अफजलखाना ा मो हमेत झालेली एकही चूक पु ा न होऊं दे ाची द ता आरंभापासूनच घे ांत येत होती. ेक ततुद त जौहर जातीने ल घालीत होता. तोफा भुई चेपीत धावत हो ा. वैरणी ा गंज न भरले ा गा ा डगमग डोलत छावणीकडे रांग ध न चालत हो ा. ह ची मोठी थोरली रांग छावणी ा त डावर उभी होती. तंबू, शा मयाने, रा ा आ ण पाले तर अग णतच होत . दा गोळा, ख जना, श ा ,े बगारकामगार, दाणागोटा वगैरे साराच पसारा अफाट होता. प ीस हजार त डां ा फौजेला काय लागणार नाही? असा हा चंड तळ वजापूर शहराबाहेर पडला. ९ शवाय कोकणांतील ृंगारपूरचे राजे सूयराव सुव, पालवणीचे जसवंतराव, सावंतवाडीचे राजे भोसले सावंत वगैरे फौजबंद सरदार फमाने पाठवून बादशाहाने बोलावून घेतलेच होते. कोकणांतील सव श ू महाराजां व उठ व ाची ततूदही ाने के ली होती. एवढच न ,े तर बादशाहाने द ीस औरंगजेबाकडे एक अज तातडीने रवाना के ला क , ८ द न ा सलतनत त भयंकर बेफाम झाले ा शवाजीला कायमचा ने नाबूद कर ासाठी मी फौज रवाना करीत आहे.५ तरी आपणही जा ीत जा कु मक आ ास पाठवावी! णजे शवाजी ा सव श ूची धरणे एकदम फोडू न ा ा सै लयाखाली शवाजीला पार बुडवून मार ाचा बेत आ दलशाहाने आखला होता. बादशाहाचा नरोप घेऊन ही अफाट फौज स ी जौहर ा मागोमाग नघाली. ७ प ाळगडाकडे! मरजे ा मागाने! महाराज मरजेस होते. ांना या न ा मो हमे ा बात ा समज ा. अपे ा होतीच. आता योजना काय करायची, याचा वचार क न महाराजांनी नणय घेतला क , मरजेचा वेढा उठवून प ाळगडास जावयाच. कारण एव ा मो ा सेनेशी मोक ा मैदानावर ंजु ाची ांची ताकद न ती. चरडले गेले असते. पण महाराजांनी प ाळगडास परत जाऊन तेथूनच स ीशी ंजु ाचा वचार कां के ला? ते तापगडावर कवा राजगडावर कां नाही गेले? ांनी या वेळी प ाळगडच नवडला याचे कारण प ाळगड रा ा ा टोकावर होता. राजगड, तापगड, पुरंदर हे क े अ ंत अवघड असले तरी ते रा ा ा ऐन गभात होते. जर महाराज तकडे गेले असते तर श ूचा ल ढाही ां ा मागोमाग रा ांत घुसून रयतेची धूळधाण उडाली असती. णून श तोवर श ूला रा ा ा बाहेर कवा सरह ीवरच

सांभाळाव, ही महाराजांची ी. आपण जाऊं तेथे श ू येणारच, हे ओळखून सरह ीवरचा प ाळगडच महाराजांनी न त के ला. शवाय प ाळगड अ ंत बळकट होता अन् महाराजांनी असाही वचार के ला क , आता पावसाळा जवळ येत आहे. नेतोजी पालकर बाहेर मो हमा करीत आहे. आपण प ा ांत गे ावर स ी जौहर गडाला वेढा घालील. कती दवस वेढा घालून बसेल तो? नेतोजी बाहे न ा ावर ह े चढवील आ ण पावसा ा मा ानेही ाचा वेढा धडपणे चालूं शकणार नाही. स ी यांतच हैराण होईल आ ण मग न ा क ाला नवा वेढा घालून लढत राह ाच अवसान आ ण उ ाह ा ांत उरणार नाही. असा सव वचार क न महाराजांनी प ाळगडावरच आ य घे ाचे ठर वल. आ ण महाराजांनी एके दवशी मरजेचा वेढा उठ वला आ ण प ाळगडाकडे कू च के ल.४ मरजे ा क ेदारा ा म ा मा उगीचच अ भमानाने वा ावर उडू ं लाग ा. या वेळी आईसाहेब राजगडावर हो ा. अफजलखाना ा वधानंतरही मायलेकरांची भेट होऊ शकलेली न ती. कारण वधा ाच दवशी ( द. १० नो बर १६५९) म रा महाराजांनी पुढची चढाई सु कर ासाठ शलंगण के ल होत. अफजलखानासारखा वैरी साफ बुड ानंतरही एकमेकांना भेट ाची ओढ ा मायलेकरां ा दयांत उचंबळली नसेल का? न च असेल. परंतु राजधम सोडू न मायेत गुरफटणारा भाव दोघांचाही न ता. राजधमासाठी मायेची बंधने कठोर मनाने तोडणार मायलेकर होत त . दोघांचेही डोळे सतत एकमेकांकडे लागलेले होते. आता तर महाराज पु ा एकदा भयंकर संकटात अडकत होते. हे संकट कती दवस टकणार ह के वळ वधा ालाच ठाऊक होत. ेया ा स ीसाठी जवलगां ा ताटातुटी पडत हो ा. शेवटी ाणही अ प ाची तयारी होतीच. महाराज प ाळगडावर दाखल झाले. गडावर भगवे झडे आ ण गु ातोरण चढली होती. या दवशी चै शु तपदा होती ( द. २ माच १६६०). नवीन वषाचे नाव होतं; शावरीनाम संव र!

आधार : (१) पसासंले. ८११. (२) पसासंल.े ७९२. (३) शवभा. २५।१ ते ९; पसासंल.े ८१२. ( ४ ) पसासंले. ८१२. ( ५ ) शचवृस.ं २ पृ. ३६. ( ६ ) शवभा. २५।१२ ते २०. ( ७ ) शवभा. २५।१२ ते २४. ( ८ ) शवभा. २५।२४; ३२ ते ३४. ( ९ ) पसासंले. ८१२; शवभा. २५।१३ व १४. (१०) पसासंले. ८०३. (११) पसासंले. ८०० व ८०१ (१२) पसासले. ८०१ ते ८०३. (१३) पसासंले. ७९१. पृ. १७७ व लेखांक ८०१. (१४) पसासंल.े ८०४ व ५. (१५) शवभा. २५।३५ ते ५९. (१६) जेधेशका. (१७) शच . पृ. ५०; सभासद पृ. ५. ( १८ ) शचसा. ६ पृ. ६८. (१९) शचसा. ६ पृ. ६८; शचवृसं २ पृ. ६०. (२०) पसासंल.े ८३६. (२१) पसासंल.े ८०६.

प ाळगडाला वेढा पडला!

नवीन संव रा ा ारंभ च भयंकर संकट रा ावर येत होत . उ रेकडू न तर एक अ तशय चंड संकट येत होते. आ दलशाहा ा प ानुसार औरंगजेबाने अवाढ फौज महारा ावर रवाना कर ाचा मनसुबा ठर वला होता. वजापुरा न स ी जौहरही येतच होता. धुळीचे लोट प ा ाकडे फुं फांटत नघाले. जौहरची फौज दौडत होती. समोर प ाळा आप ा बु जा ा अ ळ मुठीत भगवा झडा फडकावीत ताठ छाती काढू न उभा होता. प ाळा दसूं लागताच जौहर ा फौजेला नवाच उ ाद चढला. ती ओरडत होती. दौडत होती. डटके चलो! डटके चलो! एकदम ह ा चढवून गड जकण अश आहे, हे जौहर जाणून होता. शवाजी प ा ावरच आहे, ही मु क म खबर ाला होतीच. णून गडाला वेढा घालून शवाजी शरण येईपयत राहायचा बेत ाने के ला होता. कती काळ शवाजी व न लढेल? अ आ ण वैरण संपली क , खाईल काय? तो आ ण ाची पागा अ ावांचून एक दवस खास तडफडू ं लागेल! ा दवसापयत गडाला कडक वेढा घालून बसायच. गड जक ाचा य ही चालूच ठे वायचा. मुठीत नाक ध न शवाजी शरणच येईल! अन् तलवार ध न लढायला उतरला तर? -तीही तयारी आहे! शवाजीला मारायच तरी कवा धरायचे तरी! मग वष लागो वा वष लागोत! जौहरचा हा नधार होता. जौहर ये ापूव च महाराज मरजेचा वेढा उठवून प ा ास पसार झाले होते. शवाजी मरजे न पळून गेला, हा एक आपला फार मोठा वजयच झाला; तो जौहर ा फौजेला भऊनच पळाला, असे बादशाहाला वाटल! बादशाहाने ही आनंददायक वाता आप ा मातबर

सरदारांना कळ वली! ांतच महाराजांचे धाकटे साव बंधू ंकोजीराजे यांनाही कळ वली! ा प ाची तारीख होती, ३ माच १६६०. प ाळगडा ा पाय ाश औरसचौरस खूपच मोठी छावणी पडली. तंब-ू रा ांची दाटी लागली. पंख पस न जणू बग ांचा पांढरा शु थवा उतरला. चौफे र प ा वेढा प ा ाला घाल ाक रता जौहरने योजना के ली आ ण तातडीने फौजांचे मोच बस वले. १ थो ाच वेळांत गडाला पूण वेढा पडला. फाजलखान, बडेखान, ुमेजमान आ ण तः जौहर यांनी गडा ा पूव बाजूस मोच दले. सादातखान, स ी मसूद, बाजी घोरपडे आ ण भाईखान यांनी प मेकडू न नाके बंदी के ली. उ र आ ण द ण बाजूकडू नही जौहरने कडक वेढा ठे वला.१ वे ांतून गडावर तोफाबंदकु ांचा व बाणांचा मारा सु झाला. गडाव न मरा ांनीही जबाब दला आ ण उभय प ांत अशी मार गरी सततच चालू रा हली. जौहरचा कोणताही मारा गडावर का रगार होईना. महाराज अ ंत जाग क होते. ते श ूला वर सरकूं च देईनात. ल णरेषा! एका व श ट ा ा पुढे जाण जौहरला जमेना. ा ट ा ा पुढे कोणी सरकला क गडाव न सुटलीच तोफ! सुट ाच गो ा कवा बाण! जौहरचा मारा पोहोचेना. २ जौहरचे बळ मा सारख वाढत होत. ृंगारपूरकर सूयराव सुव राजे व पालवणीकर जसवंतराव हे ससै येऊन जौहरला सामील झाले. दोन आठवडे ओलांडले ( द. १५ माच १६६० चा सुमार). जौहर आ ण फाजल एका गो ीचा सारखा वचार करीत होते. गडा ा तटापयत मारा पोहोच ासाठी काय कराव? लांब प ा ा तोफांची व बा द गो ांची आव कता होती. पण तशा तोफा तर वे ांत न ा. तेव ांत जौहरला व वशेषतः फाजलला एक यु ी सुचली. ांना राजापूर ा इं ज वखारवा ांची आठवण झाली. हे ी री टनश फाजलखानाचा व ुमेजमानचा पूव प वहारांतून प रचय झालेला होता. ४ जर इं जांकडू न तोफा व दा गोळा मळाला तर-? पण हे इं ज फ ापारच करतात! राजकारणापासून अ ल असतात. मग कसे देतील मदत ते? पण पैसा ायचे आपण कबूल के ावर देतीलही कदा चत्! राजकारण णून न ,े पण ापार णून दा गोळा अन् तोफा वकायला ांना कोणती हरकत आहे! इं ज कुं पणीची मदत न मळाली तरी हे ी री टनसाहेबाने शः तःची णून अशी मदत ायला काय हरकत आहे? - असा उलटसुलट वचार क न जौहरने व फाजलने आपला एक मुतालीक चारशे ारांसह राजापुरास इं जांकडे ताबडतोब रवाना के ला. ५ राजक य भानगड त भाग न घेणा ा

इं ज कुं पण तील अ धका ांनी ‘ शः’ राजकारण के ली तर काय हरकत होती? ‘ शः’ हा श च लबाडांसाठी लाखमोलाचा आहे! - क ेकदा राजक य उचापत त ‘ शः’ भाग घेणा ा लबाड नीच कांह ‘कुं प ा’ ग भरले ा असतात! इं जांची इ इं डया कुं पणी अशाचपैक होती. स ी जौहर ा मुता लकाने रेने राजापूर गांठल. ाने वखार त जाऊन हे ी री टनची भेट घेतली आ ण जौहरचे प व नरोप ाला सादर के लाः लांब प ा ा तोफा व दा गोळा आ ी खरेदी करावयास तयार आह त; तरी आ ांला हा माल पुरवावा अशी जौहरची मागणी होती. हे ी वचारांत पडला. कारण जौहरला दा गोळा व तोफा पुर वण, णजे शवाजी ा वै ालाच मदत करण आहे. नुकतच अफजलखानाचे साध गलबत सांभाळायला घेतल, तर शवाजी ा ल री अ धका ाने कशी झणझणीत चपराक भडकावली. अन् आता जर दा गोळाच ा ा श ूला पुर वला तर तो शवाजी काय णेल? पण लगेच हे ीने खोलवर आ ण दूरवर वचार के ला! हा, शवाजी तर आता अशा भयंकर चरकांत सापडला आहे क , ांतून तो नभावण अश च आहे. आ ण जौहरने अफाट फौजे नशी ाला प ाळगडांत क डू न धरल आहे. आ ण उ रेकडू न औरंगजेबाचीही चौपट फौज शवाजीचे रा ने नाबूद कर ासाठी येत आहे. इतरही सव श ू ा ावर उठले आहेतच. आता शवाजी या भयंकर दुधारी चरकांतून जवंत तरी सुटण श आहे काय? मरणार! न मरणार! अफजलखाना ाच संग वा वक शवाजी संपायचा! परंतु खानच भोळसटासारखा वागला. पण आता मा शवाजी खासच बुडणार! मग जर वजया ा हमखास मागावर असले ा स ी जौहरला मदत के ली, तर काय हरकत आहे? उ ा वजापूर दरबारकडू न ापारासाठी सवलती मळतील! वखारी घालायला मालक ह ाने जागा मळतील! काय हरकत आहे जौहरला मदत करायला? कब ना शवाजी ा श ूला या वेळ मदत करणेच शहाणपणाच! दूरदश पणाच!

हे ीने आप ा मु े गरीची अशा कारे लांबी, ं दी, उं ची मोजली. हे ी ा मह ाकां ा पालव ा गे ा. त डाला पाणी सुटल आ ण ाने जौहर ा मागणीला एकदम होकार दला! ६ सुरते ा ग नरची परवानगीसु ा माग ाची ज री ाला वाटली नाही. ाने ‘ शःच’ हा नणय घेतला! अव ा दीडच म ह ापूव आपण शवाजीशी काय करार के ला हे ल ांत असूनही हे ी शवाजीमहाराजां ा व उठला. दा गोळा दे ाच तर ाने कबूल के लच, पण या शवाय इं ज गोलंदाजही पाठ व ास तो तयार झाला! इतकच न ,े तर तो तःही प ा ा ा वे ांत जा ास नघाला! इतर साहेबमंडळीही न ा नमं णाने खूष झाली. चला प ा ावर! अहो, पण तो शवाजी काय णेल? छेः! आता शवाजीला कोण भतो? पा हलेत हे इं ज कसे होते ते? राजकारणाशी संबंध न ठे वणारे न प वी वाणी बर! खरोखर या इं जांसारखे लबाड लोक फ इं जच. रंगाने गोरे गोरे, डो ांनी घारे घारे, बोलायला गोड अन् पोटांत खोड! यां ा काळजांत काय दडल आहे, हे कोणालाही समजायच

नाही! महा बलंदर! तागडी तोलतां तोलतां सदैव तर ा नजरेने यांचा डोळा राजकारणावर असायचाच. आता तर ग ाईक घर चालून आल होत. ‘अ ल ां’चे धूत राजकारण!

नघ ाची तयारी झाली. इं ज गोलंदाजांची एक लहानशी तुकडी, एक मोठी थोरली तोफ, दो गो ांचे पेटारे आ ण इतर सामानसुमान राजापूर ा वखार तून बाहेर पडल आ ण वशेष णजे इं जांचे यु नयन जॅक नावाचे. नशाणही फडफडत बाहेर पडले! आपले नशाण फडकावीत फडकावीतच जौहरला मदत कर ाचा हे ीचा हेतु होता. ७ हे ी राजापुरा न नघाला ( द. २ ए ल १६६०). आ ण रायपाटण अण ु ा ा घाटाने स ा ी चढू लागला.७ एव ा मो ा उं च ड गरघाटाने ती चंड तोफ चढू न जाणार होती. उ ा ाचे दवस होते. हे ी ा दमतीला जौहरने पाठ वलेले चारशे ार होते. अखेर ज मनीला भेगा पाडीत ती चंड तोफ मलकापूर प रसरात दाखल झाली. स ी जौहरने हे ीचे मो ा थाटांत ागत के ले. ८ लगेच ती तोफ आ ण इं जी पा णे इं जी

तालावर प ा ा ा पाय ाशी वे ांत येऊन दाखल झाले.८ ( द. १० ए ल १६६० ा सुमारास). लगेच जौहरने हे ीला ापारी भाषेत राजकारणी मधाचे एक बोट चाट वल! तो ाला णाला क , ‘तुमचा माल पसंत पड ास आणखी मागणी क ं !८ ’ पण सवजण उ ुक झाले होते तोफे चा धडाका पाह ास! इं जां ा तोफे मुळे वे ांत उ ाहा ा ऊम उमटत हो ा. इं जांचा इं तजाम उ म होता. हे ी ा बरोबर मघँम, फ लफ गीफड, वेलजी वगैरे मंडळी होती. काही वेळानंतर इं ज गोलंदाज, हे ी री टन व स ी जौहर तोफे ची परी ा पाह ासाठी बाहेर पडले. लोकांनी ती चंड तोफ ओढू न ओढू न, रेटून मोचात आणली. प ाळगडा ा तटाचा वेध घेऊन गोलंदाजांनी तोफ ‘ फ ’् के ली. त ा पोटांत दा व गोळा ठासून इं ज उभे रा हले. तेव ांत हे ी री टनने तोफे ा शेजार आपले यु नयन जॅक फडकावल. ९ उघड उघड नशाण लावून इं जांनी महाराजांशी वैर जाहीर के ल. त व वाशीच वैर! पण आपण काय करीत आह त, ह ा इं जां ा डो ांतही येत न त. इं ज धुंद झाले होते. गडावर महाराजांची चता ांत शतपावली चालू होती. हे ीने इशारत दली. तोफे ला ब ी मळाली आ ण-धडाड ध ् ् ् !-धडाका उडाला! के वढा चंड आवाज तो! धुराचा लोट उसळला. तटा ा रोखाने लालबुंद गोळा उडाला. एवढा मोठा आवाज टाकणारी तोफ ग नमा ा छावण त आली तरी के ा? गडावर हे कु तूहल नमाण झाल. आ ण पाहतात तो इं ज टोपीवा ाचा झडा फडफडतोय! शेजारीच एक मोठी थोरली तोफ खु इं जच डागीत आहेत! महाराजांना समजल! इत ा नल दमाखांत इं ज तोफे ची सरब ी करीत आहेत ह पा न महाराजां ा तळपायाची आग म काला गेली. दीड म ह ापूव ां ावर मेहरे बानी के ली तेच हे कृ त इं ज! यांचा माल परंत के ला. यांचा माणूस सोडू न दला. आजवर यांचा ापार नीट चालूं दला, ा उपकाराची ही फे ड! गाई ा आचळाला चकटलेले गोचीड अखेर तच र च पतात! दूध आवडत नाही ांना! इं जां ा गोलंदाजीने प ा ाला मा कांहीच इजा पोहोचत न ती. ां ा गो ांमुळे काहीच वेगळे घडलेल न त. प ाळगडचा बंदोब महाराजांनी अ ळ ठे वला होता. हे ी मा बायको ा भावासारखा स ी जौहरसाठी राबत होता.

पण इं ज तर बोलून चालून परके च. स ी जौहरही परकाच. पर ाला परका सामील झाला तर नवल नाही. पण पर ाला जर कोणी घरचाच सामील झाला तर ाला काय णावे? परंतु अशा घर ाच दावेदारांचे पीक आम ाकडे फार. ृंगारपूरकर सुव आ ण जसवंतराव पालवणीकर हे तर थमपासून बादशाहाच जहागीरदारच होते. महाराजांश आ ण रा ाशी वैर करण हे ांच कत च होत! ाला नांव ायचे ‘ ा मभ ी’! पण इतरही कांही लाचार पोटभ ं ा पोटांतून बादशाही ेमाचा उमाळा उठत होता. असेच हे दोन नमुनेदार ाणी पाहा. एकाचे नांव होते, ग दाजी पासलकर. हा मोस खो ांतील राहणारा. बाजी पासलकरांचाच बरादर. फरक मा इतका मोठा क , बाज नी रा ासाठी लढता लढता ाण अपण के ला आ ण या अवगुणी गो वदाने रा ा ा श ूशी संगनमत चाल वल होत. ाने याच वेळी बादशाहाला पाठ वले ा अजातील पुढील ओळी पाहा. १० “……मौजे सायतन हा गाव मला इनाम मळावा. तसेच मौजे वरसगाव येथे शंभर बघे शेरी जमीन आ ण मौजे जांभळी येथे शी बघे शेरी जमीन मला इनाम मळावी. णजे मी सलाबतखान स ी जौहरबरोबर खरी मसलत व चाकरी करीन….” चमूटभर ाथाक रता के वढे ह पाप! दुस ा ा ाचे नांव होते, के दारजी देशमुख ऊफ खोपडे. खंडोजी खोप ांचे हे भाऊबंद. याने बादशाहाला के लेला हा पाहा अज. ११ ‘……मौजे नेर व पळसोसी ह गाव मला इनाम मळाव त; भागवडी येथील पांच बघे….. मळावेत. णजे मी सलाबतखान स ी जौहरबरोबर बादशाही मसलत करीन….’ या दोघांचेही अज अली आ दलशाहाने एकदम मंजूर के ले. करणारच. महारा ा ा अ नीतील नखारे फु लवायची संधी महारा ाचा आ ण महाराजांचा श ू कधी तरी सोडील काय? बादशाहाने दोघांनाही कृ पेची फमान एकाच दवश पाठ वली. ( द ९ माच १६६०). जौहरच बळ अ हरावणासारखे वाढत होत, त ह अस. गडाचा वेढा भेदनू इकडची पाकोळीसु ा तकडे जाऊं शकत न ती. महाराजांना बाहेरची कांहीही खबर मळूं पावत न ती. गडावर ा कांही मंडळीनी गडांतून बाहेर पडू न वे ांतून नसट ाचा य एकदा क न पा हला. परंतु ते सवजण श ूकडू न ठार झाले! जौहरने दोन गो ी मह ा ा के ा हो ा. एक णजे प ाळगडा ा वाय ेस असले ा खेळणा ऊफ वशाळगड क ालाही ाने मोच देव वले होते. सूयराव राजे सुव व जसवंतराव पालवणीकर या दोघा सरदारांना ाने वशाळगड ा मोचबंदीस ठे वल होते. १२

जौहरने के लेली गो अ ंत मह ाची व ततक च ा ा द कारभाराची नदशक होती. पावसाळा जवळ येत होता. प ा ाखाली पाऊस फार. या पावसांतही वेढा अ ंत नेटाने व बन द त चालावा णून ाने सै ासाठी व मोचासाठी पावसाळी छपर बांधावयाचे काम सु के ले. १३ धो धो पावसांतही वेढा श थल पडू ं नये णून ही व ा. बादशाहाचे जौहरला वारंवार इशारेही येत होते क , अ ंत सावध राहा. शवाजी फार लबाड आहे. तो काय डाव करील याचा नेम नाही. णून डो ांत तेल घालून सावध राहा! गडावर महाराज आशा करीत होते क , जौहर ा वे ावर बाहे न नेतोजी पालकर ह े चढवील आ ण जौहरचा वेढा व टेल. ती संधी आप ाला साधतां येईल. पण अजूनही नेतोजीची चा ल ऐकूं येत न ती. आकाशांत पावसा ाची पावल वाजूं लागली होत . वैशाख संपला होता. े उगवला होता. या वष पंचांगात अ धकमास येत होता.

आधार : ( १ ) शवभा. २५।१२ ते २४; शचवृसं. २ पृ. ३६; पसासंल.े ८१२; जेधेशका. ( २ ) शवभा. २५।२५ व २६. (३) शवभा. २७।३३ व २६. ( ४ ) पसासंले. ८०२ व ८०३. ( ५ ) पसासंले ८१२. ( ६ ) पसासंल.े ८१३, ८१५ व ८२२. ( ७ ) पसासंले. ८१३, ८१५ व ८७४. ( ८ ) पसासंले. ८१५. ( ९ ) पसासंले. ८७४. ( १० ) ऐफासाखं. २।३४. ( ११ ) शचसा. ४।६८८. ( १२ ) शवभा. २७।२६ ते २८. ( १३ ) पसासंले. ८२६.

द

ीची फौज द

नवर

वजापुरा न बादशाह अली आ दलशाहाने औरंगजेबाकडे पाठ वलेला अज द त दाखल झाला. आ दलशाहाने शवाजीमहाराजांचा अगदी कायमचा नायनाट क न टाक ाचा मु क म इरादा मनांत धरला होता. स ी जौहर व फाजलखान यांना प ा ाकडे हमराह प ीस हजार फौज बतौरे-इमदाद रवाना के लच होत. शवाय द ीला हा अजही सादर के ला होता. १ या अजाचा आशय असा होता क , कोह ानी द नम े शवाजी भोसला खुद मु ार का फरी सलतनतीची बु नयाद घालूं पाहात आहे. इ ाम आ ण इ ामी रयासत यां ा हता ा ीने गो काफ खराब आहे. शवाजी पुरा पुरा धोके बाज आहे. तरी ा बागी शवाजीस मातीस मळ व ासाठी आपण जा ीत जा फौजेसह एखादा तज बेकार शाही सपह सालार द नम े पाठवावा, अशी इ ेजा आहे. आ ी आमची फौज शवाजीवर रवाना करीत आह त. आपणही फौज पाठवावी. दोघांनी मळून शवाजीला डु ब व ाचा हाच जर न मौका आहे. खयाल के ला जावा. आ दलशाहा ा अजाचा वचार औरंगजेब क ं लागला. सदैव हातांत असले ा ा ा जपमाळे चे मणी झर झर सरकूं लागले. माळे तील एके क मणी णजे म गली डावपेच! औरंगजेबानेही असा वचार के ला क , आ दलशाहाची फौज आ ण सरदार शवाजीवर गेलेच आहेत. ते ा आपणही जर आताच फौज पाठ वली तर बगावतखोर शवाजीला जह मरसीद कर ाचा मौजू मोका साधतां येईल. औरंगजेबाचा महाराजांवर अ तशय राग होता. कारण दोन वषापूव महाराजांनी औरंगजेबाच दोन ठाण लुटून आणल होत . २ प हले ठाण जु रच ( द. ३० ए ल १६५७) आ ण दुसर अहमदनगरच ( द. ४ जून १६५७). या दो ी छा ांत मळून महाराजांनी नऊशे घोडे, कापडचोपड, जडजवाहीर व चाळीस लाख पयां नही अ धक रकमेचा ख जना पळवून आणला होता! ा वेळ औरंगजेबाचा मु ाम बीदरला होता. औरंगजेब ाच वेळ

महाराजांवर फार संतापला होता. परंतु तो ा वेळ कांहीच क ं शकला नाही. कारण ाचा बाप शाहजहान बादशाह आजारी पडला होता ३ व बादशाही त मळ व ाक रता ाला द ीला जा ाची घाई होती. महाराजांवरचा राग मनांत ठे वूनच तो द ीला गेला. सा ा भावांचे आ ण पुत ांचे मो ा कला क रीतीने मुडदे पाडू न आ ण बापाला आ ा ा क ांत डांबून टाकू न आता औरंगजेब नधा झाला होता. अफजलखाना ा ारीपासूनच ाचे ल द णेकडे व वशेषतः महाराजांकडे वळल होत. अफजलखान हा वजापूर दरबारचा सरदार. औरंगजेबाचा अफजलखानावरही अ तशय राग होता. कारण ाने बीदर ा ारी ा वेळ (इ. १६५७) औरंगजेबाला इत ा क ड त घेरल होत क ा वेळ औरंगजेब अफजल ा हातून ठार तरी झाला असता कवा कै द तरी झाला असता. पण मो ा भा ाने व खान मुह दा ा कृ पेने औरंगजेब ा वेळ नसटूं शकला. ४ पण ाचा अफजलवर राग मा कायम होता. अफजल- शवाजी समर संगांत कोणीही ठार झाला कवा वजयी झाला तरी औरंगजेबाला हसूंही आले नसते अन् आसूंही आले नसते. कवा अस णतां येईल क , खान ठार झा ामुळे औरंगजेबाला समाधान वाटल! दोघेही मेले असते, णजे मा तो परमे रावर खूष होऊन गेला असता! पण आता शवाजीचा काटा काढायलाच पा हजे, हे जाणून आ दलशाहा ा अजाला ाने मान डोल वली आ ण शवाजीला भरडू न काढ ाइतक अपरंपार फौज व जंगी सा ह रवाना कर ाचा मनसुबा के ला. पण सरदार कोण पाठवावा? बा हमत, दलेर, वा कफे -फनेअरब, तज बेकार आ ण वफादार जंगबहादूर हवा होता कोणी तरी. अथात् म गल दरबारांत अशा बहादुरांना तोटा न ता! पण औरंगजेबास औरंगाबाद येथे द न ाच सु ावर सुभेदार असले ा एका अ ंत ब ा सरदाराचीच याद आली. हा सरदार णजे फारच बडा होता. औरंगजेबाची दुसरी तमाच! ५ औरंगजेबाचा नातलग. मामाच! अमीर-उल्-उमराव नवाबबहादुर मझा अबू तालीब ऊफ शाइ ेखान! शाइ ेखान के वळ बादशाहाचा मामा होता णूनच बडा होता अस न े तर तो खरोखरच थोर मु ी, शूर सेनापती आ ण अनुभवी शासक होता. स ा ाचा मु ाम औरंगाबादेस होता. औरंगजेबाने ताबडतोब शाइ ेखानास मो हमे वषयी एक फमान तहरीर के ल. शवाजीला ने व नाबूद कर ाची तम ा के ली. द न ा या ारीक रता

औरंगजेबाने अफाट घोडदळ, पायदळ, तोफखाना आ ण तमाम शाही हरबे-जंग मंजूर के लां. शवाय जी जी मदद शाइ ेखानास दरकार असेल, ती ती फौरन रवाना कर ाचा कू म दला. औरंगजेबाने महाराजांवर सोडलेली प हलीच लाट. आता ाच ल सतत द नकडे आ ण महाराजांकडे लागून रा हल होत. जपमाळ घेऊन तो सतत जप करीत असे. पण आता ेक म ाग णक खुदाच नांव ओठांतून याय ा ऐवजी, श उमटत असेल, शवाजी! शवाजी! शवाजी! औरंगजेबा ा ीने महाराजांचा सवात भयंकर गु ा एकच होता, महाराज काफ र होते! नवाब शाइ ेखानासाठी औरंगजेबाचे फमान द ी ा लाल क ांतून चौखूर दौडत नघाल. खान औरंगाबादेस होता. खानाला फमान मळाल. ७ शवाजीवर मोहीम णजे हमखास फ !े शवाजीपाशी अशी असून असून कती फौज असणार? शवाय वजापूरकरांची प ीस हजार फौज लोटलीच आहे ा ावर. खानास शवाजीचा सोपा वाटला. लगेच मो हमेची तयारी कर ाचा ाने कू म सोडला. आता मा आठही दशांनी संकटाचे ढग रा ावर गोळा होऊं लागले. फौजांचा आ ण श ा ांचा सव बाजूंनी महाराजांवर मारा क न महाराजांसकट मराठी रा ा ा चध ा उड व ाचा हा आसुरी डाव होता. एका बाजूने वजापूर दरबार आ ण दुस ा बाजूने द ी दरबार सव बळा नशी रा ावर उठ ावर आता या एव ाशा रा ाच होणार तरी काय? औरंगाबादे न फौज नघणार, ही बातमी महाराजां ा श ूंना समज ावर आनंदी आनंद पसरला ां ात. आ दलशाहाही खूष झाला. आजपयत चडफडत हात चोळणारे हात टा ा पटूं लागले. शाइ ेखानाची फौज तयार झाली. के वढी अफाट फौज ती! औरंगाबादेबाहेर जणू आणखी चार-पांच शहर एकवटून बस ासारख दसत होत . एकू ण स ाह र हजार घोडे ार ६ आ ण सुमारे तीस हजार पायदळ ज त तयार होत. कझाक , पठाणी, उझबेगी, ग ड, ब सारी, अरबी, म गली, रजपुती, बुंदेली वगैरे अ ंत नामां कत जात चे ध ाड लढव े शेर या फौजत होते.६ -आ ण मराठे सु ा! औरंगाबादेशेजार ा देव गरी क ाला तो सेनासमु दसत होता. हा समु महारा ाचे रा बुडवावयासाठी जाणार, हे समज ावर देव गरीचा ाण न कळवळला असेल. कारण इ. १३१८ म ,े णजे तीनशे बेचाळीस वषापूव अशाच श ुसमु ा ा लाटा देव गरीच

तं सहासन बुडवून गे ा हो ा. पारतं ा ा वेदना ाला ठाऊक हो ा. ा तो अजूनही सहन करीत होता. शाइ ेखाना ा ारीची मुन म तयारी झाली. हरावल फौजेचे झडे प ह ा मंझीलवर रवाना झाले. पुढ ा मु ामासाठी पेशखाना रवाना झाला. कू चाची नौबत दणाणूं लागली. नवाब शाइ ेखान नघाला. एकामागोमाग एके क सरदार नघाले. खाना ा कमतीखाली एकू ण एक सरदार मोठमो ा लढाया गाज वलेले होते. ांची जरब मोठी होती. ती तोफांची रांग, पलीकडे ती ह ची रांग आ ण ही सरदारांची रांग! नांवांव न पाहा ांची ऐट आ ण तूर! हा प हला सरदार आहे शमसखान पठाण. हा म गल रयासतीतील व ात परा मी आ ण ततकाच मानी यो ा आहे. ८ ा ा न शूर, कब ना अ ज असलेला हा पाहा दुसरा जवान, नामदारखान.८ हा तसरा - पण अशी ेकाची तारीफ कु ठवर सांगायची? ेक बहादूर असाच ुम होता. गयासुदीखान, हसन मुनीम, सुलतान मझा, मनचेहर, तु कताजखान, कु बाहतखान, हौदखान, इमाम ब दीखान, लोदीखान, दलावर मौलद, अबदुल बेग, खोजा सुलतान, स ी फ ेखान, फ ेजंग, कारतलबखान, गाजीखान, भाव सह, कशोर सह, शाम सह, राजा गरीधर मनोहर, राजा ु , राजा अ न , राजा पु षो म, राजा गोवधन, राजा राज सह गौड, राजा बीरमदेव ससो दया, राम सह आ ण राय सह ससो दये, राजा अमर सह चं ावत, चां ा ा ग ड राजाचा सेनापती अ रदम, ९ शाइ ेखानाचा मुलगा अबदुल फ ेखान. १० या सरदारांत खोजा भंगड या नांवाचाही एक सरदार होता.९ आ ण ही पाहा ओळखीची मंडळी! सूरजी गायकवाड, दनकरराव काकडे, रंभाजीराव पवार, सजराव घाटगे, कमळोजीराव कोकाटे, जसवंतराव कोकाटे, ंबकराव खंडागळे , कमळोजीराव गाडे, अंताजीराव खंडागळे आ ण द ाजीराव खंडागळे . शहा व कु ळ ची म ाटे मंडळी ही! महाराजां ापे ा शाइ ेखानच यांना जवळचा वाटत होता. आ ण या मंडळ ना ओळखलत का? हे ंबकजीराजे भोसले, हे जवाजीराजे भोसले, हे बाळाजीराजे भोसले, हे परसोजीराजे भोसले. ही खाशी खाशी भोसले मंडळी महाराजां ा र ाची भाऊबंद होती. हे सवजण महाराजांचे स े चुलतभाऊ, चुलते, पुतणे, चुलत-चुलते असेच नातलग होते. पण-काय लहायच आता? आ ण त पाहा कवढे आ य! एक कोणी तरी ी घो ावर बसून चालली आहे! ी? शाई ेखाना ा म गली फौजत एक अ ल महारा ीय ा ण ी?

होय! हीच ती मा रची महशूर म हला. प ता रायबाघन! या बाईची बहादुरी आलमांत रोशन होती. ही बाई अ ंत कतबगार होती. धा मक होती. मु ी होती. अ ंत अ भमानी होती. परंतु तो अ भमान होता म गल सुलतानां ा सेवेचा. नवरा मे ापासून ती पदर बांधून आ ण तलवार घेऊन म गलां ा फौजेत हजर राहत आली होती. बाईची जात असूनही तने समशेर हाती घेतली णून तच कौतुक करावे क , रा ाची वैरीण झाली णून तला श ाशाप ावेत? हचे खर नांव सा व ीबाई. ११ व ाडांतील मा र ा राजे उदाराम देशमुखांची ही बायको. १२ राजेराम उ वराव ऊफ उदाराम हे म गलशाहीतच मोठे झाले आ ण म गलांची सेवा करीत करीतच मरण पावले (इ. १६३२). ांचा मुलगा राजे जगजीवनराव हा तर म गलांश इतका त य होऊन गेला होता क , ाच बोलण, वागण, आवडी नवडी आ ण संपूण राहणीच शु म गली प तीची असे! १३ तो बादशाहाची सेवा खरोखर मनःपूवक करीत असे. औरंगजेबाने भावांना मा न रा बळकाव ाक रता के ले ा लढायांत जगजीवनराव औरंगजेबा ा बाजूने लढला. औरंगजेबाक रताच लढता लढता मेला (इ. १६५८). आ ण मुला ा मृ ूनंतर आप ा बाबूराव नांवा ा लहान नातवाला बोटाश ध न सा व ीबाई औरंगजेबाची चाकरी जातीने करीत होती. नव ा ा आ ण पु ा ा मागोमाग नातवालाही बाळकडू मळत होत, म गलां ा सेवेचच. जजाबाई आईसाहेब आ ण सा व ीबाई ऊफ रायबाघनसाहेब या दोघ तील फरक हा असा! दोघीही व ाडांतील प ाटी ा मुलख ाच. पण तफावत ही अशी. प हलीने व ाड ा कापसाचा पोलादी पीळ सुलतानांना दाख वला, तर दुसरीने जीवनाची फु लवात सुलतानी त ापुढे आमरण जळत ठे वली. एक ने आप ा मुलाला शक वली बंडखोरी, तर दुसरीने शक वली मू तमंत गुलाम गरी! मुजरेबाजी! व ाडांतील मा र, पुसद, वाशीम, मालेगाव, भोजल, वारा, तुळशी वगैरे भागाची जहागीर ही बाई एकटी सांभाळीत होती. व ाडांतील म गली रा ांत एकदा हरचंदराय नांवा ा एका सरदाराने बंड के ल. व ाडांत सहसा बंड,े दंग,े ांती वगैरे कार घडत नसत. अ ाउ ीन खलजीपासून औरंगजेबापयतचा सुलतानी अमल सुरळीत चालत आला होता. पण या हरचंदरायाने अपशकु न के ला. बंड पुकारल ाने. औरंगजेबाने ताबडतोब मा रला उदाराम बहादुरांकडे, ह बंड मोड ाचा कू म पाठ वला. या वेळी राजां ा घरी कता पु ष कोणीच न ता. आता?

सा व ीबाईने तः पदर बांधला. मा र ा ड गराव न फौज घेऊन ती जातीने चालून नघाली. तने आप ा नशाणा ा काठीला चोळी बांधली आ ण आप ा सै नकांना उ शे ून ती णाली क , मी चोळीचा झडा क न दु नांवर चालून नघाल आह; तु ी तर पु षासारखे पु ष आहांत! तुमचा परा म मा ापे ा जा असला पा हजे! शथ ने लढा! दु न मा न काढा! जका! या तुम ा ब हणी ा चोळीची लाज राखा! खरोखर त ा ा शलगावणीने तचे सै शथ ने लढल. तीही जातीने लढली आ ण हरचंदरायाचा पुरा मोड झाला! एक जबरद बंडखोर खलास झाला आ ण औरंगजेबाच व ाडवरील रा सुख प टकल! या त ा परा मावर खूष होऊन औरंगजेबाने तला ‘पं डता’ आ ण ‘रायबाघन’ असे दोन कताब बहाल के ले.१२ रायबाघन णजे राज ा ी! खरोखरच ती वा घणीसारखी शूर होती. मा रची वाघीणच होती ती, पण वैरीण बनली होती रा ाची आ ण महाराजांची. व ाडांतील आणखी दोन वल ण शूर ी शाइ ेखाना ा सरदारांत तो ाने चालत हो ा. सदखेडचे द ाजीराजे जाधवराव आ ण ुमरावराजे जाधवराव. १५ ह तर आईसाहेबां ा माहेरच , महाराजां ा आजोळच माणस! आप ा भा ाचे व ब हणीच कौतुक करायचे सोडू न ांचा नःपात करावयासच सजले होते. यादवां ा घरा ांत कृ ज ाला याय ाऐवजी कं स ज ाला येऊ लागावेत काय? रा ापन कर ाक रता जवाचे रान करणा ा महाराजांना जनांचाच वरोध! मरा ांच तं सहासन येथे नमाण होतांच कामा नये हा यांचा ह ! शवाजीचा नाशच झाला पा हजे हा यांचा आ ह! शाइ ेखानाने आप ा या अफाट फौजेसह रा ा ा रोखाने कू च के ले ( द. २८ जानेवारी १६६०). ाने औरंगाबादेत मु ारखानास ठे वले. रणवा ां ा दणदणाटांत खान नघाला. तोफखानाही खूप मोठा होता. फ लनाळा (ह ीवरील तोफा), शु रनाळा (उं टांवरील तोफा), जेजाले, हातनाळा, गनाळा, घो ांवरील तोफा, बा दा ा भांड ा गा ा वगैरे जंगी सामान तोफखा ाबरोबर होत. तब यतखान नांवाचा एक फार मोठा वाकबगार सरदार तोफखा ाचा मु अ धकारी होता. मीरे आ तष तब यतखान. माणसांचा तर जणू समु च वाहत होता. स ाह र हजार घोडे ार, सुमारे तीस हजार पायदळ आ ण नोकरपेशा (बाजारबुणगे वगैरे) तर अग णतच. इतक त डे खाणार होत . अ धा कती लागत असेल? सामानसुमान-आता काय काय तपशील सांग?ू ह ची तर जणू

चंड जवंत भतच चालू लागली. के वळ फरासखा ाचे उं टच शंभर होते! भांडते ह ी चारशे होते. शवाय इतर के वढा पसारा! शाइ ेखान औरंगाबादे न नघाला आ ण चौदा दवसांनी अहमदनगर येथे पोहोचला ( द. ११ फे ुवारी १६६०). ा वेळी महाराज मरजे ा क ाला वेढा देऊन बसले होते. खाना ा अफाट ारी ा बात ा व स ी जौहर ा बात ा ांना पोहोचत हो ा. एकाच वेळ जवळ जवळ दीड लाखा न अ धक फौज दोन दशांनी रा ावर घसरत होती! महाराजांचे बळ कती होते? पायदळ व घोडदळ मळून जा ीत जा पंधरा हजार फौज होती महाराजांची! दीड लाखा ा श ूपुढे पंधरा हजारांचा काय हशेब? श ू ा बात ा ऐकू न महाराजांना काय वाटले असेल? महाराज घाबरले काय? अ जबात नाही! अ जबात नाही! ां ा हमतीची खरोखर कमाल! ध ध ! सव परक य व क य श ू एकवटून या वेळ उठले होते. महाराज स ा ी ा क ासारखे ताठ उभे रा न सवा ा पराभवाचा वचार करीत होते! शाइ ेखान अहमदनगरास तेरा दवस रा हला आ ण चौदा ा दवशी ( द. २५ फे ुवारी १६६०) नगर न ाने कू च के ल. आता रा ाची ह अगदी नजीक होती. चै शु तपदे ा दुस ाच दवशी खानाची पावल रा ांत पडल . खान रा ांत घुसला ( द. ३ माच १६६० मु ाम सोनवडी).

आ ण रा ाची ‘म गलाई’ होऊ लागली! गाव ा गाव घाब न पळाल ! ापारी पळाले. मं दरे आ ण मठ धडाधड कोसळूं लागले. मूत फु टूं लाग ा. शेती अन् बागबागायतीचा अगदी वानर वचका सु झाला. जाळपोळ, अ ाचार, ाकार-आणखी? -सुलतानांचे शपाई व सरदार ज ज नेहमी करीत त त घडू ं लागल. १७ म गलाई, म गलाई णतात ती हीच! खानाने भीमा नदी ओलांडली. तो क पे ठारांत घुसला. सु ा ा गढीवरचा भगवा झडा उडाला. खानाने जाधवरावांना सु ास ठे वले व म गल फौजेसाठी धा -वैरण पुर व ाच काम

ां ावर सोप वले! १८ आजपयत रा ांत सुखाने घास खाणा ा मुलांलेकरां ा आ ण गाईवासरां ा त डचे घास म गली फौजेसाठी ओढू न नेले जाऊं लागले. आ ण तेही जाधवरावां ा हातून. आगी ा चौफे र चुळा फे क त खानाची फौज रा ांत दौडत होती. नंतर शाइ ेखानाची आघाडी बारामतीकडे वळली. बारामतीस तो पोहोचला ( द. ५ ए ल १६६०) आ ण तेथेच अकरा दवस ाने मु ाम के ला. तेथील गढीची डागडु जी कर ाची व शबंदी ठे व ाची व ा ाने के ली.१८ याच वेळी इं दापूरही ाने जकल. १९ नधा पणे या हालचाली खान आप ा चंड फौजां नशी करीत होता. आप ाला वरोध कर ाची शवाजीची ह त नाही, अशी ाची खा ी होती. पण तेव ांत बोटभर लांब बाभळीचा काटा खचकन् पायांत घुसावा ा माणे मरा ां ा एका तुकडीने म गली छावणीवर बेधडक छापा घातला. कापाकाप, लुटालूट जेवढी करण श होती, तेवढी के ली आ ण उं दरा माणे भरकन् ते मराठे पसारही झाले!१८ आ ण मग अस सारख होऊं लागल. ही छापे घालणारी लहानशी फौज राजगडावरची होती. जजाबाई आईसाहेब राजगडावर हो ा. शाइ ेखान बारामती न होळ नांवा ा नीरा नदीवरील गाव आला ( द. १६ ए ल १६६०) आ ण दोन दवसांनंतर ाने शरवळकडे कू च के ले. ग नमी का ाने मरा ां ा टो ा खानाचे लचके तोडीत हो ाच. शाइ ेखानाने तीन हजार फौजे नशी, या ह ेखोर पळपु ा मरा ांचा बंदोब कर ाचे काम शझाखान नांवा ा सरदारावर सोप वल. शझाखानाने एकदा पाळत राखून मरा ांवर धांव घेतली. परंतु ा ा हात एकजणही सापडला नाही. सवजण पळाले! खान शरवळास पोहोचला. शरवळचा भुईकोट सुभानमंगळ ाने जकला. तेथे ाने सै ठे वल. शरवळास खानाला समजल क , शवाजीचा राजगड नांवाचा क ा येथून दहा कोसांवरच आहे. राजगडा ा आसपास आणखी चार-पांच क े आहेत आ ण शवाजीचे मराठे या क ां ा आसपास आप ावर ह े कर ाक रता दबा ध न बसले आहेत. ते ा खानाने शझाखान, राव भाव सह, शमसु ीनखान आ ण मीर अ लु मअबूद यांस मरा ां ा बंदोब ासाठी रवाना के ल. या सरदारां ा एकू ण फौजेत एक हजार खास बंदकु वाले हशम होते. हे सरदार मरा ां ा बंदोब ास गेले, पण एकही मराठा यां ा हाती लागला नाही. सगळे पळून गेल!े २० पण याच गो ीला म गल मंडळी ‘ वजय’ समजत होती!

पण यांतील आ य कवा कौतुक मा अस क , या सव सरदारांना कु ांडी देऊन मराठी टो ांनी शाइ ेखाना ा मु छावणीवरच ह ा चढ वला!२० पकड ाक रता लावलेले पजरे रा हले ‘आ’ क न दूरच अन् उं दरांनी नेम ा प ा ावरच छापा घातला! शाइ ेखानाने ओळखल क , हे ल ण कांही ठीक न !े खाना ा सै ाने राजगडा ा आसमंतांतील कांही गाव पूण बे चराग क न टाकली. अशीच ती क पे ठारांतील गावांची झाली.१७ लुटालुटीमुळे दभाची काडीसु ा उरली नाही, मेले ांचे ा करायला! रा ांतील कत सवत पु षमाणस प ा ावर महाराजांपाशी, गडागडांवर आ ण नेतोजीबरोबर रा न रा ासाठी झगडत होत आ ण वाळू दळणा ा घाणी ा चाकां माणे खानाची फौज मरा ांचे संसार भरडू न काढीत होती. कधीही आले नाही असे दुहरे ी संकट रा ावर आल होत. आप ा गरीब मराठी जे ा संर णाक रता राजगडाव न आईसाहेब जवापाड धडपड करीत हो ा. आप ा मायेचा पदर ा रा ावर पांघरवीत हो ा. परंतु श ूची वादळी फुं कर एवढी जबरद होती क , तो ांचा पदर भरकावला जात होता. रा ा ा सा ा सरह ीव न आ ोश ऐकूं येत होते. जीव आ ण अ ू वांच व ासाठी घरदार सोडू न लोक दीनवाणे धावत होते.१७ आईसाहेबां ा रा ा ा मह ाकां ा ई ा कापसा माणे वा ावर उडू न जाणार क काय अशी भीती वाटूं लागली होती. स ी जौहर बकासुरा माणे प ा ा ा कमरेला ग मठी मा न बसला होता आ ण राजगडाला चतेने वेढा घातला होता. पण आ य पाहा के वढ! आईसाहेबां ा मूठभर सै ाने शाइ ेखाना ा परातभर फौजेला ग नमी का ाने बेचैन क न सोडले होते.२० महाराजां ा दावेदारांचे बळ अ हमह माणे रोज वाढतच होत. पण आईसाहेबांचे राजगडावर, महाराजांच प ाळगडावर आ ण ेक माव ाच गडागडावर भवानी ा ेरणेने भावबळ वाढत होते, आ ी मराठी हाडाची माणस वाकणारही नाही आ ण मोडणारही नाही अशा नधाराने! शरवळा न शाइ ेखान शवापुरास आला. नंतर तेथून तो सासवडास जा ास नघाला. गरा ा ा खड तून णजे मरीआई घाटातून खानाची फौज चालूं लागली. घंटा-घुंगरां ा तालावर ह ी, घोडे, उं ट आ ण सै नक चालले होते. अगदी संथ आ ण नधा पण. एव ांत एकदम भयंकर गलका उडाला! काय झाले? मराठे आले! मराठे आले! एकदम भवती ा

ड गरांतून मराठी माकडे शाही फौजेवर तुटून पडल . सपाटून कापाकाप क न, जश एकदम आल , तशीच एकदम पसार झाल !२० मरा ांनी खानाचा चंडोल बुड वला! गराडे ते सासवड या मु ामांत मरा ांनी खानाला फारच सतावून सोडल. अखेर खानाने ठर वल क , थम पु ाला जाऊन छावणी ठोकायची व मग पुढचा वचार करायचा. सासवड न ाने कू च के ल. राजेवाडी, पाटस, यवत, हडपसर या मागाने तो पु ास नघाला. या मागाने सासवड ते पुण हे अंतर फ दहा कोस आहे. हे दहा कोस अंतर तोडायला खानाला फ नऊ दवस लागले! णजे दर दवसाला सरासरी स ा कोस वेगाने फौज ‘दौडत’ होती! एक कोस णजे सुमारे स ातीन कलोमीटर. याचे कारण ठक ठकाणी मु ाम करीत करीत खानसाहेब जात होते. खान सासवड न नघाला ा दवश तारीख होती, १ मे १६६०. खान आता पु ा ा अगदी शवारांत जाऊन पोहोचला. - आ ण पु ावर ह ा आला. २१ शाइ ेखानाचे ार आ ण खानाचा ह ी पु ांत घुसला. मागोमाग फौजेचा ल ढा आला. पुण शहराला कोट न ता. कशा ा आधाराने लढायच? जो कोट होता, तो पूव च आ दलशाही रायारावाने पा न टाकला होता. पु ाचा अगदी सहज पाडाव झाला ( द. ९ मे १६६०). शवाजीचे पुण कबजांत आलेले पा न खाना ा डो ांत वेगळाच कु रा चढला. मुठा नदी ा वशाल काठावर औरस-चौरस दीड कोस खानाची छावणी पसरली. खु शाइ ेखान आप ा सरदारांसह लाल महालाकडे नघाला. महाराजांचा राहता वाडा ‘लाल महाल’ पुणे कस ा ा प म भागास होता. हाच तो शवाजीचा खासा वाडा, असे समज ावर खानाची त बयत नहायत खूष झाली. ाचा आनंद ज मनीव न घो ावर अन् घो ाव न ह ीवर चढला. शाइ ेखानाने लाल महालाचा उं बरा ओलांडून आत पाऊल टाकल. वाडा वटाळला! लहानपण महाराजां ा ‘शुभं करो त’ ने, आईसाहेबां ा ओ ा-भूपा ांनी आ ण जवरां ा वेदमं ांनी ननादले ा लाल महालांत म गली चढाव करकर वाजवीत खान शरला. बाल शवाजीचे मह ंगल ासो ् वास अजूनही ा महालांत दरवळत होते तेथे शराबी सु ारे अन् ाचे भपकारे उमदळूं लागले. कनखापी अन् झर झरीत पडदे सुटले. उगीचच मुरकत मुरकत चालणारे खोजे लाल महालांत आले. मागोमाग खाना ा जना ाचे मेणे आले. लाल महाल भरला. गजबजला. खानाने खु जाती ा मु ामासाठी लाल महालच पसंद के ला. २२ लगेच तेथे पडदे, गा लचे, पकदा ा, धूपदा ा, तबक, सुरया

आ ा. तातर बाया, खोजे, गुलाम, ल ा, भटारणी, भ ी आ ण इतर नोकरपेशा आला. कु लाशीला ा मराठमो ा लाल महालाचा म गली हरवा महाल झाला! पु ाचा गीदपेशा एक लाख फौजेने ापून टाकला. मावळवेशीपासून कुं भारवेशीपयत चौ ा-पहारे कडक बसले. पु ावर हरवे नशाण फडकूं लागल. शेखस ांत बांगे ा आरो ा घुमूं लाग ा. म गली हशम, सांडणी ार, महमील, गोषांचे मेणे, खोजे, फक र, भ ी, हबशी गुलाम आ ण अठरापगड हशमांची दाटी उडाली. तंबू, शा मयाने, रा ा आ ण पालांची दाटी झाली. - आ ण मग ढोल ावर खडां वाजू लागला. चाळदार डफ झळाळूं लागले. त डावरचा नाजूक पडदा वर क न कु णी सलमा-रोशन-नजमा- नगार बेहोष होऊन नाचूं लाग ा. कानावर डावा हात ठे वून उज ा हाताचा मुरके दार वळसा छातीवर जमा करीत अन् एक डोळा झाक त झाक त, कु णी गुलजार म ू कवाली ा ताना उलगडू ं लागले. हा ा ा लके री, ाची खुमारी, धुराची फुं कर अन् चांदणी दहीवर! ब ! म गल छावणी रंगून गेली.

आधार : ( १ ) शवभा. २४।२४; २५।३२ ते ३४. ( २ ) जेधेशका; सभासद पृ. ५; पसासंल.े ७३९. ( ३ ) औरंगनामा १ पृ. ३१. ( ४ ) राजा शवछ प त पूवाध पृ. २३७ ते २४२. ( ५ ) सभासद पृ. ३१; शवभा. २५।३४. ( ६ ) शवभा. २५।५७ ते ५९; सभासद पृ. ३१. ( ७ ) शचवृस.ं ३ पृ. २०. ( ८ ) शवभा. २५।३६ ( ९ ) शवभा. २५।३७ ते ४७. ( १० ) जेधेशका. ( ११ ) व गु माहा ावना-डॉ.य.खु. देशपांडे ( १२ ) मंडळ ै. व. १ ते ४ पृ. ४९; शवभा. २५।५२; मआ सर उल्.उमरा भा. ३पृ. ८३. ( १३ ) मआ सर उल् उमरा ३ पृ. ८३ (१४) मंडळ ै. व. १ ते ४ पृ. ४९. ( १५ ) शवभा. २५।५०. (१६) सभासद पृ. ३१; शवभा. २५।३४ व ५७ ते ५९ ( १७ ) शवभा. २५।६० ते ६२; शवभा. २६।१; पसासंले. ८८० ( १८ ) शचवृस.ं ३ पृ. २० व ६६. ( १९ ) शवभा. २६।२. ( २० ) शचवृस.ं ३ पृ. २१ ते २४. ( २१ ) शवभा. २६।२; शचवृसं ३ पृ. ६७, ( २२ ) शच . पृ. ४६; जेधेशका; शचवृस,ं ३ पृ. ६८.

सौभा स जजाबाईसाहेब सरनौबत नेतोजी पालकरास खबर मळाली क , महाराज प ा ांत अडकू न पडले असून स ी जौहरने गडाला अ तशय बळकट वेढा घातला आहे. तसच, म गल सरदार शाइ ेखान हाही पुणे ांतांत घुसला आहे. नेतोजीने आपली जबाबदारी ओळखली. महाराजांस वे ांतून सोड वण हे आपले प हल काम आ ण नंतर म गलांचा वचार. परंतु एवढा मोठा वेढा फोडायला पांच-सहा हजार फौजे नशीच जा ाने एकदम कदा चत् यश मळणार नाही, णून थम थेट वजापुरासच धडक ावी. णजे बादशहाच गडबडेल आ ण ा ा संर णाक रता जौहरला कवा अ कोणाला वजापुरास न जाव लागेल आ ण मग प ा ाचा वेढा आपोआप ढला पडेल, १ असा वचार नेतोजीने के ला. ाने गोकाक, दोदवाड, मुरवाड, क े धारवाड, खुदावंदपूर, सांगाव, काणद, कु ं दवाड हेबाळ, हनुव ी, णवाड, के री वगैरे आ दलशाही ठाण आधीच झोडपून काढली होत , २ आता पुढची चाल. गदग न नेतोजीने कू च के ले. वजापूर ा अगदी नजीक असले ा शांहपुरावर ाने रा ी ा वेळी अचानक धाड घातली.२ शाहपूर गाढ झोपत होत. रावणा ा लंकेसारखी शाहपूरची दैना उडाली. नेतोजीने त जाळून लुटून फ क न टाकल. नेतोजीचा धुमाकू ळ वजापुरांत समजला. वजापूरची एकच घाबरगुंडी उडाली. शाहपुरांत नेतोजीने मु ा महमद, बाबुलखान (बहलोलखान) व अजा ा नाईक या शाही सरदारांचा असा सडकू न पराभव के ला क , ते वजापुरास पळून गेल.े ामुळे खु बादशाह अ तशय घाबरला. या वेळ वजापुरांत बादशाहा ा हफाजतीसाठी पांच हजार फौज खडी ठे वलेली होती. बादशाहाने घाब ा घाब ा या पांच हजार फौजेसह खवासखानास नेतोजीवर रवाना के ल. आता बादशाही त ा ा ग ाश च ही सैतानी बला येऊन भडली आहे; जर आपण नेतोजीला पटाळून लावले नाही तर कठीण संग आहे, ह ओळखून खवासखान मो ा

नकराने नघाला. नेतोजी वजापुरावर चालून येत होता. वाटतच खवासखानाने ाला अड वल! भयंकर रणकं दन सु झाले. खवासखाना ा फौजेत गोवळक ा ा कु तुबशाहाचीही फौज होती.२ नेतोजी आ ण खवास, दोघेही परा माची कमाल करीत होते. नेतोजीला एक पाऊलभरही पुढे सरकतां येईना! शाही फौज जवा ा कराराने लढत होती. शवाय ती ता ा दमाची होती. नेतोजीची फौज अफजलखाना ा वधा ा दवसापासून सतत दमत होती. मराठे फार उडाले. पुढे जाणे अश ठरल! नेतोजीला माघार घेणे मुका ाने भाग पडल. पुढचे जा ाचा ह ाने धरला असता तर ाचा पूण फडशा उडाला असता. वजापुरांत शर ाची नेतोजीची इ ा पूण पराभूत झाली.२ नेतोजी तीन कोस माघारी येऊन थांबला. खवासखानाने ाचा पाठलाग के ला नाही. झाल एव ावरच तो खूष होता! नेतोजीची फौज अ तशय थकलेली होती. नवी कु मक ये ाची श ताच न ती. कोठू न येणार? शाइ ेखानाने पु ाकडे काय काय नासाडी मांडली असेल, याचीही काळजी होतीच. अखेर न पायाने नेतोजीने ठर वल क , थम राजगडावर जाऊन आईसाहेबांस भेटाव आ ण ां ाच स ाने पुढचे बेत आखावेत. वजापुरास शह देऊन प ा ाचा वेढा ढला कर ाचा ाचा बेत मा साफं फसला.२ जर या वेळी ा ापाशी वीस-पंचवीस हजार फौज असती, तर वजापूर ा शाही त ा ा ठक ा क न ा उधळीतच तो महाराजांकडे गेला असता! पण एवढी फौज सबंध रा ाची मळूनही भरत न ती! राजगडावर आईसाहेब चता ांत हो ा. प ा ाचा फास आवळत आवळत चालला होता. शाइ ेखानाची लाट पु ांत पोहोचली होती. नेतोजीचा पराभव झाला होता. म गलांनी रा ाची पूव बाजू (पुणे, बारामती, इं दापूर, सुप,े सासवड व शरवळ) ब शं ी जकली होती. चांगली बातमी एकही न ती. रा ाची व शवबाची आ ती गळ ासाठी श ूने ‘आ’ पसरला होता. कती यातना, कती अडचणी, नराश करणारे कती संग, सै आ ण साधनांचा कती तुटवडा, के वढी बकट प र ती होती णून सांगूं! के वळ इ तहासालाच ठाऊक! कोणीही मन लावून वाचीत नाही कवा कान देऊन ऐकत नाही, अशी इ तहासाची त ार आहे! शवाजीराजाची आं धळी भ ी कर ातच जो तो गुंग! उ वबाज! अशा या भयंकर त त आईसाहेब रा ाची आ ण क ेकोटांची राखण करीत हो ा. ४ ां ापाशी थोडीशी फौज होती. ा फौजे ा हातून ा म गलांना सतावीत

हो ा. याच फौजेने या पराभवां ा कालखंडांत एक वजय मळ वला होता. सातारा ांतांतील मे ाजवळचा ा गड ऊफ वासोटा नांवाचा क ा आ दलशाही क ेदाराकडू न जकू न घेतला. ५ ( द. ६ जून १६६०). एकु लता एक पु जौहर ा मगर मठ त सापडलेला असूनही आ ण शाइ ेखानाच घोर संकट आलेले असूनही आईसाहेब डगमगले ा न ा. शरण जाऊन रा ाचा ह सोडावा असा वचारही ां ा मनाला श करीत न ता. म गलांच ू र अ ाचार ऐकू न ांना वेदना होत हो ा. पण ा हताश मा होत न ा. कठोर बात ा न ल मनाने ऐकू न पुढचे कू म ा देत हो ा. आईसाहेबांची आ ण महाराजांची भेट अकरा म ह ांपूव झाली होती ( द. ११ जुलै १६५९). ानंतर अफजलखानाचा वध झाला ( द. ११ नो बर १६५९). प ाळा क ा काबीज झाला ( द. २८ नो बर १६५९). ुमेजमान आ ण फाजलखान यांचा को ापुरापाशी पराभव झाला ( द. २८ डसबर १६५९) आ ण कतीतरी घटना घड ा. पावसाळा जवळ आला (इ. १६६० जून). तरीही महाराजांची व ांची भेट झालेली न ती. एकु ल ा एक मुलावर जीव घेणारी संकट कोसळत होत आ ण नव संकट येतच होत . अशा वेळ ा आईला आ ण मुलाला एकमेकां ा भेटीची ओढ लागली नसेल का? आप ा कु टुं बयांना भेटाव, बायकामुलांत चार दवस रहाव, हा वचार महाराजां ाही मनात कधी आलाच नसेल का? अकरा-अकरा म ह ांची ताटातूट सहन करणे एर ी शांतते ा काळांत फारस जड वाटत नसेल! पण अफजल-जौहर-शाइ ेखानांसारख ाणांवर उठलेली संकट गद क न आ ावर ा मायलेकरांना एकमेकांची के वढी आत ओढ लागत असेल? पण ता माणे आयु जगणा ांना कठोर मनाने सारे ताण सहन करावेच लागतात. महाराजां ा भेटीसाठी आईसाहेब अहोरा तळमळत हो ा. ६ शवबास बाहे न मदत जाईल तरच तो प ा ा ा क ड तून नसटूं शके ल, हे आईसाहेबांनी जाणल होत. बाहे न जौहर ा वे ावर घाव घालून वेढा फोडू न काढणारा वीर हवा होता. परंतु हमती ा आ ण जोखमी ा तलवारी तोलणार माणसे ठायी ठायी गुंतून पडल होत . नवीन कोणास रवाना कराव, तर अशा तोलाचा कोणीच दसेना! कोणीच सुचेना! वसरलां महाशय, काय ला वतां जात?

महाराजांना सोडवून आणील असा कोणीही न ता? न ता! आईसाहेब चतेत हो ा. आ ण मग? आईसाहेब तःच ताडकन् उठ ा! ांनी कमरेला पदर खोवला! ‘मी तः जात! जातीने प ा ावर चालून जाऊन शवबाला सोडवून आणत!’ असा नधार ांनी बोलून कट के ला. ७ आ ण खरोखरच ां ा अंगांत यु ावेश संचारला.७ आईसाहेब अंगावर श ा चढवून मोहीमशीर होणार! ां ापुढे बोलायची, ांना थांबवायची हमत कोणांतही न ती. ांचा आवेश वल ण होता. ांत पु ेमाची आतता होती. श ूवरचा ेष होता. राजगडावर ा मंडळ पुढे येऊन पडला क , आता काय कराव? तेव ात देव पावला! गडा ा रोखाने चार-पाच हजार घोडे ार दौडत येतांना दसले, फु पाटा मागे फे क त ार दौडत होते. कोणाची फौज ही? सरनौबत नेतोजी पालकर! नेतोजी आला! फार फार नामी झाल. अगदी अवघड व ाला सरनौबत आले. रागावले ा आईसाहेबां ा पुढे जायची पाळी ां ावरच!

वजापूर ा मो हमेव न नेतोजी आलेला होता. तो थम शवाप णास (खेडशवापुरास) गेला होता. तेथून आता राजगडास आला. ८ ा ाबरोबर सरदार स ी हलालही होता. आपण महाराजांस अ ाप प ा ा ा वे ांतून सोडवूं शकल नाह , यामुळे तो शर मदा होता आ ण ाला आता तर समजल क , खु आईसाहेबच प ा ा ा ारीवर नघा ा आहेत! ामुळे तर तो जा च शरमून गेला. आईसाहेबांपुढे जाव तरी कस, हे ाला समजेना. नमूटपणे तो व स ी हलाल खाली माना घालून अपराधी मनाने भीत भीत आईसाहेबांकडे नघाले. संथ व अपराधी पावल टाक त दोघेही आईसाहेबां ा महालात आले. समोरच आईसाहेब हो ा. ांची तखट नजर नेतोजीवर गेली. मुजरे करीत करीत नेतोजी व हलाल पुढे पुढे येत होते. ा दोघांची ां ाशी ा झाली आ ण आईसाहेब ां ावर कडाड ा, १०

“आपला राजा दु नां ा वे ांत क डला गेला असतांना ग नमाला भऊन तु ी पळून आलांत ना? शाबास! असे माघार येतांना तु ांला थोडासु ा संकोच वाटला नाही ना? आता मीच जात प ा ावर जातीने! स ी जौहरच मुंडके छाटून मा ा शवबाला मीच सोडवून घेऊन येत! आता शवबावांचून णभरही राहण मला कठीण आहे!” आईसाहेब कोप ा हो ा. नेतोजीला ां ा मना ा खाणाखुणा पूण ठाऊक हो ा.

तो ांची मनः ती जाणत होता. तो हात जोडू न अदबीने णाला, ११ “आईसाहेब, महाराजां ा कमानेच मी वजापूर मारायला गेल होत . पु ा ा मुलखाला म गलाने तसवीस लावली णून म गलाला मा न काढायास इकडे आल . महाराज प ाळगड क डू न पडलेती. पण आईसाहेब, ांची चता क ं च नका. आई भवानी आहे ां ा पाठराखणी! ा असाच जात प ा ाकडे! फोडू न काढत जौहराचा घेरा! शाइ ेखान म गलाची काय बशाद आहे इकडले आपले गड क े जकायची? इत ा काळजीका ाने राखण के लेले आपले गड क े म गल घेऊच पावत नाही! ा नघाल प ा ाकडे!” एवढ बोलून नेतोजी आ ण स ी हलालाने आईसाहेबांना मुजरे घातले. प ाळगडावर महाराज फार मो ा आशेने वाट पाहत होते क , नेतोजी वेढा फोड ाक रता येईल. उ ाळा संपून पावसाळा आला तरीही वेढा बनधोक चालूच होता.

नेतोजी आ ण हलाल दौडत नघाले. १२ जसे आले तसेच परतले. ां ा दौड ा फौजेतील झडे धुळी ा धाव ा लोटांतून अ अ दसत होते.१२ आ ा पावली लगेच कांही वेळांत पु ा ारीवर जाव लागल, णून कोणीही नाराज झाला नाही. आईसाहेब जशा ह ाने रागावत, तशा ा ह ाने ेमही करीत. आप ा मुलाइतके च ांच सवावर ेम अस. नेतोजी ा फौजेत स ी हलालचा त ण व ताकदवान पु स ी वाहवाह हाही होता. १३ नेतोजी पालकर राजगडाव न प ाळगडाकडे नघाला. प ाळगड जवळ जवळ प ास कोस दूर होता. गेले सहा सात म हने नेतोजी आ ण ाची फौज सतत दौडत होती आ ण लढत होती. अफजलखाना ा वधा ा दवसापासून लढायांना ारंभ झाला होता. तापगड ते ल े र, ल े र ते प ाळगड, प ाळगड ते वजापूर, वजापूर ते राजगड आ ण आता राजगड ते प ाळगड, अशी ाची धांवदौड चालू होती. स ी जौहरचा वेढा फोडू न महाराजांना सोडवण सोप न त. जौहरची फौज होती सुमारे प ीस ते चाळीस हजार. तः स ी जौहर अ तशय सावध होता. नेतोजीची फौज स ी जौहर ा मानाने चतकोर सु ा न ती. डाव अवघड होता. श ूला चा लही लागू न देतां, अचानक छापा घालण तर फारच कठीण होत. प ा ाला वेढा पडू न तीन म हने होऊन गेले होते. महाराज फार काळज त होते ह खरच, पण ां ा कवा माव ां ा मनाला चीर मा पडलेली न ती. अजूनही ज कायम होती. परंतु प ाळगडाबाहेर ा रा ा ा चतेने सवजण फार झाले होते. महाराज तर अहोरा वचारांत गक होते. आता पुढे काय होणार? वादळांत सापडल आह त! आ ण एक दवस जौहर ा अन् फाजल ा छावणीत गडबड उडाली. ारांची चखलातून धावाधाव सु झाली. जौहर तः आप ा शा मया ा ा बाहेर उभा रा न धावणा ा लोकांस कू म देऊं लागला. ाचे कांही सरदार दौडत होते. वजापुरी फौजेवर ह ा आला होता, अन् हा खु नेतोजी पालकराचा होता. १४ जौहरला खबर लागतांच ाने आपली शलक फौज नेतोजीवर पाठ वली. जौहर फार वाकबगार सेनापती होता. ाने वेढा फोड ाचा मरा ांचा डाव ओळखला. ा दंगलीची संधी साधून गडाव न कोणी उत ं नये, णून ाने वे ांतला एकही शपाई हल वला नाही. उलट तोफा बंदकु ा ठासून ज त राह ाचे इशारे दले. तो तःसु ा गेला नाही. तः वे ांत मो ावर फरता रा हला. ामुळे वे ाचा वळखा नखभरही उलगडू ं शकला नाही. १५

लढाईची धुंद माजली. छावणीपासून लांबच वजापुरी फौजेने नेतोजीला गाठल. नेतोजी, स ी हलाल आ ण हलालचा मुलगा स ी वाहवाह यांनी दांत खाऊन वजापुरी फौजेवर चाल के ली. वे ापयत नेतोजीला येऊंच न देता लांब अंतरावरच आ दलशाही फौजेने नेतोजीला आडवा अडसर घातला. वे ाला ध ाही लागला नाही. गडाव न दूरवर हा सं ाम दसत होता. गडावर आशेची कळी उमलली. आता हीच संधी वेढा फोडायला. महाराज मो ा उ ुक नजरेने लढाई टेहळीत होते. मावळे तटातटाव न खाली वे ांतील हालचाल ाहाळीत होते. पण मो ात थोडीही चल बचल दसेना. सव मोच तसेच कायम होते. महाराजांस आशा वाटत होती क , ही चालून आलेली आपली फौज वे ापयत येईल, वेढा व टेल अन् ती संधी साधून आपणही खाली चालून जाऊं . महाराज मो ा आशेने पहात होते. नेतोजी आ ण स ी हलाल अंगेजणीने आ दलशाही फौजेवर तुटून पडले. दोघांचीही जबरद ताकद श ूची आघाडी फोडीत आं त आं त घुसत होती. एव ात स ी वाहवाहला एकदम जबरद जखम झाली. तो घो ाव न ककाळी फोडू न खाली कोसळला. श ूने एकदम ाला वेढले. वाहवाह बेशु झाला. स ी हलाल ा कानावर आप ा पोराची ककाळी गेली. हलालने लगाम खेचून मुलाला सोड व ाक रता धाव घेतली. ाची समशेर पु ेमाने तळमळून फ ं लागली, पण श ू अफाट होता. श ू ा शपायांनी, जखमेमुळे बेशु होऊन पडले ा वाहवाहास आप ा छावणीकडे नेल.े नेतोजी शौयाची कमाल करीत होता, पण अखेर घात झालाच. वाहवाहास ओढू न नेलेल पाहतांच स ी हलालची फौज घाब न पळत सुटली. नेतोजीचा अन् हलालचा डाव फसला. श ूचा जोर जा च वाढला. १६ सारी मराठी फौज पळत सुटलेली गडाव न दसूं लागली. आ दलशाही फौज भयंकर उ ादाने गजत होती. नेतोजीला आ ण हलालला पळून जाव लागल! साफ पराभव! नेतोजीचा पराभव झालेला पा न महाराजांस फार फार वाईट वाटले. एकच आशा होती. ती ह या पराभवाने करचळून गेली. पण महाराजांना स ी जौहरचा राग आला. महाराजांस राग अनेकांचाच आला होता. जौहरचा, इं जांचा, जसवंतरावाचा, ंगारपूरकर सु ाचा, शाइ ेखानाचा आ ण सवच श ूंचा. पण तो राग ांना स ा तरी झाकू न ठे वावा लागत होता. अगदी न पाय होता!

आधार : ( १ ) पसासंले. ८२६, पृ. १९३. ( २ ) शवभा. २५।४ ते ९; पसासंल.े ८१२, ८१४, ८२३, ८२६, ८३६, ८३९, ८४०; शवभा. २६।६, ७ व २०. (३) शवभा. २६।१ व २; शचवृस.ं ३ पृ. २० ते २४ व ६६. ( ४ ) शवभा. २६।४ व ५. ( ५ ) जेधेशका. ( ६ ) शवभा. २६।८, १२, १४ ते १६ व ४६. ( ७ ) शवभा. २६।४ ते १७. ( ८ ) शवभा. २६।६ ते ९. (९) शवभा. २६।१०. ( १० ) शवभा. २६।१२ ते १८. ( ११ ) शवभा. २६।१९ ते २४. ( १२ ) शवभा. २६।२५ ते २७. ( १३ ) शवभा. २६।३३. ( १४ ) शवभा. २६।२८ व २९. ( १५ ) शवभा. २६।२८ ते ३१. ( १६ ) शवभा. २६।३० ते ४०. (१७) शवभा. २६।४० व ४१.

चाकण पडला!

ा क

ाला वेढा

प ा ाचा वेढा आवळतच चालला होता. पखालीसारखे ग भरलेले ढग वाढत होते. जणू फ सुई टोचायचा अवकाश. एकदा पाऊस सु झाला क , या धो धो मावळी पावसाला कं टाळून स ी जौहर वेढा उठवून तरी जाईल कवा वेढा श थल तरी न च बनेल, असे महाराजांस वाटत होत. १ शतोडे येऊ लागले. पृ ीचा सुगंध घमघमूं लागला. धो धो पाऊस सु झाला. जणू समु च आकाशांतून सांडूं लागला. तरीही जौहरची फौज भजली नाही. तंबूंत पाणी शरल नाही. प ा ा ा ड गराव न पा ाचे लोट खळाळूं लागले. वा ाने तंबू डोलूं लागले. तरी फौजेची तारांबळ उडाली नाही. वे ांतील लोक आपआपली जागा ध न उभेच होते, तोफांचे मोच अन् वे ांतील लोकांनी लावलेले बंदकु चे मोच अशा पावसांतही चालू होते. कारण स ी जौहरने ा अडचणीवर तोड काढली होती. ाने गवताची झाप उभ के ल होत .१ खोपटी उभ के ल होत . लोकांना नवा ाला जागा तयार के ा हो ा. पावसाचे पाणी तंबूंत शरणार नाह अशी व ा के ली होती. मुसळधार पावसामुळे वे ांत थोडासु ा ढलेपणा जौहरने येऊं दला नाही. ाचा चवटपणा जबर होता.१ महाराज प ाळगडावर जगदंबेपुढे स चत शतपावली करीत होते. आईसाहेब राजगडावर देवापुढ ा नंदादीपाला हाताचा आडोसा धरीत हो ा. वावटळ फार सुटली होती. हे पुण महाराजांचे रा हल न त. हा लाल महाल आईसाहेबांचा रा हला न ता. धूपा ा धुरांत शाइ ेखानाची राजकारण रंगूं लागल होत . खान पु ांत येऊन एक म हना होऊन

गेला होता. या म ह ात पु ाचा आसमंत खानाने भाजून काढला. १० आप ा देवभूमीची धूळधाण शाइ ेखानाने मांडली आहे, ह दसत असूनही आमच च माणस या वै ा ा पायावर लोटांगण घालीत भका मळवायला जात होत . कती गा ाण सांगू या फतुरांची? महारा ा ा इ तहासा ा पानापानावर ठे चा लागताहेत या दगडां ा! पु ाची देशमुखी आप ाला मळावी एव ासाठी लोणीचा कृ ाजी काळभोर खानाला सामील झाला! ४ खानाने शतोळे देशमुखाची देशमुखी ज क न ती काळभोराला दली. एक नमुना आणखी पाहा. पु ाचा देशपांडा बाबाजी राम होनप, हाही खानाला सामील झाला! या होनपाचे घर महाराजां ा लाल महाला ा शेजार च होते. लाल महाला ा, दादाजी क डदेवां ा, आईसाहेबां ा आ ण महाराजां ा सावलीला रा नही हा बाबाजी होनप देशपांडा अखेर असाच नघाला! ५ काळभोरा नही काळा काळा भोर! महारा ा ा या घर ा दु नांना वशेषण तरी कोणत ायच ? वशेषणेच संपल ! सबंध पुण ांतांत आता कु ठे ही रा ाची नांव नशाणी उरली न ती. सारा मुलूख ख ास हण लाग ा माणे बे चराग झाला होता. २ पु ा ा ईशा ेला फ एकच भाला अजून चमकत होता. अन् तेवढाच खाना ा काळजांत खुपत होता. तेथे मरा ांची गदन अजून बुलंद होती. तेथे अजून मरा ांचा भगवा झडा बुलंद फडकत होता. त ठाणे णजे चाकणचा भुईकोट क ा. क े सं ामदुग! हा क ा जकलाच पा हजे. ा शवाय पुण-गुलशनाबादचा र ा नधा होणार नाही. हे खान जाणून होता. गुलशनाबाद णजे मरा ांच स पु े ना शक! खाना ा डो ांत एकसारख नांव घुमत होते-चाकण! चाकण! चाकण ा क ाची जी मा हती खानाला मळाली होती, ाव न ाची खा ी झाली होती क , चाकणचा क ा जकण णजे अगदी मोज ा दवसांचे काम आहे. एकदा आप ा तोफा क ा ा दरवाजावर धडकूं लाग ा क आपोआप क ाची दांतखीळ उघडेल. शवाय आपली अफाट फौज अन् ह ी आहेतच. एक चाकणच काय, पण सारी द न काबीज क शकूं , अस ह आपले बळ आहे. शवाय खानाने द णेतील मोगली क ांतून मो ा मो ा तोफा माग व ा. ६ आ ण दळ उभ के ल. मृगाचा पाऊस पडावयास ारंभ झाला होता. नदी-ओढे भ न वा ं लागले होते. तरीही मरा ांचे छु पे छापे पु ा ा छावणीवर चालूच होते.६ खानानेही या पावसाला न डरतां

चाकणची मोहीम मुकरर के ली, पावसा ाचे चार म हने एवढी मोठी फौज बेकार ठे व ापे ा हा क ा घेणच यो , असा वचार खानाने के ला.६ याहीपे ा भयंकर पावसांत प ा ाचा वेढा आ दलखानाचा सरदार स ी जौहर हा चालवीत अस ाचे उदाहरण म गली फौजेपुढे होतच. णून औरंगजेबानेही णायला नको क , आ दलखानाची फौज पावसा ांत ंजु ते तर तु ांला काय झाले ंजु ायला? आ दलखान णजेच वजापूरचा बादशाह आ दलशाह. परंतु ाचा उ ेख ‘शाह’ या श ाने करणे औरंगजेबाला पसंत नसे! ाला ‘शाह’ ण ाने म गल बादशाहीचा अपमान होतो, अस ाला वाटे! द न ा एका ‘ ु ’ रा क ाला ‘शाह’ काय णून संबोधायच? ालाही साध ‘खानच’ टल पा हजे! णून औरंगजेबा ा कोशांत ‘आ दलशाह’ असा श न ता, ‘आ दलखान’ असा श होता. ७ तोफखा ाला कू म सुटला. फौज चाकणसाठी मुकरर झाली. हबशखान, स द हसन, ऊझबेगखान, जाधवराव वगैरे मोठमो ा अनेक सरदारांस नघ ाचा कू म झाला. ८ खु शाइ ेखान जातीने नघाला. चाकण पु ापासून फ नऊ कोस. खानाची ढाल कुं भार वेश तून बाहेर पडली. चाकण ा चौफे र चौ ांशी गावे आहेत. या सव गावांना मळून चाकण-चौ ांशी णतात. ह गाव णजे जसे चौ ांशी तांबूस मोतीच होते. अन् चाकण णजे ांत झळझळणारा जणू तांबडा खडाच. हा मो ाचा घास गळायला खान नघाला. ह चौ ांशी गाव अजूनपयत चाकण ा मराठी अमलाखाली होत . चाकणचा क ा तो के वढा? क ा न चे . गढीच ती. जा ीतजा चारशे हशम रा ं शकतील एवढच आवार. अवघा तीन एकरांचा पसारा. क ाचा आकार चौकोनी होता. चार टोकांवर चार व म े म े एक एक, असे भ अन् अ ंत बळकट बु ज होते. पूव ा तटांत चंड बु जा ा म ावर दरवाजा होता. तटांची ं दी आठ हात अन् उं ची तीस हात होती. चरेबंदी बांधणीचा हा मोहरेदार क ा अंगाबां ाने असा खणखणीत होता क जसा भीमच बसलाय मांडी ठोकू न! या दगडी तटबंदी ा बाहेर खंदक होता. खंदका ा बाहेर माती ा क ा वटांचा परकोट होता. क ा ा ेक बु जावर तोफा उ ा हो ा अन् दरवाजावर उं च उं च अ ानांत मान ताठ क न भगवा झडा फडफडत होता.

शाइ ेखान ग गल चाकणवर चालून येतोय, असे पा न चौ ांशीतले शेतकरी आप ा घरचे धनधा घेतां आले तेवढ घेऊन लांब ड गरा ा सांदी-कोप ांत पळाल. जातांना उरलेसुरल त ांनी जाळून खाक के ले. दांत कोरायला काडी ठे वली नाही. क पे ठाराचा अनुभव ल ांत घेऊन इथले मराठे सावध झाले होते. खान इं ायणी ओलांडून पुढे आला. सारा मुलूख उजाड पा न तो च कतच झाला. आता फौजे ा पुरव ाला पु ा न कवा जु र न दाणावैरण आणणे ाला भाग पडणार होत. खान झपा ाने अंतर काटीत नघाला. तोफांची चाक, घो ां ा टापा. ह चे ची ार आ ण घंटा-घुंगरांची घण् घण्, खुळ् खुळ् एकमेकांत मसळत होती. खान चार कोस पुढे आला. आता चाकण एकच कोस रा हले. खानाने आप ा सरदारांना ह ा कसा कसा आ ण कोणी कोण ा बाजूने करावयाचा, ह आधीच समजा वलेले होत.८ टापांचा वेग वाढला. खान चाकण ा अगदी ट ांत आला. लांब झाडी ा पलीकडू न अ ानांत फडफड करणारा भगवा झडा दसूं लागला. जणू फु रफरती मशालच. क ा ा तटांचा अन् बु जांचा वरचा भाग दसूं लागला. ताठ के ले ा बोटासारखी एके क तोफ तटा-बु जांव न दसूं लागली. प हला ए ार का रगार जर झाला नाही तर वेढा घालायचा, हे खानाच ठरलच होत. कोणी कोणती बाजू धरायची, कोण ा बाजूस मोच लावायच, हेही खानाने आधीच ठर वल होत. ा माणे सवास कू मही के लेले होते.८ खानाची फौज क ा ा अगदी नजीक आली. क ाची खडी तटबंदी दसूं लागतांच म गली फौजा चंड आ ानभेदी गजना करीत क ाकडे धावत सुट ा. घोडे जोडले ा तोफा थाड थाड चाक उडवीत दौडत हो ा. घो ां ा टापांखाली जमीन पजत होती. क ावरचे लोक सरसावले. क ा ा नौबतखा ांत वा गजू लागली. म गली फौज क ा ा सावलीपयत आली. क ावर ा तोफांना एकदम ब ी मळाली. धडाड धडाड गोळे सुटू लागले. बंदकु ां ा फै री फाड फाड उडू ं लाग ा. खानाची फौज गांगरली. एकदम क ाला भडायच वरघळल . आरडाओरडा, रणवा ांचा क ोळ, तोफाबंदकु ांचा धूमधडाका आ ण ह ी-घो ां ा ओरड ाची ांतच भर. तोफां ा धुराने तर कांहीही दसेना. दा ा वासाने हवा सद झाली. घसे फोडफोडू न सरदार

कू म सोडीत होते. धुळीचे लोट उं च उं च उसळत होते. दा गो ा ा दणदणाटांत कांहीच ऐकूं येत न त. क ाव न होणा ा मा ामुळे म गली फौजेचा डाव फसकटला. शाइ ेखान तः क ा ा उ रे ा बाजूस गेला. खाना ा खास दमतीचे सरदार ग रधरकुं वर, बीरमदेव, हबशखान, दावाजी वगैरे खाना ा मागोमाग गेले. श ु ीनखान, मीर अ लु मबूद दरोगा, स द हसन, ऊझबेगखान, खुदावंतखान हबशी, वजय सह, सुलतान अली अरब व अलायार बुखारी हे क ा ा पूव ा बाजूला धावले. क ाचा दरवाजा याच बाजूस होता. राव भाव सग, शफराजखान, जाधवराव, जौहरखान हबशी हे द णे ा बाजूस सरकले. आ ण राजा राय सग हा एकटा सरदार आप ा फौजेसह प मे ा बाजूवर थांबला. आ ण सवानीच बंदकु ा ट ा ा अंतरापासून बरेच लांब तळ दले. क ास चारही बाजूंनी म गलांचे मोच बसले. चौफे र वेढा पडला.८ क ांतील मंडळी मा खाना ा फौजेची उडालेली तरपीट अन् फसलेला बेत पा न खूष झाली होती. शाइ ेखाना ा वे ाचा दुसरा दवस उजाडला. क ा ा नजीक जाऊन तटावर यश ी मारा करण ज र होते. परंतु क ाव न बाण आ ण बंदकु ा गो ा इत ा अचूक अन् असं सुटत हो ा क , तटाजवळ जायच नांवच नको! धमधमे रचून ा ा आड खाना ा सरदारांनी तोफा-बंदकु ांचे मोच उभे के ले आ ण ा ा आडू न तटावर मारा कर ाचा य म गल क लागले. क ांतील मरा ांनी दा चे मोठे मोठे बाण म गलांवर सोड ास सु वात के ली. ामुळे म गल अगदी हैराण झाले.८ ांचे मोच कांही ठरेनात. धा र क न म गली हशम पुढे जात अन् गो ा झाडीत. पण प रणाम उलटाच होई. मावळे ांना अचूक टपीत. तटा ा आडू न जां ांतून गो ा झाडणारे मावळे सुख प होते. बेदरकार होते. खानाची नाके बंदी मा न होती.८ क ांत चो नमा न जा ाइतक सु ा फट ठे वली न ती. खान ही प खा ी ध न होता क , आतले लोक धा संपल आ ण दा गोळा संपला क , उघ ा वाळूवर पडले ा माशासारखे तडफडू ं लागतील. क ा हमखास मळणारच. पण इतक वाट बघत बसायला खानाला धीर न ता. पांच दवस उलटले. माव ांनी म गलांची बंदकु नी टवाळी चाल वली होती. म गलांचा मोचा दहावीस पावले नधा पुढे येऊं ावा अन् मग बु जाव न एकच तोफ अशी डागावी

क , के लेली सारी धडपड आ ानांत! आ ण मग ेक मावळा खाना ा फौजेकडे पहात राही. खान मा चडफडे. तकडे महाराज प ाळगडावर सुटके क रता तळमळत होते. दहा दवस गेल,े माव ां ा आता सारे अंगवळण पडल. गे ा दहा दवसांत शाइ ेखानाने खंड नी दा गोळा उड वला होता; पण फ आवाज अन् धूर या शवाय ांतून कांहीच नमाण झाले न त. अन् होतही न त. क ाची मूठभर मातीसु ा नखळली न ती. रा झाली क , क ांत ा माव ांना उजाडे! म गली फौज माने सु ावे. ांतच पाऊस सु झाला होता.८ रा ी-अपरा ी छावणीत सु शांतता दसली क , क ाचा दडी दरवाजा उघडू न चाकणचा क ेदार आप ाबरोबर टोळक घेऊन मुंगसासारखा बाहेर पडू न भराभर छावणीत घुसून सपाटून कापाकाप उडवी. छावणीत ग धळ उडाला क , म गली शपाई खडबडू न धावत. पण तोपयत हे सारे उं दीर क ांत पसार होऊन दडी लावून घेताना दसत! जवळ जायची तर सोयच न ती. जरा जवळ गेले क ः ः ः गो ा सुटत. पंधरा दवस होऊन गेल.े खानाने शक चाल वली होती. दा गो ाचे पेटारे ा पेटारे रकामे होत होते. तोफांची त डे आग ओकू न ओकू न लालावल होती. चाकणची रग वाढत होती. माव ांची पुरेपूर खा ी होती क , आज ना उ ा, लौकरांत लौकर आपले महाराज प ाळगडांतून नसटतील आ ण मग आप ाला कु मक येईल. ९ मग बघूंच या खानाकडे! महाराज सुटेपयत या खानाला मशी ा के साइतकही पुढे येऊं ायचे नाही. क ांतला ेक मावळा न् मावळा जबर न ेचा होता. ां ा पाठीशी क ेदारही तसाच भ म बु जासारखा उभा होता. एक एक दवस उलटत होता. पण क ाची हमत वाढतच होती. क ांतले मावळे णत,९ “जव पावतर आमचं महाराज प ाळगडावर ा बळजोर श ी ज ारशी लढत हायेत, तव पावतर आ ी समदी मळूशान चाकण-चौ ांशीत ग नमासंगं पावला पावलां लढू !ं ” शाइ ेखानाला क ांतील मरा ांची चवट ह त पावलोपावल यास येत होती. ाला ही गो कांही सहन होत न ती.९ पण करणार काय! ांतच पावसाने धो धो धार धरली होती. चाकण ा क ांत घुस ाक रता काय कराव, हे खानाला समजेना.

आ ण प ाळगडांतून नसट ाक रता काय कराव, ह महाराजांस समजेना. प ाळगडाचा वेढा आवळत चालला. जौहर-फाजलने अगदी मगर मठी मारली. गड ां ा ‘बा’ ला मळाला नसता. पण महाराजांना मा बाहेर नसटायला फट न उर ामुळे गुदमर ासारख झाले होते. चाकणचाही वेढा खानाने कमाली ा नेटाने चाल वला होता. महाराजांकडू न कु मक येईल, या खा ीवर चाकणचे डोळे प ा ाकडे लागले होते. अन् स ी जौहर, फाजलखान आ ण ांची प ीस हजार फौज प ा ाकडे डोळे लावून बसली होती, शवाजी के ा शरण येतोय याची वाट पाहात. रा ा ा शलेदार त सामील झाले ा ेक मरा ाची या वेळ परी ाच चालू होती. ांचा सवाचा मु ाम जणू मृ ू ा ओठावर होता. मृ ूने नुसती जीभ जरी ओठाव न फर वली, तरीही नाश ठे वलेलाच! पण रणांगण आ ण यु टले क असच असावयाच. परंतु या शलेदारां ा घर ा बायकामुलांनाही अशाच कठीण गो ना त ड ावयाची वेळ आली होती. बादशाह अली आ दलशाहाने तर के दारजी खोपडे देशमुखाला असा कू म पाठ वला होता क , ग नमा ा नसबतीचे, णजे शवाजी ा पदरचे जे जे लोक जागोजागी असतील, ांस द क न जूर पाठव आ ण ांची जी काही चीजव ू सापडेल ती खुशाल लूट! ११ रा ाचा शपाई होण इतक महाग होत! स ी जौहरने प ाळगड ा वे ा ा वेळी आणखी एक गो के ली होती. ा ा फौजतील दोघा ात सरदारांस वशाळगडाकडे पाठवून वशाळगडासही मोच दे ाचा कू म दला होता. १२ हे दोन सरदार णजे पालीचा जसवंतराव आ ण ृंगारपूरचा सूयराव सुव. जौहर ा कमा माणे या दोघा सरदारांनी वशाळगडास मोच दलेही होते.१२ वशाळगड सहा म ह ांपूव च रा ांत सामील झाला होता. जसवंतराव व सूयराव वशा ाश ंजु त होते. पण अ ाप ांना तोही गड जकता आलेला न ता. गडावर रा ाचा झडा फडकत होता. वशाळगड हा क ा प ाळगडा ा क चत् वाय ेस वीस कोसांवर आहे. १३ वा वक वजापुरा न आ दलशाह बादशहाने द ीला अज पाठवून औरंगजेबाकडे मदत मा गतली होती. औरंगजेबाने ा माणे शाइ ेखानाला पाठ वलेही. परंतु वजापूरकरांशी हात मळवणी न करतां तं च मोहीम चालू ठे व ाचा ाला औरंगजेबाचा कू म झाला. ामुळे द ी ा फौजा जौहरशी हात मळवणी क शक ा नाहीत. जर तसे झाले असते तर मा प ा ा ा वे ाला चालू वे ापे ाही महाभयंकर प आल असत.

परंतु या ‘आ दलखाना’ शी हात मळवणी करण कमीपणाचे वाटल णून म गलांनी तं च मोहीम मांडली. महाराजांनी आतापयत कती तरी सरदारांना ‘बन वल’ होते. कती तरी मजासखोरांना कु ां ा द ा हो ा. आ दलशाहाला हे ांचे गुण माहीत झाले होते. णूनच तो वारंवार फमान पाठवून स ी जौहरला कू म आ ण इशारे देत होता क , या लबाड शवाजीपासून सावध राहा! तो एखादे वेळ गोड गोड थापा देईल. तरीही तू ावर व ास ठे वूं नकोस! तो अ ंत बलंदर आहे. जौहरनेही खरोखरच अ ंत नेक ने, प र मपूवक आ ण डो ांत तेल घालून अहोरा प ा ाचा वेढा सावध ठे वला होता. मुंगीसु ा बाहे न गडावर कवा गडाव न बाहेर येऊ शकणार नाही, इतका हा वेढा ाने कडक ठे वला होता. १४ ‘अ ाता नैव नया त न चाया त पपी लका!’

आधार : ( १ ) पसासंले. ८२६. ( २ ) शवभा. २५।६० ते ६२; पसासंले. ८८०. (३) शवभा. २६।२. ( ४ ) शचसा. ४।६८७. ( ५ ) पेशवेद. ३१।३८. ( ६ ) शचवृस.ं ३ पृ. २४. ( ७ ) औरंगनामा. १ पृ. ५६, ६९ व ७०; आघइ. पृ. १९३. ( ८ ) शवभा. २५।६३ ते ६५; शववृसं. ३ पृ. ६७. ( ९ ) शवभा. २५।६६. ( १० ) ऐसंसा. १।१३७. ( ११ ) ऐफासा. २।२५. ( १२ ) शवभा. २७।२६ व २७. ( १३ ) शवभा. २७।१३. ( १४ ) शवभा. २७।११.

महाराजांचा वक ल नघाला! आषाढाचा म हना उजाडला. मुसळधार पावसांत प ाळा ाऊन नघत होता. पा ाचे लोट ड गराव न उ ा मारीत खळाळत होते. ५ सगळी सृ ी हरवळून गेली होती. आ ण प ा ाला हरवागार वळखा पडला होता. एवढा पाऊस कोसळत असूनही जौहरचे हजारो हशम रा आ ण दवसां गडावर डोळे रोखून मोच लावून बसले होते, प ा ांतून सुटका हो ा ा सव आशा संप ा हो ा. कस नसटाव याचा सतत वचार महाराज करीत होते. वचार क न क न डो ाला भेगा पडायची वेळ आली होती. कांही अ अ अशा क ना डो ांपुढे रगाळत हो ा. ४ गडावर एकू ण शबंदी सहा हजार सै नकांची होती.४ खासे खासे कारकू न, नाईक, सबनीस, हवालदार, कारखानीस, वगैरे मंडळीही होती. ांत ंबक भा र नांवाचे एक न ावंत, धैयशाली, शूर आ ण भारद ा ण होते. ां ावर महाराजांचा फार मोठा इतबार होता. तसेच गंगाधरपंत नांवाचे एक शार मु ी गडावर होते. परंतु या दोघाही पंतांची आडनांव इ तहासाला अ ात आहेत. यां ा शवाय आणखी कतीतरी मोलाच माणस गडावर होत . ांतच हरडस मावळांतील एक पाणीदार रमुजी मोती महाराजां ा तु ात चमकत होता-बाजी भु देशपांड!े बा-जी- -भु दे-श-पां-डे ह अ र उ ारली क , असा भास ावा क , जणूं शेरभर न ळ शु सो ाचा घडीव तोडाच उज ा हातावर तोलत आह त. बाजी भुंबरोबरच ांचा भाऊ फु लाजी हाही होता! गडावर ा सहा हजारांत बाजी भूंचा आ ण फु लाजीचाही मुजरा झडत होता महाराजांना! बाजी भु हरडस मावळचे पढीजात देशकु लकण . देशकु लकण णजेच देशपांड.े बांदल देशमुखां ा हाताखाली ते हरडस मावळांत कारभार पाहात. हरडस मावळ भोर तालु ांत आहे. महाराजांनी बाज ना आजवर मावळांत ा क ां ा बंदोब ाच व डागडु जीच काम सां गतल होत . हरडस मावळांत ा एका गडा ा बंदोब ाची काम गरी बाज वर सोप वतांना, ांना पाठ वले ा एका प ांत महाराजांनी ल हल होत,

‘मश

ल अनाम बाज भु त राजे ी सवाजीराजे………कासलोडगड हरडस मावळामधे आहे. तो गड ऊस पडला……याच नाव मोहनगड ठे उनु कला वसवावा यैसा तह…….तरी तु ी……मोहनगड गडावरी…..अळं गा मजबूत क नु…… कला मजबूत क नु……तु ी क ाखाल उतरणे मोतुबसुद.’ या प ावर तारीख आहे, सु र सन तसा खमसैन व अलफ छ. रमजान १ ( द. १३ मे १६५९). णजे अफजलवधापूव चा हा कू म होता. नंतर बाजी भु प ाळा ांती ा मो हमांत महाराजांस ध रा हले. या बकट संग ही ते प ाळगडावर होते. बाज ा देहाची इमारत भ म होती. सतत वीस-बावीस तास शारी रक क कर ाची ांची ताकद होती. ांचे वय या वेळ सुमार पंचेचाळीस ते प ास असाव. ते रंगा पाने कसे होते कु णास ठाऊक! पण ां ा शे ा ा प ीखाली ती धाडसी छाती दडलेली असे. छाती ा आत न ा दडलेली असे. ानात समशेर दडलेली असे. समशेर त परा म दडलेला असे. अन् शंकरा ा मं दरांत हात जोडतांना जो भाव दयांत असायचा, तोच भाव महाराजांस के ा जाणा ा ां ा मुज ांत दडलेला असे. असे मो ा मजबुदीचे बाजी प ा ावर महाराजां ा पाठीश होते. आषाढ न ा संपत आला. शु चतुदशीची रा उगवली ( द. ११ जुलै १६६०). आकाशांत चं होता, पण ढगाखाली झाकाळून गेलेला. गडावरचे मावळे श ूपे ा सावध रा न गडाची राखण करीत होते. वचार क न क न शणले ा महाराजांस अलगद न ा लागली. रा चण चण वाजत होती. णा णाने संपत होती. पहाट झाली. कांही तरी वल ण महाराजांस पडल. १ ते अधवट अधवट जागे झाले आ ण ाच त त ांनी हात जोडले. वारंवार नम ार करीत करीतच ते पूण जागे झाले. जागे झाले तरीही ते वंदन करीतच होते. २ कोणाला? रामवरदा यनी भगवती तुळजाभवानीला. महाराजांस कांही एक वल ण ेरणा मळाली होती. ३ सूय दय झाला. अथात् ढगांआड. महाराजांनी आज अखेरचा नणय घे ाच न त के ले. वेढा उठ ाची अन् उठ व ाची आशा आ ण य संपले होते. येथून पुढे गडांत क डू न राहणे हे घातकारक होते. कांहीही क न बाहेर पड ाचा महाराजांनी न य के ला. कांही तरी भयंकर धाडसी बेत ां ा मनांत घोळत होता. धो ाचा, हमतीचा, जवावरचा! भवानीचे नांव घेऊन अन् त ावर सव भरंवसा टाकू न!३

महाराजांनी गडावर ा आप ा डा ा-उज ा मातबर जवलगांना सदरेवर बोला वले. ात अथात् बाजी भु, ंबक भा र आ ण गंगाधरपंत होतेच. आप ा मनांतली धाडसाची मसलत महाराजांनी आप ा सरदारांस सां गतली. महाराज णाले, ६ “-चै ापासून आज चार म हने झाले, ह ार उभ ध न आपण शत ने ंज ु तो आह त. हा आषाढाचा म हना न ावर आला. ांचा परा म ग नमांना सोसणार नाही, असे समशेरबहादूर आ ी लोक असूनही स ी जौहर आम ा हातून उडू ं शकलेला नाही. सरनौबत नेतोजी पालकरांनीही सक खा ी! जौहरचा वेढा आ ाला थोडा सु ा उठ वतां येत नाही. जौहर बळजोर आहे. जंगबहादूर आहे. ाची फौजही मातबर आहे. ाला मोडण आज तरी आपणास दुरापा आहे. तकडे पु ाचा परगणा म गल फौज पायाखाली घालीत असतां, स ी जौहरशी ंजु ांत मी येथे फार काळ गुंतून पडाव हे वाजवी वाटत नाही. तकडे म गलांशी ंजु दलीच पा हजे. तेव ासाठी म आता येथून नघून गेलच पा हजे!-” महाराजांचे हे श ऐकू न सदर चमकली. ांत काळजी होती अन् उ ुकता होती. महाराज जाणार तरी कसे येथून? गडाला तर चरेबंदी वेढा आहे श ूचा! मग अशी कोणती मसलत महाराजांनी ठर वली आहे? ती जाणायला मंडळी आतुर झाली. महाराजांची मसलत खरोखरच भयंकर धाडसाची होती. जवावर बेतणारी होती. तडीला जा ास अ तशय अवघड होती. ती ांनी ा व ासा ा नवडक मंडळीना सां गतली. -आ ण गडावर कांही मोजक माणस,--न कती तही कु णाला ठाऊक नाही. एका अवघड काम गरीसाठी हरीरीने तयार होऊन उभी रा हल . ही माणस कोण? ांची नाव काय? माहीत नाही! इ तहास ां ा साव ांवर पाळत ठे वून उभा होता. ालाही ांची नाव-गाव समजल नाहीत! पण ांची गु धाडसी करामत मा इ तहासाला समजली! तीही अंधुक अंधुक. काळा ा काळोखांत कोणा एका कव ा ा तभेची वीज फ एकदाच झरकन् चमकू न गेली. १६ आ ण तेव ा न मषाधात ा साहसी साव ांचे त डावळे उजळले गेले. अन् इ तहासाला समजले क , ते धाडसी मद णजे महाराजांचे हेर होते!१६ स ी जौहर ा वे ांतून पसार हो ासाठी कु ठे एखादी फट सापडते का, ह हे न काढ ासाठी, हे हेर गडाखाली उतरणार होते! मगरी ा जब ांत श न त ा दांतांत काही फटी आहेत का, हे शोध ाइतकच हे काम सोप होत! ! पण ही काम गरी ा मदानी उचलली! महाराजां ा मसलतीतील सवात प हली आ ण मह ाची काम गरी हीच होती. या अंधारांत महाराजांचे हेर गडाखाली उतरले!

अगदी गुपचूप हे हेर गडांतून बाहेर पडले. (ही वेळ अथात् रा ीचीच असली पा हजे.) सतत जागे असले ा श ुसै नकां ा डो ांत कवा बंदकु ा गो ांत न गवसता वे ांत एखादी नाजूक जागा शोधायची होती. कोठू न के ा फाडकन् गोळी सुटेल, कोठू न सरर सुईऽ करीत एखादा बाण सुटेल, कवा कु ठे पटकन माग ा बाजूने मानगूट पकडली जाईल, याचा नेम न ता. झाडा डु पांआडू न, दरडीध ांमागून नागासार ा माना उं चावीत वाट शोधायची होती. ते कसे गेल,े कोठू न गेले, ांनी काय काय के ले, कोण जाणे! मोती शोधायला स मदरा ा तळाशी जाणा ा पाणबु ा माणे ते गडा ा तळाश गेले. आ ण के वढी कौतुकाची गो ! आनंदाची गो ! आ याची गो ! ते हेर काम फ े क न गडावर आले. अगदी अचूक नाजूक वाट हेरांनी हेरली.१६ जणू समु ा ा तळाश जाऊन वेजाचाच मोती शोधून काढला ांनी. भवानीने उजवा कौल दला. वे ांत ांना एक फट अशी सापडली क , तेथे पहारे न ते. मोच न ते. ग न ती. थोड ांत णजे तेथे जौहर ा हशमांची वदळ न ती.१६ ही फट अ ं द, उं चसखल आ ण अडचणीची होती.

ामुळेच जौहर ा व भाईखाना ा नजरतून तेवढीच जागा सुटली. जौहरने भाईखानाला व इतर सरदारांना वा वक असा स कू म दला होता क मुंगीला जा ाये ाइतक ही फट ठे वू नका. अगदी दाट व कडक पहारे ठे वा. १७ महाराज गडावर हेरांची वाट पाहात होते. ांत ा ांत कमी धो ाची एक वाट हेरांनी टेहळली, हे ऐकू न ांना आनंद वाटला. लगेच महाराजांनी पुढचा बेत हाती घेतला. काही तरी यु ी क न जौहरची छावणी बे फक र बनवायची, हा तो बेत. आषाढी पौ णमेचा दवस उगवला. कांही घटका दवस वर चढला आ ण महाराजां ा महालांतून गंगाधरपंत प ाची थैली घेऊन बाहेर पडले. ा थैलीत खास महाराजां ा श ामोतबीचे प होते. प स ी जौहरसाठी होते, ालाच ल हलेले होते! आ ण ते शरणागतीचे. सपशेल शरणागतीचे होते! गंगाधरपंत महाराजांचे प घेऊन नघाले. जौहरक रता कांही नजरनजरणेही पंतांबरोबर महाराजांनी रवाजा माणे दले असावेत. गडाखाली जाऊन स ी जौहरशी बोलण कर ाक रता ांनी पंतांची नयु ी के ली. ७ पंतांना ांनी सव सूचना द ा. प दल. अन् थैली घेऊन पंत नघाले. गडक ांनी दरवाजा उघडला आ ण पंतांची पावल गडाखाली पडू ं लागली. वे ांतील सै ाची नजर गडाकडे कायमची लागलेली असे. आज ना उ ा गडाची दांतखीळ उचकटेल आ ण कोणी ना कोणी तरी गडाव न खाली येईल; कदा चत् जासूद येईल, कदा चत् वक ल येईल, कदा चत् शवाजीच येईल, नदान लढ ासाठी फौज तरी येईलच. या खा ी ा आशेवर ते डोळे लावून बसले होते. अन् ांना दसले! लहानसे चार दोन पांढरे ठपके का ा- हर ा ड गराव न खाली खाली उतरतांना ांना दसले! ते टवका न पा ं लागले. कोण? -कु णी तरी माणूस! -वक ल? -असेल, असेल! वक लच! शवाजीकडू न अखेर वक ल आलाच! आता शवाजीचा, प ा ाचा आ ण वे ाचा लौकरच काही ना काही तरी नकाल लागणार! शवाजीला तर शरणच याव लागेल खास! ाला र ाच मोकळा नाही! उ ांत न पावसांत सतत राब ाचे चीज होणार, अशी च दसूं लागल . शवाजीकडू न वक ल आला आहे, ही खुषीची खबर जौहरला समजली. तो मो ा सावधपणे खूष झाला. आता येणा ा या व कलाश काय काय व कस कस बोलायच, या ा

उ ा-आड ा रेघा मनांत ा मनांत आख ांत जौहर म गुल झाला. ाचा भाव जावयासारखा वर वर चढत होता! आ ण गंगाधरपंत खाली उतरत होते. थो ाच वेळांत पंत तळाश आले. छावणीत आले. जोहर ा शा मया ांत दाखल झाले. ां ा वाग ांत व कली न ता होती. जणू का ा कु प मुलीचे ल ठरवायला आलेला बापच! गडावर महाराज जगदंबेच पावल रीत पुढचा बेत आखीत होते. मो ा आदबीने पंतांनी जौहरला प सादर के ले. महाराजांनी अ ंत न भाषत पाठ वले ा फास मजकु राचा हदवी तजुमा असा, ८ “…..आपण प ाळगडाकडे येत अस ाची बातमी पूव च जे ा मला समजली, ते ाच मा ा मनांत इ ा नमाण झाली क , आपणांस सामोरे येऊन, आपली कृ पा संपादन क न, संकटांतून मु ावे आ ण सफराज ाव परंतु भय आ ण कमनशीब यांनी माझ मन वेढून टाकल होत. आपल शुभ आगमन क ा ा पाय ाशी पूव च झालेल आहे. आपण जर परवानगी ाल तर रा ी ा वेळ मोज ा लोकांसह मी आप ा सेवेस हाजीर होईन आ ण माझी इ ा आपणांस नवेदन करीन. आपला कृ पायु उपदेश मी मा ा दयांत साठवून घेईन. माझी खा ी आहे क , आप ा कृ पेमुळेच मा ा आशा सफल होतील. परमे राची आ ण बादशाहांची कृ पा झा ावर अगदी सामा माणूसही मोठे पणास कां पोहोचणार नाही? मी के लेले मोठे मोठे गु े आपण मला माफ करावे. कोण ाही संकटापासून वडीलपणाने आपणच माझ संर ण कराव. मी तः आपणांस जातीने भेटावयास ये ास तयार आहे आ ण माझी सव दामदौलत हजरत बादशाहा ा नांवाने आप ा ाधीन कर ासही मी तयार आह….”८ हे प पा न स ी जौहर च झाला. बनशत शरणागती? हा ण आपण फार सावधपणाने सांभाळला पा हजे. कारण या वाटाघाटी ा महा लबाड आ ण कार ानी शवाजीश आहेत. तो के ा फसवील याचा नेम नाही, अशी स ीला मनांतून टोचणी होती. बादशाहाने वारंवार दलेले सावधतेचे इशारेही ा ा डो ांत ग घालीत होते. महाराजां ा आजपयत ा सव लबा ांचा हशेब आ ण वचक मनांत ध नच तो वचार करीत होता. परंतु महाराजांचे ते प आ ण गंगाधरपं डतांचा ांजळ नवाळा एक ावर जौहर मु च झाला. यापे ा आप ाला तरी दुसर काय हव आहे? शवाजीने बनशत शरण याव आ ण बळकावलेले एकू ण एक क े आ ण मुलूख बादशाहा ा

ाधीन करावेत, हीच आपली इ ा आहे. मग शवाजी तर हीच गो अगदी श ांत लेखी कबूल करीत आहे! अगदी तः होऊन आप ासमोर तो हजर होणार आहे! सव बळकावलेली दौलत आप ा ाधीन करणार आहे! आता उरलच काय बोलायच? मु चे संपले! आ ण समजा, शवाजीने येथे येऊन दगाफटका के ला तर? पण त अश आहे! शवाजीला त आता जमणार नाही! प ीस हजार फौजे ा गरा ांत येऊन आप ासार ा सावध आ ण शूर माणसाशी अफजलखाना माणे दगाबाजी कर ाची ाची काय ह त आहे! असे कांही वेडे चाळे कर ाइतका तो खास मूख नाही! अन् जर यांतही ाने असा काही खुळा य के लाच, तर चुराडा उडेल ाचाच! आपण कमालीचे सावध आह तच. आता अवकाश फ एकच दवसाचा आहे. उ ा रा ी तो येणार आहे. यु संगावाचून फ एका घासांत शवाजीसकट सबंध मराठी बंड आ ण मराठी दौलत अलगद गळता येणार! हे यश अतुलनीय, अ तीय आ ण सव े आहे. अन् कबूल क नही शवाजी उ ा रा ी आलाच नाही तर? तर वेढा चालूच आहे; चालूच राहील. अ ावांचून तडफडू न तो मरेपयत चालू राहील. मग कतीही दवस लागोत. शवाजी हाती येईपयत आपण येथून हालणारच नाही ह खास! अशा अगदी जबाबदार सावधपणाने जौहरने मनाशी सवागीण वचार के ला. दुसरा वचार तो काय करणार? ाला बोलायला महाराजांनी जागाच ठे वली न ती. गंगाधरपंत उ रा ा अपे ेने न पणे उभे होते. जौहरने महाराजां ा अजाला मंजुरी दली! पंत जौहरचा नरोप घेऊन गडावर जा ास नघाले. पंतां ा डो ांत म ल आनंद दडलेला होता. जौहरला मनापासून आनंद झाला होता पण बेसावधपणा ांत न ता; जबाबदार भारद पणाच होता. चार म ह ां ा कडकडीत वे ानेच शवाजीसारखा पटाईत वाघ आपण होऊन शरण येतोय, ह पा न जौहरला थोडा तरी अ भमान वाटावा, ह साह जकच होते. तो गु पण खूष होता! याला णतात कतबगारी! सलाबत! बुलंद तकदीर! गडाव न शवाजीचा वक ल आला आ ण करार ठरवून गेला, या गो ीचा जौहर ा छावणीवर प रणाम झाला! छावणीत शवाजी बनशत आप ा ाधीन होणार ही खबर पसरली! उ ाच शवाजी हात येणार! णजे संपलीच क मो हमेची यातायात! फौजेला

आनंद झाला. खरोखर ही बातमी अफू ा गोळीसारखी होती. अजून न मळाले ा वजया ा गाफ ल आनंदाची धुंदी चढू ं लागली. अगदी न कळत वे ाचा कडकडीत पीळ ढला होत चालला! १० माणसाला शजेपयत दम नघतो, पण नवेपयत दम नघत नाही णतात तो असा! सूय ढगाआड होता. ाच पावल तो टाक तच होता. गडावर महाराजांनी सव योजना आधी अगदी काटेकोर द तेने तयार के लेली होती. महाराजांचे ेक काम योजनाब असे. मग त क ेकोटा ा बांधणीचे असो, लढाईचे असो, छा ाचे असो वा उ वमहो वाचे असो. प ाळगडाव न पळून जा ाचा मनसुबाही असाच ांनी योजनाब ठर वला होता. गडाव न रा ी ा हरांत ( णजे द. १२ जुलै १६६०, आषाढ पौ णमा, गु वार रोज रा ी १० वाजाय ा आं त) सुमारे सहाशे ह ारबंद पायदळ शपाईग ांसह गुपचूप उतरायचे आ ण जौहर ा फौजेला चा लही लागू न देता वशाळगडाकडे पसार ायच! योजले ा या डावांत महाराजां ा जवाला के वढा भयंकर धोका होता! वे ांतून जायला कम त कमी धो ाची फट शोधलेली होती; गंगाधरपं डत व कलां ा माफत जौहरला शरणागतीची ल दाखवून श ूसै ाला गाफ ल बन व ाची योजना के लेली होती. तरी यशाची खा ी काय? श ूचा डोळा चुकवून-छेः छेः! ते सोप होते? बेत फसला, दगा झाला तर? मरणच! राईराईएवढे तुकडे! या योजनतील उ राध अ धकच अवघड होता. प ाळगडाव न नसटून वशाळगडावर जायच! वशाळगड काय सुख प होता काय या वेळी? न ता! वशाळगडालाही वजापूरकरां ा दोन सरदारांनी आधीपासूनच नाके बंदी क न मोच दले होते! सूयराव सुव आ ण जसवंतराव पालवणीकर या दोघांनी फौजेसह वशाळगडाला घेरल होत. १४ णजे पाहा के वढा भयंकर अवघड डाव योजला होता महाराजांनी! प ा ांतून नसटण कठीण आ ण वशाळगडावर पोहोचण कठीण! दो ी गडां ा पाय ाशी यमदूतांचा वेढा होता! मग महाराज ह वेड धाडस करावयास तयार कसे झाले? ांनी दूरवर कांह वचार के ला होता क नाही? होय, के ला होता. एक तर, दवस दवस प र ती इतक कठीण होत चालली होती क , जर आताच ांत ा ांत पावसा ा ा गडबड त, पळ ाचा य के ला नाही, तर पावसा ानंतर जौहर जा च बळ वेढा घालून खर चढाया सु करील; पावसा ानंतर

ाची फौज अ धकच ताजीतवानी होईल; मग तर गडांतून नसटून जाण अश -काल यीही अश होऊन बसेल. शवाय शाइ ेखानाचा वरवंटा पु ा ा बाजूनंतर कोकणावर व मावळांत फ ं लागेल. मग तो नाश वांच वण कधीही श होणार नाही. रा म न जाईल! प ा ांतून नसटायंच असेल तर हाच डाव, हीच वेळ, हीच संधी अखेरची! यानंतर वाट पाहायची असेल तर फ मरणाची पाहावी लागेल! जा ीत जा अ ासपूवक दूरदश पणाने, तकशु काटेकोर, पूण सुस असा योजनाब डाव क न उडी घेण हाच एकमेव उपाय होता. पूण य आ ण ीभवानीवर पूण भरंवसा हे महाराजांचे जीवनसू होत. ांच पावले तशीच पडत होती. प ाळगडापासून वशाळगडापयतचा मुलूख महाराजां ा नजरेपुढून फरत होता. अवघ वीसच कोसाचे अंतर ह. परंतु पृ ी द णेइतके अफाट वाटत होत. वाट न ती. वाट न चे ती. तेथून पावल टाक त जायच होत णूनच के वळ वाट णायचे. दगडध डे, खोलगट घळ, रान डु प, पा ाचे लोट, शेवा ाचा अन् चखलाचा बुजबुजाट आ ण असेच शेप ास अवगुण या वीस कोसांवर नसगाने अंथ न ठे वलेले होते. अन् तेथूनच जाव लागणार होत. ही वाट णायची! रा ीची वेळ णजे अंधारच. पण हा अंधार मा खरोखरच फार ेमळ होता. महाराजांना तो व ासा ा दलाशाने णत होता क , शवबा, काळजी नको क स. मा ा का ा शे ाखाली झाकू न तुला घेऊन जाईन! अंधाराची अन् महाराजांची दो ी अगदी ज ापासूनची. महाराजांचा तो जवलग सखा. महाराजांचे मोठमोठे धाडसाचे मनसुबे नेहमी ठरत ते अंधाराश गु खलबत के ानंतरच. गंगाधरपंत गडावर आले. महाराजांना ांनी आप ा व कलीचा क रणा सां गतला. आता पुढच पाऊल! एवढा बकट मनसुबा ऐकू न महाराजांचे जवलग डरले काय? छे! उलट आनंदाने तरारले. ां ा ा आनंदांत गांभीय होते, वीर ी होती. काळजीही होती. ेकाला तच हव होत. हौस धाडसाचीच. आ ं तक शारी रक क कर ाची तयारी आ ण कमालीची न ा हेच तर महाराजां ा म ांचे मु ल ण! आज ा रा च प ह ा हरांत नघावयाच होत. आता वेळ तसा फार रा हला न ता. तयारी सु झाली होती. सवाची मु तयारी एका न मषांतच झाली होती -मनाची! महाराजांनी प ाळगडाची जबाबदारी ंबकपंतां ा शरावर दली. ते ांना णाले,६

“पंत, हा अ ज प ाळा तु ी सांभाळा! लढत राहा! आता गडाची धुरा तुम ा हात !”

श ू ा मो ाशी का तके या माण लढा!

धैयशाली ंबक भा रांनी ही जोखीम झेलली. १३ रा ी आप ाबरोबर कती लोक ायचे, ह ार, अन् सामान काय ायच, के ा नघायच, कस नघायच, कोण ा बाजूने जायच, कु ण कु ण काय काय करायचे, कोणकोणती काळजी ायची, जर आय ा वेळ गडबड उडाली तर काय करायचे, वगैरे गो चा बारकाईने खल क न महाराजांनी मनोमन सव तयारी पूण के ली. गडावर सुमारे सहा हजार मावळे होते. ११ ांपैक सहाशे गडी रा महाराजां ा संग नघावयाचे होते. या सहाशत हरडस मावळांतील, बाजी भूंचे शूर मावळे जायच ठरल होत. १२ गडाखाली उ ा ा आनंदाला आजच भरती आली होती! सूय मावळला. रा झाली. आकाशांत पौ णमेचा पूणचं होता. पण का ा ढगांआड ाचा मागमूसही लागत न ता. वजा चमकत हो ा. १५ न मषभर सारी सृ ी ल उजळून नघत होती. गडावर चाललेली माव ांची लगबग, तटावरचे पहारे, दरवाजावर ा भग ा झ ाची फडफड झरकन् झळकू न जाई. क लगेच पु ा अंधार! प ह ापे ाही दाट! आता पाऊस झम झमू लागला होता. वारा सुटला होता. लौकरच जोराच वादळ सुटणार, अशी च दसत होत .१६ बाजी भू आ ण फु लाजी भु मनाने वशाळगड ा वाटेला के ाच लागले होते. मा वशाळगडच आ दलशाही फौजे ा मोचात कसा अडकलेला होता, याचा सुगावाही महाराजांना आ ण बाजी भुंना अ जबात लागलेला न ता. तो लागणे श ही न त. कारण प ा ाबाहेरची बातमी प ा ात अ जबात येऊच शकत न ती.

आधार : ( १ ) शवभा. २६।४२. ( २ ) शवभा. २६।५०. ( ३ ) शवभा. २६।४२ ते ५०. ( ४ ) पसासंले. ८२६. ( ५ ) शवभा. २६।५२ व ५३. ( ६ ) शवभा. २६।५६ ते ६५. ( ७ ) पसासंले. ८३१. ( ८ ) शचवृस.ं २ पृ. ३५; पसासंल.े ८३१. (९) पसासंले. ८३१. ( १० ) शवभा. २६।४८ व ७२; शवभा, २७।२. ( ११ ) पसासंले. ८२२ व ८२६. ( १२ ) जेधेशका व क रणा. ( १३ ) शवभा. २६।६३ ते ६७, ७१ ते ७७; पसासंले. ८३१. ( १४ ) शवभा. २७।२६ ते २८. ( १५ ) शवभा. ७१ व ७५; पसासंले. ८३१. ( १६ ) शवभा. २६।७१ व ७७. ( १७ ) शवभा. २७।१० व ११.

वशाळगड

ा वाटेवर

प ाळगडाखाली जौहरचे सै नक इत ा बेमालूमपणे गाफ ल झाले होते क , त ां ाही ानांत येत न त. ते आ ण जौहर ा हाताखालचे सरदारही मोहीम फ े होऊन शवाजी हात आ ा ा ांत रंगून गेले. जणू कोणी ां ावर मो हनीमं च टाकला होता. १ आज साडेतीन म हने अहोरा पालीसारखे सावध रा न ते पाळत ठे वीत होते. धो धो पावसांतही ांची पावले आ ण डोळे जागा सोडू न गेले न ते. पण आज मा गंगाधरपंतांनी शरणागतीची मो हनी टाकली. ांतच वारा सुसाट वा ं लागला आ ण पाऊसही बरसूं लागला. वजांची लखलख आ ण ढगांचा गडगडाट सु झाला. २ गडावर धावपळ, गडबड न ती. पण सवाच दय मा धडधडत होत . गडा ा न ा ा बंदोब ात थोडीही ढलाई न ती. उलट अ धकच द ता होती. कारण गडाची जोखीम सव ी माव ां ा शरावर आली होती. महाराज अ ा एक घटके ने गडाव न जाणार होते. सव तयारी झाली होती. सहाशे ह ारबंद मावळे अंधारात भुतांसारखे ग , पण महाराजांची वाट पाहात बसले होते. ३ आत महालांत महाराज नघ ा ा तयार त होते. महाराजांनी अंतःकरणपूवक जगदंबेचे रण के ले. जणू कांही तुळजाभवानीला ते णत होते क , आईसाहेब, तुम ा कौलावेगळे आ ी कधीही वागल नाही. वागतही नाही. तुम ा मज वांचून सव थ आहे. आशीवाद असो ावा! आ ी नघाल ! उदयोऽ ,ु उदयोऽ !ु महाराज नघ ाक रता वळले. ंबकपंत चता मनाने उभे होत. महाराज ांना णाले, ४ “ ंबकपंत, आ ी नघाल ! गड सांभाळा!” सव वातावरण अ तशय गंभीर होत. महाराज एक महा द कर ासाठी नघालेले पा न प ाळगड ा तटाबु जांचे चरेही सदग् दत झाले होते. काळोखांतून मु ा मनाने ते

महाराजांना जणू णत होते क , राजा, गडाची चता क नकोस. आ ी फार प े आह त. जीव खालीवर होतो तु ाचसाठी! महाराज गंभीरपण पावल टाक त नघाले. ां ा दय ान धैयल ी उभी होती. ां ा ेक ासांतून जणू कांही आदेश उमटत होता क , प ाळागड ा न ावंत तटबु जांनो, मा ा ाण य माव ांनो, माझी चता क ं नका! यश देणारी ीश आ दमाता आहे! जवावरच धाडस आहे. जगदंबेची इ ा दसते क , ह रा संकटां ा नखा ांतून तावून सुलाखून नघाव. आपण एकदा पोत हात घेतला. आता खाली ठे वण नाही! आपआपल कत कसोशीने पार पाड ाचा ास धरा. आपण वाघाच जण जगणार माणस आह त. जर वाघाच जण जगायच असेल तर शका ां ा बंदकु तून सुटणा ा गो ा खायची तयारी ठे वली पा हजे. आपली शकार झाली तरी चालेल. जगांत आप ावर कु णी ेम के ले नाही तरीही पवा नाही; आपण वाघ आह त. मद आह त. रा ाचे शलेदार आह त. महाराज महालांतून बाहेर पडले. महाराजांबरोबर कोणी जोखमीच वडीलधार माणूस कोण जाणार होत? जोखमीचे तर सवच होते! सहाशे जण! पण वडीलधारे अन् ह ाने महाराजांना सांगणारे होते ना! कोण? बाजी भु देशपांड!े अशा अवघड व ाला बाजीच हवेत. बाज ा बरोबर फु लाजी होतेच आ ण ांचे णजेच बांदल देशमुखां ा नसबतीचे मावळे ही होते. ५ महाराजांसाठी एक पालखी तयार के लेली होती. महाराज येतांच सहाशे मावळे उठले. प ाळगडापासून वशाळगड ऊफ खेळणा वीस कोस लांब होता. पायी जा ा शवाय ग ंतर न त. महाराजांना पालखीतून पळवीत ायच अस ठरल होत. ६ आणखीही एक पालखी तयार होती. ही दुसरी पालखी कु णाक रता? -कोण जाणे? महाराजांनी पालखीत पाऊल ठे वल. ेकाच काळीज धडधडत होत. प ाळगड देवाला साकडे घालीत होता क , पावतीपरमे रा, आमचा राजा नघाला; आता तु ीच ा ा बोटांना ध न ाला घेऊन जा! सुख प पोहोचवा! डा ा पाप ांनो, लवलवू नका! वळचणी ा पाल नो, चुकचुकूं नका! अपशकु नी रानपाखरांनो, फडफडू ं नका! आमचे महाराज नघाले आहेत! माव ांनी पालखी उचलली. बाजी भु नघाले. मावळे नघाले. ती रकामी दुसरी पालखीही. पाऊस पडत होता. वारा अ धका धक फोफावत होता.२ आभाळांतील काळे ढग

एकमेकांना दरडावीत होते. वजांचे तडाखे एकमेकांना देत होते. आभाळांत भाऊबंदक माजली होती. गडद काळोखाचे सा ा होत. पौ णमे ा पूण चं ा ा हातांत कांहीही स ा न ती. अगदी पुढे वाटा े हेर चालले होते. ७ मागोमाग सव जण अंधार पोखरीत चालले होते. सांगाती दवा न ता, दवटी न ती, मशाल, हलाल कांहीही न त. पालखी खालीवर लवलव करीत होती. आ ण सहाशे दयेही. रा ीचा हा प हला हर चालू होता. (रा दहा वाजेपयतची वेळ.) गडाचा दरवाजा खुलला. पालखी बाहेर पडली. चै ी पाड ाला ( द. २ माच १६६०) महाराज प ा ावर आले होते; ानंतर आज ( द. १२ जुलै १६६०) पुरेपूर सवाचार म ह ांनंतर ते गडांतून बाहेर पडत होते. दरवाजा मागे पडला. हेरां ा मागोमाग मंडळी चालली होती. कती गुपचूप, कती जपून, कती सावकाश अन् कती झपझप! अंधारामुळे दसत काहीच न त, पण हेर अचूक चालले होते. पाऊस व सोसा ाच वादळ चालूच होते. वजां ा चमचमाटामुळे सवा ा काळजांत ध होई. भीती वाटे क , या ल उजेडांत आपणांस श ूने पा हल तर? -जीव खालीवर होत होता. पाल ांना कती झोके -हेलकावे बसत असतील, पावसा ा झडीखाली मावळे कसे चालले असतील, वजे ा उजेडात ा चब भजले ा माव ांची अंगे कशी चमकत असतील, याची क नाच के लेली बरी. महाराज च रण करीत होते. जगदंबजगदंब! सबंध ड गराव न पाणी खळाळत होत. मोठमोठे धबधबे धो धो धो आवाज करीत खोल द ांत कोसळत होते. रात क ांनी ककश सूर धरला होता. काज ांची चमचम चौफे र चालू होती. सार वातावरण भयानक होत. ांतच ड गरभर पावसा ा पा ावर बह न गेले ा कळं ब, कुं द आ ण कु ा ा जाळी धुंद सुगंध उधळीत हो ा. के वडा घमघमत होता. ८ गडाचा न ा ड गर वादळाश झगडत संपला. आता छाताड जा धडपडू ं लागल . वेढा जवळ जवळ येत चालला. हेर अचूक चालले होते. लखाखणा ा वजांमुळे हेरांनी हे न ठे वले ा वाटेवर ा खुणा दसत आ ण कांहीसा फायदाच होई.२ पायथा जवळ येत चालला. वे ाची ह जवळ येत चालली. -आली! थोड अंतर रा हल. आता अगदी जवाचा करार! ा मुसळधार पावसांतही ेका ा अंगातून, धा ीधस ामुळे घामा ा धारा वाहात असतील कदा चत्! अ ंत सावध होता ेक जण. काळजी! काळजी! काळजी! ा नध ा छाताडांतील उखळांत दणदण कांडण चालल होत.

वीज कडाडली क , काळजांत ध होत होते. जणू मुसळाचा घाव उखळा ा काठावरच आदळत होता. वेढा आता अगदी नजीक आला. शंभर पावले-चाळीस-पंचवीस! पावसाचा आ ण वादळाचा सोसाटा भयंकर होता. तजा ा पलीकडू न जमीन आ ण आ ाना ा दो ी ओठांतून वायु एवढी जबरद फुं कर सतत घालीत होता क , जणू पृ ीची गती रोधली गेली होती. हेरांनी शोधले ा मागावर अन् इतर ही सामसूम दसत होती. दहा पावले गेली! पांच गेली! ऐन वेढाच लागला! सृ ीच थैमान चाललेल८ आ ण माव ां ा खां ांवर रा ाची जोखीम! -हो! आठवल आठवल! युगायुगांनी अशीच एखादी रा उगवते. फार फार शतकांपूव , क लयुगापूव एका भयाण अंधारकोठड त एक द बालक ज ाला आल. ज ाला आ ाबरोबर ाला ठार मार ासाठी रा सांनी ा कोठडीला वेढा दला होता. ती रा अशीच होती. अशाच वजा. असेच काळीज धडधडत होत. असाच असुरांचा वेढा भवती. वसुदेवाने बाळाला घेतल आ ण धडधड ा काळजाने, भेदरले ा ीने, टकमका चौफे र पाहात, देवाचे नांव घेतबाजी भूंनी आ ण माव ांनी वे ांत पाऊल टाकल! चपळाईने, झप झप झप मावळे पालखी घेऊन पळत होते. ेकाचा जीव मुठ त होता. श ू ा ऐन ओठांत होते ते. पावसाचे आडवे तडवे फटकारे बसत होते. वजा कचाळत हो ा. हेरांनी नवडले ा ा सांधी-सपाटीत मुळांतच पहारे न ते. २२ जे मोच आ ण चौ ा-पहारे नेहमी क चत् दूर असत, तेही या तुफान वादळामुळे जागा सोडू न तंबूंत बसले होते. हाच तो गाफ लपणा. परंतु तेव ांत जर एखा ा हशमाने पा हल तर? फाडकन् एखादी गोळी कोठू न सणाणली तर? कोणाचीच दय जागेवर रा हलेली न ती. सव भरवसा जगदी रावर टाकू न एक एक पडत पाऊल पदरांत घेत ते चालले होते. वे ाची ह संपत आली. थोडीशी उरली. जौहर ा हशमांना क नाही न ती. ते आपआप ा डे ांत सुखी होते! एव ा भयंकर पावसांत अन् वादळांत कोणता हशम पहारेकरी तंबू ा बाहेर येईल? अन् तेही उ ाच रा शवाजी जातीने जौहरसाहेबां ा तंबूंत तः होऊन हजर होणार हे न ठर ानंतर? आता ज री काय पहा ांची न मो ाची? वळचणी

ा पाल नो चुकचूकूं नका! डा ा पाप

ांनो लवलवूं नका!

जौहरचे हशम अव ा एका दवसासाठी एवढे गाफ ल बनले! महाराजांना घेऊन सहाशे लोकांची टोळी वे ांतून नघून जात होती. श ूला फ नसगाचाच सडसडाट ऐकूं जात होता. ९ शवाजी पळतोय, याची ांना क नाही न ती अन् चा लही न ती. महाराजांना नसगाने अनुकूल साथ दली. ११ वे ाची ह संपली! ओलांडली. सवा ा दयांतून आनंदाची ळु ू क आरपार नघून गेली. पण भय संपल न त. वेढा मागे पडत चालला. पालखी पुढे पळत होती. श ू मागे रा हला. चुटक ा अंतरावर, टाळी ा अंतरावर. हाके ा, शळे ा, शगा ा अंतरावर. आपण सुटल , या आनंदाने माव ांच मन मोहरल . आता वशाळगडा ा रोखाने पावल धावत होत . महाराज स ी जौहर ा मगर मठ तून, न े मगरमुखांतून सहीसलामत नसटले होते. खरोखर आ य! तुळजाभवानीनेच श ूला भूल घातली खास! १० पालखी वे ापासून झपा ान दूर चालली होती. आता ड गराची मुरमाड जमीन संपून चखल सु झाला. १२ पचक् पचक् पावले वाजूं लागली. अंधार मी णत होता. पावसाने

भजत असलेल झाडांच पान वजेने णो ण चकाकत होत . आणखी कांह अंतर तुटल क नधा अन् बनबोभाटपणे वशाळगडा ा पाय ापयत तरी पोहोचायला हरकत न ती. कु ठे उं च, तर कु ठे खोल, कु ठे गवत तर कु ठे दगडध डे, कु ठे शेवाळे तर कु ठे चखल, अशी ती अडचणीची वाट होती. कांही कांही ठकाणी तर जांघड जांघड चखल होता.२ महाराज पालखीत बसले होते, पण मनआणखी बरच अंतर काटल गेल. पालखी पुढे पुढे धावत होती. ा सहाशे का ाकु साव ा भुतां माणे गुपचूप पळत हो ा. मधूनच एखादी डरकाळी उठे ! काळजांत चरर होई. वाघां ा डरका ा हो ा ा! पावसाने सतावलेले वाघ झाड तून डरका ा फोडीत होते.१२ पानापानांव न टपटपणारा पाऊस आ ण रात क ांचे एका सुरांतले करर संगीत अखंड चालू होत. जौहरची छावणी आता खूप मागे पडली होती. इत ा भयाण अंधारांत, मुसळधार पावसांत आ ण खडतर आडरानांत कोणीही माणूस फरकणच अश होत. धोका संप-! शूःऽऽ! झाड त खुजबुजल? वाघ? वाघांचे डोळे चमकले? कोण? कोण? कोणी नाही! नाही, नाही! त पाहा, त पाहा! कु णी तरी आहे तेथे! कोण? कु णास ठाऊक, पण माणूसच! न कु ठे ? कती जण? नाही माहीत! भयाण काळोखांत इ तहासाला नाही माहीत. परंतु हेरच ते जौहरचे! १३ महाराजांना घेऊन पळतांना सहाशे ा टोळीला ा हेरांनी पा हल.१३ डु पे थरारली. खूप जोरांत आ ान कडाडल. महाराजां ा आ ण माव ां ा काळजांत वीज सळसळून गेली. सगळे च दचकले. आप ाला कोणी तरी पा हल? पण कोठू न आ ण कती जणांनी? आता ा भयंकर रानांत, भीषण अंधारांत कस समजायच? कस ओळखायच? कस शोधायच? जौहर ा छावणीतीलच ते हेर होते. एकटा न ;े दोघे जण कवा दोघांपे ा जा च!१३ इ तहासाला एवढेच फ माहीत आहे. आता ा अंधारांत हेरांना शोध ाचा य करणही अश आ ण धो ाच होत. कु ठे सापडायचे ते? आ ण तेव ांत ां ापैक एखादा जरी नसटून जौहर ा छावणीकडे पळाला तरीही श ू पाठलागावर येणारच! णून वेळ धो ात थ घालव ापे ा जोरात पळण हाच के वळ उपाय होता! आता दुसरा उपायच न ता! नाही तर श ू येऊन आडरानांत शकार गाठणार, ह न होत! एकच ण गेला आ ण मावळे थांबले. भराभरा ती रकामी पालखी पुढे आली. माव ां ा टोळीत एक जण अगदी महाराजां माणे पोशाख के लेला होता. गडाव न

नघतांनाच हा सव साज- शणगार ाने के लेला होता. या ग ाला दाढीही होती. ामुळे तो महाराजांसारखाच दसत होता. आता वचार करायला वेळ न ता. जो वचार करायचा तो पूव च के लेला होता. तो मावळा गडी झटकन् ा रका ा पालख त बसला! ा ा पालखीसांगाती पंधरा-वीस मावळे रा हले. न ा ‘महाराजांची’ नवी पालखी सरळ नेहमी ा मागाने चालू लागली आ ण खु शवाजीमहाराजांची पालखी माव ां ा मो ा टोळीसह एकदम आडरानांत घुसली. १४ बाजी भु अथात् महाराजां ा पालखीबरोबर होते. नेहमीची वाट सोडू न ांनी मु ामच वेगळी आडवाट धरली.१४ श ूचा पाठलाग होईल, तो घो ाव न होईल णून श तेवढ अंतर काट ाक रता व श ूचा वेळ फु कट वाया घाल व ाक रता ही यु ी!१४ महाराजांची पालखी आडवाटेने वशाळगड ा रोखावर नघाली, तरीही काळजी संपलेली न ती. पाठलाग होणार हे न च होते. श ूला लकावणी द ामुळे, फ आणखी कांही तास श ू महाराजांना गाठूं शकणार न ता. तेव ा वेळेतच अ तशय जोराने जाऊन अंतर काटायचा य मावळे आ ण बाजी क ं लागले. जवापाड य ! आ ण खरोखर भयंकर घाईघाईने माव ांनी पळावयास सु वात के ली. माव ां ा आ ण बाज ा जवाची उलघाल सु झाली. महाराजांना भ व दसूं लागल. पालखी ह ाळत होती. ग डे हदोळत होते. न ,े महाराजांच काळीजच! पण महाराज माव ां ा आ ण बाज ा ता ांत होते. पालखीतून पाय उत न चाल ाने महाराजांना ास फार फार झाला असता. पळ ा ा वेगांत कसूर तर, पालखी खां ावर घेऊनही होत न ती. महाराजांना घेऊन पळत रहायच, एवढेच माव ांना आ ण बाज ना समजत होत. ब ! हेर के ाच अंधारांतून सळसळत छावणीकडे धावत गेले होते, जौहरला बातमी दे ासाठी क , दु न् शवाजी भाग गया! दौडो! भयंकर संग हा! आता वे ांतली ग नमी फौज येणार! पाठलाग होणार! बाज ा काळजात चतेची चता पेटली. महाराजांना पालखीतून उत ं न देता बाज ची आ ण माव ांची पराका ा चालली होती, जा ीत जा जोरात धाव ाची. खाली उत न पळ ाक रता बाज ना कवा माव ांना महाराजांनी काय काय टल असेल ते के वळ ांचे ांनाच माहीत. इ तहासाला माहीत नाही. अजून कती दूर दूर वशाळगड होता. काय होणार आता? ते ीभवानीच फ जाणत होती.

आ ण खरोखर माव ांनी कांही कांही उसन ठे वल न त. खाली दोन दोन वीत चखलाची रबडी होती.१२ पायांत काटा मोडतोय का घो ांत पाय मुरगाळतोय याचा वचारही ते करीत न ते. महाराजांना आप ा माणसांचे ते क पाहवत न ते; पण ते ां ा न ेचे अन् ेमाचे स कै दी होते. स ी जौहरचे हेर शवाजी पळा ाची भयंकर बातमी घेऊन छावणीत येऊन धडकले!१३ सग ा छावणीत ही बातमी पसरली.१४ गडबड उडू न गेली. शवाजी पळाला! शवाजी पळाला! असा कसा पळाला? कोण जाणे! पण पळाला! अजून पळतोय! वशाळगडा ा रोखाने! पालखीत बसून पळतोय! ही बातमी स ी जौहर ा कानांवर आदळली. व ाघातच होता तो ा ावर! ाचे कान, डोळे , मन एकदम सु च झाले. आपण हे काय ऐकतो आहोत हेच ाला समजेना! तो डोळे ताणून पसाटासारखा होऊन पा ं लागला. जणू महाभयंकर जल लयांतील भोव ांत सापडू न तो गरगरा गरगरा फरत होता! १६ अस वाटल क , आता हा एकदम वेडा होणार. शवाजी- शवाजी पळाला? पळाला? कसा? कसा? कसा? साडेचार म हने ह ारो हशमां ा फौजेसह, तोफखा ासह, मोठमो ा सरदारांसह बळकट वेढा घालूनही अखेर तो पळाला? स ी जौहर भयंकर उ होऊन, प ा ापाने णाला,१६ “या अ ाह! यह ा आ? इस परनाले कलेपर जेर कया वा दु न हमको धोका देकर भाग गया! ये कै से आ? अब हजरत शाह आ दलशाह क खदमत म म कै से पेश होऊं ? इ ाम का भारी दु न मेरे पंजेसे लूट गया! यस सुनकर शाइ ेखाँ और सारे सरदार मुझे ा कहगे? मेरे शकं जेसे एक बेशक मती जेवर गायब हो जानेसे मुझे कतनी ख गी हो रही है यह कै से बताऊं ?” जौहर कमालीचा उ झाला.१४ आता काय क अन् काय नको, हे ाला समजेना. सव सरदारही दङ् मूढ झाले. बाहेर पाऊस पडत होता. छेः! -जौहर ा साडेतीन म ह ां ा अ व ांत ामा णक क ावर पाणी पडत होते त. जौहर ा पुढे स ी मसूद उभा होता. जौहरने एकदम ा ाकडे बोट क न टल, १७ “ दलेर मसाऊद, तुम फौरन शवाजी का पीछा करो! मेरे हाथ से एक बेनजीर नगीना नकल गया! हमारी आँ ख म धूल झ ककर शवाजी भाग गया! मसाऊद, तुम ही उसका पीछा करो! जाओ!”

स ी जौहरचा कू म होतां णीच मसूद घाईने नघाला.१७ छावणीत फौजेची एकच धांदल धावपळ उडाली. दोन हजार घोडे ार आ ण एक हजार पायदळ मसूद ा कमाखाली तयार झाल.१४ ारांची फौज बनीवर घेऊन मसूद दौडत सुटला. वशाळगडाकडे! हा स ी मसूद अ तशय शूर व जौहरचा न ावंत सरदार होता. तो मुळी जौहरचा जावईच होता. मुलीचा नवरा. मसूदची फौज नघाली. खूप जोरात नघाली. पण तो पाऊस, तो अंधार, ती भयंकर खराब वाट, शेवाळे , नसरड, चखल वगैरे अडथळे अटळ होते. ाचे हशम शेवा ांत रपारप पडत होते. काही ठकाणी तर ां ा घो ांचे पाय गुड ागुड ाइत ा चखलांत तत होते. १८ सवात अडथळा अंधाराचा होता. धडपडत धडपडत मसूद वशाळगडा ा र ाने चालला होता. कती तरी वेळ तो आ ण ाच सै र ा तुडवीत होत. पण शवाजीची कांहीच चा ल लागेना! पळत होते. पडत होते. अंगभर चखल माखला जात होता. तरीही पळत होते. शवाजी हवा होता! वजां ा चमचमाटांत फ झाडी, चखल व ध डेच दसत होते. बराच बराच र ा तुड व ानंतर वजे ा काशांत मसूदला एकदम पंधरा-वीस माणसे आ ण एक पालखी पळताना दसली! एकदम आनंदाची उकळी आ ण आरोळी फु टली! शवाजी! शवाजी! पकडो! पकडो! ठाय्रोऽ! ठाय्रोऽ! मसूद आ ण मसूदचे ार चखल उडवीत ताड ताड दौडत नघाले. पंधरा-वीस मावळे पालखी पळवत होते. एका णांत पालखीला ारांचा गराडा पडला!१४ पालखी थांबली. पालख त कोण आहे, असे मसूदने दरडावून वचारल. माव ांनी सां गतल क पालख त शवाजीमहाराज आहेत! शवाजी? णजे सापडलाच! मसूदचा आनंद सै ांत मावेना! फसवून पळून चाललेला तो लबाड अखेर सापडलाच! मसूदने पा हल. अंधारांत शवाजीमहाराज पालखीचा ग डा ध न बसले होते! आता न शबात ज ल हलेले असेल त भोगायला महाराज तयार होऊन बसले होते. मसूदला वजयाचा आनंद होत होता. फ !े शवाजी जकला! सारी मराठी दौलतच जकली! न ा आनंदा ा, अमाप न ा क नां ा, उ ाहा ा वजा वजापुरी सै ात चमकत हो ा. मसूदने पालखी ा भवताली सश हशमांचा पहारा घालून पालखीसह महाराजांना कै द के ल. मावळे ही पकडले आ ण पालखी प ाळगडाखाली छावणीत घेऊन जा ाक रता आप ा फौजेचे त ड ाने माघारी वळ वल!१४

आता अगदी आनंदाने चखल तुडवीत मसूदची वजापुरी फौज परत माघारी नघाली. - आ ण पालखीसह छावण त आली. महाराज पळून गे ामुळे छावणी अगदी उदास झाली होती. जौहर प ा ापाने जळत होता. एव ांत ओरडत गजत वजापुरी फौज माघार आली. छावणीत बातमी पसरली, शवाजी सापडला! कै द झाला! जौहरलाही समजल. जौहरला के वढा आनंद झाला! हरपलेले यश स ी मसूदने खेचून आणल! जौहरला जावयाब ल के वढी ध ता आ ण अ भमान वाटला असेल त तोच जाणे! चखलाने माखलेले वजयी वीर आले. ांचे चेहरे मा कमळासारखे फु ललेले होते. पालखी आली. जौहरने आ ण इतर सरदारांनी पा हली. पालखी थांबली. महाराज पालखीतून उतरले. मंडळी नरखून पा लागली. आ ण ां ा चेह ांवरचा आनंद घरंगळूं लागला! शंका आ ण संशय उमटले. बळावल. अन् मंडळ ची खा ी झाली क , हा शवाजी न !े दुसराच कोणी तरी असला पा हजे! पूव काही जणांनी शवाजीला पा हलेल होत! घात झाला! ांनी ‘महाराजां’ची चौकशी के ली. आ ण ांना समजल, क , हे शवाजीमहाराज नसून ‘ शवाजी’ नांव असलेला एक ावी आहे!१४ भयंकर घोटाळा झाला! एकदम वातावरण पालटल. सोसा ा ा वा ांत आनंद पार उडू न गेला. फ जती! न ळ फ जती! जौहर भयंकर वैतागला. छावणीत पु ा धावाधाव सु झाली. चडू न कू म सुटले. मसूदला तर मे ा न मे ासारख झाल. ाने पु ा तडकाफडक फौज बाहेर काढली. पु ा पाठलाग! एव ा वेळात महाराज खूप खूप दूर गेले होते. म रा उलटून गेली होती. मसूद आता अगदी चडू न संतापून नघाला. दोन हजार घोडदळ दौडत नघाल. मागोमाग एक हजार पायदळ नघाल.१४ पु ा तीच वाट. तोच चखल. तेच शेवाळे . अंधार आ ण अडथळे . महाराजांची पालखी घेऊन मावळे झपा ाने चाललेच होते. तासांमागून तास चालले होते. मावळे शक ीने पालखी पळवीत होते. स ी मसूदही शक ीने पाठलाग करीत होता. मागचा श ू याय ा आत वशाळगडाखाली श ूला जकू न गडावर महाराजांना जायच होत! ह श होत काय? अश ! कारण अजून जवळ जवळ दहा कोस लांब वशाळगडचा पायथा होता! वशाळगडा ा पाय ाशी जसवंतराव व सूयराव मोच लावून बसलेच होते. पण ही गो महाराजांना माहीतच न ती.

पहाट झाली! चता वाढत होती, माग ा आ ण पुढ ा दो ी श ूं ा कती भयंकर यातनांतून रा आ ण महाराज चालले होते! उजाडल! आषाढ व तपदा उगवली ( द. १३ जुलै १६६०) आ ण आली! स ी मसूद ा घोडे ारांची आरोळी आली! महाराजां ा आ ण सवा ाच दयात चर झाल, अजून पाच कोस जायच होत अन् तेथेही वेढा फोडू न वशाळगडावर चढायच होत. आता? स ी मसूद दौडत येत होता. चखलाने भरलेले ाचे ते ल र मागोमाग दौडत होते. एक हर दवस वर चढला. माव ांची, बाज ची आ ण महाराजांची उलघाल उडाली. मो ा मेटाकु टीने ांनी गजापूरची घोड खड गाठली. आ ण आलाच मसूद! ाचे घोडदळ आ ं दत येताना दसूं लागल. वशाळगड अजून चार कोस दूर होता. आता श ू हमखास गाठणार; तो सं ेनेही खूप आहे. ाला फसवून आपण प ाळगडाव न पसार झा ामुळे तो भयंकर चडलेला आहे; आपली फौज रा भर चालून दमली आहे; दोघा श ूं ा का ीत ती साफ कापली जाईल, ह महाराजांना आ ण बाज नाही दसल. आता वचार करायलाही वेळ न ता. अस संकट कधीही आल न त. अस कधी येऊही नये. आता काय करायच? बाज नी सार काही ओळखल. महाराजां ा जवाची तडफड ाना दसत होती. महाराजांनी एक णभरही थांबण घातक होत. समो न खडी ा रोखाने श ू चवताळून येत होता. खड उं च होती. वाट अ ं द होती. घशासारखी अ ं द वाट. घटसपाने रा ाचा ाण या खडीत गाठला होता. घसा आवळत आवळत बंद हो ाची वेळ येऊन ठे पलेली पा न महाराजांना बाजी कळवळून वनवूं लागले क , तु ी इथ थांबूं नका! गनीम अफाट आहे. आपण थोडे आह त. गनीम दावा साधील. तु ी थेटं गडाकडे धावा. मी इथे खड रोखून धरतो. एकालाही खड चढू देत नाही. तु ी जा! जा! १९ के वढ धाडस! महाराज पुढे गेले तरी सुखासुखी गडावर पोहोचू शकत न ते. कारण जसवंतराव व सूयराव वशाळगडा ा पाय ाशी फौजे नशी मोच बांधून रा हलेले होते. बाजी णत होते क , तु ी गडावर पोहोचेपयत श ूला अडवून धरत ! णजे अजून काही तास! तोफेआधी मरे न बाजी, सांगा मृ ूला!

काय माणस ह ! ह माणस महारा ाचा संसार थाट ासाठी ज ाला आल . तः ा जवाची यांना पवाच काय! यां ा एका हातावर तुळशीप उमलत होती अन् दुस ा हातांत नखारा फु लत होता आ ण महाराजांना त आप ा नःश ेमाने वचारीत होती, “महाराज! सांगा यांतले संसारावर, घरदारावर काय ठे व?ूं ” ध ध मरा ांची जातकु ळी! श ू खडी ा पाय ाशी येऊन ठे पला. घाईगद त बाज नी महाराजांना नवाणीने टल,१९ “महाराज, तु ी जाण! या खडीम े मी न े मावळे घेऊन दोन हरपावेतो तुम ा पाठीवर फौज येऊं देत नाही. साहेब न े लोक घेऊन नघोन जाण! गडावर जातांच तोफांचे आवाज करणे! त पावतो ग नमाची फौज येऊं देत नाही! आ ी साहेब कामावरी मरत !” जा, जा! आमची चताच क नका महाराज! आ ी येथे सुखी आह त, असे णून ांनी महाराजांना बळ बळ वशाळगडा ा वाटेला लावल. न े मावळे महाराजांबरोबर दले आ ण न े आप ा सांगाती ठे वले. बाज ा सांगाती रा हलेले मावळे हरडस मावळांतील होते.५ बाज नी महाराजांना अखेरचा मुजरा के ला. हर हर महादेव!

तीनशे माव ांसह बाजी खडी ा त डावर येऊन उभे रा हले. ते आवेशाने स ी मसूद ा फौजेला जणू आ ानच देत होते क , या या, लेकांनो! आमचा राजा हवाय नाही का तु ांला? या इकडे! श ूची प हली भयंकर लाट खडीवर थडकली. बाज ची वानरसेना खवळली होती. खड चढू न येऊं पाहणा ा आघाडी ा हशमांची डोक नारळासारखी खडाखडा फु टू लागल ! उसा ा कां ांसारखी हातापायाची हाड मोडू न पडू ं लागल . धो ांचा मारा करण हा तर माव ांचा नेहमीचा आवडता खेळ. श ूचा एकामागोमाग एके क हशम गड गड गड गड कोलमडत खडी ा पाय ाशी आपोआप पोहोचूं लागला. महाराज वशाळगडाकडे दौडत होते. गडाचा पायथा अजून चार कोस दूर होता. णजे पाय ाशी पोहोचायला कम त कमी दीड-दोन तास हवे होते. तकडे प ाळगडा ा पाय ाश स ी जौहर आ ण फाजलखान यांनी गडाचा वेढा पु ा स के ला होता. जौहर तः वे ांतच थांबला होता. ब धा ाला अस वाटले असाव क , कदा चत खरा शवाजी अजून गडावरच असेल! जर वेढा ढला पडला तर खरा शवाजी पळून जाईल! बाजी आ ण ांचे मावळे कमाली ा शौयाने खडीत लढत होते. २० दवस मा ावर चढत होता. सूय पुढे पुढे चालला होता. पण ढगांआडू न! महाराज वशाळगडाकडे धावत होते. पायथा अगदी जवळ आला होता. थोडच अंतर उरले होते. गडावरती भगवा झडा उं च उं च फडफडत होता. गडा ा तळाशी श ूचे णजे श ू बनले ा आप ाच मरा ांचे मोच लागलेले होते. काय ायच असेल त होईल, अशा नधाराने महाराज तीनशे माव ां नशी झाडीतून झरझर झरझर चालले होते. तकडे खडीत शथ ची ंजु चालूच होती. वशाळगडाखालचे सूयरावाचे व जसवंतरावाचे मोच सावध झाले. दोघाही सरदारांना समजल क , माव ांचा जमाव घेऊन खासा शवाजीराजा गडाकडे येतोय! उठलेच लगेच ते चं -सूय, महाराजांना अडवायला, मारायला, पकडायला! रा ाचे ह कमनशीब! ही आमचीच माणस! काय, बोलावे, तरी काय यां ा बाबतीत? वा वक या सूयरावाने गजापूर ा खडीकडे धाव घेऊन बाजी भूंना णावयास हवे होते क , ‘बाजी, तु ी रा भर थकलेले आहांत. मी उभा राहतो खडीत! तु ी मागे ा!’ ातं ा

ा सूया स

हो! आता तरी स

हो!

आ ण मग मसूदवर यश मळवून अन् बाज ना सुख प घेऊन सूयरावाने महाराजां ा मुज ास अ भमानाने जावयास हव होत. पण हे के वळ च, च! अंधाराची सेवा कर ांतच भूषण मानणारे सूय हे! ते चालून नघाले महाराजांवरच! २१ सूयराव सु ाचा ह ा आला. महाराजांची भवानी ानांतून बाहेर पडली. मावळे न डरतां, न हटतां उसळून श ूवर नघाले. शथ क न गडावर पोहोचायचच, असा ांचा नधार होता. लढाई जुंपली.२१ तकडे खडीवर ह ावर ह े चढ व ाचा मसूदने सपाटा लावला. खडीत बाजी अडसरासारखे उभे रा न लढत होते. भयंकर रणकं दन चालल होत. मसूदची नवी ता ा दमाची कु मक रीघ लावून वर चढत होती. बाजी आ ण ांचे मावळे लालीलाल झाले होते. रा भर दमूनही ही ंजु ांनी नेटाने चालूं ठे वली होती. जखमांनी लालबुंद झाले ा बाज ा तलवारी फरतच हो ा. जणू आगीचा तांबडा लाल उभा लोळच ठण ा उधळीत नाचत होता. बाज ांत एवढी ताकद आली तरी कोठू न?

महाराजांना पाऊल पाऊल ंजु ून पुढे सरकाव लागत होत. ांना ओढ लागली होती गड गाठायची. सूयराव जीव खाऊन ांना तरोध करीत होता. महाराज जणू पुरा ा उल ा धारत पो न उगम गाठायची धडपड करीत होते. श ू ा तकार-लाटा ां ावर थडाथड आपटत हो ा. दुपारचे दोन वाजले! सूय मावळतीकडे ढळला. सूयरावाचा तकार महाराजांपुढे फका पडू ं लागला.२१ तो व जसवंतराव आप ा मो ा फौजेसह ह े चढवीत होते. पण तरीही महाराज पुढे पुढचे घुसत होते. दुपारचे चार वाजले! खड चढू न जा ासाठी मसूद पराका ा करीत होता. ाला अजूनही मुळीच यश येत न ते. वशाळगड चढू न जा ाक रता महाराजही पराका ा करीत होते. अन् अखेर सु ाची क डी फु टली! महाराजांनी व माव ांनी गडावर धाव घेतली.२१ आता खरोखर बाज ची शथ झाली होती. ते अजूनही खड अडवून उभेच होते. ांना खूपच जखमा झा ा हो ा. र गळत होते. अनेक मावळे म न पडले होते. श ी आटत आटत चालली होती. तरीही ंजु त होते. कारण गडाव न अजूनही तोफा ऐकूं आ ा न ा ना! अखेर महाराज गडावर पोहोचले! लढू न लढू न दमलेले महाराज गडांत शरले. प ाळगडाव न काल रा नघा ापासून बरोबर सात हरांनी, णजे एकवीस तासांनी ( द. १३ जुलै १६६०, सायंकाळ सुमारे सहा वाजतां) ते वशाळगडावर दाखल झाले. महाराजांना ओढ होती बाज ा भेटीची. फु लाजी ा भेटीची. बाज ना ओढ होती तोफां ा आवाजांची. कालपासून सतत एकवीस तास चाल ाचे व लढ ाचे म क न शरीर वल ण थकले होते. जखमांनी देह पजून गेला होता. शरीर आता नकराने उभ होत. तरीही ंजु त होत. अजूनही तोफांचा आवाज उमटत न ता. खड र ाने भजून गेली होती. एव ांत-धडाड धडडडड! -आवाज कडाडला! प हली तोफ उडाली! धडडड! दुसरीतसरी….तोफा उडू ं लाग ा. वशाळगडाव न महाराजांनी सरब ी सु के ली. न े न ,े महाराजच तोफे ा त डाने ओरडू न ओरडू न हाका मारीत होते, ‘बाजी, बाजी लौकर या! मी गडावर पोहोचल ! तुमची मी वाट पाहतोय! लौकर या!’

तोफांचा धडाका माव ांनी ऐकला! अन् के वढा तो आनंद! महाराज पोहोचले! महाराज पोहोचले! बाजी आनंदले. एव ांत-घात झाला! बाज चा आत र उमटला! श ूकडील कु णाचा तरी अक ात् एक घाव सपकन् बाज वर पडला! घळ्कन् र ाचा ल ढा फु टला! ातं ा ा सूया, स हो! आता तरी स हो! बाज ची मूत कोसळली! गजापूरची खड पावन झाली! पावन खड! दाट वृ राजीखाली, लवलव ा तृणांकुरां ा संगत त, नजन एकांतात, स ा ी ा कु शीत, समाधी ा पा व ाने आ ण सती ा गांभीयाने उभी असलेली ती पाहा ती गजापूरची खड. पावन खड. प ाळगडापासून सतरा कोसांवर. उं च आहे. अवघड आहे. हचा माग खाचखळ ांनी आ ण का ाकु ांनी सजला आहे. एका भयंकर घटसपा ा तडा ांतून हरडस मावळांत ा गरीब शेतकरी माव ांनी रा ाचे ाण वांच वले, ते याच खड त. पावन खड त ा मातीला सुगंध आहे बाज ा ागाचा. जर तेथील मूठभर माती पा ात टाकली तरी पा ाला रंग चढेल बाज ा र ाचा. जर तेथील ज मनीला कान लावला तर आवाज येईल, बाज ा त डू न कडाडले ा महारा ा ा महामं ाचा! -हर हर महादेव! हर हर महादेव!

आधार : ( १ ) शवभा. २६।४८, ७२; २७।२, १२. ( २ ) शवभा. २६।६९ ते ७१; पसासंल.े ८३१. ( ३ ) शवभा. २६।६७. ( शवभा. २६।५६ ते ६५. ( ५ ) जेधे क रणा. ( ६ ) शवभा. २६।६७. पसासंले. ८३१. ( ७ ) शवभा. २६।७१ व ७७. (

े

ं े

४) ८)

शवभा. २६।६९ व ७०. ( ९ ) शवभा. २६।६७ ते ७७; पसासंल.े ८३१. ( १० ) शवभा. २६।४८ व ७२. ( ११ ) शवभा. २६।७०. या ोकांत, ‘अनुकूल वारा’ णजे वादळी सोसा ाचा वारा हेच अ भ ेत आहे. ोकांत ‘मंथरः’ असे वशेषण आहे. पण ‘मंद’ वारा कोण ा ीने महाराजांना अनुकूल ठरेल? या संगी सोसा ाच वादळ व पाऊस चालूं अस ाच, पसासंले. ८३१ म ेही टले आहे. ( १२ ) शवभा. २६।७३ ते ७७. ( १३ ) शवभा. २७।१४. ( १४ ) पसासंले. ८३१. (१५) शवभा. २७। १५. ( १६ ) शवभा. २७।१६ ते २०. ( १७ ) शवभा. २७।२० ते २३. ( १८ ) शवभा. २७।२४. ( १९ ) एकलमी. ३९. ( २० ) जेधेशका. क रणा. ( २१ ) शवभा. २७।२६ ते २८. ( २२ ) शवभा. २६।७७. (२३) शवभा. २७।३. शवाय शचवृसं. २ व ३ खंड पाहा.

क

े वशाळगड

बाजी भु पडले. उरले ा माव ांनी माघार घेतली. महाराज गडावर पोहोचले होते. ाक रता एवढा अ हास मांडला होता, त काम फ े झालेल समज ावर खडीत थांब ाची गरज न ती. माव ांनी सांभाळून माघार घेतली आ ण ते जंगलात, पहाडांत पसार झाले. खडीतील बांध नाहीसा होतांच एकदम मसूद ा फौजेचा ल ढा खडीत घुसला. जवळ जवळ दोन हर, णजे सहा तास मसूदचे सै खडीशी ंजु त होते, तीन हजार श ूंशी बाजी भु फ तीनशे माव ां नशी सहा तास ंजु ले. १ अनेक मावळे ठार झाले. शेवटची आ ती पडली बाज ची, स ी मसूद तडक वशाळगडाकडे दौडत नघाला. ाच सै व तोही फार मला होता. ा ‘ ा ाने’ फ जती के ामुळे मसूद खजील होऊन इरेला पेटला होता. अखेर मसूद वशाळगडा ा पाय ाश येऊन पोहोचला. तो येतांच सूयराव सुव व जसवंतराव ाला सामील झाले. शवाजी गडावर पोहोचला. हे समजतांच मसूदला फार खेद झाला. आता ही शकार गवसणे अ ंत कठीण आहे, ह ाला दसल. कारण शवाजी एका ता ा दमा ा क ांत घुसला. आता पु ा प ह ापासून, वशाळगडाला वेढा घाल ापासून तयारी करावी, ते ा कदा चत् शवाजी शरण यायचा! छेः! तीही आशाच नको, वेढा घालाय ा आधीच एखा ा चोरवाटेने तो दुस ा क ावर पसार होणार अन् मग ही शवा शवी कधीच संपायची नाही! मसूद हताश झाला आ ण चडलाही. चडू न ाने सूयराव-जसवंतराव यां ासह वशाळगडास पु ा वेढा घाल ासच सु वात के ली. पु ा एकवार तोच य ! २ गनीम गडाला पु ा वेढा घालतो आहे, ह महाराजांनी पा हल. वेढा पडाय ा आं तच तो उड वला पा हजे, अस ठरवून महाराजांनी गडाव न आपल शूर मावळी पायदळ मसूदवर

सोडल.२ गडावरचे ता ा दमाचे मावळे आले आ ण दमले ा मसूदला आ ण सूयरावाला ांनी सळो क पळो क न सोडल. ां ा तखट ह ापुढे वजापुरी फौज तगेना. असं लोक ठार झाले. जखमी झाल. हात, पाय, मुंडक गडा ा पावलांवर तुटून पडल .२ का ा खडकावर तांबडालाल शडकावा पडला. माव ां ा ह ामुळे मसूदचा टकाव लागेना. वा वक ा ा फौजत असं शूर हबशी हशम होते.२ ध ाड हबशी आ ण चपळ मावळे कडा ाने ंजु ले. जणू हगोलांची ट रच! मसूदचे ह फरले! अतोनात य क नही यश येईना. मसूद फार ख झाला. मरा ां ा त डावर उभ राहणही अश झाले. ाने हवाल दल होऊन माघार घेतली. नुसती माघार नाही, -पलायन! सूयरावही पळाला! जसवंतरावही पळाला! वशाळगड स ा ी ा ऐन क ावर वसलेला आहे. ा ा पूवला ‘देश’ आहे आ ण प मेला लगेच खोलवर कोकण आहे. णजे वशाळगडाव न जर माणूस कोकणांत उतरला तर ाचा पाठलाग कर ासाठी अंबाघाटाने कवा अण ु राघाटाने कोकणांत उतरावे लागणार! णजे के वढा वाकडा वळसा तो! बर समजा असा हा लांबचा वळसा घालून वशाळगडाचा कोकणी पायथा गाठलाच तर? पण उपयोग काय गाठू न? पळून जाणारा काय पाय ाशी वाट का पाहात बसणार आहे? तो तेथूनही पसार होणारच. कोकणांत क े अनेक. बंदर अनेक. समु अफाट आ ण रा ाचे आरमारही सुस . अशा प र त त शवाजीराजा ा ा अनेक दालनां ा जादू ा घरांत ाचा पाठलाग करणे अ ंत अवघड होत. अश च होत. स ी मसूद, सूयराव सुव आ ण जसवंतराव यांना ही वा ाची शकार सापडण अश च होते. स ी जौहर मो ा आशेने आप ा शूर जावयाची वाट पाहत होता. शवाजी मसूद ा हात लागेल ही आशा होती. पण तीही नराशा झाली. मसूद लाजेने मान खाली घालून आला. जौहरला फार वाईट वाटले. साडेचार म हने के लेले वे ाचे क के वळ एका रा ी ा गाफ लपणाने साफ वाया गेल.े आता प ा ाप क न कांहीही उपयोग न ता. मसूदला परत जवंत आलेला पा नच जौहरला हायस वाटल! कारण शवाजीशी ंजु ायला जाणारा माणूस परत सुख प बचावून येण मु ल असत, हे ाला ठाऊक होत. ३ शवाजी पळून गे ाची बातमी समज ावर बादशाह काय णेल, दरबार काय णेल, जग काय णेल, आपला उपहास करील काय, हीच चता जौहरला लागून रा हली. ४ आपण

इमानदारीने वागल , क के ले, एवढ तरी बादशाह मानील का? क , तो आप ालाच बेइमान ठरवील? तो दुदवी जौहर या चतेत बुडून गेला. तरी पण प ाळगड जकू न ायचाच, असा न य ाने के ला. याच वेळ नवाब शाइ ेखान चाकण ा क ाला वेढा घालून बसलेला होता. तोही अहोरा अ व ांत धडपड करीत होता चाकण जक ासाठी. पण क ा काबीज हो ाची अजून तरी काहीही च दसत न त . मरा ां ा हातून मोगलांची माणस मा रोज मरत होती. अजून कती दवस वेढा घालून बसाव लागणार आहे, याचा शाइ ेखानाला अंदाजच येत न ता. शाइ ेखान एक लाखा ा वर फौज घेऊन पु ांत आला. ांतील चतकोरभर फौज घेऊन तो चाकण ा कोटाला वेढा घालून बसला. बाक ा चंड फौजेला काम काय? शाइ ेखाना ा या ार त सै , दा गोळा, तोफा, पैसा, धा आ ण इतर यु सा ह अपरंपार होत. ाने आणलेले सरदारही शूर आ ण न ावंत होते. पण एका गो ीची उणीव होती. ती गो णजे योजनाब ता! म गली ढसाळपणा ा ा छावणीत फार होता. एवढी चंड फौज आणूनही कामकाजांचा आराखडा योजनाब न ता. ामुळे, खच अफाट आ ण मळकत कमी असाच हशेब पडत होता. अ तशय योजनाब व श ब काम करणा ा स ी जौहरचीही जथे फ जती उडाली, तथे या मामासाहेबांचे काय होणार होते? चमुक ा चाकणला वीस हजारां ा वर फौज वेढा घालून बसली होती. एक म हना उलटून गेला होता. अ ाप चाकण ा कोटापयत म गली नशाणाची सावलीसु ा पोहोचली न ती. स ी मसूद, सूयराव सुव आ ण जसवंतराव पालवणीकर वशाळगडचा नाद सोडू न पळून गेलेले पा न वशाळगडावर आनंदीआनंद उडाला होता. महाराज वाट पाहत होते बाज ची! आप ा स ग ावर ाणापलीकडे ेम करणा ा महाराजांपुढे दुःखाने ग भरलेले ताट नयतीच वाढू न आणले. बाजी भु ठार झा ाची बातमी गडावर आली आ ण महाराजांस समजली! व ाघात! महाराजांचा एक मोती काळाने गळला. महाराजांस फार दुःख झाले. अ ंत मोलाची माणसे इरेस घालाव आ ण मृ ूने ती अलगद उचलून ाव , असे सतत चालल होत. दौलतीच ह नुकसान कोण ा तागडीने तुळायच? बाजी भूंचा संसार मोठा होता. ५ ांचा एक मुलगा बाबाजी भु हा चांगला जाणता कतबगार होता. महाराजांनी ाला सरनौबती ा जमे नशीचा दरख सां गतला. बाज ा

कु टुं बयांस महाराजांनी उघडे पडू ं दल नाही. ांच सां न के ल. पण महाराजांचे सां न कोण करणार? मोठपण पदर आल क , दुःखही फार करता येत नाही. मुका ाने एकांती तो कडू घोट गळावा लागतो. पण मन मा दुःखाने क हत असत. शवाजी आप ा हातून नसटला, याचे दुःख स ी जौहरला अतोनात झाल. पण आता उपाय काय होता? नदान आपण नेटाने ंजु ून प ाळगड जकायचाच, असा नधार जौहरने के ला आ ण गडाचा वेढा स के ला. तरवार के ाच नसटून गेली होती; आता जौहर ंजु त होता रकामे ान मळ व ाक रता! तो तरी काय करणार? प ा ाचा वेढा चालूच रा हला. ेकजण मनांत ा मनांत ओशाळलेला होता. खरोखरच मोठी लाजीरवाणी गो होती. साडेचार म हने लाखो पये खच झाले. मांना तर सीमा न ती. वजापूर दरबारची सारी इ त पणाला लागली होती. सारे जग टक लावून बसले होत. पण अखेर पदर पडल अपयशच! महाराज कसे गेल,े ांना सुख प पोहोचतां आल कवा नाही वगैरे कांहीच बातमी प ाळगडावर मळत न ती. तरीही गडाचे गडकरी ंबक भा र व ांचे सहकारी कशाचीच पवा न करतां गड ंजु वीत होते. महाराज प ा ाव न गे ानंतरही प ा ाची ज कमी झालेली न ती. गडाखाली छावणीत मु ाम ठोकू न बसले ा इं जां ा छातीत मा काळजीने घर के ले होते. शवाजी सुटला; आता यापुढे आपल भ व काय, ा चतेने ांना वेढा दला होता. ांचे सारे अंदाज आ ण मह ाकां ा महाराजांनी पार उधळून लाव ा हो ा. आता पुढे लौकरच आपली गाठ शवाजीश आहे, ह ांनी प े ओळखले होत. इं जांचा ोर ा हे ी री टन याने स ी जौहरला महाराजां व मदत कर ांत भयंकरच चूक के ली होती. पण ा नही एक भयंकर चूक ाने के ली होती, ती अशी क , ाने मुंबई ा कवा सुरते ा व र अ धका ांना न वचारतांच स ी जौहरला मदत कर ाचा हा उपद् ाप के लेला होता! हे ी साफ फसला होता. ाचे सगळे च ‘ ास’ एकदम फरले होते. रा ा ा शवालयासमोर अनेक मरा ांनी आप ा देहां ा दीपमाळा तेवत ठे व ा. महाराजांना महादेव मानून आप ा ाणांची ब दळ महाराजां ा जळीत टाकली. रा ाचा इ तहास अशा पु षो मांनी घड वला. बाजी भु देशपांडे हे अशांपैक च एक होते. ांनी देवासाठ , रा ासाठ , धमासाठ आ ण राजासाठ तः ा ाणाचा नैवे अ पला अशा पु षो मांपैक फारच थो ा बाजी भूंची, बाजी पासलकरांची अन्

शामराजपंत प नाभ ची नांव इ तहासाला माहीत आहेत. पण असे अग णत अ ात पु षो म ा महारा ा ा गडागडांवर, द ाखो ांत आ ण घाट खड त लढता लढता मरण पावले. ा पु षो मांची नांवगावच काय, पण ांची सं ासु ा इ तहासाला माहीत नाही, अंदाजतांही येत नाही. ते मेले णून रा जगल. रा वाढल. कती साधी माणस ह ? कु णी कु लकण होता. कु णी रामोशी होता. कु णी मुसलमान होता. कु णी गावजोशी होता. कु णी ावी होता. कु णी भंडारी होता. कु णी देशपांडे होता. कु णी महार होता. कु णी शेतकरी होता. पण ा सामा माणसांनीच एकवटून असामा इ तहास नमाण के ला. मूठभर सामा माणस न े ा आ ण ागा ा बळावर महायु ही जकू शकतात. चंड बळाची जुलमी सहासन ती उलथ पालथ क ं शकतात. फ ेखान, अफजलखान, स ी जौहर आ ण स ी मसूद यां ासार ा दलेर ुमांची फ जती क शकतात. न ावंत अंतःकरण एक झाली तर व संकटांनाही सु ं ग लावता येतो. हा पुरंदर, हा तापगड, तो प ाळगड आ ण ती गजापूरची खड छातीवर हात ठे वून ा पु षो मां ा शौयाची सा देत आहे. हे गड आ ण ा खडी हाका मा न, ओरडू न सांगताहेत, ‘तु ांला इ तहास घडवायचा आहे काय? तुमच रा अ ज करायच आहे काय? तु ांला पु षो म ावयाचे आहे काय? असेल तर आम ाकडे या! आ ी न सांगतांही तु ांला ाचा मं इथे ऐकूं येईल! तो दय साठवा. सतत आठवा. आचरा. बघाच मग काय चम ार दसतो तो!’ महाराज आ ण बाजी भु देशपांडे प ाळगडाव न वशाळगडकडे ा वाटेने गेल,े ती ही पाहा वाट. ा वाटेने इ तहास गेला. ा वाटेने धारक ांची महान् दडी गेली. ही दडी तीनशे वषापूव च पुढे गेली आहे. पण ां ा मृदंगांचे नी, ां ा टाळवी ांचे ननाद आ ण ां ा कं ठातून उठलेले घोष अजून अभंग आहेत. अजून ते ऐकू येत आहेत.

१ ) एकलमी. ३९. ( २ ) शवभा. २७।२९ ते ४३. ( ३ ) शवभा. २७।४३. ( ४ ) शवभा. २७।१७ व १८. ( ५ ) ह ॉ रकल जी नऑलॉजीज, सं.गो. स. सरदेसाई.

आधार : (

ारी : शाई ेखान

उसळली आग वर तुफान उसळल होत. लाटा च कडू न थडकत हो ा. महाराजां ा मदतीला बाहेरच कोणतही रा उभ न त. कोणतही रा उभ न त. कोठू नही पैसा येणार न ता. कोठू नही श ा येणार न त , दा गोळा येणार न ता, सै येणार न त , आरमार येणार न त. आली तर लचका तोडायला आणखी काही क य आ ण परक य गधाडच येणार होती. महाराजां ा मदतीला कोणीही न ते.

ं ी

आग आग बाजूंनी! ! महाराजांनी कोणापुढे मदतीसाठी पदरही पसरला नाही. कोणाची मनधरणीही के ली नाही. ते घाबरलेही नाहीत, ते गाफ लही रा हले नाहीत. ांनी आवाहन के ले तः ाच सव श ीला, अ भमानाला, अ तेला, परा माला आ ण बु ीला. ांनी मनाशी न य के ला क , ा अफाट, तुफानी, रा सी, चंड श ूचा मा ा कमीत कमी फौजे नशी, कमीत कमी वेळांत पूण पराभव करीन! तुकाचे तारे न ेज करीन!

क े चाकण आ ण प ाळगड

वशाळगडाव न तोफांची सरब ी सु झाली आ ण गजापूर ा खड त व ाघात झाला! तोफांचा आवाज ऐकत असतांनाच बाजी भु ठार झाले. सतत सहा तासपयत अव ा तीनशच माव ां नशी १ स ी मसूद ा तीन हजार २ फौजेशी ंजु त होते ते. जखमांमुळे देहाची चाळण उडाली होती. अखेर ा ण तोफांचे आवाज ऐकत ऐकत ते ठार झाले. ामीकायावरी खच जहाले! आप ा शवाजीमहाराजांना जौहरने अचूक क डीत गाठल होत. पण तेथूनही अखेर ते पळालेच; वशाळगडावर ांचा मु ाम आहे, अशा बात ा रा ांत गडा-गडावर पोहोच ा आ ण आनंदाची अन् न ा जोमाची फुं कर मरा ां ा मनावर पडली. हीच बातमी अथात् राजगडावर जजाबाई आईसाहेबांनाही समजली. ांना कती आनंद झाला असेल? – त फ मातृमनालाच नेमक समजू शके ल. शवबा ा भेटीसाठी ा अहोरा तळमळत हो ा. ५

महाराजांनाही आई ा भेटीची अतोनात ओढ होती, लहान ा संभाजीराजाला व राजगडावर असले ा सवच कु टुं बयांना ते गे ा सबंध वषात अ जबात भेटले न ते. ांतच कतीतरी मोठमो ा घटना झा ा. आ ण ांतच संभाजीराजां ा आई णजे सईबाई राणीसाहेबही मरण पाव ा ( द. ५ स बर १६५९). आता महाराजांच मन राजगडाकडे ओढ घेत होत. अ तशय दमले ा आप ा सै ाला व ांती मळावी णून वशाळगडावर कांही दवस महाराजांनी मु ाम के ला. नंतर एके दवशी महाराज राजगडावर जा ास नघाले. ७

आप ा एकु ल ा एक पु ावर आ ण रा ावर संकटांमागून संकटे येत होती. आईसाहेब रा ा ा र णासाठी पदर बांधून अहोरा उ ा तर हो ाच, ८ पण देवदेवतांची आराधना आ ण तवैक ही करीत हो ा. ९ वा वक शवाजीराजाची आई होण हेच के वढ मोठ अवघड त होत. महाराज राजगडावर आले. आई ा भेटीसाठी अ तशय अधीर झालेले महाराज रेने आईसाहेबांस भेटावयास धावले. एक पावसाळा ओसरला होता. दुसरा पावसाळा एकदम गदगदून आला, आनंदा ूंचा.७ राजगड ा नगारखा ांत नगारे चौघडे झडू ं लागले.७ महाराजांनी आईसाहेबां ा पावलांवर म क ठे वल. आईसाहेबांनी शवबाला आसवांनी ाऊन काढल. बरोबर एक वषानंतर मायलेकरांची भेट होत होती ही. अफजलवध आ ण इतर अनेक द जय क न आ ण मृ ू ा दाढतून सुटून शवबा आलेला होता. तो दवस के वळ आईसाहेबां ाच सा ांत महाराजांनी घाल वला. एक वषाची तहानभूक दोघेही तृ क न घेत होते. सबंध वषात ा कतीतरी घटनां ा हक कती आईला शवबाने सां गत ा.७ घड वलेला इ तहास महाराजां ा मुखांतून ा वेळी ांनी ांनी ऐकला ते खरोखर ध होत. ांपैक एखा ाने जरी ा सव हक कती ल न ठे व ा अस ा तर काय बहार आली असती! – तशा ल न ठे व ा आहेत क ! कव परमानंद नेवासकरांनी नाही का ठे व ा ल न! ांचा ‘ शवभारत’ ंथ तर अमोल आहे. कदा चत् कव परमानंद या संग असतीलही हजर राजगडावर! या वेळी चाकण ा क ाला शाइ ेखान वेढा घालून बसलेला होता. चाकणचा क ा अगदी लहान, पण जबरद चवट होता. वेढा पडला ( द. २१ जून १६६०) आ ण आठव ांमागून आठवडे उलटूं लागले. पूव ा अनुभवांचे चटके खा ेले फाजलखान, ुमेजमान, सादतखान वगैरे सरदार आपली पोळलेल बोट फुं क त फुं क तच प ा ाचा वेढा चालवीत होते, पण तकडे तो शाइ ेखान अजूनपयत महाराजांस कांहीही कमत देत न ता. तो णत होता क , शवाजी णजे काय? ासी जातांच कै द करतो. गड कोट मुलूख घेऊन फ े करत . १० ा बंडखोराची काय कमत! बोटां ा वाढले ा नखांएवढीच! पण महाराज प ा ातून नसट ाचा प रणाम शाइ ेखानावर थोडासा झालाच. ाला धाक बसला.७ खान सतत वचार करीत होता क , चाकण जक ासाठी काय कराव? एक म हना उलटून गेला होता. अन् एके दवश खाना ा छावणीत एक यु ी नघाली. तोफा, बंदकु ांचा इलाज मरा ांपुढे चालत नाही अस पा न वे ांतून णजे छावणीपासूनच

थेट क ां ा बु जापयत, ज मन तून एक भुयार पोखरीत ावयाच आ ण बु जाखाली सु ं गाची दा नेऊन भरायची, असा वल ण गु बेत शाइ ेखाना ा डे ात शजला. ११ लगेच गु पणे कामाला सु वातही झाली. या बेमालूम यु ीची क ना क ांतील मरा ांना अ जबात न ती. खानाचे हे गु भुयार क ां ा रोखाने पुढे पुढे सरकूं लागल.११ तो एवढासा लहान क ा अव ा तीन साडेतीनशे मरा ां नशी जवळ जवळ एकवीस हजार म गलांशी व ां ा चंड शेकडो तोफांशी गेले प ास दवस ंजु त होता. अ जबात डरला न ता. उलट, महाराज प ा ांतून नसट ामुळे तर ाला अ धकच उधाण आलेले होते. पाऊस धो धो पडतच होता. वे ाचा पंचाव ावा दवस ( द. १४ ऑग १६६०) उजाडला. क ाचा घातवार उजाडला. म गल सै आप ा छावणीत ज त तयार होऊन उभ रा हल. चाकणचा क ा बेडरपण उभा होता. असे क ेक ह े क ेक ांनी आतापयत पार उधळून ला वलेले होते.११ आ ण आजचा ह ाही उधळून लाव ाक रता ते तयार होते. शाइ ेखानाने सु ं गाची भयंकर ोटक दा क ा ा बु जाखाली खोदले ा गु भुयारांतून नेऊन ठास ाची व ा पार पाडली होती. सव गो ी अगदी चोख तयार झा ा आ ण खानाने कू म दला क , सु ं गाला ब ी ा! लगेच डांबरब ी पेटली आ ण सर सर सर वेगाने चेतत जाऊन सु ं गाला भडली. धडाडाडा करीत के वढा मोठा तो पूव ा कोप ांतील बु ज महा चंड आवाज करीत आ ानांत उधळला गेला! बु जावर ा तोफा, माणस, मोठमोठे दगड उं चच उं च उडाले.११ आवाजाने कानठ ा बस ा. हवेत उडालेली मराठी माणस पाखरांसारखी म न पडल . क ा ा काळजावरच जखम झाली. मरा ांना तर ह काय झाल आ ण होत आहे हच समजेना. आवाज, धूर आ ण क ाला पडलेले खडार पा न ते सु -ब धर झाले. ह काय झाल? अस कस झाल? क ाला खडार पडतांच ह ासाठी तयार असलेली म गल फौज एकदम क ावर चालून आली. मरा ांनी त पा हल मा , आ ण एका णांत भानावर येऊन ते ह ा अड व ासाठी खडाराकडे धावले. वा वक क ाला झालेली जखम, श ूचे रा सी दळ आ ण क ांतील चमूटभरच फौज, असा कठीण सामना डो ांपुढे उभा रा ह ावर कोणीही हातपायच गाळले असते. आता कांहीही के ल तरी क ा राखण अश आहे, असे हताश श बोलून शरण जा ासारखीच प र ती होती. परंतु क ेदाराने व मरा ांनी ाही त त क ा लढ व ासाठी खडारावर ठाण दले. ह ार उपसून ते

लढायला उभ रा हले. क ावर भगवा झडा फडफडत होता. म गलांचा ल ढा गजत आ ं दत क ावर चालून आला. दो ीही बाजूंनी आरडाओरडा होत होता. ‘हरहर महादेव!’ ‘दीन्, दीन्, दीन्!’ आ ण भयंकर रणकं दन सु झाल. अगदी अरेतुरेची लढाई सु झाली. म गलांचा आवेश तरी के वढा भयंकर! जांबाझ इ ाम सपरहाए ह इलाहीरा पेश गर ह! सरदार श ु ीनखानाने तर कमाल कमाल चाल वली होती.११ ा ा मदतीला अनेक सरदार होते. ांत राव भाव सहाने परा माची शक चाल वली होती. मराठे ही कमी न ते. कोसळले ा बु जा ा तटाव न ांनी दा चे पेटते बाण, े , गोळे ग नमावर सोड ाचा आ ण मोठमोठे ध डे म गलां ा डो ांत घाल ाचा बेसुमार धडाका लावला.११ सबंध दवसभर खडारावर लढाई चालू होती. म गलांचे ह ावर ह े ता ा दमाने येत होते. पण मराठे मा तेवढेच आ ण तेच होते. अ व ांत लढत होते. अपरंपार श ुसागराशी अग ी ा आ व ासाने लढ ाच धैय ां ांत आल तरी कस? कोणी शक वली ही चवट चकाटी? हे सव ांना शक वले राजा शवाजीने! न ा आ ण मह ाकां ा अस ा शवाय रा आ ण व ा ा होत नसते. ासाठी ही न ा, अशी वीर ी, अशी मह ाकां ा अन् असा अ भमान असावा लागतो. हेच साम मरा ांच होत. महाराजां ा तालम त ते ांनी कमावल होत. चत् एखाद-दुस ा लढा त पराभव झाला तरीही या मूळ साम ामुळे ां ा सव ाचा पराभव करण श ूंना कधीही श झाल नसत. सबंध दवस खडारावर म गल मरा ांची ंजु झाली. मराठे खूपच मेले. पण श ूंना मारीत मेल.े म गलांचे एकू ण दोनशे अडु स लोक ठार व सहाशे लोक जखमी झाले.११ रा झाली. कांहीही दसेनासे झाले. तरीही मराठे खडारावर उभेच होते. म गलांनीही कायमचा पाय मागे न घेता जवळच ठाण मांडल.११ सबंध रा अशीच गेली. दुसरा दवस उजाडला ( द. १५ ऑग १६६०). मरा ांचे लोक फार पडले होते. म गलां ापुढे वा वक तासभरही टकाव धर ाचे साम नसतांनाही ांनी इतक ंजु दली ही गो आ याची होती. शाइ ेखानाला महाराजां ा मरा ांची ओळख पुरेपूर झाली ती चाकण ा वे ातच. म गली फौजेने खडारावर एकवटून ह ा चढ वला. मरा ांनी हा ह ा माघारी रेटायचा जीव पणाला लावून शथ चा य के ला. परंतु म गलांचा जोर इतका भयंकर होता क , मराठे कटोन मेल.े असं जखमी झाले. म गल क ांत घुसले. मरा ांनी तरीही मागे सरकत सरकत बाले क ांतून ंजु मांडली. पण आता कठीण वेळ आली. सै बळ आटल

होत. बाहे न मा हजार ा ंडु ी खडारांतून आत घुसत हो ा. अखेर शाइ ेखानाने राव भाव सहा ा माफत बाले क ांतील मरा ांना क ांतून नघून जा ासाठी वाट मोकळी कर ाची सवलत दली. क ा जवळ जवळ पूणपण श ू ा ता ांत गेला होता. उरलेले मराठे अखेर राव भाव सहा ा माफत क ांतून बाहेर पडले. छ दवसां ा कड ा य ांनंतर शाइ ेखाना ा पदरी यश पडल. मरा ांना क ा सोडू न जातांना कती दुःख झाले असेल याची क ना के लेली बरी. अखेर चाकणचा क ा पडला ( द. १५ ऑग १६६०). चवट मरा

ांचा तखट

तकार…….

औरंगजेबाकडे या वजयाची बातमी गेली. तो खूष झाला. अगदी खर सांगावयाच णजे चाकणचा वजय हा कांही वशेष न ता. एक गढी ती काय! सव साम ा नशी शाइ ेखान ंजु त असूनही छ दवसपयत तीनचारशे मरा ांनी ट र दली, यांत इ तहासकार मरा ांचेच कौतुक करतील. पण शाइ ेखानाने आप ा या वजयाचा एक फास

शलालेख को न ठे वला. १२ औरंगजेबाने चाकणच नांव बदलून इ ामाबाद अस नव नांव ाला दल.११ चाकण इत ा संकटांत सापडल असतांना महाराजांनी काहीच कशी मदत पाठ वली नाही? महाराजांना चाकणची व आतील मरा ांची कठीण ती माहीत होती. परंतु सव बाजूंनी म गली अंमल आ ण ल री ठाणी बसलेली अस ामुळे आ ण खु चाकणला कम त कमी वीस हजार फौजेचा वळखा पडलेला अस ामुळे महाराज कांहीही क ं शकले नाहीत. ती गो अश च होती. नेतोजी पालकर या वेळी काय करीत होता? तो रा ा ा पूव आघाडीवरील म गली ठा ांवर छापे घालीत होता. परंतु तोही चाकणपयत, णजे जवळ जवळ वीस कोस म गली मुलखांत पोहोचूं शकला नाही. चाकण एकांगी लढल. शाइ ेखानाने चाकणचा क ा तः हडू न पा हला आ ण पावसाळा संपेपयत तेथेच मु ाम कर ाचे ाने ठर वल. खानाचा मु ाम तेथे आ नापयत होता. १३ (इ. १६६० स बरअखेर). तकडे प ाळगड अजूनही स ी जौहरशी ंजु तच होता. महाराज प ा ाव न नसटून गे ाला दोन म हने होऊन गेले होते. क ावर ंबक भा र इत ा हरीरीने वजापुरी फौजेशी भांडत होते १४ क , लढू न क ा मळ ाची जौहरला अजूनही आशा नमाण झालेली न ती. प ा ांतून शवाजी पळून गेला ही बातमी वजापूरला बादशाह आ दलशाहाला समजली. बादशाहा ा अंतःकरणांत के वळ जळफळाट उडाला. एवढा आटा पटा क न शवाजी प ा ांत क डू न धरलेला असतांना तो पळाला तरी कसा? एवढी फौज, पैसा, तोफा, सा ह पुरासारख प ा ावर सोडले, त सव थच गेल. आता पु ा शवाजी गवस ाची आशाच नको! बादशाह अ तशय अ तशय संत झाला. १५ तो संतापला सलाबतखान स ी जौहरवरच! वा वक ा जौहराची क च ही कसूर न ती. ाने अ ंत ामा णकपणे व जा ीत जा द तेने प ा ाचा वेढा चाल वला. बचा ाच दुदवच बलव र ठरल. महाराजांनी शरणागतीची लकावणी देऊन व वादळ-पावसाचा फायदा घेऊन पलायन के ल, तरीही जौहरने मसूद ा माफत महाराजांना गाठू न पकड ाची शक के ली. पण कमनशीब ाच व ा ा बादशाहाचे! महाराज गवसले नाहीत.

परंतु बादशाह जौहरवरच संतापला व णाला क , याच हरामखोर जौहरने शवाजीकडू न लाच खा ी असली पा हजे! शवाजी पळणार हे ठाऊक असूनही या दगाबाज जौहरने ा ाकडे जाणूनबुजून दुल के ल असल पा हजे!१५ -आ ण शवाजीशी संगनमत करणा ा जौहरचा व शवाजीचाही काटा काढ ाचे बादशाहाने ठर वल. ाने तःच ारीची तयारी के ली व प ा ाकडे जा ासाठी ससै कू च के ले१३ ( द. १७ ऑग १६६०). पांच म ह ांपूव हाच बादशाह स ी जौहरची भरदरबारांत ुती करीत होता. यानेच जौहरला ‘सलाबतखान’ असा कताब दला होता. आता मा तोच ाला श ाशाप देत ‘बेसलाबतखान’ णत होता. १६ आ ण तः ाचा नायनाट कर ास नघाला होता. आ ण अजूनही ( णजे ऑग व स बर १६६० म े) तो ामा णक जौहर प ाळा जक ासाठी धडपड करीत होता. बादशाह अली आ दलशाह फौज घेऊन मरजेपयत येऊन पोहोचला. या सव बात ा महाराजांस समजत हो ाच. याच वेळी ांनी अ तशय धूतपणाने असे ठर वले क , प ाळगड क ा आपण होऊन जौहर ा ाधीन करावयाचा. ांनी खास हेजीब प ाळगडावर ंबकपंतांकडे रवाना के ला. ांनी पंतांना कळ वल क , १७ ‘…..शाइ ेखान या ांती आहे. तकडे अ ाप स ी जौहर आहे. दोहो ांत ग नमांशी आपण कस लढू ं शकूं ? णून प ाळगड आ दलशाहा ा ( स ी जौहर ा) ाधीन करोन, तु ी नघोन येण. इकडे दुसरे काम उप त झाल आहे.’ प ाळा खाली क न दे ाचे कू म घेऊन आ ामुळे महाराजां ा हे जबास गडावर पोहोच ास आडकाठी झाली नाही. ाने ंबकपंतांस महाराजांचा कू म सादर के ला. ंबकपंतांची वा वक अशी ई ा होती क , प ाळा कधीही श ूला मळूं ावयाचा नाही.१४ पण महाराजांचा कू मच आ ावर बोलणच संपल. ंबकपंत तः प ा ाखाली जौहरला भेट ासाठी नघाले. ते गडाखाली आले आ ण जौहर ा शा मया ांत दाखल झाले. जौहरने पंतांचे अ तशय मानाने आगत ागत के ल. १९ पंतांनीही ाला खैर खै रयत पुसली. महाराजांश आता मा ेह जोड ाची स ी जौहरची इ ा होती. तो दलदार दयाचा सलाबतखान स ी जौहर आता महाराजांच वैर वस न ेह इ ीत होता.१९ ंबकपंतांनी प ाळगडाचा कबजा जौहरला बनशत दला १८ ( द. २२ स . १६६०). गडावरचा भगवा झडा उतरला. ंबकपंत मराठी ल रासह प ाळा सोडू न राजगडाकडे नघाले

आ ण लौकरच महाराजांपुढे हजर झाले. ांनी म क लववून आदराने महाराजांस मुजरा के ला. २० बादशाहाने मरजे न आपला एक सरदार शाह अबुल हसन यास स ी जौहरकडे रवाना के ल. यांत हेतू हा क , जौहरचे डोळे उघडवून ाला बादशाही चाकर त जू कराव! २१ बादशाह अस प समजून चालला होता क , जौहर हा आप ा व फतूर झालेला आहे, बंडखोर झालेला आहे! काय णावे या मूखपणाला? बारकाईने चौकशी न करतांच ाने एका न ावंत शूर सरदाराला हरामखोर ठर वल! शाह अबुल हसन जौहरकडे आला. ाने जौहरला बादशाहाचे णण सां गतल व असा राज ोह न करता शाही कृ पेचा उमेदवार हो ाचा स ा दला. परंतु याचा प रणाम वेगळाच झाला. आप ासार ा एक न े ा, ामा णक व क ाळू सरदाराला बादशहाने अखेर हरामखोर ठर वलेल पा न ा मानी शूर पु षाचे म क भडकल आ ण ाने खरोखरच बादशाहा ा ‘कृ पेची उमेदवारी’ धुडकावून लावून थेट कनाटकचा माग धरला. २२ स ी जौहर इतका एकदम चडावयास आणखी कारण णजे खु बादशाहाने ाला एक व ासारखे अपमानकारक प ल हल. ा प ाचा हदवी तजुमा असा,१३ ‘…..हे दु बु ी ा स ी जौहरा, तूं शवाजीपासून पु ळ ाची लाच खा ीस व शवाजी प ाळा क ांतून पळून जाणार ह माहीत असूनही तूं ा ाकडे मु ाम कानाडोळा के लास. तूं शवाजीला क डल असता तो नघून जाण तु ा अनुकूलते शवाय दु र होत. णून तूं मा ाकडे ये आ ण शवाजीने तुला दलेल सव मा ा ाधीन कर. नाही तर तुझा मा ा हातून नाश होईल!’ के वढा गहजब हा! आता मा जौहर खवळला. ाने उघड उघड बंडच पुकारल. संतापाने बेहोश होऊन, आप ा छावणीतले आ दलशाही झडे ओढू न काढू न ाने ां ा चध ा उड व ा. आप ा क ाची व स ेपणाची बादशाहाला कदर नाही याचा ाला अ ंत वषाद वाटला. शवाजी आप ा हातून नसटला ही आपली चूक झाली हे खरे आहे; परंतु दुदवाने न कळत घडलेली चूक आ ण मु ाम जाणूनबुजून के लेल पाप एकाच मापाने मोजले जावे व नमकहराम णून आपली बदनामी ावी ह ाला सहन होईना. आ दलशाहाची इ ा होती, शवाजीचा थम नायनाट करावा! परंतु शवाजी ड गराड गरांतून पळतो; अशा पळपु ांना लपायलाही हजार जागा असतात. अस ा पळपु ांचा पाठलाग करणे णजे ड गर पोख न उं दीर मार ासारख आह, असा

दूरदश पणाने वचार क न बादशाहाने महाराजां ा पाठलागाचा वचार सोडू न दला! २३ बादशाह तसा मोठा शार! स ी जौहर मु ल, रायचूर, कनूळ भागांत परतला. परंतु बादशाहानेही ाचा ससे मरा सोडला नाही. जौहरला अखेर कोणाचही भ म पाठबळ न मळा ामुळे ाचा मोड झाला. शेवट बादशाहाने काही तरी यु ीने जौहरला म ांतून वष पाजवून ठार मारल. २४ या थोर सेनापतीची अशी दुदवी अखेर झाली. आ दलशाह त आजपयत ामा णक व एक न माणसच बादशाहाकडू न ठार झाल . खवासखान, मुरार जगदेव, खान मुह द, फ ेखान आ ण असे कती तरी पु ष बळी पडले. स ी जौहर हा ताजा बळी. जौहर ाबरोबर कम त कमी प ीस हजार फौज प ाळगडाकडे बादशाहाने रवाना के ली. अफाट खच के ला. शेवट एव ा मो हमतून मळाले काय? -फ प ाळगड! बाक कांहीही नाही!

आधार : ( १ ) शवभा. २६।२७; एकलमी. ३९. ( २ ) पसासंले. ८३१ शवभा. २७।२३. (३) H.G.-G.S.S. (४) एकलमी ४०. ( ५ ) शवभा. २६।१२, १५ व १६. (६) शवभा. २६।७८. ( ७ ) शवभा. २७।४४ ते ५२. ( ८ ) शवभा. २६।४ व ५. ( ९ ) शवभा. २७।४६ व ४७. ( १० ) सभासद ब.पृ. ३१. ( ११ ) शचवृस.ं ३ पृ. २४, २५ व ६७. ( १२ ) हा शलालेख ा. ग. खरे, ूरेटर मा. इ. सं. मंडळ, पुण.े यांनी व मीही चाकण येथे पा हला होता. ी.खरे यांनी तो वाचलाही होता. परंतु १९५५ म े ी. खरे, डॉ. का. रा. कापरे व मी चाकणला गेल असतां तो मूळ जागेव न गहाळ झा ाचे दसून आल. ( १३ ) जेधेशका. ( १४ ) शवभा. २८।६. ( १५ ) शवभा. २८।१५; शववृसं. २ पृ. ३७ व ६१. ( १६ ) शचवृस.ं २ पृ. ३७ व ६१. ( १७ ) शवभा. २८।२ ते ४. ( १८ ) शवभा. २८।५ व ६; शचवृस.ं २ पृ. ३७ व ६१. ( १९ ) शवभा. २८।७. ( २० ) शवभा. २८।८. ( २१ ) शचवृस,ं २ पृ. ३७. ( २२ ) शचवृस.ं २ पृ. ३७. ते ४३; ६१ व ६२; पसासंले. ८४५. ( २३ ) शचवृस.ं २ पृ. ६१. ( २४ ) शवभा. २८.।२१ व २२.

खंडोजी खोपडे आ ण का ोजी जेधे

अफजलखानाचा वध आ ण ा ा फौजेचा फडशा उड व ावर ाच रा ी ( द. १० नो बर १६५९) महाराज पुढ ा चढाईसाठी कू च क न गेले. पुढे प ाळगडाला स ी जौहरचा वेढा पडला. ांतूनही महाराज नसटले. वशाळगडावर गेले. तेथून राजगडावर आले. आता ांची आ ण आईसाहेबांची नजर पु ा अफजल करणाकडे आ ण तापगडाकडे वळत होती. ा वेळ अफजलखानाची दाणादाण उडाली. हजारो मेल.े हजारो जखमी झाले. हजारो शरण आले. पण थोडेसे पसार झाले. ा पसार झाले ांत फाजलखान, मुसेखान, याकू तखान, अंकुशखान, हसनखान, मसूरकर, सुलतानजी जगदाळे हे मुख होते. ात तापराव मोरेही होता. ा जावळीकर तापरावाला जावळीचे रा हव होत! पण खानही गेला, जावळीही गेली आ ण मनोरा सु ा गेल! खाना ा फौजेची न भूतो न भ व त दाणादाण उडाली. तापरावांना जावळीचे अखेरचे दशन जीव घेऊन पळत असतांना होत होत. पु ा मो ांना जावळी दसलीसु ा नाही! पळाले! ४ झाडी दाट दाट, ातून काळाक भ काळोख. ातूनच जवा ा आशेने अनेक जण धडपडत नसटले. शेकडो जण आधीच कै दत पडले. पण एक माणूस आता अंधारांतून चाचपडत चाचपडत ा भयाण जंगलांतून लपत लपत वाट काढीत होता. तो भांबावला होता. जवा ा आशेने तो अंधारांतून त ड लपवीत धडपडत चालला होता. कोण हा? खंडोजी खोपडे देशमुख! रा ाशी हरामखोरी करणारा तो ाथ , दगलबाज, भेकड फतूर! २ खंडोजी खोपडा! ाला महाराजां ा ाणांची, देवाधमाची, रा ाचीही पवा

वाटली नाही. अफजलखानाला सामील झाला. तथे तरी न ा? नाहीच! खान मेला आ ण हा बेवकू फ हरामखोर लपत छपत जगायची इ ा करीतच पळत होता. पण कु ठे जाणार? खान तर मेला. आता वाली कोण? आज ना उ ा आपण न सापडणार आ ण महाराज न आप ाला ठार मारणार, ही भीती ाला वाटत होती. खंडोजी खोपडा जावळी ा जाळीतून पळाला आ ण दूर ा जंगलात तो दडू न रा हला.२ तो वचार करीत होता क आता जगायच कस? तापगडचा वणवा शमला, असे पा न मग खंडोजी एके दवश चो न बाहेर पडला आ ण गुपचूप ाने रोहीडखोर गाठल. रोहीडगडा ा प रसरांत खंडोजी खोप ाच देशमुखीच गाव होत . उ वळी, नाझरे, बाजारवाडी वगैरे गावे ांत होत . खंडोजी या भागांत लपून रा हला. कु णा ा आधाराने जगाव ह ाला कळे ना. जवळजवळ एक वष ाने असेच चोर ासारख लपून काढल. पुढे महाराज वशाळगडाव न राजगडास आले (ऑग ा म ास इ. १६६०). मावळांत नवे चैत खेळूं लागल. ते ां खोपडा वचार क लागला. ाने मनाशी कांही गुंज मांडले आ ण ाने आपला एक पोरगा, णजे नोकर, गुपचूप हैबतराव शळमकरांकडे पाठ वला. हैबतराव शळमकर महाराजांचे सरदार होते. ते न ेने महाराजां ा संगतीला रा हले. ांनी मोठी समशेर गाज वली. महाराजांची शाबासक मळ वली. हैबतराव णजे महाराजांचा सखा. शळमकरां ा कु ळाला भूषण झाले. असे हे हैबतराव खंडोजी खोप ाचे जावई होते.२ जावई इमानाला जागून महाराजांची पाठराखण करीत होता आ ण सासरा लाज सोडू न दु ना ा उ ा प ावळी गोळा करीत होता. तत ाच नलाजरेपणाने सास ाने जावयाकडे आताही पोरगा पाठवून कळ वले क , मी जगून वाचून नसटल आह; पण मा ा उरी महाराजांचा धाक बसला आहे. सांगा आता काय क ं न कस क ं त? खोप ाला धीर नघेना. पोर ा ा मागोमाग खंडोजी तः हैबतराव शळमकरांकडे गेला. नको असलेले ह अवघड दुखणे ां ाकडे पायांनी चालत आल! आता हा सासरा काय मागण मागतो? खंडोजी हैबतरावांना णाला,२ “याउपर आमचा वचार महाराजांच अभय ाव असा आहे!” हैबतराव शळमकरां ा डो ांपुढे काजवे चमकले. महाराजांना भीड घालायची? महाराजां ा समोर उभे रा ह ावर श तरी नघेल का त डांतून भडेचा? अन् महाराज ऐकतील? संतापतीलच! शळमकरां ा डो ांपुढे जणू संतापलेले महाराज दसूं लागले. आग

नुसती! कस सांगायच या व वाला क , एवढा तेलाचा बुधला पदरात घे णून? जाळून खाक करील क तो! शळमकर हैबतराव कांहीच बोलले नाहीत. पण मुकाट उठले आ ण तापगडाखाली जावळीला आले. का ोजी नाईक जे ांचा मु ाम जावळ त होता.२ हैबतराव अवघड चेहरा क न का ोजी नाइकां ा पुढे गेले. का ोजीनी जाणल क , हैबतराव मनांत काही तरी ज स ध न आले खास. काय ेतावर येण के ल असेल? आ ण मग हैबतरावांनी का ोजी नाइकांना सास ाच अवतारकाय सां गतल.२ का ोज नी नपचीप ऐकू न घेतल. खं ा खोपडा लढा तून जवंत सुटला. आता जगायला बघतोय. पण आता कठीण! आता खं ा महाराजां ा तलवारीखालून सुटत नाही! एक दवशी राजां ा भवानीचा तडाखा खं ा खाणार! का ोज नी महाराजांना चांगल बयाजवार जाणल होत. ांनी खोप ांच भ व ओळखल. महाराजां ा समशेरीला अन् श ीला लव चकपणा ठावाच नाही. वाकडा गेला क तुकडा पडायचाच! पण आता? हैबतरावांनी का ोज ना टल,२ “नाईक, तुमची भीड महाराजांपाशी आहे. तु ी खंडोजी खोपडे यांचा जीव, वतन वाचवून यश ा!” णजे? महाराज का ोज च ऐकतील? हो! ऐकतील, असे हैबतरावांना वाटत होत. का ोज नी महाराजांची आजवर जवापाड सेवा के ली आहे. भोस ां ा श ांखाली ांनी चोवीस वष देह राब वला आहे. महाराजही का ोज ना व डलां माणे मानतात. मग एवढी दयेची रदबदल मानणार नाहीत काय? महाराज मानतील. आप ा माणसांपुढे महाग होणार नाहीत, अस हैबतरावांना वाटत होत. कठीण काम का ोज ा ग ांत आल. आता हा गळून पडलेला रोगट आं बा पु ा झाडाला कसा चकटवायचा? का ोजी पेचांत पडले. साफ नाही णाव, तर तस णवेना. कारण खोपडा पडला हैबतरावाचा सासरा. शवाय रोहीडखो ांतला शेजारी. णून का ोजी नाईक उठले. महाराजांकडे नघाले. काय बोलायच याचा वचार करीत ते गड चढू ं लागले. शंभर मणांचे ओझ शरावर अस ागत ांची चाल जड पडत होती. का ोजी गडांत शरले. ऊर धडधडू ं लागल. मनाचा ह ा क न तसेच ते महाराजांपुढे एकांत गेल.े २ नाईक काही तरी नाजूक बोलायला आले, ह महाराजांनी हेरल. का ोज नी धाडस क न श काढला.२ “उ वळीचा खंडोजी खोपडा जवंत नभावला आहे, आ ण आता

कसा प ावला आहे, याचे सगळे वतमान नाइकांनी महाराजांना सां गतले, महाराज ऐकू न घेत उगी रा हले. ावर का ोजी नाइकांनी धीर क न टले,२ “महाराज,…..खंडोजी खोप ास अभय ाव!” का ोजी नाइकांनी एवढे णायचा अवकाश. महाराज एकदम भडकले. जणू आगीन परजळली! वीज कडकडली! “तो हरामखोर! ास वतनास ठकाण न ता; ाची वतनदारीवर ापना आ के ली. नम वतन, स ा आ द ा. यैसे असोन ाण बेइमानी क न अफजलखानाकडे जाऊन लबाडी के ली आ ण हतेर ध रले! तो हरामखोर! ाची चार धड चौमाग टाकाव ! ाची रदबदली तु न करण! ास आ ी कौल देत नाही!”२ व ासघातक रा ो ांब ल महाराजांना काय वाटत, त कळून चुकले. अशा ो ांचे तुकडे तुकडे क न चौमाग फे कले पा हजेत, अस ते गरजले. झाल! संपल रदबदलीचमे कामकाज! का ोज ना हा अंदाज होताच. पण अजून एकवार आजवाची वनंती क न पाहावी णून का ोजी उठू न उभ रा हले आ ण न पणे अज बोलले,२ “महाराज, खंडोजीचा गु ा आ ांला ावा आ ण ाचा जीव वांचवावा. वतन चालवाव.” का ोज नी यैसी अ तशयाची रदबदल के ली. ते ा महाराजांनी वचार के ला क , नाईकासारखा दौलतीचा कदीम अकान अज करतो आहे. न मानावा तर सखा दुखावतो. मानावा तर फतूर सुखावतो. काय कराव? पण महाराज मोठे चतुर कारीगार. चलाख बु वंत. ांनी आपला राग वझ वला आ ण नाईकांस टल,२ “नाईक, तु ी भीड घातली, यास उपाय नाही. तुमचे भडेक रता मा के ल. खंडोजी खोप ास आणवण!” का ोजी आनंदले. महाराजांनी श मानला. महाराज कधी कोणाच ऐकणार नाहीत, ते का ोज च ऐकल. के वढा ां ा श ाचा मान झाला. का ोजी बगी बगी तसेच गडाखाली आले. ांनी खंडोजीला सांगावां पाठ वला क , महाराजांनी तुला तखसीर माफ के ली. मुज ाला ये. खंडोबाचा जीव आनंदाने आभाळाएवढा फु गला. तो का ोज पाशी आला. का ोजी खंडोजीला घेऊन गडावर महाराजांकडे मुज ाला गेले. महाराज असे समोर बसलेले होते.

का ोज नी मुजरा घातला. खंडोजीनेही खाल ा मानेने मुजरा के ला. वर मान क न महाराजांकडे बघायची ह त ाला होईना. महाराजही कांही बोलले नाहीत. आ ण मग खंडोजी रोज गडावर मुज ाला जाऊं येऊं लागला. एके दवशी खंडोजी गडावर मुज ासाठी आला. महाराजांपुढे येतांच महाराजांचे डोळे भडकले. दबलेली आग एकदम उसळली. भवया चढ ा. म कावरचा तुरा गदगदा ह ाळला. खंडोजीने वर मान के ली. एकच न मष. नजरेला नजर भडली. खंडोजी ाणां तक दचकला! आग भडकली होती महाराजां ा डो ांत. अन् एकदम महाराज कडाडू न ओरडले! ांनी आप ा ढालाइतांना कू म फमा वला क , पकडा या हरामखोराला!२ भराभर ढालाईत धावले. खं ा जेरबंद झाला! महाराजां ा मु ेकडे तर बघवतच न त. महाराजांनी कू म सोडला क , या हरामखोर दगलबाजाचा उजवा हात आ ण डावा पाय कलम करा! तोडा! !२ डावा पाय आ ण उजवा हात कलम करा हरामखोराचा!

गड हादरला. महाराजां ा कमा ा वजांनी आ ण खंडोजी ा के वलवा ा ओरड ा वनव ांनी गड च ासारखा चडी च झाला, महाराजांचे च क चत्ही वल नाही. खंडोजीचा उजवा हात आ ण डावा पाय तुटला!२ शवाइतके शांत आ ण सहनशील शवाजीमहाराज शवाइतके च भयंकर उ होते. गडाखाली का ोजी नाइकांना ही बातमी कळली. का ोजी तापले. काय के ल महाराजांनी हे? हातपाय तोडल? हा काय ाय झाला? दलेला श मोडला राजांनी! का ोजी फार फार तापले. त ेच उठले अन् लगबगा खंडोजीकडे धावले. ा ा जखमा बांध ा अन् ताड ताड पावल टाक त राग राग तडक महाराजांकडे गेल.े महाराजांना ठाऊक होतेच क , आता नाही तर मग, का ोजी भेटायला येणार. महाराज जणू इं तजारीच करीत होते. का ोजी आले. झटपट मुजरा करीत स वया ा बोलीने का ोज नी बोली के ली,२ “खंडोजीस अभय देऊन शा ी के ली! आमचे रदबदलेची भीड काय रा हली?” का ोज ना रागावलेल पा न महाराज अ तशय समजुती ा गोड आजवी श ांत का ोज ना णाले, ३ “नाईक, तुमचे भडेक रता खंडोजी जवे मा रला नाही. ाने ा हात तरवार ध रली तो हात का पला. ा पायाने चालोन गेला तो पाय का पला!” “…नाही तर तो हरामखोर! ाची चार धडे चौमाग टाकावी ऐसी ाची लायक ! परंतु ास ठार मारणार नाही, असे महाराज णाले होते. ा माणे ाला जवंत सोडला. पण ाने के लेला भयंकर गु ा मा कर ासारखा होता काय? रा ाशी भयंकर हरामखोरी क न कोणीही सुख प सुटूं लागला तर लोक णतील क , या रा ांत कसेही वागल तरीही चालत! प ा ाप ल न दला क माफ पदरात पडते! लोकांचा असा समज होण यो नाही. रा ावर सलाबत राखायची असेल, तर अशा रा ोही गु गे ारांना कडक शासन के लच पा हजे. नाही तर हे रा फतुरी-हरामखोरीपायी रसातळाला जाईल! महाराजांचे चुकल? महाराज का ोज ना ही रा ाची जबाबदारी अ त माये ा गोड श ात समजावून सांगत होते. वा वक का ोज ना ह न सांगतांच समजावयाला हव होत. पण मायेममते ा पोटी माणसाला कत ाच भान राहत नाही. पण रा करायच असेल तर रा कारभारांत कोवळी माया उपयोगी ठरत नसते. राजधम फार फार जोखमीचा आहे. अनेकांना तो पेलत नाही आ ण मग रा बुडतात! ठार बुडतात!

का ोजी नाइकांना ह अगदी मनोमन पटल. महाराज णतात तच खरे पृ ी मोलाच! आपणच अशी हरामखोरांची वेडी माया ध नये. आ ण नाईक हसले, सले होते ते हसले. ांना पटल क , महाराजांनी के ल तच बरोबर! …..आ ण का ोज नी महाराजांना हसून मुजरा घातला! …..आईसाहेबांचे अनु ान सबळ. राजाला यशच येत गेल. महाराज अफजलखानास ‘पु न’ उरले! कधी न ता झाला असा आनंद आईसाहेबांना झाला. ां ासार ाच तळतळणा ा कती तरी आयांची मन नवल . महाराजांचे करवल ततक कौतुक आईसाहेबांनी के ले. परंतु त आईच मन थो ाथोड ा कौतुकावर तृपेना. ां ा मनांत एक क ना चटकन् आली. क ना अशी आली क , शा हराकडू न ा परा मावर पोवाडा णवावा. घाई घाई आईसाहेबांनी अ ानदास शा हराला सुपारी धाडली. ५ यश जगदंबेच!े तुळजा स

शवराजाला…

अ ानदास शाहीर गडावर धावत आला. शा हरा ा तभेला ु रण आल. श ांचे पजण पाय बांधून अ ानदासाची तभा डफाभवती रगण ध न नाचूं लागली. ाने असा गुंजावणी पोवाडा बांधला क , सराफ-पटवेक ांनी पटवलेली ह ा-मो ांची जणू चचपेटी! अ ानदासा ा वाण त वल ण जादू भरली होती. नामदालाही वीर ी चढावी! मदाचे तर भानच उडाव! ाने कानावर नुसता हात ठे वून धारदार आवाजांत ललकारी दली क , ज मनीवर ठे वलेल कड , डफ, झांजा, तुणतुण जाग ा जाग जणू आपोआप आवाज करीत थयथय नाचूं लागाव त! संजीवनी होती ा ा श ांत अन् कं ठांत. ा ा जभेवर उभी रा न सर तीच जणू वीररस उधळी! लौकरच गडावर जखमना ाचा दरबार भरला. यु ात काम गरी बजावले ा सव धारक ांचा मानस ान कर ाक रता महाराजांनी दरबार भर वला. आनंदा ा लाटा दरबारात उठत हो ा, दरबारांत सवजण होते. ांत का ोजी जेधेही होते. राजाची सभा दाटली होती. एव ांत दरबारांत एकदम डफावर झणझणीत थाप पडली. महाराजांसकट सवा ा नजरा तकडे खेच ा गे ा. तुणतु ाची तार झंकारली. झांजांची झण झण साथ देऊन उठली. खं जर तडाडल . घुंगरांनी नाद घुम वला आ ण मदानी आवाजाची ललकारी दरबारचे काळीज फु लवीत फु लवीत आरपार गेली. महाराजांना आ ण राजसभेला शा हरी मुजरा ठोकू न अ ानदासाने गणगौरीला आवातन दले, माझे नमन आधी गणा । सक ळक ऐका च देऊन न मयेली सार ा । ाली ज डताचे भूषण अ ानदासाच वचन । न मला सदगु् नारायण सदगु् ा साद । संपूण अंबेच वरदान गाइन व जराच भांडण । भोस ा सरजा दलभंजन फौजेवर लोटतां । यशवंत खंडे री स अ ानदास बोले वचन । गाइन राजाच भांडण देश इलाइतं । काबीज के ल तळकोकण सारा दरबार जा च खुष त आला. सगळा जीव आता पोवा ाकडे लागला. ताजा ताजा पोवाडा, खाना ा वधाचा पोवाडा आ ण रचणारा अन् गाणारा अ ानदास शाहीर. काय सांगावी ाची चव! भर ा वां ाची भाजी अन् लसणाची चटणीसु ा ा ापुढे फ च! अ ानदासाने चौकापुढे चौक ओलांडायला सु वात के ली. गड मी राजाचे गाईन । कोहज मा ली भजन पारगड कनाळा । बळगड आहे सं गन ो ो ी ी ो

म तळा आ ण घोसाळा । रोहरी आनसवाडी दोन कोरला, कासागड मंडन । दयात दसताती दोन गड बरवाडी पाचकोन । सुरगड अव चतगड भूषण कु बल गड भी रका । कु डू गडचे चांगुलपण धोडप तळकोकणचे क  े । घाटावरचे गड गाईन देश दु नया का बज के ली । बारा माउळ घेतली चं राव कै द के ला । ाची गड जाउली घेतली चेतपाउली का बज के ली । ठाणी राजाची बैसली घेतली जाउली न मा ली । क ाण भवंडी का बज के ल सोड वले तळकोकण । चेउली ठाण बैस वली कु बल, बांक घर । शवराजा ा हातां आल मुलाना हामाद । फयाद बा ायाप गेली बा ायजादी ोधा आली । जैशी अ परजळली जत धरावा राजाला । कु ल व जराला खबर दली अफजलखानाने भरदरबारांत त ा के ली आ ण ाने मो हमेचा वडा उचलला. वजापुराबाहेर खान डेरेदाखल झाला. खान कटबंद के ला । कोटाबाहेर डेरा दला मोठा अपशकु न जाहला । फ ालसकरा ह ी मेला खबर गेली बा ायाला । बनीचा ह ी पाठ वला बारा हजार घोडा । अबदुलखानालागी दला पोवाडा रंगत चालला. दणाणत चालला. पोवा ाची जडणघडण अशी कडकडीत होती क , महाराजांसकट सा ा दरबारचे च अ ानदासाने आप ा कबजांत घेतल. घडले ा न े घड वले ा करामतीच च तो सही सही डो ांपुढे उभ करीत होता. लोक ऐक ांत त ीन झाले होते. तेथु न कु च के ल कटकाला । अबदुल फौजेने चा लला मजलीवर मजल । अबदुल तुळजापुरां आला फोडली तुळजा । वरती मसूदच बां धली मसुद बांधुनी । पुढे गाय जब के ली अबदुलखान फोडी देवीला । ‘काही एक अजमत दाव मला!’ कोपली भ काळी । बांधुनी शवराजाप दला अंबा गेली सपनात (ला) । कांही एक बोले शवराजाला “ब ीस दातांचा बोकड । आला वधायाला” े े े ई ी

तेथु न कु च के ले कटकाला । अबदुल वाईलागी आला आपु ा मुलुखांत रा हला । कोट बांधुन पजरा के ला बरेपणाचा कागद (देऊन) । हे जब महाराजाप गेला राजा पु ांत म झाला । देश पाठीश घेतला सोडू न दले क े । डेरा जाऊलीत दला राजा जाउल त रा हला । हे जब अबदु ाचा आला हे जब बोले महाराजांला । “खान ब ापणाशी आला खानाला भेटता । थोर बा ाये स ा झाला” राजा बोले हेजीबाला । “कशाला बोला वता वाईला? क े गड कोट । दवलत खाना ा हवाला जाउली खाना ा हवाला । ल न देत हे जबाला बैसूं दोघे जण । खान बुध सांगेल आ ांला” लुगड दली हेजीबाला । हेजीब बेगी रवाना झाला हे जबाची खबर ऐकु नी । अबदुल महाभुजंग झाला “ भऊ नको शवाजी भाई । आहे तेरा मेरा स ा तुझे गड तु ा हवाला । आ णक दवलत देतो तुला तुझी थोडीशी गो  । या शहाजीची आ ाला” इकडे कऊल पाठ वला । (पण) शीलचा राऊत नव डला ह ीचे पाय तोरड । ला वला गजढाळा नदरे पडतां । द करा शवराजाला राज हेजीबासी बोलतो । “खंड काय मला मागतो चउआगळे चाळीस गड । मी अबदुलखानालागी देत मजवर कृ पा आहे खानाची । जावल त सदरा सवा रतो तेथ याव भेटायाला । मी खानाची वाट पाहत ” हे जब तेथु न नघाला । अबदुलखानाजवळ आला अफजलखानाने जावळी ा खो ात ये ाच कबूल के ल आ ण ाने फौजेसह वाई न जावळीकडे कू च के ल. ह ीचे पा य तोरड ाला । वरी सोड ा गजढाला फौजामागे फौजा । भार कड ाने चालला रडत डी ा घाटाखाली । अबदुल सारा उत दला इसारत सर ा ा लोकांला । ांणी घाट बळका वला माग ाची खबर नाही पुढी ाला । कटकाची खबर कै ची ाला े े ी ी

जाऊं जाण येऊं नेण । ही गत झाली अबदु ाला जावल त उत नी । अबदुल दशीभुला जाहला राजांनी सदरा सवा र ा । गा ा पडगा ा घात ा तवाशा जमखान टा कले । सदर पकदा ा ठे व ा सुरंग चारी खांब सदरेचे । वरी घोस मोतीयांचे मा णका ा भरणी । हारी मो ां ा बस व ा दुसरे सदरेची मांडणी । सूय लखलखतो गगन मा णकाचे ढाळ । सदर सुवणाच पाणी काचबंदी पटांगणाचा ढाळ । कापुर क ुरी प रमळ तसरे सदरेची मांडणी । हरे जो डले खणोखण वा ळया ा झांजी । दव ाचे कुं ड घालोनी बराणपुरी चटाचे । आडोआड पडदे बांधु न चाउं कोनी चारी समया । चांदवा ज डताचा बांधोनी घोस मो तयांच े । वर ठकडी नानाप रची अवघी ज डताची लावणी । हरे जो डले खणोखणी ब त सवा र ा सदरा । ऐशा नाही दे ख ा कोणी राजा नवगज त बैसला । मोरो शान बोला वला रघुनाथ पेशवे । नारो शंकर पाचा रला दहात ा माणकोजीला । ा इं ग ा सुभानजीला देवका ा जीवाजीला । राजान बोला वल तु ाला करनख ा सुभानजीला । बेलदारा पराजीला सरसुभाजीला । पालीकर नेतोजीला ा बोब ा ब हरजीला । सरदार आले भेटायला राजा वचारी भ ा लोकांला । “कै स जाव भेटायला?” बंककर कृ ाजी बोलला । “ शवबा सील करा अंगाला” भगवंताची सील ाला । आं तुन, (तो) बारीक झगा ाला मुसेजरी ा सुरवारा । सरजा (ज) बंद सोडु न दला डावे हात बचवा ाला । वाघनख सर ा ा पंजाला पटा जव ा ाप दला । सरजा बंद सोडु न चा लला “माझा रामराम दादानु!” गड ा गडक ा बो लला “जतन भाईनु करा । आम ा संभाजीराजाला सराईत उमाजी रा (राजा) । होईल तु ांला ेो ी

गड नर वत गडक ाला । रा नर वत नेतोजीला नरवा नरव दादानु” । वनंती के ली सकलीकांला “येथु न सलाम सांगा । माझा शहाजी महाराजांला” आ ण अ ानदास खास मुलाखती ा शा मया ांत आला. खाना ा आ ण महाराजां ा खाशा भेटीचा तुकडा तो दरबारांत गाऊं लागलाइत ा उपरी राजा बोले । ा अबदुलखानाला “खाना ाची करणी ाला । कांही एक ाव रघुनाथाला तु ी जातीचे कोण । आ ी जाणत तु ाला” यावर अबदुल बोलला । “ शवा तुम चलो वजापुराला” यावर खानाची आ ण महाराजांची शा क झटापट झाली. खानाला आला राग आ णइत कया उपरी । अबदुल मन खव ळला पुरा कव मा रली अबदु ाने । सरजा गवसून धरला सारा चाल वली क ार । सीलवर मारा न चाले जरा सराईत शवाजी । ाने बच ाचा मारा के ला उजवे हात बचवा ाला । वाघनख सर ा ा पंजाला उदरच फाडु नं ी । खानाची चरबी आ णली ारा खान ‘ल ा ल ा’ बो लला । खानाचा ल ा बे गन आला अबदुलखान शवाजी दोनी । भांडती दोनी धुरा बारा हजार घोडा । सरदार नाही कोणी तसरा खान नघाला-खान आला-खान मारला-फौज कापली-लुटली! अ ानदास हातवारे करक न आवेशांत गात होता. मधून मधून न कळत दरबारी ो ांतून शाबासक मळत होती. आ ण अ ानदास शेवट ा चौकांत उतरला, अ ानदास वनवी ो ांला । राजा अवतारी ज ला नळ नीळ सु ीव जांबूवंत । अंगद हनुमंत रघुनाथाला एकांगी भांडण । जैस रामरावणाला तैसा शवाजी सरजा । एकांग नाटोपे कवणाला ी पयस शवाजीला । कलीमधी अवतार ज ला व ाची जननी । अंबा बोले शवाजीला मोठे भ ीच फळ । महादेव भाके ला गो वला जकडे जाती, तकडे । यश रा ा ा खडाला (खड् गाला) माता जजाऊ बोलली । पोट अवतार ज ला ी

े े

ी ई

शंकपाळ शवाजी महाराजाने के ला । आता मी गाईन भोसले शवराया ा ा त ।। दावा हेवा जाण । अखेर सं ामा ा ग त राजगड राजाला । तापगड जजाऊला ध जजाऊचे कु श  । राजा अवतार ज ला आप ा मत अ ानदासाने । वीरमाल गाइला यश जगदंबेच । तुळजा स शवराजाला पोवाडा संपवता संपवता अ ानदासाने का ोजी जे ांकडे आ ण ां ा शेजार च बसले ा बांदलांकडे हात करीत दोन ओळी मो ा झोकांत उठव ा“आं गद हनुमान रघुनाथाला। तैसे जेधे बांदल शवाजीला ऽऽऽ…..” -हा जी ऽ जी रं ऽ जी ऽ जी ऽरं जी ऽ जीऽ जी ऽ! ! आ ण लगेच दरबारांत महाराजांनीही कौतुक के ले. का ोज ा अन् बांदलां ा पोटांतून गुदगु ा उठ ा! शा हराने कौतुकाची खैरात के ली. अ ानदासाने महाराजांस मुजरा के ला. सारा दरबार ाचे कौतुक करीत होता. आईसाहेबांची त बयत खूष झाली होती. महाराजांनी एक शेर सो ाचा तोडा अ ानदासा ा हातांत घातला. अन् एक उ म जातवान् घोडा ाला ब ीस दला५ . नंतर सव शूर वीरांची पूजा महाराजांनी सु के ली. कु णाला कडीतोडे, कु णाला मो ाचे चौकडे, शरपाव, कं ठे , बाजूबंद, कल ा, तुरे, कु णाला घोडे, ह ी, पाल ा, चौघडे द ाच जाहीर के ले. राजा उदार! राजा मायेचा! अशी माया आईनेच करावी! लढा त जे सै नक ठार झाले आ ण जे ज ाचे पंगू झाले ां ा घरी ां ा नांवा ा भरघोस देण ा रवाना के ा. ांना आडशे ा द ा. वधवा झाले ा मायब हण क रता लुग ाचोळीची वषासन लावून दली. महाराजांनी पंताजी गोपीनाथांस सात हजार होन दले. ६ शवाय ांना शेला पांघरला. पंताजी काकांनी फारच मोठी काम गरी के ली होती. महाराजांनी का ोज ना, मोरोपंतांना, ता ाजीला, येसाजीला, जवा महा ाला, संभाजी कावजीला, बाजी सजराव वगैरे स ग ांस काय दल? खूप खूप दल. त सो ाचांद त मोजल तर संपून जाईल! महाराजांनी तःलाच देऊन टाकल होत ांना! दरबार संपायची वेळ आली. नरोपाच तबक दरबारांत आल . महाराजांनी तबकांतली वडासुपारी उचलली आ ण का ोजी जे ांस जवळ बोला वल आ ण राजसभतील तलवारीच

मानाचे प हल पान का ोज ना दले. का ोजी माना ा पानाचे धनी झाले! एवढा मोठा मान दुसरा कोणता? सव जण तु ले, संतु ले. ऐसा राजा होण नाही. गवर हत, उदार, शूर. गरीबांचा भाऊ. राजां ा लालनपालनाने सव सुखी झाले होते. सव आनंद भ न उरला होता. वन आनंद! भुवन आनंद! आनंद आनंदवनभुवन !

आधार : (१) जेधे क रणा व सभासद. ( २ ) जेधेक रणा. ( ३ ) सभासद पृ. २४. ( ४ ) पोवाडा. ( ६ ) सभासद.

शवभारत. शवाय जेधे शकावली. ( ५ )

का ोजी जेधे आ ण बांदल देशमुख

तापगडा ा यु ापूव आ ण यु ांतही का ोजी जे ांनी अ तशय मोठी काम गरी गाज वली होती. ाक रता महाराजांनी का ोज चा आ ण सवाचाच भरघोस मानस ान के ला होता. मोठमोठ ब स व मानाची व दली होत . का ोज ना तलवार बहादुरीच मानाचे प हल पान भरदरबारात दल होत, अ ानदासा ा पोवा ाचाही थाट के ला होता. प ा ाचा बकट संगही पार पडला होता. ांतील लोकांचाही महाराजांनी उ म मान कर ाच ठर वले. गजापूर ा खड त बाजी भूंनी आ ण हरडस मावळांत ा माव ांनी फार मोठी शत ची तलवार के ली होती. या माव ांचे पुढारी होते बांदल देशमुख. महाराजां ा मनांत आले क , तलवारी ा मानाच प हल पान बांदल देशमुखांस ाव. यांत हरडोशी ा सव माव ांचा थोर मान होईल. पण का ोज ना एकदा प हल पान दले असतां, नंतर बांदलांना दले तर का ोजी काय णतील, ांना राग येणार नाही ना, अशी शंका महाराजांना आली, णून घडी साधून महाराज सहजपण एके दवश का ोजीनाईक जे ांशी प ाळगडा ा ंजु ी वषय बोलतां बोलतां णाले, १ “नाईक, बाजी भु देशपांडे प डले! बांदलां ा लोकांनी यु ाची शत के ली!” “ते लोक तैसेच आहेत!” का ोजी नाईक मोक ा मना ा कौतुकाने णाले.१ यावर महाराज लगेच णाले, “अफजलखान मा रला ते सम तरवारेचे पान अगोधर तु ांस द . ते बांदलांस अगोधर पान ाव, ावरी तु ी ाव, ऐसी गो ी मा करण!” का ोजीनाइकांचे मन खरोखरच मोठ. कौतुकाच आ ण मानाच पान बांदलां ा हात जा ात तलवारीचा मान आहे आ ण राजाची मज रजावंद आहे. ह जाणून खुषीने ते णाले,१

“अग !

ामीस अग याक रता आ ी गो मा के ली! या माण चालवाव!” महाराजांची मज रजावंद झाली. महाराजांनी लोकांची सफराजी के ली. ांत बांदलां ा लोकांचीही सफराजी के ली आ ण मानाच प हल पान बांदल देशमुखांना दल.१ यानंतर का ोजी नाईक महाराजांची परवानगी घेऊन रो हडखो ांत आं बव ास आले आ ण का ोज ना बर वाटेनास झाल. शरीर थकल होत. ांतच ांची कृ ती बघडली. महाराजांना ही बातमी समजली. का ोजी नाइकांनी सार ओळखल क , ह ल ण कांही ठीक दसत नाही. आपली हयात आटत चालली. तशांत ांना आप ा मुलांची काळजी वाटत होती. मुले चांगल करत मनसुबेदार होत . पण ांचे आपसांत बनत न त. ह सार भावंड स न त . साव होत . का ोज नी आप ा धनदौलती ा वांट ा आप ा देखतच मुलांना क न द ा. २ मुलांम े बाजी ऊफ सजराव हा सवात थोरला होता. का ोज नी आप ा कोलमड ा कृ तीची खबर महाराजांस ल हली व वनंती के ली क , माझी सव मुल आ ण रो हडखो ा ा देशमुखीचे वतन आप ा पायांवर ठे वल आहे. आपण सांभाळ करावा. ६ हे ांचे ल हण नरवा नरवीचे होत. महाराजांनी ांना उ र पाठ वल ( द. २ स . इ. १६६०) त अस, ३ ….. ‘का ोजी जेधे देशमुख ती राजे ी शवाजीराजे…… दसांचे व रा चेही तैसेच १५। २० वेग होतात ल हले. तरी औसध घेऊन शीररासी आरो होई ते करण. ई राचे कृ पेक न बरेच होईल. तु ी ल हले क आपले मूल ६ जन व देशमुखी साहेबा ा पायापासी आहे. सांभाल के ला पा हजे. तरी आता नवे ल हणे काय लागेल? प हलेच पासून तु ाआ ांत घरोबा आहे. वेथा बरी जा लयावरी मूल व ार पाठ वण. वेथा बरी होय तोवरी आप ाजवळ असो देणे. वेथा बरी होये ते करणे.’ परंतु का ोज ची था कांही बरी झाली नाही. घटका भरली आ ण ांनी डोळे मटले (इ. स. १६६० अखेर). महाराजां ा दौलतीच मोठ नुकसान झाल. वडीलक च एक थोर छ गेल.े हा माग अय ीच आहे. तेथे कोणाच कांहीही चालत नाही. आ न उगवला (स . १६६०) आ ण शाइ ेखान चाकण न पु ास आला. राजगंडावर नवरा पार पाडले. दसरा आला. न ा सीमो ंघनाची नवी राजकारणे गडावर शजू लागली. महाराजांनी एक खडा टाकायच ठर वल. शाइ ेखानाश तहा ा वाटाघाटी कर ाच ठर वल. वाटाघाटी तरी कोण ा मु यावर? जो खान सबंध शवाजीलाच गळून टाकावयास आलेला होता ा ाशी वाटाघाटी? होय! महाराजांनी शाइ ेखानाकडे आप ा पदरचे अ ंत वृ व

अ तशय शार मु ी सोनो व नाथ डबीर यांस रवाना के ल. परंतु वाटाघाटी काय झा ा याची कांहीही मा हती इ तहासास अ ापही समजलेली नाही. वाटाघाटी फारच ‘गु ’ झा ा असा ात! परंतु ांतून कांहीही न झाल नाही, एवढ न . सोनोपंत खानाचा नरोप घेऊन राजगडावर परत आले ४ (ऑ ो. १६६०). पावसाळा संप ावर शाइ ेखानाने हालचालीस ारंभ के ला. आ दलशाहा ा ता ांतील एक व ात चंड क ा प रडा हा बळकाव ासाठी खानाने फासे फे कावयास सु वात के ली आ ण शकार मळाली! खाना ा छावणीतील एक शूर सरदार कारतलबखान उझबेग याने प र ाला शह दला. क ांत घालीब नांवाचा शूर वजापुरी सरदार क ेदार होता, ाने सरळ म गलांची नोकरी प रली आ ण प रडा क ा कारतलबखाना ा ाधीन के ला ५ ! हा कार पा न वजापूर ा बादशहा ा पोटांत ध गोळा उभा रा हला. कारण याच बादशाहाने शवाजी भोस ाचा नायनाट कर ासाठी औरंगजेबास अज पाठवून ही म गल फौज द णत आण वली होती.६ आपण नमं ण पाठवून आणलेला पा णा, आप ालाच गळूं लागलेला पा न, तः ा मु े गरीची लायक ा ा चटकन् ल ांत आली असेल! महाराजां ा मनांत एका गो ीची फार ख ख लागली होती. कु लदेवता ीतुळजाभवानीचे दशन वारंवार घडाव ही ांची इ ा असे. परंतु तुळजापूर फार दूर पडे आ ण राजकारणां ा घाईगद त तुळजापुरास जाण घडू शकत नसे. यावर काय उपाय करावा हा वचार ते करीत होते. आ ण ां ा मनांत एक फार चांगली क ना कटली. तापगड ा यु संग अ ंत दु ा अस यश ीभवानी जगदंबेनेच मळवून दल; ते ा जगदंबेची अ त स , अ त देखणी, यथाशा मूत तयार करवून ीची ापना तापगडावरच ाकार, देवालय, सभामंडप, सहासन क न, समारंभ क न, होमहवना द सव पचारपूवक करावी असा संक मानस महाराज राज ीसाहेबांनी के ला. ७ ी स करावयास गंडक ची शला उ म. णून हमालया ा देश नेपाळचे सलतनत त, मंबाजी नाईक बन गोमाजी नाईक पानसरे यांस महाराजांनी आ ा के ली क , शूळ गंडक तून उ म शळा शोध क न आणण. तेणे माण सव सा ह अनकू ळता क न देऊन नाईक मशार न से हदु ानांत रवाना के ल. महाराजांचे पदरी एक एक कलम आ ण एक एक ह ार अ तम दजदार अन् मनसुबेबाज होते. सवाठाय सम च ीत राखून महाराज दौलतीच हत करीत होते. मोरोपंत

पगळे असेच थोर कलमबहादूर आ ण समशेरबहादूर होते. हाती घेतलेला मनसुबा तडीसच लावावा असा लौ कक मोरोपं डतांनी ा क न घेतला होता. पंतमजकु रांवर महाराज नहायत खूष होते. ां ा खदमती महाराजांचे मज स मंजूर होऊन महाराजांनी पंतांस मजमूचा धंदा सां गतला. णजेच पंतांना रा ाची मुजुमदारी दली. मोरो ंबक पगळे मुजुमदार झाले.४ ( द. २ जानेवारी १६६१). चाकण सर झा ाच समज ानंतर औरंगजेबास मोठा आनंद झाला व असा व ास ाला वाटूं लागला क , अमीर उल उमरा शाइ ेखान मामा न द न सर करणार! मामां ा दमतीची फौज (सुमारे एक ते स ा लाख) अपुरी आहे असेही भाचे साहेबांना वाटल असाव. कारण ांनी माळ ात जाफरखानास कू म पाठ वला, क , आपली फौज घेऊन ताबडतोब अमीर उल उमरा शाई ेखान नवाबा ा दमतीस जा. ८ पाठोपाठ न ा वजयाची खबर औरंगजेबास मळाली. प र ाचा क ा कारतलब खान उझबेग याने र ाचा थबही न पडू देता जकला, अशी बातमी शाई ेखानाने पाठ वली होती.८ ही बातमी ऐकू न तर बादशाह बेह खूष झाला. पावसाळा संपून गेलेला होता. महाराज न ा राजकारणांचे नकाशे आखीत होते. आतापयत ते वाट पाहत होते पावसाळा संप ाचीच.

े े

ं े

ं

े े ं

े े

आधार : ( १ ) जेधे क रणा. ( २ ) पसासंले. ८३०. ( ३ ) शचसाखं. ५।७६९. ( ४ ) जेधेशंका. ( ५ ) जेधेशका; शवभा. २८। ५४; औरंगनामा १ पृ. ५०. ( ६ ) शवभा. २५।३२ व ३३; शवभा. २७।५. ( ७ ) म.म. पोतदार गौरव पृ. ३० ले. १ सभासद ब. पृ. २३. ( ८ ) शचवृस.ं ३ पृ. ६८.

कारतलबखान आ ण रायबाघन शके १५८२ चा पावसाळा शाइ ेखानाने चाकणलाच घाल वला. कारण मावळांत सै ा ा हालचाली करण णजे महा कठीण काम. मावळांतील पाऊस अ त ाड. सरीवर सरी सरस न बरसतात. ड गरद ांतून सग ा मावळ ा वाटाघाटा पावसा ांत जा च अवघड बनतात. तोफा, धा , वैरणी ा गा ा आ ण फौजेचे सव सामानसुमान कस ायच अन् आणायच अशा अडचणीतून? आ ण ांत पु ा मावळमुलखांत जंगल दाट. पळस, साग, पपरी, हरडा, बेहडा, बाभूळ, जांभूळ अन् वेळूच करकरणार बेट फार दाट. गवत ग ाला भडते. माणूस झाकू न जातो. दसत नाही, पलीकडे वाघ ं दडलय क , रानडु र पडलय ते. एकदा पाऊस सु झाला क , धो धो धो! उड ा पाखरां ा पसांवर शेवाळ उगवत. ड गराव न खळखळ पाणी सतत वाहत. भातखाचर आं बेमोहराने घमघमतात. सगळीकडे हरवी हरवीगार मखमल दसते. आम ा मावळांत ा न ा अन् ओढे अ त रंगेल. तांबूस पा ाने एकदा दुथडी भ न अंगाभोवती भोवरे घेत घेत वा ं लागले क , बशाद काय कु ण आं त पाय घालील? कु ण हटवादीपणाने टाकलाच पाय, तर खेचला गेलाच तो. पा ाला अ त अ त ओढ. ह ी नाही ठरायचा, मग माणसाच काय? कातणीने करंजी कातरावी, तसे पा ा ा धारेने खडक कातरले जातात. स ा ीव न खळखळणारे पाणी वळसे घेत गर ा मारीत, उ ा टाक त ओ ांना सामील होत. म वाल ओढे न ांना सामील होतात. न ा ांची वाटच पाहत असतात. मावळ ा न ा ं दीला लहान. इथून तत ा. पण भारी अवखळ. भ डला खेळणा ा परक ा पोरीच जशा. आई रागवायची नाही. वडील बोलायचे नाहीत. उलट णतील, जाऊं दे, बागडू ं दे! स ा ी आ ण जमीन या न ांना अन् ओ ांना उतारावर ैर सोडतात अन् मग ां ा ंद अ डपणाला उधाण येत.

हे ओढे णजे स ा ीवर ा तांबूस मात त अंग घुसळीत इत तः दं डणार मावळी इ ीस पोरट च जणू!ं कधी सरळ ड गर उतरणार नाहीत. ठोकरा देत देत ड गरावरचे मोठमोठे ओबडधोबड ध डे आप ा बरोबर खाली आणतील अन् मग ांना फराफरा खेचीत न ांकडे घेऊन जातील. ा मो ा वाहांत कोसावारी ा ध ांची फरफट चालते. या धगाम त ा ध ांचे सारे काने-कोपरे घासून नघून ांच अंग कस अगदी तुकतुक त बनत. गोल बनत. गोटे! आ ण मग आ न उलटला क , न ांचा अ ड पणा कमी होतो, ओ ां ा दांडगाईला वचक बसतो. सा ा न ा संथ, मु अन् संयमी बनतात. ल झा ावर सासर नघाले ा माहेरवा शणीच जणू. पावसाळा संपतो. गुडघा गुडघा साचणारा चखल वाळतो. भातखाचरांत पावलांचे खचकन् लचके तोडू न, तरपे तरपे नाचत नां ा उभारणारे खेकडे बळांत पळतात. भात हळदीसारखी पकू न काढायला येतात. वाटा रहदारीला ांत ा ांत सोयी ा बनतात. जनावरांना अन् माणसांना खायला- ायला मोप असत. हे सारे जसे मावळांत तसेच खाली कोकणांत. कोकणप ी व मावळप ी जकायला खान उ ुक झाला होता. फ पावसाळा संपायचा अवकाश. नसगा ा या धगा ांत अन् भर पावसा ात शर ाची काय छाती होती खानाची! मावळ-कोकण ा नदी-ना ांनी, ड गरद ांनी, रानावनांनी अन् चखल-शेवा ांनी खानाला रडवल असत. आ ण महाराजही पावसाळा संपायचीच राजगडावर वाट पाहत होते. पु ांत येऊन बसले ा या शाइ ेखानाचे काय कराव या वचारांत महाराज होते. अनेक दावेदार महाराजां ा मनात सलत होते. जे जे उठले होते ा सवाचा काटा काढ ाचा बेत महाराजां ा मनांत सतत घोळत होता. फ पाऊस थांबायची वाट होती. तो थांबला. दसरा झाला. नवरा पूजत ठे वलेली भवानी तलवार न ा वषाचे बळी घे ा ा तयारीने ानात वाट पा ं लागली. दवाळी संपली. चखल पुरता वाळला. ड गरमाळ तापूं लागले. अजूनपयत शाइ ेखानाने महाराजांचा एकही ड गरी क ा जकला न ता. चाकण ा चार भुईकोट भताडांनी ाला दीड म ह ा ावर छळल होत. ड गरी क ापाशी ाची गत काय झाली असती कोण जाणे! औरंगजेबाची फार इ ा होती क द नची उगवती मराठे शाही चटकन् चरडावी. तो शाइ ेखानाला कू म सोडी क ,

मरा ांचा चुराडा उडवा. शाइ ेखान आप ा सरदारांना कू म सोडी क , मरा ांचा चुराडा उडवा. आ ण ते सरदार आप ा सै ाला कू म सोडीत क , मरा ांचा चुराडा उडवा! ! चुराडा! रकामटेकडे कू म सोडायला यांना काय क होते? येथे मरा ांपुढे कसा रडा भाजून नघतो ते म गल शपायांनाच ठाऊक होत. सहज लोडाला टेक ा टेक ा हल ा हाताने बोटावर चुना घेऊन, डा ा तळहातावर ा तंबाखूचा चुराडा करण आ ण मरा ांचा चुराडा करण सारखच न त! शाइ ेखान चाकण न पु ांत आला होता. आता तोही न ा मो हमेचे मनसुबे मनाश ठरवीत होता. खाना ा फौजेवर नवी तुकतुक चढली. पु ांत खाना ा ल रांत हशम ढालाइतांची न ा मो हमेसाठी तयारी सु झाली. लाल महालांत खल सु झाला. राजगड, तोरणा, सहगड, लोहगड हे ड गरावरचे क े घे ापूव कोकणप ी थम जकू न ावी अस खानाला वाटल. १ ाला वाटल हच फार सोयीच! कोकण घेतल क , शवाजीचे आरमार आपोआप खलास होईल – बस् बस् कोकणच! अगदी एकांतांत लाल महालांत खान जाऊन बसला आ ण ाने आपला ात उझबेग सरदार कारतलबखान यास त ीफ फमा वली. २ कारतलबखान जूरहाजीर हो ाचा कू म होतांच ताबडतोब तो लाल महालांत खाना ा एकांत ा खोलीत नमूद झाला. आप ाला काय कू म होणार आहे ह जाण ास कारतलब फार उ ुक झाला होता. शाइ ेखानापुढे कारतलब कु नसात क न उभा राहतांच खानाने ास टल. ३ “कारतलबखाँ, हम तु ारे कतब अ ी तरह जानते ह! तु ारी शमशीर बे म है! और इसी लये कोकनपर क ा करनेक ज ादारी हम तु ारे हाथ सोप रहे है! चौल, क ान, भवंडी, पनवेल और नागोठना यह सारे शवाजीके मश र मुकामात पर तुम काबीज हो जाओ! हमे पूरा भरोसा है के तुम फतह पाकर बादशाहक खुषनूदी हासील करोगे! तु ारे कतबक क क जाएगी! तु ारी इमदादके लये बडे बडे सूरमा दीये जाएं ग!े ” शाइ ेखान खूष होऊन णाला.३ कारतलबखानाने न तादशक त करीत मान लव वली. ाला फारच उ ाह चढला. एक फार मह ाची काम गरी आप ाला मळाली, याचा आनंद आ ण अ भमानही ाला वाट ा शवाय रा हला नाही.

कारतलबखानास ो ाहन देत देत शाइ ेखान पुढे णाला,३ “ म सेन, कछप, सजाराय गाढे, जादोराय, अमर सह, चौहान, जसवंतराव-वगैरह सरदार तो तु ारी मदद करगेही! ले कन शेरनी से भी बढकर कलेजा रखनेवाली रायबाघनसाहेबा भी तु ारे साथ आयेगी!” ठरली! कारतलबखानाची कोकणवर नामजादी प ठरली. ताबडतोब या मो हमेची तयारी सु झाली. कारतलबखाना ा शौयाब ल शंकाच न ती. ाने आजपयत अनेक मो हमांत भाग घेतला होता. सारी हयात शपाई गर त घाल वली होती. ाचा बापही असाच शूर होता. खु औरंगजेब तः जे ा औरंगाबादेस सुभेदार होता, ते ापासून कारतलब द न ा मुलखांत वावरत होता. अजूनपयत ाने ड गराळ मावळ अन् कोकण मुलखाच मा त डसु ा पा हल न त! पण नसल पा हल णून काय झाल? ड गर ड गर तरी असा काय अवघड असतो? चढत रा हल क , आपोआप वर पोहोचतोच माणूस! कारतलब आता या मो हमे ा न म ाने थमच ड गराळ मुलखात शरणार होता. कारतलबचे घराण उझबेग र ाच होत. ाने नुकताच प र ाचा चंड क ा म गली अमलाखाली आणला होता. कारतलबची आ ण महाराजसाहेब शहाजीराजे यांची चांगली ओळख होती. ४ अमीर उल उमराचीही ा ावर मेहरे बानीची मज होती. कारतलबखान मो हमे ा तयारीस लागला. शाइ ेखानाने अमर सह, चौहान वगैरे सरदारांसह रायबा घणीचीही योजना कारतलब ा फौजत के ली. ही नवी मोहीम ऐकू न रायबाघन कांहीच बोलली नाही! मुका ाने कारतलबबरोबर जा ास तयार झाली. सव फौजफाटा, ह ी, तोफा इ ाद ची तयारी झाली. खानाचा नरोप घेऊन कारतलब नघाला. फौज च ार घेतली होती. नेमक सं ा सांगता येत नाही. पण तीस हजारापयत असावी. कारतलबखान फौजफा ासह पु ा न नघाला. खानाने चचवड-तळे गाव-वडगाव मागाने कू च के ले. खान कोकणांत नघाला होता, पण कोण ा मागाने कोकणांत उतरणार, वाटा कशा आहेत, आमदर ीखाल ा वाटा आहेत, क अगदीच अडाणी आडवाटा आहेत याची मा हती कारतलबखाना शवाय व ाचे कोण जे वाटाडे असतील ां ा शवाय कोणालाही न ती. महाराज आप ा सरदार-मु यांसह राजगडावर बसले होते. राजकारणी मु यावर बोलण चालल होत. गंभीरपण महाराज णाले, ५

“चाकणचा सं ामदुग तर हातचा गेलाच! चाकण परत घेण कठीण आहे. पण अस वाटत आहे क , क ासह चाकण आता जाऊन काबीज कराव! पण नकड असलेले दुसर काम आपण सवानी हाती घेऊन य ांची तड लावली पा हजे.”

आ ण मग उ ृ फौज जवळ बाळगण कती ज रीच असत, ६ अशी फौज ठे वावयास पैशाची के वढी ज र असते, ७ पैसा हात असेल तर काय काय साधतां येत,७ वगैरे गो ी सांगतां सांगतां महाराज णाले, ८ “ ा ावर जगाचे सारे वहार अवलंबून असतात तो पैसा मी खंड ा वसूल क न मळवीन! आ ण ानंतरच औरंगजेब बादशाहा ा मामाचा चांगला सूड उगवीन!” यावर बैठक त ा एका मु ी कारभा ाने महाराजांस सुच वल क , मुलुख गरीवर चलाव. शाइ ेखान आता न घाट ओलांडून खाली कोकणांत फौज पाठवील. णून, तो कोकणांत फौजा उतरवूं शकणारच नाही असा आपण बंदोब के ला पा हजे. ९ महाराजांस ाच बोलण मनोमन पटल. १० कारतलबखान तळे गाव-वडगावाव न मळवलीकडे सरकला. महाराजांचे बातमीदार हेर सव बात ा काढीत फरतच होते. वा वक कारतलबने आपली ही मोहीम अगदी बनबोभाट व जवळ जवळ गु डाव मनांत वागवून वाटेवर ठे वली होती. पण अखेर ही बातमी महाराजांस समजली! खान आपले घाटमाग कती दवस गु अन् चो न ठे वूं शकला असता? महाराजांचे हेर तखट कानांचे होते. कारतलबखानाने लोहगड क ा ा द णो र मागाने जा ास ारंभ के ला. ११ तो अगदी नभय मनाने चालला होता. ती वाट अगदी उं च ड गरांतून जाणारी व अ ंत अ ं दणजे पाऊलवाटच होती. आपण जणू कांही बंदकु ा नळीतूनच चालल आह त, असे खाना ा सै ाला वाटल. १२ एव ा बकट वाटेने जातांना सै पावलापावलाला कुं ठत होत होत. पुढे के वळ अफाट अर व सव बाजूंनी स ा ीची उं च उं च शखर दसत होत . लोहगड ा पलीकडू न द णो र जाणा ा मागाने तुंगार ांत उतरावयाच व तेथून सबंध स ा ी चढू न उं बर खड तून खाली कोकणांत उतरावयाच असा कारतलबचा बेत होता! हा माग अ ंत अडचणीचा, अ तशय दाट अर ाचा, अ तशय अवघड ड गरक ांचा, अगदी आडवळणी, अ ं द, नजन आ ण महा भयाण होता! ा वाटेने कोकणांत एवढी मोठी फौज, ह ी, सामान-सुमान, तोफा अन् उं ट घेऊन उतर ाचा कारतलबला कोण ा (वे ा) पराने ांत दला खुदा जाणे! ही वाट णजे मरायची वाट!

या उं बर खडीखाली तुफान अर होते. आ ण खु या उं बर खड तून जाणारी वाट इतक अवघड व अ ं द होती क , एका वेळ एके कच माणूस पुढे जाऊं शकावा. कारतलबला ा अर पं डताने ही वाट सुच वली ाची तारीफ काय अन् कती करावी? परमे रा! कती रे कं जूष तूं? ा म गलांना थोडीशी अ ल दली असतीस तर तुझ काय गेल असत? क , तूं देत होतास, पण ‘ज र नाही आ ांला!’ अस णून हच नघून गेले? तूंच जाणे खर काय त! कारतलबखान रा ीचे मा मु ाम करी. दवसां पुढे कू च करी, ाने लोहगडापासून थो ा दूर अंतरावर असले ा ड गरांत ा वाटेने तुंगार ांत उतर ाक रता फौज वळ वली. रायबाघनला ह दसत होत. अर ाला सु वात झाली. अ तशय दु र वाट सु झाली. तेथून रीघ नघता नघता हाल होऊं लागल. प हली चुणूक कारतलबला दसू लागली. कधी ज ांत ड गर न पा हलेले हजारो हशम ड गरांत शरत होते. मो ा यातायातीने खान ऐन म ावर आला. अजून उं बर खडीक रता सबंध पवत चढावयाचाच होता. रायबाघनला ह कांही धड ल ण दसेना! फौजेतले लोक हैराण झाले. आपण तोल जाऊन पडणार अस ेकाला वाटत होत. राजगडावर महाराजांनी नेतोजीस खुणावल. बाक चे स गडीही महाराजांची मान हलतांच उठले. नघ ाची तयारी सु झाली. महाराज तःही नघ ा ा तयारीस लागले. एक हजार मावळा राजसदरेपुढे तरवारी बांधून ज त तयार झाला. न ा ारीची तयारी णजे दसरा- दवाळीसारखा आनंद. नेतोजी, ता ाजी, पलाजी आ ण खास महाराजही नघाले. ांनी राजगड सोडला. कारतलबखान तुंगार ांत शर ापूव च महाराजांची भुत तेथे जागोजागी लपून बसल . वा वक लोहगड व वसापूर हे क े रा ांतच होते, परंतु म गली फौज आप ा शेजा न तुंगार ांत उतरत आहे ह उघड दसत असूनसु ा ा गडांवर ा मरा ांनी कवा आधीच तुंगार ांत येऊन बसले ा महाराजां ा सै नकांनी कारतलबला मुळीच आडकाठी के ली नाही. ाला सुख प येऊं दल. ह अस कां के ल? उ र अगदी आहे. तुंगार ा ा भयंकर क डीत गाठू नच झोडपून काढण उ म जमणार होत णून! १३ महाराजांनी नेतोजीला क डी कर ाचाच कू म दला होता. १४ खानाची फौज तहानेने हैराण झाली. पाणी मळे ना. १५ उं बर खडी ा वाटेवर कसाबसा खान आला.

कारतलबने तशाही त त पुढे कू च कर ाचा कू म दला. दुसरे काय करणार? रायबाघन एक अ रही न बोलतां नमूटपणे सार पाहत होती अन् पुढे चालत होती. फौज कशीबशी चालत अर ा ा ऐन गा ांत आली अन् एकदम कक शग कचाळल ! नौबती वाजू लाग ा. खानाची फौज अ तशय भयभीत होऊन इकडे तकडे पाहतेय न पाहतेय त च झाडीत दडलेल,े झाडावर दडलेले अन् सांदीसपाटीला दडलेले शेकडो मावळे तरवारी उपसून खाना ा फौजेवर धावले! एका अंगाने तर खु नेतोजी पालकर उ ा टाक त येत होता. कारतलबखानाची जीभ आता मा कोरडी पडली. तो, रायबाघन व आणखी काही माणस एका बाजूस होती. ा अर ांत अफजलवधा ा वेळी झाले ा जावळीखो ांत ा क लीची दुसरी आवृ ी होऊ लागली. लढाई पेटली. पण म गलांत जीवच उरला न ता लढायला. मावळे के ापासून आधीच तेथे येऊन वाट पाहत बसले होते. ते ताजेतवाने होते. कारतलबचा अमर सह नांवाचा सरदार मरा ांशी लढ ाची शक करीत होता. ाने फार धडपड चाल वली. पण मराठी फौज फार जोरावर. ांनी म गली फौजेची इतक भयंकर क ल मांडली क , आरडाओर ाने ा अर ांत दुसर कांही ऐकूं च येईना. कारतलब अगदी घाब न गेला. रायबाघन अजूनही नमूटच होती. महाराज उं बर खडी ा वाटेवर येऊन उभे रा हले. ते घो ावरच आ ढ होते. ां ा भोवती काही ह ारबंद मावळे उभे होते. एका हातांत घो ाचा लगाम अन् दुस ा हाताची मूठ कमरेवर ठे वून महाराज भेदक नजरेने तो अर ांत चाललेला सं ाम पाहत होते. कारतलब ा फौजत जसवंतराव कोकाटे, गाढे वगैरे मराठी सरदारही होते. ा सरदारांबरोबर मराठी सै ही होतेच. हे मराठे शपाई मोठे डोके बाज होते. महाराजां ा लोकांनी तुफान तांडव मांडलेले पा ह ावर अन् आपली धडगत नाही अस दस ावर, हे मराठे शपाई ओरडू न माव ांना सांगू लागले क , आ ी तुम ाचपैक आह त! आ ी महाराजांचेच शपाई आह त! १६ पळून जायला वाटही न ती, वेळही न ता अन् ाणही न ते. ही लढाई एक कोसा ा प रसरात चालली होती. कारतलबखानाकडे सारखे आघाडीकडू न हशम धावत दौडत येत होते आ ण पुढे काय भयंकर कार चालले आहेत, ते के वलवा ा अन् घाबरले ा मु ेने सारखे येऊन सांगत होते.

खानाची अव ा व च झाली होती. पुढहे ी जाता येईना, मागेही फरता येईना. तेव ात नवी खबर आली क , खु शवाजी आप ा पछाडीस खडी ा वाटेवर येऊन उभा रा हला आहे! खाना ा शेजार च रायबाघन घो ावर ार होऊन उभी होती. आतापयत ती एक अ रानेही बोलली न ती. म गली फौजेची भयंकर दाणादाण ती पाहत होती. तची खा ीच झाली क , येथून नभण कठीण आहे. पण खानाने मा लढ ाचा अजूनही ह धरला होता. “बहादूर ! लढते रहो, लढते रहो!” खान ओरडत होता. १७ परंतु खानाचा स ा सै नकांना पटत न ता! ते पळत होते. हताश, दङ् मूढ होऊन क ेकजण उभेच रा हले होते. यश मळ ाची आशा तर दूरच राहो, पण ाण आ ण अ ूही श क राह ाची आशा उरलेली न ती. म गल फौजत के वळ हाहाःकार उडाला होता. धीर पार सुटला होता. १८ आता मा रायबाघनला ग बसवेना. ती कारतलबला अगदी कडक व श ांत णाली, १९ “खानसाहेब, तु ी फार मोठी चूक के लीत क , शवाजीसार ा सहा ा या अर ांत शरलांत! एवढी मोठी बादशाही फौज तु ी घमडखोरीने सहा ा जब ांत आणून सोडलीत. के वढी दुःखाची गो ! आजपयत बादशाह हजरत आलमगीर यांनी मळ वले ा यशावर तु बोळा फर वलांत! ांचे यश तु ी अर ांत बुड वलत! पाहा! मागे, पुढ,े चौफे र श ू कती जोरांत आहे! हे तुमचे पटाईत तरंदाज हशम तर दङ् मूढ होऊन च ासारखे झाले आहेत. मोठी खेदाची गो क , ा मूख शाइ ेखानाने श ू ा आग त तु ाला सै ासह ढकलल. थोडी तरी फल ा ी होणार असेल तरच पु षा ा जातीने उ ोग हात ावा. नाहीतर तेच साहस उपहासास कारण होत! णून मी सांगत, खानसाहेब, तु ी अगदी ताबडतोब शवाजीस शरण जा! आ ण मृ ू ा तावडीतून सवाची सुटका करा!” खानापुढे दुसरा कांहीही उपायच उरला न ता. शरण कवा मरण! काय परवडत यातील? ‘कै द होऊन शवाजीपुढे जाऊन पड ापे ा बनशत शरण जाऊन शवाजीकडे धमवाट मागा; शवाजी थोर दलदार आहे. तो मो ा मनाने आप ाला धमवाट देईल; आपण फौजेचे ाण वांचवून येथून नघून जाऊं शकूं .’ असा स ा ा धीट रायबाघनने ाला दला. म गली फौजेची वाढती दाणादाण आ ण मराठी फौजेचा वाढता धुमाकू ळ खानाला दसत होता. ाला रायबाघनच णण न पायाने पटत होत. पण शरणागतीचा अपमान मनाला झ बत होता. अखेर सा ा इ ा, आकां ा, मह ाकां ा, लाजल ा, मुका ाने

झाकू न ठे वून शरणागतीक रता आप ा व रायबाघन ा वतीने एक शहाणा माणूस वक ल णून पाठ व ाच खानाने मो ा दुःखाने ठर वल आ ण मो ा वनवणी ा श ांत आपल णण ाला सांगून ाने व रायबाघनने ाची रवानगी महाराजांकडे के ली. ा ाबरोबर आपले कांही हशम ादेही दले. खानाचा वक ल महाराजांकडे ये ास झाडा डु ु पांतून वाट काढीत नघाला. लांबूनच ाला घो ावर बसलेली महाराजांची अ तभ , अ तसुंदर अन् अ ततेज ी मदानी मूत दसली. महाराजांनी अंगांत पोलादी चलखत घातल होत व म कावर पोलादी शर ाण घातल होत. मानेवर जाळीदार झालर ळत होती. मनगटावर, छातीवर, पाठीवर व कमरेवर पोलादा ा अ ंत सुबक न ी ा पोलादी प या चलखतांतच गुं फले ा हो ा. पायांत ा पांढ ा सुरवारीवर ते क चत् अं जरी झाक असलेले चलखत अन् शर ाण महाराजांस फारच शोभून दसत होत. ांनी कमरेवर प ेदार तरवार लटकावली होती. पाठीवर वशाल ढाल बांधली होती. कानात मो ांचे चौकडे हलत होते. भ कपाळ, ग डासारखे घवघवीत नाक, चढणीदार भवया, अ ंत पाणीदार डोळे , काळीभोर अन् खुलून दसणारी दाढी आ ण मुखावर क चत् त-! २१ वक ल ा कां ाकु ांतून ड गरा ा अगदी स ध गेला आ ण ाने महाराजां ा एका भालदारास सां गतले क , मी खानेआझम कारतलबखान व रायबाघनसाहेबा यां ाकडू न वक ल णून आलो आहे; तरी महाराजांनी मा ाकडे मेहरे नजर वळवावी. २२ भालदारांनी महाराजांस वक ल आ ाची वद दली. महाराजांची नजर व कलाकडे गेली आ ण ांनी व कलास जवळ ये ास खुण वल. वक ल मुजरा करीत करीत नजीक आला. आपण, खानसाहेब कारतलबखान उझबेग यांजकडू न आपणाकडे वनंती करावयासाठी आल आह त, अस व कलाने अ तशय अदबीने महाराजांस सां गतल. ते ा भवया क चत् वर चढवून महाराजांनी ाला आ ा के ली क खानाच काय णण आहे त सांगा. महाराज घो ाव नच बोलत होते. हात पस न वक ल णाला, २४ “आ ी बदतमीजीने भलतीच हाव ध न महाराजां ा मुलखांत हात घातला, याचे आ ाला ब त ब त दुःख होत आहे! खानसाहेब स दलगीर आहेत. बनत ार शरण आहेत! महाराजांनी नजरइनायत फमावून आ ास जवंत जाऊं ाव अशी खानसाहेबांची महाराजां ा कदमी बाआदब अजदा आहे!” ं े

े

महाराजांचे एक आगळे च दशन…

हं! णजे इत ा उ शरा कारतलबखाना ा डो ात तःची चूक शरली! वक ल पुढे णाला, २५ “स ा ी ा, या जणू काही खोल पाताळासार ा तळात आ ी मनात दीघकाळ मत झाल आह त व परा मसु ा वसरल आह त! नागां ा म कावरचा मणी आ ण महाराजां ा कु मतीखालील दुग सारखेच दुलभ आहेत, अ ज आहेत. ते दुस ा ा कबजांत कधीही जाणार नाहीत. महाराजां ा अ ंत बकट मुलखाचा अंदाज आम ा खानसाहेबांस न आ ामुळेच हा गु ा ां ा हातून घडला!” णजे हा मुलूख बकट नसता तर खानसाहेबांनी हा गु ा मो ा खुषीने आ ण बनबोभाट पार पाडला असता! वक ल पुढे आणखी णाला, २६ “महाराजां ा तीथ पसाहेबांचा – भा शाली महाराजसाहेब शहाजीराजांचा आ ण कारतलबखानसाहेबांचा कदीम जानी ज ाळा होता. ते खानसाहेबांवर अ तशय मोहोबत

करीत असत.” ाणावर बेतल ते ा ह जुन नाते आठवल! वक ल पुढे आजवाने णाला, २७ “नाही महाराज! चूक झाली! शाइ ेखान नवाबसाहेबां ा कमामुळे ह कमनशीब आम ा वा ास आल! महाराज, कृ पा करा! आ ांला धमवाट ा! आम ाकडू न पु ा अशी नौ दगार सुरत दसणार नाही. आम ा जबानीचा इतबार ज र धरावा! आ ी ताबडतोब या अर ांतून नघून जात . आ ाला धमवाट ा! उपकार होतील! आम ा नजरा पु ा महाराजां ा मुलखाकडे पापवासनेने वळणार नाहीत!” व कलांनी इतक खोट बोलायच असत? दुस ाला खर वाटेल इतपतच खोट बोलाव माणसाने! वक ल अगदी दीनपणाने वनवीत णाला, २८ “काय सांगावे! दोन तीन दवस आ ांला येथे पाणीसु ा ावयास मळाले नाही हो! आ ाला अभयदान देऊन जीवदान ा!” वक ल आजव करीत होता. तुंगार ात हलक ोळ उडाला होता. महाराजांनी मनाशी वचार के ला. खानाचा वक ल आशाळभूत नजरेने पाहत होता. मनाशी नणय क न व आप ा शूर सै नकांकडे पाहत पाहत महाराज णाले, २९ “आ ाला भऊन दयेची याचना करणा ा तुम ा खानसाहेबांस जाऊन सांगा क , आ ी ांना अभयदान दल आहे? या देशांतून आपली फौज घेऊन नघून जाव!” – अथात् खंडणी देऊनच! ३२ या अभयदानाची ‘सुवाता’ सांग ासाठी तो वक ल लगेच लगबगीने कारतलबकडे नघाला. पण आतापयत खाना ा फौजेची अ रशः दाणादाण उडाली होती. मरा ांनी लूटही खूप जमा के ली होती. ३० महाराजांनी लगेच आप ा भोवती पसरले ा ढालाइतांस जंगला ा च ं अंगांस धावत जाऊन ओरडू न लढाई बंद कर ाचा कू म आप ा सै ास कळ व ास सां गतल. ताबडतोब ते पाच-प ास ढालाईत मुजरे क न ताड् ताड् उ ा मारीत जंगलात उतरले. ३१ ढालाइतांनी जंगलांत वखुरले ा आप ा सरदारांस व सै ास ग नमांशी चाललेली लढाई बंद कर ाचा महाराजांचा कू म झा ाच ओरडू न ओरडू न सां गतल.३१

लढाई थांबली! खानाने सु ारा सोडला. खानाचा वक ल खानाकडे आला. खानाने ा ाबरोबर मोठी थोरली खंडणी महाराजांकडे ताबडतोब रवाना के ली.३२ उं बर खड त खानाचा अगदी दणकू न पराभव झाला ( द. २ फे ुवारी १६६१). कारतलबखानाने बरोबर आणलेल मौ वान सामानसुमान व यु सा ह तुंगार ांत जाग ा जाग टाकू न दल. ख ज ाने भरलेले पेटारे, ह ी, घोडे, सो ाची भांड , तसेच पेले, हंडे वगैरे सामान मरा ां ा हातांत पडल. खान आ ण ाचे सै नक ा भय द अर ांतून नघून जा ास इतके उतावीळ झाले होते क , ओझ सांभाळावयास नको णूनच ांनी या सा ह ावर पाणी सोडल! ३३ कारतलबने आप ा सरदारांसह रेने तुंगार सोडल आ ण पु ा पु ाचा र ा पकडला. सपशेल पराभव! सपाटून पराभव! ३४ कारतलब ा सव मह ाकां ा संप ा. तो, रायबाघन, म सेन, अमर सह, जसवंतराव कोकाटे वगैरे सवजण शानांतून परत फर ासारखे दुःखी चेह ांनी चालले होते. वा वक शानांतून शरसलामत सुट ाब ल ांनी आनंदच मानावयास हवा होता! उं बर खड त महाराजां ा सै नकांनी वजया ा आरो ा ठोकू न दशा क दून टाक ा. शगकण वाजूं लागले. अनेक भालदार नाचत पुढे आले. सै ाने लुट चे ढीग रचून ठे वले होते. महाराजांस या वजयामुळे फार समाधान झाले होत. नेतोजीने या यु ांत फार परा म गाज वला. नेतोजीशी स ामसलत क न आता महाराज पुढ ा चढाईचा बेत ठरवीत होते. ३५

बचारा कारतलबखान खाली मान घालून पु ाकडे नघाला होता. उं बर खडीच हे यु महाराजांनी जकल. पण ांना सवात मोठी मदत स ा ीने के ली. महाराजांची फौज अगदीच कमी. ां ापुढे श ू अनेकपट नी मोठा. अस असूनही जय मा शवाजीमहाराजांचा झाला. नेहमी असच होत होते. याच कारण महाराजां ा मदतीला स ा ी सदैव महा ासारखा उभा होता. पावन खडीनंतर गाजलेली ही दुसरी खड, -उं बर खड, लोहगड क ा ा थेट प मेला स ा ी ा ग आवळले ा मुठ त आहे. बाजूंनी उं चच उं च पहाड. दाटच दाट अर . महाराजांनी आ ण स ा ीने खानाला खड त गाठू न, मुठ त पकडू न झोडपल. पण खानाला मा हा पराभव यश ी रीतीने पार पड ाचेच सुख लाभत होत! कारण समूळ क ल टळली होती!

आधार : ( १ ) शवभा. २८।५७ ते ५९. ( २ ) शवभा. २८।५२. ( ३ ) शवभा. २८।५३ ते ६३. ( ४ ) शवभा. २९। ३४. ( ५ ) शवभा. २८।३० ते ४१. ( ६ ) शवभा. २८।३४. ( ७ ) शवभा. २८।३५ ते ३९. ( ८ ) शवभा. २८।४० व ४१. ( ९ ) शवभा. २८। ४३ ते ५०. ( १० ) शवभा. २८।५०. ( ११ ) शवभा. २८।६५. ( १२ ) शवभा. २८।६६ ते ७०. ( १३ ) शवभा. २८।७२ ते ७६. ( १४ ) शवभा. २८।८९. ( १५ ) शवभा. २९।३१. ( १६ ) शवभा. २९।४८. ( १७ ) शवभा. २८।८७. ( १८ ) शवभा. १९।१ ते ३. ( १९ ) शवभा. २९।४ ते १२. (२०) शवभा. २९।१४. ( २१ ) शवभा. २९।१५ ते २५. ( २२ ) शवभा. २९।२५. (२३) शवभा. २९। २७. ( २४ ) शवभा. २९।३५ व ३६. ( २५ ) शवभा. २९।३२ व ३०. ( २६ ) शवभा. २९।३४. ( २७ ) शवभा. २९।२९, ३३ व ३५ ते ३७. ( २८ ) शवभा. २९।३१. ( २९ ) शवभा. २९।३८ ते ४०. ( ३० ) शवभा. २९।१४. ( ३१ ) शवभा. २९।५० व ५१. ( ३२ ) शवभा. २९।४२ व ४३. ( ३३ ) शवभा. २९।५३ ते ६०. ( ३४ ) जेधे शका. ( ३५ ) शवभा. २९।६४.

दा

े र आ ण राजापूर

उं बर खडीत कारतलबखानाचा पराभव के ानंतर महाराजांनी तळकोकणावर झडप घाल ाचा बेत न त के ला. सरनौबत नेतोजी पालकरास तुंगार ांतच ठे व ाचा वचार ांनी के ला. या भागांत तुंग, तकोना, वसापूर, लोहगड हे क े अस ामुळे कदा चत् म गली फौज इकडे चालून ये ाचा संभव होता. णून महाराजांनी नेतोजीस आ ा के ली क , १

“सरनौबत, आ थांबा. कारण म गल

ी आ दलशाही मुलूख ताबीन करावयास जात . परंतु तु ी मा येथेच सक खाऊन माघारी गेले, ते आता परत इकडे फरणारच नाहीत अस समजूं नका. म गल फार अ भमानी आहेत. म गलां ा उपरा ासाठी तु ी ही सरह सांभाळा!” पहाटे ा वेळी ( द. २ फे ुवारी १६६० नंतर लगेच) कू च कर ाची तयारी महाराजांनी के ली आ ण इषा ाची नौबत सु कर ाचा कू म दला. २ आप ा जा तवंत घो ावर ार होऊन महाराज नघाले. ांनी कोकणांत उतर ाचा बेत के ला होता. ांचा घोडा स ा ीव न कोकणांत उतरला. महाराजां ा बरोबर ता ाजी मालुसरे, पलाजी नीळकं ठराव सरनाईक, ंबक भा र वगैरे सरदार होते. महाराज थेट दाभोळास आले. दाभोळास दा े र महादेवाचे फार ाचीन मंदीर होते. तळकोकणावर चालून जा ापूव दा े रा ा दशनाक रता महाराज दाभोळास आले होते. ते लगेच दशनासाठी गेले व मो ा भ भावाने ांनी दा े राचे दशन घेतले. ३ मं दरांतील घंटा घणघण ा.

या भागात आ दलशाही अमल होता. शवाजी आला आहे, ह समज ावर अनेक ठकाणचे शाही ठाणेदार ठाण सोडू न पळूनच गेल!े ४ क ेक ठाण जकू न ावी लागल . त महाराजांनी अगदीच सहजपणे जकू न हा सबंध मुलूख राजांत दाखल के ला. ५ महाराज दाभोळला आले आहेत ह समज ावर एका ा ाची फारच तारांबळ उडाली. ाचे नांव जसवंतराव दळवी. ाचे गांव प ीवन (पालवणी कवा पाली). या गृह ाने प ा ाचा वेढा चालू होता, ते ा स ी जौहरास फार मदत के ली होती. वशाळगडाला याने व सूयराव सु ाने मोच दले होते व महाराजांना गडाखाली अडवून ां ाशी ंजु दली होती. तो बादशाहाचा जहागीरदारच होता. शवाजी आला हे समजताच या शूर पु षाची भीतीने इतक तारांबळ उडाली क , मरणच दसूं लागल ाला. तो आपली जहागीर सोडू न देऊन पळत सुटला. पण आता आसरा तरी कोणाचा ायचा? जसवंतरावाने ंगारपूर ा सूयराव सु ाचा आसरा घेतला अन् ाने दलाही. जणू सूयराव हा महाराजांना पु न उरणारा होता! ६ सूयराव महाराजांशी लढ ाची तयारी क लागला. ाच ह वतन महाराजांना खरोखरच खेदाच वाटल. आपले सवाचे रा ापून त बळ कर ाऐवजी हे लोक ाला वरोध करीत होते. तोही तं वरोध नाही. बादशाहाचे नोकर णवून घेऊन. णून महाराजांना जा च चीड येत होती. ७ महाराजांनी दाभोळ ा ठा ांत दोन हजार फौज व त ावर एक शूर अ धकारी नेमून ठे वला आ ण ांनी आपली ढाल चपळूणकडे वळ वली. या भागांत महाराजांना खर असा वरोध कु ठे च होत न ता. महाराजांनी चपळूणही झटकन् आपल के ल. ीपरशुरामाची ही भूमी. वा स ी नदी ा आ ण ड गरां ा सा ांत वसलेल हे े व गाव फार र . महाराज उ ुक झाले होते ीपरशुरामा ा दशनासाठी. ८ महाराजांनी आप ाबरोबर सव प रवार घेतला व ते ी ा दशनास नघाले. ीपरशुरामाचे मंदीर नजीकच एका ड गरावर होत. तेथे नझर संतत वाहत होते. वृ लतांची दाट राजी होती. महाराजांनी े सव वृंदांस नमं ण पाठ वल. ती ा ण मंडळी मं दरांत गोळा झाली. पूव णजे आतापयत जं ज ाचा स ी ांना लुटायला, मारायला, बाटवायला येत असे. ते सदैव चता ांत असत. आज महाराजांनी आशीवाद दे ासाठी ांना नमं ल.

वा ां ा व वेदां ा घोषांत महाराजांनी ीपरशुरामाची मो ा मनोभावाने षोडशोपचारपूवक पूजा के ली.८ ीपरशुराम व ा ा डा ा व उज ा बाजूस काल आ ण काम यां ा मूत समयां ा काशात फारच मोहक दसत हो ा. पूव दंडकार ांत आलेला असतांना, अयो े ा राजा रामचं ाने परशुरामाची पूजा के ली होती. आज ाच रामचं ा ा वंशांत ा शवरायाने ाची तत ाच भ ी ेमाने पूजा के ली. पूजेचा संक व मं वेदमूत गो वदभट बन अनंतभट जोशी परशरामकर यांनी सां गतला. महाराजांनी ांची यथायो संभावना के ली. ांस पाऊणशे होनांचे वषासन दल आ ण आपले तीथ पा ायपणही ांसच दल.८ पूजेनंतर महाराजांनी जमले ा सव वेदोनारायणांस जळी जळीने द णा दली. पूजेचा सोहळा संपवून महाराज परतले. सारी सृ ी डोलत होती. कोकणचा हा र देश रा ांत दाखल झाला. पूवला उं च उं च ड गर. प मेला आकाशा ा कु शीत घुसलेला समु . सारी भूमी झाडामाडांनी डवरलेली. उं डी, बकु ळी, नागवेली, नारळी, पोफळी, आं बा, फणस, कोकम यांची दाटी. मं दर, देवदेवता, तीथ े अन् वनोपवन खूप. ा भागांत ामा णक, क ाळू अन् न ावंत मराठी मने आ ण मनगट उमाप वखुरलेल . पण आजपयत स ाधीशा ा मुकाट लाथा खात, शेतीभात लुटल तुड वल गेल क कपाळाला हात लावीत अन् काट ाकु ट ा व शे ा वेचीत जगत होती बचारी! आता रा आल. सोने, मोती, हरे माणके मळा ावर महाराजांस फारसा आनंद होत नसे. पण अशी माणस मळाल क , मग राजाचे मन कमळासारखे उमलायच. अन् चांदीसोन आ ण हरे-मोती कशाला मळवायच? अशा न े ा कतबगार रा -सेवकां ा अंगाखां ावर कं ठे , गोफ, अन् कडीतोडे घाल ाक रताच ना? या कोकणांत ा णांची व ीही खूपच होती. वणाने गोरे गोरे, बु ीने चलाख अन् भावाने लाख. पण अ तशय वहारी. बोल ात फार गोड. बोलायला लागले क , अनु ार न् अनु ार मोजून ावा! -- च पावन कोकण ा ण! नंतर महाराज संगमे रावर चालून गेल.े तही ळ ांनी कबजांत आणल. ह ळ फारच मह ाच होत. करवीर ांताकडे जावया ा घाटवाटा संगमे रास नजीक हो ा. शवाय सूयाजीराव ृंगारपूरकरा ा ग ीवर राहण ज र णून हे ठाण मह ाच होत. महाराजांनी ता ाजी मालुस ास संगमे र येथे फौजेसह राह ास सां गतल आ ण ते तः देव खास गेल.े ९

ता ाजी ा जोडीला लौकरच पलाजी नीळकं ठराव सरनाईक हाही संगमे रांत येऊन दाखल झाला. १० हा पलाजी णजे पुरंदर क ाचे सरनाईक नीळकं ठराव यांचा नातू. नीळकं ठराव हा कताब होता सरनाइकांना. पुरंदर रा ांत दाखल झा ापासून पलाजी महाराजां ा नसबतीत होता. मोठा चांगला माणूस. जातीने ा ण. देश ऋ ेदी. ते ा रंग पाचे वणन कांही करायला नकोच! -आ ण ा ा जोडीला ता ाजी मालुसरे. ता ाजी णजे ता ाजी! दुसर कसल वणन सांगायचे ाच? अगदी लाल महालापासून महाराजांचा खेळगडी. दोघांनाही मशा उगवाय ा हो ा ा ा आधीपासूनचे मैतर. आ ण आता तर ता ाजी ा मशा ा ा ओठावर मावत न ा! महाराजां ा काळजांत ता ाजी मावत न ता. अन् ता ाजी ा काळजांत महाराज मावत न ते. महाराज देव खला गेल.े ां ा मनांत फार येत होत क , ृंगारपूरकर सूयराव सु ाला रा ा ा कायात गुंफाव. सुवराजा फारच शूर होता. शवाय मराठा माणूस. णजे आपलाच. ाने आप ाला वरोध के ला. लढला. पण त झाल, गेल, संपल. त वस न आता ाला आपलासा करावा, असा हेतू मन ध न महाराजांनी ा ाकडे आपला वक ल सांगावा देऊन पाठ वला. ११ वक ल सु ाकडे आला. ानेही व कलाचा आदर के ला. आता वैर टाकू न ा आ ण माझ ऐका; मा ा सांग ा माणे वाग ांतच क ाण आहे, असे व कलामाफत महाराजांनी सु ास समजा वल. व कलाने महाराजांचा नरोप सु ास सां गतला. नरोप असा होता क , ‘या देशा ा र णाक रता संगमे र येथे आ ी कांही फौज ठे वलेली आहे. आ ी तः द ण कोकणांत जात आह त, आ ी येईपयत तु ी येथे चांगली देखरेख ठे वावी.’ आ ण ग त अशी क , सूयरावाने महाराजां ा श ाला मान दला! ाने ओळखल क , आपली दौलत जर टकवायची असेल तर शवाजीराजाचाच आ य घेतला पा हजे. १२ नाही तर बुडू.ं ाने व कलाबरोबर महाराजांस वनंती पाठ वली क , मी तुमचा तपु च आहे! १२ माझा सांभाळ करावा. तपु णजे वकत घेतलेला गुलाम. दास. सवथैव सेवक. सूयराव रा ांत सामील झाला. महाराजांस फार फार बरे वाटले. सूयरावानेही महाराजां ा कु मा माणे कामकाज कर ास ारंभ के ला. १३ आ ण महाराजांची संतापलेली उ नजर राजापुरावर वळली. ां ा डो ांत सारखे तोफांचे आवाज घुमत होते! इं जां ा तोफांचे आवाज हे! प ा ाला जौहरचा वेढा पडला होता, ते ा राजापूर ा इं ज टोपीकरांनी, महाराजांस पूव दलेल वचन मोडू न, आपल

गोलंदाज, एक तोफ व दा गोळा प ा ाकडे जौहर-फाजलखान ा मदतीस रवाना के ला! इतकच न े तर इं जी झडा (यु नयन जॅक) फडकावीत क ावर तोफा धडकाव ा. १४ महाराजांनी त तः गडाव न पा हल होत. ां ा तळपायाची आग म काला भडली होती. -- ा तोफांचे आवाज महाराजां ा डो ांत घुमत होते! ाचा सूड घेत ा शवाय महाराजांचे मन शांत होण श न त. महाराज चड ानंतर ांना शांत कर ाचे साम कोणातही न ते! ु शव शैले र! संतापाचा व ी भडकला क , हमालयही घळघळा वरघळावा! महाराज राजापुराकडे दौडत नघाले. १५ ां ा मागोमाग चार हजार मराठी भालेतलवारी दौडत हो ा. राजापूर बंदर वजापूरकर बादशाहा ा ता ांत होते. महाराज अगदी अचानक राजापुरावर चार हजार मरा ां नशी क ासारखे कोसळले. राजापूर ा शाही ठाणेदाराला, मोठमो ा सावकारांना कवा इं जांनाही अ जबात क ना न ती. परंतु महाराज एकदम शहरांत घुसले नाहीत. शहराबाहेर थांबून ांनी, शहरांतील ीमंत ापारी मंडळीस बोलावून आण ाक रता आपले सै नक पाठ वले. सव ब ा ब ा धडांना ते सै नक घेऊन आले. कोणासही कै द मा के ल नाही. (कराव लागल नाही!) इं जांस ांनी बोलावल न त. कारण इं ज थोर माणस! ांना कशाला गावाबाहेर ये ाची तसदी ायची? महाराज तःच ांना भेटावयास जाणार होते नंतर! तलवार हाती घेऊन! परंतु तरीही हे ी री टन, गीफड वगैरे तीन चार इं ज महाराजांस भेटावयास तः होऊन गेले. १६ प ा ाचे पाप क न ा क न वर पु ा हा कोडगेपणा! महाराजांचे व भेटावयास आले ा ीमंत मंडळ च नेमके काय काय बोलण झाल त इ तहासास अ ात आहे. पण नेहमी ा रवाजा माणे महाराजांनी खंडणीदाखल पैशाची मागणी के ली! हे ापारी खूप ीमंत होते. हदु ान ा बाहेरचेही ापारी ात होते. इराण, म त आ ण अ ा ीप नवासी ांत होते. ांत पाठोपाठ हे ी री टन वगैरे इं ज स ु षही येऊन दाखल झाले. ांना पाहतांच महाराजां ा म कांत आग उसळली. महाराजांनी एकदम कू म सोडला क , या दगलबाजांना कै द करा!१६ प ा ावर डागले ा चंड तोफे चा हादरा इं जांना आ ा बसला! महाराजांनी आता मा ताबडतोब आप ा ल री तुकडीस कू म दला क , राजापुरांतील झाडू न सा ा टोपीकर इं जांना जेरबंद क न जूरदाखल करा! ांची वखार लुटून फ करा! कु दळी लावून सारी वखार खणून काढा!१६

महाराजांचे मराठे वखारी ा रोखाने सुटले. महाराजांसमोर उभी असलेली ीमंत ापारी मंडळी शवाजी णजे काय त समजून चुकली! महाराजांनी ा सवापाशी खंडणीची मागणी के ली. ापा ांनी भराभरा खंडणी ा रकमा कबूल के ा व लगेच आणून हजर के ा. १७ इं जांना मा सा ा पापांचा हशेब ावा लागत होता. नंतर महाराज राजापुरांत गेले. ा अ त ीमंत शहरांत अमूप धन ीमंतां ा तळघरांतून कढयांत पडू न रा हल होत. रा ा ा अवाढ खचासाठी हा पैसा ांना हवा होता. तो कांही महाराजांना तः ा चैनीसाठी नको होता. ठरलेली खंडणीच फ ते मागून घेत. पण तीही दे ांत कु चराई करणारे लोभी लबाड ीमंत असतच. लोकांची पळवणूक क न सावकार, दलाल व जमीनदार पैसा काढीत असत. ा रा - न मतीसार ा महान् कायासाठी गोरगरीब मावळे महाराजां ा श ासरशी तःचे ाणही रणकुं डांत गु ा न देत. मग या धनवंतांनी धन नको का ायला? महाराज कांही ांचे सव ा सव धन मागत नसत. ‘सा कार ( णजे ीमंत माणस) हे तो रा ाचे भूषण’ ही गो महाराज उ म जाणत होते. परंतु ीमंती हाच ांना रोग जडला असेल आ ण ा रोगामुळे ग रबांचे संसार वा रा ाची काम जर नाश पावत असतील, तर या रोगावर हच औषध! हाच उपाय! महाराजांनी तोच अवलं बला. लूट! ज ी! महाराजांनी अशा लबाड अन् चुकार ीमंतां ा घरांवर मग मा कु दळ घालून ज ी कर ाचा कू म सोडला.१७ हा अम ा जातीचा णून ाला सवलत कवा सुटका आ ण तो तम ा धमाचा णून ा ावर दात कवा सूड, असे प पाती धोरण महाराजांचे कधीच नसे. राजापुरांत मूर, अरब, इराणी, म ती वगैरे परधम य ीमंतां माणे धम य ीमंतांवरही महाराजांची झडप पडली. अशा लोभी ीमंतां ा घरांतून कढया ा कढया भ न आळसांत पडलेल धन महाराजां ा सै नकांनी काढल.१७ अशा एकू ण ीमंतांत परधम य लोकांचा भरणा अ धक होता, १८ हे मा खर. आ ण इं ज -? इं जांना तर मरा ांनी लुटून, धुऊन, पुसून के ल.१६ ां ा वखार त कांहीही श क ठे वल नाही.१७ कु दळ नी सगळी वखार खणून काढली. इं जांच सगळ माणससु ा मरा ांनी आणल ! हे ी री टन तर आधीच कै द झाला होता. रॅ ॉ टेलर, फे रॉ , रचड टेलर, गीफड, रचड ने पयर आ ण सॅ ुएल, बनाड वगैरे इं जांना मरा ांनी कै द के ल आ ण महाराजांपुढे आणून हजर के ल. ांना आता बोलायला त ड उरल न त आ ण त ड दाखवायला हमत उरली न ती. सारा इं जी मजास उतरला होता. इं जांची चोवीस हजार होनांची णजे सुमार न द हजार

पयांची संप ी मरा ांनी लुटून आणली होती. १९ शवाय ही बेमुदत कै द न शबी आली होती. अगदी यो ब शी मळत होती ही ांना. दुस ा ा देशांत येऊन नसते चाळे करायची ांना ज खोडच होती. बचारे ‘अ ल ’

ापारी…… ‘ वना’ कारणच सापडले!

राजापुरात महाराजांनी लूट के ली ती गबरांची, ग रबांची न .े राजापूर रा ात दाखल झाल. महाराज राजापुरांत आले ते ा गबर लोकांना वाटल क , लोखंडाचा उकळलेला रसच लोटला. पण व उपे त गरीब लोकांस वाटल क , राजापूरची गंगाच अचानक कट झाली ( द. १५ माच ा सुमारास इ. १६६१). महाराजांनी कू म दला क , इं ज कै ांपैक न े कै दी महाडजवळ ा सोनगडावर व न े वासोटागडावर रवाना करा. राजापूर ा लुटीत सो ाना ा शवाय आणखी काय काय लूट के ली, ाची यादी पाह ासारखी आहे. हे पाहा ांतील ज स :- प, पतळ, शसे, तांब, लोखंड, कथील,

काच, सुवणमा क, मोती, हरे इ ादी र . ग ांची शग, ह दंत; क ुरी, के शर वगैरे अनेक सुगंधी ; वेलदोडा, लवंगा वगैरे मसा ाचे पदाथ; अ ोड, मनुका वगैरे सुकामे ाचे पदाथ; सुपारी, हळद, हरडा, मेठा, मोरचूद, नळा व काळा सूरमा, हग, गु ुळ, शदूर, पारा, गंधक, नर नरा ा कारची वष व ती उतर व ाची औषध; कतीतरी कारची कमतवान् व अन् कतीतरी पदाथ! फार मोठी यादी आहे ही! यांत गांजा आ ण अफू सु ा आहे! २० या सव व ु ापा ां शवाय दुस ा कोणाकडे मळणार? एकू ण लबाड ापा ांचा सव माल एकदमच खपला णायचा! महाराजांनी हा माल घो ांवर, बैलांवर व कावड त भ न नर नरा ा क ांवर रवाना के ला.२० ब ळ संप ी रा ा ा भांडारांत जमा झाली. राजापुरांत महाराजांना एक अ ंत मौ वान्-न ,े बनमोलाचा हरा सांपडला. ा ह ाचे नांव बाळाजी आवजी च !े या त णाची कहाणी अ त दय ावक होती. या ा व डलांना जं ज ा ा स ीने पो ांत घालून समु ांत बुड वल. घरदार लुटल. बायको व तीन पोरे ज के ली आ ण दूर दूर परदेशांत नेऊन, गुलाम णून वकू न टाक ाचा कू म सोडला. के वळ ई री कृ पेमुळे ती बाई व तची ती तीन मुल राजापुरांतच वकल गेल आ ण ांना वकत घेतले ा बाई ा भावानेच! ा भावाचे नांव होते वसाजी शंकर तुंगारे. बाईचे नांव होते रखमाबाई ऊफ गुलबाई आ ण मुलांची नांवे होती बाळाजी, शामजी आ ण चमणाजी. आता मुल मोठी झाली होती. बाळाजी आवजीच ह ा र फार सुंदर होत. महाराजांनी बाळाजीला अचूक पारखल आ ण उचलल. २१ महाराजांनी राजापूर ा आसपासचा अनेक गाव व ठाण असलेला मुलूख जकला. शेठवली, स दळ, हरचेरी, नेवर, नाधवड, कोतवड, के ळवली, कशेळी, पावस, धामणस, बेलवड, खारेपाटण ही ांपैक मुख ळ होत . २२ वजापूर ा बादरशाहाची खरोखरच मोठी व च अव ा झाली होती. महाराजां ा परा मी शलंगणांना बांध घालणे ा ा आवा ांत उरले न ते. मराठी मुलूख आप ा कचा ांतून चालला ह ाला दसत होत. स ी जौहरला जे ा महाराजांवर ाने प ा ा ा रोखाने धाडल, ते ाच ाने मो ा आ हाने म गलांनाही शवाजीराजांवर चालून ये ासाठी सां गतल. औरंगजेबानेही आ दलशाहाचा अज मानून शाइ ेखानाला पाठ वल. पण बोलावून आणले ा ा पा ाने आ दलशाहाचाच प रडा क ा बळकावला! एकू ण म गल आ ण मराठे या दोन पा ांत आता आ दलशाही गवसली होती. आ दलशाह अगदी अग तक होऊन गेला होता.

महाराजांनी कोकणांतील आ दलशाही स ा नपटून काढ ाचा धडाका लावला. वजापुरास रोज काहीना काही तरी बातमी येऊन धडकत होती. गलोलीतून जोरांत सुटलेला खडा डो ावर लागावा तशा या एके क बात ा बादशाहाला ‘लागत’ हो ा. बहमनीकालापासून सतत साडेतीनशे वष डांबून धरलेला महारा ा ा हातातून नसटत होता. रा कमी कमी होत चालल होत. ाला समजेना क , ही वजाबाक थांबायची तरी के ा? बडी साहेबीण तर वैतागूनच गेली. अफजलखाना ा ारीपासून तने महाराजांचा नाश कर ाचा आटोकाट य क न पा हला. परंतु हा ड गरांतला उं दीर सापडेच ना! पजरे लावले. पण उं दीर मोठा बलंदर. पज ांत ठे वलेला मठाईचा गोळा, पज ांत श न, फ क न, सहीसलामत पसार होत होता तो! बडी बेगम आ ण बादशाह एक हात पज ावर ठे वून आ ण एक हात कपाळाला लावून बसले होते! बचारी हताश झाली आ ण नघाली म े ला जायला! २३ ब ी चली हाज! ब ी चली हाज! उं दीर सापडत नाही णून.

आधार : ( १ ) शवभा. २९।६० ते ६३. ( २ ) शवभा. २९।६४ ते ६६. ( ३ ) शवभा. २९।६७. ( ४ ) शवभा. २९।६६. ( ५ ) शवभा. २९।६८. ( ६ ) शवभा. २९।६९ व ७०. ( ७ ) शवभा. २९।७२. ( ८ ) शवभा. २९।७५ ते ७८. ( ९ ) शवभा. २९।७९ व ८०. ( १० ) शवभा. २९।८२. ( ११ ) शवभा. २९।८३ ते ८५. ( १२ ) शवभा. ३१।२९ ते ३३. ( १३ ) शवभा. ३१।३४. ( १४ ) पसासंले. ८१२ (पृ. १८८), ८१३, ८१५, ८७४; शववृस.ं २, पृ. ६१. ( १५ ) शवभा. २९।८९. ( १६ ) पसासंले. ८५२ व ८७५. ( १७ ) पसासंल.े ८५२; शवभा. ३०।१ ते ४. ( १८ ) शवभा. ३०।५ ते १०. ( १९ ) पसासंले. ९१८. ( २० ) शवभा. ३०।११ ते २३. ( २१ ) चटणीसांचा वाका; काय इसा. ( २२ ) शवभा. ३०।२४ व २५. ( २३ ) शचवृस.ं २, पृ. ३८ व ८७; पसासंले. ८४५ व ८५२.

संगमे र आ ण ंगारपूर

ब ा साहे बणीने थम वगुला बंदरांतील वलंदेज कं पनी ा वखारीस कळ वल क , आ ाला वजापूर सोडू न म े ला जायच आहे, तरी आम ासाठी एक गलबत तयार ठे वावे. परंतु वलंदेजां ा जनरल रोठे स नांवा ा ह पसराने तला च नकार कळ वला. १ नंतर ती अ व ेने म े ा या ेस नघाली. बादशाह अली आ दलशाह तः तला नरोप ावयास वजापुरापासून तको ापयत गेला. बाई ा बरोबर इ ाहीमखानास दे ांत आल होत. बाई वजापुरा न नघा ा ा दवशी तारीख होती, चं २ जमा दलावल सु र १०६१. ( द. २५ डसबर १६६०). महाराजांनी कोकणांत मांडलेली शरारत वजापुरांत बादशहास समजली. नेहमी माणे तो खूप खवळला. ाने लगेच ंगारपूरकर सूयरावराजे सुव यांस एक खरमरीत प ल हले. प ांतील मजकु राचा हदवी तजुमा असा. ३ “… तो आमचा उघड श ू ( शवाजी भोसला) राजापुरावर चालून जात असतां, ास ा अ ंत दुगम अर मागात तूं कां अड वले नाहीस? बर, झाल त झाल! आता तो उ श ू (राजापुरा न) परतून जवळ आला आहे; तरी तूं ास क ड…” आ दलशाहाने वरील माणे कू म सूयरावास पाठ वला. शवाजी भोस ाला अड वण अन् पराभूत करण ह अ त अवघड काम आहे ह बादशाहाला पटलेल होत. या कामासाठ तूत तरी दुसरा कोणीही सरदार ाला गवसत न ता.३ हा शाही कू म सूयरावास मळाला आ ण बादशाही श ांची मा ा लागूं पडली. एकच म ह ापूव ा सूयरावाने महाराजांची बाजू घेतली होती आ ण ां ा कमा माणे वागावयास आरंभही के ला होता, ा सूयरावाचे मन एकदम फरल! ाने महाराजांशी ंजु ाची तयारी सु के ली! ४ ज जात गुलाम गरीची ही जादू. रा ाची नरोगी हवा ालाही मानवली नाही.

राजापुरास जा ापूव महाराजांनी संगमे र येथे ता ाजी मालुसरे आ ण पलाजी नीळकं ठराव सरनाईक यांस ठे वल होत अन् ांना एक मोलाची काम गरीही महाराजांनी सां गतली होती. कोकणी मुलखांतील वाटा-र े कधी धड नसत. भयंकर पावसाने आणखीच खराब होत ते. संगमे रा ा आसमंत भागांतील र ेही वाहतुक स व वाशांस यातना देणारे होते. महाराजांनी ठर वले क , हे र े दु झाले पा हजेत. णून ांनी ता ाजीला व ा ा बरोबर ा सै ाला, हे र े दु कर ाचे काम सां गतल. एवढा मोठा शूर ता ाजी आ ण ाचे सै , पण ांना महाराजांनी काम काय सां गतल, तर णे खोरी फावडी घेऊन र े दु करा! पण खरच सांगा, र े दु करण ह काय कमी मह ाच कवा कमीपणाच काम आहे काय? रा ासाठी जे ा भांडाभांडी करायची असेल ते ा तलवारीच हाती घेत ा पा हजेत. पण रा ासाठी जे ा मांडामांडी कर ाची नतांत आव कता असेल ते ा हातांत खोरी, फावडी, नांगर, यं े, ंथ, लेखणी, हातोडा इ ादी साधनच घेतल पा हजेत. रा हे सव व ा, सव कला, सव व ान, सव श व सव अ यांनी संप असलच पा हजे. के लच पा हजे ा रा ांतील त ण ह वधायक कत वसरतात कवा ल ांत येऊनही तकडे दुल क रतात. ती रा सदैव मृ ू ा सरह ीवर उभ आहेत णून समजाव! महाराजांची वष म हने, आठवड, दवस आ ण तास श ूशी यु कर ांतच खच होत होते. पण ा धावदौडीतच जे ण आ ण जी न मष महाराजांना लाभत होती, ांतच ते शेती, र े, उ ोगधंदे, धरण, पाटबंधारे, व ा, ापार इ ाद कडे ल देत होते. ांना फारच थोडा वेळ व संधी मळत होती. पण तीही ांनी वाया दवडली नाही, यांतच ांचे धोरण आ ण अंतःकरण होत. ता ाजी, पलाजी आ ण ांचे सै संगमे रास असा तळ देऊन होत. एव ांत एका का ा म रा ी अक ात् मराठी फौजेवर सूयाजीरावाने फौजेसह येऊन झडप घातली! ५ मराठी ल रांत गडबड उडाली; पण सारे सावध होते. एकदम सारे ह ार घेऊन उठले. ता ाजीने ढाल-तलवार घेऊन आपली तुकडी सूयाजीरावा ा ऐन त डावर आणली. पलाजीही फौज बाहेर काढू न श ूशी ंजु ूं लागला. जबरद लढाई पेटली. रा ीची वेळ. सूयाजीराव भलताच लढाऊ होता. ता ाजीच पुढे होता णून ा ापुढे सूयाजीरावाचे कांही चालेना. ता ाजीने सूयाजीरावाचा ह ा मागे मागे हटवीत नेला. दुस ा बाजूस पलाजी लढत होता. ाने खूप जोराचा तकार चाल वला होता. पण ा ावर श ूचा जोर वाढत होता, सै ही खूप होत. अंधारांतून बाण अन् गो ा येत हो ा.

ामुळे पलाजी बुजला, श ू पुढे पुढे अंगावर येऊं लागला. ता ाजीने आपली आघाडी मा प रोखली होती. ाने अनेकांना लोळ वल. पलाजीची तारांबळ उडू ं लागली. श ू ओरडा क न पुढे येऊं लागला. आप ाला हा मारा सहन होत नाही असे पलाजीला दसूं लागल. ाची ती फारच व च झाली. आता आप ाला मा न श ू गावांत घुसणार अस ाला वाटल. तो फारच घाबरला. ता ाजीला याचा अजूनपयत सुगावा न ता. एव ांत ाला श ूचा गलका ऐकूं आला. ता ाजीने आप ा हाताखाल ा शलेदारांस आघाडीवर लढत ठे वले व तो तः पलाजी ा बाजूस धावला. ता ाजी पलाजी ा बाजूस येऊन पाहतो त काय! पलाजी ढाल-तलवार टाकू न देऊन पळत सुटला होता! ६ ाचा हा असा पळपुटेपणा ता ाजीने पा हला. ाचे म कच खवळल. तो लगोलग तसाच धावत पलाजी ा मागे लागला.६ पलाजी फारच ाला होता. ाला अंधारांत क नाही न ती क , आप ामागे ता ाजी धावत येतोय! ता ाजी फारच रागावला होता. नामदपणाचा ता ाजीला भारी राग यायचा. ता ाजीने पलाजीला गाठले आ ण एकदम ाची मागून मानगूट पकडली. पलाजी घाब न ओरडला. ाला घाम सुटला होता. ाच सगळ अंग कापत होत. धाप लागली होती. ता ाजीने ाला माघारी खेचून चांगलीच शोभा मांडली ाची. ता ाजीचे ते कडक श ! ाने ाचा खूपच पाणउतारा के ला. नामदासारखा पळतो काय? अरे कु णाची औलाद तुझी? नीळकं ठराव सरनाइकाची ना? मग तुझा तो ातारा गातून काय णेल? अवघड व ाला बायकाही धीर सोडीत नाहीत, अशा आशया ा श ांत पलाजीचा ध ार करीत ता ाजीने ाला ओढीत ओढीत लढाई ा ऐन त डावर आणल. ग नमाशी मो ा कडा ाने मराठे ंजु त होते. ता ाजी पलाजीला झ ब ा श ांत णाला, ७ “अरे ग ा, ा लढा त ा तुझा पाठीराखा असतां तूं आप ा माणसांना टाकू न पळत सुटलास? तुला काय णावं तरी काय? आन् आधी मारे बढाया मारीत होतास! कु ठे रे गे ा तु ा ा गमजा? आप ा शवबाराजाने तुला एव ा मोठे पणास चढवून पदरी सांभाळल, त असं आपलं ल र टाकू न पळून जा ासाठी? अरे काही थोडी खंत?” अशा परखड श ांत ता ाजीने पलाजी सरनाइकाचा उ ार के ला आ ण--? आ ण जवळच एक मोठा कास ाचा दोर पडला होता तो ाने उचलला! ाने एका हाताने पलाजीला ध न ठे वलच होत. आता हा काय करतोय हे पलाजीला समजेना. समोर लढाई

चाललीच होती. ता ाजीने एका मो ा दगडाशी पलाजीला धरल आ ण- सुभेदार, सुभेदार काय करताय ह? ता ाजी सुभेदाराने ाला दोरखंडाने दगडाशी आवळून बांधून टाक ास सु वात के ली. अन खरोखर ता ाजी मालुस ाने ाला प बांधून टाकल! ८ पलाजीची क ण गत झाली. ता ाजीने ाला अस कां बांधले? पलाजीला जणू शक व ाक रता क , बघ बघ समोर ही मराठी मदाची औलाद कशी लढतीय! लढा त ग नमा ोरं ह अस प उभ रा ाच असत. बांधून टाक ागत! एक पाऊलही नाही माघारी ायच. पळ तू आता कु ठे पळतोयस तो! ध डा पाठुं गळी घे अन् पळ! आ ण लगेच ता ाजी समशेर उपसून अन् ढाल घेऊन सूयाजीरावा ा लढ ा ल रावर उ ा टाक त धावून गेला. मराठे श ूशी लढतच होते. सूयाजीरावाला वाटल होते क , डाव जकला! पण मरा ांनी अडसर घातला. ९ ता ाजी ओरडत, हर हर महादेव करीत आ ण इतर आप ा लोकांना चेतवीत श ूवर तुटून पडला. भयंकर लढाई ा रा ी ा घन त मरांत उसळली. ता ाजीने ंगारपुरी सै ाची पार ेधा उड वली. पार दाणादाण उड वली. सूयाजीरावाची फौज फार मारली गेली. ता ाजी अन् ता ाजीचे लोक फार भयंकर आवाजांत जयघोषा ा आरो ा ठोक त होते.९ ता ाजीने उड वले ा हलक ोळांत सारखा ओरडा होत होता. मधून मधून श ऐकूं येत होते. कु णी ओरडत होते “अरे ार हो!” कु णी ओरडत होते, “अरे हाण!” कु णी णत होते “दे!” “थांब!” “फे क” “पोहोचव!” “वांचव!” “टाक!” “सोड!” “पळ!” “ने!”, “परतव” “पाहा!” “फोड!” “तोड!” “घे!” “पाड!” “मार!”९ सगळीकडे मुंडक , तुटके हात, पाय, पागोटी, ढाली, तलवार इत तः वखुर ा हो ा. सूयाजीरावाची दाणादाण उड वली ता ाजीने. सूयाजीरावाचा धीर सुटला आ ण जी पळापळ सु झाली, ती वा ावर उडणा ा पाचो ासारखी. पार पळत सुटले! सूयाजीराव आघाडीला! एक माणूस उरला नाही! ता ाजीचे लोक गजत होते. ता ाजीही ांना साथ देत हसत होता. नगारा वाजूं लागला होता.९ आ ण मग हसत हसत ता ाजीने पलाजीचा दोर सोडू न ाला मोकळ के ले, लई थ ा के ली. पण तेवढीच. पु ा नाही. महाराजांस हा लढाईचा कार समजला. ते संगमे रास ये ास नघाले. महाराज संगमे रानजीक आ ाच समजताच ता ाजी व पलाजी मो ा उ ाहाने महाराजांस सामोरे नघाले. ांनी आप ाबरोबर आपली परा मी फौजही घेतली. १०

पलाजी सरनाईक जरा चार पावल आधी पुढे गेला. महाराजांना मुजरा क न ाने सां गतले क , ता ाजी सुभेदार मागोमाग येतच आहेत. ता ाजी सुभेदार आले. ता ाजीला सवजण सुभेदार णत. ११ ता ाजीने मो ा आनंदात महाराजांना मुजरे घातल. लढाई फ े के ाचा आनंद होता तो. महाराजांनाही अ तशय आनंद झाला. ांनी ता ाजीचा व ा ा सवच सै ाचा मोठा मान के ला.१० महाराजांना यु ाची सव हक कत समजली. सूयरावाने एकदा आपणांस वचन देऊन, आता असे फसवलेल पा न महाराज फारच चडले. १२ तरीही महाराजांनी राग गळला. अजूनही समजावून सांगून सूयरावास पु ा एकदा आप ा रा कायात सामील क न घेऊं शकूं अस ांना वाटल आ ण अगदी लगेच आपला एक हेजीब ांनी ंगारपुरास सूयरावाकडे पाठ वला.१२ हेजीब सु ा ा घरी आला. एवढी पापे क नही तो उदार महाराजा आप ा दारी समझो ास वक ल धाडतो आहे, ह पा न ा सूयराव सु ास काहीही वाटले नाही! हे जबाने महाराजां ा वतीने पणे ाला टल, १३ “राजेसाहेब, आपण महाराजांचा कौल घेऊनही बादशाहास सामील झालात. आपण आजवर महाराजांचे खरोखर फार अपराध के ले आ ण संगमे रास आम ा फौजेवर रा बेधडक छापाही घातलांत. हा अपराध तर फारच मोठा झाला. आपणच सांगा, या आप ा आग ळका महाराजांनी कशा सहन करा ात?” सूयरावराजे आप ा कानांच खडार उघड ठे वून, परंतु मनाची घागर पालथी ठे वून हे जबाचे बोलण ऐकत होते! हे जबाने लगेच महाराजांचा खास नरोप होता तो सु ाला सां गतला. तो नरोप असा होता, १४ “राजे, आपण महाबा आहांत. पालीचे राजे जसवंतराव हे आ ांला भऊन आप ा आस ास येऊन बसले आहेत. आम ाशी ग नमाई करणा ा जसवंतरावाचा मुलूख काबीज करावयास आ ी स झाल आह त. ते ा आपण तः जातीने पाली ा मु ाम आ ांस, न चुकतां येऊन भेटाव. आपण आमच भय ध ं नये. आपणांस कौल मळे ल. पण जर घमडीने फुं द होऊन आपण तेथे आलांच नाहीत तर आपलाही न तजा जसवंतरावा माणे होईल. आम ा इतराजीतून आपणांस वांचवील असा कोणीही मौजूद नाही.” महाराजांचे णण सूयरावाने अगदी थंडपणे ऐकू न घेतल आ ण हे जबास नरोप देऊन टल क ,१०

“आपण (पुढ)े जा! मी (मागा न) येतो!” ‘पाड सहासने द ु ही पालथी’…

हेजीब महाराजांकडे संगमे रास परत आला. ाने सूयरावाचा क रणा एकांतांत राज ीसाहेबांना सां गतला. १५ सुवा पाली ा मु ामावर येतो क नाही, ते लौकरच दसणार होत. महाराज फौज घेऊन जसवंतरावा ा पालीवर चालून गेले. ती सबंध जहागीरच तडकाफडक काबीज झाली. ांनी आडव येऊन वरोध के ला ते सजा पावले. परंतु अनेक यो यो पु षांस महाराजांनी कौल दला.१५ पलाजीराज शक हेही याच भागांतले दाभोळचे वतनदार होते. दाभोळ कबजा के ल, ते ाच शकराजांचे दाभोळ ा देशमुखीचे वतन महाराजांनी अमानत क न ांना कौल देऊन पदर घेतल. १६ पाली ा जवळच एक चरदुग नांवाचा क ा होता. फार उ म. फार ात. चरदुगाला महाराजांनी उं च व उ म तटबंदी कर ाचा कू म दला. हा क ा णजे या

ांताचे जणू भूषणच (मंडन) आहे अस सू चत कर ासाठी ांनी ाला नवे नांव दले, ‘मंडनगड’. गडावर क ेदार व सै ठे वल. १७ महाराजांच रा झाल. जा सुखावली. मांग, चांभार, गा डी, भ , कोळी, कातकरी, सावकार, शकलगार, फासेपारधी, बजव े, पखवाजी, कोमटी, हलवाई, कु णबी (शेतकरी), गुरव, गवळी, धनगर, परीट, तेली, तांबोळी, रंगारी, शपी, को ी, कुं भार, माळी, तमासगीर, ावी, गवंडी, सुतार, तांबट, लोहार, सोनार, कासार, वाणी, मराठे , ा ण वगैरे सव जातीजमातीचे लोक अ तशय आनंद पावले. १८ पण हा अनुभव नेहमीचाच होता. रा आ ण ांतून शवरा आ ावर कोणाला आनंद होणार नाही? होय! होते ना असेही महाभाग. घोरपडे, मोरे, दळवी, ढोणे, घाटगे, --आ ण कती तरी! पाली पाडाव झाली. महाराजांनी सु ाची फार वाट पा हली. पण सुवा बेगुमान झाला. कौल देऊनही मुलाजमेतीस न आला. येणेक न महाराज संत झाले. तकडे सूयराव सुव ंगारपुरांत आनंद करीत होता. महाराजांनी संगमे रा न पालीवर ारी के ली, पण आप ाकडे मा आजवाचे वक लच पाठ वतात, ाअथ ते आप ावर ारी कर ास भीतच असावेत असा समज सु ाने क न घेतला होता. ाने थम फौजही जमा के ली होती. परंतु आता शवाजी आप ावर चालून येण श नाही, अस समजून ाने आपली फौजही रजा देऊन कमी के ली! १९ -आ ण चडलेले महाराज पंधरा हजार फौज पायदळ घेऊन ंगारपुरावर चालून नघाले. ड गरा ा व झाडी ा दाटीघाट तून हे पायदळ नघाल. महाराज तः पालखीत बसले होते. २१

सूयरावास ा ा हशमांनी ही बातमी घाब ाघाब ा सां गतली क , शवाजीराजा पंधरा हजार हशम घेऊन चालून येतोय. सूयरावाने ही बातमी ऐकली आ ण ाची घमड उडाली. तो घाब न गेला कारण लढायच टल तरी ाची फौजही जागेवर न ती.२१ ाला वाईट वाटल. तो आप ा साथीदारांना णाला,२१ “ शवाजीराजा शनगारपुरावर येतोय. तो तर पुरा बळवंत. कपटाची लढाई करणारा. फौजही थोर. ा बळापुढे आपला टकाव कसा लागावा? हा स मदर कसा पार करायचा?” ाने सोब ांशी स ाग ा के ला आ ण फार मह ाचा व नधाराचा नणय ठर वला! -पळून जायचा! २२ आ ण खरोखरच भराभरा सगळ माणस घेऊन, घरदार, धनदौलत आ ण इतर पसारा टाकू न सूयराव पळाला!२२ गावांतही पळापळ उडाली.

गं ारपूर ह गाव ड गरप त अगदी झाड त वसलेल होत. सु ाच घराण फार जुन. ंगारपुरांत रा न ते दौलतीचा कारभार बघत. कधी कधी ांचा मु ाम भावळीलाही असे. संगमे रापासून ंगारपूर सुमारे सात कोसांवर होत. सूयरावाचा गावांत मोठा थोरला वाडा होता. एखा ा राजासारखा थाट होता. पण ाच मन मा गुलाम होते. शवाजीमहाराज ाला ाचे अनंत अपराध माफ क न पदर घे ास तयार होते; ते ाचे आजव करीत होते, तरीही हा ज जात गुलाम आ दलशाह बादशाहाचेच कू म झेलीत होता अन् रा ावर घाव घालीत होता. बादशाह यांचा ामी! शवाजीराजे यांचे वैरी! महाराजांची पालखी आ ण फौज वै ाचा वेध घेत सर सर धावत होती. दाट झाडीखालून, उ -सावलीची मौज अनुभवीत मराठे वेगाने चालले होते. उ ा ाचे दवस होते. नागांनी टाकले ा काती जागोजाग चकचकत पडले ा हो ा. मोर इकडे तकडे धावत होते. अनेक व पशुप ांची गद वाटेवर ा जंगलांत होती. २३ दु न ंगारपूर दसूं लागल. गाव जवळ आला. महाराज वचार करीत होते, ह े कसे चढवायचे, सूयरावाश कस कस लढायचे?२३ एव ांत बातमी आली क , ंगारपुरांत सूयराव नाहीच! तो घाब न पळून गेला! ही बातमी ऐकू न महाराजांस वाईट वाटल. कारण ाला कडक श ा कर ाची ांची इ ा रा न गेली.२३ फौज गावांत शरली. पालखीत बसूनच महाराजही गावांत वेशले. गाव जवळजवळ ओस पडला होता. महाराज सूयरावा ा वा ात शरले. वाडाही ओस होता. पण न जाणो कु णी लपून दगा करील हे भय. ह ार घेऊन मराठी हशमांसह महाराज वा ांत गेल.े तेथे एके ठकाणी उं ची मसनद लोड वगैरे आसन होत. हे आसन णजे सूयरावाचे सहासन! २४ महाराजांनी त पा हले. ां ा म कांत चीड धुमसत होती. ते रागारागाने ा आसनापाशी गेले आ ण थाडकन् लाथ मा न ती गादी ांनी उडवून दली!२४ ( द. २९ ए ल १६६१). सूयरावाची गादी महाराजांनी लाथे ा ठोकरीने उधळून दली. पारतं ाची ह आ ण अश सार च च महाराजांना अस होत होत . ही देवाधमाची भूमी मु करावी आ ण हदवी रा बला कराव याचसाठी महाराजां ा तनमनाचा अहोरा अ हास होता. जर ांना जनांनी एका सुरांत साथ दली असती, नदान वरोध के ला नसता तर, हदवी रा ा ा मयादा नमदा ओलांडून के ाच द ीकडे सरक ा अस ा. पण महाराजांना झगडाव लागल आप ाच चं रावांश अन् सूयरावांश !

गं ारपूर काबीज झाल. जावळीतून जसे चं रावांच कायमच उ ाटन झाल, तसच ंगारपुरांतून सूयरावांचही झाल. शा ीनदी ा प रसरांत हदवी रा ाचा अमल बसला. जसवंतराव दळवीचीही जहागीर संपली. महाराजांनी कोकण ा द णाधात के लेली ही दुसरी ारी पुरेपूर फ े झाली. पण संपली मा नाही. कारण द णेस अजून आ दलशाही आ ण फरंगी अमल ब ाच मो ा देशावर होता. शवाय वारंवार छंद फं द क न राजकारणे खेळणारे सावंत-भोसलेही होते. रा ाची स ा ा पत कर ांतच महाराजांना फार मोठी श ी आ ण वेळ खच करण भाग पडत होत. रा बळकट कर ासाठ ते ांतूनच सावधतेने य करीत, पण उ ोगधं ांनी, ापारांनी आ ण धनधा ांनी त समृ कर ासाठी आव क असलेली ता व रता ांना लाभत न ती. ते ांतूनही श तेवढे साधीत होते.

आधार : ( १ ) पसासंले. ८४५. (२) शवभा. ३०।३१ व ३२. ( ३ ) शवभा. ३०।३३ ते ३६. ( ४ ) शवभा. ३०।३७; पसासंले. ८८७. ( ५ ) शवभा. ३०।३८. ( ६ ) शवभा. ३०।३९ ते ४२. ( ७ ) शवभा. ३०।४३ व ४४. ( ८ ) शवभा. ३०।४५. ( ९ ) शवभा. ३०।४६ ते ५१. ( १० ) शवभा. ३१।१ ते ३. ( ११ ) पोवाडा; शच . पृ. २४. ( १२ ) शवभा. ३१।४ व ५. ( १३ ) शवभा. ३१।६ ते ९. ( १४ ) शवभा. ३१।१० ते १३. ( १५ ) शवभा. ३१।१५ व १६. ( १६ ) शचसा. ३।४३८. ( १७ ) शवभा. ३१।२४ ते २८. ( १८ ) शवभा. ३१।१६ ते २३. ( १९ ) शवभा. ३१।५२ ते ५४. (२०) शवंभा, ३१।३८ व ३९. ( २१ ) शवभा. २१।४१ ते ४४. ( २२ ) शवभा. ३१।४५ व ५६ ते ६०. ( २३ ) शवभा. ३१।६१ ते ६८. ( २४ ) शवभा. ३१।७१. शवाय पाहा : पसासंले. ४४८, ८४३, ८८७; जेधे शका.; शच . २२ व ५१.

नामदारखान आ ण शाइ ेखान

महाराजांनी सूयरावाचे भावळी हे मोठे गावही जकल. ाच राहण ंगारपूर व भावळी या दो ी ळ आलटून पालटून असे. ंगारपुरास महाराजांचा मु ाम होता. आपल वतन चालू ठे वा णून वनंती कर ासाठी अनेक वतनदार ां ाकडे येत होते. गोळवली येथील पा े ऊफ गोळवलकर घरा ांतील नारो अनंत, के सो व ल व के सो राघो हे तीन पु ष आपले धा मक वतन चालू ठे वा णून वनंती कर ास आले होते. गोळवलकर मंडळ नी महाराजांना सां गतले क , आम ा घरा ास स े र राजाचा (राजा स ा य पुलके शीन, बदामीचा चालु स ाट, इ. स. सातव शतक) ता पट आहे. महाराजांनी ांच वतन कायम ठे व ाच आ ासन दल. परंतु अश फारच थोड वतन ांनी चालू ठे वल . बाक ची असं लहानमोठी वतन ांनी बंद (अमानत) क न टाकल . २ कारण ‘राज च रा ांत वतन ावयाचा दंडक नाही!’ भावळी सु ावर महाराजांनी ंबक भा र यांची सुभेदार णून नेमणूक के ली. ४ याच सु ावर पुढे पलाजी नीळकं ठराव सरनाईक सुभेदार होता व ा ानंतर रघुनाथ ब ाळ अ े हे सुभेदार होते. ६ वतन आ ण जहागीर असलेले लोक हे ाथ च असावयाचे, अशा सा ी इ तहासाने हजारो द ा आहेत. महाराजां ा व लढले ा जनांना आप ा जहा गरी व वतन टक व ाची व अ धक मळवावयाची ओढ होती असच दसून येत. ाथासाठी धरसोड करण हा वतनदारांचा कु ळधम बनून गेलेला असे. खोपडे, मोरे, सुव, होनप वगैरे उदाहरण अनेक आहेत. ांतील ह पाहा आणखी एक. सावंतवाडीकर खेम आ ण लखम सावंत-भोसले.

अफजल संगापूव या भोसले-सावंतांनी महाराजांकडे पतांबर शेणवईस पाठवून करार क न दला ( द. ५ माच १६५९) होता क , तुम ाशी न ेने वतू. रा साधना ा ठाय महाराजां ा व कलापाशी म े रा न तु क लोकांचे साधान क ं . पण अफजलवधानंतर दोरोजी आ ण इतर मराठे द ण णजेच तळकोकणांत रा ाचा व ार क लागले. ७ ते ा वजापूर ा ात खवासखान नांवा ा सरदाराने वगुला ांता ा बंदोब ासाठी काजी अ ु ा नांवा ा सरदाराची रवानगी के ली. या वेळी सावंतांच कत होत क , ांनी रा ा ा सरदारांस मदत करावी. परंतु सावंतांनी मदत के ली काजी अ ु ालाच!७ आ ण कु डाळ ांतांत मरा ांना ांनी घुसूं दले नाही. परंतु सावंत माघारी वाडीला गेले. ही संधी साधून मरा ांनी कु डाळ जकले. परंतु सावंतांनी ते पु ा हसकावून घेतल. णजे या सरंजामदार-वतनदारांची न ा तरी कोणती होती? ाथ हीच ांची न ा. वाटेल त क न वतन मळवायची आ ण वाटेल त क न त टकवायच , हेच ांचे अवतारकाय. वतनदारीतील ह भयंकर वष महाराजांनी प ओळखल होत. णूनच ते श तेवढी वतन ज (अमानत) करीत होते आ ण श त वर नवीन वतन कोणाला देत न ते; सव वतनदारी एकदम नामशेष करणे ांना इ ा असूनही अश होत. कारण हे सव असंतु आ े ाथासाठी के ा फतुरी आ ण बंड करतील याचा नेम काय? ासाठी लोकां ा मनाचीच गती होण ज र होत. महाराजांचा तोच य होता. वतन न ेव न आ ण राज न ेव न रा न ेवर लोकांच मन कशी जडतील याचा ते य करीत होते, ‘मरा ठयांचे गोमट’ करणारे ह महारा रा आहे अस ते णत त याचक रता. ह काम परम दु र होत. कारण लोकांत सामा जक व राजक य ववेकाचा पूण अभाव होता. श णाचाही. श णा ा ा ाच मुळी वेग ा हो ा. अगदी नेमक बोलावयाच णजे समाज व रा णून काही एक जीवन जगायच असत याची क नाच कोणाला न ती. हजारो आ ण लाखो लोक बादशाही सै ांत दाखल होऊन महाराजांवर चालून येत. ना ांतले लोक, ाही, जावई, मे णेसु ा श ूला सामील असत. याचा अथ काय? महाराजां ा ‘ रा साधने’ ा १८ कायात आज सामील झालेले सुव, खोपडे, होनप, सावंत, बाबाजी भोसले, मोरे उ ा लगेच बादशाहा ा सै ांत जाऊन उभे राहात, याचा अथ काय? ‘रा भावना’ हा श फार अवघड झाला; पण ‘ रा ापना’, ‘धमसं ापना’, ‘गो ा ण तपालन’, ‘तीथ े ांची मु ता व उ ार’, ‘देवाधमाचे संर ण’ हे श आ ण ांच अथ नदान

त डाव ाव न तरी समज ासारखे होते क नाही? पण महाराजांशी वैर करणा ा व रा ांत सामील न होणा ा आम ाच लोकांना ांच क चत्ही मह पटलेले न त. तळकोकणावरील या दुस ा ार तच (इ. १६६१) थेट रेडी, बांदा, आर दा, तेरेखोलपयत जाऊन सावंतांना ता ावर आण ाचा य महाराजांनी के ला असता. परंतु पु ांत नवाब शाइ ेखानाने तळ दलेला होता व ा ा फौजा क ाण ांतांत धामधूम करीत हो ा, णून तकडेही ल देणे ज र होत. तळकोकणांत रा झाल. लोकां ा जीवनातच ाचा सा ा ार होऊं लागला. देव ख येथे एक जुन राममं दर होत. सुलतानी अमलांत रामा ा मं दरांतील मूत त ात फे कू न दे ात आ ा हो ा. रा आ ाबरोबर जेपैक च साने नांवा ा माणसाने त मंदीर पु ा बांधल आ ण त ांतून मूत बाहेर काढू न पु ा ापना के ली. ९ शवाजीमहाराजांची रा ासाठी कोकणांत ही धामधूम चालू असतानाच महाराज साहेब शहाजीराजे यांनी द णेत तेगनाप णला वेढा घातला ( द. २५ डसबर १६६०), आ ण चाळीस दवसांत त ळ ांनी जकल ( द. ४ फे ुवारी १६६१) तसेच ांनी पोट नो ो बंदर जकले (जुलै १६६१). पोट नो ोला राजांनी के ले ा लूटीत इं जांनाही तडाखा बसला व ांच तीस हजार पॅगोडांचे (सुमारे एक लाख पांच हजार पये) नुकसान झाल. १० शहाजीराजे चंदावर (तंजावर) ांती आ दलशाहाचे सरदार या ना ाने नायकांचा देश जक त होते. परंतु ब शं ी तो देश ां ा तः ाच हातांत राहणार होता. शवाजीमहाराज कोकणची मोहीम फ े क न देशावर ये ास नघाले. येताना ांचा मु ाम दोन दवस महाड येथे होता ११ (इ. १६६१ मे अखेर). तेथून ते राजगडास जावयास नघाले. रायगड- लगाणा-तोरणा ते राजगड या अवघड मागाने ते गेले असतील अस वाटत. ही वाट अवघड असली तरी कमी अंतराची आहे. महाराज राजगडावर येऊन दाखल झाले. उ ाळा संपला होता (जुलै ारंभ, १६६१) आ ण एके दवशी कु ळ ा मनीची खासा ारी राजगडावर पालख त बसून आली. उदोकार झाला. अ भुजा भगवती जगदंबा आ दश ीतुळजाभवानी खड् ग, धनु , बाण, ढाल, शंख, शूळ हात धारण क न, म म हषासुराचे व ी उजवे हात शूळ हार क न, डावे हात ाची शडी ध न, स पाय सहाचे पाठीवरी, सहे दै ाचे मनगट पक डल आहे, स व वाम कणावरी चं सूय झळकतात म क मुकुटावर शव लग वराजमान झाल आहे; अंबा ब त ब त स मु ा करोन, सुहा वदन दशन देते आहे, अशी ब त ब त देखणी ीची मूत

राजे ी मंबाजीनाईक बन गोमाजीनाईक पानसरे यांणी शूल गंडक ची शळा पैदा क न रवंत श ी ाच ांत चे मेळवून मकरोन स के ली. महाराज राजे ीसाहेब राजगड होते. राजे ीसाहेबांचे दशनाथ गडावरी आ णली. १२ राजे ीसाहेब रजावंद झाले. ीची ापना तापगडावरी करावयाचा स ांत क न राजे ी मोरोपंत पं डत पगळे यांचे समागम ी तापगडावरी पाठ वली. उ म सा ह के ल. शुभमु तावरी ीची ापना के ली. धमदान उदंड के ला. ीभवानीस र ख चत अलंकार भूषण नाना कारच के ल . न पूजा, महो व, चौघडा छ बना, होमहवन, ब लदान, नैवे , नंदादीप, पुराण वचन, ग धळ इ ादी गो ची मोईन क न दली. वेदमू त व नाथभट हडप यांसी ीची पूजा सां गतली. तः महाराज देवीचे भोपे बनले. परंतु रा कम करण. येथे कारण गडावर महाराजांचे न राहण घडत नाही. णून मंबाजीनाईक पानसरे यांस महाराजांनी आपले त नधी णून ीस ध ठे वल. ीस खासा चाकरवग नेमून दला. पेशवा, पुजारी, पुरा णक, फडणीस, हवालदार, खाटीक वगैरे नेमले. दर पौ णमेस छ बना व बक ाचा बळी आ ण दर खंडने वमीस व दस ास अजबळीची मोईन के ली.१२ ( ापना सुमारे जुलै १६६१). महाराजांनी आप ा मं मंडळांत थोडा बदल के ला. सामराजपंतांचे जागी नरह र आनंदराव यांस पेशवाई दली आ ण अनाजी द ो यांस वाक नशी दली. मं ांना पाल ांची नेमणूक क न दली, १३ ( द. २१ ऑग १६६१). भा पद व ९ शके १५८३ रोजी ( द. ७ स बर १६६१) महाराजां ा द णीमहालात पाळणा हलला. महाराजांस क ा झाली. तचे नांव सकवारबाई ठे वल. १४ पण कोण ा राणीसाहेबांस ही राजक ा झाली हे इ तहासाला माहीत नाही! ांस एकू ण आठ रा ा हो ा.१३ शाइ ेखानाचे सरदार पावसा ानंतर पु ा धामधूम क ं लागले. बुलाखी नांवा ा सरदाराने देहरीगडास वेढा घातला. परंतु कावजी क ढाळकराने बुलाखीवर चालून जाऊन ाच चारशे माणस मा न काढली व ाचा वेढा उठवून ला वला. १५ तापीचे दवस (ऑ ोबरचा उ ाळा) आले. महाराज वधनगडावर गेले आ ण तेथेच उ काळ रा हले १६ (ऑ ोबर १६६१). शाइ ेखान पुणे ांतांत आ ावर मराठी टो ांनी ाला ग नमी का ाने सतावून सोडलच होत. ांतच नेतोजी पालकराने छापे घालावयास आरंभ के ावर जा च मजा आली. नेतोजीने ारंभ प र ाचे बाजूस १७ धावाधाव के ली. नंतर कारतलबखानाचा

उं बर खडीत पराभव के ानंतर तेथेच तळ देऊन बस ाची ाला महाराजांनी आ ा के ली होती.१८ नंतर नेतोजीला ांनी म गलांवर छापे घाल ास सोडला. नेतोजीने पु ा सुपे ते प रडा भागांत धामधूम घातली.११ याची बातमी शाइ ेखानाला समजली ( द. १० नो बर १६६१ रोजी). याच वेळी महाराजांचे दोन हजार हशम जु र परग ांत वाड व ा जवळ ा गावांतून खंडणी वसूल करीत ( द. १९ नो बर १६६१ सुमार) आहेत, अशी खानाला खबर आली.११ णून खानाने जाधवराव, शेख हमीद, इ ाईलखान, सैफखान वगैरे सरदारांस जु र व आं बेगाव परग ांत रवाना के ले. परंतु सरदारांनी जाऊन काय के ले कोण जाणे! ांची व मरा ांची गाठ पड ाची न द (Waqai of the Deccan म े) नाही. याच वेळ खानाचा एक ात सरदार नामदारखान हा क ाण- भवंडी भागांत रा तुडवीत सुटला होता. खान मोठा शूर होता. २० ाचा मोड के लाच पा हजे अस महाराजांनी ठर वल. ते तः जा ास नघाले (इ. १६६१ नो बर ारंभी). परंतु तेव ांत ांना खबर आली क , सहगडावर ऊफ क ढा ावर कांहीतरी फतूर फतवा झाला आहे. णून ांनी नामदारखानावर छापा घाल ाचा बेत पुढे ढकलला व मोरोपंत पगळे , नळोपंत, ग दजी पांढरे, माजी अ हरे, क डाजी नाईक वगैरे मंडळ ना सहगडावर रवाना के ल व गडाचा बंदोब उ म ठे व ास सां गतल. सहगड रा ांत होता. गडावर फतवा ावा ही गो चतेची होती. बर, नेमके फतूर कोण कोण आहेत ह तरी कसे समजाव? णून वरील मंडळीस सबंध गडावर पांगून मसळून जाग राह ाची सूचना महाराजांनी दली. २१ गडावर काहीही वपरीत कार अ जबात घडला नाही. मग महाराज नधा मनाने पेणक ाणवर नघाले. ां ाबरोबर जावळीचे सुभेदार कृ ाजी बाबाजी व वाघोजी तुपे हे होते. नामदारखानाचा तळ पेण-क ाणजवळ म ा ड गरावर होता. महाराजांनी अक ात् ड गरावर चढू न जाऊन खाना ा तळावर झडप घातली आ ण खाना ा फौजेची दाणादाण उडवून दली. ाचा पराभव के ला. पळापळ, पडापड अन् मरामर उडाली. फ े के ली. पण घात झाला! कृ ाजी बाबाजी सुभेदार ठार झाले. वाघोजी तुपेही जखमी झाले. २२ यु कम कठीण. ह नुकसान सोस ा शवाय ग ंतर नाही अन् यशही ा वना नाही. (पेण-क ाणची म ा ड गरावरील लढाई इ. १६६२ ा ारंभी झाली.) ही मोहीम फ े क न महाराज राजगडावर परतले.

नेतोजी पालकर छापे घालीत होताच. शाइ ेखानाला आतापयत ा एकू ण मो हमेत ल ात घे ासारखा फ एकच वजय मळाला होता, तो णजे चाकणचा. स ाह र हजार घोडदळ, अफाट पायदळ व अफाट तोफखाना असूनही ा मानाने आतापयत ाने कांहीच वशेष के ल न ते. उलट कारतलब व नामदार या दोन खानांचे सणसणीत अपयशच डो ांत भर ासारख होत. महाराजांनी आप ा मं मंडळांत आणखी मह ाचा बदल के ला. मोरोपंत पगळे हे आतापयत मुजुमदारी करीत होत. ांची मुजुमदारी नळो सोनदेवांस दली व ांना पेशवेपद दल१५ ( द. ३ ए ल १६६२). अनाजी द ो चुणीकर हे वाक नशी करीत होते. ांना सुर नशीचा ा सां गतला ( द. १६ ऑग १६६२). म ंतरी शाइ ेखानाचे दोघे सरदार सराफराजखान व नामदारखान ( म ा ड गरावर पराभूत झालेला) या दोघांची व नेतोजी पालकराची सु ाजवळ ससै चकमक झडली. ांत या दोघांनी नेतोजीचा पराभव क न लूट मळ वली. नेतोजीचा पराभव झाला णजे नेमक काय झाल ह समजत नाही. परंतु म गल शूरांनी या संग मळ वले ा लुटीचा पूण तपशील उपल आहे. ांत एकं दर ६५ (पास ) ज स न दलेले आहेत. ांत बैल एकशे ेप , घो ा व शगर मळून आठ जनावर, चौतीस तोळे व साडेतीन मासे प आ ण सोन फ सातच मासे आहे! वा वक हे एवढेच फ ांत मोलाचे ज स होते. लूट अगदीच ु णावी लागेल. पण हे म गल सरदार णजे महा घमडखोर. तळाएवढ के ले क गगनाएवढ भासवाव ही यांची रीत. ांनी ही लूट मो ा दमाखाने औरंगजेबाकडे थेट रवाना के ली २३ ( द. २५ मे १६६२). नेतोजी ा बंदोब ासाठी सराफराजखान वगैरे एकू ण अठरा सरदार व रायबाघीण फार खटपट करीत होती. याव न नेतोजी ा तुतूची क ना येईल.२३ या वष चा पावसाळा उतरणीस लाग ावर एके दवश वगु ा ा बंदरांत एक फार बडी ी गलबतातून उतरली – बडी बेगमसाहेबा! म े ची या ा क न बाई परत आ ा. २४ ( द. ३० ऑग १६६२). येताना वासांत बा ना गो ा चाचे लोकांचा उप व फार झाला. पण एकं दरीत थोड ावरच नभावल. कोकणांत राजापूर वगैरे जो मुलूख महाराजांनी कबजा के लेला होता, ाला वजापूर ा आ दलशाहाने मा ता दली. २५

पु ात शाइ ेखानाची छावणी इतक अफाट होती क , त ा खा ा प ापाय पुणे ांत ओस पडला. तो फार हाल सहन करीत होता. २६ सव ग नमांची धावण सु होत . या वारेमाप फौजे ा धाडी थांबवाय ा तरी कशा? म गली फौजा रो हडखो ापयत धावण क ं लागले ा पा न महाराजांनी बाजी सजाराव जेधे यांस प ल न रयतेस जप ाची स आ ा दली. महाराज जेला कती मायाममतेने जपत असत! पाहा ह प , २७ मा अनाम सजाराव जेधे देशमुख ताा रो हडखोरे ती राज ी सवाजीराजे सुाा सलास सतैन अलफ मोगल ुत तुम ा त पयांत धावणीस येताती णौन जासुदांनी समाचार आ णला आहे. तरी तु ास रोखा अहडताच तु ी तमाम आपले त पयात गावाचा गाव ता कदी क न माणसे लेकरेबाळे समत तमाम रये त लोकांस घाटाखाले बांका जागा असेल तेथे पाठवणे. जेथे ग नमाचा आजार प चेना ऐशा जा गया स पाठवणे. ये कामास हैगै न करणे. रोखा अहडताच सदर ल हले माणे अमल करणे ऐ सया स तु ापासून अंतर प ड लयाव र मोगल जे बांद ध न नेतील ाचे पाप तुमचा माथा बैसेल ऐसे समजोन गावाचा गाव हडोनु रातीचा दवस क न लोकाची माणसे घाटाखाली जागा असेल तेथे पाठवणे. या कामास एक घ डचा दरंग न करणे. तु ी आपले जागा शार असणे. गावगनाही सडेक डल सेतपोत जतन करावया जे असतील ासही तु ी सांगणे क डोगरवर अ सरा कु बल जागा असरे ऐस ा स सांगणे व गनीम दु न नजरेस पडताच ाचे धावणीची वाट चुकवून पलोन जाणे. तु ी आपले जागा शार असणे. मोतब सूद मयादेयं वराजते। तेरीख २० माहे र बलोवल. जु सुर नवीस सु सूद

हे प द. २३ ऑ ोबर १६६२ ला ल हलेले आहे. राजधम हाच महाराजांचा धम होता. राजा णजे पृ ीचा पती आ ण जेचा पता. वतता कृ त हताय पा थवः।

आधार : (१) पसासंले. ८७१. ( २ ) राजखंड २१।२, ६ व ८४; पसासंल.े ८८७. (३) शचसा. ३।४३८. ( ४ ) शवभा. ३२।२. (५) पसासंले. ८५७, ८७१ व ८८७. ( ६ ) राजखंड २१।६. ( ७ ) पसासंले. ८१२, ८२३. (८) पसासंले. ७६५. ( ९ ) मंडळ अह. १८३५। पृ. २१०. ( १० ) पसासंले. ८३९, ८४६ व ८६१. ( ११ ) पसासंले. ८४८।पृ. २०१. ( १२ ) सभासद ब. पृ. २३; म.म. पोतदार गौरव पृ. ३० ते ३७; मंडळातील सभासद ब. अपूण व अ स त. ( १३ ) जेधे शका. ( १४ ) शच . पृ. ५१. ( १५ ) जेधे शका; शच . पृ. २२. ( १६ ) श न. १ पृ. २०९ ते २५. ( १७ ) शचवृस.ं ३ पृ. २९. ( १८ ) शवभा. २९।६१. (१९) शचसंवृ राजशके . २८२।पृ. १६ (i.e. Selected Waqai of the Deccan). ( २० ) शवभा. २५।३६. ( २१ ) राजखंड. ८।१२. ( २२ ) पसासंले. २६।६७; जेधेशका. ( २३ ) शचसंवृ राश. २८२ पृ. १७. ( २४ ) पसासंले. ९४०. ( २५ ) पसासंले. ९१७. ( २६ ) ऐसंसा. १।१३७; राजखंड १५।२७६; शवभा. २५।६० ते ६२; २६।१ व २. ( २७ ) राजखंड. १५।२७६.

इं ज कैदी आ ण महाराज राजापूर ा ार त महाराजांनी पकडलेले इं ज टोपीकर अ ापही ( द. १५ माच १६६१ ते १७ जाने. १६६३) कै दतच खतपत पडले होते. ापैक कांहीजण वासोटा क ावर व काहीजण थम सोनगडावर व नंतर रायगडावर आदबखा ांत दवस मोजीत होते. महाराजां ा व नाही नाही ते चवचाल चाळे कर ाब लच फळ ते. भोगीत होते. ां ापैक रचड ने पयर व सॅ ुएल बनाड हे दोघेजण राजापुरास असताना कै दतच मरण पावले. जौहर ा छावण तून प ा ावर तोफा सोड ा हे पाप इं जां ा हातून घडलेल अस ामुळे ांना बोलायला त डच न त. आता ांना चता पडली होती क , आपण आणखी कती दवस अस कै दत राहणार? कधी सुटणार क नाही? इं जांना प लेखनाची व आलेली प े मळ ाची-वाच ाची पूण सवलत होती. ‘आम ा सुटके साठी य करा,’ णून या कै ां ी कती तरी प े मुंबई ा व सुरते ा इं जांना ल हल . आपणांस कै द झाली हा आप ावर मोठा अ ाय झाला आहे, अस ांना वाटत होत! णजे चोर ते चोर आ ण – अशी ही जात आहे. इं जांनी प ा ा ा गु ाब ल दंड ावा व पूव दोरोजीमाफत महाराजांस कबूल के ा माणे जं ज ा ा स ीशी लढावयास मदत करावी अशी महाराजांची मागणी होती. इं जां ा बाबत त सव बोलण चालण कर ाच काम रावजी सोमनाथ यां ावरच सोप वलेल होत. हे रावजी मोठे चतुर राजकारणी होते. इं जही काही कमी न ते. ते कांही तु ं गांत फ जांभया देत बसलेले न ते. प वहारांतून मुंबई-सुरतेश व रावजी सोमनाथांश ांच राजकारणी ल हण -बोलण चालूच होत . हे ी री टनने सुरतेस आप ा इं जी वखारवा ा ग नरला द. १० जून १६६१ ला एक लांबलचक प ल न शवाजीकडे आम ा सुटके काठी य करा णून राजकारण सुचवून आ हाची वनंती के ली. इं ज माणसाचा भाव समज ासाठी हा प वहार अगदी पुरेसा आहे.

कै दत असतांनाच हे ी री टन फार आजारी पडला. ते ा ‘बर वाटतांच परत येईन’, अशा कबुलीवर ाला महाराजांनी मुदतीची सुटका (पॅरोल) दली. यांत दुसराही हेतू होताच क , इं जांनी आप ा व र ांशी जं ज ा ा राजकारणासंबंध बोलाव. हे ी द. १७ ऑ ो. १६६१ रोजी सुरतेस गेला. एक वषभर तो आजारीच होता. शेवटी तेथेच तो मरण पावला. ‘कै दतील इतर इं जांना सोडू न ा’ अशी अनेक प सुरतेचा इं ज े सडट ॲ यूज याने महाराजांना पाठ वल . परंतु महाराजांनी एकाही प ाला उ रच पाठ वल नाही! कारण या प ांत दंडाब ल कवा जं ज ाब ल कांहीच गो नसे. रका ा राजकारणांचा वचार करायला महाराजांना वेळ न ता! इं ज कै दी मा ‘आमची सुटका करवा, आ ांला सोडवा’ णून आजवाने ॲ यूजला लहीत होते. े. ॲ यूजने आप ा या कै दी बांधवांना शेवटी एकच खरमरीत प ल हल, ाचा हदवी तजुमा असा. २ …‘तुमच प पोहोचल . शवाजीला प पाठ व ास आता आ ांस वेळ नाही. आप ाला कै द कां ा झाली ह तु ी चांगल जाणतां. कं पनी ा मालाच र ण के ल णून ही कै द तु ांला ा नसून प ा ा ा वे ांत जाऊन इं जांचे नशाण फडकावून तु ी गोळे उड व ाब लचे हे ाय आहे. शवाजी नसता आ ण दुसरा कोणीही असता तरी ाला णून अस ा अ ाचाराब ल सूड उग व ाच साम आहे तो तसाच वागला असता. ापा ांनी दा गो ासारखा माल वकावयाचा नसतो कवा श ुसै ावर उडवावयाचा नसतो. परदेशांत असे उपद् ाप के ास मग ाच फळ भोगावच लागत. री टनला तःला, शवाजीची दा गोळा न वक ाब लची आ ा माहीत होतीच....इ.’ ( द. १० माच १६६२). .े ॲ यूज हा फार कायदेशीर वागणारा, दुस ा ा राजकारणांत हात न घालणारा होता अस मा न े हो! इं ज माणूस थम राजकारणी आ ण नंतर उ ोगी असतो. ा ा मह ाकां ा अगदी व मो ाच असावयां ा. इं जांचे सा ा वाढवाव हा अखेर सवाचाच हेतू. ासाठी मग ह ा ा धूत ग ा ते मारतील. याच म ह ांत इं ंड ा राजाने सर ॲ ाहाम शपमन यास ल हले ा प ांत अगदी श ात हदु ानांतील भूमीवर आपले खरे उ ल हल आहे. राजा ल हतो, ३ ‘…आम ा रा ाला मुंबई बेट (पोतु गझांकडू न मळवून) जोडू न इत ा खचात पड ाचे मु कारण अस आहे क , ा योगाने आम ा जेला हदु ानांत अ धक

तं पण आ ण कफायतीने ापार करतां यावा आ ण ा भागांतील आमचे ता ांतील मुलूख वाढावा आ ण…वैभव…वाढाव…’ हाच हेतु इं जी मनांत सतत वसत होता. अशा या इं जांस सतत प ावर ठे वाव व जेवढा ां ा ‘अ ल ’ उ ोगांचा रा ा ा वाढीसाठी फायदा घेतां येईल तेवढा ावा असा महाराजांचा हेतु होता. इं जांनी के ले ा अपराधाची श ा ांना पुरेपूर मळाली होती. ांची राजापूरची वखार पूण उद् झाली होती. ांचा सुमारे न द हजार पयांचा माल ज के लेला होता. ांची तीन माणस मरण पावली होती आ ण इतरांना पूण दोन वष तु ं गाची हवा खावी लागली होती. या दोन वषात राजापुरांतील ांचा ापार पूणपणे बसून हजारो पयांच नुकसान झाल होत. शवाय जं ज ाचे राजकारण साधून ावयाच होतच णून एव ा कडक श ेनंतर द. १७ जाने. १६६३ रोजी महाराजां ा कमाव न रावजी सोमनाथांनी इं जांना क ाव न काढू न राजापुरांत आण वल ( द. २९ जाने. १६६३). या वेळ रावजी सोमनाथ खारेपाटणास होते. ते राजापुरास आले ( द. २ फे .ु १६६३) आ ण ांनी कू म देऊन इं जां ा बे ा तोड ा. ४

ं े

ं े

ं े

ं े

आधार : (१) पसासंले. ८४८. ( २ ) पसासंले. ८७४. ( ३ ) पसासंले. ८७४. ( ४ ) पसासंले. ९१७.

राजगड आ ण लाल महाल

प ाळगडा ा वे ाचे वेळी वैर साधून घेणा ा सुव, जसवंतराव दळवी आ ण टोपीकर इं ज यांचा पुरता काटा महाराजांनी काढला. शवाय शाइ ेखाना ा कारतलब व नामदार या दोघा खानांचाही मोड के ला. दाभोळपासून राजापुरापयत देश घेतला. शवाय वजापूरकरांनी उघडलेली यु ाची आघाडीच प ा ा ा वे ाबरोबर बंद करण ांस भाग पाडल. ही एवढी मोठ काम महाराजांनी अव ा दीडच वषात उरकल ( द. १३ जुलै १६६० ते जानेवारी १६६२). आता महाराज राजगडावर वचार करीत होते क , या शाइ ेखानाला रा ा ा बाहेर कसा सकवावा? जर या वेळ सकला नाही तर हा असाच रा ाला छळीत अन् मरा ांना पळीत राहील. एखा ा कारतलबखानाचा, एखा ा नामदारखानाचा कवा अशाच एकएक ा सरदारांचा मोड करीत बसल तर म गल कधीच संपायचे नाहीत. काही तरी अजब र क न खास मुळावर घाव घातला पा हजे! खु शाइ ेखानावर झडप घातली पा हजे! महाराज आप ा धाडसी भावानुसार नवी श ल शोधीत होते. गडावर मोरोपंत पेशवे, सजाराव जेध,े चांदजी जेध,े चमणाजी बापूजी व बाबाजी बापूजी वगैरे मंडळी होती. महाराज डाव ठरवीत होते. शके १५८४ ची पौषाची थंडी, शेकोटीची ऊब अन् र ाची चव घेत घेत गेली. माघाची शवरा लघु ांत आ ण आं बेमोहोरा ा घमघमाटांत पार पडली. फा ुन गेला. फा ुनांत मावळमरा ांचा उ ाह सवात दांडगा! हो ा पेट ा. आगीननारायेण हस ा मुखाने जळ क न उभा रा हला. गावोगाव ा पाटलां ा माना ा प ह ा पुरणपो ा ा ा जळ त पड ा. पाटलां ा मागोमाग गावक ांचे नवद आले.

घरोघरची साजूक तुपा ा धारेखालची लुसलुशीत पुरणपोळी आ ण पव ाधमक वरणाने नटलेली भाताची मूद आगीनदेवा ा जळ त पडू ं लागली. देव संतु झाला, इडा पडा, वचूकांटा, ख जनायटा आगीननारायेणाने जाळून टाकला. मराठी मुलखात ा पोरासोरांनी टम ा पटून पटून, हसून, गाऊन फा ुनी मं जागरांत होळी जाग वली. असा शम ाचा सण पार पडला. फा ुनी रंगपंचमी रंगांत रंगली. मराठे शाही ा शर ा माणे सण साजरे झाले. पण महाराजांचे सव ल पु ांत ा लाल महालावर खळल होत. या शाइ ेखानाला हाण ाखेरीज ां ा मनाला ता वाटेना. राजगडावर राजकारण खलतां खलतां फा ुनाची आवस झाली. आ ण अखेर महाराजांनी डाव ठर वला. डाव फारच अवघड. महाराजांचे डाव नेहमीच अवघड. पण आजवर कधीही कला नाही, चुकला नाही. कारण संगतीचे खेळगडी प ीचे अन् एका ग ीचे होते. पाठीशी मायभवानी आशीवादाचा हात पांघ न उभी होती. दयांत तळमळ होती. मग अपेश कां णून येईल? महाराजांचा डाव मोज ांनाच ठाऊक असायचा. इतरांनी बनबोभाट पार पाडायचा. एकदम रा ी ा म ाला लाल महालांत शरायच अन् खानालाच उडवायच, असा हा डाव होता! के वढ धाडस ह! खाना ा दाढतच जाण होत! लाल महाला ा प रसरांत लाख पाऊण लाख फौज पसरलेली होती. जसवंत सह आ ण सुमारे इतर साठ सरदार ांत होते. पु ा ा ह ीवर खानाने इतका कडक पहारा ठे वला होता क , एकही मराठा माणूस वचारपूस के ा वना तो सोडीत न ता. १ आता इत ा भयंकर कडेकोटांतून खाना ा ांत जाणसु ा कठीण होत. अन् धाडस क न घुसलच आत तर जवंत परत यायची आशाच न ती. खाना ा हाती सापड ावर खान जवंत जाळील, तेलात तळील क मुंडक छाटून द ीला धाडील हे सांगणच कठीण! के वढा भयंकर बेत हा! खान ा वा ांत रा हला होता तो लाल महाल के वढा दणकट वाडा. आत शरायला मो ा दरवाजा शवाय दुसरी वाट नाही. एक वेळ पु ांत शरता येईल. तही मु लच. पण लालवा ांत शरण अगदी अश ! अगदी अश ! वेड का काय! नकळत अगदी खूप चो न छपून शरायच तरी कधी कु णा ा नाकांत शरतां येईल का? वळवळे ल ना तथे! लाल महालांत नाकात ा के सांसारखा स पहारा होता. सव . फटाफट शका या ा तशा फटाफट बंदकु ां ा फै री झडतील क ! छे! न ळ वेडपे णा हा! पण महाराजांची हौसच ारी!

पण महाराजां ा श ांतून बेत नघाला. ब मग काय वाटेल त होवो, तो पार पाडलाच पा हजे, हा ेकाचा नधार. ेकजण तयार झाला. आ ण महाराजांनी ठरवल क , तः जातीने जायच! तः लाल महालांत घुसायच! तः खानावर झडप घालायची! महाराज येणार ट ावर बाक ांना जा च सुरसुरी आली. पण के वढा जवावरचा खेळ हा! तोफां ा गरा ांत एक लाख फौज, एक लाख फौजेत गुरफटलेला वाडा, वा ांत दालन प ास अन् ांत ा कु ठ ा तरी दालनांत शाइ ेखान असणार. आता हे आधी पु ांत जाणार कसे? गेलेच तर लाल महालांत शरणार कसे? शरले तर खानापयत पोहोचणार कसे? पोहोचलेच तर -? मग कांही कठीण न त! एक घाव दोन तुकडे! पण एवढ जमाव कस? म गलांनी ओळखल, गराडल, पकडल णजे मग? पण एकदा ठरल णजे ठरल. सगळा बेत अगदी गु होता. डा ा कानाने ऐकलेल उज ा कानापयत पोहोचत न त. राजगडावर बेत बनत होता. काय काय करायच, कस कस करायच, कु णाच काम काय, याचा अगदी ल ांत ा मानापानासारखा बेत चालला होता. महाराजांभोवती बसून खानसाहेबां ा पाठवणीची तयारी चालली होती. ांत एका माणसाची उणीव होती, णूनच क काय नेतोजी पालकर म गलाई ह ीतून लूट घेऊन राजगडावर दाखल झाला! नेतोजीने बरीच लूट गोळा क न आणली होती. २ परंतु मो ा संकटांतून शताफ ने बचावून सहीसलामत तो आला होता. म गलांशी ंजु तांना तो तः जखमी झाला होता. म गलां ा हातीच सापडायचा, पण वांचला तो. ाचे तीनशे घोडे ठार झाले. पाठलाग चुक व ासाठी जखमी त तही रोज बावीस ते पंचवीस कोसांची दौड मारीत तो नसटला२ व राजगडावर आला. चै ाचा पाडवा उजाडला. गडागडांवर नवे भगवे झडे चढले. गु ा चढ ा. नवे संव रशुभकृ त संव र शके १५८५-उदय पावल. दशरथा ा कौस ेला डोहाळे लागले होते! न ,े नऊ मास पूण झाले होते. आता फ नऊच दवस अवकाश होता. चै शु नवमीला रामचं ज ाला येणार होता, पृ ीला दै ां ा जाचांतून मु कर ाक रता. आ ण महाराजांनी खाना ा जाचांतून रा सोड व ासाठी छापा घालायला मु त ठर वला चै शु अ मीचा. रामज ा ा आधी फ चोवीस तास. न े न ,े बाराच तास! म रा ी ा सुमारास ( दनांक ६ ए ल १६६३, चै शु. ८, म रा ी बारानंतर).

महाराजांनी दवस ठर वला. अगदी गु पण सारी तयारी सु झाली. सवाची तहानभूक अन् झोप उडाली. पु ांत लाल महालावर छापा आ ण शाइ ेखानावर झडप घालायची कशी याची अगदी तपशीलवार कुं डली तयार झाली. कोण ा हाने कोण ा जागत दडायच, कोण ा न ाने कु ठ कस एकदम उगवायच, कोणी कती गतीने पुढे सरकायच वगैरे सगळ ठर वल महाराजांनी. दवस मावळला. मोरोपंतांना आ ण नेतोजीला महाराजांनी आ ा के ली. लगेच नघायची तयारी सु झाली. सार कांही आधी ठरल होत. ा माणे अगदी नवडक दोन हजार ३ चखोट मराठी चपळ मंडळी गडा ा प ावती माचीवर जमली. आईसाहेबांचा आशीवाद आ ण जगदंबेचे दशन घेऊन महाराज नघाले. नेतोजी, मोरोपंत, बाबाजी देशपांड,े चमणाजी देशपांड,े सजराव व चांदजी जेधे असे खासे खासे सरदार सांगात घेतले. स ा ारी नशी गडाखाली आले. चारशे हशम मावळे खास आप ा दमतीस महाराजांनी घेतले. उरले ा फौजे ा दोन तफा के ा. एक तरफ मोरोपंतां ा व दुसरी नेतोजी ा हाताखाली दली. महाराजरा जयांनी ढाल व तलवार घेतलेली होती. बनीवर बाबाजी व चमणाजी हे भाऊ भाऊ चालले. मागोमाग खासा राज ी. ांचे मागोमाग मोरोपंत पेशवे व नेतोजी सरनौबत असे चालले.३ महाराज ेक संकटा ा संगी भयंकर अवघड मनसु ांत उडी घेत. आईसाहेबांना फार काळजी वाटत राही. ा तः आता थकत चाल ा हो ा. ातारपण आल. ातारपण मुलगा, तोही एकु लता एक अस ावर, आप ा डो ांसमोर सतत असावा असे आईला काय अन् व डलांना काय वाटण ाभा वकच असत. आईसाहेबांनाही तस कांही वाटत नसेल काय? जवावर ा संगांत उडी ावयास शवबा नघालेला पा न ांच मातृ दय ह ाळत नसेल? नाही कस? असणारच. परंतु शवबाचे ज तच प र ाणाय साधूनाम! आता यमुने ा डोहांत का लया श न बसला. तीन वष झाली. सग ा गोकु ळाला संकट पडल. डोहांत का लया शरला. ाला नको मारायला? तसाच रा ं देऊन कस चालेल? गोकु ळाच गाईवासर मरताहेत. गो ागो ज ा गोप ना त हरव वष बाधतय. यमुना हालांत जगतीय. आता नको का कोणी उडी ायला? यशोदे ा बाळानेच घालायची उडी. महाराज पु ापासून अ ा कोसावर३ का ा वावरांत येऊन पोहोचले. आभाळांतील अ मीचा शु चं झाडां ा फां ाफां ांतून चांद ाचे ला ा-ब ासे टाक त होता. म रा ीचा सुमार. रात कडे फ आवाज करीत होते. महाराज तेथेच पायउतार झाले.

खाना ा छावणीतील कु ल मु क म खबर आधीच गु हेरांकडू न आण वली होती.३ ा माणेच सव योजना द तेने व दूरदेशीपणे आखलेली होती. हा म हना रमजानचा होता. आज सहावा चं होता. म गली फौज धम नयमा माणे उपवास करीत होती. शाइ ेखाना ा प रवारांतील मंडळीही उपवास करीत होती. हा उपवास सबंध म हनाभर करावयाचा असतो. पण ह कस श आहे? णून ांतून एक सोपा माग ठे वलेला असे. सबंध दवसांत काहीही खायच नाही; फ रा व अगदी पहाटे पोटभर खावयास हरकत नाही, अशी रीत होती. या गो ीचा नेमका प रणाम काय होई? सबंध दवसभर काहीही न खा ामुळे रा ी खूपच सडकू न भूक लागत असे आ ण मग सपाटून जड पदाथ खाऊन घे ाकडे माणसाचा कल जाई. असा कल जाई अन् ांतून रा ीची वेळ असे. ामुळे मंडळीना कलंडायला वेळ लागत नसे आ ण मग गाढेगाढ झोप लागे. हा अगदी नैस गक प रणाम घडावयाचाच! ४ हच नेमक ल ात घेऊन महाराजांनी छा ासाठी रो ां ा म ह ांतील दवस नवडला, शवाय शहरांत चौ ा-पहारे कसे व कु ठे कु ठे आहेत, लाल महाला ा अवतीभोवती काय ती आहे, एकू ण राबता कसा कसा चालत आहे, इ ादी मा हती महाराजांनी आधी मळवून ठे वलेली होतीच. का ा वावरांत महाराजांनी नेतोजी व मोरोपंत या दोघांना ां ा ां ा तुक ां नशी ठे वल. शवाय ठक ठकाणी मावळ ा मागावर आपले लोक गु पण महाराजांनी ठे वले होतेच. ५ ां ापाशी खुणेचे इशारे कर ासाठी नगारे, शगे व कण वगैरे सामान दल होत. मारामार क न कायभाग उरक ावर महाराजांनी व छापेवा ा माव ांनी सहगडाकडे पळाव; सजाराव जे ाने महाराजांचा घोडा स क न ठरवून दले ा जाग उभ राहाव; महाराजांनी पळून जा ा ा वेळ तेथे येऊन घो ावर बसून दौडाव, अस ठरल होत.५ या सव योजनेत ेकावर न त, नेमून दलेली व जोखमेची काम गरी होती. एकजण जरी चुकला कवा घाबरला तरी सवच नाश! मरणच! खानाला घरबस ा आयती शकार! ांत ा ांत बाबाजी व चमणाजी या दोघा भावंडांची काम फार अवघड होत . हे दोघेजण देशपांडे महाराजां ा फारच ेमातले होते.३ यांचे वडील बापूजी मुदगल ् देशपांडे हे महाराजां ा अगदी बालपणी लाल महालांत चाकरी करीत होते. ते होते पुण ांताचे हवालदार. ६ ते ापासून महाराजांची बाबाजी- चमणाजीशी दो ी. अ त ीत. बाळ म .

एकू ण काम गरी सवच अवघड होती. जवावरची होती. लाख फौजे ा गरा ांत श न, चरेबंदी वा ांत श न, खानाला मा न, तः जवंत परत यायचे होत! नाही सांगतां येत, हे कती दु र कम होत त! आपणच क ना करा! आपणच वचार करा क , तः ात आह त! महाराजांना व बाबाजी आ ण चमणाजी यांना पुणे शहराची व वशेषतः लाल महालाची खडान् खडा मा हती होती. कारण तेथे ांच बालपण गेल होत. चमणाजी व महाराज यांनी आप ाबरोबर दोनशे माव ांची तुकडी घेतली. ांत कोयाजी बांदल व चांदजी जेधेही होते. दुसरी तुकडी दोनशे माव ांची बाबाजी ा हाताखाली दली आ ण नघाले.३ यावेळी म रा उलटून गेली होती.३ खानाचे ल र रो ाचे उपवास सोडू न व जडा खाऊन गाढ झोपल होत. चौ ा, पहारे व ग ी मा जा ा हो ा. खु लाल महालांत एका मो ा दालनांत अनेक पडदे वाप न एकांत एक अशा अनेक खो ा बन वले ा हो ा. जना ा ा राह ाची व ा ांत होती. खानही या वेळ ांतच होता. या शवाय खो ा, ओस ा, दालने, कचे ांची जागा, आबदारखाना वगैरे अनेक सदरा-स ांनी व व ांनी लाल महाल सजलेला होता पंत दादाजी क डदेवांनी हौस ध न बांधलेला वाडा हा. वा ांत देवडीवर व आं तही जागोजाग पहारे होते. खान झोपलेला होता. जनाना, जना ांतील दासी व नोकरचाकर झोपलेले होते.३ महाराजांची व चमणाजीची टोळी शहराकडे नघाली. ां ा मागोमागच बाबाजी देशपां ांची टोळी येत होती. अवघड परी ांना आता सु वात होणार होती. शहराभवती णजेच खाना ा छावणीभवती स पहारे होते. खास पु ाची व ी ती कती? कस ाच गाव णजे फार तर तीन हजार, चार हजार. परंतु छावणी ा पसा ाने पुण फार मोठ बनले होते. महाराजांची ही सवच माणसे महा बलंदर. ां ा वाग ा-बोल ांत कवा चेह ावर अगदी क चतही संशय घे ासारख च कधी दसायची नाहीत. आपण शवाजी ा गावचेही न ते , असा बलंदर भाव आ ण आव बेमालूमपण ांनी आणला होता. खु महाराजही ांतच जमा. ांची आ ण शवाजीची ओळखही न ती! न चाचरतां न कचरतां सारे हे लबाड लोक चालले होते खानसाहेबांना भेटायला! छावणी आली. पहा ां ा चौ ा हो ाच. हे सरळ थेट नघाले, ते ा अथात् चौक वा ांनी अड वलच. तु ी कोण लोक? कोठू न आलांत? कु ठे नघालांत? ांची

सरब ी अशी सु झाली पण या महाव ादांनी पहारेक ांना हातोहात चक वल. चमणाजीने आ ण इतरांनीही अगदी सहज सफाईने उ र ठोकू न दल क ,३ “आ ी कटकांतील लोक! चौक पहा ास गेलो होतो!” आ ी आप ाच म गल छावणीतील माणस आह त क ! रा ीची छावणीबाहेर ा छ ब ाची ग घालावयास गेल होत ! काम संपवून माघार परतल आह त. महाराजां ा माणसांची ही बतावणी इतक सहज पचली३ क , जागोजगाचे चौक वाले वचारीत होते अन् ांना ह उ र खरे वाटत होत. ाचे कारणच तस होत. शाइ ेखाना ा ल रांत खूप मराठी फौजही होती. कारण शदखेडचे जाधवराव, सजराव घाटगे, गाढे, कोकाटे, गायकवाड, काकडे, खंडागळे , पवार, भोसले, होनप-देशपांड,े रायबाघन वगैरे मराठी सरदार खाना ा फौजेत महाराजां व सामील होते. ा सवाच ल र खाना ा छावणीतच होत. छावणीवर छापे पडू नयेत णून नेहमीच अशी रीत असे क , छावणीपासून कोस दीड कोस तरी लांबवर टेहळणीसाठी फरते सै नक ठे वावयाचे. ांना णायचे ‘छ ब ाचे पहारेकरी’. एव ा मो ा एक लाख फौजत कोणची माणस कोणाची, हे कोणाला ओळखूं येणार? आ ण ांतून म गली कारभार. ढलेपणा, बावळटपणा आ ण नबु पणा यांची चढाओढ लागलेली. हे आता पु ात शरणारे मराठे असेच थेट खानाचा गळा कापायला जाणार आहेत, अशी शंकाही ा पहारेक ांना आली नाही. इतकच काय, पण लाल महालांत श न आज कोणी तरी का करणार आहेत, अस ांना कोण सां गतल असत तरीही ांना खरच वाटल नसत. हसले असते ते. शवाय ठक ठकाण ा पहारेक ांनी असाही वचार के ला असावा क , मगा ा पहारेक ांनी यांची अ धक पूसतपास के लीच असेल! ां ा ओळखीचेही असतील हे लोक! अशा रीतीने महाराज तः आ ण ांचे चारशे चेले सरळ छावणीत वेशले. मग कोण वचारतो! ल ा ा घाईगद त कांही स लबाड क ेकदा कसा डाव साधून घेतात! ांचा कोणालाही संशय येत नाही. वरप ीयांना वाटत क , हे लोक वधूप ाचे असतील आ ण वधूप ीयांना वाटत क , हे लोक वरप ाचे असतील! आ ण अखेर हे ‘लबाडप ी’ दो ी प ांकडचीही पानसुपारीची चांदीची भांड घेऊन पसार झा ावर मग? दो ीही प एकमेकां ा नांवाने खडे फोडीत बसतात! अगदी नेमक तसच ह! ल ाची व ाडगद आ ण म गलांची छावणी एकसारखीच!

मग ही मंडळी मा अ धकच सावधानतेने पण सहज भावाने लाल महालाकडे नघाली. एकदम घोळका दसूं नये, संशय येऊं नये अशी काळजी ते घेत होते. लाल महालांत मुदपाकखा ाची णजे यंपाक तयार कर ाची जागा होतीच. आबदारखाना, णजे वापर ासाठी पाणी भ न ठे व ाची जागा व मुदपाकखाना ाभा वकपणे जवळजवळच होते. या मुदपाकखा ांतून थेट जनानखा ांत जा ासाठी फ एक दडी होती. ही दडी सा ा मातीत वटांच बांधकाम क न बंद क न टाक ात आली होती. कारण जनानखा ाचा अ ल पणा चांगला राहावा णून! म गली जना ांत पड ांची झाकापाक फार कडक असायची. ७ येथेही तीच गो होती. पड ांची बाड ा बाड टांगून जना ाचे महाल बं द के लेले होते. ८ जणू कांही सग ा बेगमा बाळं तणी ा खो ांतच वराजमान झा ा हो ा, बाळं त व ाची वाट पाहत! त असो! -तर ही अशी दडी चणून बंद के लेली होती. मुदपाकखा ांत आचारी व नोकरचाकर झोपलेले होते. सग ात मह ाची जागा हीच होती. मुदपाकखा ांत शर ावर पुढचा बेत जमूं शकणार होता. अ ास, रण, तक, नरी ण आ ण काळकामवेगाचा माणब ववेक क न अगदी काटेकोर योजना करावी महाराजांनीच. अन् ती पार पाडावी महाराजां ा जवलगांनीच. महाराजांनी सव गो ी कांही आय ा वेळ के ले ा न ा. आधीच ते योजना करीत. योजना! योजना! उ ृ पूवयोजना णजे न े यश. योजना न करता मळालेले यश णजे के वळ दैवी योगायोग. त पूण यश न चे . मुदपाकखा ात कस व कु ठू न घुसायच हे महाराजांना ठाऊक होत. आं त शर ाची एकच अगदी साधी वाट होती. मुदपाकखा ांतील नोकरचाकर, भ ी, पाण े इ ादी लोकां ा ये ाजा ाची (लाल महाला ा पछाडीस? परसांत?) ही वाट होती. ही वाट णजे सवसामा दार असाव अस वाटत. मोठा कवा बाबदार दरवाजा न ता. ही वाट ल ांत ठे वूनच महाराजांनी योजना के ली होती. ९ महाराज आप ा साथीदारांसह आले आ ण ांनी या चरप र चत वाटतून मुदपाकखा ांत वेश के ला.९ ां ा मागोमाग पटापटा पण बनबोभाट चमणाजी ा व बाबाजी ा टो ांनी वेश के ला. अंधार दाट होता. तलवारी उपसून यमदूतां ा या का ाकु साव ा दबत दबत पुढे सरकत हो ा. मुदपाकखा ांत भां ांचा व कु णीतरी बोलत अस ाचा आवाज येऊं लागला.९ साव ा पुढे जाऊन डोकाव ा. पाहतात त कांही लोक झोपलेले होते, कांही लोक यंपाकाची भांड करीत होते व कांहीजण

यंपाकाची तयारी क ं लागलेले होते.९ हे सवजण शाइ ेखानाचे आचारी होते. रो ाचे उपवास चालू अस ामुळे सव मंडळी पहाटेच जेवून घेत. णून इत ा लौकर हे आचारी खानाचा खाना तयार कर ा ा काम लागले होते. मुदपाकखा ांतून जनानखा ांत जा ासाठी एक दडी होत . ती माती- वटांनी बंद क न टाकलेली होती. त बांधकाम पाडू न महाराजांना पलीकडे जायच होते. वाट पाडायची णजे थोडा तरी आवाज होणारच आ ण ा आचा ांना चा ल लागणारच. णून बचा ा आचा ांचे दैव फरल. न पाय होता. माव ांनी अंधारांतून एकदम ा भटारखा ांत घुसून आवाजही उमटूं न देतां व आचा ां ा ल ांतही येऊं न देतां, ा काम करणा ा व झोपले ाही आचा ांना ठार मा न टाकल!९ लगेच ते माती- वटांचे बांधकाम पाडावयास सु वात झाली. ाला फारसा वेळ लागलाच नाही. वटा भसाभस नघूं लाग ा. भगदाड पडल. परंतु आं तली दडी बंदच होती. ती उघड ाची धडपड सु झाली.९ याच वेळी मुदपाकखा ा ा पलीकडे आं त ा बाजूस खानाचा एक नोकर झोपलेला होता, तो एकदम दचकू न जागा झाला. ाला आवाजाची चा ल आली. तो ताडकन् उठला आ ण तसाच भराभरा शाइ ेखानाकडे नघाला!९ दडी उघडली गेली. छाताड धडधडत होती. थम आं त शरला चमणाजी देशपांडा. मागोमाग महाराज. ां ा मागोमाग मावळे .३ तो नोकर घाब ा घाब ा खानाकडे आला. मो ा पहाटे ा साखरझोपेत खान सुखावला होता. तेव ांत हा आला आ ण ाने खानाला हाका मा न उठ वल. चड चडू न खान उठला. ाची झोप दुखावली गेली. चाकराने खानाला सां गतल क , भटारखा ांत काही तरी गडबड आहे. तेथे आवाज ऐकूं येत आहेत!९ परंतु खानाला ा नोकराचाच राग आला.९ भटारखा ांतून आवाज येताहेत णे! तेथे कोण गडबड करीत असतो काय? खानाने उ र दले क , आचारी लोक खाना पकव ासाठी उठले असतील!९ हो! बरोबरच होत खानसाहेबांचे! यंपाकघरांत क न क न गडबड कोण करणार? आचारी नाही तर उं दीर! तेव ासाठी खास जूर अ दसना उठवायची काय ज र? खानाला काय क ना क , खरोखरच भटारखा ांत उं दीर आले आहेत! ड गरांतील उं दीर!

महाराजांसह मावळे आं त आले आ ण भराभरा चौफे र महालांत धावत सुटले. जागोजागचे पहारे छाट ास ांनी सु वात के ली. हे लोक ा दड तून आं त घुसत असतांनाच खाना ा दासी जा ा झा ा. ांनी ा दड तून तलवारी घेतलेले लोक आं त घुसतांना पा हले. एकामागोमाग एके क दासी खानाकडे धावत नघाली. दगा! कोणी तरी भयंकर लोक दडी फोडू न आं त घुसलेत, अशा खबरी ांनी खानाला घाब ा घाब ा सां गत ा. मधून मधून आरो ा, कचा ा उठू लाग ा. आता मा अमीर उल उमरा शाइ ेखान घाईने एकदम उठला. धनु -बाण आ ण भाला घेऊन खान जलदीने नघाला. एव ांत कांही मराठे ा ा समोर आले. खानाने झटकन् एका मरा ावर बाण सोडला. पण तरीही ाने पुढे झेप घेऊन खानावर वार काढला. पण तेव ांत कांही शार बायकांनी समया व शमादाने फुं कू न वझ वली. या झटापटीत ांतील दोन मराठे खानापुढे असले ा पा ा ा हौदांत पडले! ा शार बायकांनी अंधारांत खानास हाताने ध न बाजूला नेल. दवे वझ ाबरोबर अंधारांतच मरा ां ा तलवारी फ ं लाग ा.३ परमे राची इ ा असेल तो मरेल! मराठे तरी काय करणार ाला! महाराज शाइ ेखानाचा शोध घेत होते. ांना खानच हवा होता.३ बाबाजीनेही धुमाकू ळ सु के ला होता. कांही पहारेकरी सावध होऊन ंजु देत होते. माव ांनी आरंभ च पहारेक ां ा देव ांत व खो ांत घुसून तेथे झोपले ा आ ण जागे झाले ा म गली हशमांना, “असा पहारा करतां काय?” असे णत णत कापून काढल होत. सगळी तारांबळच. जो तो ओरडत होता. कोण आले, कोठू न आले, आहेत कती हे कांहीच समजेना! महाराज कवा मराठे यांवर कधीही श धरीत नसत. परंतु अंधारांत फरणा ा तलवारीखाली खाना ा दोन बायका सापड ा. ांत एक ला तीस चाळीस जखमा झा ा. (पण तरीही ती पुढे बचावली हे आ य!) पण दुसरीचे अगदी असं तुकडे झाले.९ आग लाग ावर आग त सापडलेले लोक ओरडतात तसा भयंकर आरडाओरडा लाल महालांत उडाला होता. आगी वना लाल महाल पेटला होता! या ग धळांत मराठे ही आरो ा मारीत होते. सैरावैरा लोक धावत होते. ांतच कांही मराठे वा ावर ा नगारखा ांत घुसले. तेथील वा वाजवणारे लोक तेथे होते. मरा ांनी ांना कू म सोडला क वाजवा, नगारे चौघडे वाजवा! खानसाहेबांचा कू म आहे! वाजवा!९ आ ण मग एकच क ोळ उडाला. ल रांतील लोक हा ग धळ ऐकू न वा ाकडे धावत सुटले. परंतु मरा ांनी वा ाची दार-

दरवाजे आं तून लावून घेतले होते!९ नगा ा-चौघ ां ा दणदणाटांत मराठे खानाची दाणादाण उडवीत होते. ग धळ सु होताच शाइ ेखानाचा त ण व शूर मुलगा अबुल फ ेखान झोपेतून जागा होऊन तलवार घेऊन धावला. ाने दोन तीन लोकांस ठार मारले. बापाचा जीव वांच व ासाठी हा त ण धडपड करीत होता. पण तोच अखेर जबरद जखमी झाला आ ण मरण पावला. महाराजां ा माणसांनाही जखमा होत हो ा. चांदजी जेधे आ ण कोयाजी बांदल असेच जखमी झाले.६ खान जीव मुठ त ध न बसला होता. खाना ा बायकांनी खानाला जना ांतील एका पडदानशीन दालनात नेले होते. तेथे आणखी कांही या हो ा. एव ांत पडदा फाटला! टर-टर-टर आवाज करीत महाराजांची तलवार पड ात घुसली. बायकांनी ककाळी फोडली. तेव ांत खान आपली तलवार घे ासाठी उठला. पण महाराजांची नजर गेलीच. ते खानावर धावले. अंधार होता. महाराजांनी खानावर अंदाजाने खडाडकन् घाव घातला.३ ते ा आरडाओरडा भयंकर उडाला. महाराजांना वाटल खान मेला. परंतु खान मेला नाही. ा ा उज ा हाताच तीन बोट तुटल .३ चौकांत आणखी एक कार घडला. ह ा होऊन वा ांत आरडाओरडा झा ावर वा ामागील एका धाडसी जमातदाराने बाहे न वा ाला शडी लावली व वर चढू न ाने भतीव न वा ात उडी टाकली. पण ाने उडी टाकता ण च मरा ांची झडप ा ावर पडली आ ण ांनी ाला ठार मारले.९ खानाचा काळ आला… परंतु वेळ चुकली…

या वेळेपयत वा ाबाहेर खूप मोठे ल र गोळा झाल होत. गनीम आला, या बातमीने छावणीतील लोक खडबडू न उठले होते. लोक ओरडत होते, ‘गनीम आया! दगा!’ मरा ांनीही तसच ओरडायला आरंभ के ला!३ गनीम, गनीम! कहां है गनीम? अखेर कोणी उघडला कोण जाणे, पण लाल महालाचा दरवाजा आं तून उघडला गेला. ल राची गद ग नमाला शोधायला आं त घुसली. अंधारांत, अधवट उजेडांत ाच गद म े ‘गनीम गनीम’ णून ओरडत, महाराज आ ण मराठे ही सामील झाले!३ सवच म गली ग धळ! महाराजांनी ाचा पुरेपूर फायदा घेतला. श ूची शोधाशोध सबंध छावणीभर सु झाली! ाच गडबडीत सामील होऊन महाराज व मराठे पसार झाले.३ मोरोपंत व नेतोजी छावणीबाहेर उभे होते. महाराज येतांच सवजण एक होऊन व वाटेवर ठक ठकाणी ठे वले ा माव ां ा टो ा घेऊन सहगडाकडे अ ंत झपा ाने दौडत दौडत पसार झाले. सहगड पु ापासून अव ा सातच कोसांवर अस ामुळे महाराज फारच झपा ाने सहगडावर पोह चले. शाइ ेखानावर छापा घाल ासाठी महाराज राजगडाव न आले आ ण

सहगडावर पसार झाले. महाराज अशा समजुतीत होते क , आपण शाइ ेखानाला ठारच के ले आहे. लाल महालांत अंधार अस ामुळे महाराजांना खान मेला कवा जखमी झाला हे दसल न त. शाइ ेखान खरोखर अ ंत बं द वा ांत होता. लाखा ाही वर फौज ा ा भवती पसरलेली होती. अशा प र त त खाना ा देहावरच घाव घाल ासाठी उडी घेणे णजे अ रशः का लयाडोहांतच उडी घे ासारख होत. महाराजांनी आप ा ग नमी का ा ा तं ाने डाव टाकला आ ण साधला. या वेळ जजाबाईसाहेब राजगडावरच हो ा. महाराज नंतर सहगडाव न राजगडास गेले. फ ेखान, अफजलखान, संभाजीमामा मो हते, कारतलबखान, स ी जौहर वगैरे अनेक ब ा ब ा बहादुरांची शवाजीराजाने कशी दाणादाण आ ण फ जती के ली हे शाइ ेखानाला माहीत असूनही ा ा तः ाही वां ाला अशीच फ जती आली. ा लाख फौजेचा, पांचशे ह चा, तोफखा ाचा, दा गो ाचा आ ण मु े गरीचा काय उपयोग झाला? ेक वेळी महाराज कांही तरी नवीनच डाव खेळत. श ू कतीही शार असला आ ण शूर असला तरी अखेर सु होऊन डोक खाजवीत बसे. लाल महालांतील रडारड आ ण ग धळ अजून चालूच होता. खानाचे सै नक छावण त धावपळ करीत ग नमांना शोधतच होते! शाइ ेखाना ा तुट ा बोटांतून र ठबकतच होत.

आधार : ( १ ) शचवृस.ं ३ पृ. ६८. ( २ ) पसासंले. ९२३ व ९२७. ( ३ ) सभासद ब. पृ. ३२ ते ३४; शचवृस.ं २ पृ. ६४; शचवृसं. ३ पृ. ६८ व ६९; पसासंले. ९३०, ९३५, ९३७ ते ९३९; जेधेशका व क रणा; शचसाखं. ५।७७४; F. B. of Sh. 197-8 ( ४ ) Shivaji-Times 87. ( ५ ) जेधे क रणा. ( ६ ) राजा शवछ . भा. १ पाहा. ( ७ ) ST-DOM ावना पाहा. ( ८ ) Shivaji-Times, 88, सभासद बं. पृ. ३३. ( ९ ) शववृस.ं ३।६८ व ६९. (१०) पसासंले. ९३०.

लाल महाल आ ण क क ढाणा

े

तलवारीने महाराज अंधारांत आं धळी को शबीर खेळले आ ण लाल महाल र ाने लाल लाल होऊन गेला! खानाची एकू ण पंचाव माणस ठार झाली. ात ाचा मुलगा अबुल फ ेखान हा होता. बचारा खरोखरच दुदवी! एकच दवस आधी ( द. ४ ए ल १६६३) तो पु ा ा छावणीत दाखल झाला होता. तो अगदी त ण होता, ततकाच धाडसी व शूर होता. तः होऊन संकटांत उडी घेऊन, बापाला वांच व ासाठी तो धावला आ ण लढतां लढतां मेला. खानाचे इतर दोन पु ही जखमी झाले. २ शवाय एक जावई, एक सेना धकारी सरदार, चाळीस मोठे दरखदार व बाराजणी या ठार झा ा. ३ ांत खानाची एक बेगम तर फार भयंकर रीतीने ठार झाली. अंधारांत त ा शरीराचे इतके तुकडे तुकडे झाले क , शेवटी टोप ांत भ नच त छ व छ ेत दफनासाठी ाव लागल. १ पण हा दोष मरा ांचा न ता. अंधारामुळे कांहीही दसत न ते. अंदाजाने दसेल ा सावलीला खान कवा खानाचा शपाई समजून मराठे घाव घालीत होते. मु ाम बायकांवर ह ा करण ही तर ांची नीतीच न ती. उलट श ूकडील बायकांचे बाबतीतही शवाजी कती शु आदराने वागतो याचा नवाळा याच वेळ औरंगजेबा ा दरबारांत असलेला व महाराजांचा अ त कडवटपणाने ेष करणारा ात तवारीखनवीस ह शम अलीखान ऊफ मुहमं द हा शम खाफ खान याने दला आहे. ४ वरील ब ा लोकां शवाय लाल महालांत आचारी, नोकरचाकर व खोजे लोक कती मेले याची दखल कोण घेणार? खु महाराजां ा भवानी ा घावाखाली नबाब शाइ ेखानाची तीन बोट साफ तुटली. ५ काय ही फ जती! आता उ ा रयासत तले लोक ज भर थ ाच करीत राहणार ह ाला दसत होत. खरोखर खान मरायला हवा होता, कवा पूणपणे बचावायला तरी हवा होता. मेला असता तर शहीद ठरला असता. पण आता धड ना शहीद, धड ना शेर, धड ना सलामत. बावळटपणाचा श ा मा ा ा नांवाखाली कायमचा पडला. जगा ा अंतापयत!

एकू ण या भयंकर छा ामुळे खाना ा कु टुंबाची दैना उडाली. बायकांनी अतोनात शोक

के ला.१ खानाची अ ू पार गेली. शवाय तीन बोट गेल त गेल च! आता हा पराभव ज भर तळहातावर वागवायची वेळ आली. जेवतांना ेक घासाला आता शवाजीची आठवण! थम तर सव बातमी पसरली क , खान ठारच झाला! खु शवाजीमहाराजांचीही समजूत तशीच होती. परंतु ती खोटी ठरली. खाना ा छावण त तर आ य, गडबड आ ण घाबरगुंडी उडाली. आ ा कोणालाही थांगप ा लागूं न देता हा शवाजी आत आलाच कसा? अन् वा ांत शरलाच कसा? शवाजी दगलबाज आहे. कपटी आहे! -ध ! णजे महाराजांनी सवाना वचा नच जायला हव होत! महाराजां ा या धाडसी धुडगुसाने खानाची आ ण अनेकांची तर खा ीच झाली क , हा शवाजी सैतानच असला पा हजे. १० ाला चे क येत असल पा हजे!१० ाला न च हव तेथे गु अन् कटही होतां येत असल पा हजे! लाल महालांतील दंगलीत महाराजांचेही नुकसान झालच. ांची एकू ण सहा माणसे ठार झाली आ ण चाळीस मावळे मंडळी जखमी झाली.३ छावणीत असं सरदार व एक लाखा ावर फौज होती तरी ह अस झाल. आ ण मग अस कस झाल याची चचा अन् कु जबूज सु झाली. अन् ांतून न ष काय नघाला? तर णे ह सव महाराजा जसवंत सहामुळे झाल!१ तो शवाजीला फतूर असला पा हजे! व ाचे तेल वां ावर! तः अजागळासारख बेसावध झोपून राहायच अन् श ू येऊन नाक कापून गेला णजे कोणातरी ब ा रजपूत सरदारावर ाच खापर फोडायच अशी शाही सरदारांत व हवाटच होती. वा वक जसवंत सहाचा खरोखरच कांही दोष न ता. जसवंत सहा ा हाताखाली दहा हजार फौज होती तरीही, पळून जात असले ा शवाजीला ाने कांहीही के ल नाही हा आरोप!१ वा वक महाराज आ ण ांचे लोक इत ा बेमालूमपणे म गली सै ा ा बे श गद त मसळून पसार झाले क , कोणालाही ा रा ी ा अंधारांत प ा लागला नाही. खाना ा ल रांत म गल, पठाण, अरब, रजपूत लोक होते तसेच हजारो मराठे ही होतेच. ामुळे कोणता मराठा शवाजीचा अन् कोणता मराठा खानाचा हे कोणा ा ल ांत येणार? पण अखेर न ेने वागणा ा जसवंत सहावर श ा पडला फतुरीचा! लोक तर णूं लागले क , जसवंत सहानेच शवाजीला कळ वले असले पा हजे क , तूं असा छापा घाल! ८ खाना ा ल रांत कांही एकटाच जसवंत सह न ता.

कती तरी खान होते. ा खानांनी न ेचे कोणते दवे पाजळले? ते सवजण झोपलेलेच होते. या घटनत दोष कोणाचाही असो, परंतु कौतुक महाराजांचेच. पण सवजण खडे फोडीत होते जसवंत सहा ा नांवानेच. जसवंत सह शाइ ेखानापुढे आला ते ा खानाने ाला खोचक श ांत फारच दोष दला. ६ खाना ा कु टुंबांत बायकांची रडारड तर अ तशय चालूं होती.१ ाभा वकच होत त. फार लोक मेले होते. झालेला कार इतका भय द होता क , खु शाइ ेखानासारखा बहादूर मदही अगदी हाद न गेला. ‘ शवाजी’ ह काय भयंकर गूढ आहे, ह ाला उमजेना. ाने इतक दहशत खा ी क , शवाजीपासून जा त जा लौकर आ ण जा त जा दूर नघून जा ासाठी ाने पु ा न औरंगाबादेकडे कू च कर ाच ठर वल! ७ झाले ा फ जतीची ाला अ ंत लाज वाटत होती.८ ाने कू च कर ाची तयारी सु के ली. महाराज सहगडावर होते. पण लगेच ते राजगडास गेले. ते समजत होते क खान ठार झाला णून. परंतु दोन हर पु ाची प खबर हेरांनी आणली व महाराजांस जूं के ली क,९ “शा ाखानाची तीन बोट तुटोन गेली. उजवा हात थोटा जाहाला. वरकडही क ेक लोक मेले. नवाब दहशत खाऊन द ीस पळोन चा लला आहे!” ही खबर ऐकू न महाराजांस जरा वाईट वाटल. खान मेला नाहीच तर एकू ण! पण झालेला कारही काही कमी कमतीचा न ता. मग महाराज ब त ब त खुशाल जाले. आ ण जजाबाईसाहेबांस णाले क ,९ “फ े होऊन आल ! शा ाखानास शा के ली. पातशाहाने नांव ठे वल, परंतु नांव यथाथ ठे वल नाही! ते नांव आपण शा क न नांव जू के ले!” महाराजांनी वनोदाने ‘शा ’ ( श ा) श ावर ेष के ला. राजगड खूष होऊन गेला. ब त खुशाली के ली. साखरा वांट ा, भांडी मारल . शवबा, बाबाजी, कोयाजी वगैरे मुलांचा खोडकर परा म पा न आईसाहेबांना के वढे तरी कौतुक वाटल. महाराजांनी सव हक कतीचे एक प तः ल न राजापुरास रावजी सोमनाथाकडे पाठ वल.३ शा ाखानाने तंबू गुंडाळला. ाने आप ा बरोबरची कांही फौज पु ांतच जसवंत सहा ा ाधीन के ली व मोहीम नेटाने चालू ठे व ाचा उपदेश क न तो पु ा न नघाला ( द. ८ ए ल १६६३). णजे छापा ा रा पडला ा ा तस ाच दवशी.९ तीन वष पु ांत धुमाकू ळ घालणारा खान आता तीन दवससु ा येथे राहावयास तयार न ता! एक

लाख फौजेचा हा महा मातबर सुभा बोट फुं क त फुं क त औरंगाबादेकडे नघून गेला. तीन वषाची मोहीम मात त गेली. महाराजांनी कमीत कमी फौजे नशी, अव ा चारशेच माणसां नशी; कमीत कमी वेळात, फार तर एक तासांतच, जा ीत जा फौज असले ा खानाचा संपूण पराभव के ला. खाना ा पराभवाने रामनवमी ा आनंदात भर पडली. या वेळी द ीला कडक उ ाळा होता (ए ल १६६३). णून औरंगजेब का ीरास नघाला होता. तो का ीर ा वाटेवर असतांनाच मामां ा फ जतीची ही भयंकर कथा ा ापाशी जाऊन थडकली ( द. ८ मे १६६३) आ ण औरंगजेब भयंकर रागावला. ह काय आहे? एवढी अफाट फौज, पैसा आ ण यु सा ह मामांपाशी असूनही तीन वषात कांहीच वशेष झाल नाही आ ण शेवटी झाल काय, तर णे शवाजीने आमची बोटच तोडली! णे तो कसा आला तच समजत नाही! मूखपणा सगळा! मूठभर ड गरी उं दरांनी णे आम ावर ह ा के ला आ ण आता औरंगाबादकडे धूम पळत आह त! औरंगजेबाचा अगदी तळपापड उडाला. द ी ा चौपट उ ाळा ा ा म कांत रणरणूं लागला. पण आता पु ापासून सहाशे कोसांवर हात चोळून काय होणार होत? ाची शाइ ेखानावर इतराजी झाली. ाने तडकाफडक शाइ ेखानाला फमान पाठ वल क , तुमची नेमणूक बंगाल ा सु ावर कर ांत आली आहे. तरी ताबडतोब बंगालवर रवाना ा! हे फमान खानाला मळाल. ाला फारच वाईट वाटल. ाने पु ा औरंगजेबाला अज पाठ वला क , मला अजून उमेद आहे! मी शवाजीचा न पराभव करीन! माझी बदली क ं नये. यावर औरंगजेबाने नकार कळ वला. आता पुर झाल! लौकर बंगालवर जा! बंगाल-आसामची सुभेदारी णजे नरकांतील नोकरी समजत असत. खु औरंगजेबच णत असे क , तो नरक असून तेथे खा ा प ाची मा तरतूद आहे.७ अखेर दुःखी बचारा शाइ ेखान मान खाली घालून पावसा ानंतर नघाला ( द. १ डसबर १६६३). तीन वषापूव चा ाचा आवेश, बाब आ ण मजास आ ण आताची अव ा यांत फारच अंतर होते. शवाजी भोसला णजे एक तु फोलपट समजून आप ाच म गली घमड त रा ह ाच ह फळ! शाइ ेखाना ा जण औरंगजेबाचा पु शाहजादा मुअजम याची नेमणूक झाली होती. तो औरंगाबादत येऊन दाखल झाला. हे चरंजीव णजे रंगेल रंगरावच होते. खाना, पीना,

मजा करना, शकार मारना और सो जाना असा यांचा जोरदार जबरद काय म होता! या गृह ाची द न ा सु ावर नेमणूक करणा ा औरंगजेबाची तारीफ कती करावी? पु ेमाला उपमा नाही णतात! जसवंत सहाला पु ांत ठे व ांत आलेल होत. पण काम काय करायच हाच ा ापुढे होता. महाराजां ापुढे मा , आता काय काय करायच हाच पडला होता. अनेक कामगी ा ां ा मनांत घोळत हो ा. नुक ाच जकले ा कोकणांत एक दौड मा न पुढ ा णजे पावसा ानंतर ा मो हमेची आखणी कर ासाठी महाराज राजगडाव न कोकणांत उतरले ( द. १३ ए ल १६६३). खानावरील छा ानंतर अव ा एकच आठव ांत महाराज नघाले. ११ ां ा जवाला व ांती सोसवत न ती! रा ासाठी अह नश कणाकणाने अन् णा णाने झज ासाठीच ांचा ज होता ेयाचा हमशैल पूण गाठ ा शवाय जो कोणी आराम करील तो नादान आहे, असच जणू ते तः ा कृ तीने दाखवीत होते. राजापुरास आतापयत रावजी सोमनाथ हे अ धकारावर होते. रावजीपंतांनी गे ा दोन वषात फारच उ म कारभार के ला होता. अनेक ठकाण ा राजकारणांवर पंतांची बारीक नजर असे. नर नरा ा ठकाण ा बात ा काढू न ते महाराजांस कळवीत. पंत जागे आ ण चलाख होते. इं ज, वलंदेज, फरंगी, सावंत, स ी वगैरे कोकण कना ावर ा उप यापी मंडळ वर डोळा ठे वायला रावजी सोमनाथ णजे अचूक माणूस होता. महाराजांनी कोकणांत उतरतांना दहा हजार पायदळ आ ण चार हजार घोडदळ बरोबर घेतल होत. महाराज रावजीपंतांसह तळकोकणांत कु डाळकडे गेल.े १२ वाडीकर सावंत पोतु गझांकडे नात जुळवूं पाहत होते. १३ नुकतेच ांनी वगु ा ा वलंदेज (डच) गोरंदोर जनरेलाला प पाठवून तीस मण (चोवीसशे प ड) दा गोळा वकत मा गतला होता. कशाक रता? शवाजीराजापासून तःच र ण कर ाक रता! १४ वलंदेजांनी सावंतांना फ साडेसात मणच दा गोळा दला महाराज कु डाळ ांतांत येत आहेत, ही बातमी समज ावर सवच वरोधकांची व अ ल ांचीही गडबड उडाली. गो ा ा पोतुगाळी फरं ांनाही न ता व गोड ेहाच मह अक ात् पटल ां ा गोरंदोराची प महाराजांस येऊ लागली. एका प ांत हा फरंगी ल हतो : १५

‘……आपण वगु ास (वा वक कु डाळास) येऊन पोहोचला अशी बातमी समजली. म गलांवरील (शाइ ेखानावरील) वजयाब ल आपले अ भनंदन कर ाक रता आमचा वक ल पाठवीत आहोत. आपला व आमचा ेहाचा तह ावा’ ( द. २३ मे १६६३).

या चोरांना आता महाराजां ा ेहाची ज र वाटूं लागली. हा वक ल नजराणा घेऊन नघालाही होता. परंतु महाराजांना राजगडास पावसा ाआधी परत ाची ओढ होती. ामुळे ाची व महाराजांची भेट घडू शकली नाही. वगु ाला वलंदेजांची ापारी वखार होती. महाराज येत आहेत ह समज ावर ांचीही घाबरगुंडी उडाली.१४ ां ा रे सडटाने आपला माल एका गलबतावर चढ वला व कोण ाही ण पळून जा ाची तयारी ठे वली. एव ांत ांचा एक कमांडर स ीट हा कांही जहाज घेऊन वगुला बंदरांत उतरला, ामुळे ांना जरा धीर आला. या वेळ महाराजांनी एक जरासा गमतीचा डाव टाकू न पा हला. ांनी खु डच वखारवा ांनाच एक प ल न वचारल क , आम ा मनांत फार इ ा आहे क , वगुल काबीज कराव. याबाबत आपला स ा काय आहे? ह नसतच झगट ग ांत पडलेल पा न डच वखारवाले णभर बावचळले. अनुकूल उ र ाव तर वजापूरकर बादशाह खवळणार अन् तकू ल उ र ाव तर हा भयंकर शवाजीच आप ाला खाऊन टाकणार! शेवटी ांनी उ र दले क , आ ी ापारी लोक राजकारणापासून अ ल असत . यु ा ा बाबत त आ ी स ा देऊं शकत नाही!१४ स ा वगु ाकडे कवा सावंतांकडे ल ावयास महाराजांस सवड न ती. ांनी कु डाळ ांतावर रावजी सोमनाथांची सुभेदार णून नेमणूक के ली. ां ापाशी दोन हजार फौज ठे वली. १६ व ते पु ा माघार राजगडाकडे वळले. परंतु पुढ ा मो ा मो हमेची पूवतयारी क नच परतले. महाराज राजगडावर आले आ ण एक भयंकर दमदाटीचे प महाराजांस आल. कु णाच? अफजलखानाचा मुलगा फाजलखान याच! वजापूर ा बादशाहाने फाजलला चपळूण व दाभोळ शहर बहाल के ली होती. परंतु दो ीही शहर होती शवाजी ा ता ांत! णजे बादशाहाने फाजलला ही नवी जहागीर देऊन ाची थ ा के ली, क परा माला नव रणांगण उघड क न दल, कोण जाणे! फाजलने मा लगेच महाराजांना प पाठ वल क , ‘ब ा बोलाने ही शहरे सोडू न ाव , नाही तर ाय भोगाव लागेल!’ १७

उं दराने नागाला दम दे ासारखाच कार होता हा! महाराजांनी ाची दखलही घेतली नाही. दुब ांनी कतीही कडक ख लते पाठ वले तरी ाला कोण कमत देणार हो? हे असले पोकळ नषेधाचे ख लते अन् लखोटे वनोदी वाङ् मयांतच जमा ायचे. पण एकं दर त फाजलखानाला सव गो त अंदाज कमीच! एखा ा नवजवान यकरा ा ेयसीने दुस ाशी ल के ामुळे तो भ दय यकर, आप ाला पूव त ाकडू न आले ा ेमप ांकडे ा दुःखी व के वलवा ा ीने तासन् तास पाहत बसतो, ा माणे बादशाहाकडू न दाभोळ- चपळूण ा मळाले ा सनदांकडे फ ेमाने व भकास वरहभावनेने पाहत बस ा शवाय फाजलखान कांहीच क ं शकला नाही.

आधार : ( १ ) F. B. of Sh. 197-98 : शववृसं. ३।६८ व ६९ ( २ ) पसासंले. ९३८. ( ३ ) पसासंले. ९३०. ( ४ ) शचवृसं. ३, पृ. ६६. ( ५ ) सभासद ब. पृ. ३३; पसासंले. ९३०. ( ६ ) Shivaji-Times 90, शचवृस.ं ३ पृ. ६९ ( ७ ) Shivaji-Times 90. ( ८ ) पसासंले. ९३७. ( ९ ) सभासद ब. पृ. ३५. ( १० ) Shivaji-Times 89. ( ११ ) शच . पृ. ५१. ( १२ ) पसासंले. ९३७ व ९५९. ( १३ ) पसासंले. ८५४ व ९४०. ( १४ ) पसासंले. ९४०. ( १५ ) पसासंले, ९३६. ( १६ ) पसासंले. ९४३ व ९४८. ( १७ ) पसासंले ९४६.

ब हज नाईक आ ण म गलांची सुरत

महाराजांना मा आता उसंत न ती. शाइ ेखानाने के लेली रा ाची नुकसानी ांना बेचैन करत होती. ती कशी भ न काढायची या चतत ते होते. राजगडा ा तटाव न ांची नजर प म तजा ा पलीकडे जात होती. कोकण ा कना ावर कडवाडपासून दमणगंगेपयत आपली अ नबध कमत असली पा हजे ासाठी ते तगमगत होते. १ ासाठी जबरद जं जरे आ ण बला आरमार असायला हव होत. पण हे उभ करायच णजे कणगीभर मोहरा ह ा हो ा. कोटी पयांची रास ओत ा शवाय जं ज ाची भत उभी रा ं शकणार न ती. पंचवीस हजारांचा तोडा झेलत झेलत ख च ा शवाय नवीन लढाऊ गलबत बांधता येत न त . महाराजां ा ख ज ांत एवढा पैसा होता कु ठे ? वैशाखाचे ऊन जमीन आ ण ड गर भाजून काढीत होत. न ा आकां ांना मोहर ये ासाठी पैशाचा ओलावा हवा होता. महाराज राजगड ा तटावर चताम अव ेत शतपावली करीत होते. पावसाळा सु झाला. पज राजाक रता आसुसलेली धरणी संतु झाली. चार म हने पज राजाने धरणीला हसवले, खेळवले, सगळे लाड पुर वले अन् एके दवशी इं धनु ाची अंगठी ा भो ा-भाब ा मुली ा बोटांत घालून पज राजा दु ंतासारखा नघून गेला. नवरा बसल. तापगडावरची महाराजांची तुळजाभवानी नऊ रा जगात होती. महाराजां ा दय ानी तने जागरण मांडल होत. ेरणा तेथून होती. श ी तेथे होती. यश तेथे होत. रा ा ा काय स ी ा चतनाची झांज-संबळ महाराजां ा डो ांत नऊ रा सारखी वाजत होती. देवघरांत जगदंबे ा शेजार च महाराजांची यशोदा यनी समशेर उभी होती.

न ा मो हमेचे मनसुबे महाराजां ा मनाची मंजुरी मळ व ासाठी खोळं बले होते. पूण वचार क न महाराजांनी मनसुबा प ा के ला आ ण न ा वष ा प ह ा शलंगणाचा मान ांनी दला ब हज नाईक जाधवास. २ या वष ा शलंगणांतून महाराजांना खरोखरच हंडे हंडे भ न सोन हव होत. रा ा ा संर णासाठी हव होत. ा सो ाचा अचूक शोध घे ासाठी या आप ा हेराची नवड महाराजांनी के ली. ाला सव ईषा-इषारती सां गत ा. आ ण ब हज नाईक नघाला. न ा मो हमेचा प हला नारळ फोडायचा मान महाराजांनी ब हज ला दला होता. एका मो ा काम गरीचा टळा आप ा भाळी लागला या आनंदांत तो होता. पण जबाबदारीची जाणीवही ाला होती. परंतु काळजी मा वाटत न ती. तो काळजी करीत नसे. काळजीने वागत असे. ब हज . णजे हजार गुणांचा खंडोबा. स ग आ ण बताव ा तो फारच बेमालूमपण करीत असे. मोठा रबाज. हजरजबाबी. प ा बनेल. पण ह सार रा ाक रता. सार कांही महाराजांक रता. महाराजां ा अलीकडे ाची कु णावर माया न ती अन् महाराजां ा पलीकडे ा ावर कु णाची छाया न ती. एकच देव, -महाराज! पूव अनेक संगी बनतोड हेर गरी क न ब हज ने महाराजांकडू न दो ी दो ी हातांची शाबासक मळवली होती. आज न ा काम गरीचा नारळ फोडायला ब हज नघाला होता. हा नारळ वाकडातकडा फु टता कामा नये. अन् नासका तर नघतांच कामा नये, ही जबाबदारी ा ा माथ होती. काम गरीसाठी जायंचे होत तरी कती दूर? राजगडापासून दीडशे कोस उ रेला! औरंगजेबा ा ू र आ ण बला स े ा ऐन उज ा दंडावर. प म कना ावर. तथे वसले ा एका अ त चंड, अ ंत ीमंत आ ण अ ंत संर त शहराची खडान्खडा मा हती हेर गरी क न चो न आण ाची ही काम गरी होती. त शहर णजे औरंगजेबाची लंका होती. सुरत! सुरत! सुरत ह प म कना ावरचे ापाराचे नाक होत. प मेकड ा जगाशी सुरते ा बंदरांतून ापार चालत असे. म े चे या ेक येथूनच येत जात असत. औरंगजेबा ा सा ा ांत द ी ा खालोखाल कब ना द ी ा तोडीचे हच एकमेव वैभवशाली शहर होते. ३ येथे बळकट भुईकोट क ा होता. शहराला वेशी हो ा. औरंगजेबाचे पांच हजार ार येथे कायमचे स असत. एक सुभेदार व क ेदार सुरते ा र णाथ उभे असत. जगांत ा

ापारा ा मो ांत ा मो ा घडामोडी येथे चालत. टोपीवाले इं ज, वलंदेज, आमनी, फरांसीस, युनानी, फरंगी वगैरे गोरे ापारी येथून मालाची ने-आण करीत. कांह नी तर वखारीच थाट ा हो ा. शवाय इराणी, तुराणी, अरबी, हबशी, बोहरी, खोजा, य दी, अफगाणी, म गली, बलुची इ ादी परदेशीय ापारी ापार क न येथून गलबते भरभ न पैसा नेत होते. या सव लोकांनी सुरतेची पेठ गजबजलेली होती. गो ा ापा ांकडू न म गलांना तोफा, बंदकु ा व दा गोळा मुबलक मळत असे. औरंगजेबाला करा ा पाने को वधी पये मळत असत. सुरत णजे औरंगजेबा ा दारांतील पारडू ं मेलेली, दुभती सै च होती. सुरतेची व ी दोन लाख होती व सुरतेतील घरांची सं ा सुमारे सात हजार होती. ४

महाराजांच ल इत ा लांब गेल. ांना सुरतेतील संप ी हवी होती. रा ासाठी हवी होती. औरंगजेबा ा फौजांनी तीन वष रानडु करासारखी रा ाची नासाडी के ली, याची भरपाई णून महाराजांना सुरतेची तीन मुठी संप ी हवी होती. श ूंकडू न झाले ा नुकसानीची भरपाई मागून मळत नसते. अज, वनं ा व वनव ा क नही मळत नसते. जे सार रा च गळायला बसले, ते अस कु ठ कांही मागून देतील काय? णून उघड उघड सूड घेऊन, छापा घालून, दु नाची दौलत लुटून आणावयाचा बेत महाराजांनी मांडला. पु ापासून सुरतेपयतचा सव देश म गली स ेखाली होता. णजे श ू ा मुलखांत दीडशे कोस आं त मुसंडी मा न सुरतेवर पोहोचायच होत. के वढा वल ण धाडसी बेत होता हा! वाटत म गलांचे क े, ल री ठाण , अवघड वाटा, न ा, ड गर आडवे होते. तरीही महाराजांना सुरतेची सूरत हवी होती. एखादी मोहीम हाती घेतली क , महाराज तची योजनाब , श ब आ ण काटेकोर पूवतयारी के ा शवाय पुढच पाऊल टाक त नसत. याचसाठी इत ा दूर ा धाडसाला आधी पूणपणे सुरतेची मा हती असणे ज र होते. ब हज तेव ासाठी नघाला होता. ब हज सुरते ा मागाला लागला. सुरते ा द ण वेशीचे नांव होते, ब ाणपूर दरवाजा. भ अन् भ म. द नचा राजर ा यांतूनच वाहत होता. शहराजवळून तापी नदी समु ाला येऊन मळाली होती. याच नदी ा काठी पण शहरा ा अंगास टोपीकर इं जांची वखार होती. तला थोडीशी तटबंदी होती. वखारी ा जवळच हाजी स द बेग नांवा ा को धीश ापा ाचा टोलेजंग वाडा होता. इं जां ा वखारीपासून थो ाशाच दूरवर वलंदेजांची कोटबंद वखार होती. वलंदेज

णजे डच. या वखारी ा जवळच बहरजी बोहरा नांवा ा एका ल ाधीशाची टोलेजंग इमारत होती. सबंध सुरत शहर मोठमो ा बादशाही हवे ांनी गजबजलेले होत. वासासाठी वा ापारासाठी येणा ा लोकांसाठी मोठमो ा सराया बांधले ा हो ा. न ीदार कमान ा खड ा, श स ,े मनार आ ण मेघडंब ा बसवून सज वले ा ग ा, मो ा मो ा शो भवंत दरवाजा ा हवे ा आ ण उं च उं च जो ांवर मधून मधून दसणारे म गली महाल यामुळे सुरत णजे राजधानीच शोभत होती. अन् ापा ांची ती राजधानीच होती. बहरजी बोहरा, हाजी स द बेग, हाजी कासम, स द शहीद बेग, मु ा अ लु जाफर वगैरे ापारी णजे सुरतेतील बादशाहाच होते. सुरततील र े पहाटेपासून रा ीचा प हला हर उलटेपयत गजबजलेले असत. उं ची उं ची पोषाख घालून हडणारे अमीर, लगबगीने पावले टाकणारे ापारी, घाम गाळीत ओझी वाहणारे हमाल, पाल ा-मेणे वा न नेता नेता आं त बसले ा मालकां ा नमूटपणे श ा खाणारे गुलाम, कानावर लेख ा आ ण हातात तांब ा वे णा ा हशेबी चोप ा घेऊन गंभीर चेह ाने बाजारपेठेकडे जात असलेले कारकू न, वडे चघळत चका ा पटणारे रंगेल जवान अन् हाज ा या ेसाठी शहरांत आलेले ावंत या ेक रहदार त ा व वधतत सामील असत. कबूतरांचे थवे ा थवे चौकाचौकांतून दाणे टपतांना दसत. ीमंतांनी ठे वले ा सावज नक पाणपोयांवर सतत पा ाची धार दसे; तर फ करांचे कटोरे धनधा ाने उतू जातांना दसत. हमर ावर तर ेक देशाच अन् वेषाच दशन होत असे. तांब ा रंगाने दाढी मशा रंगवलेले गोरेपान अरब ापारी अंगावरची काळी डगल सावरीत कु जबुज करीत चाललेले असत. नाकाखाल ा मशा काढू न टाकू न फ टोकावरच मशा व सबंध दाढी राखणारे म गल मुसाफ र मालक ा तो ाने फरत. नख शखा पांढरे कपडे घालून ‘के म् छे के म् छे’ करणारे संजाणी पारशी सवाशीच गोड गोड बोलतांना दसत. फ हनुवटीखाली कुं ासारखी दाढी ठे वणारे बोहरी गुजराथी भाषत बोलून आपण मूळचे कोण हे दाखवून देत. धोतराचा पोकळ अन् तोही उलटा कासोटा घालून आ ण पुढचा सोगा उज ा हाती ध न डा ा हाताचे हातवारे करीत मोठमो ाने ग ा मारीत जाणारे लोक कोण असावेत, हे सांगावही लागत नसे! दहा जणांना पुरेल एवढ कापड एक ा ाच घोळदार ल ाला

वाप न, वर ढगळ सदरा व मखमलीच जाक ट घातलेले अन् ग ांत चांदी ा चौकोनी ताइतांचे पढ घालून, कर कर चढावा वाजवीत चालणारे अगडबंब देहाचे पठाण बदाम- प े चघळताना दसत. वेणीचे दोन पेड घालून ते पुढे व ः ळावर सोडणा ा अन् डो ाला चौकोनी रंगीत माल बांधून नभय अन् नःसंकोचपणे हडणा ा बलुची युवती दसत. रंगाने गोरे गोरे पान अन् घारे घारे डोळे असलेले टोपीवाले इं ज, तंग वजारी आ ण ग ाभोवती मोठी थोरली झालर लावलेले खमीस घालून, पायांतले ारच पायताण टाकटुक टाकटुक वाजवीत जातांना मधून मधून दसत, असे कती तरी नर नरा ा रंगांचे, र ांच,े आकारांचे अन् वकारांचे लोक सुरतत वावरतांना दसायचे, सुरत ह अठरापगड व ीचे शहर होत. शवाय र ांतून घोडे, गा ा, उं ट, ह ी, उं टावर ा अंबा ा, इं जी चारचाक फलटणी अन् मेण-े पाल ा लगबगीने धावतांना दसत. ीमंतांचे मेणे मोठे शानदार असत. चंदनावर ह दंताचे न ीकाम के लेले मेणे आ ण पाल ा आप ा सुवासाने आ ण स दयाने लोकांचे ल वेधून घेत. सुरतेची बाजारपेठ णजे इं ाच भांडार होते. शेकडो दुकान शेकडो त े ा मालाने ग भरलेली होती. डोळे दपून जात. ह ामो ांचे ापारी अनेक होते. ांची दुकान नवतेजाने नवरंगांत सदैव झगमगत असत. एका मोतीवा ा ापा ा ा दुकानात अ ावीस शेर वजना ा एका मो ा आकारा ा घवघवीत लडी हो ा. बहरजी बोह ाजवळ सहा पपे भ न जवा हर होते. एका ापा ापाशी तीस पपे सो ाने तुडुबं भरलेली होती. इतर मालां ा ापा ांची दुकान व तजो ा संप ीने ठे चून भर ा हो ा. एका ापा ापाशी आठ कोटी पये रोख होते. मु ा अ लु जाफरच मालाने ठे चून भरलेली एकोणीस गलबत या वेळ बंदरांत उभी होती. कापडचोपड, मसा ाचे पदाथ, के शर, क ुरी, चंदन, अ र, रेशीम, जरीच कापड, ह दंता ा व ू, म ाची न ीदार भांड , गा लचे इ ादी नाजूक साजूक मालाने कोठार भरलेली होती. शवाय सुंदर सुंदर बायकां ा खरेदी व चा अन् नयातीचा मोठा ापार होता. गुलामांचा ापार तेज त होता. पण महाराजांना यांतले कांहीही नको होत. ांना फ सोन, चांदी, हरे, मा णक, मोती, पाचू, र -ब ्! दुस ा गो ीकडे ते ढु कं ू नही बघणार न ते. या वेळी जॉज ऑ झडन, ॉ ाड इ सन, हे ी गॅरी, अँथनी थ, नकोलस कॅ लो ॉ हे मुख युरो पयन ापारी कवा ापारी कुं प ांचे मुख अ धकारी सुरतत होते.

सुरतेत ब हज येऊन के ाच दाखल झाला होता. चौकाचौकांतून, बाजारपेठांतून, दुकानादुकानांतून, ापा ां ा अ याअ यांतून, जकातचौ ांतून, बंदराव न तो ती ण नजर टाक त आ ण तखट कान टवका न फरत होता. जा त जा ल ा कु ठे हाती लागेल, कोण ा भागांत कती लोक थम घुसायला हवेत, कोण ा भागांत जा ाचही कारण नाही, प ा चरेबंदी इमारती कोण ा, ांत घुसायला वाटा कोण ा, तेलांचे ापारी कु ठे राहतात, लूट कु ठे गोळा करण सोयीचे जाईल इ ादी हजार गो ची तो नरखणी करीत होता. ेक बारीकसारीक गो ीपासून तो सवात गडगंज धनवानां ा. मानगु ाकशा कशा पकडतां येतील, येथपयत ा सव गो चा डाव तो मनांत मांडीत होता. या वेळी सुरतेत एक हजार घोडे ार होते. वा वक पांच हजार म गल फौज असणार, अशी महाराजांची व ब हज ची क ना होती. पण ांत फ एकच हजार फौज होती. मग बाक ची चार हजार फौज गेली कु ठे ? तर ती सुरते ा सुभेदारा ा पोटांत गेली! णजे? णजे अस क , सुभेदारसाहेब बादशाहाकडू न पांच हजार फौजेचा तनखा मळवीत अन् ांत एक हजार फौज ठे वीत! बाक चा तनखा पोटांत! सुभेदारसाहेब मोठे शार होते. ांनी असा वचार के ला क , सुरते ा एका दशेला अथांग समु आ ण इतर तीनही दशांना शेकडो कोस आपलच म गली सा ा पसरलेल अस ावर सुरतेकडे कोण वाक ा नजरेने बघतो? शवाजी बघतो! ाचा तसरा डोळा आ ाच फरत होता सुरतेमधून. क ाचे तट व बु ज उं च व बळकट होते. क ाला तं क ेदार होता. पण सुरतेचा सव अ ल सुभेदारा ा हात होता. सुभेदार अगदीच गाफ ल व दखाऊ कतबगारीचा होता. जसा तो तशीच ाची फौज! ा सुभेदाराच नांव होते इनायतखान. सुरतत ल ी राहत होती. हा खान तचा स ा भाऊ होता! शंख! ! महाराजां ा तस ा डो ाला ज ज दसत होत अन् समजत होत, त अगदी फाय ाचच होत. सव ीमंत लोक, ांचे वाडे, दुकान आ ण कोठार क ा ाच बाहेर शहरांत होती. ही के वढी सोयीची गो होती! सुभेदारापाशी तोफा हो ा, पण सव क ा ा तटावर हो ा. समु कना ाचे दोन भाग होते. एक खु सुरतेच जंगी बंदर व दुसरा णजे नदीपलीकडची ालीची गोदी. सुरते ा बंदरांत इनायतखानाच वा दुस ा कोणाचही लढाऊ गलबत न त.

इं ज व वलंदेज यां ा वखार ना तटबंदी होती व तेथे करकोळ चार-दोन तोफांची त डही व न डोकावताना दसत. या दो ी गो ा टोपीवा ांपाशी सै अस मुळ च न ते. ांचे ापारीच एकू ण सं ेने सुमारे शंभर-स ाशे होते; ात आणखी दीडशे एक काळे शपाई ांनी नोकरीस ठे वलेले होते. सुरतेत जर टणक खडक कु ठे असेल तर तो गो ा टोपीवा ां ा वखारीश च होता. बाक सव भुसभुशीत जमीन होती. ांत ा ांत इं ज जा चवट. ते ा जर यां ा वखारी लुटाय ाच ठरल तर यां ाश दोन हात करावेच लागणार होते महाराजांना. एकू ण सुरतेची संप ी रावणा ा लंकेसारखी आ ण प र ती धनगरा ा मोकाट कळपासारखी होती. ब हज ने सुरतेची खडान्खडा मा हती हेरली, चोरली आ ण तो तडक राजगडा ा वाटेला लागला. पण ही मा हती मळ वतांना ब हज ने के लेली वेशभूषा आ ण वापरले ा यु ा इत ा सावधपण ाने हाताळ ा क , ाची नेमक हक कत इ तहासालाही ान कळूं दली नाही! याला णतात गु हेर! ब हज नाईक राजगडावर येऊन पोहोचला.२ महाराज ाची इं तजारी करीतच होते. ाने काय खबरा आण ा आहेत ह जाणायला ते उ ुक होते. एकांतांत मुजरा झाला. ब हज ने सुरतेची खडान् खडा पोथी महाराजांपुढे वाचली आ ण णाला,२ “सुरत मार ाने अग णत सापडेल!” सुरत णजे रावणाची लंकाच. फ या लंकेचा रावण राहत होता सुरतेपासून तीनशे कोस लांब द त अन् स ा पहा ावर होता कुं भकण! महाराजांनी सुरतेचे वणन ऐकल आ ण ांच सुरतेवर ताबडतोब ेम बसल! आ ण ांनी मनसुबा प ा के ला. सुरत मारायचीच! अशा तोलदार मनसु ासाठी खास जातीनेच जा ाच ांनी ठर वले. ते मनाशी णाले क ,२ ‘ल र चाकरी नफरी. काम मनाजोग होणार नाही; याजक रता जाव तरी आपण खासा ल र घेऊन जाव’ हा म हना मागशीषाचा होता. पावसाळी चातुमास संपून लगीनसराईची हळद उधंळू लागली होती. मुंडाव ा तयार हो ा. ब हज मुलगी पा न आला होता. मुलगी खूबसुरत होती. आता देवा ा पायां पडायच. अन् घो ावर बसायच. मु ाही होते ब हज नाईक! ांचा मान बनीचा. राजगड ा नगारखा ाला इशारत झाली. दणदण नौबत दणाणूं लागली. शग, ताशे कडाडू लागले. आठ हजार नवडक ारांच व ाड जमल. कु ठे जायच, कु ठल गाव, काय नांव?

कु णालाच काही ठाऊक नाही. कु णीही कांहीही पुसत नाही. महाराजांनी जगदंबेचे दशन घेतल आ ण आईसाहेबां ा पायांवर म क ठे वल. महाराजांबरोबर नेतोजी पालकरही होताच. आ ण महाराज नघाले. मातबर पागा सांगात घेऊन महाराजांनी राजगड सोडला. मराठी घोडदळ म गलाई अमलांत दीडशे कोस आत घुसून औरंगजेबा ा काळजाचा लचका तोडू न आण ास नघाल ६ ( दः ६ डसबर १६६३). आ ण गमतीची गो अशी क , पु ात असले ा म गली फौजेसह महाराजा जसवंत सहाने क ढाणा क ास वेढा घातला!४ (इ. १६६३ डसबर ारंभ?) पावसाळा संपला होता. आता काही तरी बादशाही सेवाचाकरी के ली पा हजे, णून जसवंत सहाने क ढा ाला वेढा दला. क ढाणा घे ाची या सै ांत कतपत ऐपत आहे ह महाराजांना ठाऊक होत. जसवंत सहाला मा क नासु ा न ती क , आप ा शेजा न, णजे तीन कोसांव न मराठी उं दरांची फौज थेट सुरतेवर चालली आहे! थम ंबके रास जाऊन तेथून ज ारकरां ा कोळवणांतून सुरतेवर जा ाचा माग महाराजांनी ठर वला होता. महाराजांनी ंबके राकडे लगाम खेचला. राजगडापासून ंबके र शंभर कोस. महाराज दवसा मु ाम करीत होते आ ण रा ी वास करीत होते. ५ मु ाम पडे तोही जंगलांतच. कोणालाही सुगावा लागूं न देता सुरतेत जाऊन थडकायच होत. फ ंबके रास देवदशनादी गो ी करावया ा अस ामुळे तेथे बोभाटा हो ाची श ता होती. परंतु तेथेही दुसराच एक बोभाटा उडवून दे ाचा बेत ांनी के ला होता. ंबके राव न आ ी औरंगाबादेस जाणार आह त, ारी करणार आह त, हा तो बोभाटा! प हला वेध ंबके र. गोदावरी ा उगमापाशी ना सक ा प मेस बारा कोसांवर. शवरा न ती कवा पवणीही न ती. पण अचानक या ा लोटली. पांच हजार सश भ ांची ंबके रास मठी पडली. महाराज ंबके रास पोहोचले. ठण् ठ ! घंटेचे ननाद अ वरत गाभा ांत घणघणत रा हले. ंबके राच आवार सश भ ांनी गजबजून गेल. ‘शंभो हर हर,’ गजनांचे त नी गाभा ांत घुमू लागल. ंबके र णजे बारा ो त लगांपैक एक फार ाचीन ान. हेमाडपंती सुंदर मंदीर. गाभा ांत काळोख, पण सार वातावरण अ ंत शांत, शीतल आ ण सुगंधी.

महाराजांचे े ोपा ाय वेदशा संप ढेरगे भटजी यांना नमं ांत आल. ांनी सव पूजा वधीची सांग स ता के ली. महाराजांनी ने मटून, म क लववून, हात जोडले. महाराजांबरोबर सरदार मंडळी होती. महाराज काय मागत होते देवापाशी? -त देवाला कळल होत, कळत होत. दानवांनाही कळून चुकले होत. पण महाराज ा समाजासाठी हे मागणे मागत होते, ा समाजाला मा कळूनही वळत न त. षोडशोपचारपूवक ंबके राची महापूजा महाराजांनी के ली. दानधम के ला. उपा ाय वेदोनारायण ढेरगेशा ी यांचीही यो संभावना के ली. या दवशी पौष शु ादशी होती ( द. ३१ डसबर १६६३). महाराज औरंगाबादेवर चालून जाणार ही ल सव पसरत गेली. थेट औरंगाबाद परग ापयत. ा बाजूला लोकांची धावपळ उडाली. यामुळे म गलां ा औरंगाबाद छावणीतले लोक तकाराला स रा हले. कोणीही तेथून हालला नाही. महाराजांना आडवायला सुरते ा वाटेवर कोणीही आला नाही. कारण महाराज औरंगाबादेवरच येणार ही खा ी. ते सुरतेवर जातील, ही क ना कोणाला ांतही सुचली नाही. महाराजांनी फौजेसह या ा पार पाडली. या ा पार पडली आ ण महाराजांनी फौजेस कू म सोडला. घटके ा आतं ंबके राचा प रसर रकामा झाला. आप ाबरोबर जादा रकामे घेतलेले घोडे घेऊन मराठी ल र बनबोभाट नघून गेल. पण लोकांना मा एकच माहीत होते क , महाराज औरंगाबादेकडे गेल!े

आधार : ( १ ) पसासंले. ९५८. ( २ ) सभासद ब. पृ. ६२. ( ३ ) F. B. of Sh.73 ( ४ ) जेधेशका. ( ५ ) F. B. of Sh. 198. ( ६ ) शच , पृ. ५१.

महाराजांचा हेजीब आ ण सुभेदार इनायतखान

बं के रा ा उ रांणाची खड आ ण घाट उत न महाराज कोळवणात णजे ज ारकर कोळी राजा ा मुलखांत उतरले. परंतु रातोरात वास अन् दवसा अर ांत मु ाम पडत अस ामुळे बोभाटा होत न ता. बोभाटा उडाला होता शाहजादा मुअ म ा डो ांत! तो औरंगाबादेस नुकताच सुभेदार णून आला होता. शवाजी चालून येणार णून गडबड उडाली होती. पजरे लावून उं दीर ये ाची वाट पाहत होता तो! उं दीर धावत होते सुरती बफ ा दशेने! महाराजांनी कोळवण ओलांडल. १ महाराजां ाही पुढे ब हज दौडत होता. ा ा मागोमाग सारे. तो वाटा ा होता. अ ंत वेगाने फौज चालली होती.१ महाराजांनी दमणगंगा ओलांडली. गुजराथची सरह लागली. महाराजांची गती वाढली. आता सुरत फ तीस कोस. आ ण ंबके रा न नघा ापासून पांच ा दवशी रा ी महाराज घणदेवी येथे येऊन पोहोचले. येथून सुरत फ एक मजल. या दवशी तारीख ४ जानेवारी १६६४, सोमवार. घणदेव त गडबड उडाली. ह काय नवीन अ र आले? पण महाराजांनी घणदेवीला काहीच तोशीस दली नाही. पण लोकांची फारच घाबरगुंडी उडाली. तथले लोक दङ् मूढ होऊन पाहत होते. हा कोण ध टगण? तारीख ५ जानेवारी १६६४, मंगळवारी सकाळपासूनच घाबरले ा लोकांची धावपळ सु झाली. या फौजत शवाजी आहे, अस लोकांत कण पकण पसरल आ ण मग ां ा जभा

टा ालाच चकट ा! सुरत अगदी नेहमी ा वहारांत म होती. मोठी मोठी शेठमंडळी नेहमी ा नधा पणाने सौदे करीत होती. र े नेहमी माणेच गजबजलेले व मजत होते. बाजारपेठेत ा ताग ा रोज ा माणेच खालीवर जात हो ा. सराफक यावर ा नाजूक तराजूंत ल ी हळूच आपल पाऊल टाक त होती. वलंदेजां ा वखार तला माल अगदी नधा पण वखारी ा बाहेर पडला होता. ावरच रंगकाम चालू होत. रंगारी संथपणे काम करीत होते. सरायांत नवे नवे पा णे आलेले होते. ांत ॲ ब स नया ा बादशाहाकडू न, औरंगजेबाकडे जा ासाठी एक हबशी वक ल येऊन उतरला होता. ाने औरंगजेबासाठी मौ वान् उं ची नजराणा आणलेला होता. इनायतखान शहरांत आप ा कोतवाल त होता. ाच घोडदळ तेथच होत. ा ा कांहीही ान मन न त. घणदेवीस महाराजांनी मु ामच लोकांस सांगावयास सु वात के ली क , आ ी औरंगजेबाचेच सरदार आह त व ही फौज घेऊन महाबतखाना ा बोलाव ाव न अहमदाबादेला व तेथून प णचे बंड मोड ासाठी जाणार आह त! ते ा लोकांना जरा बर वाटल! मंगळवारी (५-१-१६६४) सकाळी सुमार दहा वाजता सुरतत प हली आरोळी येऊन धडकली! काही लोकांनी घाब ा घाब ा इनायतखाना ा हवेलीकडे धाव घेतली व ाची भेट घेऊन घाम पुशीत पुशीत ाला पु ाकडचा तो भयंकर शवाजी घणदेवीपाशी फौज घेऊन आला आहे, अशी बातमी दली. ही बातमी ऐकू न इनायतखान मनसो हसला! खानाला हसूंच आवरेना. शवाजी इकडे इत ा लांब येईल ही क नाच ाला हा ा द वाटली! एव ांत र ाव न लोक कु जबुज कु जबुज क ं लागले. महाराज घणदेवी न फौजेसह नघाले व सुरते ा अलीकडे फ स ादोन कोसांवर असले ा उधना या गाव येऊन पोहोचले. आता मा सुरते ा र ाव न लोक पसाटासारखे ओरडत धावत सुटले. शवाजी आया! आया! एकच ग धळ उडाला. वशेषतः पैसेवा ा मंडळीत. शवाजी? मारीऽऽ बाप! मरी गयो रे बालाजी! लोकांनी डोळे पांढरे क न आरो ा ठोक ा. शेठ आ ण शेठा ा पोर

काखेला मा न पळत सुट ा. एकदम भयंकर वादळ सुट ासारखी ती झाली. लोक बोचक गाठोड घेऊन पळत सुटले. ही धावपळ उल ासुल ा दशांनी आ ण सव र ांवर सु झाली. लोक पडत होते. टकरा होत हो ा. तागडीचे एक पारड दणकन् आदळल! सुरते ा बाजारपेठेत तर हाहाःकार उडाला. पोट व देह सावरीत मंडळी पळूं लागली. एवढी मोठी संप ी आता सांभाळायची कशी? हाय रे ठाकू रजी! या खुदा! हमे बचाव, बचाव! मु ा अ लु जाफर, हाजी स द बेग, हाजी कासम, बहरजी बोहरा धावत सुटले! सुरते ा र ात आरडाओरडा, कका ा, रडारड, पडापड यांनी एकच ग ा उडाला. इनायतखानाला हे समजले ते ा ाची अगदी क चत् धुंदी उतरली. ाने महालांतून ह पा हले, भेदरट लोकांच ाला हसूं आल व रागही आला. महाराज उधना येथे आलेच होते. पुढ ा योजनत ते म होते. एव ात इनायतखानाला बातमी आली क , शवाजी- बवाजी कोणीही नाही. आपलाच एक म गल सरदार उध ापाशी आला असून महाबतखाना ा बोलाव ाव न तो अहमदाबादेकडे जाणार आहे! मग तर इनायतखान खूपच हसला. ाने ताबडतोब आपला एक ार उध ाकडे पटाळला. ाजपाशी ाने नरोप दला क , तु ी सुरते ा जवळ येऊं नका! लोकांत उगीचच घबराट उडाली असून लोक पळत सुटले आहेत, ह जर शहेनशाह ज े इलाही (औरंगजेब) हजरत ना कळले तर ते तुम ावर अशाने फार रागावतील! हा हा ा द नरोप ा बावळट नरो ाने महाराजांकडे येऊन सां गतला. महाराज एकदम ओरडले क , गरफदार करा या इसमाला! ताबडतोब ा नरो ाची गठडी वळली गेली. ाची तर बोबडीच वळली. सुरतेत वलंदेजांनी आपला वखारीबाहेर पडलेला माल भराभरा वखार त नेला. वलंदेजी गोरंदोराने आपल दोन माणस उध ाकडे सहज टेहळणीसाठी पाठ वली. पा ं तरी खर काय आहे! शवाजीच आहे क -? शवाजी कशाला येईल इकडे णा! वलंदेजांचे ते दोन हेर उध ापाशी आले. पण ांची पाहणी कर ाऐवजी ांचीच पाहणी झाली! मराठी ढालाइतां ा नजरेला ते पडतांच ांनी ा हेरांना बांधून महाराजांपुढे नेल! महाराजांनी ां ाकडे पा हले. थोडा वचार के ला आ ण टल, “ ा सोडू न यांना!”

दोघेही सुटले. यांपैक एकाने पूव राजापुरावर महाराजांनी छापा घातला होता ते ा, महाराजांस पा हलेल होत. ाने महाराजांस एकदम ओळखल! सार भ व ाला दसूं लागल! हे सुटलेले हेर शहरांत गेले. ांनी बातमी प च आणली क , शवाजीच आला आहे! शवाजी! शवाजी! वलंदेजांनी व इं जांनी जाम बंदोब सु के ला. इं जांचा गोरंदोर जॉज ऑ झडन हा ताबडतोब इनायतखानाकडे गेला. ाने इनायतखानाला वनंती के ली क , आमचा वखारीतील माल व माणंस आ ी ाली ा गोदीकडे हल वत . तुमची परवानगी ा. यावर इनायतखान उफाळून णाला, “बुझ दल! डर कस चीजका! गर तुम इस तरह शहर तक कर भाग जाओगे तो ख तो हँ सनेक कोई वजह नही!” जॉज ऑ झडन लगेच वखार त गेला. या वेळी दुपारचे अडीच वाजलेले होते. जॉजने ाली होलकडे माणूस पाठवून आप ा लॉयल मचट नांवा ा गलबता ा इं ज अ धका ास कळ वले क , ताबडतोब ह ारबंद माणस सुरते ा वखार त पाठवा. ा माणे ाली होल न दहा ह ारबंद इं ज वखारीकडे नघाले. वलंदेजांनाही सुभेदाराने असच दटावल. ते ा वलंदेजांनीही इं जां माणेच संर णाची तयारी के ली. दोघां ाही वखार त खूप अंतर होत. दोघांनीही आपाप ा वखारीचे दरवाजे बंद क न आं तून माल रचला. तटावर तोफा चढव ा. गा डग सु के ले. इं जां ा वखार त फ दोनशे इं ज व सुमारे प ास काळे शपाई होते. इनायतखाना ा भोवती हाजी कासम, स द बेग, मु ा जाफर, झहीद बेग, बहरजी बोहरा वगैरे अनेक ापारी दीनवाणे होऊन गोळा झाले होते. ते वल ण घाबरले होते. घामाघूम झाले होते. ते खानापाशी संर ण मागत होते. अ ापही इनायतखान आप ाच घमड त होता. फ आता तो हसत न ता! एव ात महाराजांनी उध ा न आपला एक वक ल सुरतत इनायतखानाकडे धाडला. व कलाबरोबर महाराजांनी व खणखणीत नरोप पाठ वला. वक ल दौडत दौडत काही ारांसह ब ाणपूर दरवाजांतून शहरांत वेशला. लोक घाब ा मु ेने ा ाकडे टकटका पाहत होते. व कलाला इनायतखानापुढे ने ांत आल. व कलाने महाराजांच णण खानाला पणे सां गतल व महाराजांच प ही खानास दल. वक ल णाला, “उ ा बुधवारी आमचे महाराज सुरतत दाखल होतील! ा वेळ तु ी तः

आ ण हाजी स द बेग, बहरजी बोहरा व हाजी कासम या सव े ापा ांनी महाराजांस जातीने भेटून महाराजांची खंडणी ठरवावी! आ ण ठरेल ती र म भर ाची तजवीज करावी! ह तुम ाकडू न न झा ास शहराची लूट व जाळपोळ आ ांस करावी लागेल. मग ाची जबाबदारी आम ावर नाही!” प ांतही हाच मजकू र होता. महाराजांचा हा नरोप ऐकू न ा ापा ांची तर कं बरच खचली. शवाजीपुढे जातीने हजर ायच? जवंतपण ? ना रे बापा! महाराजां ा व कलाला इनायत कवा ते तघे ापारी यां ाकडू न कांहीच जबाब मळाला नाही. न पायाने वक ल परत फरला.

आधार : ( १ ) सुरतलुटीचे सव आधार शेवटी

दले आहेत.

सुरत शहरांत आ ण शहरा ा बाहेर सुरततील धावपळ चालूच होती. जेवढ कांही बांधून घेता येईल तेवढे घेऊन लोक बायकापोरांसह पळत होते. तरीही अ ाप सुरतत न ा न जा लोक होतेच. शवाजीची न ळ दमदाटी आहे. तो ड ग ा उं दीर काय करतो? सुरत शहरांतून दंड पा हजे णे याला दंड! कोणता दंड पा हजे याला! सुरतेला हात लावण णजे काय एखा ाची बोट तोड ाइतके कवा एखा ाच पोट फाड ाइतक सोपे आहे काय? ती भेकड दगाबाजी इतर खानांपुढ!े इनायतखानापुढे नाही चालणार ह! -इनायतखान अजूनही असच समजत होता. ाने लगेच आपला वक ल महाराजांकडे पाठ वला. महाराजांची थ ा करणारा उमट जवाब ाने व कलाबरोबर रवाना के ला. सकाळ च महाराज पुढ ा चालीक रता तयार झाले. इनायतखानाचा कांहीच नरोप आला नाही. अखेर महाराजांनी फौजेसह सुरतेकडे कू च के ल. एव ांत इनायतखानाचा वक ल आला. या व कलाने महाराजांना इनायतखानाने सांगून पाठ वलेला उमट सवाल सुनावला क , “आपणांस आम ाकडू न दंड हवा काय? बोला, कोणता ‘दंड’ क ं ?” हा उमट जबाब ऐकतांच महाराजांनी ा व कलाला गरफदार के ले व चडू न सुरतेकडे चाल के ली. उध ा न शवाजी सुरतेकडे पुढे पुढे येत अस ाची खबर सुरतत उठली. मोठी थोरली फौज घेऊन तो येत आहे व सुरत लुटणार आहे, ही बातमी पसरली. आ ण मग सुरतत ‘न भूतो न भ व त’ ग धळ उडाला. भयंकर पळापळ सु झाली. अनेकांना अ ाप आप ा दणकट वा ांचा व ास वाटत होता. घर ा धनाची माया सुटत न ती. पळून जाववत न त. ा लोकांनी धडाधड दरवाजे, मा ा, खड ा बंद के ा. आं तून अडसर घातले. वाटा बंद के ा आ ण ते आं त ा आत खुदाचे वा देवाचे नांव घेत बसले.

इनायतखानाने व शहरांतील ीमंतांनी पैसा खचून जर अगदी सु वातीलाच बाहे न सै आणवल असत तर त सुरतेच थोड फार तरी संर ण क शकल असत. परंतु घमड हा पदाथ दा अन् अफू पे ाही अमली आहे. ीमंती ा घमड त ापारी वावरत होते. इनायतखान कशाची घमड धरीत होता कोण जाणे! ा ापाशी ना शौय, ना अ ल, ना फौज. पोकळ घमड णतात ती हीच मू तमंत! महाराज आता मा सुरतेकडे दौडत नघाले. ा वेळी सकाळचे नऊ वाजले होते. इनायतखानाने शहरा ा र णाची काहीही व ा के ली न ती. शवाजी आप ा धा र वान् ख ल ानेच पळून जाईल, अशी खानाची समज होती! पण शवाजीने आप ा व कलालाच कै द के ले असून तो तः फौजेसह सुरतेवर येतोय ह खानाला समजतांच खानाची अक ात् घाबरगुंडी उडाली! धैयाचा बु ज एकदमच कोसळला! सारे बडे ापारी आप ाला बचाव ाक रता ाची मनधरणी, पायधरणी क ं लागले, ते ा खान ग धळला. शवाजीमहाराज सुरतेपासून अगदी एका हाके वर येऊन पोहोच ामुळे शहरांत अ रशः हलक ोळ उडाला होता. खानाभवती ापा ांचा के वलवाणा लकडा लागला होता. वाटेल तेवढे पैसे देत पण आ ाला वाचवा अस ते णत होते. ते ा ा नादान सुभेदाराने मोठमो ा रकमांच आ ासने घेऊन सुरते ा क ांत बायकापोरांसह आ य दे ाच ांना वचन दल! के वढी कत द ता! ापारी आप ा बायकापोरांसह व श तेव ा संप ीसह क ा ा दरवाजापाशी जमा झाले. इतरही हजारो लोक क ा ा दरवाजापुढे गोळा झाले. एव ांत सुभेदार आप ा हजार शूर घोडे ारांसह भर शहरांतून दौडत दौडत क ापाशी आला. लाच देणा ा ापा ांनाच फ ाने आं त घेतल व क ाचे दरवाजे बंद क न टाकले! ॲ ब स नयाचा राजक य वक ल क ा ा दरवाजापुढे खानाला वनवीत होता क मला आं त ा. पण ाला घे ांत आल नाही. तो बचारा पळत पळत माघार आप ा सरा त गेला. क ात हाजी कासम, बोहरा वगैरे सव होते. - आ ण खानाचा कुचे च े ा नरोप घेऊन वक ल नघाला…

इत ात इं जां ा वखारी ा बाजूने टापांचे खाड् खाड् आवाज ऐकूं येऊं लागले. इं ज गोरंदोर जॉज ऑ झडन याने दोनशे इं ज व प ास ने ट शपायांचा याच वेळ शहरांतून टमाच काढला. हजार ार असलेला सुभेदार शौया ा ग ा मारतां मारतां क ांत पळून गेला होता. अडीचशे लोक असलेला एक गोरा ापारी टमाच काढू न आप ा धैयाच दशन करीत होता. टमाच क ाव न परत वखारीकडे गेला. महाराज ब ाणपूर दरवाजा ा बाहेर येऊन दाखल झाले. या वेळी दुपारचे अकरा वाजले होते. शहरांतून कोणीच तहासाठी येत नाही, ह पा न महाराजांनी आप ा सरदारांस शहरांत घुस ाचा कू म दला. मराठी ार शहरांत घुसले. शहरांतील सव र े ओस पडलेल.े र ावर कु सु ा फरताना दसत न त. एरवी सदैव गजबजलेले असणारे र े भकास दसत होते. कागदाचे कपटे अन् गवता ा का ा वा ाने उडत हो ा. ारां ा हातांत भर दवसा मशाली ढणढणत हो ा. मरा ां ा टो ांमागून टो ा शहरात घुसत हो ा. ार एकएका ीमंत ापा ा ा घराकडे तलवारीने खूण करीत पुढे

दौडत होते. शहरा ा म भाग दणादण घाव घालून मरा ांनी दरवाजांच कु स मोडल . धडाडाडा आवाज करीत दरवाजे कोसळले. मशाली घेऊन मराठे आत घुसले. आं तून कका ा उठत हो ा. सो ामो ां ा थै ा लोक गोळा करीत होते. सुरते ा वेशीबाहेर असले ा बागत महाराजांक रता एक शा मयाना उभारला होता. महाराज शा मया ांत बसले होते. भोवती मावळे मंडळी होतीच. भयंकर दरडाव ा व आसुडाचे तडाखे घराघरांतून ऐकूं येत होते. घरा ा ीमंत मालकांना मराठे मुका ाने धन दे ाब ल सांगत होते. ‘नाही धन!’ ‘संपल!’ ‘एवढच!’ अस खोट सांगूं लागले क आसुडाचे तडाखे, भा ांची टोचणी अन् मशाल चे चटके बसलेच! मग भराभरा जडजवा हरांचे डबे पुढे येत. तजो ा धडाधड फु टत हो ा. मराठे थै ां ा थै ा भ न महाराजांकडे नेत होते. ेक णाला ढीग चढत होते. मरा ां ा ारां ा तडा ांत एक गोरा इं ज गवसला. ाचे नांव अँथनी थ. ाली होलकडू न हा इं जां ा वखारीकडे येत असता मरा ांनी ाला पकडला. लगेच ाला महाराजांकडे ने ांत आल. सरायांतून लोक उतरलेले होते. मरा ांनी सरायांवर धाड घातली. पा णे मंडळीना साफ धुऊन काढ ात आल. ांतच ॲ ब स नयाचा वक ल सापडला. वा वक तो लौकरच द ीला जाणार होता. ाने नजराणाही खूप मोठा आणला होता. मरा ांनी ाला पकडू न महाराजांकडे नेल. तेथे अनेक ापा ांस पकडू न आणलेल होत. स ी ा ठे वी मळ व ासाठी ां ावर साम-दंड-भेदाचे योग चालू होते. आसुडांनी बडव ापासून त हात तोड ापयत सव कार होते. ॲ ब स नयन व कलाने महाराजांस पा हल. खळाखळ थै ा ा थै ा ां ापुढे येऊन पडत हो ा. हा राजा औरंगजेबाचा क ा श ू आहे ह ा व कलाने जाणले. ाने आपणांस सरा त परत घेऊन चल ाची वनंती मरा ांना के ली. तो सरा त परत आला व एका ठकाण ठे वलेला, औरंगजेबासाठी हबशी बादशाहान दलेला खास नजराणा ाने बरोबर घेतला व तो महाराजांकडे आला. महाराजां ा पुढे जाऊन ाने तो नजराणा महाराजांसच देऊन टाकला. ाची महाराजांनी ताबडतोब सुटका के ली. सुरते ा जकातघरांत अग णत जकात जमा आलेली होती. एका तुकडीने थम जकातघरावर ह ा चढ वला. सारी जकात महाराजांपुढे आली. याच जकातघरापुढे इं जांचा

माल पडला होता. ांत सोने, मोती न ते, तरी मरा ांनी ाचा फ ा उड वला. ांत कापड, खोबर, काजू इ ादी माल असावा! मराठी धाड एका फार मो ा घराकडे वळली. इं जां ा वखारी ा जवळच हाजी स द बेगचे टोलेजंग घर होते. घरांत पैसा खूप होता. माणस मा न ती. त क ांत जाऊन बसल होत . मरा ांनी हाजी ा घराचा दरवाजा फोडला व घर साफ लुटल. पण मराठे इं जां ा वाटेला अ जबात गेले नाहीत. लढू न ताकद खच कर ापे ा दुसरीकडे ांना र ड धन लौकर मळत होत. पण महाराजांनी मा खडा टाकू न पा हला. पकडू न आणले ा अँथनी थला महाराजांनी आपले ार बरोबर देऊन वखार त धाडल व नरोप दला क , तीन लाख पये खंडणी आणून ा. थ वखार त गेला. जॉज ऑ झडनची ाने भेट घेतली व महाराजांचा नरोप सां गतला. ते ा जॉजने सां गतल क , ‘आ ी ापारी लोक; आम ापाशी रोख पैसा नसतो. मागत असाल तर मसा ाचे पदाथ देतो!’ ही इं जांची लबाडी महाराज जाणत होते. पण जर यांचा पैका काढायचा टल तर चमूटभर पै ाक रता माणस व मह ाचा वेळ खचावा लागेल, हे महाराजांस दसत होत. इं जांपाशी सहा तोफा व अडीचशे बंदकु ा स हो ा. तीच गो वलंदेजांची. आपण लढायला आलेल नाही; पैका ायला आलेल आह त. ह जाणूनच महाराजांनी या गो ा ापा ां ा नादी लागायच नाही, असे आप ा लोकांस कू म दलेले होते. अँथनी थला मा महाराजांनी सोडले नाही. मराठे आतां सबंध शहरभर पसरले होते. क ा ा अवतीभवती ते खुशाल हडत होते. लूट आणीत होते. खान आत लपून बसला होता. मरा ां ा एका तुकडीने तर क ावरच बंदकु ा आणून ह ा चढवला. ते माळा लावून तटावर चढले व आत ा लोकांवर गो ा झाडू ं लागले. खानापुढे नवाच नमाण झाला. ते ा खानाने खालून तोफांचा मारा सु के ला. मराठे तर तटाव न पळून गेल.े पण खाना ा मा ाने बाहेरची शहरांतील घर मा बरीचश पडल ! हा तोफखाना खानाने रा भर चालू ठे वला होता! मरा ांना याचा काह च ास झाला नाही. आज ा दवसात शहरा ा म भाग थो ा आगी लाग ा. लूट मा खूप मळाली. अनेकांना कै द क न ठे वलेले होत.

महाराजांचे लोक लूट करताना यांना, मुलांना, वृ ांना, फ करांना, ग रबांना, म शदी, दग, अ ा ा, गाई वगैरना अ जबात उपसग लांगू देत न ते. वलंदेजांचे दोन गोरे इसम फ करा ा वेषांत सबंध शहरभर हडले व महाराजां ा तळावरही जाऊन आले. ांना कोण ध ाही लावला नाही. कारण ते फक र बनले होते. ांनीच नंतर आप ा वखार त येऊन लुटीचे वणन के ल. सा ा शहरांत मराठे धगाणा घालीत होते; परंतु कोणा ाही धा मक व ूंना, वा ूंना कवा ना ते शवतही न त. तकडे ल ही देत न ते. शहरांत कॅ पुसीन (Capucin) नांच एक मशनरी क कवा मठ (Monastery) होता. मराठे लूट कर ासाठी या नां ा कॉ टे व न दौडत जात येत होते. परंतु ांनी या मशनला कवा मशन ांना क चतही ास दला नाही. महाराजांचा तसा स कू म होता. प ह ाच दवश ( द. ६ जानेवारीस) या चचमधील मु मशनरी रे रंड फादर ॲ ॉस हा महाराजांकडे सरळ गेला. महाराजांनीही ाची भेट घेतली. रे रंड फादरने मो ा कळकळीने महाराजांस वनंती के ली क , सुरततील आम ा गरीब नांस आपणाकडू न ास न ावा. नदान ांचा र पात तरी न ावा. महाराजांना या फरांसीस मशन ांब ल फार आदर वाटत होता. महाराजांनी रे. फादर ॲ ॉसला अभय दल आ ण टल, “फरांसीस क र ाव पा ी फार चांगले लोक आहेत. ांना कोठ ाही कारची तोशीस हरगीज लागणार नाही. ां ा क र ाव लोकांनाही तोशीस लागणार नाही.” आ ण महाराजांनी रे. फादर ा वनंती माणे ां ा हफाजतीची सव तजवीज के ली. ही हक कत मॉ ीयर डी थवेनो (Thevenot) या च समका लनानेच ल न ठे वली आहे. ब नयरनेही या हक कतीची न द आप ा वासांत क न ठे वली आहे. महाराजांनी गोरग रबांना जसा ास दला नाही, तसाच कांही धना लोकांनाही मुळीच ास दला नाही. एका ीमंत डच दलाला ा हवेलीला मरा ांनी ध ासु ा लावला नाही. तः हा डच ध नक आता जवंतही न ता. फ ाच बाक चे कु टुंब होत. परंतु या दलालाने हयात असताना खूपच दानधम के ला होता. लोकां ा तो अ तशय उपयोगी पडला होता. तो तः न होता; परंतु ाने मदत करताना कधीही न आ ण बन न असा भेद के ला न ता. या ा ा थोर सदगु् णावर लु होऊन महाराजांनी या मृत दलालाचे घर अगदी सुख प राखल. महाराज लबाडांचे वैरी होते. हजार मागानी धन गोळा क न बे फक र पर ा

भावनेने जीवन जगणा ा व पैशा ा पंखाखाली ाथाच अंड उब वणा ा ीमंत लोकांचे वैरी होते. इं जां ा वखारीत एक नवीनच बातमी येऊन धडकली. सुरते ा समु ांत सुख प उ ा असले ा जहाजांची लूट कर ासाठी शवाजीची लढाऊ गलबतही चालून येत आहेत अशी ही बातमी होती! इं जांच त ड अ धकच गोर मोर झाल . आता काय करायच? च होता. जॉज ऑ झडनने वखारीचा बंदोब उ ृ ठे वला होता. पण बंदरांतील माला ा जहाजांचे काय? अथात् ही बातमी खोटी ठरली. पण जर खरोखरच असे आरमार चालून आले असते तर मा गो ा लोकांची दाणादाण उडाली असती. महाराजां ा तळावर गद खूप होती. लोक लूट आणीत होते. थै ा भर ा जात हो ा. महाराज कै ांकडू न पै ा ा कबु ा घेत होते. ते एका बाजूस उं च आसनावर बसले होते. शहाबेगम बागेपासून शानापयत मरा ांचा तळ पसरलेला होता. पण सबंध तळावर महाराजां ा शा मया ा शवाय एकही तंबू न ता. सव लोक उघ ावरच वावरत होते. महाराजां ा शा मया ाला कनातीही न ा. महाराजांनी ेक गो द तापूवक आखली होती. सुरते ा भोवताली ांनी आपले गु हेर आ ाबरोबर पे न ठे वले होते. जर म गलांची फौज येऊं लागली तर कम त कमी एक दवस आधी खबर मळाली पा हजे णून! प ह ा लुट त मोठाच लाभ झालेला होता. पण मरा ांना एक मोठच घबाड एकदम मळाल. दोन हदू ापारी तीस पप संप ी घेऊन तापी नदी ा पलीकडे पळून जा ाची खटपट करीत होते. तीस पपे संप ी णजे न ळ सोन होत. एवढे अवजड धन नदीपलीकडे ायच कस, हा च ां ापुढे होता. पण हा ताबडतोब सुटला. मराठी ारां ा त नजरेस पडल! तीस पप सोन महाराजांपुढे येऊन दाखल झाल! आणखी एक गोरा टोपीवाला सापडला. हा युनानचा ( ीस) र हवासी होता. नकोलस कॅ लो ॉ हे ाच नांव. महाराजांपुढे ाला ने ांत आल. महाराजांनी ाला वक ल णून पु ा एकदा इं जांकडे पाठ वल. पण इं जांनी मुळीच दाद लागूं दली नाही. अगद थोड माणस असूनही दुद आ व ास, श आ ण ने ावरची न ा जगाला काय दाखवूं शकते याच ह उदाहरण होत. पण महाराज इं जांना ाले अशीही घमड इं ज इ तहासकारांनी मार ाच कारण नाही. महाराज जर इं जांवर खरोखरच चालून गेले असते, तर इं ज तासभर तरी टकले असते क नाही, ही शंकाच आहे. महाराजांचा हेतू महाराज साधीत होते.

राजापूर ा इं जांची वखार कु दळीने खणून काढू न, न द हजारांची लूट क न, अनेक इं जांना दोन वष रायगड ा तु ं गांत डांबून ठे वणा ा शवाजीमहाराजांना इं ज इ तहासकारांनी ओळखाव. शवाजी इं जांना ाला अशी क ना क न घेण चुक च ठरेल. रा झाली. मशाली पेटवून मराठे शहरांत धुमाकू ळ घालीत होते. अहोरा लूटीच काम चालू होते. ढोल, ताशे बडवीत शहरभर मरा ांचा धुमाकू ळ चालू होता. बंदकु ां ा फै री झाडीत रा भर इं ज लोक मा वखारी ा र णासाठी जागून पहारा करीत होते. रा ी सुरते ा कोतवालाचा भाऊ सुरते ा क ांतून चाळीस लोकांसह बाहेर पडला आ ण इं जां ा वखारीपाशी आला. ाने जॉजला वनंती के ली क , आम ा दमतीला कांही लोक ा. जॉजला ही मदत नाकारणही अश होते. ाने थोडेसे (नेमके कती ते समजत नाही) लोक दले. मुळांत इं जी वखार त फ दोनशे प ासच लोक होते! आ ण पुढे या चमूटभर मदती नशी ा भावाने के ल काय? काहीही नाही! गु वारी सात जानेवारी ा सकाळ मराठी टो ा न ा उ ाहाने लुटीस नघा ा. आज प हली झडप पडली बहरजी बोहरा ा राजेशाही ासादावर. वलंदेजां ा वखारीजवळ बहरजीचा वाडा होता. बहरजीची संप ी शी लाख पयांची होती. तो कालच क ांत पळाला होता. मराठे बहरजी ा वा ावर गेले. दरवाजा फोडू न ते वा ांत घुसले. गडगंज दौलत मरा ांना मळाली. ांना अ ावीस शेर मोती मळाले. ही लूट चालू असतांनाच महाराजां ा शा मया ांत एक वल ण कार घडला. सकाळी दहा वाजता ही गो घडली. महाराज लूटी ा शा मया ांत बसले होते. पुढे पडले ा लुटीची ढोबळ मानाने नवड चालली होती. कारकू न या ा करीत होते. चांदी ा व ,ू सोन, हरे, मोती व खचडी अशा थै ा भर ांत येत हो ा. नवीन भर आणून टाकणारे मराठे खळ्बळ् करीत थै ा ओतीत होते. एका बाजूला कै ां ा रांगा उ ा हो ा. महाराजां ा शेजार थोडे माग ा बाजूस काही मावळे तरवारी खां ावर ध न उभे होते. शा मया ा ा पुढे मरा ांची गद होती. धावपळ, आरो ा चालूच हो ा. याच वेळ सुरते ा क ा ा दरवाजाची करकर अशी हालचाल झाली. णजे? दरवाजा उघडू न सुभेदार सै ासह बाहेर येणार होता काय? नाही. तस कांहीही न ते. दरवाजा उघडला गेला आ ण एक त ण पु ष दरबारी व कला ा पोशाखांत क ांतून बाहेर पडला. इनायतखानाने खास आपला वक ल महाराजांबरोबर वाटाघाटी कर ासाठी सोडला!

हा त ण वक ल क ांतून नघाला आ ण महाराजां ा खास तळावर येऊन दाखल झाला. ाची चौकशी झाली. कोण? कु ठले? कोणाला भेटायच आहे? काय पा हजे आहे? ा त णाने दरबारी आदबीने सां गतले क , सुरते ा सुभेदाराने मला वक ल णून शवाजीराजां ा मुलाखतीस पाठ वल आहे. मला ांना भेटावयाच आहे. महाराजां ा परवानगीने तो वक ल आं त आला व महाराजांपुढे दाखल झाला. ांनी व कलाची वचारपूस के ली. वक ल लगेच उ रला क , इनायतखान सुभेदार यांनी आपणांसाठी कांही अटी कळ व ा आहेत. या अटी लगेच व कलाने महाराजांस सां गत ा. या अटी काय काय हो ा त समजत नाही. परंतु महाराजांस ा मुळीच चणा ा न ा. शवाय अटी घालणारा हा कोण? घालाय ाच झा ा तर महाराजांनी अटी घालाय ा. भेकडासारखा लपून बसणारा सुभेदार ‘अटी’ कळ वतो आहे ह पा न महाराज चडले आ ण णाले, “तुमचा मालक तः बायकोसारखा लपून बसला आहे आ ण आ ांला अटी कळवतोय! अटी मा करायला आ ी काय बायका आह त काय?” महाराजांचे उपहासाचे बोलण ऐक ावर तो वक ल “महाराजसे तनहाई म खबरे अहे मयत् कहनी ह!” असे णत णतच झटकन् पुढे आला आ ण न मषाधात, ाने लपवून आणलेली क ार काढू न एकदम महाराजांवर झडप घातली! ा ा क ारीचा रोख महाराजां ा काळजावर होता. ाने उगारलेली क ार महाराजां ा काळजांत घुसणारइत ात वजे ा वेगाने एका मरा ा ा तलवारीचा घाव खाडकन् ा व कला ा उगार ा हातावर बसला आ ण तो दगाबाज हात क ारीसकट वर उडाला! हे जबाने भयंकर ककाळी फोडली. तो इत ा जोराने महाराजां ा अंगावर झेप टाकणारं होता क , ाचा हात तुटला तरीही तो ा ा वेगामुळे महाराजां ा अंगावर जाऊन आदळला. तुटले ा हातातून भळभळा वाहणारे र महाराजां ा अंगावर पडू न ते र मय झाले. महाराजही हे जबा ा आघाताने कलंडून बाजूला ज मनीवर पडले. एका णांत सबंध शा मया ांत भयंकर गडबड उडाली. कारकू न, शलेदार, सरदार वगैरे सव जण एकदम महाराजांकडे धावले. हे जबा ा दगाबाजीमुळे भयंकर ोध उसळला. महाराजांभोवती ा मरा ांनी तरवारीचे खडाखड घाव घालून ा ा श ररा ा चरफा ा उडवून टाक ा. हे जबाचे ेत तुकडे तुकडे होऊन र ांत पडल. महाराजांस अ जबात जखम झालेली न ती. पण दगाबाज मारेक ा ा र ांत ते ाऊन नघाले होते. ी े

े े

खाना

ा दगाबाजीने मराठे अ धकच खवळले…

शा मया ांतले मराठे फारच खवळले. ांनी तेथे कै द क न आणले ा कै ांचीच मुंडक उड व ास भराभर सु वात के ली. ामुळे आरडाओरडा, आत वनव ा यांनी शा मयाना दणाणून गेला. अनेकांचे हात कापले गेले. महाराज एकदम खवळले ा लोकांकडे धावले व ांनी या कै ांची क ल थांब वली. इनायतखानाने हा दगलबाजीचा कार के ामुळे महाराजांचे लोक सरसहा पसाळून गेल.े शेकडो आ ण हजारो मशाली पेट ा आ ण सुरते ा र ांतून हे मशालवाले मराठे आगी लावीत धावत सुटले. गांधीलमा ांचे जणू थवेच. घरां ा खड ा-दारांतून घुसून ते घर पेटवीत सुटले. काल ापे ाही लूट आ ण आग फु गत चालली. तेला ा ापा ांची दुकान फोड ांत आल . बुधले ा बुधले तेल र ाव न घरां ा आगीत फे कू न आगी भडक व ांत आ ा. शहरांत आगीचा ड ब उसळला. लोक एकमेकांना हाका मारीत घर फोडीत होते. लुटीत होते व लगेच आगी लावीत होते.

हाजी झहीद बेगचा वाडा साफ लुटून पेटवून दे ांत आला. शहरांतील मोठमोठ घर पेटूं लागल . इं जां ा वखारीपाशीच झहीदच घर होते. मराठे ढोल बडवीत होते. मशाली घेऊन धावत होते. शहरांत आता आगीच रा होत. जथे आग न ती, ा घरांत मरा ांच रा होत. मराठे घराबाहेर पडतांच घरांत आग घुसत होती. सुरतेची ती ‘ ॉय’ शहरासारखी झाली होती. चंड आग!

हाजी बेगचे घर इतक भयंकर भडकले क , आगीचे लोळ ढगाला भडले. इं जांची वखार शेजारीच होती. ते लोक मो ा धा र ाने आप ा वखारीच र ण मरा ांपासून करीत होते. पण एव ात वारा एकदम फोफावला व ाळा फरारत इं जांकडे येऊं लाग ा. या वेळी इं ज अ धकारी जेवण करीत होते. ते उठतात न उठतात त च या ाळा ‘आ’ क न वा ाबरोबर वखारीकडे येत अस ाच ांना दसल. शहरा ा पूव व उ र भागात आगीने अ ंत उ अवतार धारण के ला होता. मोठमो ा इमारतीचे मजले आधार सुटून कडाडा आवाज करीत कोसळत होते. इं ज े सडट सर जॉज ऑ झडन घाबरला व ाने कागदप ांची द र तरी नदान वाचावीत णून बाहेर काढल . पण ाचे तकदीर शकं दर. वा ानेच त ड फर वल आ ण वखार वाचली. बहरजी बोहराचा वाडा वलंदेजां ा वखारीपाशी होता. तोही धडाधड पेटला. हीच ती वलंदेजांवर आली होती, पण तेही अगदी असेच बचावले. शहरभर धूरच धूर पसरला होता. र ावर मराठे ार कै ांना फटके मारीत नेत होते. ओरडत होते. मशाली घेऊन दौडत होते. महाराजां ा शा मया ांतील ोधा ी अजूनही शांत झालेला न ता. मराठे चडले होते. महाराज ु होते. व कला ा दगाबाजीचा तो प रणाम होता. अनेक कै दी ठार झाले होते. अनेकांचे हात तुटले होते. अँथनी थला पुढे खेच ात आल. ाचे हात तोड ाचा कू म झाला. ते ा तो णाला, “माझे हात तोड ापे ा डोकच कां उडवीत नाही? माझे डोकच उडवा!” परंतु थचे डोकही वाचल व हातही बचावले. महाराजांनी ाला ठार न कर ाचा कू म सोडला. गबर पैसेवा ांकडू न पैसे काढ ाक रता अगदी न पायाने महाराजांना हे कठोर उपाय योजावे लागत होते. म गलां ा म वाल बगलब ांना व म ूर सरदारांना द न ा ांतीची यो ती जरब बस वण भागच होत. एक एक लाख म गली फौज रा ावर सतत तीन तीन वष अ ाचार व बला ार क न गरीब मराठी गावकरी-शेतक ांना नगावीत, छळीत होती. ा तीन तीन वषा ा मानाने हा अगदीच मामुली, तीनच दवस महाराज सूड घेत होते. पांचप ास ीमंतांचे आ ण म गली कै ांचे हात तुटले आ ण तीस प ीस लोक ठार झाले णजे अगदीच करकोळ गो . इं ज इ तहासकारांनी मानवते ा नांवाने रड ाचे काहीही कारण नाही. आ ण रडायचेच असेल तर ांनी तःचाच इ तहास काढू न पाहावा. अ ू सचनासाठी ांना हव तेवढी ळ ात सापडतील!

शा मया ात कै द क न आणले ा न ा-जु ा ेकाकडू न दंड व संप ीचा शोध मळ व ाचा तडाखा चालूच होता. अँथनी थकडेही महाराजांनी दंडाची मागणी के ली. ते ा दुस ा एका अम नयन ापारी कै ाने थब ल सां गतले क , हा अगदीच सामा , गरीब माणूस आहे. ते ा महाराजांनी थकडे फ साडेतीनशे पयांची मागणी के ली. ती थने मा क न तेवढी र म मुका ाने भरली. अखेर ाची सुटका झाली. या थचे कपडे अगदीच द र ी दजाचे होते. गबाळ वेषभूषेचा असा फायदा होतो! गु वार ा रा आगीचे प फारच भयानक दसत होत. दवसां धुरामुळे सुरतत रा झा ासारखे वाटत होते; तर आगीमुळे रा दवस उगव ासारख वाटत होत. वा ा ा तालावर अ ी तांडवनृ करीत होता. रा ी ा गहन अंधारांत सुरते ा आगीच त बब समु ांत पडू न लाटांवर नाचत होत. जणू समु ही पेटला होता. शु वारीही आगीचे लोळ न ाने उठूं लागल. लुटीला तर खंड न ता. लुटी ा प ह ा दवसापासून थै ा भर ाच काम सु झाले होत. शु वारीही त चालूच रा हल. रा मा लुटीचे काम जवळ जवळ संपत आले; तरीही उरली सुरली लूट जमा होत होती व असं लहानमोठ घर पेटत होत . लुटी ा थै ा व पडशा एकू ण तीन हजार हो ा. यांत सोन, चांदी, हरे, मोती, जडजवाहीरच फ होत. श नवार ा पहाटे महाराज सव सरदारांस आवरासावरीचे कू म देत होते. तेव ांत, सुरते ा आसपास ा देशांत प ह ाच दवशी पटाळलेले महाराजांचे हेर दौडत सुरतत आले व महाराजांपुढे दाखल झाले. हेरांनी बातमी आणली क , बादशाहाचा सरदार महाबतखान मो ा फौजे नशी सुरतेवर येत आहे! लगेच महाराजांनी आप ा मंडळ ना कू म दला क , आवरा! नघ ाची तयारी करा! (र ववार, द. १० जाने. १६६४) ब तेक काम संपलच होत. मराठी ल राने येताना आणले ा रका ा घो ांवर लुटी ा पडशा लाद ात आ ा. सकाळ सव लूट घेऊन फौज तयार झाली. महाराजांनी फ पांचशे ार र णाथ पछाडीस ठे वले आ ण ते सुरततून फौजेसह नघाले. उरले ा पांचशे ारांनी एकवार शहरांत जाऊन सव र ाव न दौड मारली. कोळसा, राख, धूर, पडलेल घर, भय द भगदाड आ ण शानवत् शांतता सुरतत श क होती.

एखा ा सुंदर युवती ा अधवट जळले ा ेतासारखी सुरतेची ती दसत होती. सुरततून नघून जा ापूव ा जळत असले ा नगरीकडे घो ावर बसून पाहत महाराज णाले, “कोणाश ही आमच गत वैर न त आ ण नाही. आ ी सुरत लुटली ती औरंगजेबाची णून लुटली. औरंगजेबाने आम ा मुलखाची सतत तीन वष बबादी के ली. क ली के ा. ाचा सूड णून आ ी सुरत लुटली. बरेच दवसांची आमची मसलत आज पार पडली!” महाराजांनी घो ाला टाच मारली आ ण मागोमाग मराठी ल र नघाल. सुरतत महाराजांचे गेलेले पांचशे संर क ारही मागोमाग दौडत नघाले. महाराजांनी सुरत लुटली. महाराज थम अगदी लांब उभे रा न सबंध शहराकडू न मळून मोजक र म मागत होते. ासाठी मुलाखतीक रता व ही र म ठर व ाक रता ांनी शहरांतील कु बेरांना बोलावण पाठ वल होत. तरीही ते कोणी आले नाहीत. अखेर ांनी झडप घातली. या लुट तून कोण ाही धमाचा वा जातीचा ीमंत सुटला नाही. क य कवा परक य असाही भेद कर ात आला नाही. औरंगजेबाला नजराणे आ ण म गली अमलदारांना लाच ावयास या ीमंतांजवळ पैसा असे. महाराजांना ावयास मा कोणीही राजी न ता. अथात् लुटी शवाय दुसरा मागच उरला नाही. र मांस गोठू न श ररावर जशा नज व कवा बधीर गांठी या ात तशाच पैशा ा गांठी सुरतेला आ ा हो ा. महाराजांनी एका फार मो ा क ाणकायासाठी ा गांठी कापून काढ ा. ात काही ‘रोगी’ दगावले! न पाय होता! महाराज सुरतेची लूट घेऊन नघाले. ंबके रा न सुरतेस जत ा वेगाने ते आले, तेव ा वेगाने महाराजांस माघार जातां येईना, कारण ेक ारापाशी लुटीच ओझ होत. तरीही जा ीत जा वेगाने महाराज राजगड ा रोखाने येत होते. प ह ाच दवश ांचा मु ाम सुरतेपासून सहा कोसांवर पडला. ांना व फौजेला गेले चार दवस अ जबात व ांती मळालेली न ती. अहोरा लुटीची धावपळ क न सवच जण फार थकलेले होते. मराठे सुरततून नघून गेल.े चंड वादळ आल होत त गेल. पण अ ी मा अ ाप सव ाला ाही गो ीची लूट करीतच होता. अजूनही ाच पोट भरल न त. आप ा ालां ा जभांनी तो चाटून पुसून सव फ करीत होता. सुरते ा र ांव न हडण अश होत. दो ी बाजूंनी घरांना आगी लागले ा हो ा. ांची झळ होरपळून काढीत होती. सुरते ा बाजूला पांख फरके ना. इतक आग आग! एकू ण तीन हजार घर जळत होत .

इतके भयंकर तांडव गेले तीन दवस चालल होत, तरी सुभेदार इनायतखानाच क ाबाहेर पड ाच धा र झाले नाही. इतकच काय, पण महाराज नघून गे ानंतरही ाला क ाबाहेर येववेना. वलंदेज व इं ज वखारवा ांनी मा धा र ाने आप ा वखार चा बंदोब क न र ण के ल. इनायतखानानेही आप ा एक हजार घोडदळाचे र ण के ल! तारीख १७ जानेवारी १६६४ या दवशी णजे महाराज नघून गे ानंतर आठ ा दवशी, महाबतखाना ा कमतीखाली म गल फौज सुरतत येऊन दाखल झाली. महाबतखान सुरतेत शरला ते ा ाला सुरतचे प इतक भयानक दसल क , ही सुरत आहे ह ओळखण अश होत. सूरत गेली होती. बदसूरत रा हली होती. ब तेक मोठमोठे वैभवसंप वाडे राखेत लु झाले होते. उभी रा हलेली भताड धुराने काळी ठ र पडल होती. घोटीव दगडांच जोत व चौथरे उ तेने तडकले होते. शहरांत घरच जा ावर न ती तर माणस कोठू न असणार? मराठे नघून गे ावर चत् कु णी लोक शहरांत आपले घर शोधीत हडत होते. आगीने सव खाऊन टाकू न ढेकर दला होता. आता मधूनमधून कु ठे कु ठे धूर नघत होता. चत् कु ठे लहानसहान ाळा दसत हो ा. आकं ठ मेजवानीनंतर अ ी आता तांबडालाल वडा चघळीत ाचे रु के मारीत होता! महाबतखानाची फौज सुरतेकडे दौडतांना पा न सुरततून पळून गेलेले लोक सुरतेकडे धावत आले. लोकां ा ंडु ी शहरांत येऊं लाग ा. ती आप ा घरादारांची राख पा न लोकांना भयंकर चीड आली इनायतखानाची. या नादान अमलदाराने तःचा जीव फ भेकडासारखा लपून छपून वांच वला आ ण बाक ची जा असहाय त त वा ावर सोडली. ‘हरामखोर! शवाजी मागत होता ती खंडणी देऊन टाकू न कां ही हानी या नादानाने वांच वली नाही? शांतपणे खंडणी घेऊन शवाजी माघार जात होता, त मूखाने के ल नाही आ ण कणखरपण सुरते ा र णाचा य ही के ला नाही. उलट याने एक दवस शवाजीवर मारेकरी पाठवून आग भडक वली. तकार न करतां क यां ा क ली पाहणारे व जाळपोळी पाहत बसणारे अमलदार तोफे ा त ड दे ा ा लायक चेच असतात.’ अशासारखे वचार लोकां ा त डू न बाहेर पडू ं लागले. महाबतखानाचे ार शहरा ा र ार ाव न आले. इं जांचा गोरंदोर सर जॉज ऑ झडनने लगेच वखारीचे दरवाजे उघडले. इं जी नशाण वखारीवर फडकत होते. जॉज आप ा सहका ांसह महाबतखानाकडे भेटावयास नघाला.

शहरांत महाबतखानाची फौज आ ाची खा ी झा ावर सुभेदार इनायतखान सुरते ा क ांतून बाहेर पडला. ा ाबरोबर ाचे दु म अ धकारी व ाचा मुलगा होता. इनायतखानाला आता त ड दाखवायला जागा न ती. तो आप ा शहरांत ा कोतवालीकडे जाऊं लागला. लोकांनी ाला पा हल. लोक चडलेले होते. लोक ाला श ा देऊं लागले. भुंकूं लागले. तो नल पणे पुढे चाललाच होता. ाचा मुलगा मा हा कार पा न बेचैन झाला. ाला हा आप ा बापाचा होत असलेला पाणउतारा फारच झ बला. इनायतखान आणखी पुढे गेला त लोकांचा ेष जा च धडकला. लोकांनी ा ावर शेणाचे गोळे फे कावयास सु वात के ली. आता मा खानाचा पोरगा चवताळला. ा पोराने आपल धनु काढले व बाण जोडू न एकदम ा लोकांवर जोराने सोडला. लोकांतून एक आत ककाळी उठली व एक ब नया माणूस उरात घुसलेला बाण ध न ज मनीवर कोसळला. तो अगदी नरपराध ाणी होता. हा चरंजीवाचा परा म! लोकांत धावपळ झाली. महाबतखानाकडे इनायतखान व इं ज टोपीवाला जॉज ऑ झडन आले. इनायतला महाबतखान काहीच बोलला नाही. परंतु ाने जॉजची मा मनःपूवक पाठ थोपटली. ाच फार कौतुक के ले. ाने लगेच एक उ ृ घोडा, उ म कमतवान् पोषाख व एक अ ंत मौ वान् तलवार जॉजला दे ासाठी आण वली. गत गौरवाचा तो झगमगाट पा न जॉजलाही फार आनंद झाला. ाची इं जी छाती अ भमानाने फु गली. ती गौरवाची देणगी पुढे येतांच जॉजच इं जी र मदूकडे झपा ाने वा ं लागल! टोपीवाला लगेच णाला क , मला तःला ह ब ीस नको, आ ी ापारी लोक आह त. आम ा देशा ा या ापारी कं पनीला ापारी सवलती मळा ात एवढीच माझी इ ा आहे! आ ाला जकातीची माफ मळावी अशी वनंती आहे. के वढी नवलाची गो ! लाच खाऊन फतुरी करणारे नादान घरबुडवे खूपच भेटतात; पण ेमाने दलेल ब ीसही तःक रता न घेता देशा ा ापारी कं पनीसाठी काहीतरी मागणारा हा टोपीवाला इं ज णजे अगदीच अ वहारी! वेडा! जॉजने जकातीची माफ मा गतली. परंतु माफ दे ाचा अ धकार बादशाहालाच होता. नंतर जॉजने एक अज ल न दला व म गल अ धका ांनी तो अज बादशाह औरंगजेबाकडे पाठ वला. अजावर ांनी शफारशीही ल ह ा. सुरते ा लुटीने म गल अमलदार इतके हाद न गेले क , इत ा भयंकर संगी ांनी इं जांच कौतुक के ल नसत तरच आ य होत.

जॉज खूष झाला. ाने आभार मानले. सुरते ा चंड लुटीची खबर औरंगजेबास लाहोर येथे समजली. जानेवारी ा सु वातीस नुकताच तो का ीर न लाहोरास आला होता. सुरतेची राखरांगोळी झाली, सुरत साफ लुटली गेली व शहर आगी ा भ ान पडल, ह ाला समजल. ह ऐकू न औरंगजेबा ा अंगाची आग आग झाली. काय क ं अन् काय नाही ह ाला समजेना. औरंगजेबा ा म कांतही आग भडकली आ ण तीही भडक वली शवाजीनेच! ांत ा ांत एक वशेष ग त णजे औरंगजेब का ीर न द. ५ जानेवारी १६६४ ा सुमारास लाहोरला आला तो असा वचार करीत करीतच आला क , या शवाजीचा एकदाचा कायमचा नायनाट क न टाकायचा! औरंगजेब चडला होता लाल महालावर महाराजांनी घातले ा छा ाब ल; पण वचार करे करेपयत ती गो शळीही झाली! अगदी ताजी ताजी बातमी ा ापुढे दाखल झाली सुरते ा नाशाची! सुरतेसार ा इत ा दूर व संर त शहरावर शवाजी आलाच कसा, ह ाला समजेना. काहीही असो, सुरते ा ारीमुळे औरंगजेब भयंकर खवळला व तो महाराजां ा समूळ नाशाचा वचार क ं लागला. पण ा संत त तही जे ा जॉज ऑ झडन ा धैयाची हक कत ाला समजली, ते ा तो जॉजवर फार खूष झाला. ाने जॉज ा इ ेला मान देऊन एक वषभर जकात माफ के ली. खरोखरच इं जां ा धैयाचे कौतुक कोणीही करीलच. इत ा कठीण संग चमूटभर इं ज ताठ मानेने वखारी ा र णाथ उभे रा हले होते. महाराजांनी अनेकदा ांना भयंकर दमदाटीचे नरोप पाठवून पा हले; पण इं ज य चतही घाबरले नाहीत. उलट जॉजने शेवटी महाराजांकडे नरोप असा पाठ वला क , ‘यापुढे जर पु ा तुम ाकडू न नरोप घेऊन कु णीही जासूद आला तर आ ी ाला ठार क ं !’ एक दलाने ते इं ज लोक, इं श देश, इं श समाज आ ण इं श कं पनी यांची त ा सांभाळ ाक रता ाण धो ात घालून उभे रा हले होते. हजारो कोसांव न पर ा चंड देशांत येऊन, ऐन मृ ू ा दाढतही ही माणसे ा भमानाने वागतात, ह पा न खरोखर अ ंत आ य व कौतुक वाटत राहते. या संकटांतही ांची श , आ ां कतता, कत त रता, ऐ , ा भमान वगैरे गुण ढले पडले नाहीत. याच पीळदार वतनांतून रा मोठ होतात. याच ा भमानी व धैयशाली वतनातून द आ ण भ भ व काल घडतो. या संगांनंतर अव ा न द वषातच हेच इं ज याच सुरत शहराचे स ाधीश बनले! यात

काळाचा म हमा वगैरे कांहीही न ता. यांत के वळ इं श लोकां ा अमोल सदगु् णांचा म हमा होता. महाराज झपा ाने घाट चढू न देशावर आले. संपूण लूट सुर तपणे घाट चढली. महाराज राजगडाकडे चालले होते. ेक ाराला त गोड ओझ हलक वाटत होत. महाराज आता आईसाहेबांस भेटावयास आतुरले होते. सं ांतीचा सण उलटून गेला होता. सूय आप ा रथाचे सातही घोडे उधळीत भरवेगाने आकाशांत नवे सं मण करीत होता.

आधार : (१) सुरते ा एकू ण हक कती पुढील साधनांतून घेत ा आहेत (१) पसासंल.े ९६६ ते ९७९. (२) Foreign Biographies of Shivaji. (३) सभासदबखर (सभासदाने सुरते ा दोन लुट ा हक कतीची भेसळ के ली आहे, ती ल ांत घेऊन). (४) जेधेशकावली. (५) Travels in the Mogul Empire. (६) Shivaji and his Times. (७) Storio-DoMogore (अगदी थो ा माणांत).

उ राध

उ राध

मानकरी

पुरद ं रे काशन, १२२८, सदा शव पेठ, पुणे ४११ ०३०. www.purandareprakashan.com जाग तक वतरण : bookganga.com लेखक :

बाबासाहेब पुरंदरे च कार : कै . दीनानाथ दलाल मुखपृ :

चा हास पं डत यां ा मूळ का च ाव न छाया च े :

राज साद टपरे काशन दनांक :

गुढीपाडवा, माच ३१, २०१४ आवृ ी : एकोणीसा ी पु क रचना :

आनंद खाडीलकर, खाडीलकर ोसेस ु डओ, ४६१/१, सदा शव पेठ, टळक रोड, पुणे ४११ ०३०

वशेष आभार :

बँक ऑफ महारा कॉसमॉस को—ऑप बँक ल. जनता सहकारी बँक ल. लोकमा म पपज् को—ऑप बँक ल. ड बवली नागरी सहकारी बँक ल.

राजा शवछ प त ीमंत महाराज सरकार यकु लावतंस पु शील छ प त सु म ाराजे महाराणीसाहेब, सातारा, आपणा वषयी आ ण छ प त ा राजघरा ा वषयी वाटणा ा ेमादराच तीक णून हे शवच र , आप ा सेवेसी सादर समपण

रायगड

ा पाय ाशी

ा लेखनामागील माझी भू मका मी पूवाधा ा ावनत स व र मांडली आहे. एक वचार येथे मांडावासा वाटतो. शवकालांत अनेक घरा ांनी राजकारण व रणांगण गाज वल ही घराण आजह ठक ठकाण नांदत आहेत. ां ा घर ऐ तहा सक कागदप पडू न आहेत. वा वक ह ब मोल कागदप णजे रा ाची ब मोल स ी आहे. परंतु दुदव अस आहे क , ा धनाची कमत ब सं घरा ांना पटलेलीच नाही. ह जुन द रे नाश पावत आहेत. हा नाश थांब वला पा हजे. अगदी ताबडतोब थांब वला पा हजे. आमचाच इ तहास आ ी तः ा हाताने न करीत आह त. सरकार, संशोधक-मंडळ आ ण संशोधक यांनी तातडीने हा वनाश थांब व ासाठी योजना आखली पा हजे व ती तातडीने अमलांत आणली पा हजे. ही गो जर घडली नाही, तर ेक दवश होत असलेला ऐ तहा सक साधनांचा नाश पूणाव ेस जाईल. मग जग णेल क , ा देशांतील जनतेला, सरकारला, संशोधक-मंडळांना व संशोधकांना तः ा इ तहासाब ल कांहीच आ ा नाही! वा वक शवच र ाचे संशोधन आ ण लेखन ह योजनापूवक झाले पा हजे. कागदप , च , व ु, वा ु, नाण , पो ा, शलालेख, मूत , ळ इ ाद ची जपणूक झाली पा हजे. ा सव साम ीच छाया च व श तेव ा साधनांचा सं ह झाला पा हजे आ ण शवच र लेखन णजे ‘एक रा ीय क ’ समजून हा उ ोग झाला पा हजे. ह घडेल काय? इ तहासाचा ‘अ ास’ करण ही मह ाची गो आहे. ाच माणे इ तहासाचा ‘उपयोग’ करण हीही मह ाची गो मी मानतो. इ तहासावरती ववेचनपूवक ंथ ल न ांत घटनांची मीमांसा व तौल नक ा ांचे मू मापन करण, हा अ तशय मह ाचा उ ोग असतो. तो ावयास हवाच. णजेच इ तहासावर व ापूण ‘भा ’ नमाण झाल पा हजेत. ाच माणे इ तहासावर पोवाडे, नाटक, कथा, कांदब ा, च पट, श कृ त, च कृ त

इ ादी ल लत कृ त नमाण झा ाच पा हजेत. ह दो ीही घडल तरच इ तहासाचे मम आ ण मोल जनमनांत ठसत. ांतूनच रा ाला काही एक म ा होत. णजेच इ तहासाचा ‘अ ास’ जतका मह ाचा, तेवढाच ाचा ‘उपयोगही’ मह ाचा. र शया, चीन, इं ड, जमनी, अमे रका वगैरे एकू ण एक रा आप ा इ तहासाला जपतात. ाचा ‘अ ास’ करतात, ‘उपयोग’ करतात आ ण ांतून नवा इ तहास घडवतात. मी ह पण ा शवच र ांत मा ा कु वती माणे इ तहासाचा ‘अ ासपूवक’ ‘उपयोग’ करीत आहे. शव ेम आ ण शव ेरणा आम ा र ात न त आहे, यांत शंका नाही; फ तचा उपयोग रा उभारणीसाठी के ला पा हजे ाथासाठी न े हे आ ास उमगावयास हवे. आज ग रबी, अ ान, अंध ा, जातीय दुरा भमान, भाषा ेष, ांत ेष, बे श , सव त चे ी सामा जक आ ण रा ीय बेपवाई इथे थैमान घालीत आहेत आ ण शवच र ा ा आवृ ांवर आवृ ा नघत आहेत! या वसंगतीला काय णाव? यावर उपाय काय? मला वाटत डोळसपणानं शवच र सांगणे आ ण आचरणे हाच यावर उपाय आहे. णूनच ह शवच र ाचे पु ा मु ण, पु ा कथन, पु ा पु ा ववेचन! यातूनच ववेक आचार वचारांचा उषःकाल होईल ही आशा आहे. वा वक ह काय वशाल तभावंताने करावयास हव; व ान् पं डताने करावयास हव. मा ा बु ीची व तभेची ऐपत अगदीच सामा आहे. मी काही कु णी प ीचा लेखनवंत न .े वाचकांनी कृ पा क न कानामा ा सांभाळून घेऊन ह अ र वाचावीत, ही वनंती आहे. वाचकांनी व टीकाकारांनी श तेवढ नभ ड मत कळवावीत, चुका व उणीवा मला अगदी श ांत सांगा ात. मी उपकृ त होईन. पुढची ेक आवृ माग ा आवृ ीपे ा नद ष व सवागसुंदर कर ाची माझी धडपड आहे. आपण मला साहा कराल अशी आशा आहे. ब त काय ल हण? आमच अग असो ावे, व ापना. राजते लेखनाव ध

अनु म राजगड मुधोळ व कु डाळ जं जरे सधुदगु सूय हण! ारी बसनूर क े पुरंदर क े माळ अपघात! मुरारबाजी देशपांडा

ारी : मझा राजे जय सह

ारी : आ

तरीही पुरंदर अ ज च! महाराज चते ा अखंड वाही सूय अखेर हणकाला ा उं बर ांत रा अ काला ा छायेत वनराज, सुवण ृंखलां ा बंधनांत वजापूर, मोगल-मरा ां ा जब ांत! शाहजहान ताजमहाल ा कु शीत महाराज ाना ा तयारीत दरमजल – व मा द ा ा भूमीव न महाराज, आ ा ा दरबारात मृ ू ा दाट का ा छायेत अहोरा दा ण चते ा चतेतं सुटके ा ओझर ा काशांत

ा

ा मगर मठ तून

अखेर सुटके ा वजयानंदांत अखेर द ी र फसला! महाराज पु ा स ा ी ा गुहते मझाराजे जय सह महाराज नेतोजी पालकर महाराज ल र व आरमार शाहजादा मुअ म स ी फ ेखान औरंगजेब ता ाजी मालुसरे राजारामसाहेब ए ार पु ा एकदा सुरत दडोरी स ीचे कारंजे छ साल बुंदेला स ी का सम सा रे शुकासा रखे पूण वैरा ाचे प ाळगड! अ लु करीम बहलोलखान वेदशा स गागाभ तापराव गुजर महाराज

ारी : सुरा

ाची

ारी : रा

त ापना

ा भषेक

रा ा भषेक आईसाहेब नघा ा! बहादूरखान कोकलताश पु ा एकदा बहादूरखान मृ ूची ल! नेतोजी पालकर स नगड जं जरा ारी कनाटक पठाणांचा पराभव दादमहाल जजी एकोजीराजे धरणीकं प सूय हणाचा वेधकाल सूय हण आधार ंथ

ारी : द

ण- द

जय

क

े शवनेरी, महादरवाजा

क

े सहगड, वेश दरवाजा

क

क

े रायगड, ी शवछ प त समा ध

े रायगड, महादरवाजाचे उं चाव न दशन

क

े रायगड, महादरवाजा

क

े तापगड, महादरवाजा

क

े लोहगड, वेश दरवाजाची च

ूहासारखी क

क रचना

क

े तापगड, ीभवानीदेवी

शवाजीमहाराजां

ा पुजेतील शव लग

ारी : मझा राजे जय सह

य ! मनसुबे र खले जे जे, ते ना पगूळले कधी य ांचा जयो जाला, लागली तोरणे-गु ा! वाज ा नौबती, कण, पवाडे गाजले जग मोद गजती लाटा, सधुदगु ासभोवती! श झाले चरबदी, श ंजु ार जाहले श ना बुडबुडे ठरले, श ना वरले फु का!

य ! असे आले कती गेले, रा के तु नभांगणी कृ का ा मेघसेना, लोट ा समरांगणी! णांची जाहली हणे, तीही क , सुटली रे कधी का थांबवू शकले, कालच ास ते कर! नवी सृ ी, नवी सृ ी, मं आहे नवा नवा चला जका दशा दाही, नाचवा ज नाचवा!

राजा शवछ प त शवः नामानुगुणं गुण ः ायो नवासं स वधातुकामः शैलाव ल दुग वधानदंभात् कै लासक ाम खलामकाष त् मेण ज ा स दश त ो राजा शव प तः तापात् नःशेषयन् े गणं सम ं पा त पृ प रपूणकामः

राजगड

आठ हजार घोडे ारां ा रांगा वळण वळस घेत घेत संथ गतीने स ा ीचा घाट चढत हो ा. पहाडी चढावामुळे आ ण पाठीवर ा जड भारामुळे ांना जरा नेटाने टापा टाका ा लागत हो ा. हे सव घोडे ार मो ा मो ा जड थै ा व पडशा घो ावर लादून कोकणांतून वर देशावर जात होते. हा एवढा मोठा तांडा कोणाचा होता? ापा ांचा? -अहं! मरा ांचा. ह ारबंद मराठी ल राचा. सुरते न परतलेली मराठी फौज जड पोटाने घाट चढत होती. या फौजत ांचा सरसेनापती होता. तो पाहा! मदानी मजाश त चालत असलेला तो – नेतोजी पालकर. रा ाचा सरनौबत. -आ ण ते कोण? ते महाराज! राज ी शवाजीराजे! अन् मागोमाग संथ पावलांनी चढण चढत असलेली सुरतेची चंड लूट! अहं! लूट न ;े सुरतेची महाल ी! सुरतेची ही महाल ी अ ा ढ होऊन महाराजां ा मागोमाग येत होती. तने आपले मुखमंडळ झाकू न घेतले होते. सुरत क न महाराज पौष व अ मीस ( द. १० जानेवारी १६६४) सुरते न नघाले. औरंगजेबा ा दमाखदार सुरतेची लंका क न टाक ाचा आनंद महाराजांस होत होता १ आ ण आता याच संप ी ा बळावर औरंगजेबाश आ ण इतर वै ांश ंजु ाच महाराजां ा डो ात तरळत होत . सव लूट सुख प घाट चढू न देशावर आली. नघा ापासून कोणीही आडव आल नाही. कोणीही पाठलागावर आल नाही. लंकेची ल ी रा ात आली. तेथे उरली फ लंकेची पावती! सव लूट व सै मावळात येऊन पोहोचल. महाराजांना आता राजगडची ओढ होती. गडावर महाराजांचा अमोल ठे वा होता. तकडे ांच मन वासरासारखे ओढ घेत होत. हा ठे वा जथे असेल तथे ांच मन नेहमीच गुंतलेले असे. ा ठे ाच मोल कती सांग?ूं अशा हजार

सुरता एका ठाय के ा तरी त मोल भरणार नाही. पृ ी न भारी! असा कोणता हा ठे वा? -सकलसौभा संप व चुडम े ं डत पु शील तीथ प मातु ी जजाबाईसाहेब आईसाहेब! महाराज आईवेडे होते. ांच सव णजे आई. मातृभ , पतृभ , ई रभ आ ण जाभ असा होता शवाजीराजा. महाराजां ा सांगात लुटीची जडजोखीम अस ामुळे जरा गती संथ झाली होती ांची; पण ेक टापेग णक ते राजगडाकडेच सरकत होते. मकर सं ांत वाटतच लागली. आता नवीन सं मणास सु वात होणार होती. वा वक झालीच होती. शोभन संव रांतील तापी सूय अगदी चै ापासूनच वजयी सं मण करीत चालला होता. मो ा वीर ीने, मो ा बाबाने ा ा रथाचे स अ चौखूर दौडत होते. चै ांत शाइ ेखानाला पळवून लावल; वैशाखांत तळकोकणची ारी के ली. नेतोजीनेही म गली मुलूख बड वला. पौषांत सुरत धुतली. घोडे वजयी सं मण करीत दौडत होते. आता माघ उजाडला. आ ण भयंकर घात झाला! अपघात झाला! एका घो ाचा पाय रानवेली ा जाळीत अडखळला अन् आईसाहेबांचे सौभा आ ण महाराजांचे महाभा कनाटकांतील होदीगेर गावाजवळील अर ांत घो ाव न ज मनीवर धाडकन् कोसळल! २ महाराजांना ाची चा ल ह न ती. राजगडावर आईसाहेबां ा मनाला तशा धा ीचा ध ासु ा लागलेला न ता. पण व ध ल खताचे एक कठोर पान आज उघडल गेल होत. कनाटकांत होदीगेर या ठकाण शहाजीराजांचा मु ाम होता. राजे आता फार थकलेले होते, तरीही हाडांतली चळवळ अ ाप शमलेली न ती. ांना शकारीची फार त फ आली. या दवशी मती होती, शके १५८५ माघ शु. ५ ( द. २३ जानेवारी १६६४). ांनी शकारीसाठी नघ ाचा आप ा खाशा मंडळीस कू म के ला. राजे नघाले. होदीगेरी ा जंगलांत राजे शरले. जंगला ा अंतभागांत शकार टेहळीत घो ाव न ते हडत होते. ां ा हातात भाला होता. एव ांत ांना एक शकार झरकन् समो न पळत जातांना दसली. राजांनी लगेच टाच मा न पाठलाग कर ास सु वात के ली. घोडा दौडत होता. राजांची नजर शकारीवर होती. एव ांत एकदम घो ाची टाच रानवेल ा जाळीत अडकली आ ण घोडा अ ंत वेगांत असतानाच धाडकन् कोलमडला. राजे दण दशी ज मनीवर आदळले गेल.े भयंकर जखम झाली. राजे जाग ा जाग बेशु झाले. लोकांची हाकाहाक आ ण धावाधाव झाली. राजांना ांनी लगेच उचलून नेल. खूप औषधोपचार के ले. ती

मृ ूश च झटापट चालू होती. राजांचे धाकटे चरंजीव एकोजीराजे शेजार होते. अखेर सव उपाय थकले आ ण राजांनी ह जग सोडल!२ आईसाहेबां ा करं ांतील कुं कूं संपल! एकोजीराजांनी सव याकमा र के ली.२ वजापूर, बंगळूर आ ण राजगडला ही बातमी घेऊन सांडणी ार रवाना झाले. आ ण राजगडावर ही बातमी आली!२ राजगडावर जणू वजेचा लोळच आकाशांतून कोसळला. राजवा ात बातमी गेली. एकच रडारड सु झाली. क ा दुःखा ा धु ांत लु झाला. आ ण मग आईसाहेबांची त? ती कशी सांगावी? बाव ेप वषापूव सो ामो ां ा अलंकारांनी झाकू न गेलेली, हसरी, लाजरी, कोमल, लहानगी जजाऊ, कशोरवया ा देख ा शहाजीराजांच बोट ध न भोस ां ा घरात आली. वा ां ा दणदणाटात व चुडमे ं डत सकलसौभा संप जजाऊ भोस ां ा दे ा ांतील ल ी झाली. शहाजीराजांची लाडक राणी झाली. हसरा नवरा, लाजरी नवरी, ारा संसार सु झाला. पुढे कलीची कळ फरली. सासरेजावयांचे भांडण झाल. का ा न कडू पणा आला. तरीही शहाजी राजां ा अन् जजाऊ ा ेमांतील साखर कणभर ह कमी झाली नाही. शवबासारखा अलौ कक पु ज ाला आला. संसाराची साथकता झाली. जी वत ध ध झाल. जजाऊसाहेब खरोखर सकलसौभा स शोभूं लागली. आलेल अ र तुळजाभवानीने आप ा ढालीवर झेलल . सौभा मंगलसू ावर पडले ा सुलतानां ा तलवारीच बोथट ठर ा. ाणघातक संकटांतून महाराज शहाजीराजे सलामत सुटले. जजाऊसाहेबांचे कुं कूं बळकट. जजाऊसाहेबांची एकच हौस आता उरली क , चु ा-बांग ां नशी, भर ा मळवटा नशी, खणानारळाची शेवटची ओटी घेऊन, हळदीकुं कवा ा स ाव न ग जायचे. आता सं ाकाळ होत आलीच होती. औ ा ा चार घटका उर ा हो ा. एवढा शेवटचा डाव जकायचा होता. पण व ाघात झाला! होदीगेरी ा अर ांत बेफाम दौडत आले ा घो ा ा टापेने दगा के ला! थाडकन् ठोकर बसली अन् जजाऊसाहेबांचे सौभा अडखळल! आईसाहेबांचा करंडा घरंगळला! शहाजीराजांचे र – न .े आईसाहेबांचे तेज ी कुं कूं च सांडल! अक ात् होणार होऊनी जाते…..

मृ ूने के लेला हा पराभव आईसाहेबांना सहन झाला नाही. ां ा डो ांत कस ा तरी न याची तरीप उमटूं लागली. वाढू ं लागली. वल ण तेज त! आईसाहेबांची नजर जणू पोलादा नही कणखर असा पडदा भेदीत भेदीत गेली आ ण ांनी नधारा ा श ांत सां गतल क , ‘आ ी जाणार! सती जाणार!’ महाराजांवर हा दुहरे ी कडा कोसळत होता. तीथ पसाहेबां ा मरणाची बातमी ांना. समजली. कु ाडीचाच घाव जणू खचकन् काळजावर पडला. आईसाहेबांकडे ते धावले. महाराजांनी हंबरडा फोडला. आई! आपली आई कोण ा ताची तवती आहे हे ते प ओळखून होते. ते जा च कळवळले. सारी पृ ी डळमळते आहे, भयंकर झंझावात सुटला आहे आ ण आपण ेमा ा दोन पंखांपासून दूर अंधारात फे कले जात आह त, असे महाराजांस वाटूं लागल. महाराज वासरासारखे धावत आले. ांनी दुःखाने हंबरडा फोडू न आईसाहेबां ा ग ाला मठीच मारली. ३ महाराजां ा दुःखाला पारावार रा हला नाही. शोकाचा ड ब उसळला. तरीही आईसाहेबां ा मु ेवर न लता कायम होती. एकु ल ा एक मुला ा

हाके नेह ांची समाधी भंगू शकत न ती. सतीची समाधी ही. सतीचा करार हा. सती ा ने कधीह आं सव येत नाहीत. आता काय णून रडायच? ां ा वयोगामुळे रडायच, ां ा मागोमाग जायला आतुर अस ावर कशाची माया? कसली बंधन? मन तर के ाच तेथे पोहोचल आहे. आता फ हा देह अ नारायणा ा ाधीन के ला क , झाली शेवटची वाट मोकळी. ही सतीची समाधी. संवेदनांची सीमा के ाच पार झाली. महाराज कळवळून वनवीत होते क , तु ी सती जाऊं नका. तु ी गेलांत तर म कोणाकडे पाहाव? वडील नघून गेले. आता तु ीही चाललां. मी काय क ं एकटा येथ?े महाराजांनी आं सवांचा अ भषेक मांडला. सभोवती लहानथोर सवजण शोक करीत होते. आईसाहेबांना कळवळून वनवीत होते क , तु ी जाऊं नका. महाराजांना ओलांडून जाऊं नका.३ महाराजांक रता तरी राहा! तरी ह आईसाहेबांचा नधार ढळे ना. महाराज णाले, “आई, माझा पु षाथ पाहावयास कोणी नाही! तूं जाऊं नकोस!” पण आईसाहेबांची नजर मागे फरेना! चौतीस वष शवबाची राखण घारीसारखी क न आज ा एकदम उठू न नघून चाल ा हो ा, शवबाला पोरका क न टाकू न. आप ा डो ांदेखत आपली आई जवंत देहाने धडधड ा अ त वेश करणार आहे, ही क ना! छेः! छेः! क ना ह सहन करवेना ही! महाराजां ा काळजाची के वढी उलघाल उडाली. माझी आई! माझी आई! वा वक पु वती ीने सती गेलच पा हजे, अस धमशा न त. इतकच काय, परंतु ेक ीने सती गेलच पा हजे असाही धमदंडक न ता. पती ा नंतर वर रा न ई रसेवत व ताचरणांत आयु घाल वण हा ह पु साधनाचा तेवढाच थोर माग धमशा ाने सांगून ठे वलेला होता. परंतु हे झाले पयाय! न यी, न ही आईसाहेबांना ते कसे मा ावेत? वा वक सती ा वाणाइतकच, कब ना ा न ह कठीण व थोर वाण आईसाहेबांनी घेतल होत, रा ाच! साडेतीनशे वष झालेले अन् होत असलेले महारा ा ा सत चे आ ण सौभा ांचे अपमान धुऊन काढू न तं महारा ाच सावभौम सहासन ा पत कर ाच त काय उ ा मह ाच? संकु चत? शवबाने व ार करावा, आईसाहेबांनी ाला ो ाहन ाव, स ा ावा, ेरणा ावी, आशीवाद ावा, कठीण संग रा संर ण कराव ४ आ ण जेचे

क ाण साधाव, ह त अखंड रीतीने चालल होत. पण हे त अधवट टाकू न आईसाहेब नघा ा! या ताची सांगता-उ ापन न पाहतांच नघा ा. गडावर ा वडीलधा ा मंडळ नी कळकळीच आजव मांडल क , ‘नका जाऊं , नका जाऊं ; महाराजांकडे पाहा!’ ामी त ी जगांचा आई वना भकारी…..

नवाणीचा संग आला. महाराजांचा शोकसागर ड ळला. ांनी इं ाचे व ही भेदनू जाणारी दुःखाची हाक मारली आ ण एकदम आईसाहेबां ा मांडीवरच बसून ग ाला मठी मारली.३ ‘आई, तूं मला टाकू न जाऊं नकोस!’ महाराजांनी आकांत मांडला. गडावर ह पदरची थोर थोर मंडळी पायां पडू न वनवीत होती. ‘आईसाहेब, जाऊं नका!’ मोठा य दुघट मां डला. महाराज आई ा पाय पडू न लहान मुलासारखे रडत होते. आई ऐकत न ती! आईसाहेबांचा नधार रतीभरही ढळे ना! शेवट महाराजांनी कळवळून आईसाहेबांना आण घातली! ‘आई, तुला शपथ आहे मला टाकू न गेलीस तर!’ अन् आईसाहेबांच दय हेलावल! वा उफाळून आल! खडका न कठोर झालेल आईसाहेबांच दय लो ासारख वरघळल! उ न याचा चरेबंदी बांध फु टला. आपली

आई परत मळ व ाक रता वधा ाशी मांडलेल घनघोर यु महाराजांनी अखेर जकल! वधा ाने आपणच आपल ल खत पुसल! आईसाहेबांसाठी सो ाची पालखी घेऊन आलेले यमदूत ह हसत हसत डोळे पुशीत, रकामी पालखी घेऊन परत गेले! मो ा क यासाने आईसाहेबांना सवानी ां ा सती न यापासून माघार वळ वल. आईसाहेबां ा भाळ चा मळवट पुसला गेला!

१ ) पसासंले. ९६९ व ९७७. ( २ ) सभासदब. पृ. ६५; A. S. M. A. R. 1940, Page 58-60 शच . पृ. ५१; मंडळ इ तवृ श. १८३७, पृ. १३५; शा रो. पृ. ३६ ( ३ ) सभासदब. पृ. ६६ ( ४ ) शवभा. २६।४ ते १७. आधार : (

मुधोळ व कुडाळ

शहाजीराजां ा मृ ूने महाराज अ ंत दुःखी झाले. ां ा पतृ न मनाला हा आघात अस झाला. ते थत मनाने णाले, १ “मजसार ा पु ाचा परा म महाराज (शहाजीराजे) पाहाते तरी उ म होत. आपण आपला पु षाथ कोणास दाखवावा? मागे अफजलखान मा रला व शा ाखानास शा ी के ली, पराभवाते पाव वला; कतेक गड घेतल व शहर मा रल आ ण पागा, शलेदार, ल र चाळीस हजार के ल. अस परा माच वतमान ऐकू न महाराज संतु झाले. समाधानप आपणांस वरचेवर येत होत . तैशीच अलंकारव पाठवीत होते. याउप र ांमागे आपणांस कोणी आता वडील नाही!” दुःखांत सुख एवढच होत क , आईसाहेब ह सती जात हो ा, ांना माघार फर व ांत मो ा मु लीने यश आल. आता के वळ आईसाहेबांचच मायेच छ उरल. या कठोर आघातामुळे ही मायलेकर एकमेकांस अ धकच बलगल . महाराज कांही दवस आईसाहेबांपासून हललेच नाहीत. आईसाहेब फार ख झा ा हो ा. महाराजांनी तःच दुःख गळून आईसाहेबांच सां न के ल.१ आता आपणच के वळ मला मायेच छ आहांत अस णून ते आईसाहेबां ा कु श त शरले. कै लासवासी तीथ प महाराजसाहेब शहाजीराजे यांच ा शवाजीराजांनी अ तशय ेने पार पाडल. ांनी वपुल खचून यथा वध दानधम के ला.१ शहाजीराजांचा सहवास महाराजांना वया ा बारा ा वषानंतर फारसा लाभलाच नाही. तरीही शहाजीराजांचे ल आप ा मुलाकडे आ ण थोर ा राणीसाहेबांकडे सतत असे. आप ा हातून ज काय घडू शकल नाही, ते काय आप ा पु ा ा हातून साकार होत

असलेल पा न ांना मोठी ध ता वाटे. राणी जजाबाईसाहेबांब ल ह ांना कौतुक आ ण आदरच वाटे. वारंवार प व माणस पाठवून आ ण व ालंकार पाठवून ते दोघांचा ह ेमाने समाचार घेत असत.१ अवघड संगी इशा ाचे स े लहीत असत. शहाजीराजांचा एकू ण कौटुं बक पसारा मोठा होता. जजाबाईसाहेबां शवाय ांना तुकाबाईसाहेब आ ण नरसाबाईसाहेब नांवा ा रा ा हो ा. तुकाबाईसाहेबां ा पोट एकोजीराजे यांचा ज (सुमारे १६३१ इ.) झाला. नरसाबा ा पोटी संताजीराजे या नांवाचे पु ज ास आले. या शवाय राजांना उप या (नाटकशाळा) अनेक हो ा. रायभानजीराजे, तापजीराजे, भवजीराजे व कोयाजीराजे हे राजांचे दासीपु होते. तेही आपाप ा परीने शार व शूर होते. ांत कोयाजीराजे तर मोठे कला भ होते. ांना नृ कलेचे उ म ान होत. शवाजीमहाराजांचे स े थोरले बंधु कै लासवासी संभाजीराजे यां ा प ी जयंतीबाईसाहेब या शहाजीराजांपाशीच असत. ा फार धा मक हो ा. ांना एक पु होते. ांच नांव उमाजीराजे. एकोजीराजांचही ल झालेल होत. ां ा राणीच नांव दीपाबाईसाहेब. या फार दूरदश , षार व अ ंत सु भावी हो ा. ा तः कव य ी ह हो ा. शहाजीराजांची समाधी एकोजीराजांनी होदीगेर येथच बांधली. समाधीवर कानडी लप त असा लेख खोदला, १६ ी शाजी राजन समा ध

समाधी ा पूजेअचची ह व ा कर ांत आली. नंदादीप तेवत रा ं लागला. या सव खचाक रता होदीगे ा ा शेजारील यरगटनहळ्ळी या गावाची सनद बादशाहाने क न दली.१७ दुः खतांच सां न कर ाच खर साम काळा ाच हात असत. मानवाने करायचा, तो के वळ कत ाचा ववेक. महाराज थोर कमयोगी वचारवंत होते. दुःख झाकू न महाराज राजकत ाकडे वळले. सुरते न आ ापासून ( द. ५ फे ुवारी १६६४ पासून) महाराज राजगडावरच होते. राजगड ा ईशा ेस अव ा पाच कोसांवर गेले तीन म हने तोफा-बंदकु ांचा धडाका उडत होता. शाइ ेखानाने पु ा न नघून जातांना मागे ठे वल एका महशूर राजपुतास. ाचे नांव महाराजा जसवंत सह राठोड. जसवंत सहावर सवाचा असा रोष होता क , तो शवाजीला आं तून फतूर आहे! के वढा अपमान ा न ावंत गुलामाचा हा! आपला आ ण शवाजीचा कांही ह संबंध नसून शवाजी आपला प ा वैरीच आहे, ह स कर ाची कोशीस

जसवंत सह करीत होता. ाने पावसाळा संप ावर महाराजां व हालचालीस आरंभ क न एकदम क ढाणा ऊफ सहगड क ावर चाल के ली. एकदम क ा घेण तर जसवंत सहाला या ज ी तरी अश च होत. णूनच तो गडाला वेढा घालून बसला. १२ (इ. १६६३ नो बर). अन् म ह ामागून म हने उलटूं लागले. गड आप ा जागेवरच होता! जसवंत सह ह आप ा जागेवरच होता! ग त फ अशी घडली क , महाराज ा ापासून अव ा तीन कोसांव न सुरतेवर गेले अन् ती जाळून लुटून परत आले. जसवंत सहाला क ना ह न ती याची. तो क ढा ा ा ड गरावर न ापूवक डोक आपटीत बसला होता! जतक टगळ जा ततक न ा जा ! वे ाचा सहावा म हना उजाडला. अजूनही क ढा ाची त बयत अगदी खणखणीत होती. जसवंत सह अगदी टेक ला आला. अखेरचा य णून गडावर एकदा चंड ह ा कर ाची ाने ज त तयारी के ली. अशा ह ाला णतात ‘सुलतानढवा.’ सव ताकद एकवटून अखेर एके दवश ( द. १४ ए ल १६६४) जसवंत सहाने गडावर जबरद सुलतानढवा के ला. २ जणू रावणाने सबंध हमालय उचल ाक रताच हात घातले. ताकदीची अगदी शथ, शथ, शथ! पण- थ, थ, थ! गडावर ा मरा ांनी राठोडाचा सुलतानढवा मा न झोडू न उधळून लावला!२ गडाखाली जसवंत सहाचा फार मोठा दा गोळा होता, तोही एकाएक भडकला! सारा बा दखाना खाक झाला. १५ गडावर ा मरा ांनी ए ार मा न काढ ामुळे जसवंत सहाची फौज परा झाली. ज ार झ बणारा पराभव पदरांत पडला. जसवंत सहा ा डो ांपुढे आकाश फाटल. गडाखाली तो नाश आ ण गडा ा चढणीवर हा नाश. ा ा फै जत ाचा मे णा भाव सह हाडा हा होता. सुलतानढ ांत ाचा ह फार मोठा मसाहसाचा वांटा होता. पण दुदव उभ रा हल! भयंकर पराभव झाला आ ण या पराभवाला तूं जबाबदार क मी जबाबदार, यावर मे ा-मे ांत भयंकर भांडण लागल.१५ जसवंत सहाने पराभवाची सारी जबाबदारी भाव सहावर लोटली. भाव सहाने जसवंत सहावरच आग पाखडली आ ण अखेर दोघांनीही क ढा ाचा नाद सोडू न दला!१५ पराभव कोणामुळे झाला देव जाणे. क ढा ानेच दोघांचा ह साफ पराभव के ला! स ा ीपुढे आ ण मरा ांपुढे दोघांना ह हात टेकावे लागले. पण तुझ चुकल क माझ चुकल, या मु य् ावरच दोघे एकमेकांश भांडत बसले. भाव सह आ ण जसवंत सह बचारे अखेर हताश झाले. शवाजीचा सहगड जक ाचा सात म हने धरलेला नाद सोडू न देऊन शेवट एके दवश वेढा गुंडाळून ते दोघेही मे णे मे णे

नघून गेल!े ३ ( द. २८ मे १६६४). नाद वाया गेला. तकडे औरंगाबादेस असले ा शाहजादा मुअ मला कसलाच नाद न ता! अगदी नादान! अहं! ाला कसलाच नाद न ता ह णण बरोबर नाही. नाद न ता कसा? ाला तर अनेक नाद होते! दा चा, शकारीचा, चैनीचा, आळसांत आ ण आरामांत दंग राह ाचा अन् असे कती तरी नाद होते चरं जवांना! हे नाद काय कमी मौ वान्! के वढे कमतवान्! औरंगाबादचा बादशाही खजाना रकामा होत असे ासाठी! उगीच लढाया बढाया कर ा ा भानगड त तो पडत नसे! महाराजांनी सुरत एवढी घुसळून काढू न लुटली तरी औरंगाबादत शाहजा ा ा हातांतला पेला ह ाळलासु ा नाही. म गल सा ा ाची अ ू मरा ांनी फरफटत नेली, तरी शाहजा ाची चैन आ ण झोप बनधोक चालूच होती. ा ा गाफ लपणाचा फायदा महाराजांनी दुधातुपाने हात धुऊन घेतला. जसवंत सह क ढा ाचा वेढा उठवून नघून गे ावर दोनच दवसांनी ( द. ३० मे १६६४) महाराज तः क ढा ावर आले. ४ ांनी आपला तो अ ंत य क ा न ा कौतुकाने पा हला. ा उ ुंग क ढा ावर महाराज उभे होते. ांची नजर च तजांपलीकडे जात होती. न ा मो हमांचे मनसुबे ां ा मनांत शजत होते. एके क मोहीम प क न ांनी लगेच योजना आख ा. म गलांच सै हताश होऊन परत ामुळे सीमापार ैरसंचार करावयाचा न य क न महाराजांनी पंख पसरले. ५ महाराजांनी नेतोजी पालकरला मोगली मुलखांत धुडगूस घाल ास पटाळून दल. आरमार वाट पाहत होत. ांनी दयासारंगास, प म समु ावर श ूच जहाज फरकूं देऊं नका, साफ लुटून आणा, जाळून टाका, बुडवा, असे कू म पाठ वले. ते तः जातीने फौज घेऊन रा ा ा उ र सरह ीवर येऊन दाखल झाले आ ण आता मरा ां ा भालातलवार च पाती म गल स नत त खोल घुसूं लागली. नेतोजीने म गल सरदारांना सतावून सोडल. ाला आवरणे म गलां ा ताकदीबाहेर गेल होत. समु ावर भग ा झ ाच जहाज दसल क श ू ा जहाजांना कं प सुटूं लागला, तेथे दयामाया न ती. दयासारंगाने अरब ानाकडे जाणार जहाज साफ लुटल .५ तः महाराज अहमदनगर ांतांत घुसले. ांनी दुस ांदा अहमदनगर लुटल.५ पूव ह असाच एकदा ांनी छापा घातला होता. आता पु ा! आ ण ांनी औरंगाबादेपयत धडक मारली. म गलांचे हाल म गलांस माहीत. महाराजां ा या वायुगती ा भरा ा म गल

सरदारांस सोसवत न ा. कती ह पाठलाग करा, ठा ांचे कती ह बंदोब करा, कती ह फौज असूं ा, महाराजांनी ावर झडप घालून ड ा मारलाच णून समजाव. महाराजांनी म गलांची ही दाणादाण चालूच ठे वली होती. औरंगजेबाला फु शारक च प पाठवून तः ा पराभवाच ट गळ झाक ाचा हे म गल सरदार य करीत. महाराजांनी याच वेळी नळोजी भु फारसनवीस यां ाकडू न फारसी भाषत एक खरमरीत प ल न, द णत आले ा एका म गल सरदारास पाठ वल. नळोजी भु हे महाराजांचे खास व ासू फारसनवीस होते. ा फारसी प ाचा हदवी भाषतील तजुमा असा : ६ ‘आज तीन वष बादशाहाचे मोठमोठे स ागार व यो े आमचा मुलूख काबीज कर ाक रता चालून येत आहेत, ह तु ा सवास माहीतच आहे. बादशाह कू म फमा वतात ‘ शवाजीचे क े व मुलूख काबीज करा!’ तु ी लोक ांना जवाब पाठ वतां क , ‘आ ी लौकरच काबीज करत !’ आम ा या कठीण मुलखांत क नेचा नुसता घोडासु ा नाच वण कठीण आहे. मग तो मुलूख काबीज कर ाची बात कशाला! भल ाच खो ा बात ा बादशाहाकडे ल न पाठ व ास तु ांला लाज कशी वाटत नाही? क ाणी व बीदर हे (आ दलशाहीतील) क े उघ ा मैदानांत होते. ते तु ी क ा के लेत. आमचा मुलूख अवघड व ड गराळ आहे. नदीनाले उत न जा ास वाट नाही. अ ंत मजबूत असे साठ क े आज माझे तयार आहेत. पैक कांही समु कना ालगत आहेत. बचारा अफजलखान जावळीवर फौज घेऊन आला आ ण नाहक मृ ुमुख पडला. हा सव कार आप ा बादशाहास आपण कां कळवीत नाही? अमीर उल् उमरा शाइ ेखान आम ा या अ ानचुंबी पहाडांत व पाताळापयत पोहोचणा ा द ाखो ांत तीन वष सतत खपत होता. ‘ शवाजीचा पाडाव क न लौकरच ाला काबीज करत ,’ अस बादशाहाकडे ल न ल न तो थकला. या खोडसाळ वतनाचा नतीजा ाला भोवला. तो नतीजा सूयासारखा सवा ा डो ांपुढे आहेच. आप ा भूमीच संर ण करण हाच माझा फज आहे. आ ण तु बादशाहाकडे कतीही खो ा बात ा ल न पाठ व ा तरी मी आपला फज बजाव ास कधी ह चुकणार नाही.’ महाराजांचे हे प म गल सरदारां ा हात पडल. ‘ शवाजी’ ह एक असा दुखण म गलशाहीला जडलेल आहे, हे ते सव सरदार जाणूनच होते पण बचारे तलवारीचा खेळ महाराजांशी खेळत होते आ ण श ांचा खेळ औरंगजेबाशी खेळत होते. अन् दो ीकडचे धारदार फटके खात होते.

वजापूरकर आ दलशाह तर महाराजांपुढे अगदी टेक स आला होता. मराठी दौलत एका घासांत गळ ाची भाषा आता बंद पडू न मराठी दौलतीला पायबंद घाल ाची भाषा सु झालेली होती! ाने म ेच एकदा महंमद इ लासखान नांवा ा सरदारास तळकोकणांत पाठ वले आ ण सावंतवाडी ा खेम सावंत-भोस ांना हाताश ध न मुलूख जकायचा कू म सोडला. सावंत-भोस ांनाही महाराजां व लढायची हौस होतीच. सावंत आ ण खान एक होऊन धडाडीने उ ोगास लागले. पण चार दोन खे ापा ांत धुमाकू ळ घाल ापलीकडे ां ा हातून कांहीच घडल नाही (इ. १६६२). महंमदनंतर बादशाहाने स ी अझीजखान यास तळकोकणावर पाठ वल. पण ाने एकदमच गावर ारी के ली! या मो हमेतच तो एकाएक मरण पावला ( द. १० जून १६६४). असा कोणी एकाएक मेला क , क नांची कारंजी उडू ं लागतात. वखारवा ा इं जांना ठाम वाटल क , शवाजीनेच स ी अझीजला वष योग क न मार वल असल पा हजे! १३ बादशाह तर अगदी कावला. पण उपयोग काय? मग एके दवश अगदी अक ात् बादशहाने एक गंमत के ली. एकदा नेहमी माणे ाचा दरबार भरला. बडे बडे अमीर, नबाब आ ण उमराव दरबारांत आलेले आहेत अस पा न ाने एका तबकांत व ाच पान ठे वल आ ण त तबक ाने दरबारांत ा सरदारां ा पुढे ठे वल. ७ सव दरबार चमकला. ह तर पैजे ा व ाच पान! कसली पैज? कोणती पैज? सव सरदार मो ा कु तूहलाने पा ं लागले. तेव ात बादशाह अली आ दलशाह णाला, “बोलो! है कोई इस दरबारके वजीर म ऐसा बहादूर जवान, जो सीवाजीके ऊपर दबाव डालकर आपके शमसीरका दमाख बादशाह औरंगजेबको बता सके ?” आहे? आहे कु णी असा बहादूर जवान? आता आली का पंचाईत! इथे शवाजीचे नांव उ ारल क , च र येतेय!् अन् हा बादशाह णतोय क , शवाजीवर दबाव गाजवून औरंगजेबाला दमाख दाखवा! -मरायची ल ण! महाराजांवरची मोहीम टली क , सरदारांना व सै नकांना मोठ संकट वाटे. पण तरीसु ा ा दरबारांत अशा नध ा छातीचेही समशेर-बहादूर होतेच क जे हरीरीने पुढे येत. याही वेळी एक पटाईत शेर पुढे आलाच. मो ा तोलाचा. मो ा इतबाराचा. सवापे ा मश र.

समशेरबहादुर त तर के वळ ुम आ ण अकलमंद त तर तज बेकार अफलातून.७ कोण हा असा? खवासखान! आ दलशाहीतील एक नामवंत यो ा. खवासखान चटकन् पुढे झाला आ ण तबकातील पैजेच पाने ान उचलल . बाक ांना जवांत जीव आला. बादशाहाची त बयत नहायत रजावंद झाली. ाने खवासखानाचा उ म स ार के ला. तः ा हातांत असलेली खास शाही तलवार ाने खानास ब ीस दली.७ शवाय सरपाव दला आ ण ाला कू म दला क , ज अज ज मोहीमशीर हो! पु ा वजापुरांत मो हमेची गडबड उडाली. बादशाहाचे कू म सुटले. स ी सरवर, शाह हजरत, शेख मीरान इ ादी सरदारांची खवासखाना ा हाताखाली नेमणूक कर ांत आली. शवाय बादशाहाने मुधोळचा ‘राजा घोरपडे बहादूर’ बाजी घोरपडे यासही या मो हमत खवासखाना ा फौजत दाखल हो ाच फमान सोडल. आणखी एक मह ाची गो घडली. खवासखाना ा छावण त भोस ां ा घरा ांतीलच एक पु ष महाराजां व लढ ासाठी आप ा ारांसह दाखल झाला. आहे ठाऊक कोण तो? – एकोजीराजे भोसले! महाराजांचे बंध!ू धाकटे महाराज! खवासखान अगदी जलदीने नघाला. इत ा जलदीने क , ाने सुभेदारीचा लवाजमासु ा बरोबर घेतला नाही.७ नघताना शाही खदमती ा अ भमानाने मो ा जोषांत तो फ एवढच णाला,७ “मने बादशाहका नमक खाया है! अब म कसीभी बातक परवाह नही क ं गा!” खवासखानाने इत ा तडकाफडक कू च के ल, त अगदी बरोबरच होत. आपण वजापुरा न नघा ाची बातमी जर ा ‘दगाबाज कपटी सीवाजीला’ समजली तर तो आप ा वाटाच रोखून बंद क न टाक ल. णून ाला खबर जाय ा आं तच स ा ीचा घाट (अंबोली घाट?) उत न कु डाळवर पोहोच ाचा ाचा बेत ल री ा अगदी अचूक होता. तो बेळगाव-गड ह ज ा रोखाने झपा ाने आला आ ण घाट उत न कोकणांत कु डाळ ा जवळ पहाडी भागांत पोहोचला ह. खानाला वाटल क , आपण एक लढाई यांतच जकली! ाने ा अडचणी ा जाग तळ ठोकला. या छावण त बाजीराजे घोरपडे मा अजून येऊन पोहोचलेला न ता. ाचा मु ाम मुधोळास तः ा घर होता. पण तोही नघ ा ा तयारीत होता.

खवासखान द ण कोकणांत उतर ाची खबर महाराजांस मळाली आ ण ते ह अगदी तडकच फौजेसह नघाले. महाराजांस ही ह खबर समजली क , बाजी घोरप ाला खवासखानास सामील हो ाचा बादशाहाचा कू म सुटलेला आहे; परंतु अजून बाजी मुधोळ न नघालेला नाही. बाजीच नांव ऐकल क , ां ा म कांत तडीक उठे . सूडाची तरीप डो ांत चढे. मुधोळकर घोरपडे, वाडीकर सावंत आ ण शवाजीराजे भोसले हे सवजण वा वक एकाच वंशाचे, एकाचे र ाचे. परंतु फ आडनांवाने वेगवेगळे होते. पण वैरी! वाडीकर सावंत महाराजांशी वैर करीत होतेच, पण जरा बेताबेतानेच. परंतु बाजी मा हाडवैर साधीत होता. भोस ां ा अवलादीचा असून तो भोस ां ा आ ण रा ा ा नाशाक रता टपलेला असा एक भयंकर वषारी दु न बनला होता. डंख कर ाची सं ध तो कधी ह दवडीत नसे. बाजीवर महाराजांचा व आईसाहेबांचा भयंकर दांत होता. शहाजीराजेही बाजीच नांव ऐकल क चडत असत. ा इसमाची करणीच तशी होती. पूव शहाजीराजांना पकडू न आण ाक रता हाच बाजी घोरपडा मो ा हरीरीने, मु फाखान व अफजलखान यां ाबरोबर गेला होता. दगाबाजी क न ाच बाजीने राजांवर छापा घातला व ते जखमी होऊन बेशु झाले असतांना ां ा हातांत व पायांत याने बे ा ठोक ा हो ा. राजे बाजी घोरपडे! -न ,े राजे दगाबाज घोरपडे! मु फाखान, अफजलखान आ ण बाजी या तघांब ल भोसले कु टुंबाला अ ंत चरड होती. मु फा आप ा मरणाने पूव च मेला होता. अफजलखानाला फाडू न काढू न आईव डलांची मोठी हौस महाराजांनी पार पाडली होती. पण उरला होता फ बाजी. व डलां ा हयातीतच बाजीला ठार मारायचा महाराजांचा हेतू घडू ं शकला नाही. ‘ धमसाधणता सोडू न यवन दु तु कहाचे कृ ास अनुकूल होऊन दगाबाजीचे नरे क न’ बाजीने ज भर वतन के ले होते. व डलांची महाराजांस अशी आ ाच होती क , ‘ ांचे वेढे ावे! आण आमचे मनोदय सेवटास नेणार तु ी सुपु नमाण आहां!’ वेढे णजे सूड. णूनच बाजी घोरपडा मुधोळ न नघ ापूव च आपण मुधोळ गाठायच असा क ाचा व ततकाच धाडसी वचार महाराजांनी के ला. खासा शवाजी भोसला मुधोळवर येऊन व ासारखा आप ावर कोसळे ल अशी बाजीला पुसट क ना ह न ती. महाराज एकदम मुधोळवर चालून नघाले. पोहोचले आ ण अक ात् मुधोळांत घुसले. गावांत एकच ग धळ उडाला. शवाजी आ ाची ओरड बाजीला कळतांच तो सापासारखा उसळला. होती न ती तेवढी फौज घेऊन तो महाराजांवर चालून आला. महाराजां ा हातात

भवानी तलवार व डा ा हाती ढाल होती. आज ते वा ळांतच घुसले होते. ांचा आवेश वल ण होता. आषाढ-ढगांशी

ंज ु े वादळ-वात!

बाजी धावून आला. समो न महाराज धावून येत होते. दोघेही चवताळून एकमेकांवर तुटून पडले. दोन चंड ग तमान् हगोलांची जणू ट र उडाली. दोघां ाही समशेरी एकमेक वर आदळ ा. दोघा जबरद वै ांत जंगी ंजु लागली. जणू अ हनकु लांची झटापट. महाराजां ा व बाजी ा फौजांची ह घोर लढाई जुंपली. णापूव शांत असलेल मुधोळ आता र ओकत होत. ओरडा, धावपळ, कका ा, ारां ा टापांचा खडखडाट आ ण ह ारांचा खणखणाट. बाजी तः कमालीचा शूर होता. तो शथ ने जीव खाऊन महाराजांशी लढत होता. एव ांत भवानीचा खाडकन् घाव बाजीवर पडला! शेवटची घटका डळमळली. खसकन् तलवार बाजी ा देहांत घुसली. अखेरचा ची ार उमटला. आज भोस ां व उगारलेल बाजी घोरप ाच त ह ार गळून पडल! हेलकावे खात खात बाजीची घटका बुडाली! बाजी

ठार झाला! ८ महाराजां ा हातून खु मुधोळांतच बाजीला मरण भोगायच होते! ा ा र ाने महाराजांची भवानी लाल झाली होती. संतु झाली होती. आईसाहेबांची आणखी एक हौस आज फटत होती. शहाजीराजांच खर ा आज पार पडत होत. महाराजांनी बाजीच सगळे कु टुंब कापून काढल. ९ बाजीचा राहता वाडा ांनी लुटून, जाळून फ क न टाकला. मुधोळचा व ंस उड वला. संत शवाचा संहारक अवतार मुधोळांत तांडव करीत होता. थोडीसु ा दयामाया श क न ती. बाजी घोरप ाच तळपट के ल महाराजांनी. ८ नवशच ावयाचा; पण न शबाने वांचला. बाजीची राणी आप ा दोन पु ांसह या वेळ माहेर गेलेली होती,९ णूनच के वळ ते दोन अंकुर या आगीपासून बचावले. ा दोघा पु ांच नांवे होत मालोजीराजे व जय सग ऊफ शंकराजीराजे. दुबु ीस वतून धम आ ण रा बुडवावयास ज भर झटणा ा घोरप ांचा असा भयंकर नाश उडाला (इ. १६६४ ऑ ोबर). महाराज लगेच मुधोळ न नघाले आ ण कु डाळवर आले. खवासखान घाटाखाली एका अडचणी ा जाग तळ ठोकू न नधा बसला होता.७ तो बाजी घोरप ाची वाट पाहत होता! ाला महाराजां ा हालचालीची खबरच न ती. महाराज तर ा ापासून अगदी नजीक येऊन ठे पले होते. महाराजांचे चपळ घोडे ार शकारीवर झडप घालावयास टपले होते. या घोडे ारांत मावळे तर होतेच. पण शवाय मनेवार, भ , ग ड, कोळी इ ादी काटक, शूर व इमानी सै नकही होते.७ वेळ रा ीची होती.७ महाराजांनी खवासखानाची प र ती जाणली. अशा वेळी अन् अशा जागी जर खानावर झडप घातली तर ाचा चुराडा घटकत उडेल, हे महाराजांनी ओळखल. एवढा मोठा सरदार असा घुशीसारखा सांदीकोप ांत चेचून मारावाच लागणार, तर तसा मार ापूव ाला ह वचार करायला संधी देऊन पाहावी असा वचार महाराजां ा मन डोकावला.७ ांनी लगेच आप ा जासुदास बोलावल व आपला खास नरोप देऊन ाला खवास ा छावण त रवाना के ले. जासूद नघाला. महाराजां ा नरोपांत मदानी दलदारी आ ण मराठी मजास भरलेली होती. खान आ ण ाच ल र तंबूरा ांत आराम करीत होत. खानाला तेव ांत वद आली क , शवाजी भोस ांकडू न जासूद आला आहे. खानाने मो ा उ ुकतेने ा जासुदास जुरदाखल कर ास इजाजत दली. पण ा उ ुकतत बेपवाई अन् रगेलपणाच भरलेला होता.

जासूद आला. खानाने कारण पुसल. जासुदाने महाराजांचा नरोप जशाचा तसाच खानाला सां गतला. नरोप असा होता,७ “खानसाहेब, आपण (मु ामासाठी) अशी जागा शोधली आहे क , जी मृ ूच घर आहे! कोकणची सव जमीन णजे माझा ह ा आहे. माझी फौज पशाचा माणे आहे. कतीही क ल झाली, तरी तला कांही वाटणार नाही. या (ड गराळ) जाग मनु आप ा पावलाने येऊं शके ल; पण आम ा पावलां शवाय जाऊं शकणार नाही! द न ा लोकांम े आपण फार थोर आहांत आ ण त आपल मोठे पण मी राखूं इ त . तरी सूय उगव ा ा आं त आपण येथून बरेपणाने परत जाव! नाही तर एका णांत, मी काय क ं शकत , ह आपणांस कळून येईल!” जासुदा ा त डू न खवासखानाने महाराजांची ही रगेल दलदारी ऐकली आ ण ाचा मजास बघडला! तो संतापाने भडकला आ ण रागारागाने ाने जासुदाला जवाब दला,७ “म हजरत बादशाहका नमकखार खा दम ँ ! मुझे दु नक बलकु ल परवाह नह ! सीवाजीने आजतक बहोत नाम कमाया है! ले कन मुझ जैसेसे आजतक उसका मुकाबला नह पडा! मेरी फौज कस क क है यह भी उसको मालूम नह ! अब सफ एकही बात कहता ँ के खा हश हो, तो लडाईके लये फौरन त ार हो जाव, यह सीवाजीसे कह देना!” णजे, खवासखानाला आप ा सै ाब ल व तःब ल ह जरा ‘अ धक’ आ व ास होता. ाकृ त भाषत याला ‘घमड’ अस णतात! खानाचा हा नरोप घेऊन मराठी जासूद महाराजांकडे तडक नघाला. खानाने लढाईची तयारी काही ह के ली नाही!

महाराज वाटच पाहत होते. तेव ांत जासूद आला. ाने खानाचा जवाब महाराजांस सां गतला. तो ऐकतांच ताबडतोब महाराजांनी आप ा सै ास इशारा के ला. महाराजां ा मागोमाग मराठी ल र दौडत नघाल.७ खवासखान घमड तच सु होता. एव ांत गलबला झाला. गनीम आला! महाराजांनी लांबव न खाना ा ल रास गराडा घातला. खानाला हे कळल. तो च कतच झाला. घोरप ांची वाट पाहतां पाहतां शवाजीच येऊन पोहोचला! तरी पण तो मुळीच घाबरला नाही. ाने चटकन् जळ पस न खुदाची ाथना के ली.७ या अली, खुदा मदद! लगेच ाने भराभरा कू म सोडू न आप ा सव जंगबहादूर जवानांना आप ापुढे दाखल हो ास फमा वल. रा ी ा अंधारांत ते वीर खानापुढे ताबडतोब आले. खानाने ांना उ शे ून टल,७ “दु नसे हम इस तरह घेर एँ ह, क मैदानम जाकर जंग करनेका रा ाही बंद आ है! खैर! हमे अपने डेरे यही उतारकर ज मैदान तैयार करना होगा; जहाँ हम दु नसे लड सकगे!” खानाला मोक ा जागत उतरायलाह जागा उरलेली न ती णून खानसाहेबांनी ही तोड काढली. आपली छावणीच पाडू न टाका णजे मैदान तयार होईल! पण खान ह बोलत असतानाच दूर अंधारांत महाराजां ा सै ाची धामधूम ऐकूं येत होती. श ू अगदी उरावर आलेला पा न तकडे नजर फे क त खवासखान णाला,७ “यह सीवाजी बडा चालबाज और जलील है! कई लोग को इसने अपने उं गलीके इशारेपर नचाया है। ले कन आजतक मेरे जैसे जंगबहादूरसे उसका पाला नह पडा था। म शाइ ेखान नह ,ं क उसके पंजेमे फँ स जाऊँ । इस सीवाजीक जदगी बुराइय से भरी ई है। म इसका बदला आज लूँगा। तुमभी अपनी अपनी जगहपर हो शयारीसे रहना। दु न, चाहे हमसे जयादा ह गे, मगर परवाह नह । सामने आनेवाले हरएक ग नमको क करो। जहाँ हमारी कमजो रयाँ नजर आयेगी, म खुद वहाँ हाजीर होकर ग नमसे मुकाबला क ँ गा!” खवासखान एवढ बोलतोय् न बोलतोय् त च च बाजूंनी सटासट बंदकु ा गो ा येऊं लाग ा.७ ताबडतोब धावाधाव सु झाली. खानाचे शूर हशम मराठी सै ा ा रोखाने तुटून पडले. तसच अनेकांनी मरा ां ा रोखाने तीर व तुफंग सोड ास सु वात के ली, रा ीचा अंधार असून ह एका णांत तुंबळ रण कडकडू ं लागल. सै नकां ा आरो ांनी एकच क ोळ उडाला. महाराजांनी अंगेजणीने ए ार के ला. परंतु खवासखान आ ण ाच सै ह कांही उगीच दुबळ बाजारबुण ांच न त. ांनी ह अशा अंधारांतसु ा प ा फ ा उ ा

के ा.७ महाराजांनी एकदम जोराची मुसंडी श ुसै ावर दली. पण खाना ा शाह हजरत नांवा ा सरदाराने ही ांची मुसंडी थोपवून धरली. खवासखानाने शाह हजरत ा कु मके स स ी सरवर नांवा ा अ ंत शूर सरदारास पाठ वल.७ परंतु महाराजांचा ह जोर तुफानी होता. ते या सवावर मात क ं लागले. ते ा मग खानाने शेख मीरान यास कु मके स पाठ वल. भयंकर रणक ोळ उसळला. दा गो ांचा धडाका, ा ा लखलख ा ाळांचे भपकारे आ ण श ा ांची खणाखणी यांनीच सव वातावरण भ न गेल. खाना ा सै ांत वाडीकर सावंतभोसले आ ण खास धाकटे महाराज एकोजीराजे भोसले हे ह महाराजां व ंजु त होते. व डलां ा मृ ूनंतर दोघा भावांची भेट रणांगणावरच! वैरी णून! महारा ाला हा प ान् प ांचा शाप आहे! अखेर महाराजांनी खवासखाना ा फौजेवर नकाली झडप टाकली. ा अवघड मुलखांत मरा ांनी, ग डांनी, भ ांनी, मनेवारांनी आ ण को ांनी खाना ा आ दलशाही फौजेवर झोड उड वली. हा मारा सहन करण खानाला अश झाल. स ी सरवर, शाह हजरत आ ण शेख मीरान भराभर उडाले! ठार झाले! आ ण अखेर ायच तच झाल! नेहमी ा प ती माणे मार खात खात वजापुरी फौज पळत सुटली!८ तची अगदी दाणादाण उडाली. खासा खवासखान आ ण सवचजण जीव घेऊन पळत सुटले. मो ा मु लीने ांचे जीव वांचले. वाडीकर सावंत-भोसले आसरा शोधीत सैरावैरा पळत सुटले. ांना वाटल, गो ाचा फरंगी हाच आपला परमे र. ते तकडे पळाले. कु डाळवर आलेल ह आ दलशाही संकट महाराजांनी पार उडवून लावल. खवासखान खटा होऊन वजापुरास चालता झाला.८ खानाचा पुरा पराभव झाला. परंतु ग त अशी क , वजापूर दरबारांतील व ात कवी मुह द नु ती याने आप ा ‘अलीनामा’ नांवा ा उदू का ांत रसरंगांत ल न ठे वल क , खवासखानालाच चंड वजय मळाला आ ण शवाजी भोस ाचा पराभव झाला!७ क ेक कव ना नेहमी उलटच दसत णे! कु डाळ ा या लढा त महाराजांना वजय मळालेला पा न तळकोकणांतील जा आनंदली. येथील ह जेच महाराजांवर फार फार ेम होत. १० खवासखानाने मरा ांना पाठलाग मा क ं दला नाही. अगदी शेवटी मरा ांनी खानावर ह ा के ला होता, तो मा खानाने परतवला होता व वजापूर गाठल होत. बादशाह एव ावरच तूत संतु झाला. ाने खवासला शाबासक दली. या लढा त एकोजीराजांनी ह परा म गाज वला, णून बादशाहाने ांना दोन गाव इनाम दले. १४

बाजी घोरपडे ठार झा ाच व मुधोळचा नाश झा ाच कळ ावर बादशाहाला फार वाईट वाटल. ाने मालोजी घोरपडे यास दरबारांत आणून ा ा नांवाने बापाची जहागीर चालू के ली.९ महाराज लगेच वाडीकर भोसले-सावंतांवर चालून नघाले. सावंतांना गोवेकर फरं ांचा फार भरंवसा होता. परंतु महाराजांचा एकं दर उ अवतार पा ह ावर फरं ांनी जाणल क , सावंतांच वटवाघूळ आप ा ग ांत अडकवून घेण फार महागांत पडेल. णून फरं ांनी अंग झाडल. सावंत उघडे पडले. महाराजांनी ांचे कोट क े व मुलूख घे ाचा सपाटा लावला. आता काय ायच, हे भोसले-सावंतांना समजेना. अखेर दाती तृण ध न ते तहास उतरले. ांनी महाराजांकडे आपला वक ल पीतांबर शेणवी यांस पाठवून पदर पसरला क , ‘आपण सावंत भोसले कु ळ चे, आपले पु आह .’ महाराजांनीही उदारपणे भाऊपण दाख वल, जाग वल. सावंत-भोस ांस ांनी अभय देऊन तह के ला. सफराज के ल. रा ांत ांना सामील के ल.८ (नो बर १६६४). महाराजांनी नंतर एका महा व ात आ दलशाही क ावर चाल के ली. हा क ा अ ंत मातबर होता. ाच नांव फ डा. हा भुईकोट होता. भवती खंदक खोल. महाबतखान नांवाचा एक अ तशय शूर व ामी न यो ा क ेदार होता. तो नेटाने लढू ं लागला. महाराज फ ाला मुळी वेढाच घालून बसले. कोट कवा कोटकरी कांही के ा नमेना. अखेर मो ा करामतीने क ा ा तटाखाली सु ं ग ठासले. अन् एके दवश ा सु ं गांचा धडका उड वला. फ ाचे बु ज अ ानांत उडाले. महाबतखानाचे महाराजांनी जणू खां ापासून हात उड वले. मराठे ह ा चढवून फ ांत घुसले. अखेर महाबतखानाचा उपाय हरला. महाराजांस ाच कौतुकच वाटल. ांनी ाला कौल दला. कौल णजे अभय. ाची नांवाजणी के ली. ा इमानी क ेदाराची इ ा वजापुरास बादशाहाकडे जा ाची होती. महाराजांनी ाचा मान क न मो ा सफराजीने ाची वजापुरास पाठवणी के ली. महाराजांच ल मग गो ाकडे वळल. बारदेश-गो ावर ांनी चढाई सु के ली. पण गो ा ा गोरंदोराने मान वाक वली. आपला वक ल नजराणे देऊन तहासाठी महाराजांकडे पाठ वला. वा वक गो ाचे फरंगी बांडगूळ साफ छाटून काढाव, असे महाराजांस नेहमीच वाटे. परंतु ह चवट काम फारच वेळ खाणार होत. इतर कामां ा ढगा ापुढे महाराजांस येथे गुंतून पड ास वेळ मळत न ता. पण ांचा न य व य होता क , या जळवा तोडू न

काढावया ाच. तूत मा इतर काम गरी भराभर उरकायची होती णून महाराजांनी फरं ांशी तह के ला (नो बर १६६४). हे फरंगी रा व ार कर ासाठी धडपड करीत होते. धम सार ह करावा व रा व ार ह करावा, अशी ांची दुहरे ी धडपड चालू असे. एक गाव जकण आ ण एक कु टुंब बाट वण ांना सार ाच मोलाचे वाटे. एक माणूस कवा एक कु टुंब बाटल क , त कायमच ‘आपल’ झाल अस हे फरंगी समजत. ांचा अनुभवह तसाच होता. णूनच ग जा न, भुलवून, हाणून, मा न, वाटेल ा मागाने ते जाजनांना आप ा धमात खेचीत होते. कोकण जकायची ांची मह ाकां ा होती. परंतु महाराजांची घोडदळ आ ण नौदळ कोकण कना ावर भरधाव सुटूं लाग ामुळे फरं ांनी आपले नकाशे आ ण मह ाकां ा गुंडाळून ठे व ा हो ा. महाराजांनी मा आपले नकाशे सतत उघडू न ठे वले होते. ांच बोट फरत होती, गो ावर आ ण मु डजं ज ावर. परंतु संधीसाठी ते वाट पाहत होते. तळकोकण ा कना ावर फारच थोड ठकाण बादशाही स ेखाली उरली होती. भवताली सव बाजूंनी मरा ांची स ा नमाण झा ामुळे या थो ा ठकाण ा शाही ठाणेदारांची ती मोठी के वलवाणी झाली होती. महाराजांनी कु डाळपासून फ ापयत अशी धडक मा न श ु मुगाळून काढले. व डलांचे ‘पु तापेक न आ े माणे घडू न आल.’ या एकू ण सव मो हमत महाराजां ा बरोबर एका सरदाराने फार मोठी काम गरी क न महाराजांची शाबासक मळ वली. हा सरदार अ ंत न ावंत, नध ा छातीचा व सरदारी कतृ ाचा होता. ाचे नांव इ ाहीमखान. महाराजांनी ाला एक हजार ारांवरचा सरदार नेमलेल होत. ११ आ ण आता महाराजांची नजर वळली समु ाकडे! सबंध सागरी कनारा रा ा ा कमतीखाली असावा, अशी महाराजांची अगदी ारंभापासून मह ाकां ा होती. वजापूरकर आ दलशाहा ा अमलाखाली असलेली कोकणप ी कना ासकट जकू न घे ांत महाराजांनी खूपच मोठ यश मळ वल होत. शरो ाजवळ रेडीचा क ा तामीर झाला होता. तेरेखोल ा खाडीवरचा तेरेखोलचा क ाही भगवा झडा नाचवीत फरं ां ा हालचालीवर जागती नजर ठे वीत होता. तरी पण अ ाप वगुल बंदर व ा ा भवतीचा मुलूख आ दलशाही झ ाखाली होता. स धेकर राजे, सावंतवाडीकर सावंत-भोसले, ृंगारपूरकर सुव, पालीकर जसवंतराव दळवी, जावळीकर मोरे, ज ारकर राजे आ ण रामनगरकर राजे जर महाराजां ा

हदवी रा ा ा प व कायात साथ देऊन उभे रा हले असते, तर जं जरेकर, गोवेकर, मुंबईकर, वजापूरकर आ ण द ीकर ा परक यांची स ा कोकणांतून फार झटकन् उखडली गेली असती. पण तस घडल नाही.

आधार : ( १ ) सभासदब. पृ. ६५. ( २ ) शच . पृ. ५१. ( ३ ) शच . पृ. २३. ( ४ ) शच . पृ. ५१. ( ५ ) पसासंले. १००३. ( ६ ) पसासले. ९८२ ( ७ ) अलीनामा शचवृस.ं २, पृ. ६६ ते ६८. ( ८ ) पसासंले १००१; सभासदब. पृ. ६९. ( ९ ) मुघोघई. ( १० ) पसासंले. १००२. ( ११ ) सभासदब. पृ. ६९ ( १२ ) सभासदब. पृ. ६५ ( १३ ) पसासंले. ९९९ व १०११. ( १४ ) मंडळ ै. व. ११-१०. ( १५ ) Shivaji-Times, Page 99. ( १६ ) A. S. M. A. R. 1940 Page, 58-60, A. S. M. A. R. 1940. Page 5860. शा राजे पृ. ३६; मंडळ इ त. वृ १८३७ पृ. १३५.

जं जरे सधुदग ु

गोमंतकातून महाराज सागर कना ावर बंदर मालवण येथे आले. सागर कना ावर ये ांत ांचा असा हेतू होता क , आप ा आरमाराची पाहणी करावी आ ण आरमारा नशीच एखा ा बंदरशहरावर चालून जा ाची स ता करावी. एर ी, महाराज उं च उं च ड गरी क ांवरच सदैव वावरत. द ाखो ांतून तूतू घालीत. स ा ी ा उघ ा अंगाखां ांवर ांच मन अ तशय रमे. परंतु ांच ल आरमाराकडे आ ण सागराकडेही सदैव लागलेल असे. स ा ीइतके च ांच समु ावरही ेम होत. पण अजूनपयत एखादी आरमारी मोहीम जातीने हात घे ाइतक महाराजांस सवडच मळाली न ती. एकापाठोपाठ ज मनीवर ाच मो हमा ां ा ढालीवर येऊन कोसळत हो ा. ांना त ड दे ातच सव काळ अन् बळ ांना खचाव लागत होत. रा ा ा आरमाराच सुकाणूं ांनी दयासारंग आ ण दौलतखान या दोघा अ ंत तरबेज व न ावंत सरदारां ा हात दल होत. या दोघां ा शारीवर महाराज नहायत खूष होते. आता तःच एकदा लाटेवर ार होऊन ारीवर नघाव, असा मनसुबा महाराजां ा मनी उमलला. थम ते मालवणला आले. हा म हना शके १५८६ ा मागशीषाचा होता. महाराज कना ावर उभे होते. समोर अफाट समु उचंबळत होता. महाराजांची ग डनजर सागरावर फरत होती. ां ाबरोबर इतरही काही मंडळी होती. ांतच कृ ासावंत देसाई आ ण भानजी भुदेसाई हेही दोघेजण होते. महाराजांची समु ावरील फरती नजर एकदम थबकली. कांहीतरी वशेष ांना दसले. ांची नजर खळली. त एक बेट होत. कना ापासून आं त भरसमु ात सुमारे अधा-पाऊण कोस अंतरावर त बेट होत. कासवा ा

पाठीसारखा काळा खडक सागरलाटांश झ ा खेळत होता. महाराजां ा डो ांत कांही एक गोड क ना टचक मा न गेली. ांनी शेजार ा देसाई- भुदेसा ना चटकन् वचारल, १ “या बेटाचे नांव काय!” “या बेटाच नांव ‘कु रट’ बेट!” देसाई उ रले.१ आ ण मग महाराजां ा मन कु तूहल दाटल. त बेट आहे तरी कस? तेथे आहे तरी काय काय? पा ं या तरी! लगेच ांनी आपली ाहीश बोलून दाख वली क , त बेट जातीने जाऊन पाहाव अशी मज आहे. महाराज नौकत बसून स ासोब ांसह बेटाकडे नघाले. घडीभरात बेटावर ते दाखल झाले. भवताली च अंग फे र ध न सागर नाचत होता. म े ा लहानशा बेटावर महाराज उभे होते. बेट पा न ते बेह खूष झाले. ळ उ म. व ीण. आटोपासा रख. भवती अथांग खारट महासागर असून ह एव ाशा ा तळहातावर अमृतासारखे गोड गोड पाणी. के वढे नवल! कोणाची ही कमया? कोणासाठी? महाराजांसाठी! रा ासाठी! आरमारासाठी! आनं दत होऊन महाराजांनी समवेत ा कारभा ांस आ ा के ली, “या जागी बुलंद क ा वसवावा!” कु र ा बेटाच भा उदेल. शतकानुशतक के वळ म क पृ भागावर ठे वून महासागरांत उ ाने तप या करणा ा कु र ा बेटाची तपःसाधना आज फळास आली. महाराजांचा पद श झाला. जीवन उजळून नघाल. पाषाण होऊन पडले ा उपे त अह ेला राजा रामरायाचा पद श झा ावर तची जशी भा रेखा उजळली, एकदम आनंदाची गगंगा धो धो बरसूं लागली; का ा ठ र जीवनाला सुवणकळा आली; अगदी तसच ह. कु र ा बेटाला राजा शवरायाचा पद श झाला आ ण शवगंगेचा प हला शडकाव झाला, ‘या जागी बुलंद क ा बांधून वसवावा!’ या अमृतवाणीने! वा वाजूं लागल . तारवे, तराफे , हो ा, होड ांतून कु र ा बेटावर व ाड जमल. क ाचा पाया घाल ासाठी महाराज जातीने आले. पूजेच सा ह स के ल होत. प हला चरा तयार होता. महाराजांचे खास पं डतराव व उपा े ां ाबरोबर होते. परंतु ां ा मनांत वचार आला क , या ळी मु ताचा चरा बस व ासाठी याच ठकाणचा उपा ाय पूजामं सांगावयास हवा. णून महाराज बोलले क ,१

“पे असावा.”

र पूण ांत ह गत करण आहे ह कृ होतच आहे. ऐ शयास गावीचा उपा ा

महाराजां ा आ े माणे आधीच मालवण ा वेदशा संप जानभट अ ंकर व ांचेच भाचे वेदमूत राज ी दादंभट बन पलंभट उपा े यांस आणावयास माणस रवाना के ली होती. परंतु उभयता भटजी येईनात! घाब लगले! कां? ांना भय वाटूं लागल क , जर बादशाहाचे उ ा या ांत सरदार-सुभेदार पु ा आले, तर ‘ शवाजीला, याच बामणांनी क ा बांधायला मं सांगून मदत के ली,’ असा आरोप ठे वून पकडतील, मारतील, घर बुड वतील, बाटवतीलही! मग कोण वांचवावयास येईल? शवाजीराजा फार चांगला आहे, ह खर आहे; परंतु अजून राजा-रा लहान आहे. इथे मालवण ा द णेला कती तरी बादशाही ठाण अजूनह आहेत. मालवण तर कसेबसे रा ा ा सरह ीवरच आहे. इथे जी वताची शा ती काय? अस भय पोटी ध न भटज नी महाराजां ा समारंभाच पौरो ह कर ासाठी ये ाचे नाकारल. महाराजांस हे समजल, भटजी भय खातात! महाराज फार फार थोर ववेक , या गो ीने चमकले अन् उमगले ह. भटजी भय खातात ते ाभा वकच. सवसामा जनता अशीच असते. मोठे मोठे धा र ाचे, अ भमानाचे आ ण वीर ीचे वचार आ ण ेयवाद तला एकदम पेलवत नाहीत. पूण व ास आ ण भ म पाठबळ आप ा पाठीश उभ आहे, अस खा ीपूवक पट ा शवाय ती भय टाकू न उठतच नसते. आ ण दुसरी गो महाराजांना फारच जाणवली. सरह ीवर, पण रा ांत असलेली सामा जनता अजून बादशाहाला भीत आहे! ह यो च न !े रा दुबळ आहे हाच याचा अथ. सरह ीवरील आम ा जाजनांचे संसार नभय, नध ा ा भमानाने आ ण नधा , ंद आनंदाने चालले पा हजेत. काय णून भय बाळगाव ह ीपलीकडील श ूचे ांनी? ा रा ा ा सरह ीवरील लोकांचे जण अस लपत छपत, भीत भीत, श ू ा सासुरवासांत चालत, ा रा ाचे रा कत दुबळे , नादान, भेकड, षंढ आहेत णून समजाव! जे ा अंतःकरणांत आ व ास आ ण ताठ मानेचा नधडा ा भमान नमाण झाला नसेल, होतच नसेल, तर ा रा ाच आयु धो ांत आहे णून समजाव. आम ा रा ा ा सरह ीवरील माणसच काय, पण जनावरही नधा आनंदांत असायला हव . सरह ी ा अगदी रेषेवर उगवलेल गवत, अगदी नभय मनाने तेथपयत जाऊन आम ा रा ांतील लहानश वासर ह खाऊं शकल पा हजेत!

महाराजांनी रा ाची सरह आ ण कनारा बळकट कर ासाठीच तर हा नवा जलदुग बांधायचा न य के ला होता. पण हा ांचा महान् उप म लोकां ा कानामनापयत पोहोचलेला न ता. आप ाच संर णासाठी, क ाणासाठी रा कत कती झटत आहेत ह ह जेला समजलच पा हजे. ा शवाय जेत रा क ाब लचा व ास वाढत नाही. णून महाराजांनी ा भटज कडे नमं णासाठी माणस पाठ वल व नुस ा नमं णावर जर भटजी येत नसतील तर ांना ध न आण ास फमावल! जलदेवतांनो, या

रा

ाचा सांभाळ करा…..

अन् खरोखरच शेवटी दोघा भटज ना महाराजांपुढे ध न आणून दाखल कर ांत आल!१ महाराजांनी दोघा ह वेदोनारायणांचा आदर के ला व उभयता जानभट-दादंभटांस वनंतीपूवक न पणे टल,१ “तु ी ा ण. या जागी सुख प राहण. कांही शंका मनाम े न धरण. ांतमजकू र (तळकोकण) ह गत जाहलाच आहे. कांही क चत् अ लशाई कु डाळापासून मामले फ ापयत ठाण आहेत त दहशत खाऊन जातील. रा बळ होत आहे. चता न करण.”

महाराजांनी ांना अभय बोलून दाख वल. तो दवस भा ाचा. ीनृप शा लवाहन शके १५८६, मागशीष व तीया ( द. २५ नो बर १६६४) हा तो दवस. वा वाजत होत . पूजासा ह तयार होते. रा ाचे सखेस गडी महाराजांभवती बेटावर उभे होते. धमरा ा ा धमराजाचे थोर मनोगत जाणून उभयता वेदमूत नी वेदमं घोषास ारंभ के ला. महाराज तः भूमीपूजनास बसले. संक सोडला. रा ा ा न ा जलदुगाचा प हला चरा वेदां ा आ ण वा ां ा घोषांत महाराजांनी बस वला.१ एकच आनंद उसळला. सागरही थय थय नाचत होता. महाराजांनी या न ा जलदुगाचे नांव ठर वल, ‘ सधुदगु ’! जानभट व दादंभट या उभयतांस द णा द ा आ ण न ा जलदुगाचे उपा ाय कायमचच ांना दल.१ बेटावर पाथरवट, गवंडी, लोहार, कामाठी वगैरे कामगारांचा तळ पडला. शस वतळू लागले. शस? त हो कशाक रता? अहो, ाच अस आहे क , क ाच पायाजोत हनुमंता ा व देहासारखे दणकट बळकट हव ना? मग त चु ांत बांधून कस भागेल? णून शस उकळून ा ा रसरशीत रसातं पायाचे चरे बसवायचे, णजे मग ा ापुढे कोणाच ह बळ चालत नाही. सधुदगु ाची घडण सु झाली, रा ा ा दयाभवानीसाठी नवा अलंकार घडू ं लागला. पखाल नी पैसा ओतून हा जं जरा बांधावा लागणार होता. महाराजांनी सुरत कशाक रता लुटून आणली होती? तः ा उपभोगाक रता? नाही नाही, अश ! शवाजीराजा असा न ता. जकू न आणलेल, ज मनीत गवसलेल, तोर ासार ा गडकोटांत सापडलेल आ ण करवसुल तून जमा झालेल धन रा ासाठी, जार णासाठी, दानधमासाठी, रा सेवकांचे कोडकौतुक कर ासाठी वापरायच हा शवाजीराजाचा धम होता. महाराज सधुदगु ाच बांधकाम माग लावून नघाले. पुढचे मनसुबे आखून तयार होते. आ दलशाही ह ीत ांनी एकदम मुसंडी मारली. घाटावर येऊन ांनी खुदावंदपुरावर छापा घातला आ ण त लुटल. फ के ल. २ (नो बर १६६४). खुदावंदपुरानंतर महाराज शाही अमलांतील कनाटकांत घुसल. या वेळ ां ाबरोबर तीन हजार ार होते. ३ ांनी अक ात् बळीवर झडप घातली. बळी ह एक मोठ ीमंत शहर होत. इं जांना मरी नयात करावयास बळीश च वहार करावा लागे. महाराजांनी बळी ह लुटून साफ के ली. तेथील कांही लोकांना ांनी कै द क न ह नेल.े ३ ( डसबर ारंभ, इ. १६६४)

बळी उरक ानंतर महाराज पु ा तळकोकणांत उतरले आ ण वजापूरकरां ा ात ापारी पेठेवर ांनी ह ा चढ वला. ही पेठ णजे वगुला बंदर. महाराजांनी सुरत, अहमदनगर वगैरे शाही शहरां ा लुटी ा बाबत त ठे वलेल धोरणच या ह ठकाणी कायम होते. ीमंतांकडे ते थम ठरा वक माणांत खंडणीची शांतपणे मागणी करीत. जे लोक अशी खंडणी ांना देऊन टाक त असत, ा लोकांना ते मग ास देत नसत. पण जे कोणी या सरळ मागणीला दाद देत नसत, ा ीमंतांना मा ते धुऊन काढीत असत. वगु ाला ांनी हच के ल. सुरतेत गो ा वलंदेज कुं पणीवा ांनी मरा ांना कांहीही खंडणी दली न ती. महाराजांनी ह ते ा मनावर घेतल न त. कारण ांत वेळ व बळ फाय ा ा मानाने जा खच होणार होत. पण वगु ातील वलंदेज गोर ांचा माल मा ांनी सगळा लुटला. ४ शहरांतील काशीबा व संतुबा शेणवी नांवा ा दोघा ापा ांच जहाज बंदरांत उभ होत . त ह मरा ांनी लुटल .४ डचांनी णजेच वलंदेजांनी आप ा वखारीच महाराजांपासून संर ण ाव णून फ नऊ वलंदेजी व नऊ इतर शपाई ठे वले होते! ५ शहरांतील कांही अरब ापारी, थोडे ी, इतर कांही र हवाशी व वरील अठरा शपाई मळून सवानी शवाजीला त ड दे ाची वगु ात चंड स ता के ली होती!५ पण महाराजां ा झंझावातापुढे या पाचो ाच काय झाल, ते सांगायला का हवे? वगु ाची साफसफाई यथा त पार पडली ( डसबर १६६४). अपार दौलत मळाली. महाराजां ा या एकू ण धुमाकु ळाचा के वढा प रणाम झाला णून सांगावा! बादशाही मुलखांतील ठाणी, पेठा, पे ा, वखारी वगैरे ठकाणी भयंकर घबराट उडाली. आपला र णकता कोणीही नाही, ह ते लोक समजून चुकले. बादशाह आप ाला वांचवू शकत नाही आ ण शवाजीला जकूं शकत नाही हीच गो बोलली जाऊं लागली. सव ा ा ा ा त ड एकच चचचा वषय होऊन बसला, ‘ शवाजी’! ६ महाराजांब ल इं ज लोक व बादशाही मुलखांतील लोक काय बोलत आ ण समजत होते, ह फार पाह ासारख आहे. इं ज टोपीकरां ा सुरततील अ धका ाने कडवाड ा (कारवार ा) आप ा कचेरीला पाठ वलेल हे पाहा एक प . मूळ इं जी भाषेचा हदवी तजुमा असा : ७ ‘ वल ण धाडसी असा दरोडेखोर णून शवाजीची इतक ा त झाली आहे क , लोकांन अस उठ वल आहे क , ‘ ाच शरीर हवामय असून ाला पंख ह आहेत!’ ए वी तो एकाच वेळ अनेक ठकाणी कट होतो, या बात ा श तरी कशा होतात? आज तो एका

ठकाण आहे, अस खा ीलायक समजाव, तर एक दोन दवसांत तो दुस ाच ठकाण आहे, अस कळत! तर लगेच दूर दूर असले ा पाच सहा ठकाण एकामागून एक अशा त ने े अ तहतपण लुटालूट व जाळपोळ करताना तो आढळतो! यामुळे ाच नांव सवतोमुखी झाल असून, ाला भीमाच बळ आहे अस लोक मानतात. सुमार साठ एक गलबत (कांही नव बांधून व स क न) घेऊन, तो या बंदरावर (सुरतेवर) अचानक (पु ा एकदा) ह ा क न, इराण व बसरा इकडू न परत येणार गलबते लुटणार आहे, अशी ल उठ ामुळे आम ा त डचे पाणी पळाल आहे. क ेक लोकां ा मत शवाजी एवढी तयारी क न खंबायत नद तून जाऊन, सुरते माणेच अहमदाबादेची जाळपोळ व लूट करणार आहे! तो गो ाला वेढा देईल, हे आ ांला मुळीच संभवनीय वाटत नाही. एखादा स वेढा चालवीत बस ाच ा ा मनांत ह नाही. कारण ांत ाला कांही लाभ होणार नाही. बनतटबंदीच नगर धावतांपळताना जाळून लुटाव , असा अनायास मळणारा लाभ ाला नेहमी हवा असतो. तुम ापयत ह (कारवारपयत ह) तो येणार नाही. कारण पावसा ांत घोडा कवा मनु यांना तकडील वास सुखाचा होणार नाही आ ण दुसरे असे क , वजापूर ा बादशाहाने ा ावर सै पाठ वल तर ाला रकामा वेळ फावणार नाही. तथा प आपण सुर त आह , या व ासावर वसंबूं नका. शवाजी ा पाळतीवर असां आ ण वेळ येतांच सुर त ठकाण (पळून!) जातां येईल अशा तयारीने राहा, हाच आमचा तु ांला स ा आहे.’ सुरत, २६ जून १६६४. सुरते ा इं जांनी कारवार ा इं जांना शेवटचा स ा मा के वढा ब मोलाचा दला! महाराजांचा दरारा हा असा बसला होता. सुरतेचा वचका झालेला पा न, औरंगजेब तर रा ं दवस जळफळत होता. ाने सुरते ा भेदरट इनायतखानाला सुरतेतून काढू न टाकू न ा ा जागी धयासु ीनखान नांवा ा सरदारास सुभेदार नेमल होत. या न ा सुभेदारसाहेबांना, शवाजीची समु ावरील स ा समूळ न कर ाची फार तळमळ लागली होती. ाने गो ा वलंदेजी ापा ां ा कुं पणी ा डायरे रला कळ वल क , ‘ शवाजीची दयावरील स ा समूळ नाहीशी कर ाक रता तु ी खटपट करा!’ हे सुभेदारसाहेबही के वढे शूर असले पा हजेत! ते दुस ालाच सांगत होते खटपट करायला! वलंदेज डायरे रने ह लौकरच धयासु ीनला उ र धाडल, ८ …‘ह काम आ ांला झेप ासारखे नाही!’ झाले! आता काय करायच?

तळकोकणांतील वगु ाची मोहीम सर क न महाराज परत तापगडाकडे नघाले. तः एक आरमारी ारी कर ाची ांची इ ा कायमच होती. त ा तयारीसाठी महाराजांनी दयासारंगास कू म फमावला क , मालवण ा बंदरांत आपल आरमार घेऊन या. त ूव महाराज तापगडाकडे जाऊन येणार होते. मोठमो ा संकटांच.े आलेले काळे ढग पूण वतळले होते. सुवणा ा तेजाने. सृ ी ात होती. ातं ाचा सूय आता अ तबंध परा माने अ ानात तळपत होता. सूयाच तेज वाढत होत. परंतु पंचांगाची पान फडफडल . पौष म ह ा ा अखेरीस, व अमावा ेस सूयास हण लागणार, अशी नयं ाने न द के ली होती!

आधार : ( १ ) ऐपया ले. १३. ( २ ) शच . पृ. २३. ( ३ ) पसासंले १०२९; १०४३ ( ४ ) पसासंले १०२८; १०६०. ( ५ ) पसासंले. १०६१. ( ६ ) पसासंले. १०१९. ( ७ ) पसासंले. ९९६ ( ८ ) पसासंले. १०६९.

सूय हण!

कारतलबखान, नामदारखान, शाइ ेखान, इनायतखान, जसवंत सह राठोड वगैरे द ीदरबार ा सरदारांची महाराजांनी यथासांग षोडशोपचार दाणादाण उडवून दली. मोठमो ा पद ांची बा शग मर वणा ा या बादशाही पुंगवांनी असा मार खा ा क , महारा ावर शग रोखून नुसत उभ राह ाचही अवसान ां ांत उरल नाही. मैदान सोडू न पळालेच ते. ांत ा ांत इनायतखान फार धैयाचा. फार हमतीचा. तो मा मरा ांशी ंजु ायच सोडू न रणांगणांतून पळाला नाही. अ जबात पळाला नाही – कारण तो रणांगणांत कधी आलाच नाही! सुरते ा क ांत दार लावून लपून बसला! या सवाचे झालेले पराभव औरंगजेबाला अस झ बत होते. सुरतेसार ा कु बेरनगरीची शवाजी भोस ाने लूट आ ण राखुंडी के ामुळे तर तो भयंकरच चडला होता. अन् आता न ा येत असले ा बात ांनी तो चता ांत झाला होता. नवीन बात ा अशा हो ा क , अहमदनगर वगैरे म गली मुलूख शवाजीने मारला असून ांच आरमारही दयावर धुमाकू ळ घालीत आहे. अनेक म गली जहाज ाने लुटल आहेत. १ औरंगजेबाला ह पटेच ना क , द ी ा अफाट फौजेपुढ,े चंड तोफखा ापुढे आ ण अपार पैशापुढे मराठे हार जाऊच शकत नाहीत. लाखा न जा फौज असले ा शाइ ेखानाला णे अव ा चोवीस तासांत पळवून लावल! बोटे तोडल , णे बोटे तोडल ! काय हा तमाशा चालला आहे! या ग ार, बदतमीज मरा ांना चरडू नच काढल पा हजे! यांना खास तःचे तं मराठी रा हव आहे काय? कांहीही झाल तरी त नमाण होऊं देणार नाही, असा ा जग स , जबर मह ाकां ी द ी राचा न य होता. ा ा अमंगळ

न याला साथ ावयास महारा ांतील क ेक हरामखोर फतूर ाला सामीलह झाले होते. ‘बादशाही कृ पेचे उ ीदवार’ हे! मरा ां ा मदतीने मरा ांना हाणून पाडायचा औरंगजेबाने मांडलेला हा डाव फसला! सपशेल फसला! उलट म गलांसकट या फतुरांचा महाराजांनी पराभव के ला. तरी ह अजून औरंगजेबाला वाटत होत क , ह मराठी बंड चरडतां येईल. ांत कांहीच कठीण नाही. स ा ी ा दयात जागृत झालेला हा ालामुखी चूळ थुंकून वझ व ाचा य औरंगजेब करीत होता. महारा ाची ही शवश ी पैशा ा पश ा वाजवून वश कर ाचा आ ण बंदकु ा गो ा झाडू न मार ाचा आटा पटा तो करीत होता. पण तः मा जातीने महारा ांत येऊन मरा ांशी ंजु ायला तो तयार होत न ता. कारण? अफजलखान, शाइ ेखान, बाजी घोरपडे आ ण असं म गली चंड-मुंड-शुंभनशुंभांची उडालेली दैना ाला बचकवीत होती क , ग ा ह सोप नाही रे! मरा ांचे क े आ ण मरा ांन मन जकण फार फार अवघड आहे. चार फतूर मराठे तुला सामील झाले णजे अ ल महारा तुला सामील झाला अस तूं समजूंच नकोस. ंजु तू!ं पण द ीत बसून ंजु ! तू तः आलास अन् आ ाच तःची फटफ जती क न घेतलीस तर हे मराठे प ास वषाऐवजी पांच वषातच द ीपयत पोहोचतील! णून तूं तः येऊन इरेला पडू ं नकोस. द ीतूनच स गटी हालव! आ ण जे ा कधी महारा ांत येशील ते ा अशा तयारीने ये क , द ीला जायचच नाही! मरेपयत ंजु ायच! इथच मरायच! जे ा कधी महारा ांत येशील ते ा द ीचा, द ी ा लाल क ाचा आ ण म गल सा ा ाचा वसीयतनामा तयार क नच ये! औरंगजेब महारा ांत तः ये ास भीत होता यांत कांहीही शंका कवा आ य न त. परंतु आता महारा ावर सोडाव तरी कोणाला, या चतत तो होता. द ी दरबारांत माणसांचा तसा तुटवडा न ता. परंतु शवाजी ा हातून पटकन् मार खाणार नाही अन् पळून येणार नाही, असा कोणी तरी हवा होता! आ ण अशाच एका महान् परा मी सरदाराची ाला आठवण झाली, – मझा राजा जय सह! जयपूर ा कछवांह राजपूत कु लांतील हा भ पोलादी पु ष यो तेने अ तशय थोर सेनाप त होता. गंभीर कृ तीचा, भारद वागणुक चा, ौढ वयाचा, चंड अनुभवांचा, तखट शौयाचा, कु शा बु ीचा आ ण यश ी समशेरीचा हा अ ंत कतबगार राजपूत राजा औरंगजेबा ा दरबारांत न ेने मान लववून उभा होता. वया ा अव ा आठ ा वष मझा राजे जहांगीर बादशाहा ा फौजत दाखल झाले (इ. स. १६१७ म )े .

मझा राजांचे आज वय होते पंचाव वषाच (ज इ. स. १६०९). गेल स ेचाळीस वष ते म गल बादशाहीक रता शर तळहातावर घेऊन लढत होते. आजपयत उ रेस म आ शयांतील ब पासून द ण हदु ानांतील वजापुरापयत आ ण पूवस म घीरपासून प मेस कं दाहारपयत ांनी शेकडो लढायांत तलवार गाज वली होती. म गलांचा श ,ू तो आपलाच जणू साताज ांचा श ू, अशा कठोर न ेने ते ंजु ले व ंजु त होते. मझा राजांना अनेक भाषा अ ंत सफाईने बोलतां येत हो ा. फास , तुक , उदू, डगल या भाषा तर ां ा जभेवर हव तसे लव चक नृ करीत असत. राजे फार मठास बोलत. का री गुलाबा ा मुरले ा साजूक गुलकं दा माणे! गोड हसत. ां ा तलवारीची आ ण ज चे ी कु शलाई सारखीच होती. कोणताही अवघड मनसुबा अडू न पडला क , बादशाह तो मझा राजांवर सोपवून नधा असे. आ ण मग अ व ांत मेहनत – याही वयात क न मझा राजे तो मनसुबा पार पाडीत. द ीची गादी बळकव ाक रता जे ा औरंगजेबाने द ीवर चढाई के ली, ते ा जर मझा राजांनी औरंगजेबाला मदत न करता शाहजादा दारा शुकोहला मदत के ली असती, तर दारा शुकोहच द ी ा गादीवर बसला असता. परंतु मझा राजांनी औरंगजेबाला मदत के ली, णूनच तो बादशाह होऊं शकला. णजे एखा ाला द ी ा गादीवर बस व ाच व ाच रा चाल व ाच सहजबळ मझा राजां ा मनगटांत होत. -हं? मग तः मझा राजेच कां नाही तं बादशाह झाले? -शूःऽऽ! काय ह भलतच बोलण! छेः छेः! असली नमकहरामी? ा म ोह? ु देशा ा ातं ासाठी ह असल पाप! लांछना द! हीन! असल पातक करायला ते काय शवाजी भोसले होते? मझा राजांनी म गल बादशाहाला प हला मुजरा वया ा आठ ा वष के ला आ ण ते ापासून सतत स ेचाळीस वष हच त अखंड, अ वचल, अ व ांत न ेने चाल वल होत. काय सामा गो होती ही? के वढी घोर आ ण थोर तप या! अन् ामुळेच मझा राजे वैभवा ा शखरावर वराजत होते. बादशाहाची कृ पा होती. पैसा होता. राजवाडे, ह ी, घोडे, मानमरातब, मनसब सव कांही होत. हव आहे कशाला ातं ? ातं ांत एवढ तरी सुख असत का? चतोडचा तो अ वचारी राणा ताप ातं ातं करीत बसला अन् कपाळ आली गवताची गादी! मझा राजे राजपूत होते. ांचा ज अंबर-जयपूर ा सूयवंशी ाचीन राजघरा ांत झाला होता. अयो ाप त भु रामचं ाचे वारस होते ते. रामचं ांचा एक पु जो ‘कु श’ ा कु शा ा वंशाच ह घराणे. णूनच ांना कछवाह णत. णजे पाहा. के व ा तेज ी, द , भ इ तहासाची भा ां ा मागे वलसत होती. ‘ भु राजा रामचं ाचा वंशज’ असे

श उ ार ाबरोबर उ ा भारतवषाची मान आदराने, ां ा घरांत ा पाळ ांत झोपले ा ता ा पोरापुढे ह चटकन् लवावी, इतक ह मोठे पण मझा राजांना लाभल होत. पण छेः! यांत काय वशेष आहे? या हपे ा फार मोठे पण मझा राजांना लाभलेले होते. कोणते? – मझा राजे द ी ा म गल बादशाहाचे नातलग होते! मझा राजांचे आजोबा राजा भगवानदास यांनी आपली बहीण अकबर बादशाहाला दली होती. मझा राजांचे वडील, राजा मान सह यांनी ह आपली बहीण मानबाई (सासरच नांव ‘म लका शाहबेगम’!) ही नु ीन महंमद सलीम ऊफ जहांगीर बादशाह यास दली होती आ ण हीच परंपरा मझा राजांनी ह आ ापूवक सांभाळली होती. म गल सुलतानाचा सासरा हो ाच, मे णा हो ाच, मामा हो ाच महान् भा तुम ा शवाजीला तरी जोडतां आल का? शवाजीलाच काय, परंतु भु रामचं ाला सु ा ह भा जोडतां आल नसत! कारण, ाला मुलगीह न ती अन् बहीणह न ती! अन् मझा राजांची औरंगजेबाला आठवण झाली नसती तरच आ य होत. औरंगजेबाने ांना त ीफ फमा वली. मझा राजे औरंगजेबापुढे हाजीर झाले. ाने मो ा व ासाने व गौरवाने राजांवर द नची मोहीम सोप वली.१ सव पराभूत झाले णून आता मझा राजांसार ा कदीम वफादार सपहसालारवर, द नचा मुकाबला सोप व ात आला, हाच के वढा गौरव होता ांचा! मझा राजां ाबरोबर, ांचा नायब णून अशाच एका जबरद सरदाराची नेमणूक औरंगजेबाने मु र के ली. ाच नांव दलेरखान पठाण. एक राजपूत तर दुसरा पठाण. दोघेही शूर. दोघेही शेर. एक इ ंदीयार, तर दुसरा ंग. एक दलेर, तर दुसरा ुम. या शवाय दुस ा अनेक सरदारांना मझा राजां ा नसबतीस औरंगजेबाने दल. या दवशी हजरी सन १०७५ ा र वलावलचा १९ वा चं अ ानांत होता ( द. ३० स बर १६६४). मझा राजे या न ा मो हमे ा तयारीस लागले. औरंगजेबाचा स ेचा ळसावा वाढ दवस थो ा दवसांवर येऊन ठे पलेला होता. ा दवशी न ा नेमणुका, बद ा, बढ ा वगैरे गो चे कू म बादशाह सोडीत असे. मझा राजां ा नसबतीस आणखी कोणकोण ा सरदारांस ावयाच औरंगजेबा ा मज त आहे, त ठ न ांना ा वाढ दवसा ा मु तावर फमान सुटावयाच होत . औरंगजेब वषातून दोन वेळ तःचा साल गरह णजेच वाढ दवस साजरा करीत असे! एकदा श ी साला माणे आ ण दुस ांदा क ी साला माणे. यंदाचा ाचा श ी

साल गरहाचा दवस हजरी १०७५ ा र बउ ानी ा १९ ा चं ाला येत होता. या दवश नेहमी ा रवाजा माणे तो व वध मौ वान् व उपयु व ूंनी तःची भारंभार तुला करीत असे व ा सव व ू व धन दान करीत असे. औरंगजेबाचा स ेचा ळसावा वाढ दवस उगवला ( द. २९ ऑ ोबर १६६४). ा ा आयु ाला सेहचे ाळीस वष पूण झाल . आणखी कती उरल होत कोण जाणे! परंतु एकू ण एकशे पंचवीस वष आपण जगणार आह त अस तो णत असे! सव भरंवसा अथात् परमे रावर होता! ाचा आ ण जाजनांचा ह! या वाढ दवस-समारंभाचे संगी औरंगजेबाने दाऊदखान कु रेशी, राजा जय सह ससो दया, इहतशामखान, शेखजादा, कु बादखान, सुजन सह बुंदेला, जबरद खान, बा दल ब यार, बकदाझखान, मु ा या हया नवायत, राजा नर सह गौड, पूरणमल बुंदेला, क रत सह कछवाह ( णजे मझा राजांचा धाकटा मुलगा) आ ण खु दलेरखान या सवास कू म सुटले क , मझा राजां ा ल रात सामील ा! पेशखाने उभे रा हले. रसद, तोफखाना, बा दगोळा वगैरे यु सा ह व ारंभी चौदा हजार शबंदी डेरेदाखल झाली. पु ाला पोहोचेपयत वाटेने हा आं कडा फु गत जाणार होता. मझाराजे डेरेदाखल झाले. एक एक सरदार आपआप ा फौजे नशी राजांपुढे हाजीर होऊं लागला. वरील यादी शवाय कु तुबु ीनखान, उदयराज मुनशी, उ सेन कछवाह, जानीबेग, ब ी, गाझीबेग वगैरे अनेक सरदार जमा झाले. मझा राजांनी आप ा तोफखा ाक रता मु दरोगा णून एक ात सरदार घेतला. ाचे नांव नकोलाओ मनुची. हा कु ठला ाणी? हा होता म देशांतील (इटलीतील) ने ीस नांवा ा शहरांतील र हवासी. मोठा चाणा आ ण चौकस. औरंगजेबास अखेरचा कु नसात क न राजे नघाले. दलेरखान आप ा वतनावर गेला होता. तो पर र येऊन राजां ा छावणीत सामील होणार होता. दलेरखाना ा पायाशी आपला पाय कां बांध ांत आला आहे, हे मझा राजांनी पूण ओळखलेल होत. ांना सव कांही समजत होत. म गल बादशाहांक रता तःचा जीव आग त वैरला. ां ा घरांत पोट ा मुली द ा आ ण कसला ह ाग के ला, तरी ह हे बकासुर कधी ह स ायचे नाहीत कवा आप ाला ‘आपला’ समजायचे नाहीत, ह ांना पूण समजत होत. पण अस ा ु क अपे ाभंगां ा आहार जाऊन औरंगजेबा ा सेवत मा कसूर करायला ते वेडे न ते! फार दूरदश ! बादशाह आ ण परमे र यांत य चत ह फरक न कर ाइत ा

उ अन् उदा पातळीवर ते पोहोचलेले होते. शवाजीराजांसार ा कं टकाचे नदालन हच आता ां ापुढे ेय होत. मझा राजांनी द ी सोडली. लौकरच वाटत दलेरखान मझा राजांना येऊन मळाला. पुढ ा चढाईचे बेत खलले जाऊं लगले. द ीचे हे दोन रा -के तु ‘आ’ पस न सूयास ासावयास नघाले. ोधनाम संव रा ा पौष म ह ाची ही अखेर अखेर होती. अमावा े ा दवशी सूयास हण लागणार होते! ा खर तापी सूयनारायणास ह अशा संकटांना त ड ाव लागतच हं! मानवांची काय कथा? पण तरी ह आचरायचा कमयोगच. न दमतां, न वैतागतां, कौश ाने आचरायचा. स ाय करीत असताना ह संकट यायच च. ांतून देवांनाही सुटका नाही. मानवांना ह पळवाट नाही. अशा संकटांनाच मह ायाची पवणी मानायची. हणकाल ही ह पवणीच? होय! मं साधना करावयास, च एका क न तप रण-पुर रण करावयास, इ त स ीसाठी सुखोपभोगांचा ाग क न संयम शकावयास, मह ु ा करावयास हणकाल हीच पवणी. संकटकालांत खडतर न याने मळ वले ा यशाची तुलना कशाशी होईल? होऊं च शकणार नाही. आ ण ाग करावयास, दान करावयास, संग घरदारावर तुळशीप ह ठे वावयास हणकाल हीच पवणी. व दान, दान, ज र पड ास सव दान! धराचे अ दान ह! ाणदान ह! अन् ही तयारी असली क , रा -के तु कती ह बल असोत. ख ास हण लागले तरी धारातीथात उभे रा न ‘इदं अ द न मम!’ अस णत णत अ दान के ावर पूण गळलेले चं सूय ह रा -के तूं ा नर ांतून ह ां ा नर ा फोडू न बाहेर ओढू न काढतां येतात! सूयास हणाचे वेध लागले होते, तरी ह सूय स गांभीयाने माग आ मीत होता. आईसाहेबां ा मनांत इ ा नमाण झाली क , या हणकालांत खूप दानधम करावा. कशाचा? कती? पु कतबगार असला णजे हे गौण असतात. तपशील अवलंबून असतो आई ा श ावर. आई ा श ाची कमत फार मोठी आहे. ा श ाची कमत कु बेरा ा पेढीवरही ठ ं शकत नसते. ती ठ ं शकते पु ा ा अंतःकरणांत. शवबासारखा मातृभ पु ांना लाभला होता. शवबाने ां ा कती तरी इ ा पूण के ा हो ा. क लयुगा ा मानवाला श असते तर भीमा माणे आईसाहेबांसाठी ाने इं ाचा ऐरावतही

गातून आणला असता. श ा ा बाबतीत ाने आईसाहेबांना कुं ती ा पंगतीस बस वलच होत. आता ांना दानधम करावयाचा होता. आईची ही इ ा पूण कर ाक रता पृ ी ा वजनाइतक संप ी ह आईपुढे ओतावयास ाने कमी के ले नसते. पण ते अश होत. पृ ी ा वजनाइतके दान करावयास महाराजां ा ख ज ांत दौलत अजून जमलेली न ती. पण पृ ीइत ाच थोर असले ा आई ा वजनाइतक मा संप ी जगदंबे ा कृ पेने महाराजां ा शे ांत होती. ब , ठरल! आईसाहेबांची तुळा करावयाची! सुवणतुळा! सुवणतुळा! के वढी गोड क ना. के वढी र . के वढी मंगल! झाले! सुवणतुळेसाठी जागा ह ठरली. ती तर फारच उ ृ . अचूक. स ा ी ा एका उ ुंग शखरावर. ीमहाबळे रा ा मं दराजवळ. माहेर मंगलाचे औदाय या धरेचे…

ीमहाबळे राच मंदीर फार ाचीन. तापगडापासून अगदी जवळ. पण खूप उं च. (समु सपाटीपासून ४३८६ फू ट.) महाबळे र णजे महारा ाचा कै लास. येथे यंभू शव लग आहेत. महाप व ीकृ ानदी येथेच उगम पावते. एक ाच कृ ाबाईच ह माहेर नाही. या

पांचजणी स ा ब हणी. कृ ाबाई, कोयनाबाई, वेणाबाई, गाय ी आ ण सा व ी. समथ रामदास ाम चे एक श दवाकर गोसावी यांनी आप ा एका ब हरंभट नांवा ा संबं धताकडू न महाबळे रा ा मं दरा ा दु ीचे काम आठ वषापूव (इ. १६५७ अखेर) कर वल होत. ४ समथाना ह ह ान फार य होत. हरवीगार करर झाडी. खोल खोल द ा. सरळ उभे ताठ कडे. महाबळे र णजे नसगाच नंदनवन. महाबळे र णजे अनेक वध रंगीबेरंगी प ांची कल बल, नझरांची रम झम, फु लांची दाटी आ ण कं दकरवंदांची वपुलता. ा ार ावर समथ ह स होत. ां ा तभेने ा ार ावर का कौतुक उध ळल होत. कै लासनाथ ी शव महाबळे र या ार ांत यंभू कटला होता. पंच न ां ा उगमास धच ीमहाबळे राच मंदीर होत आ ण आहे. सुवणतुळेक रता जागाह योज ांत आली होती ा मं दरापासून जवळच प मेला. समथानी ापन के लेला हनुमान तथून जवळच एका छो ा मं दरांत उभा होता. महाबळे र येथील एक मोठ स ु ष वेदमूत गोपाळभट बन ीधरभट महाबळे रकर हे तर आईसाहेबांचे व महाराजांचे गु होते. ५ ते थोर सूय पासक होते. आईसाहेबां ा तुळेसाठी वपुल वपुल सोने महाबळे रावर रवाना झाल. आईसाहेबांबरोबर महाराजांचे अ ंत जुने मु ी सोनो व नाथ डबीर आ ण इतर लवाजमा शखरावर रवाना झाला. सोनोपंत डबीर आता अगदी थकू न गेले होते. पंताचे वय खूपच झाल होत. आ ण श पार वरघळली होती. द ांतले तेल अगदी संपत आल होत. महाराज सोनोपंतांना व डलांसारखा मान देत. पंतांनी आतापयत रा ाची मनोभाव अपार सेवा के ली होती. औरंगजेबाकडे ते वक ल णून ह एकदा गेले होते. शाइ ेखानाकडे ह ते व कलीसाठी गेले होते. पंत फास भाषा उ म जाणत होते. पंतांचे चरंजीव ंबकपंत हे ह रा ांत न ेने राजसेवा करीत होते. ते ह फास उ म जाणत होते. महाराजां ा अगदी बालपणापासून सोनोपंत महाराजां ा पाठीश सावलीसारखे उभे होते. सूय हणांत सुवणतुळेचा सोहळा महाबळे रास ध होणार होता, ाक रता आईसाहेबांसमवेत पंतही नघाले. महाबळे राच आवार व मंदीर गजबजून गेल. हणकाल लागला. ानादी वधी झाले आ ण एका पार ांत आईसाहेबांना बस व ांत आल. दुस ा पार ांत सो ा ा मोहरापुत ा टाक ास सु वात झाली. शा ी-पं डत तुलादान वधीचे मं णत होते. आईसाहेबांना या सोह ापे ा शवबाचच कौतुक वाटत होत. माझा मुलगा! के वढा र आ ण सं रणीय संग हा! उं चच उं च स ा ीच त वृ ा ा दत शखर आहे. तेथे त ाचीन

शवमं दर आहे. जवळच पंचगंगां ा उगमधारा खळखळत आहेत. ा ण वेदमं णत आहेत. एका पार ांत एक आई बसली आहे आ ण एक मुलगा दुस ा पार ांत जळी जळीने सोन ओतीत आहे. करा तर खरी एकदा क ना या मातृपूजेची! सो ाचे पारडे भुईला टेकल. ध ध शवबा! तूं आ ण तुझी आई ध ! आईसाहेबांची तुळा झाली आ ण नंतर थक ाभागले ा सोनोपंत डबीरांना ह तागडीत बसवून ांची ह सो ाने तुळा कर ात आली. ६ सोनोपंतांचे नांव आज अगदी साथ झाल. दो ी पार ांत भारंभार सोन होत. दो ी ह तुळा पार पड ा ( द. ६ जानेवारी १६६५). दानधम आ ण इतर धा मक कृ े यथासांग पार पडल . या वेळ मझा राजे नमदातीरापयत येऊन पोहोचले होते.

आधार : ( १ ) शचवृस.ं खं ३, पृ. ५ व २६. (२) औरंगनामा १/२, पृ. ६२; शचवृसं. खं. ३, पृ. ५; Shivaji Times P. 107. (३) आलमगीरनामा, शचवृस.ं खं. ३, पृ. २७. ( ४ ) पसासंले. १०३९. ( ५ ) सप े ११२. ( ६ ) जेधेशका. शच . पृ. २३ व ६०.

ारी बसनूर

मझा राजांची औरंगजेबावर अ ंत न ा होती. औरंगजेबाश ते अगदी एखा ा प त तेसारखे वागत होते. शवाजीचा बीमोड करा, अशी आप ा बादशाहाची आ ा आहे ना, मग के लाच पा हजे. आपले सार कौश , अनुभव, बु ी, शौय, कतबगारी पणाला लावून शवाजीच बंड मोडू न काढीन, या न याने मझा राजे नघाले ह होते. हं डया ा घाटाने मझा राजांनी नमदा ओलांडली ( द. ९ जानेवारी १६६५). आता ां ा डो ात एकच वचार सतत घोळत होता, या शवाजीला लुळापांगळा कर ासाठी कोणत श ा आ ण कोणते डावपेच वापरावेत हा. शवाजी भोस ा व आजपयत वजापुरा न आ ण द ी न जे जे कोणी उ ाद व ाद आले, ा सवाची ा शवाजीने हाड मोडू न पाठवणी के ली. कोणी घर परतले, कोणी गात पर र गेले! आ ण तच सव आठवून मझा राजेही मनांत ा मनांत सारखे दचकत होते, ‘आता आपली पाळी आली! आपले काय ायच?’ ते मनांत णत होते, १

‘ शवाजी

मोठा दरोडेखोर, मोठा रवंत आ ण मदाना शपाई. आं गाचा खासा आहे. अफजलखान आं ग मा रला. शा ाखाना ा डे ांत शरोन मारामारी के ली. आपणास यश कै स येईल?’ आ ण यश मळाव णून मझा राजांनी शवाची आराधना कर ास ारंभ के ला!१ दलेरखान पठाण मझा राजां ा छावणीत दाखल झाला होताच. दलेरखानावर फार मोठी जबाबदारी होती. दुहरे ी जबाबदारी. औरंगजेबानेच ती ा ावर टाकली होती. दुसरी जबाबदारी शवाजीचा बीमोड कर ाची आ ण प हली जबाबदारी मझा राजांवर ‘ल ’ ठे व ाची! औरंगजेबानेच ाला गु मं पाठ वला होता क , ‘सांभाळ रे बाबा! हा मझा राजा राजपूत आहे आ ण तो शवाजीही ां ाच जातीचा आहे; दोघेही एक दल होऊन

कांहीतरी फतवा- फतुरी करतील! तूं मो ा एतबाराचा खानाजाद, णून ा ाबरोबर पाठ वला आहे. शाही मसलतीस दगा होणार नाही, याबाबत तूं खबरदार राहा! मझा राजावर ल असूं दे!’१ ा औरंगजेबाक रता मझा राजे या ातारवयांतही आप ा जवाचा आटा पटा करीत होते, तो औरंगजेब असा होता. दुस ाचा व ासघात करणारी माणस नेहमीच अ ंत संशयी असतात. कपटी असतात. पण काय करायच? मझा राजांचे औरंगजेबावर फार ेम होत ना? अन् ेम ट ावर सगळ च संपतात! लवकरच मझा राजे ब ाणपुरास येऊन पोहोचले ( द. १९ जानेवारी १६६५). या वेळ एकू ण तीस हजार ार राजां ा छावण त होते. छावणी शहराबाहेर होती. ३ फौजेचा आं कडा रोज जा जा फु गत चालला होता. शवाय शवाजी ा जा त जा श ूंना आप ा छावण त एकबळ कर ाचा य मझा राजांनी सु के ला होता. वजापूरकर आ दलशाह, गोवेकर पोतुगीझ, जं जरेकर स ी, रामनगरकर व ज ारकर कोळी राजे, जावळीकर मो ांचे भाऊबंद, बेदनूरकर नाईक, बसवाप णकर नाईक वगैरे अनेक शवश ूंना ग जारायला राजांनी सु वात के ली. कु णाकडे वक ल पाठ वले होते, कु णाकडे प पाठ वली होती. मझा राजां ा छावणीत असले ा नकोलाओ मनुची, ॅ ो डी मेलो आ ण डायगो डी मेलो या तघा गो ा सरदारांना वक ल णून मझाराजांनी कांही ठकाण पाठवून दल होते. २ महाराज राजगडावर होते. ४ ांचे बातमीदार हेर रा ा ा आं तबाहेर सव वखुरलेले होते. ब ाणपुरा न फार मोठ अवजार घेऊन म गली ल र औरंगाबादेकडे येत आहे आ ण तसच त पुढे रा ावर लोटणार आहे, अशा बात ा हेरांनी टप ा. बातमीदार जीव खाऊन राजगडाकडे दौडले. महाराजांना ांनी खबरा सादर के ा,४ “जय सग मरजा राजा शी हजार ार, बरोबरी दलेरखान पांच हजार पठाण, ऐशी फौज येत आहे!” पु ा आणखी एक चंड उलटी लाट अंगावर येत होती. उल ा वा ाश , उल ा लाटांश महाराज सतत ंजु त होते. व ांती नाही. कु णाची मदत नाही. रा ापनेच त कती कठीण होत! कठीण नाही, त त तरी कसल? आ ण महाराजांची छाती ह आता ढालीसारखी टणक झाली होती! अन् नेतोजी, ता ाजी, येसाजी वगैरे मंडळी आता नगरग झाली होती! काळजी करीत बसायची अन् दचकायची- बचकायची चाल आता बंदच पडली

होती! म गलांची फौज काय ब ाणपुरा न नघालीय? मग, अजून आप ापयत पोहोचायला ा अजगराला खूप अवकाश आहे! त पयत बघा दुसरीकडे कांही साधतेय का, अशी बेडर वृ झाली होती सवाची. आ ण खरोखरच महाराज दुस ा एका काम गरीवर नघाले. ांना पूव ा अनुभवाव न माहीत झाल होत क , म गली फौजा कधी वाघा ा वेगाने येत नाहीत. ा येतात शीसार ा लु त, डु लत, डु बं त! णून पूव च योजून ठे वले ा एका ारीवर महाराज नघाले. ही ारी होती आरमारी. महाराज मालवणला आले. सधुदगु ाचे बांधकाम झपा ाने वर वर चढत होत. समु ांत रा ाच आरमार डोलत होत. नौकां ा डोलका ांवरील भगवे झडे मशालीसारखे फु रफु रत होते. मो ा नौका व गलबत महाराजांची आतुरतेने इं तजारी करीत होत . यु नौकां ा कठ ांवर साखळदंडांनी बांधले ा तोफा मगरीसार ा ‘आ’ क न बस ा हो ा. महाराज आरमारावर चढले. ठरले ा ठकाण ा बात ा काढू न आण ास गेलेले हेर बात ा घेऊन आले होते. ७ महाराजांना हेरांनी सा ा बात ा सां गत ा. महाराजां ा सांगात आरमाराचे सरखेल होतेच. आले ा बात ा ल ात घेऊन सरखेलां ा स ामसलतीने महाराजांनी ारीचा नकाशा आखला. मो ा नौका कती ाय ा, लहान गलबत कती ायच , बरोबर फौज कती ायची, नघायच के ा, कोण ा अचूक वेळ पोहोचायच, कोण ा मागाने परत फरायच वगैरे सव गो चा आराखडा आप ा आरमारी सरदारां ा मदतीने महाराजांनी आखला. हे सरदार अ ंत शूर, न ावंत आ ण आरमारी ा ा- शका ांत तरबेज होते. सव आराखडा ठरला. सुमारे सहा हजार सै , तीन मोठ जहाज व पंचा शी गलबत घेऊन नघायचे ठरल. ६ फा ुनाची ती शु तृतीया होती ( द. ८ फे ुवारी १६६५). आरमारावर मराठी फौज चढली. ५ तांडले ांनी नौकांच शडे सोडल . नाख ांनी नांगर काढल. शड टरा न फु गली. न , मरा ां ा आरमाराची छातीच अ भमानाने फु गली. सुकाणूंच चाक गरगरा फ ं लागल . आरमारा ा सरदारांनी इशारत के ली. अन् नाख ां ा दयाक ोळांत आरमाराने झडे फडकावीत सधुदगु ाची मठी सोडली. सधुदगु ा ा कु शीतून नघालेली ही प हलीची मोहीम. महाराजांची ही प हलीच दयावरची ारी. कु ठे ? कोणीकडे? बसनूर! बसनूर! बेदनूरनाइकाचे बसनूर!

गोमंतका ा द णेला कडवाड (कारवार) होत. कडवाड ा द णेला बसनूर होत. ाला कानडी लोक णत, ‘बस र’. मराठी लोक णत, ‘बसनूर’. फरंगी णत, ‘ ॅसोलोर’. कांही गोरे लोक णत, ‘बकलूर’. इं ज णत, ‘ब सलोर’. अन् मूळ सं ृ त नांव होते, ‘वसुपूर’! ह शहर अ तशय ीमंत होत. शहराचा बंदोब कांहीच नस ासारखा होता. महाराज बसनूर जकावयास चालले न ते; लुटावयास चालले होते. अन् के वळ बसनूर उरकू न परत ाचा बेत न ता तर परततांना गोकण-महाबळे राच दशन घेऊन अंको ाला ‘भेट’ देऊन आ ण कारवारची ‘पाहणी’ क न माघारी ये ाचा ांचा मनसुबा होता. सर सर पाणी कापीत, तीन मो ा नौका व पंचा शी लहान गलबत६ नघाली. ा तीन मो ा नौका ना गणीसार ा सळसळत चाल ा हो ा व त पंचा शी गलबत ां ा पलां माणे आजूबाजूने धावत होत . वर आकाश होत, खाली समु होता अन् आकाशा ा आ ण सागरा ा चंड शप ाम े महाराज होते. रा झाली. गलबतांवरचे आरमारी कं दील पेटले. ही शु तृतीया होती. फा ुनी रात होती. अव ा दोन घटकांपुरती चं के ची साथ होती. महाराजां ा संगत त, उसळ ा लाटेवरती, द न ा दौलतीच चपळ गलबत धावत होती. तकडे बसनूर मा लाखांची दौलत उशाश घेऊन झोपल होत. अगदी शांत. अगदी नवांत. अक ात् झडप घालून महाराज त लुटणार होते. होय, लुटणार होते. अगदी न पाय होता. रा ाच कती तरी कामे पैशावांचून अडत होत . तोफा तयार कर ाचा कारखाना काढायचा होता. तोफांवांचून सतत अडत होत. गो ा फरं ांकडू न तोफा, बंदकु ा आ ण उ म दा गोळा वकत ावा लागे. सव ी परावलंबीपण! ावलंबी नसेल त रा कसल? पण या कमाईसाठी पैसा आणावा कोठू न? तरीही तोफा ओत ासाठी महाराजांनी पुरंदर क ावर कारखाना काढला होता. लहान माणावर ारंभ के ला होता. ८ पण हे काम मो ा माणावर ावयास हव होत. ारी बसनूर! महाराजांची आरमारी

ारी!

सरह ीचा प ा बंदोब कर ासाठी प े क े व ठाण बांध ाची अ ंत ज री होती. तेथे कायम ा फौजा ठे व ाची फार ज री होती. कोणा ह खवासखानाने, अन् मवासखानाने उठाव आ ण रा ात घुसाव हा काय खेळ! प ा संर क शबंदी ा फ ा उ ा के ा वना सरह सुख प रहावी कशी? पण या कामासाठी लागणारा अफाट पैसा आणावा कोठू न? प म कनारा णजे रा ाचा कनारा. तो बळकटपणे आप ाच ताबीन रा हला पा हजे. कु ठले कोण फरंगे अन् लफं गे? गो ासारखी, मुंबईसारखी, दमणसारखी अन् मु डजं ज ासारखी आमचीच भूमी बळकावून आम ाच काळजांत घर क ं लागले तर रा ाला या रोगांपासून मरणाचा धोका आहे. एके दवशी यांतलाच एखादा कावेबाज इं ज हळूहळू पाय पस न सबंध रा च गळून टाक ा शवाय राहील काय? मग हे इं ज, पोतुगीझ अन् स ी, ज ीने ंजु ून ह ीबाहेर फे कायलाच हवेत. ाक रता मोठमोठ लढाऊ जहाज बांध ाची ज री होती. नवे नवे आरमारी तळ बांध ाची आव कता होती, ‘जं ज ाचे उरावरी नवा जं जरा’ उभा कर ाची नतांत नकड होती. मरा ां ा समु ावर

मरा ांचीच स ा हवी होती. कारवार, गोवा, जं जरा, मुंबई इ ा द एकू ण एक ठाण मराठी दौलत त दाखल ायला हव होत . ासाठी यु सा ह , यु नौका, सधुदगु ासारखे जळदुग हवे होते. ाक रता अपार पैसा हवा होता. पण तो आणायचा कोठू न? वजापूरकर आ ण म गल बादशाह यांची वारंवार येणारी रा सी धाड कायमची बंद पाडायची होती. न ,े या सुलतानांचे ासो ् वासच बंद पाडायचे होते! गंगा, सधु-यमुना, चंबळा, झेलम, शरयू सग ा सग ा सुरगंगा; मथुरा, काशी, याग --सगळ सगळ ी ान आ ण सगळी भूमीच मु करावयाची होती. महारा ा ा रा ाचा ज हेतूच मुळी हा होता. तीथ े सोडवावी! के वढ वशाल ! के वढ प व , उदा , उ म ेय मरा ांनी आ ण रा ाने डो ांपुढे धरल होत! या अ ंत खडतर देवकाय-पूत क रता आयु तरी पुरणार का, हाच होता. आप ा हयात त नाही झाले तर पु पूण करील, नातू पूण करील, पणतू पूण करील! पण ा प व चंड कायाचा पाया बळकटपणे घालायचा मान महाराजांचाच होता ना! पण ासाठी अपरंपार पैसा ह हवा होता. परंतु तो आणावा कोठू न? रा ाचे संर ण आ ण व ार या दो ी कामांसाठी लागणा ा पैशाची भूक फार मोठी होती. रा ांतील उ ादन आ ण ापार वाढवून पैसा मळ वण हा एक माग होता. परंतु सतत श ूं ा तावड त सापडत असले ा रा ांत उ ादन कराव कशाच आ ण ापार करावा कोण ? ेक श ू ेक ार त रा टापांखाली तुडवीत होता. राजाला आ ण जेला ता थोडी तरी मळत होती का? बादशाही फौजां ा जा ांत संसार भरडू न नघत असून ह महाराजांचे मराठे हाल सोशीत सोशीत ाण सोडीत होते, पण रा ाचा ह सोडीत न ते, हच के वढ अलौ कक महाका येथे घडत होत! पण महाका रचणारा हा महाकवी मा पैशा ा ववंचनत होता. या कायासाठी लागणारा अफाट पैसा आणावा कोठू न? हे रा ीमंत सावकारांच, ापा ांच कवा सो ाचांदी ा खाणीवा ांच न त. गरीब शेतक ांच आ ण लोहार-सुतार-कुं भारा द गावकामगारांचे ह गरीब रा होत. यां ा संसारां माणेच रा ाचा ह आ थक संसार कसाबसा भागत होता. मग सांगा, या मो ा कामांसाठी लागणारा पैसा आणावा कोठू न? लुटून! श ू ा मुलखांतील ीमंतांना, शेठसावकारांना लुटून! दुसरा उपायच काय? हो, आहे एक उपाय. कोणता? रा ाचा उ ोगच सोडणे! बादशाहा ा पदर आरामाची नोकरी प रण! छेः छेः! नामंजूर, नामंजूर!

मग लुटी शवाय उपाय नाही. ांत कांही वाईट ह नाही. हा राजधम आहे. हा यु धम आहे. ांना रा मळवायच असतील, चालवायच असतील अन् त चरंजीव करायच असतील ांना ह कत के लेच पा हजे. श ूला हैराण आ ण दुबळ कर ाचा हाच अचूक माग. अथात्, रा ाची आ थक भूक भाग व ाचा हा कांही कायमचा माग आहे, अस महाराज मानीत न ते. शेवटी ापार आ ण उ ादन याच दोन मागाचा अवलंब ते नःसंशयपण करणार होते. पण तूत वेळच मळत न ता. ांत ा ांत स ः त तही ापार व उ ादनासाठी, ज ज करण श होईल, त त ते करीतच होते. लुटी ा उप मामागे महाराजांची ही अशी भू मका होती आ ण लुटी ा बाबतीतही ांनी एक ‘नीती’ ठर वलेली होती व ती ते कटा ाने पाळीत असत. गरीब लोक, या, मुल, वृ , गाईवासर, मं दर, चचस, म शदी, दग, कोण ाही धमातील साधुसंत, धा मक ंथ वगैरे गो ना ां ाकडू न कधीही इजा पोहोचत नसे. मा गतलेली खंडणी देणा ा ीमंतांना ह ते कधी ास होऊ देत नसत. लूट पर र कोणीही सै नक तः पळवूं शकत नसे. सव लूट सरकारी ख ज ांतच जमा होत असे. ामुळे लूट करणारांना ही जाणीव असे क , ह धन आपण रा ा ा णजेच धमरा ा ा णजेच क ाणाक रता नेत आह त. रा संपली. पहाटवारे वा ं लागले. उषःकाल झाला. दवस उमलत असतांनाच मराठी आरमार बसनूर ा समु ांत घुसले.७ बसनुरांतील लोक बे शार होते. महाराजांच गलबते भराभरा कना ाला भडल . पटापट ज मनीवर उ ा पड ा. शहरांत हाक उठली, ‘मराठे आले! शवाजीराजा आला!’ आता काय लपवणार अन् कु ठे लपवणार? मरा ांनी धनदौलत गोळा कर ास आरंभ के ला. लुटीचे ढीग जहाजावर चढू ं लागले. सबंध दवसभर (ब धा द. ९ फे ुवारी १६६५) मरा ांनी सावनुरांतून स ी गोळा के ली. अपार धन हात लागले. लगेच महाराजांनी बसनूर सोडल व आरमाराच त ड गोकणमहाबळे रकडे वळ वल.६ महाराजांचा बसनूरचा डाव अपे ेपे ा ह सफाईने सफल झाला. गोकण-महाबळे र! फार रमणीय आ ण शांत शव े आहे ह. वन ी, जल ी आ ण शैल ी येथे आप ा पूण वैभवासह नांदताहेत. शवालयाला शोभावी अशीच स ता शतकानुशतके येथे नांदते आहे. महाराज गोकणास आले. नुकतीच शवरा ( द. ४ फे ुवारी १६६५) होऊन गेली होती. पण आजही पु ा शवरा कटली. शवाजीमहाराज शवा ा दशनास आले. ांनी ानपूजनदशना द वधी यथासांग पार पाडले.६

गोकणानंतर महाराज अंको ाकडे नघाले. अंको ास पोहोचले आ ण ांनी सागरी वास येथेच संप वला. ज मनीवर ा मागाने अंको ाव न कारवारला व तेथूनच पुढे रा ांत जावयाचा ांनी बेत ठर वला होता. ा माणे अंको ा न ांनी आपल आरमार पुढे पाठवून दल व तःसाठी चार हजार फौज ांनी ठे वून घेतली ( द. २१ फे ुवारी १६६५). शवाय वाटत लागतील ा न ा पार कर ासाठी, फ बारा छोट तरांड ांनी ठे वून घेतल .६ हा सव देश आप ाला लौकरच रा ांत सामील क न ावयाचा आहे, अशा ीनेच महाराज या कनारी मुलखांतून परतत होते. ाच ीतून ते एक एक गो अवलोकन करीत होते. अंको ा न ते कडवाड (कारवार) शहराकडे जाणार होते. या वासांतच होळीपौ णमा पार पडली. कारवार णजे महारा ाच शेवटच टोक. कारवार परगणा हा महारा ाचा शेवटचा परगणा. नंतर कनाटक देश सु होतो. फार सुंदर देश आहे कारवारचा. स दयाच, बु म ेच आ ण कलेच ांगण णजे कारवार-गोमंतकाचा देश. तभावंतांचा देश. सार त ा णांची येथे फार मोठी व ी. सार त णजे सर तीचे पु च. बु मान्, व ान्. मासे खाऊन बु ी सतेज झाली णे ांची! कारवार ऊफ कडवाडवर वजापूर ा बादशाहाचा अ लं होता. कारवारांतून कांही लाभ होतो क काय, ह पाह ासाठीच महाराज तकडे चालले होते. वजापूरकरांचा एक बहलोलखान नांवाचा फार बडा सरदार कडवाड सु ाचा सुभेदार होता. या वेळी मा बहलोलखान कडवाडास न ता.६ तो दुसरीकडे, णजे ब धा वजापुरास दुस ाच एका कामांत गुंतला होता. ाची आई म े ला जाणार होती, णून तची तयारी क न दे ांत तो गुंतला होता. कारवारांत इं ज ापा ांची एक लहान वखार होती. भगवे झडे लावलेले एक मोठ आरमार ांनी समु ातून जाताना पा हल. आरमार बसनूरकडू न वर सधुदगु -मालवणाकडे चालल होत. इं जांनी ओळखल क , ह तर शवाजीचे आरमार आहे! आ ण याच दवशी ा रा ी ( द. २१ फे ुवारी १६६५) ांना ां ा हेरांनी बातमी कळ वली क , खु शवाजीराजा चार हजार मरा ांसह अंको ांत आला असून उ ा ( द. २२ फे ुवारी) तो कारवारावर येणार आहे.

आता इं जांची धावपळ उडाली. शवाजीच नांव उ ारल क , इं जांना घाम फु टत असे. इं जांनाच पूव ( द. २६ जून १६६४) सुरते न, ां ाच कचेरीवा ांचे एक प आल होत. ांत टल होत क , ‘ शवाजी कारवारवर कधी येणारच नाही अस समजून वसंबूं नका. ा ा पाळतीवर असा. वेळ आलीच तर चंबुगबाळ गुंडाळून पसार हो ाची तयारी असूं ा!’१ सुरतकर इं जांचे श फळाला आले. शवाजी आला! इं जांनी भराभरा आपला माल म त ा एका ापा ा ा गलबतावर चढवला. ा ापा ाने वचन दल क , ‘तु ी सांगाल ा बंदरांत तु ांला नेऊन सोडीन, चता क नका,’ परंतु इं जसु ा चवटच. ते बंदर सोडू न गेलेच नाहीत. फ तयार त रा हले.६ याच रा ( द. २१ फे ुवारी) सुभेदार बहलोलखानाचा एक नायब सरदार शेरखान हा कारवारांत येऊन पोहोचला. ाला ांतसु ा क ना न ती क , आणखी काही तासांतच शवाजी भोसला कारवारवर येऊन धडकणार आहे! कारवारांत आ ाबरोबर सलामीलाच ा ा कानांवर बातमी आदळली क , शवाजी कारवारवर चालून येतोय! शेरखाना ा काळजाची काय उलघाल झाली असेल, त ाच ालाच माहीत! तो कांही फौजफाटा घेऊन आलेला न ता. तयारी काहीच न ती. तो आला होता, बहलोलखाना ा आईला म े स जा ासाठी गलबत ठरवून ायला. परंतु अक ात् ही भयंकर ध ड ा ा अंगावर गडगडत येत होती. शवाजीचे संकट अन् तही अचानक; णजे काय साधीसुधी गो होती काय? परंतु हा शेरखान खरोखर मो ा धीराचा, ववेक , कत द आ ण दूरदशा ह. दुसरा एखादा इनायतखानासारखा भेदरट असता, तर आ ा पावल परतच गेला असता पळून. पण शेरखान हा आप ा बापासारखा शार होता. ाने बलकु ल न डरतां रातोरात, हात असले ा सामाना नशी व माणसां नशी कारवारचा बंदोब के ला. लोकांना दलासा दला व तःच थम महाराजांकडे नरोप पाठ वला क ,६ ‘कारवार ा र णासाठी मी उभा आह. तु ी शहरास य चतही तोशीस न देता शहरा ा बाहे नच पर र पुढे नघून जाव!’ योजक

दल ु भः

महाराजांनी, यावर उलट असा नरोप पाठ वला क , ‘आपण शहर सोडू न देऊन सूड घे ास मुभा क न ावी. नाही तर इं जां ा मालाच गलबत आम ा ाधीन कराव !’६ णजे सं ांत आली इं जांवरच! शेरखानाने सव वचार के ला. ाने इं जांना महाराजांचा नरोप कळ वला. आता काय कराव, असा इं जांपुढे पेच पडला. पण शेरखानानेच तः पुढाकार घेऊन कारवारांतील सव ापा ांकडू न मोठी र म जम वली. इं जांनीही एकशेबारा इं जी प डां ा कमतीची र म दली. असा मोठा नजराणा शेरखानाने महाराजांस पाठ वला. मग महाराजांनीही कारवारास मुळीच ास दला नाही. शहराबाहेर खाडी ा त डाशी ते उतरले. तेथे दोन दवस ते रा हले ( द. २२ व २३ फे ुवारी). तस ा दवशी ( द. २४ फे ुवारी १६६५) ते कारवार न नघाले. पण इं जांना साफ लुट ाची ांची इ ा अपुरीच रा हली. ते जातां जातां णाले,६ “आमची होळीची शकार शेरखानाने घाल वली!” ११ महाराज दरवष होळीपौ णमे ा सुमारास कु ठे ना कु ठे तरी ‘ शकार’ करीतच असत. ांचा वाढ दवस ह याच दवसांत येत असे. महाराज कारवारांत असतांनाच ांना छ साव

वष लागल. शेरखानाने मा शारीने कारवारचा असा बचाव के ला. हा शेरखान कोण त आल का ल ांत? हा खान मुह दाचा मुलगा. खान मुह द कोण, त आल का ल ात? अफजलखानाने बादशाहाकडे ा ाब ल कागाळी क न ब ा साहे बणीकडू न वजापूर ा म ा दरवाजांत ाला भर र ावर ठार कर वल ( द. १० नो बर १६५७), तो, तो शहीद खान मुह द. शेरखान हा अ तशय ामा णक, वचनाला जागणारा, लाच न खाणारा व पैशा ा हशेबाला चोख होता.६ बादशाह त अस उदाहरण णजे भांगत तुळसच! महाराज कारवार न पायवाटेने भीमगडास आले. भीमगड आहे खानापूर ा नैऋ ेस आठ कोसांवर. तेथे कांही काळ मु ाम क न ते राजगडास जावयास नघाले. कारवार आ ण कारवार परगणा रा ांत असलाच पा हजे, ही महाराजांची इ ा होती. महारा ाचा संपूण प म कनारा आप ाच ता ांत ठे व ासाठी ांची जी धडपड सतत चालू होती, तच मोल के वढ मोठ होत! आरमार आ ण कनारा यांचे साम जाणणारा म युगीन भारतांतील हा प हलाच ा. आरमाराकडे आ ण कना ाकडे दुल के ल, तर महारा ाचे रा कोणातरी आरमारवा ा श ू ा घशांत जाईल ह ांनी प े ओळखल होत. कारवारप ी न जकू न ायचीच असा न य ां ा मनांत या ारीमुळे अ धकच बळावला. लवकरच (माच ारंभ, १६६५) महाराज राजगडावर आले आ ण एक दुःखद बातमी ांना समजली. सोनोपंत डबीर माघ व पंचमीस ( द. २५ जानेवारी १६६५) वारले! १२ रा ा ा कारभारांतील आणखी एक वडीलधारे माणूस गेल. पंतांनी महाराजांची आ ण रा ाची अगदी ज ापासून सेवा के ली, परदरबारांत वक ल णून ांनी कामे के ल होत . अपस लेखनांत पंत कु शल होते. वेळ संगी ते महाराजां ा हताक रता, ां ावर रागवत ह. ९ ांना उपदेश ह करीत. १० ो ाहन ह मो ा भावी श ांत देत.१० महाराज ह ांना व डलांसारखा मान देत. राजगडावर पंतांचे घर होते. ांचे पु ंबक सोनदेव डबीर हे ह व डलां माणेच शार वक ल, मु ी स ागार, न ावंत सरदार, कु शल अपस लेखक व व ासू जवलग णून रा ा ा उ ोगांत थमपासूनच महाराजांना सामील झालेले होते. मृ ुसमयी सोनोपंतांचे वय शी ा आसपास असाव.

आधार : ( १ ) सभासदब. पृ. ३६. ( २ ) STO-DO-Mog., 11/144; Shivaji-Times. 105. ( ३ ) पसासंले. १०३२. ( ४ ) सभासदब. पृ. ३७. ( ५ ) शच . ५१. ( ६ ) पसासंले. १०४४. ( ७ ) सभासदब. पृ. ६८. ( ८ ) पसासंले १०५३. ( ९ ) शवभा. १६/१७ इ ा द. ( १० ) शवभा. १६।४२ ते ४५. ( ११ ) पसासंले ९९६. ( १२ ) शच . पृ. २३.

क

े पुरद ं र

मझा राजे जय सह ब ाणपुरा न औरंगाबादेस दाखल झाले ( द. १० फे ुवारी १६६५). बादशाहजादा मुह द मुअ म हा शाइ ेखान परा झा ापासून द नचा सुभेदार या ना ाने शहरास राहत होता. द न सु ावर ाचा अ ल होता आ ण ा ावर दा चा अ ल होता! ामुळे एकू ण कारभार झकास चालत असे! मझा राजे आले. ांनी शाहजा ाची आदबीने भेट घेतली १ अन् ांनी स ा-नजर बआदब पेश के ली. शहरास राजांचा मु ाम चार दवस होता. शहरास णजेच औरंगाबादेस. या दवसांतही राजे पुढ ा मो हमेच काम करीत होते. नंतर शाहजा ाचा कू म घेऊन ते शहरा न पु ाकडे नघाले ( द. १४ फे ुवारी १६६५). या वेळी महाराज बसनूर न परतत होते. म गली झ ाखाली मझा राजे सव शवश ूंना गोळा करीत होते. चं राव मो ा ा भाऊबंदांस ांनी बोलावून आण ासाठी खास माणस पाठ वल होत . २ अफजलखानाचा मुलगा फाजलखान यास ह प ल हल होत क ,२ ‘बापा ा मरणाचा सूड शवाजीवर उग व ासाठी तू म गली छावणीत दाखल हो!’ णजे मझा राजांना अफजलखाना ा सूडाची तळमळ ा ा पोरापे ा ह जा लागली होती! ांनी औरंगजेबाकडे ह एक अज अ ंत गु पणे या वेळ पाठ वला होता. फास भाषेतील या मूळ अजाचा हदवी तजुमा असा :३

‘…..सै

ांतील लोकांच बरवाईट करणे सेनापती ा हाती हव. ांना ब से देण, श ा करण यांतील कांहीच अ धकार मा ा हात नाहीत. बद ा, नेमणूका, बढ ा वगैरे अ धकार ह शाहजा ां ाच हात आहेत. तरी हे सव अ धकार व जहा ग ा दे ाचा अ धकारही मा ाच हात असावा. णजे सवाची शडी मा ा हाती राहील व मनासारख काम क न घेता येतील. ह करण आपणांस जर मंजूर नसेल तर, ह प गु ठे वाव. नाही तर माझा आब जाईल!’

णजे सव सै नकांची व सरदारांची शडी आप ाच हातांत ठे व ाची मझा राजांची इ ा होती. अन् ती शडी हाती येण काहीच कठीण न त. परंतु दाढी हात येण मा फारच कठीण होत. सवावर जरब ठे वूं पाहणा ा मझा राजांची दलेरखानावर मा फारशी जरब चालत न ती. मतभेदास ारंभ झालाच होता. मझा राजांच मत होते क , आपण थम शवाजीचा मोकळा मुलूख काबीज करावा. ा ा ड गरी क ांवर अ धा , दा गोळा वगैरे रसद जाण बंद पाडाव णजे मग ड गरी क ेही आपोआप शरण येतील. आपण ड गरी क े ह े चढवून जकू न घे ा ा नाद लागल तर यश येण महा कठीण आहे. ४ धम न ांची अधमसाधना…..

यावर दलेरखानाच णण अस होत क , शवाजीचे सव बळ ा ा ड गरी क ांतच साठवलेल आहे. आपण ाच क ेच जकू . मग शवाजी जाईलच कु ठे ?४ हाताश असले ा अफाट फौजे ा, तोफाबंदकु ां ा आ ण दा गो ां ा साम ावरच हे दोघे हजण क ना उभारीत होते. खर णजे दोघांनाही महाराजां ा आ ण मरा ां ा साम ाच वम आ ण मम कळलेल न त. मरा ांचे क े आ ण देश

बळकावून का ह बंड वझणार होत? दगडाध ां ा क ांत अन् मातीरेती ा देशांतच के वळ मरा ां ा बंडाचे बळ होत काय? आ ण तेवढे जकले णजे ह बंड वझणार होत काय? जे बंड महारा ा ा अंतःकरणांतच भडकल होत, त या दलेरखानाला अन् मझा राजांना कस जकता आल असत? अन् लत अंतःकरण बंदकु ा गो ांनी व आ मषांनी जकतां येत नसतात. गो ां ा व आ मषां ा वषावाने हात लागल च तर त श हदांच प व ेत आ ण फतुरांच जवंत ेत! अंतःकरण न !े मरा ांच बंड होत, त अ तेच बंड होत. या अ तेची ओळख दलेरखानाला आ ण मझा राजांना झालेली न ती. ांना वाटत होत, मरा ांशी यु णजे के वळ दगडां ा चार भताडांश यु ! चार वीत भूमीश यु ! अन् आधी क े जकायचे, क आधी मुलूख जकायचा या मु यावर मतभेद झाला आ ण मझा राजांना नमत ाव लागल! दलेरखानास दुख वले तर औरंगजेब काय णेल ही काळजी व भय कळत नकळत राजां ा मनांत होतच. शहरा न मझा राजे लौकरच पु ांत दाखल झाले ( द. ३ माच १६६५). या वेळी महाराजा जसवंत सह राठोड याचा तळ पु ांत होता. सहगडाखाली मरा ां ा हातचा मार खा ापासून तो पु ालाच तळ देऊन ह र ह र करीत बसलेला होता. ाने महाराजां व अ जबातच हालचाल के ली न ती. मझा राजां ा ाधीन पु ाचा अंमल देऊन टाकू न जसवंत सह पु ा न द ीस नघून गेला ( द. ७ माच १६६५). शवाजीमहाराजां व आप ाला यश मळाव णून मझा राजे द ी न नघा ापासून त व अनु ान करीत होते! ५ मोठमो ा ा ण पुरो हतांनी ांना स ा दला होता क , ‘देवी योगी अनु ाने कराव णजे यश येईल.’ यावर मझा राजांनी तर को टचंडीचे होमहवन आ ण अकरा कोट शव लगाचन कर ाचा संक सोडला! उगीच कमतरता नको! ते पुरो हतांस णाले,५ “हमारी ा हश पूरी होनेके लये पहले को टचंडी और बादम ारह को ट लगाचनक ज़ रत है। इसके सवाय बगलामुखी कालरा ी देवीके जपानु ानका भी इ जाम करो।” मझा राजांनी देवी संतु ावी णून खूप खच क न यथासांग होमहवन के ल. पूणा त अपण के ली. लगाचनांची सांगता के ली. दान दल . द णा द ा. संतपण के ल. इ ा एकच! या बंडखोर शवाजीचा पाडाव ावा आ ण ा ा रा ाची पूणा त आप ाच हातून पडावी! तो शरण यावा! शवाजीचा आ ण शवरा ाचा पराभव कर ाक रता मझा राजे शवश ीची आराधना अन् अनु ान करीत होते. ध ! मझा राजे धा मक होते. तःस

धम न समजत होते. पण धम णजे काय, हेच बचा ांना समजल न त. नाही तर धमाचा उ ेद कर ासाठ खां ावर तलवार घेऊन उ ा रा हले ा कदनकाळ औरंगजेबासार ा रावणाला यश मळवून दे ासाठी शवाजीराजासार ा रामचं ावर ते कशाला चालून आले असते? खरोखरच मझा राजांना ह समजत न ते क , औरंगजेबाला यश मळवून दे ासाठी आपण ा आ दश ी देवीची व शंकराची उपासना करीत आह त, ा भवानी-शंकरावरच घणाचे घाव घालावयास हा औरंगजेब स झालेला आहे आ ण आपणच ाचे हात बळकट करीत आह त! पण एवढा वचार करील, तर तो राजपूत कसला! परंतु एक ा बचा ा मझा राजांना दोष कशाला ायचा? उ ा भारतवषात असे हजारो आ ण लाखो मझा राजे वावरत न ते काय? न ,े या भूम त मझा राजेच सतत ज ावेत हाच नसग नयम झाला होता. शवाजी ज ाला येण, हा के वळ अपघातच! भारतवषाचा हजार वषाचा इ तहास णजे या मझा राजांचा इ तहास! ां ा आ घातक अनु ानांचा इ तहास! मझा राजांनी दलेरखाना ा वचारास अखेर मंजुरी दली आ ण शवाजी ा क ांना वेढे घालायचा बेत मुकरर के ला. प हला क ा नवडला पुरंदर! रा ांतील एक अ ंत तोलदार, बुलंद, बांका क ा. गड पुरंदर. पु ा ा आ ेयेस बारा कोसांवर. शवाय रा ा ा इतर भागांत ह आप ा फौजा पाठवून मराठी मुलूख मुगाळून काढायचा मनसुबा मझा राजांनी आखला. ांनी आप ा अनुभवी बु ीने रा ावर चौफे र ह े चढ व ाची व जागोजाग ल री तळ बस व ाची योजना तयार के ली. पुणे, लोणी, लोहगडपायथा, जु र, सुप, शरवळ वगैरे ठकाण ांनी ठर वल . एकं दर सवच योजना ( दलेरखाना ा आ हाला मान ावा लागून ह) ांनी अ ु म आख ा यांत शंकाच नाही. आप ा यु कौश ाचा एक उ ृ दाखला ांनी इ तहासांत न दवून ठे वला ह अगदी न ववाद. इत ा कौश ाने रेखीव योजना आखून, सहसा न चुकणारे अंदाज बांधून, ेक गो ीत श अगदी कर ा नजरेने राखून, ठरले ा गो ी ठरले ा योजने माणे पार पाडणारा व सव दूरदूर ा हालचाली ह जरबेने घडवून आणणारा हा एक जबरद कतृ ाचा मुर ी सेनाप त होता. दलेरखानाचा पायगुंता जर मझा राजां ा पायात नसता, तर ांनी या हपे ा भावाने आप ा ज जात नेतृ ाची, मु े गरीची, शौयाची, क क योजनांची आ ण आदश सेनाप त ाची पुरेपूर ओळख या ह वेळी इ तहासाला क न दली असती. एक गो अशी होती क , महारा ा ा ड गराळ देशांत, येथ ा महा चवट, महा अकट आ ण महा बलंदर मरा ांश आ ण ां ा ग नमी का ाश ंजु ायला, के वळ इतर फार

गाजलेला, चंड परा मी अन् अ त चंड अनुभवी सेनाप त पुरा पडेलच अशी काही ह खा ी नसे. शाइ ेखानासारखी आ ण अफजलखानासारखी कती तरी बडी बडी मंडळी या मरा ांनी आ ण स ा ीने कु ठ ा कु ठे उधळून लावली. हा स देश णजे खरोखरच अस देश! येथे उगीच कोणी प हलवान गरी गाज व ाची घमड मा ं च नये, अशी त होती. हे सव ल ांत घेऊनच मझा राजांनी आपल ल री धोरण आखल होत. खरोखर मझा राजा फार मो ा यो तेचा सेनाप त होता ह आपोआप स झाल. आप ाच एका भावाश , शवाजीराजाश झगड ासाठी मझा राजे आपल कतृ पणाला लावीत होते, एवढच दुदव होत! मो हमे ा आराख ा माणे मझा राजांनी सै ा ा व सरदारां ा हालचाली कर ास ारंभ के ला. कु तुबु ीनखाना ा हाताखाली सात हजार फौज देऊन ाला जु र ा बाजूस रवाना के ल. जु र ते लोहगडपयत ा मावळांत फरते रा न ग ठे वावी व लोहगड ा त डावर यो जाग आपले ठाण ठे वून तेथे तीन हजार ारांची शबंदी कायम ठे वावी असा ांनी ाला कू म दला. ६ पु ांत इहतशामखानास फौजेसह ठे वल. ा ा दमतीस रणदौलतखान, बीरमदेव ससो दया, झा हदखान, जान नसारखान, ाजा अबुल मका रम वगैरे सरदार व चार हजार ार दले.६ आ ण याच माणे पौड खोर, कयात मावळ, भोर मावळ, खेडबे ारे, कानद खोर, गुंजण मावळ वगैरे रा ा ा भागांत हजारो घोडे ारां ा फौजा मझा राजांनी रवाना के ा. ७ तः मझा राजे आ ण दलेरखान पठाण पुरंदर क ाकडे पु ा न कू च क न नघाले७ ( द. १५ माच १६६५). वाटत लोणी-काळभोर ह गांव लागल. तेथे सयाजी व हणमंतराव या दोघांना तीनशे ार बकदाज हशम दमतीस देऊन ठे वले व पुढे कू च के ल. ते खूप जोरा ा गतीने चालले होते. परंतु अफाट फौज, तोफखाना, यु सा ह व इतर सामानसरंजाम बरोबर अस ामुळे ांची ग त शाइ ेखानापे ाही मंद होती. पु ापासून राजेवाडी ा जवळपास पोहोचावयास मझा राजांना पंधरा दवस लागले! अंतर फ पंधरा कोस! ( द. ३० माच १६६५). मझा राजांची आघाडी खास दलेरखानाने सांभाळली होती. आता तो चंड अवघड पुरंदर क ा सात कोस दु न दसूं लागला. खान उ ुक झाला होता गडाचा गळा पकडायला. मझा राजांनी खानाला तोफखा ासह व फौजेसह पुढे सासवडकडे रवाना के ल.६

येथून सासवड फ एका मजलेवर होत. येथे भुले रा ा ड गरांतून पुणे ांतांत उतरावयास एक खड व घाटाची वाट होती. ा वाटेने मझा राजे क पे ठार ांतांत उतरले. दलेरखान पुढे रवाना झाला होता. तो सासवडला पोहोचला व तेथेच मु ामासाठी चांगली जागा शोधू लागला. एव ात एकदम गडबड झाली. धावपळ उडाली. खान आ याने पा ं लागला. झाल तरी काय? मराठे आले! मराठे आले! खरोखरच महाराजां ा मराठी टोळीचा अक ात् खानावर छापा आला. म गलांवर धाड पडली. कापाकाप, आरडाओरडा सु झाला. पण खानाने लगेच आपली फौज एकवटून मरा ांवर उलट ह ा चढ वला. साधली तेवढी कापाकाप क न मराठे पसार झाले!६ कोठू न आले? कु णास ठाऊक! कोठे गेले? कोणास ठाऊक! दलेरखानाला प हली सलामी मळाली! दलेरखान ां ा पाठलागावर दौडत सुटला. ा ा हात कोणीच लागले नाही. परंतु तरीही ाने थेट पुरंदरचा पायथा (सासवडपासून अडीच कोस) गाठला. पुरंदरावर ा व व गडावर ा मरा ांना श ूची फौज गडा ा रोखाने दौडत येतांना दसली. दो ी गड शार होतेच. भराभरा तोफा-बंदकु ा ठास ा गे ा, डाग ा गे ा आ ण एकच सरब ी सु झाली.६ सवालाआधीच जवाब कडकडू ं लागले. तरी ह खानाने माघार न घेतां गडा ा पाय ाशी तळ ठोकला.६ ाने मझा राजांस नरोप पाठ वला क , मी सासवडास मु ाम न करता थेट पुरंदर ा पाय ाशी पोहोचल आहे६ ( द. ३१ माच १६६५). पुरंदर ा यु ास अशा रीतीने तडकाफडक एकदम सु वात झाली. म गलांचे सै गडाखाली जमूं लागले. मझा राजांनी ताबडतोब क रत सह, राजा राय सह, कु बादखान, म सेन, इं मण बुंदेला, बा दल ब यार इ ादी सरदारांस तीन हजार ारांसह गडाकडे रवाना के ले. पुरंदर व व गड या दो ी क ां ा वे ास कु मक कर ाचा कू म ह ांनी दला. या ारां ा पाठोपाठ तोफखाना, मोचबंदीच सामान व बेलदार ाने रवाना के ले. धुळी ा लोटांतून हा सव फौजफाटा पुरंदराकडे दौडत नघाला.६ मझा राजांनी क पे ठारांतील सु ा ा ठा ावर शझाखान, हसनखान, जौहरखान, जग ह वगैरे सरदारांस ठे वल.७ दुस ा दवशी मझा राजे सासवडास पोहोचले व पुरंदर आ ण सासवड यां ा दर ान नारायणपेठेजवळ ांनी आपला शा मयाना उभा के ला.७ मझा राजांची डाक द ीला सतत जात होती. द ीची ह येत होती. ते येथून औरंगजेबास वारंवार लहीत होते क , ८

ा कामासाठी मी आल आहे, ा कामापुढे रा ं दवस एक ण ह व ांती कवा शांतता मला मळत नाही.’ ही गो अ रशः स होती. अ व ांत मेहनत क न आमच रा उद् के ाखेरीज आम ाच लोकांना व ां त कोठू न मळणार? मझा राजे आणखी अस ह आप ा यजमानास लहीत होते क , १० ‘कोकण कना ा वषयी शवाजी अगदी नधा आहे. या वेळी जर गुजराथेकडू न एखाद आरमार ा ा कोकण कना ावर येईल तर शवाजी ा मुलखांतून आपणास खूप लूट मळे ल.’ औरंगजेबा ा उ षाची व क ाणाची के वढी ही तळमळ! खरोखर म गल बादशाहांवर नः ीम ेम करावे राजपुतानीच! द ेम! आ ण क यांशी वैर ह करावे राजपुतांनीच! अ वैर! जाळून पोळून राख करतील. के लीच! मझा राजांनी रा ांतील गाव ा गाव आप ा फौजा पाठवून जाळून भ सात के ल . क पे ठार उजाड झाले. या न ा संकटाने रा ाची जा भाजून नघूं लागली. बायका पळवून ने ास ारंभ झाला.७ गाईवासर हाक त, मारीत नेल जाऊं लागली.७ सापडतील तेवढे पु ष ह कै द क न नेले जाऊलागले.७ धा वैरण-अहो सव च धुऊन नेऊन वर आग लाव ावर काय उरणार? कोळसे! भु रामचं ांचा वंशज, राजपुतांचा कं ठम ण, धम न , त मझा राजा जय सह आप ाच बांधवां ा रामरा ाची धूळधाण करीत होता. औरंगजेबाला महारा ाचे रा मळवून दे ाक रता शवरा ावर आगीचा अ भषेक करीत होता आ ण भवानीशंकरापुढे को टचंडी ा होमांत तुपा ा धारा ओतीत होता! शवाजीमहाराजां ा अंतःकरणाची तळमळ माशासारखी होत होती. ‘ ीच रा ! ीवर भार घातला आहे! तचे च ास येईल त ती करील!’ असे उदगार ् कळवळून महाराज काढीत होते.५ गे ा पांचशे वषात उ र हदु ानात घडू शकले नाही ते द ण हदु ानांत घडवून दाखवाव आ ण सदाचारा ा, सुसं ृ ती ा आ ण मानवते ा या रानटी वै ांना ां ा उ सहासनाव न तंगडीला ध न खाली ओढाव, अशी चंड मह ाकां ा महाराजांनी आप ा सह दयांत धरली होती. पु ष य ांची पराका ा मांडली होती. मरा ां ा खोप ाझोप ांतून फु ल ा जवानीचे हजारो जवान या महाप व धारातीथात ‘जय भवानी! हर हर महादेव!’ अशा आरो ा ठोक त उ ा घेत होते. महाराज आ ण महाराजांचे सखेस गडी या थोर पु कायात, देवकायात, धमकायात आ ण लोककायात आप ा आयु ाचा य करीत ‘

होते – आ ण मझा राजे? ते रा ांतील गोरगरीब शेतकरी मरा ां ा झोप ा जाळीत होते! हजारो अडचण ा व संकटां ा अ लयात ह ालेवर ार होऊन महाराज छातीवर मूठ आपटीत सुलतानांना बजावीत होते, ९ “पृ ीचा भार नाहीसा कर ासाठीच मी ज ाला आलो आहे! मा ा भूमीच संर ण करणे माझ कत च आहे! आ ण ते बजाव ास मी कधी ह चुकणार नाही!” पुरंदरगडा ा पाय ाश म गलांचा चंड पसारा पडला. दलेरखानाने तर आ ा आ ाच गडावर ए ार के ला. पण गड काय असा ढसाळ ढेकळांचा होता, क जो खाना ा प ह ा ह ाने ढासळावा? गडावर म गलांची फौज चालून आ ावर वर ा मरा ांची लगीनघाई उडाली. आजपयत आले ा संकटां न हे आजचे संकट फार जबर होत. जकडे पाहावे तकडे घोडे ार, सांडणी ार, मोठमो ा तोफा, ह ी आ ण पायदळ. गडा ा पाय ापासून नारायणपेठेपयत पसरले ा पांढ ा रा ा, तंबू आ ण शा मयाने गडाव न दसत होते. जणू क बडी ा अं ांच टरफलच! गड खूप उं च. (समु सपाटीपासून ४५६४ फू ट आ ण ज मनीपासून २५०० फू ट उं च.) गडाव न खाली पा हल क , ह ी दसावा शी ा रेडकाएवढा! अन् माणस दसाव त करंगळीएवढ ! मझा राजांचा हा फौजपसारा पा न आ ण दलेरखानाचे गडावर चालू झालेले ह े पा न गडावर ा ग ां ा चेहे ावर भयाची सुरकु ती ह दसत न ती. गड आ ण गडी आप ा इ ीस तो ांतच उभे होते. पुरंदरगड फार मोठा. वयाने, अंगा पडाने अन् क त ने ह. पुरंदर णजे इं ! देवांचा राजा! कु बेरा ा धनदौलती न फार मोलाची दौलत गडावर होती. हरे-मोती-सोन न ;े माणस! गडाच र ण करणार माणस. गडा ा सर दरवाजावर रा ाची ढाल उभी होती. ढाल णजे झडा. झडा णजे भगवा झडा. याच ठकाणी शेप ास काळीकु माणस हातांत भाले, तलवारी अन् कु ाडी घेऊन गडाखाल ा ग नमाकडे रे ासारख रोखून पाहत होती. अंगाबां ाने त लोखंडासारख होत . गड, गडावरचा भगवा झडा, महाराज आ ण क ेदार यां ाब ल या मंडळ ा काळजांत अपार ीती आ ण अभंग भ ी नांदत होती. ही मंडळी जातीने महार होती. पुरंदर रा ांत दाखल झा ापासून हा सर दरवाजा आ ण ा ावरचा भगवा झडा सवा ी ा कुं कवासारखा ही मंडळी सांभाळीत होती. हे लोक जातीने महार होते,

णून ांना कु णी हेटाळीत नसे, कु णी फे टाळीत नसे. महाराज गडावर आले क ांना प हला जोहार-मुजरा झडत असे या मंडळ चा. महाराज ह ांचा मान ठे वीत. ांना कधी कोणी ‘काय रे महारा’, णून हणवल नाही. सगळे णत, ‘या नाईक’, ‘बसा नाईक’, ‘जेवा नाईक.’ सर दरवाजापाशीच या नाईकमंडळ ची कु ळदेवता ‘ल ीआई’ अंग शदूर माखून एका कोना ांत ठाण मांडून बसली होती. पुरंदर ा सर दरवाजाचा घाट आ ण थाटमाट मोठा देखणा होता. ाची शोभा वाढली होती वर ा भग ा झ ामुळे आ ण घडीव देहा ा नाईक जवानांमुळे. सर दरवाजा गडा ा बाले क ावर होता. गडा ा तटाकोटांवर असेच काळे काळे शार पोलादी पुतळे ग घालतांना दसत होते. ह ीबु जावर, फ ेबु जावर, शद ाबु जावर सव च हे जवंत पुतळे टेहळणी करीत होते. ही माणस होती को ांच आ ण रामो ांच . पुरंदराची ही फार मोलाची लेण -भूषण बर! गड पुरंदर कोणाचा? गड महारांचा, को ांचा आ ण रामो ांचा. मग गडकरी कोणीह का असेना जातीने. या कोळी-रामोशी-महारां ा मांडीवर डोक ठे वून गडाने खुशाल झोपाव. ांत ह दगा नाही ायचा. शद ाबु जाचे बांधकाम वारंवार ढासळूं लागल ते ा येसाजी नाईक च े याने आपली सून व मुलगा जवंतपण या बु जांत पुरल! या मंडळ चा पुरंदराश असा हाडामासांचा संबंध होता. पुरंदरचा इ तहास णजे या सव नाइकांचा इ तहास. पुरंदर क ाचे दोन भाग आहेत. एक भाग णजे बाले क ा (उं ची पाय ापासून २५०० फू ट) आ ण दुसरा णजे माची पुरंदर (उं ची पाय ापासून २१०० फू ट) या माच तूनच सरळ उभा असा एक ड गर वर चढत गेला आह. ाचच नांव बाले क ा. बाले क ा तर फारच बळकट. सव बाजूंनी भतीसारखे ताशीव कडे. वर जायला फ एकच वाट. ा वाटे शवाय इतर बाजूंनी कु णी ह चढू ं शकत न त, कु णी उत ं शकत न त. छातीच न ती! तेथून खाली उतर ाची ह त फ पावसा ा पा ांत होती. त मा थेट व न खाली उडीच घेत होत. बाले क ाला बळकट तटबंदी होती आ ण एकच मु दरवाजा होता. तोच सर दरवाजा. एकदा हा दरवाजा बंद झाला क बाले क ाची दांतखीळ उचकटण कठीण. गडासारखा गड पुरंदरच. दरडीवरती दरड, क ावरती कडे, ा ावरती कपार, कपारीला धार, धारेवरती कोट, कोटा ा आं त माची, माची ा आं त बाले क ा, बाले क ाला चोवीस बु ज, चोवीस बु जांत शद ा बु ज. बु ज टेकला होता आभाळाला, आभाळांत भर भरत हो ा घारी अन् बाले क ावर तळपत हो ा तखट तलवारी. आभाळांत ा घारीइत ा

तखट नजरेने बाले क ावरचे मराठे ग नमावर पाळत ठे वीत होते. मराठे ? इथे महार होते ना? होय, महार णजे मराठे च! भग ा झ ाखाली उभा राहील तो मराठाच. भग ा झ ासाठी लढेल तो मराठाच. मग तो महार असो, ावी असो, भु असो, मुसलमान असो, मांग असो वा ा ण असो! तो मराठाच! अ ल मराठा! अन् औरंगजेबा ा झ ाखाली उभा राहील तो म गलच! मग तो राजपूत असो, ा ण असो, रामाचा वंशज असो, नाही तर बृह तीचा जावई असो! तो म गलच! गड हा असा दणकट. गडाचे राखणदार असे बळकट. यावेळी पुरंदरचा क ेदार तरी कोण होता? ह मा इ तहासाला नाही ठाऊक. कोण असेल कोण जाणे! पण ा माणसाची करामत फार मोठी. ाचे नांव-गाव कु ठ सापडत नाही. पण कळे लच आता ाची हमत. महाराजांनी पुरंदरावर म गली फौजा ह े चढवणार ह आधीच ओळखून आप ा एका सरदारास पुरंदरावर नामजाद के ल होत. आपली नामजाद मराठी फौज घेऊन हा नामजाद सरदार आधीच गडावर येऊन दाखल झाला होता. काय सांगूं राजांनो, या सरदाराची क त? ाची क त के व ासारखी, दव ासारखी मराठी मुलखांत घमघमतीय. शा हरां ा डफावर दणदणतीय! चं राव मो ांशी लढताना जावळीत महाराजां ा हाती हे समशेरीच पात आल. महाराजांनी हाती घेतले. दुधारी! वाकणार नाही क मोडणार नाही, अशी याची आबनालतहनाल. मो ां ा नाद लागून हा अजुन धमा ा व लढत होता. महाराजांनी मायेने ाला हात धरला. महाराज ाचे शौय पा न खूष झाले. असा माणूस रा ांत हवाच. या ा समशेरीला तुलना नाही. हा तःची आ ण रा ाची क त डं ावर चढवील, असा वचार क न महाराजांनी ाला रा ा ा दौलत त ये ाचे आवाहन के ले. आ व के ला आ ण ाने ह महाराजांचा आ व मानला. ाच नांव मुरार बाजी देशपांड.े महाराजांनी लगेच मुरार बाजी ा अंगावर सरदारीचा शेला पांघरला. मुरार बाजी ा जीवनाचा ओघ शवगंगत सामील झाला. यावेळी मुरार बाजी ा सरदारीची परी ा होती. आता या दलेरखानासंग कसा ंजु ूं याचा वचार ा ा डो ांत घोळत होता. पुरंदर ा सांगाती पुरंदरचा धाकटा भाऊ बसला होता. ाच नांव व गड. व गडाचच दुसर नांव माळ अस होत. पुरंदरपे ा व गडाची उं ची थोडी कमी होती. णजे अस क , व गडाच डोक पुरंदर ा कानाला लागत होत. पण व गडही पुरंदरइतकाच पळाचा.

पुरंदरावर मुरार बाजी होता, तसेच व गडावर सुमारे तीनशे मराठे क ाची राखण करीत होते. पुरंदर ा कं दक ाव न त डांत बोट घालून फुं कलेली शीळ व गड ा दरवा ावर ऐकूं जात होती. ब ! इतकच दोघांतील अंतर. रा ी एकमेक गड एकमेकांस चुडी पेटवून खुणा करीत. दोन गडां ा दर ान एक खड होती. तला णत भैरव खड. ही खड मोठी मो ाची होत . पुरंदरचा व व गडाचा माचीव न घेरा होता जवळ जवळ चार कोसांचा. गडा ा प रसरांत लहान लहान गावे व वा ा वखुरले ा हो ा. बांदलवाडी, ब हरवाडी, वेताळवाडी, च वे ाडी, काळदरी, के तकवळ, ावी, भ गोली, पेठ, देवडी आ ण कतीतरी. गडावर ा शपायांची घरदार अन् बायकापोर याच खे ांत नांदत असत. गडाला श ूचा वेढा पडला क या खे ांतील लोकांची कशी दाणादाण उडत असेल, धावाधाव होत असेल, ह कस सांगाव? गडावर के दारे र, पुरंदरे र, देवी, मा ती वगैरे देवदैवत होती. दसरा, शवरा , होळी, मोहरम वगैरे सण साजरे होत. चांदरातीला चं ाचे दशन घडता णीच तोफ उड व ात येत असे. रमजान आ ण ज जे ा ईदला तोफे चे बार उडवीत. क पे ठारावर पुरंदराचा अ ल दरा ाचा होता. हातून जरा वेडीवाकडी गो घडू ं लागली क , क पे ठारावर ा माणसांचे काळीज धाकाने थरके . नको, नको ह असल पाप! खंडरे ाव काय णेल? गढ काय णेल? खंडरे ाव णजे जेजुरीचा खंडोबा. क पे ठारांतील लोकां ा दयावर या दोघांचा अ ल गाजत होता. क चे ा काठ ामुळे फार फार सुपीक होता. काय काय पकत होत इथ? इथ कतबगारी पकत होती, परा म पकत होता, ा भमान पकत होता. मराठी दौलती ा सेवाचाकर त घराण ा घराण तलवार बांधून उभ होत . अ ,े सरनाईक, पुरंदरे, जाधवराव, बोक ल, भताडे, पानसे, दरेकर, जगताप, बगळे , च ,े मोकाशी, दाणी, संकपाळ, टळे कर, काकडे, उरसळ अन् अश कतीतरी घराण ांत होत . आता म गली फौजांचा गराडा गडाला पडला होता. दलेरखानाने आपला सगळा जोर व गडावर आ ण माची-पुरंदरावर एकवटला होता. गडकरी गड नेटाने ंजु वीत होते.

आधार : ( १ ) शचवृस.ं खं. ३, पृ. २७ व ७१. ( २ ) पसासंले. १०५३. ( ३ ) पसासंले. १०५४. ( ४ ) सभासदब. पृ. ३९. ( ५ ) सभासदब. पृ. ३७. ( ६ ) शचवृस.ं खं. ३, पृ. २७ व २८. ( ७ ) शचवृस.ं खं. ३, पृ. २८ ते ३४. ( ८ ) Shivaji-Times, 104. ( ९ ) पसासंले. ९८२; शवभा. २८।३६. ( १० ) श श. पृ. १०३.

शवाय पाहा, ‘ क े पुरंदर’ – कृ . वा पुरंदरे.

क

े

माळ

पुरंदर क ा जकू न घेण अ ंत कठीण होत आ ण पुरंदर क ाचे र ण करण ह ा न ह कठीण होत. पुरंदराचे सोपेपण कवा अवघडपण शेजार ा व गड माळ क ावर अवलंबून होत. जर का व गड श ू ा हात पडला तर पुरंदर ा ग ाला नख लागलच णून समजाव. कारण व गड आ ण पुरंदर हे एकाच चंड ड गरावर उभे होते. हा चंड ड गर खूप ( णजे सुमारे २१०० फू ट, पाय ापासून) चढू न गे ावर म ेच एक मोठी थोरली खड होती (सुमारे फलाग ं दीची). हीच ती भैरव खड. भैरव खडीमुळेच व गड व पुरंदर हे दोन क े एकमेकांपासून वलग झालेले होते. भैरव खडीपाशीच फ पुरंदरला माची होती. माची ा वर होता तो बाले क ा होता. व गड व बाले क ा यांची उं ची जवळ जवळ सारखीच (सुमारे २५०० फू ट पाय ापासून व सुमारे ४०० फू ट माचीपासून) होती. व गडाचा वरचा गाभारा लहान होता (सुमारे एक फलाग लांब व पाव फलाग ं द) ामुळे येथे सै फारस नसे. जर का कोणी श ूने व गड दुदवाने जकलाच तर काय घडत असेल ह सांगायला नकोच. व गडाव न तोफांचा मारा पुरंदर ा बाले क ावर होऊं शकत असे आ ण पुरंदरची माची तर खूपच खाली, श ू ा तोफां ा मा ाखाली ती भाजून नघत असे. पुरंदर क ा ह जेर होऊन आपोआप श ू ा हात पडत असे! णजे पुरंदरच जगण-मरण व गडा ा हात अस. व गड व पुरंदर दो ी मळून अ ज होते. पण एक पडला क , दुस ाचही मरण न ठरलेलेच असे. णूनच पुरंदरगड अ ंत अवघड होता, जकायला आ ण सांभाळायलाही. पुरंदरा ा मानाने व गड फारच लहान होता.

दलेरखानाने ही गो हेरली आ ण आपले चंड बळ ाने एकवटल व गडावरच! मझा राजांचा मुलगा कुं वर क रत सह, राजा राय सह, कु बादखान, म सेन, इं मण बुंदेला, बा दल ब यार, उदयभान, ह रभान गौड, आ तशखान मीर आ तश, तुकताजखान, राजा नर सह गौड, करण राठोड, जग ह नरवरी, स द म बूल आलम, चतुभुज चौहाण, गैरत आ ण मुज र वगैरे वगैरे कतीतरी नामवंत सरदार व गडाश भांडू लागले. गैरत आ ण मुज र हे दोघे दलेरखानाचे पुत े होते. आ तशखान हा तः मीर आ तश होता. आपला सव तोफखाना ाने व गडा ा मो ावर आणला होता. दलेरखान तर तः ेक ए ारावर नजर देत होता. १ शवाय तः मझा राजेही जातीने मो ावर उभे राहत होते. नकोलाओ मनुची हा ह नसबतीस होताच. ही झाली उ रेकडू न के ले ा मोचबंदीची हक कत. व गड-पुरंदर ा छातीकडू न हे ह े चालू असतानाच पुरंदर ा पाठीकडू न णजे द णेकडू नही ह े चढ व ासाठी म गली फौज नघाली. गडाला खूप मोठा वळसा घालून दाऊदखान कु रेशी खूप मो ा फौजेसह बांदलवाडी ा व बहीरवाडी ा दर त जाऊन उतरला. या बाजूनेही गडावर जा ास व भैरव खड त जा ास वाट होती, या बाजूला पुरंदरला जो दरवाजा होता, ाचे नांव के दारदरवाजा. दाऊदखान कु रेशी ा दमतीला राजा राय सह राठोड, मुह द सालीह कखान, राम सह, स द झैनुल आ बदीन बुखारी, सेन दाऊदझई, शेर सह राठोड, कुं वर राज सह राठोड इ ा द अनेक बादशाही बंदे या पछाडी ा चढा त होते. दाऊदखान कु रेशी ा उज ा बाजूने रसूलबेग रोझभानी आप ाबरोबर अनेक रोझभानी वंशाचे हशम घेऊन चढाईची तयारी करीत होता.१ उ रेकड ा णजेच गडा ा छातीवर ा ह ेक ांना तः मझा राजे ो ाहन देत होते. येथे बह लया, पठाण, राजपूत, बुंदेले, म गल वगैरे जात चे सै नक चढाई करीत होते. गडांव नही अ तशय खर तकार होत होता. व न बंदकु ां ा फै री झडत हो ा, तोफा धडधडत हो ा. मोठमोठे ध डे गडगडत होते. व गडाव न गडाचे गडकरी आ ण पुरंदराव न मुरार बाजी हे अहोरा म गलांचे ह े मोडू न काढीत होते. वरचे मारे सहन क नही दलेरखानाची धडपड एकाच गो ीसाठी चालली होती. ती णजे आप ा तोफा जा त जा उं च ठकाणी चढवावया ा. तेथूनच (ज मनीपासून सुमारे १२०० फू ट उं च ड गराव न) व गडा ा तटबंदीवर मारा करायचा खानाचा बेत होता. खरोखर हा बेत भयंकर अवघड होता. कारण सरळ ड गरावर एव ा अवजड तोफा वर

चढवाय ा कशा? जनावरांचा काहीही येथे उपयोग होणार न ता. के वळ माणसांनीच ह काम करावयाचे! गडावर ा मराठी मा ाला त ड देत ह काम करावयाच! सोप न त. मा ा ट ावर (सुमारे १२०० फु टांवर) तोफा एकदा का चढ ा क मग-हच कठीण होत! ा चढवेपयत म गलांच नशीब खडतर होत आ ण जर ा तेथपयत चढ ाच तर? तर मा व गडाचे भा खापरा ा मड ासारख धो ांत होत. तीन चंड तोफा छावण त तयार हो ा. प ह ा तोफे च नांव होत ‘अबदु ाखान’, दुसरीचे नांव होते ‘फते ल र’ आ ण तसरीच नांव होते ‘महेली’. दलेरखानाने या त ी अवजड तोफा गडा ा पाय ाश आण ा. माणसासही चढ ास अ ंत क दायक असले ा ा सरळसोट पवतावर खानाची माणस प हली तोफ चढवू लागल . जीव खाऊन, घाम गाळीत, छाती फु टेपयत, हातातून र गळे पयत लोक तोफांच साखळदंड व दोर खेचीत होते. मरणाची भी त तर ेक णाला होती. जर हात ढला पडला कवा पाय घसरला कवा तोफ नसटली कवा क ाव न एखादी तोफ सुटली कवा एखादा चंड ध डा व न गडगडत अंगावर आला तर – तर ा तोफे सकट गडगडत चदामदा होऊन मृ ू ा दर त दाखल हो ा ा सोयी खूपच हो ा! प हली तोफ वर चढू लागली, ‘अबदु ाखान.’ बोट बोट अंतर क ाने काटीत वर सरकू लागली. तचा वेग अ रशः गोगलगाईचा होता. २ पडेल ती कमत देऊन तोफा वर चढवावया ा असा दलेरचा ह होता. अहोरा तोफा बंदकु ांचा धडाका खालून व व न चालू होता.१ (ए ल, प हला आठवडा, इ. १६६५) महाराजांचा मु ाम राजगडावर होता. ांनी आप ा सव क ांवर आधीपासूनच ज त तयारी क न ठे वलेली होती. दा गोळा, सै , अ धा , सव कांही. हेरांकडू न म गलां ा बात ा येत हो ा. मझा राजांनी सव पुण ांताची कडेकोट नाके बंदी के ली होती. या मो हमेला त ड कस ाव या वचारात ते सतत होते. आप ा मावळी सै ा ा टो ा ह ांनी म गलांवर सोड ास आरंभ के ला होता. या वेळी नेतोजी पालकराबरोबर एक मोठी तुकडी देऊन प रडा ांतांत धुमाकू ळ घाल ासाठी महाराजांनी ाला सोडल. ३ नेतोजी प र ा ा म गली अमलांत घुसला. नेहमी ा ा ा वादळी प तीने ाने म गलांना झोडप ास सु वात के ली. मझा राजांकडे प र ा न बातमीचे ार दौडत आले क , ‘नेतोजी पालकराने मुलूख मा न काढला. ाला सकावून काढ ासाठी फौज पाठवा.’ ा माणे मझा राजांनी सु ा ा ठा ात असले ा स द मुन रखान बाहा या सरदारास नेतोजीवर जा ाचा

कू म पाठ वला.३ बाहा ा बरोबर शझखान, हसनखान, जौहरखान, जग ह वगैरे सरदारांना ह जा ाचा ांनी कू म सोडला (ए ल ारंभ, १६६५). एव ात पु ावर नेमलेला म गल सरदार इहतशामखान हा मे ाची खबर मझा राजांना आली. राजांनी ताबडतोब ( द. ९ ए ल १६६५ रोजी) ा ा जागी कु बादखानाची नेमणूक के ली. आ ण अखेर तीन दवसां ा अतोनात प र मानंतर दलेरखानाची प हली तोफ, ‘अबदु ाखान’ व गडा ा तटबंदीवर अचूक मारा होऊं शके ल अशा जागी जाऊन पोहोचली!२ दलेर बेह खूष झाला. व गडावर ‘अबदु ाखान’ कडाडू ं लागली. शवाय म गली फौजे ा बंदकु ां ा गो ा गारां ा पावसासार ा गडावर सडसडत हो ाच. पुरंदर ा माचीवर ह उ र व द ण दशांकडू न भ डमार चालूच होता. वा वक म गलां ा मानाने व गडावर व पुरंदरावर फारच कमी फौज होती. गडांवरती एकू ण चार हजार, तर म गलांकडे कमीत कमी चाळीस हजार. वषम ं ! खानाची दुसरी तोफ ‘फते ल र’ गडावर चढू ं लागली होती. ही वर चढवतांना तर म गलांना अ ंत ास होत होता.२ ‘अबदु ाखान’ ा बरोबरीने खानाचे सै ह वर चढलच होत. म गलांचा ह ा गडावर येतांच गडवा ांनी तकार के ला, तो ह भयंकरच होता. म गल ओरडत होते. खालून गो ा झाडीत होते. असं लोक मरत होते. तरीही कु णी हटत न ते. नकरा ा नधाराने कमत देऊन वर चढत होते. मरा ांना बंदकु ा आ ण तोफांचे बार ठासायला जेवढा वेळ लागत होता तेवढच आपल मरण पुढे ढकललेल आहे; तेव ांत दहा बारा पावल अंतर आ मल पा हजे, अशा नधाराने म गल लढत होते. गनीम इत ा वेगाने, न याने आ ण एकवटून चालून येत आहे, ह पा न बाले क ावर मुरार बाजी ा जवाची तगमग उडाली. आपले लोक शथ करीत असूनही खाल ा लोकांना साफ सकू न लावायला सं ेने अपुरे पडत आहेत अस ाला दसल. श ूपैक मरणारे मरत होते, पण जे जवंत होते ते अफाट होते. हरवा झडा वर वर चढत होता. व गडावरची कडवी शबंदी अशीच जवाच रान करीत होती. ांचे लोक तर फारच कमी-सुमारे तीनशे! न ा न ा म गल तुक ा खालून वर येत हो ा. मदती ा आशेने पुरंदराकडे पाहावे तो मुंग ांसारखी फौज पुरंदरला बलगली होती. पुरंदर ा र णालाच पुरंदरची फौज कमी पडत होती. मग मदतीस कोठू न येणार? व गडावर ा मरा ांचे चेहरे चता ांत झाले.

तरी ह ‘अबदु ाखान’ ा व त ा बरोबर ा फौजेला व गडाने तीन दवस अ जबात दाद दली नाही. तस ा दवशी ती दुसरी भयंकर वाघीण व गडा ा भयंकर अवघड चढावावर चढू न आली. ‘फते ल र!’ या तोफे ला ड गरावर चढ व ास साडेतीन दवस लागले.२ आता ा दो ी तोफांचा मारा व गडा ा तटबंदीवर सु झाला. तसरी तोफ ‘महेली’, या न मोठी होती. ती ह वर येऊं लागली होती.२ तोफां ा मा ामुळे व गडाचा एक बु ज चरफाळूं लागला. म गलांची फौज गडावर ह े चढवूं लाग ाला एकू ण अवघे दहाच दवस झाले होते. म गलांच बळ, दलेरचा ती ह आ ण मझा राजांच ो ाहन इतक एकवटल होत क , व गडाची कृ त अव ा दहाच दवसांत चताजनक झाली. तेव ांत तसरी दावेदारीण ‘महेली’ तोफ वर ड गरावर दाखल झाली. ही आणतांना म गलांना सवात जा क पडले. परंतु तेथे माणसांना काय तोटा होता? पचत चालले ा बु जावर तोफांचा तहेरी भ डमार सु झाला ( द. १३ ए ल १६६५). व गडाच मरण जवळ आल! म गलां ा हर ा झ ाची हरवी सावली व गडावर पडू लागली. गडाला ‘पान’ लागल! मुरार बाजीला व गडची ही त दसत होती. पण तळमळ ाखेरीज ाला कांहीच करता येईना. कारण पुरंदर ा माचीपयत म गल येऊन ठे पले होते. जर व गड ा मदतीला जाव तर पुरंदरांत म गल घुसतील आ ण मग व गड ह वाचणार नाही अन् पुरंदरही राखला जाणार नाही, ह दसत होते. ाने दुःखी काळजाने आग त सापडले ा व गडाकडे पा न डोळे मटून घेतले. गडाचा पचत चाललेला बु ज तोफां ा मा ाने कोसळला! ( द. १३ ए ल १६६५) म गली फौज खडारावर धावली. म गलांचा ज ोष, बंदकु ांचे आवाज आ ण बाहेर दसणारे म गली नशाण ा इमानी मरा ांचे ाण पोखरीत होते. अनेक बाजूंनी वैरी तटावर चढला. तरीही म गलांचे तेथे सात हशम ठार झालेच. ४ परंतु गडाची घटका भरली. आता अखेरचा हरहर महादेव! गडावर ा सव मदा ा तलवारी, भाले, प े बेभान होऊन फ ं लागले. आतले तीनशे मराठे य कुं डा ा ं डलावर आं त उडी घे ाक रता उभे होते. ाळा भडकत हो ा. क ांत धुम माजली. दरवाजा धाडकन् उघडला गेला. म गल आत घुसले. ते व देही मराठे तोफे ा गो ासारखे ग नमावर तुटून पडले. भयंकर लढाई पेटली. भग ा झ ाची अखेरची फडफड सु झाली. असं मराठे पडले. झडा उडाला.

तरीही उरले ा मरा ांनी न ा क ांतून ंजु चालू ठे वली. या दवश म गलांचे शी हशम ठार झाले व एकशे नऊ जखमी झाले.४ दुसरा दवस ( द. १४ ए ल १६६५) उगवला. याही दवशी सायंकाळपयत मराठे एकांगी लढत होते. ां ावर म गल लोक बा दगोळीची आग टाक त होते. आता अगदी अश झाल, ते ा ा मूठभर मरा ांनी ह ार टेकवल.४ दलेरखानाने ा सव मरा ांना नःश क न ता ांत घेतल व मझा राजांकडे पाठवून दल. मझा राजे मोठे धूत. ांनी ा सव मरा ांना बनशत सोडू न दल!४ हेतू असा क , आप ा दलदारीच उदाहरण पा न पुरंदर ा माचीवरील व बाले क ावरील मरा ांनी शरण याव! महाराजांची, रा ाची आ ण पुरंदराची माळ आज तुटली. ५ माळ ऊफ व गड गे ामुळे पुरंदरचे ाणही धो ात आले. ( द. १४ ए ल १६६५).

आधार : ( १ ) शचवृस.ं खं. ३, पृ. २९ व ७१. ( २ ) Shivaji-Times, 112. ( ३ ) Shivaji-Times, 113. ( ५ ) शच . पृ. ५१; Shivaji-Times. 113. श श. पृ. १०७.

शचवृसं. खं. ३, पृ. २९ व ३०. ( ४ )

अपघात!

माळे वर, णजेच व गडावर म गली नशाण चढलेल पा न मझा राजे खूष झाले. दलेरखानाला तर फारच आनंद झाला. आता व गडाव न पुरंदर ा बाले क ावर व माचीवर तोफाबंदकु ांनी भयंकर मारा क न सबंध पुरंदरच काबीज क न टाक ाच ेह ाला पडू ं लागल . कारण व गड णजे पुरंदरची क ीच ा ा हात आली होती. अबदु ाखान, फते ल र आ ण महेली या तोफांनी व गडाचा फारच लौकर बळी घेतला. जर या तोफा, माणसां माणे हाडामांसां ा सजीव अस ा, तर खानाने ां ा पाठी थोपट ा अस ा. ांना भरजरी लु ी पांघर ा अस ा. ां ा ग ांत मो ांचे कं ठे घातले असते. पण दलेरखानाने या तोफा डागणा ा अचूक अंदाजा ा गोलंदाजांना, क ावर ह े करणा ा आप ा शूर हमतबहादुरांना मो ा खूषकलेजाने मोठ मोठ ब स व मानाचे पच दले. १ खुषी के ली. आता पाळी पुरंदराची! दलेरखानाने व गडावर दा गोळा चढ वला. शवाय पाय ाश असले ा म गली फौजाही पुरंदरावर ह े चढवीत हो ाच. पाठीकडू न, णजे गडा ा द णेकडू न दाऊदखान कु रेशी आ ण गडा ा छातीवर णजे उ रेकडू न कुं वर क रत सह वगैरे सरदार गडावर बंदकु ांचा, बाणांचा, ांचा भयंकर मारा करीत होते. पुरंदराला णाची ह व ांती न ती. व गडाव न ह आता बाले क ा ा ईशा भागावर तोफांची सरब ी सु झाली. हा ईशा भाग णजे ‘कं दकडा.’ हा कडा अ ं द, खूप सरळ, भतीसारखा उं च व तटबंद होता. खाल ा माचीवरही मारो सु झाला. णजे पुरंदरावर तीन बाजूंनी ह े सु झाले.

पण कती सांगूं कौतुक मा ा पुरंदराच? कती गाऊ कौतुक आम ा मुरार बाज च? आम ा महार-रामो ांच? को ा-माव ांच? मराय ा बोलीने लढत होत ह माणस! गडाला औ वंत कर ासाठी मृ ूला लकाव ा देत देत गडा ा श ूंना टपून मारीत होत . आपला स ा धाकटा भाऊ व गड पडला याच दुःख पुरंदरगडाला फार होत होते. पण तरी ह तो हताश न ता झाला. मझा राजांनी तर उ ाहाने व गड घेत ाची खबर द ीला पाठ वली. शवाय मागणी के ली क , उ म व मो ा मो ा तोफा ताबडतोब पाठवा! फ े झा ाची खबर जे ा औरंगजेबाला समजली ते ा ाने फ ेमुबारक साजरी के ली आ ण ताबडतोब तोफखा ाला कू म फमा वला क , मो ा तोफांची फ र द नवर रवाना करा. आ ण राजगडा न महाराजांनी ह पुरंदर ा मदतीसाठी काही फौज आ ण बराचसा दा गोळा रवाना कर ाचे ठर वल. पण गडाला श ूचा फास जबरद होता. ही कु मक क ावर जाऊन पोहोचावी कशी? परंतु या कु मके साठी नघालेले मराठे इतके नध ा धाडसाचे व रबाज होते क , आपण पुरंदरावर मुरार बाजी देशपां ां ा मदतीला या दा गो ासह पोहोचायचच, पोहोचलच पा हजे, अशा न याने, आ व ासाने आ ण तळमळीने ते नघाले होते. काय करावे, इ तहासाला या धाडसी मरा ांची नांवसु ा माहीत नाहीत! ांनी के ले ा सफाईदार करामतीही ाला माहीत नाहीत. इ तहास मुका आहे. ल न ठे वायची आम ात चाल न ती! परा म करायचे अन् मोकळ ायच! ही कु मके ची मराठी फौज नघाली आ ण पुरंदर ा द णेकडील काळदर त अगदी गुपचूप दाखल झाली. या बाजूलाच गडाचा के दार दरवाजा होता. म गल लोक या दरवाजाला ‘ खडक ’ या नावाने संबोधीत असत. के दार दरवाजा जक ाक रता दाऊदखान कु रेशी हा मु सरदार नामजाद कर ांत आलेला होता. आ ण ा ा दमतीस राजा राय सह राठोड, मुह द सालीह तखान, स द झैनुल आ बदीन बुखारी, सेन दाऊदझई, शेर सह राठोड, राज सह, रसूलबेग रोझभानी वगैरे सरदार होते. आता एव ा लोकां ा व हजारो हशमां ा नजरत वा गोळीबारांत न गवसतां गडावर जायच होत. पण जायचच हा मरा ांचा न य होता. महाराजांची आ ा होती. भवानीचा आशीवाद होता. ब धा ही म रा ीची वेळ असावी. मराठे डोईवर दा गो ाची ओझ घेऊन ा काळदर त आले. काटेरी डु प, दगडध डे, साप वचू, अवघड ड गर आ ण श ूची ग इत ा अडचणी असून ह अगदी पाली ा पावलांनी ते धाडसी जवान, झाड तून, सांदीपांद तून

ड गरा ा अवघड धारेव न चालत गेले. दबत, लपत, रांगत आ ण जमेल तसे, ते ड गर चढू न गेले आ ण अगदी बनचूक, बनबोभाट के दार दरवाजा ा त डाश जाऊन पोहोचले!५ गडांत ा मरा ांनी आपली माणस ओळखल आ ण आनंदाने उचंबळून ांनी ांना आं त घेतले.१ महाराजांकडू न कु मक आली! दा गोळा आला! न े न ,े महाराजांनी पुरंदरावर ा आप ा य दो ांक रता जणू मेवा मठाईच पाठ वली! दूर कु ठे तरी तु ं गांत अडकू न पडले ा आप ा मुलांसाठी आईने चो न, लपवून खाऊ पाठवावा ना, तसच ह! तेवढाच आनंद होता यांत ( द. २० ए ल सुमार). पुरंदरावर नवी कु मक चढली. अन् म गलांना कु ठू न कसा सुगावा लागला कोण जाणे, पण ांना आ ण दलेरखानाला ही गो समजली क , दाऊदखानाचे मोच गडा ा द णेला असूनही मरा ांची मोठी कु मक गडावर बनधोक जाऊन पोहोचली! खु दाऊदखानाला ह या गो ीचा प ा न ता. पण आता ती समजली. तो आ याने थ च झाला. ह झाल कस? दलेरखानाला भयंकर संताप आला. हा दाऊद शवाजीला फतूरच असला पा हजे, असा दलेरला संशय आला. संशयानंतर लगेच खा ी! दलेरने दाऊदखानाची भयंकर खरडप ी काढली. पण दाऊदलाही ह अपमानाच बोलण ऐकवल नाही. ानेही चडू न जाबसाल के ले. पुरंदरावर तोफांची लढाई चालू होती. अन् खाली छावणीत या दोन खानांची आपसांत श ांची लढाई चालू होती. भयंकर भांडण झाल. मझा राजांना सव समजल. पण सासरच दोन माणस भांडत असताना सुनेने जसा जपून जपूनच ांत भाग ावा, त त् मझा राजे दोघांना ह ग जा न, समजावून, सांभाळून ायचा य क ं लागले. राजांनी अखेर दाऊदखानाला द णेकडील मो ाव न बदलून खास आप ा फौजत दाखल क न घेतल व दाऊद ा जागी पुर दलखानास व शुभकण बुंदे ास नेमल. २ पण एव ाने मटला नाही. दाऊदखानाच असंतु व चडलेल मन ग बसेना. ाने अस बोलावयास सु वात के ली क , ‘पुरंदर क ा जकला जाण ही के वळ अश गो आहे! हा वेढा णजे दुसर तसर काही ह नसून माणसांचा नाश आ ण पैशांची उधळप ी आहे!’१ झाल! आता काय करायच? हा घरचा आहेर दलेरखानाला फारच झ बूं लागला. दाऊद ा अशा बोल ामुळे वे ाच काम न ाही होत आहे, अशी दलेरखानाची त ार

सु झाली. मझा राजांना हा नवीनच पेच पडला. दाऊदखान णतो त ह खर अन् दलेरखान णतो त ह खर! पण रगावायच कोणावर? या सव गो व न दलेरखानाची के वढी भयंकर तगमग क ा जक ासाठी चालली होती, ह अगदी दसते. मझा राजांनी आप ा शांत, भारद , ववेक आ ण तत ाच ा म न कायप तीला अनुस न नवीन यु ी काढली. ांनी या सव भानगडीच मूळ असले ा दाऊदखान कु रेशीला बोलावून घेतल व ा ावर एक तं काम गरी सोप वली. शवाजीराजा ा मुलखांत घुसून लुटालूट व जाळपोळ क न सापडतील तेवढी माणस कै द क न आण ाची ही काम गरी होती.२ दाऊदखाना ा हाताखाली मझा राजांनी तःचे खासे चारशे ार दले. शवाय राजा जय सह राठोड, शझखान, अमर सह, चं ावत, मुह द सालीह तखान, स द झैनुल आ बदीन बुखारी या सरदारांस दल. शवाय तः ा खास नसबतीचा सरदार अचल सह कछवाह याला ह राजांनी दाऊद ा दमतीला दले. एकू ण फौजेची र म सात हजार घोडे ार झाली. हे सात हजार ार घेऊन दाऊदखान पुरंदर ा पाय ापासून नघाला ( द. २५ ए ल १६६५). रा ा ा नासाडीक रता!२ या वेळ कु तुबु ीनखान हा जु र ते लोहगड या मावळप यांतील रा ांत नागवा नाचत होताच.२ आप ा मागची एक ाद गेलेली पा न दलेरखान अ धक जोराने पुरंदर ा मागे लागला. मुरार बाजी ह ग न ता. संधी साधून तो म गलांवर आपले लोक सोडीत होता. एका रा तर गडावर ा ा ा मरा ांनी गुपचूप उत न खु क रत सहा ा मो ावरच धाड घातली. परंतु तः कुं वर क रत सह सावध होता. तो आप ा सोब ांसह मरा ांवर धावला. ते ा मराठे चपळाईने गडावर पळून गेले. या छा ात मरा ांना कांहीही लाभ झाला नाही. कांही तोटा ह झाला नाही.२ पण यानंतर मा एक रा मरा ांनी गाज वली. द णेकड ा म गली मो ावर गडद अंधारांत ांनी छापा घातला. ातील कांही मरा ां ा हातांत लोखंडी मेखा आ ण हातोडे होते. के दार दरवाजावर द ण मो ातून रसूलबेग रोजभानी ा तोफे चा मारा होत असे. ही तोफच पांगळी कर ाचा बेत क न ही टोळी गडाव न लपत छपत उतरली. रसूलबेग व ाचे लोक बेसावध होते. ां ावर एकदम धाड पडली. मरा ांनी तलवारीने दसेल ा ावर घाव घाल ास सुरवात के ली. अंधारांत ती तोफ ह उभी होती. एकाने तला बरोबर डकू न

त ा कानात (ब ी लाव ाचे छ ) मेख घातली व व न दणादण हातो ाचे घाव घातले! तोफ कायमची ब हरी क न टाकली.२ अशा कार मेख जाम ठोकली तर ती नघूंच शकत नाही. भोक बंद होत. या ह ाने भयंकर ग गाट-कालवा झाला. तो ऐकू न थो ा अंतरावर असलेला झबरद खान व महमूदखान ( दलेरखानाचा खासा नोकर) हे आप ा हशमांसह रसूलबेग ा मदतीस धावले. तोपयत मरा ांनी ाचे चौदा लोक जखमी के ले होते व एकास ठार के ले होते.२ झबरद व महमूद आले ते ा मराठे गडावर पळत होते. तेव ांत ांनी मरा ांना गाठलच. झटापट सु झाली. या हातघा त मरा ांचे चार लोक ठार झाले. काही जखमी झाले. परंतु जखमी लोकांसह बाक चे सव मराठे गडावर पसार झाले. रसूलबेगची तोफ मा नकामी झाली. या छा ांत जे मराठे मेले होते, ांची ेते जाग ा जागीच पडल होती. ती ेत गडावर पळवून आण ाचा एक धाडसी य मरा ांनी दुस ा दवशी के ला. के दार-दरवाजातून ते बाहेर पडले व खाली आले. या बाजूला पुर दलखान व शुभकण बुंदेला यांचे मोच होते. यां ाश च मरा ांची गाठ पडली, येथे चकमक झडली. ात म गलांचे आठ लोक जखमी झाले. मराठे चौघेजण ठार झाले. जखमी ह अनेक झाले. मरा ांचा हा छापा व आप ा सोब ांच ेत घेऊन जा ाचा डाव फसला. जुन ेत मळाली नाहीत. नवीन मा जादा चौघांची ेत धरणीवर पडली. डाव फसलेला पा न सवजण पळून गडावर गेले. पण अशी पाळी कधी चत् आली तरी मराठे आपला उ ोग सोडीत न ते. ांची छापेबाजी चालूच होती. म गलांना झोप काही धडपणे कधी मळत न ती. दाऊदखान कु रेशी मझा राजां ा छावण तून नघाला आ ण भोराखाल ा मावळात घुसला. रो हडखोर, हरडस मावळ व वेलवंडखोर हा रा ांतील मुलूख होता. दाऊदखान सात हजार ारां नशी रो हडगडाखाल ा मुलखांत घुसला. मावळची गरीब रयत खाना ा टाचेखाली गवसली. दाऊदने प ास खेड जाळून भ सात् के ली.२ ( द. २७ ए ल १६६५). या बाजूस उं च ड गरांवरती चार लहान खेड होती. दाऊद ा तडा ांतून ती ह खेड सुटल नाहीत. ाला समजल क , ा चार खे ांत शवाजीचे मराठी हशम दडी ध न बसले आहेत. ाने लगेच राय सहास व अचल सहास तकडे जा ाची खूण के ली. ते दोघे राजपूत फौजेसह तेथे गेले आ ण ती चारीही गांवे ांनी धुळीला मळ वली.२ तेथील ा गोरग रबां ा खोप ांतून जेवढे कांही हात लागल त सव व गुरवासर दोघा सरदारांनी लुटून आणल .२

यानंतर राय सह व अचल सह गुंजण मावळांतील खेड जाळीत सुटले व थेट राजगड ा पाय ापयत जाऊन पोहोचले ( द. ३० ए ल १६६५ रोजी). गडाव न लगेच मरा ांनी तोफा-बंदकु ांचा व बाणांचा मारा सु के ला.२ ते ा या दोघांनी माघार घेतली व गुंजण मावळातील के वरह (?) या ठकाण ती रा अ ंत सावधपणे घाल वली. दुस ा दवश राजगडकडे पु ा मुळीच न फरकतां ांनी खेड शवापुराकडे दौड मारली.२ खु दाऊदखानाने खेडबे ा ा ा मावळात अतोनात जाळपोळ व लुटालूट के ली.२ याच वेळी कु तुबु ीनखान पौडखो ांत लूट करीत व आगी लावीत खेडी उद् करीत होता. लोकांना कै द क न व ांची गुर पटून आणीत होता. लौकरच दाऊद व कु तुब या दोघा खानांची युती झाली. पु ाजवळ दोघेह एक आले ( द. ५ मे १६६५) व तेथून लोहगडाकडे दोघेह दौडले.२ लोहगड ा जवळपास हे दोघे खान पोहोचतात न पोहोचतात त च क ांतून एकदम पांचशे ार व एक हजार पायदळ बाहेर पडल व ांनी म गलांवर छापा घातला. कापाकाप सु के ली. ही गो दाऊदला समजली. तो पछाडीस होता. ाने राय सह, कु तुब व अचल सह या तघांना मरा ांवर ह ा कर ास फमा वल. हे तघे मरा ांवर चालून गेल.े ते ा मराठी फौज आपल काम आटपून पु ा लोहगडावर हरणां ां वेगाने पसार झाली. या छा ांत मरा ांचे ह कांही लोक ठार झाले.२ लोहगड, वसापूर, तुंग व तकोना या चार क ांचा आसमंत कु तुब व दाऊद यांनी जाळून बरबाद के ला. असं गुर ध न नेल .२ इतक गुर पळवून आणून हे म गल ा गुरांच करीत तरी काय, ह के वळ देवच जाणे! रा ांतील शेकडो खे ांचा एवढा भयंकर नाश क न दाऊद व कु तुब पु ास आले. पु ा न दाऊदखान पु ा पुरंदरकडे रवाना झाला. कु तुबने पु ांतच तळ ठोकला. रा ा ा ा भमानी ज ासाठी मराठे कती भयंकर हाल सहन करीत होते, ह पा हले णजे मन थ होत. अहो, सबंध घरादारांची, गुराढोरांची, धा -वैरणीची, बायकांची, उ ा शेतांची पार वाताहत ायची अन् उर ासुर ाला आग लागायची, णजे काय कार हा! वीस वीस कोसांचा देश पूण उजाड! आ य आ ण कौतुक मा अस होत क , एवढ होऊन ह मराठी कु टुंबे हार जात न ती. अशा आगी ा व दा ण दुःखा ा द ांतून मरा ांच रा जात होत. यांतूनच जो पीळ ां ात नमाण होत होता, तो उलगडायला औरंगजेब जरी आला असता, तरीही ाला हार खाऊन आ ण हाय खाऊन मराव

लागल असत. मरा ांना तो जकूं शकलाच नसता. अशा पोलादी पळाच आ ण रगेल काळजाची माणस ा रा ांत नमाण झालेल होत त रा बुडव ाचा मझा राजांचा व दलेरचा ह होता. दाऊदखान पु ा न मझा राजां ा छावण त आला. ( द. १० मे १६६५). चौदा दवसां ा दौ ानंतर तो परत आला.२ याच दवश महाराज जावळीला आले. ४ ब धा ते राजगडा नच येथे आले असावेत ( द. १० मे १६६५). इकडे ये ांतील नेमका ांचा उ शे काय होता ते मा इ तहासाला माहीत नाही. परंतु मुलखाचा बंदोब आ ण तापगडावर तुळजाभवानी ा दशनासाठी ते आलेले असावेत. कु तुबु ीनखानाने पु ा पौड मावळावर चढाई के ली. कारण तकडे मरा ां ा छापेकरी टो ा जमा झा ाच ाला समजल. मरा ांश खाना ा झटापटी झा ा. ाने ऊरदुगाजवळचा ( णजेच उरव ाजवळचा) मुलूख बे चराग के ला. तीनशे बायकापु ष पकडू न नेले व जवळ जवळ तीन हजार गुर तो घेऊन गेला! ३ पुरंदरची लढाई जा च धगीने चालू होती. दलेरने मो ाची आघाडी खूपच पुढ,े णजे गडा ा माचीजवळ पोहोच वली होती. दलेरखान खूप शक करीत होता. पण माचीवर काही के ा ा ा तोफा-बंदकु ांचा मारा जोरदारपणे पोहोचेना. कारण ड गरा ा चढणीव न के ले ा गोळीबारा ा गो ा आं त ड गरा ा सपाटीवर असले ा मरा ांना कशा लागा ा? तेथेही बु ज होते. ां ा पाडावासाठी काय यु ी करावी? सुचेना! फतुरीने? क ेक ांना वश क न घेऊन? अश ! सीते ा दयांत रावणाला वेश मळण जेवढ अश तेवढच. सुचली! मझा राजांना यु ी सुचली! शेतांची राखण कर ाक रता शेतांत जशा उं च माचणी बांधतात तशा उं च माचणी ऊफ धमधमे ड गरा ा, णजे गडा ा माचीलगत उभे करावयाचे व ा धमध ावर तोफा चढवाय ा, बंदकु वाले ह चढवायचे आ ण माचीवर ा बु जांवर मारा करावयाचा!३ पण तोफां ा दण ाने हे माळे कवा धमधमे हाद न कोलमडतील क ! णून हे माळे जाड जाड लाकडी फ ांचे उभारावयाचे. ठरले! लगेच कामास आरंभ झाला. इमारत बांध ासाठी पहाड उभे करतात त त् हे माळे उभे होऊं लागले. प हला धमधमा तयार झाला ( द. ३० मे १६६५ रोजी). माचीवरील एका बु जास ‘काळा बु ज’ णत. दुसरा असाच एक चंड बु ज होता, ाला ‘सफे द बु ज’ णत. मझा

राजां ा लोकांनी सफे द बु जा ा समोर गोळी ा ट ावर एक धमधमा उभा के ला. णजे धमध ाची व सफे द बु जाची उं ची साधारणपणे सारखी झाली. दोह म े अथात् अंतर होतच गोळीचा मारा हो ाइतक. पण गडावरचे मराठे ग होते क काय? श ूचे माळे तयार होईपयत ते ग कसे बसले? मराठे ग बसलेले न ते. ते आप ाकडू न श ूचा डाव मा न काढ ाची शक करीतच होते.३ मनु बळ, साधन आ ण ह एक झाले तर अवघड कामेही तडीला जातात. दलेरखानाची व मझा राजांच काम अशीच तडीला गेल . उं च मा ावर दोरखंडांनी दलेरने तोफा वर चढ व ा. बंदकु वाले वर चढ वले. हे लोक राजपूत होते. सफे द बु जावर ा मरा ां ा जवाची अगदी उलघाल उडाली. कारण समोर ा उं च मो ाव न तोफांचे गोळे सफे द बु जावर येणार होते. मरा ांनी तोफा डाग ा. बंदकु ांचा जबरद मारा सु के ला. तोफा धडकूं लाग ा. बाणांचा व ांचा माराही चालू के ला. म गलांनीही तोफखाना सु के ला. दोहीकडू न भयंकर आग बरसूं लागली. चंड क ोळ उडाला. पुरंदर ा जीवन-मरणाचा हा सवाल होता. दो ी प ांकडू न घनघोर सं ाम सु झाला. मरा ांनी दलेरची प हली तुकडी, जी मा ावर चढू न मारा करीत होती, ती मा न काढली.३ मझा राजांची राजपूत माणस व दलेरचे ह लोक पु ा मो ावर चढले. तो ह य मरा ांनी हाणून पाडला. मग झबरद खान व म गलांचा मीर आ तशखान हेही मो ावर येऊन दाखल झाले. भूपत सह हा पांचशे ारांवरचा सरदार ( नसबत मझा राजे) मो ावर आला. पण मरा ांनी तुफानी मारा क न हाही ह ा मोडू न काढला. दलेरचे व राजांचे अनेक लोक ठार झाले. राजां ा नसबतीचा सरदार भूपत सह हा ह ठार झाला!३ मरा ांचा हा नेट पा न मझा राजे वचकले. दलेरखान तर अ तशय चडला. कांहीही क न सफे द बु ज अ ानात उडालाच पा हजे, हा ाचा नधार होता. मझा राजांनी शुभकण बुंदेला, तुकताझखान व इतर क ेक शूरांना मो ा ा कु मके स पाठ वल३ . मराठे बेहोष होऊन ंजु त होते. ओरडत होते. काय कराव णजे मोचा फ े होईल, असा वचार दलेर करीत होता. दलेरखान पाहणी कर ाक रता तः मो ावर चढला. क रत सह ह चढला. दोघांनीही पाहणी के ली. म गलां ा मा ाने सफे द बु जाचीही खराबी झालीच होती. लोक जखमी झाले होते. कांही मेले होते. पण सरशी होत होती मरा ांचीच. पण यांतच समाधान न त. माचीपयत आले ा दलेरखानाला ा ा फौजेसकट हाकू न द ा शवाय खरी सरशी होणार न ती. खर समाधान होणार न त.

दलेरखानाने पाहणी क न एक भारी कमतीचा अवघड बेत योजला. पडेल ती कमत खच घालून सफे द बु जाखाली खणाव, अस ाने ठर वल. ही खणती अथात् सु ं ग ठास ासाठीच असली पा हजे. (परंतु सु ं ग ठास ासाठीच खणती लावली अस मा ‘आलमगीरना ांत’ ल हलेल नाही.) या वेळी दुपार टळून गेलेली होती. ठर व ा माणे दलेरने आपले धाडसी लोक सफे द बु जाखाली खणती कर ास सोडले. ह ांच धाडस णजे मृ ू ा ओठांत जाण होत. पण ते लोक गेल.े अथात् सफे द बु जाव न गो ा सुटूं लाग ा. पण ठरलच होत, पडेल ती कमत दे ाच! अन् एक भयंकर कार घडला! क ावर ा सव गो ी अ ंत योजनापूवक होत हो ा. श ूच अफाट बळ व चंड यु सा ह आप ापे ा शेकडो पट नी जा आहे, ह ल ांत घेऊनच गड भांडत होता. जर कदा चत् हा सफे द बु ज म गलांनी उडवलाच तर काय करावयाच याचाही वचार गडावर ा ोर ांनी क न ठे वला होता. सफे द बु जा ा मागे कांही अंतरावर आणखी एक मोठा बु ज होता. या बु जाचे नांव ‘काळा बु ज.’ या दो ी बु जांना जोडणारा ं द भ म तट होता. या तटांत मरा ांनी खूप मोठा दा चा साठा आणून ठे वला होता. यांत ांचा हेतू असा होता क , जर दुदवाने सफे द बु जावर श ूने पाडाव के लाच, तर श ू या तटावर चढेल व अवतीभवती ह गोळा होईल आ ण मग तीच संधी साधून, ाच ण , तटांत ठे वले ा दा ा सा ाला ब ी ावयाची! णजे मग म गलांच तेथे असतील तेवढी माणस चध ा होऊन अ ानात उडतील! अस ह पुढच धोरण राखून मराठी ोर ांनी ही योजना के ली होती. अथात् मुरार बाजी, पुरंदरचा क ेदार वगैरे मंडळीच या ोर ांत होती. सूय मावळत चालला होता. सफे द बु जाव न एकं दर शी मराठे म गलांवर. मो ा हरीरीने मारा करीत होते. लांब अंतरावर म गलांचे सरदार व तः दलेरखान आ ण क रत सह उभे होते. सफे द बु जावर ा शी मरा ांचे ल खणतीसाठी आले ा श ूवर होत. एव ातधडाड् धाड् धाड् धाड् धडाडाडाडा! चंड धडाका उडाला! काय घडल, कस घडल, हे ह कोणा ा एकदम ानांत येईना! सफे द बु जावरचे शी मराठे चध ा होऊन अ ानात उडाले! तटाचे दगडध डे एकदम फवा ासारखे चौफे र उधळले गेल.े म गलांना उड व ाक रता ठे वलेला दा गोळा एकाएक भडकला आ ण ांत एका मुठीने मृ ूने शी मरा ांचा घास घेतला! आकाश फाटल. जमीन

दुभंगली. पुरंदर गदगदा हादरला. एकच ण लखलखाटाने डोळे दपले. कान फु टले. ब ह ां ाही कानठ ा बस ा. अंधेरी आली. धुराचा चंड लोट आभाळांत चढला. पुरंदरावर भयंकर क ोळ उडाला. दलेरखानाला ह उमजेना क , हे झाल तरी काय? ान मन नसतां, मरा ांचा एवढा व ंस उडाला. कागदा ा कप ा माणे मरा ां ा चध ा उं च उडा ा. पुरंदरगडाची ती वे ासारखी झाली. दलेरखाना ा ानांत सारा कार आला. तः ा बुलंद न शबावर तो नहायत खूष झाला. खुदाची एकदम मेहरनजर झाली. हजार माणस म हनाभर ंजु ून ज साधल नसत, त के वळ खुदा ा इनायतीने घडल! या अली! रहमानुरहीम ब ा! खुदा मदद! खुदा मदद! खुदा रहम दल आहे! दलेर ा शूर बहादुरांना ह अवसान चढले. ांनी लगेच ा का ा बु जावर ह ा कर ाची ई ा धरली.३ सफे द बु ज उडा ामुळे काळा बु ज आता उघडा पडला होता. पण अंधार पडत चालला होता आ ण मझा राजांचे मत अस पडल क आताच ह ा चढवू नये. ह ा कर ासाठी उठले ा शपायांना ांनी तसे क दले नाही.३ मा आपला मोचा सफे द बु जापाशी ने ाचा कू म तेवढा ांनी सोडला. लगेच म गली मोच सफे द बु जापाशी धावत दाखल झाले. तेथे ांनी मोच उभे के ले आ ण समोर पाहतात त का ा बु जावर मराठे लढ ा ा तयारीने उभे असलेले ांना दसले! अगदी थो ाच वेळेपूव एक चंड अपघात होऊन आप ा सै ाच, तटबंदीच व यु ा ा आघाडीचे ह (कारण श ू एकदम मोठ अंतर काटून जवळ आला) अप र मत नुकसान झालेल असूनही मराठे पु ा हमतीने का ा बु जावर उभेच ठाकले होते.३ महाराजांनी ांना शक वल होत त हच. एका संकटाने बे ह त न होतां पु ा ता ा दमाने ंजु ा! मारा! मारीत मारीत मरा! जीवनांतला ह सोडू ं नका! ह मा उदा ज ाचा, उदा मह ाकां ेचा, उदा मरणाचा! सफे द बु जाव न म गलांनी का ा बु जावर मारा सु के ला. दा ा ोटाने पडलेले खडार ह म गलांनी बुज वल. एवढच न े तर का ा बु जा ा उं चीइतका उं च धमधमा बांधून ावरती दोन तोफा चढ व ा. का ा बु जावर जबरद मारा सु झाला. या मा ाला मरा ांनी सहा दवस त ड दले. तोफां ा गो ापुढे मरा ांची ह त हार खात न ती, पण शरीर कशी टकाव त! फार लोक म ं लागले. ते ा मरा ांनी आपल माणस काढू न घेऊन पुरंदर ा बाले क ावर नेल . पुरंदरची माची णजेच खालचा क ा दलेरखाना ा जवळ जवळ पूणपण ता ात गेला!

आधार : ( १ ) Shivaji-Times, 113-114. ( २ ) ७१. ( ४ ) शच . पृ. ५१.

शचवृस.ं खं. ३, पृ. ३१, ३२ व ७१. ( ३ ) शचवृस.ं खं. ३, पृ. ३३, ३४ व

मुरारबाजी देशपांडा

माळ म गलां ा हाती गेली आ ण पुरंदरची माची ह जवळ जवळ सगळी श ूने घेतली ह मुरार बाजीला सहन झाले नाही. ह अपयश ाला जीव सोसवेना. महाराज काय णतील ही टोचणी ाला लागली. व गडाव न कं दक ावर तोफांची सरब ी सु होती. १ पण ाची पवा कोणालाच वाटत न ती. कारण कं दक ासार ा चचो ा टोकावर तोफा मा न बाले क ाच कांही फारस नुकसान होत न त. कं दकडा णजे बाले क ाचा के वळ पाव ह ा. ज पयत म गलां ा तोफा बाले क ा ा म भागावर गोळे फे कूं शकत न ा त पयत काही ह चता न ती. परंतु आता दलेरखान बाले क ा ा सर दरवाजावरच चढाई कर ा ा तयार त होता. ाने पांच हजार नवडक पठाण व बह लया जातीचे शूर हशम काढू न सुलतानढवा कर ाची तयारी चाल वली होती. आ ण मुरार बाजीने ह एक भयंकर, नवाणीचा बेत योजला. जोहाराचाच मराठी नमुना. मुरार बाजीने आप ा एक हजार नामजाद फौजतून व क ेदारा ा शबंद तून मळून अ ंत कडवे मराठे एकू ण सातशे उचलले. दलेरखानावर एकदम चालून जाऊन ा ा फौजेचा फ ा उड व ाचा बेत मुरार बाजीने के ला. खाली दलेरने ए ारची ज त तयारी के ली आ ण आप ा छावण तून ही ंडु बाणासारखी सोडली. तः दलेर मा पछाडीवर थांबला. तो गेला नाही. पांच हजार पठाण बाले क ा ा रोखाने सुटला. मुरार बाजीने बाले क ाव न हा सुलतानढवा पा हला. तो उठला. नवडलेले सातशे मद ाने उठ वले. म गलांचा ह ा

झोडपून काढ ाचा नवाणीचा हा खेळ होता. एकच रणक ोळ उठला. हर हर महादेव! हर हर महादेव! बाले क ाचा सर दरवाजा उघडला गेला. जणू चंड धरणाची भत दुभंगली आ ण सातशे एक मरा ांचा ल ढा क ांतून बाहेर पडला. श ू ड गर चढू न वर येत होता. च ासार ा उ ा टाक त मुरार आ ण मराठे रणकुं डांत उडी घेत होते. चतोड ा दरवाजांतून एक लगजीचा जयघोष करीत श ूवर तुटून पडणा ा मेवाडी राजपुतांची आठवण इ तहासाला झाली; बाले क ावर चढणा ा पांच हजार पठाणां ा कळपावर सातशे एक सहांची झडप पडली. भयंकर उ आवेश मुरार बाजीचा तो! मातडभैरव! कालभैरव! लयभैरव! व गडा ा व सफे द बु जा ा अपमानाने संतापलेला हा के दार पठाणांवर कडाडू न कोसळला. जणू स ा ीचा कडा तुटला. पठाणांची खडाखड खांडोळ उडू ं लागल . ढाल-तलवार चे कडाड् कडाड् डम वाजत होते. सर दरवाजावरचा झडा फणा पस न नागासारखा ताठ उभा होता. चौदाशे हात श घेऊन उठले होते आ ण हा पुरंदरे र सश तांडव करीत होता. ा ा तडा ाखाली सापडेल तो मरतच होता. ाचे सातशे मराठे ह तसेच. पठाणांची ांनी ई ा कापसासारखी दाणादाण उड वली. ाणां तक आरो ांनी पुरंदरची दर खोर घुमली. पठाणांची ेत गडगडत होत . व गड घेणारे हेच, माची बळकावणारे हेच! कापा, तोडा, मुडदे पाडा, असाच ेकाचा संतापावेश होता. पठाण ह मरा ांशी ंजु ास सरसावले होते. पण मरा ां ा व मुरार ा ोधापुढे ांचा टकाव लागेना. पुरंदर ा का ा देहावर तांबडी लाल शाल जणू वणली जाऊं लागली. मरा ां ा या एकाएक इत ा भयंकर पांत आले ा ह ाने सगळ म गल छावणी गडबडू न गेली. खु दलेरखानाने काढता पाय घेतला. तो माघार आप ा छावणीत आला! ३ मातडभैरव! कालभैरव! लयभैरव!

क ल उडवीत मुरार बाजी आ ण ाचे मराठे गडाव न झेप घेत नघाले. असं पठाण आ ण बह लये हशम ां ा हातून क ल झाले. अजूनही सापडेल तो मरत होता. र ाने तलवारी नथळत हो ा. गडा ा पाय ाश असले ा दलेरखाना ा छावणीवर ही धडक आली. बेधडक, बन द त, बेफाम, बेहाय, बेहोश वेगाने मुरार बाजी पठाणी छावण त घुसला. धावाधाव, कका ा, आरडाओरड यांनी वातावरण उकळून नघाल. ांना ांना मुरार बाजीने गाठले, ांना ांना मरणानेच गाठल. छाताडांत, कं ठात, म कांत मुरार बाजीची तलवार घुसत होती. एकदा घुसलेल त दुधारी पाते जीव वसूल क नच बाहेर पडत होते. मरा ां ा व ां ा सरदारां ा धगधगीत परा मापुढ,े सफे द बु जापाशी उडालेला दा चा भडका ह दलेरखानाला फकाच वाटला. मरा ांची ह मुंडक उडत होती. पठाण ह पळून गेले नाहीत. ते बळ पणाला लावून ंजु त होते. अफाट श ूं ा छावणीत बेडरपणाने मराठे लढत होते. मुरार बाजीचा सारा रोख दलेरखानावर होता. तो खानावरच नजर रोखून येत होता.

मुरार बाजीच त अ तीय शौय पा न खानाने अ रशः त डांत बोट घातली. तोबा! हा के वळ सैतान! ह शवाजीची माणस अशी, तर मग शवाजी कसा? व गडावरचे ते सगळे मराठे ह असेच. खान मुरार बाजीची बहादुरी पा न दपला. तो आतापयत मरा ांवर बाण सोडीत होता व आप ा लोकांनाही जोश देत होता. एव ांत ा ा मनांत काय आल कोण जाणे! ाने ओरडू न मुरार बाजीला ह थांब वल. दलेरखानाला ह कांहीतरी बोलावयाच होते. मुरार बाजी थांबला. नागासारखा फु सफु सत खानाकडे तो पाहत रा हला. खान ाला मो ा दलखुलास श ांत णाला,३ “अय् बहादूर, तु ारी बहादुरी देखकर म नहायत खूष आ ँ । तुम हमारे साथ चलो! हम तु ारी शान रखगे!” खानाचे हे श ऐकू न तर मुरार बाजी भयंकर संतापला! अपमान! मुरार बाजी ा न ेचा भयंकर अपमान होता हा! मुरार बाजीचे जळजळीत डोळे जणू राजगडाकडे ी फे क त ओरडत होते क , ‘महाराज, हा पाहा तुमचा दु न या मुरार बाजीला फतुरी शकवतोय! थूः थूः या खाना ा इनाम-ब सांवर! महाराजां ा कं ठांतले मोती महाराजांचा कं ठ सोडू न श ू ा ग ांत पडतील? भूंची औलाद आहे ही! ती खानाला सामील होईल? या मुरारला खानाची जहागीर नको, इनाम नको, ब ीस नको; खानाचं मुंडकं हवंय,् मुंडकं हवंय,् मुंडकं हवंय!् ’ मुरार बाजी चडू न चवताळून खानावर ओरडला, २ “तुझा कौल णजे काय? मी शवाजीराजाचा शपाई, तुझा कौल घेतो क काय?” आ ण संतापून सूं सूं करोत थेट तो खानावरच धावत सुटला.३ फतुरी प ा ाच ताट दलेरखानाने मुरार बाजीपुढे के ल; पण मुरार बाजी ा जभेला पाणी सुट ाऐवजी ा ा तलवारीलाच पाणी सुटल. भूक कडाडली. मुरार बाजीची समशेर फ ं लागली. खानाचे औदाय संपल. पु ा धुम सु झाली. खानाने घाईघाईने धनु ाला बाण जोडला आ ण मुरार बाजी ा कं ठाचा वेध घेतला. खानाने दोरी कानापयत खेचली. शवचैत समोर तांडव करीत होत. संररररर सूंईऽऽ करीत बाण सुटला! एकदम मुरार बाजी ा कं ठांत खचकन् घुसला! न ेची ती मान छेदली गेली! ाण नघून गेले! मुरार बाजीचा देह पुरंदरा ा मांडीवर कोसळला. मुरार बाजीचे तीनशे मराठे ठार झाले. दलेरखानाचे पांचशे पठाण व बह लये वीर ठार झाले.२ बाक चे मराठे मुरार बाजीच ेत घेऊन पसार झाले.

मुरार बाजी पडला. रा ाचा दौलतबंक गेला! ाची क त शा हरां ा डफामागे आ ण इ तहासकारां ा लेखणीमागे वनयाने जाऊन उभी रा हली. दोघांनी ह तला आदराने मानाचा चौरंग बसावयास दला. पंचवीस तीस हजार फौजे ा श ूवर अव ा सातशे तलवार नशी मुरार बाजी देशपांडा तुटून पडला, ंजु ला, ठार झाला. दलेरखाना ा पठाणांनी पुरंदरगडावर ा दवशी (ब धा द. १६ मे १६६५ हा दवस असावा) जो सुलतानढवा के ला होता, तो मुरार बाजीने उधळून लावला. एकच वषापूव ( द. १४ ए ल १६६४ रोजी) सहगडावर महाराजा जसवंत सह राठोडने असाच सुलतानढवा के ला होता. तो सुलतानढवा, णजे एकवटून के लेला ह ा, सहगडावरील क ेदाराने तह ा क न पार उधळून लावला होता. के वळ तेवढाच ह ा उधळला गेला नाही, तर मरा ां ा जबरद तडा ामुळ जसवंत सहाचा सारा दमच खलास झाला. सहगड मळण अश आहे, अस ाला दसून आल. अखेर सहगड न घेतांच (न मळतांच!) जसवंत सह माघारा नघून गेला होता ( द. २८ मे १६६४). ब धा तेच उदाहरण डो ांपुढे आणून दलेरखाना ा फौजेवर मुरार बाजी देशपां ाने हा भयंकर ह ा चढ वला असावा. म गलांची जा ीत जा फौज मा न काढू न, वेढा उधळून लावावयाचा व ाची ज उखडू न काढावयाची असा हा नवाणीचा साहसी य मुरार बाजीने के ला. पण ांत तो तः ठार झाला. पुरंदरचा हा धुरंदर बहा र असा ठार झाला. तो पडला पण पुरंदरगडाची ज मा तीळभर ह वजा झाली नाही. महाराजांनी मळ वलेल माणस अश होत . एकएक माणूस णजे एकएक चरेबंदी गड. जकायला अवघड. स ा ीच मुळांत अ त बकट. ा स ा ीवरचे क े ा न बकट. ा क ांतले हे लढते बाले क े भयंकरच बकट. दलेरखान महाराजांचा आ ण महारा ा ा रा ाचा वैरी होता. तो आपले कत बजावीत होता. तो कसा ह असो; पण खरा मद होता यात शंकाच नाही. मदाची कमत मदच ओळखतो. मुरार बाजी ठार झा ावर खानाने आ याने थ होऊन मो ा गौरवानेच टल,३ “यह कै सा सपाही खुदाने पैदा कया!” पुरंदरगडाला अ त दुःख झाले. पण दुःख गळून गड पु ा लढायला उभा होताच. मुरार बाजी पडला तरी क ा पडला न ता. सर दरवाजावरचा भगवा झडा प ह ाइत ाच आवेशाने फडकत होता. झ ाखाल ा महारांची छाताड फु गलेल च होती. ते तेथूनच जणू मु ा मनाने मुरार बाजीला मानाचा मुजरा करीत णत होते क , ‘जोहार, धनी जोहार! जावा

सुखी देवाघरी जावा! गडाची चता नगा क ं ! आम ा छाती ा ढाल हायेत तंवर गडावर ा इथ ा झ ाला हात घालायला अजून कु नाचीबी माय ालेली ाई! आ ी महाराची मानसं जं ी महाराजांची मानसं! जावा, माघार वळूनशानी बी नगा बघू! गड आम ा काळजात अ ाद हाय! आमचा जोहार ा! धनी आमचा जोहार ा! जोहार मायबापा!’ पुरंदरचा सरदार पडला तरी पुरंदरचा सर दरवाजा पडला न ता. ा चंड दरवाजावरचा भगवा झडा बुलंद दमांखात फडकतच होता. दरवाजावरची नाईक मंडळी खानापुढे वाकायला तयारच न ती. कां, कां णून वाकायचे? मुरार भु देशपांडे पडले णून? ोर ा पडला णून बाक ांनी पळून जायचे दवस संपले. आता महाराजांची रयासत उगवली आहे. ोर ा पडला तरी पळायच नाही, असा मं दला आहे महाराजांनी. एक ोर ा पडला तर दुसरा उभा करा! दुसरा पडला तर तसरा उभा रा ा! तसरा पडला तर चौथा! या मराठी रयासत त ोर ांची वाण पडता कामा नये. ऐन व ाला कोणालाही उभ के ल तरी ाने सरनौबता ा तो ांत आघाडी सांभाळली पा हजे. नेता पडला णून झडा सोडू न पळाव हा शवशाहीचा शर ाच न !े कती कती कौ तक सांगाव गडावर ा ग ांच? सर दरवाजावर ा महारापोरांनी, राजगादीवर ा को ामाव ांनी आ ण कं दक ावर ा खाशारामो ांनी पुरंदरगड मो ा थाटांत ंजु त ठे वला होता. दलेरखान ह ावर ह े चढवीत होता आ ण गडावरच महाराजांच माणस पैजेवर खानाचा ेक ह ा उधळून लावीत होत . रामो ां ा अंगी जेजुरीचा खंडोबा जणू अवतरला होता. महार नाइकां ा द आई ल ी कडकडली होती. को ां ा मनगटांत ांचा महा के दारे र संचारला होता. ही सगळी मंडळी आपआप ा कु ळदेवतेचा जयजयकार करीत खाना ा सै ाची दैना उडवीत होती. तोफा-बंदकु ांचा धडाका तर चालू होताच, पण मोठमो ा ध ांखाली खानां ा पठाणांचे नारळ खडाखड फु टत होते. अन् क ोळ उठत होता, येळकोट येळकोट जय म ार! आई को ापूर ल ीचा चांगभले! तुळजाभवानीचा उदो उदो! हर हर हर हर महादेव! इ तहासाला या

ामी न ांची नावेही माहीत नाहीत.

महारा ा ा कडकडीत यु देवतांचे हे कडकडीत जयजयकार आभाळात भडावेत, नगा ां ा, चौघ ां ा आ ण ताशां ा कडकडाटांत शगां ा, ‘तुररर तुझं तुई तुई’ ा ललका ा सामील ा ात, ांतच भवानी-महादेवा द देवांना ख ा सुरांत गजून आमं ण ाव, ातच भग ा झ ाने सुसाट वा ावर फड फड फड करीत भडकाव आ ण तलवारी, प े, भाले, दगड, ध डे, कु ाडी-काय ज हात असेल त त श ू ा म कावर भीमा ा आवेशाने कोसळाव अन् श ूने ओरडत, ब बलत मराव नाही तर वा ा न वेगाने तीनताड पळत सुटाव, ही होती पुरंदरगडाची शवशाहीतील परंपरा! महाराजांनी पूव फ ेखानाची अशाच थाटांत दाणादाण उड वली होती.३ आता तो मान मळत होता दलेरखानाला! अन् पु ा मशा पळीत गडावरची धारकरी मंडळी णत होती,२ “एक मुरार बाजी पडला तरी काय जाल? आ ी तैसेच शूर आह . ऐशी हमत ध न भांडत !” आता दलेरखानाला पुरंदरगडाच ह वाण के व ाला पडणार होत? दलेरखानाला मरा ांची ओळख चांगलीच पटूं लागली. तो संतापून, डोळे लाल क न क ाकडे पाहत

होता. एकदम मुठ त पकडू न सबंध गड गळून टाकावा, अस ाला जणू वाटत होते. पण लहान त ड हा फारच मोठा घास होत होता! दोन म हने उलटून गेले (ए ल व मे १६६५), तरीही पुरंदरचा कबजा दलेरखानाला मळ ाची च दसत न ती. शवाजीचा एक एक क ा जकायला इतका वेळ लागू लागला तर ाचे सगळे क े जकायला कती वष लागायच ? आ ण मग खु शवाजी के ा हात लागायचा? खानाला समजेना. ाची अ ल गुंग झाली. शवाजी तर अजून खूप दूर आहे. मृगजळा ा पैलतीरावर! एका ड गराश झगडता झगडता ड गराएवढा दा गोळा ढगांत गेला. जबरद घाव घातले तरी गडाची पापणी ह आम ा भीतीने लवत नाही. काय कराव? ड गरांतले उं दीर णून या मरा ांची कु चे ा द त बसून करण सोप, पण हे लोक ग ा न चवट आहेत, वाघा न शूर आहेत अन् मासळी न चपळ आहेत. यांना जकाव कस? दलेरखान वचार करीत होता. पण तो ग बसून न ;े तर नवीन ह ा चढ व ाची तयारी करीत करीत!

आधार : ( १ ) Bom. Gaz. XVII, Part. III, Page 428-35. ( २ ) Shivaji-Times, 119. ( ४१.

३ ) सभासदब. पृ. ४० व

ारी : आ

ा

ा मगर मठीतून

तरीही पुरद ं रअज

च!

महाराजांची फार मोठी दौलत मृ ूने लुटली. पुरंदर ा पाय ाश वीस हजार हशमां ा म गली छावण त खाशा दलेरखानाश ंजु ता ंजु ता मुरार बाजी देशपांडा ठार झाला. रा ाची फार मोठी दौलत गेली. महाराजांची अ ंत तोलामोलाची एक मारती समशेर पुरंदर ा धारातीथात बुडाली. महाराज आईसारखे दुःखी झाले. पुरंदरगड पडला असता, तर दहां वेळां पु ा जकू न घेतां आला असता. पण मुरार बाजी पडला. आता कशाचा ह मोबदला दला, तरी हा मोहरा परत मळण अश होते. भारी मनसु ाची दुधारी तलवार खाना ा फौजत वजेसारखा हलक ोळ उडवून वजेसारखीच गु झाली. दलेरखान मा आनंदाने फु लला होता. सु ं गा ा दा सार ाच भयंकर व ंसक आ ण संहारक अशा तीनशे शूर मरा ांची ेत आज पडल होत . २ मुरार बाजीसारखा, ज ात कधी न पा हलेला वल ण शूर सरदार तः ाने ठार मारला होता. पुरंदराची खरी ताकद आपण आज उखडली असे खानाला वाटत होते. आपण लौकरांत लौकर गडा ा बाले क ावर शाही झडा फडकवणार, अशी ाला खा ी वाटत होती. खानाचेह पांचशे पठाण ठार झाले होते.२ पण एका रकमेने तीनशे एक मराठे मे ाचाच आनंद ाला जा झाला होता. ताकदीने खचले ा गडावर आता एकामागोमाग एकएक जबरद ह े चढवून गड काबीज कर ाचा बेत खानाने आखला होता. आ ण मझा राजे जय सह यांनीह आप ा फौजा आ ण मोठे मोठे सरदार मराठी मुलखावर घालून आगीखाली सगळी मावळप ी ता ताराज कर ाचा सपाटा लावला होता. ांचा पु ाचा ठाणेदार कु बादखान, मळवलीजवळचा ठाणेदार कु तुबु ीनखान, शवापूरचा ठाणेदार सराफराजखान, सु ाचा ठाणेदार शझखान आ ण ां ा तः ा खास

नसबतीतील दाऊदखान, अचल सह, राय सह वगैरे असं सरदार मरा ांची गाव ा गाव लुटून जाळून भ सात् करीत होते. शेतीचा तर ते वानर वचका उडवीत होते. गो ांतील गुरवासर हाक त पटीत नेत होते. बायकापु षांनाही ध न नेत होते. १ ां ा मो ा मो ा फौजा सतत उ ा आड ा दौडत हो ा आ ण सबंध मुलूख सतत वच न काढीत हो ा. शवाजीराजां ा सै ाला कु ठे ही आसरा उ ं न दे ाचा ांनी न य के ला होता. मरा ां ा राजावर, रा ावर आ ण जेवर मझा राजांनी उभ ह ार धरल होत. इतक असूनही महाराजांचे सरदार संधी मळे ल तथे तथे म गलांवर छापे घालीत होते. आप ा क ांना रसद पुरवीत होते. म गलशाह तील दोन ब ा इ तहासकारांनी, मरा ांना जा त जा तु लेखून, ां ा परा मा ा हक कती वगळून आ ण न पायच होईल तेथे ओझरते उ ेख क न, म गल सरदारां ा परा मांची मा ऐटबाज भाषत वणन के ली आहेत. परंतु ांनी मरा ां ा बाबतीत ल न ठे वलेली तु तेची व हेटाळणीकारक वणन वाचून ह मरा ां ा ग नमी का ाची क ना येत.े या दोन इ तहासकारांपैक एकाच नांव होते, मझा मुह द का झम. याने ल हला, ‘आलमगीरनामा’ आ ण दुस ाच नांव होते, मुह द हा शम खाफ खान. याने ल हला ‘मु खबुल-लुबाब’. तरी पण मझा राजांनी रा ाची इतक करकचून गळचेपी के ली होती क , महाराजांना व ां ा स ास ग ांना, अफाट म गली फौजेला व अफाट यु सा ह ाला त ड देण जड जात होत. रा ाची जा तर अ रशः अ द करीत होती. मझा राजे अ ंत कु शल योजक व मुर ी सेनाप त तर होतेच; पण शार मु ीही होते. आप ा छावणीत बस ा बस ा ‘म गली मरा ां ा’ ह ते महाराजां ा म मंडळीवर जाळ फे क त होते. पण ां ा जा ांत एक ह ‘मासा’ शरत न ता. मझा राजांना आ य वाटत होत त याच गो ीच. दलेरखानाने तर भर रणांगणावर मुरार बाजीला चाकरीच आ मष दाख वले होते. परंतु महाराजांचा फाया मुरार भु देशपांडा खानावर खूष ाय ाऐवजी संतापाने बेहोषच झाला! मुलखावेगळ माणस ह ! मझा राजांना पडे, या शवाजीने ह असली माणस मळ वल तरी कु ठे अन् के व ाला? आप ाला कधीच मळणार नाहीत का ह माणसे? नाही मळणार! ेचे साम पैशाने वकत मळत का राजे कधी? ह माणसे ाथ , पोटाथ न ते . ह आहेत महाराजांची माणस. महाराजांची ओळख पट ा शवाय या माणसांची ओळख पटणार नाही.

मझा राजांनी आता क ढाणा क ावरह फौज रवाना के ली१ (इ. १६६५, मे अखेर). महाराजांची कु टुंबीय मंडळी आ ण खु आईसाहेब क ढा ावरच हो ा.१ गडा ा आ ेयेस चार कोसांवर असले ा शवापुरास ांनी सराफराजखानास फौजेसह ठे वले. पु ातही कु बादखान, फाजलखान (अफजलखानाचा मुलगा), ाजा अबुल मका रम वगैरे सरदारांचा तळ होताच. णजे क ढा ाची नाके बंदी मझा राजांनी प क न टाकली.२ म गलां ा अफाट फौजेश ट र देताना महाराजां ा मूठभर रा सेनेची श ी पळून नघत होती. रयतेची अफरातफर उडू न गेली होती. महाराज चता ांत झाले होते. चालून येणा ा ेक श ूश ते आजपयत लढले होते. आता ह लढत होते. पण आप ाचपैक कोणी बांधव जे ा श ू बनून ां ावर चालून येई, ते ा ांना वाईट वाटे. आता तर ांना फारच खेद होत होता. मझा राजा जय सहासारखा भु रामचं ा ा वंशांत ज लेला राजपूत राजा औरंगजेबा ा चाकर त का आनंद मानतो, याच कोड ांना सुटत न त. वा वक के वढा बला राजपूत हा! जर मनांत आणील तर द ीचे त ह काबीज क ं शके ल. ख ा श ूंनाच हे राजपूत म , म च न े तर परमे र मानीत आहेत! वा वक श ूपे ा ह आप ांत जा ताकद असूनही श ूचेच न ावंत नोकर बन ाची काय ही नादान हौस! मझा राजे तःला सूयाचे वंशज ण वतात आ ण सेवाचाकरी करतात का ाकु अंधाराची! खरोखरच सावभौम रा ाचे आपण अ धप त ावे असा वचार मझा राजां ाच काय, पण कोणाही राजपूत सरदारा ा मनांत डोकावत न ता. जयपूर, जोधपूर, कोटा, जेसलमीर, बकानेर, बुंदी वगैरे राजघर ांतील हे राजपूत राजे-महाराजे खरोखरच एवढे चंड परा मी होते क , म गल बादशाह या सहांना मनातून वचकू न असत. जर एक होऊन हे राजे म गलांवर उठले असते तर म गलांना पळून जायलासु ा जागा उरली नसती. हदु ानाबाहेर म आ शयांतील ब ांतात हे राजपूत चंड परा म गाजवून म गलांची स ा ापूं शकत होते. बदकशान, काबूल व कं दाहार ा अफगाणी मुलखांत पठाणां ा तुफान फौजांवर हे राजपूत वजय मळवीत होते. पंजाबांत, बंगाल-आसामात, कु ठे ही, सव हे राजे म गल सुलतानांसाठी एवढे अफाट वजय मळवीत क , म गल सुलतानच बचकू न जात! हळदीघाट व शामुगढसारखी घनघोर यु कोण जकल ? राजपुतांनीच! परंतु हेच राजपूत आप ाच देशांत परक य म गलांचे गुलाम होते! खुदा आ ण खा वद समतोल वाटत होते ांना! के वढ ह गूढ! के वढ ह आ य! के वढा हा वनोद!

या राजपुतांना गुलाम गरीची चीड येतच न ती का? चीड? अहो, अ भमान वाटत होता! म गल बादशाहांची आप ावरच सवात जा कृ पा असावी याक रता जयपूर ा व जोधपूर ा ‘महाराजांत’ धा लागत असे! ३ अन् ापाय एकमेकांचा ते इतका म र करीत क , सवत वर ताण! चीड आ ण बंड पेटाव कस? अन् कु ठ? त पेटाव लागत दयांत. यांनी आप ा दयांचे नजराणे बादशाहांना के ाच अपण क न टाकले होते! अस वाटत क , या राजपूत राजांना ातं ासाठी बंड करायला कोण शक वलच नसांव. वाः! बंड करायला शकवाव लागत का? आ ण जर शकवाव लागतच असे तर अरवली पवता ा दर तील एका मेवाडी सहाने न त कां शक वले? स ा ी ा गुहते ील एक मराठा वाघ न ता का शकवीत? परंतु या स ु षां ा डो ांत ती शकवण शरतच न ती. रा ाच सावभौम सहासन सज व ाऐवजी म गल सुलतानां ा ंगारश ा सज व ातच हे लोक गढू न गेले होते. पोट ा पोर चा पर ांना पुरवठा कर ांतच या राजपुतांना ध ता वाटत होती. ा भमान संपला क खाली उरतो लाचारीतील आनंदपरमानंद! अन् सुचूं लागते तथाक थत ‘ वशाल जीवना ा’ समथनाच नादान त ान! पण या राजपुतांनी बादशाहांना अन् शाहजा ांना आप ा मुली द ा णून ांना कां हणवायच? ांत काय बघडल? सारी मानवजात शेवटी एकच नाही का? व च मुळ ‘एक’ आहे ना! मग ांतील ‘दोन’ जीव जर ‘एकजीव’ झाले तर बघडल कु ठे ? दोन जड देहांची आ धभौ तक एका ता साधली जाऊं शकत नसेल, तर अ ानाचे अंतपाट फाडू न दोन आ ा क एका ता कशी सा होणार? नदान परमो ेमासाठी, ग य ऐ ासाठी, वशाल सां ृ तक संगमा ा मांग मय, उदा ब ्! यांत ह असले काही ह न त, काहीही न त. जर खरोखरच यांत ांची अशीच कांही उदा , वशाल ता क भू मका असती, तर हे लोक व ेमी थोर महा े ठरले असते. ां ा ा धाडसी योगाचे आ ण कठोर आ ती दानाचे इ तहासाने एक वेळ कौतुक के ल असत आ ण ा योगांतील अपयशाब ल आत सहानुभूतीने ांच सां न ह के ल असत. परंतु जहा ग ा आ ण मानमरातब मळावेत अन् मळालेले टकावेत, एव ाच भकार ाथा ा पूततेक रता तः ा मुल ना जे ां ा जनानखा ांत पाठ वणा ा या ा भमानशू अ ा ांचे कौतुक कराव तरी कस? ा जे ांनी यांचे ातं आ ण सावभौम बळकावल, ांनाच स क न घे ासाठी के वढी ही नादान धडपड! शव शव!

आ ण असे असूनही जर या राजेलोकांच कौतुक समथन करायचच असेल, तर महाराणा ताप सह आ ण महाराज शवाजीराजे हे अगदीच अ वहारी आ ण अदूरदश ठरतील! कमन शबी ठरतील! बचा ा राणा तापाने आ ण शवाजीराजाने आपली आयु , आपली कतबगारी आ ण आप ा मुलीबाळी ह वायाच घाल व ा अस णाव लागेल!! म गल सुलतान परधम य होते हा मु ाच गौण आहे. देशाच, जेच, मान बदूंच आ ण आप ा अ तांच सावभौम ातं अन् रा बळकावणारा जेता कोण ा ह धमाचा असो वा पंथाचा असो, तो श ूच! धम य असला तरी श ूच! परधम य असला तरीही श ूच! आ ण अशा श ूशी लाचार ाथासाठी हे राजे-महाराजे नात गोत जोडीत होते. मन लावून, जीव ओतून ां ा चाक ा करीत होते. या लोकां ा एकएक कृ त पा न इ तहास आ याने थ होत होता. ववेकाचे दरवाजेच या लोकांनी क ाकु लप घालून आं तून बंद क न घेतले होते. हे दरवाजे ठोठावणारा कु णीतरी समथ रामदास हवा होता, तो यां ा गावी नमाण झाला नाही. णून मझा राजे शवाजी महाराजां ा रा ाच तोरण तोडावयास नःसंकोच मनाने स झाले होते. हे वंशज रांजचं ाचे, परंतु कृ ती मारीचाची. हर उपायाने महाराजांना द ी ा दावण त बांध ासाठी मझा राजे राबत होते. ांची फौज, ांचा ख जना, ांचा तोफखाना महारा ा ा रा ा व खच होत होता. राजे तः राबत होते. ेकाला राबवीत होते. देवदैवत ह ांतून सुटत न ती. ांची एकच इ ा होती. महाराजांचा पराभव ावा. महारा गुलाम ावा. महारा ाची पु ा मसणवट ावी. दलेरखान ासाठी ह ाला पेटला होता. पुरंदरावर तो नकराने ए ार करीत होता. पण पुरंदर ाला दाद देत न ता. इ तहासाला अ ात असलेला पुरंदरचा क ेदार आ ण ात असलेली गडा ा घे ांतील महार-कोळी-रामो ांची घराण दलेरखाना ा ह ाची थ ा उडवीत होती. दलेर चडत होता. जळफळत होता. आपण द ी न काय नुसते तोफांचे भुईनळे उडवायला आल येथ?े अजून ह गड मळत नाही? तवारीखनवीस काय ल न ठे वतील आप ाब ल? खानाला उमजेना. तो उ ेगला. आप ा सरदारांना तो फु लवीत होता. चेतवीत होता. आता डवचूंही लागला. ा बचा ांची काय कसूर? पण खान कांही ह जाणत न ता. गड काबीज झालाच पा हजे. बादशाह खूष झालाच पा हजे. आप ा लोकांना ु रण याव, चीड यावी, जोश यावा णून दलेरखानाने आप ा म कावरच आपल पागोट काढल आ ण तो मो ा आवेशाने ओरडला, ४

“ कलेपर कबजा

कयेबगैर म सरपर क माँष न रखूँगा।”

दलेर आ ण पुरद ं र, – दोघेही ह ाला पेटले.

खानाने म कावरचे पागोट उतरवल. खान इरेस पेटला. खाना ा त ेमुळे म गली सरदार आ ण सेना चेतली. जणू आग पऊन भयंकर ह ा गडावर कर ाक रता खानाची फौज तयारी क ं लागली.

आधार : ( १ ) पृ. ४१.

शचवृसं. खं. ३, पृ. ७१. ( २ ) शचवृस.ं खं. ३, पृ. ३४ व ३५. ( ३ ) House-Shivaji, 163. ( ४ ) सभासदब.

महाराज चते वाही

ा अखंड

मझा राजे रा ाचा व ंस उडवीत होते, तरी ह महाराजांना आशा वाटत होती क , हा राजपूत राजा रामरा ापने ा आप ा कायात आप ाला मदत करील. नदान आशीवाद देईल. नदान वरोध करणार नाही. ब !् ब ्! इतक के ल तरी पुर आहे. गे ा वीस वषा ा अवधीत हजारो जवलगांचे जीव वै न ह आपण रा साधना कती के ली? महारा ाचा चतकोर तुकडासु ा अ ाप तं झालेला नाही. सार ा फौजांवर फौजा चालून येत आहेत. उलटा वारा. उलटा वाह. आ ांला वरोध आम ाच लोकांचा. मोरे, सुव, जाधव, च ाण, घाटगे, नाईक, नबाळकर आम ा व . जसवंत सह आले होते, ते ह आमचेच. मझा राजे आले आहेत, ते ह आमचेच. खरोखर हे सवजण जर या रामकायात सामील होतील तर-? सारा देश मोज ा काही म ह ांत मु होईल. अयो ा, उ यनी, मथुरा, ारका, धारानगरी, चतोड, देव गरी, इं आ ण ह नापूर येथील ाचीन प व सहासनांचा; काशी- यागा द े ांचा आ ण के दार, षके शा द तीथाचा उ ार होईल. कु णी कु णाचा गुलाम राहणार नाही. स म आ ण सुसं ृ ती येथे नांदेल. परंतु! महाराज थ आशा करीत होते. महाराज चता ांत होते. मुरार बाजी पडला. असं पडले. पुरंदर अजून ंजु देतोय. दलेरखानाश न .े मृ ूश च! आता आणखी कती तग धरायची? सीमा झाली! महाराज राजगडावर मोरोपंत पगळे , नळो सोनदेव, नीराजी रावजी, रघुनाथपंत कोरडे, ंबकपंत डबीर, बाळाजी आवजी चटणीस वगैरे आप ा मु यांशी चालू संकटाब ल रा ं दवस खलबत करीत होते. या संग लढू न नभावणार नाही, ह दसत होत. काय कराव? सवजण वचार करीत होते क , काय कराव? महाराजां ा मनांत वावरणारी आशा बळ झाली. मझा राजे राजपूत आहेत. ां ांत थोडा तरी आपलेपणाचा ओलावा असेलच. कतपत आहे तो पाहावा, असा वचार महाराजांनी

के ला. लगेच महाराजांनी मझा राजांसाठी एक प तयार के ल. ह प हदी भाषत होत. १ ात ह आ मष आ ण धूतपणा होताच. प मोठ होते. सारांश असा : ‘मी बादशहांचा बंदा नोकरच आह. लहान असल तरी बादशाहांचा पु ळ फायदा क न देईन. द न ा या ड गराळ देशांत आपण जर वजापूर ा आ दलशाहाचा मुलूख जक ाची मोहीम काढीत असाल तर यश न त मळे ल! मी ह सेवेस आहे.” रा ावर आलेल ह म गली फौजेच झगट जर वजापूरकरांवर ढकलतां आल आ ण या न म ाने जर मझा राजांच मन जकता आल तर पाहाव असा यांत महाराजांचा डाव होता. महाराजांनी प ाची थैली तयार के ली आ ण आप ा करमाजी नांवा ा जासुदा ा हाती दली. ाला ांनी सव समजा वल व मझा राजांकडे रवाना के ल.१ करमाजी महाराजांची थैली घेऊन राजगडाव न नघाला. राजगडापासून मझा राजांची छावणी अकरा कोसांवर होती. म ड गरद ा मा अनेक हो ा. पण मावळ ा माणसाला ड गरांत ा घाटवाटा कधीच अवघड वाटत नसत. करमाजी काही घटकां ा आं त मझा राजां ा छावणी ा गीदपेशांत दाखल झाला. मझा राजांना वद गेली क शवाजीराजांकडू न थैली घेऊन जासूद आला आहे. जासूद? शवाजीराजांचा? मझा राजां ा मन जरा कु तूहल दाटल. ांनी जासुदास इजाजत दली. लगेच करमाजी मझा राजांपुढे दाखल झाला. ाने लगेच प ाची थैली मझा राजांना पेश के ली आ ण अ ंत न तेने टले,१ “सरकारसे अज है क वे इकबार थैलीपर नजर मुबारक कर और मेहरे बानी करके उसका जवाब लख कर द!” मझा राजांचा खासा मुनशी नेहमी ां ाजवळ हजर असे. ा ावांचून तर राजांच पानह हलत नसे. २ ाचे नांव होते उदयराज मुनशी. मुनशीने लगेच थैली हाती घेतली व उघडू न प वाच ास सु वात के ली. राजे ऐकत होते. महाराजांनी त प हदी भाषतच ल हल होत.१ ‘…बंदा बादशाहका नौकर है! छोटा ज र ँ , तो भी मुझसे बादशाहका बहोत बहोत फायदा होगा! द नके पहाडी मु मे आप अगर बीजापूरके आ दलशाहपर क ा करनेका इरादा कर तो आपक फतह होगी! बंदा भी खावंदके खदमतमे हाजीर है।’ मझा राजांनी ल पूवक महाराजांचे प ऐकल.१ तरी पण ां ा सावध, जबाबदार आ ण धूत वागणुक त क चत ह उतावळी हालचाल, आनंद कवा साफ नापसंती ह

झाली नाही. ांनी अ त वचारपूवक महाराजां ा प ास जवाब ल हला आ ण थैली करमाजी ा हात दली. करमाजी जवाबाची थैली घेऊन मझा राजां ा छावणीतून बाहेर पडला व राजगडाकडे दौडत नघाला. आ ण जूरदाखल झाला. महाराज मझा राजां ा जवाबाची इं तजारी करीत होतेच. मूळ जवाबाचा हदवी तजुमा असा.१ ‘….बादशाही फौज आकाशांतील ता ां माणे असं आहे. तुमचा पाडाव कर ासाठीच ती आली आहे. तुमचा ड गराळ व खडकाळ मुलूख तला अ ज नाही. आम ा घो ां ा टापांखाली कस ाही अवघड मुलखांची धूळधाण होऊन जाईल. तु ांला जर जीव वाचवायचा असेल, तर बादशाहाची गुलाम गरी प न शरण या! अशी गुलाम गरी कर ातच आम ासार ा सरदारांस ह भूषणच वाटत. आता तु ी आप ा क ांची व ड गरांची आशा सोडा! अस न कराल तर आप ाच हाताने तु ी आपली खराबी क न ाल.’ एक एक श वषारी होता. हीन, ा भमानशू गुलाम! गुलाम गरीचे वष मझा राजां ा रोमरोमांत भनल होत. औरंगजेबा ा गुलाम गर तच ांना भूषण वाटत होते! ध ध ! कोणीकडे ते महाराणा ताप सह आ ण कोणीकडे हे मझा राजे जय सह! एकाचे रण ू त द तर दुस ाचे घृणा द! एकाची पूजा करावी नंदनवनांत ा फु लांनी, कु बेराघर ा मौ का तांनी आ ण व ु तां ा दीप ोत नी, तर दुस ाची-! महाराजांना फार वाईट वाटल. आता या अ ववेक राजपुताला काय लहाव, काय सांगाव हच ांना समजेना. अफाट बळ घेऊन आला होता. श ू णून आला होता. मोरे, अफजलखान, बाजी घोरपडे यां ा माणेच मझा राजा ह रा ाचा सा ात् श ूच होता. वा वक भवानी तलवारी ा एका फटका ानेच ाला शहाणपण शक वण ज र होत. पण अवघड होत. णूनच तर महाराज श ां ा पर ा पाठवून मझा राजांना फु ल गं वीत होते. परंतु ांची प हलीच परडी मझा राजांनी पार चुरगाळून टाकली. महाराजांनी पु ा मझा राजांकडे दुसरी थैली रवाना के ली. या थैलीत ांनी मझा राजांना ल हल होत क , ‘मी आपणांशी तह करावयास तयार आहे. आपणास खंडणी ावयास ह तयार आहे. मा ा क ांपैक दोन क ेही ावयास तयार आह!’ महाराज इतके लवले.

पण मझा राजे क चत्ही लवेनात. ांनी साफ उलटा जवाब पाठ वला क , ‘आमच उ र कायम आहे. बादशाही फौज अ ानांतील ता ां माणे असं आहे. तु ाला जीव वांचवायचा असेल, तर बादशाहाची गुलाम गरी प न शरण या!’ जीव? तः जीव वांच व ाची शवाजीराजांना एवढी तगमग लागलेली असती तर ते या रा आ ण धमसं ापने ा द दाहक रणकुं डांत उतरलेच नसते. बादशाह मुहमं द आ दलशाहा ा पायाचे ते गुलाम झाले असते. तःचा मूठभर जीव सांभाळ ासाठी एवढा चंड अवघड उ ोग नाही करावा लागत. परंतु महाराजां ा उ ोगाचा हेतू आ ण मोल मझा राजांना समजलच न त. महाराजांनी आणखी एक प रवाना के ल. आपण तह कर ास तयार आह त हीच गो ांनी ात ल हली होती. आ ण ह प ल हल दलेरखानाला! ह प वाचून खानाला जरा ध ाच बसला. आपण पुरंदर काबीज कर ा ा आतच हा शवाजी इतका कलंडला? आ ण खरोखरच हा तह होणार क काय? तह झाला तर गड काबीज के ाच ेय आप ाला मळणार नाही. आपली ताकद आ ण कतबगारी जगाला दसणार नाही. गड काबीज झालाच पा हजे. दलेरखाना ा बोड ा डो ांत याच वचाराचा धुमाकू ळ चालला होता. ाने तःच एक थैली महाराजांना ल हली. खूपच टोचून, डवचून खानाने ह प ल हल. न कळत ाने मझा राजांनाही थोडेसे चमटे-बोचकारे या प ात काढले. मूळ प ाचा हदवी भाषेतील तजुमा असा, ३ ‘….महालदाराबरोबर तुमचे प आले ते पावले. मजकू र कळला. तह कर ाची तुमची इ ा ह कळून आली. लढ ाआधीच तु ी तहाच बोलण करतां ह आ य आहे. अशा बोल ाकडे ल देण, हे आम ासार ा बादशाही अ धका ास शोभत नाही. तुम ा या ड गराळ मुलखात शकार व नाच कर ासाठी आ ी हदु ानांतून इत ा दूर आल आह . आमची एवढीच इ ा आहे क , तु एकदा येऊन आम ाशी सामना करावा. तुम ा मुलखांत आ ी पा णे णून आल असता, पुढे येऊन आमचा समाचार घे ाऐवजी तु ी दूर राहतां, ह यो नाही. तुमचे ते मजबूत क े, गगनचुंबी पवत आ ण पाताळास पोहोच वणार खोर पाह ाची आमची इ ा असतां, तु ी तर कोठे दसतच नाही आ ण वर तहाचे बोलण लावतां! हा वचार तु ी थमच के ला असता तर बर झाल असत. आता तरी हा वचार सुचला ह चांगल झाल.’

दलेरखाना ा या प ांतच दलेरखानाचे भाव च उमटल आहे. ‘तुम ा बोल ाकडे ल देण, ह आम ासार ा बादशाही अ धका ास शोभत नाही!’ या वा ांत खानाने मझा राजांना चांगलेच ओरखाडल होत. दलेरखानाच अस उ र आलेल पा न महाराजांना काहीच आ य वाटले नाही. बोलूनचालून तो परक य अफगाण पठाण. वाटलच असेल तर महाराजांना कौतुकच वाटल असेल. हे अफगाण, हे तुक, हे म गल, हे इं ज, हे फरंगी आम ा देशांत येऊन ह आम ापाशी असे बेमुवत अ भमानाने वागतात आ ण बोलतात; क यांब ल, तः ा रा ाब ल आ ण आप ा अ तांब ल या लोकांना के वढा कडवा अ भमान आ ण गव वाटतो. शाबास, शाबास ांची! पण आम ा लोकांना मा क यांब ल, रा ाब ल, सं ृ तीब ल, कशाब लच कांही कांही ह वाटत नाही! वेडगळ आ ण अ तरेक अ भमान कधीही नसावाच; पण यो आ ण आव क तो ह अ भमान, आदर आ ण न ा असूं नये का? असा अ भमान, आदर आ ण अशी न ा नसली णजे आपोआप मझा राजे नमाण होतात. आपोआप बाजी घोरपडे, चं राव मोरे आ ण सूयराव सुव नमाण होतात. आ ण असा ौढ, ववेक आ ण जाग क अ भमान, आदर आ ण न ा असली णजे शवाजीराजे नमाण होतात. बाजी भु, मुरार बाजी आ ण ता ाजी नमाण होतात. महाराजांना वाईट वाटत होत मझा राजां ा वागणुक च. कोणत राजकारण कराव, कोणता डाव खेळावा हे ांना उमजेना. रोज कांही ना कांही तरी म गली ह ाची वा अ ाचाराची बातमी येत होती. महाराज बेचैन झाले होते. वादळाने पालापाचोळा उधळला जावा, झाडे करकर वाकाव त, खड ा-दरवाजे तुफानाने थडाथड आदळावेत, भां ां ा उतरंडी धडाडा कोसळा ात, व ावरण उडू न जावीत असा वचारांचा क ोळ महाराजां ा डो ांत उडाला. गेल वीस वष मा ा हजारो स ासोब ांनी जवाच रान क न उभ के लेल ह रा आज आपलाच एक बला बांधव उखडू न काढीत आहे. अनेक कारांनी, अनेक यु वादांनी आ ण अनेक पयायांनी मझा राजांना ल न वन वल, सुच वल, तरी ह या र ा ा राजपुताचा ह एकच. ह रा मोडा आ ण बादशाहाचे गुलाम ा! काय हा ह ! महाराजांनी आप ा मु ीमंडळाश खलबत क न अखेर अस ठर वल क , आपला खासा वक लच तहासाठी मझा राजांकडे पाठवावयाचा. कांही क े व मुलूख तोडू न दे ाची अथात् महाराजांची तयारी होती. या काम रघुनाथपंत यांची योजना मुकरर झाली.

रघुनाथपंत थोर बु ीचे. व ान् राजकारणी. रघुनाथपंतांचीच महाराजांनी या काम नवड करताना टल, ५ “रजपुताजवळ संग (वाद ववादाचा) पडला, तर हे थोर शा आहेत. रजपूत ह शा जाणतो. ाशी व यांशी गांठ बरी पडेल!” आ ण स ता झाली. महाराजांनी रघुनाथपंतांना ‘पं डतराव’ असा कताब दला.५ मझा राजांसाठी व ालंकार दले. हमराह नोकरपेशा दला आ ण पंतास राजगडाव न बदा के ले. पंत गडाव न नघाले (इ. १६६५, मे २० चा सुमार). याच वेळ महाराजांनी वजापूर ा बादशाहाकडे अस बोलण सु के ल होत क , तु ी व आ ी ( वजापूरकर व शवाजीमहाराज) एक होऊन दलेरखान व मझा राजा या दोघा म गली सरदारांचा पराभव क ं . कारण म गल हे जसे मराठे शाही बुडवावयास टपले आहेत, तसेच ते तुमची आ दलशाही ह बुडवावयाची संधी शोधीत आहेत. कदा चत् लौकरच म गलां ा फौजा वजापुरावर चालून येतील ह. णून आपण दोघे एक होऊन आ ाच म गलांचा मोड क ं . ४ परंतु हा स ा आ ण मनसुबा वजापूर-दरबारला पटला नाही. कारण, शवाजी भोसला आपला श ूच आहे; ा ाशी हात मळवणी करायची? कशाक रता? मराठे शाही टकव ाक रता? ज रच काय? उ ा म गल वजापुरावर चालून आलेच तर आमच आ ी पा न घेऊं. पण आम ा व बंड क न तं रा ापणा ा हरामखोर शवाजीला आ ी मदत करणार नाही! बरा ाचा पर र म गलांकडू न पराभव होतो आहे! आपण दु नच मजा पाहावी! असा वचार वजापूर दरबारने के ला आ ण महाराजांना मदत कर ाची क नाच झडका न टाकली. आप ा एका श ूची मदत मळवून दुस ा श ूचा पराभव कर ाची महाराजांची क ना व कोशीस मु े गरीची होती, यांत शंकाच नाही. परंतु वजापूर दरबारनेही महाराजांचा धूत डाव पार उडवून लावला. यात वजापूर-दरबारनेही आपला ा भमान, संर णाबाबतचा ावलंबी बाणा, आ व ास आ ण एकं दर मु े गरीच दाख वली यांत ह कांही शंकाच नाही. महाराजांच एक राजकारण फसल. परंतु मझा राजे मा हादरले! ांना या राजकारणा ा बात ा जात हो ा. वजापूरकर आ ण शवाजीराजे हे दोघेजण जर आप ा व खरोखरच एक झाले, तर मा द नचा डाव अ ंत अवघड होऊन बसेल याची ांना पूण खा ी होती. दोन म हने होऊन गेले तरी

अजून पुरंदरगड काबीज होत नाही; मग जर वजापूरकर आ ण मराठे एक झाले तर सगळी आशाच अवघड होऊन बसेल हे मझा राजांनी ओळखल. सहसा इ ामचा एक सेवक, इ ाम ा दुस ा सेवका व काफराला सामील होत नसतो. ब धा आ दलशाह हा औरंगजेबा व शवाजीला सामील होणार नाहीच; पण काय नेम सांगावा? शवाजी फार धूत राजकारणी आहे. तो ही ह जादू कदा चत् घडवील! ते ा शवाजीचे जासूद तहासाठी येत आहेत; ांना फार फे टाळ ांत धोकाच आहे. तुटेपयत ताण ांत धोकाच आहे. मझा राजांनी असा वचार के ला. ांनी औरंगजेबाला ह हा आपला हेतू मो ा मुलायम श ांत कळ वला. ां ा मूळ फास प ातील मजकु राचा हदवी तजुमा असा :४ ‘…..इकडे गु हेरांकडू न मला अशी खा ीलायक बातमी कळली क , वजापूरचा आ दलशाह हा बा तः आम ाश गोडी दाखवून, आतून शवाजीशी संगनमत करीत आहे व ा ा मदतीस कोकणात आपली फौज पाठवीत आहे. आता शवाजी व आ दलशाह या दोघांशी ह सामना करण जरी आप ा शाही फौजेस अश नसल, तरी यु ीने काय साधत अस ास वलंब कां लावावा? शवाजीला वजापूरकरांश हात मळवणी क ं देण मला अयो वाटत……..’ वजापूरकरांचा व महाराजांचा तह होऊन ांनी महाराजां ा मदतीस कोकणांत फौज पाठ व ाच ठर वल आहे; ही जी बातमी मझा राजांना कळली ती अथात् चुक ची होती. फ राजकारण चालू होत . ती ह फसकटली. रघुनाथपंत मझा राजां ा डे ांत दाखल झाले. महाराजांचा हेजीब आला ह समजताच मझा राजांनी ाची ताबडतोब दखल घेतली. ब त स ानाने पंताची भेट घेतली. पंतांनी महाराजांचे मनोदय र जयां ा कानी घातल.५ तह घडावा, मझा राजांनी आपलेपणा जाणावा, चार गडकोट पातशाहीत घेऊन तह करावा, असे पंत यथासांग बो लले. परंतु मझा राजा न मानीत! औरंगजेब पातशाहांनी कु ल मराठी दौलत बुडवावयास फौज धाडली. मग के वळ चार गडकोटांनी पातशाह कसा संतु होतो? ह होण नाही. मझा रा जयांनी साफ साफ जवाब दधला क ,४ “ सवाजी राजासे तह मंजूर करनेक मुझे बादशाहक इजाजत नही है। इस लये इस तहके बारेम खु म खु ा म कु छ नह कह सकता। ले कन अगर कसी ह ारके बना सवाजी राजा गुनहगारक तरह खुद को पेश करके माफ मांग सकगे तो उ पर शायद भगवान पी बादशाह रहम कर सकगे।”

आदश गुलाम! मझा राजां ा रोमरोमांत के वढा हा गुलामी ताठा भरला होता! काय ही भाषा! णे, ‘ शवाजीराजे नःश होऊन अपराधी णून येऊन मेची याचना करतील तर परमे र पी बादशाहां ा दयेचा ओघ कदा चत् शवाजीराजांकडे वळे ल!!’४ सांगा आता या आदश लाचारीपुढे कोणत गाण गायची? कोणते मं उ ारायचे? संजीवनी मं ाने नज व ेत खडबडू न उठतात, पण मनच मेल असेल तर तेथे संजीवनीचा आ ण अमृताचा ह होतो पराभवच. रघुनाथपंताच पावल पु ा राजगडाकडे वळल . पंत राजगडावर जूरदाखल झाले. महाराज पंतांची हे जबी ऐकायला उ ुक होते. पंतांनी आप ा हे जबीचा क रणा महाराजांस सां गतला. रजपूत ऐकत नाही! नःश होऊन, अपराधी णून मेची याचना कर ासाठी जातीने हाजीर ा णतो! अपराधी? कोणता अपराध के ला महाराजांनी? देवाची ापना, स माची सं ापना आ ण रामरा ाची त ापना कर ाच त घेतल हा अपराध? या राजपुता ा अंतःकरणांतला सुबु ीचा चं मा के ाच मावळला होता. एक शतक उलटून गेल होत. अजूनही तेथे व अमावा ाच होती. सुलतानशाही उखडू न येथे मरा ांचे रा ापन करण हा मझा राजांना अपराध वाटत होता. महारा ात मरा ांच रा असण हा अपराध! महाराजांनी पु ा एकवार य कर ाक रता रघुनाथ पं डतरावांना मझा राजांकडे पाठ वल आ ण वनंती के ली क ,४ “माझे पु चरंजीव संभाजीराजे यांना आपणाकडे पाठ व ास मी तयार आह.” अथात् म गलां ा सै ांत चाकरी कर ाक रता! सरदार णून! मनसबदार णून! शवाजीचा मुलगा चाकर बनतो आहे, यावर तरी मझा राजांनी समाधान मानाव, याक रता! परंतु मझा राजांनी महाराजां ा वनंतीला साफ नकार दला. हा काय अंगचोरपणा? बादशाहाचे तः गुलाम हो ाऐवजी आप ा आठ वषा ा पोराला पुढे करायच! या मझा राजाला शवाजीराजांचे धूत डाव समजतात. आठ वषाचा मुलगा तः जातीने बादशाहाची चाकरी क ं शके ल कसा? मग संभाजीराजे बनणार नाममा चाकर आ ण दुसराच एखादा मराठा सरदार संभाजीराजांचा त नधी णून शाही ल रांत चाकरीस येणार! वाः! शवाजीराजे तर बोटावर ा थुंक ने या मुर ी मझा राजाला बनवूं पाहतात! चालणार नाही! शवाजीराजांनी जातीने आल पा हजे!

“आपका

कुं वर संभाजी आनेसे काम नही बनेगा! हमको यह मंजूर नही! आप खुदही

हाजीर हो!” रघुनाथपंत हा नरोप घेऊन राजगडावर आले. झाले! सव उपाय संपले. अन् अखेर महाराजांनी पंतांना अखेरचा नरोप देऊन पु ा मझा राजांकडे रवाना के ल. पंतांनी महाराजांचा नरोप ांना सां गतला. ाचा हदवी तजुमा असा :४ “आम ा जी वतास अपाय होणार नाही अस जर आपण आ ांस वचन देत असाल तर आ ी जातीने आप ा भेटीस येत ! असे वचन बादशाहां ा तफने आपणास उघड देतां येत नसेल, तर नदान आपण आपल खाजगी वचन ा. ावर भरंवसा ठे वून आ ी आप ा भेटीस नःशंकपणे येत !” आ ण मझा राजांना आनंद झाला. शेर जकला! स ा ीच गगनचुंबी शखर राजपुता ा ा वाळवंटापुढे नमल! मझा राजे, शाबास! मुबारकबाद! मुबारकबाद! मझा राजांनी दयीचा आनंद चेह ावर उमटूं न देता पंतांस जवाब दला,४ “हमसे मुलाकात करके , अगर आप बादशाहके क तामील करनेको त ार ह गे तो आपके सब गुनह माफ कये जायगे! इसके सवाय आपपर आलमपनाहक मेहरे नजर होगी! हमारी मुलाकातम अगर आपको हमारी शत मंजूर न होग तो आपको वापस लौटनेक इजाजत दी जायगी!” शवाय अभयाच वचन णून मझा राजांनी ीकपूरगौराची पूजा क न देवावरील तुळशी व बेल महाराजांस दे ासाठी पंतां ा हातात दला. महाराजांसाठी व ालंकार दले. पंतांनाही व दल व मो ा गोड श ांत महाराजांस सलगीचा आणखी एक उपदेशपर नरोप सां गतला. ७ “ द ीके बादशाहक ताकद बडी है। उससे दु नी करनेसे कु छ भी अ ा नतीजा नही नकलेगा। सवाजीराजा हमसे मले तोही अ ा होगा। जैसा कुं वर राम सह हमारा बेटा है, वैसाही सवाजीराजाको हम अपने बेटेसमान समझते ह। हम उसक बुराई कभी न करगे।” रघुनाथपंत हा जवाब आ ण तुळशी-बेल घेऊन पु ा राजगडास परतले. आजपयत पंतांनी मझा राजांना वळ व ासाठी शक ीचे य के ले होते. परंतु ां ा तळमळीचा, पां ड ाचा आ ण बु ीवादाचा मझा राजां ा ‘ ा म न े’ पुढे पूण पराभव झाला होता. पंत राजगडला परतले, ा दवशी तारीख होती५ ज जे ( द. ९ जून १९६५).

मझा राजांना आनंद होत होता. पण दलेरखान मा मनांतून धुसफु सत होता. दलेरखानाने पुरंदर जकू न घेतला, ही बातमी बादशाहाला कळावी व शवाजी ा शरणागतीच ेय आप ाला मळाव यासाठी खानाची धडपड व धुसफू स होती. परंतु पुरंदरवाले मराठे अजूनही नमत न ते. महाराजांच बु ीबळ यशापयशा ा वचारांनी चता ांत झाल होत. रघुनाथपंत पं डतरावांसार ा बृह ती ा पां ड ाचा पराभव झाला होता. परंतु पुरंदरावरचे लोक दलेर ा घणाचे घाव खाऊन ह वाकत न ते. यशाचा मानकरी हो ासाठी खानाने आता तर य ांची शक चाल वली. वेळ थोडा उरला; कदा चत् चार पांच दवसात तो शवाजी मझा राजांकडे येईल; ापूव गड जकलाच पा हजे. खान आकाशपाताळ एक करीत होता. भयंकर, भयंकरच ह े तो गडावर चढवीत होता. मराठे गडा ा तटाव न ा हपे ा भयंकर चवट नेटाने तकार करीत होते. बु जाव न तोफा दणाणत हो ा. दगडध ांचा पाऊस पडत होता. या वेळ ा एका भयंकर ह ाचा मरा ांनी साफ खुदा उड वला ( द. १० जून १६६५). या ह ात गडावरचे ह साठ गडी ठार झाले.७ तरीही माघार ावी लागली खानालाच! के वढा चवटपणा हा! वल ण! बनजोड! महाराजां ा महारा-रामो ांसार ा अडा ांनी अजूनपयत क ा भांडत ठे वला होता. के वढी ांची न ा! खरे धमकत या अडाणी मंडळ ना समजले. खरोखर अडाणी कोण? बेभान होऊन भग ा झ ाखाली लढणारे गडावरचे हे महार, क म गलां ा झ ासाठी लढणारे मझा राजे? अ ृ कोण? ते क हे?

आधार : ( १ ) House-Shivaji, 132. ( २ ) House-Shivaji, 103. ( ३ ) पसासंले. 134-135. ( ५ ) सभासदब. पृ. ३८. (६) शचवृस.ं खं. ३, पृ. ३५. ( ७ ) सभासदब. पृ. ३९.

१०६५. ( ४ ) House-Shivaji,

सूय अखेर हणकाला उं बर ांत

ा

रघुनाथपंतानी मझा राजां ा बेल-तुळशी महाराजांस द ा आ ण ाचे नरोपही नवे दले. एकू ण प र तीची क ना येऊन चुकली. जगदंबेची इ ा आ ण आ ा, या संगी चार पावल माघार ावी अशीच दसते. या कठोर प र तीतून इ तहासाचा एखादा महान अदभु् त अ ाय घडवून आण ाचा ीतुळजाभवानीचा संक असेल! जय आ दश ी! जय भगवती! तुझी इ ा! तुझी आ ा! १ महाराजांना खेद होत होता, तो आप ाच र ा ा एका शूर पु षाने आपणास पेचात आणाव याचा. परंतु ते फार थोर ववेकवंत. ांची खा ी होती क , आपल ह काय, ीरामाच काय आहे, ीकृ ाच काय आहे. मग जन वरोध करतील वा श ु करतील याचा खेद कां? ते खुशाल श ु करोत. आप ावर ेम न करोत. पवा नाही. हणकाल आहे. संकटास त ड दले पा हजे. सूया ा सात ाने, ुवा ा न ेने, चाण ा ा आ व ासाने आ ण रघुराजा ा ागवृ ीने उभ रा हलच पा हजे. हा णक काळोख दूर सरेल, संपेल. त पयतच वेदना. त पयतच यातना. नंतर? नंतर रथ आपला, अ आपले, अ ान आपल. ग तमान् स अ ां ा अ ावीस टापांत नभोमंडळ जकूं ! ीअं बके चीच इ ा आहे क तं , ा भमानी, बला पण उदार अस सावभौम सहासन नमाण ाव! त होणारच! ाचसाठी आ ा संगास स ुख सादर झाल पा हजे. दुस ाच दवशी भेटीसाठी नघ ाचा बेत महाराजांनी मुकरर के ला. दुसरा दवस उजाडला आ ण महाराज नघाले. आप ाबरोबर सहाजण ा ण कारभारी, रघुनाथपंत पं डतराव व पालखी ने ासाठी लागणारी कहार माणसच फ महाराजांनी बरोबर घेतली. २ ीभवानीचे व ीसांबाचे ांनी दशन घेतल. आईसाहेबांस नम ार के ला. अथात् आईसाहेब या वेळी राजगडावर न ाच. सहगड ईशा ेस पांच

कोसांवर दसत होता. थोर तप ी ा णास नम ार के ला आ ण महाराज पालख त बसले. कहारांनी पालखी उचलली. ३ उदयोऽ ु उदयोऽ ु जगदंब! पालखी थम शवापूरकडे नघाली. शवापूर येथे मझा राजांचा सरदार सराफराजखान याचा तळ होता. या खानाला भेटून व ालाच सांगाती घेऊन मग पुरंदर ा नजीक मझा राजां ा भेटीस जा ाच महाराजांनी ठर वल होत. अथात् या गो ीची आधीच सराफराजखानास वद असेलच. शवापुरास येऊन ांनी खानास बरोबर घेतल. खानानेह नघ ापूव मझा राजांकडे ही बातमी कळ व ासाठी ार पटाळले. दलेरखानाने कमालीची घाई सु के ली. शवाजी याय ा आधी, नदान ा ा देखत पुरंदर काबीज कराय ा नधाराने तो गडावर टकरा देत होता. ४ गड मा मुळीच दाद देत न ता. मझा राजे वारंवार पुरंदर ा ‘ कृ तीची’ चौकशी करीत होते.४ अजून तरी गडाची कृ ती खणखणीत होती. नाडीचे ठोके त नी उमट ाइतके ऐकूं येत होते! – हर हर महादेव! जय येळकोट म ार! मझा राजे असेच, गडावर चालू असले ा ह ा वषय चौकशी करीत असतानाच शवापुरा न बातमीचे लोक आले व ांनी राजांना खबर दली क , शवाजीराजे शवापुरास आले असून सराफराजखानासह मुलाखतीस येत आहेत. शवापूर ते पुरंदर ह अंतर फारच थोड. गराड खडी ा वाटेने अवघे पांच कोस. दलेरखानाचा चंड आटा पटा चालू होता. एकच धावपळ चालू होती आ ण मझा राजां ा छावणीतही एकच गडबड उडू न गेली होती. शवाजी भोसला तः आप ा छावणीत येत आहे ही बातमी मझा राजां ा छावणीत पसरली होती. शवाजी? शवाजी येणार आहे? अरे बापरे! आता तो काय गडबड उड वतो कोण जाणे! शाइ ेखान, खवासखान, फ ेखान, अफजलखान, फाजलखान, नामदारखान, इनायतखान, रणदु ाखान, अबुल फ ेखान, कारतलबखान, सलाबतखान इ ादी ब ा ब ा मंडळ ची दाणादाण उड वणारा शवाजी आता खु आप ाच छावण त येणार? णजे मग आपल कस ायच? कु तूहल, भीती, औ ु यांची गद लोकां ा मनांत उडाली. नकोलाओ मनुची हा गोरा आ ण मझा राजांचा ारा सरदार या वेळी येथे होताच. लोकांची गमतीदार तारांबळ पा न ाला ह मोठी मजा वाटली. ाने ही हक कत नंतर ल न ठे वली. ५ शवाजी नःश येणार आहे आ ण वाटाघाटीसाठी येणार आहे ह जरी खर होत, तरी न जाणो!

एव ात महाराजांचे वक ल रघुनाथपंत हे पुढे छावण त आले. या वेळी (सकाळी सुमारे ८ वाजता, द. ११ जून १६६५) मझा राजे आप ा शा मया ांत दरबार मांडून बसले होते. पंत आले व ांनी राजांना वद दली,२ “महाराज शवाजीराजे ठर ा माणे आप ा भेटीस आले आहेत. बरोबर सहा ा ण व पालखीचे कहार-भोई आहेत.” महाराज छावणीपासून काही अंतरावर थांबले होते. शवाजी भोसला खरोखरच आला क ! क ना न ती! तरीही मझा राजे या गो ीमुळे आप ा वतनात य चतही उलघाल, चल बचल कवा कसलाही वकार उमटू न देता आपला सरदार उ सेन कछवाह व उदयराज मुनशी यांस णाले क ,२ “आप दोन सवाजीराजाके आगवानीको जाय और उसको हमारा संदेसा कहे क, अगर सबके सब क ले हमारे क ेम देना है, तो आगे कदम र खये, नही तो यह से वापस लौट जाइये!” उदयराज व उ सेन सामोरे आले व महाराजांस ांनी राजांचा नरोप सां गतला. तो ऐक ावर महाराजांनी उ र दल,२ “म अब बादशाहका खदमतगार ँ ! और मेरे ब तसे क ले म बादशाहको देने के लये त ार ँ !” लगेच ा दोघांबरोबर महाराज छावण त ये ास नघाले. बरोबर महाराजांची ा ण मंडळी होतीच. मझा राजां ा शा मया ाजवळ सवजण पोहचतात त च मझाराजांनी आपला ल री ब ी जानी बेग याला बाहेर पाठ वल व शवाजीराजांना आं त शा मया ांत आण ास फमा वल. ६ शा मया ा ा दारापयतही तः मझा राजे आले नाहीत. ब ी जानी बेगने बाहेर येऊन महाराजांच ागत के ल आ ण ांना आं त नेल. आं त आप ा जागी मझा राजे उभे होते. महाराज आं त गेले. दरबारी प ती माणे आ लगनपूवक भेट घे ासाठी महाराज पुढे झाले. आ लगन? अरे बापरे! शवाजीराजांना आ लगन देण भयंकर महाग पडत, ह मझा राजांना माहीत होत. अफजलखानाने ांना आ लगन दल अन् तो मेलाच! आता? आता? महाराजांनी मझा राजांना आ लगन दलच!६ न मष- न मष- न मष-एक ण-दोन ण! महाराज आ लगन देऊन अलग झाले. मझा राजे सुख प जवंतच होते! महाराजांच नख ह ांना टोचल नाही! के वढ आ य!

नाही! यात आ य काही ह नाही. मझा राजांनी जत ा तोलामोलाने, आदराने आ ण मनःपूवक ेमाने महाराजांच ागत करायला पा हजे होत, ततकही के ले नाही. फारच उणेपणाने व मह शू तेने मझा राजे वागले. शा मया ा ा दारापयत यावयास ह ांचे पाय जड झाले! वा वक मझा राजांनी छावणीतून कोसभर सामोर जाऊन महाराजांना भेटावयास हव होत. बादशाहाची साधी फमान आल , तरी ह फमानबाडी उभा न तीन तीन कोस पाय चालत जाऊन ा बादशाही चटो ाचा मान राखणारे मझा राजे, दोन कोस तर राहोच, पण शा मया ा ा दारापयत यावयास ह नाराज होते. ते आले नाहीत. राजनै तक मुलाखत त मझा राजांनी कठोरता ठे वली तर-अन् ती ठे वलीच-त यो मानता आल असत. पण स ता, श ाचार आ ण सं ृ तीला ह ांनी पारखे ाव? ही रघुकुलाची रीत? पण तरीही मझा राजांवर राग न धरता, कसला ह अपमान न मानतां महाराज हसतमुखाने आले. नःश आले. दयाला दय भडवून भेटले. कां? कशाक रता? परक य श ूचे हे चाकर बनून आप ाशी वैर करीत असले, तरी ह मझा राजे ‘आपले’ आहेत, हीच एकमेव जाणीव आ ण ा महाराजां ा दयात जागी होती. मझा राजांनी महाराजांस आप ा स ध बस वल६ , लांबून तोफांचे आवाज ऐकूं येत होते. महाराजांच ल शा मया ा ा कनातीतून बाहेर गेल. समोरच महाराजांचा ारा पुरंदर क ा उभा होता. दलेरखानाचा तोफखाना क ावर धडकत होता. धुराचे लोट गगनांत चढत होते. हातघाईची ंजु चालू होती.६ गडावरचा भगवा झडा फडकत होता. गडावर ा आप ा लोकांना कती अस ताण सहन करावा लागत आहे याची ांना क ना होतीच. दलेरखाना ा ताकदवान ह ामुळे तर गडाला फास लागला आहे. यांतून जर कदा चत खानाने क ा कबजांत घेतलाच तर आं त ा आप ा लोकांचे तो हाल करील, बेअ ू करील. आपल माणस! महाराज आं त ा आं त कळवळले. शेजारी मझा राजे बसले होते. महाराज चटकन् मझा राजांना णाले,६ अजूनही पुरद ं रगड असाच

ंज ु त होता!

“राजाजी, यह पुरंदर म फौरन आपके

कबजेम देता ँ ! बादशाह को नजर करता ँ !” यावर कांहीशा छ ीपणाने मझा राजे णाले,६ “पुरंदरपर तो हमारा क ा आ ही गया है! बलकु ल थोडी देर के बाद हमारी तलवार अंदर के लोग को क करेगी! आपके पास बादशाहको नजर करनेके लये दुसरे ब तसे कले ह!” या वेळी पुरंदरावर दलेरने जो रा सी ह ा चढ वला होता तो मझा राजां ा सूचनेव न चढ वला होता. मु ाम ांनी आप ा बळाचे दशन चाल वल होत.६ मझा राजां ा न वकार उ रावर महाराज णाले,१ “राजाजी, पुरंदरके हमारे लोग को क न क जए! म खुद क ला खाली करके आपको सुपूत करता ँ ! अब म बादशाहका बंदा ँ !” “अ ा! ठीक है!”६ असे णून मझा राजांनी लगेच आपला एक सरदार गाझी बेग मीर तब कु याला दलेरखानाकडे रवाना के ल. महाराजांनी ह आपला एक माणूस गाझीबरोबर दला. मझा राजांनी दलेरला व आपला कुं वर क रत सह याला असा नरोप पाठ वला क शवाजीराजे क ाचा कबजा दे ास तयार आहेत. तरी आता क ावरील ह े

थांबवावेत. आं तील लोकांस आमान (अभय) ाव. ते नघून जातील. मग आपण क ा ता ात ावा.६ गाझी बेगने दलेरखानाला हा नरोप सां गतला. झाल! ासाठी आजपयत खानाने एवढा आटा पटा के ला तो वायाच गेला! पुरंदर ‘लढू न’ ‘ जकू न’ ‘काबीज’ करीन ही ाची ईषा, हौस आ ण त ा अखेर थच गेली. महाराजां ा माणसाने लगेच गडावर सर दरवाजापाशी जाऊन आप ा सव मंडळ ना व क ेदाराला महाराजांचा नरोप सां गतला.६ महाराजांची आ ा होती क , गड सोडू न ा! गडाखाली सवजण उतरा. आपल कत अखेर ा णापयत अ ंत चोखपणे बजावणारी महाराजांच ती अ ंत इमानी व शूर माणसे दुस ा दवशी ( द. १२ जून १६६५) गडाव न उतरली. गडावरचा भगवा झडा खाली आला. म गलांचा झडा वर चढला. स द मुह द जवाद याने गडावर ा मालम ेचा ताबा घेतला. शवाजी भोसला जातीने शरण आला असून पुरंदरचाही ताबा ाने दला ही आनंदाची खबर अगदी ताबडतोब मझा राजांनी द ीस औरंगजेबास पाठ वली. महाराजांची राह ाची सव व ा मझा राजांनी आप ा खास दवाणखा ा ा शा मया ांत उ म के ली.६ अव ा सहा ा णां नशी महाराज मझा राजां ा छावण त आले आ ण आणखी संपूण दोन दवस आ ण तीन रा ी छावण तच राहणार होते. हे धाडस व हा आ व ास महाराजांनीच बाळगावा! मझा राजे बादशाहाचे कती ह न ावंत गुलाम असले तरी ते दगाबाजी करणार नाहीत ही महाराजांना खा ी होती. मझा राजे ह आप ा वचना ा बेल-तुळश ना द तेने जागले. या रा ी ( द. ११ जून १६६५) महाराजांश मझा राजां ा वतीने उदयराज मुनशी व सुरत सह कछवा यांनी दीघ वाटाघाटी के ा. म रा ीपयत बोलण चालू होत . खूपच सवाल-जवाब झाले. मझा राजे शेजार ा तंबूंत होते. मझा राजांनी आप ा मागणीतील एकही क ा वा पया कमी कर ास नंकार दला. अखेर अस ठरल क , महाराजांनी आपले लहान व मोठे मळून एकू ण तेवीस क े बादशाहास ावेत! या क ां ा ता ांतील चार लाख होन (सुमारे सोळा लाख पये) वसुलाचा मुलूख ह बादशाहास ावा! लहानमोठे असे बारा क े व एक लाख होन (सुमारे चार लाख पये) वसुलाचा मुलूख महाराजां ा ता ात राहावा!६ रा ाचा के वढा मोठा लचका उडाला!

यानंतर महाराजांनी म गलशाह त नोकरी कर ासंबंधीचा नघाला. बादशाहाची नोकरी हे श च महाराजांना झ बत असत! पण चचा सु झाली ाच श ांची. महाराज पेचांत सापडलेले होते. तरी ह ांतून नसट ाचा ते य करीत होते. महाराजांनी आपल णण सां गतल. ाचा हदवी तजुमा असा :६ “आजपयत मी इतका अदूरदश पणाने वागल आह क , आता (चाकरी ा न म ाने) बादशाह त त ड दाख व ास ह मला जागा नाही! णून चाकरीसाठी माझे पु संभाजीराजे यांस मी पाठवून देत . ांना पंचहजारी मनसब बहाल ावी. मी तर गु गे ार पापी आह. अतःपर मी बादशाहांशी बेइमानी करणार नाही. द णतच मला जी काम गरी सांग ांत येईल ती मी करीन. पण मा ासार ा पापी माणसाला बादशाहांची मनसब ह नको आ ण चाकरी ह नको!!” महाराज एव ावरच थांबले नाहीत. ते पुढे णाले,६ “…तळकोकणांतील मा ा ता ात स ा असलेला मुलूख मा ा ाधीन राहावा. पण तेथील तो मुलूख अजून वजापूरकरां ा ता ांत आहे, तोही जकू न घे ाच मला बादशाहांनी फमान पाठ वले, तर मी दरसाल तीन लाख ह ेबंदीने, बादशाहांना एकू ण चाळीस लाख पये पेशकश ावयास तयार आह!” परंतु या ां ा वनंतीस बादशाहाचीच मंजुरी हवी होती. बादशाहाची मंजुरी ये ास दीड म हना ह अपुराच ठरायचा. णून मझा राजांनी महाराजां ा मागणीस एकदम मा ता देऊन टाकली!६ दुसरा दवस उजाडला ( द. १२ जून १६६५). ठरलेले क े ता ात देऊन टाका असा तगादा लगेच मझा राजांनी सु के ला. क ांची यादी तयार होती. महाराजांनी आपला एक माणूस इं मण बुंदे ाबरोबर रोहीडगडाचा ताबा दे ासाठी व दुसरा माणूस तुंग, तकोना, वसापूरगड व लोहगड या क ांचा ताबा दे ासाठी रवाना के ला. मझा राजांचा मु कायभाग तडीला गेला. ांनी तः महाराजांशी इतर क ां ा बाबतीत वाटाघाटी के ा. महाराजांचे बोलण, वागण, धम ा, रा ाची तळमळ, पुरंदरवर ा आप ा मरा ांब लची कळकळ, मनाचे उदा गांभीय आ ण अग तकतेतही गुलाम गरीचा तटकारा मझा राजां ा णो ण य ास येत होता आ ण न कळत ां ा दयांत महाराजांब ल आदर आ ण कौतुक उमलत होत. मझा राजांना जाणीव होत चालली क , हा पु ष सामा न !े

रा झाली. सवच म गली सरदारां ा शरावरच ओझ कमी झाले होत. ते आपला शीण आता वजा करीत होते. मझा राजां ा तंबूंत ह गं जफाचा डाव पडला होता. मझा राजे तः, ांचा ा ण पुरो हत आ ण नकोलाओ मनुची हे तघेजण खेळत होते. खेळ आ ण ग ागो ी रंगांत आ ा हो ा. एव ात तघांचे ह ल दाराकडे गेल. खु शवाजीमहाराजच आत वेश करीत होते! हा वनोद एकदम थबकला. हातातील डाव तेथेच संपला. मझा राजे झटकन् उभे रा हले. मनुची आ ण पुरो हत ा ण ह उभे रा हले. मझा राजांनी महाराजांचे आदराने ागत के ल. महाराजांचे ल ा गो ापान मनुचीकडे गेल. आप ा आसनावर बस ावर महाराजांनी मो ा कु तूहलाने मझा राजांना वचारल,५ “राजाजी, ये कौन देशके राजासाहब है?” “ये फरंगी देशके राजा ह!” मझा राजे उ रले.५ मझा राजां ा उ राने मनुचीब लचे महाराजांचे औ ु जा च वाढल. मनुची खरोखरच मोठा बाबदार व देखणा दसत असे. या वेळी ाच वयही फ चोवीस वषाचे होते. श रराने चांगला सु ढ आ ण अगदी नरोगी होता तो. महाराज आप ा मनांतल आ य करीत णाले,५ “मने अपने नौकरीम ब तसे फरंगी रख लये ह! ले कन इन जवान जैसी शान और बाब उनम नही!” मनुचीची महाराजांनी नेम ा श ांत तारीफ के ली. बाबदार! दमाखदार! कसचं कसचं कसचं! माणसाला कु ण टलं क , ‘तु ी वयाने लहान दसतां अन् पाने छान दसतां,’ क तो माणूस मनांत ा मनांत खूष होतो! मनुचीला ह जरा गोड गुदगु ा झा ाच. महाराजां ा ण ाला आपला ह दुजोरा देत देत मझा राजे णाले,५ “परमा ाक इनपर मेहरे नजर है! सबसे सुंदर और मन इनको परमा ाने खुद दया है!” ही आपली ुती आ ण कौतुक ऐकू न मनुचीचे मन फारच सुखावल. या कौतुकाब ल न तापूवक आभार व आनंद कर ाक रता मनुची चटकन् आप ा गुड ावर उभा रा हला व ाने आपले म क लीनतेने पुढे कु वल. मनुचीची व महाराजांची प हली ओळख ही अशी झाली.

यानंतर ांच व मुनचीचे अनेक वेळेला अनेक वध वषयांवर बोलण झाल. मनुची हदु ानात आ ावर फास व हदु ानी भाषा फार चांग ा रीतीने बोलावयास शकला होता. आप ा जीवनाचा सव वृ ांत ह तो लहीत होता. महाराजां ा भेटीची हक कतही ाने ल न ठे वली आहे.५ मनुचीशी बोलताना युरोपीय देशांब लची ह मा हती महाराज ाला वचारीत होते. युरोपांतील राजां ा मोठे पणा वषय ा अनेक गो ी मनुचीकडू न महाराजांना समज ा. युरोपांत अनेक राजघराण नांदत आहेत ही गो महाराजांना माहीतच न ती.५ परदेशां ा इ तहास-भूगोला वषयीच पूण ान मळ व ास फार अवसर ह न ता व साधन ह न ती. आप ा धावपळी ा जीवनात असे ान मळव ासाठी मळतील तेव ा संध चा फायदा महाराज साधीत. मनुचीश ांनी ेह के ला तो याच हेतून.े मनुची ब ुत होता. महाराजांनी ा ाशी न धमा वषयी ह बरीच चचा के ली. या चचत कोणती ो र झाल ह मा मनुचीने ल न ठे वलेल नाही. तसरे ते सावधपण। सवा वषयी…..

मझा राजां ा छावणीत महाराज होते. भोजनाची व ा अथातच मझा राजांनी के लेली होती. महाराज व मझा राजे एका पं ीला बसूनच भोजन करीत. ७ मझा राजांनी ां ाश अ तशय ेमाची, आदराची व व ासाची वतणूक ठे वली होती. तसरा दवस ( द. १३ जून १६६५) उजाडला. मझा राजे आप ा शा मया ांत बसून महाराजांश तहा ा वाटाघाटी करीत होते; परंतु ांना सारखी आठवण, णजे टोचणी लागली होती दलेरखानाची! खानाला जर या मनसु ातून अ जबातच वगळल तर तो जळफळणार न च जळफळत होता! ८ पुरंदरचा कबजा मळाला पण यश मळाल नाही णून ह दलेरखान झालेला होता आ ण ांतच शवाजीचे राजकारण आप ाला न पुसतांच तकडे मझा राजांनी चाल वलेल पा न तर तो जा च जळफळत होता. णूनच मझा राजांना काळजी वाटत होती. वा वक खान येऊन आणखी काय वेगळ करणार होता? मझा राजे अ त न ापूवक औरंगजेबाचे हत साध ांत द होतेच. पण दलेरखाना ा नकळत बादशाहाशी न ावंत राह ाची मझा राजांना चोरी वाटत होती!

णूनच ांनी अस ठर वल क , महाराजांना एकदा खानाकडे पाठवून खानाला भेटवून आणाव ह बर. ा माणे मझा राजे महाराजांस णाले,८ “आप इक बार सरदार दलेरखानसे मल! खानसाहबपर बादशाहक मोह त है। उनसे मलना ब त ज री है। आप बे फक र जाइये। आपके साथ मेरा राजपूत र ेदार आएगा, जो आपके साथ बनाखतरा वापस लौटेगा!” दलेरखानाश भेट? कांही झाल तरी काळजीचीच गो ! पण शंका, धा ी मुळीच न दाख वता महाराज काहीशा म लपणाने णाले,८ “म शवाजी ँ ! मुझे दलेरखानका ा डर? ले कन आपके क तामील हो इस लये उससे जाकर मलूंगा!” मग मझा राजांनी महाराजां ा सवारीचा इं तजाम के ला. ांनी एका ह ीव न राजा राय सहाबरोबर महाराजांची रवानगी पुरंदरावर के ली. नघताना राय सहास मझा राजे णाले,८ “तु ारे भरोसे पर म इनको दलेरखानक ओर भेज रहा ँ । इनको सलामत वापस लाना।” ह ी नघाला. समोर पुरंदरचा चंड पवत उभा होता. खानाचा मु ाम माचीवर होता. खानाकडे पुढे खबर रवाना झालीच होती क , शवाजीराजे मझा रा जयांस भेटले; आता तुमचे भेटीस येतात.८ ही वद कळोन खान मनांत जळला. मनगट चा वली क , पुरंदर क ाच यश आपणास आले नाही. आपले व माने कराराच बोलण ह नाही. यश राजपुतासी आल. खान मी जाहला. एव ांत ह ी माची चढू न आला. खान रागे रागे रा जयांसी सामोरा आला. आता काय होणार? कांही ह झाल नाही! खानाने आ लगनपूवक महाराजांची भेट घेतली! फ जरा जोराने आवळून खानाने आ लगन दल, एवढच!८ नंतर लोडाशी शेजार शेजार बसून औपचा रक बोलण झाली. महाराज या ह वेळी नःश च होते. पण परतताना मा ते सश बनूनच परतले! णजे, त कस? खु दलेरखानानेच महाराजांना एक सुंदर अरबी तलवार व जमदाड भेट णून दली! या दो ी ह ारांच ान र ज डत होत . शवाय खानाने महाराजांना दोन उ म घोडे दले. यांपैक एका घो ा ा अंगावर संपूण सो ाचे डागडा गने चढ वले व तशा थाटांत तो ाने महाराजांस दला. शवाय दोन तझूक महाराजांस देऊन खानाने महाराजांचा स ान के ला.६

महाराजां ा व दलेरखाना ा या अशा कार पार पडले ा भेटीसंबंधी काय बोलाव? याचा न ष काय? महाराजांच भावी म ? दलेरखानाचा मदानी मोकळा भाव? क , के वळ औपचा रक वहार? त ी ह! या त ी गो चे सं म ण या भेट त दसून आल. तुंग, तकोना, वसापूर व लोहगड हे चारी ह क े ता ात घे ासाठी मझा राजांनी पु ाचा म गली ठाणेदार कु बादखान यास कू म पाठ वला. ाने दीड हजार फौजेसह जाऊन या चारी ह क ांचा ताबा घेतला. ाच माणे नरदुग, अंकोला, भंडारदुग वगैरे क ांचे ताबेही घे ास म गल अ धका ांनी सु वात के ली. मझा राजांना सहगड ऊफ क ढा ाची भूक होती. महाराजांनी ांना आ ासन दल क , मी तः येथून थम क ढा ावर जाईन व आपणांस ाचा ताबा देईन; ा शवाय राजगडास जाणार नाही. सुंदर डवरले ा रा ा ा फां ा सपासप तुटूं लाग ा. वेदना होत हो ा, पण न क हतां सहन करण भाग होत.

आधार : ( १ ) सभासदब. पृ. ३७ व ३८. ( २ ) House-Shivaji 135. ( ३ ) सभासदब. पृ. ४२. ( ४ ) शचवृस.ं खं. ३, पृ. ३५, ३६ व ७२. ( ५ ) STO-Do-Mogor II, 135-36. ( ६ ) शचवृस.ं खं. ३, पृ. ३६ व ७२; House-Shivaji, 136-138. ( ७ ) सभासदब. पृ. ४४. ( ८ ) सभासदब. पृ. ४२ व ४३.

रा

अ काला

ा छायेत

महाराज आ ण मझा राजे तहाचा प ा मसुदा तयार कर ास बसले. या दवश ( द. १३ जून १६६५) आषाढ शु एकादशी होती. तहातील मु कलम होत, क े आ ण मुलखा ा शरणागतीचे. ह कलम तर ांत अमलांत आलेच होत. एकू ण कलम पाच होती. हीच ती पुरंदरा ा व ात तहांतील कलम. ती सदर माणे १ शवाजीराजांनी फ बारा क े आ ण एक लाख होन उ ाचा ांखालील मुलूख यावर संतु राहावे. हा मुलूखही के वळ बादशाही कृ पेचा साद णूनच ां ाकडे रा ं शकत आहे, ह ल ात घेऊन ांनी बादशाहांश अ ंत न ेने वागाव. कलम एक. द नचा शाही सुभेदार जे ा जे ा कू म करील ते ा ते ा शवाजीराजांनी सुभेदारा ा कु मा माणे काम ग ा पार पाडा ात. कलम दोन. शवाजीराजांचे पु संभाजीराजे यांना बादशाहांकडू न पांच हजार ारांची मनसब मळे ल. पण संभाजीराजे लहान अस ामुळे ांचे त नधी णून नेतोजी पालकर यांनी द न ा सुभेदारापाशी चाकरीस राहाव. कलम तीन. वजापूरकरां ा अमलांतील तळ-कोकणचा व बालेघाटावरचा मुलूख जकू न घेत ानंतर शवाजीराजां ा ता ातच ठे व ास बादशाहांची मंजुरी आहे. ाब ल शवाजीराजांनी दरसाल तीन लाख होनां ा ह ाने एकू ण चाळीस लाख होनांची पेशकश बादशाहांस ावी. कलम चार. पुरंदर, माळ, क ढाणा, खंडागळा, लोहगड, इसागड, तुंग, तकोना, रो हडा, नरदुग, मा ली, भंडारदुग, पळसखोल, पगड, ब गड, मोरबखन, मा णकगड, स पगड, साकरगड,

मरकगड, अंकोला, सोनगड व माणगड हे तेवीस क े व ां ा अमलांतील चार लाख होनांचा मुलूख शवाजीराजांनी बादशाहां ा ाधीन करावा. कलम पाच. तह झाला. हाच तो पुरंदरचा स तह. आता फ दयावंत बादशाहां ा श ामोतबीचे फमान आल क तहाचा अं वधी पार पडला! मझा राजांनी शवाजीराजां ा शरणागतीच व इतर सव हक गतीच एक खूप मोठ प बादशाहाला पाठ वल. प ांतील ह ा र मा उदयराज मुनशीच होत. तहाचा सोहळा संपला. दुस ा दवशी ( द. १४ जून १६६५) महाराज राजगडास जा ासाठी नघणार होते. ा माणे दुस ा दवश महाराज नघाले. मझा राजांनी ांना अ तशय मानाने नरोप दला. सो ाचे साज घातलेले दोन घोडे व एक ह ी ांनी महाराजांस भेट दला. शवाय मानाचा पोषाख दला. ६ यानंतर महाराज नघाले. ां ाबरोबर राजांनी आपला मुलगा क रत सह यास दले. दाऊदखाना ा डे ांत महाराजांना नरोपाचे वडे दे ाचा समारंभ झाला व तेथून क रत सहासह ते क ढा ाकडे बदा झाले. ३ याच दवश ( द. १४ जून) दुपार महाराज क ढा ावर पोहोचले. क ढा ावर आईसाहेब व इतर कु टुंबीय मंडळी होती. पुरंदर ा दुदवी तहाची हक कत समज ावर आईसाहेबांना कती वाईट वाटल असेल याची क ना ह न के लेली बरी. आ ण आता खु क ढाणाही सोडू न देऊन नघून जायच होत. प र ती अशीच आली होती क , शहाणपण आ ण समशेर हतबु झाली होती. क ढा ावरचा भगवा झडा काढू न घे ांत आला. औरंगजेबाच नशाण गडावर चढल. आईसाहेबां ा दयांत जणू भालाच खचकन् तला. आता हा भाला कोण उपसून काढील? के ा उपसून काढील? तोपयत जखमे ा वेदना सहन करण भागच होत. आईसाहेबांना घेऊन इतर सव कु टुं बयांसह उदास मनाने महाराज क ढा ाव न राजगडास नघाले. क ढा ावर म गलांचा हरवा अमल चढला. म गल क ेदार गडावर उभा रा हला. ाचे नांव शा हदखान. ४ क ढा ाचा हा प हला म गल क ेदार. दुस ा दवश ( द. १५ जून) महाराज सवासह राजगडावर पोहोचले. या वेळ उ सेन कछवाह हाही राजगडावर आला होता. तो आला होता संभाजीराजांना मझा राजांकडे ने ासाठी. दोन दवसांनी ( द. १७ जून १६६५ रोजी) महाराजांनी संभाजीराजांना उ सेन

कछवाह ा ाधीन के ल. संभाजीराजांच वय या वेळ फ आठ वषाच होत. संभाजीराजांसह उ सेन नघाला व ाच दवशी सायंकाळी क रत सहाकडे (क ढा ावर) आला व दुस ा दवशी ( द. १८ जून) तघे हजण मझा राजांकडे आले.३ मझा राजे पुरंदर ा पाय ाश होते. मझा राजांनी संभाजीराजांची सव व ा व मान अगदी महाराजां माणेच उ म ठे वला व आपला दवाणखा ाचा खासा शा मयाना संभाजीराजांना उतरावयास दला. महाराजांनी संभाजीराजांबरोबर आपल इतर कोण कोण व ासू माणस पाठ वल होत (क न त ) ह इ तहासाला माहीत नाही. पण कोणी ना कोणी तरी खास व ासाचे ा ण व मराठे कारभारी संभाजीराजांबरोबर दले असतील यांत शंका नाही. तेवीस क ांचा ने दीपक वजय आ ण शवाजी भोस ासार ा भयंकर दरवडेखोर पुंडाची शरणागती आपण अव ा तीन म ह ां ा मो हमत ा क न घेतली याचा आनंद मझा राजांना फारच होत होता. आता औरंगजेब अ ंत स होईल, अशी आनंददायक खा ी ांना वाटत होती. आ ण बरोबरच होती ती. द नची थैली घेऊन मझा राजांचा सांडणी ार द त दाखल झाला ( द. २७ जून १६६५, सुमार) बादशाह या वेळा द त ईद साजरी करीत होता. ाला ही आनंदाची खबर मळा ावर जा च आनंद झाला. ाने फ ेमुबारक च शहाजण खूप जोरात वाज व ाचा कू म सोडला.६ औरंगजेबाब लची न ा व ेम जा ीत जा कर ाची मझा राजे कोशीस करीत. मझा राजांनी औरंगजेबाला अ तन तापूवक एक मोठा नजराणा व प पाठ वल होत. प ात ल हले ा फास मजकु राचा हदवी तजुमा असा :३ “…… वजय ा जूरना झाली याब ल अ भनंदनादाखल एका रकमेचा नजराणा जूरना अपण कर ाची परवानगी मला मळावी. पुरंदर काबीज कर ासाठी जेवढी र म जूर ा ख ज ांतून खच झाली, तेवढी र म मी आपणांस नजराणा णून अपण करीत आह. पुरंदरचा वजय हा द न ा भूमीवरील प हला वजय आहे. माझ भा आ ण आयु बादशाहां ा सेवतच जू आहे. कृ पा क न या नजरा ाचा ीकार ावा…..” या गो ीचा अथ असा होता क , महाराजांचा पुरंदर क ा औरंगजेबाला मझा राजांनी आप ा खचाने मळवून दला.

औरंगजेबाने ह या काम गरीब ल मझा राजांना, दलेरखानाला व दाऊदखाना द इतर ब ा सरदारांना देण ा जाहीर के ा. आता पावसास सु वात झाली होती. सव ल री हालचाली बंद ठे वण मझा राजांना आव कच होते. पण पुढील मो हमे ा तयारीस मा ांनी सु वात के लीच. पुढील मोहीम वजापूरकर आ दलशाह बादशाहावर ावयाची होती. या मो हमेत अथात् शवाजीराजांची पूण मदत, अगदी जाती नशी होणार होती. वजया ा ीने ांच पारड आतापासूनच जड झाल होत. शवाजीराजांस आपण आप ाकडे मळवून घेतलच आहे. बादशाहांची कृ पा लाभली तर के वढा ग य मान आ ण वैभव ा होत, ह एकदा शवाजीराजां ा अनुभवास येण ज र आहे, अस मझा राजांना वाटत होत आ ण अस घड ा शवाय ‘ जकलेला’ शवाजी पूणपण ‘पचणार’ नाही, ही ांना खा ी वाटत होती. पण मग परमे र प बादशाहां ा कृ पेचा सा ा ार शवाजीराजांना लौकरांत लौकर घडावा तरी कसा? मझा राजे सतत या गो ीचा वचार करीत होते. आ ण मझा राजां ा डो ात एक वल ण क ना चमकू न गेली. ांना तःला ह ती अ ंत उ ृ वाटली. जर ती तडीला गेली तर ांत बादशाहाचा ह फायदा होईल, शवाजीराजांचाही उ ष होईल आ ण खु या मझा राजा जय सहाचा ह परमो ष होईल! हं? अशी कोणती ही ां तकारक अलौ कक क ना? शवाजीराजे भोसले यांनी म गल दरबारांत जाऊन बादशाह शहेनशाह जले सुबहानी मु हउ ीन मोह द औरंगजेब आलमगीर गाझी यांची भेट ावी!!

ं

आधार : ( १ ) House Shivaji, 143. (२) House Shivaji, 132-46. ( ३ ) House Shivaji, 138-39. ( खं. ३, पृ. ३७. (५) औरंगनामा १, पृ. ६३. ( ६ ) शचवृस.ं खं. ३, पृ. ७३.

४ ) शचवृसं

वनराज, सुवण ंखलां बंधनांत

ा

पावसाळा चालू असतांनाच मझा राजांना इ ा झाली क , शवाजीराजांचा महा व ात क ा क ढाणा ऊफ सहगड आहे तरी कसा, तो एकदा आपण जाऊन पाहावाच. ा माणे ते नघाले आ ण क ाण दरवाजा ा बाजूने गडावर दाखल झाले ( द. १२ स बर १६६५). जसवंत सहासार ा परा मी सेनापतीला सतत सहा म हने ंजु ून ह जो क ा मुळीच जकतां आला न ता तो हा सहगड! मझा राजांनी गड पा हला. १ गद झाडी ा हर ा शे ाखाली झाकलेल स ा ीच त चंड वैभव ांनी पा हल, गडाचे ताठ काळे क भ कडे आ ण अ ज घडण पा न ांना काय काय वाटल, त इ तहासाला माहीत नाही. परंतु एक अ भमान ां ा मनांत कटला असेल, क मी हा क ा आ ण असेच इतर बावीस क े मा ा डो ाने जकले! अव ा तीन म ह ांत जकले! खरोखरच असा अ भमान मझा राजांना जर वाटलाच असेल, तर तो अनाठायी खासच न ता. ांनी आप ा अलौ कक मु े गरीचा व असामा सेनाप त ाचा व लेख इ तहासा ा पानावर कायमचा को न ठे वला. न ववाद. फ दुदव एवढेच होते क , ह सव ांनी औरंगजेबासार ा भयंकर सुलतानाक रता के ल! मझा राजे जर एक तं राजपूत राजे णून महारा ावर चालून आले असते, तर उ र महारा ावरची, णजे व ाडवरची म गली स ा आ ण पूव महारा ावरची आ दलशाही स ा उखडू न काढ ाक रता महाराजांनी आपण होऊन मझा राजांशी मो ा आनंदाने हात मळवणी के ली असती. भारतवषा ा इ तहासांत एक तेज ी पान ल हल गेल असत. पण ज घडलच नाही, त गोड का रंग व ांत तरी काय अथ आहे?

मझा राजांची अ तीय कतबगारी पा न इ तहासाला ां ाब ल अ भमान आ ण आदर वाटला नाही, तरी कौतुक मा सदैव वाटेल, एवढ न त. न ववाद. मझा राजांनी शवाजीराजांना पेचांत पकडू न क ढाणा घेतला खरा; पण होता, हा क ा औरंगजेबाला पचणार कती दवस? कारण, ते दोन भयंकर जळजळीत डोळे सहगडाकडे रोखून पाहत आहेत! गडावरचे म गली नशाण ा दोन डो ांना सहन होत नाही! मझा राजे! तुम ा बु ी ा आ ण तलवारी ा धारेपे ा ह ा डो ांची धार भयंकर ती ण आहे. ते डोळे -ते पाहा, ा लांब ा राजगडाव न क ढा ावर खळले आहेत. माहीत आहेत कु णाचे ते? एका ातारीचे! शवाजीराजां ा आईचे. ही ातारी फार भयंकर आहे. मझा राजांनी गडाची सव व ा पा हली व ज र ा बंदोब ाची तजवीज क न रा ांनी गडावरच मु ाम के ला. दुस ा दवशी ( द. २२ स बर) ते पु ा आप ा छावण त परत आले.१ द ी न औरंगजेबाने पाठ वलेले संभाजीराजां ा नांवाच फमान याच दवश छावण त येऊन पोहोचल. संभाजीराजांना एकू ण सहा हजारांची मनसब, दोन लाख पये ब ीस व नशाण आ ण नौबत बाळग ाचा मान औरंगजेबाने बहाल के ला होता. २ के वढा भा शाली संग हा! परंतु संभाजीराजे या वेळ छावण त न ते. ते राजगडावर होते, णून दलेरखानाने लगेच महाराजांना खालील प पाठ वल.२ मूळ प फास त होत.२ ‘…तु ास कळ व ास संतोष वाटतो क , आ ी वनंती के ा माणे तुम ा राज न ेचा बादशाहांनी ीकार के ला आहे. इतकच नाही, तर सहा हजारांची मनसब, दोन लाख पये ब ीस आ ण नशाण व नौबत घे ाची परवानगी तुम ा पु ास दे ाचा कू म बादशाहांनी सोडला आहे. सबब ह प पावतांच संभाजीराजांना ताबडतोब इकडे पाठवून ावे णजे कमा माणे ांजला या व ू दे ात येतील.’ लगेच संभाजीराजे म गल छावण त दाखल झाले. मझा राजांनी संभाजीराजांना त फमान, र म व आप ातफ सीरपांव व ाचा साज चढवून एक ह ी ब ीस दला. शवाय बादशाहाने पाठ वलेला पोषाख ह दला.२ बादशाहांचे फमान व मान कशा न तेने ीकारावयाचा या ा सूचना मझा राजांनी ब ी जानी बेग यां ामाफत संभाजीराजांना आधीच द ा हो ा!२ यो होत त. कारण लहान ा शंभूराजाला कोठू न ठाऊक असणार गुलाम गरीचे सव सोप ार! याच वेळ औरंगजेबाच खास शवाजीराजांनाही कृ पेच फमान व पोषाख आला. मझा राजांनी ही आनंदाची खबर ताबडतोब शवाजीराजांकडे रवाना के ली व फमान घे ासाठी

टाकोटाक आम ा छावणीत या णून कू म पाठ वला. महाराज या वेळ तळकोकणांत होते. ांना मझा राजांच प मळताच ते ताबडतोब नघाले आ ण छावण त येऊन पोहोचले ( द. २७ स बर १६६५). बादशाहाच फमान अ ाप आलेल न त; ये ा ा मागावर होत. तेव ांत मझा राजांनी शवाजीराजां ा नांवाने एक प ल न तयार के ल! प ातील वचार मझा राजांचे! भाषा व ह ा र उदयराज मुनशीच! आ ण नांव मा शवाजी राजांच! ४ उदयराज हा अ ंत शार व फास भाषेवर वल ण भु असलेला राजपूत गृह मझा राजां ा खास व ासांतील चटणीस होता. ह पाहा ते प . मूळ फास प ाचा हदवी तजुमा हा असा : ३ ‘…मी आपला गु ग े ार व पापी आह. आपणास शरण येऊन जीव व धनदौलत र ण कर ाची मी इ ा धारण करीत आहे. इतःपर आपली खदमत इमानाने बजाव ास मी सदैव त र राहीन आ ण आपला कू म पाळ ांत मोठ भूषण मानीन. बंडाळी क न मी आप ा सव ाचा घात कधी ह क न घेणार नाही. मझा राजे जय सह यांनी सव वतमान आपणास तपशीलवार कळ वलच आहे. मला सव गु ांची मा क न जीवदान ाव, एवढच या दासाच आप ा चरणांपाशी मागण आहे. बादशाही श ा व पंजा यांनी अलंकृत झालेले आपले कृ पापूण फमान येऊन दाखल झाल, अशी आनंदाची बातमी मझा राजे जय सह यांनी आ ाला कळ वली. यायोग बादशाहांनी मला जीवदान दले आहे. बादशाहांकडू न मा ासाठी पोषाख आला, हेही मला अ ंत भूषणा द वाटत आहे. या पापी दासाचे अपराध मेस पा नसतांही बादशाहांनी के वळ उदार अंतःकरणाने ही कृ पा मजवर के ली, हे ांस मोठे भूषण आहे. फमान आ ा माणे मी आपले कू म पाळ ास सदैव त र राहीन. आता मझा राजांची रजा घेऊन घरी जात आ ण लढाईची तयारी क न, फौज घेऊन वजापुरावर जा ासाठी ां ा मदतीस येत . या यु ांत वशेष परा म दाखवून पूव चा का ळमा धुऊन काढावा अशी मी उमेद बाळगीत आहे आ ण येणेक न आप ा अनंत उपकारांची अ तरी फे ड मा ा हातून होईल अशी उमेद आहे.१ पा हलीत या प ांतील ही न ेची भाषा! हे प शवाजीराजां ा नांवाने औरंगजेबाकडे मझा राजांनी पाठ वल! वा वक या प ातील एक अ राशी ह महाराजां ा काया-वाचामनाचा संबंध न ता!४ मझा राजांची के वढी ही औरंगजेबा ा सेवेसाठी धडपड! मन थ होत.

अखेर चौ ा दवश (३० स बर १६६५) बादशाहाच फमान छावणीपासून कांही कोसांवर येऊन पोहोचल. ते ा मझा राजांनी महाराजांना सां गतले क , बादशाहां ा कृ पेचे त फमान, तु ी पाय चालत सामोरे जाऊन ीकारा. फमान णजे काय? कागदाची एक भडोळीच ना? ाला एवढ सामोर पाय चालत कशाला हो जायला हव? घेऊन येणारा येईल क घेऊन! नाही चालणार! ही अशी बेपवाईची मराठी वृ ी चालणार नाही. अशाने बादशाहां ा कृ पे ा फमानाचा अपमान होईल आ ण तो अपमान णजेच बादशाहांचा अपमान समजला जाईल. बादशाहां ा पायाशी न ाच नाही, असाच याचा उघड उघड अथ ठरेल. बादशाहीतील सरदारांची रीत अशी आहे क , असे फमान आ ावर हजारो पये खच क न, फमनबाडी उभा न, लवाजमा घेऊन, अनवाणी चालत चालत तीनचार कोस सामोरे जायच! फमान घेऊन येणारा सांडणी ार भेट ावर ज मनीवर गुडघे टेकून त फमान ीकारायचे व त तसच तः ा म कावर ध न, बंदकु ां ा सला ा व वा ांचा गजर करीत तः ा मु ाम घेऊन यायच! याचे नांव न ा, न ा, न ा! सुलतानां ा इ तहासांत या फमानबाडीच कतीतरी वणन नमूद आहेत. एकं दरीत बादशाहां ा हात ा कागदी सुरन ांचे भा ही मोठच! स ा ी ा रानगट मुलखांत राहणा ा आडदांड मरा ांना यांतील ‘का ’ नाहीच उमगायचे! मझा राजांचा आ ह! महाराज फमानाला सामोर नघाले. ५ मागदशनासाठी मझा राजांनी आपला पु क रत सह व ब ी जानी बेग यांस बरोबर दल. एकू ण तीन कोस ते पाय सामोरे गेल!े फमानापुढे म क लीन क न, वंदन क न महाराजांनी फमान ीकारल.५ या फमानांतील मजकू र अथातच फास त होता. ाचा हदवी तजुमा असा : ६ ‘……मुसलमानी धमर क, शवाजीराजे यांनी बादशाही कृ पेचे उमेदवार होऊन जाणाव क , सां त तुमच प ब त नरमाईचे आल. आपल कृ माफ ाव णून राजे जय सह यांची भेट घेत ाचा मजकू र ानास आला… तु ी आप ा कृ ाचा प ा ाप क न या दौलतीचे आ यास येऊन, तेवीस क े ाधीन क न….. पेशकशीब ल देऊं णतां. ऐसीयास, तुम ा गो ी, ा तु ी दूर अंदेशा न पाहता के ा, ा माफ जो ा नाहीत. तथा प राजे जय सह यांण ल ह ाव न सव माफ क न…. तु ाक रता पोषाख पाठवून हा फमान आपले पंजाचे च ासु ा पाठ वला आहे. तरी तु ी इकडील ल ात वागोन बादशाही काम

लहान मोठ सु ा क न ह सव आपले ऊ जताची गो आहे, अस समजत जाव. छ. ५ र बलावल सन १०७७ हजरी ( द. ५ स बर १६६५).’ या फमानांत औरंगजेबाने पुरंदर ा तहावर श ामोतब के ली होती व आप ा पूण कृ पेच नदशक च णून, उगाळले ा चंदनांत आपला पंजा बुडवून, तो फमानावरील को ा जागेवर उमट वला होता. बादशाहा ा पंजाच असे फमान येण णजे अ तशय दु मळ व भा ाची गो समजली जात असे. महाराजांच भा थोर! बादशाहांनी महाराजांवर कृ पा के ली, फमान व पोषाख ह पाठ वला आ ण आपण पाठ वले ा सव वनं ाही ांनी मंजूर के ा, हे पा न मझा राजे फार समाधान पावले. वशेष णजे शवाजीराजांनी ह आपण सुच वले ा सव अटी, सूचना व उपदेश अ तशय त रतेने मानले व पाळले हे पा न तर ते नहायत खूष झाले. ांना असे वाटत होत क , जर शवाजीराजे अशाच रीतीने सतत वागले तर बादशाही वातावरणांत ते न रमतील. आ ण रमले क मुरतील. बादशाहांकडू न ां ा अपार कतबगारीचा न फार मोठा गौरव होईल. द नची सुभेदारी ांना मळे ल. वजापूर व गोवळक ा ा बादशा ा जकू न घे ाची काम गरी ह ां ावर सोप वली जाईल. णजे सारी द न म गलशाह त सामील होईल. शवाजीराजां ा वा ालाही जहा गरी ा पाने, ां ा ‘ रा ा’पे ा कतीतरी मोठा देश येईल आ ण हे एवढ काय साधल गेल, तर बादशाहही आप ावर बेह खूष होतील आ ण शवाजीराजे ह खूष होतील. कती उ म क ना आहे ही! शवाजीराजांनी फ आपल मन बादशाहांना अपण कर ाचा अवकाश आहे. बादशाहांनी ह ेमाने ांना दलासा दे ाचा अवकाश आहे. पण हे घड ासाठी शवाजीराजांची व बादशाहांची भेट होण ज र आहे! शवाजीराजांनी ासाठी द ीला जाण ज र आहे!! पण ह घडाव कस? यासाठी दोघांची ह तयारी पा हजे. बादशाह चटकन् तयार होतील. पण शवाजीराजे-? ते तयार होतील का? ब ! आपण ांना पटवून देऊं! आ ह क ं ! भागच पाडू !ं ांना द ीला पाठवूंच! ही सवाच क ाण साधणारी गो घडलीच पा हजे. आता ास याच राजकारणाचा! ठरल! ठरवल! मझा राजांनी औरंगजेबाला प पाठवून आ ण शवाजीराजांना आ ह क न म गलशाही ा दरबारांत या दोन पु षांची भेट, गौरवशाली ामी-सेवकां ा ना ाने लौकरांत लौकर घडवून आण ाचा नधार मनाशी ठर वला!

व ध ल खत काय वाटेल त असो, पण एक गो अगदी न ववाद स होती क , मझा राजां ा अंतःकरणांत, ही भेट ठर व ामागे, ां ा तः ा वचारसरणीनुसार सदभावच ् वसत होता. ांत ावहा रक मु े गरी ह होती आ ण शवाजीराजांचेही क ाण साध ाची धडपड होती. मझा राजां ा अंतःकरणांत य चत ह नीच हेतू न ता. खरोखर, मझा राजा जय सहांच अनेक वध रंगी-बेरंगी धा ांनी वणल गेलेल होत. बादशाहाच फमान महाराजांनी ीकार ानंतर मझा राजांनी ांना राजगडास जा ास परवानगी दली. कारण लौकर वजापूरकरां ा व जी मोहीम मझा राजे काढणार होते, ा मो हमत सामील हो ासाठी पु ा महाराजांना यायचच होत. यासाठी फौजेची तयारी कर ासाठी महाराज जात होते. मझा राजांना या वेळ एक गो जाणवली. कोणती? महाराजां ा कमरेला श न त! ७ याही वेळी महाराज नःश च भेटीस आले होते. मझा राजांनाच जरा शरम ासारखे झाल. कारण शवाजीराजांनी नःश च भेटीसाठी याव अशी प ह ा भेटीचे वेळ ांनी अट घातली होती. महाराजांनी ती अट या ह वेळी तः होऊन पाळली. ते ा मझा राजांनी ांना नरोपाचे वडे देतांना ां ा कमरेला र ज डत मुठीची तलवार बांधली व तशाच जडावा ा मुठीचा खंजीर ांना भेट दला.७ आ ण मझा राजांनी महाराजांना आप ा मनांतील, महाराजां ा क ाणाचा मनसुबा सां गतला! ८ द ीची वारी आ ण औरंगजेबाच दशन! द ीचा दरबार णजे पृ ीचा म ! मझा राजांनी ही एक भयंकर क ना महाराजांपुढे सरक वली. द ीला चला आ ण औरंगजेबाला भेटा! अश आहे त! कशाकरता द ीला जायचे? औरंगजेबाला मुजरा करायला? ां ापुढे मान वाकवायला? काय ज र? आईसाहेबां ा शवबाची मान दु दानवी सुलतानांपुढे कु ासाठी आहे काय? ती कु ते, ज मनीपयत लवते संतस नांपुढ,े आईपुढ,े वडीलधा ा क यांपुढ,े तुळशीवृंदावनापुढ,े आप ा भूमीवर ा जल-त -का पाषाणांपुढ,े स ा ीपुढ,े यांपुढ,े बालकांपुढ,े गायीवासरांपुढ,े शानांत ा भ राश पुढसे ु ा! पण बादशाहापुढ?े अश ! अत ! शवबाला ा ा आईने असल कांही शक वलच नाही. दादाजी क डदेवांनी ह असला मं कधी दला नाही. मझा राजांची ‘क क’ सूचना महाराजांना पटेना. महाराज कांहीच न बोलतां मझा राजांचा नरोप घेऊन राजगडास परतले. ां ा डो ांत तो वचार घर धरीना.

वजापूर ा मो हमेसाठी मझा राजां ा मदतीस लौकरच महाराजांना नघावयाच होत. तसा करारच होता. फौजांची तयारी चालू होती. मझा राजांनी वजापुरावर ारी कर ाची तयारी पूण के ली. औरंगजेबाची अशी जबर मह ाकां ा होती क , सबंध द न म गली सा ा ांत दाखल करावयाची. एकछ ी आपला अमल ापावयाचा. ानुसार ही नवी मोहीम मझा राजांनी शरावर घेतली होती. वजापूरकरांवर ह फारच भयंकर संकट चालून येणार होत. मझा राजा, दलेरखान आ ण शवाजीराजा हे तघे ह आप ावर चालून येणार आहेत, याची जाणीव असून ह वजापूरचा बादशाह अली आ दलशाह आ ण ांचे सरदार मुळीच घाबरले न ते. त ड दे ाची तयारी ांनी ह सु के ली होती.

आधार : ( १ ) शचवृस.ं खं. ३, पृ. ३७. ( २ ) पसासंले. १०६८; शचवृस.ं खं. ३, पृ. ३७. ( ३ ) पसासंले. १०६७. ( ४ ) House-Shivaji, 154. ( ५ ) Shivaji-Times, 125; श श. पृ. ११६. ( ६ ) राजखंड ८।१४. ( ७ ) Shivaji-Times, 126. ( ८ ) सभासदब. पृ. ४४.

वजापूर, म गल मरा जब ांत!

ां

ा

या मो हमत मझा राजांना मदत कर ाक रता महाराज नऊ हजार मराठी फौज घेऊन नघाले. संभाजीराजे अगदीच लहान अस ामुळे ांना बरोबर जरी घेतले न ते, तरी करारा माणे ां ा नांवाची मराठी फौज ांनी घेतली होतीच. आपला सरसेनापती नेतोजी पालकर यासही ांनी बरोबर घेतल व राजगड सोडला. ( द. १९ नो बर १६६५) दुस ा दवशी पुरंदर ा पाय ापासून मझा राजे कू च करणार होते. सव तयारी ज त झाली होती. महाराज दाखल झाले. मझा राजांना मोठा आनंद झाला. महाराजांना बादशाहाची काम गरी कर ाची प हलीच ‘संधी’ या मो हमत मळणार होती. दुस ा दवश म गल बादशाहीची चंड सेना वजापूर ा दशेने कू च क न नघाली. मझा राजां ा कमतीखाली दोन बाजूंस दोन शवाजी चालले होते. दोन शवाजी? णजे कोण? एक खु शवाजीमहाराज आ ण दुसरा नेतोजी पालकर! मझा राजे, औरंगजेब आ ण सवच लोक नेतोजी पालकरास ‘दुसरा शवाजी’च समजत असत. नेतोजी पालकराब ल एवढा मोठा दरारा नमाण झालेला होता. दर कू च दर मजल फौजा पुढे चाल ा हो ा. जागोजाग मु ाम पडत होते. मझा राजांची व महाराजांची बोलण होत होती. मझा राजे आप ा मनांतली गो महाराजांपाशी काढीत होते. द ी-दरबारांत चला आ ण बादशाह आलमगीरना भेटा! महाराजांना ते आप ा कोनांतून फार मोठ लोभन दाखवीत होते. बादशाहां ा पूण कृ पेचा तु ांला लाभ होईल! जर तु ी च एकदा बादशाहांशी बोलून-भेटून आलांत तर द णेतील आ दलशाही व कु तुबशाही जकू न घे ासाठी बादशाहांकडू न तु ाला पैसा व यु सा ह ाचा हवा तेवढा पुरवठा होईल. तु ी द नचे नवध मालकच ाल. फ दयाळू बादशाहांचे न ावंत जहागीरदार, न ावंत मनसबदार, न ावंत सरदार या ना ाने काय नै म क नमाण होईल तेवढी काम गरी के ली क झाल काम! पण म गली धना ा, चंड यु सामाना ा व

सै ा ा जोरावर तु ी तुमचे द नमधले श ू कायमचे नाहीसे क ं शकाल. तुमच ह वैभव वाढेल, बादशाहांचे ह सा ा वाढेल. पाहा, करा वचार. बादशाह तुमचा स ान क न तु ांला लगेच पु ास ये ासाठी नरोप देतील. वैभवशाली बादशाहाश थ भांड ांत तःचा नाश क न घे ापे ा हा माग हताचा आहे. मोठे पणाचा आहे. द ी-दरबारांत फार मो ा मानाचे सरदार बनाल. अश कती तरी आ ासन आ मष मझा राजे महाराजांना दाखवीत होते. अस वाटते (आ ण कांही अ पुरा ाव न असे दसत ह) क , मझा राजांनी महाराजांना अस ह आ ासन दल क , तु ांला बादशाह सबंध म गली द नची सुभेदारी ह बहाल करतील. ३ आ ण महाराज खरोखर मझा राजां ा आ हाचा आता हळूहळू सहानुभूतीने वचार क ं लागले!३ मझा राजांना महाराजांचा ा भमानी सह भाव थोडासा तरी उमगला होताच. बादशाहांब ल शवाजीराजां ा मनांत चीड आहे व अ व ास ह आहे, ह ह ांनी ओळखल होत. पण आप ा मनांत असलेला हेतू आ हाने व सात ाने शवाजीराजांना पटवून दला, तर द ी-दरबारांत जा ास हा महापरा मी मराठा वीर ज र तयार होईल व आजपयत उगीच वे ा क नां ा मागे धडपड ांत याची जी श ी आ ण आयु थ चालल आहे, ाच खर चीज होईल. खु ासारख ‘ रा ’ ‘ रा ’ करीत हा मृगजळामागे धावतो आहे; या ा सव तेजाचे खर चीज बादशाहां ा सेवत रा नच होईल. खरोखरच मझा राजांना महाराजांब ल ही कळकळ व हळहळ वाटत होती! खरोखरच मझा राजांनी महाराजांचा आ ा ओळखलाच न ता. मनांतून महाराजांना ह वाटत होते क , काय या महान कतबगार मझा राजांचे आयु म गलां ा गुलाम गरीत वाया जात आहे, आजवर गेल आहे! आ ण मझा राजांना महाराजांब ल तस वाटत होते! ांनी आता महाराजांच आ ण औरंगजेबाच परम हत साध ाचा मनोमन चंग बांधला होता. जर आपण या राजकारणांत यश ी झाल तर शवाजीराजे आ ण औरंगजेब या दोघां ा ह दयांत आपणांस सव े ान मळे ल आ ण आप ा प ास वषा ा यशावर हा कळसच चढेल अशी मझा राजांना खा ी वाटत होती. औरंगजेबा ा दरबारांत जा ाची क ना ह मनांत न आणणा ा महाराजां ा मनांत ह आता या गो ीवर वचारमंथन सु झाल. महाराजांना अस वाटूं लागले क , खरोखरच जर औरंगजेबाकडू न द णे ा दो ी पातशा ा बुड व ासाठी, सव सा ह साधनां ा चंड पुरव ा नशी, पैशा नशी आपलीच योजना के ली गेली, तर उ मच होईल. द णतले आपले

दोन श ू औरंगजेबा ा खचाने नाहीसे करतां येतील. सबंध द नसु ाची ह जर आपणास सुभेदारी मळाली, तर अ धकच उ म. औरंगजेबाचा मांडलीक मनसबदार णून थम ताबा घेऊन र ावर क ं , बळकट बनूं आ ण मग एका दवशी औरंगजेबालाही उडवून लावून आपण चंड ‘ रा ा’ चे धनी णूनच, उरले ा म गलशाहीश ंजु मांडू.ं उघड उघड लढा देऊन रा -संवधन फार होऊं शकत नाही. फारच मंदगतीने रा ाची ग त होते आ ण ावर पु ा श ू ा भयंकर ा ा होऊं लाग ा क , ती ह ग त खुंटते. पुरंदर ा तहासारखा आघात झाला क , ही ह ग त साफ छाटली जाते. आता एक वेळ नवा योग पा ं या क न! मझा राजां ा ण ा माणे खरोखरच जर औरंगजेब आप ावर ‘कृ पा’ करणार असेल तर ा ‘कृ पे’ चा आपण आप ा अं तम ेया ा ीने पा ं या उपयोग क न! महाराजां ा धाडसी वचारसरणीचा हा असा आशय होता. महाराजां ा मनांत आणखीही एक गो साधावयाची होती. ती णजे जं ज ा ा स ी ा ता ांत असलेला जं ज ाचा क ा मळवून स ीच मूळ आ ण बळ पार नाहीस करावयाच. आजपयत महाराजांनी फारच मोठा य यासाठी के ला, पण यश आल नाही. औरंगजेबा ा भेट तून ही गो सा होणे श आहे, असे ांना वाटत होत. कारण स ी आता औरंगजेबाचा चाकर बनला होता. पण औरंगजेब भयंकर दगाबाज, कपटी व ू र आहे, ाचा व ास धरावा तरी कसा? परंतु तः मझा राजे आप ा सुर ततेची हमी घेत आहेत ना? ांचा पु राम सह द त आहे. राम सह आ ण तः मझा राजे आप ा ाणर णास जामीन राहत आहेत. हा राजपुताचा श आहे. दगा होणार नाही. आण जाऊन पा चं या क एकदा म गलदरबार आ ण औरंगजेब ह काय करण आहे त! आज शंभर स ाशे वष झाली, हे कु ठले कोण उपरे म गल आम ा मुलखांत येऊन एव ा जरबेने हदु ानांत रा करीत आहेत? पा ं तरी एकदा यांच खर अंतरंग! राजपूत यां ापुढे एवढे दीन, लीन बनतात. आहे तरी काय हा व यजनक कार? एकदा च नाडी पा न येऊं. जमल तर राजकारण! नाही तर श ण! सुख प येऊं एवढ वचन तर आहेच. म गलशाहीचा अ ास घडेल. तो तरी खास वाया जाणार नाही. रा ा ा उ ोगांत उपयोगीच पडेल. महाराजांची भू मका या अशा आशयाची होती. आ ण आता औरंगजेबाची भू मका?

शवाजीने द ीला याव कवा ाला आपण बोलवाव असा वचार औरंगजेबा ा डो ांत कधी ह उगम पावला नाही. शवाजीने औरंगजेबा ा भेटीसाठी याव, ही क ना, औरंगजेबाची न .े ही मूळ क ना मझा राजांचीच. औरंगजेबाने आप ा एका ह प ांत ‘ शवाजीला मा ाकडे पाठवा आ ण ासाठी ाला अमुकतमुक वचन ा,’ असे मझा राजांना अ जबात ल हलेल न ते. मझा राजांचेच प हले प औरंगजेबाला गेल क , ‘मी शवाजीला तुम ा दशनाला पाठ वत . ा ावर कृ पा क न ाला नरोप ावा. द णतील ा ांत शवाजीचा ामुळे आपणांस फार मोठा उपयोग होणार आहे.’ मझा राजे शवाजीला आप ा भेटीसाठी पाठ व ाची इ ा करीत आहेत हे पा न ा औरंगजेबा ा भयंकर पाताळयं ी, खुनशी डो ांत काही सरळ सदभाव ् नमाण झाला नाही. ‘ शवाजीला आम ाकडे पाठवा.’ अस ाने आधी चटकन् कळ वल ह नाही. तो ग च रा हला. आप ा मनांत काय आहे, ह तो कधीच कोणाला कळूं देत नसे. ा माणे या बाबत त ह ाने कोणाला ह आपल मत व धोरण कळूं दले नाही. मझा राजांची प येतच होत क , शवाजीला आपणाकडे मी पाठ वत , तरी परवानगी पाठवावी. मझा राजे मा , “औरंगजेब व ासघात करणार नाही, तुम ा जी वतास धोका होणार नाही,” अस आ ासन व वचन महाराजांस वारंवार देत होते. मझा राजांची प पूव पासूनच या राजकारणासाठी द ीस जात होत . मझा राजांची फौज वजापुराकडे नघाली होती. नीरा नदी ओलांडली आ ण वजापूरकरांची ह सु झाली. अगदी त डावर प हला मुलूख लागला फलटणचा. फलटणला वजापूरकरांचे सरदार नाईक नबाळकर हे होते. महादजी नाईक नबाळकर हे महाराजांचे जावई होते. पण आता येथे कसले नातगोत? मझा राजांनी महाराजांना आघाडी सां गतली, महाराजांनी नेतोजीला कू म दला, नेतोजी पालकरा ा फौजा नघा ा. नेतोजीने प ह ा धडकतच फलटण जकल ( द. ७ डसबर १६६५). लगेच नेतोजीने ताथवडागडावर चाल के ली. तो ह क ा जकला ( द. ८ डसबर १६६५). तशीच पुढे चाल करीत नेतोजी गेला आ ण आठ दवसांत ाने वजापूरकरांचे खटाव ह ठाण जकले (सुमारे १६ डसबर १६६५). यानंतर अगदी लगेच मंगळवे ाचा क ा ह नेतोजीने जकला ( द. १८ डसबर). हे वजय ने दीपक होते. एवढे जकायला म गली सरदारांना नदान म हना लागला असता. मझा राजांनी या वजया ा बात ा औरंगजेबाला भराभर पाठ व ा. या बात ा अ ंत भरधाव गतीने द ीस जात हो ा. मझा राजांनी महाराजां ा मदतीच व न ेच

कौतुक बादशाहाला ल हल आ ण कळ वल क , आपण शवाजीराजांना शाबासक , गौरवाचा पोषाख व मानाच श पाठवा णजे शवाजीराजे बादशाहां ा सेवत अ धकच मन घालतील! ांना ो ाहन मळे ल! ४ लगेच औरंगजेबाने या नेप सूचनेनुसार एक कृ पाप , मानाचा पोषाख व जडावाची क ार महाराजांसाठी पाठवून दली! ाने पाठ वले ा प ाचा हदवी तजुमा असा : ५ ‘….तु ी फौजेसह शाही ल रांत आहांत, आ ण ताथवडा व फलटण हे क े वजापूरकरांकडील होते ते घेतलेत…. णोन राजे जय सह यांनी ल ह ाव न तुम ा शाबासक स कारण झाल. सबब तु ांक रता उ म पोषाख व जडावाची क ार पाठ वली आहे. या लाभाचा संतोष मानून इतःपर या ार त जतक कोशीस कराल ततक प ह ापे ा अ धक कृ पेस कारण होईल.’ औरंगजेबाची ही प ,े ‘कृ पा’ आ ण मझा राजांची ही असली म ी पा न महाराजांस काय वाटत असेल कोण जाणे! ब धा दया वाटत असेल. क व येत असेल. वजापूरकरां ा फौजेश अजून म गली फौजेची गाठ पडलेली न ती. वजापुरांत चंड तयारी चालू होती. सव लहानमोठे सरदार वजापुरांत फौजेसह जमा झाले होते. सरदारांची ही यादी फारच लांबलचक आहे.५ बादशाह आ दलशाह तःल घालीत होता. तोफखाना व दा गोळा अपार जम वला होता. वजापूर शहरा ा तटावर तोफा स के ा हो ा. ात मु मैदान, लांडा कसाब, दुराठी, गंजखाना, नगौजी, कडक बजली वगैरे तोफा तर फारच चंड हो ा. तोफांची दाटी लागली होती.५ एके दवशी तः आ दलशाह बादशाह अलीबु जावर आला. आप ा तुफानी फौजेची ाने पाहणी के ली. आप ा सरदारांस ो ाहन दले. शझाखान नावा ा नामवंत सरदारास सरसेनापतीपद दले व सवाना उ शे ून अ ंत जोरदार भाषत ाने भाषण के ल.५ बादशाहा ा या भाषणाचा वल ण प रणाम ा ा लोकांवर झाला. मझा राजांशी, शवाजीशी आ ण दलेरखानाशी ाणपणाने लढू न ांचा पराभव उडवूं अशी ईषा ां ात नमाण झाली. फौजां ा हालचालीस शझाखानाने आरंभ के ला. तः तो मोठी फौज घेऊन व बडे बडे सरदार घेऊन नघाला. मझा राजांचे ल र वजापूरपासून सुमारे सात कोसांवर येऊन थडकल. लौकरच ( द. २४ डसबर १६६५) म गली आ ण वजापुरी फौजांची गांठ पडली. घनघोर सं ामास आरंभ झाला. महाराज, दलेरखान, नेतोजी वगैरे ंजु त होते. समोरही स ी,

मराठे , द नी सरदार होते. ांतच महाराजांचे धाकटे भाऊ एकोजीराजे ऊफ ंकोजीराजे भोसले हे ह होते! काय योगायोग हा! नणायक अशी लढाई अजून ह पेटली न ती. रोज के वळ धावपळी ा झटापटी झडत हो ा. कधी वजापूरकरांची तर कधी म गलांची सरशी होत होती. जवळजवळ दहा दवसां ा झटापटीनंतर वजापूरकरांवर एकच जबरद चढाई करायची असा बेत दलेरखानाने योजला. दलेरखानाची धडाडी; अ व ांत व मनापासून मेहनत कर ाचा भाव; ामुळे जरा अपयश आल क संतापाने ाचा होणारा तडफडाट, येथे ह वारंवार यास येत होता. या ा व मझा राजांच वागण अ ंत भारद , शांत, गंभीर, ववेक , धीराच आ ण जरास संथ परंतु न त फलदायी होणार अस होत. दलेरखानाने चढाईची योजना के ली. शवाजीराजे, क रत सह, नेतोजी वगैरे सव ब ा ब ा सेनान ासह वजापूरी फौजेवर चढाई कर ाचा हा बेत होता. श ूचा जर धु ा उडवूं शकल तर आपण एकदम वजापूर शहरासच बलगूं शकूं असा व ास खानास वाटत होता. तयारी पूण झाली. वजापूरकरां ा खाशा फौजेश आपली गाठ पडू ं लाग ापासून खान बारीक ीने महाराजां ा हालचाल वर नजर ठे वीत होता आ ण आत ा आत जळफळत होता. असमाधानाने चडत होता. आज ा मो ा चढाई ा वेळी ह खानाचे अनेक शंकाखोर डोळे महाराजां ा आसपास वावरत होते. खानाने ह ाचा इषारा दला. सव फौज वजापुरी फौजेवर तुटून पडली होती. भयंकर लढाई जुंपली. ह ी, तोफा, उं ट, घोडदळ आ ण पायदळ यांची भयंकर गद उडाली. धुरळा, धूर आ ण आ ोश एकमेकांवर ताण करीत उसळत होते. या तुफानांत महाराजही ह ीव न तरंदाजी करीत लढत होते. आजची ही लढाई णजे दलेर ा पठाणी परा माचा आ ण नधारी सेनाप त ाचा वल ण अरेरावी ए ार होता. सुलतानढवा! वजापूरकरांचे सवच सरदार एक दलाने व कमाली ा वीर ीने लढत होते. ांचे यु सा ह म गलांइतक भारी व भरपूर न त. परंतु ांचा नधारच इतका भयंकर व चकट होता क , बनतोडच! आ दलशाही ा र णाक रता ते जीव तोडू न लढत होते. शौयही काही कमी न त एके कांच. म गलां ा फौजत महाराज आघाडीवर होते. ां ा फौजत ह ी बरेच होते. वजापूरचा शझाखान याने महाराजां ा फौजेवर भयंकर ह ा चढ वला. ६ तुंबळ यु माजल. शझाखानाचा हा ह ा खरोखर इतका जबर होता क , तो महाराजां ा मराठी फौजेला झेपला नाही. थो ाच वेळात ांची फळी फु टली. ही फु टलेली फळी सावर ासाठी

दलेरखानाने लगेच दुसरी फौज तेथे श ू ा त डावर घालायला हवी होती. ती दलेरखान घालूं शकला नाही.५ तो तः फ लढत रा हला. अखेर म गलांची सवच फौज ग धळली आ ण एकच पळापळ उडाली. हा ग धळ दलेरखाना ा डो ांदेखतच उडाला. म गलांचा पराभव झाला! म गली फौज व सरदार छावण त परतले. महाराज ह आप ा डे ांत गेले. (जाने. ारंभ १६६६) दलेरखाना ा अंगाची लाही लाही उडाली. कसा झाला हा पराभव? कोणी के ली ही मुघलशाहीची बेइ त? कोणी दगा दला? फतूर! दगलबाज! कोण? -दुसर कोण? - शवाजी! शवाजी भोसला! ानेच जाणूनबुजून दगा दला. तोच सामील आहे आ दलशाहाला! आधीपासूनच धुमसत असलेला दलेर भयंकर भडकला आ ण ाने मझा राजांकडे जाऊन आपला आरोप बोलून दाख वला. ाने मझा राजांना अस सां गतल क , तु ी शवाजीला या फतुरीब ल ठार मारा!६ क ल करा ाला! मझा राजांना पराभवामुळे आधीच दुःख झाल होत. ांतच दलेरने आणखी एक नवीन भयंकर काळजी नमाण के ली. महाराजांब ल दलेरच मन कधीच साफ न त. ाचा एकं दर पठाणी माथे फ पणा मझा राजांना माहीत होता. लढा त न शबाचा फासा उलटा पडला तर लगेच एखा ाला फतूर ठरवायच? मझा राजांना खानाच ह बोलण, वागण आ ण ‘ शवाजीला ठार करा’ असला अ वचारी आ ह धरण आवडल नाही. पण ते खानाला ह दरडावून सांगू शके नात! कारण कांही झाल तरी तो बादशाहाचा ारा! मझा राजांना मोठे अवघड दुखण नमाण झाले. ांना काळजी पडली महाराजां ा ाणाची. ांनी खानाला एवढच बजावले क , शवाजीराजां ा जवाला ध ा पोहोचता कामा नये! आ ी ांना व ासाचा श आ ण बेलतुळशी द ा आहेत.६ दलेरचा न पाय झाला. तो फार जळफळला. धुमसत रा हला. आता ाला राग आला मझा राजांचा ह! यानंतर मझा राजांनी वजापुरी फौजांवर ह े चढ वले, पण ांत खु ांचे ह पराभव झाले. एके दवशी तर ां ा खाशा ह ीपयत वजापुरी फौज येऊन भडली! ांचे असं राजपूत ठार झाले. मझा राजांना माघार ावी लागली. मेले ा राजपुतांच ेत ांनी खंदकांत एक घालून जाळल . ांना फार वाईट वाटल.

दलेरखानाच म क अजून थंडावल न त. तो मझा राजांना णूं लागला क , तु ी जर शवाजीला ठार करणारच नसाल तर मी शवाजीचा खून पाडत ! तु ी सव कांही मा ावर सोपवा! तुम ावर य चत ह दोष येऊं न देतां मी सव जबाबदारी प रत !६ खानाच ह भयंकर बोलण ऐकू न मझा राजे जा च चता ांत झाले. आप ा मनाचा तोल आ ण आपला भारद दरारा ढळूं न देतां दलेरखानाला ह ‘सांभाळून’ आवर ाच भयंकर कठीण काम ां ा शरावर आल. शवाय ह असले कांही शवाजीराजांना समजता कामां नये, ही काळजी घेण ांना अ ंत ज र होतच. कारण आप ा खुनाची राजकारणे म गली छावणीत चालू आहेत, ह जर शवाजीला समजलच तर-? ाचा व ास, मळ वलेल यश, पुढे साधावयाची राजकारण आ ण ही वजापूरवरची मोहीम ह साफ साफ फसून उद् होऊन जाईल! शवाजी ह चडेल. तो पु ा बंड करील. सगळाच प रणाम भयंकर होईल. पण या आडदांड पठाणाला सांगाव कस? अन् ा ा पहेलवानी डो ात ह शराव तरी कस? मझा राजांनी दलेरखानाला या वचारापासून परावृ कर ाचा य के ला व अस कांही ह घडतां कामा नये, अस बजावल. शवाजीराजां ा जवाला या धो ापासून जपाव तरी कस ह मझा राजांना समजेना. औरंगजेबा ा भेटीस पाठवून फार मोठ उ साधावयाच होत. शवाजीसारखा भयंकर वाघ आपण इत ा कौश ाने इतका कमांत आणला; आता अखेरच यश गाठाय ा आधीच आपली फ जती उडणार क काय? जर आपले हे वृ ापकाळचे अवघड मनसुबे आपण तडीला नेले तर आपणासारखा यश ी दुसरा कोणीच न !े पण काय होणार कोण जाणे! जर ह फसल तर आप ा तः ाच जी वताची नौका वादळांत सापडू न खडकावर आपटून रसातळाला जा ास वेळच लागणार नाही, याची धा ी मझा राजांना जाणवत होती. मझा राजांची कोणतीही मा ा वजापूरकरांपुढे चालेना. हळूहळू माघारच घे ाचा संग येऊं लागला. ( द. ५ जानेवारी १६६६ पासून-). मझा राजे प र ा ा रोखाने मागे हटूं लागले. दलेरखानाला ही पीछेहाट सहन होईना. ाने तर त ाच के ली क , वजापूर शहर काबीज क न तेथील पाणी ाय ाखेरीज येथून हलायचच नाही! वजापूर शहरा ा आसपासचा सव मुलूख वजापूरकरांनीच आपण होऊनच उद् क न टाकला होता. पा ा ा व हर त वष मसळून टाकल होत. ७ या सव गो मुळे म गली फौजेचे अतोनात हाल होऊं लागले. एक भांडभे र पा ाला एक पया कमत पडू लागली होती! ८ वजापुरी फौजेने तर मोगलांची शकारच चाल वली होती.

एव ात मझा राजांच व दलेरखानाच कडाडू न भांडण झाल. कोण ा मु य् ावर झाल त इ तहासाला माहीत नाही; पण ब धा पराभव, माघार आ ण शवाजी या मु य् ांवरच हा ोट झाला असावा. या गो चा महाराजांस सुगावा लागला कवा नाही ह ांच ांनाच माहीत; पण आपण आता यांतून जरा वेगळाच माग काढावा असा वचार महाराजां ा डो ांत आला. प ाळगड आपण या वेळी जकू न ावा, हीच संधी फार उ म आहे, अस महाराजांनी ठर वल. हा बेत ठर व ांत महाराजांची सवच कारची चतुराई दसून येत.े पूव , पांच वषापूव , महाराज प ा ाव न, स ी जोहर ा वे ांतून नसटून वशाळगडला गेल,े ( द. १३ जुलै १६६०) आ ण नंतर दोन म ह ांनी ( द. २२ स बर १६६०) महाराजांनी वजापूरकरांशी तह के ला व प ाळगड वजापूरकरांना देऊन टाकला. हा क ा आ ाच जकू न घे ास उ म संधी आहे, असे महाराजांनी हेरले. ामुळे म गली छावणीत अ पा ाक रता होत असलेले हाल वाचतील; वजापूरकरां व च आपण एक नवीन आघाडी उघड ाच ‘पु ’ लागेल आ ण आपला मौ वान् प ाळा परत आपणांस मळे ल, असा वचार क न महाराज प ा ावर चालून जा ासाठी परवानगी माग ासाठी मझा राजांस भेटावयास गेले आ ण ांनी आपली ही डोके बाज योजना मझा राजांना सां गतली. अथात् महाराजांनी मझा राजांना फ ‘बादशाही परमाथ’ सां गतला. महाराजां ा भाषणाचा हदवी तजुमा असा : ९ “आपण जर मला कू म दलात तर मी बादशाहां ाक रता प ाळगड क ा काबीज करत ! ा गडाची मला अगदी अंतबा मा हती आहे. या वेळी गडावरची शबंदी ह अगदी बेसावधच असेल. या एका काम गरी शवाय मी तकडील आ दलशाही मुलखांत अशी धामधूम उडवून देत क , वजापूरकरांना आप ा ा मुलखा ा र णासाठी वजापुरा न फार मोठी फौज पाठवावीच लागेल.” आ ण ामुळे मझा राजांवर व दलेरखानावर पडत असलेला वजापुरी फौजेचा खर मारा आपोआप कमी पडेल! आहे क नाही क कता? महाराजां ा या वनंतीला मझा राजांनी अगदी ताबडतोब होकार दला! कारण दलेरखाना ा दगाबाजीतून शवाजीराजे या बादशाही कामा ाच न म ाने दूर जात असतील तर फारच उ म! अ त उ म! मझा राजांना मनापासून समाधान वाटल. हायसेचं वाटल. शवाजीराजां ा ाणर णा ा काळजीतून मझा राजे सुटले. महाराजांना ह दलेरखाना ा आं त रक कपटाची

जाणीव झाली असावी. महाराजांनी हा प ा ाचा डाव मधेच उक न काढला, तो सव बाजूंनी इतका अचूक होता क , महाराज वजापूरची आघाडी सोडू न का गेले, याब ल कु शंका कोणाला येऊंच नये! पण आली! कारवार ा इं ज ापा ांनी सुरते ा इं जांना ल हले ा एका प ात अस टल क , ‘ दलेरखान आप ाला ठार मारील या भीतीने शवाजी प ा ाकडे पळून गेला!” १० महाराजांनी मझा राजांचा नरोप घेतला आ ण ते तडक प ा ाकडे दौडले. ( द. ११ जानेवारी १६६६.) या वेळी नेतोजी पालकर महाराजांबरोबर नघालेला न ता. पण मा ा मागोमाग तूं ह ये असा ाला कू म देऊन महाराज नघाले.

आधार : (१) Shivaji-Times, 132; शवभा १०।१३ ते १८; सभासदब. पृ. ६; चटणीसब. पृ. २७-२८; शवभा. १९।२८ ते ३०; शवभा. १७।२१; मंडळ अह. १८३४, पृ. ८८; सभासदब. पृ. ४९; ऐ. पोवाडे भा. १, पृ. १८. (२) House-Shivaji, 144. ( ३ ) Shivaji-Times, 132-33. ( ४ ) पसासंले. ११०५. ( ५ ) शचवृसं. खं. २, पृ. ६९ ते ७५. ( ६ ) Sto-Do-Mo-gor, II/137. पसासंले. ११२६. ( ७ ) पसासंले. ११०१ व ४. ( ८ ) पसासंले. ११०६. ( ९ ) Shivaji-Times, 128-29. ( १० ) पसासंले. ११२६.

शाहजहान ताजमहाल कुशीत

ा

महाराज वजापुराजवळून नघाले ( द. ११ जानेवारी) आ ण अव ा पाच दवसांत ( द. १६ जानेवारी १६६६) पहाटे तीन वाजता अक ात् पं ा ा ा पाय ाशी येऊन धडकले. पौष व ष ीची ही रा होती. आकाशांत चं होता. थंडी कु डकु डत होती. सव सामसूम होती. प ाळा शांत न अस ाच दसत होत. वजापूरकरांचा भयंकर सं ाम खु वजापुरापाशीच म गल व शवाजी यां ाशी चालू अस ामुळे प ा ाकडे कोणी श ू फरक ाचा संभव न ता. गडावरचे ग ी-पहारे अगदी बेसावध असतील ही महाराजांची खा ी होती. महाराजांनी वेळ न गमावता गडावर चूपचाप चढाई सु के ली आ ण वरपयत ते पोहोचले. सं ेने ते सुमारे दोन ते अडीच हजार असावेत. प ह ा ह ांतच प ाळा आप ापुढे लोळण घेईल अशी महाराजांना खा ी होती. १ पण ती फसली! घात झाला! प ाळगडावरचे ग ी-पहारे अ ंत सावध होते. अक ात् श ूचे लोक गडावर चढलेले पा न पहारेवा ा हशमांनी अंगावर नखारे पड ासार ा कका ा फोड ा. भयंकर आरडाओरड उडाली. सबंध गड णांत खडबडू न उठला. नुकती पेटलेली आग जशी झोडपून वझवतात, ा माणे गडक ांनी मरा ांवर एकदम लांडगेतोड घातली. क ना न ती! लढाई सु झाली. पण गडक ांचा जोर इतका भयंकर होता क , ांनी प ह ा तडा ांत महाराजांचे एक हजार मराठे लोळवले!१ मरा ांचा टकाव लागेना. महाराजांना हा जबरद ध ाच बसला. करायला गेल काय अन् झाल काय? आपला डाव

पूण फसला आहे. जर आपण इथे ह ाला पेटल तर आपला पूण नाश होईल ह ांनी ओळखल. यातून आता उपाय एकच, ताबडतोब पळून जाण! आ ण खरोखरच महाराज आप ा लोकांसह वशाळगडाकडे पळत सुटले. पांच वषापूव स ी जौहर ा वे ांतून वशाळगडाकडे महाराज असेच पळाले होते. महाराजांचा पराभव झाला. सपशेल पराभव! महाराज वशाळगडावर पोहोचले. आज महाराजांचा पूण पराभव झाला होता. या सबंध वषात के वळ पराभवच पदरी पडत होते. पराभवनाम संव रच जस. महाराज हे पराभव ह ववेकाने सहन करीत होते. धीरोदा पणाने पराभव पच वण हाही मोठा वजयच असतो. पुढ ा यशाची ती पायरी असते. वशाळगडाव न लगेच महाराजांनी वजापूरकरां ा मुलखांत धुमाकू ळ घालावयासाठी फौजा पाठ व ा. ामुळे वजापूर दरबाराला आपले दोन मोठे सरदार व मोठी फौज मरा ां ा त डावर गुंतवावीच लागली. स ी मसूद ( स ी जौहरचा जावई) आ ण ुमेजमा रणदु ाखान या दोघांना सहा हजार फौजेसह तळकोकणांत गुंतावच लागले!१ पण प ा ावर शवाजीराजांचा जंगी पराभव झा ा ा बात ा ऐकू न वजापूर दरबार ा अंगावर मूठभर अहं- क बडीभर मांस चढले. राजांवर वजापूरकरांना मळालेला हा प हलाच वजय होता. प ा ावर महाराजांनी मारा खा ाची बातमी मझा राजांना समजली ( द. २० जानेवारी १६६६). पण दलेरखान आ ण म गल सेना वजापूरकरांकडू न मार खात अस ा ा सार ाच बात ा येत हो ा. आता दलेरखानाला कां जय मळूं नये! तो आतापयत ा अपयशाची खापर शवाजी ा माथ फोडीत होता. आता फतुरी करावयास तो शवाजी इथे न ता ना? मग पराभव कां? या सवालाला खानापाशी जवाब न ता. याच वेळी वशाळगडावर एक वल ण आ यकारक गो घडली. कोणती? महाराजांनी नेतोजी पालकरास, सरसेनापतीपदाव न काढू न टाकल! २ महाराज नेतोजीवर रागावले. प ा ावर ा ह ा ा वेळी नेतोजी हजर झाला नाही णून रागावले. नेतोजी पालकर रा सोडू न नघाला, तो सरळ वजापुरास परत गेला आ ण वजापूर ा बादशाहाकडे नोकरीसाठी ाने अज के ला. असा अमोल मनु आप ाकडे सामील होत असतां ाला कोण नको णेल? बादशाहाने ाला चार लाख होन ब ीस दले

आ ण आप ा सरदारांत सामील के ल. नेतोजीने वजापूरकरां ा वतीने भराभर मझा राजां ा व दलेरखाना ा फौजेवर तुफानी ह े चढ व ास सु वात के ली. हा सारा कार वल ण होता. रामाला सोडू न ल ण रावणाला सामील हो ासारखीच होती ही गो . मझा राजे तर च कतच झाले. काल-परवापयत आप ा बाजूने शवाजीराजां ा फौजत ंजु णारा हा ‘दुसरा शवाजी’, ‘ त शवाजी’, ‘ शवाजीचा उजवा हात’ एकदम आ दलशाहाकडे गेला तरी कसा? खरोखरच शवाजीच व नेतोजीच भांडण झाल क , उगीच कांही तरी खोट भांडण रंगवून या दोघांनी कांही वेगळच राजकारण चाल वल आहे? नेमक हीच शंका कारवारकर इं जांनीही एका प ांत ३ के ली. मझा राजे मा बेचैन झाले. ांना एक नवीनच शंका येऊ लागली. ती अशी क , नेतोजी माणेच हा शवाजीही जर अक ात् असाच वजापूरकरांना सामील झाला तर वजापूरकर आ ण शवाजी हे दोघेही आपणांस दोह कडू न ह े क न चेचून काढतील! एव ांत एक आणखी काळजीकारक गो घडली. गोवळक ा ा कु तुबशाहाने आपण होऊन यं ू त ने वजापूरकरां ा मदतीसाठी जवळ जवळ प ास हजार फौज पाठवून दली! ह पा ह ावर तर मझा राजांची पांचावर धारण बसली, आपले सगळे ह फरले; जर का हा भयंकर शव ह फरला तर आप ा आजवर ा सव यश ी आयु ावर कायमची कु ाडच कोसळणार खास, अस ांना दसूं लागल. मझा राजांनी एका बाजूने शवाजीराजांना आ ण दुस ा बाजूने औरंगजेबाला प पाठवून शवाजी-औरंगजेब भेट व शवाजीवर पूण कृ पा घडवून आण ाचे व शवाजी राजांचे पूण साहा मळ व ाच राजकारण जोरात चालू के ल. ांनी औरंगजेबाला पाठ वले ा प ांतील मजकु राचा हदवी तजुमा असा :३ ‘…आता आ दलशाह व कु तुबशाह आम ा व एक झाले आहेत. ते ा कस ह क न शवाजीच मन आप ाकडे वळवून घेतल पा हज. बादशाहांची भेट घे ासाठी णून शवाजीला हदु ानांत द ीला पाठवून देण ज र आहे.’ औरंगजेबास मझा राजांनी आतापयत अनेक प पाठ वली क , शवाजीला द ीला पाठ वण मला ज र वाटत. आपण ाला द ीस बोलावून ाचा मानस ान क न लगेच द णत परत पाठवाव. आप ा इकडील कामकाजात शवाजीचे फार मोठ साहा आ ांस होईल. परंतु अजूनपयत औरंगजेबाचे अस कांही प येईना क , धाडा एकदा शवाजीला

द ीला. महाराजांनी औरंगजेबाकडे जाऊन ाला भेटाव ही सव धडपड, इ ा, य मझा राजांचे. औरंगजेबाचे न ते च. एव ांत आ ा- द त एक फार मोठी मह ाची गो घडली. सव लोक फार हळहळले. सवाना दुःख वाटल. खु औरंगजेबास-? समाधानच वाटल! औरंगजेबाचा बाप शाहजहान हा आ ा ा तु ं गांत ाता ा दुख ाने मरण पावला ( द. २२ जानेवारी १६६६). बाप मरण पाव ावर दुःख वाटून घे ाची गांवढळ व हवाट म गलां ा अ ु सं ृ तीत न ती! औरंगजेबाने नऊ वषापूव आप ा तीथ पांना आ ा ा क ांत जाम बंदोब ात कै दत ठे वले. आप ा इतर श ूंचा ाने असाच नायनाट उड वला व तो द ीत दाखल झाला. श ू णजे कोण? श ू णजे स े भाऊ! दारा शुकोह, शुजा व मुराद हे औरंगजेबाचे स े भाऊ होते. अगदी एका आईच मुल. भाऊ, पुतणे वगैरे सुमारे छ ीस नजीक ा नातलगांचा नकाल लावून तो तः बादशाह बनला. या सव श ूंचा व ां ा मदतगारांचा ाने इत ा भयंकर ू र व अमानुष प तीने नःपात के ला क , ाची ही भयंकर कृ पा न यमदूत-यमदूतच काय, पण गो ांतले इि झीशनवाले ी आ ण फादसही लाजून गेले असते! औरंगजेबाला आजपयत भीती वाटत होती क , आपला बाप आप ा व बंड बड उठ वतो क काय! धा ीमुळे ाच च रा कारभारावर एका होत नसे. आप ा या ाता ा चवट बापाला ह एकदाच नकालांत काढ ाक रता ाने दोनदा बापा ा ह कमांबरोबर वषाचे पेले पाठ वले होते! पण ा न ाखोर ह कमांनी शाहजहानला वष न देता तःच त पऊन टाकले व जगाचा, आप ा ध ाचा आ ण आप ा थोर बादशाहाचा ह नरोप घेतला. के वढ वल ण पतृ ेम ह औरंगजेबाच! त पतृ ेम अखेर आज फळास आले आ ण आला हजरत शाहजहान आ ा ा क ांत मरण पावला. मरणसमयी ाचे वय शहा र वष तीन म ह ांच होत. बेगम जहाँआरा ही या वेळी शाहजहानपाश हजर होती. होशदारखान सुभेदार याने ेतया ेची व ा के ली व आ ा ा ताजमहालांत शाहजहान ा बायको ा, णजे मुमताजमहल ा थड ाशेजार शाहजहानचे ेत पुरल ( द. २२ जानेवारी १६६६). बापा ा मरणाची बातमी औरंगजेबास द ीस समजली. जग न रच आहे! काय करणार? जगरहाटी ल ात घेऊन आ ा संगास त ड दल पा हजे. म कावरचे पतृछ

उडाल, तरी मन घ क न के वळ जे ा क ाणाथ औरंगजेबाने रा कारभाराकडे ल वळ वल. ाने व जरास कू म दला क , ४ “फरमान म अब आला हजरतका नाम फरदोस आ शयानी लखा कर!” यानंतर औरंगजेब द ी न आ ास ये ासाठी नघाला. शाहजहान जवंत असेपयत तो चुकून ह कधी आ ास येत नसे. आजच ( द. ४ फे ुवारी १६६६) तो थम आ ास नघाला व अकरा दवसांनी ( द. १५ फे ुवारी) आ ास पोहोचला. दुसरे दवश ( द. १६ फे ुवारी) तो ताजमहालात जयारत कर ास गेला. तस ा दवश आ ा ा क ांत दाखल झाला. तेथे जहाँआरा बेगम, परहेजबानू बेगम आ ण गौहरआरा बेगम या ा ा तघी ब हणी हो ा. ा तघी ह ा ा स ा ब हणी. बापा ा मरणाने ा दुःखी झा ा हो ा. ांनी मातमपुरसीच व अ ाप उतर वल न त . औरंगजेबाने तघ नां ह तस ी दली आ ण ांची मातमपुरसीच व ाने उतर वल .४ औरंगजेबाने आपला मु ाम आ ांतच कायम के ला व आपला सव बादशाही लवाजमा द ी न आण वला. यात के वळ बादशाहाचा व ा ा कु टुं बयांचा लवाजमा होता. एकू ण चौदाशे गा ांत हा लवाजमा भ न द ी न आण ात आला. आ ा शहराचा व क ाचा दमाख पु ा दहा वषानंतर झगमगू लागला. मझा राजांना तहेरी काळजी वाटू लागली. औरंगजेब आता बापा ा दुःखात बुडालेला असणार. ते ा, शवाजीराजांना द ीला-आता आ ाला-बोलाव ाचा मनसुबा लांबणीवर पडणार क काय? तेव ांत हे शवाजीराजे वजापूरकरांना सामील होतात क काय? हा नेतोजी पालकर असाच सतत आपला उ ाद मांडणार क काय? त ी गो ी न घडू ं दे ासाठ ते पराका ा क लागले. नेतोजी पालकराची तर गु पणे ते इतक मनधरणी क ं लागले क , तः ा जावयाचीही इतक आजव ांनी के ली नसतील! “तुला काय हवी ती जहागीर देत ; पण आम ा पदरी नोकरीस ये१ !” असा आ ह ांनी नेतोजीस सु के ला. परंतु अ ापपयत ांना नेतोजी पावला न ता. अखेर औरंगजेबाच प मझा राजांना एकदाच आले क , शवाजी भोसले यास आ ास ज र पाठवून ा! शवाजीराजां ा वासासाठी औरंगजेबाने कांही इं तजाम ह ठरवून मझा राजांना कळ वला होता. लगेच मझा राजांनी महाराजांना कळ वल क , आ ास नघ ाची तयारी करा.

१ ) Shivaji-Times, 129-30. ( २ ) सभासदब. पृ. ५७; पसासंल.े ११२६. ( ३ ) पसासंले. १११२. ( ४ ) औरंगनामा १।६५. आधार : (

महाराज तयारीत

ाना

ा

नेतोजी पालकर णजे काही कोणी साधा-सुधा हशम ादा न .े महाराजांचा तो के वळ उजवा हात. रा ाचा सरसेनाप त. पण महाराजांनी एका कमा ा फटका ाने ाला सरसेनाप तपदाव न बडतफ के ले. महाराजांनी ाला एकच जाब वचारला, १ “समयास कै सा पावला नाहीस?” नेतोजीने यावर काय जवाब दला ह इ तहासास माहीत नाही. पण नेतोजी महाराजांकडू न नघून सरळ वजापूर ा बादशाहाकडे गेला. तो इत ा सहजपणे गेला क जणू कांही महाराजांनीच ाला पाठवाव! खंत, खेद, प ा ाप नाही. राग, उ ेग, सूड ह नाही. नेतोजीला काढू न टाक ावर महाराजांनी राजगडावर असले ा कडतोजी गुजरास सरनौबतीचा शेला पांघरला आ ण ाला कताब दला, ‘ तापराव’. कडतोजी गुजराचा तापराव गुजर झाला.१ आप ाला ब धा लौकरच बादशाहाकडे जाव लागणार, ह ओळखून महाराजांनी आप ा गडकोटांची, मुलखाची व आरमाराची बयाजवार नगाहदा ी कर ास सु वात के ली. आपण जर उ ा हदु ानांत गेलोच तर आप ा गैरहजेरीत ह रा ा ा दौलतीचा कारभार अ ंत सावध बंदोब ाने व कडक श ीने चालला पा हजे, ही यांत महाराजांची नजर होती. महाराजां ा वासाचा सव इं तजाम औरंगजेबाने ठरवून ा माणे जागोजागी ाने कू म ह सोडले होते. शवाजीराजे आप ा भेटीसाठी उ रत यावेत ही जरी मूळ क ना आ ण योजना औरंगजेबाची न ती, तरी ती औरंगजेबाला वचारांत खूपच पसंत पडली. ा ा डो ांत कांही क ना ह तरळूं लाग ा. शवाजी खरोखरच आप ा भेटीसाठी आ ास आता यावाच असे ाला वाटूं लागल आ ण ा माणे ाने इं तजामाच फमान सोडल .

महाराज औरंगशाहा ा भेटीसाठी हदु ानांत जाणार ही गो सवा ा काळजात काळज चे घर क न बसली. बादशाहा ा सव सदगु् णांची सवाना चांगलीच मा हती होती. औरंगशाहाची भेट णजे मगर मठीच. जो तो चतावला होता. पाचशे कोस दूर जायचे! बापाशी आ ण स ा भावंडांशी असे वागणा ा ा अघोरक ा ा दाढेखाली जायच! काय ह भयंकर धाडस! हलाहलाचीच चव पाहण! महाराज कशाला कबूल झाले? हलाहलाची परी ा पाहायला?-अहं! तः ा ‘ शव’ पाची परी ा पाहायला! या वष द ा ा क नेनेच सवा ा दयांचा काळजीने दाह होत होता. आईसाहेबां ा दयाची उलघाल कोण ा श ांत सांगावी? कठीण! ातारपण , अगदी थक ावाक ावर, एकु ल ा एक मुलाने एका भयंकर माणसा ा, वै ा ा घर जायला नघाव ही क नाच क हेरीवर ा क ा माणे, कणाकणाने ां ा काळजास कु रतडीत होती. पूव शवबा अफजलखानाला भेटायला गेला. ती फार फार सोपी गो होती, अस आता वाटाव, इतक ही गो भयंकर होती. खरोखर महाराजांची आई होणे अ ंत कठीण. के वळ एकदा शवबाला ज देऊन ा सू तवेदना संप ा न ा. शवबाची आई होणे णजे ज भरच अस सू तवेदना सहन करण! ेक वेळी शवबावर ाणां तक संकट याव आ ण काळजीने ाकु ळ होऊन आईसाहेबांनी क हाव-त ह मु ा मनाने. मो ाने न ,े कारण इतरांचा धीर खचता कामा नये, ही ह काळजी. शवबा हदु ानांत औरंगपातशाहाकडे जाणार. आता सव भारभरंवसा के वळ आई भवानीवरच. आ ण महाराज आप ाबरोबर नऊ वषा ा संभाजीराजांना ह नेणार होते. मग तर आईसाहेबां ा दयांत चतेचा वैशाखी उ ाळा रणरणूं लागला. एव ा धो ा ा राजकारणांत या नऊ वषा ा मुलाला नेऊन आणखीनच धोका आ ण पायगुंता कशाला नमाण करीत होते महाराज? उ ा जर दुदवाने वेडावाकडा घात-अपघात झाला, जगदंबा अस न घडवो, पण, णजे दाट काळजीच न े का? राजकारण णजेच काळजी. काळजी टाकू न राजकारण कधी करता येईल का? अ ी टाळून कधी अ शजवता येईल का? राजकारणात काळजी करायची नसते; काळजी ायची असते. महाराज जा ीत जा द तेनेच व दूर ीने आ ाच राजकारण आखीत होते. संभाजीराजे फार लहान होते. पण अवघड राजकारणाच श ण लहानपणापासून मरा ां ा युवराजाला मळाले पा हजे, याच वचाराने ांनी शंभूराजांना आप ाबरोबर ायच ठर वल होत.

तयारी चालू होती. बरोबर कोणी कोणी यायच, शबंदी कती, ांत कोण कोण, के ा नघायच, इ ादी गो चा खल राजगडावर चालू होता. पण यापे ा आपण गे ावर रा ाचा कारभार कसा चालावा याचीच व ा महाराजां ा डो ांत घोळत होती. आप ा नर नरा ा कारभा ांना, ल री अ धका ांना ते सव गो ी समजावून देत होते. काळजीने, धैयाने व एक दलाने वागा; जरी कदा चत् कांही दुदव ओढवल, दगा झाला, आपण मारले गेल तरी ह रा ाचा उ ोग सोडू नका. हे रा ाव ही ीची इ ा. ती एकवटून तडीस ा. तीथ प आईसाहेबां ा आ ण कारभा ां ा काटेकोर आ त व श ीत वागा. तळमा ढळूं नका. डो ांत तेल घालून श ू ा हालचालीवर नजर ठे वा. ीकृ पेने आ ी परत येऊं, ते ा कोठे ह वैगु न दसाव. अ धको र बळवंतच असाव. आता रा तु ा सवा ा पदरात घातल आहे. सांभाळा. महाराजांनी आईसाहेबांना ह धीर दला. काळजी क ं नका टल. ी ा कृ पेने हा ह संग पार पडेल. राजपुताचे वचन आहे. मातबर आहेत. श ास मोल आहे. ां ा वचना माणे राजकारण साधतील. लौकर परत येऊं. तुमचा आशीवाद व ीच छ म क आहे. ां ा मनाला काय पीळ पडत होता तो फ मातृ दयांनाच समजूं शके ल. पण आईसाहेब अस मा चुकून ह णा ा नाहीत क , ‘ शवबा, तू आ ाला जाऊं च नकोस!’ अवघडांतील अवघड काय आ ण कत पार पाड ासाठी ा आजवर आप ा एकु ल ा एक मुलाला नरोपच देत हो ा. आताही ‘जा’ णून पाठवणीच करीत हो ा. आईसाहेबांच आईपण ह अस होत. ामुळेच वधा ावर जबाबदारी येऊन पडली होती, ां ा अवघड आकां ा पूण कर ाची. महाराजांनी रा कारभाराची व ा अशी के ली. सव कारभाराचा श ा आईसाहेबां ा हाती दला. मोरोपंत पगळे , नळो सोनदेव मुजुमदार आ ण तापराव गुजर या तघांनी आईसाहेबां ा आ ेत वागून सव रा ाचे संर ण व कारभार पाहावा असे ठरवून दल. आरमाराचा सागरी सुभा दयासारंग, दौलतखान आ ण मायनाक भंडारी यां ा ाधीन के ला. ांनी ह आईसाहेबां ा व कारभा ां ा इशा ावर नजर देऊन रा ाची दयादौलत सांभाळावी अस ठरल. कोणी ह कोण ा ह संगाने, बातमीने वा भयाने हडबडू न गडबडू न जाऊं नये अशी सांगी सवास महाराजांनी के ली. २ औरंगजेबाने महाराजां ा वासासाठी व ा तर उ म के ली होती. द न ा शाही तजोर तून एक लाख पये मंजूर क न महाराजां ा वाटखचाची तरतूद ाने के ली होती.

महाराजां ा बरोबर इथपासून थेट आ ापयत सोबतीस बादशाहाचा एक खासा त नधी नेम ात आला होता. ाचे नांव होते गाझी बेग. वाटेने लागणा ा सव म गली ठाणेदारांना व अमलदारांना बादशाहाने अशा ता कदीची फमान पाठ वल होत क , शवाजीराजे भोसले हे आ ास येत असताना आप ा मामलत तून येतील. तरी ांचा इं तजाम व इतमाम शाहजा ा माणे राखावा. कसूर क ं नये.२ महाराजांब ल औरंगजेबाला पु वत्-शाहजा ा माणे- ेम वाटूं लागल होत! महाराजांबरोबर एकू ण फ साडेतीनशे नवडक माव ांनी जायच अस ठरल. नवड झाली. शवाय खासे खासे जवलग बरोबर घे ाच ठरल. ात नराजी रावजी, ंबक सोनदेव डबीर, रघुनाथ ब ाळ कोरडे, बाजी सजराव जेध,े माणको ह र सबनीस, द ाजी ंबक, हरोजी फजद भोसले, राघोजी म ा, दावलजी गाडगे, मदारी मेहतर, रामजी आ ण कव परमानंद अशी मंडळी ठरली. वरकड सामानसुमानाची वाहतूक करावयास शंभर वणजारी आ ण पाल ांचे भोई वगैरे नोकरपेशा ठरला. नघ ाची तथी ठरली, फा ुन शु नवमी शके १५८७, सोमवार ( द. ५ माच १६६६). महाराजांना आग ापे ा रा ाचीच ओढ अ धक होती. काही क ांना ांनी अचानक भेटी देऊन आप ा लोकांची परी ा पा हली.२ कांही चता उरली नाही! महाराजां ा श ा माणे बारा गडावरची मराठी माणस सही सही वागत होत . ह पा न महाराज मनी संतु झाले. तेवीस क े बादशाहा ा घशांत गेले; पण का चता? अशा कडकडीत न ेची, श ीने वागणारी, सां गतलेली काम चोख बजावणारी आ ण तः ा संसारापे ा रा ाची काळजी वाहणारी माणसे हाताशी अस ावर कशाची चता! कशाचा खेद? औरंगजेबाने तेवीस क े गळले, तर अशा जवलग माव ां ा बळावर औरंगजेबा ा पोटांतले तेवीसच काय, दोनशे तीस क े जकूं ! पु ा रा ांत सामील क ं ! बोट दाखवूं ा दशेला, तजा ा पार रा ा ा सरह ी नेऊन पोहोचवू!ं आ ाला जात आह त, रा ा ा व ाराच राजकारणं साध ासाठीच. जर साधल तर राजकारण! नाही तर श ण! अन् मग पु ा आहेच रणांगणावर, हर हर महादेव! वासाची सव तयारी पूण झाली. तेज सह कळवा नांवाचा आपला खासा सरदार मझा राजांनी महाराजांकडे पाठ वला होता. थेट आ ापयत हा तेज सह कछवा तः महाराजांबरोबर जाणार होता. आ ण फा ुन शु नवमी उजाडली!

महाराज नघाले. आईसाहेबांच च उडाले. शवबा दूर दूर नघाला आहे. कधी येईल माघारी? शंभूराजा ह चालला. ांचा आ ण राजगडाचा जीव खालीवर होऊं लागला. महाराजांनी जगदंबेच दशन घेतले. पायी म क ठे वून आईसाहेबांचा आशीवाद घेतला. ा माउलीची वासर तला सोडू न दूर यमुनातीर नघाल . वचन होत , जमानत होती. सारे कांही होत. पण अखेर गाठ होती औरंगजेबाशी णूनच के वळ काळजी वाटत होती. महाराजांनी सवाचा नरोप घेतला. आमची काळजी क ं नका, काळजी रा ाची करा, आईसाहेबांना सांभाळा णून सवास सांगून महाराज नघाले. कत ासाठी आपली आई, आपली कु टुंबीय मंडळी, घर, सखेसांगाती सोडू न महाराज नघाले. आघाडीचा ह ी राजगड ा दरवाजांतून बाहेर पडला. घोडे ार, सांडणी ारांनी लगाम खेचले. महाराजांनी गडाचा उं बरा ओलांडला. आईसाहेबांची ती क ण मातृ ी जणूं कांही सवास ग हव न बजावत होती क , मी इथे उभी आहे; लौकर या परत. एकमेकांना जपा. मा ा बाळांनो, लौकर यश घेऊन या. कु णी मागे रा ं नका! हरा, सजा, शवबा! सांभाळा! आई ा मायेच कोड कु णाला सुटल आहे? घागरभर शाई खच क न ा मायेची महती व णली तरीही ती अपुरीच ठरायची. आई ा ेमाची क ना, ांना आई आहे ना ांनाच यायची. नाही, नाही, ांना आई नाही ांनाच यायची. महाराजांची आकृ त पुसट पुसट होत गेली. कररर कडकड करीत राजगडचे दरवाजे बंद झाले. आ ण एक ातारी राजगडावरील वा ा ा खडक तून उ रेकडे नजर लावून बसून रा हली.

आधार : ( १ ) सभासदब. पृ. ५७. ( २ ) Shivaji-Times, 134; सभासदब. पृ. ४५; जेधेकरीणा.

शवाय जेधेशका; House of Shivaji;

दरमजल- व मा द ा भूमीव न

ा

आ ा ा मागास शवाजीराजे लागलेले पा न मझा राजांना समाधान वाटल. वजापूर ा आघाडीवर ांना आ ण दलेरखानाला ह मुळीच यश मळत न त. नदान शवाजीराजां ा आ ाभेटीच आपल राजकारण तरी सफळ ावे ही राजांची इ ा होती. अथात वजापूर जक ाचा ह ांनी सोडला न ताच. पुरंदर ा वे ापासून मझा राजांब ल दलेर ा म कांत धुमसत असलेला राग आ ण म र सारखा वाढतच होता. ाचा ह अचानक भडका उडाला आ ण मझा राजे उ ेगाने प र ा ा जवळ आठ कोसांवर जाऊन रा हले. गेली पंचेचाळीस वष सतत वजयीच होत आले ा मझा राजांना या अपयशामुळे मोठी ख ख लागून रा हली क , आप ा अपयशाच पव सु झाले क काय? पण ते हताश मा मुळी ह झाले न ते. नेतोजीला आप ाकडे ओढ ाची ह ते शक करीत होते. शवाजीराजांना दले ा आ ासनां माणे मझा राजांनी आ ास आपला पु कुं वर राम सह यास प पाठवून ाला न ून बजावले क , शवाजीराजांचा मु ाम आ ांत असेपयत ा ा जी वतास य चत ह दगा होणार नाही अशी द ता घे. मी ांना वचन दल आहे. मी व तूं याक रता जामीन आह त, हे वस ं नकोस. शवाजीराजे नघाले आहेत, अश बातमीप औरंगजेबास रवाना झाली. जागोजागचे म गली अमलदार महाराजांना सामोरे येऊन, ां ा सुखसोय ची सव तजवीज करीत होते. उ ा ाचे दवस होते. वास संथ चालीने चालला होता. हा वास चालू असतांनाच औरंगजेबाने ांना पाठ वलेल ागताचे खास फमान वाटेतच महाराजांना पावल. ा फास फमानाचा हदवी तजुमा असा : १

‘तुमचे

प , मझा राजे जय सह यांनी ठर व ा माणे इकडे रवाना झाल त पावून ब त संतोष झाला. ऐ शयास इकडील लोभ तु ांवर पूण आहे. णून अदकार न करतां खातरजमेने मजल दर मजल नघून याव णजे भेटीअंती ब त स ार पावून माघार जा ा वषयीचा नरोप दला जाईल. सां त तु ाक रता पोषाख पाठ वला आहे, तो ीकारावा.’ ह आता अगदी खु औरंगजेबाचच वचनप आल. ‘भेटीअंती ब त स ार पावून माघार जा ा वषयीचा नरोप दला जाईल!’ महाराजांनी भीमा ओलांडली. गंगागोदावरी ओलांडली. देव गरी ा यादव देशांत ते दाखल झाले. औरंगाबाद ऊफ खडक येथे महाराजांचा मु ाम पडणार होता. याची खबर व वद औरंगाबादचा सुभेदार सफ शकनखान याला आधीच गेली होती. हा गृह फारच घमडखोर होता. शहरांतील लोकांना ह शवाजीराजां ा आगमनाची वाता समजली होती. हा महान् तापी पु ष आहे तरी कसा, हे पाह ासाठी शहरांतील हजारो ीपु ष ंडु ी ंडु ीने शहराबाहेर येत होते. महाराजांब ल ा लोकांनी खूप खूप ऐकल होत. णूनच ांना ां ा दशनाची उ ुकता होती. परंतु सुभेदार सफ शकनखान हा मा महाराजांस ावयास सामोरा आला न ता. का? तो अस णत होता क , हा शवाजी असा कोण मोठा लागून गेला आहे? हा तर एक सामा जमीनदार! सामा मराठा! याला काय णून आ ी सामोरे जायच? आ ी तः सामोरे जा ाची ज रत नाही! २ सफ शकनखाना ा डो ात तःचा उ पणा मावेनासा झाला होता. ाने आप ा पुत ास महाराजांक रता सामोरे पटाळल व महाराजांस सांग ासाठी असा नरोप पाठ वला क , ‘आपण आम ा दवाणखा ांत येऊन आ ांस भेटा’ आ ण तः खान आप ा नायब अमलदारांसह दवाणखा ांत शवाची वाट पाहत बसून रा हला.२ हजारो ीपु ष तहानले ा नजरेने महाराजांची वाट पाहत होते. एव ात महाराजांची ारी आलीच. अगदी आघाडीवर एक भ ह ी लु त होता. या ह ीवर एक भगवा झडा डोलत होता. भग ा झ ावर सोनेरी कशीदकाम के लेल होत. सव मळून सुमारे साडेतीनशे मंडळी या ार त होती. बारगीर व शलेदारांची तुकडी घो ांव न चालली होती. खु शवाजीमहाराज एका पालखीत बसले होते. ां ा पालखीचे दांडे सो ा ा प ांनी मढ वलेले होते आ ण सबंध पालखी चांदी ा प ांनी मढ वलेली होती. ३ महाराजांबरोबर ारांची तुकडी फारच लहानशी होती, पण तचा बाब आ ण तोरा फारच े णीय होता.३ एकजात एकसारखे पोषाख ४ व वगा ाचाल ांतील थाट थेट मराठी

होता. मदानी होता. ां ा घो ां ा अंगावरील जन व अलंकार सुंदर होते व के वळ चांदीसो ाचे होते.३ पालखी ापुढे पायदळाच एक छोटे पथक चालत होत. तसेच तुक प तीची पागोट घातलेले खांदाईत ह चालत होते. महाराजां ा बरोबर संभाजीराजे ह होते. हा अवघा नऊ वषाचा राजकु मार दसायला अ ंत देखणा व तेज ी दसत होता.३ खु महाराजांच दशन अ ंत दी मान् होत. कस सांगाव ते नेमके कसे होते त? मू तमंत पौ षाचा तेःजपुंज सा ा ार!३ मझा राजां ा पदर ा एका शार माणसानेच महाराजांना, संभाजीराजांना, महाराजां ा माव ांना आ ण एकं दर या ारी शबंदीला पा ह ावरच ह अस वणन ल न ठे वल.३ महाराजांचे खासे खासे सरदार ह पाल ांत बसूनच चालले होते. ां ा मागोमाग दोन ह णी चाल ा हो ा. या ह ण वर हौदे चढ वलेले होते, ां ा मागे सामान शगोशीग लादलेले उं ट, बैल व ां ा व ेसाठी असलेले वणजारी लोक चालले होते. महाराजांचा आ ण ां ा शलेदारांचा तो मराठी दमाख पा न औरंगाबाद ा नाग रकांना खरच काय वाटले असेल? बादशाहां ा, शाहजा ां ा, ब ांत ा ब ा अमीर उमरावां ा ा ा ांनी आजवर पा ह ा हो ा. आज महाराजांची ह ारी ांनी पा हली. ां ा ने ांना व दयांना कोणता सा ा ार झाला असेल? इ तहास मुका आहे. इ तहासाला त सांगतां येत नाही. सफ शकनखाना ा पुत ाने सामोरे जाऊन महाराजांना आप ा काकाचा नरोप सां गतला. ‘आम ा दवाणखा ांत येऊन आ ाला भेटा!’ हा उमट नरोप ऐक ावर महाराज फारच चडले. पण या वेळी कांही करण यो न ,े हे जाणून ते ग च रा हले. तर, ‘कोण हा सफ शकनखान? मी ह ाला ओळखत नाही!’ अशा प तीने, ा ाच मापांत ाला मोजल आ ण खाना ा अ ाची दखलही महाराजांनी घेतली नाही. ते खानाकडे न जाता थेट तः ठर वले ा मु ामा ा ळी गेले.२ सफ शकनखान मो ा मजास त आप ा दवाणखा ांत शवाजीची वाट पाहत बसला होता. पण शवाजी पर र आप ा मु ामावर गेला आ ण ाने आप ाब ल पूण दुल आ ण उपे ा दाख वली ह खानाला समज ावर खान फारच वरमला. आपण जर आता आपण होऊन शवाजीकडे जाऊन ाला भेटल नाही तर आपली ‘व न’ न खरपूस खरडप ी नघणार, ह ाने ओळखले आ ण तो मुका ाने आपला अ धकारीवग समवेत घेऊन महाराजां ा भेटीस गेला! अन् न तापूवक तोहफा देऊन महाराजांना भेटला!

महाराजांनी ह मेले ाला अ धक मारीत न बसता अ ंत भारद पणाने ाची भेट घेतली. खानाने महाराजांस दुस ा दवशी आप ा घरी ये ाचे नमं ण दल. ा माणे खानाकडे परतभेटीसाठी दुसरे दवश ते गेल. मानस ान झाला. सव काही यथासांग घडल. सफ शकन खानाकडू न पुढ ा वासाची बेगमी क न घेऊन महाराजांनी औरंगाबाद सोडल. मझा राजांनी नेतोजी पालकराची गु पणे खूपच वनवणी चाल वली होती. अखेर ांना ात यश मळाल. नेतोजीला पांच हजार ारांची मनसब, जहागीर व प ास हजार पये रोख ब ीस दे ाच मझा राजांनी कबूल के ल! ५ लगेच नेतोजी वजापूरकरांना सोडू न म गल छावणीत येऊन दाखल झाला! ( द. २० माच १६६६). औरंगजेबाला महाराजां ा मु ामांची व वासाची सव हक कत गाझी बेगकडू न प ा ार समजत होती. ा ा डो ांत शवाजी राजांब ल खूप वचार चालू होते. फ तो आप ा नेहमी ा पाताळयं ी शर ानुसार आप ा बोल ावाग ांत शवाजीराजांचा उ ेख व संबंध ह दशवीत न ता. बाप मे ावर ाला त ावर बस ाचा व बादशाह णवून घे ाचा नै तक अ धकार ा झाला होता. तो पूव पासून सव शाही सं ार करवून घेतच असे; परंतु आता पु ा एकदा समारंभपूवक रा ारोहण कर ाच ाने ठर वल आ ण आ ा ा दवाण-इ-आमम े आप ा रा ारोहणाचा भ समारंभ ाने साजरा के ला. ( द. २७ माच १६६६). जहाँआरा बेगम, परहेजबानू बेगम व गौहरआरा बेगम या आप ा ब हण ना या संगी ाने खूप मो ा रकमा ब ीस द ा. ६ महाराजांनी तापी ओलांडली. लौकर नमदा ह ओलांडली. शवाजी आ ास येत आहे व बादशाहाची भेट घेणार आहे, ही गो सव ुत झाली होती. पण दोन ा म कात या क नेने झण झ ा उठत हो ा. या दोन त एक होती औरंगजेबाची मावशी आ ण दुसरी होती मामी. औरंगजेबाचा मु वजीर जाफरखान हा या मावशीचा नवरा होता आ ण व ात मामासाहेब शाइ ेखान हे या माम चे यजमान होते. या दो ी बायांना महाराजांब ल अ ंत राग होता. पु ा ा मु ामांत या शवाजीने खानाची बोटे तोडली व मुलगा मारला, यामुळे या बाया चडले ा हो ा. खानमामा तर शवाजीचा फारच राग राग करीत होते. आठवण बुजणच कठीण झाल होत. उज ा हाता ा तुट ा बोटांकडे पा हल क आठवण होई, ‘ श-वा-जी!’ या सव नातलग मंडळ नी औरंगजेबाला धो ाचे इशारे आधीपासून दे ास सु वात के ली होती.

महाराजांनी चंबळा ओलांडली. आता आ ा शहर अगदी थो ा मजलीवर येऊन ठे पल.

आधार : ( १ ) पसासंले. ११२३. ( २ ) Shivaji-Times, 135 ( ३ ) Shivaji-Times, 165-66. ( ४ ) ५ ) Shivaji-Times, 130. ( ६ ) औरंगनामा १।६६.

सभासदब. पृ. ५६. (

महाराज, आ

ा

ा दरबारांत

औरंगजेबाचा प ासावा वाढ दवस परमो थाटामाटांत साजरा होणार होता. ा दवश ( द. १२ मे १६६६) म गल बादशाही ा वैभवाच जा ीत जा दशन दरबारात ाव व त पा न जगाचे डोळे दपून जावेत अशी खु औरंगजेबाची इ ा होती. १ वा वक औरंगजेबाचा भाव अशा झगमगाटांत न रमणारा होता. ाची राहणी कमालीची साधी व उपभोगशू असे. पण अशा वर फ कराला ह ा दवश हरे, मोती, सोन आ ण इतर स ी ा दाट त आपण वराजमान ाव अस वाटल यात ाचा कांही दुसरा हेतू होता काय? होय! आप ा अपरंपार वैभवाने व साम ाने शवाजीमहाराजांना व असेच जे जे कोणी पा णे दरबारात हजर राहतील ांना लाजवून चीत कर ाचा ाचा हेतू होता. या अपूव समारंभा ा संगी शवाजीराजा हजर असायलाच हवा ह ल ांत ठे वून ाने एक दवस आधीच ( द. ११ मे १६६६) आ ात दाखल हो ाची सूचना महाराजांना पाठ वली होती. या साल गरहा ा दरबारांत व आसमंतात एकं दर चौदाशे गा ा भरतील एवढा लवाजमा वापरला जाणार होता!१ महाराजांनी चंबळा ओलांडली आ ण यमुने ा देशांत पाऊल टाकल. हा पांडवांचा देश. ीकृ ाचा देश. पण आता काय उरल होत ांच इथे? नुस ा आठवणी. कांही थो ा खाणाखुणाही. पण ा खाणाखुणाह नाहीशा कर ाची गेली साडेपांचशे वष सुलतानांची धडपड चालली होती, घोरी सुलतानांपासून औरंगजेबापयत सवाचीच. महाराजांना खरच काय वाटल असेल या भूमीवर पाऊल टाक ानंतर? आनं दत झाले असतील? क ी झाले असतील? कोण ा वचारांचे थैमान मनात उठले असेल?

महाराज जखमी झाले असतील! खोल जखम! कोण ा गो ीमुळे? या देवताभूमीचे दा पा न? यमुनाजळाचे हाल पा न? होय! पण ाहीपे ा एका दुस ाच गो ी ा जा णवेन.े कोण ा? येथे गे ा साडेपांचशे वषात ातं ासाठी एक ह बंड झाले नाही! सकाळ-सं ाकाळ गीतेची पारायण अनंत झाली असतील, पण ती के वळ गापलीकडचा मो मळ व ासाठी! थ गेल त पारायण! गीतेत ा, रामायणांत ा वा महाभारतात ा एकाही ोकाने बंड पेट वल नाही इथ ा कोण ाही म कांत! पृ ीराज चौहाणाचा पराभव णजे कायमचा पराभव? यु कायमच संपल? संपल तरी कस? ते संपूं शकत नाही. गुलामांचा देश पु ा पूण तं होईपयत यु मानच असतो, असला पा हजे! ांची एक वीतभर भूमी ह जरी परक यां ा ता ांत असेल, तर ती जकू न घेईपयत तो यु मानच असला पा हजे. आ ण येथे तर साडेपांचशे वषात बंडच नाही! सारं कसं शांत शांत! शांततेवर ह फ बला तं ांचाच असतो. गुलामांचा वा दुब ांचा नाही! ही भू म तं झाली पा हजे! मु झाली पा हजे! ही सोड वली पा हजे! ही मा ा देवांची भू म आहे! महाराजांना असच वाटल नसेल का? इ तहास फार अबोल आहे. तो फार मोजक बोलतो. पण महाराजांची ‘ कृ त’ ांना समजली, ांना ांचे मुके श सहज ऐकूं येतील. तीथ व े ‘मु ’ करावी हाच महाराजांचा आ ण मराठे शाहीचा ज हेतू, जीवनहेतू होता. अन् हा सबंध भारतवष णजे तीथ आ ण े न े तर काय? आ ा शहरा ा गीदपेशांत महाराज येऊन पोहोचले. आ ण त ह वाढ दवस-समारंभा ा बरोबर आध ा दवश च पोहोचले ( द. ११ मे) आ ण ते तेथेच थांबले. ही वेळ दुपारची होती. ह ठकाण आ ा शहरा ा द णेस सुमारे तीन कोसांवर होत. शवाजीराजे आ ापासून फ एका मजलीवर येऊन दाखल झाले आहेत, ही बातमी आ ा शहरांत पोहोचली. महाराज आ ण बादशाह यां ा दर ान म ाच काम कुं वर राम सहाकडे णजेच मझा राजां ा े पु ाकडे होत. महाराजां ा ागताची कोणती ह व ा बादशाहाने के ली न ती! शवाजीराजे शहरापासून कांही कोसांवर आलेले आहेत, असे समजताच राम सहाने घाईघाईने आपला मनु महाराजां ा ागतासाठी पाठ वला. या मनु ाच नांव होत मुनशी गरधरलाल. हा गृह साधा कारकू न होता. महाराजां ा ागतासाठी सामोरा नघाला एक सामा कारकू न!१

वा वक बादशाहीतील असा दरबारी रवाज होता क , असा कोणी मह ाचा पा णा जे ा बादशाहा ा मुलाखतीसाठी येईल, ते ा शहरापासून एका मजलीवर ा ा ागतासाठी व ालंकार घेऊन बादशाहा ा त नधीने जावयाच; तेथेच ा दवशी पा ाची मु ामाची व ा करावयाची व दुस ा दवश मो ा थाटाने ा पा ाला शहरांतील मो ा र ाने मरवीत मरवीत बादशाहा ा भेटीसाठी घेऊन यावयाच. भेटीची वेळ दरबारी ो त ांनी शुभ मु तावर ठरवून दलेली असे. पा ां ा यो तेनुसार बादशाहाकडू न लहान-मो ा तीचा त नधी सामोरा जात असे. महाराज आ ापाशी पोहोचले ते ा ांची क ना अशीच होती क , शाही शर ा माणे व आप ा यो ते माणे बादशाहाचा वजीर व शाहजादा आप ा ागतासाठी सामोरा येईल. मझा राजांनी दले ा आ ासनां ा पूततेची ती सु वात ठरेल. परंतु-! महाराजांना ध ाच बसला! राम सहाचा के वळ एक कारकू न सामोरा आला! राम सह तरी कोण? राम सह हा बादशाहाचा के वळ एक सामा अडीच हजारी मनसबदार होता! ाचा हा कारकू न मुनशी गरधरलाल! काय कमत या मुनशीची? अपे ाभंगाचा हा असा प हलाच ध ा होता. महाराज या वेळ कांही ह बोलले नाहीत. महाराजां ा मु ामाची व ा शाही हवेल त, शाही शा मया ांत कवा कोणा सरदारा ा बंग ातही कर ात आली नाही. मुलुकचंदाची सराई या नांवाची एक धमशाळा होती, तेथे महाराजांना उतर व ांत आल! महाराजांसार ा राजपु षाची ही आ ा सफर बादशाहा ा कानाश गे ा सहा म ह ांपासून सतत गाजत होती. नदान राम सहाला तरी या भेटीच माहा मझा राजांकडू न वारंवार ल हल गेल होत. तरीही महाराजां ा आगमनाची कोणी दखलसु ा घेऊं नये, ह के वढ आ य! ही रा महाराजांनी मुलुकचंदा ा धमशाळतच घाल वली. दुसरा दवस उजाडला. हा दवस णजे बादशाहा ा प ासा ा वाढ दवसा ा समारंभाचा व आमदरबारचा दवस. सबंध शहरभर, आ ा ा चंड क ांत नर नरा ा व कलात त, सरदार-मनसबदारां ा घरी आ ण औरंगजेबा ा भवताली एकच गद -गडबड उडालेली होती. या दरबारांत आप ा डो ांच पारण फे डू न घे ासाठी जो तो सरदारदरकदार आतुर झाला होता. के वळ लगीनघाई उडालेली होती. दरबारी रवाजा माणे आज ( द. १२ मे १६६६) महाराजांना ां ा मु ामाव न मानाने व थाटाने घेऊन जा ासाठी बादशाहाकडू न कोणी तरी मो ांत ा मोठा त नधी यावा

अशी अगदी रा अपे ा होती. परंतु महाराजांना दरबारांत घेऊन ये ाचे काम औरंगजेबाने राम सह व मुखलीसखान या दोघांकडे सोप वल. हे दोघे ह दरबार ा व रवाजा ा ीने अगदी सामा दजाचे सरदार होते. राम सह होता अडीच हजारी सरदार आ ण मुखलीसखान होता दीड हजारी सरदार. या दोघांनी शवाजीराजांना वेळेवर दरबारांत आणाव असा बादशाहाचा कू म होता. शवाजीराजांसारखा एक वल ण क त चा व मुघलशाहीची ेधा उड वणारा एक भयंकर पु ष आ ात आला आहे याची कोणाला दखल ह न ती. हजारो आले आहेत ातच हा एक! अशी सव ती होती. ातच आणखी एक घोटाळा झाला. या दवश औरंगजेबा ा शाही महालाभवती आप ा फौजेसह पहारे ठे व ाच काम राम सहाकडे होत. ामुळे तो सकाळी सबंध वेळ तेथे अडकू न पडला. आप ाकडे शवाजी ा ागताचे काम आहे, तरी आपणांस मोकळीक असावी, अशी वनंती ह तो औरंगजेबाला क शकला नाही. कारण ह ह काम मह ाचच होत. राम सहाकडे एकाच वेळ अशी ह दोन काम आली आहेत तरी यांतील एका कोण ा तरी कामांतून ाला मोकळ कराव ही ह गो औरंगजेबा ा कवा जाफरखान व जरा ा ल ात आली नाही. ल ात आलीच नाही क , जाणूनबुजून हा असा कार ांनी के ला ह ांच ांनाच ठाऊक! समारंभा ा गडबड त ह शवाजीराजांना वस न जा ाइतका औरंगजेब अधवट खास न ता. दरबार सकाळ सुमारे दहा वाजता होता. सव मु थाट याच वेळ होणार होते. महाराज आप ा मु ामा ा धमशाळे त थांबले होते. राम सहाने आता काय कराव? ाने पु ा या ह वेळी आपला कारकू न मुनशी गरधरलाल यालाच महाराजांकडे पाठ वल व ांना शहरात घेऊन ये ास सां गतल!१ ा माणे मुनशी गरधरलाल महाराजांकडे आला आ ण ाने महाराजांस शहरांत चल ाची वनंती के ली. हा सारा काय कार आहे ह महाराजां ा ानात आले. पण तरी ह आप ा मु उ ावर नजर देऊन, हा ह अपमानकारक ागताचा कार ांनी ीकारला व ते ा कारकु नाबरोबर शहरांत जा ास नघाले.१ राम सहाच शाही महालावरील बंदोब ाच काम संप ाबरोबर तो मुखलीसखानासह घाईघाईने महाराजांकडे नघाला. या वेळी दरबार जवळजवळ सु ह झाला होता! आता कांही के ल तरी महाराज वेळेवर दरबारांत हजर होण अश होत!

राम सह व मुखलीसखान महाराजांकडे सामोरे नघाले. पण यांत ह आणखी एक वल ण घोटाळा झाला. महाराजांना घेऊन मुनशी गरधरलाल एका र ाने शहरांत येत होता, तर राम सह व मुखलीसखान दुस ाच र ाने सामोरे चालले होते!१ आधीच उशीर झालेला अन् ांतच ही चुकामूक! हा कार मु ाम कोणीच के ला नाही. औरंगजेबा ा महाला ा बंदोब ासाठी आतापयत उगीचच अडकू न पड ामुळे राम सहाची धावपळ उडाली. घाईगद त गरधरलालला, ‘तूं अमुकच र ाने ये,’ ह सांगायच रा न गेल, अन् मग हा घोटाळा झाला. या बाबत त मुनशी गरधरलाल व राम सह यांच थोड चुकल ह खरच; पण सवात जा दोषी औरंगजेबच ठरेल. चुकामूक झाली. मग धावपळ झाली. महाराज मा आ लया भोगासी नमूटपण व भारद पणच सादर झाले होते. ांनी तः कोण ा ह कारची धावपळ के ली नाही. आप ा भारद पणाला ां ाकडू न क चतही बाध आला नाही. महाराजांना गाठ ासाठी राम सहाची व मुखलीसखानाचीच धावपळ झाली. महाराजांना घेऊन गरधरलाल मुनशी दहरआरा ा बागेव न येत होता व राम सह अन् खान गेले होते फरोजबागे ा र ाने! अखेर ही चूक राम सहा ा ल ात आली. (ब धा कोणी तरी धावत येऊन ाला सां गतली.) ते ा राम सहाने महाराजांकडे व गरधरलालकडे घाईने नरोप पाठ वला क , आ ी अशा अशा र ाने येत आह त, तरी तु ी आम ा दशेने, आम ा र ाकडे या!१ तकडे औरंगजेबाचा दरबार व वाढ दवससमारंभ न ा संपला ह होता! अखेर एकदाची उभय मंडळ ची गाठ, शहरा ा म ावर असले ा बाजारानजीक ा नूरगंज बागेपाशी पडली.१ भर दुपारची बाराची वेळ. आ ांतील तो ऐन वैशाखी उ ाळा ( द. १२ मे). ऊन मी णत होत. अन् महाराजां ा ागत-सोह ाची ही अशी शोभा चालली होती. राम सहाने जाणूनबुजून महाराजांचा अपमान कर ासाठी असा कार के ला, अस मा मुळीच न .े राम सह असा हल ा मनाचा मुळीच न ता. मा झाल त अस झाल. तकडे दरबारांत मो ा थाटामाटात बादशाहाला प ासाव वष लागत होत. सव लहानमोठे शाही अमलदार, ल री पेशाचे सव सरदार, शाहजादे, इमाम, शहरांतील बडे बडे नाग रक वगैरे लोकांनी दवाण-इ-आम व ा ापुढ घातलेला शा मयाना फु लून गेला होता. शाहजहान मे ामुळे आता नध कपण औरंगजेब बादशाहीच सुख अनुभवीत होता. आ ण इकडे महाराजां ा ागताचा सोहळा असा चालला होता.

महाराजां ा बरोबर द णतून मझा राजांनी सोबतीस दलेला तेज सह कछवा हा गृह ा वेळी अथातच महाराजांबरोबर होता. तेज सहाने समो न राम सहास येतांना पा ह ावर महाराजांस खूण क न सां गतल क , हेच कुं वर राम सह. महाराज या वेळ घो ाव न येत होते. तेज सहाने हे सांगताच महाराज जाग ा जाग च थांबले. राम सह ह घो ावरच होता. तेज सह लगेच पुढे होऊन राम सहापाशी आला व ाने महाराजांकडे खूण क न राम सहास सां गतले क , हेच शवाजीराजे. राम सह तसाच पुढे आला व ाने महाराजां ा ागताथ घो ावर ा घो ावरच महाराजांसमीप जाऊन महाराजांना आ लगन दले. नंतर मुखलीसखानही महाराजांस भेटला. २ राम सहाबरोबर लवाजमाही होता. ांत आठ ह ी ह होते. ते ा महाराज णाले क , हे ह ी आता आप ाबरोबर कशाला हवेत? ामुळे र ांत फारच दाटी होईल. राम सहाला पटल. ाने ते सव ह ी दुसरीकडे रवाना के ले व महाराजां ा नयो जत मु ामाकडे सवासह तो नघाला. राम सहा ा राह ा ा हवेलीजवळच महाराजांक रता व ां ा सव प रवाराक रता तंबू ठोकू न उतर ाची व ा तः राम सहाने के ली होती. या वस त ानाकडे महाराजांस घेऊन राम सह आला. तेथे महाराजां ा ागताथ राम सहाने गा ाबजाव ाचे काय म ठे वले होते. पण आता ती गाणी ऐकायला वेळ होता कु ठे ? तकडे दरबारांत जा ाची ‘घाई’ होती ना! यामुळे महाराजांना व ांती ह मळूं शकली नाही. आ ण तकडे दरबार जवळजवळ संपत आला होता! लगेच महाराजांना व संभाजीराजांना घेऊन राम सह व मुखलीसखान आ ा ा क ात जा ास नघाले. गे ा रंगाचा तो चंड क ा फारच देखणा दसत होता. तटा ा आत उं च चढत गेलेले मनार, घुमट आ ण चाँद, अरबी इराणी सं ृ तीची ओळख एका ेपांतच घडवीत होते. क ाचा दरवाजा फारच भ व सुंदर होता. महाराज व शंभूराजे यांना घेऊन राम सह व मुखलीसखान क ात वेशले. पण दवाण-इ-आममधील दरबार संपून गेला होता!१ या दरबारासाठी औरंगजेबाने के वढी योजना, के वढा खच आ ण के वढा चंड थाट के ला होता. तःची ाने सुवणतुला के ली! पण आता काय ा वणनाची आव कता? कला! दरबार चालू असताना शवाजीचा कु ठे च प ा दसत नाही, ही गो बादशाहा ा न

ल ांत आली असेल. पण मनात आल असल तरी चेह ावर दाख व ाची रीत औरंगजेबा ा कृ तीस मंजूर न ती. एव ा थाटाचा ने दीपक समारंभ कलेला पा न महाराजांस वा ट वाटल असेल का? होय! न वाईट वाटल असेल. पण थाटमाट पाहायची संधी कली णून न ,े तर ा गो ी सा क न घे ासाठी, मझा राजां ाच ेरणेने आपण येथे आल , ा गो ी ा ा ी ा ीने याच दरबारांत आपण हजर असण ज र होत, त कल णून ांना वाईट वाटल असेल. बादशाहाकडू न द नची सुभेदारी, द नमधील बादशा ा जक ाची मुख ारी व स ी ा जं ज ाची क ेदारी ा क न घेण हाच मु हेतू आ ास ये ांत महाराजांचा होता. या ीने या दरबारांत वरील हेतू ा यशा ा ीने अनुकूलता नमाण होईल अशी अपे ा महाराजांची असण ाभा वक होते. हा दरबार साध ासाठीच तर ते न चुकता एक दवस आधी येऊन दाखल झाले होते. ांना कांही बादशाहाचे हरेमोती, भरजरी मखमली ा लु ी वा शरपेच-तु ांची बा शग पाहावयाची हौस न ती. अशा गो तील आनंद गुलामा ा ना ाने लुटायला ते कांही भकार बघे न ते. अशी संप ी बघत बस ापे ा लुट ाची ांना अ धक हौस असे! ामुळे ा चंड वैभवाच आप ा नजरेला दशन घडल नाही, याचे दुःख मान ाइतके ते लाचार र सक न ते. ांना ाब ल य चत ह वाईट वाटण अश होते. वाईट वाटल असेल औरंगजेबाला! कारण शवाजीला ह इतरां माणेच दपवून ‘चीत’ कर ाक रता ाने एवढा खटाटोप के ला अन् मु पा णा तर आलाच नाही! दवाण-इ-आममधील दरबार संपला व औरंगजेब दवाण-इ-खासम े येऊन बसला. ‘आम’ नंतर ‘खास’ म े दरबार भरत असे. ‘आम’ दरबारांत सव सरदार, सरकारी दे ार, रा ांतील नमं त मातबर लोक आ ण पर-दरबारचे पा णे हजर राहत असत. परंतु ‘खास’ दरबारांत मा खासे खासे अमीर-उमराव, वजीर व अ ु सरकारी अ धकारीच फ हजर रा ं शकत. दरबारचे खास शाही री त रवाज साजरे कर ासाठी हा दरबार भरे. आज तर औरंगजेबाचा प ासावा वाढ दवस अस ामुळे नेहमीपे ा जा थाटमाट या खास दरबारांत ह होता. ‘आम’ व ‘खास’ दरबारांसाठी दोन अगदी त सुंदर संगमरवरी महाल बांधलेले होते. औरंगजेबाचा दवाण-इ-खासमधील दरबार सु झाला. अपे ा अशी क शवाजीराजा ा दरबारात तरी न च हजर होईल. णा णाने वेळ धावत होता. पण उ ुकता आ ण

नराशा यांची के वळ पाठ शवणी चालू होती. मा औरंगजेबाने आपली उ ुकता श ांत वा कृ तीत य चत ह के ली नाही – आ ण अखेर दवाण-इ-खासमधील हा ह दरबार संपला! शवाजीराजे याही दरबारांत वेळेवर पोहोचूं शकलेच नाहीत! ‘खास’ नंतर औरंगजेब घुशलखा ांत जाऊन ानाप झाला. ‘आम’ व ‘खास’ नंतर तसरा दरबार घुशलखा ांत भरत असे. प तच होती तशी. हाही दरबार व र आ ण खास सरदार-दरखदारांसाठी असे. घुशलखा ाची इमारत आ ा ा क ांतच होती. आम व खास महालां ा मानाने ही इमारत लहान होती. इथे दरबार सु झाला. घुशलखा ांत दरबार भरत असत. प हले दोनही दरबार संपलेले पा न राम सह व मुखलीसखान शवाजीमहाराजांना आ ण शंभूराजांना घेऊन घुशलखा ाकडे नघाले. शवाजीराजे येत अस ाची वद आता मा औरंगजेबास येऊन पोहोचली. ाने शवाजीराजांना दरबारांत घेऊन ये ास ब ी आसदखान यास फमावले. ा माणे ब ी नघाला. प हले मोठे दरबार संपले होते तरी शाही वैभवाच तीक सव झगमगत होत च. खरोखर म गल बादशाहीचे वैभव, प रवार आ ण साम अ तशय चंड होत. महाराजांची गो एक वेळ सोडा; परंतु इतर कोणाचीही छाती तो दमाख पा न दडपूनच गेली असती. पूव तशी अनेकांची ती झाली ह होती. ब ी आसदखान महाराजांपाशी आला व ाने ांना दरबारांत चल ाची वनंती के ली. लगेच ा ाबरोबर महाराज, शंभूराजे, राम सह व मुखलीसखान नघाले. दवाण-इखासपासून जरा बाजूला पांढ ा सफे द तुकतुक त दगडाचा हा घुशलखाना दूर होता. घुशलखा ांतील दरबारांत औरंगजेब बसला होता. बाक ची सव दरबारी मंडळी आपआप ा जागी उभी होती. औरंगजेबाच म काही ारच होते. गोरी अंगकांती, च ासारखे करडे ती ण डोळे , भ कपाळ, सरळ नाक, बाबदार दाढी, बळकट व बांधेसूद देहय ी, ं द छाती आ ण कधीही कोणाला थांग लागणार नाही असे चेह ावर गंभीर भाव. ाने डो ाला र ख चत शरपेच, जेगा व सरप ी असलेला मुघली क माँष घातला होता. अंगावरचा अंगरखाही अ ंत मौ वान् होता. अनेक भारी भारी ह ामो ांचे अलंकार ाने अंगाखां ावर घातले होते. ा ा शेजारी अ ंत आदबीने वजीर जाफरखान उभा होता. समोर अनेक मोठे मोठे सरदार न तेने आपआप ा जाग उभे होते. सवजण उभेच होते. दरबारांत बादशाहा शवाय अ दरबारी मंडळ नी उभच रा हल पा हजे असा स रवाज होता. वैभव

ओसंडून वाहत होत. दरबारांतील सरदारां ा पोषाखांची व अलंकारांची कमत व शोभा अवणनीय होती. ह सव वातावरण कांही वेगळ होत. औरंगजेब, शाहजादे, वजीर, नवाब, अमीर, सरदार व मनसबदार हे शवाजीराजां ा आगमनाचीच आता अ त उ ुकतेने पण चेह ावर तस न दाख वतां, वाट पाहत असतील ह खास. मानवी कृ तीच तशी आहे ना! परंतु या वेळच औरंगजेबाच वा दरबारच भावदशन कोणीच ल न ठे वलेल नाही. पण साधा तक चुक चा न ठरावा. महाराज दरबारांत वेशले! दोन शुभाशुभ हांची ही यु त! औरंगजेबाने ांना पा हल. थमच पा हल. हाच तो शवाजी! द न ा दरवाजावर द ी ा फौजेला आप ा छाती ा ढालीने अडवून आ ण अकलेने उधळून लावणारा हाच तो पहाडी उं दीर! मुघल स नतीचा दु न! शवाजी भोसला! पण औरंगजेबा ा चेह ावर मा क चत ह दखल उमटत न ती. शांत, गंभीर, न वकार! के वळ राजकारणासाठी तः ा कृ तीला य चत ह न आवडणारी ही गो आज महाराज पार पाडीत होते. अ ंत कडू घास! के वळ पुढ ा उ ावर ी ठे वूनच ते तो गळीत होते. महाराजांना यमुने ा कांठावर एका जुलमी सुलतानापुढे मान लव व ासाठी याव लागल होत. हे सहासन वा वक इं ाच. ह नापुराच. यावर बसून धमराज अजातश ु यु ध राने रा के ल. पृ ीराज च ाणाने रा के ल. या सहासनावर ह सांगत होते महाराणा संग आ ण महाराणा ताप. तेथे आज बसला होता मुघल सुलतान मुहीउ ीन मोह द औरंगजेब. आ ण ा ापुढे न तापूवक महाराज व संभाजीराजे चालत चालत जवळ गेल.े आणलेला नजराणा व नसार महाराजांनी बादशाहापुढे ठे वली. दरबार अगदी होता. इ तहासांतील एक नव लका सा ात् समोर घडत होती. महाराजांनी त ापुढे एक हजार मोहरा व दोन हजार पये नजराणा णून व पांच हजार पये नसार णून ठे वले व तीन वेळा ांनी औरंगजेबास मुजरा के ला.६ महाराजांनी बादशाहाला मुजरा के ला! के वढ वल ण आ य! स ा ीच शखर वार वाकल! आजपयत ांतही सुलतानांना सलाम न करणारा, जजाऊसाहेबांचा शवबा या आप ा वै ापुढे लवला! होय! राजकारणाक रता! अढळ ेया ा ा ीसाठीच के वळ ह नाटक ांना कराव लागल. ज भर असेच मुजरे कर ाचा संक सोडू न ते येथे आलेले

न ते. कु ठ ाही गत ाथासाठी ह ते ह कडवट कृ करीत न त. महान् काय हात घेत ावर चत् अशा संगांना त ड ाव लागत. व ांतील एकमेव ‘पु ष’ णून व ात असले ा अजुनाला ह अ ातवासाच अवघड द पार पाड ाक रता एक वषभर बृह डा बनाव लागलच ना? पण अजुनाचे ल कोठ होत? पायांत ा पजणांवर? हातात ा कं कणांवर? छे छे छे! ाचे ल होत लपवून झाकू न ठे वले ा शमी ा वृ ावरील गांडीव धनु ावर! महाराजांच ह ल होते सावभौम छ सहासनावर! महाराजांनी मुजरा के ला तीनदा. पण ातला प हला मुजरा होता, शंभुशंकराला! दुसरा मुजरा होता, तीथ प शहाजी महाराजांना! अन् तसरा मुजरा होता, आईसाहेबांना! यानंतर संभाजीराजां ा नांवाने ह औरंगजेबापुढे ांनी पांचशे मोहरा व दोन हजार पये नजराणा णून, आ ण पाच हजार पये नसार णून ठे वले.२ महाराजांची व संभाजीराजांची बादशाहाला (ब ी आसदखानाने?) ओळख क न दली.२ परंतु औरंगजेबाने ां ा ागताथ कवा साधा श ाचार णून एक श सु ा उ ारला नाही! ४ चेह ावर आनंदाच, समाधानाच वा अग ाच औपचा रक अस कोणतेही ल ण ( त, हा इ ादी) उमट वल नाही!४ महाराजांना ह बादशाही वतन चम ा रकच वाटल. ह अस कां? ह अस कां? महाराज संयमानेच ह सव सोशीत होते. तेव ात बादशहाने ठर व ा माणे व ा ा कमा माणे महाराजांना व शंभूराजांना पाच हजारी मनसबदारां ा रांगत ने ांत आल. ही रांग बादशाहापासून बरीच दूर होती. लगेच दरबारच पुढच कामकाज सु ह झाले! णजे औरंगजेब जणू शवाजीला वसरला ह!४ ही उपे ा, ही तु ता, तो अगदी जाणूनबुजून दाखवीत होता. दोन सामा सरदार ागताला पाठ व ापासून ाने महाराजां ा अपमानांची योजना के ली होती हे उघड झाले. महाराजांना पंचहजारी सरदारां ा रांगेत उभ कर ात आल. महाराजां ा म कांत आग उसळूं लागली. ते समोर पा ं लागले. ां ा समोरच ां ाकडे पाठ क न कांही सरदार उभे होते. महाराजां ा पुढे सरदारांची एवढी दाटी होती क , तो बादशाह तेथून महाराजांना दसत ह न ता!४ एव ांत दरबार ा पानसुपारीच तबक फ ं लागल. महाराजांना पानसुपारी मा मळाली!२ बेचैन झालेले महाराज समोर पाहतात त दरबार ा मानाची खलत वाट ाचा समारंभ सु झाला होता. ही मानाची खलत शाहजा ांस दे ांत आली. वजीर जाफरखानास

दे ात आली आ ण महाराजां ा पुढे पाठमोरा उ ा असले ा एका सरदारास ह दे ात आली. या सरदाराच नांव महाराजा जसवंत सह राठोड. महाराजांना या ह मानांतून औरंगजेबाने वगळल!२ आप ाला जेथे उभ कर ात आल आहे, ती जागा सा ा पंचहजारी मनसबदारांची आहे, ह ह महाराजां ा ल ात आल आ ण महाराज भयंकर संतापले! संतापाने ां ा डो ांत पाणी तरारल! म कांत ालामुखी भडकला. स ा ीचा कडा कडाडू न एकदम कोसळावा तस, राम सहाकडे नजर फे कू न ते मो ाने गरजले,४ “राम सग! हमसेभी आगे यह कौन खडा है?” अरे बापरे! के वढी ही गजना! दरबार दचकलाच. बादशाहा ा देखत के वढी ही दरडावणी! वा वक दरबारांत बादशाहा ा उ त ेच एवढ कडक सोवळ पाळल जाई क कु णी हसायच नाही, कु णी बोलायच नाही, वर मान क न बादशाहाकडे बघायच नाही; न तेने बघायच, बादशाहा ा इ तीला बाध लागेल अस य चत ह वागायच नाही, अशी शेकडो वषाची ढी असताना हा काय भयंकर कार? बादशाहाची आदब बघडली ना? पण महाराजांना काय ाची पवा आता? ांचीच आदब बादशाहाने बघड वली होती. तेथे अनेक राजपूत ‘ सह’ माना खाली घालून ‘ बाबांत’ उभे होते! ांना ही ‘असली’ सहगजना कधीच आजवर ऐकू न ठाऊक न ती. वल णच! महाराज चडू न, संतापून, दरडावून वचारीत होते, “हमसेभी आगे यह कौन खडा है?” महाराजांना अहंकारा ा गंडमाळा न ा; ा भमानाचे ा होते. ते भयंकर ा आज भडकले होते. घुशलखा ात औरंगजेबापुढे स ा ीतील शेर!

राम सह आप ा ‘अडीच हजारी’ रांगत उभा होता. तो तर घाब न धावत आला. महाराजांना शांत कर ाचा य करीत तो उ रला, ३ “आप है महाराजा जसवंत सह!” जसवंत सह? क ढा ा ा क ाखाली गडावर ा मरा ांकडू न मार खात खात पळून गेलेला हा जसवंत सह? आ ण हा महाराजांकडे पाठ क न महाराजां ा पुढे उभा? महाराजांनी या ा खाल ा रांगेत उभ राहाव? काय गो ही! महाराज चडू न गरजले,६ “ ा? जसवंत सह जैसे दरबारीके नीचे हमारा दजा? इसका मतलब? मेरे बहादूर सपाहीय ने कई दफा जसवंत सहक पीठ देखी है!” आता काय कराव ह राम सहाला समजेना. तो महाराजांना शांत राह ास वनवीत होता. बचा ाची मोठी के वलवाणी त झाली होती. महाराज शांत हो ाऐवजी जा च कडाडू न गरजले,३ “ ा चला है ये? आज मेरा नौ बरसका लडका भी पाँच हजारका मनसबदार है। मेरा नौकर नेतोजी पालकर भी वही दजपर है और म इतना बडा काम करके इतना दूर दरबार तक

आया ँ , वह ा इतने नीचे दजका मनसबदार बननेके लये?” महाराजांचा संताप पा न दरबारांत वल ण चुळबूळ उडाली. जसवंत सहास अ तशय राग आला. शवाजीराजां ा या नध ा धा र ाच सवाना आ य वाटल. काय हा बेडरपणा? इथे बादशाहा ा डो ाला डोळा दे ाची ब ा ब ा लोकांना ह त होत नाही, मांजरासारखे दबत दबत वागतात आ ण हा मराठा तर भरदरबारांत बादशाहाची पवा न करता आप ा अपमानाब ल ताडकन् संतापतो! हा वाघा ाच जातीचा! ह तबुलंद! अनेक सरदारांना महाराजांचा हा ‘उ टपणा’ पा न राग ह आला. राम सहाची मा तारांबळ व घाबरगुंडी उडाली. एका बाजूला महाराजांची आ ण दुस ा बाजूला औरंगजेबाची मज ाला सांभाळायची होती. महाराजां ा संतापाचे नी औरंगजेबापयत पोहोचले आ ण ाने राम सहास बोलावून टल,२ “राम सह, शवाजीको पूछो, रयाँ चढ गयी ह?” णजे औरंगजेबाने मु ामच असा आ वभाव आणला क , कांही ह बघड ासारखे घडले नसतानाही शवाजी का बघडला? राम सह पु ा महाराजांपाशी आला, ते ा महाराज पु ा मो ाने राम सहास णाले,२ “तु े मालूम है, तु ारे पताजीको भी मालूम है, और तु ारा बादशाह भी अ ी तरहसे जानता है क म कौन ँ ! और तो भी जानबूझकर मुझे इतनी दूर नीचे दज को खडा कया गया है! म तु ारी मनसब से नफरत करता ँ ! मुझे खडाही कया गया? मुझे खडाही करना था, तो पहले मेरा दजा सोच लया जाता!” एवढे बोलून महाराज वैतागाने आप ा जागेव न एकदम बादशाहाकडे पाठ क न वळले आ ण तेथून झपझप पावले टाक त जराशा अंतरावर बाजूला गेल.े राम सहाने ांना वन व ाक रता ांचा हात धरला. परंतु महाराजांनी राम सहाचा हात झडका न टाकला अन् महाराज तसेच एका बाजूला जाऊन तेथेच खाली बसले. राम सह ां ा मागोमाग भराभर आला आ ण महाराजांची समजूत घाल ाचा य क ं लागला. परंतु ाच कांही ह ऐक ा ा मनः तीत महाराज न ते. ते मो ाने व उ ेगाने राम सहास णाले, “आज मेरे मौतका दन आया है! अगर तुम मुझे मार डालो, नह तो म खुदकु शी कर लेता ँ ! चाहे तो मेरा सर उडा दे, ले कन अब म बादशाहके सामने नह आऊं गा!”२

महाराजांचा तो मूळ सह भाव उफाळून आला. राम सह आजव करीतच होता. पण महाराज कांही ाचे णणे मानीनात. ांनी साफ सां गतल क , माझा ाण घेतलात तरी आता ा बादशाहापुढे मी येणार नाही! बचारा राम सह पु ा घाईघाईने बादशाहापुढे आला आ ण शवाजीराजे नाराज झाले आहेत, अस ाने ाला सां गतल.२ बादशाहावर भर दरबारांत नाराज?-नाराज हा श फारच फारच गुळगुळीत आहे! ‘संत ’ हाच खरा श !-भर दरबारांत संत होणारा हा ा भमानी पु ष प हलाच! औरंगजेबाने लगेच मु फतखान, अक लखान आ ण मुखलीसखान या तघा सरदारांस सां गतले क , शवाजीपाशी जा; ाला खलत ा आ ण ाची समजूत घालून ाला त ापुढे घेऊन या.२ या तघा सरदारांनी महाराजांपाशी येऊन ांना खलत धारण कर ाची वनंती के ली. पण कोकण ा समु ासारखे खवळलेले महाराज ताडकन् णाले,२ “इस खलतको म नह अपनाऊं गा! बादशाहने जानबूझकर मुझे जसवंत सहसे नीचा दजा दया! म इस क का आदमी ँ तो भी मुझे उस नीच क का दजा दया! बादशाहक मनसब म छोड देता ँ ! म बादशाहका बंदा कभी नह बनूंगा! चाहे मुझे मार डालो या कै द करो, ले कन यह खलत म नही लूँगा!” ही अशी भयंकर वीज कडकड ावर ते तघे सरदार परत बादशाहाकडे गेले व हा सव जळजळीत कार ांनी बादशाहाला सां गतला.२ ही हक कत ऐकू न बादशाहाला वा वक अ तशय संतापच आला. परंतु ाने अ ंत संयमाने तो आवरला आ ण तो राम सहास णाला क , शवाजीला तूं तु ा तः ा घर घेऊन जा व अजून ाला समजावून सांग.२ एकू ण औरंगजेबाने महाराजांचे दयप रवतन घड व ाचा बराच य के ला! औरंगजेबा ा कु मा माणे राम सह नघाला. ाने महाराजांना आप ा घर चल ाची वनंती के ली. ते ह रत नघाले. शंभूराजांसह ांना घेऊन राम सह दरबारांतून बाहेर पडला.२ ब ! हीच महाराजांची व औरंगजेबाची प हली व शेवटची ‘मुलाखत’. महाराजांसारखा कमाल कमाल कतृ ाचा पु ष आप ापुढे आला असता औरंगजेबाने ाला अशा तु व अपमाना द रीतीने वाग वल. जर औरंगजेबा ा जाग अकबर बादशाह असता कवा दारा शुकोह असता तर ांनी या पु षाच दय जक ाचा, नदान संतु राख ाचा, नदान माणुसक ा वहाराने वागून ाचा यो तो पा णचार ठे व ाचा कसोशीचा य

के ला असता. महाराणा तापा ा बाबत त अकबराने कधीही मनाचा हलके पणा दाख वला नाही. ताप जरी ाला कधी ह शरण गेला नाही, उलट खरतेने तो अखेरपावेत ा ाशी लढतच रा हला, तरी ह अकबराने राणा तापाब ल कधी ह अ त ेचा श ह उ ारला नाही. उलट तापाब ल ा ा मनांत आदर आ ण कौतुकच वसत होत. या ा उलट शवाजी णजे ‘कु ेक औलाद’, अस औरंगजेब णत असे! ५ औरंगजेब अ ंत कतबगार व जरबदार पु ष होता. ा ा अंग क ेक सदगु् ण खरोखरच पराकोटीचे थोर होते. परंतु हा महान् थोर बादशाह आप ा कांही भयंकर दुगुणांमुळे अगदी वाया गेला. या दुगुणांतच ा ा अपयशाच सव सार भरलेल आहे. मनाचा अनुदारपणा, सवाब ल संशयखोर वृ ी, तः ा न ावंत सेवकांचा ह नाश क न टाकणारा व ासघातक , कपटी व कृ त भाव आ ण धम ेमा ा व क ना ाने अंग भनवून घेत ामुळे तः ा व आप ा म गल सा ा ा ा नाशाचा आपण पाया घालीत आह त ही गो या ती ण बु ी ा मनु ा ा ानांत आल नाही. मानवी बु ीला थ क न सोडतील अशी भयंकर कपटी कृ रच ांत व ती पार पाड ात तो आपली अलौ कक बु ी खच करीत असे; परंतु तःचा, म गल स ेचा कवा जनांचा उ ष साधूं शकणारा क ाणकारी मु ीपणा ाला कधीच साधता आला नाही. त ा ा र ांतच न त. ामुळे औरंगजेबावर कडवट श ात टीका कर ाची वा कडवट कठोर वशेषण ाला दे ाची ज रीच राहत नाही. ‘औरंगजेब’ या पांच अ रांतच सव कडू वशेषणांचा अक उतरलेला असतो. मु े गरी दाख व ाची उ म संधी औरंगजेबाने गमावली. राम सह आप ा घरी महाराजांना घेऊन आला. तेथे दोघे ह बसले. आजचा सगळा कार णजे राम सहाला अजब चम ारच वाटला. वषानुवष खाली माना घालून बादशाहापुढे उभे राहणा ा सवच राजपुतांना आज भर दरबारांत वजेचा लोळ कडा ासारखे वाटल. राम सह घरी आ ावर महाराजांना बादशाहाचे णणे समजावून सांगूं लागला. ते ा महाराजांनी ाला करडा जवाब दला. ते णाले,३ “यह कौन बादशाह? म शवाजी ँ और मुझे जसवंत सहसे भी नीचा दजा? बादशाह दु नयादारी भी कु छ नह समजता!” हा जवाब ऐकू न राम सह सदच झाला. आप ा मुलखांतून पांचशे कोस दूर औरंगजेबा ा घरांत येऊन हा माणूस सरळ सांगतोय क , ‘तुम ा बादशाहाला वहार

समजत नाही!’ या शवाजीपुढे आपली नःस मा ा उपयोगी पडत नाही ह राम सहाने ओळखल. आप ा बापाने या भयंकर माणसा ा सुर ततेची जबाबदारी आप ा शरावर टाकली आहे खरी, पण शेवट काय होणार आहे, कोण जाणे! कठीण आहे! राम सहा ा घर महाराज अधा तास होते. नंतर ते आप ा मु ामा ा तंबूंत दाखल झाले.२ घुशलखा ामधील दरबार संपला. सव लोक या वल ण काराची चचा करीत होते. महाराजांचा ेष करणा ांना तर हा तापलेला तवा आयताच मळाला. महाराजांकडू न महारा ात ांना मार बसला होता आ ण ां ा नातलगांना ह ग नमी का ाचे तडाखे बसले होते, असे लोक महाराजांवर व मरा ांवर जळफळत होते. अशांपैक कांही सरदार बादशाहाला सम च अस णाले क ,२ “सीवाने दरबारके र - रवाज क बेअदबी क और तो भी हजरत आलमपनाह खामोश रहे! ताजूब!” यावर मुतझाखानाने पर र उ र दल क ,२ “सीवा तो एक जंगली जानवर है! आज उसने खलतको ठु कराया है! तो भी कल उसे उसी खलतको पहेनना पडेगा!” औरंगजेब कांहीच न बोलता आप ा आं तरमहालांत नघून गेला. ा ा शांत मु े ा आतील डो ांत काय शजूं लागल होत, त कळण अश होते. बाहेर चचा करीत असले ा कांही न ावंत सरदारां ा मनांत मा झा ा काराब ल इतका उ ेग आ ण अ ता नमाण झाली होती क , याबाबत बादशाहांना मु ाम भेटून ां ाश बोलावयाच ांनी ठर वल. अशा या सरदारांत एक ात सरदार सामील होता. ाच नांव महाराजा जसवंत सह! महाराज आता वचार करत होते. आपण आ ास येऊन पुरते फसल त, ही गो महाराजांना समजून चुकली. औरंगजेबाब ल मझा राजांना वाटलेला व ास अगदीच फोल होता. ां ा आ ासनांनी व वचनांनी आपण भारावल . फारच मोठी चूक झाली. सव अंदाज चुकले. मझा राजांचा अ ामा णकपणा न ,े पण ांचा म गल सुलतानांब लचा भोळसट भ ीभावच अखेर

आप ाला नडला. कारण आपण मझा राजां ा वलोभनांना भुलल . राजपुतां ा श ाला येथे फारशी कमत नाही! जर आपण दरबारांतील ह अपमान नमूटपणे सहन के ले असते, तर जगांत आपली कायमची नामु झाली असती. तो एक थ ेचा वषय झाला असता. आशाळभुतासारखे बादशाहा ा दारांत गेल,े नजराणे पण दले, मुजरे के ले, अन् अपमान वेचीत परत आले! पण आता परत तरी धडपणे जायला मळत आहे क नाही कोण जाणे! आप ाला अशाच तु तेने वागवायच, अस बादशाहाने आधीपासूनच ठर वलेल होते खास! आता आणखी ा ा मनात काय काय आहे ी जाणे! राजकारण तर फसलेच; आता चता येथून सहीसलामत सुट ाची!१

आधार : ( १ ) Shivaji-Times, 138-41. ( २ ) House Shivaji 158-62. ( ३ ) सभासदब. पृ. ४६-४७, ( ४ ) ShivajiTimes, 140-42. ( ५ ) पसासंले. ७४३. शवाय पाहा :- पसासंले. ११२८, ११२९ व ११३६; शच . शकाव ा; औरंगजेबनामा भा. १, पृ. ६६ व ६७; आलमगीरनामा ( शचवृस.ं खं. ३. पृ. ३९.); F. B. of Shivaji-S. N. Sen.

मृ ू

ा दाट का

ा छायेत

आपण धो ांत आह त, ही गो महाराजांनी ओळखली. महाराजां ा दरबारातील वतनामुळे आ ात खळबळ उडू न गेली. शवाजी राजाब ल, आजपयत लोक अरबी कथतील जादूटो ासारखे कांहीतरी वल णच ऐकत २ आले होते. ही नवीन हक कत समज ावर लोकां ा क नांना पंख फु टूं लागले. गो ा टोपीवा ां ा डो ांत ह मोठे कु तूहल दाटले. लोकांना महाराजांब ल जा च आदर वाटू लागला. दरबारातून परत ापासून महाराज आप ा मु ामा ा तंबूंतच होते. दुपार उलटली आ ण सूय मावळतीवर उतरला; अशा वेळी (सायं. सुमारे ५  ।। वाजता, द. १२ मे १६६६) राम सहाने आपला एक कारभारी गोपीराम महता यास महाराजांकडे सु ा फळफळावळांसह पाठ वले, गोपीरामाने तो सुका मेवा महाराजांना पेश के ला व नऊ पये नजराणा णून महाराजांपुढे ठे वले. ते ा महाराजांनीही ाला पूण सरोपा ब ीस दला.२ सं ासमयी राम सहाकडू न ाचे आणखी दोन कारभारी महाराजांस भेटावयास आले. ब ूशाह आ ण मुनशी गरधरलाल हे ते दोघे. ब ूशाहाने आज ा सकाळ ा काराब ल महाराजांची समजूत घाल ाचा य के ला. ा ा ण ाचा आशय असा होता क , झाल गेल वस न जा! बादशाहाश झगडा मांडून कसा प रणाम लागेल? बादशाहास नाराज न कराव. यावर अखेर महाराज णाले,२ “अ ा! ठीक है! हम अपने भाई (राम सह) के साथ हमारे लडके को दरबारम भेज दगे! खुद हम भी कु छ दन के बाद दरबार म आया करगे!” महाराजांनी असे ट ावर ब ूशाह व मुनशी परत गेल.े संभाजीराजांना दरबारास पाठवावयास महाराज कबूल झाल. तःही काही दवसांनी दरबारास जाऊं अस णाले. यांतले प हले आ ासन खर होत आ ण दुसरी थाप होती!

रा झाली. दवे लागले आ ण थो ाच वेळात आ ा शहराचा सरकारी कोतवाल स ी फु लादखान आ ण सरकारचा बातमीदार परतीतराय हरकारा हे दोघे राम सहाकडे आले आ ण ांनी बादशाहाचा नरोप राम सहास सां गतला क , शवाजीची समजूत घालावी. ा माणे लगेच राम सह आप ा वा ांतून बाहेर आला. शेजार च महाराजांची छावणी होती. राम सह तसाच तेथे गेला व ाने महाराजांना बाहेर बोलावून आप ा वा ात नेल आ ण महाराजांचे ‘मन वळ व ाचा’ य के ला.२ दुस ा दवशी ( द. १३ मे) सकाळ राम सह दरबारास गेला. ते ा औरंगजेबाने ाला वचारल,२ “सीवा दरबारम आ रहा है ा?” यावर राम सहाने बआदब जवाब दला क ,२ “जी नही जूर! वे बीमार है! उ बुखार चढ आया है!” महाराजांना ताप आला णे! आला ह असेल! राजकारणी माणसांना कमी दुखण येऊं शकत! याच दवश ( द. १३ मे) सायंकाळी राम सह दरबारास गेला, ते ा ा ा बरोबर महाराजांनी संभाजीराजांना पाठ वल. दरबारांत राम सहा ा शेजारीच संभाजीराजे उभे रा हल. औरंगजेबाने या वेळी शंभूराजांना पूण सरोपा, मो ांचा कं ठा व जडावाची क ार इनायत के ली.२ यानंतर दोन दवस तसेच गेले. तसरा दवस ( द.१६ मे १६६६) उगवला. या दवश महाराजा जसवंत सह राठोड शवाजीराजांवर जळफळत होता. काय हा उमटपणा या शवाजीचा? आम ा बादशाहा ा दरबारात येऊन हे असले रानगट वतन करतो, याचा अथ काय? बादशाहा ा अपमानाची जयवंत सहालाच टोचणी लागली होती. दोन दवसांपूव च तो व वजीर असे दोघेजण बादशाहास भेटले होते व ांनी बादशाहा ा पुढे शवाजीराजांब ल जळजळीत श ात राग के ला होता.२ जसवंत सहा ा मनात महाराजांब ल एवढी आग पेटावी हे अगदी ाभा वक होते. महारा ातील मो हमत जसवंत सहाचा पूण पराभव झाला होता. क ढा ाखाली मरा ांनी ाला अस झोडपून काढल होत क , ाला पाठ दाखवून पळावच लागल होत! यामुळे तो चडू न होता. परंतु आणखी एक फार मह ाच कारण होत. शवाजी व आप ाला अपयश आले, याचे ाला जतके वाईट वाटल, ापे ा अनेक पट नी ाला दुःख झाल होत, मझा

राजांना शवाजीवर मळाले ा यशामुळे! मझा राजांना यश मळाल. शवाजी शरण आला. आता मझा राजांवर बादशाहांची कृ पा अ धक होणार, णून जसवंत सह जळफळत होता. नेम ा याच कारणासाठी मझा राजांना अपेशी करवून बादशाहा ा दयांत आपल ान वर ने ासाठी ही सव धडपड आता ाने चाल वली होती! जसवंत सह व जाफरखान यांच सव वाङ् मय ऐकू न ह बादशाह ा वेळी अबोलच रा हला. के वढा हा शांत, शीतल, सु भावी बादशाह! परंतु आज ( द. १६ मे १६६६) काही मंडळ नी बादशाहाची सु आग भडक व ाचा जणू काही नधार क नच बादशाहाची भेट घेतली. जाफरखान वजीर व जसवंत सह हे ांत होतेच. बादशाहाची बहीण जहाँआरा बेगम ही ह ा वेळ या आगपाखडण त सामील झाली. कारण ती ह शवाजीराजांवर भयंकर चडलेली होतीच. जाफरखान हा म गल सा ा ाचा मु वजीर होता आ ण मु णजे, शवाजीराजां ा श ूंचा तो र ेदार होता. औरंगजेबा ा मावशीचा, णजेच शाइ ेखाना ा ब हणीचा तो नवरा होता. ामुळे आप ा मे ा ा ा ‘तीन बोटांक रता’ तो ह महाराजांवर रागावलेला होता. इतर सरदार रागावले होते, कारण ांना वा अ महाराजांकडू न चटके बसलेले होते. आ ण ही बेगम? ही बाई कां रागावली होती? हच ह एक कारण होत. त अस क , दार उल् हज या शहराच, णजेच सुरत शहराच जकातीच उ या बेगमेस खचासाठी तैनात णून मळत असे. परंतु महाराजांनी सुरत लुटून जाळून उद् क न टाक ामुळे हच उ एकदम बंद पडल. ामुळे ही ह महाराजांवर खवळली होती. जाफर, जसवंत आ ण जहाँआरा या तघांनीही वैतागून बादशाहाला टल,२ मृ ूची समशेर तरंगूं लागली.

“यह कौन है सीवा, जो हजरत शहेनशाहके सामने इस तरह घमंडी बनकर बताव कर सका? फरभी, अलीजा इतने ठं डे दलसे काम ले रहे ह? सीवाके इस बतावक खबर हर जगह फै लती जायगी! सीवा इतना बेपवा और गु ाख होनेपर भी आलमपनाह उसके खलाफ कदम

नह उठाते! अगर यही होता रहा तो कई जम दार इसी तरह यहाँ आकर शरारत करगे। इस तरह कारोबार कै सा चल सके गा?” बादशाह शांतपणाने ह ांच बोलण ऐकत होता. वा वक तो खरोखर शांत होता का? मुळ च नाही! आतून तो धुमसत होताच; परंतु व न अगदी शांत शांत होता. यांतच जसवंत सहाने आपल मत बोलून दाख वल. तो णाला,२ “यह सीवा एक नादान जम दार (भू मया) है! उसने एक जंगली आदमी जैसा बताव कया! इसके खलाफ कु छ इलाज करना या न करना यह जूरका सवाल है। ले कन मेरी रायम, उसको सजा फमानाही चा हये।” जहाँआरा बेगमनेही मो ा जोरदार श ांत बादशाहाला भर दली क ,

“उसने सुरत (दार उल् हज) लूट ली! खुद आकर बादशाहके सामने शरारती बनकर हो गया! इतने होते ए भी आप उसको माफ करगे? यह बात कस तरह दु है?”

खडा

या सवच मंडळ नी बादशाहा ा संयमावर व शांततेवर चौफे र ह ा चढ वला. वा वक कोण कांही टल नसत तरी ह करायच त ाचे के लच असत. पण या सवा ा शलगावणीचे न म झाल आ ण बादशाहाने नंतर आप ा खास गु मज लसीत या ावर खलबत के ल.२ काय करायच या शवाजीच? याला ठार मारायच? याला एखा ा क ांत कायमच डांबून टाकायच? क याला तु ं गांत क डू न टाकायच? तः औरंगजेबाने असच ठर वल क , महाराजांना ठार मा न टाकायच!!२ आ ण ाचसाठी महाराजांना रादअंदाझखाना ा ाधीन करायच!! हा रादअंदाझखान अ ंत ू र काळजाचा इसम होता. अलवार ा सतना ांना चरडू न टाक ाच काम औरंगजेबाने याच भयंकर ू रक ाकडे सोप वल होत व ाने त कसाईकौश ाने पार पाडल होत. या ा ा काम गरीब ल औरंगजेबाने खूष होऊन ाला ‘शुजाअतखान’ असा कताब दला होता. हा स ा आ ा ा क ाचा क ेदार होता. राजक य कै ांना या ा ता ांत दल जात असे.२ औरंगजेबाने लगेच स ी फु लादखान कोतवालास कू म सोडला क , शवाजीला ा ा मु ामाव न काढू न रादअंदाझखाना ा घर नेऊन पोहोचत करा!२ काय हा भयंकर कार! मराठे शाहीचे दैव फरल? सौभा संपल? तुळजाभवानी आप ा लेकराला वसरली? महारा ा ा अ वनायकांना न ा लागली? शंभू शखर चा राजा सला? काय हा भयंकर कार, औरंगशाहाने मांडला! जजाऊआईसाहेबांनी उ ा काय ‘ शवबा शवबा’ असा टाहो फोडीत नपु का होऊन मरायच? मरा ांचा राजा सहासनाधी र छ प त हो ाऐवजी म गलां ा क लखा ांत हाल हाल होऊन, रादअंदाजखानाकडू न मारला जाणार? महाराजांची आजवर पाठराखण करीत आले ा देवदेवतांची मज आज फरली? फु लादखानाला कू म मळाला! आता? आता काय होणार? आता महाराजांना कोण वांच वणार? उदयोऽ ,ु उदयोऽ ु जगदंब!े उदयोऽ ु भगव त! आ ण राम सह खडबडू न उठला! ‘नाही! शवाजीराजां ा अंगाला ध ा ह लागलेला मला सहन होणार नाही; आधी माझा बळी पडेल; मा ा व डलांनी शवाजीराजाला मा ा भरंवशावर आ ाला पाठ वल आहे; माझे वडील आ ण मी ज ेदार आहोत; राजपुताचा

श आहे; शवाजीराजाला आमच वचन आहे!’२ या वचारां ा क ोळाने खडबडू न उठू न राम सह नघाला! औरंगजेबाने शवाजीराजाला रादअंदाझखाना ा ता ांत ायच व ठार मा न टाकावयाच ठर वल आहे, ही गु बातमी राम सहाला कोठू न अन् कशी कळली कोण जाणे! त इ तहासाला ह ठाऊक नाही, परंतु कळली आ ण राम सह तगमगून उठला. ह घडणार नाही! घडणार नाही! नाही कस? औरंगजेबाचा हात धर ाची हमत कोणांत आहे? स ा भावांना ठार मारल ाने. हा शवाजी तर ाचा हाडवैरी! राम सह नधाराने नघाला. ा ा मनाची उलघाल फ तोच जाणे. तो थेट मीर ब ी मुह द अमीनखान यां ा घर आला. हा अमीनखान णजे शाही दरबारांतील एक मातबर आसामी होती. मुघल सलतनतीचा तो मु ब ी होता. ामुळे औरंगजेबापयत ाचा वेश होता. राम सह अमीनखाना ा भेटीस आला आ ण औरंगजेबाने ठर वलेली गो ाने खानाला सां गतली. आप ा व डलांचे वचन आ ण आप ावर शवाजीराजाने टाकलेला व ास भंगून आप ाला कायमचा कलंक लागणार आहे, ही गो राम सहाने खानाला समजावून सां गतली आ ण ावर आपल नवाणीच णण सां गतल क ,२ “हजरत जहाँपनाहने तय कया है क , शवाजीको क कर! ले कन शवाजी यहाँ तक प ँ चा है, वह मेरे पताजीके वचनके आधारपर! मेरे पताजीने उसको कहा है, ‘तु ारा एक बाल भी बाका न होगा’ इस लये मै कहता ँ , पहले मुझे मार डालो! मेरे मरनेके बाद चाहे बादशाह उसे मार डाले या कु छ भी कर!” राम सहाचा पेच व ाच ह नवाणीच बोलण ऐकू न मीर ब ी मुह द अमीनखान ह उठला व थेट औरंगजेबाकडे नघाला.२ हा अमीनखान ह समजूतदार व राम सहावर माया करणारा होता. ाने ताबडतोब औरंगजेबाची भेट घेतली व सव पेच ाला नवेदनू राम सहाचे श च ाला सां गतले, ‘मला आधी ठार करा आ ण मगच शवाजीला ठार करा!’ हे सव ऐकू न औरंगजेबही वचकलाच. ‘मला आधी ठार करा आ ण मगच शवाजीला ठार करा,’ असे राम सह णतो, याचा अथ काय? ‘हा राम सह जवंत असेपयत शवाजी ा अंगाला तु ांला ध ा लावतां येणार नाही.’ असा तर याचा अथ नाही? मझा राजाने शवाजीला सुर ततेची ाही दली आहे; राम सहा ा भरंवशावरच मझा राजाने ाला इकडे पाठ वला आहे णे! आता काय कराव? मझा राजासार ा एका डोईजड राजपूत सरदाराशी संबंध आहे. शवाजीला ध ा लागला तर या राजपुतांच माथ भडकतील. एक

अवघड, ासदायक नवाच पेच घरात नमाण होईल. या राजपूत पतापु ांना आताच डवच ांत धोका आहे. शवाजी आ ात आहे. तो आ ातून हलला नाही, णजे हळूहळू सव काही तडीला नेऊंच. आता तूत ग राहाव. फ शवाजी आप ा हातून नसटणार नाही, ही द ता ावी णजे पुरे आ ण शवाजीला आ ांतून हलूं न दे ाची जबाबदारी टाकावी राम सहावरच! असा सव अ त धूततेने वचार क न औरंगजेब मुह द अमीनखानास णाला, ४ “कुं वर राम सघको पूछो, ा वह (राम सह) सीवाके बारेम हवाला ले सकता है? यहाँसे भाग गया, या उसने कु छ शरारत क , तो राम सघ इसका ज ेदार रहेगा? इस बारेमे राम सघ माबदौलतको लखके दे द!” णजे शवाजी आ ांतून नसटून जाऊं नये वा कांही नेहमीसारखा भयंकर कार क ं नये, याची जवापाड काळजी राम सहानेच ावी! हा धूत पेच औरंगजेबाने टाकला. मीर ब ी मुह द अमीनखानाने बादशाहाचे ह णणे सांग ासाठी राम सहाला मुलाखतीस बोला वले. राम सह लगेच मीर ब ीकडे गेला. ब ीने ाला सां गतले ते ा राम सहाने टले क , ‘ठीक आहे! मी शवाजीराजांना जामीन व बादशाहांस जबाबदार अस ाब लचा कागद ल न दे ास तयार आहे.’२ मग औरंगजेबाने फु लादखानास दलेला कू म मागे घेतला. एका भयंकर संकटातून, छे! मृ ू ा दाढतूनच राम सहाने महाराजांना वाच वले. याच दवशी ( द. १६ मे) रा ी राम सहाने महाराजांची भेट घेतली व घडलेली सव हक कत ाने महाराजांना सां गतली. महाराज राम सहाला आपला भाऊ समजत होते. आज राम सहाने ह नात अगदी साथ के ले. मृ ूचा घाला आज अचानक आप ावर येणार होता, हे समज ावर महाराजां ा व ां ा जवलगां ा अंगावर शहारे उमटून गेले. राम सहाने आप ा श ा ा मोलाक रता, न यास पेटून आ व ासाने मृ ूचा पाश मृ ूला माघार ायला लावला, हे पा न महाराजांना राम सहाब ल जा च आ ीयता वाटू लागली. पण आपले जी वत आ ांत सततच मृ ू ा छायेखाली असणार याची खा ी ह महाराजांना पटून चुकली. बादशाहाने तुम ाब ल मा ाकडू न जामीनक ल न मा गतली आहे व मी ती दे ाचे कबूल के ल आहे, ही ह गो राम सहाने महाराजांना सां गतली. आप ाक रता राम सहाला

कती ास सोसावा लागत आहे ह महाराजांना दसत होत. दुस ा दवशी ( द. १७ मे १६६६) सकाळ महाराज राम सहाकडे आले. तेथे महादेवाची पडी व पूजेच सा ह होत. त घेऊन महाराजांनी महादेवाची पूजा के ली व पडीवर बेल आ ण फु ल वा न राम सहास वचन दल क , तु ी मा ाक रता बादशहास जामीनक ल न देत आहांत तरी मी ह तु ांस वचन देतो क , तुम ा जामीनक स बाध येईल अस वतन मी करणार नाही, वा आ ांतून नघून (पळून!) जाणार नाही. १ नंतर राम सहाने जामीनक ा कागदावर सही के ली व सायंकाळ भरणा ा दरबारास तो दवाण-इ-खासम े गेला. मीर ब ी अमीनखान हा दरबारास आलेलाच होता. ा ा हातात ाने आप ा जामीनक चा कागद दला. मीर ब ीने बादशाहास राम सहा ा जामीनक ची हक कत सां गतली व जामीनक चा तो कागद ाने बादशाहा ा हातात पेश के ला. बादशाहाने तो कागद घेतला व मीर ब ीस लगेच टल,२ “कुं वर राम सघको है क वह सीवाको लेकर काबूल क ओर चल द! काबूलके मु हमपर तु ारे (राम सहके ) नसबतम सीवाको माबदौलत नामजाद करते है! रवाना होनेके लये अ ा म रत ढु ढं लया जाय!” बादशाहाने काबूल ा ारीवर शवाजीराजांना घेऊन जा ाचा अचानक कू म दलेला पा न य चत ह न ग धळता राम सहाने बादशहास न तापूवक चटकन टल,२ “अ लजाह, यही व अ ा म रत है! आलमपनाह जले सुबहानीने बलकु ल व परही फमाया है! बंदाको अभी खसत करे, क म फौरन कू च कर सकूँ !” परंतु यावर बादशाह उ रला क ,२ “नही! छे -सात दनके बादका अ ा म रत देखो! उसके बाद तुम रवाना हो सकते हो! तु ारा पूरा सामान, बाड ब र त ार रहे! मुहीमके लये फौजम शामील होनेको तु ारे सब राजपूत को दे दो!” राम सहाने अदबीने होकार दला. या वेळी तो महाभयंकर रादअंदाझखान हा ह दरबारांत होताच. या न ा मो हमेसंबंधीचे वचार राम सहा ा डो ात घोळत असतानाच, तो ू र रादअंदाझखान राम सहास कांहीशा छदमीपणाने णाला,२ ् “कुं वरसाहब, आपके फौजम अगवानी करनेका मुझे वा है!”

ह ा खानाच वा ऐकू न राम सहा ा काळजांत चर झाल. ा ा डो ात च काश पडला. काबूल ा मो हमेवर शवाजीराजांना घेऊन जा ाचा बादशाहाने जो कू म दला आहे तो शु सरळ मनाने दलेला नाही. हा ू र कसाई रादअंदाझखान आप ा फौजे ा आघाडीवर राहणार आहे! शवाजीराजांचा कु ठे तरी वाटत संधी साधून खून पाड ासाठी हा सव डाव औरंगजेबाने रचला आहे! ३ नवीनच एक चता! एक नवीनच संकट! अजून अवकाश होता फ आठ दवसांचा! खरोखरच औरंगजेबा ा काळजाचा ठाव घेण कलीलाही अवघड गेल असत. काबूल ा ारीत रादअंदाझखानाकडू न महाराजांचा खून पाडू न, ‘श ूकडू न शवा मारला गेला!’ ‘अपघातात शवा ठार झाला!’ असे नंतर उठ व ाचा औरंगजेबाचा डाव होता. महाराजां ा जी वताब ल अ ंत काळजी कर ासारखी प र त नमाण झाली. एके क दवस काळज त जात होता. एके दवशी राम सहा ा नवास ान महाराज व तेज सह कछवाह हे दोघे बोलत बसले होते. बोलण सहजच चालल होत . बोलतां बोलतां वषय नघाला आ ण महाराज णाले क ,२ मा ा के वळ न शबाने मला आ ाला (खेचून) आणल! परंतु तुम ासारख उ पदावर असलेल चार चांगली माणस मझा राजां ा भोवताली असताना तु ांना का सां गतल नाह ? (-क , शवाजीला औरंगजेबा ा पंजांत पाठवूं नका!) यावर तेज सह णाला क , महाराजा ( मझा राजा) फ एकाच माणसाचे ऐकतात!ांचा चटणीस उदयराज मुनशी याचच फ ! ां ाश बोल ाच धाडस मग क ं शकणार तरी कोण इतर? इतकच काय, पण बडे बडे आ त सरदार (ठाकू र) जरी कांही सांगूं लागले, तरीही आमचे मा लक ां ाकडे ल च देत नाहीत! पण आता तेथे आ ात आ ावर या वषयाची चचा क न तरी काय उपयोग? ज समोर आल आहे आ ण येणार आहे, ाला त ड दलच पा हजे, ह महाराज जाणत होते. मझा राजांनी आपणांस आ ास पाठ व ापूव जी वचन बादशाहां ा वतीने आपणांस दल , त सव वचन मोडू न बादशाहाने आपली फसवणूकच के ली आहे, असे उदगार ् महाराजांनी काढले. ते स च होते. परंतु आ ा शहरांत हा एक कु जबुजीचा वषय होऊन बसला. महाराजां ा बाणेदार वतनाच ह चो न मा न कौतुक होऊं लागल. औरंगजेबाला आप ा हेरां ा माफत ह सव समजत होत. अखेर औरंगजेबाचा डोळा मझा राजांकडे वळला. ाने याच वेळ मझा राजांना एक फमान पाठवून वचारणा के ली क , तु शवाजीला अश

वचन तरी कोणत कोणत दल आहेत?४ हे फमान आ ा न नघाल. आता त द णेत पोचणार व ाचे उ र येणार णजे दीड म हना हवाच. ह उ र येईपयत राम सह- शवाजी यांची काबूलला पाठवणी कर ाचा बेत औरंगजेबाने पुढे ढकलला.४ एक भयंकर चता नदान दीड म हना तरी पुढे ढकलली गेली! तरी पण राम सहाने महाराजां ा अवतीभवती आपली माणस जाग क ठे वल . काबूलला जा ांतील धोका महाराजांना उघड दसत होता. काबूलला जा ाच टळाव अशी ांची हळूहळू खटपट ह सु झाली होती. कांही ह क न आपणांस महारा ांत जायला मळाव ही तळमळ ांना लागून रा हली होती. राम सहाकडू न बादशाहाने जामीनक ल न घेत ामुळे व आ ास आ ापासून बादशाहाचा अ वळखा आप ाभोवती अस ामुळे आ ातून गुपचूप नघून जाण अगदी अश होत, ह ह महाराज ओळखून होतेच. कांही सनदशीर मागानेच आ ा न नघ ाची परवानगी मळ व ाचा य कर ाच ांनी ठर वले व दरबारांतील ब ा ब ा मंडळ ना ‘ ेमाची भेट’ णून रोख रकमा महाराजांनी गुपचूप द ा!२ हे द णा वाट ाचे काम रघुनाथ ब ाळ कोरडे या आप ा शार व कला ा माफतच ांनी पार पाडल. महाराजांनी जाफरखान व जरालाही पैसे दले.२ यांतील ांचा हेतू एवढाच क , या लोकांनी आप ाला द णत पाठ व ाक रता, बादशाहापाशी खटपट करावी! व जराची भेट ावी असा ह वचार ां ा मनात होता. आ ण एके दवश रघुनाथपंताना महाराजांनी जाफरखान व जराकडे पाठ वल. व जरास कळ वल क , ‘मी आप ा भेटीस येत आहे.’ हा नरोप ऐकू न जाफरखान वचारांत पडला. आता काय कराव? शवाजीशी भेट णजे जरा ‘हच’! ाने बराच वेळ मनांत वचार क न टल क , ‘ठीक आहे; येऊं ा!’ ५ ा माणे महाराज जाफरखाना ा भेटीसाठी गेले. ‘आप ाला बादशाहाकडू न घर जा ास नरोप मळवून दे ासाठी य करा’ अस व जराला आ हाने सांगाव हा या भेटीमागे महाराजांचा उ शे होता (ब धा द. १९ मे १६६६). जाफरखाना ा हवेल त महाराज दाखल झाले. जाफरखानाने महाराजांचा ब त स ान के ला. महाराजांनी खानास ब त सां गतल. पण खानाचे च कांही जागेवर नसावस दसल! तो नुसता ‘हो हो’ णत होता. ांत भानगड अशी होती क , खानाची बायको ( णजेच शाइ ेखानाची बहीण) घरांत अ झाली होती! ‘ शवाजी’ ट ाबरोबर तला

शाइ ख े ाना ा बोटांची आ ण अफजलखाना ा पोटाची दशा आठवली!५ तने आं तून आप ा नव ाला नरोप पाठ वला क ,५ “शाइ ेखानक उं ग लया कट गई! अफजलखानको इसीने क कया! उसी तरह यह सीवा आपक जान खतरेम लायेगा! बेह र यही है क , आप ज उसको खसत कर!” झाले! मुलाखत आटपली! खानाने महाराजांस नरोपाच व दल , वजीर फ एवढच णाला,५ “म बादशाहको अज क ं गा!” जाफरखानाला वाटल, आप ा बायकोच ऐकलेले बर! ाने महाराजांची झटपट बोळवण के ली. पा हलत, बायकांचे बळ अस असत! या बाईच नांव होते दहरआरा बेगम. महाराज व जराकडू न नघून ळ आले. जाफरखाना ा हातून कांही ह होणार नाही, ह ांना दसल. ते णाले, “जाफरखान दलखुलाशाने बो लला नाही. बर! ी करील त खर!” थोडस कांहीतरी के ल पा हजे णून जाफरखानाने महाराजांचा आलेला अज बादशाहास सादर के ला२ ( द. २० मे). या अजात महाराजांनी बादशाहास वनंती के ली होती क , मा ा पूव ा अपराधाची मा ावी व बादशाहांनी मा ा जवाचे र ण कराव.२ बादशाहाने यावर कांहीच जवाब दला नाही. यानंतर आठ दवस असेच ववंचनेत गेल. काय कराव त महाराजांस समजेना. सवच बाजूंनी तंबू ठोकावा तसे ते बांधले गेले होते. काय कराव? नदान अजामागून अज तरी करावेत अस वाटून पु ा एकदा महाराजांनी एक अज बादशाहास ल हला व तो मीर ब ी मुह द अमीनखाना ा माफत ांनी दरबारांत रवाना के ला. अजाचा हदवी तजुमा असा :२ ‘….बादशाहांनी माझे सव क े जर माझे मला परत दले, तर मी दोन कोटी पये बादशाहास ावयास तयार आह. मला घर जावयास परवानगी मळावी. मा ा पु ास मी येथेच ठे वून जाईन. बादशाह सांगतील ती शपथ मी ावयास तयार आहे. मी येथे आल , तो बादशाहांवर पूण व ास ठे वूनच आल . माझी न ा अभंगच आहे. बादशाह जेथे कोठे मोहीम योजतील, तेथे मला ये ाचा कू म होतांच मी हजर होईन. बादशाहांनी स ा वजापुरावर मोहीम चालू ठे वलेली आहेच. तरी मला ा मो हमेत भाग ावयास जाऊं ावे. मी तेथे लढेन, ाण अपण करीन आ ण माझी सेवा बादशाहापाशी जू करीन.’ ( द. २९ मे १६६६).

हा अज औरंगजेबाला अमीनखानाने पेश के ला. बादशाहा ा डो ांत वेगळ च च सु झाल होत . हा अज वाचून ती च अ धकच वेगाने फ ं लागल . ाला दसल क शवाजीची धडपड कांही ना कांही य क न, आप ा पंजांतून नसटून जा ाची आहे; ह ठीक न !े धोका आहे! ही ाची चुळबुळ बंद पडलीच पा हजे! ठरल! -आ ण औरंगजेबाने महाराजां ा या अजावर अमीनखानास करडा जवाब दला,२ “माबदौलतने जो बलकु ल सीधासाधा बना कडाईका बताव सीवासे कया, उसका नतीजा यही वा है क, सीवा गु ाखी करके फायदा उठा रहा है! घर वापस जानेक इजाजत माबदौलत उसे कै से दगे? तुम जाके उसे कहो, ‘इसके बाद तेरा कसीसे भी मलना जुलना बंद कया गया है! ब राम सघके भी घर जाना तुझसे मना है’! कहो उसे!” औरंगजेबाचा कू म सुटला! आता येथून पुढे कोणा ा ह गाठीभेटीस जाण बंद! राम सहा ा घर सु ा जाणे बंद. इतके च न े तर या न ह भयंकरऔरंगजेबाने स ी फु लादखान कोतवालास बोलावून ाला कू म फमावला,५ “सीवाके डेरेको तुम घेर लो और उसके चार ओर पहरेदार बठाके बंदोब कर लो! तुम खुद बडी हो शयारीसे रहना!” महाराजां ा नवास ानाला फौजेचा गराडा घाल ाचा कू म औरंगजेबाने सोडला! पांच हजार फौजेची आ ण तोफांची नेमणूक झाली! ६ फु लादखान स ी ताबडतोब नघाला. घोडे ारां ा तुक ा व तोफा नघा ा, महाराजांवर स पहारेचौ ा बस व ाक रता! याचा अथ काय? याचा अथ कै द! कै द! तोफांची चाक आ ण घो ां ा टापा दौडत नघा ा. महाराजांना क ना न ती. ते तः, शंभूराजे, ंबकपंत, रघुनाथपंत व नराजीपंत आं त बसलेले होते.५ एव ात फौजेची गडबड ऐकूं आली. -अन् पाहतात तो-! तोफांची त ड ‘आ’ क न पुढे येत होती! सै नकांची गद झाली होती आ ण फु लादखान भराभर भवताली सै नकां ा चौ ा बसवीत होता! महाराजांच म क सु झाल! सार भीषण भ व एका णांत सरकन् डो ांपुढे नाचून गेल. घात झाला! अखेर औरंगजेबाने वळखा घातला! कै द! न ,े मगर मठीच! महाराजांचा जीव घाबरा झाला.५ दुःखाने आ ण प ा ापाने ांच मन भाजून नघूं लागले. ह काय झाल? आपण कोठे येऊन पडल ? आता काय होणार? आवेगाने महाराजांनी आप ा शंभूबाळाला एकदम पोटाशी घ धरल.५ ांना दुःखावेग अनावर झाला. ते अपरंपार शोक क ं लागले.५

आधार : ( १ ) सभासदब. पृ. ४७. ( २ ) House Shivaji, 162-69. ( ३ ) House-Shivaji, 165; Shivaji-Times, 144. ( ४ ) Shivaji-Times, 144. ( ५ ) सभासदब. पृ. ४९. ( ६ ) Shivaji-Times, 145, सभासदब. पृ. ४९.

शवाय पाहा : – पसासंल.े ११३६ व ४१.

अहोरा दा ण चते

ा चतेत

महाराजांनी संभाजीराजांना दयाश ध न अ तशय शोक के ला. धीरोद ववेकाचा आ ण न याचा हा महामे ह या संकटाने हादरला. महाराज थोर होते, परा मी होते, बु ीचे महासागर होते, परंतु अखेर ते ह माणूसच होते ना? दय दुभंगून टाकणारे ह औरंगजेबी कार ान पा न मुलाला पोटाश ध न जर ते ढसढसून रडले असले, तर काय आ य? वनवासी राजा रामचं जे ा मारीचाला मा न आ मात परतला ते ा तो ह असाच दुःखशोकाने वेडा पसा झाला न ता का? ‘सीता! माझी सीता!’ असा टाहो फोडीत ाने ह वृ वेल ना दयाशी ध न आकांत के ला. – कारण कांही झाल तरी त मानवी मनच होत. ह संकट तर महाभयंकर. पृ ीचा तोल तोलणारा शेष ह डळमळला असता. - ा भयाण दंडकार ात ा वेळ ल णाने रामाला अ तशय धीर दला. महाराजांना नराजीपंतांनी, ंबकपंतांनी आ ण रघुनाथपंतांनी अ तशय धीर दला. ते सततच महाराजांपाशी होते. ा धीराच मोल थोर. आपल रा आपल माणस, आपल घर, आपली आई, आप ा बायकामुली पाचशे कोसांवर आपली आतुरतेन,े वे ा आशेने टक लावून वाट पाहत असतील. आ ण आपण येथे अजगरा ा वळ ात सापडल आह त, अस जर ांना कळल -अन् कळणारच-! आ ण कळलच! वे ासारखी ती होऊन गेली आईसाहेबांची. शवबा औरंगशाहा ा जाळ त सापड ाची बातमी राजगडावर येऊन धडकली. शवबा जाळ त अडकला! आता कस होईल? आता ाला कोण सोडवून आणील? कोणाला सांगूं? कोणापाशी ह ध ं ? कोणाला पाठवूं? दै ाने माझी बाळ ध रली. तो क डू न बांधून मारील–ल ांना. ाला काळीज नाही. -अशी गत आईसाहेबांची झाली. चते ा चतेवर ां ा जवाची होरपळ उडू न गेली. मोरोपंत, नळोपंत, अनाजीपंत इ ादी मंडळी ांना जपत होती. धीर देत होती. पण मनासारख वाईट काही नाही. नाही नाही त मनांत येत. रा ांत सवानाच चतेने ासल.

कोण कोणाला धीर ायचा? कोण कोणाला उगी करायच? सवाना आधार आता एकच होता-आई भवानी! मनोमन सवानी तचाच धावा मांडला. अफ ु ा ा संकटांतून तनेच वांच वल. तीच याही कडू काळ वांचवील, याच व ासावर सवजण उ रेकडे डोळे लावून बसले. मरा ांचा भरंवसा देवावर होता. अहोरा काळजी तर व वासारखी काळजाला चकटून बसली होती. पण कु णी ह आप ा कामकाजांत ढला पडला न ता. महाराजांनी जाय ा व ी बजावलेल काम जो तो चोख करीत होता. कु णीही हातपाय गाळले न ते. कु णाला ह या लहानशा रा ात सुई शरकवावयासही संधी मळत न ती. उलट तळकोकणांत सुभेदारीवर असले ा रावजी सोमनाथांसारखे रा ांतील अ धकारी, आ दलशाही स नत तूनच कांही जकू न घेतां येईल का याची धडपड करीत होते! २ महाराज येतील, ते ा ांना दसाव क , रा बळकट आहे; चार वतीने वाढलच आहे! -पण महाराज परत येतील का? महाराजां ा चता येरझारा आता सु झा ा हो ा. एकच चता. येथून सुटाव कस? ते वचार ह करीत होते, एका तेने तुळजाभवानीच चतन ह करीत होते. तेथे ांची कडकडीत न ा होती. लंत भ ी होती. णूनच भवानी ा पदर ांचा कांही एक ह ह होता! महाराजां ा जवलग सरदारांना आतून या संकटाची भयंकर काळजी लागलेली होती. पंत मंडळ ची बु ी बधीर होऊन गेली होती. या संकटांतून सुटाव तरी कस? बु ी चालेना. कठीण गत आली. इं गळास वोळं बे लागले. काय कराव? त राम सहास ह आता समजेना. ाला तर चतेने डो ाकडू न गळल. काहीतरी डाव क न बादशाह शवाजीराजांना मारणार, ह ाला उमगून चुकल. भवताली फु लादखान स ीचा अहोरा पहारा होता. महाराजांना ती मु ामाची जागा सोडू न बाहेर पडायची स बंदी होती. रा ी अपरा ी फु लादखानाचे लोक महाराजांचा के ा खून पाडतील याचा नेम न ता. कारण औरंगजेबाचा अं तम हेतू तोच होता. णून राम सहाने नधाराने एक गो के लीच. ाने महाराजां ा वस त ाना ा भवती व खु महाराजां ा पलंगाभवती ह खास आपली तःची व ासाची माणस पहा ावर ठे वल ! ३ अजुनजी, सुख सह नाथावत आ ण इतर कांही राजपुतांस बाहेर ा बाजूला ाने जागते पहारे कर ास नेमले व आत

पलंगाभोवती तेज सह कछवाहास काही राजपुतां नशी नेमल.३ राम सहाने असे तःचे पहारे ठे व ाचे बनतोड कारण ह (फु लादखानास) सां गतल क ,३ सजीवं दहते चता

“ शवाजीके बारेम मेरे तरफसे भी जमानत बादशाहने लखके ले ली है! भाग गया, या उसने खुदकु शी कर ली, तो बादशाहको इस बारेम जवाब देने क रहेगी!” इतक उ म कारण कोणास पटणार नाही?

अगर शवाजी ज ेदारी मेरी

औरंगजेबाने मझा राजांना फमान पाठवून वचारल होत क , तु ी शवाला वचन तरी कोणत कोणत दल आहेत, ते कळवा. यावर मझा राजांनी फ पुरंदर ा तहाच कलमच ल न पाठ वल ! ४ शवाजीराजांना बादशाहाने ल रा ा नजरकै दत डांबून टाकल आहे, ही बातमी मझा राजांना समजली. ांना ध ाच बसला. आपण करायला काय गेल आ ण झाल काय भलतच! -होणार तरी काय काय पुढ?े मझा राजांना चतेने वेढले. ांनी कु मार राम सहाला

न ून ताबडतोब अन् पुनःपु ा कळ वल क , शवाजीराजां ा ाणाला ध ा ह लागणार नाही, याची कसोशीने तूं काळजी घे. १ राजपुताच वचन आहे, ल ात ठे व. ांना जप. मझा राजांनी बादशाहाला ह अदबीने पण पणे एक प ल हल. ा मूळ फास प ाचा हदवी तजुमा असा -४ ‘…बादशाहांनी शवाजीला द नम े रवाना कराव. शवाजीला कै दत ठे व ामुळे कवा ठार मा न टाक ामुळे आपला कांही ह फायदा होणार नाही, (उलट तोटाच होईल.) कारण इकडू न आ ास जा ापूव शवाजीने आप ा रा ाची व ा अ तशय दूरदश पणाने उ म क न ठे वली आहे. बादशाहांनी शवाजीला सुख पपणे घरी जाऊं दे ातच, द नमधील आप ा रा ा ा ीने फाय ाच होईल. बादशाहांनी शवाजीश मै ी क न ाला इकडे पाठवावे. णजे दरबार ा अ धका ाने दलेला श कती प व पणाने पाळला जातो, याचा सा ात् य इकडील लोकांस येईल. तरी शवाजीस द नम े पाठवून ाव.’ मझा राजां ा या प ाला औरंगजेबाने वाटा ा ा अ ता लाव ा. औरंगजेब वचार करीत होता, शवाजीला या जगांतून कायमचा कसा नाहीसा करावा याचा! जा त जा कौश ाने व बनबोभाट ह काम कर ाचा ाचा इरादा होता. णून महाराजां ा शरावर मृ ूची गु तलवार अहोरा लटकत होती. ते सतत वचार करीत होते. घटका, पळ आ ण दवस याच वचारांत आ ण चतत गोगलगाई ा गतीने चालले होते. दुःखाचा, उ ेगाचा प हला पूर ओसरला होता. अ ंत गंभीर, शांत पण अथांग ववेकाचा वाह वा ं लागला होता. राम सह, स ी फु लादखान, तेज सह, वगैरे कांही मंडळीची गाठभेट-बोलणी ां ाशी होत होती. फार सावधपण महाराज ां ाशी बोलत होते. महा सह शेखावत नांवा ा एका सरदाराने (हा सरदार राम सहा ा पदरचा होता) महाराजां ा या अचूक ो रांची फारच तारीफ के ली. शवाजीराजे, हे एक अ ंत शहाणे व दूरदश वतनाचे अ ल राजपूत आहेत, असे ाने उदगार ् काढले. आ ात येऊन महाराजांस तीन आठवडे जवळ जवळ पूण झाले. हरोजी फजद, राघो म , सजराव, माणकोजी आ ण बाक चे जवलग महाराजां ा भवताली सतत होते. कव परमानंद हे ह होते. सवाची ाथना तुळजाभवानीला एकच होती क , महायवनाने महाराजांस क डल आहे. हा दरवाजा अपार भ म. तो उघडावयास तूंच ये. बया दार उघड! बया दार उघड!

१ ) सभासद. पृ. ४९. ( २ ) पसासंले. ११३५. ( ३ ) House Shivaji, 167-69. ( ४ ) Shivaji-Times, 146. शवाय पाहा – Shivaji’s visit to Aurangzic.

आधार : (

सुटके

ा ओझर ा काशांत

महाराजां ा नवास ानाला फौजेचा वेढा होता. जकडे पाहाव तकडे जाग ा तलवारी अन् रोखलेले डोळे . महाराजांची बु ी भवताल ा ा चंड पोलादी, जवंत तटबंदीवर धडका देत होती. माग शोधीत होती. अन् आठ ह दशांना ते नरखून पाहत होते. येथून सुटता येईल का? येथून वाट सापडेल का?- नाही! नाही! ेक दशेकडू न हाच जवाब मळत होता. फु लादखानाची ेक तोफ महाराजांनाच जणू सवाल करीत होती क , अरे एव ा जबर बंदोब ांतून, आ ा शहरांतून, म गल रा ातून तूं कसा नसटूं शकशील? तूं तु ा नऊ वषा ा संभाजीला येथे घेऊन आलास. ाला घेऊन तुला कस नसटता येईल? कु ठे लपवशील ा पलाला? भल ा अ वचाराने कांही साहस के लस अन् सापडलास तर-? खरोखरच हे सवाल भयंकर होते. महाराज तरी ह माग शोधीत होते. याही संकटातून आप ा सव लोकांसह, आप ा पु ासह, एवढच न ,े तर आपण आणले ा सव मौ वान् सा ह ासह सहीसलामत कस पसार होतां येईल, याचा वचार ते करीत होते. आ ण महाराजां ा डो ांत सरकन् एक कांही तरी वल ण क ना लकाकू न गेली! वचारसागरां ा तळाश अहोरा बु ा मारतां मारतां, महाराजां ा हात कांही वल ण क नांचे मोतीबंद शपले लागले. ब ! मनांत ा मनांत महाराजांनी ठर वल. जणू अ ंत गहन गूढ असा बु ीबळाचा डाव महाराजांपुढे पसरलेला होता. ीच नांव घेऊन महाराज डावास बसले. डाव जवावरचा! पणाला लावले तःसकट सवाचे ाण! करती कर वती ती के वळ ीश ी! महाराजांनी प ह ा स गटीस श के ला-महाराज आप ा एकू ण एक लोकांस उ श े ून उ ेगाने णाले, १

“ नघून

जा! कोणी ह मा ापाशी मला नकोत! मला ठारच मार ाची बादशाहांना इ ा असेल तर ांना खुशाल मला मा ं ा!” भवतीचे लोक चमकले. ओळखणारांनी अचूक ओळखल. राजगडा न नघताना बरोबर घेतलेले सव मावळी शलेदार आप ापासून हलवून आधीच घरी पाठवून दे ाचा डाव यात होता. पण महाराजांनी ‘जा’ ‘चालते ा’ टल तरी एकदम कस जायच? ांत ह कांही योजना हवीच. तशी ती होती. सू अचूक इशारत वर हलत होत . महाराजांचे हे मावळे शपाई आपला सगळा गाशा गुंडाळून गंभीर चेहरे क न बसले. इथे महाराज अशा संकटात पडलेले असतांना आपण ांना सोडू न कस जायच, हा भाव ां ा चेह ावर होता. राम सहाला ह समजल. ाला ह ही गो कशीशीच वाटली. वेळ संग भवताली व ासाची माणस सतत हव त आ ण मग शवाजीराजां ा डो ात हा असा अ वचार कसा आला? असा अ वचारी वैताग क न कसे चालेल? छेः! ही माणसे येथून जाता कामा नयेत!- आ ण णून सरळ बु ी ा राम सहाने ा माव ां ा तुकडीची भेट घेतली व ा लोकांना ाने सां गतले क , तु ी येथे रा ं नका. येथून चला आ ण मा ा डे ा ा पछाडीस असले ा बागत तु ी राहा!१ यांत हेतू असा क , महाराजां ा नजरेपुढून ही मावळी फौज हलेल पण जवळच तळ देऊन सावध असेल. महाराज तः काही मु ामा ा जागेव न बाहेर जाऊ शकत नाहीत. ते ा ां ा नकळत ही ां ाच हताची संर क द ता ावी अस राम सहाला वाटल! आता काय कराव या राम सहाला? महाराजां ा मनात वेगळे च मनसुबे चालले होते. तेव ासाठी ांना ही मावळी तुकडी घर पाठवून ायची होती. पण ह आता राम सहा ासरळ, शु , ेमळ मनाला कसे उमगाव? तो माव ांना णतोय, ‘तु ी इथेच राहा!’ महाराज तरी राम सहाला सव गो ी कशा धडाधडा सांगूं शकणार? याच वेळ महाराजांनी स ी फु लादखानास आत बोलावून घेतल आ ण ाला वनंती के ली क , आमचा एक अज बादशाहां ा पायाशी जू करा आ ण ाला मंजुरी मळवून ा. अज कोणता? तर, आ ी आम ाबरोबर आणले ा फौजे ा तुकडीला तेथून रजा देऊन घर पाठवूं इ त ; तरी बादशाहांनी ास इजाजत ावी व बादशाही मुलखांतून जा ासाठी परवाने ावेत.१ स ी फु लादखानाला या अज त काहीच वेडवाकड दसले नाही. साधा सरळ अज! खानाने औरंगजेबास हा अज जू के ला ( द. ७ जून १६६६). औरंगजेबास ह या अजातील गूढ

समजल नाही. उलट ाला ही गो एकदम पसंत पडली! शवाजीच सै नघून गेल तर उ मच; यामुळे शवाजीचा ‘अं वधी’ अ धकच बनबोभाटपण आपणास पार पाडतां येईल असे औरंगजेबाला दसल. ाने हा अज एकदम मा के ला; पण तरी ह माव ांना नघून जा ासाठी ज र असलेले वासाचे परवाने, णजे द क, मा ाने ताबडतोब दल नाहीत. हे परवाने ाने यानंतर अ े चाळीस दवसांनी दले! ( णजे द. २५ जुलै १६६६ रोजी.) याचे नांव औरंगजेब! ेक गो ीकडे अ ंत संशयी नजरेने पा न, खा ी क न घेऊन, मगच ाबाबत पुढे पाऊल टाक ाचा औरंगजेबाचा शर ा होता. महाराजांना मा खा ी होती क , औरंगजेब आज नाही उ ा आप ा सै ाला जायला न परवाने देईल. महाराजांनी आता एका वचनांतून राम सहाला व तःला सोडवून ावयाच ठर वल. औरंगजेबाने राम सहाकडू न असे जामीनप ल न घेतलेल होत क , ‘ शवाजी आ ांतून नसटून जाणार नाही व कोणताही दगाफटका करणार नाही, या गो ीची हमी व जामीनक मा ा (राम सहा ा) शरावर पूणपणे आहे.’ ाच माणे महाराजांनी ह राम सहाला शंकरा ा पडीसमोर जातीने बेलाफु लाचे वचन दल होत क , ‘तुम ा जामीनक स बाध येईल अस कोणत ह कृ मी करणार नाही.’ यामुळे महाराज अगदी बांधून पडले होते. औरंगजेबाने ांना पर र राम सहा ा पायाशी बांधून टाकल होत. इतक ह क न ाला राम सहाचा भरंवसा येईना. णून मग फु लादखानाकडू न महाराजांना वेढा घालवून कै दतच ाने ठे वल होत. महाराजांना फु लादखाना ा चौक पहा ापे ा राम सहा ा जामीनक चेच बंधन अ धक जबर वाटत होत. कारण राम सहा ा जी वताचा होता हा. ‘ व ासघात’ या श ाला महाराजां ा दयांत ानच न त. णूनच महाराजांचा वचार चालला होता क , राम सहाला या जामीनक तून आ ण आपण राम सहा ा वचनातून कस मु ायच? -आ ण क ना सुचली! लगेच महाराजांनी औरंगजेबाकडे आणखी एक अज पाठ वला ( द. ८ जून १६६६). हा अज असा क ,१ ‘आपण मला दुसरीकडे कोठे तरी मु ामास ठे वा. पण इथे राम सहा ा कोठड तून मला हालवा!’ या अजाला औरंगजेबाकडू न मोठा मासलेवाईक जवाब आला. औरंगजेब णाला क ,१ ‘राम सह हा माझा इतका व ासू सेवक आहे क , ा ासारखा दुसरा कोणी नाहीच! तु ी ा ा कोठड त राहाव!’

आता आली का पंचाईत! ा धूत औरंगजेबाला राम सहा ा ेमाचा अन् व ासाचाच पा ा फु टला अचानक. ते ा महाराजांनी खु राम सहालाच टल क ,१ ‘तु ी मा ासाठी बादशाहाला जामीनक ल न दली आहे. ती जामीनक तु ी बादशाहाला सांगून मागे ा. माझे काय बरवाईट कर ाची बादशाहाची इ ा आहे, तस ाला खुशाल क ं ा!’१ यावर तो सरळ शु मनाचा राम सह महाराजांचीच समजूत घालूं लागला!१ के वढी ग त ही! महाराज एका कपटी व ू र माणसा ा आ ण एका व ासू, ेमी अन् मनाने थोर अशा माणसा ा कै दत पडले होते. महाराजांनी मा न तपण ठर वल क , काही ह क न राम सहाला या जामीन-जबाबदारीतून बाहेर काढायचच. तसे कर ाने महाराज नै तक कै दे ा पोलादी तटबंद तून बाहेर पडू ं शकणार होते. एव ात एक नवीनच भानगड उप त झाली. औरंगजेबा ा चम ा रक डो ात अशी एक क ना ु रली क , आपण तःच द नवर मो हमेसाठी जाव. वजापुरावर अ ाप मझा राजांना व दलेरखानाला यश येत नाही; ही मोहीम आपणच जातीने हात ावी आ ण राम सहाला आ ात ठे वून शवाजीला ा ाच ाधीन कराव! २ ही योजना वरकरणी चांगली होती. पण महाराजां ा सुटके ा ीने अ ंत वाईट, णजे तकू ल होती. वचनामुळे व जामीनक मुळे महाराज कांही ह क शकत न ते. ात राम सहाला धोका होता अन् औरंगजेब खरोखरच एकदा मो हमेवर गेला क , परत के ा येईल कोणास ठाऊक! त पयत नमूटपणे कै दत पडू न राहायच. सुटून जाण अश . थोड ात णजे महाराजांना स ा औरंगजेबाची कै द हवी होती, राम सहाची कै द नको होती! पण औरंगजेबाची ही द न-मोहीम र करण कांही महाराजां ा हाती न त. बादशाहांनी हा असा बेत योजला आहे, ही गो मझा राजांना द णत समजली. या बेतामुळे मझा राजांना ह अ ता नमाण झाली. या मु ी पु षा ा डो ांत सव शंका जमा झा ा. बादशाहाचा हा बनाव सवच ीने बाधक आहे, अस ांना दसल व ांनी दोन प आ ाला रेने रवाना के ल . प हले बादशाहाला व दुसर राम सहाला. ांनी बादशाहाला ल हलेल प मोठे वल ण होत त अस ३ ‘… शवाजीला परत घरी जाऊं ाव अस मी पूव आपणास वन वल होत. ते ा द नमधील प र ती थोडी नराळी होती. आता (म गलांची) ती थोडी बकट ( णजे जा च बकट) झाली अस ामुळे शवाजीला सोडण शहाणपणाच ठरणार नाही. मा ाला आ ात ठे व ात जा च खबरदारी राखली पा हजे. नाहीतर ाचे जी वत व ातं

धो ात आहे अशी जर क ना पसरली, तर ाचे (महारा ातील) अमलदार वजापूरकरांस सामील होतील आ ण मग सवच ग धळ उडेल.’ या प ात तु ी द णत या कवा येऊं नका वगैरे काही ह मजकू र मझा राजांनी बादशाहाला ल हला नाही, ह ल ात घे ासारख आहे. तसच, शवाजीला द णत परत पाठवूं नका; पण आ ाम े ाला कै दत ह ठे वू नका, अशीही सूचना मझा राजांची आहे! णजे थोड ांत असे क , शवाजीराजांना पळून जायची ह संधी ा! आपण ह सावध राहा! मु यांचे उपदेश असेच. एकाला णायच ‘पळ!’ अन् दुस ाला णायच ‘पकड!’ मझा राजांनी राम सहाला ह न ून ल हल क ,२ ‘तु ा ता ांत शवाजीराजाला देऊन बादशाह द णत येऊं णतात. तरी तूं यांत अडकूं नकोस. तूं बादशाहांना स वनंती कर क , ‘मला आ ात न ठे वता आप ाबरोबरच मो हमेत घेऊन चला.’ शवाजीराजांची जबाबदारी तूं मुळ च ीका ं नकोस.’ बादशाहा ा डो ांतील द नवरील मो हमेचा वचार, का कोणास ठाऊक, पण आपोआपच थंडावला. पण हा वचार र के ाच मा तो तः कोणापाशी कधीच बोलला नाही. एव ांत महाराजांचा आणखी एक अज बादशाहासमोर आला. अज मोठा नमुनेदार होता हा.१ ‘मला काशीस जा ाची परवानगी ावी. तेथे सं ास घेऊन, सारसव ाचा ाग क न सं ासी हो ाची माझी इ ा आहे.’ (अजाचा द. १६ जून १६६६.) यावर औरंगजेबाचे उ र अस,१ ‘ सवाला ज र फक र बनू ा! पण फक र होऊन ाने अलाहाबाद ा क ात राहावे! आमचा तेथील सुभेदार बहादूरखान हा सवावर उ म नजर ठे वील!’ पा हलत, कस ह खवचट उ र आहे त! अलाहाबाद ा क ांत औरंगजेब आप ा राजक य कै ाना डांबून ठे वीत असे! छळीत असे. मारीत असे. ही गो सा ा दु नयेला ठाऊक होती. याच वेळी या अजाबरोबर महाराजांनी आणखी एक अज अमीनखान या ामाफत बादशाहास सादर के ला होता. तो असा क ,१ ‘माझे उरलेले सव क े मी बादशाहास नजर कर ास तयार आहे. ा क ांचा आपणास ताबा दे ासाठी मला घर जा ाची परवानगी ावी.’

हो, बरोबरच आहे! सं ास ायचा ठर ावर हवेत कशाला ते कोट अन् क ?े तुळशीप घालून बादशाहा ा ाधीन क न ‘मोकळे ’ ाव ह उ म!-पण तेव ासाठी एकदा घरी जायलाच हव! यावर औरंगजेबाचा सवाल असा,१ ‘तेव ासाठी तः घर कशाला जायला हव? येथून प पाठवून तेथील लोक क े आम ा हवाली करणार नाहीत काय?’ महाराजां ा सव अजाचा नकाल औरंगजेब ताबडतोब लावून टाक त होता. ा मानाने महाराजांचा ‘ नकाल’ लावायलाच ाने फार उशीर लावला होता. औरंगजेबा ा क त ला न साजेशी गो होती ही! पण ाची ती ह तजवीज चालू होतीच. या म हनाभरांत राम सह संभाजीराजांना मा दरबारास न घेऊन जात होता.१ शवाजीराजे आ ातून बादशाहां ा परवानगीवाचून नघून (पळून!) जाणार नाहीत व काही दगाफटका ह करणार नाहीत, अशी जी जामीनक राम सहाने औरंगजेबाला ल न दली होती, ती र क न घेण खरोखरच आव क आहे, ह राम सहाला पटल. ाला ह कोण पटवून दल कोण जाणे! कदा चत् मझा राजां ा प ामुळे पटले असेल. कदा चत् ाच ालाच पटल असेल. कदा चत् शवाजीराजांनीही ाला चटकन् पटवून दले असेल. परंतु ाला पटले एवढ खर आ ण मग औरंगजेबा ा मागे ाने सारख टुमण लावल क , मला या जामीनक तून मोकळ करा. आ ण एके दवश बादशाहाने राम सहाचे णण ऐकल अन् ाने ाला जामीनक तून मोकळ के ल! ४ राम सहाला अगदी हायस वाटल! आ ण महाराजांना ा न ह हायस वाटल! एक कारे राम सहाचीच जणू एका अ साखळदंडांतून सुटका झाली. परंतु राम सहाला महाराजां ा ाणाची फार फार काळजी वाटे. णून जामीनक र झा ावर ह ाने महाराजां ा नवास ानाभवती असलेले आप ा राजपूत सरदारांच पहारे कायमच ठे वले. महाराजांनी राजगड न येताना र म बरोबर आणली होती. बादशाही रा ातील काम पैशावांचून कश पार पडायच ? गे ा म ह ाभरांत महाराजांचा ख जना बराच खाली गेला होता. अनेक ब ा ब ा सरदारांना व व जराला महाराजांनी भरपूर चारा-पाणी घातल; अहं! याला चारापाणी नाही णायच! याला ‘मानधन’ णायच! परंतु या लबाडांनी महाराजां ाक रता बादशाहापाशी कधीच व कली के ली नाही. ‘मानधन’ घेणारे लोक कधी मनापासून काम करतात होय? महाराजांसाठी ा मानाने फ एकाच सरदाराने खूपच धडपड के ली. तो णजे मीरब ी अमीनखान. वा वक हा अमीनखान धमाचा अ ंत कडवा

अ भमानी होता. तरी ह ाने महाराजांसाठी बरीच खटपट के ली. रादअंदाझखाना ा तडा ांतून महाराजांना वांच व ासाठी याच अमीनखानाने राम सहाला मदत के ली. महाराजांना पैशाची खूप ज री होती. पुढ ा कांही व सवच गो ी घडवून आण ासाठी पैसा हवा होता. ही र म आता आणावी कोठू न? कती हवी होती महाराजांना र म? फार नाही, फ सहास हजार पये!१ कोण देणार? महाराजांनी एके दवशी राम सहापाशी ही र म उसनी मा गतली. -आ ण राम सहाने ही एवढी सबंध र म महाराजांपुढे आणून ठे वली!१ राजगड ा ख ज ांतून ही सव र म पर र मझा राजांकडे जमा ावी व या ऋणाची फे ड ावी णून महाराजांनी एक डं ी राम सहा ा ाधीन के ली. राम सहाने ही डं ीच नंतर मझा राजांकडे पाठ वली. मझा राजांनी ती राजगडास पाठ वली. रा ा ा ख ज ांतून ही र म मझा राजांकडे पोहोचती झाली. महाराजां ा सांगाती असलेले ांचे खासे खासे म महाराजांपाशीच होते. ांपैक फ अगदी थो ा लोकांनाच महाराजांनी ‘रजा’ ावयाच ठर वल होत. कव परमानंद हे ांपैक एक होते. मावळी तुकडीला अजूनही शाही परवाने मळाले न ते. पण ते मळणार होते. या वेळी औरंगजेब अगदी शांत मनाने आप ा रा कारभारांत व ई रोपासनत म झालेला दसत होता. न ाण होऊन अभे कै दत पडले ा शवाजीराजांब ल आता जा वचार कर ाची ाला गरज ह वाटत नसेल, नाही? छेः छेः छेः! चुकतां आहांत तु ी. पाताळयं ी माणस अशी फार काळ शांत बसलेली दसली, क शांततेला सवात मोठा धोका आहे णून समजाव. या लोकां ा जभा थंड असतात, चेहरे शांत असतात, पण ां ा डो ांत मा कसली तरी भयंकर भ ी पेटत घातलेली असते. औरंगजेब हा ांपैक च. ा ा डो ात या वेळ ह एका भयंकर मनसु ाची भ ी पेटलेली होतीच. कोणती? या वेळ आ ात फदा-इ- सेनखाना ा जंगी भ म वा ाच बांधकाम चालू होते. वाडा ब तांशी बांधून झालेला होता. या बांधकामाकडे औरंगजेबाचे ल होत. हा वाडा बांधून झा ावर शवाजीराजाला तेथे नेऊन डांबावयाच, तेथेच ठार मारावयाचे व तेथेच पु न टाकावयाच असा औरंगजेबाचा बेत न त ठरला होता! ५ गुपचूप! बनबोभाट! ही गो अ ंत गु होती. महाराजां ा गु मं तं ास सु वात झाली होती. महाराजांचे जवलग सरदार, रघुनाथपंत व ंबकपंत हे वक ल य या मं तं ानुसार अचूक पण गुपचूप हालचाली करीत

होते. पर ा ठकाण , एका भयंकर श ू ा राजधानीत, आपले गु बेत गुंफताना या लोकांना के वढी बकट द ता ावी लागत होती, ह ांच ांनाच माहीत. महाराज आप ा मु ामा ा जागेव न हलूं शकत न ते. कारण, कै द! परंतु तरी ह दरबारांतील व शहरांतील ब ा ब ा मंडळ शी महाराज ेमाचे संबंध ठे वीत होते आ ण वाढवीत ह होते. आप ा माणसांमाफत महाराज ां ावर ेम करीत होते! अनेकांना भेटीदाखल कांही ना कांही चजा पाठवून, पैसे पाठवून ेमाची लागवड चालू होती! चैनी ा व ू खरेदी करण हा महाराजांचा भाव का होता? पण शहरांतील ब ा ापा ांना ह, ‘मराठा राजा मोठा चांगला आहे! दलदार, खानदानी, शौक न, र सक आहे!’ अस वाटाव, आप ाब ल एक कारच आ ीयतेच वातावरण नमाण ाव, यासाठी महाराज अशा महाग व ू खरेदी करीत होते.१ आ ांतून सुटका हो ाचे सव सनदशीर माग संपले होते. कै दत पडू न पावणेदोन म हने झाले होते. उ ाळा संपला होता. पावसाळी ढग गडगडू ं लागले होते आ ण आता एका भयंकर धाडसी वचाराने महाराजां ा दयांत न यपूवक ठाण मांडल होत.

आधार : ( १ ) House-Shivaji, 169-172. ( २ ) Shivaji-Times, 147; House-Shivaji, 171. ( ३ ) पसासंले. ११३२. ( ४ ) पसासंले. ११३०. ( ५ ) Sto-Do-Mogor II/138-39.

अखेर सुटके

ा वजयानंदांत

आषाढ उगवला. हा पज काळ. महाराजां ा मनोभूमीवर वचारां ा सरीवर सरी सरसरत हो ा. उ ा, आड ा, संथ अन् वादळी. ां ा म कात जणू महापूर उसळला होता. दयात मेघ धडधडत होते. एक अ ंत धाडसी द क न आ ातून पसार हो ाचा बेत महाराजांनी मनाश प ा के ला होता. अ ंत वचारपूवक, अ ंत काटेकोरपणे आ ण अ ंत बारकाईने आखून रेखून या बेताची योजना महाराजांनी मनाश तयार के ली होती. ते सतत ावरच वचार करीत होते. हे द कठीण होते. त यश ी होण न होण हे महाराजां ा प रवारांतील ेकावर अवलंबून होत. ांची योजना तडीला नेण ह ेका ा शहाणपणावर, सावधपणावर, धैयावर व न ेवर अवलंबून होत. हा सगळा डावच अत होता. अदभु् त जादूच जणू! महाराजांची ेक कृ त अगदी संशयातीत पात घडत होती. कोणाला ह ां ाब ल शंकासंशय येण अश च होत. अ ंत सावधपण, सव ठायी! महाराजांनी आप ा वल ण बु ी ा शप ांतील एक एक मोती काढायला ारंभ के लाच होता. एक नवीनच क नामोती ांनी अलगद बाहेर काढला. महाराजांची कृ त बघडली! णजे योजनापूवक बघडली! जरा ते क -ं कु थूं लागले! ां ा पोटांत दुखूं लागले. ठर ा माण ां ा भवती ा लोकांची औषधपा ासाठी धावपळ उडाली. शहरांतील वै आले. उपचार सु झाले. वा वक महाराजांना कांही ह झालेल न त. राजगड ा बाले क ासारखीच ांची त बयत खणखणीत होती. राम सह,

फु लादखान, वजीर, मीरब ी आ ण सव सरदारां ा कानांपयत ही बातमी हळूहळू गेली. बादशाहा ा कानांपयत ही पोटदुखी पोहोचली. दोन दवस झाले. दुखण जरा वाढलच! महाराज अगदी व त क हत होते. वशेषतः फु लादखाना ा व ा ाबरोबर ा म गलांदेखत! खरोखरीच खोट आजारी पडणे हीसु ा एक कला आहे! साधते ालाच साधते! महाराजांच दुखण पा न ां ा स ासोब ांना मा मनांतून ग त वाटत होती. महाराज हा एक नवीनच ग नमी कावा करीत होते. ांचे हे साथीदार तर ां ा न बनेल होते. महाराजां ा दुख ा ा कळा यां ाच चेह ांकडे पा न ओळखा ा! अगदी आठवण ठे वून चेहरे गंभीर करीत होते. हळूहळू या दुख ाची बातमी शहरात पसरली. खरोखर आ ांतील बादशाही हवा महाराजांना मानवत न ती! हवापालट कर ाची फार ज र होती! - ती ह व ा चालू होती औरंगजेबाकडू न. फदाई सेना ा वा ाचे बांधकाम झपा ाने चालू होते. फु लादखान अधूनमधून आत येऊन महाराजांकडे डोकावून जात होता. महाराजांची सेवाशु ूषा चाललीच होती. मदारी मेहतर हा सोळा सतरा वषाचा पोरगा ां ापाशी सतत असे. मेहतर ही ाची जात न ती. त ाच नांव होत. जातीने तो होता मुसलमान. मेहतर या श ाचा अथ ‘मु ’ कवा ‘ ोर ा.’ मदारीचे महाराजांवर अ तशय ेम होत. न ा ह जबरद . शार ह तसाच. राजगडा न येताना महाराजांनी हरकामासाठी हा चलाख पोरगा हाताश घेतला होता. महाराजांना वै ांचे औषधोपचार चालूच होते. पण आप ाला गोरग रबांचा, ा णांचा, फक र-वैरा ांचा आ ण आप ा माये ा माणसांचा ह दुवा मळावा आ ण ह दुखण लौकर बर ाव अशी महाराजांना इ ा झाली. या सवाना मेवा मठाई वांटावी, अशी मोठी गोड क ना ां ा मनात कटली. ांनी आप ा माणसांकडू न मठाई आण ाची अगदी योजनाब व ा के ली. ही करताना राम सहाची मदत झालीच. मोठे मोठे पेटारे पाळ ा माणे एका एका बळकट बांबूला दोरखंडांत अडकवून महाराजांपुढे आले. फु लादखानाला हा कार अथातच उमगला नाही. हे पेटारे कसले? ाने चौकशी के ली. तपासणी के ली. पेटा ात मठाई भरलेली होती. दानधम आ ण दुवाईसाठी माये ा माणसांना पाठ व ाक रता शवाजीराजांनी ही आणली होती. अ ा अ ा! याला तर कांहीच हरकत

नाही अस फु लादखानाला वाटल. हरकत घे ासारख खरोखर ात काय होत? हरकत घे ासारख नेमक काय होत ह कळ ाइतक अकलेची ऐपत फु लादखानापाशी होती तरी कु ठे ! पण फु लादखानासार ा शपाई-डो ा ा फु लादी माणसाची याब ल कु चे ा कशाला करायची? म गल दरबारांतील ब ा ब ा शु ाचायाना तरी यातले गूढ उमगण श होत कां? उमगल कां? खु औरंगजेबास ह महाराजांचा हा पेटा ांतून मठाई पाठ व ाचा उप म समजला! ाला तरी कु ठे शंका वा संशय आला? अगदी मुळीच नाही. ामुळेच महाराजां ा या पु ा ी ा आड कोणी ह आल नाही. मठाईचे पेटारे आले. महाराजांनी पा हले. ां ा मनपसंती माणे सव कांही जमल होत. पेटा ांची लांबी, ं दी, उं ची वगैरे सव अगदी ‘मापांत’ होते! नंतर हे पेटारे हमालां ा खां ाव न बाहेर पडले. फु लादखानाने ते उघडू न पा हले. मगच पुढे रवाना झाले. एकू ण जमल! उ म! महाराजां ा मावळी पथकाला अ ाप ह (जुलै म १६६६) वासाचे शाही परवाने मळालेले न ते. ते लौकरांत लौकर मळवून या लोकांना एकदा आ ा ा बाहेर काढू न द ाखेरीज महाराजांना ता वाटेना. परवाने मळ व ाची खटपट सरळ सीधेपणाने चालू होती. अखेर बादशाहाकडू न शाही श ाचे परवाने या मंडळीसाठी मळाले. ( द. २५ जुलैचा सुमार.) एका काळज तून महाराज मु झाले. मावळी सेनेला व त ा अ धका ांना महाराजांचा नरोप गेला क , तु ी आता घराकडे कू च करा. माव ांची तुकडी आ े माणे नघाली. पण ां ा मनाला कससच वाटल. महाराजांनी आप ाला नवडू न नवडू न सांगात आणल आ ण आता परत जाताना असे रकामेच जायची वेळ आली. रा ांत गे ावर लोक वचारतील ना, महाराज कु ठे आहेत णून? आईसाहेब ह वचारतील ना? काय सांगायच ांना? काय सांगायच दुसर? चता क ं नका. ी सव कांही करील. मावळी फौज आ ा न नघाली. महाराजांनी आप ा आईसाहेबांसाठी आ ण आप ा पंतांसाठी कोणता नरोप पाठ वला असेल? इ तहासाला तो ऐकूं आला नाही पण तो दुसरा काय असणार – आमची चता क ं नका. ीश ी सव कांही करील! दवसांमागून दवस उलटूं लागले. मठाईचे पेटारे आठव ातून कांही दवस वगळून न येत होते. उ म त चे ी मठाई अमीरउमीरावांकडे घरपोच होत होती. ेक वेळ फु लादखानाकडू न हे पेटारे तपासले जात होते. ाला व ा ा पहारेवा ांना ा

पेटा ातील खाऊ महाराजांकडू न मळा ा शवाय रा हला असेल काय? ही तर सव मु मंडळी. असे पेटारे सतत जाऊं लागले. महाराजां ा पदर एकू ण बरेच पु जमा झाले! आप ा बरोबर ा एका थोर स ु षाचा स ार करावा व ांना ह घरी पाठवाव अस महाराजां ा मनात होत. ा माणे ांचा, णजेच कव परमानंद नेवासकरांचा महाराजांनी स ार के ला. ांना धन व जडजवाहीर अपण के ल. एक ह ी व हौ ासह एक ह ीण, दोन उ म घोडे व व ालंकार ांना दले. ां ासाठी ठे वून घेतलेले चाळीस ार ां ाबरोबर दले व दोन मोठ थोरल गाठोड भ न दली. ही गाठोड दोन बैलां ा पाठीव न ाव लागाव इतक ती मोठ होत . आप ाजवळील मौ वान् कापडचोपड ांत बांधून महाराजांनी कवी ांपाशी दल ह त! णजे हळूहळू महाराजांनी आपल ब ाड आवरावयास सु वात के ली! कव ांना परवाना मळालेला होता. ा माणे ते महाराजांचा नरोप घेऊन नघाले. २ आप ाजवळील जडजवाहीर ह घरी रवाना कर ाची व ा महाराजांनी के ली. आ ा शहरांतील एक ात सावकार मूलचंद याचे सावकारी वहार द णत होते. ाचे मुनीम व नोकर लोक तकडे जात येत असत. संर णासाठी ां ाबरोबर अथात् माणस ह असतच. महाराजांनी आपले होन, मोहरा, मोती वगैरे जडजवाहीर मूलचंदां ा घर पोहोच वले व महारा ात आप ा घरी (राजगडावर) पोहोच व ास सां गतल. या कामाब ल सा कार मंडळी ब ा घेत असत. परंतु महाराजांनी आप ा माव ांबरोबर हे जडजवाहीर का पाठ वल नाही, हे मा समजत नाही. काही तरी अडचण आली असावीस दसत. पण ते जर माव ांबरोबर रवाना के ल गेल असते, तर फार उ म झाल असत. ही सव कामे रघुनाथपंत कोरडे व ंबकराव डबीर यां ा माफतच होत होत . औरंगजेबाच ल आता के वळ फदाई सेन ा वा ाकडे होत. तो महाराजां ा बाबतीत अगदी ग होता. पेटा ाची आयात- नयात सु होऊन आता बरेच दवस झाले होते. ही गोड मठाई आता अनेकां ा पचन पडली होती. एकं दरीत शवाजीराजा तसा चांगला अस ाच मत, अमीरसरदारां ा मनात तयार झाल होत. नेहमी तपासणी क न फु लादखानाचे ह डोळे आता ा पेटा ां वषय नधा बनल होत. मठाई शवाय यात दुसर तसर कांही ह नसते, ही खा ी ाची व ा ा शपायांची झाली होती. महाराजांची कृ ती ह आता जरा बरी होऊं ल ाली

होती. १ पण बघडली होती कधी? वा वक महाराजा ा डा ा डो ाची पापणीसु ा कधी फडफडली नाही! --आ ण आता ह फडफडत न ती! सगळं कसं सुरळीत पार पडत होतं. ी ा मनीची कृ पा! फु लादखानाचे चौ ा-पहारे मा पूव इतके च अ ळ होते. ां ा जोडीला असलेले राम सहाचे पहारे ह कायमच होते. महाराजांची कृ त अ ाप पूण बरी ावयाची होतीच. ावणाचा म हना चालू होता. महाराजां ा मनात के वढी तगमग चालली असेल याची क ना के लेली बरी. औरंगजेब आपला ाण ावयास टपला आहे; के ा तरी अचानक झडप घालून तो आप ाला कोण ा ह भयंकर रीतीने ठार मा न टाक ल, याची जाणीव महाराजांना होती. खरोखरच औरंगजेबाने ासाठी भयंकर तयारी चाल वली होती. शवाजी ा, के ा एकदा अखेर ा कका ा ऐकतो, अस ाला झाल होत. महारा ात मुघलशाही ा मुळावरच घाव घालणा ा या मरा ाला चरडू न भरडू न मारला पा हजे, अशा सूडा ा अघोरी न याने पेटलेला औरंगजेब आतून दांतओठ खात होता. औरंगजेबाचा भावच हा! वे ेच ेम, कु ाच शेपूट आ ण औरंगजेबाच राजकारण सरळ असेलच कस? घोरी, गुलाम, खलजी, तुघलख, बहमनी, लोदी इ ादी सव सुलतानां ा अमानुष वतनाचा आदश औरंगजेब गरवीत होता. तैमूरलंग आ ण चगीझखान या दोघा सुलतानांचा तर तो वंशजच होता. ाचा भाव बदल ाचे साम कोणांत ह न ते. ाला म च न ता. यमदूत हेच ाचे जवलग दो ! औरंगजेबा ा इ े माणेच औरंगजेब वागे. या वेळी महाराजांचा ाण ावा अशी यमदूतांची ह अ जबात इ ा न ती. पण औरंगजेबाची इ ा होती ना! ा ा योजने माणे महाराजांचा ाण घे ाचा दवस जवळ जवळ येत होता. ावणाची पौ णमा उलटली. काळोखा व प सु झाला. ‘दुखणेकरी’ महाराज पलंगावर पडू न होते. औषधोपचार चालूच होते. औषध पोटांत कती जात होत देव जाणे! अवतीभोवती कोणी ह नाही असे पा न अगदी सावधपणे पुढ ा सूचना एकमेकांना मळत हो ा. आता लौकरांत लौकर काय त के लच पा हजे; नाही तर एखादे दवशी दगा ावयाचा असे सवासच वाटूं लागल होत. ावणाची व अ मी उजाडली ( द. १३ ऑग १६६६). भगवान् ीकृ ाचा हा ज दवस. मथुरे ा तु ं गांतच हा बाळ ज ला. ज ाय ा आधीपासूनच कं स राजाने ाला ठार मार ाची सुस तयारी ठे वली होती. ाची सात स ी भावंडे कं साने मा नही टाकल

होती. कृ ज ाला यायचा अवकाश, क ाला ह दगडावर आपटून ठार कर ासाठी कं स राजा टपला होता. तु ं गाभवती पोलादी देह ग घालीत होते. आता या मरणातून देवक चा बाळ वांचणे क चत् तरी श होत का? अखेर आठ मुलांची आई नपु का णूनच दुःखांत मरणार होती! देवक त ड दाबून आत ा आत दुःखाने रडत होती. राजगडावर आईसाहेब शवबासाठी ाकु ळ झा ा हो ा. मथुरे ा तु ं गावर अगदी जागता पहारा होता. फु लादखानाने अ ंत कडक चौक -पहारे ठे वले होते. कं स राजा वाट पाहत होता ‘ ा’ णाची. औरंगजेब वाट पाहत होता ा दवसाची. व अ मीची म रा . देवक ओठ उघडू हं ी न देता सू तवेदना सहन करीत होती. तचा बाळ ज ाला येणार होता-अन् लगेच दगडावर खाडकन् आदळून मर-! के वढी भयंकर क ना! ा पाषाणाचे पांतर मऊ पु श त होईल का! छट्! असल भकार का कं सा ा बु ीला चत ह न त. – औरंगजेबा ा ह! देवक ने अखेरची कळ सा हली आ ण बाळ ज ाला आला! गोड, ग डस, छबकडा, छान छान- रा ासारखा! आला ज ाला अन् लगेच संपणार आयु ? नको नको! कती रडते आहे ती देवक ाला दयाश ध न! दं का ह उमटूं न देता. हे व जननी, असुरम दनी, आ दश ी, माते, तुलाच फ मातृ दया ा अस वेदना समजूं शकतील. कारण तू आई आहेस! बये धाव आता! दार उघड, दार उघड! श ी दे, यु ी दे, बु ी दे! वाट दाखव! - आ ण वसुदेवाच ल वेळू ा टोपलीकड गेल! बु ी नव प, नवा प घेऊन उठली! श ी आली, यु ी आली! बाळ इवलेसे ओठ हालवीत होता. जणू तो आ ाच सांगूं लागला होता क - ‘योगः कमसु कौशलम्!’ अन् वेळू ा टोपलीत झाकू न-लपून गुपचूप देवक चा बाळ तु ं गा ा गजांतून, कु लुपांतून पसार झाला! बेमालूम, सुख प गेला पोहोचला देखील! देवक चा हा ‘आठवा’! आठवला! अचूक आठवला!- पण कृ नाहीसा झा ावर ाची जागा रकामी रा हली का? नाही. एक रो हणी तः ा ाणाचा कृ ासाठी नैवे दाख व ास तयार झाली. ती झोपली कृ ा ा जागी.

महाराजां ा म कात वचारां ा लाटा उठत हो ा. गो सोपी न ती. काय होईल, कस होईल ही धा ी सारखी दयांत धडधडत होती. पण आता न यच. कत आ ण कौश आप ा हाती. यशापयशाचा वचार ी ा हाती. ावणाची व नवमी उलटली अन् महाराजांची कृ त जरा जा च बघडली! भवतीची मंडळी फार फार काळजीने सेवाशु ूषा क ं लागली. मदारी मेहतर पायाशी बसून पाय चेपू लागला. कु णी औषध आणायला गेल. कु णी काही. नराजीपंत आ ण द ाजीपंत आधी ठर ा माणे महाराजांचा गुपचूप नरोप घेऊन काळजीने बाहेर पडले. ते गेले ते पु ा परत आलेच नाहीत! नेहमी माणे दुपार टळ ावर मठाईचे पेटारे आले आ ण गेले. फु लादखानाची आ ण ा ा पहारेक ांची आता अनुभवाने खा ी होऊन चुकली होती क , या पेटा ांतून के वळ मेवा मठाई भरलेली असते. ती वांट ाने दुखणी बर होत असली तर होऊं दे; पण ा पु ाईवर मा ा पंजांतून सुटका होणार नाही! हाल हाल होऊन न मरावे लागणार आहे शवाला! ावण व एकादशी महाराजां ा दुख ांतच गेली. शवाजीराजे आजारी आहेत याची जाणीव फु लादला होती. तो व इतर पहारेकरी मधूनआधून आं त येऊन पा न जात असत. महाराज पलंगावर आपला शेला पांघ न झोपलेले असत. मदारी छोकरा पाय चेपीत असे. फु लाद जवळ येऊन महाराजांची चौकशी करी. कशी काय आहे महाराजांची त बयत? आता कसलं काय न् कसलं काय! महाराज अवघे काही तासांचे सोबती उरले होते!! महाराजां ा सोब ांचे चेहरे चतावलेले दसत. काळजीने खरोखरच बचा ांची आं तून उलघाल होत होती. ांना महाराजांकडे अशा दुखणाईत त त बघवत न त! ांना अस झाल होत क , महाराजांचा एवढा ‘जीव’ के ा एकदा चटकन् ‘जाईल’! कती दवस दुखण काढायच? कं टाळतं माणूस शेवटी! फु लादखानाला शंभूराजे कधी तेथे आत दसत, कधी न दसत. कारण राम सहाबरोबर ते नेहमी बाहेर जात असत. ावण व ादशी उजाडली. आजचा दवस फार कठीण होता. अ ंत चतेचा. सव भार तुळजाभवानी ा म कावर वा हला होता. नधड छाताड धडधडत होत . मृ ूशीच हा लपंडाव खेळावयाचा होता. महाराजांची कृ ती बरी नाही णून इतर कोणाची ह ये जा फारशी होत न ती. महाराज ी रण करीत होते.

दुपार झाली. एक एक ण घणाचे घाव दयांत घालीत घालीत पुढे सरकत होता. शंभूराजा या वेळी कती लहान! फ नऊ वषाचा मुलगा होता. पण ाची वागणूक अगदी एखा ा ौढा नही समजूतदारपणाची होती. दुपार ढळली. नेहमी माणे मठाईचे पेटारे हमालां ा खां ांव न पाळ ासारखे आले. हे हमाल लोक नेमके कोण होते ह इ तहासाला माहीत नाही. पण तेही व ासाचे होते, अस उघड उघड दसत. महाराज पलंगावर प डले होते. हरोजी फजद जवळच होता. तो ण जवळ आला. दोन पेटारे रकामे होते. भयंकर काळजी वाटत होती. दय धडधडत होती. कु णी पा हल तर? कु णी पाळत तर ठे वली नसेल ना? जो तो मनांतून देवाच नांव घेत होता. नजरा टकमका चौफे र फरत हो ा. महाराजांनी आप ा उज ा हातातल सो ाच कड काढू न हरोजी फजदा ा हातात घातल. बाक ची सव स ता होती. महाराज पटकन् उठले. रकामा पेटारा उघडा झाला. महाराज एका पेटा ांत आ ण संभाजीराजे दुस ा पेटा ांत झटकन् बसले. पेटारे बंद झाले! भयंकर द ! रा ाचे ाण गोकु ळी ा कृ ा माणे वेळू ा टोक ांत बसले. आता पुढचे सव ई राधीन! जय भवानी! जय जगदंब! महाराज पलंगाव न उतरता ण च हरोजी फजद शे ा ा पांघ णांत घुसला. मदारी मेहतर ाचे पाय पूववत, तत ाच गंभीर चेह ाने चेपीत रा हला. हरोजी फजद बराचसा महाराजां ासारखा दसत असे. तो मुळी ांचा भाऊच शोभत होता. हमालांनी पेटारे उचलले. पुढे काही पेटारे मठाईचे व मागोमाग बाक चे पेटारे नघाले. सार अवघड, खडतर, भीषण, भयंकर द आताच होते. आं त महाराजांची आ ण बाहेर इतर जवलगांची मनः ती कती व च झालेली असेल याची क ना ह करण कठीण. वणन करण अश . जभा कशा कोर ा पड ा असतील? घाम कसा नथळत असेल? फु लादखानाला क चत् जरी शंका आली तर-? पेटारे कर कर करीत बाहेर पडले. - आ ण पहारेक ांनी पेटारे थांब वले! ४ आता? आता? जगदंब,े आई आता धाव! अंत पा ं नकोस आई! तूंच वांचव! हे एवढे ाण वाचव! शपथ आहे तुला! तकडे एक ातारी आई डो ात ाण गोळा क न वाट पाहते आहे. तची पु ाई, रा ाची पु ाई, धम राख ासाठी मेले ांची पु ाई, महाराजांची पु ाई, साधुसंतांची पु ाई पदर घे! आई, सोडव, सोडव! वांचव! पहारेक ांनी पेटारे उघडू न पाह ास सु वात के ली!४ महाराजां ा जवलगांचे जीव उडू न गेल!े एक पेटारा-दोन पेटारे ांनी उघडू न पा हले! आत नेहमी माणेच साजूक मठाई

होती. पहारेवा ा हशमांनी लगेच कू म दला क , ‘जाने दो!’ पेटारे उचलले गेले. तुळजाभवानी, खंडोबा, ो तबा, अ वनायक, स वनायक, स माता, अकरा मा ती, बारा ब हरोबा, म ा ांचे झाडू न सगळे देव एकदम धावले! एकदम पावले! पेटारे नघाले! महाराज नसटले! महारा ाचे ातं सहीसलामत नसटल! औरंगजेबा ा मगर मठीतून नसटल! कु लूप न फोडता नसटल! फु लादखाना ा देखत, ां ा गरा ांतून, तोफां ा त डांपुढून मरा ांचा महाराजा अन् युवराजा पसार झाले!! ( द. १७ ऑग १६६६.) दय

जाला नारायण : ेरणा केली!

औरंगजेब मनोरा

याची!!!

करीत होता या शरारतखोर मरा ाला कस बुकलून मारायच

आधार : ( १ ) शचवृसं. खं. ३।८०. ( २ ) House-Shivaji, 176-77. (३) House-Shivaji, 174. ( ४ ) सभासदब. पृ. ५०-५१. शवाय पाहा :- औरंगजेबनामा; Storio-Do-Mogor; F. B. of Shivaji; शवच. दीप; शवचसाखं. ३ रा; पसासंल.े खं. १ ला.

अखेर द

ी र फसला!

पेटारे गेले. दूर गेले. गोसा ा-फ करांसाठी व दरबार ा कोणा सरदारांसाठी ा डाली हो ा, ा तकडे रवाना झा ा. आजची ही शेवटची मठाई! कै दतून सुट ाब लची! नेमके ते दोन पेटारे आ ा शहराबाहेर दूर, नेम ा ठर ा जाग रवाना झाले. नराजीपंत, द ाजीपंत, राघो म वगैरे सव मंडळी आधीपासून तेथे अधीरतेने वाट पाहतच होती. ांनी घोडे आणून तयार ठे वले होते. वेळ दवस ढळ ाची होती. महाराज शरसलामत कसे नसटतील याची चता ही मंडळी करीत होती. एव ात दोन पेटारे येताना ांना दसले. के वढा आनंद मग तो! अखेर जमल! आज औरंगजेबावर मात झाली. ां ा आनंदाची यमुना दुथडी भरली. पेटारे येऊन पोहोचले. लगेच महाराज व संभाजीराजे पेटा ांतून बाहेर पडले. नवा काश! नवी हवा! गेले चार दवस अन् अव ा एक तासपूव पयत आजारी असलेले महाराज खडखडीत बरे झाले क हो! के वढ आ य! अन् के वढ कौतुक ा शंभूराजाच! अहो, अवघा नऊ वषाचा पोरगा हा! वेळू ा पेटा ांत या कठीण परी ेसाठी बसला. बेडक सारखा नपचीप बसला. पोरबु ीचा अवखळपणा ा ात रा हलाच नाही. वा रे राजा! -पण आता ेक न मष लाखामोलाच होते. सव धांदल-धावपळ आताच सु करण ज र होत. सवाचे घोडे तयार होते. महाराज आ ण सवजण ताबडतोब घो ांवर ार झाल. कस जायच, कु ठ जायच, हे ह झाडीतून जातां जातांनाच ठरल. लौकरांत लौकर महारा ांत पोहोचावयाच, घरी पोहोचावयाच, कु ठे ही दरंगाई करावयाची नाही. ही वेळ जवळ जवळ रा ीची होती. अंधार पडलाच होता. ते ा रातोरात थम मथुरेला जाऊन तेथे संभाजीराजांना कृ ाजी मल यां ा ाधीन करावयाच व लगेच वेष पालटून पुढे पसार ावयाच अस ठरले. हे कृ ाजी मल णजे मोरोपंत पगळे यांचे मे णेच होते . २ ते मथुरत राहत असत. ांचे आडनांवही ामुळे ‘मथुरे’ असच ढावल होत. काशीपंत व वसाजीपंत असे यांचे दोघे स े भाऊ होते. यांची आई ह मथुरतच होती.२ ही

आपल माणस आहेत; ां ाच हात शंभूराजांची जोखीम सोपवावी अस आधीपासून योजलेल होतच. रातोरात सवजण मथुरत दाखल झाले. कृ ाजीपंतां ा घर राजा-राजपु पा णे आले. पण के वढी घाईगद , वेळच न ता पा णचाराला. महाराजांनी संभाजीराजांना पंतां ा ाधीन के ले व आपण घर पोहोच ावर श ूच भय वर ावर प पाठवूं ते ा बाळास घेऊन जूर ये ाची वनंती के ली.२ पंतांनी ह अ ंत अवघड, धो ाच व जडजोखमीच काम आनंदाने व धैयाने उचलल. चता क नका णून ांनी श दला. महाराजांसकट सवानी वेषांतर के ल. गोसावी-बैरा ांसारखा थाट के ला. कफ ा, माळा, भोपळे , झो ा- सव काही व ालंकार अंगावर चढले. नराजीपंत वगैरे मंडळ ापाशी आधीच व ा के ा माणे हरे, माणके , मोहरा, पये वगैरे धन होतच. वासांत या बैरागीसं ाशांना हे धन लागणारच होते. बैरागी काय साधेसुधे होते! ह धन कु ब ांत, दंडांत, कफ ांत, आ ण जमेल सुचेल तस सवानी आप ाबरोबर लपवून घेतल आ ण ही या ेक ं ची टोळी कृ ाजीपंतांचा व संभाजीराजांचा नरोप घेऊन नघाली. मथुरे न, घो ांव न सवजण नघाले आ ण थेट द णेची वाट ांनी धरली. ३ नरवरचा घाट उत न गे ा शवाय भीतीचा प हला ट ा संपणार न ता. णूनच अ ंत जलदीने पसार हो ासाठी महाराजांनी महारा ा ा दशेस, नरवरकडे घोडे पटाळले.२ इकडे, महाराजांचे पेटारे बाहेर पडत असतांनाच महाराजां ा पलंगावर हरोजी फजद शेला पांघ न झोपला होता. ह धा र सामा न त. तो पलंग आता भी ां ा शरपंजरापे ा ह भयंकर होता. ीकृ कं सा ा तु ं गांतून पसार झा ावर ा ा जागेवर झोपली होती रो हणी. कशाक रता? के वळ मर ाक रता! ीकृ ाचे ाण वाच व ाक रता. हरोजी नेमका ाच तयारीने तेथे झोपला होता. कोण ा ण काय घडेल याचा नेम न ता. मदारी मेहतरचेही धाडस तेवढच. ाचे कती कती कौतुक कराव, हच समजत नाही. वयाने तो ‘पोरगा’ होता, णजे फार तर सोळा वषाचा. हरोजी-ता ाजी-बाजी-येसाजी यां ापे ा ाची न ा आ ण ेम तळभरही कमी न त महाराजांवर. मधून मधून फु लादखान वा ाचे शपाई आं त येऊन नेहमी माणे न डोकावून जात असतील. ा वेळी ा पोर ा ा, मदारी ा छातीत कसे चर होत असेल? हरोजी ा मनः तीची क ना तरी करणे श आहे का? छेः छेः! ध ध ! महाराजांनी ह माणस कु ठू न शोधून काढल हो? के वढ यांच मोल!

त डाव न शेला घेऊन हरोजी झोपला होता. सो ाचे कड घातलेला आपला उजवा हात फ ाने बाहेर ठे वला होता. तासामागून तास असेच उलटले. अंधार पडला होता. ही वेळ आता यो आहे, अस पा न हरोजी ‘महाराज’ हळूच उठले. मदारीने व ाने पलंगावरील कप ांना, उ ांना, गर ांना माणूस झोप ा माणे आकार दला. व न शेला पांघरला. जणू महाराजच झोपले आहेत अस प दले. १ तःच नेहमीच मुंडास हरोजीने आप ा डोईला घातले आ ण दोघे ह बाहेर नघाले. दाराबाहेर ा चौक दाराने ांची कांही वचारपूस के ली. ते ा न बचकतां, न बावरतां हरोजी णाला, ४ “महाराजांचे शर दुखत. कोणी कोठडीत जाऊं लागेल ास मना करण! आपण औषध घेऊन येत !” आ ण दोघे ह सरळ बाहेर पडले! गेले! पार गेल!े पु ा ते आलेच नाहीत! कु णीही आल नाही.४ सबंध रा आत ा ‘महाराजांची’ अशा शांत झोपत गेली! बाहेर ा शेकडो हशमांचा पहारा अगदी उ म होता! तोफा ‘आ’ क न उ ा हो ा. फु लादखान आपले काम बेकसूर करीत होता! आत कोठडी मा रकामी होती! ग ड के ाच भरारी मा न पसार झाला होता! दुसरा दवस उजाडला ( द. १८ ऑग १६६६). याच दवश महाराजांना फदाईखाना ा न ा हवेलीत ने ाचा बेत औरंगजेबाने योजलेला होता! ५ औरंगजेबाला इकड ा कारची दाद ह न ती. तो तःला ‘शेर’ समजत होता. एका जबर श ूचा कायमचा बंदोब आपणच मो ा यु ीने करीत अस ाचे ‘शेर’ भर समाधान ाला मळत होत. पण हाय! ाला भेटलेला प ा मराठी स ाशेर होता! -हो हो! अगदी बरोबर स ाशेर! महाराजांचे वय या वेळी ३६ वषाच होत आ ण संभाजीराजांच वय ९ वषाच होत. णजे शंभूराजे महाराजां ा पावपट होते वयाचे! एकू ण स ा ‘शेर’ होते. सकाळी ह कांही वेळ असाच गेला. आतली सामसूम बाहेर ा पहारेक ांना टोचूं लागली. आं त अगदीच शांतता कशी? एक ह माणूस दसत नाही! हा काय कार? हशमांनी घाब ा घाब ा जाऊन फु लादखाना ा कानांवर ही गो घातली! आऽऽऽ! खानाचे डोळे एकदम पांढरे झाले. तो तडक उठू न भराभरा आत गेला. तथे काय होत? चटपांख ं सु ा न त! पलंगावर ‘महाराज’ झोपले होते! फु लादखाना ा जवांत जीव आला. जवळ जाऊन ाने ‘महाराजांना’ जागे कर ाचा य के ला. पण कांही ह हालचाल

दसेना! ासो ् वास ह दसेना! णजे हा शवा मेला क काय, अशी शंका खानाला आली.२ ाने ‘ ां ा’ अंगावरच पांघ ण अलगद दूर के ले!५ आ ण-आ ण-पाहत त काय? कपडे अन् उ ाच फ ! खानाची भयंकर तारांबळ उडाली! शवा- शवा- शवा! शवा पळाला, उडाला, गु झाला! ज मन तून गेला! हवतून पळाला! फु लादखान म ा न म झाला. आता बादशाह काय णेल? फु लाद तसाच राम सहाकडे गेला. ाने राम सहाला ही भयंकर खबर सां गतली. राम सहाला आ याचा (क आनंदाचा?) चंड ध ा बसला! शवाजी पळाला? पळाला? राम सह ताबडतोब क ात बादशाहाकडे गेला. ाचा चेहरा अ ंत उदास होता. कु नसात क न तो बादशाहापुढे मान खाली घालून उभा रा हला.५ बादशाहाने ाला कु तूहलाने व आ याने वचारल क , तुला काय झाल आहे? राम सहाने अगदी खाल ा आवाजांत उ र दल क , एक फार खराब बातमी आहे क , शवाजी आप ा हातांतून पळून गेला!!! अरे बापरे! पृ ीच कोसळली! औरंगजेबा ा अंगाची आग आग झाली. शवा पळाला? कसा? कु ठू न? कु णी हरामखोरी के ली? आपला एक हात एकदम उं चावून औरंगजेबाने तः ा म कावर दाबला.५ के वढा भयंकर घात झाला. आता काय क ं अन् काय न क ं असे ाला झाल. तेव ात फु लादखानही बादशाहाकडे आला! औरंगजेबाचा तळपापड उडाला होता. ाने खानाला चडू न वचारल क , ह काय झाल? ते ा खानाने दीनवाणा जवाब दला क , ‘ जूर, माझी अ जबात चूक नाही. राजा कोठड त होता. वरचेवर जाऊन पाहत असता एकाएक गायब झाला! पळाला कवा ज मनीम े घुसला क , अ ानाम गेला, ह न कळे ! आ ी जवळच होत . देखता देखता नाहीसा झाला. काय र झाला न कळे !’४ खरोखरच फु लादची तशी काही ह चूक न ती. गेले अडीच म हने ाने डो ांत तेल घालून महाराजांवर करडी नजर ठे वली होती. नशीबच ाच अस! ाला कोण काय करणार? फु लादखानाने दलेला जवाब तर बादशाहाला मुळ च पटला नाही. णे शवाजी गु झाला! गायब झाला! शवाजी न अजून आ ा शहरांतच आहे, – असला पा हजे, अशी ाची समजूत झाली. ाने ताबडतोब आ ा शहराला ल राचा गराडा घालून, कसून शोध कर ाचा कू म सोडला.४ शवाय शहराबाहेर दूरवर शवाजीचा शोध कर ासाठी ाने असं अहदी, णजे एक एकटे चलाख घोडे ार पटाळले. ६ खु राम सहाला ह ाने कू म सोडला क , ज अज् ज धोलपूर ा रोखाने दौडत जाऊन शवाचा शोध कर.

ा माणे राम सह ताबडतोब फौज घेऊन धोलपूरकडे दौडला. ७ शवाय इतर सव बाजूंना माणस पटाळ ात आल . आ ा शहरात ही बातमी पसरली आ ण एकच खळबळ उडू न गेली. लोक आ याने अगदी थ होऊन गेल.े अहोरा कोतवाल फु लादखानाचा खडा पहारा असूनही हा माणूस पळाला तरी कसा? बर, पळाला तो एकटा न ;े आप ा पोराला घेऊन पळाला! कोणालाच कस दसल नाही? काय चेटूक के ल? न ा मरा ाला गु च होता येत असले पा हजे! -पण पळाला त ह छान झाल! घमड जरली बादशाहाची! फु लादखानाच डोक तर भडकू न गेल होत. शवा पळाला कसा हच ाला उमगेना. ाला सगळा संशय राम सहाचा येत होता!७ पण थम ाने बादशाहा ा कमा माणे आ ा शहराला ल राचा वेढा घातला आ ण शहराचा कानाकोपरा धुंडाळ ास सु वात के ली. शहरांत भयाच व कु तूहलाच दाट वातावरण उसळल. आता या करणात कोणाकोणाचे बळी पडणार होते कोण जाणे! शहरभर व रा ांत ह सव एकच धावपळ उडू न गेली. ा ा ा ा त डी एकच वषय-‘ शवाजी!’ बादशाहाला आता मा इतका धसका बसला क , लोक बोलतात ा माणे, खरोखरच हा शवाजी कांही तरी भयंकर रबाजी करणारा दसतो! एखादे वेळ हा आप ालाही दगा करील, अस वाटून ाने आप ा महालाभवती कडक पहारे बस वले! ाला धड झोप ह लागेनाशी झाली!४ आ ा न द णेकडे जाताना, वाटत जेवढे घाट, न ा पार कर ाचे उतार, चौ ांच ठाण आ ण इतर मो ा ा जागा हो ा, ा सव ठकाण ताबडतोब ार पटाळून कू म दे ांत आले क , सव घाट आ ण वाटा रोखून धरा! शवा पळाला आहे. तो जोगी-सं ासी बनून कदा चत् नसट ाचा य करील. तरी स झड ा ा! जो कोणी शवाला पकडू न देईल ाला शाही इनाम मळे ल!७ महाराजांना पु ा पकड ाक रता औरंगजेब आकाशपाताळ एक क ं लागला. ेक णाला, ेक तासाला ा ा अंगाचा ोभ वाढत होता. ज ज उशीर होईल, त त श ू सापडण कठीण होत जाणार, णून तो आटा पटा करीत होता. ‘ शवा पळाला’ ही बातमी कळतांच, ा ा मावशीची, ब हणीची, जसवंत सहाची, रादअंदाझखानाची आ ण एकू ण सवच मंडळ ची मनः ती कशी झाली असेल? ांचे चेहरे कसे झाले असतील?- वनोदाच भांडवल!

प हला दवस उलटला. दुसरा ह उलटला. कु े कांही प ा लागेना. सवाची त ड रडवी, उदास झाल होत . फु लादखान पसाटासारखा संतापून धावाधाव करीत होता. खरी जबाबदारी ाचीच होती. णूनच तो असे वेडे अ ाचार हातांनी आ ण श ांनी चौफे र करीत होता. ा ा त डाचा तोफखाना राम सहा ा रोखाने दणाणत होता. राम सह या वेळी धोलपुराकडे महाराजां ा शोधाथ दौडला होता. फु लादखान कसून शोध करीत होता. -आ ण ाने पकडला! अचूक हाताश लागला! अखेर बरोबर प ा लागला! ाला सापडला! -धागा सापडला! शवाजी कसा पळून गेला याचा धागा फु लादखानाला सापडला! ते जे मठाईचे पेटारे येत जात होते ना, ा पेटा ांतूनच शवाजी पळाला, असा न त शोध खानाला लागला.७ मठाई ा पेटा ांत बसून शवाजी पळाला, ही गो सव पसर ावर तर आ याचा जबरद दणका आ ा शहराला व दरबारी अ लवंतांना बसला. आजारी पड ाच सार ढ गच होते ाचे एकू ण! वल ण लबाड माणूस हो हा! ा ा अमीर उमरावांनी आजपयत महाराजांची मेवा मठाई खा ी होती, ांचे चेहरे एकदम आं बट झाले. ते अगदी लाजून गेले. बर, कु ठे बोलायची ह सोय न ती. महाराजांनी काय सफाईने फस वल या मजासखोरांना! आता बचारे काय करणार? मठाई पचून गेली होती. आता काय बोलायच? ती मठाई इतक शी कांही चांगली न ती! पण कमालच के ली ा पळपु ाने! पोरासकट, सव नोकरचाकरांसकट, सो ाना ांसकट, ह ी-घो ांसकट पळाला क हो! गेला म हनाभर अगदी प तशीर डाव क न ाने आपले कार ान पार पाडल. पण पेटा ातून काय जात, काय येत ह पाह ाचे काम फु लादखान स ीच होत क नाही! ाने कां नाही काळजी घेतली? तो काय करीत होता? -आलाच हा ओळीला! ह करण अस आप ावरच शेवटी शेकणार याची क ना फु लादला आली होतीच. अन् णूनच तो आप ा अंगावर पडू ं पाहणारे नखारे पर र राम सहा ा अंगावर उड व ाची शक करीत होता. पेटारे करण उघडक स आ ावर तर तो थेट बादशाहाकडे जाऊन फयाद झाला क , या गो ीला सव जबाबदार कु मार राम सहच आहेत! ां ा पहारेक ां ा हातूनच शवा पळाला! ांनीच पेटारे सोडले!७ वा वक ह मुळीच खरे न ते. पहा ाची कवा शवाजीराजांवर नजर ठे व ाची य चत ह जबाबदारी राम सहावर न ती. कती तरी दवस आधी राम सहाने आपली जामीनक व जबाबदारी बादशाहाकडू न र करवून घेतलेली होती. ाचे राजपूत लोक

महाराजां ा नवास ानाभवती अहोरा जाग ा नजरेने पहा ावर असत ते यं ू त ने (व महाराजांचा कु णी खूनबीन क ं नये एव ाचसाठी) असत. महाराज पेटा ात बसले, ते ा राम सहाचा कोणी ह मनु तेथे हजर न ता. बाहेर मा राम सहाच काही लोक पहा ावर होते. नेहमीच असत; पण ां ावर फु लादखाना माणे कांही ह जबाबदारी न ती. मग ांना दोष दे ात काय अथ होता! पण चडले ा फु लादला ाच काय! ाने मनाश ठरवून टाकले क ब ् काटा काढायचा! स ा मा तो आ ा शहराची कसून झडती घेत होता. तकडे महाराज आप ा साथीदारांसह बेहोष दौडत होते. नरवरचा घाट ओलांडून ते पुढे सरकले होते. बादशाहाचा पाठलाग आ ण ाचे गु हेर कतीही वेगाने आप ामागे लागले, तरी ां ा हात आपण लागणार नाही, अशा न याने ते दौडत होते. मोजक व ां त घेऊन आ ण कु णालाही संशय येणार नाही, अशा काळजीने ते चालले होते. दवस पावसा ाचे होते. वाटा खराब हो ा. न ाना ांना पाणी होत. तरीही थांबायला वेळच न ता. थांबल क मेल च हे ांना ठाऊक होत. सरळ थेट राजगड गाठायची ते घाई करीत होते. राजगड हीच काशी-गया- याग! तथेच गंगा! तथेच शरयू! या घाईमुळे ांना फार मो ा मजली मारा ा लागत हो ा. सतत एवढे भयंकर म ते करीत होते. ग त एवढीच क , चार दवसांपूव फु लादखाना ा पहा ांत ते आजारी होते! स ग, ढ ग, ग नमी कावा! हरोजी फजद आ ण मदारी मेहतर हे अगदी सहीसलामत नसटून बरोबर मागाला लागले होते. पण घात झाला! अस कस झाल कोण जाणे! दुदवच! आ ाची झडती घेत असता महाराजांचे दोघे अमोल जवलग सोबती फु लादखाना ा फासांत सापडले! ८ रघुनाथ ब ाळ कोरडे आ ण ंबक सोनदेव डबीर हे दोघे ह शहरांत होत. कोण ा काम गरीसाठी ते मागे अडकले गेल,े ह ी जाणे! परंतु फु लादला ते सापडले. या दवशी ावण व अमावा ा होती. ( द. २० ऑग १६६६) फु लादला आसुरी आनंद झाला. आ ण लगेच रघुनाथपंतां ा व ंबकपंतां ा अन त छळास सु वात झाली.१ बोला, कु ठे आहे तो शवाजी? सांगा! हे दोघेही पंत मे णे मे णे होते. ंबकपंतांची बहीण रघुनाथपंतांना दलेली होती. महाराज कै देत असताना, बाहेर सव लटपटी अन् खटपटी क न ां ा आ े माणे ां ा सुटके ची सव उ ृ योजना करणारे दोघे शार वक लच यमा ा दाढत सापडले. फु लादने ांचे अतोनात हाल सु के ले. म गल स ी व पोतुगीझ यां ा हाल कर ा ा त ा वणन कर ाची ज र आहे काय? अन् श तरी आहे काय?

फु लादखानाचा दात होता राम सहावर. राम सहा ा अंगाला (इत ात) हात लाव ाची ह त खु बादशाहाची ह न ती. फु लादची तर न तीच. णून फु लादने राम सहा ा माणसांवरच धाड घातली. ाने ब लराम पुरो हत, जीवो जोशी, ी कशन व ह र कशन या चौघा ा णांना पकडले. हे चौघेही ा ण महाराजां ा पलायना ा दवशी तेथे होते, असा फु लादने आरोप घेतला आ ण ां ा छळास आरंभ के ला.७ फु लादची एकच इ ा होती क , या सव लोकांनी अस सांगाव क , शवाजी ा सुटके मागे राम सहाचीच सव कारवाई होती!७ या जवाबासाठी फु लादने वरील ा णांचे हाल सु के ले. ाने ां ा नाकपु ांत मठाचे पाणी ओतल!७ अन् आसुडाने फोडू न काढ ाचा दम दला. तरीही हे ा ण राम सहाच नांव घेईनात. फारच हाल होऊन अस तीला आले, ते ा ांनी अखेर राम सहाचे नांव घेतल!७ शवाय असाही जवाब दला क ,७ ‘के वळ आ ीच तेवढे ( शवाजी ा पहा ावर) होत अस नाही. आणखीही पांचजण होते. ांना वचारा.’ हे पांचजण कोण? -तेज सह कछवा, गरधरलाल वक ल, गरधरलाल मुनशी, रण सह आ ण ब ूशाह. लगेच फु लादने या पांचांना कै द क न आणवल आ ण सवानाच फु लादने नवाब फदाईखान यां ाकडे पाठवून कळ वल क , ‘या ह लोकांनी अशी कबुली दली आहे क , शवाला कु मार राम सहानेच पळून जाऊं दले!’ के वढा गहजब हा! नवाब फदाईखान हा व र अमलदार होता. या ाच वा ांत महाराजांचा ‘अं ’ वधी उरक ाचा औरंगजेबाचा डाव होता. वरील सव आरोप ना नवाबाकडे आण ात आले. ते ा नवाबाने वचारल क , ‘खरा कार काय आहे? सांगा!’ यावर ते ा ण णाले क , ‘फु लाद ा शपायांना बाजूला जा ास सांगा णजे सांगतो.’ ा माणे ाने ा शपायांना दूर जा ास फमावल. नंतर ते ा ण आरोपी णाले क , ‘आ ी हालां ा भयाने फु लादला जवाब दले. परंतु अगदी स स सांगत क , या करणांत कुं वर राम सहाचा अ जबात हात नाही! आ ी ा ण. आ ी जर खोट बोलल तर ई रापुढे आ ाला ा पापाचा जाब ावा लागेल! जर खरोखरच कुं वर राम सहाचा, शवाजी ा पळून जा ामागे हात असता, तर आ ी तच स सां गतल असत. पण त स च नाही.७ ’ अनंत तुमची

ेयास

…..

यावर फदाईखान नवाब णाला क , ‘तु ाकडू न के वळ जबरद ीने फु लादखानाने जवाब घेतला एकू ण!’ आ ण नवाबाने फु लाद ा शपायांस बोलावून कू म फमावला क , कोतवालास सांगा क , या लोकांची मी यो ती चौकशी के ली आहे. ांना येथून पुढे मारहाण होता कामा नये!७ णजे हा नबाब खूपच थोर मनाचा णायचा! ाने राम सहा ा लोकांना वाच वल. एक कार राम सहालाही वाच वल. पण रघुनाथपंतांना अन् ंबकपंतांना कोण वांच वणार? ांचे हाल चालूच होते. राम सहा ा नोकरांकडू न हवा तसा जवाब मळ व ांत फु लादला अपयश आल. आप ा हातून राम सह ह सुटतो क काय याची चता फु लादला लागली. मग ाने आपला कोरडा या पंत यां ा रोखाने कडकडा वला! तो या दोघा पंतां ा राशीस लागला क , तु ी कबूल करा क , राम सहाने शवाजीला पळून जा ात मदत के ली णून! हाल सु झालेलेच होते. आता जा वाढले इतके च! -महाराजांनी खूपच अंतर काटल होत. जातांना अगदी वाटेवरच ज े , देव ान, तीथ भेटत होती, ांचे ते घाईगद त दशन घेत होते. ान, द णा, द णा, दानधम वगैरे बाबत त

ांनी अगदी थोडा आ ण तोही सहजपण जमेल तेवढाच वेळ खच कर ाचा कटा ठे वला होता. औरंगजेबाला अतोनात दुःखाने आ ण संतापाने वेढून टाकल होत. शवाजी पळाला. आता नदान तो ‘दुसरा शवाजी’ तरी आप ा कचा ांतून जाऊं नये णून ताबडतोब ाने मझा राजां ा नांवाने एक फमान सोडल क , १० तुम ा छावणीत असले ा नेतोजी पालकरास कै द क न आ ास बंदोब ाने रवाना करा ( द. १९ ऑग १६६६). ह फमान मझा राजांकडे दौडत नघाले. शवाजीराजांनाही पकड ाचा य कसून चालूच होता. पण ेक ठा ाव न खाल ा मानेन,े ‘ शवाजी सापडत नाही,’ असेच नरोप येत होते. महाराज पुढे कतीतरी अंतर तोडू न गेलेले असत आ ण मग मागा न बादशाहाचा कू म येई क , शवा पळाला आहे, सावध राहा! तो वेष पालटून जोगी-सं ाशी बनून पळून जा ाचा य करील; तरी ाला पकडा! तोपयत महाराजांची टोळी प ास कोस पुढे नघून गेलेली असे! अन् तीही गु वेषाने, गुपचूप! आता द अन् सावध झाले ा बादशाही वीरांनी कती ह शवा शवी के ली तरी शवा कसा सापडायचा? मग आता उपाय तरी काय? उपाय काय सांगायचा? बादशाही प तीनुसार जा ीत जा धावपळ, शोधाशोध करायची अन् बादशाहाला दुःखपूण न तेने कळवायच क फार शोध के ला, परंतु शवा सापडत नाही! तथा प अजून ह शोध करीत आह तच! दहा दवस उलटले, शवाचा प ा न ता! पंधरा दवस नघून गेल,े शवाची चा ल न ती! नेतोजी ा दशेने मा औरंगजेबाचा गळफास सरसरत नघाला होता. आ ांत पंत यांचे हाल चालूच होते. भोगण त ते भोगतच होते. वीस दवस उलटले. महाराज महारा ा ा उं बर ावर येऊन पोहोचले. महाराज आ ा न नघा ानंतर मथुरेला गेल.े तेथून नरवर ा घाटाने थेट एकदम महारा ा ा दशेने दौडत नघाले एवढ इ तहासाला न त माहीत आहे. पण नरवरपासून पुढ कोण ा मागाने, कोण ा कोण ा ळ मु ाम करीत आले, याचा अ जबात प ा लागत नाही. आ ा न सुट ानंतर तीन म हने खूप लांब लांब ा तीथया ा करीत ते महारा ात आले, या गो ीत मुळीच स ता नाही. महाराज ब धा नरवरव न नमदा, तापी वगैरे न ा पार करीत पूव ाच मागाने आलेले असावेत.

-औरंगजेबाला

उघड उघड रीतीने राम सहाला जबाबदार धरता येईना. पण आजपयत राम सहाने महाराजांक रता के लेली धावपळ, य , ेम वगैरे सव गो ी औरंगजेबाला पणे माहीत हो ा. राम सहाने थम ल न दलेली व नंतर अगदी अचूक वेळी र करवून घेतलेली जामीनक काय सांगते? राम सह शवाला सामील असलाच पा हजे खास! ा ा मदती शवाय शवा मा ा कै दतून सुटलाच नाही, असा प ा समज औरंगजेबाचा झाला. राम सह धोलपुरा न परत आला. आता आप ा व कोणता वणवा भडकणार आहे व आपण ांत कसे होरपळून नघणार आह त, याची क ना राम सहाला येऊन चुकली होती. बादशाह रागावलेला होता. मझा राजांच, राम सहाच व एकू ण ां ा घरा ाच नशीब आता फरलेल होत. ह सबंध घराण आता या करणामुळे भाजून नघणार होत. प हलाच चटका बसलाऔरंगजेबाने राम सहाला कू म फमा वला क , येथून पुढे तुला दरबारांत ये ाची स मनाई कर ात आली आहे! तु ाकडे जहागीर णून असलेले परगणे (कोट पुतळी मंदावर इ ादी) काढू न घेऊन तुझी मनसब र कर ात आली आहे!७ ( द. २ स . १६६६). मंदावरचा परगणा बादशाहाने दाऊदखानास लगेच बहाल क न टाकलासु ा! मझा राजांना आ ात घडले ा या कोण ाच घटनेची खबर अ ाप मळालेली न ती. अथात् नेतोजीला कै द क न आ ास पाठवा हा कू म ह अ ाप मळालेला न ता. वजापूरकरांशी ते अ ापही लढतच होते. ांना अ जबात यश मळत न त. आ ास शवाजीराजांना ा राजकारणासाठी पाठ वले त ांच राजकारण तर समूळ उधळल गेल होत. महाराजां ा पलायनाची खबर ांना अ ाप मळालेली न ती. बादशाहाचा ां ावर ह कोप झालेला होता. ह ह ांना माहीत न तच. आ ण ांना ह ह माहीत न त क , आयु ा ा अखेरीस न शबाने आप ाक रता दुःखाने ग भरलेल ताट वाढू न ठे वल आहे!

आधार : ( १ ) STO-DO-Mogor, 138-40; सभासदब. पृ. ५० ( २ ) बाद. १।१८; सभासदब. पृ. ५३. ( ३ ) ShivajiTimes, 155-57; शचसंव.ृ पृ. २१ ते २३. ( ४ ) सभासदब. पृ. ५१-५२. ( ५ ) STO-Do-Mogor, 140. ( ६ ) शचसंव.ृ १, पृ. २१. ( ७ ) House-Shivaji, 172-74. ( ८ ) जेधेशका. (९) Shivaji-Times, 149. ( १० ) House-Shivaji 177.

महाराज पु ा स ा ी

ा गुहत े

आईसाहेब काळजीने करपून गे ा हो ा. शवबासाठी ांनी खंत घेतली होती. डोळे , कान उ रेकडे लागले होते. शरीर थकू न गेले होत. काळजीमुळे आयु ाचा एक एक ण कमी कमी होत होता. ांचा ेक ास ‘ शवबा शवबा’ असा टाहो फोटीत होता. तुळजाभवानीला ा कळकळून वनवीत हो ा क , मा ा शवबाला आण! मोरोपंत आईसाहेबांची फार काळजी घेत होते. आईसाहेबांचे ह ‘आई’ झाले होते ते. सव काही मागतां ण च आईसाहेबांना पुर व ासाठी ते त र होते. पण आईसाहेबांना हवा होता शवबा! कु ठू न आणावा? ावणा ा अ तशय तहानले ा आईबापांनी ावणासाठी के वढा टाहो फोडला? पा ाचा घोट ह न घेता, ावण ावण करीत ाण सोडले. पा ापे ा पु ाची तहान आत होती. आईसाहेबांना ह तीच तहान लागलेली होती. सगळ रा एका तहानेने ाकु ळल होत. आमचा राजा आ ांला हवा. के ा येईल? पण या त त ह रा ाचा कारभार तालेवारीने चालला होता. जेकडे दुल न त. कोट क ांची त बयत उ म होती. आरमाराचा तुतू कोकण कना ावर चालूच होता. सधुदगु ाच उरलेल बांधकाम आवरत आल होत. मोरोपंत, नळोपंत आ ण तापराव गुजर आईसाहेबांचा श झेलीत रा सांभाळीत होते. सव सुखी होते. अगदी सरह ीवरचे जाजनसु ा. त रा सुखी, ा ा सरह ीवरचे शेवटच घर सुखी. रा ांतून कमी होऊन श ू ा घरात कांही ह जात न त इतकच न ,े तर श ू ा घशांतलच रा ात येत होते. कु डाळचे सुभेदार रावजी सोमनाथ यांनी तर करामत क न आ दलशाह तील रांगणा क ाच अलगद रा ांत सामील के ला! १ ( द. १५ ऑग १६६६, सुमार.) राजा नसतानाही रा वाढत होते. शवशाहीची शकवणच तशी होती. सगळ कसे काढ ासारख थाटात होत. पण महाराज न ते. ां ा दशनासाठी सगळे आतुरले होते. कु ठे कु णाच पु अपुर पडत होत कोण जाण! आ ावरची काही ताजी खबर ह न ती. औरंगजेबाच च र ऐकू न सवाना माहीत होत. ामुळे ा शंकाकु शंकांनी मन

ाकु ळ होत होत . सवात आईसाहेबां ा मनाची त के वलवाणी झाली होती. आ ण महाराजां ा राणीवशाची ह. मो ा माणसाश ल , णजे भाळ कायम चतेच बा शग, आसवां ा मुंडाव ा अन् वरहाचा अंतरपाट पण ग ात मा अ भमानाच मंगळसू . अशा मो ा माणसांश संसार करायचा तो वलासांची इ ा लाजाहोमात टाकू नच. अशांश ल करायचे, ते तः ा आ ण भवती ा सवा ा वकासासाठी. वलासासाठी न चे . -खर आहे त सार. पण मना ा यातना कधी चुकतात का? गणपतीला तरी पा ात कतीदा अन् कती वेळ बुडवून ठे वायचा हो? ाला ह काही थंडी पडस आहे क नाही? भा पदाचा म हना न ा उलटला. शवबा राजगडाव न आ ाला गेला. ते ा तीथ होती, फा ुनाची पांढरी नवमी. कती दीस झाले जाऊन? चै , वैशाख, े , आखाड, ावण अन् ही भाद ाची पुनवही ढळली. आणखी पंधरा दसांनी दस ाच नवरा बसायच. सण गेल,े वार गेल.े मुल अजून ह घर परतलेल नाहीत. घरी दूध उतूं चालले आहे. पण मुलांची अजून चा ल ह नाही. ये देने कती णून वाट बघायची? सहा म हने झाले. त ा डो ांचे नवरा गंगमोहोरी लागून रा हले आहे. नंदादीप शणले आहेत. त ा आयु ाची सं ाकाळ जवळ आली ना! पाऊसकाळ संपत आला तरी त ा दयीचे तुडुबं मेघ अजून ावणसरी शपीतच आहेत. या या बाळांनो, आता लौकरच या! -आ ण गोसा ा-बैरा ांची एक टोळी म ाठी मुलखात वेशली! जननी ज भू म खरोखरच गाद प गरीयसी हं! ाण य! पण ांचा काही काळ तरी वरह घड ा शवाय नाही कळायच ांच मोल. माझ घर, माझी आई, माझ माणस! के वढा आनंद आहे ात! कधी दूर जाऊन येऊन अनुभवला आहांत का? नाही ना? मग नाहीच कळायची तु ांला ांतील अमृतगोडी. नमल सं ृ ती ा ा सादाची माधुरी कांही वेगळीच! मथुरे न नघालेले बैरागी झपा ाने पुढे चालले होते. कांही नरा ाच आनंदा ा संवेदना ां ा तनमनाला सुखवीत हो ा. ातं ाचा आनंद ांत होता. श ूची फ जती के ाचा आनंद ात होता आ ण कती तरी. सृ ी ीपुढे अन् चौफे र धावत होती. आता ओढ लागली होती घराची. घोडे तकडे दौडत होते. वाटेवर ा खुणा ओळख पटवीत हो ा. सगळीकडू न मराठी भाषा, मराठी मन, मराठी माती अन् मराठी जण ा ा अवतीभवती दरवळत होत. एकएका नदीचा तीर ओलांडून ते पुढे चालले होते. ही गंगागोदावरी, ही वरा, ही भीमा, ही शवगंगा, तो उ ुंग ारा स ा ी, तो क ढाणा, तो पुरंदर, तो तोरणा-आ ण तो राजगड! ग डाच घरट! अन् एके दवश अचानक-!

राजगडा ा प ावती माचीवरील राजवा ांत आईसाहेब हो ा. पंत कारभार पाहत होते. आ ण मोठीच गमत उडाली! कोणा बैरा ांचे टोळक राजगडा ा दरवाजाश आले आ ण णूं लागल क , आ ांला क ांत ा. क ांत कशाला रे बाबांनो? तर ते णूं लागले क , जजाऊसाहेबांला भेटायचेय्! आऊसाहेब फार देवाधमा ा. बैरा ांना नाही तरी कस णाव? पण एकदम गडांत तरी कस ाव? दरवाजावर ा पहारेकरी हशमांनी टल क , आईसाहेबांची परवानगी पुसून येत . तोवर थांबा. हशमांपैक कु णी राजवा ाकडे गेले. बैरागी थांबले. पण हे बैरागी जरा वेगळे च दसत होते! दरवाजावरचे हशम राजवा ांत सांगून आले क , कु णी बैरागी दाराश आले आहेत; ते पुसतात क , आऊसाहेबांस भेटायची इ ा हाये. गडांत येऊं दे शला का? णून परवानगी पुसायास आल . बैरागी? होय! राखा फासलेले. भोपळे वाले, झो ा-माळा-कु ब ावाले. मग येईनात आत? आत यायला आडकाठी नाही. पण कोण आहेत? कसे आहेत? स गी-ढ गी- फतवेखोर असले तर? तर काय करतील? लगेच काय राजगडावर ा महाराजां ा गादीवर बसेल काय ांतला कोणी? पण मग खु आईसाहेबांनीच ांना परवानगी के ली. ा णा ा क , ‘आण ांना इथे.’ बरोबरच होते आईसाहेबांच. बैरागी णजे कोणी राजकारणी न ते . ते णजे देवाचे नातलग. ांचे आशीवाद घेतले तर वाया नाही जायच. दरवाजावरचे हशम कू म घेऊन गेले. बैरा ांना ांनी सां गतल क , खाशा आईसाहेबांनी तु ास परवानगी के ली आहे. चला. मग तर बैरा ांचा आनंद राखेखालून डोकावला. ते नघाले. बैरागी राजवा ांत आले. आईसाहेबांना वद गेली. ा थकले ा देहाने आ ा. समोर ही बैरागी मंडळी उभी. ांत ा एका बैरा ा ा मुखावर तर वल ण आनंद उमटला. ाला ग हव न आल. ा ा मुखावरचे सव भाव टपून ायला इ तहास वसरला. जणू आप ासमोर पर च सा ात् उभ ठाक ासारख ाला वाटल! -आ ण राजगड ा, रा ा ा, आईसाहेबां ा आ ण सवा ा पु ाईच पारड एकदम जड होऊन भुईवर थडकल! ा बैरा ाने एकदम पुढे घुसून आईसाहेबां ा पावलावर आपल म क घातले! ाने ांचे पाय घ धरले! ह काय? ह कोण?

- शवबा?

होतात.

शवबा? शवबा! शवबा! श च संपले! जेथे श संपतात तेथे अ ू सु

चंड आनंदाचा जणू एकदम पवतच सवा ा शरावर अचानक कोसळला, णभर सगळे जण आनंदानेच गुदम न गेल.े आनंदच अस झाला! महाराज आले! एकदम कसे आले? सगळे च आनंदाने भांबावून गेले. आईसाहेबांनी शवबाला दयाश घ धरल. आनंदा ूंचा एकदम ावण सु झाला. आईसाहेबांनी महाराजांना एकदम ओळखलच नाही. कोणीच ओळखल नाही. कस ओळखणार हो कोण? काय ही स गंद गं! ब ा ा वर ताण झाली क ! हे नराजीपंत, हे द ाजीपंत, हे-? पाहा, णजे घर ांना ओळखता येईनात, तर औरंगजेबा ा लोकांना कसे ओळखतां आले असते? आईसाहेब खालीच बस ा. महाराजांनी ां ा मांडीवर आपल डोक ठे वल. ांनी आप ा डोईची धावळी काढताच डो ावरची जखमेची खोक ओळखूं आली. अफझलखाना ा भेटी ा वेळ जखम झाली होती. तची खूण होती ती. एका णांत गडबड क ोळ उडाला. राजगडावर बातमीची क ुरी हां हां णता सुगंध उधळीत गेली. महाराज आले! आपले महाराज आले! जो तो आनंदाने ग धळून गेला. महाराज आले? एकदम आले? अन् मग के वढा ग धळ! के वढी तारांबळ! आपण झोपत तर नाही? ांत-? राजगड ा आनंदाला तटकोट रा हलाच नाही. एकदम कडेलोटच! आईसाहेबां ा डो ांतून कृ ाकोयना खळाळत हो ा. आईची माया अशीच. आईचा आनंद णजे रडणंच! कसं वणन करायचं? आज देवक ला कृ भेटला! कौस ेला राम भेटला! जजाऊसाहेबांना शवबा भेटला! सगळे चजण हसत हसत रडत होते अन् रडत रडत हसत होते! दस ा ा आधीच दवाळी उजाडली. गडाव न मावळी मंडळीनी तोफांची सरब ी सु के ली. नगारे, चौघडे, शण, कण एकदम गजू लागले. एका-न ,े पाव घटके पयत शांत शांत असलेला राजगड एकदम इतका कडाडत, गजत, ओरडत, हसत, नाचत होता क -जणू महाराजांचा आताच ज झाला! खरच, महाराज न न पु ाच ज ास आले होते. आईसाहेबांनी आ ण पंत मंडळ नी गडभर साखरा वाट ास सु वात ह के ली होती. राजगडाव न तोफांचा धडाका चालू होता. ेक तोफ आ ाकडे त ड क न औरंगजेबाला खजवीत खजवीत हसत होती, गजत होती क , ‘अरे आला, आला! सुख प

आला! तु ा पोलादी मुठीतून नसटून तो स ा ी ा दयात परत येऊन पोहोचला! आता तूं आकाश-पाताळ एक के लस, तरी ह तुला तो गवसणार नाही!’ या आनंदा ा साखरबात ा राजगडाव न रा ांतील सव गडकोटांवर, आरमारांवर, जलदुगावर रवाना झा ा. रा ांत आनंदाला उधाण आल. महाराज कसे सुटले याची र कथा सव जमली. जो तो कौतुक क ं लागला. ध ध राजा! तुझी क त दगंत भ न उरेल! चं मावळे ल, सूय मावळे ल, पण तुझी क त चढ ा तेजाने झगमगेल! कमाल कमाल के ली महाराजांनी. के वढी बु ी! पेटा ांतून पळाले! श ू ा हातावर तुरी देऊन पसार होणारे खूप लोक इ तहासाला भेटले आहेत, पुढे ह भेटतील. पण श ू ा हातावर मठाई देऊन पसार होणारा हा प हलाच वीर! महाराजां ा राणीवशांत के वढा आनंद उचंबळला असेल? काय कराव? आमचा इ तहास फारच थोड बोलतो. तकच करावयाचा फ . महाराज सुटून आले. आणखी ह कांहीजण आले. बाक चे ह हळूहळू येतीलच. पण संभाजीराजे कु ठे आहेत? ते के ा येणार? संभाजीराजे? संभाजीराजे वारले! मरण पावले! आँ ? काय? वारले?“संभाजीराजे मरण पावले!” महाराजच णाले! खरोखरच मरण पावले? नाही! संभाजीराजे अगदी सुख प तीत मथुरत होते आ ण महाराजांचे प गे ावर कृ ाजीपंत ांना महारा ात घेऊन येणार ह होते. परंतु आता कोणाला संशयसु ा येऊं नये व संभाजीराजांना आ ण कृ ाजीपंतांना कांही ह धोका नमाण होऊ नये, णून तः महाराजांनीच ही अफवा दली हवत भरकावून! ‘आम ाबरोबर आ ा न येत असताना वाटेतच संभाजीराजे मरण पावले!’ णजे संभाजीराजांना पकड ासाठी औरंगजेबा ा सै ाला आता गातच जायला हव! शोधा तथे! अन् तथे ह सापडणार नाहीतच! याच ह नांव ग नमी कावाच. आ ा न महाराजांचे सव लोक अ ाप परत आलेले न ते. परंतु महाराजांचे डोळे मा ां ा वाटेकडेच सारखे लागले होते. हरोजी, मदारी, ंबकपंत, कव परमानंद व

संभाजीराजे एवढी मंडळी अ ाप घर ये ाची रा हली. ंबकपंत व रघुनाथपंत आ ांत पकडले गेले अस ाचे ांना अ ाप समजलेल न त. महाराजां ा आगमनाने रा ांत कमालीचा आनंद व नवच ु रण उसळल होते. आ ात जाऊन औरंगजेबावर वरताण के ली णजे काय सामा गो ! औरंगजेबा ा मुलखांतही ही बातमी पसरली. शवाजीराजा पळून राजगडास आला, ही गो ताबडतोब हेरांकडू न द ीला रवाना झाली. अजूनही तकडे औरंगजेब आशाळभूतपणाने शोधाशोध करीतच होता. महाराजांक रता सवानीच आ ाम े फार क के ले. फार साहस के ल. कु णी ह मोहाला बळी पडल नाही. महाराज पसार होत आहेत, ही गो एखा ाने जरी उघड के ली असती तरी ाला बादशाहाने ह ामो ाने मढवून काढला असता. जहागीर दली असती. पण ा म ोहाचा वा रा ोहाचा वचारसु ा कु णा ा मनांत डोकावला नाही. महाराजांबरोबर सवानीच आपले ह ाण मृ ूकडे गहाण टाकू न ठर वले ल धाडस के ल . हे झाले महाराजांबरोबर गेले ा घर ाच मंडळीच कौतुक. पण एका थोर मना ा त ण राजपुताच कौतुक कती कती कराव? ा राजपुता ा पायाश महारा युगानुयुग कृ त च राहील. तीन म हने ाने महाराजां ा ाणसंर णाक रता ग डासारखे पंख पस न पहारा के ला. ा राजपुताच नांव महाराजकु मार राम सह. चाकरीपाय लाचार झाला होता, पण ाने आचार सोडला नाही. ध ! ध ! आईसाहेब मो ा कृ त तेने देवधम करीत हो ा. खूप दानधम करीत हो ा. परंतु ां ा सव तवैक ांच उ ापन ावयाचच होत. आ ास गेलेल सव मुल, माणस घरी परत आ ा शवाय त उ ापन साजर कस ायच? पुरंदर ा तहाची जा ाची तळी म गलांनी रा ा ा हरळीवर ठे वली; पण आता रा हसत होत. तुळजा स झाली होती. नवरा ा ा माळा हेलावत हो ा. घरोघर ा देवघरांत, को ापूर ा मं दरांत आ ण तापगड ा गाभा ांत बसून महारा ा ा माता हसत हो ा. पु ा सीमो ंघन कर ास अजून चार दवस अवकाश होता. तोपयत ांची आराधना कर ांत महाराज आ ण रा म झाल होत. भु े आ ण ग धळी संबळ वाजवीत होते. ां ा अंगावर कव ां ा माळा झळाळत हो ा. पेटलेला पोत ते नाचवीत होते आ ण नाचत नाचत मो ाने गजत होते-

‘उदो

ऽ उदो ऽ! जगदंबे तुझा उदो उदो ऽ!’ आ ण संबळ जोरजोरांत वाजत होती. ताड् ताड् त डम् त डम् तांगड तग तांगड तग तांगड तग!

आधार : ( १ ) एकलमी. ५६; Shivaji-Times, 150-57; आ ा करणासाठी मु े पाहा- House of Shivaji; सभासद; Storio-Do-Mogor; F. B. of Shivaji; पसासंल.े खंड १ ला; मुंतखबुल लुबाब; औरंगजेबनामा; आलमगीरनामा आ ण मआ सर उल् उमरा; ए ा व कलमी; Shivaji’s Visit to Aurangazic.

ारी : सुरा

ाची

त ापना

े

हा तर वे ांचा इ तहास

हात घेतले ा कामापुढे संसारातील सुख ह यांनी तु ले खल . के वळ सुखोपभोगच न ,े तर सती माणे यांनी आपले ाण ह सहज गु ा न दले. णूनच इ तहास नमाण झाला. यांना वेड लागले. णूनच वृह तीला दप वणारा इ तहास घडला. अश वेड माणसच इ तहास नमाण करतात. इ तहास नमाण होतो र ा ा आ ण घामा ा थेबांतून. अ रा ा आ ण गुलाबंपा ा ा थबातून न !े तो पाहा सहगडचा कडा. एका वे ाने घड वलेला इ तहासाचा एक तेज ी अ ाय या क ावर कोरला गेला आहे. शवशाहीचा इ तहास णजे अशाच वे ांचा इ तहास!

मझा राजे जय सह

पाठीला माती लागली! औरंगजेबाचा अगदी चीतपट पराभव झाला! असा भयंकर पराभव अजूनपयत ाने कधी पा हला न ता. एका ‘उं दराने’ ाचा असा वल ण पराभव के ला! ा ा राजधान तच ा उं दराने ाची फ जती उडवून दली. अस कधी घडल न त. अस कु णी ऐकलसु ा न त. अनेक तोफां ा आ ण शेकडो हशमां ा कडेकोट चरेबंदी पहा ांतून तो उं दीर आप ा पोराथोरांसह पळाला! कसा पळाला अन् के ा पळाला, हसु ा कोणा ा ानात आले नाही. १ मदूला मुं ा आ ा. कु णी णे गु झाला! कु णी णे उडू न गेला! आठ-एक दवस उलट ावर मग जे ा समजल क , हा शवाजी मठाई ा पेटा ांत लपून पळाला, ते ा औरंगजेबाने कपाळाला हात लावला! ‘ शवा’ला पकड ासाठी ाने अतोनात धडपड के ली. अजूनही करीतच होता. आता फ जमीन उक न पहायच श क उरल होत! अखेर दगाबाज शवा पळाला! गेला! -पोहोचलादेखील! महाराज राजगडाला येऊन पोहचले ( द. १२ स बर १६६६ रोजी) आ ण रा ात आनंदीआनंद उडू न गेला. रा ा ा सरह ीपलीकडे म गला तही ही ‘वाईट बातमी’ म गल हरक ांना मळाली. ांनी ताबडतोब आ ास खबर रवाना के ली क , शवा पळा ापासून आप ा क ावर ( णजे राजगडावर), पंच वसा ा दवशी येऊन पोहोचला. २ औरंगजेब अगदी हताश झाला. अगदी हातात आलेले मुघल स नतीचे दुखण आता पु ा उलटल. उं दराने अखेर मात के ली. औरंगजेब शवाजीमहाराजांना नेहमी पहाडांतील उं दीर णत असे. तो ांना ‘ शवाजी’ अस णतच नसे. ‘जी’ हे आदराथ अ र ह महाराजां ा

नांवापुढे चकटवायला तो राजी नसे. तो ांचा उ ेख करी फ ‘ शवा’ या श ाने. पण हसु ा फारच औदाय झाल. ब तेक, ‘चूहा’, ‘कु ेक औलाद’, ‘काफ र’ वगैरे बादशाही वशेषणांची बरसात चालू असे! महाराज ां ा हातून सुट ामुळे तो अ ंत खवळून गेला होता. आपली पुरती फ जती झाली, आता आपली जगात कायमचीच थ ाचे ा होत राहणार, ह ाला दसत होत. शवाजी तर नसटला. संताप तर कायम होता. कोणावर तरी ही आग घसरणार हे न त होत. या आग त कती बळी पडणार होते कोण जाणे! पण प हला बळी उघड उघड फु लादखानचाच पडणार होता, यांत ह शंका न ती. कारण मु जबाबदार तोच होता. पण औरंगजेबा ा म गलाई ायाची तारीफ अशी क , फु लाद रा हला फु लासारखा अ ाद आ ण इतरांचीच औरंगजेबाने होरपळ उड वली. प हला मान राम सहाचा! दुसरा मान नेतोजी पालकराचा. तसरा क डाजी पालकराचा आ ण मग आणखी अनेकांचा. राम सहाची मनसब बादशाहाने र के ली, ज ही के ली. ाला दरबारास ये ास बंदी के ली. परंतु राम सहा ा दुःखाचा हा के वळ ारंभ होता. अजून खरे तळतळाटाचे अ ू ा ा डो ांतून बाहेर पडावयाचेच होते. बरेच! पु शोकाचे ह! औरंगजेबाचा संताप आणखी एका चंदना ा वृ ावर उसळला होता. तो वृ णजे मझा राजा जय सह. या वृ ा ा सावलीखालीच औरंगजेबाने तः ा अनेक फाय ांची अनेक कार ान पार पाडल होत . रा ह मळवल होत. आता ज र संपलेली होती. आ ा ा या फसले ा राजकारणाची भयंकर श ा आता मझा राजांना भोगावयाची होती! नेतोजी पालकर व ाचा चुलता क डाजी पालकर हे द णेत म गली ल रांत मझा राजां ा सेनाप त ाखाली नोकरी करीत होते. नेतोजीला पुण ांतांतील सुप परगणा म गला तून बहाल कर ात आला होता. ३ एक शवाजी आप ा हातून पळाला तरी दुसरा शवाजी, णजेच नेतोजी पालकर आप ा हातातून नसटूं नये णून औरंगजेबाने ताबडतोब ( द. १९ ऑग १६६६ रोज ) मझा राजांना फमान पाठ वले क , नेतोजीला फसवून कै द कराव व ताबडतोब दरबारास पाठवाव. तो पळून जाणार नाही ही खबरदारी ावी. ४ हे फमान मु क ल खलाफत अकबराबाद ऊफ आ ा येथून सुटल ( द. १९ ऑग १६६६). या वेळी मझा राजांचा मु ाम प रडा ांतांत भूम या गावापाशी होता. वजापूरकरां व ते अजून लढतच होते.

मझा राजांना वजापूरकरां व अ जबात यश मळत न त. पराभवच सतत पदर पडत होते. औरंगजेबा ा नाराज त ामुळे भर पडत होती. दलेरखानाश ांच पटत न त. पुरंदरचा तह हा मझा राजां ा यशाचा कळस होता. पण तदनंतर दुदवाने ांचा जो सतत पाठलाग चालू ठे वला होता, तो अ ापही संपलेला न ता. शवाजीराजे आ ा ा कै दत पडलेले पा न तर ांच मन हाद नच गेले होत. या करणात शवाजीराजे, राम सह आ ण खु आपणही अ ंत धो ांत आह त, ह ांना उघड उघड दसत होते. शवाजीराजां ा के साला ह धोका पोहचूं नये, अशी ांची कळकळीची धडपड होती. या एकू ण करणातून काय न होणार आहे, ह मा ांना उमगत न त. कांही ह न होवो कवा न होवो, पण शवाजीराजे सुख प घरी यावेत, पळून न ,े बादशहाचा सनदशीर नरोप घेऊन यावेत, हीच मझा राजां ा अंतःकरणाची तळमळ होती. शवाजीराजे आ ा ा या जखड बं दवासांतून नसटण अश च आहे; बादशाहां ा कृ पेनेच ांची सुटका होण के वळ श व सवा ा हताच आहे; जर का कांही व कार घडला, मग तो शवाजीराजां ा मृ ूचा असो वा अ कोणताही असो -तर? पण परमे र तस न घडवो, हीच इ ा ते सतत करीत होते. पण एके दवशी धाडकन् ती वल ण बातमी मझा राजांपुढे आली क , एक हजार पहारेक ां ा स पहा ांतून दवसा उजेडी शवाजीराजे आप ा पोरासह पसार झाले! शोध व पाठलाग चालू आहे! ही बातमी ऐकू न मझा राजे एकदम थ झाले. सु झाले. शवाजीराजे सुख प घरी यावेत अस ांना वाटत होत ना? होय. तरी ह ांना महाराजां ा या सुटके ने आनंद होईना! दुःख ह होईना! कांही एक व च च मनः ती झाली ांची. ते नराश झाले होते, हताश झाले होते. आपण नाशा ा खोल गतत फे कल जात आह त, असे ांना भासत होत. कारण पुरंदर ा तहानंतर रणांगणावर व मु े गर त मझा राजांना जबरद पराभवांचे तडाखे बसत होते. सदबु् ीने व बादशाहां ा हता ा कळकळीने ांनी आखलेल आ ाचे राजकारण साफ फसल. शवाजीराजे ‘पळून’ गेले णजेच ा राजकारणाचा शंभर ट े पराभव झाला! नदान शवाजीराजांना बादशाहाने तः होऊन नरोप ावयास हवा होता. ांचा मान-मरातब नसता के ला तरी एक वेळ चालल असत. शवाजीराजांना आपण पाठ वल द नचे शाही आधार ंभ होऊन ये ाक रता! परंतु ांना नसटाव लागल मगर मठ तून! बादशाही कै दतून! णजे आपण शवाजीराजांचा ह व ास कायमचा गमावून बसल आ ण व भावाचा

बादशाहही आता न च नाराज होऊन बसलेला असणार. दुहरे ी, तहेरी अपयश आल. शवाजीराजां ा जी वताची जोखीम आप ावर व राम सहावर होती. ांतून वचना नशी आपण सुटल एवढच फ सुदैव. बाक सव के वळ दुदव! सदैव वजयी होत आले ा मझा राजांना हे पराभव, आप ा आयु ाची रा भयंकर भीषण आहे, असेच सू चत क ं लागले होते. सव बाजूंनी पराभव, पराभव. पाठोपाठ लगेच बादशाहाचा गु कू म येऊन पोहोचला क , नेतोजीला कै द क न पाठवा! हा कू मही व च होता. नेतोजीला कै द कर ाचे कारण काय? ाचा गु ा तरी कोणता? खरोखरच ाचा कांही ह गु ा न ता. तरीही कै द? होय. याचच नाव म गलाई! औरंगजेबशाही! सुलतानशाही! अशा सुलतानां ा सेवत वा स त राहण हाच मुळी खरा गु ा! आ ण असे जे राहतात तेच खरे गु गे ार. यावर उपाय फ एकच. बंड! कत ह तच. पु ह तच. मझा राजांना आता या ज तरी ह ‘कत ’ आ ण ‘पु ’ जमणार न त. ांनी न ेने बादशाहा ा या अ ायी कु माला मान कु वली आ ण आपली एक तुकडी नेतोजीस कै द कर ासाठी फतहाबादेस गुपचूप रवाना के ली. नेतोजी फतहाबादेस होता.४ फतहाबाद णजेच धा र ( ांत बीड.) नेतोजीला या बनावाची काहीही क ना न ती. मझा राजां ा सै नकांनी नेतोजीवर अचानक झडप टाकली आ ण ाला व ाचा चुलता क डाजी पालकर याला ह कै द के ल.४ हा काय चम ार आहे ह नेतोजीला उमजेना. लगेच ाला मझा राजां ा छावणीत आण ात आल ( द. २४ ऑ ो. १६६६). मझा राजांनी नेतोजीला दलेरखाना ा ाधीन के ल व ाला आ ास रवाना कर ाचा कू म दला.४ नेतोजी पालकर आता खास औरंगजेबा ा पा णचारासाठी कडक बंदोब ांत हदु ानांत रवाना झाला. आ ात फु लादखानाने यमपुरी मांडली होती. रघुनाथपंत कोरडे व ंबकपंत डबीर या दोघांची ाने अ तशय छळणूक मांडली होती. हे दोघेही महाराजांचे वक ल. दुदवाने आ ांत फु लादखाना ा तावडीत सापडले ( द. २० ऑग १६६६). आता ांचा छळ चालू होता. सांगा शवाजी कसा पळाला? सांगा शवाजीला पळून जायला राम सहानेच मदत के ली क नाही? आ ण फु लादखानाने एक दवशी अस जाहीर के ल क , ‘ शवाजीला पळून जा ास कु मार राम सहानेच सव मदत के ली! हे पाहा मा ा कै दतील शवाजीचे ा ण वक लच ती

गो कबूल करीत आहेत! राम सहानेच मदत के ली! राम सहानेच शवाजीला पळून जा ास सां गतल! ाने मु ाम ढले पहारे ठे वले व णूनच शवाजी पळूं शकला! ७ के वढा उलटा फा ुन हा! काळीजच उलट. वा वक पहा ाची पूण जबाबदारी फु लादखानाची होती. राम सहावर य चत ह ती न ती. चूक सव ी फु लाद ाच अंगी चकटते. पण – पण ह पाहा उलट कु भांड! आ ण औरंगजेबाला तच पटल. वा वक रघुनाथपंतांनी व ंबकपंतांनी खरोखरच राम सहाच नांव घेतल क नाही, हे देव जाण. फु लादने मा तशी आरोळी ठोकली. ही दुदवी हक कत मझा राजांना समजली. आप ा श ूंनी बादशाहाला आता आप ा व चथवून वणवा भडक व ास आरंभ के लेला ऐकू न तर ते उ झाले. ‘माझे दैव खडतर आप ी आली आहे!’ असे ांना वाटल.७ आ ा न अशीही खबर आली क , बादशाहांची राम सहावर नाराजी झाली आहे. कदा चत लौकरच राम सहाची मनसब बादशाह खालसा करतील!७ तसच घडल आ ण पाठोपाठ ती ह खबर मझा राजांना ऐकावी लागली. राम सहाची मनसब ज झाली, ाला दरबार ह मना झाला, हे ऐकू न मझा राजे अ तशय दुःखी झाले. ांना ध ाच बसला. ांची खा ी झाली क , ‘आपल आता दैवच फरल!’ ५ ांना चतेने चौफे र ासल. ांतच वजापूरकरां ा फौजा ांना अगदी हैराण करीत हो ा. ६ आ दलशाह ह प ओळखून होता क , मझा राजांचा दम उखडला गेला आहे. तो मझा राजांना खो ा लकाव ा देत होता अन् फौजा पाठवून सतावीत होता.५ आ ात मझा राजांवर ह फतुरीचे, णजे शवाजीला सामील अस ाचे आरोप उमटूं लागले होते. या सव वाता ांना कळत हो ा आ ण खरोखर मरण ाय वेदना ांना होत हो ा. ामुळे ते जा जा च खंगत चालले होते. थत मनाने एका प ात ांनी ल हल क , ‘मा ा मनांत असे बेइमानीचे वचार आले असतील तर मला मरण येवो!’७ मझा राजांवर अशी सव बाजूंनी आप कोसळलेली पा न ांचे श ू खूष होऊन गेले होते. महाराज जसवंत सहाला ह अगदी समाधान होते. पण तो बचारा मूखच होता. ाला एवढ समजत न त क , आज मझा राजे जा ात आहेत अन् आपण सुपांत आह त. उ ा आपला ह घास जा ांत जाणारच आहे! मझा राजांनी अखेर वजापूरचे यु अपयशांतच आटोपत घेतल. ते तः तर सव ख झाले होते. आपण हयात तील ेक ण मुघली त ा ा सेवेत खच क न ह अखेर

बादशाही अवकृ पेचे धनी झाल , याच दुःख ांना अनावर होत होते. उ ाह आ ण मह ाकां ा पार वरघळून गे ा हो ा. आप ावरची बादशाहांची इतराजी कमी ावी णून मझा राजांनी याच वेळ एक प जाफरखान व जरास पाठ वल, मूळ प ाचा हदवी तजूमा असा, ८ ‘… वजापूर, गोवळक डा आ ण शवाजी या तघां ा व माझ सव साम एकवटून मी य के ला व पुढे ह करीत राहीन. शवाजीने कस तरी मला एकदा भेटावयास याव अशा तज वज त मी आहे. णजे येतां जातांना के ा तरी संधी साधून माझे शार लोक ाचा नाश करतील! हा बादशाहांचा बंदा लोकां ा नदा ुतीकडे न पाहतां बादशाही काय फ े कर ाकरता कांही ह कर ास तयार आहे. बादशाहांनी संम दली तर शवाजी ा कु ळाशी शरीरसंबंध जोड ाच, णजे मा ा मुलाला ाची मुलगी कर ाच बोलण लाव ास मी तयार आहे. ाच घराण आ ण जातकु ळी मा ापे ा इतक हीन आहे क , आ ी ाचा श झालेले अ ह खाणार नाही; मग ल संबंधाची गो कशाला? ाची मुलगी पकडू न आणली गेली, तरी मी तला आप ा जनानखा ांत ठे वणार नाही. पण तो हीन कु ळांतील अस ामुळे ह आ मष गळून तो गळाला अडके ल. हा बेत फार गु राखला पा हजे. जवाब रत पाठवावा…’ ह असले भयंकर प मझा राजांनी जाफरखानाला ल हल. ह ांनी मनापासून ल हले असेल काय? मझा राजे हे औरंगजेबाचे नौकर होते, श न ते! दगाबाजी कर ाची सवय ांना असती तर पूव अनेकदा तशी संधी आलेली होती. बनबोभाट महाराजांचा गळा ते कापूं शकले असते. दलेरखान तर महाराजांचा खून कर ास पूव कती उतावळा झाला होता! मझा राजांनी अस तः ह कधी पाप के ल नाही आ ण दलेरला ह क ं दल नाही. वरील प णजे औरंगजेबाला आपली इमानदारी पटवून दे ाचा ांचा अखेरचा झगझगीत य होता. या प ांतील श शा तील होते परंतु दयांतील न ते. पण या प ाने औरंगजेबावर कांही ह प रणाम झाला नाही. ाने कांही ह जवाब तः पाठ वला नाही; जाफरखानाकडू न ह लह वला नाही. अन् याच गो ीचा मझा राजांवर वाईट प रणाम झाला. आराधना थ गेली! ांना फारच वाईट वाटल. या आ ा करणामुळे व द न ा पराभवामुळे मझा राजांच वजन खाली घसरल. आता मझा राजे तःच द ीस जा ास नघाले. ांनी बीड न कू च के ल ( द. १७ नो बर १६६६). आठ दवसांनी ते औरंगाबादेपाशी पोहोचले ( द.२५ नो बर १६६६). पावणे

दोन वषापूव येथूनच ते के व ा दमाखांत शवाजीराजांवर चालून गेले होते! आज मा परततांना ते ग लतगा होऊन परतत होते. औरंगाबादेस ांनी कांही काळ मु ाम ठे वला. कारण द नवर नवा सुभेदार यायचा होता. बादशाहाने आपले चरंजीव, शाहजादा मुह द मुअ म यांनाच द नचे सुभेदार णून रवाना के ले ( द. २३ माच १६६७). आ ण तदनंतर मझाराजे हळूहळू उ रे ा रोखाने नघाले. ते आता हा अखेरचा वास करीत होते. ांचा चटणीस उदयराज मुनशी हा सदैव ां ा स ध होता. अखेर राजे ब ाणपुरास पोहोचले. आषाढाचा म हना होता. व प ाने चं ाचा हळूहळू य कर ास सु वात के ली होती. व अमावा ेचा दवस उगवला. मझा राजांची कृ त अ तशय बघडली. सव उपाय थकले आ ण अमावा े ा दवशीच ( द. ११ जुलै १६६७) मझा राजांनी जगाचा नरोप घेतला! ९ अ ंत दुदवी मरण ांना आल. हयातभर कमालीची ामीसेवा क न मरण ह अस आल. एक अ ंत थोर सेनाप त, अ ंत शूर शपाई, अ ंत बु मान् मु ी आ ण एक अ ंत स न माणूस दुःखाने पचून मरण पावला.

आधार : ( १ ) House-Shivaji, 173. ( २ ) House-Shivaji, 175. ( ३ ) पसासंले. २६९५. ( ४ ) शचवृसं. खं. ३।पृ. ६०; House-Shivaji, 177. ( ५ ) पसासंले ११३९;११३४. ( ६ ) पसासंले. ११३९; ११४५ व शचवृसं. खं. २ पाहा. ( ७ ) पसासंले. ११३४. ( ८ ) पसासंले. ११५२. ( ९ ) शचवृस.ं ख. ३।पृ. ९५; औरंगनामा १।पृ.६७. शवाय पाहा : Shivaji’s visit to Aurangzic.

महाराज

मझा राजे मरण पावले. ांचा धाकटा मुलगा क रत सह जवळच होता. ाला एक भयंकर शंका आली. आप ा व डलांना सरळपणाने मरण आलेल नाह ; न ांचा वष घालूनच खून कर ांत आला आहे! अन् ह काम उदयराज मु ीचच आहे खास! १ क रत संतापला. आप ा मारेक ां ा माफत मझा राजांना वष घालून औरंगजेबानेच ांचा खून कर वला, असे मझा राजांचा ारा म सरदार नकोलाओ मनुची याला ह वाटले. २ झाल! क रत सहाने उदयराजला पकड ासाठी फास फे कले. परंतु उदयराज शताफ ने पळाला व ब ाणपूर ा म गल सुभेदारा ा आ यास गेला. तरीही उदयराजला पकडू न, ाची सारी धनदौलत ज क न, ाही भयंकर शासन कर ाचा क रतचा वचार होता. क रतचा पूव पासूनच उदयराजवर राग होता. ांतच ह वष योगाच करण झाल. उदयराजच मझा राजांवर अ तशय वजन होत. ते फ उदयराजचाच स ा ऐकत असत. ३ क रतने तर ाला पकड ासाठी चडू न नेट लावला. बापाचा खून करणा ाला कोण मा करील? - पण अक ात् जादूची कांडी फरली! क रतचा संताप अन् सूड जाग ा जागी लुळापांगळा होऊन गेला. मरणा ा भीतीने सुभेदारा ा घरांत लपलेला उदयराज मुनशी एकदम नभय बनून दमाखांत उघ ावर आला. णजे झाल तरी काय?-उदयराज मुनशीने हदुधमाचा ाग क न इ ामचा ीकार के ला!३ य णीची कांडी फरली! ां ा अंगाला हात लावायची क रतला ह तच झाली नाही! सव सूड, बापाब लचा अ भमान इ ा द इ ा द एका णांत संपले! या य णी ा कांडीच साम च तस होत. एक ा क रतचाच काय, पण सग ा इ तहासाचाच तूर पालटवून टाक ाच बळ होत ा य णी ा कांड त!

महाराज शवाजीराजे आ ा न सुटून राजगडला पोहोचले आ ण लौकरच आजारी पडले. अ तशय आजारी पडले. खरोखरच आजारी पडले! ४ आ ा न मारलेली अ व ांत तुफानी दौड, महाराजां ा आधीच चतेने शणून गेले ा श ररास सोसली नाही. अ त माचा शरीरावर प रणाम झाला व ते आजारी पडले. महाराजां ा कु टुंबांतील कोणीतरी ी याच वेळी राजगडावर सूत होऊन तला पु झाला. कोण सूत झाली अन् कोणाला पु झाला ह इ तहासाला माहीत नाही. म गली बातमीदारांनी मा बात ा पाठ वतांना ल हल क , शवाजीलाच मुलगा झाला!४ कदा चत् शवाजीमहाराजांची एखादी क ा बाळं तपणासाठी माहेर आली असेल व तला पु झाला असेल. महाराजांची कृ त मग हळूहळू सुधा ं लागली. ाचे सव ल उ रेकडे लागलेल होत. कारण संभाजीराजे, हरोजी फजद, मदारी मेहतर वगैरे मंडळी अजून यावयाचीच होती. तेव ांत महाराजांना बातमी आली क , रघुनाथपंत कोरडे व ंबकपंत डबीर यांना औरंगजेबाने आ ा ा झडत त पकडल! ही बातमी भयंकर होती. राम सहावर ह बादशाहाची अवकृ पा झाली होती. ‘आ ा ा’ वेदना महाराजांना, मझाराजांना, राम सहाला, पंत यांना, आईसाहेबांना आ ण सवानाच भयंकर भोगा ा लाग ा व लागत हो ा. महाराजांना राम सहा ा दुःखावर फुं कर घालण ह अवघड होत. कारण ामुळेच तो न ‘ फतूर’ ठ न शाही अवकृ पे ा अ धक मानाचा मानकरी ठरावयाचा! परंतु कदा चत् पुढमे ागे महाराजांनी गु पण ाला व कदा चत् मझा राजांना ह सहानुभूतीचे चार श पाठ वले ह असतील. पण न त काय, त इ तहासाला ठाऊक नाही. रघुनाथपंत व ंबकपंत सापडले गेल.े णजे ते आता औरंगजेबा ा आदबखा ांत कती भयंकर यातना सहन करीत असतील याची क ना महाराजांना आली. आता काय कराव ह ांना समजेना. या आप ा जवलगांना कस सुख प आणाव या वचारांत ते पडले. कव परमानंद ह सापडले! हरोजीचा आ ण मदारीचा कांही सुगावा न ता. सगळी काळजी, काळजी! महाराज आ ा न ह नसट ापूव च कव परमानंद आ ा न नघून गेले होते. यांना महाराजांनी दलेले ह ी-घोडे बरोबर घेऊन जाण फार कठीण होत. कव दौसा या ठकाण जाऊन पोहोचतात न पोहोचतात त च ांना दौशा ा ठाणेदारांनी हटकल. कारण ‘ शवाजी आ ा न पळाला आहे! सव माग रोखून धरा! झड ा ा!’ असे कू म सुटले होते. फ -

सुटले होते. फ सुदैव असे क , दौशाचे ठाणेदार मनोहरदास पुरो हत व नाथूराम हे दोघेही राम सहाचे, णजे मझाराजांचे नोकर होते. ांनी कव ांना दौशालाच थांबवून धरल. शवाजीचा राजकवी सापडला आहे, ही गो जर औरंगजेबाला कळली असती, तर ाने पंतां ा जोडीला राजकव नाही बांधल असत. अन् मग ां ा हालाला सीमा उरली नसती. परंतु मझा राजां ा अमलदारांनी थेट मझा राजांनाच द णत प पाठवून आ ा वचारली क , ‘ शवाजीराजांचे राजक व सापडले आहेत. ांचे पुढे काय कराव?’ मझा राजांनी लगेच कू म पाठ वला क , ‘सोडू न ा ांना!’ ा माणे कव ांची सुटका झाली. पण दौशास ांना चार म हने (२३ ऑग ते २८ डसबर १६६६) मु ाम ठोकावा लागला. नंतर ते सुख प मागाला लागले.४ लौकरच मदारी मेहतर व हरोजी फजद देशास सुख प येऊन पावल. फार मोठी काम गरी के ली होती या दोघांनी. संगी ाणावर पाणी सोड ाची तयारी ठे वून ांनी महाराजांची जागा घेतली. हरोजी महाराजां ा पलंगावर झोपला अन् मदारी ाचे पाय चेपीत ा ‘ चतेवर’ बसला होता. ती चता पेटलेली न ती. पण के ा पेटेल याचा नेम न ता. परंतु तुळजाभवानी ा कृ पेने व आईसाहेबां ा आशीवादाने हे दोघे ह जण सुटले. फरारी झाले. भटकत भटकत देशास आले. महाराजांना आनंद झाला. रा ाची दौलत सुख प आली. आता उरले बाक चे. पण रघुनाथपंतांचे व ंबकपंतांचे लोखंडी पजरे बळकट होते. ांची सुटका होण णजे कठीण कम होत. भाळीचे भोग! ीजगदंबेची इ ा! लौकरच उ रत बात ा सव पोहोच ा क , ‘ शवाजी आप ा देशात घर जाऊन पोहोचला; पण ाचा मुलगा संभा मा वाटे ा वासांतच मेला!’ शवा घर पोहोचला अन् संभा म न गेला! बर झाल. एकदाची धावाधाव संपली! म गल अमलदारांना करावी लागत असलेली वा ामागची फु कटची धावपळ आपोआप थंडावली. संभाजीराजे वाटतच म न गे ाची अफवा महाराजांनी वा ावर मु ामच सोडू न दली होती. ५ संभाजीराजे मथुरत कृ ाजीपंतां ा घर सुख प खात-खेळत होते. पंत य ांची फार काळजी घेत होते. राजां ा उ , सुसं ृ त बोल ा-वाग ामुळे हा मुलगा कोणी परका कवा अ ा ण आहे, अशी शंका येण ह कठीण होत. आ ण ‘संभा मेलेला अस ामुळे’ चता उरलेली न ती! शवाय पंतमंडळ नी संभाजीराजांना आपला ‘भाचा’ बनवून टाकल होत! तसच आप ा या ‘भा ाची’ एका णांत मुंज ह उरकू न टाकली होती! फारच ांतली

अन् बनभानगडीची मुंज ही! फ एक जानव ांनी संभाजीराजां ा ग ात अडकवून दल अन् सुरवार र क न ांना धोतर नेस वल. झाला ा ण तयार! ६ मग महाराजांनी एके दवश कृ ाजीपंतांसाठी प लहवून आप ा शार जासुद माणसांना मथुरेस, धाक ा राजीयास आणायासी रवाना के ल. महाराजांनी पंतांस ल हल क , चरंजीवांसह देशास येण. महाराजांचे बोलावण आल. कृ ाजीपंतांनी तयारी के ली. सव कु टुंबासह, युवराजासह महारा ात ये ास ते नघाले. वास पांचशे कोसांचा. मजल दूरची. मजल दर मजल ते माग कापीत नघाले. न ा-महान ा ओलांडून सवजण लौकरच महारा ात दाखल झाले. राजगड आता फार दूर वाटेनासा झाला. एक दवस आनंदाचा उजाडला. राजगडावर पु ा आनंदी आनंद उचंबळला. कृ ाजीपंत संभाजीराजांसह राजगडावर येऊन पोहोचले ( द. २० नो बर १६६६). महाराजांना अ ंत आनंद झाला. बाळ घर आला. महाराजांनी गडावर शहाजण वाजवल . खूप दणदणाट उडाला.६ मोठाच दानधम मां डला. जानव धोतर घालून पंतांनी महाराजांच लेक ं जोखमीने सांभाळून आणून महाराजां ा पदरांत घातल. महाराज अ तशय रजावंद झाले. कृ ाजीपंतांस, वसाजीपंतांस व काशीपंतांस महाराजांनी नांवा जल. ब त ब त व ासाच काम के ल, णून ांना महाराजांनी कताब दला, ‘ व ासराव’! के वढा मानाचा कताब! ‘ व ासराव’. शवाय प ास हजार पये कृ ाजीपंतां ा पदर घातले. ां ा बंधूंचा ह मान के ला. ां ा आईचाही आदर के ला.६ हे तघे बंधू मोरोपंत पग ांचे मे णे, णजे शालक होते. संभाजीराजे मरण पाव ाची कठोर अफवा महाराजांनी उठ वली होती. ा वषय महाराज आता णाले.६ “ ा उठावणीने बादशाहास गाफ ल व मुलांचे शोधा वषय न ाळजी न बन वत तरी धरपकडी ा र ाने दोन म ह ां ा अवध त मुलगा पोचण कठीण झाल असत.” आईसाहेबांनाही अ तशय आनंद झाला. नातू णजे जीव क ाण. आईवेग ा शंभूराजांना आईसाहेबांनीच आजवर वाढ वल. धाराऊ गाडी ा दुधावर आ ण आईसाहेबां ा कडेखां ावर संभाजीराजे वाढले. आजीने के ले ा कौतुकाचा अनुभव काही वेगळाच असतो. आईपे ा आजीच जा ेम करते. णून मग क ेकदा वाटत क , आईचा मुलगा हो ापे ा आजीचाच मुलगा ाव!

आ ा ा बं दवासांत ांनी ांनी मसाहस के ली, ा सव जवलगांचा महाराजांनी अपार गौरव के ला. नराजीपंत, राघोजी, हरोजी, मदारी मेहतर, द ाजीपंत, सजराव जेध,े माणकोजी वगैरे सवासच महाराजांनी गौर वले. व दल . मानपान दले. अलंकार दले. धनदौलती द ा. हरोजीला पालखी दली. अबदागीर दली. सवाचाच मान के ला. महाराजां ा हातांना सुखसंवेदना झा ा. पण दयाची तृ ी झाली नाही. कारण आ ा ा तु ं गात महाराजांचे दोन हात दगडाखाली अडकले होते. ा वेदना महाराजांना होत हो ा. रघुनाथपंत आ ण ंबकपंत सुटून आ ाखेरीज ां ा मनाला ता लाभण अश च होत. ते वचार करीत होते, ह अवघड ग णत सोड व ाचा. महाराजांनी सुटून आ ापासून आप ा व श ूरा ां ा प र तीचा अगदी बारकाईने वचार चाल वला होता. अफजलखाना ा ारीपासून सतत गेल सात वष रा ाला अतोनात क , हाल व नाश सोसावा लागला होता. शाही फौजां ा चंड वरवं ाखाली रा ांतील जा, शेत भात , गुरढोर, उ ोगधंदे आ ण घरदार ह भरडू न चरडू न गेल होत . रा या हालांना त ड देतां देतां दमून गेल होत. जेची आबाळ झाली होती. आ थक त अ तशय खालावली होती. ही ती पार पालटून टाकू न रा ा ा कारभाराची अ ंत सु व त, पायाशु आ ण बळकट उभारणी के ली नाही, तर आपला रा ाचा उ ोग णजे के वळ उदा दांडगाई ठरेल. जा आ ण भूमी यांच उ ृ कार पालन, पोषण आ ण संर ण जो राजा करीत नाही वा क ं शकत नाही, तो राजा ई रा ा ायाने गु गे ार. श ेस पा . रा ास अपा . रा णजे संसार. संसारांतील मुलबाळ, लेक सुना, देवघर, माजघर, यंपाकघर, गोठा, ओसरी कशी सुखात राहील, आनंदाने बजबजेल, सबळ, समृ होईल, ह पाहण हे संसारांतील क ा पु षाचे कत . राजाच ह कत असच. महाराज कत द होते. ांनी ह सतत वचार चाल वला होता क , व टले ा रा ा ा कारभाराची घडी सु व त बसवावी. फौज ताजीतवानी करावी. अठरा कारखाने, बारा महाल, कोट क े बळकट करावेत. त पयत कोणाश ह भांडण मांडूं नये. नदान मोगलांशी भांडूं नये. तह करावा. चार दवसांनी गड-गडी-घोडे ताजे झाले क , मग आखाडा उकरावा. तह के ाने आपले दोघे पंत वक ल ह सुटून मुलामाणसांत येतील. तरी बादशाह आलम गराला ल न तहच करावा. बादशाहीची खरी अव ा काय आहे, त आ ात समजलच आहे. मरा ांना द ी जड नाही. पण आताच घाई के ास लहान त ड मोठा घास होईल. पचणार नाही. अ धक शरीरबळ, बु ीबळ वाढवाव. संसार वाढवावयास वेळ लागत नाही. पण कोणाची आबाळ होऊं

न देतां, ांच पालनपोषण, संर ण करावयाच तर आधी तरतूद हवी. बायकोचा डं ा ज भर पुरत नसतो. तःची ह तकमाई हवी. ं ावर जगतो तो मद न .े रा संपूण ावलंबी, समथ असाव. ा भमानबळ रा जगाव. अपमान, आ मण करावयाची बु ी कोणास होऊं च नये, अस बळ असाव. आपली आघाडी भीमबळाची असावी. कोणी फू ट पाडू ं णेल तर ास यश कदा प न याव, ह करावयाच. ह के ाने काय होईल? ह के ाने मराठी दौलत चार ह पातशा ांस जडभारी होऊन यशवंत होईल. महाराजांनी दूरंदेशीने ववेक क न तहाचा मनसुबा आखला. ांनी बादशाहास प ल हल क , ‘मी आपलाच न सेवक आहे. आप ा सेवेस त रच आहे. माझा मुलगा संभाजी बादशाही फौजत नोकरी करीलच. मा ा ता ांतील सव क े व दौलत आप ा सेवेसी अपण आहे.’ ७ आपण बादशाहाची परवानगी न घेताच आ ा न नघून आल , याब ल ह महाराजांनी न वसरतां खेद के ला! महाराजांची प बादशाहाकडे रवाना झाल . वा वक बादशाह महाराजांवर सतत जळफळत होता. पण आता उपाय काय होता? एक उपाय होता. तः बादशाहानेच द नवर चालून जाऊन शवाजीराजांचा बीमोड करण हा उपाय होता. ाची इ ा ह होती. पण काय कराव, ह तच होत न ती! अफजलखान, शाइ ेखान, सुरत, आ ाचा दरबार अन् मठाईचे पेटारे आठवले क , औरंगजेबाच मन दचक. आपण तः द नवर गेल अन् असलेच काही तरी भयंकर ‘चेटूक’ ाने के ल तर के वंढी फ जती होईल? मुघलशाहीचा दरारा, ह त आ ण अ ू कायमचीच खच होऊन जाईल. तः न जाण हेच तूत मु े गरीच! झाकली मूठ स ा लाखाची! णजे औरंगजेब भेकड कवा नामद होता असा मा याचा अथ न .े तो खरोखरच धाडसी होता. भ ा न ता. तःचे ाण धो ांत घाल ास वा मरणास ह तो डरत न ता. पण आपण तः बादशाह अस ामुळे, मुघलशाहीची अ ू आप ाश च नगडीत आहे, तीही रसातळाला जाईल, णून तो भीत होता. महाराजांच ह प पा न औरंगजेबाला जरा नवलच वाटल. थम ाला वाटल होत क , हा बंडखोर आप ावर चडू न पळाला आहे, ते ा हा पु ा दंगा माजवील. पण हा तर अजून ह न बंदा नौकरच ण वतो आहे. तूत उ मच झाल. बादशाहाने एकदम या तहास मा ता देऊन टाकली. याच आणखी एक कारण णजे इराणचा शाह हदु ानवर ारी करणार अशी वाता आली होती. तसच पेशावर ांतात बंडाचा उठाव झा ामुळे ाला तकडे

धावाधाव करण भाग होत. या सव गो मुळे हा तह चटकन घडू न आला. या तहाच नेमक कलम उपल नाहीत. परंतु पूव चा पुरंदरचा तह व हा तह यांत कांहीच फरक पडलेला दसत नाही. पुरंदरचा तह कायम झाला, अस टल तरी चालेल. तहाबरोबरच महाराजांनी रघुनाथपंत व ंबकपंत यां ा सुटके ची मागणी के ली. औरंगजेबाने ती ताबडतोब मा के ली व उभयता पंत शाही तु ं गांतून सुटले ( द. ३ ए ल १६६७). पुरेपूर साडेसात म हने ( द. २० ऑग १६६६ ते द. ३ ए ल १६६७) दोघांनी औरंगशाही ा यमयातना भोग ा. आ ा करणांत सवात जा हाल याच दोघा मे ा मे ांचे झाले. शरीर पचून नघाल . आ मष आ ण अ ाचार या दो ी गो ना या ा णांनी दाद दली नाही. महाराजांवर नतांत न ा. के वढा नधार! देवा ा सेवेसाठी, जवलगां ा ह ताटातुटी सहन क न शेवटी ाण ह अ प ाची शकवण समथानी दली. तेवढीच आ ण तशीच कडकडीत शकवण महाराज शवाजीराजांनी मरा ांना दली. देह म आहे. तो एक दवश जाणारच. देहाची पवा क ं नका. हाती घेतले ा महा ताची सांगता कर ासाठी देहाचा चुराडा तरी उडू ं ा! आपले त सतीचे. संतस नां ा स ानासाठी, मुलालेकरां ा आनंदासाठी, मायब हण ा सौभा ासाठी, जनां ा सुखासाठी, स मा ा त ेसाठी आ ण देवताभूमी ा मु तेसाठी अन् संर णासाठी खुशाल हसत हसत मरा! चरंजीव ाल! पु तच! महारा ाचा हा आदेश होता आ ण आहे. यातच महारा ाच कडकडीत कमकांड सामावलेल होत आ ण आहे. रा समथ होत. कारण महारा धमा ा न आ ण नै म क कमाचे अ ाय जगणार व जाग वणार असं माणस होत आ ण होतील! रघुनाथपंतांनी आ ण ंबकपंतांनी शवशाहीचे ताचरण असच के ल. सुट ावर उभयता पंत महारा ात आले. आ ा ा राजकारणात या दोघांनी अ तशय मोलाची काम गरी के ली होती. रा ा ा अगदी ज ापासूनचे हे दोघे पाईक. महाराजांचे जवलग. दोघां ाही काम गरीची व यातनांची जाणीव महाराजांना होती. दोघे ह गडावर महाराजांपाशी येऊन पोहोचले. ताटातुटी संप ा. आनंदाला उधाण आल. पु ा जवलगां ा भेटी घड ा. दय दाटून आल . कु ठे ठे वावी, कु ठे जपावी ही दौलत? अमोल जडजवाहीर हे. महाराजांना आनंद झाला तो कलम कसा सांगूं? जवंत सुटतात क नाही याची चता होती. औरंगशाह जबरद ी क न धम करील क काय, याचे भय होते. अथात् ावर औषध होतच महाराजांपाशी! पण ीने परी ा करावयासच जणू फु लादा ा ऐरणीवर हे हरे ठे वले होते. अ धक तेजाळून,

पैलूदार बनून ते घरी आले. सोनोपंत डबीरांचा पु ह सो ाचाच ठरला. अगदी बावनकशी! महाराजांनी दोघांचीही भरघोसपणे सफराजी के ली. महाराजांच जडजवाहीर गेल! गमावल! हाती लागण आता अश होत. णजे? काय झाल? खरोखरच जडजवाहीर णजे हरे, मोती, माणक, मोहोरा गमाव ा. महाराजांनी आ ा न पसार हो ापूव , आप ाजवळील बरेचस जडजवाहीर आ ा न राजगडावर सुर तपणे पोहोच व ासाठी आ ांतील एक बडा सावकार मूलचंद या ाकडे सोप वल होत. रकमा व जडजवाहीर एका ठकाणा न दुस ा ळी पोहोच व ाची अन् आण व ाची काम हे सावकार लोक करीत असत. ाब ल थोडाफार मोबदला घेत. या सावकारां ा पे ा दूर दूर असत. महाराजांनी आपली दौलत मूलचंदा ा ाधीन के ली होती. तः पळ ापूव ही धनदौलत घर रवाना झालेली बरी, हा महाराजांचा हेतू. ा माणे आप ा मु नमां ामाफत मूलचंदाने त जडजवाहीर बंदोब ाने द णत रवाना के ले. पण घोटाळा झालाच. हे मुनीम महारा ा ा मागावर असतांना वाटतच ांना बातमी कळली क , शवाजीराजा कै दतून पसार झाला! झाल. या मु नमां ा रका ा डो ात ग धळ उडाला. हा शवाजी बादशाहा ा मज व पळून गेला; आतां ह धन ा ा घर कस पोहोचत कराव? हा ह गु ाच न े का? - अन् ा अ तशहा ा मु नमांनी आपल डोक चालवून अस ठर वल क , आपण पु ा परत आ ास जाऊन ह धन सा कारा ा ाधीन कराव ह यो ! लगेच ते मुनीम परत फरले व आ ास आले. कांही माणस बघा, अगदी ज जात बावळट! मु नमांनी त धन सा कार मूलचंदा ा ाधीन के ले. मूलचंदापुढे च पडला. आता या जडजवा हरांच काय कराव? बादशाहाला समजल, तर तो आप ा घरावर नखारे ठे वील. मग मुका ाने बादशाहा ा ाधीन कराव ह बर! लगेच मूलचंदाने त धन नवाब फदाईखानाकडे नेऊन दल. नवाबाने त बादशाहा ापुढे नेऊन ठे वल. अमोल हरेमोती! बादशाहाचे वष मन अ धकच वष झाले. हाय! तो शवा णजे मोलाचा माझा बळी गेला पळून, अन् आता हे नज व हरेमोती घेऊन काय क ं , असे बादशाहाला वाटल. ाने ते जडजवाहीर इ कारखाना ा ाधीन कर ाचा कू म नवाबास दला. इ कारखान हा बादशाहाचा खानेसामा होता. महारा धमाचे कडकडीत ताचरण…

बादशाहास ा ा अ धका ांनी वचारले क , शवाजी ा ज के ले ा व सापडले ा माल मा लयतीचा काय नकाल करावयाचा? यावर बादशाह औरंगजेबाने महाराजांची सव धनदौलत काझी ा माफत वकू न टाकू न, येणा ा रकमेची फ करांना खैरत कर ाचा कू म सोडला. ८ जडजवाहीर व ह ी-घोडे-उं ट सरकारांतच ख़रेदी कर ांत आले. बाक चा माल बाजारांत वक ांत आला. आ ांतील फक र मंडळी मा शवाजीमहाराजांवर नहायत खूष झाली असतील. कारण महाराज आ ांत होते ते ा ांना भरपूर मठाई मळाली आ ण पळून गे ावर ह अस दान मळाल!

आधार : ( १ ) House-Shivaji, 130. ( २ ) Sto-Do-Mogor, II/52. ( ३ ) House-Shivaji, 167. ( ४ ) HouseShivaji, 175-76. ( ५ ) House-Shivaji, 175. शचवृस.ं खं. ३।पृ. ८९ ( ६ ) शचवृसं. खं. ३।पृ. ८९; जेधे शका; बाद. १। १८; सभासदब. पृ. ५५. ( ७ ) पसासंले. ११५८. ( ८ ) House-Shivaji, 174. शवाय पाहा : Shivaji’s visit to Aurangzic.

नेतोजी पालकर

औरंगजेबा ा कु मा माणे नेतोजीला मझा राजांनी फतहाबाद येथे गरफदार करवून आणल आ ण ाला ांनी दलेरखाना ा ाधीन के ल. ाच वेळी नेतोजीचा चुलता क डाजी पालकर यालाही कै द कर ात आल. दलेरखानाने या दोघांनाही द ीस रवाना के ल. ही अशी अक ात झालेली अ ा अटक पा न नेतोजीला काय वाटल? तो काय णाला? ाला द ीला कशा प तीने ने ात आल? ा ा बरोबर कोण कोण होत? नेतोजीला कै द झालेली ऐकू न महाराजांना काय वाटल? - कांही ह सांगतां येत नाही? इ तहासालाच माहीत नाही. काय कराव? नेतोजी ा आयु ातील या घटना इत ा व च आहेत क , ऐकणारांच अन् पाहणारांच मन ग धळूनच जाव. महाराजांचा हा उजवा हात एकदम, एका ु क कारणाव न, थेट बादशाह आ दलशाहा ा फौजत जाऊन सामील ावा? लगेच ाने म गलांना ह सामील ाव? के वढ आ य! नेतोज च ान रा ात काय सामा होत? अफजलखाना ा कठीण संग महाराजांनी नरवा नरव के ली, ते ा नेतोजीवर सव ी रा र णाची जबाबदारी टाकली होती. ा मो हमत, प ाळगड ा मो हमत, शाई ेखान, कारतलबखान, खवासखान वगैरे श ूंवर ा मो हमत आ ण अगदी वजापुरावर ा मो हमेपयत नेतोजीने के वढा ा चंड काम ग ा के ा! नेतोजी णजे रा ा ा महा ारावरचा बलशाही अन वैभवशाली ऐरावत होता. पण हा पाहा काय व च कार घडला तो! नेतोजी रा सोडू न गे ावर महाराजांना ाब ल आ ण ाला ह महाराजांब ल व रा ाब ल काय वाटत होत ह कळायला

कांहीही माग नाही. नेतोज च राह ाच मूळ गाव कोणत होत ह माहीत नाही. पण पुढे पुढे तो ब धा का ीतांदळी येथे राहत असावा. का ी तांदळी पु ा ा साधारणपणे ईशा ेला ीग ा ा मुलखांत आहे. तेथे पालकरांचा वाडा व घराणही आहे. नेतोजीला तीन बायका हो ा! १ मुल एकू ण कती होती हे न सांगण कठीण आहे. पण कमीत कमी दोन मुलगे होते, ह न तच!१ अ ंत कडक बंदोब ांत नेतोजीची रवानगी द ीस कर ात आली. या वेळ औरंगजेब आ ा न द ीस आलेला होता. २ लौकरच नेतोजी द त दाखल झाला. (साधारणपणे- डसबर अखेर १६६६). औरंगजेबाला याची खबर दे ांत आली. मोठ समाधान वाटल बादशाहाला. पळून गेले ा शवाजीराजांवरचा संताप अन् सूड तो आता नेतोजीवर उगवून घेणार होता! नेतोजीचा गु ा तरी कोणता? गु ा कांही ह न ता! नेतोजीला मरणाची श ा भोगावी लागणार होती, औरंगजेबा ा के वळ मान सक समाधानाक रता! आपली सेवाचाकरी करणा ा एका नरपराध शूर सेनापतीला कै द क न ठार मार ाची हौस बाळगणारा औरंगजेब कसा असेल, ाच रा कस चालत असेल आ ण ाची जा तरी कशी जगत असेल? शवाजीराजाला ठार मार ाची अपुरी रा हलेली इ ा आता नेतोजी ा बाबत त कशी कशी पुरी क न ावयाची याचा सुलतानी तपशील औरंगजेब मनाश ठरवीत होता. ाने थम मीर आतीश नवाब फदाईखान यास कू म फमावला क , नेतूला आप ा कबजात घेऊन अ ंत कडक पहा ात ठे वा, हशमांची एक तुकडी ा ा ‘खास’ बंदोब ासाठी ठे वा! १ फदाईखानाने कू म झेलला. लगेच फदाईखानाने नेतोजीचा कबजा घेतला. नेतोजीचा सारा बाब आ ण दरारा संपला होता. तुंगभ ेपासून तापीपयत वा ा ा वेगाने ैर भरारणारा तो नेतोजी, पंख कापले ा पांखरा माणे हतबल होऊन फदाईखानापुढे उभा होता. सुलतानां ा सेवेचा मोबदला आता ाला मळणार होता. कसा ओळखायचा याला सरदार णून? सेनाप त णून? जणू काही नेतोजीने खून पाडले होते! चो ा, दरवडेखोरी, वाटमारी, बला ार के ले होते! बांधून आवळून कै द के लेला नेतोजी फदाईखानापुढे उभा होता. फदाईखानाने बादशाहा ा कमाची न ु र अंमलबजावणी ताबडतोब सु के ली. ाने आप ा हशमांना लगेच कू म फमावला क , याला कडेकोट बंदोब ाने तु ं गांत ठे वा!

नेतोजीला ध ाच बसला. कांही ह गु ा नसताना श ा? वचारपूस, ाय नवाडा नाही, कांही ह नाही, तरी श ा? होय श ेला ारंभ! श ा पुढचे आहे. मरणाची! आधी भोगाय ा यमयातना अन् मग भोगायच मरण. पण का? शूःऽ कारण वचा ं नका! नेतोजीची रवानगी झाली. नेतोजीवर बंदोब ठे व ाच काम कोणाकडे होत ह इ तहासाला माहीत नाही. पण ब धा कोतवालाकडे, ३ णजेच स ी फु लादखानाकडेच असाव! कारण फु लादखान हा फदाईखाना ा नसबतीचा अंमलदार होता. गु गे ारांना ा ाच ता ात देत असत. आता नेतोजी ा वेदना तु ं गाबाहेर कोणाला ह ऐकूं येण श न त. बं दखा ाचे चरे आ ण पहा ाचे हशम यांची सोबत फ . ांना दय नांवाचा अवयवच न ता! आता यांतून सुटका के ा? सुटके चा माग फ एकच, मृ ू! एकदम नाही. सावकाश! हो! आणखी ह एक माग आहे! धमातर! आहे कबूल? नेतोजीचे तु ं गांत कती हाल चालू होते, हे सांगण कठीण आहे. पण अतोनात हाल होत असले पा हजेत, यांत शंका नाही.३ धमातर कर ास तयार असशील तरच सुटका होईल, असा कठोर इशारा आ ण स ा कोण दला ह इ तहासाला मा माहीत नाही. धम सोडायचा? नेतोजी ा पुढे भयंकर न ु र उभा होता. ा ा मनांत के वढे चंड तुफान उसळल असेल, हे तकानेच जाणलेल बर. शारी रक आ ण मान सक यातनांत तो दुदवाने सापडला होता. याच वेळी क डाजी पालकर ह तु ं गातच होता. पण वेगवेग ा ळी असावेत. क डाजीचे फारसे हाल होत नसावेत अस ह दसत. क डाजीला नेतोजी माणे फार मह न त ह. भंगलेले देऊळ…

द ीतील भयंकर कै दत नेतोजी ण आ ण न मष मोजूं लागला. अखेरचा प रणाम मरणच! नेतोजी ा पुढे भीषण सवाल उभा होता. हाल हाल होऊन के ा तरी मरायच क , धमातर क न एकदम सुटायच? धमातर के ल तर सुटका होईल. घर जायला मळे ल. पण धम जाईल ना? कलंक लागेल! अन् मग कसल त जण! आज ज ज आपल वाटत आहे त उ ा एकदम दुरावणार. देव, देवळ, सखे, सोयरे, घरचे, दारचे, सगळे च आप ाला ‘परका’ समजणार. ह झेपत नसेल तर मरण! पचून पचून मरण! कै दतील ेक ण वषासारखा वाटत असतो. ेक तास युगासारखा जड वाटत असतो. आपण के वढ भयंकर पाप के ले. रा सोडू न श ू ा फौजत सामील झालो. ह सार ाची फळ आज भोगत आह त. रा ाचे सरसेनाप त होतो. प ाळगड ा ारी ा वेळ आपण चूक के ली नसती, जर वेळेवर हजर झाल असत , तर महाराजांनी आप ाला बडतफ के ल नसत. आप ाला नसती अवदसा आठवली. आपण ग नमां ा ल रांत सरदारी धरली. कु णीकडे आपल रा आ ण कु णीकडे ही जुलमी म गलाई! कु णीकडे रामरा

आ ण कु णीकडे ही रावणशाही! पण आता ‘राम’ आठवतोय, अखेरची घटका आ ावर. रामाचच नांव ा! पु ा रामाच नांव नाही घेता येणार! मरण क धमातर? धमातर? महाराजांना समजल तर काय णतील? जग काय णेल? पण आता कशाला ाची आठवण? फार उशीर झाला आता. नेतोजी ा मनांत अगदी असेच वचार, अशाच मान सक यातना आ ण प ा ाप उसळला नसेल का? अगदी सहज ाभा वक गो होती ही. कोणा ह माणसाला अशा त त असच वाटल असत. नेतोजीने तु ं गवासांतील प हला दवस रेटला. दुसरा ह दवस जकला. तसरा ह दवस अ तशय क ाने ढकलला. चौथा दवस उजाडला. प हले तीन दवस तो थोडा थोडा मरत होता! आ ण रोज झजत झजत शेवटपयत मरायच होत! याला ‘जगण’ णणेच कठीण होते. जीव घे ाची ही आलम गरी प त होती. फु लादखाना ा भयंकर हालांत रघुनाथपंतांची व ंबकपंतांची काय गत झाली असेल? नेतोजीसारखा य देहाचा यो ा अव ा तीन दवसांतच अखेर वाकला! चौ ाच दवश नेतोजीने गुडघे टेकले! णजे कती भयंकर हाल के ले असतील ाचे! नेतोजीने फदाईखानास सां गतल क , मी मुसलमान हो ास तयार आहे! फदाईखानाने ही आनंदाची खबर औरंगजेबास दली. ाला तर मग के वढा आनंद झाला णून सांगाव? खूप! पु ा ीसारखा आनंद झाला ाला. ाने लगेच नेतोजीला मोकळे कर ाचा कू म सोडला. धमातराची ही जादू! नेतोजी तु ं गांतून सुटला. आता लौकरच नेतोजीचे धमातर, नामांतर, वेषांतर आ ण लांतर ह होणार होते. नेतोजीने धमातर कर ाचे कबूल के ल. परंतु ते ाने तः ा इ ेने तर कबूल के लेल न तच, पण ांत ाचा एक ‘मराठी’ डाव होता. धमातर करायच आ ण मग संधी साधून घरी पळून जायच! परंतु औरंगजेब ह कांही भोळा रा हला न ता. ाने नेतोजीवर स नजरेची ग ठे वली. नेतोजीला पळून जा ाची अ जबात संधी मळाली नाही. नेतोजी ा धमातराची तारीख ठरली ( द. २७ माच १६६७). नव नांव ठरल. औरंगजेबाने पुढचे बेत ह ठरवून टाकले. लौकरच नेतोजीचा भा दन उगवला. औरंगजेबा ा या न ा सुपु ाच नांव ठे व ात आले ‘मुह द कु लीखान’! ने-तो-जी ह नांव वतळून गेल. काही दवसांपूव लोखंडा ा बे ांत अडकलेला आ ण मृ ू ा ओठावर हताश होऊन प डलेला

नेतोजी अहं, मुह द कु लीखान औरंगजेबाचा सालंकृत सरदार झाला. लौकरच नेतोजीची सुंता कर ांत आली. ४ नेतोजी खरोखर भा वान्! बाहशाहाने ाला एकू ण पांच हजारी मनसब बहाल के ली. ांत तीन हजारी ‘जात’ व दोन हजारी ‘ ार’ मनसब होती. बादशाहाने ाला फार मौ वान् चीजव ू अहेरादाखल दली. बादशाह नेतूवर नहायत खूष झाला. तो आजपयत नेतोजीला ‘नेत’ू णत असे. तो जसा ‘ शवा’ तसाच हा ‘नेतू’.४ पण आता मा नेतू ह तु ता दश वणारे नांव गेल. आता तो ाला मुह द कु लीखान याच माना ा नांवाने संबोधूं लागला. ह सव झाल. पण नेतोजी ा संसाराची वाट काय? घरदार, बायकामुल हव च ना! पण पूव च बायकामुल तर महारा ातच रा हली. आता? पण असा औरंगजेबापुढे न ता. ाने ताबडतोब द णतील आप ा अंमलदारांना कू म पाठवून कळ वल क , नेतोजी ा बायकामुलांना ह (पकडू न) द ीला पाठवून ा! ा माणे थम नेतोजी ा मुलांना घेऊन जान नसारखान द ीला आला. ा मुलांना ह बादशाहाने मुसलमानी धमाची दी ा दली! ा ा मागोमाग नेतोजी ा दोन बायकांना ह द ीला आण ांत आल. ाची तसरी बायको मा द ीला गेली नाही. ती इकडेच रा हली.१ याव न बायकांवर मा स ी न करता, ांना ां ा इ े माणे वाग वल अस दसत. या दोन बायका द त आ ा. ांची व नेतोजीची भेट थम होऊं न देता, बादशाहाने कू म फमावला क , ा बायकांना ह मुसलमानी धमाची दी ा ा! कु मा माणे अंमलबजावणीस माणस आली, ते ा ा बायकांनी धमातर कर ाचे साफ नाकारल! औरंगजेबाला ह समजल. ाने ां ावर धमातरासाठी जुलूम-जबरद ी अ जबात के ली नाही. ाने नेतोजीलाच असा नरोप पाठ वला क , तु ा या पूव ा बायकांच मन वळव व ांना इ ामचा ीकार कर ास सांग. जर ांनी इ ामचा ीकार के ला तर उ मच; पण जर न के ला तर तू दुस ा एखा ा मुसलमान ीश शादी कर.१ नेतोजीने आप ा यांची भेट घेतली. या भेटी ा वेळी ा दोघ ना आप ा नव ाचा हा नवा अवतार दसला. पण ांना काय वाटल, काय काय बोलण झाल, कती वेळ बोलण झाल, इ ा द कांही ह मा हती इ तहासाला नाही. पण नेतोजी ां ाश बोलला आ ण ा दोघीही या मग मुसलमान हो ास तयार झा ा.१ ांना ा माणे लौकरच दी ा दे ात आली. कुं कूं गेल! मंगळसू गेल!

नंतर बादशाहाने नेतोजीस कू म के ला क , इ ाम ा नयमा माणे व प ती माणे ा यांशी तूं ल कर! नेतोजीचे चय संपल व ाने आप ा या दो ी ‘नवीन’ बायकांशी ल के ल!१ या शुभ संगी बादशाहाने ांना पाच हजार पये कमती ा दागदा ग ांचा अहेर के ला.१ ( द. ६ मे १६६७ ा पूव नुकतच). नेतोजीची एक बायको मा महारा ातच धम सांभाळून रा हली. बाक च ाच कु टुंब बाटल. नेतोजीला मुलगे कती होते, ह न सांगता येत नाही. क डाजी पालकर अ ाप पाक ावयाचा रा हला होता. नेतोजीने ालाही मुसलमान हो ाचा उपदेश के ला. ा माणे तो ह मुसलमान झाला. बादशाहाने ाला दोन हजार पयां ा रोख रकमेचा अहेर के ला व एक हजारी मनसब बहाल के ली.६ ाच नव नांव माहीत नाही. नेतोजीची ही कहाणी वाचून मन आ याने मु च होऊन जात. रा ाचा, भवानीचा आ ण महाराजांचा हा भ एकदम कु णीकड ा कु णीकडे भरकावला गेला पाहा! सहकु टुंब, सहप रवार! नेतोजीच मनोगत समज ास काही माग नाही. तक करावयास फ फाटके तुटके चार दोन पुरावे इ तहासाला सापडले आहेत. ाव न इतके मा अगदी न त णता येत क , नेतोजीने ह धमातर के ल, त द ीतून पसार हो ा ा हेतूनेच के ल. एकदा ाने तसा य के ला ह. पण ा ावर औरंगजेबाची इतक कडक ग होती क , पळून जात असताना तो पु ा पकडला गेला! पण अशा पळून जा ाने सव कसे सुटले असते? आप ा बायकामुलांची कोणती व ा ाने के ली होती! कांही ह सांगतां येत नाही. संशोधनास चंड वाव आहे! मुसलमान होऊन ह नेतोजीला ैर संचाराचे ातं न त. मुसलमान हो ांतील नेतोजीचा अंदाज चुकला. रघुनाथपंत व ंबकपंत या दोघांवर ह, औरंगजेबाने आप ा नेहमी ा प ती माणे, धमातरासाठी जुलूम-जबरद ी के ली नसेलच अस कांही णतां येणार नाही. ब धा के लीच असेल. पण समजा के ली नसली तरी एवढ न होत क , जर ते मुसलमान झाले असते, तर ांना नेतोजी माणेच थाटमाट, अहेर, मनसब इ ा द ा झाले असते. परंतु ा दोघांतही शवशाहीचा पीळ पुरेपूर उतरलेला होता. सुमारे साडेसात म हने दोघांनी हाल सोसले. अखेर ां ा इ ाश ीला यश आल. नेतोजी मा प ावला, सवच बाबत त प ावला. या वेळी (इ. १६६७) आ ण सततच, खैबर खडी ा आ ण काबूल-कं दाहार ा मुलखांत अफगाणी टोळीवा ांचा धगाणा चालू होता. मुघलांच व अफगाणांचे हाडवैर होत. मुघल

स ा उखडू न काढ ासाठी हे टोळीवाले सतत दंगे करीत. हा कार थेट बाबरापासून आजपयत चालूच होता. या दंगेखोर पठाणांना वठणीवर आण ाचा य प ान् प ा चालूच होता. तेथे लढ ाक रता राजपूत जवान हवे तेवढ औरंगजेबा ा पदर होते! मरत असत ते! काबूल-कं दाहारचा देश णजे कायमची यु भूमी होती. औरंगजेबा ा डो ांत पूव अशी क ना होती क , शवाजीराजांना काबूल ा मो हमेवर राम सहाबरोबर रवाना कराव. ा वेळी महाराज आ ात होते. पण औरंगजेबाचा डाव कला. अखेर शवा पळून गेला. नको ा दुःखद आठवणी! पण नेतोजीला मा काबूलवर पाठवावयाचच असे औरंगजेबाने न त के ले. शवाजी ा बाबतीतील सव हौस नेतोजी ा बाबतीत फे डू न ावयाच ाने ठर वल होतच. फ आता नेतोजी बाट ामुळे ाला ठार मार ाचा बेत ५ मा ा ा डो ांतून नघून गेला होता. पण पठाणांश जीव तोडू न लढतां लढतां जर नेतोजी मरण पावला तर औरंगजेबाला दुःख ह वाटणार न त. ाने ठर वल क , महाबतखाना ा नसबतीस नेतोजीस नामजाद करायच व दोघांनाही काबूलवर रवाना करावयाच. ा माणे ाने कू म सोडले. काबूल-कं दाहार-खैबर खड! नेतोजीला ह नावसु ा अनोळखी होत ! काबूल? ह कु ठ आहे? लांब, लांब, तकडे हदु ान ा शवेवर! खूप दूर दूर. मराठी मुलखापासून तर पार दूर. आता तथे जायच. बादशाहाक रता लढायच. रा सोडू न सून-रागावून बादशाही नोकरीची हाव सुटली! ा, बादशाहा ा सेवेची हौस पुरती पुरवून ा! नेतोजी तःवरच असा चडला असेल नाही? प ा ापाने तर तो थत झाला होता यांत संशयच नाही. ाची फार इ ा होती क , पळून घर जाव. घर णजे महारा ात. पु ा महाराजां ा पायाश जाव. महाराज आपले आहेत. ते न जवळ करतील. मुसलमान झाल असल , तरी ह ते जवळ करतील. मुसलमानी धमाचा ेष महाराजां ा जवळ अ जबात नाही, पण आता कस जमायच? सतत आप ाभवती बादशाहा ा हशमांचा पहारा आहे. नजरकै द. मुसलमान झा ावर तरी बादशाहाला व ास वाटेल आ ण तो मोकळा सोडील; कब ना द णेतील मो हमवरच आपली रवानगी करील, अस वाटल होत; पण त ह फसल. ह कु ठल काबूल अन् कं दाहार! नेतोजीला असाच प ा ाप होत असेल नाही? तक कर ापुरताच आधार आहे. अखेर महाबतखानाचा डेरा नघाला. बादशाहाचा कू म घेऊन आ ण नरोप घेऊन खान नघाला. नेतोजी ऊफ मुह द कु लीखान यास ाने बरोबर घेतल. मुकाटपणे नेतोजी ा ाबरोबर चालू लागला. फौज द ीतून बाहेर पडली. चालूं लागली. कु णीकडे? लाहोर ा दशेन.े काबूल ा रोखाने (जून १६६७).

नेतोजीच बायकामुल या वेळी नेतोजी ाबरोबर काबूलवर गेली क , द त रा हल , ह इ तहासाला माहीत नाही. ब धा द तच रा हल असाव त. मजल दर मजल खानाची फौज, नेतोजीची फौज आ ण नेतोजी पुढे सरकत होते. अनोळखी मुलूख होता. नेतोजी ा डो ांत काही वल ण वादळ उसळत असाव. एका मागोमाग एक एक न ा ओलांड ा जात हो ा. सतलज ओलांडली, रावी ओलांडली आ ण नेतोजी पळाला!५ हाच तो ाचा पळून जा ाचा य . लाहोर ा जवळ गे ावर ाने ही संधी साधली. परंतु? कु ठे पळणार? कती पळणार? महाबतखाना ा ल ात ही गो लगेच आली. ाने पाठलाग क न नेतोजीला पु ा पकडू न लाहोरला आणल.५ संपले ातं ! बैल पु ा घा ाला जुंपला जावा, तसा पु ा तो मो हमे ा गा ाला जुंपला गेला. मुका ाने फौजेबरोबर नेतोजीला जाव लागल. चनाब ओलांडली. झेलम ओलांडली. सधू ओलांडली. हदुकुशाच चंड शखर समोर दसूं लागली. कु ठे महारा अन् कु ठे हा मुलूख! भाषा वेगळी, लोक वेगळे , सवच वेगळ. नेतोजीची इ ा नसली तरीही समोर ा चंड पहाडांतील छु ा पठाणांशी ाणपणाने लढण ाला भाग होत. कती दवस? त सांगण कठीण. कदा चत् चार तास, कदा चत् दहा दवस, कदा चत् दहा वीस वषदखील! त आता सव ी अवलंबून होत मृ ू ा कवा औरंगजेबा ा इ ेवर!

आधार : ( १ ) House-Shivaji, 177-78. ( २ ) औरंगनामा १, पृ. ६८. ( ३ ) Shivaji-Times, 155. ( ४ ) शचसा. ३।७८, ९४, ९५; मंडळ चतुथसंमेलनवृ पृ. १७६; मआसीर-इ-आलम गरी; Sto-Do-Mogor 2/139; आलमगीरनामा; HouseShivaji, 177-78. ( ५ ) Sto-Do-Mogor, 21-201.

महाराज

महाराजांनी रघुनाथपंत आ ण ंबकपंत यांची सुटका करवून घे ासाठी व रा ा ा कारभाराची घडी उ म बस व ासाठी औरंगजेबाशी तह के ला. संभाजीराजां ाक रता, पूव ठरलेली मनसब ह महाराजांनी मु ाम मागून घेतली. यात ांचा हेतू असा होता क फौजे ा व ेसाठी औरंगाबाद ांतात कवा व ाड ांतात जहागीर मळे ल, तचा उपयोग रा व ारा ा भावी उ ोगात पायरीसारखा ावा. या तहासाठी महाराजांनी थम बाळाजी आवजी चटणीसांना औरंगाबादेस शाहजादा मुअ मकडे पाठ वले. मुअ मचा नायब णून महाराजा जसवंत सह हा औरंगाबादेस आला होता. जोडी उ म होती! या वेळ (इ. १६६७-६८) दलेरखान हा नागपूर, चांदा, देवगड वगैरे ग डवना ा भागांतील ग ड राजांना सतावीत, तकडेच तळ ठोकू न बसला होता. मुअ म ा हाताखाली दलेर व जसवंत यांनी काम कराव असा बादशाहाचा कू म होता. महाराजांनी द ीस बादशाहाकडे ह तहा ा मंजुरीसाठी आपला वक ल रवाना के ला होता. तहास मा ता देताना बादशाहाने वजीर जाफरखानास कू म के ला क , शवा ा व कलास बोलावून घेऊन ाला सांगा क शवा ा मागील गु ांची शवाला आ माफ दली आहे. तसेच ाचा पु जो संभा, ालाही आ मनसब मंजूर के ली आहे. वजापूरकर आ दलखाना ा मुलखांत ा ा कर ास व आ दलखानाचा हवा तेवढा मुलूख खुशाल जकू न घे ास शवाला आ ी पूण मुभा देत आह त. मा शवाने आ ण संभाने आपली न ा ढळूं देता कामा नये. आमचे शाहजादे (मुअ म) यां ा कु मा माणे दोघांनी ह वागाव. तसेच

शवाजी ा व कलास ह शवाकडे जा ास आमची परवानगी आहे. पण व कलाने दोन म ह ांचे आं त पु ा जूरदाखल झाले पा हजे. १ संभाजीराजां ा जहा गरीबाबतचा ह ुल व कला ा हात व जराने दला. झाल! महाराज बादशाहाचे पूव माणे न न ावंत सेवक झाले! अगदी खर बोलायच णजे औरंगजेब महाराजांच अंतरंग अगदी अचूक ओळखून होता. पण आता ाला ह तूत द णत या भयंकर माणसाश भांडण नको होत. महाराजांना ह ता हवी होती. णून दोघांनी ह तहाला एकदम मा ता देऊन टाकली होती. तह झाला. २ ( द. ३ ए ल १६६७). महाराज आता रा ा ा कारभाराची पुनरचना कर ा ा उ ोगास लागले. ज मन चे धारे, तवारी, मोजणी, तगाई, वसुली इ ादी बाबत त काय करावयाच? ात कांही बदल करावयाचे काय? शेतक ासं जा त जा सुखाची व रा ा ा ह हताची प त कोणती, वगैरे गो चा वचार करावयाचा होता. पण हे इतके से अवघड ह न ते. सुलतान फरोजशाह बहमनी, महंमद गावान, म लक अंबर, राजा तोडरमल व दादाजी क डदेव या अ ंत नामवंत मंडळीनी आपआप ा काळांत रा व ेचे व धारावसुलीबाबतचे काय काय नयम व सुधारणा अमलांत आण ा हो ा ह ह महाराजांनी पडताळून पाह ास आरंभ के ला. ांना मदत करावयास हाताखाली ांचे कारभारी ह तसेच शार होते. अनाजी द ो भुणीकर हे ांत मु होते.२ अनाजीपंतांनी अ त वचारपूवक मुलखा ा बटाईचा तपशील ठर वला. बटाई करण सोप न त. हा एक मोठा ां तकारक उप म महाराजांनी हात घेतला होता. मोठ धाडसच होत त. ज मनी ा धारावसुलीबाबत महाराजांनी अस ठर वल क , ाब ल ‘खासा देशमुख व देशकु लकण व मोकदम व मो सर चार रयता अशा मळून एक वचाराने गावचा गाव, ासी र म अमक , ाची जमीन अमक , ासी अ ल दुयम, सयम अम ा, ऐसी जाती नवडू न, ास पकाचा आजमास क न, क के ाने काय पके ल, ते चौकस क न, ती र म ा शेता ा शर बसवून, सम पा न आकार करण. ऐसे क , एक ठकाण, म लकं बरी रकम अमक झाली, ामधे खरीप एक पीक अमक , रबी दुपीक अमक , ऐसी जात नवडू न ामधे अमके बघे, अमका ग ा, ऐसा पकाचा आकार क न ठकाणचे ठकाणांत पांच सात कु ळ असल तर असोत, ा शेतावर कू म गावखंडणी सारा आकार करण.’ ३

णजे कोणावर ह अ ाय हो ाची श ता उरली नाही. यामुळे रा ाच ह नुकसान टळल. शेतकरी खूष झाले. कोण ा भूम त काय पकूं शके ल? क के ास जा त जा कती पकूं शके ल आ ण ज मनीची त कोणती आहे याचा नणय करणार तरी कोण? सरकारी अ धकारी क शेतमालक? आ ण दोघांनीही संगनमत क न लाचबाजी क न सरकार ा उ ास दगा दला तर? अहो त पाप आहे! पाप अन् पु मानणारांना लागत. ाथ लाचबाज भाम ांना ाच काय? णूनच महाराजांनी ठर वल क , धा ाची र म आ ण ज मनीची त ठरवावी सातजणांनी मळून. देशमुख, देशपांडा, गावचा पाटील आ ण चार भारद गावक ांनी एक वचाराने ह ठरवाव. कती यो ! उ म! इथे मरा ां ा इ ती ा रा ांत मनगटशाही नाही; ववेक मतांना मान आहे ह स झाल. शेतकरी मंडळी, गावकरी मंडळी महाराजांवर परस झाली. जा त जा धा पकवा आ ण रा ीमंत करा; तःच घर समृ करा; पोरंसोरं, गाईवासरं, घोडी शगरं खाऊन पऊन टंच असूं ा, हा महाराजांचा आ व होता. आठवत का? महाराज जे ा लहान होते, आठ वषाचे, ते ाची गो ? दादाजीपंत पु ात बसून जजाऊसाहेबां ा कु मा माणे दौलतीचा कारभार पाहत होते. पंतांना हौस मोठी होती क , पुणे ांताच भकारपण घालवून पुणे ांत धनधा ाने तुडुबं करावा. दौलतवंत करावा. शवबाराजांना रा ाच पडताहेत. ी इ ा करील तर त ह घडेल. पण हात असलेली भुई मो ाने ंगारावी. णून पंतांनी काय के ल? जजाऊसाहेबां ा आ े माणे आ ण योजने माणे नांगर घेतला. सो ाचा मौ वान् फाळ तयार क न ा नांगराला बशीवला. थाट के ला. आ ण का ाकु ाखाली ओस पडलेली भूमी सो ा ा नांगराने नांग न काढली. आठवतं ना? भूमीची कमत आ ण शेतक ांची ह त पंतांनी फु लवली. शेतक ांनी जा त जा धा पकवाव आ ण रा ाचे पोट टंच भगव अशी इ ा असेल, तर भूमी ा आ ण शेतक ां ा दयाचा ठाव ा, अस पंत दादाजी कै लासवासी यांणी महाराज राज ीसाहेबांना लहानपण च शक वल होते. महाराज आता ग बु ीने अ धक मनन क न, चतन क न, शेताभातांचा असा वचार करीत होते. म गलां ा ा ा- शका ांमुळे रयत अगदी मुरगाळून गेली होती. पैसाअडका लुटला गेला होता. एक एक पैसा णजे गाडी ा चाकाएवढा वाटूं लागला होता सवाना. सरकारी कर भरायला ह लोकांना पैसा मळे नासा झाला होता. महाराजांनी ही ीत जाणली आ ण कू म काढला क , दवाणसारा पैशांत ‘न रकमी’ भरण ांना श नसेल, ांनी सा ादाखल

‘गला’

ावा. ांचा सारा ‘ऐन जनसी’ वसूल के ला जाईल. णजे धा ांत, कवा शेतात ज कोणते पीक नघत असेल ा पका ा पाने वसूल के ला जाईल. धा पाने दवाणसारा घे ाच महाराजांनी ठर व ामुळे शेतक ाला आनंद झाला. वसूल झालेल धा गावांतच कवा महाला नहाय ठा ात, सरकारी अंबारे क न ठे व ाची व ा महाराजांनी के ली. दु ाळ कवा कडू काळ आला तर रयतेचे हाल होऊं नये, हाही यात हेतू होता. पूव ा बहामनी सुलतानांनी ह अशी सरकारी सा ांची व ा के ली होतीच. ह झाल शेतीच. यांत कांही फारस अवघड न त. धोका ह न ता. पण धो ाच कलम दुसरच होत. कोणत? रा ांत वतनदार, मरासदार या मंडळ च ान काय असाव? सवात बकट इथे होता! महाराजां ा ांतदश , मूलगामी, जा हतैषी, रा हतैषी, नभ ड वचारसरणीची परी ा इथेच होती. ही वंशपरंपरेची वतनदारी प त णजे, टली तर समाजाला व रा सं ेला एक भयंकर शाप होता. ह वतन यादवकालांत न ती. सुलतानी काळांत त नमाण झाल . या वतनदारीचा फायदा महारा ाला कांही ह झाला नाही. उलट भांडकु दळपणाची क ड मा महारा ाला वतनांमुळे लागली. गाव ा जाग ा-येसकरापासून त सरदेशमुखापयत रा स त वंशपरंपरेची वतनदारी उ झाली. धा मक े ांत ह जोशी, गुरव, पुजारी, कु लोपा ाय, े ोपा ाय यां ांत वतन नमाण झाल . यांतील कांही वतन न प वी होत . पण ब सं वतन मा ाथ आ ण भांडणांची कोठार होत . वशेषतः रा कारभारांतील पाटील, कु लकण , देशमुख, देशपांड,े सरदेशमुख, सरदेशपांड,े सरनाईक, सबनीस, मुजुमदार इ ादी ‘जागा’ णजे रा ांतील धो ाच ळ होत . ह वतन वंशपरंपरेच अस ामुळे क ेकदा चार-सहा वष वयाचे वा ा नही लहान वयाचे गृह अ धकारावर येत! मग मुता लक नेमून ा ा ह कामकाज पा हल जाई. तसच क ेकदा वतनदारा ा वंशांतील र कामकाजास नालायक असल तरी ह आप ा वतना ा अडणीवर वराजमान होत असत. कारण तो ांचा ज स ह च असे. नालायकां ा हाती ‘खाती’ असली णजे कारभार कती अ तम चालतो णून सांगाव? आनंदच सगळा! वतन लुबाड ाक रता भाऊबंदांत मारामा ा, खून, जाळपोळी इत ा भयंकर पा ा चालत क , जणू दोन श ुरा ांच यु च. मावळांतील देशमुखांनी तर वतनां ा भांडणांत पशूंना न दै ांना ह लाज वाटावी इतक भयानक कृ सतत प ान् प ा चालू

ठे वल होत . रा व ा नांवाला ह श क उरत नसे. के वळ मनगटशाही चाले. ात गरीब जा मा अ र ः भरडू न नघे. क स ेला न जुमान ाची या वतनदारांची वृ ी असे. आप ा वतनांत जेची ते हवी तशी पळवणूक करीत. तःलाच तं राजे समज ापयत ांची उडी जाई. ाथाक रता पर ा श ूला सामील होऊन रा ोह कर ापयत ांची सहज मजल जाई. सुलतानजी जगदाळे , खंडोजी खोपडे, ग दाजी पासलकर, के दारजी खोपडे, बाबाजी राम होनप, कृ ाजी काळभोर हे लोक श ूला सामील झाले. कां? वतनाचा ाथ, अनुशासन गु ा न ैर वाग ाची चटक आ ण वतना ा भांडवलाचा चढलेला माज ह च ाच कारण. जी वृ ी वतनदारांची, तीच इनामदारांची, जहागीरदारांची आ ण मो ा मो ा जमीनदारांची ह. हे लोक णजे गरीब शेतकरी-गावक ांचे काळ. हे लोक णजे ग रबां ा घामा- मावर तःचे वाडे डे बांधून चैन करणारे अन् पु ा ां ावरच अ ाय-अ ाचार करणारे पुंड. यांचे बळ पैशांत. पैशा ा जोरावर जादा पैसा मळ व ासाठी, हे लोक काय करीत अन् काय नाही ह लहानपणापासून महाराजांनी पा हलेल होत. या लोकां ा तडा ांतून शेतकरी जेला सोड व ाचा नधार महाराजांनी पूव च के ला होता. हळूहळू ांनी आरंभ ह के ला होता. रा ांत इनामदार-जहागीरदार-सरंजामदार नमाण करावयाचा नाही, असा ांनी ठाम न य के ला. अमलांत ह आणला. पण सारी वतनदारी प तच बंद क न पगारी नोकर नेम ाचा ांचा वचार होता. या पगारी प तीमुळे कती तरी फायदे होणार होते. लायक माणसे नेमून ांना कतबगारी दाख व ास संधी मळणार होती. रा स ेश संबंध येऊन, जेला आपला धनी पाटील कवा देशमुख नसून क स ा ध त राजा हा आपला धनी आहे, याची जाणीव व सहासनाब लचा अ भमान व न ा नमाण होणार होती. जेतील वतन ेम आ ण वतन न ा कमी क न ा जाग रा न ा कशी नमाण करता येईल इकडे महाराजांचे सव ल होत. साडेतीनशे वषा ा गुलाम गरीत व ळीत झालेला समाज सू ब , श ब , उ मह ाकां ी, कतबगार, ा भमानी व रा न बनावा असा महाराजांचा य होता. याचसाठी वतनदारांची नांगी महाराजांनी उड वली. नव वतन देण जवळजवळ बंद क न टाकल. अपवादा क वतन ांनी दल . णजे ांना ाव लागल . देशमुखांच वतन एकदम साफ बंद करण अवघड होत. णून ांनी थम देशमुखांना असले ा सरंजामा ा माणांत रोख मोइना क न द ा. आता ांनी जेकडू न एक पैसा ह पर र वसूल क ं नये, तं फौज ठे वूं नये, जबरद ीने कु णाला वेठीस ध ं नये, कोटाबु जाचा वाडा बांधूं नये, साध

घर बांधून राहाव, असे स नयम महाराजांनी के ले. यामुळे सरंजामदार देशमुखांची मनगटबाजी एकदम संपली. गरीब रयतेचा सासुरवास संपला. हा एकदम ां तकारक फरक पड ाबरोबर अनेक वतनदार नाराज झाले. ांची कु रबूर आं त ा आतं सु झाली. सरंजामदार वा जमीनदारांसार ा ऐतखाऊ पोळांना अशी ां त कधीच पसंत पडत नसते. बुवाबाजी करणा ांना जशी धा मक कवा वैचा रक ां त सोसत नसते, तसच आहे ह. मग ा मंडळी ा उदा घोषणा सु होतात. ‘ ढ बुडाली!’ ‘पूवजांची परंपरा बुडाली!’ ‘देशाची सं ृ त बुडाली!’ ‘धम बुडाला!’ परंतु ही ांची शु को के ु ई असते. या लोकां ा मनाचा कानोसा घेतला, तर तेथून मा खरा आवाज उठत असतो, ‘आमचा ाथ बुडाला!’ ‘आमची चैन बुडाली!’ ‘आमची मालक बुडाली!’ असाच! महाराजांनी रा ांतील ेक े ांत आमूला ांती कर ाचा नधार के ला होता. ांना जमीनदार तील व सरंजामदार तील, समाज व रा यांना मारक असलेल भयंकर वष दसलेल होत. तसेच ठे केदारी, सावकारी व दलाली या त ी वसायांतील लोक ग रबांचे कस भयंकर नुकसान करतात ही ह यं स गो ांना कळून चुकली होती. धना व वतनी लोकां ा थैलीला करां ा पाने जा त जा मोठ छ पाड ाची ांनी ी ठे वली होती. हे सावकार, दलाल, ापारी, ठे केदार वगैरे ीमंत लोक कोणा ा मावर व र ावर एवढे गबर झालेले असतात व ासाठी ते वेळ संग कोणती ह नीच कृ कशा सहजपणाने करीत असतात, ह महाराजांना माहीत होत. णूनच ांनी सुरते ा लुटीत ीमंत लोकांवर भयंकर ह ार धरल. अनेकांचे बेधडक हात, पाय व मुंडक तोडल . राजापूर तर रा ांत दाखल क न तेथील ीमंतांना ांनी लुटून साफ के ल. ७ महाराज धमर क होते क , ां तकारक होते, ा ांत शवच र ा ा ानाची अपूणता होईल. ते धमर क ह होते आ ण ां तकारक ह होते. ां ा ांती ा क ना, योजना व वहार इतका वशाल पाचा होता क , समाजजीवनांतील व रा जीवनांतील एकू ण एक मू ांचा समावेश व सांभाळ ांत होत होता. ांचा धमा भमान सुलतानां ा धमा भमाना माणे खुळचट व रानटी पाचा न ता. मानवतेचे ते सश संर क होते. सव धमाना, मतांना व आचारांना ांच सादर व स ेम संर ण होत. बटाई करताना दग, देवळ, म शदी, समा ा वगैरे सव प व धम ळांचा आ य पूववत् ांनी चालू ठे वला. नवीन नेमणुका ह ांनी क न द ा. धा मक व सां ृ तक काय करणा ांनी राजक य े ांत चुकून ह लुडबूड क ं नये, अशी महाराजांची अपे ा असे. अनेकदा ते अशा

लोकांना इशारे देत. तापगड ा ीभवानीदेवीचे पुजारी व नाथभ हडप यांना व इतरांना ह ांनी अस सडेतोडपण बजावल क , ‘इतर’ बाबत त तु ल घालूं नये! रा कारभारांतील लहानमो ा अमलदारांना ांनी कडक श घालून दली. जेला कोण ाही बाबत त कोणी ह मु ाम अ ाय के ला तर मग महाराजांसारखे संतापी महाराजच असत. लाचलुचपत, व शलेबाजी, श ूशी दलालीचे संबंध, रा धनाचा अपहार, खोटे हशेब वगैरे बाबत त ांचा अमल करडा होता. जे ा भाजी ा देठास ह हात लावू नका, असा ांचा कू म होता. साधुसंतां ा वषय ांना अ ंत आदर होता, भ ी होती. परंतु कोणा ह साधुसंताला ांनी रा कारभारात लुडबूड क ं दली नाही. कोण के ली ह नाही. चचवडकर देवांनी एकदा अशी लुडबूड के ली मा ! महाराजांनी देवांना अस चमकावल क ब ! ५ पु ा ते कवा कोणी ह या तांब ा तखटा ा भुकटीवर फुं कर घाल ा ा भानगड त पडला नाही! कोकणांतून पर र जेकडू न मीठ व धा वसूल कर ाचा ह चचवडकरांना बादशाहांपासून पूव च मळालेला होता. पण महाराजांनी, वतनदारांचे असे पर र जेश असलेले ‘वसुलीचे’ संबंध तोडू न टाकले होते. तरी ह चचवड ा देवांना वाटल असाव क , शवाजीमहाराज हे आपले भ व एक कारे श अस ामुळे हा कायदा आप ाला लागू नाही परंतु महाराजांनी देवांनाही आ ा के ली क , ‘तु ांला जेकडू न अशी पर र वसुली करतां येणार नाही! तुम ा उ व-महो वांसाठी ज कांही धा व मीठ लागत असेल त सरकारी अंबारांतून तु ांस मोफत मळे ल.’ ही जेला जाचक ठरणारी वतनदारी महाराजांनी कटा ाने बंद के ली. वतनदारी बंद कर ाचा महाराजांनी नणय ठरवून टाकला होता. पण कधी कधी मोठा पेच संग उभा राहत असे. एकदा मोठाच पेच उभा रा हला. ाच अस झाल क , महाराजांचे पु संभाजीराजे यांच ल कोकणांतील पलाजीराजे शक यांची लेक येसूबाईसाहेब ह ाश झाल. तसेच पलाजीराजे शक यांचे पु गणोजीराजे यांच ल महाराजांची क ा राजकुं वरसाहेब ह ाश झाल. णजे पलाजीराजे हे महाराजांचे दुहरे ी ाही झाले. पलाजीराजांना पूव बादशाहाकडू न दाभोळ ा देशमुखीच वतन मळालेल होत. परंतु बादशाहा ा सनदाच फ ांना मळा ा हो ा. वतन ता ांत आलच न त. पुढे रा ां त झाली. महाराजांनी दाभोळ जकल. महाराज तर वतनांचे वैरी होते. ह वतन आप ाला कांही लाभल नाही, असच शकराजे समजून चालले व ग बसले.

पूव (इ. १६६०) पलाजीराजे रा ांत सामील झाले ते ापासून लहानमोठ काम क ं लागले. वाडीकर सावंतांकडे जाऊन ांनी सावंतांश कारा कार बोलून, महाराजां ा भेटीस आणून जूं के ल. मोठीच काम गरी के ली. पुढे ह ल झाल (ब धा इ. १६६७) ते ा पलाजीराजांची इ ा आ ण आशा पु ा पालवली. महाराज आपले दुहरे ी ाही झाले आहेत, ते ा जर दाभोळ ा वतनाची गो ां ा सदरेला काढली तर मानतील, अशी अटकळ बांधून पलाजी राजे महाराजांश ब बोलले क , आम ा वतनाचा गुंतवळ सोडवावा. वतन आम ा पदर घालाव! ४ आता आली का पंचाईत! ाहीच वतन मागूं लागला! आता काय कराव? मोठ मोठ मातबर घराण रा ा ा उ ोगांत ाव या ह एका हेतूने महाराजांनी सोय रक के ा. पण सोय ांना रा दसेना. ांना दसल वतनच! महाराजांनी णांत वचार के ला क , डाव मोडू ं नये, सखा दुखवूं नये. दो ी साधाव. महाराज चटकन् हसून स पण ा ांना णाले,४ “आप ा रा ांत वतन दे ाचा दंडक नाही! परंतु तु ा मकाय के ल व सोयरीक ह तु ासी जाली. तरी चरंजीव राजकुं वरबाईस पु होईल, ते ा त देशमुखी वतन आपण तु ांस देऊं!” णजे आप ा दोघांनाही नातू झाला क ालाच वतन देऊं! णजे आणखी नदान दहा -बारा वष तरी बोलूचं नकां! महाराजांनी पलाजीराजां ा त डाला कु लूप घालून टाकल! कारण राजकुं वरबाई या वेळी फारच लहान (ब धा चार-पांच वषाची) होती. आप ा ा ाला ह ांनी वतना ा बाबतीत श ावर ठे वल! जेला अ ंत शु , समतोल, व जलद ाय मळ ाची सव व ा महाराजांनी के ली. ायासाठी सव ार सवास मु ठे वली. सरकारी नर नराळी खात पाडू न ावर अनुभवी व द अ धकारी नेमले. ते सव पगारी होते. कोणास ह वतन, सरंजाम न ता. नोकरी लायक माणे. पगार लायक माणे. बढती, ब शी, मानपान लायक माणे. वंशपरंपरेची नेमणूक नसे. नोकर त नालायक दसून आली क , अधचं मळे . अ ायाची दाद अगदी चटकन् लागे. ६ अनेक व ूं ा कमती महाराज संग ठरवून देत. यामुळे थो ा वेळात एकदम ीमंत हो ाची यु ी ापा ांना जमत नसे! जेची ह अडवणूक होत नसे.

क ेक गाव व ज मनी परच ाखाली उद् होऊन गे ा हो ा ांची वसवणूक नांदवणूक पु ा करावयास महाराज त र असत. रा ात कोणीही उघडा वा उपाशी राहतां कामा नये हा ांचा कटा होता. आ मणामुळे नराधार झाले ा जेस घर बांधावयास सा ह , पेरणीसाठी बयाण, खा ास दाणा, संसारास पैका, शेतीस बैल व दुधातुपासाठी गुरढोर सरकारांतून दे ाची व ा महाराजांनी के ली. शेतसा ाची तगाई दे ाची प त ठे वली. पण ह सव देण ा णून दल जात नसे. शेती पकवून व पैका मळवून ही सरकारी ‘मदत’ फे डावी, अशी ती देतांनाच अट असे. या शवाय इतर कतीतरी बाबत त जेची महाराजांनी जपणूक चाल वली होती. शा , व ावंत, कलावंत, वसायी, रबाज वगैरे लोक णजे रा ाच भूषण असतात. अशा व वध े ांतील गुणीजनांना राजसभेच ार महाराजांनी सदैव उघड ठे वल. सहष ागत के ले. सादर स ार के ला. उदार आ य दला. स दय ो ाहन दल. सादर स ेम कौतुक के ल. याच नांव रा . याच नांव रा कता. ह सव पूव पासून चालूच होत. या सवच गो त महाराजांनी द तेने ल घातल. पूव पासून ांच ल होतच, पण परच ामुळे घडी व ळीत झाली होती. ती ांनी पु ा बस वली. ा ा बटाईमुळे व अ रा कारभारामुळे रा ांतील सानथोरांना खा ी होऊन चुकली क , ह रा शवाजीमहाराज के वळ आप ा उपभोगासाठी करीत नसून जा आ ण भू म यांची स माने पाळणा कर ासाठी करीत आहेत. ह रा णजे ‘देवा ा णांच रा आह ह, ‘महारा रा ’ आहे, ही सा ात् ‘देवताभू म’ आहे, ह ‘ रा ’ आहे, ही जाणीव सवाना होत होती. रोख आ थक वहार अमलांत आणून सरंजामशाही मोडू न काढणारा हा प हलाच रा कता होता. ाची तलवार जशी धारदार होती, तशीच ाची ायाची तागडी समतोल होती. राजा रंगेल न ता; पण र सक खासच होता. राजपद णजे कत पद. उपभोगपद न ,े हीच राजाची होती. जा आ ण रा बळ कर ासाठीच राजाने आप ा हात श े क ार धारण के ली होती. ह सव घड वतांना महाराजांची भू मका अगदी ारंभापासूनच ां तकारकाची होती. के वळ राजक य बाबत तच न ,े तर आ थक, सामा जक, धा मक, ल री आ ण शासक य बाबत त ह ते जळजळीत ां तकारक होते. पूण मनन क न योजलेली गो ते नध ा छातीने पार पाडीत. हाताशी मूठभर लोक असून ह वया ा सोळा ा वष ांनी उघड उघड बंड पुकारल. चं राव मोरे, संभाजी मो हते, सुव, दळवी, कृ ाजी भा र कु लकण , बाजी घोरपडे,

खोपडे, जगदाळे वगैरे सव क य ‘हरामखोरांचा’ ांनी बेधडक उ ेद के ला. पैसा कमी पडू ं लागताच सुरत, राजापूर, बसनूर, नगर वगैरे असं शहर व गाव लुटल . चांगले चांगले बैठक तले लोक गु गे ार ठरताच ांचे ांनी हातपाय तोडले, ांना कडक शासन के ल . पैसेवाले सावकार ापारी, गुंडपुंड तपालक सरंजामदार, रा ोही व दगाबाज व वतनदार, या सवा ा व ां ा तलवारीचे आ ण काय ाचे घाव नःशंकपण पडत होते. अफजलखान, शाइ ेखान, मुसेखान वगैरे चंड श ूंवर तः ा मूठभर लोकां नशी हमतीने जाऊन ांनी सगळा इ तहास पालटून टाकला. के वढी असामा छाती होती ही! ां तकारक कृ ती ा माणसा शवाय ह कोणाला श आहे? शवाजीमहाराजां ा त बयतीला भेकडपणा, मळ मळीतपणा आ ण बेसावधपणा माहीतच न ता. शवाजीमहाराज णजे ांतीचे अ ंत उ दैवत. जे ांतीला भतात आ ण णूनच ांतीला वरोध करतात, अशा भी कृ ती ा लोकांनी शवाजीमहाराजां ा कायाचा वारसा सांग ा ा भानगड त पडू चं नये. अशांनी फ शवाजीमहाराजां ा उठ ा बस ा धूपार ा करा ात! शवाजीराजांच च र के वळ त ड लावायला ठीक आहे; पण पचवायला महाकठीण आहे. ासाठी मन आ ण मनगट गमनशील धाडसी ां तकारकाचच हव. ये ा गबाळांच त कामच नोहे!

आधार : ( १ ) House-Shivaji, 179-80 ( २ ) शचसाखं. ४।६८३ ते ८६; शचसाखं. ७।२३. ( ६ )

जेधेशका. ( ३ ) राजखंड, १५।३४०. ( ४ ) शचवृसं. खं. ३।४३८. ( ५ ) शचसाखं. ५।९५३. ( ७ ) शवभा. ३०।१ ते २३. या शवाय पुढील करणाचे आधार ह या करणासाठी पाहावेत. तसेच, शचसाखं. ७ ावना; शचसाखं. ३।४३४, ६६६ व ं

े

े

े

ं

ै

े

६७; शचसाखं. ४ पृ. ९ ते १२; सप .े पृ. १३५ ते ३८; मंडळ ै. वष २ (शके १८४३) पृ. १५७. वतनदारीबाबतची महाराजांची अनेक प उपल आहेत. सवाचा उ ेख करण लाभावी अश आहे.

ल

र व आरमार

महाराजांनी सरंजामी प तीला कायमची समा ध देऊन रा ाची मुलक व ा आखली. या एकाच गो ीचा प रणाम असा झाला क , ब सं जा राजाला ‘ओळखू’ं लागली. उभयतांच भावना क ऐ , पर रांब लचे ेमादर अ धका धकच घ होऊं लागल. पूव , वतनी अंमलदार हाच जेवर शरजोर धनी होऊन वागत असे व वागवीत असे. पण आता सावभौम रा ाला शोभतील असेच कायदे व रीत रवाज सु झाले होते. अथात् ते अगदी ारंभापासूनच सु झाले होते. रा कारभाराची आखणी करीत असताना पूव ा बहामनी, नजामी व आ दलशाही रा कारभारांतील ा ा गो ी चांग ा हो ा, ा ा सव गो ी महाराजांनी जशा ा तशाच उचल ा हो ा. अशा गो ी अनेक हो ा. ही झाली मुलक कारभाराची व ा. ल री कारभाराची व ा ह ांनी अशीच डोळसपणाने व महारा ा ा सावभौम रा ाला शोभेल अशीच आखली. ल री व त चार गो ी मह ा ा हो ा. पायदळ, घोडदळ, आरमार आ ण तोफखाना. यांपैक तोफखाना ह खात अगदी तं अस न तच. महाराजां ा सै ाबरोबर तोफखाना कधी ह धावत नसे. याचे कारण ग नमी का ा ा यु प त त तोफखाना फौजेबरोबर वाग वण णजे ग ांत अवजड लोढण अडकवून घे ासारखच होत. चपळाई ा व छा ा ा यु ांत ह लोढण कोणाला हव श वाटतील? णून तोफखाना ह तं खात मो ा माणांत न तच. क ांवर, ठा ांवर, जळदुगावर व आरमारावर मा तोफा असत व ा तोफा ओत ाचा एक कारखाना पुरंदरावर काढला होता. पण पुढे पुरंदरच म गलांकडे गेला. उरले वभाग तीन. पायदळ, ार व आरमार. यां शवाय संर णाच आणखी तीन अंग होत . भुईकोट क े, ड गरी क े व सागरी क .े यां शवाय ल री कारभारांत अनेक मह ाचे भाग होते. सै ासाठी दाणावैरण, दा गोळा, औषधपाणी व इतर जीवनोपयोगी गो चा पुरवठा करण, श ूकडील बात ा काढू न आणण, लुटी ा मालम ेची व ा

करण, जखमी व मृत लोकांची व ा करण, सै ांतील जनावरांची व ा ठे वण इ ा द गो ी ात येत. हा एवढा संसार चाल वण णजे काय सोपी गो होती? या सव बाबतीत महाराजांनी कोणती यं णा उभी के ली होती? ही यं णा कलमवार बतपसील ही अशीकलम एक. पायदळ. पायदळाचे दहा लोकांवर एक नाईक असे. अशा पांच नाईकांवर एक हवालदार असे. तीन हवालदारांवर एक जुमलेदार असे. अशा दहा जुमलेदारांवर ‘एक हजारी’ असे. सै व सेना धकारी हे न पगारी असत. कोणाला ह सरंजाम-वतन नसे. ल री अ धका ांची ेणी या माणे वर चढत जात असे. पायदळावर ा सव े अ धका ास ‘सरनौबत’ हा ा होता. मो ांतली मोठी तुकडी पाच हजार फौजेची असे. ाला ाला आपल तःच ह ार वापराव लागत असे. बंदकु ांसाठी दा गोळा मा सरकारांतून मळत असे. सा ा सै नकाला कम त कमी एक होन व पंचहजारी सरदारास अडीच हजार होन पगार असे. लढा त जो परा म करील ा ेकाला ाब ल यो ते ब ीस स ानपूवक मळत असे. बढती ह मळत असे. पायदळावरचा सरनौबत, णजे सरसेनापती येसाजी कं क हा होता. सै ा ा व ेसाठी कारकू न असत. माणसांची व सा ह ाची गणती ते ठे वीत. रा ाचा प हला सरनौबत होता तूरखान बेग. स ा होता येसाजी. कलम दोन. पागा णजेच घोडदळ. घोडदळांत भाग दोन. एक बारगीर व दुसरा शलेदार. शलेदार तःच घोड वापरीत. बार गरांस सरकारी घोड मळत. शलेदारांना घो ा ा खचादाखल सरकारी तनखा मळे . पंचवीस ारांवर एक हवालदार असे. पांच हवा ांचा एक जुमला, दहा जुम ांवर एक सुभा व दहा सु ांवर पंचहजारी असे. पंचवीस घो ांस एक पखालजी व एक नालबंद असे. बार गरांचे व शलेदारांचे सुभे वेगवेगळे असत. फौजेची व ा पाह ासाठी मुजुमदार, जमेनीस वगैरे कारभारी असत. घोडदळावर ा मु सेनापतीस ह सरनौबत असाच ा होता. सरनोबता ा हाताखाली वाक नसांचे कारकू न, हरकारे व जासूद असत. शवाय गु बात ा आण ासाठी हेर ह असत. बहीरजी नाइकाची नेमणूक खास सरनौबता ा नसबतीस असे. सु वातीस माणकोजी दहात डे हे सरनौबत होते. नंतर नेतोजीराजे पालकर झाले. ते राज ीसाहेबांचे मज तून उतर ावर तापराव गुजरास सरनौबती झाली. कु ल ल रची व हवाट अशी क , ल र पावसा ळया दवशी छावणीस आपले देशास याव. ास दाणा, रतीब, औषध, घो डयांस व लोकांस घर गवताने शाका न ठे व वल असाव . दसरा होतांच छावणी न ल र कू च क न जाव. आठ म हने ल राने परमुलखांत

पोट भराव. खंड ा ा ा. ल रांत बायको, बटक व कलावंतीण नसावी. जो बाळगील ाची गदन मारावी. परमुलखांत पोरबायका न धरावी. मदाना सापडला तरी धरावा. गाई न धरावी. बईल ओ ास मा धरावा. ा णास उप व न ावा. खंडणी के ा जागा ओळ खयासी (जामीन णून) ा ण न ावा. कोणी बदअमल ( णजे यांवर बला ार) न करावा. वैशाखमास परतोन छावणीस येताच मुलखाचे सरदेस (सरह ीवर) कु ल ल राचा झाडा ावा. (लुटीचा माल) कोणी चो न ठे वील ते सरदारास दाखल जाह लयाने शासन कराव. (लुटीचे व खंडणीच) सोने- प, जडजवाहीर व कापड व भाव कु ल सरदारांनी बरोबर घेऊन राजाचे दशनास जाव. राजाचे दशनास गे ावर ांनी कोण क , शौय, साहस के ल असेल, ांस नांवाजून तोषवाव व ा कोण बेकैद वतणूक के ली असेल आ ण नामद के ली असेल, ांची चौकशी क न, ब तां मत शोध क न, ास दूर क न, ास शासन कराव. वरचेवर शोध करावा. (पुनर प) दस ास (राजाकडे) जाव व रा जया ा आ ेने ारीवर जाव. अशी ही रीत ल राची. कलम तीन. आरमार. जी श पायदळ-घोडदळास तीच श आरमारास. लुटीचे, कामकाजाचे नयम तेच. आरमार सदैव ज त राखाव. फरत राखाव. नवीन भरती करावी. गुराबा, तरांडा, गलबत, दुबारे, शबाड, पगारा, मचवे, तरकाठी, पाला, संग म ा अशा जातीजाती ा नौका तयार क न व आरमारी ठाण बांधून महाराजांनी दरारा उ के ला होता. कोळी व भंडारी जवानांची भरती क न आरमार तरबेज राखाव अशी काळजी घेतली जात होती. न ा लढाऊ नौका बांधावयासाठी घे रया ऊफ वजयदुग, सधुदगु , र ा गरी या ळ गो ा घात ा हो ा. आरमारावर एकू ण सागरी यो े पांच हजार होते. जहाजांची सं ा एकशेसाठ होती. शवाय इतर जाती ा नौका असं हो ा. दयासारंग, इ ा हमखान, दौलतखान व मायनाक भंडारी ही सरदारमंडळी समु सांभाळीत होती. ारी ा वेळ घोडदळ व पायदळाचे सरदार ह ससै आरमारी यु ांत भाग घेत. उ ृ जं जरे दोन होते. एक सधुदगु , दुसरा वजयदुग. तसरा एक जं जरा स ी ा उरावरी बांधावा हा महाराजसाहेबांचा मानस होता. कलम चार. क े. आता क ांची रीत ऐकावी. गडांवर रा जयांनी कारभारी बंदोब ी ऐसी प त घातली क , गडावरी हवालदार एक व सबनीस एक व सरनोबत एक असे तघेजण एका तीचे असावे. जो कारभार करण तो तघांनी एका तीचा करावा. गडावरी ग ाच अंबर

कराव. ास कारखाननीस णून कारभारी के ला. ाचे व मान जमाखच लहावा. गड तोलदार आहे, तेथे गडाचा घेरा थोर, ा जागा सात पांच तटसरनोबत ठे वावे. ांस तट वाटून ावे. ांनी खबरदारीस सावध असाव. गडावरी लोक ठे वावे ास दहा लोकांस एक नाईक करावा. नऊ पाईक, दहावा नाईक करावा. येणे माणे जातीचे लोक ठे वावे. लोकांत बंदखु ी व इटेकरी व तरंदाज व आडह ारी लोक मदाने, चौकशीने आपण ( तः) रा जयांनी नजरगुजर (क न) एक एक माणूस पा न ठे वावा (अशी प त ठे वली) गडावरी लोक, हवालदार सरनोबत मराठे जा तवंत ठे वावे. ांस जामीन आपले जरातीस लोक असतील ांपैक घेऊन मग ठे वावे. सबनीस ा ण जरातीचे ओळखीचे ठे वावे. एक (के वळ) हवालदाराचे हात क ा नाही. हरएक फतवा फांदा यास क ा कोणा ाने देववेना. ये रीतीने बंदोब ीने गडकोटांचे मामले के ले. नवी प त घातली. महाराजांचे पदर ल रांत, आरमारांत, खाशा जरात त व क ांवर अ ल जातीचे, व ासाचे, खबरदारीचे, न ेचे, अकलमंदीचे कत, मदाने, ल हणार, री, शहाणे असे कायकत असं होते. मराठे , ा ण, भू, महार, शेणवी, ावी, मुसलमान, कोळी, भंडारी, रामोशी, धनगर वगैरे छ जात चा महारा ांत उभा होता. मराठी दौलती ा दु नाश एक दलाने भांडत होता. ही सव मंडळी आप ा दौलतीचे अकान आहेत, ह महाराजसाहेब जाणून होते. सवाचीच राज वर ब त ीत होती. अशी क ाण वैरावे. यामुळेच मराठी समशेरीची दहशत फरं ापासून आलम गरापयत सवासच होती.

आधार : (१) सभासदब.; अमा

ांची राजनी त; F. R.; शचवृस.ं खं. ३ रा.

शाहजादा मुअ

म

महाराज आ ा न सुटून अचानक राजगडावर पोहोच ा ा बात ा अगदी थमच जे ा सव पसर ा, ते ा सवच श ूं ा गोटांत वल ण खळबळ उडू न गेली. वशेषतः इं जांच मन अ तशय बेचैन होऊन गेल . १ अनेकांनी दहशत खा ी. सुरतत तर पळापळ उडाली. २ तेथे बातमी उठली क , शवाजी पु ा सुरतत येणार आहे! घर सोडू न लोक पळूं लागले. सुरते ा वखारवा ा इं ज अ धका ाने इ इं डया कुं पणी ा अ धका ाला याच वेळ ( द. २४ नो बर १६६६) ल हलेल प नमुनेदार आह. ातील मजकू र पाहा - २ ‘ शवाजी ा सुटके ब ल खा ीची खबर आ ामुळे, आता बादशाही मुलखावर भयंकर सूड घेतला जाईल अशी अटकळ लोकांची आहे. सुरतेवर तो येणार अशी ल उठ ामुळे सव पळापळ सु झाली. तो के ाही येवो, येथे एक ह कोणी (माणूस) शहरांत राहणार नाही! शवाजीशी सलो ाने वागा णून तु ी आ ांला सुच वतां; पण दरोडेखोरापाशी कसला ेह राखायचा? चार पावल दूर राहाव हच चांगल!’ हे इं ज लोक कती जागे असत पाहा. राजक य बाबत तच या ापा ांच जा ल असे. आ ाम े महाराजां ा बाबत त काय काय घडल ा हक कतीच बातमीप आ ा न इं जांना येत होत . ा प ातील तपशील अ तशय चौकसपणाने ल हलेला असे आ ण तो अगदी बनचूक असे. ३ इं जांची आ ांत व कलात न ती. तरी ह ते बनचूक बात ा मळवीत. तीन हजार कोसांव न मूठभर सं ेने आलेले हे इं ज या खंड ाय अफाट देशांत जबर मह ाकां ेने सव वहार करीत होते. ांना हा शवाजी नको होता! ाभा वकच होत त. इं ज, पोतुगीझ वगैरे गोरे लोक, शवाजीचा नाश कसा होईल अन् कधी होईल याचीच वाट पाहत होते. अगदी नुकतेच गोवेकर फरं ांनी म गलांना प ल हल होत क , शवाजी ा सव ाचा नाश कर ाक रता आ ी तु ांला आम ा आरमारासह मदत क ं!४

परंतु घोटाळा झाला! एके दवश अचानक बातमी येऊन धडकली क , शवाजी आ ा न पळाला आ ण राजगडावर येऊन पोहोचलासु ा! आ ण मग, महाराजांच अ भनंदन कर ाची घाई उडाली! गो ा ा ग नर जनरलच महाराजांना अ भनंदनाच प आल. आपण संकटांतून सुटून सुख प आलांत; फार आनंद झाला! ५ फरंगी गोवेकरांनी घाईघाईने महाराजांश सलो ाचा तह क न टाकला. ( द. २६ नो बर १६६७). महाराज आता औरंगजेबावर चडलेले असणार; ते ा ते पु ा म गली ह त लूटमार सु करणार अशी इं जांसह असं लोकांची समजूत झालेली होती.१ पण ांत मा महाराजांनी औरंगजेबाश तह के लेला पा न ांना हायस वाटल. या तहा माणे बादशाहाने संभाजीराजांना पूव ची पांच हजार ारांची मनसब दली. या मनसबीचा ताबा घे ासाठी व ‘सेवत’ जूं हो ासाठ संभाजीराजे औरंगाबादेस जायला नघाले. ६ ां ाबरोबर महाराजांनी मातबर फौज व सरदार दले. तापराव गुजर व नराजी रावजी या दोघांची नेमणूक संभाजीराजांचे मुता लक णून महाराजांनी के ली. कारण राजे अजून फार लहान होते. दवाळीतील भाऊबीजेचा हा दवस होता ( द. ९ ऑ ोबर १६६७). संभाजीराजे नघाले. लौकरच संभाजीराजे शहरास जाऊन पोहोचले. मो ा स ानाने ांची व शाहजादा मुअ म यांची भेट झाली ( द. २७ ऑ ोबर १६६७). संभाजीराजांना व ाडांतील मुलखाची मनसब मळाली. या जहा गरीवर रावजी सोमनाथ यांची सुभेदार णून महाराजांनी नेमणूक के ली.६ मुअ मला आप ा बापाचा भाव मुळीच आवडत न ता. तो सरळ व दलदार वृ ीचा होता. तसाच तो वलासी ह होता. ामुळे शवाजीसार ा दंगेखोराश ेमाच व शांततेचच नात असाव अस ाच मत होत! दुस ा दवश ( द. २८ ऑ ोबर १६६७) संभाजीराजांची व महाराजा जसवंत सहाची भेट झाली.६ या भेटीगाठी औपचा रक व मानस ाना ा असत. औरंगाबादेस या खेपेस संभाजीराजे कवा नराजीपंत व तापराव हे मु ामास राहणार न ते. मुअ मची प हली भेट घेऊन ते परतणार होते. अथात् फौजेसह रावजी सोमनाथ व ाद नराजी सबनीस हे थांबणार होते. नव ा दवश ( द. ४ नो बर १६६७) संभाजीराजांची व मुअ मची भेट झाली. भेटीगाठी ा योजना नराजीपंत ठरवीत असत.

शाहजा ाने संभाजीराजांस मानाचे ह ी, घोडे व व ालंकार दले आ ण तूत घर जा ासाठी रजा दली. नरोपाचे वडे दले. संभाजीराजे नंतर राजगडास परतले.६ महाराजांनी मोगलांशी तह के ला याच कारण ांना रा ाची घडी बस व ासाठी व ताजेतवाने हो ासाठी शांतता हवी होती. तह करताना महाराज णाले क ,६ “आपणास एक वजापूरचे पातशाहीश दावा, भागानगरकराश दावा व म गलाश दावा. असे तीन दावे सोसवत नाहीत. आपल रा नव. ाहीम े दोन-तीन चपेटे होऊन हलाखी जाली आहे. ास एक श ू तरी म करावा आ ण दोन वष बळ ध न सावराव मग पुढे ज कत त कराव.” या माणे द ीश तह झाला. मुलखाची बटाई सु झाली. तरी पण महाराजांची तलवार अगदीच ग बसण अश होत. वजापूरकरांशी मधून मधून झटापटी होणार ह न च होत. तसच झाल. देव खावर पीर मया व ताजखान यां ाश मरा ांचा झगडा झाला व हे दोघे ह ठार झाले. ७ तसेच वजापूर दरबार महाराजांवर ताजा ताजा रागावला होता रांग ाब ल. रावजी सोमनाथांनी आ दलशाहाचा रांगणा क ा कबजांत घेतला होता (इ. १६६६ ऑग १५ पूव ). णून तो क ा परत घे ासाठी बादशाहाने सात-आठ हजार फौजे नशी आपले दोन बडे सरदार रवाना के ले. हे दोघे बडे सरदार णजे कोण त आहे माहीत? -अ ल ु करीम इ अ रु हीम बहलोलखान आ ण एकोजीराजे भोसले! महाराजांचे धाकटे बंधू! धाकटे महाराज!७ महाराजांना ही वाता समजली. ांनी ताबडतोब रांग ाकडे फौजेसह कू च के ल. वा वक ांना दीघ व ांतीची ज री होती. नुकतेच ते फार मो ा आजारांतून उठले होते. पण ेयासाठीच ज ांचा, ांना व ां त कोठू न? महाराजांनी रांग ाकडे धाव घेतली. गडाला श ूचा वेढा पडला होता. श ू! धाकटा भाऊसु ा श !ू महाराजांनी खाना ा व धाक ा महाराजां ा फौजेवर एकदम झडप घातली व इतका जबरद मारा के ला क , सव फौज उधळली गेली. वेढा फु टला, मोडला, परा झाला. खान व धाकटे महाराज वे ाचा नाद सोडू न आ ण आवरासावर क न नघून गेल!े रांगणा अ ाद रा हला (मे १६६७). मझा राजा व दलेर यां ा व वजय मळ वणा ा वजापूरकरांच महाराजांपुढे व स ा ीपुढे कांही चालत न त, ह के वढ नवल! वजापूरकरांनी मझा राजांचा पराभव के ला. पण ते ह थकू न गेले होते. पु ा लगेच महाराजांश कु ी कर ाची ताकद ां ांत न ती.

रांग ा ा पराभवानंतर ांनी महाराजांश चटकन तह क न टाकला (इ. १६६७ स बर). या वेळी पावसाळा चालू होता. बटाईची आखणी मांडणी चालू होती. दसरा पार पडला आ ण दुस ाच दवश ( द. १८ स बर १६६७) महाराज कु डाळास गेले.६ रा ाची पाहणी करावी हा हेतू. -शाहजादा मुअ म याला शवाजीमहाराजांब ल आदर वाटत होता. कौतुक वाटत होते. धाक ह वाटत होता. महाराजांना तकू ल ठरेल अशी एकही गो शाहजादा कधी करीत नसे. उलट महाराजांचा ेह ा कर ाचाच तो सदैव य करीत होता. औरंगजेबाचा पु असा कसा बापावेगळा? बापा ा डो ांतील कमठपणा ा, धमवेडा ा, साधेपणा ा, अर सकते ा, ौया ा, दगाबाजी ा भयंकर व व क ना मुअ म ा डो ांत न ा. तो खु ा दलाचा राजा आदमी होता. पण ाच वेळ ही ह गो दसे क , बापाच कतृ , अ ल, परा म, क ाची तयारी व हौस, धाडस व मह ाकां ा या पोरांत न ती. शवाजीराजांसार ा बापा ा हाडवै ाश हा मुलगा गोडीने वागतो याचा अथच काय? कांही ह झाले तरी महाराज ाचे व ा ा रा ाचे श ू होते. श ूब लही आदर, कौतुक व औदाय वाटाव, मो ा मनाच त एक ल ण असत; पण कती? ालाही मयादा असतात. जाग कता ही प हली मयादा. शवाजीराजांच भावी धोरण व मह ाकां ा काय आहेत, ह ओळख ासाठी असामा बु ीची कांही ह ज र न ती. के ा ना के ा तरी हा वाघ पु ा म गलाईवर झेप टाकणार ह सवजण ओळखून होते. मुअ मने ह ओळखल नसेल अस नाही. तरी ह तो शवाजीराजांवर अस बेसावध ेम कां करीत होता? अगदी साध गोड गु पत यामागे होत. बाप मे ावर ( कवा श त मर ापूव च) रा आप ाला मळाव, अन् ा प व कायात शवाजीसारखा जबरद माणूस आप ा पार ांत असावा ही दीघ मुअ मची यामागे होती! महाराजांनी मुअ मला अचूक ओळखलेल होते. ाची एकू ण ह त आ ण लायक कती आहे, याचा ांना पूण अंदाज होता. श ूंप ांतील एक बडी ी आप ाश ेहाने वागते आहे, ह पा न ते य चत ह रळून गेले नाहीत. उलट आपला, णजेच रा ाचा जा त जा फायदा कसा क न घेतां येईल, याचाच वचार महाराज सतत करीत होते. शवाजी आप ाश कसा जू राहत आहे ह, मुअ म वेळोवेळ बापाला कळवीत होता. शवाजीला बादशाहांनी अजूनपयत कांही ह दलेल नाही; तरी ाला ‘राजा’ ही पदवी ावी अशी शफारस मुअ मने बादशाहाकडे के ली आ ण लौकरच बादशाह पावला!

एके दवश ( द. ९ माच १६६८ नंतर) बादशाहाच प आ ण ा सोबत मुअ मच प महाराजांकडे आल. बादशाहाने शाहजा ा ा आ हाव न महाराजांना ‘राजा’ के ल होत! प ांत महाराजांवर ुतीची बरसात के ली होती. जु तुल् अमसाल वल् अकरान्! उ तुल् अ बाह वल् आयान्! का बल् उल् महमत् वल् इहसान्! मुतीयुल् इ ाम!….. वशेषणां ा या बरसातीनंतर मु मजकू र होता. ाचा तजुमा असा - ८ ‘…आमचा ब त लोभ तु ांवर आहे. याजक रता तु ांस राजा हा कताब बहाल के ला आहे. पेशजीपे ा अ धक काम क न दाखवाव. णजे तुमचे सव मनोरथ पूण होतील… खातरजमा ठे वावी. जुलूस ११. श ाल ५, हजरी १०७८.’ औरंगजेबाने वरील प ात महाराजांना ल हल आहे क , ‘आमचा ब त लोभ तु ांवर आहे!’ असा लोभ करणा ा माणसा ा घ न महाराजांनी पेटा ांतून पळून याव ह काय यो झाल? महाराजांना गुणी माणसांची पारखच कमी! मुअ मच प ह सोबत होतच. ांतील मु याचा मजकू र असा- ९ ‘ शवाजीराजे! तुम ाब ल मा ा मनांत वसत असले ा सहानुभूतीनुसार मी तुम ा अढळ न े वषयी बादशाहांना ल हल. तु ांस ‘राजा’ हा कताब बहाल क न तुमच म क उं चा वल आहे. तुमची ह के वळ हीच एक इ ा होती… तुम ा वनंती माणे तुम ा अपे ा मी बादशाहांना कळ व ा आहेत. ानुसार ा आ ा बादशाहांकडू न येतील ा मी अमलांत आणीन…. मनात खा ी ठे वावी क , माझी मेहरे नजर तुम ावर आहे.’ ा दो ी ह प ावर एकच तारीख होती. ( द. ९ माच १६६८). नराजी रावजी व तापराव गुजर यांनी संभाजीराजांक रता मुता लक णून औरंगाबादेस राह ाचे ठरलेल होत. पांच हजार फौजेसह ते शहरास मुअ मपाशी राहत. मुअ म ा ल री हालचाली कांहीच नस ामुळे सवानाच आराम होता. मरा ांची न ी (२५००) फौज शहरास राहत असे व न ी रावजी सोमनाथांबरोबर व ाडांतील जहा गरी ा व ेसाठी जात असे. कांही काळ रजेवर घर आलेले नराजी रावजी हे परत चाकरीवर मुअ मकडे रवाना झाले ( द. २ ऑग १६६८), व तीन दवसांनी नंतर तापराव गुजर ह शहरास रवाना झाला ( द. ५ ऑग १६६८). थोड ांत सांगायच णजे म गलां ा आघाडीवर स ा ेमाच गुलाबपाणी उडत होत! आ ण यामुळेच शंकेखोर औरंगजेबाला आप ा मुलाब ल हळूहळू शंका येऊं लागली होती क , हा पोरगा शवाजीला सामील होऊन आप ा व बंड कर ाची तयारी करीत नाही

ना? १० ा ह सू पु ेमाने तो वचार क ं लागला. कारण म गलां ा घरा ांत बापा व बंड कर ाची जी व हवाट होती, ती औरंगजेबास नापसंत होती! रा ाचा कारभार उ म त ने े चालीस लागला होता. महाराजां ा ां तकारक कृ तीला व ां त सोसत न ती. ां ा मनात परक य व रा ोही स ां वषयी सतत ोभ धगधगलेला असे, या सव स ांच नमूलन के ाखेरीज ांना शांतता आ ण व ां त मानवणार न ती. रा ा ा कारभाराची नवी घडी बस ावर ांच मन रा ा ा सरह ीवर घर ा घालूं लागल. कतीतरी श ू होते तथे. गोवेकर फरंगी, जं जरेकर स ी, वजापूरकर, द ीकर! म गलांश तह झाला होता. वजापूरकरांशी ह तह झाला होता, तह सवाश च झालेले होते. ते टकवायचे कती अन् मोडायचे कधी हाच होता. महाराजांना गो ाची ही रानटी परस ा फारच झ बत होती. लढू न गोवा ावयाचे टल तर त अश न त; पण फार खचाच काम होत. के वळ पैसाच न ,े तर सै , साम ी आ ण वेळ कती खचावा लागेल याचा नेम न ता. मग गोवा जकायची दुसरी काही यु ी? महाराजांना धाडसी यु ी सुचली. मनांत सव डाव ठरवून महाराज कोकणांत उतरले. सुमारे अकरा हजार पायदळ व एक हजार घोडे ार ांनी सांगाती घेतले. कु डाळला येऊन थम ांनी ठर वल क , गो ा ा सरह ीवर जे लहान लहान ‘देसाई’ जमीनदार आहेत, ांना आधी गळाव. मग गोवेकरांवर जादूचा योग करावा. ा माणे ांनी भत ाम महाला ा देसायावर चढाई के ली. १३ या देसायाच नांव होते खळो शेणई. ाचे बळ कती असणार? ाची जवळ जवळ सव जहागीर, णजे ब धां पंचवीस गाव, महाराजांनी जकली. ते ा तो देसाई आ ादजवळ पोतुगीझ वजरई ा आ यास गेला. महाराज ा देसाया ा पाठलागाच न म क न बारदेशांत फरं ां ा ह ीत ह साडेचार कोस आं त घुसले व ांनी सोळापे ा अ धक गाव लुटून जाळून फ क न टाकली१३ (इ. १६६८ जानेवारी ते माच). या चढा त सहा हजार मराठी फौज होती. मराठी राजा व फौज बारदेशांत घुसलेली पा न गो ाचा वजरई णजे ाइसरॉय जुवांव नू नस द कु क दी दे सां सेती याने ताबडतोब आपला वक ल महाराजांकडे रवाना के ला व चढाई थांब व ाची ाने वनंती के ली. तहासाठी हेजीब आला. महाराजांनी आप ा अटी व कलापुढे टाक ा. गोवेकराने ा अटी बनत ार मा के ा.१३ या अटी काय हो ा त मा इ तहासाला माहीत नाही. पण गो ा ा आ यास येणा ा कोणा ह देसाई जमीनदारास फरं ांनी आ य देऊं नये, अशी एक अट महाराजांनी ांत घातलेली असावी.

कारण फरंगी वजरईने लौकरच ( द. २८ मे १६६८) अशा सव देसाई जमीनदारांना गो ांतून ह पार के ाचे जाहीर के ल. १४ तह क न महाराजांनी गो ावरची चढाई थांब वली व ते माघार ( डचोलीस?) येऊन रा हले. -आ ण ही झाली गो ावरची धाडसी चढाईची पूवतयारी! झडप घाल ासाठी वातावरण तयार के ल. ताजा तह क न आम ा बाबत त फरं ांनी थोडतरी गाफ ल राहाव अशी ांनी सोय के ली. महाराजांनी आपला एक वक ल गो ांत ठे वला. महाराजांच ल या वेळी एका प व , र व ाचीन शव े ाकडे गेल. भत ाम महालांत पंचगंगा नदी ा तीरावर नारव नावा ा गावांत हे शवमं दर होत. देवाच नाव ीस कोटी र. गोमांतकांतील ाचीन कदंब राजघरा ाच ह कु लदैवत होत. कोकणांतील सव े अशा सहा दैवतात स कोटी राचे ान होत व आहे. वैभवशाली कदंब राजांनी आप ा कु ल ामीचा थाट ह ततकाच वैभवशाली ठे वला होता. भगवान् ीकृ ाने स कोटी राची आराधना के ली होती. कदंब राजे आप ा ब दावल त मो ा अ भमानाने या देवतेचा उ ेख करीत. ‘ ीस कोटी रल वर साद ीकादंबवीर’ अस ते तःस णवीत (इ. स. च बारावे शतक). पुढे सुलतानशाही आली. सव देव ान उद् झाली. ांत ह ह खलास झाल. परंतु वजयनगर येथील राजांनी धमसं ापना के ली. बहमनी सुलतानां ा मठ तून ांनी ह ी ान मु के ल. पण देव कवा देऊळ जागेवर श क होत कु ठ? सुलतानांनी हे शव लग उखडू न, शेतास चखलाचा बांध घालतात, ांत घातल होत! १५ बु रायाने पु ा ीची ापना के ली. ह मंदीर अ ंत कलापूण व भ होत. पुढे पोतुगीझांची गो ावर धाड आली (इ. १५१०). ांनी ह शव ान पु ा उद् के ल आ ण तेथील शव लग एका व हरी ा काठाला बस वल! बाटलेले लोक ा ाव न पाणी काढीत! पुढे भत ाम ा देसायाने त चो न नेल व नारव येथे ापन के ल. यानंतर फरं ांनी ह देऊळ श क ठे वल. पण ावर जबरद कर बस वला. महाराजांनी या सव वनवासांतून या देव ानाची मु ता के ली आ ण ठर वल क , ीचे मंदीर बांधून पूण करावयाच. १६ ांनी आप ा कारभा ांना आ ा के ली क , बांधकामाची स ता करा. सामानाची सव तयारी झाली. आरंभ कर ासाठी मु त ठर वला. याच कालखंडांत महाराजांनी गो ातील फरं ांचे एकदम उ ाटन कर ाची ह सव स ता के ली! नर नरा ा न म ाने ांनी आप ा सै नकांना गो ांत पाठवून दल. अथात् गु पण. असे जवळ जवळ पांचशे लोक गो ांत वाव ं लागले. महाराजांचा डाव असा क ,

अस (एकू ण सुमारे एक हजारपयत) सै गु पणे गो ांत पाठवावयाचे व इशारत होताच एके दवशी अचानक या सै ाने गो ाचे दरवाजे ता ांत घेऊन पोतुगीझांचा फ ा उडवून ावयाचा! महाराज सरह ीवरच अस ामुळे ांनी ह चालून जावयाच. बेसावध गो ांवर ही अशी झडप घालावयाची. एका बाजूला ीस कोटी राची ापना व दुस ा बाजूला फरं ांच उ ाटन महाराज साजर करणार होते. दो ीकडची तयारी अगदी उ म त ने े चालू होती. अगदी एके दवश अचानक! पोतुगीझ ाइसरॉयने महाराजां ा व कलास भेटीस बोलावल. वक ल आला आ ण ाइसरॉयने महाराजां ा व कला ा एकदम फाडकन् तीन मु टांत भडका व ा! हा काय कार? व कला ा कांहीच ानांत येईना. ाइसरॉयने काही ह अ धक न बोलतां ा मराठी व कलाला ताबडतोब गो ांतून ह पार कर ाचा कू म सोडला. ताबडतोब व कलाला बाहेर काढ ांत आल. ११ -आ ण अस दसून आल क , या व कला माणेच महाराजां ा पांचशे मराठा सै नकांना ह कै द क न आण ांत आल आहे! ा शार ाइसरॉयने महाराजांचे सव गु सै नक डकू न काढू न कै द के ले होते! फरं ाने महाराजांचा डाव शोधून काढू न उधळून लावला! ाने व कलाला व या सै नकांना ठार मारल नाही. सवाना महाराजांकडे हाकलून दल!११ (इ. १६६८ ऑ ोबर). को व ध लोकसं े ा हदु ानांत, हजारो कोसांव न येऊन इत ा रगेलपणाने ही चमूटभर माणस अश वागूं शकतात! के वढासा तो पोतुगाल. के वढासा तो इं ंड. उं दरा ा कानाएव ा अन् व ा ा पानाएव ा ा देशांत अशी ह त पकते? गो ांत वा सुरतत या लोकांनी महाराजांसार ा दुधारी अन् जळजळीत पु षापुढे ह असे बेधडक रगेलपणाने वागाव? आ य वाटत! आ ण मग ओठ न उघडता कौतुकाने ओरडावेस वाटत, ‘शाबास! शाबास!’ ओठ न उघडायच कारण अस क , लाज वाटते! या परक य गो ा लोकात असलेले सव अमो लक गुण आम ांत उतर व ाचा य शवाजीमहाराजांनी के ला. तः ा हयात त के ला. तः ा मरणानंतर ह चालू ठे वला. काय शकल आ ी महाराजां ा च र ांतून? कांही नाही! णून लाज वाटते! -महाराजांचा हा डाव कसा काय फसला ह इ तहासाला माहीत नाही. पण खरोखरच एक फार अ तम कार ान फसल. गो ा ा फरं ांना हदु ानांतून आ ण जगांतून ह अखेरचा

नरोप दे ाची धाडसी योजना अपेशी झाली. महाराजांनी याबाबत लगेच ठर वल क , दहा हजार पायदळ व एक हजार ार घेऊन गो ावर ारी करायची.११ गोवा काबीज करायचा! परंतु आता ही गो अश नसली तरी फार अवघड होती. डाव फस ामुळे अ धकच अवघड झाली होती. सावध झाले ा ाइसरॉयने गो ाचा अ ंत कडक बंदोब के ला होता.११ तोफा-सै -आरमार स के ल होत. दीघ काळाची व खचाची मोहीम चालू ठे व ाची स ा तरी महाराजांना सवड न ती. फरंगी वल ण चवट होते. पुढची इतर राजकारण वाट पाहत होती. हा अपमान तूत राखून ठे वून, महाराजांनी गो ावरची मोहीम तूत तहकू ब के ली.११ द. ६ नो बर १६६८ रोज गो ाचा हा ाइसरॉय गो ांत मरण पावला. ीस कोटी रा ा मं दराच बांधकाम मा ठर व ा माणे महाराजांनी सु के ल.१६ महारा ा ा एका प व अ तेची पूजा कर ाचा संक ांनी सोडला. शके १५९० का तक व ५ शु वार ( द. १३ नो बर १६६८) या दवशी सुमु तावर महाराजांनी ी ा मंदीर-बांधणीस ारंभ के ला. या शुभकायासंबंधीचा शलालेख मं दरा ा महा ारावर बस व ांत आला. शलालेख असा आहे -१६ ीस कोटीश शके १५९० कलका े का तक कृ पंच ां सोमे ी शवरा ा देवालय ारंभः ।। हा शलालेख खोदतांना एक चूक झाली. ‘शु वार’ ऐवजी ‘सोमवार’ घातला गेला. नंतर महाराज राजगडास परतले. परततांना ांनी तळकोकणांतील आप ा सव क ांचा उ ृ बंदोब के ला. सधुदगु ास रायाजी भोसले यास क ेदार नेमल. १७

आधार : ( १ ) पसासंले. ११४२, ४३ व ५६. ( २ ) पसासंले. ११४२ व ५६. ( ३ ) पसासंले. ११२८, ३६, ३७, ४१ ते ४३. ( ४ ) पसासंले. ११५७. ( ५ ) पसासंले. ११६०. ( ६ ) शच . पृ. २४, ५१ व ५२; सभासदब. पृ. ५९ व ६०. ( ७ ) सभासदब. पृ. ६१; शच . पृ. २४. ( ८ ) राजखंड ८।१७. ( ९ ) House-Shivaji, 181-182. ( १० ) Shivaji-Times. 161. ( ११ ) पसासंले १२२८ व ३१. (१२) पसासंले. १२२१ व ३३ ( १३ ) पसासंले ११९२; १२०५; ीस . पृ. २१. ( १४ ) पसासंले. १२१२. ( १५ ) ीस . पृ. १०. ( १६ ) ीस . पृ. ३३; पोतदार गौ. ं. पृ. ३५४. ( १७ ) बाद. १।६, ५३ व ५४.

स ी फ ेखान

गोमांतक ांतांतून महाराज राजगडास परतले (इ. स. १६६८ डसबर) गो ाच कार ान फसलेल पा न महाराजांना फार वाईट वाटत होत. गोमांतकांतील जनता अ ंत हालांत दवस काढीत होती. फरं ां ा इतके रानटी वृ ीचे लोक जगांत कु ठे च नसतील. धा मक बाबतीत ते कमालीचा जुलूम करीत होते. १ या आप ा लोकांना व गोमांतक भूमीला कायमची बंधमु कर ाची महाराजांची तळमळ आ ण धडपड तूत तरी अपेशी ठरली. असाच दुसरा एक भयंकर श ू ां ा काळजांत सलत होता. जं ज ाचा स ी फ ेखान. कोकण- कना ाला, अथात् रा ालाच हा स ी काळपुळीसारखा घातक व अस होऊन बसला होता. कोकणांतील कु ला ा ा कना ावर, कुं ड लका व सा व ी या न ां ा दर ान हा स ी आपल घर क न बसला होता. दंडा आ ण राजपुरी ह गाव कना ावर होत व आहेत. स ीचा जं जरा क ा या गावा ा प मेला नजीकच भरसमु ांत एका कणखर बेटावर वसलेला होता व आहे. क ा जबरद ! असा बकट पाण क ा द न ा पूव वा प म कना ावर एक ह न ता. दयाला उधाण आल णजे तीस हात पाणी चढत असे. पण एव ा उधाणाला ह त ड देत देत हब ांचा जं जरा उभा होता. बैलगा ा सहज धावा ात इतका ं द तट होता. तटांत बु ज होते सतरा आ ण तटावर तोफा हो ा फ पांचशेबहा र! २ या तोफांत कलाल बांगडी नांवाची एक तोफ फारच मोठी व अचाट बळाची होती. आ ा मोहळा माणे हा जं जरा णजे चंड देहा ा व ू र भावा ा स ी टो ांचा अ ज अ ा बनला होता. समु ावर व कना ावर लुटमारी करण, सुंदर बायका व जवान पु ष पकडू न आणण, ांना गुलाम क न वकण, उभ शेत

कापून लुटण, क ली करण आ ण आपला रा व ार क न रा करण असा या हब ांचा जीवनो ोग होता. ते ‘रा ’ करीत, णजे काय काय करीत ह सांग ाची ज री नाहीच. अथांग समु ांत उभा असणारा ांचा तो जं जरा क ा णजे जणू चाळीस चोरांची भयंकर गुहा होती. तथे ांनी कांही ह कराव. कोणाला काय प ा लागणार? जगापासून चार हात लांब असलेली रावणाची दुसरी लंकाच जशी! या लंकेच नांव होते ‘जं जरे मेह ब’. वा वक हा अ ज क ा पूव तं कोळी राजां ा ता ात होता. यादव रा बुडाले अन् सुलतान आले. तरीही जं जरा तं च होता. कती वष? सुलतानी आ ानंतरही पावणेदोनशे वष! (इ. १४९० पयत). ा ा ातं र णाची हमी समु ानेच घेतली होती. समु ांत श न कोण जकणार जं जरा? अश ! एकदा (इ. १४८५-८६) जु र ा म लक अहमद सुभेदाराने जं ज ावर धडक दली होती. को ांचा नेता होता रामभाऊ कोळी हा. म लकने खूप दवस धडपड के ली. परंतु ा अफाट समु ापुढे व को ां ा शौयसमु ापुढे म लकला थबभरही यश आल नाही. मुका ाने तो नघून गेला. ३ हाच म लक पुढे ‘ नजामशाह’ झाला. आणखी चार वष लोटली आ ण एके दवशी एक ापारी जहाज जं ज ाला लागल. पेरीमखान नांवाचा एक ापारी व दोन स ी नौकर वनव ा करीत, क ा ा एतबारराव कोळी नांवा ा अ धका ापुढे गेले आ ण णाले क , ‘आ ी ापारी आह त! सुरते न आलो आह त! आ ांला आस ास जागा मळावी एवढीच ाथना आहे!’ एतबाररावाने उदार व स मनाने मान डोल वली. ापा ांना आसरा मळाला. पेरीमखानाने मालाचे पेटारे क ांत आणले. ाने खूष होऊन कोळी मंडळीना आप ा जवळची दा ह भरपूर पाजली. म असावेत तर असे! मंडळी खूष झाली. बेहोश झाली. आ ण पेरीमखाना ा पेटा ांतील उं ची माल एकदम बाहेर पडला! ांतून लपवून आणलेले एकशे सतरा लोक ह ारांसह बाहेर पडले! आ ण – सवच रडकथा सांगायला हवी का? ज र नाही! दंडा-राजपुरी ा अ ज जलदुगावर बादशाहाचे नशाण फडकल! ४ (इ. १४९०) ते ापासून आतापयत या लंकतील असं रावणांनी कोकणथडीवर थैमान मांडले होत. एकशे शी वष आता (इ. स. १६६९ साली) होत आल होती. अहमदनगरकर नजामशाहाने थमपासूनच स ी सरदारां ा हाती जं ज ाची क ेदारी दली. अन् पुढे हेच स ी वजापूरकरांचे अं कत बनले. पण त नांवालाच. ब शं ी ते तं च बनले. स ा (इ. १६६९) जं ज ाला ‘ स ी’ होता फ ेखान स ी. ा ा हाताखाली स ी संबूल, स ी का सम व

स ी खैयत हे तीन अ ंत ू र व शूर सेनानी होते. हे सवजण महाराजांशी व मरा ांशी मन ी वैर करीत, अथात यांत ह आ य कांहीच न त. जं जरा घेत ा शवाय महाराजां ा मनाला चैन पडण अश होत. पूव ( द. १४ ऑग १६५७) महाराजांनी रथुनाथ ब ाळ सब नसांना जं ज ावर रवाना के ल होत. रघुनाथपंतांनी य ांची व परा माची नकर के ली. परंतु पराभव झाला! तदनंतर महाराजांनी जं ज ासाठी अनेक राजकारण के ल , पण यश आल नाही. आता मा महाराजांनी तोलदार मोहीम स के ली. आरमाराला कू म सुटले. तः महाराज ह नघाले. मोरोपंत पेशवे नघाले. फौजा नघा ा. ५ (इ. १६६९ मे) महाड ा उ रेला यु ाचे ढग गोळा झाले. दंडा-राजपुरी ा आसमंतातील स ीचा मुलूख जकायचा व जं ज ाला वेढा घालायचा बेत महाराजांनी के ला. जं ज ा ा सवागास खोल समु अस ामुळे क ाची नाके बंदी कर ासाठी लढाऊ नौकांची मांदी दंडा-राजपुरी ा रोखाने नघाली. मराठी फौजा स ी ा मुलखांत घुस ा. यु ाला त ड लागल. स ी ा फौजा ह धारेने भांडूं लाग ा. स ीने आपला मुलूख जप ाची शक मांडली. तः फ ेखान दंडाराजपु रत होता. ६ ा ा अमलांत सात आठ इतर क े ह होते. क े उ म. फौज ह ध ाड हब ांची. चांगलीच शूर. चार माव ांना एक एक हबशी भारी ठरावा. परंतु माव ांनी आ ण हेटक ांनी हब ांना ठा ठा उचकू न मार ास आरंभ के ला. माव ां ा अंग भवानीच बळ होत. हेटक ां ा अंग परशरामाचे बळ होत. हेटकरी णजे कोण? हेटकरी णजे कोकणी बालू. ‘रामा’! या ‘रामांत’ परशूची धार होती. धनु ाचा काटकपणा होता. बाणाची गत होती. स ी ा ता ांतील क ांना हेटक ांचे व माव ांचे वेढे पडले. रा ाच आरमार ह राजपुरी ा स मदरांत आल. तुफानी झगडा सु झाला. जं ज ाव न तकार सु झाला. स ी ा यु नौका, तोफा आ ण बंदकु ा जं ज ाचे र ण कर ाचा आटोकाट य क ं लाग ा. स ी फ ेखानाला महाराजां ा उ साम ाचे च कडू न चटके बसूं लागले. ाला धग साहेना. तो दंडा-राजपुरीतून उठला आ ण जं ज ांत गेला.६ मरा ांनी स ीचे, एका मागोमाग एक, असे सात क े जकले.६ मराठी फौज थेट दंडा-राजपुरीवर येऊं लागली.

जं ज ा ा च अंगाला जणू समु घुसळून नघूं लागला. स ी व मराठा अशा दो ी म ांची सागरा ा आखा ांत जंगी झटापट सु झाली. तोफां ा धडधडाटाने कु टुंब आ ा शोधीत धावत सुटली. कु णी जलमागाने, तर कु णी भूमागाने. पण जाणार कु ठे ? जकडे तकडे मराठे च वखुरलेले होते. एकच ठकाण अस होत क , या नवा सतांना जेथे आ य मळ ाची आशा होती, मुंबई इं जां ा ता ांत होती. फ ेखानाने मुंबईकर इं जांना घाईने ल हल क , ७

‘ शवाजीराजा

आम ा मुलखांत घुसला आहे. ाने पु ळ ास द ामुळे येथील लोक आ याक रता मुंबईकडे पळून जाऊन आ यास आले, तर ांस मुंब त आ य दे ाची मेहरे बानी ावी.’ द. ९ जून १६६९ पूव नुकतच ह प ाने ल हल. इं जांना अशा गो ी णजे अपूव पवणी वाटत असे. ांनी स ीला कळ वल क , ८ ‘श ती सव व ा आ ी क ं .’ मुंबईकर इं जांनी सुरते ा व र इं जांना ही हक कत कळ वली. ते ा सुरतकरांनी आप ा मुंबईकर भावंडांना असा स ा दला क ८ ‘ तःचच संर ण कस कराव हा पेच आप ापुढे असताना, दुस ा ा भांडणांत कशाला पडायच? शवाजीशी वैर कर ाच बळ आज आप ा अंग नसतांना, उगीच ाला खज व ासारख अस कांही ह क ं नका!’ स ी फ ेखानाची भयंकर घाबरगुंडी उडाली होती. महाराजांनी जं ज ाला वेढा घातला होता. क ावर ह े चालू होते. जं ज ावर ह ा क न क ा फ े झाला नाही, तरी क ाची उपासमार क न तो ायचाच, असा न य महाराजांचा होता. ९ दंडा-राजपुरी महाराजांनी काबीज के ली. आता बळी जं ज ाचा! स ी टेक ला आला. सव उपाय हरत चालले. चवट मरा ांपुढे जं ज ाची कलाल बांगडी लंगडी पडली. सव आग पऊन मरा ां ा लढाऊ नौका जं ज ाश ंजु त हो ा. स ीने म गलांकडे आजवाचा अज पाठ वला क , शवाजी हा तुम ा आ त आहे; तरी ाला कू म पाठवून जं ज ाचा वेढा उठवावयास लावा.९ सागराचा आखाडा घुमूं लगला…..

स ीने हा अज म गलांकडे णजे नेमका कु णाकडे पाठ वला असेल? मुअ मकडे क सुरते ा सु ाकडे? इ तहासाला माहीत नाही. परंतु म गलांकडू न महाराजांना एक कू म आला क , वेढा उठवा.९ पण महाराजांनी या कमाकडे दुल के ल. वेढा चालूच रा हला. स ीने अखेर अस नवाणीने ठर वल क , क ाणला असलेला म गल सरदार लोदीखान याला बोलावून ा ा ाधीन जं जरा देऊन टाकावा.९ पण ावा कसा? हे मराठे बसले आहेत ना चौफे र तोफा लावून. लोदीखान येईल कसा इथे? अ ानांतून तर उतरता येत नाही! महाराजांचा मु ाम या वेळी (नो बर १६६९) पेणजवळ होता. मोरोपंत खु पेणला होते.९ फ ेखान हैराण झाला आहे ह महाराजांनी जाणल होत. ांनी फ ेखानाला अस स ानाने कळ वल क , जं जरा तु ी आम ा ाधीन करावा. आ ी तु ांस भरपाईची मोठी र म देऊं व आम ा दौलत त तु ांस यो अशी जागा ह देऊं. हैराण झालेला स ी या गो ीस कबूल झाला. जं जरा महाराजां ा ाधीन कर ास तो तयार झाला. जं ज ावर भगवा झडा फडकावा ही महाराजांची खूप वषाची इ ा ओठाला लागली. परंत-ु ! खळकन् पेला नसटला! जं ज ा ा सग ा राजकारणाचा पेला सांडून

गेला! स ी फ ेखानच तु ं गांत पडला! फ ेखाना ा हाताखाली जे तघे जबरद पोलादी यो े होते, ते खवळून उठले. स ी संबूल, स ी का सम आ ण स ी खैयत हे तघेही अ ंत शूर होते. अ तशय कतबगार होते. इ ामी धमाचे ते कडवे अ भमानी होते. ां ा र ांत ोश उसळत होता. जं ज ाची खर परंपरा वस न शरण जा ाचा नामदपणा या तीन ताठ माणसांना चेना. ज पयत फ ेखान मरा ांशी ंजु त होता, त पयत हे तघे ह जण ा ा नेतृ ाखाली अजोड शौयाने व न ेने ंजु त होते. पण फ ेखानाने जं जरा मरा ांना दे ाच ठर वता णीच हे तघे पु ष उठले. तघांनी लगेच फ ेखानाला कै द के ल आ ण जं जरा आप ा ता ांत घेतला. अ ान कोसळल तरीही का फरांना शरण जाणार नाही, असा स यांनी नधार के ला आ ण ता ा हमतीने ांनी पु ा मरा ांशी ंजु सु के ली.६ स ी संबूल हा जं ज ाचा मु ‘ स ी’ बनला. स ी का सम हा जं जरा क ाचा क ेदार णजेच हवालदार बनला व स ी खैयतखान हा कना ावरील मुलखाचा मु अमलदार झाला. हे तघे हजण अतूट ऐ ाने व जबर मह ाकां ेने कारभार पा ं लागले. स ीचा जं जरा अजूनपयत के वळ नाममा का होईना, पण वजापूर दरबार ा अं कत होता. पण ह दुबळे सौभा कु चकामाच आहे, ह ओळखून या तघा स नी थेट औरंगजेबाकडे अज के ला क आ ांला पदरांत ा.६ औरंगजेबाने ही ांची अज चटकन मंजूर के ली. औरंगजेबाच आरमारी बळ एकदम वाढल! स ीनाही म गली बळ चढल. स ी ा गादीला ‘वजीर’ असा कताब होता, तो औरंगजेबाने काढू न घेऊन ‘याकू तखान’ असा कताब दला. तघांना मनसबा द ा व या शवाय तीन लाख पयांची सुरतेजवळ जहागीर दली. लगेच सुरते न नु तशाही व जाफरशाही जहाजे दोन, गुराबा तीन व गलबत पंचवीस असा आरमारी का फला तयार क न स ीला ावरची अमलदारी ह दली. स ीच बळ वाढल आ ण औरंगजेबाचही बळ वाढले (इ. १६६९ डसबर). हातात डाशी आलेला जं जरा गेलेला पा न ह महाराज मुळीच हताश झाले नाहीत. या वेळ जं जरा मळत नाही; पण पु ा लौकरच मुकाबला जारीने क ं , असा न य क नच महाराज राजगडला परतले. जकले ा भागाची बंदोब ी उ म ठे वली. जं ज ाचे समोरच दंडा-राजपुरीस ांनी नौकांचा एक ताफा ठे वला. याच वेळ औरंगाबादे न मह ा ा णजेच धो ा ा बात ा आ ा. ाव न औरंगजेबाची नजर फरली आहे, अस उघड उघड दसूं लागल. द ी ा बात ा तर ा न ह भयंकर हो ा. तैमूर आ ण चगीझखान यांचा वंशज ण वणा ा औरंगजेबा ा

अंगांत भयंकर धमवेड संचारल होत. मादक पदाथाना ांतही श न करणा ा न सनी औरंगजेबाला दा आ ण अफू न भयंकर मादक असले ा खो ा धम ेमाचा कै फ चढला होता. रा ावरही कांही तरी अघोरी संकट येणार, अश च दसूं लागल होती. औरंगाबादेचे सांडणी ार आणखी काय काय खबरी आणताहेत याचा अंदाज येत न ता. णून महाराज व मोरोपंत राजगडला नघाले. याच वेळी एक अ ंत मह ाची थैली राजगडावर येऊन थडकली.

आधार : ( १ ) शचसाखं. ९।१२, १४, १८, २०, २१, ३८, ६०. ( २ ) शनी. २।पृ. ११२. ( ३ ) श न. २।९८ व ९९. ( ४ ) १००. ( ५ ) पसासंले. १२७१. ( ६ ) शचवृस.ं खं. ३।पृ. ८६. ( ७ ) पसासंले. १२५७. ( ८ ) पसासंले. १२६०. ( ९ ) १२८६.

श न. २। पसासंले.

औरंगजेब

औरंगजेबा ा म कांत एका मागोमाग एक एक आ ण एकापे ा एक एक व क ना उगवूं लाग ा. क ना आली क , लगेच तो ती अमलात आण ाकरीता कू म सोडू ं लागला. वे ा महंमद तुघलखाना ावर ताण होऊं लागली. औरंगजेबा ा डो ांतून कोण ा वेळ कोणती क ना आ ण कोणता कू म नघेल याचा अंदाज करण अश झाल. अकबरा ा काळापासून दरबारांत कव ना व का ाला मानाचा आ य होता. औरंगजेबाने एक फतवा काढू न सग ा का -कवी-क नांची एकदम हकालप ी के ली! म गल-दरबारांत संगीताची अ तशय हौसेने व औदायाने जपणूक होत असे. गायन, वादन व नतन या कला वैभवांत नांदत हो ा. मुघल-दरबार णजे कलावंतांना क वृ वाटत असे. दरबारा माणे इतर अमीर-उमरावां ा महालांतून ह कलावंतांचे मनःपूवक कौतुक होत असे. द ी णजे र सकांच माहेर होत. पण औरंगजेबाला संगीताचा भयंकर तटकारा होता. रागदारीचा आलाप आ ण वा ांचा ताल ाला सहनच होत नसे. के वढ ह आ य! ाला संगीताचा तटकारा होता एव ावर वषय संपत न ता. इतरांनी ह या कलेची आवड सोडू न ावी असा ाचा आ ह होता! औरंगजेबाने दरबारांतील व शाही महालांतील गायन वादनाची एकदम हाकालप ी के ली. १ इतक क न गडी थांबला नाही. ाने आप ा सै नकांना गमतीदार कू म सोडला क , ा कोणा ा घर गायन-वादन चालू असेल ा ा घरांत खुशाल घुसून संगीताच वा मोडू न फोडू न टाकाव त! २ तंबोरे-पखवाज फु टूं लागले. गाणा ा, नाचणा ा कलावं तणी व इतर कलावंत हैराण झाले. गु गे ार ठरले. भके ला लागले. संगीताराधना हा ा रा ांत गु ा ठरावा, ा रा ासंबंध काय काय बोलाव? जी गत संगीताची, तीच गत च कलेची, श कलेची२ आ ण सव कलांची. या बाबतीत ा

औरंगजेबा ा खु ा चा ांचे वणन तरी कती करायच? औरंगजेबाचे अर सक मन णजे अरब ानांतील रखरखीत वाळवंटच होत. दरबारांत सौरमाना माणे कालगणना कर ाची प त अकबराने सु के ली होती. औरंगजेबाने ती बंद के ली. नको ही का फरी प त! चां माना माणे ाने कालगणना सु के ली. सो ाचांदीने तुला क न दानधम कर ाची प त अकबरापासून चालू होती. ही प त आप ा धमात नाही; ही का फरांची प त आहे, णून ाने ती बंद क न टाकली. ज ज णून का फरी असेल, त त उखडू न काढ ा ा ाने चंग बांधला. हदू लोकांचा व ां ा धमाचा समूळ उ ेद के ा शवाय इ ामची खरी सेवा होणार नाही, अस ा ा मनाने प घेतल. अ ाउ ीन, गझनवी महमूद, तैमूर, घयास तुघलख इ ा द महान धम ेमी सुलतानांची अपूण रा हलेली इ ा आपण पुरी कर ाचा, णजेच हदूंचा बीमोड कर ाचा ाने नधार के ला. ाने याच कायासाठी आपली श े क ार उचलली. भराभर कू म सुटूं लागले. नोकरी, ापार, कलाकु सर कवा कोण ाही वसायावर पोट भरणा ा हदू लोकांची ाने कांही ना कांही तरी कु रापत काढू न छळणूक मांडली. ांचा पदोपदी अपमान घडावा, अशा गुंड गरीला सरकारी ो ाहन मळूं लागल. कु णी ह कांही ह कु रापत काढावी आ ण धमा ा नांवाखाली कोणा ह ‘काफराला’ छळाव ही व हवाट होऊन बसली. हदू णजे ‘मल न’ ‘मक र’! बाट व ाचा धाक घालून हव तस छळून पळून काढणा ा सरकारी व बनसरकारी धमवीरांची चंगळ उडाली. स ीची बाटवाबाटवी तर फार झाली. खरोखर ा थोर े षता ा प व व ‘स ’ धमाची अवहेलना ाचेच अनुयायी णवून घेणारे अ ानी लोक क ं लागले. औरंगजेब मूळचाच धमवेडा. कु राण शरीफ त डपाठ क न ह बचा ाला ांतील ई री त ांचा बोध होऊ शकला नाही. याला ाचा तःचा अडाणीपणा जतका कारणीभूत होता, ततके च ा ा भोवताली सतत वावरणारे मु ामौलवी लोक ह कारणीभूत होते. हे मु ामौलवी लोक औरंगजेबाला उपदेश करीत क , अशा त े ा कृ ांनीच तु ांला गात महंमदा ा बरोबरीच ान मळे ल! ४ औरंगजेबाचे हे धमवेडे चाळे महाराजांना समजले. ांना अ ंत दुःख झाले. क व आली. राग ह आला. कोणता धम असा वेडगळ उपदेश करील, क लोकांवर ू र जुलूम करा, अ ाय करा णून? धमाचा सं ापक णजे ई राचा अवतार. ेमदयाशांतीचा गोड सागर. कोण ा धमसं ापकाने अस सां गतल आहे क , मा ा शकवणुक चा चार कर ासाठी वाटेल ते ू र अ ाचार करा णून? अस कोणी ह सां गतलेल नाही.

पण औरंगजेबा ा बं द डो ात हा वचार कधीच घुसूं शकला नाही. महाराज मा सवच स ु षांना, सवच धमाना, धम ंथांना, धा मक ानांना अ ंत मनःपूवक स ेम, सादर मान देत. दुजाभाव ांना माहीत न ता. अगदी याच काळांत ( द. ६ जानेवारी १६७० रोजी) एका ी गृह ाने महाराजां ा वागणुक ब ल काय ल हल आहे पाहा ५ ‘ शवाजी मोठा बळ राजा असून साम वान अशा अनेक श ूंना न जुमानता ाने सव कारभार धोरणाने चाल वला आहे. ाची जा ा ासारखीच मूत पूजक असली, तरी तो सव धमाना नांदंू देतो. या भागांतील अ ंत धोरणी पु ष णून ाची ाती आहे.’ आता सुरततील दुस ा एका न टोपीवा ाने औरंगजेबा ा धम ेमाला दलेल ह पाहा शफारसप ! ६ ‘रा क ा मुसलमानांकडू न ां ा धमवेडामुळे ब नया ापारीवगावर अस जुलूम होत असतो. आपली मं दर होऊं नयेत, णून ब नये लोक अपार लाच भरतात. ाची चटक लाग ाने काझी व इतर अमलदार इतके सतत व ू रपणाने हदूंचा छळ करतात क , ा दुःखभाराने वाकू न, या ांतातून (सुरत) पळून जा ाचा हदूंन न य के ला. एका इसमाला, पाच वषापूव , काझीने खा े ा टरबुजाचा एक भाग खा ा, या सबबीवर जबरीने मुसलमान कर ात आल व ामुळे ा इसमाने जीव दला! यामुळे ब नया पुढा ाने वखार त येऊन आप ा समाजासाठी मुंब त आ य मा गतला. आ ी ांना बादशाहाकडे गा ाण कर ास सां गतले. ते ा २३-२४ स बरला येथून सुमारे आठ हजार लोक… नघून गेल.े ापारी नघून गे ामुळे येथील ापाराला मंदी आहे. या काराने सुरतेचा नाश होईल अस लोक बोलतात.’ अशी ‘ श प ’ एक क दोन? शेकडो, हजारो, अनंत! ेकजण तळतळत होता. बादशाहा ा पदर जे कोणी उदार मनाचे थोडेसेच मुसलमान होते, ांना बादशाहाच ही खुळ आवडत न त . पण बोलायच कस? बोलल क , ांना ह मग बादशाहाचा जाच होई.४ महाराजांना नवल वाटे क , मुघल रा ांत पंचाह र ट े जा हदू असून ह, बादशाहाला असा जुलूम कर ाची ह त होतेच कशी? ही जा काय करते? हे राजपूत सरदार काय करतात? अजून ह ते बादशाहाची न ेने सेवाच करतात? महाराजांना हा जुलूम ऐकू न ह सहन होईना. वा वक हा धा मक जुलूम उ र हदु ान व गुजरातमधील हदूंना सहन करावा लागत होता. ‘या लोकांचा व माझा काय संबंध? ते कोण माझे?’ असा वचार महाराजां ा मनांत आला नाही. हे लोक माझेच आहेत या भावनेने ते चडले.

आता तर भयंकर संतापजनक बात ा येत हो ा. औरंगजेबाने सार ताळतं सोडल होत. मुघल स नत तील हदू मं दरांचा व ंस कर ाचा साव क कू म ाने सोडला! ( द. ९ ए ल १६६९). तेव ासाठी एका तं काझीची ाने नेमणूक के ली. ा काझी ा हाताखाली घोडे ारांची एक तुकडी दे ांत आली. मं दर आ ण मूत खडाखड फु टू लाग ा. जुलमाने बाटवाबाटवी सु झाली. शर ेद अगदीच झाला. काशी े ावर धाड आली! अ ंत ाचीन व प व तीथ े ह. ेक हदूला त परमपू . वेद व ेच माहेरघर. मो ा ीच वेश ार. पाप ालनाचे सव े पु ळ. व पालक व नाथा ा मं दरावर ह औरंगजेबाची झडप पडली. ‘बुत् शकन’ ‘गाझी’ समशेरजंगांची फौज व े रा ा मं दरांत घुसली! घंटा तुट ा. मूत फु ट ा. कळस कोसळले. मंदीर कोसळल! काशीतील बदुमाधवाच मंदीर उडाल! मथुरतील ात ीके शवदेवाच मं दर उद् झाल. ह मं दर बुंदेला राजा नर सहदेव याने तेहतीस लाख पये खच क न बांधलेल होत. त उद् झाल! के शवदेवाची मूत आ ास ने ांत आली. व तेथील म शदी ा पाय ांखाली पु न टाक ांत आली. सौरा ाचा सोमनाथ पु ा एकदा फु टला! पाठशाला, मठ, आ म, धमपीठ जमीनदो झाली. हदूंचे सव सण व या ा बंद कर ाचा कू म सुटला. भू म थरारली. काळरा आली. खलजी-घोरी-तु लख सुलतानांच अतृ भुत जणू थड ांतून बाहेर पडल . सकळ पृ ी आं दोळली! धम गेला! महाराज बेचैन झाले. ा धमा ा, सं ृ ती ा आ ण तीथ े ा ा र णासाठी, पुन ारासाठी आपण तब तलवार उचलली ाच धमसं ृ तीचा समूळ उ ेद आप ा देखत चालू ावा? शवशाहीची के वढी घोर कु चे ा औरंगजेबाने मांडलीय् ही! हे ाचे अ ाचार आ ण जहादबाजी ाला काय के वळ प पाठवून बंद पडणार आहे? श ांचा नाजूक मार के वळ शहा ांसाठीच असतो. इथे? इथे उपयोगी ठरेल फ भवानी तलवार! पुरंदर ा अपमानकारक तहाच कलम आ ण आ ा ा दरबारांतील उ मुघल मसनदीपुढे खच पडलेले ‘ते’ तीन मुजरे, महाराजां ा म कांत बंड क न उठले. सहगडचा ंजु ारबु ज, पुरंदरचा सर-दरवाजा, लोहगडची माची, रो ह ाचे कडे आ ण औरंगजेबाकडे गेलेले इतर सवच क े महाराजांना ओरडू न वचा ं लागले क , महाराज, आमच हण के ा सुटायच? आ ांला रा ांत के ा घेणार? एव ांत औरंगाबादेत ह एक मोठे वादळ उठल. शाहजादा मुअ म ा कमतीखाली औरंगजेबाने महाराजा जसवंत सह व दलेरखान या दोघा ब ा सरदारांस ठे वल होत. ात

मुअ म व जसवंत यांची फारच उ म ग ी जमली. पण मुअ मची व दलेरखानाची कुं डली कांही जमेना! ाला अनेक कारण होत . दलेरखानाची अ वरत क कर ाची वृ होती. तो वल ण तडफदार व भावानेही तापट होता. मुअ मचा भाव नेमका ा ा व होता. धीरे धीरे, थंडपणे, यशाश , मजेमजेने कारभार कर ाचा ाचा ऐषारामी पड होता. बादशाहास आपण काम ग ा क न खूष के ले पा हजे असे दलेरला वाटे. तो धडपड करी. बादशाहा ा दयांत ( णजे नेमके कु ठ त नाही सांगतां यायच!) दलेरला मोठ ान होत. द त ाचा मोठाच बडेजाव होता. मुअ मला ह सहन होत नसे. आपण राजपु असूनही याचा भाव जा ? आप ावर हेर गरी कर ासाठीच याला आप ा बापाने मु ाम ठे वल आहे; असे मुअ मला वाटे. मुअ म जसवंत सहावर इतक मोहबत करतो ह दलेरला सहन होत न त. मुअ म ा ऐषारामी वृ ीमुळे दलेर ा कतबगारीला सारखा लगाम पडे. सवाची मोठी मजेदार कु चंबणा होत होती. ाच धुसफु श तून भांडणाचा भडका उडाला. या भांडणां ा खबरा राजगडावर येतच हो ा. या भांडणांचा लाभ कसा ावा याचा वचार महाराज करीत होते. हदुधमा ा जवावर उठले ा औरंगजेबाला गनीम शवाजीसकट सव मराठी रा ाचा नायनाट कर ाची तळमळ लागून रा हली होती. पण तह झालेला होता. अस ा तहांची तो पवा करीत नसे. शवाजी आ ांतून आपली फ जती क न पळाला, ही गो ाला अहोरा झ बत होती. हदूं ा व ाने पुकारले ा अ ाचारमो हमत शवाजीची आ ण महारा ाची ह कु बानी करावी अशी मोठी तहान ाला लागली होती. सबंध हदु ान हर ा रंगाखाली ओढ ाची ाची मह ाकां ा होती. पण शवाजी हा मोठाच श .ू कसा झोडावा? कसा क ल करावा? औरंगजेब सतत वचार करीत होता आ ण यांतील अवघडपणा पा नच तो जा चडफडत होता. या चड तूनच एके क कु त व कपटी क ना ा ा डो ांतून नघूं लाग ा. शवाजीराजांना ाने जे ा आ ास बोला वल ते ा वाटखचासाठी एक लाख पये ाने दले होते. ती र म परत वसूल क न ावी व ती संभाजीराजां ा व ाड ा जहा गर तून वसूल क न ावी असा बेत ाने के ला! के वढी स ता ही! पा ासाठी खच के लेली र म वसूल क न ायची! ाने लगेच संभाजीराजां ा उ ातून ती र म कापून घेतली! ९ महाराजांना ह समजल. पण पुढचा कार फारच भयंकर योजला होता ाने. संभाजीराजां ा पंचहजारी ारां ा मनसबीक रता त न ध णून तापराव गुजर व

नराजी रावजी हे औरंगाबादेस मुअ म ा छावणीत राहत होते. औरंगजेबाने मुअ म ा नांवाने गु फमान सोडल क , शवा ा ा दोघा माणसांना ताबडतोब कै द क न ांची पागा ज करा! कपटाने या दोघांना द त ायच आ ण ांना छळून छळून मारावयाच कवा बाटवायच हा औरंगजेबाचा डाव होता. १० परंतु रा ाच व महाराजांच भा थोर. द ी न अशा त चे फमान सुटल आह, अशी बातमी आधीच मुअ मला समजली. आप ा परमपू बापाचा हा घाणेरडा भाव ाला मुळीच आवडत न ता. ांतून महाराजांब ल ाला एक कारचा जो आदर व ेह वाटत होता, ामुळे तर ाला या नीचपणाची शसारी आली. ाने ताबडतोब तापराव व नराजीपंत यांना एकांत बोलावून घेतल व सां गतल क , तु ा दोघांना गरफदार कर ाचा कू म द ी न सुटला आहे. तरी तु ी फौजेसह रा एकदम पळून जा! बादशाहाचे फमान हातात पड ावर मग तु ांला कै द करण मला भाग पडेल. णून तु ी आधीच पळून जा!१० के वढा भयंकर घात होणार होता! के वळ मुअ म ा सदभावने ् मुळे हा दगा टळला. तापरावाने व पंतानी गुपचूप सव आवराआवर के ली. रा झाली. रा ी ा अंधारांत अडीच हजार मराठी फौज एकदम गडप झाली!१० दुस ा दवश सकाळ अ धकारी पाहतात त एकही मराठी हशम छावणीत श क न ता! पळाले! उडाले! मुअ मला खबर गेली क मराठे लोक गुपचूप पसार झाले! मुअ मला आ याचा ज र तेवढा ध ा बसला! आठ दवसांनी औरंगजेबाचे फमान येऊन पोहोचल क , ‘ तापराव व नराजी यांना पकडा आ ण ांची छावणी ज करा!’ परंतु श क काय होते छावण त? पालापाचोळा! मुअ मने आनंदाने ‘हळहळून’ उदगार ् काढले क , हे मराठे हरामजादे आठ दवस आधीच पळाले! हाजीर असते तर न कै द के ले असत!!१० मुअ मने बापाला ह असच उ र ल न, मराठे कसे गुपचूप पसार झाल त कळ वल! ‘ कु मा माणे वतणूक करावी, परंतु मराठे आठ दवस अगोदर पळाले! नाही तर कै द करावयास वलंब न ता!’ अस ह साळसूदपणाने ाने ल हल. औरंगजेबाला ही खबर मळा ावर तो कमालीचा थ झाला!१० काय लबाड आहेत हो हे मराठे ! ( ाला खबर मळाली, द. ११ डसबर १६६९ रोजी.) व ाडांत रावजी सोमनाथ हे अडीच हजार फौजे नशी संभाजीराजां ा जहा गरीचा कारभार पाहत होते. पळून जा ापूव तापरावाने व पंतानी व ाडांत ार पटाळून रावज ना

कळ वले क , औरंगजेबाने अस अस फमान सोडल आहे. तरी तु ी पळून रायगडास येण; आ ी नघाल आह त. हा नरोप रावज ना मळाला. रावजी हे खरोखर फार चलाख आ ण डोके बाज गृह होते. कोकणांतील ांची काम गरी आठवतेय ना? खरोखरच शार. तः होऊन बु ीने व उ ाहाने एक एक गो ी क न दाखवीत ते. महाराज रावजीवर खूष असत. रावज नी ओळखल क , औरंगजेबाच माथ आता भडकल. आ ा ा वासखचाचे लाख पये कापून घेतोय आ ण धरपकडीच कपटी कार ाने करतोय, याचा अथच असा क , ाने महाराजांश के लेला तह मोडला आहे. पु ा भांडण उभ के ल आहे. संभाजीराजांची मनसबही संपली आहे. मग आता आपण तरी ग कां राहाव? महाराजांस अशा रका ा हाताने भेटावयास जायच? बर न !े जड हाताने गेल पा हजे! रावज नी व ाडांतून नघून येताना शाही मुलखांतील ठा ांची दाणादाण उडवून दली. लूट के ली. लाखो पये ांनी गोळा के ले. ११ हा नजराणा घेऊनच ते राजगडला नघाले. सकळ पृ ी आं दोळली! धम गेला!

तापराव व नराजीपंत यांनी भीमा ओलांडली आ ण मागोमाग रावज नीही पैनगंगा ओलांडली.

आधार : ( १ ) मुस. रया. भा. २।पृ. २८४-८५; औरंगनामा भा. २।पृ. ६. ( २ ) औरंगनामा २।पृ. १०. (३) पसासंले. ११८८, १२०१, १२४९, ११९२, १२७५, १२७८, १२८१ इ ा द. ( ४ ) पसासंले. १२४९. ( ५ ) पसासंले. १२७९. ( ६ ) पसासंले. १२७५ व ७८ (७) पसासंले. २६२१. (८) मुस. रया. भा. २।पृ. २८५ ते ८७. ( ९ ) Shivaji-Times, 162. ( १० ) सभासदब. पृ. ६०-६१. ( ११ ) पसासंले. १२८२; Shivaji-Times, 162.

ता ाजी मालुसरे

औरंगजेबाने तः होऊन तह मोडला. कपट क न तापरावाची अन् नराजीपंतांची शकार साधायचा ाचा डाव मा फसला. ाला ही मा खा ी पटली क , आता शवाजी ग बसणार नाही. तो पु ा दंगा सु करणार. ाच वेळ ाला असा ह पुरा व ास वाटत होता क , शवाजीचा दंगा सहज मा न काढू .ं णूनच ाने ताबडतोब कांही सरदारांबरोबर फौज देऊन ांना औरंगाबादेस रवाना के ल. तसच दलेरखानाला ाने एक फमान पाठ वल क , ताबडतोब औरंगाबादेस जा. १ दलेरखान गे ा क ेक म ह ांपासून ग डवनांतील देवगडास होता. हा देवगड छदवा ाजवळ आहे. दलेरला फमान सुटल ( द. २६ जानेवारी १६७० रोज ), ते खाना ा हातात पडायला अजून एक म हना तरी हवा होता. दलेरखानाश मुअ मच पटत न त. णूनच श त वर तो मुअ मपासून चार पावल लांब असलेली काम उक न काढीत होता. तापराव व नराजीपंत राजगडास येऊन पोहोचले. महाराजांना जरा व यच वाटला. राव सरनौबत आले? पंत ह? कां? असे एकाएक काय बेतावर येण के ल दोघांनी? कांहीतरी भानगड असली पा हजे. काय भानगड असेल? राव आ ण पंत महाराजां ा मुज ास गेले आ ण मग औरंगाबादचा कु ल करीणा दोघांनी महाराजांना अहदपासून तहदपयत नमूद के ला. लाख पयांचा वासखच बा ावाने मनसबतून कापून घेत ाची वाता आधीच महाराजांना मळाली होती. ांत हे दुसर दगाबाजीचे राजकारण समजल. शाहजादा मुहबत मज करीत होता, णूनच तापरायाचा अन् पंताचा घात टळला. नाही तर महाराजांचे दोन जवलग औरंगशाहा ा काळझडपत गवसून बळी गेले असते. शवाय आनंदराव मकाजी, ादपंत, रावजी सोमनाथ यां ासारख अमोल माणस ह साप ांत सापडली असत . पांच हजार घो ांची पागा, शबंदी, असबाब, ज खरा धो ांतून वांचला. ीने शाहजा ास ेरणा दली. झा ा कारांतून सव चांगलच

घडलेल पा न महाराजांना फार समाधान वाटल. तह मोडला. ब त उ म झाल. कोणास हव होत कायमच बंधन? संभाजीराजांना दलेली पांच हजार ारांची मनसब आपोआप सुटली, चांगल झाल. तीन वष रा ाची घडी बसवावयास शांततेचा अव ध मळाला. पांच हजार ारांचे औरंगजेबा ा तजोर तून पर र तुडुबं पोट भागले. गडी-घोडे ताजे झाले. शवाय म गलाई-व ाडची ओळख झाली. उ म झाल. ीजगदंबेची कृ पा! महाराज ‘खुशाल जहाले आ ण बो लले’ क , २ “दोन वष ल रचे पोट भरल आ ण शाहजादा म जो डला, ही गो बरी जाहाली. आता म गलाई मुलूख मा न खावयास वाव जाहाला!” ीजगदंबेची कृ पा! तह मोडला गे ामुळे राजगडावर नवीनच उ ाहाची हालचाल सु झाली. चार वष वसावलेली वीर ी पु ा उस ा मा ं लागली. पागा फु रफु ं लागली आ ण मग कु णाकु णा ा झाकले ा, लपले ा इ ा-हौशी अलगद डोक वर काढू ं लाग ा. आईसाहेबां ा ह! रावजी सोमनाथ व ाडांतून आले. जळी भरभ न धन घेऊन आले. रावज ना व ाडची चांगली ओळख झाली होती. म गलांचा बंदोब कु ठे कु ठे , कसा कसा आहे आ ण धनदौलतीच भांडार कु ठे कु ठे आहेत, याचा ठाव ठकाणा रावज नी दोन वषात पुरेपूर मळ वला होता. बाळापूर, मा र, ए लचपूर, ननाळा, मलकापूर, साखरखेडा आ ण गा वलगड ह च म गलांची मु ल री ठाण होत . धनदौलत सव होती. वशेषतः लाडाचे कारंज ह शहर अ ंत ीमंत होत. म गला तील नवीन नवीन बात ा राजगडावर येत हो ा. सव बात ा उ ेगजनकच हो ा. महाराजां ा म कांत संतापाची च आधीपासूनच भयंकर गतीने फरत होती. काशी ा, मथुरे ा आ ण सोमनाथा ा मं दरांवर आदळले ा सुलतानी घणांचे घाव महाराजां ा दयाची शकल उडवीत होते. महान् ऋ षमुन ची आ ण देवतु महापु षांची भू म ही. ाच महा ांचे वंश आ ण गो सांगणार माणस ह . काय दैना उडत आहे ांची आज! मूत भंगताहेत. सं ृ ती भंगते आहे. त ा आ ण ातं तर के ाच भंगल आ ण तरीही या अफाट पसरले ा जेची शां त अभंग आहे! हे लोक शहाणे होणार के ा? चडायला शकणार के ा? हे जाट, बुंदेल,े राजपूत, नानकपंथी अन् सगळे च लोक ग कसे? एखादी ‘थोरली मसलत’ यां ा डो ांत येत नाही? वा वक गोसा ाबैरा ांची ह शांती

ढळावी आ ण ां ा हातात असणारे शूळ बादशाहीवर ोधाने उगारले जावेत अशी ही त आहे. आ ण काय सांगाव? कदा चत् सतनामी गोसा ाबैरा ांसारखे एखादे वरागी लोकच जुलमा व बंड पुकारतील! पण यु धम हच ांच जीवन, ते लोक मा नमूटपणे बादशाहाची सेवाच करीत राहतील! जुलूम, धमातर, ज झया, पळवणूक, दा र य आ ण अपमान-महाराजांना ऐकू न ह सहन होत न त. ां ा ग तमान् वचारच ावर सूडा ा तरवारीला धार लागत होती. व वध ांतदश वचारां ा ठण ा तडतड उडत हो ा. शलेखा ांतील श ा ेसु ा अ होऊं लागली होती! पंत आ ण राव, मुघलशाह तील कारभाराची व ळीत असलेली त पा न आलेले होते. दलेरखानाचे व शाहजा ाच वाकडे अस ामुळे आ ण शाहजादा दूर ा, कवा जवळ ा, ीने महाराजांश ेमाने वागत अस ामुळे, जर या मोड ा तहाची सं ध साधली, तर ब ळ यश पदर पडेल असे पंताच ह णण पडल. रावजी सोमनाथ व ादपंत यांना व ाड फार पसंत पडला होता! औसा परगणा आ ण ा भवतीचा मुलूख ह सोयीचा होता! थोड ांत णजे म गलाई मुलखावर झडप घालावीच असा सगळीकडू न उजवा कौल मळत होता. महाराजांनी ह ठर वल क , ब प हली चढाई आपलीच. पुरंदरचा पराभव आ ण आ ांतील अपमान धुऊन नघालेच पा हजे. औरंगजेबाने गरीब जेवर चाल वले ा जुलमाला प हला जवाब मरा ांकडू नच मळाला पा हजे. महारा ा

ा मनाला व तलवारीला धार चढू ं लागली.

-आ ण चार वषा ठोकली! हर हर महादेव!

ा दीघावधीनंतर महाराजांनी द ी ा दशेने यु ाची आरोळी

महाराजांचे कू म सुटले. मो हमे ा योजना ठर ा. रा ातील गावागावांतून शलेदार-हशमां ा ंडु ी अधीरतेने, उ ुकतेने गोळा होऊं लाग ा. सरदार आले, जुमलेदार आले. उ ाह उतूं जाऊं लागला. चार वष संसार सावर ांत आ ण ज मनी पक व ांत गेल होत . पण एकापरी छान झाल. महाराजांनी बटाई के ामुळे तर अगदी मनाजोगत झाल. चार वष कारभारी घरी मुलावासरांत रा ह ामुळे घरोघर ा ल ु ा संतु झा ा हो ा. पण आपला नवरा सदान् कदा घर च राहावा, अस मा मरा ां ा बायकांना कधी वाटत नसे हं! ांना ह वाटे क , आप ा घरध ाने तलवार मारावी. लढाई जकावी. दरबारांत मानाचे कडीत डे आ ण कं ा चौकडे मळवावेत. यश घेऊन घरी याव. गाव ा ज त भर फडावर शा हरांनी आप ा ध ा ा इरेसरीचा पोवाडा गावा अन् चारचौघ नी आप ा सौभा ाचे कौ तक कराव! ब ! मरा ांची ल मु ी यांतच गाच सुख मानीत होती.

महाराजांनी मोहीम मुकरर के ली. व ाड, उ र गंगथडी, औसा या म गलाईवर फौजा घालायच ठरल. नौबत दणाणूं लागली. शगां ा ललका ा उठ ा. मराठी सेनास मदर फोफावत नघाला. धुळीचे लोट उठवीत फौजा रा ा ा सीमेपार गे ा (इ. १६७० जानेवारी ारंभ.) राजगडावर गेली चार वष ग बसलेली मह ाकां ा डोळे व ा ं लागली. रा ा ा सरह ी लांब लांब तजापार नेऊन पोहोचवायची भूक ा मह ाकां ेला लागली. महाराजां ा दयांत आता के वळ एकच ास होता. ा थोर मह ाकां ेची धु ाशांत , तृषाशां त. पौ षाचा ज या मह ाकां े ा पोट च होतो. महाराजांचा ह ज अशाच एका तेज ी मह ाकां े ा पोट झाला होता. जजाबाई आईसाहेब णजे मू तमंत ‘मह ाकां ा’ हो ा. आईसाहेबांचे वय आता स रीस टेकल होत. ांचा संसार णजे दुधातुपाचा वा चुलावेलाचा न ता; भां ाकुं ांचा वा दळणकांडणाचा न ता. ांचा संसार फार मोठा होता. रा ा ा या संसारांत कु ठे काय चालले आहे, कोण काय करीत आहे, कु ठे पडल झडल आहे, कु ठे लपायच आहे, इकडे आईसाहेबांचे सावध ल असे. फार मो ा एक कु टुंबा ा ा आई हो ा. कोणाला कांही कमी पडल क , त ा भ न काढीत. कु णी कांही चांगल के ल क , ा ा ा पाठीव न कौतुकाने हात फरवीत. कु णाच कांही चुकल, तर रागे भरत. कु णाला कांही दुःख झाल, तर ा फुं कर घालीत. देव-देवालयां ा पूजाअचा व नंदादीप यांकडे ल ठे वीत. काजळी झाडीत. वाती पुढे सारीत. साधु-पु षांना या-बसा करीत. आईसाहेबांचा बस ा बस ा, वाक ा वाक ा सव जागता पहारा असे. महाराज आ ाला गेले ते ा सव कारभार ाच पाहत हो ा. पण महाराज परत आ ावर ह आईसाहेब ज र ते ा ाय नवाडे करीत हो ा. ३ शवबा ा कडक कारभाराच भय ध न जे कोणी परागंदा झाले होते, ांना आईसाहेब कौलनामे पाठवून पु ा कारभारावर जू करीत हो ा. ८ ‘आमचे तफने तुमचे वाईट सवथा होणार नाही,’ अस आईसाहेबांचे अभय ह असे. पुणे परग ाचा देशकु लकण बाबाजी देशपांडा हा उगीचच खोडसाळपणा क न मुकुंद का ो देशपां ां ा कारभारांत ह ेप क ं लागला. ते ा महाराजांनी बाबाजीला चांगले ताणल. ९ महाराजांच प बाबाजीला गेल अन् दुस ाच दवशी ‘राज ी’ जजाबाईसाहेबांच ह

जरबेच प गेल क , ‘नसते कथले के लया, चरंजीव ( सऊबा) कांही को ाचा मु ाजा करणार नाहीत, ऐसे समजोन घसघस न करणे. पे र बोभाट आला णजे बोल नाह .’ १० राज ी आईसाहेबांचा धाकाचा कारभार असा होता. राजगडाखाल ा गुंजण मावळांतील वठोजी शळमकरां ा लेक च नघाल लगीन. गोमाजी नाइकांनी आप ा लेकासाठी वठोजी ा पोरीस मागणी घातली. लगीन तर जमल, पण वठोजीपाशी पुरेसा पैका न् सामानसुमान ह न त लगीन सजवायला. आता? वठोजी काळज त पडले. पण आईसाहेबांना ही गो कळली. राजा ा राजगडाखाली एका पोरी ा बा शगाला दोरा अपुरा पडावा, ह काय बर आहे? वठोजी तर पदरचा माणूस. आईसाहेबांनी वठोज ची चता तः हरण के ली. पंचवीस होन आ ण पांचशे लोकां ा पंगतीला पुरेल इतक यंपाकाच सा ह आईसाहेबांनी वठोज ा पदरांत घातले आ ण सां गतल क , लगीन साजर करा. ११ आईसाहेब सवाना सुखवीत हो ा. पण आईसाहेबांना कु ण सुखवायच? अन् ांच सुख तरी कशांत होत? ांच सुख साठवलेल होत देवाधमा ा आराधनत, दानधमात, नैवे नंदादीप, पूजाअचा यां ा यथासांग व त. चचवड, आळं दी, दे ,ं जेजुरी, वाई, शखर, को ापूर, ंबक, सासवड इ ा द े ात देवसेवा-धमसेवा उ म चालावी-! पण चालावी कशी? के वळ नंदादीपांत दहा मण तेल जाळल, वीस मण दुधाचे अ भषेक के ले अन् देवा ा म कावर बेलाफु लांचा ड गर रचला णजे झाली काय सेवा? छेः! ती सेवा अपुरी. दुबळी. कारण ह एकू ण एक े ं म गला ा, औरंगशाहा ा अप व स ेखाली असतां ही पूजा ीस कशी पावेल? बांधले ा हातानी देव या रा ा ा म कावर आशीवादाचा मु ह कसा ठे वूं शके ल? ही संपूण देवताभू म आप ा ाधीन असावी, यवनस ेचा तला श नसावा, ही इ ा आईसाहेबांची होती. े मु ाव त, कराव त या मह ाकां तून शवशाहीचा ज झाला होता.

आईसाहेबांना त सुख हव होत. आईसाहेबांची भाव कृ त ही अशी होती. पण औरंगजेबा ा स ेची जळती नशाणी ांना रोज सतत डो ांनी पाहावी लागत होती. रोज शंभरदा, हजारदा. राजगडावरच ांचा मु ाम होता. प ावती माचीवर ांचा वाडा होता. वा ाचा दरवाजा कांहीसा उ रेला, बराचसा ईशा ेला त ड क न होता. गडाव न समोर नजर हमखास जाई. आ ण ईशा ेला अव ा सहा कोसांवर एक चंड क ा दसे. चंड, अवघड, अभे क ा दसे. तो दसतां ण च अगदी ाभा वकपणे काळजांत दुखून जाई

क , हा गड आप ा ता ांत नाही! गडावर औरंगशाहाचा हरवा झडा फडकतोय. गड वटाळलाय. रा ाला झालेली ही जखम सतत समोर दसे. अव ा सहा कोसांवर. कोणता क ा हा?- क े क ढाणा! सहगड! पूव रा ांत होता. क ढा ाश आईसाहेबांच फार जवळच नात होत. पूव कै लासवासी महाराज शहाजीराजे यांची वजापूर ा कै दतून सोडवणूक कर ासाठी याच गडाची आ त बादशाहीला ावी लागली होती. क ढाणा म गलां ा ाधीन कर ापूव ह आईसाहेबांचा मु ाम गडावर होता. क ढा ाच मह , मोल, साम आ ण स दय सवानाच माहीत होत. ह ज डताचे भूषण शवबा ा कं ठांत असाव अस जर आईसाहेबांना वाटल असेल तर ांत आ य तरी कसल? हा क ा शवबाने जकू न ावा अस आईसाहेबांना न वाटल असेल. महाराजांना ांनी टल ह असेल क , शवबा, एवढा हा समोरचा क ढाणा जकू न घे. आईसाहेबांचे श टपून ायला मा इ तहास वसरला! महाराजांची ह फार तळमळ होती क , गड क ढाणा आप ाला हवाच. या गडावर महाराजांच फार ेम होत. पूव शहाजीमहाराजां ा सुटके साठी क ढाणा आ दलशाहाला ावा लागला, तर ते कती हरमुसले! लहान होते ते ा ते. सोनोपंतानी मग ांची समजूत घातली. इतक ांच सहगडावर ेम. के वळ सहगडच न ,े तर पूव रा ांत असलेले आ ण नसलेले सवच क े जकू न घे ाची महाराजांची इ ा होती. घाई होती. या चढाईचा प हला शुभशकु न सहगडावर कर ाचा संक ांनी मनांत ा मनांत सोडला ह होता. काम सोप न त. कारण गड सोपा न ता. गडाला गरमीट लागण अश होत. क ेदार जातीचा राजपूत होता. मोठा बजोर समशेर. कडवा मदाना. ाच नांव होत उदयभान राठोड. राज ानांतील जोधपूर ा राठोडवंशांत ाचा ज झाला होता. भनाय या गावचा हा राहणारा. १२ या ा बापाच नांव होते शाम सह आ ण या ा मुलांच नांव होती, के सरी सह व सूरजमल. उदयभान अ ंत शूर होता. तसाच तो कारभारांत अ तशय कडक होता. क ावर व घे ात ाची जरब फार होती. वेळ संग तो लोकांची मुंडक छाटावयास ह कमी करीत नसे. १३ औरंगजेबाचा तो एक न सरदार होता. या ा बापाने तर औरंगजेबाची अ तशय मनःपूवक सेवा के ली होती. उदयभानच वय सुमारे अडतीस वषाच होत. क ावर जवळ जवळ पंधराशे ह ारबंद राजपुतांची तखट शबंदी होती. तोफा हो ा. बा दगोळा, बंदकु ा आ ण रसद ग भरलेली होती. एकू ण मुकाबला अवघड होता.

कठीण होता. तरीही महाराजांनी क ढा ाच लगीन काढल होत. पण ह काय साजर करायला पाठवायच कोणाला? अचूक आ ण एका झट ांत काम उरक ल असा कु णीतरी भट हवा होता. उगीच ा ासंग म हनोन् म हने घासाघीस करीत बसणारा भट इथे ांना नको होता. काय कस म ाठी री त रवाजाने चटकन् ायला हव होत. म गली रवाजाने थाटामाटांत चार म हने गडाभवती आढेवेढे घालून बसण अगदी नामंजूर. ग नमी कावा हवा! देवक बसवायचे, वर-घोडा घेऊन ‘मूळ’ ायच, अव चत ा ाची उराउरी कडकडू न गाठ ायची; बाणाबंदकु ांतून अ ता टाक ा, ढालीतलवारीचे ताशे कडकडले क एकदम वरातच! पण यासाठी नवडाव कु णाला? इतर सवच क े काबीज कर ाचा होता. पण ांत ा ांत क ढा ाची काम गरी फारच कठीण होती. मग महाराजांनी काय के ल? ांनी क ढा ाचा वडा आप ा हात राखून ठे वला आ ण सरकारकु नांशी उरले ा सग ा क ांब ल खलबत के ल. सरकारकू न णजे मोरोपंत पेशवे, नळोपंत मुजुमदार आ ण अनाजीपंत सुरनीस. खाशी खाशी पंत मंडळी ही. म गलाला दलेले आ ण अवांतर नवे गड ायचे. तघा ह पंतां ा पुढे ही मातबर मोहीम महाराजांनी मांडली. १४ आ ण तघां ा ह पग ा उ ाहाने आ ण वीर ीने डोल ा. महाराज ांना णाले,१४ “तु राजकारण य क न क े ावे!” आता तकडे बघायची चता महाराजांना उरली नाही. पंत मंडळी आता बघतील सगळ काही. मग महाराजांनी आप ा मावळे लोकांना जूर बोलावल. मावळे लोक णजे मातबर मावळे सरदार. खाशी खाशी मंडळी. महाराजांपुढे या सा ा समशेरी मुजरे घालीत आ ा. कोणता मनसुबा राजा मांडतो ह ऐकायला ांनी मो ा अजुमंदीने कानाचे शपले टवकारले. महाराजांनी गड जकू न घे ासंबंध गो काढली. कोणचा गड?-गड क ढाणा! सहगड! अरे बापरे! क ढाणा? णजे औरंगशा बा ावा ा पागु ावरला मो ावरचा तुराच उपटून आणायचा जणू!ं हाये छाती? महाराजांनी बेलाच पान फे काव तसा ा मावळे लोकां ापुढे श फे कला.१४ “गड घेण!” आता? आता? राजां ा मुखातून श नघाला! पडतो क काय आता भुईवर! नाही नाही! कसा पडेल! तो पाहा, उठला एक जवान! “महाराज, क ढाणा गड मी घेत !”१४

क ढ ा ाच क ासार ा नध ा छाती ा ा मदाने महाराजांचा श छातीवर झेलला. महाराज स झाले. शाबास शाबास, ाची! पण कोण मद हा? वाघ क सह? एवढी हमतीची छाती कु णाची? दुस ा कु णाची? सुभेदार ता ाजी मालुस ाचीच! महाराजां ा लाड ा दो ाची. ता ाजीने गडाचा वडा उचलला. महाराजांना आता तर काही काळजीच उरली नाही. महाराजांनी लहानपणापासून फार महागाची माणस जम वल होती. महाग णजे फारच महाग. कती ह र म दली तरी अशी माणस कु ठ मळायच नाहीत. महाराजांनी मा मळ वल . काय कमत पडली? दयाची! महाराजांनी दय दल आ ण एक एक शेलका दा गना उचलला. ता ाजी मालुसरा ांतलाच. देहाचा वचार नाही. संसाराच भान नाही. सेवाचाकर त अट नाही. न त कधी फट नाही. कोणत ह काम सांगा; बनबोभाट करायच एवढे फ ठाऊक. ांचा सग ांत मोठा देव णजे शवाजीराजा. ता ाजी आरंभापासून रा ा ा डावांत महाराजांचा खेळगडी होता. अफजलखाना ा ारीसमय ता ाजीने परा माची शथ के ली होती. तळकोकणांत महाराजांची मोहीम झाली, ते ा तर संगमे रापाशी सूयराव सु ाची ाने साफ फ जती उड वली होती. ता ाजी ा हाताखाली एक हजार माव ांच पायदळ होते. ता ाजी ा देहाची इमारत टोलेजंग होती. खणखणीत अन् जडीव घडीव होती. ा ा बळाची तारीफ शा हरांनीच करावी, इतरांना नाही साधायची ती. उमरा ा ा शवेवरला मा ती स होता ा ावर ा बाबत त. ता ाजी उमरा ाला राहत असे. हे गाव महाड ा आ ेयेला सुमार सहा कोसांवर आहे. शवाजीराजांचा हा एवढा मोठा उमराव; ाची क त स ा दु नवत गाजतीय, ाची कु ळकथा, जलमकथा मा इ तहासाला ठाउक नाही. तुळशीदास नांवा ा शा हराने ता ाजीवर एक ब चौक पोवाडा रचला. पण या तुळशीदासाला खर काय अन् खोट काय, हे माहीत न त. कारण तो ता ाजीचा समकालीन न ता. ामुळे ाचा पोवाडा णजे भाकडकथा झाली. सांगोपांग अन् वडाला वांगी! इ तहासाला नाही मानवत ह असल. उचलला वडा शकुनाचा! क ढा

ाचा!

ता ाजीने क ढा ाची जोखीम उचलली. महाराजां ा पायावर ाने श वा हला, क गड क ढाणा मी घेत . या ा ा श ांतच ाच धाडस उमगून ाव. के वढा आ व ास! क ढा ा ा अवघड खोडी, क ेदाराचा दरारा, शौय, सै बळ, श , बंदोब ता ाजीला काय ठाऊक न ता? तरी ह तो णतो क , ‘मी घेत गड!”१४ महाराजांनी ता ाजीच काय कौतुक करायच? काळजांत ा माणसाच कौतुक कोण ा श ांनी करायचे? श च सुचत नाहीत. महाराजांनी ता ाजीला वडा दला. व दली. आ ण नरोप दला. महाराजांचा आ ण आईसाहेबांचा आशीवाद पाठीश घेऊन ता ाजी नघाला. समोर क ढाणा ढगांत डोक घुसळीत होता. ता ाजी ा मदतीला ाचा पाठचा भाऊ उभा होता. सूयाजी ाचे नांव. सूयाजी णजे धाकटा ता ाजीच. तसाच शूर. धाडसी. थोर ा भावाची ढालीसारखी पाठराखण करणारा. कस जायच, कु ठू न जायच याचा अगदी डोक नांग न दोघा भावांनी वचार के ला. रोहीडखो ांत ा जेधे देशमुखांकडची कांही माणस व कांही इतर मावळी ायच अस ठरल. सगळी मळून कती? फ पाचश!१४ गडावर तर जवळ जवळ पंधराशे राजपूत होते!

गडावर श ू कती का असेना. गड ‘कसा’ ायचा, यावर सगळ अवलंबून असतच ना! पूव जसवंत सहापाशी काय कमी फौज होती? मग घेतां आला का सहगड ाला? स ी जौहराला प ाळा घेतां आला का? ता ाजीला गड म ाठी रीतीने ायचा होता. म गली रीतीने नाही. ग नमी कावा. झटपट झटपट. चार म हने वेढा अन् दहा म हने मोच, असला रगाळा कारभार वाघा च ांना नाही पटत. घाल झडप अन् कर गडप!-पण करण अचूक साधूनच! नाही तर सावज ह जायच अन् तःचा ाण ह जायचा! ता ोजीने सगळी अगदी ज त तयारी के ली. दवस ठर वला. -नाही, नाही, रा ठर वली. अशा कामाला रा च चांगली. माघ व नवमी शु वारची रात ( द. ४ फे ु. १६७०). म रात. गडाची सव मा हती ता ाजीला होती. कारण पूव गड सुमारे बारा वष रा ांत होता. शवाय माहीतगार माणस ह ाने दमतीला ठर वल असाव तच. अशा भयंकर कठीण कामाला ा शवाय कोण हात घालील? गडाचा आकार काहीसा कु ाडीसारखा होता. पु ा ा दशेला आ ण खेडशवापुरा ा दशेला गडाचे दरवाजे होते. प ह ाला णत पुणे दरवाजा. दुस ाला णत क ाण दरवाजा. या दोन शवाय गडांत शरायला तसरी वाट न ती. गडा ा सवागाला खोल खोल उभे सरळ कडे होते. तटबंदी अगदी प होती. घडीव च ांची. वशेषतः कळवं तणी ा बु जापासून द णे ा ंझु ार बु जापयत फारच कडक बाजूबंद घातलेला होता. गडाखाली श ू आला, तर ा ावर मारा करायला तोफा-बंदकु ांसाठी मा ा ा जागा ठे वले ा हो ा. ाला जं ा णत. कांही बाजूला साधी गड ाची तटबंदी होती. अन् कांही बाजूला मुळीच तटबंदी न ती! प मे ा बाजूला गडाला एक कडा इतका ताठ आ ण खोल होता, क तेथून खाली डोकावून बघायला ह डोळे दचकत! या क ाच नांव होत डोणा गरीचा कडा. या क ा ा अवघडपणामुळे श ूच इकडू न भय मुळीच नसे. णून या बाजूला प तटबंदी घालायची कु णाला कधी गरज वाटली नाही. डोणा गरी ा क ाखाली काव च रान दाट माजलेल असायच. कळक , साग, पळस, बोरी, जांभळी इ ादी वृ ांची ह कमीजा गद होती. गडाव न ब घतले, क हा भाग एखा ा भयंकर खोल पण आटून गेले ा त ासारखा दसतो. ांतील हरवी झाडी दसते हरळीसारखी. उदयभान राठोडाने बेकसूर गड जागता ठे वला होता. सतत तटाबु जावर पहारे ठे वलेले होते. पहारे के वळ गडावरच न ते, तर गडा ा चंड घे ांत, भर ड गरांत, भर जंगलांत ग ी ा चौ ा हो ा. ांना मेटे णत. डोणा गरी ा नैऋ ेला एक मेट होत. प मेलाही

एक मेट होत. इतर बाजूंनाही मेट होत . या मेटावर ड गरको ांची राखण होती. मुळांत या इत ा भयंकर भीषण अशा मृ ू ा दरीत येतोच कोण मरायला! पण जर कोणाला तःचा जीव जड झाला अन् तो आलाच इकडे तर-! पण अश च! आ ण रा ी ा वेळ ! मू तमंत भीती! अ ंत बकट पहाडांत, पायाखाली अन् कु ठे च कांही दसत नसताना; दाट डु प, खाचाखळगे, दर ा, घळी ओलांडून जायला, – आ ण करायच काय जाऊन? ा डोणा गरी ा क ावर काय डोक आपटून जीव ायचा? म रा ी ा काळोखांत गडाव न ही खालची दरी कशी काय दसते, त तः पा ह ा शवाय नाही समजायच! रात कडे जीव तोडू न कचाळत असतात. लोहारा ा भा ागत वारा भळाळत असतो. झाड करकरत असतात. गवताच पात सळसळत असतात अन् कधी कधी वाघा ा डरका ा ह कानांमधून काळजांत घुसतात- असे वाटत क , कु णी शूपणखा ‘आ’ क न रा ीची घोरत पडली आहे! आ ण हा तचा घसा कती खोल आहे कोणास ठाऊक! स ा ीचे त भीषण प पा न अंग शहारते. तो भयानक एकांत खायला उठतो. खाकरायचे, खोकायच ह धा र होत नाही. डोणा गरीचा कडा, प मेचा कडा हा. गडा ा याच बाजूला फारसा राबता न ता. चौ ा पहारे न ते. गडाची बाजू भयंकर बळकट होती, ता ाजीला नेमक हीच प म क ाची बाजू नाजूक वाटली! ाने ठर वल क , येथूनच-! माघ व नवमीची१५ रात काळाभोर शेला पांघ न आली. गडावरचे चौक पहारे नेहमीसारखे शारीने ग घालीत होते. गडाचे दरवाजे बंद होते. का ा मांजरा ा पावलाने रा गुपचूप पुढे पुढे सरकत होती. रा दाटत चालली. काळाकु अंधार सवभर काजळी ध न बसला. रात क ां शवाय आ ण गडावर ा राखणारां शवाय सार जग चडी च होते. म रा झाली. आ ण गडा ा प मेकडील दरीतील काळाक भ अंधार क चत् हलला. चा ल उमटूं न देतां कु णी तरी पुढे पुढे सरकत होत. एव ा भयंकर पहाडांतून, का ाकु ांतून वषारी सापां ा सांदी-सापट तून आ ण एव ा का ा रा इथे पाऊल घालायला कोण ा वाघाची माय ाली? मराठी वाघांची माय ाली! एक दोन वाघांची नाही; पांचशे वाघांची! पांचशे माव ांची तुकडी घेऊन ता ाजी व सूयाजी नवमी ा गडद रा अगदी गुपचूप, लपत छपत डोणा गरी ा भयाण दर त शरले. पण हे लोक आले कु ठू न? त नाही सांगता येत. ब धा फजदा ा खामगावाशेजा न,

कानदखो ांतून ते आले असावेत. सगळीकडे के वळ उं च उं च पहाड आहेत. कू च खड तून आल असतील अस वाटत नाही. कारण कू च खड तून प मे ा दर त उतरण जा आडवळणी पडत. कु ठू न आले, कोणास ठाऊक! पांचशे मुंगळे कोणाला चा ल लागूं न देतां ा कठीण दरीतून रांगूं लागले. ता ाजी चढो लागले!

ातं

चढो लागले!

ता ाजी सवासह ा बकट क ा ा वळचणीला पोहोचला. जागा अगदी अपुरीच होती. पंधरा माणस उभ राहण कठीण. पांचशे कोठू न मावायच ? काय करायच त आधी ठरलेल होत. ा माणे ता ाजीने दोघा तरबेज माव ांना ा छातीपुढ ा क ाव न वर चढ ास खुणावल.१४ क ाव न कस चढायच? तसच! ‘जैसे वानर चालून जातात,’ ा माणे!१४ पहाडा ा सांदीसापट त हात-पाय घालून, चाचपडत, आधार घेत घेत वर चढायच! कडा काय लहान होता तो? के वढा धोका! जरा कु ठे हात-पाय घसर-छेः! अस कु ठ

झालेय्? चवट जात ती माव ांची. गुळाला मुंगळा चकट ागत बलगायची सवय. भवानीच नांव घेऊन पाऊल घालायच. माव ांनी क ावर झाप टाकली. ांनी जणू गडाला आ लगन दल. खाचांत हात घालून ांनी कडा चढायला सु वात के ली. ता ाजी खालीच उभा होता. ा ा मन काय काय रामायण-महाभारत चालल असेल या वेळी? तो गडावर ा अमृते र ब हरोबाला, क ढाणे र महादेवाला आ ण रामक ा ा भवानीला कदा चत मनोमन हाक मा न णत असेल क , ‘मा ा देवांन,ू मा ा राजाची हौस पुरवायला ा आल य्! मा ा कांब ांत येश घाला!’ काजळी अंधारांतून ते मावळे वर गेल.े पोहोचले. भवानीने प हले येश दल. तथे वर चौ ा पहारे न ते. जर असते तर ते ब बलून उठले असते क ! ा माव ांनी वर पोहोचतां ण व न खाली माळ सोडली.१४ लगेच ता ाजीन पाऊल घातले. माळे व न तो सरसर वर गेला. मग एकामागोमाग दुसरा, असे तीनशे मावळे वर जाऊन पोहोचले. यांत सूयाजी ह वर पोहोचला. एव ात गडावर ा ग वा ा शपायांना चा ल लागली! कु णी तरी परके लोक गडावर शरले असावे, असा ांना संशय आला. ा काळोखांत ते नरखूं हे ं लागले. -आ ण एकदम भयंकर आरडाओरडा उसळला! ता ाजीने, सूयाजीने आ ण माव ांनी एकदम इत ा वीर ीने, ‘हर हर हर हर महादेव’ क न श ूची कापाकाप कर ास सु वात के ली, न भूतो न भ व त! एकदम छापा. एकदम झडप. क ावर एकच भयानक क ोळ उसळला. असं मशाली पेट ा. रजपुतांची धावाधाव उडाली. क ेदार उदयभानला ताबडतोब या अचानक आले ा ह ाची खबर मळाली. तो यो ा आ याने आ ण संतापाने बेभान होऊन ढाल तलवार घेऊन धावला.१४ गडावर ा हशमांना समजेचना, क हे भयंकर मराठे आले तरी कोठू न? के ा? अन् आहेत तरी कती? बंदकु वाले बकदाज त डाबार घेऊन नशाण साधावयास चालून आले. तरंदाज, बच वाले, तोफांवरचे गोलंदाज, पटाईत, भालाईत, आडह ारी आपआपली ह ार साव न पेटले ा रणाकडे धावले. बाराशे गडकरी धावून आला.१४ पगुळ ा बेसावधपणांतून दचकू न उठू न धावून आला. मशाली नाचूं, पळूं लाग ा. मेहताबा शलगूं लाग ा. आ ोश, कका ा, हाका आरो ांनी गड हाद ं ल ाला. उदयभान बेभान होऊन लढत होता. आजवर इतक सावध गरी ठे वून कडक बंदोब राखून ह हे मराठे गनीम गडात घुसलेच! माणस न ते ह ! सैतान आहेत!

ता ाजी-सूयाज नी तर कमालीची तोडणी लावली होती. आप ापे ा श ू त ट आहे. घाई क न कापणी के लीच पा हजे. नाही तर! अपेश-मरण-क लच उडेल सवाची. अन् मग गड जक ाची आशाच सोडावी महाराजांनी. गड जकायचाय! कापा, मारा! -मरा ां ा समशेरी नधाराने वे ा प ा होऊन वजेगत फरत हो ा. श ूच सै अफाट असून ह माव ां ा धारेखाली मुंडक सपासप उडत होती. ा घोर म रा ी ा अंधारांत ा उं चच उं च क ढा ावर मशाल ा तांब ा पव ा ाळां ा धाव ा उजेडांत उभय बाजूंचे वीर महाभयंकर उ रंगपंचमी खेळत होते. मावळे ह जखमी होत होते. चत् मरत ह होते. पण श ू ा मानाने फारच थोडे. ह ारांचा आवाज आ ण लोकांचा आ ोश या शवाय कांही ह कानांना ऐकूं येत न त, डो ांना दसत न त. ता ाजी आ ण उदयभान हे दोघे ह भडकले ा व वा ाने सैरावैरा भळाळणा ा आगी माणे कमाली ा शौयाने लढत होते. आ ण ा वादळी यु ांत ंजु णा ा या पसाळले ा दोन सहांची अचानक समोरासमोर गाठ पडली!१४ धरणी हाद ं लागली. गड गदगदा हालूं लागला. जणू दोन चंड ग र शखर एकमेकांवर कडाडू न कोसळल . तलवार चे भयंकर घाव एकमेकांवर थडकूं लागले. दोघे ह जबरद यो े. कोण कोणाला भारी होता कवा उणा होता ह सांगण कठीण. एका ा अंग यमराजा ा रे ाच बळ, तर दुस ा ा अंगी इं ा ा ऐरावताच बळ. अटीतटीचा कडाका सु झाला. दोघे ह महारागास पेटले. दांत खाऊन व बळ पणाला लावून ते दोघेही एकमेकांवर इत ा वल ण आवेशाने तलवारीचे घाव घालीत होते क , जर ां ा हातात ढाली नस ा तर-? कु णा तरी एका ा प ह ाच घावांत दुस ा ा चरफाक ा उडा ा अस ा. लाकडासार ा चरफाक ा! दोन ाळा भीषण तांडव करीत हो ा. ेक घावासरशी जणू तेलाचा एके क बुधलाच ा आग त पडू न फु टत होता. जा च भडका उडत होता. एकाला गड ायचा होता. दुस ाला तो घेऊं ायचा न ता. दोघांनाही एकमेकांचे ाण हवे होते. मुघलशाहीची आ ण शवशाहीची सहगडासाठी अटीतटीची ंजु लागली होती. मोहरे इरेला पेटले होते. मशाली ा नाच ा काशांत ते यो े शदरासारखे दसत होते. इतर माव ांचीही हातघाई चालली होती. सूयाजी ह शथ करीत होता. एव ांत ता ाजी ा ढालीवर उदयभानाचा एक घाव असा कडकडू न कोसळला क , खाडकन्ता ाजीची ढालच तुटली!१४ घात! आता? कवच नखळल! उदयभानला अवसान चढले. बनढाली ा श ूवर घाव घालून खांडोळी पाडायला उदयभान आसुसला. ढाल तुटली! ढाल

तुटली! के वढी जवाची उलघाल उडाली ता ाजीची. ‘दुसरी ढाल समयास आली नाही.’१४ कोठू न येणार? अशा अपघाती संधीचा फायदा मुघलशाहीचा तो मोहरा कसा सोडील? ताप ा लोखंडावर लोहार जसा जवाची घाई क न सपासप घाव घालतो, तसा तो सपासप घाव घालूं लागला. ता ाजीने आपल मरण ओळखल! आता कठीण! ाने ह ओळखूनच आप ा डा ा हातावर उदयभानाचे घाव झेलायला सुरवात के ली, आ ण तः ह ाने उदयभानावर इत ा भयंकर ेषाने घाव घालायला सु वात के ली, क जणू वजा कोसळूं लाग ा. दोघांकडू न ह अ तशय जोरांत खणाखणी – भयानक, भीषण, अ त उ – झ ब उडाली. डो ाची पात लवायला वेळ लागावा. तलवारीची पात चवताळून चपळ झाली. र थळथळूं लागले. आ ण-आ ण-डो ांच पात लवत न लवत त च आ ोश उठला! ता ाजीचा व ाघाती तडाखा उदयभानला बसला! उदयभानचा शलाघाती हार ता ाजीवर कोसळला!१४ दो ी ह महा चंड शखर एकदम एकाच ण धरणीवर कोसळली! ढाल असून ह उदयभानला ता ाजीने पाडल. तः ा मर ा ण राखून ठे वलेला शेवटचा घाव ाने वै ावर घातला. एकाच ण दोघे ह तुकडे होऊन धरणीवर पडल!१४ ता ाजी पडला! माव ांची चढाई जोरात चालू होती. पण सुभेदार पड ाची हाक उठली. हाबका बसला! सुभेदार पडले? अरे शवा महादेवा! आता कसे ायच? माव ांचा धीर दोर तुट ागत कचकन् तुटला. हाय खा ी! जकत आणलेला डाव हातचा सुटला. माव ांत एकच हाकब ब उठली! पळा! -पळापळ सु झाली! सूयाजी दचकला. काय झालं तरी काय यान्ला? ता ाजी सुभेदार पडले, स ा भाऊ पडला-मेला, ह सूयाजीला कळल. काय झाल ा ा काळजांत ा वेळी, त ाच ालाच ठावे. भाऊ पडला. अन् णूनच हाय खाऊन मावळे पळताहेत ह ाने पा हल. आ ण तो चवताळला! खवळला! उफाळला! सूयाच भान उडाल. भर म रा ी सूयाची धग भडकली. तो तसाच धावला. पळ ा माव ां ा पुढे अडसरासारखा आडवा झाला आ ण ाने माव ांना रोखल. ाने ांची अ ल मराठीतून हजेरी घेतली. तुमचा सुभेदार इथे म न पडला असतां, तु ी पळून जातां? नामदासारखे पळून जा ापे ा लढा! लढू न मरा! तुमचा सरदार पडला णून काय झाल? तुमची औलाद कु णाची? जग काय णेल तु ांला? महाराज काय बोल लावतील? गड जकू न दाखवा! फरा माघार !

आ ण सूयाने कमाल के ली! फु टलेला बांध ाने छातीने रोखला.१४ माव ांना दहापट अवसान चढल! सगळे मावळे पु ा उलटले! हर हर महादेव! ता ाजी एक पडला, पण हे असं ता ाजी सूयापासून तेज घेऊन क ेवा ांवर धावून नघाले. सूयाजीने शवशाहीचा शर ा राखला. पुढारी पडला तरी पळायच नाही. लढायचे. लढायला आल त एका ोर ासाठी नाही. देवासाठी. धमासाठी. राजासाठी. जासाठी. सूयाजीने भाऊ पड ावर ह, ‘ हमत धरोन, कु ल लोक साव न उरले रजपूत’१४ झोडू न काढ ास सु वात के ली. न ा इरेसरीने आलेला ह ा रजपुताना आवरेना. ता ाजी पडेपयत जवळ जवळ पांचशे रजपूत ठार झाले होते. पण हा आकडा भराभरा फु गत चालला! घनघोर यु माजल. हजारा ा वर एकू ण गडकरी मेल.े १४ उरले ांना पळतां भुई थोडी झाली, अ रशः थोडी झाली. अनेक रजपूत क ाव न पडू न मेल.े १४ क ा काबीज झाला! सहगडावर भगवा झडा चढला! माव ांना उधाण आल. गड फ !े सूयाजीला आनंद झाला. पण – सगळा आनंद दुधासारखा सांडून गेला. दुःखाने ऊर फाटला. ाचा राम लढतां लढतां पडला. सूयाचा दादा पडला. आता महाराजांना काय सांगाव? ते वचारतील क माझा ता ा कु ठे आहे? सूयाजीने दुःख सावरल. महाराज जागे रा न समोर राजगडाव न डोळे लावून बसले असतील. ांना ां ा ता ाजीचा परा म कळवला पा हजे. यशाचा सांगावा धाडला पा हजे. णून सूयाजीने लगेच गडावर ा पागेचे खण णजे खोपट होती, ांना आग लाव ास सां गतल. गडद अंधारांत-राजगडाव न महाराज सहगडाकडे टक लावून बसले होते. लढाई सु झा ाची च आधी दसत होतीच. काज ासारखे हलाल, चं ोती कडा बनीचे उजेड धावतां नाचतांना पुसट पुसट दसत होते. पण कळे ना काय घडल आहे त. जीव अधीरला ांचा. एव ांत ाळा भडक ा. हातभर उं चीची झगझगीत होळी पेटलेली महाराजांना दसली आ ण महाराज आनंदाने उदगारले ् ,१४ “गड घेतला! फ े झाली!!” मा ा खेळग ाने गड फ े के ला! न ा मो हमेचा प हला शकु नाचा नारळ फु टला! सहगड घरात परत आला. सूयाजीने लगेच महाराजांकडे बातमीचा जासूद पाठ वला.

महाराज स व र खबरीची वाट पाहत होते. बातमीचा जासूद आला. बातमी आली. आँ -? सुभेदार पडले? ता ाजी मालुसरे गेल?े राजगडला हादरा बसला. महाराजां ापुढे ह आणखी एक दुःखाच ताट न शबाने वाढू न पाठ वल! जासूद महाराजांपाशी हजर झाला आ ण बोलला,१४ “ता ाजी मालुसरे यांनी मोठे यु के ले. उदेभान क ेदार यास मा रल आ ण ता ाजी मालुसरे ह प डल.” महाराजां ा शरावर सहगडाचा कडाच कोसळला! दुःखाने ांना गळल. ता ाजीसाठी ब त क ी जाहाले.१४ गेला! आणखी एक भाऊ मृ ून उचलून नेला. वीस वष सतत आईसारखी जपणूक करणारा स गडी अखेरचा डाव खेळून आ ण यश मागे ठे वून गेला! महाराजांना अतोनात दुःख झाल. सवावरच पु वत् ेम करणा ा आईसाहेबांना काय यातना झा ा असतील, ाची क नाच के लेली बरी. ता बाने क ढा ाच लगीन लावल. मु त अचूक गाठला. पण अखेर आप ा ाणाचाच अहेर अपण क न नवरदेवाचा ाने सवा काढला. गडा ा क ाला माळ लावून तो वर गेला. गालाच शडी लावली जणू ाने. ‘महाराज, क ढाणा गड मी घेत ’ असे णून ता ा गेला तो कायमचाच गेला! दुःखाने महाराज उदगारले ् , “एक गड घेतला. परंतु एक गड गेला!”

ं

ं

ं

आधार : ( १ ) Shivaji-Times, 162. ( २ ) सभासदब. पृ. ६१. ( ३ ) राजखंड १८।१५. (४) राजखंड. १८।११. (५) राजखंड. १७।१६. (६) पसासंल.े १२८२; सभासदब. पृ. ६१ व ६२. (७) राजखंड. १६।२२; १७।१३. ( ८ ) राजखंड १७।१३ व १४. ( ९ ) राजखंड. १८।१५. ( १० ) राजखंड. १८।११. ( ११ ) राजखंड. १७।१६. ( १२ ) H. G. G. S. S. 132. ( १३ ) ऐसंसा. ८।५१. ( १४ ) सभासदब. पृ. ५३ ते ५५ व शच . पृ. २४, ५२, ६१ व ६२.

राजारामसाहेब

ता ाजीने सहगड घेतला, पण तः मा गडावर झडा चढवावयास तो थांबला नाही. ाने महाराजांचा झडा लावला गावर! पूणपणे साडेचार वष सहगड म गलां ा हातात होता. ( द. १४ जून १६६५ ते ४ फे ुवारी १६७०.) ता ाजीने व सूयाजीने मोगलांकडू न तो हसकावून घेतला. सूयाजीच कौतुक कती कराव? महाराजांना ाची ह त पा न फार ध ता वाटली. ांनी ता ाजी ाच जाग सूयाजीची योजना के ली. ाचा ‘सुभा’ सूयाजीला दला. १ ाची आ ण ा ा सै ांत ा माव ांची महाराजांनी नांवाजणी के ली. कडा चढू न एवढा गड घेतला णजे काय सामा कम के ल? महाराजांना गुणाची बूज मोठी. गुणांचा गौरव करावा हीच ांना हौस. सहगड जकणा ा धारकरी माव ांना ांनी मु ह ाने ब स वाटल . सो ाची कड , व , अपार दल.१ जे मरण पावले, ां ा मुलामाणसांची जोपासणी के ली. ता ाजी गे ामुळे महाराजांना झालेल दुःख मा कशाने ह बुजणे श न ते. असा उमराव मागा कधी झाला नाही, पुढे कधी होणे नाही. अढळ पद वीरासन घालून बसला तो. मावळ ा पोरांना द ीवाला धाक घालीत होता. जरब दाखवीत होता. पण याच पोरांनी द ीवा ांवर त ट उडी घालून बजावल क , म ा ाची पोर आ ी नाही भणार मरणाला! सहगडावर उदयभानाचे सुमारे हजार बाराशे शपाई ठार झाले. आ ण मावळे मा प ास मेले.१ अनुयायी कसा असावा ह ता ाजीने दाखवून दले. भाऊ कसा असावा हे सूयाजीने दाखवून दले. रामरा ांत रामल ण ही भावंड. अमर झाली. वजयनगर ा रा ांत

ह रहरराय आ ण बु राय ही भावंड चरंजीव झाली. अन् महारा ा ा शवरा ांत ता ाजीसूयाजी हे भाऊभाऊ अढळ झाले. जसे चं सूय. ता ाजी क ढा ावर मरण पावला णून मग महाराजांनी क ढा ाचे नांव सहगड ठे वले, अस मा मुळीच नाही. ‘ सहगड’ हे नांव पूव पासूनच क ढा ाला मळालेल होत. ता ाजी ा मरणापूव ा ( द. ३ ए ल १६६३ ा) एका प ात, पगळे व नळोपंत मुजुमदार यांना ल री लोक व खासखेली हशमासह ‘ सहगडावर’ खबरदार राह ाचा कू म महाराजांनी सोडला होता. णजेच ‘ सहगड’ ह नांव नवीन न त. मोगलांवर ा न ा चंड मो हमेचा प हला नारळ सहगडावर फु टला. पुढ ा गडांचे नारळ मोरोपंत, नळोपंत व अनाजीपंत यांनी तः ा पदरांत घेतलेले होते. पंत मंडळी आप ा काम ग ांची आखणी कर ात गुंग झाली होती. एव ांत व ाड-औसा-उ र गंगथडी भागांत महाराजांनी पूव ा फौजा पटाळ ा हो ा, ांनी के ले ा मुलुख गरी ा खरपूस खबरा राजगडावर आ ा. भरघोस यश आल. या म गलाई मुलखांतून मराठी फौजांनी आतापयत वीस लाख पयांची लूट मळ वली होती. ३ औसा ा भागांत वीस हजार मराठी फौज धुमाकू ळ घालीत होती. औसा ा क ांत औरंगजेबाचा बरखुदारखान हा सरदार होता. ाची सगळी जहागीर मरा ांनी लुटून फ क न टाकली! औसा ा क ापासून दोन कोसांवर मरा ांनी आपला तळ ठोकला होता. मराठी फौजा इत ा दूर येऊन दंगे घालतील अशी खानाला क ना नसावी. मराठी सेनेने बरखुदारखानला इतका ओरबाडू न काढला क , ाने औरंगजेबाला अज पाठ वला क , ‘मा ा नवाहाला सु ा कांही श क उरलेले नाही! मरा ांनी माझी जहागीर साफ लुटली! आपण मला पैशाची मदत पाठवा.’३ ( द. २४ जानेवारी १६७० चा सुमार) यावर बादशाहाने वैतागून जवाब दला क , ‘असे पु ळ लोक ‘मरा ांनी आ ांला लुटल!’ णून पैसे मागत येतील. आ ी कती जणांना मदत करायची?’३ - णजे मराठे आता ‘पु ळ’ म गल सरदारांना धुऊन काढणार, हे औरंगजेबाने कबूल क न टाकल! मराठे एवढी दांडगाई व ाडांत घालीत असतांना औरंगाबादेस असलेला बादशाहजादा मुअ म काय करीत होता? तो कांही ह करीत न ता! बादशाहा ा कु माव न दलेरखान मा देवगड न औरंगाबादेस ये ास नघाला होता. त पयत मराठी फौज तुडुबं पोट भ न घेत होती.

ता ाजी ा मरणामुळे राजगड उदासवाणा होता. न ा कामकाजांत सवजण गढले होते. यशदायी वातावरण होत. रा कारभारांत सवाचे तनमन द होते, तरी पण सुतकाची उदास छाया होती. कांही दवस असेच गेले आ ण फा ुनाची पौ णमा उजाडली. राजगडावर ा राजवा ांतील द णीमहालांत काही तरी गडबड सु झाली. जरा काळजीची. पण ात ह कसली तरी उ ुकता होती. सगळे जण बातमीची वाट पाहत होते. महाराज ह गडावरच होते. एव ांत द णीमहालांतून बातमी हसत हसत उठली आ ण क ावर आनंद उधळीत सुटली! क ावर नौबत दणाणूं लागली! वा े वाजूं लागली! काय, झाले तरी काय? -मुलगा झाला! नूतन राजकुं वर ज ास आला. महाराजां ा थोर ा राणीसाहेब सोयराबाईसाहेब सूत होऊन पु झाला. ४ शके १५९१, फा ुन शु पौ णमा ( द. २४ फे ुवारी १६७०), या दवशी आईसाहेबां ा मांडीवर खेळायला नातू आला. पण जराशी ख ख सवा ा मनाला लागली. जरा काळजी वाटूं लागली. नाही तरी अशुभच त! पु झा ाची बातमी महाराजांकडे आली. बातमी आणणा ा ीने बातमी सां गतली आ ण जराशा काळजी ा सुरांत ती ख खणारी गो महाराजांस सां गतली क , ‘पु पालथा उपजला!’५ पालथा? मुलगा पालथा ज ाला आला? होय! णूनच सवा ा मनाला जरा-! पण ही ह बातमी ऐकता ण च महाराज एकदम उदगारले ् ,५ “ द ीची पातशाही पालथी घालील!!” द ीची बादशाही ‘पालथी’ घालील! राजकु मारा ा ‘पाल ा’ ज ांतून महाराजांनी ही द भ व वाणी सांगातां ण च राजगडाला लागलेली ख ख एकदम उडू न गेली. नधा आनंद दरवळूं ाला. महाराजांनी वपुल दानधम के ला. ो त ांनी बाळाचे भ व सां गतल क ,५ “हा पु थोर राजा होईल! शवाजीरा जया न वशेष क त होईल!” शुभशकु न आ ण अपशकु न! वे ा मना ा या क ना! ाला कांही करायच नसत ाला भेडसावतात या गो ी. पण महाराजांचे मन वशाल, मनाची भरारी दगंतापयत जाणारी. अस ा पोकळ ामक क नां ा आ ण भावनां ा अडसरांना ती भीक थोडीच घालणार! राजगडावर पसरलेली ख तेची छाया महाराजां ा भावी वाणीतून बाहेर पडले ा चार तेज ी श ांनी कोठ ा कु ठे गडप झाली.

बाळाच बारस साजर झाल. महाराजां ा आ े माणे राजकु मारांच नांव ठे व ांत आल, ‘राजाराम’५ . महाराज अ तशय वा ाने व दयात साठ वले ा इ ा आकां ाआशीवादांना श प देत णाले,५ “आपणापे ा याचा परा म होईल. नांवाची क त ब त होईल!” हा छावा द

‘होईल’

ीची बादशाही पालथी घालील!

णजे होवोच, ही ांची तळमळ होती. महाराजांसारखा पता दुसर काय अपे णार पु ाकडू न? राजारामसाहेबां ा ज ाने राजधान त अलगद आनंद वेशला. ता ाजी ा मृ ूनंतर वीस दवसांनी राजारामसाहेबाचा ज झाला. दुःखाचे काटे आ ण सुखाचे सुगंधी गुलाब महाराजां ा जीवनमागावर वधाता असेच वारंवार पसरीत होता. परंतु के वळ कत ासाठीच ज ाला आलेले महाराज, के वळ चार घडी ा सुखदुःखाचा ह आ ेने समाचार घेऊन, लगेच पुढ ा कत ासाठी घो ावर ार होत होते.

आधार : ( १ ) सभासदब. पृ. ५५. (२) सभासदब. पृ. ७१ व ७२; सप े पृ. ११५.

राजखंड ८।१२. ( ३ ) पसासंले. १२८२. ( ४ ) जेधेशका; शच . पृ. २४ व ५२. (२)

ारी : रा

ा भषेक

ए

ार

नौबतीवर टपरी पडली! महाराजांनी मुघली मुलखावर वादळी चढाई सु के ली. राजगडाव न ांनी चौफे र तुफानी वादळ सोडल . पूवला, प मेला, उ रेला, चार ह दशांना आ ण आठ ह टोकांना उधळत, फुं फाटत, रोरावत मराठी घोडदळ आ ण पायदळ सुटली. मोरोपंत, नळोपंत, तापराव, हंसाजी, येसाजी, अनाजीपंत, आनंदराव, सूयाजी, वठोजी, ंकाजीपंत, सजराव, पाजी, वगैरे वगैरे कतीतरीजण आ ण खु जातीने महाराज ह वा ा ा वेगाने म गलांवर सुटले. महाराजांची अन् मरा ांची भवानी गद उठवीत ग नमांवर तुटून पडली. दशा रणगजनांनी ननाद ा. गडागडांवर पु ा भगवे झडे चढले. तोफा धडधडू ं लाग ा. फ ेमुबारक ची सरब ी सु झाली. राजगडाकडे वजयामागून वजया ा बात ा दौडत सुट ा. परा माच के वढ तुफानी वादळ सुटले पाहा! व ाड लुटला. आसा फ के ला. सहगड जकला. पुरंदर फ े के ला. क ाण सर के ले. भवंडी रोसकली. लोहगड जतला. हदोळा घेतला. मा लीवर झडा लावला. कनाळा सही के ला. ह हडा क ा के ला. चांदवड लुटल. वसापूर, व गड, सुप, राजमाची, चाकण, इं दापूर, तुंग तकोना, पुण आ ण कतीतरी ठाण अन् कतीतरी क े पु ा रा ांत सामील के ले. ेक दवसाचा उगवता सूय, रा ाची नवी भू म सो ाने सारवीत होता. मरा ां ा दलेरी दयाला उधाण आले होते. वजया ा आ ण न ा ए ारा ा नौबतीवर टपरी दणाणत होती. तरणे आ ण ातारे ह सार ाच आवेशाने ए ार करीत म गलांचे तळपट उडवीत होते. नळोपंत मुजुमदारांनी छापा घालून पुरंदर फ े के ला ( द. ८ माच १६७०). गडावरचा म गली क ेदार शेख रझीउ ीन पंता ा हाती जवंत सापडला. पंतानी ाला महाराजांकडे रवाना के ले. १ मुरारबाजी देशपां ाचा ारा पुरंदर पु ा तं झाला. पु ा सर दरवाजावर नाइकांची ढाल तालेवारीने चढली. पण एक गो मोठी वाईट झाली. महाराजांचा एक त ण सरदार-के सो नारायण देशपांडे गडावर ा लढा त ठार झाला!१ शवापूर ा नारोपंत

देशपां ांचा हा मुलगा. ंजु ा ंजु त पडला. कु ळी उ रली पोराने. जणू, पुरंदरगड पु ा रा ांत दाखल के ाची खबर मुरार बाजीला दे ासाठीच ाने गावर घोडा फे कला. रा ा ा सौभा ासाठी मरा ां ा कती लेक सुना वधवा होत हो ा अशा? गणती नाही. इ तहासाला हशेब माहीत नाही. रा ाचा झडा भगवा होता. भगवा रंग हा ागाचा रंग. ाची महापूजा ागानेच करायची. पु षां ा र ांतून, यां ा कुं कवांतून, संतां ा वैरा ांतून आ ण अ ी ा ालतून रा ाचा हा झडा ज ाला आला. ाला नैवे ह अशाच नमूट ागाचा हवा. पुरंदरावर हाच झडा असावा या ह ासाठी दोन देशपां ांनी ाण दले. पांच वषापूव मुरार बाजीने आ ण आज के सो नारायणाने. महाराजांनी पुरंदरची क ेदारी ंबक भा रांना सां गतली. ३ तः महाराजांनी उ र कोकणाकडे लगाम खेचला. थम ांनी अगदी गुपचूप मा लीगडाचा पायथा गाठला. गद काळोखी रा होती. हा गड फार अवघड होता. गड तहेरी हाडांचा होता. एकाच खां ावर तीन शर होती. उ रे ा शराला नांव होते पलासगड, द णे ा शराचे नांव होते भंडारगड आ ण म ावर होता मा लीगड. या तहेरी क ाला क ेदार मळाला होता अथात् जहांबाज. अ ंत कतबगार, शूर आ ण न ावंत. न ा अथात् औरंगजेबावर. ाचे नांव मनोहरदास गौड. क ाची नवीन बांधणी यानेच के ली होती. हा कधी ह गाफ ल नसे. अ रशः रा ं दवस जागा रा न तो गड सांभाळीत होता. असा गड ायचा कसा? अगदी गु पणे हजार दीड हजार माणूस वर चढवायच आ ण एकदम सुलतानढवा करायचा, असा बेत महाराजांनी के ला व ा माणे माळा लावून ांनी माणस वर चढ वल . पण-डाव फसला! मनोहरदासाने हा छापा हेरला. एकदम ाने आप ा सै ा नशी मरा ांवर झडप घातली. अक ात् क ोळ उडाला. एक हजार मराठे कापले गेले! ७ फारच जबर चटका महाराजांना बसला. उरलेली शबंदी घेऊन ते मा लीपासून उठू नच गेल.े ( द. १५ माच १६७०, पूव ) ह अपेश ां ा ज ारी सलूं लागल. लगेच महाराजांनी आपली ढाल क ाण- भवंडीवर फर वली. क ाण व भवंडी शाइ ेखाना ा ारी ा वेळी म गलां ा कबजांत गेली होती. येथे सुभेदार अबदु ाखान, दवाण मझा करीम, ठाणेदार उझबेगखान व फौजदार लोधीखान ४ असे बडे बडे म गली अमलदार होते. २ महाराजांनी ह ा चढ वला. लढाई झाली. मा ली ा अपयशाने चडले ा मरा ांनी येथे म गलांची रेवडी उड वली. उझबेगखान ठार झाला. लोधीखान जखमी होऊन

पळून गेला. बाक ांच काय झाले कोण जाणे! क ाण- भवंडी काबीज झाली ६ ( द. १५ माच १६७०). चांदवडच म गली ठाण याच म ह ांत महाराजां ा सेनेने लुटून रकाम के ल. ांत एक ह ी, बारा घोडे व चाळीस हजार पये गवसले. ५ क ाणला लोधीखानाची दैना उडा ाची वाता ऐकू नच नांदेडचा म गली फौजदार फ ेजंगखान हा पळत सुटला. ाने मरा ांची दहशत घेतली!५ के वळ दहशतीनेच फौजबंद म गली सरदार पळूं लागले. औरंगजेबाला या आप ा शूर सरदारांचा पळपुटेपणा समजला, ते ा तो फार रागावला. ाने लगेच कू म सोडू न फ ेजंगखानाची ‘जंग’ ही पदवी र के ली!५ एका सरदारां ा नांवांतील दोन अ र गेली. परंतु मराठे क ामागून क े अन् मुलूख हसकावून घेत होते, तरी ह औरंगजेबाची ‘आलम गरी’ कायम होती! ती कोणी र करायची? महाराजांनी क ाणनंतर कना ावर फौज पाठ वली. कनाळा क ा पनवेल ा द णेला तीन कोसांवर होता. कोकणांत व देशावर ह इतर सरदार मंडळी ए ार करीत होती. नगर, जु र, पारनेर, थेट प र ापयत मराठी फौजा नाचत हो ा. या वेळ औरंगजेबाचा एक सरदार दाऊदखान कु रेशी हा खानदेशांत होता. मुघल स नतीची द नम े होत असलेली ही बेइ त ाला पाहवेना. तो खानदेशांतून रेने अहमदनगरास आला ( द. २८ माच १६७०). तेथून सात हजार ारांसह तो ( द. ४ ए ल रोजी) जु र व पारनेर भागांतील मरा ांची चढाई मोडू न काढ ासाठी नघाला. मोठी फौज घेऊन दाऊदखान येत आहे, ही वाता समजताच जु र व पारनेर भागांत घुसलेले मराठे ता ुरते पळून गेल.े दाऊदखानाला ह वजयाचा आनंद लाभला. असा आनंद म गलांना मळत असे. पण तो फार काळ टकत नसे! जु र ांतात हा खान तीन आठवडे मु ाम ठोकू न होता. पण तो नगर न आला आ ण मराठे नगर भागांत घुसले! ांनी नगर ा व प र ा ा भवतीची एकू ण एकाव गाव लुटून के ल ! १२ (ए ल अखेर, १६७०). दाऊद नघून गेला आ ण ा ा मागोमाग मराठे पु ा सव गड – ांत जक त गेले! लोहगड ह मरा ांनी घेतला ( द. १३ मे १६७०). मा लीचा मनोहरदास गौड मोठा शार होता. ाने एक वेळ महाराजांचा मा लीवरचा ह ा कापून काढला. फार मोठ यश ाने मळ वल पण लौकरच ाने मा लीची क ेदारी सोडू न दली! कारण ाला क ाची खरी त माहीत होती. सव म गलाई अव ा होती. शवाजी न पु ा मा लीवर येणार व मोच लावणार ह तो जाणून होता. औरंगजेबाकडू न आप ाला भरपूर कु मक येत नाही; सुभेदाराच आप ाकडे ल ह नाही, उ ा वेढा पडला तर कोणी कु मक

करावयास येईल हा भरवसा नाही. हा सव अनुभव व भ व ल ांत घेऊन, एकदा मळ वलेले यश कायम पदरांत राख ाक रता, ा धूत माणसाने मा लीची क ेदारीच सोडू न दली. ा ा जागी अला वद बेग नांवाचा नवीन क ेदार आला. महाराजांनी हीच लव चक सं ध साधली आ ण एकदम मा लीवर ए ार के ला. ए ार का रगर झाला. मराठे क ांत घुसले. ह ारे भडली. मा ली र ाखाली ाऊन नघाली. खासा क ेदारच ठार झाला! गडावरच दोनश मुंडक तुटली. मा लीवर नशाण चढल ८ ( द. १६ जून १६७०). या ा आद ाच दवश ( द. १५ जून) हदोळा काबीज झाला होता. ९ यानंतर सहाच दवसांनी महाराजां ा पथकाने कना ाला मोच भडवून कनाळा सर के ला ( द. २२ जून). कनाळा घेताना मरा ांनी चखला ा आ ण लाकडी फ ां ा भती तयार करीत, ा ा आडोशाने तटापयत मजल मारली आ ण शेवटचा ह ा चढवून क ा घेतला. १० यानंतर दोनच दवसांनी रो ह ावर ह छापा पडला. क ा फ े झाला ( द. २४ जून). मझा राजांनी लावलेली सव गंडांवरच सव बादशाही नशाणे मरा ांनी अव ा चार म ह ात उपटून टाकल . औरंगजेब चडफडत होता. पण या तुफानी वादळाला कोण रोधूं शकणार होत? मरा ां ा अंगांत एवढी चंड वीर ी संचारली होती, एवढा अद उ ाह उसळला होता आ ण एवढा ह पेटला होता क , तो दडपून टाकण एका औरंगजेबालाच काय, पण महंमद घोरीपासून औरंगजेबापयतचे सगळे सुलतान एकवटून आले असते तरी ह ह मराठी वादळ आ ण ही मराठी आग दडपण ांना अश होत. कारण ह तुफान मरा ां ा दयांत उठल होत. सुलतानशाहीचे मोठमोठे वृ समूळ उ ळत होते. चंड क े मरा ां ा फुं करीने कोसळत होते. ह ी, तोफा, सै या वादळाने भरकावली जात होती. शाही झ ां ा पतंग-पाको ा अ ानात उडत हो ा. महा धुमाकू ळ महाराजांनी महारा ात मांडला होता. पण मग म गल सरदार काय करीत होते? ते आपापसांत भांडत होते. शाहजादा मुअ म व दलेरखान यांच भांडण या वेळी ऐन रंगांत आल होत. देवगड न दलेरखान नागपूरला आला ( द. २९ माच १६७०). तेथून तो औरंगाबादेजवळ पाथरी येथे जाऊन पोहोचला (सुमारे ८ ए ल). वा वक ाने शाहजा ा ा भेटीसाठी शहरास जायला हव होत. पाथरीपासून शहर पूवला तेरा कोसांवर होत. पण दलेरला वाटूं लागल क , हा शाहजादा आप ाला कै द करील कवा ठारच मारील! णून दलेर तेथेच थांबला. दोन तीन वेळा तो पाथरी न औरंगाबादेस जा ासाठी नघाला ह.

पण न ा अंतरावर जाऊन ेक वेळ माघार फरला! १३ कारण शाहजादा आप ाला दगा करील, अशी ाला भी त वाटत होती! शाहजा ाला मा ाने कं ळ वल क , माझी त बयत ठीक नाही!१३ शाहजादा मुअ मने दलेरला जूरदाखल हो ाचे कू म सोडले. तरी ह भीतीमुळे तो गेला नाही. ते ा मुअ मने व जसवंत सहाने बादशाहास ल न कळ वल क , दलेरखान सरकारी कमांत वागत नाही. तो बंडखोर बनला आहे. दलेरने ह बादशाहाला प ल हल क , शाहजादेसाहेबांनी शवाजीशी संगनमत के ले आहे! द नमधील शाही दौलती ा र णासाठी ांनी कांही ह य के ले नाहीत.१३ औरंगजेबाला हे मोठ अवघड दुखण झाल. दलेरला परत बोलवाव तर मुअ मला रान मोकळे सापडत. मुअ मला परत बोलवाव तर ाचा अपमान होतोय अन् दलेर ह चढेल बन ाची भीती वाटतेय. ते ा मग औरंगजेबाने यावर अशी तोड काढली क , दोघांना ह समजावून सांग ासाठी दरबार ा एखा ा सरदारास द णत पाठवाव. ा माणे ाने आपला खान-इ-सामान इ कारखान यास या चौकशी ा व समझो ा ा काम गरीसाठी नवडल. हा माणूस मु ी न ता. इ कारखान औरंगाबादेस रवाना झाला. परंतु ा बचा ाची के वलवाणी त झाली. काम गरी के वढी मोठे पणाची! शाहजादा व दलेरखान यांचा समझोता घडवून आणायचा! ांना चार हता ा गो ी सांगाय ा! म ी करायची! परंतु ह काम ा बचा ाला पेलणार न त. दोन ह ा भांडणांत गोगलगाईने म ी कर ासारखच होत ह. कोण ा ह ी ा पायाखाली चरडू न ाण खलास होईल याचा कांही नेम न ता. या दोन ब ा ां ा भांडणांत आपण कस कस वागायच याची चता करीत करीतच इ कारखान औरंगाबादेस आला. दोघांना ह खूष ठे वून सहीसलामत आपली कशी सुटका क न ायची, याचा तो वचार करीत होता. ाने दोघां ा ह भेटी घेत ा. शाहजादा णजे मालकच क ! कदा चत् उ ाचा बादशाह! इ कारने ाला अ तशय न तेने उपदेशा ा चार गो ी सां गत ा. णजे नेमके काय बोलला, त ई र जाणे! पण शाहजा ाची अ धक मुह त संपादन कर ासाठी ाने खास आतली अन् खा ीची खबर शाहजा ाला सां गतली क , ‘तो दलेरखान तुमचा प ा वैरी आहे.’ १४ शाहजा ाला हा इशारा ऐकू न ाभा वकपणे इ कारब ल चार तोळे अ धकच आपलेपणा वाटूं लागला. अन् नंतर पु ा जे ा इ कार दलेरला भेटायला गेला ते ा, दलेरचा व ास आ ण ेम संपादन कर ासाठी तो ाला णाला, ‘तु ी औरंगाबादेला गेलात तर शाहजादा

तु ाला न कै द करणार आहे!’ इ कार ा या खा ी ा बातमीने दलेर अ धकच सावध झाला. अशा अजब अकलेने इ कारखानाने मुअ म व दलेर यांना खूष के ल. नंतर तो आ ास परत गेला. आपण तर या दोघां ा टकरीतून सुख प नसटल , या समाधानात तो होता. इकडे द णत तर भांडण शगेला पोहोचल . दलेरवर फौज घेऊन मुअ म चालूनच नघाला! राजपु ाश लढ ाची ह त दलेरला होईना. दलेरने उ रेकडे पळ ास ारंभ के ला. ाने आपले तंबू व इतर सामान जाळून टाकल व तो पळत सुटला. मुअ म व जसवंत सह ा ा पाठलागावर नघाले. इ कारने दोघांना ह उपदेश के ला असता, या दोघांतील भांडण कमी ावया ा ऐवजी भडकत चाललेल पा न औरंगजेबाला आ य वाटल. तेव ांत दोघांची ह प आ ाला आल . दलेरने ल हल होत क , मी शाहजादेसाहेबांना भेटावयास गेल असत तर ांनी मला कै द के ल असत! कशाव न? त इ कारखानालाच वचारा! ानेच मला ही गो सां गतली! मुअ मने ह ल हले. होत क , हा दलेर मा ाशी श ु करतो! कशाव न? इ रकारखानालाच वचारा! ानेच ही गो सां गतली मला! झाल, इ कारच नशीब फरल! औरंगजेबाने ओळखल क , या खानसा ानेच ह भांडण जा भडक वल . औरंगजेब भयंकर संतापला. ाने इ कारच मुंडकं उड व ाचा न य के ला.१४ बचा ा इ कारवर अखेर मरायची पाळी आली. परंतु ा ा आयु ाची दोरी सुदैवाने बळकट बनली. खु थोर ा बेगमने बादशाहापाशी, ा ासाठी रदबदल के ली. ते ा बादशाहान ाला जीवदान दल. परंतु ाची व ाचा भाऊ मु फतखान याची ह मनसब बादशाहाने खालसा के ली. ांचे कताब ह र के ले. १५ पण ांत ा मु फतखानाचा काय गु ा? ाचा तःचा कांही ह गु ा न ता. तो इ कारचा भाऊ होता, हाच ाचा गु ा! या सव भांडणांचा फायदा महाराज पुरेपूर उठवीत होते. महाराजांच ल ीमंतातील ीमंत लोकांनी भरले ा ीमंत शहरांकडे लागलेले होते. खानदेश, व ाड, गोदातीर व गुजराथ या मुलखात महाराजांचे हेर गु पण फरत होते. तेथील खडान् खडा मा हती महाराजांना पोहोचवीत होते. १६ आ ण महाराज भारी भारी मो हमा आखीत होते.

अशाच एका ब ा शहराकडे महाराजांची मेहरे नजर वळली. कोण ा? दार उल् हज्! णजेच सुरत! पु ा एकदा सुरत!

आधार : ( १ ) औरंगनामा २।२४; शच . पृ. २४, ५२ व ६२; पसासंले. १२९३. ( २ ) पसासंले. १२२०. ( ३ ) मराठी . ३।१६. ( ४ ) पसासंले. १२६८. ( ५ ) पसासंले. १२९८. ( ६ ) पसासंल.े १२९२, ९५ व ९८; Shivaji-Times, 164. ( ७ ) पसासंले. १२९२; Shivaji-Times, 164. ( ८ ) पसासंले. १३१३ ते १५, १७ व १८; शच . पृ. २५ व ५१. ( ९ ) शच . पृ. ५२. ( १० ) पसासंले १२९२, ९३ व १३१४; शच . पृ. ५२. (११) शच . पृ. २५. ( १२ ) Shivaji-Times, 165. ( १३ ) Shivaji-Times, 166. ( १४ ) पसासंले. १३७१. ( १५ ) औरंगनामा २।२५; पसासंले. १३७१. ( १६ ) सभासदब. पृ. ६२.

पु ा एकदा सुरत

या वष ा (इ. १६७०) पावसा ांत ह महाराजां ा फौजा ग न ा. तुफानी पावसामुळे कोकण आ ण मावळांतच तेव ा ां ा हालचाली बंद हो ा. पण तेथील क े महाराजांनी पावसापूव च घेऊन टाकले होते. देशावरील म गला त ां ा फौजा थेट गोदातीरांपयत धावत हो ा. १ ऐन भा पदा ा पावसांत ह महाराज जातीने रायगडा न म गलांवर ा मो हमेस नघाले. २ ांनी मोरोपंत पेश ांना जु र, शवनेरी व नंतर ंबकचा गरी क ा घे ासाठी रवाना के ले. ३ दलेर व मुअ म यांची भांडण संपाय ा आत, जा ीत जा जेवढे घेता येईल तेवढे घे ाचा सपाटा ांनी मांडला होता. लुटी ा बाबतीत तर मराठी सेनेची वानरघाई उडाली होती. महाराजांनी मोरोपंताना मोहीम सां गतली आ ण तापराव, अनाजीपंत, ंको द ो, आनंदराव वगैरे झाडू न सगळे बाण ांनी म गलांवर सोडले. परंतु एका ाता ाला मा ांनी राजगडावर बस वल आ ण ा ा हातात ांनी लेखणी दली. या ाता ाचे नांव नळोपंत मुजुमदार. पंत ातारे होते, परंतु अजून ताठ होते. नुकताच ांनी पुरंदरसारखा बुलंद क ा जातीने जकला होता. पण महाराजांनी ां ा हातात लेखणी दली आ ण टले क , ‘पंत, तु ी माहोलीपासून भीमगडपावेत व इं दापूर, पुणे, चाकण कदीम वतनीचा कारभार करावा!’ ४ नळोपंत ख ू झाले. का? महाराजांनी ांची तलवार थांब वली णून. पंतां ा र ांत तर अशी रग होती क , ड गरावरचे क े फ े करावेत. मोरोपंत, तापराव, सूयराव यां ासार ा उमेदवार बहादुरां ा घो ापुढे आपला घोडा फे कावा. सारी द न पादा ांत

करावी. पण महाराज णताहेत, लेखणी घेऊन दौलतीचा मुलक कारभार सांभाळा. णजे कारकु नी करा! कारकु नी कु णी करावी? ा ा मांडीला घोडा अन् मनगटाला तलवार पेलत नाही, ांनी! पण या नळो सोनदेवाने मरेपयत नाचवावी बनीची ढाल-तलवार! मे ावर तरडी असावी बाणांची अन् भा ांचीच! महारा ाच ह के वढ भूषण! ाता ांना ह पु ा ता आले. कारकु नां ा लेख ांचे भाले झाले. ा णां ा पळीपंचपा ांतून ढाली तलवारी कट ा. द न ा मराठी दौलतीचा दमाख द ी ा ह पलीकडे मशामपावेतो पोहोच व ासाठी पंधरा पंधरा वषाची पोर ह घो ावर ार झाली आ ण पंचा शी वषाची मंडळीही उमेदवार झाली. लढायची हौस आली. अमाप उ ाह उचंबळला. परा माच युग उगवल. आ ण तरी ह महाराज पंतांना णाले क , तु ी वतनीचा कारभार पाहा! महाराजांचा कू म न ऐकू न कस चालेल? त तर पाप. ते ा नळोपंतानी अदबीने महाराजसाहेबांस अज के ला क ,४ “आजी कामाचे दवस आहेत. वतनीचा कारभार आ णक को हास सांगावा. आपण बरोबरी येऊन, दाहा लोक काम करतील, तैसी क न देऊं. गड घेण प डल तरी घेऊन देऊं.” पंतांची हौस राज ीसाहेबांनी ओळखली. सगळे च लहानथोर हर हर महादेव क न रणांत उ ा घेत असता, पंतासार ा मदाने काय शाई ा दौतीत उ ा मारा ा? पंत आढाव नाहीत, लढाव आहेत. तरी पण जकू न रा के ले ा मुलखाचा कारभार उ ृ पणे करण हे ह फार मह ाचच काम नाही का? सा करावे एकाने. त ह मह ाच. संर ण कराव दुस ाने. त ह ततके च मह ाच. पंतासारखा दुहरे ी अनुभवाचा व बळकट बु ीचा मनसुबेबाज मु ी वतनी कारभारावर हवा ह महाराजांना अग ाच वाटल आ ण णूनच ांनी पंतांना आ ा के ली, दौलत मळ वण व सांभाळण ही दो ी काम अगदी सार ाच यो तेची आहेत; मोठे पणा दो ीत ह आहे. तरी तु ी वतनीचाच कारभार पाहावा.४ आ ण मग नळोपंतांनी ह ह न धरता पो बु ीने आ ा शरसावं मानली. पंत राज ीसाहेबांसी बो लले क ,४ “जरी वतनीच ह काम थोर आहे, तरी ब त बर. एकाने स संर ण कराव. एकाने सा कराव. दो ी काम साहेब बराबरीने मा नताती, तरी आपण वतनी राहीन. मोरोपंत बक व

शवनेर येथे पाठ वले आहेत. ते गड घेतील व मुलूख घेतील. काम क रतील. साहेब थोर कामास जाताती. ते काम ीचे कृ पेने होऊन येईल.” महाराजांची मज पंतावर संतु झाली. असे तागडीतोलाने ववेक करणारे सरकारकू न दौलतीस लाभले. आता घराची काळजी करावयाच कारण रा हल नाही. पंत आप ा गत ा ी वषयी राज ीस णाले,४ “राज ी मोरोपंतांस मेहरबानीने पंचवीस फु ल दधल तरी आ ांस ह वीस फु ल ावी.” मोरोपंतांची व आपली काम जरी राज ी ‘सारख च मा नताती’ तरी मोरोपंत हे पेशवे अस ामुळे ांस पाच फु ल अ धक मळावीत हे पंतांस ह यो च वाटल. नळोपंतांची नेमणूक वतनीवर क न महाराजांनी क ाणकडे घोडा वळ वला. क ाणांत फौज मु ेद क न एकदम सुरतेवर उडी घाल ाचा ांचा मनसुबा होता. याच वेळ (स बर १६७०) शाहजादा मुअ म हा दलेरखानाचा पाठलाग करीत होता. दलेर माळ ा ा रोखाने धूम पळत होता. तो ाड न ता. परंतु शाहजा ाश यु कस करायच? ाचा नतीजा खराब होईल, या भयाने तो पळत होता. आपले दोन वीर आपापसांत भांडताहेत आ ण शवाजी सारी म गलाई ता ाताराज करतो आहे, ह च औरंगजेबाला पाहावेना. णून ाने मुअ मला फमान पाठ वल क , ‘तूं ताबडतोब माघारी औरंगाबादेस जा.’ आ ण कौतुकाची गो अशी क , मुअ मने आप ा बापाची आ ा मानली! मुअ म लगेच दलेरचा पाठलाग सोडू न देऊन औरंगाबादेस परतला ५ (इ. १६७० स बर अखेर). औरंगजेबाने जसवंत सहाला ह कू म पाठ वला क , तु ब ाणपुरास, आमचा पुढचा कू म येईपयत राहाव. जसवंत सहाची व मुअ मची जोडी बादशाहाने अशा अलगद रीतीने फोडली. औरंगजेबाने के लेली ही द नची व ा महाराजांना पसंद होती! दलेर गेला. उ म झाल! मुअ म रा हला. फारच उ म झाल! महाराजांनी क ाणम े एकं दर पंधरा हजार फौज जमा के ली. मुंबई ा इं जांच महाराजां ा उ ोगावर बारीक ल होत. ांनी अचूक ओळखल क , आता सुरतेच मरण ओढवणार! मुंबईकरांनी आप ा सुरतकर इं जांना ( द. १२ स बर १६७० ा सुमारास) धो ाचा इशारा पाठ वला क , शवाजी क ाण न मो ा थोर ा फौजे नशी गुजराथवर ारी करणार आहे. तो थम सुरतेवर न येईल. तरी तु ी आपला माल ताबडतोब बंदोब ांत ठे वा. ६ सुरतेवर ह ा येणार अशी बातमी सुरते ा म गल सुभेदाराला समजली. परंतु ाने तकडे संपूण दुल के ल. ा ापाशी या वेळ फ तीनशे सै नक होते. हा सुभेदार इतका कसा न ाळजी रा हला? ालाच माहीत! कदा चत्

‘ शवाजी

येणार’ अशा अफवा गे ा सात वषात इत ा वेळा उठ ा व खो ा ठर ा क ाचमुळे ाचा व ास बसला नसावा. महाराजांनी प ह ांदा (इ. १६६४ जानेवारी ६ ते १०) सुरत लुट ानंतर वारंवार ली उठत हो ा. वारंवार धावपळ उडत होती व ा बात ा खो ा ठर ामुळे सगळी पळापळ वाया जात होती! पण या वेळ , दस ाच सीमो ंघन महाराजांनी सुरते ा रोखाने के ले. महाराज पंधरा हजार फौज घेऊन क ाण न नघाले. दर मजल सुरतेपासून दहा कोसांवर येऊन ते थडकले ८ ( द. २ ऑ ोबर १६७०) आ ण सुरतत प खबर आली क , शवाजी आला! खरोखरच आला! आ ण मग मा सुरतेत उलटसुलट दशांनी अशी धावपळ उडाली क , ाच वणन करण अश ! शहरांतील सव पैसेवाले लोक आ ण सरकारी अ धकारी ह पळत सुटले. कु णी शहराबाहेर वाट फु टेल तकडे गेल.े कु णी जवळपास ा खे ापा ांत पळाले. वखारवाले इं ज मा शहरांतील आप ा वखार तच मेखा ठोक ासारखे प े उभे रा हले. ां ामुळे वलंदेज व फरांसीस वखारवाले ह आपआप ा वखार त ठाण मांडून रा हल. सोसा ा ा वादळाची च दसूं लागताच शहरांतील जनतेची पार अफरातफर उडाली. लोक तर अगदी भ े होते. सुरतेचा या वेळचा सुभेदार ह नादानच होता. ( ाचे नांव ब धा गयासु ीनखान अस असाव. ७ ) ा ापाशी मोज ा तीनशे हशमांची चंड फौज होती! आता या तीनशचा टकाव पंधरा हजार तापी मरा ांपुढे कती अन् कसा लागायचा? सुरतेला आता तट होता. पूव न ता. मराठे शहरावर चालून येतात णून शहरा ा र णासाठी औरंगजेबाने हा तट बांधला होता. ड गरावरचे क े जकणा ा मरा ांना या तटाची काय भी त वाटणार होती? ‘मराठे आले! शवाजी आला!’ अशी बातमी आली, ा दवशी (२ ऑ ोबर १६७०) आ ण रा ह शहरांत के वळ आरडाओरडा, पळापळ आ ण लपवालपव चालू होती. शहराला वाली उरला न ता. दुस ा दवश ( द. ३ ऑ ोबर) महाराजांची फौज रोरावत आली. सुभेदाराची ती चमूटभर फौज महाराजांना अडवायला सुरते ा त डावर उभी होती. तने तकार सु के ला. कसला तो तकार! मरा ां ा ल ापुढे फौज णभर ह टकली नाही. पार पळाली आ ण सुरते ा क ांत शरली. क ाचे दरवाजे बंद क न बस ा शवाय ांनी कांहीच के ल नाही.८

मराठे सुरतेत घुसले. औरंगजेबा ा ा तटावेश चा काय उपयोग झाला? तट छातीचे करायचे असतात, मातीचे न .े दगडामातीच भताड काय रा ाच सवथैव र ण क ं शकतात? मरा ांनी शहरांत शरता ण च लुटीला ारंभ के ला. ते शहरांत घुसत होते, ाच वेळी इं जांचा एक अ धकारी आप ा इं जी वखारी ा र णासाठी फ तीस माणसांसह वखार त दाखल झाला. १० या गृह ाच नांव होते ि न्शॅम मा र. मा र ा हाताखाली एकू ण सुमारे प ास माणस होत . सुरतेतील ल ी घेऊन जा ासाठी महाराज आले अचूक मु तावर. दवाळ तील ल ीपूजनाचा हा दवस होता. आ न व अमावा ा. मोठे मोठे वाडे, पे ा, दुकाने व कोठार खडाखड फु टूं लागली. होन, मोहरा, हरे, मोती, चांदी वगैरे सव त चे ा जडजडावाचा माल जमा होऊं लागला. इथे लूट करण कठीण न त. फ माचा व वेळेचाच काय तो होता. पण अवघड ठकाण दुसरीच होती. -इं जांची वखार! तुक व इराणी लोकांची नवी सराई! अन् तातरांची जुनी सराई! मरा ां ा बकदाज हशमांचा मोचा इं जां ा वखारीवर गेला. तेथे ि न्शॅम मा र आप ा मूठभर लोकां नशी बंदकु ा ठासून तयारच होता. चां ा वखार त इं जांपे ा मनु बळ व बंदकू बळ कती तरी मोठ होत पण मराठे येता ण च फरांसीसांनी नांगी टाकली. मरा ांशी दोन हात कर ाच ांना धा र होईना. ांनी मुका ाने महाराजांना मौ वान् नजराणे व दा गोळा अपण के ला व आपला व वखारीचा बचाव के ला. ९ पण इं ज मा र ऐके ना. ाने बंदकु चा घोडा ओढला. फडाफड गो ा उडू ं लाग ा. वखारीवर मराठी मोच लागले. दवाळीची दा कडाडू ं लागली. तांबडे सडे पडू ं लागले. अव ा प ास लोकां नशी तो इं ज साहेब महाराजांशी भांडूं लागला. ाच ह धाडस पा न मन थ होत. मरा ांनी सतत मारा चालू ठे वला होता. मा रही बेधडक तमारा करीत होता. कशासाठी एवढा ह ाचा? ‘इं श रा ा ा त ेसाठी!’१० न लढतांच च वाकले. लढू न ह इं ज वाके नात. इं जांनी मरा ांची फार माणस मारल . लढाई ा धामधुमीत चां ा वखारीवर ह मरा ां ा गो ा सुट ा. ांत चांचे दोन काळे नोकर ठार झाले. तरीही चांनी आपली शांतता व ेह सोडला नाही. इं ज व च यांतील फरक हा असा! मा रही मरा ां ा गोळीवषावाने टेक स आला होता. तरी ह तो वाक ास तयार न ता. मा रचे कती लोक ठार कवा जखमी झाले ह उपल नाही. मरा ांचा आकडा ह उपल नाही. पण बरेच मराठे ठार झाले.

इं जां ा चवटपणाचा आयता फायदा डचांना मळाला. मराठे डचां ा वाटेला गेलेच नाहीत! फ ांना महाराजांनी अशी इषारत दली क , तु अगदी तट रा हले पा हजे! डचांनी बनबोभाट ही शांतता पाळली. च वखारी ा समोरच एका जु ा सरा त काशगरचा तातर राजा अगदी नुकताच येऊन उतरला होता. ा ाबरोबर लवाजमा मोठा होता. तो नुकताच म े ा या े न परतला होता. ाचे नांव होत अ ु ाखान. ‘ शवाजी’ ह काय करण आहे, ह ाला माहीत न त. ‘मराठा’ हा पदाथ ाला ठाऊक न ता. तो औरंगजेबाचा नातलग होता णे. ाने आप ाबरोबर स ी ह खूप आणलेली होती. सो ाचा पलंग, पालखी, जडजवाहीर, ख जना वगैरे वगैरे! ११ मरा ांच ेम ताबडतोब या अ ु ाखानावर बसल! जु ा सराईवर मराठे चालून गेल.े तातर लोकांनी अ तशय नेटाने मरा ांना त ड दे ास सु वात के ली. अ ु ाखानाची अशी अपे ा होती क , समोरचे वखारवाले च लोक आप ाला मदत करतील. चांनी ह भरपूर मदत के ली! पण ती महाराजांना! या अ ु ाला नाही! तातरां ा देखत चांनी मरा ांना दा गोळा दला.८ अन् मग तातरांनी बचावाची आशाच सोडली. तरी ांनी रा ीपयत ( द. ३ ऑ ोबरची रा ) ाणपणाने मरा ांना रोखून धरले. रा झा ावर ांनी अ ु ाखानाला मो ा शक ीने सरा तून काढू न सुरते ा क ांत पोहोचते के ले८ व नंतर ते तः ह सवजण सराई सोडू न पसार झाले. मराठे मग सरा त घुसले. अबदु ाखानाची अपार स ी ां ा हाती लागली. तो सो ाचा पलंग, पालखी, जडजडाव अन् सगळे कांही महाराजांना मळाले.११ अ ु ाखान श ाशाप देत होता चांना! चांनी मदत न के ामुळे आपण हरल अस ाच णण होत.८ दुस ा दवश ( द. ४ ऑ ोबर) मरा ांनी जु ा सराई ा आडोशाने इं जी वखारीवर गो ा झाड ास आरंभ के ला. परंतु तरी ह ांना ात मुळीच यश येईना.८ नया सरा त तुक व इराणी लोक होते. ां ावर ह मरा ांनी ह ा चढ वला. परंतु या लोकांनी ह चवट तकार के ला. इमारती ा बं द आ यामुळे हे लोक सुर त होते. तेथून ते लढत होते. मरा ांना नया सराईवर मुळी ह यश मळाल नाही. बाक ची सुरत मा साफसूफ झाली. लुटले ा घरांना लगेच आगी ह लाव ात आ ा. न ी सुरत होळीसारखी पेटली. के वढे चंड अ लोळ गगनांत भरा ं लागले! दलाल, ापारी, सावकार वगैरे ीमंत लोकांची घर आधी मरा ांनी व नंतर अ ीने फ क न टाकली. १२

इं ज मा टेक ला येऊनही वाकत न ते. तस ा दवश ( द. ५ ऑ ोबर) मराठी बकदाज पु ा इं जी वखारीवर मोचा लाव ास आले. ि न्शॅम मा रचा नधार अजून ह कायम होता. ते ा मरा ां ा हवालदाराने आपला एक माणूस मा रकडे अटीतटीचा नरोप देऊन पाठ वला. हा माणूस राजापूरचा ापारी होता. या ापारी हे जबाने मा रची भेट घेतली व ‘महाराजांकडे तु ी नजराणा पाठवा’ असे ाने मा रला सां गतल. ते ा मा रने रागावून उलट वचारल क , ‘मुंबईकर इं जांश मरा ांचा ेह असतां सुरतत मा आम ाशी वैर करतात, ही वसंगती कां?’ यावर मरा ांचा हेजीब कांहीच बोलला नाही. परंतु ाने मा रला सां गतल क ,१२ “तु ी महाराजांचे लोक मार ामुळे महाराज चडू न गेले आहेत. तरी तु ी लहानसा नजराणा देऊन महाराजांकडे कोणाला तरी पाठवा.” -नाही तर महाराज इरेस पेटून तुमचा नाश क न टाकतील, हाच या बोल ाचा ग भताथ होता. मा रने ह ओळखल. थो ाशा नजरा ाची कमत देऊन जर ह संकट टळत असेल, तर ती देण हच शहाणपणाच आहे, अस ाला वाटल. कं पनीची मालम ा व लोकांचे ाण वांच व ासाठी अखेर ाने आपला एक माणूस नजरा ासह महाराजांकडे रवाना के ला. या नजरा ात उ म कापड, भारी तलवारी व सु ा हो ा. महाराजांनी ांचा नजराणा गोडीने ीकारला. सुरते ा जवळच, नवल सा व ह र सा हे दोघे हदू धनप त एका गावांत होते. महाराजांनी ां ावर छापा घालून ांची तेरा लाख पयांची संप लुटून आणली. सुरततून महाराजांनी एकू ण ेप लाख पयांची धनदौलत जमा के ली. हा आकडा म गल दरबार ा अखबारांतील आहे. कृ ाजी अनंतांनी हा आकडा पांच कोट चा सां गतला आहे. ह अगदी न त क , कमीत कमी दोन कोटी पयांची लूट महाराजांनी सुरततून बाहेर काढली. दवाळी ा तीन दवसांत मराठी दौलत को ाधीश झाली. या लूट त पूव ासारखे फटके मारण, हातपाय कवा मुंडक तोडण इ ा द योग महाराजांनी के ले नाहीत. तसेच गोरगरीब लोकांना ह ांनी ास दला नाही. औरंगजेबाने देवळ व मू त फोड ाचा सपाटा लावला होता. तरी ह महाराजांनी कोण ाही परधम याला वा ा ा ा ानाला क चत ह उप व दला नाही. तस ा दवश दुपार ( द. ५ ऑ ोबर) महाराजांपाशी हजर असले ा डच त नधीला महाराज णाले,९

उ

“शहरांतील र घेऊन या!”

मु

ापा ांकडू न

काढ ाचा उ म माग कोणता? तु ी उ ा याच

इं जां ा त नधीलाही महाराजांनी हाच सवाल वचारला होता. ाच ह उ र आजच ( द. ५ ऑ ोबर) यावयाच होत. डचां ा त नधीला ा ा वखारीपयत सुख प पोहोच व ासाठी महाराजांनी दोन मराठे ा ा सोबतीस दले होते. ते मराठे , डच वखार त असतांनाच एकदम बातमी आली क , महाराज सुरततून नघून गेले! अचानक नघून गेले! लुटीसह मराठी सेना व महाराज सुरततून दुपार नघाले व पेठ-बागलाण ( ांत ना सक) कडे कू च क न गेल.े कोणी म गल सरदार ये ापूव च गेले पा हजे, णून ते असे अक ात गेले. पण डचां ा वखार त ते दोन मराठे शपाई अडकले. डचांना वचार पडला क , या दोन मरा ांच काय करायच? ांना वखारीबाहेर सोडाव, तर चडलेले लोक ांना ठार मारतील आ ण ांना वखार त ठे वून ावे तर सुरते ा सुभेदारा ा ाधीन ांना ावच लागेल. मग डचांनी रा ीपयत वाट पा ांना गुपचूप रा शहराबाहेर सोडू न दल. अनोळखी मुलखांत, अंधा ा रा आ ण भयाण रानांत ते दोघे येऊन पडले. पण तरी ह ा बहा रांनी पूव ा रोखाने दौड मारली व महाराजांना गाठल.९ महाराज बागलाण ा मागाला लागले. परंतु सुरतत ता न ती. अ नारायणाने, आप ा मुखांत पडलेला घास अगदी चवीने चघळीत चघळीत फ क न टाकला होता. भुरटे लुटा , आप ाला ह कांही मळे ल या आशेने शहरांतील न जळलेल घर धुंडाळीत होते. तर मधूनच अफवा उठत हो ा क , ‘पु ा शवाजी आला! आला!’ महाराज गे ावर आठ दवसांनी अशीच एक अफवा उठली क , शवाजी सोळा हजार फौजेसह येत आहे! ते ा सुरतत पु ा ग धळ उडाला. या वेळी डचांनी आप ा वखार तील सव लोकांचा ( णजे एकू ण बाव माणस फ !) बंदरापासून आप ा वखारीपयत टमाच काढला! हातांत नशाण फडकाव त वाजवीत ही वरात नघाली. आपण कती धा र वान् आहोत ह दाख व ासाठी हा सव खटाटोप होता! पूव ( द. ५ जानेवारी १६६४) महाराज जे ा सुरतेवर थम आले होते, ते ा इं जांनी आप ा दोनशे लोकां नशी असा टमाच सुरतत काढला होता. या वेळी डचांनी ह ा इं जी धा र ाची न ल के ली. पण दोह तील फरक इतकाच क , इं जांनी महाराज ये ापूव मरवणूक काढली होती; डचांनी महाराज गे ावर मरवणूक काढली. अथात् महाराज कांही सुरतेवर पु ा आले नाहीत.

अव ा प ास लोकां नशी इं जी वखार सांभाळणारा ि न्शॅम मा र हा पुढे जे ा इं ंडला परत गेला ते ा ‘रा ाची त ा वाढ वली व कं पनी ा मालाचा बचाव के ला’ याब ल ाला सुवणपदक दे ांत आल.१० महाराजांनी सुरतेची दुस ांदा धूळधाण उड वली. आ ा ा दरबारात झाले ा अपमानाचा आ ण कै देचा हा सूड होता. आ ा ा वासखचाची वसुली करणा ा औरंगजेबाला महाराजांच ह उलट आ ान होत क , घे कशी घेतोस ती सुरतेची लूट वसूल क न!

आधार : ( १ ) Shivaji-Times, 167. ( २ ) शच . पृ. २५. ( ३ ) शच . पृ. २५; राजखंड ८।१०. ( ४ ) राजखंड ८।१०. ( ५ ) पसासंले. १३७१. ( ६ ) पसासंले. १३३२. ( ७ ) पसासंले. १०६९. ( ८ ) पसासंले १३५३. ( ९ ) पसासंले. १३५१. ( १० ) पसासंले. १३४९. ( ११ ) पसासंले, १३५१ ते ५४ व ५७. ( १२ ) पसासंले. १३५३ व ५७. (१३) Shivaji-Times, 172.

दडोरी

महाराजांनी सुरत सोडली व लुटीसह ते पेठेस आले. सुरतेवर मरा ांचा छापा पड ाची बातमी मुअ मला समजली, पण तः ाने कांही ह हालचाल के ली नाही. ाने ब ाणपुरास असले ा दाऊदखान कु रेशीला ही खबर कळ वली व शवाजीवर चालून जा ास फमावल. १ दाऊदखान ताबडतोब फौजेसह नघाला. पण तेव ांत महाराज सुरते न बागलाणांत पोहोचले होते. आप ा पाठलागावर म गल फौज येत आहे अशी खबर महाराजांना मळाली. लूट सांभाळीत सांभाळीत पुढची मजल मारायची अस ामुळे म गली फौजे ा पाठलागाबाबत ांना काळजी वाटूं लागली. महाराजांनी वणी- दडोरी ा मागाने पुढे जा ाचा बेत के ला व कू च के ल. रातोरात मजल मारायची अस ांनी ठर वल.१ शवाजी बागलाणांतून द णेकडे चालला आहे अशी खबर दाऊद ा हेरांनी आणली. ते ा दाऊद चांदवडकडे नघाला. शवाजीला चांदवड ा ड गरांची रांग कु ठे ना कु ठे तरी ओलांडूनच द णेकडे जाव लागेल ही उघड खा ी दाऊदला होती. तो चांदवडास रा नऊ वाज ा ा बेतास ( द. १६ ऑ ोबर १६७० रोजी) पोहोचला. ही का तक शु योदशीची रा होती. चांदणी काशात सृ पठाळून गेली होती. दाऊद बातमीची वाट पाहत होता. तेथे म रा ीनंतर ाला खबर आली क , शवाजी कं चन-मंचनचा घाट उत न गु शनाबाद ा र ाकडे झपा ाने सरकत आहे. कं चन-मंचनचा घाट चांदवड ा प मेला पाच कोसांवर होता. दाऊदने चालून जा ाचा बेत मुकरर क न फौजेला कू म सोडला. परंतु पहाटे तीन वाजतां चं ढळला आ ण अंधारांत म गल सै ाची घडी जरा ढली पडू ं लागली. दाऊदने इ लासखानास आघाडीस सोडले. ही सव म गली फौज व सव सरदार फार उ म दजाचे यो े होते. इ लास पहाटे ा पुसट काशांत महाराजां ा सै ानजीक जाऊन पोहोचला. तो उं चट

टेकडाव न बघतो त मरा ांची दहा हजार फौज लढाई ा तयारीने उभी अस ाचे ाला दसल!१ णजे म गल येत अस ाची खबर मराठी हेरांनी आधीच महाराजांना दली होती! २ महाराजांनी पायदळाचे पाच हजार हशम, लूटीची घोडी व सामान पुढे माग लावून दल व तः दहा हजार फौज घेऊन ते लूटी ा पछाडीस रा हले. महाराज जातीने अंगांत ब र घुगी घालून दो ी हातात प े चढवून स झाले.२ तापराव गुजर, ंकोजीपंत, आनंदराव वगैरे खासे खासे वीर महाराजां ा सांगात होते. इ लासने ह ाचा इशारा के ला पण ाचे सै नक चलखत घाल ांत गुंतले होते!१ इ लासखान जा तवंत शपाई होता. समोर शवाजीची फौज दसतांच तो चवताळून गेला. आप ा सै ासह ाने बेधडक मरा ांवर चाल के ली. घनघोर यु भडकल. या रण े ापासून वणी- दडोरी जवळच होती. वणीची स ृंगी भवानी महाराजां ा पाठीश उभी होती. इ लासखाना ा मदुमक ची ह खरोखर कती शायरी करावी? मद! शेर! हो ग! इ ं दयार ुम! कयुमस! कोण ा श ाने ा ा शौयाची तारीफ करावी! इ लासखानाने बे फक र आवेशाने घोडा घातला. दहा हजार मरा ांवर तो खासा जाऊन कोसळला! जणू वजेचा लोळ! वाहवा! हातघाईची खडाजंगी सु झाली. अस रण फास वष झाले न त. उभयप शौयाची शथ सु झाली. मावळी तलवारी म गलांचे बळी घेत हो ा. म गलांचे सरदार इ लासखानाची कु मक करीत होते. कु णी घो ावर होते, कु णी ह ीव न मरा ांवर तरंदाजी करीत होते. महाराजां ा फौजत ह ी व तोफा कधीच नसत. कारण ग नमी का ा ा वादळी यु प त त ह ी व तोफा या ग ांतील लोढ ासार ा ासदायक बनत. म गल सरदारांना मा समोर ा श ू ा व आप ा फौजे ा सा ा हालचाली नजरेखाली ठे व ाक रता उं च ह ीव न यु ांत लढण सोयीचे वाटे व बाबाच ह वाटे. ह ी णजे हालता चालता चंड बु जच! पण मरा ां ा एखा ा बकदाजाने, तरंदाजाने कवा भालाइताने अचूक नेम ध न ह ीवरचा सरदार उड वला तर? तर मग मा फौजेचा दम एकदम खचे. ह ी रकामा पडे. यशाच पारड एका भा ा ा फे क त कवा एका गोळी ा अचूक आवाजांत गरकन् फर. म गलां ा फौजतील एक ह ी मरा ांनी असाच रकामा क न फरफटत महाराजांपुढे आणला. ह ी काबीज के ला! ३ असे रण फार वष झाले न ते…

-आ ण

इ लासखान घो ाव न कोसळला! तो जखमी झाला अन् कोसळला! तेव ांत दाऊदखान मैदानावर येऊन पोहोचला. ाने ताबडतोब राय मकरंद नांवा ा सरदारास मरा ांवर सोडल. इतर कांही सरदारांस हरोलीची कु मक फमावली. दाऊदने आपले ह ी, नशाण व नौबती जवळ ाच मा ावरील एका पडीक खे ांत पाठ व ा. आपली पछाडीची फौज ह तेथेच पाठ वली. यु तर भयंकर चालू होते. हारजीत अजूनही अंदाजतां येत न ती. म गलांचा दुसरा एक बडा यो ा सं ामखान घोरी आप ा खाशा लोकांसह जखमी होऊन पडला. बुंदेली बकदाजांनी मरा ांना प ावर धरल होत. बुंदे ां ा मा ामुळेच मरा ांची ग त खेचली जात होती. दाऊदखानाने तः चाल के ली. दाऊदखान फार जवांमद चा ह ारी होता. ाने ह ा चढवून थम जखमी इ लासखानाला बाहेर काढल. आ ण मग दोन हर कडा ाच यु झाल. तीन हजार म गल बळी पडले. दाऊदखानाची फौज कचली. पराभवा ा उतारावर म गल झपा ाने घस ं ल ाले आ ण अखेर म गल उधळले गेल.े म गली तोफखा ावरचा दरोगा मीर अ लु मबूद याचा व म गलां ा मु सेनेचा संबंध तुटला. ा ावर मरा ांनी

ह ा क न ाला व ा ा दुस ा एका मुलाला ठार के ल. तोफखा ाचे नशाण व घोडे मरा ांनी काबीज के ले. दाऊदने माघार घेतली. सबंध दवसभर ( द. १७ ऑ ोबर १६७०) ह यु चालल होत. महाराजांस चंड वजय मळाला. लूट व म गलांचे पाडाव के लेले घोडे घेऊन महाराज कुं जरगडावर गेल.े ३ तेथून नंतर ते रायगडावर गेल.े दडोरी ा यु ांत अजोड यश मळाल. का तक पौ णमेसारख धवल यश मळाल. मोरोपंत पेशवे जु रवर फौज घेऊन गेले होते. शवनेरी काबीज ावी ही महाराजांची फार इ ा होती. मोरोपंतानी शवनेरी घे ाची शक के ली. पण ांना यश आल नाही. परंतु लगेच ांनी ंबकगड ऊफ गरी क ावर झेप घेतली आ ण गड जकला ( द. २५ ऑ ोबर १६७०). पंतानी हा गड घेतला ते ा महाराज सुरतेची लूट घेऊन घर येत होते. दडोरी ा घोर यु ानंतर फ एकच आठव ाने रा ाची ह मोरोपंतांनी गोदावरी ा उगमापाशी नेऊन पोहोच वली.३

आधार : ( १ ) Shivaji-Times, 174-175. ( २ ) सभासदब. पृ. ६३. ( ३ )

शच . पृ. २५; पणाल १।३०.

स

ीचे कारंजे

व ाडांत एक फार सुंदर कारंज होत. पा ाच न , स ीच! ‘कारंज’ ह एका शहराच नांव आहे. ह शहर अ ंत ीमंत होत. खूपच ीमंत. येथे लाडांच अनेक घराण नांदत होती. ाव न या शहराला णत, ‘लाडांच कारंज’. कारंज स होत ल ी ा लाडांमुळे आ ण लाडां ा ल ीमुळे. लाडांच कारंज णजे स ीच कारंज. कारं ांत मोठे मोठे वाडे होते. दुकान होती. पे ा हो ा. शहराला अनेक वेशी हो ा. यादवरा बुडा ापासून सुलतानी स ेखाली ह ीमंत शहर नांदत होत. बादशाह मागेल तो कर ावयाचा आ ण ल ीशी सारीपाट खेळत खेळत मरेपयत जगायच, एवढेच फ या ीमंत शहराला माहीत होत. अथात् ीमंत लोकांना कधीतरी वाटते का क , ां त ावी अन् ांत आपण ह पुरेपूर ाग करावा? बादशाहाला काळ तले व पांढर तले कर देऊन, मुह तीचे कवा बनमुह तीचे नजर-नजराणे देऊन, कब ना ज झया कर देऊन ह उपभोगासाठी भरपूर स उरली, णजे मग कोणाच ह रा असेना का? ीमंतांना काय ाच सुखदुःख? कारं ांतील स ीचा सुगंध क ुरीसारखा सवदूर घमघमत होता. कोणा एका ल ीपु ाने तर, मात त क ुरी मसळून आप ा घराला गलावा के ला होता णे! आता ही गो खरी, क के वळ हरदासी थाप, ह इ तहासाला ह माहीत नसल, तरी कारं ांतील थोरापोरांना ह ठाव ठका ासह ही क ुरीची कथा ठाऊक आहे. इथ ा एका पड ा वा ाकडे बोट दाखवून छातीवर हात ठे वीत, इथला कोणीही माणूस सांगेल क , हाच तो वाडा! क ुरीचा गलावा होता याला! गं ून पाहा माती थोडी! अजून वास येईल! खरोखर कारं ांत अशी अपार स होती. महाराजां ा कानांवर या स ीचा छनछनाट पोहोचला होता. महाराज फ वाट आ ण वेळ शोधीत होते.

सापडली वाट. वेळ आ ण सं ध गवसली आ ण महाराजांनी थेट ब ाणपूर ा दशेने धाव घेतली. ब ाणपुरांत या वेळ (नो बर १६७०) महाराजा जसवंत सह होता. हा रजपूत आप ाला ब ाणपुरांतून कांही ह उचलूं ायचा नाही, ह ते जाणून होते. णून महाराजांनी ब ाणपुरापासून एक कोसावर असले ा बहादूरपुरावरच फ छापा घातला व त मोकळ के ल. तेथे मळाली तेवढी लूट घेऊन महाराज वळले त एकदम कारं ाकडे. याच वेळी मोरोपंत पेशवे खानदेश व बागलाण लुटीत होते. ४ अक ात् सगळी फौज कारं ावर कोसळली. शहरांत एकच क ोळ उडाला. सुरतेची दुसरी आवृ ी! अशा ब ा शहरांचा ल री बंदोब म गलांनी का ठे वला नाही हच समजत नाही. फार आ य वाटत. कारं ांतील ीमंतांची अचूक मा हती महाराजांनी आधीच हेरांकडू न काढलेली होती. ांनी ांचे मोठे मोठे वाडे आ ण वा ांतील धन ता ांत घे ाचे कू म सोडले. मरा ांनी शहरांतील झाडू न सग ा ध नकांना कै द के ल. १ फ एक बडा ीमंत गृह मा नसटला! ीचा वेष घेऊन तो पळून गेला!१ मराठे सै नक यांना मुळीसु ा ास देत नसत, या गो ीचा फायदा ा धना ाने अचूक घेतला. या गृह ाच नांव मा उपल नाही. वा ांना खण ा लाव ांत आ ा. पुरलेली स खणून काढ ात आली. लुटीचे ढीग जमूं लागल व फु गूं लागल. सोने, चांदी वगैरे माल व उं ची कापडाची ठाण ह कारं ातून जमा कर ात आल . सतत तीन दवस महाराजांनी कारं ात मु ाम ठोकू न, अपरंपार स गोळा के ली. एवढी लूट ायची कशी हा च होता. ते ा बैल व गाढव मळून चार हजार जनावरांवर ही लूट लाद ात आली. २ शहारांतील लोकांकडू न महाराजांनी वा षक खंडणी कबूल करवून घेतली. मळ वलेल लूट एक कोटी पये कमतीची होती. शहरांत महाराजांनी अ ी कवा श यांचा वापर के ाचा उ ेख नाही. चौ ा दवशी महाराजांनी कारंजा सोडल.२ या मो हमेत ां ाबरोबर वीस हजार मराठी फौज होती.२ नंतर व ाडांतील अ गावांतून ह महाराजांनी मोठी दौलत जमा के ली. व ाडांतील व नं ाबाद ा (नंदरू बार ा?) आसमंत गावांकडू न महाराजांनी असे करार ल न घेतले क , दरसाल आ ी चौथाई खंडणी देत जाऊं .१ व ाडांत एवढा धुमाकू ळ महाराज घालीत होते, तरी व ाडचा म गल सुभा खान-इ-झमान कांही चडला नाही. तो महाराजांशी लढ ाक रता (ए लचपुरा न) नघाला. परंतु अशा गतीने नघाला क , महाराजांश आपली

गाठ पडू चं नये! तो अगदी सहज सहलीवर नघाव, अशा संथपणे महाराजांचा ‘पाठलाग’ करीत होता! महाराजही अगदी अ ाद बागलाणांत पोहोचले (नो बर १६७०). मोरोपंत पगळे बागलाणांत होते. ांची व महाराजांची साखळी जुळली गेली. पंतांनी व महाराजांनी घाई क न सा रे ा क ाला वेढा घातला. गडावर फ ु ाखान हा क ेदार होता. मरा ां ा प ह ा दवशी ा ह ांतच हा खान ठार झाला.४ या वेळी दाऊदखान कु रेशी अगदी घाईने फदापुरा न सा रे वर चालून येत होता. सा रे ी मरा ां ा हात जाऊं ायची नाही, अशा नधाराने दाऊद नघाला व मु रे ला येऊन पोहोचला. दाऊद ा तः ा तडफे ा मानाने ाच सै अगदी सु होत. ाने कू च कर ाचा इषारा के ला व तः छावणीबाहेर पडला. दाऊद घो ांवर ार झाला तरी सै च ा ा पाठीश न त!४ सा रे चा क ेदार पडला, ते ा महाराजांनी क ेदारा ा बायको ा भावाश क ाबाबत वाटाघाटी सु के ा. हा मे णा महाराजांना सामील झाला व सा रे चा क ा कबजांत आला. दाऊद ये ा ा आतच ह कार ान पार पडल.४ खूप घाईने दाऊद नघाला पण सा रे गे ाची कथा ाला वाटतच समजली. तो फार नाराज झाला. ाची धडपड वाया गेली. दडोरीच अपयश धुऊन काढ ासाठी तो धडपडत होता. पण अखेर सा रे ी गेली! (सुमारे ५ जानेवारी १६७१). महाराज नंतर सव लूट घेऊन राजगडला परतले.

ं े

आधार : ( १ )

पसासंल.े १३७० व ७१; पणाल १।३१; शच . पृ. २५; Shivaji-times, 176. ( २ ) सभासदब. पृ. ७०. (३) पसासंले १३७८. ( ४ ) Shivaji-Times, 177. (५) शच . पृ. २५.

छ साल बुंदेला बुंदेलखंडात ह ा ा खाणी हो ा. अ ंत मौ वान् आ ण तेजःपुंज हरे ा खाण त सापडत. ांतील उ म उ म हरे म गल बादशाहां ा जवाहरखा ांत जमा होत. शाही त ाची, अलंकारांची आ ण जना ाची शोभा वाढ व ासाठी बुंदेलखंडचे हरे आ ण हरक ा बादशाहां ा कदम नजर होत. ताजमहालासार ा इमारतीवर ह शाहजहानने बुंदेलखंडांतील हरे जड वले होते. अकबरा ा वेळेपासूनच ते शाही सेवत जड वले जात होते. बुंदेलखंडांत प ा येथे ह ा ा खाणी हो ा. पण या न ह अ ंत तेजःपुंज बुंदेली हरे बुंदेलखंडांत नमाण होत होते. पण ते ह वा हले जात होते बादशाहां ा पायावर. अ ंत शूर, चवट, शार यांची जात ही. रजपूत, गढवाल, जाट कवा मराठे यां ा इतक च शूर. कती तेजाळ ह ांच नाव सांगावीत? इं मण बुंदेला, सुजन सह बुंदेला, शुभकरण बुंदेला अन् अनेक, असं , अग णत! कु णी सरदार णून, कु णी शपाई णून शाही खदमत त रतले होते, रमले होते. एक बुंदेलक ा ह म गल बादशाहा ा जनानखा ांत पूव च दाखल झालेली होती. बुंदेलखंडाच ातं हरपल. हळू पावलांनी ा भमान ह नघून गेला. उरली मग म गलांची सेवा फ . चंपतराय बुंदेला नांवाचा बुंदेला राजपु ष ह म गलांची सेवा करीत होता. परंतु औरंगजेबाची मज फरली आ ण चंपतरायभवती संकटांचा वणवा पेटला. ा ा दुःखाची कहाणी सांगणाराला सांगवत नाही, ऐकणाराला ऐकवत नाही. वा वक शूर बुंदे ांचा बुंदेलखंड तं होता. अकबर, जहांगीर आ ण शाहजहान यांनी बुंदे ांना गुलाम बन व ाची शक के ली आ ण बुंदे ांतील फतुरीमुळे म गलांना ांत बरेचस यश ह आल. एका बुंदे ाने आपली क ा शाहजहानला दली आ ण न दले ा इतर क ेक बुंदेलक ा म गलांनी पळवून जनानखा ांत भर ा. चंपतरायला ह कांही ह सहन झाल नाही. ाने ातं ासाठी शाहजहानशी यु चालू ठे वल. पुढे औरंगजेबाने शाहजहान व बंड के ल, ते ा ाने चंपतरायला मोठी आ ासन देऊन मदतीला बोला वल. चंपतरायही आला. शामुगढ ा यु ांत औरंगजेबा ा बाजूने चंपतने

अलौ कक परा म के ला. औरंगजेब वजयी झाला. बादशाह झाला. आ ण नंतर? ाने चंपतला बारा हजारी सरदारी दली. एक वष गेले आ ण ानेच चंपतवर फौजा पाठवून ाची ससेहोलपट सु के ली. ाची शकार आरं भली. चंपतरायाची ती राणा ताप न ह भयंकर झाली. घर नाही, दार नाही, बायकामुलांची भेट नाही, वेळेवर अ नाही, नवांत झोप नाहीकांहीच नाही. यशाची क चत ह आशा नाही. भयंकर दा ण त त तो अह नश औरंगजेबाशी ंजु त होता. अखेर ाणावर उदार होऊन लढतां लढतां चंपतराय बुंदेला ठार झाला (ऑ ोबर १६६१). आपला पती रणांगणावर मरण पावलेला समजतांच ा ा य प ीने तलवारीखाली आपली मान काटून ाण ाग के ला (ऑ ोबर १६६१). चंपतराय आ ण राणी कालीकु मारी यां ा संसाराची दाणादाण उडाली. ांना पाच पु होते. पण अगदी लहान. थोरला पु अंगद हा फार फार तर चौदा वषाचा असावा. दुसरा मुलगा छ साल हा अकरा वषाचा होता. बाक चे तघे ा नही लहानच. आईबाप आप ा मानी माना तलवारीला देऊन म न गेले. पण मग या पांच पलांची काय दशा! वाताहात झाली. या पांचांत छ साल हा वशेष तेजाचा होता. पांचांतला पाथ. ाची बु आ ण चौफे र फरत होती. आपण अस हालांत कां? कोणी अन् कां ही गत के ली आपली? यातून आप ाला पु ा सावलीच सुख मळणार नाही? -अजून पंख ह न फु टलेला तो प ी जाग ा जाग फडफड आ ण तडफड करीत होता. यातच एक वष उलटले.-चार वष उलटल . छ साल ता ा ा सरह ीवर येऊन उभा रा हला. भाळावरती आडवा हात ध न तो भा ोदयासाठी ‘पूव’ शोधीत होता. आ ण ाला अपूव आधार दसला, - मझा राजे जय सह! याच वेळी (इ. १६६५ ारंभी) मझा राजे द न ा ारीवर नघाले होते. शवाजी, शवाजी णून कोणी एक राजा द न ा शाही दौलत त धुमाकू ळ घालीत आहे. भलताच धाडसी राजा आहे णे हा! अ ज म गलांश भांडण भांडतोय तो. णजे के वढी ाची छाती असेल? तःच रा मांड ाची त ा वा हलीय णे ाने! आ ण एक एक ऐकाव त अप कच. ाने णे औरंगजेबा ा शा ह ेखानमामाच बोट तोडू न ग त उडवून दली! कोणा एका अफजलखानाला छावणी नशी पार बुड वला! वल णच! -आ ण ा शवाजीला मोड ासाठी आता आमेर-जयपूरचा मझा राजा नघाला आहे; आपणही मझा राजांना भेटावे, ां ा फौजेत नोकरी धरावी अन् नशीब काढाव, असा वचार छ साला ा मनात आला. लगेच तो नघाला. मझा राजांकडे आला. आप ा भेटीसाठी चंपतराय

बुंदे ाचा छावा येत असलेला पा न उदारधी मझा राजांना आनंद झाला. अ ंत स ानपूवक ांनी या मुलाची भेट घेतली व ा ा इ े माणे आप ा ल रांत ाला दाखल के ले. शवाजीराजां व मझा राजांबरोबर छ साल द णेत नघाला. दलेरखान ह अथात् ल रात होताच. फौजा द णत आ ा. पु ांत आ ा. जकडे तकडे चकमक उडू ं लाग ा. पुरंदरला वेढा पडला. व गड काबीज झाला. म गली बळापुढे मराठे परा झाले. शवाजीराजा शरण आला. तह झाला. लहान ा छ सालाने आप ा लहान ा तलवारीने पुरंदर ा ंजु ीत खूप परा म के ला. पण तो गाजला नाही. कसा गाजणार? दलेर, दाऊद, तुकताज, क रत, राय, राम वगैरे खानां ा व सहां ा गजनांपुढे व तोफांपुढे छ सालाची कोवळी आरोळी अन् बंदकु ची गोळी कु णाला ऐकूं जाणार? यु थांबल. शवाजीराजा आ ाला गेला. कै दत पडला. एके दवशी पेटा ांतून पळाला. छ सालाला कु तूहल वाटूं लागल शवाजीराजाब ल. पूव फारस कळत न त. आता ह कळूं लागल त थोड थोडच. आपणही शौय गाजवून मोठ ाव, ही मह ाकां ा ा ा दयात व ा ं लागली. मोठ ायच णजे काय? तं राजा? त ाला ह माहीत न त! मझा राजांनी छ सालाला दलेरखाना ा हाताखाली दल होत. पुढे मझा राजे ब ाणपुरास वारले. द नसु ावर मुअ म आला. आ ण दलेरखान ग डवनात देवगड ा ारीवर रवाना झाला. छ सालही दलेरबरोबर गेला. देवगड ग ड राजां ा रा ांत होता. दलेरने तो जकू न घे ासाठी ाला मोच लावले. लढाई सु झाली. छ साल ह ररीने लढू ं लागला. देवगडावरचे ग ड यो े सामा न ते. यु फार खचाने चालू झाल. ाण आ ण पैसा अपार खच पडू ं लागला. छ सालाने शौयाची खरोखरच कमाल चाल वली. शेवट ा ए ारांत तर छ सालाने ाणाची पवा न करता बेभान होऊन यु के ल आ ण देवगड काबीज झाला. छ सालाला अस जखमा झा ा. अव ा. सतरा ा वष ाने शथ के ली. छ साला ा शौयामुळेच देवगडावर औरंगजेबाच नशाण लागल. दलेरखानाने या अ लशान वजयाची खबर औरंगजेबाला कळ वली. बादशाह बेहद खूष झाला. ाने दलेरला गौरवाचे प , व ालंकार, सफराजीच ब स आ ण बढतीच फमान पाठ वल . देवगडावर आ ण द ीत दलेर ा नांवाने नौबती झड ा. परंतु वा वक ाने खरा परा म क न वजय मळ वला, ा छ सालाच कु ण नांव ह घेतल नाही. औरंगजेबाकडू न गौरवाच अ र ह आल

नाही. दलेरने छ सालाब ल कांही ह ल हलेल न त! हा सव अ ाय छ सालाला ा जखमांपे ा ह अस वाटला. अन् ा ा म कांत वादळ उठल. ाण इरेला घालून ंजु ायच कु णासाठी? या औरंगजेबासाठी? कां? ाने आप ाला सरदारी, जहा गरी, बढती ावी णून? ही तरी हाव, हौस कशाला हवी? लाजीरवाणी गो आहे ही! ाने आप ा घरादाराची दैना क न टाकली; आप ा आईबापांची ससेहोलपट के ली; ांना ाने मरणा शवाय माग ठे वला नाही, ा वै ा ा दाराशी मुजरे घालीत, आशाळभुतासारखे त ड वगाड त उभ राहायच? आईबापां ा श ूची सेवा करणारा पु नादान ठरतो. ा भमानासाठी तलवारीखाली कटून ाण देणा ा चंपतरायचा आ ण कालीकु मारीचा पु , औरंगजेबाची भाकरी खात गुलामी करीत रा हला तर दु नया आ ण तवारीखनवीस लयापयत ाची नदाच करतील. आपल घरदार गेल; आईबाप गेले; रा तर के ाच गेल आ ण आता उरलेली अ ू ह आपणच घालवायची? तो शवाजीराजा पाहा! काय के ल ाने? आईबापांचे आ ण देवधमभूमीचे पांग फे डल, द ीला जड झाला. म गलां ा उरावर टाच रोवून सारे नवेजुने अपमान ाने धुऊन काढले आ ण आपण? बचा ा रानगट पण शूर हदू ग डाच रा बुडवून औरंगजेबा ा घशांत घातले! वर आणखी इ ा काय? तर औरंगजेबाने आपले कौतुक करावे! जहागीर ावी! कु लांगार लाचारी ही! नोकरी करायची तर ा पु कारक शवाजीराजाची नोकरी कर! ा ासाठी ाण वैर! औरंगजेबाने के ले ा तु ा घरा ा ा नाशाचा शवाजी ा पदर नोकरी क न सूड घे! शवाजीराजाकडे जा! आजवर औरंगजेबाची फु कट सेवा के लीस! -छ साला ा डो ांत अशा कारचे वचार सारखे घोळूं लागले. ाचे मन अगदी बेचैन होऊन गेल. शवाजीराजाचे गुण ा ा दयात कोरले गेल.े १ पुढे दलेर व मुअ म यांच भांडण जोरात सु झाले. दलेर माळ ांत पळून गेला. औरंगजेबाने कांही काळ दलेरला उ रतच थांबवून घेतल. छ साल ह ा ाबरोबर तकडेच होता. पण ाचे बेचैन मन सारख महाराजांकडे धाव घेत होत. पुढे महाराजांनी पु ा सुरत लुटली. दडोरीचा घोर सं ाम झाला. कारंजा फ झाल. बागलाणांतील अ हवंत, सा रे , माकडा वगैरे क े ह महाराजांनी घेतले. हा मराठी उठाव दडपून टाक ासाठी बादशाहाने दलेरखानास कू म सोडला क , ताबडतोब द नवर जा. ा माणे गुजराथत असले ा बहादूरखानास ह ाने कू म सोडला क , द नवर उतरा ( द. ९ जाने. १६७१). अमर सह चंदावतास व इतर रजपूत सरदारांसही हेच कू म सुटले. तः

बादशाह वारंवार णत होता क , मीच जात द नवर! परंतु ती पोकळ डरकाळी होती. ात कांही जीव न ता. २ बहादूरखान, दलेरखान वगैरे सरदार नघाले. दलेर ा ल रांत छ साल होता. छ सालचे काही जवलग म ह ा ाबरोबर होते. फौजा झपा ाने बागलाण ा दशेने दौडत नघा ा. दलेरखान द नम े येऊन पोहोचला व ाची छावणी पडली. छ साल ा मनांतील, शवाजीराजां ा भेटीची ओढ अ तशय उ ट झाली. ाने आप ा म ा ासह छावण तून पसार होऊन, थेट महाराजांची भेट घे ाचा बेत के ला. आ ण एके दवशी छ सालाने दलेरखानाकडे जाऊन परवानगी वचारली क , शकारीस जा ाची इ ा आहे, तर मग मी जाऊं का? दलेरखानाने या सा ा वनंतीला ताबडतोब होकार दला. जा, खुशाल जा! छ साल आप ा साथीदारांसह अ ंत उ ाहाने ताबडतोब नघाला. ाला वल ण आनंद होत होता. आजपासून आपण वेगळे आ ण प व जीवन जगणार आहोत, हाच तो आनंद होता. स ा ीची दरीखोर ओलांडीत हा वीस वषाचा बुंदेला युवक शवदशनासाठी नघाला. जंगलातून जाव लागत होते. मु ामासाठी तंबू वगैरे सा ह ाने बरोबर घेतल होत. दवसा सूय काशांत वास करायचा आ ण रा अंधारांत मु ाम करायचा असा म ा सवानी ठे वला.१ दय आनंदाने उचंबळत होत. पण तरी पोटांत भूक लागत होतीच! खायच काय? तो छ सालाने फारच सोपा क न सोड वला होता. वाटेने रानटी पशूंची शकार क न ावर ताव मारीत होता तो व सवजण!१ जातां जातां वाटत भीमा नदी आडवी आली. णजेच छ साल पुण ांता ा शवेवर येऊन पोहोचला. नदीला पाणी फार होत. पलीकडे जा ासाठी छ सालाने लाकडांचे तराफे बांधून भीमा पार के ली.१ तेथून पुढची मजल सु के ली. पुण ांत ओलांडून छ साल कृ ाकाठी येऊन पोहोचला. कृ ानदी पार क न तो पुढे चालला. महाराजांची छावणी तेथून जवळच होती. महाराजांना छ साल णजे कोण ह अगदी उ म कार माहीत होत. औरंगजेबाने या मुला ा आईबापांची व घरादाराची कशी होरपळ उड वली ह ह ांना माहीत होत. महाराजांची व छ सालाची भेट कदा चत् पूव मझा राजां ा छावणीत झालेली असावी. पण इ तहासाला मा न कांही माहीत नाही. छ साल महाराजां ा छावणीपाशी जाऊन पोहोचला. महाराजांना बातमी गेली. राजे छ साल बुंदेले आले! छ साल आले! महाराजांस भेटावयास आले. सवासच अ ंत अचंबा

वाटला. महाराजही व त झाले. छ साल राजे आप ाकडे आले, णजे आ यच! हे कशाक रता आले असतील? काय मनसुबा असेल ांचा? मोठे कु तूहल महाराजां ा आ ण सवा ाच मन दाटल. छ साल छावण त वेशला व महाराजां ा डे ाकडे चालत नघाला. महाराज डे ांत बसलेले होते. छ साल येत असताना दूरवर समोर महाराजांना दसला आ ण त ण च महाराज उठू न उभे रा हले आ ण आनंदाने ाच ागत करीत करीत ते उदगारले ् “ओहोहो! आइये, आइये वीर छ सालजी, आइये!” छ साल महाराजांसमीप आला. ा पु षा ा दशनासाठी तो स ा ीची ग रग र, न ानाले, रानमाळ, गहन अर आ ण वचूकाटे पार करीत आला होता, तो राजपु ष समोर दसताच ाला अ ंत हष झाला. अ तशय ेमाने, आदराने आ ण आनंदाने ाने महाराजांना वंदन के ल. बुंदेलखंड आ ण महारा एकमेकांना ेमभराने भेटले. महाराजांनी अ तशय ेमभावाने ा मुलाला आप ापाशी जवळ बसवून घेतल व टल,१ “छ सालजी, आपने इधर कै सी त ीफ लाई?” -छ सालचा मु ाम महाराजां ा छावण तच होता. तो औरंगजेबावर सूड उग व ासाठी महाराजां ा पदर नोकरी करावयास स होऊन आला होता. यथासमय महाराजांनी छ सालास जवळ बसवून घेऊन टल,१ “छ सालजी! आपका पूरा क ा मुझे सुनाइये।” द न ा सुलतानांना आ ण हदु ान ा बादशाहाला ां ा त ासकट गदगदा हल वणा ा शवाजीराजा ा तेजोवलयांत वेशलेला तो युवक छ साल अगदी अ ावकाशांत न कळत ा तेजात मसळून गेला. आप ा घरांतील मो ा माणसाला जत ा मोकळे पणाने आपल सुखदुःख सांगाव त तत ा मोकळे पणाने ाने आपल मन महाराजांपाशी उघड के ल. ाचे वचार अगदी सु होते.१ “आज बडा पछतावा हो रहा है मुझे! इन तु क के सरपे मेरे पता चंपतरायने अपनी तलवार आजमायी थी! म इन तु क का गुलाम बनके र ँ ? नामुम कन! नामुम कन! सचमुच, म आजतक मूरखही था! तु क क खदमत करना और ऊसर खेतम पानी बरसाना, तु क क खुशामत करना और गधेके अंग अ र चढाना, ये दोनो अलग काम नही ह! औरंगजेबने त पर आतेही हम लोग को परेशान करना शु कया! मंदीर म द बन गये! धमक शान गयी-”

आ ण छ सालाने आप ा दुःखाची सारी कहाणी सांगून महाराजांना ाथना के ली क , महाराज, मला तुम ा पदरी ा! मी तुम ा पदरी नौकरी करीन! तु ी माझी सेवा ीकारा!१ छ साला ा दयांतील दुःख, तळमळ आ ण आकां ा पा न महाराजांच अंतःकरण सागरासारख ग हव न आ ण उचंबळून आल. ते आत कळकळीने आ ण तत ाच ह ररीने छ सालाश बोलल. ांनी ह छ सालापुढे आपल दय उघड के ल. ांचा ेक श चैत ाने रसरसलेला होता. महाराजां ा भाषणाचा मराठी तजुमा असा-१ “छ साल, तु ी यांचे मुकुटमण ! तु ी बुंदेलखंडांत जा आ ण आपली मायभू म जका! देशावर रा करा! तुम ापासून आ ी बलकू ल नराळे नाही. आपण एक आह त. तु ी म गलांच मुलूख मारा! जका! ां ा फौजा देशोधडीस लावा! तुकाचा व ास बलकु ल ध नका. तुक हे ह ी असतील; पण तु ी सह आहात ह ानात ठे वा! तुका ा ठकाणी ववेक कसा तो कोण पा हलेलाच नाही! तु ी भेटीस गेलां तर ते तु ांसच जा ांत धरतात! मला ीदेवी भवानी साहा कारी आहे अन् णूनच मला म गलांच भय बलकु ल वाटत नाही. ते कपटाने या देशांत आले. ांस काढू न लावा! आम ावर ांनी उमराव पाठ वले आहेत. तुकावर मी माझी तलवार धरली आहे. क चका माणे आपण ांचा संहारच करावा. तु ी देशास जाऊन आप ा फौजा जमवा. तु ी अंतःकरणात भगवान ीकृ साठवून ठे वा आ ण ा तलवार हातांत! तो सवाचा र णकता आहे, हा नधार असूं ा! यांची ही वृ ीच बनलेली असावी क , सदैव तलवारीने कमावून खाव; गाई, वेद आ ण व ांचा तपाळ करावा आ ण आणभाक घेऊन दु नांना घायाळ कराव. तलवार धरीत असतां जर देह पडला तर सूयमंडळ भेदनू जा ाच पु लाभत. रणांगणांत ाला अ ज पद मळत, तोच पृ ीप त णून ओळखला जातो. तु ी महावीर मदाने आहां! तु ी रा ोपभोग ाल ही मला खा ी आहे. छ साल, मी जर तु ांला येथेच मा ा नोकर त ठे वून घेतल, तर सव क त चा, यशाचा वाटा मजकडेच येईल. तु ांस कांही मळणार नाही. णून जा! तु ी म गलां ा फौजा मारा! तुमची फ े मला मा ा कानांनी ऐकूं ा!” के वढी वल ण ओज ी वाणी आ ण वचारसरणी ही! नराशा, भी त, पडखाऊपणा, लाचारी, ूनगंड, नामदपणा, आ घातक परधा जणेपणा, तःब लचा अ व ास कवा भेकड उदा ता याचा लेश ह महाराजां ा या श ांत न ता. तो ां ा अंतःकरणातच न ता, तर ओठांतून तरी उमटेल कसा? इथे आप ा पदर नोकरी करीत न बसतां मायभूमीस जाऊन, फौजा जमवून, म गलांना मा न काढू न मायभू म सोडवा असा वीर ीचा आदेश

महाराजांनी कुं वर छ सालाला दला. ‘उठा! औरंगजेबा व बंड करा! वजयी ाल तु ी!’ के वढ साम आहे या श ांच! के वढ मोल आहे या मं ाच! महाराजांनी आप ा तः ा जीवनाच त ान आ ण सारसव छ साला ा दयात ओतल. उभयतां ा अंतःकरणांचा मलाफ झाला.१ छ सालाच दय उचंबळल आ ण श रराचा अणुरेणू फु लून उठला. सवाग रोमां चत झाल, पौ षाचा सा ा ार झाला. ा तर ा पोरा ा श ररांत कांही वल णच लहरी सळसळूं लाग ा. मह ाकां ा वजे ा बल-चाप ाने नाचूं लागली. सारी पृ ी उचलून म गलशाही ा म कांत घाल ाची हरीरी ा ा अंगांगांत उसळली. ाने मनोमन त ा के ली क , मी ह माझी मायभू म तं करीन! मी ह रा ाचा राजा होईन! आप ा माणेच बुंदेलखंडांतील एक पु ष रा ापना कर ा ा मह ाकां ेने उठत असलेला पा न महाराजांना ध ध वाटल. नंतर छ साल आप ा त ापूत साठी नघाला. अ तशय ेमाने महाराजांनी ाला नरोप दला. ांनी मो ा गौरवाने छ साला ा कमरेला तलवार बांधली. ते ा ा वीरा ा मुखावर नवीनच तेज चमकूं लागले.१ महाराज ाला णाले,१ “छ सालजी, आप है य के सरताज। आप वापस लौटकर अपने वतनपर कबजा कर ली जये। अपनी सलतनत जदा र खये। आपसे हम जुदा नही ह। ानम र खये।” छ साल नघाला. मायभूमीकडे. बुंदेलखंडाकडे. गुलाम गरीच बंध तोडू न टाक ाक रता, रा मळ व ाक रता तो पुढे चालला होता. अ आ ण अ होत चाललेली महाराजांची आकृ ती ाला जणू सांगत होती क , जा तु ी मनांत आणा; वाटेल त क ं शकाल! जा, तु ी वजयी ाल!

आधार : ( १ ) Souvenir 154 to 60. ( २ ) Shivaji-Times, 180. या शवाय बुंदेलखंडका इ तहास- ी.गोरेलाल ‘छ काश’ – लालक व; Sarkar’s Aurangzec-ch. 61; Larer Mughals, III Ch. 9-Irvine.

वेदी

स ी का सम जं जरा जकू न घे ाचा य गेल पंधरा वष महाराज सतत करीत होते. परंतु जं ज ाचा एक चरासु ा महाराजां ा हातून ढला होऊं शकलेला न ता. रघुनाथपंत अ ,े ंकाजीपंत भुणीकर, मोरोपंत पगळे , दयासारंग, दौलतखान वगैरे तोला ा शूरांनी जं ज ाश झ बी के ली होती. पण अजूनपयत महाराजांचा एकही शपाई जं ज ात पोहोचूं शकलेला न ता. महाराजांचे तसे अनेक सै नक जं ज ांत पोहोचले होते; पण ते के वळ मर ासाठीच. हे स ी लोक कमालीचे ू र होते. वेळोवेळ कना ाव न पकडू न आणले ा कतीतरी मरा ांना जं ज ात नेऊन छळून छळून मार ाची स ना अपार हौस होती. तळपायांना मोठे मोठे ध डे बांधून मरा ांना समु ात लोटून दे ात स ीना कमालीची मजा वाटत असे. १ तरी ह महाराजांची आकां ा सुटली नाही. जं ज ाचा हा स ी णजे पा ांतील उं दीर आहे; रा ास हा धो ाचा वैरी आहे; याला बुड वलाच पा हजे, अशी महाराजांनी खूणगाठ बांधली होती. ांचे सतत य चालू होते. जं ज ांत तीन स ी रा करीत होते. स ी संबूल, स ी का सम आ ण स ी खैयत. हे तघेही ू रकम फारच जवाभावाने आ ण एकजुटीने रा करीत होते. रा क ानी कती एकजुटीने व कती न ा- ेमाने एकमेकांश वागून जागता कारभार करावा याचा आदश णजे हे तघे. पर रांब ल इतका ज ाळा, व ास आ ण सहकाय द नमध ा कवा हदु ानांत ा एकाही दरबारांत न ते. संबूलका सम-खैयत या तघांत असामा ऐ होत. ऐ ा ा जोडीला शौय व कडवा अ भमान हे दोन गुण ह ां ात एकमेकांपे ा वरचढ होते. ते मु ी कतपत होते, ह मा सांगता येणार नाही. कारण वाटाघाटी, तह, भेटी, मुलाखती, व कली डावपेच वगैरे बौ क गो ना ांनी कायमचा सलाम ठोकलेला होता! नदान महाराजांश वागताना तरी ांनी ‘डो ाला’ ास देणा ा या गो ना रजा दली होती. औरंगजेबा ा ग ांत पडू न ‘आ ी तुमचेच सरदार

आह त’ अस णवून घेऊन, चांगली मदत मळ व ात स नी मु े गरी दाख वली होती, यांत मा शंका नाही. महाराजांनी तीन वषापूव (इ. १६६९) जं ज ावर जी मोहीम के ली होती, त त ांनी कना ावरचा फार मोठा देश व सात क े स ा हातून घेतले होते. जं ज ा ा त डावर असलेली दंडा व राजपुरी ही ठाण ह ांनी जकल होत . पण स मदरांत असलेला जं जरा क ा मा ांना घेतां आलेला न ता. के वळ ा पाण क ामुळे स ा अंगी सुसरी-मगर च बळ आल होत, पण महाराजांचा य मा सतत चालू होता. आप ा मुलखांतून मरा ांना कस सकायच याचा वचार स ी ह सतत करीत होते. वशेषतः जं ज ा ा अगदी त डावरची- णजे अव ा एक कोसावर असलेली दंडा-राजपुरी शवाजीने जकू न घेतलेली ांना पाहवत न ती. ांनी ह घेतला क , कांही ह क न येथून मरा ांना मा न काढायचच. ांचे गु य ह चालू होते. एके दवशी ( द. १० फे ुवारी १६७१ ा सुमारास) स नी ग त के ली. ाच अस झालमहाराजांनी म गली मुलखावरील चढा तून मु ाम सवड काढली व जं ज ाची मोहीम ांनी हाती घेतली. जो कोणी बहादूर जं ज ावर नशाण लावील ाला एक मण सोन ब ीस दे ाच ठर वल. शवाय इतर ह ब स ांनी ठर वल . हा म हना होळीचा होता. महाराज तः रायगडाव न जं ज ाकडे नघाल. तीन कोसांवर ांचा ा रा मु ाम पडला. महाराजांचे ल के वळ जं ज ावर एका झाल होत. रा चढत गेली आ ण महाराज झोपले. पण ां ा मनांत के वळ एकच वषय घर क न बसला होता-जं जरा! जं जरा! महाराजांना झोप लागली. म रा झाली. आ ण येथून वीस कोसांवर याच वेळ अगदी गु पणे स ी का सम तीस चाळीस हो ांत आप ा सै नकां ा टो ा भ न समु ांत उतरला. दं ा ा ठा ावर अचानक छापा घाल ाचा का समचा बेत होता. अंधाराम े का ा हो ा आ ण काळे हबशी कासवासारखे गुपचूप दं ा ा तटाकडे सरकत होते. का समने आप ाबरोबर उं च उं च श ा व दोरखंड घेतले होते. दं ा ा ठा ाचा कोट समु ाला लागूनच होता. ह ठाण णजे कना ावरचा क ा होता. क यांत मरा ांची फौज होती. जं ज ा ा समोरच हा क ा अस ामुळे मराठे अ तशय सावध असत. स नी उं च झाडांवर तोफा बांधून, तेथून या क यावर मारा क न पा हला होता. परंतु स ना यश आले न त. णून होळी ा सणाची सं ध साधून स ी का समने हा धाडसी छापा योजला. का समने समु ांतून हबशी फौज नेली. ाने खैयतला सां गतले क , ज मनी ा बाजूने तू ह

फौज घेऊन दं ा ा क यावर चालून ये. ा माणे, याच वेळी खैयत हा फौजेची आणखी एक टोळी घेऊन भूमागाने क ावर चालून येत होता. ाची टोळी पांचशे जवानांची होती.१ क ावर उं च तटावर मराठे सै नक ग घालीत फरत होते. इतर मराठी फौज क ांत होळी ा सणाची ग त ज त करीत होती. इ तहासकार खाफ खानाने ल न ठे वले आहे क , मराठे सै नक दा पऊन झगले होते.१ ह ाच णण न पटणार आहे. कारण क ांत वा सै ांत दा चा थब ह आण ास महाराजांची बंदी असे. अन् जं ज ा ा ऐन ओठावर उ ा असले ा या क ात दा चा घातक घडा वेशला असेल हे सवथैव असंभवनीय वाटते. मराठे शपाईगडी क ात होळीची मजा लुटीत होते, याचा अथ ते कोकणी प तीने शम ाची स ग सजवून गात नाचत असावेत. मरा ांना अथातच स ी ा या छा ाची क ना आली नाही. चा ल ह लागली नाही. भूमागाने क ावर चालून येणारा खैयत क ाजवळ अगदी दबत दबत येत होता. ाची फौज ह फार शार व शूर होती. याच वेळी स ी का सम ा सव हो ा दं ा ा तटापाशी पोहोच ा. समु ा ा लाटा तटावर फु टत हो ा. आपण तटाखाली दयात पोहोच ाची खबर का समने खैयतला पोहोच वली.१ का सम ा हो ा स मदरांत तटाखाली आ ा अस ाची खबर खैयतला मळतां ण च खैयतने क ावर एकदम ह ा चढ वला! एकदम ह ा येतांच क ांतील शम ाचा रंग एकदम बदलला. मराठे आपआपल ह ार घेऊन ह ा मोडू न काढ ासाठी धावले. सवाच ल के वळ खैयत ाच तुफानी ह ाकडे खेचल गेल. दयातून श ू येत असेल ही शंका कोणालाच आली नाही. स ी का समने भराभर हो ांतून क ा ा तटाला श ा लाव ा. ते ध ाड हबशी वर चढू ं लागले. तटावर मराठे ग वाले होते. पण अगदी ाभा वकपणे ा मरा ांचे ल आघाडीवर ज मनीकडू न आले ा ह ाकडे गेल होत. पण हे भयंकर यमदूत आप ा पाठीमागून तटावर चढू न येत अस ाच ांना समजल नाही. कांही हबशी वर चढू न आले. मरा ांच एकदम ां ा का ा आकृ ांकडे ल गेल! गनीम! दगा! मरा ांनी ा हब ांवर लगेच ह ा चढ वला व भयंकर ओरडा के ला. श ांव न आणखी हबशी वर येतच होते. तटावर झटापट सु झाली. मरा ांनी कांही हब ांना कापून काढले. कांह ना श ांव न ते वर चढत असतानाच ांनी छाटल. ांची मुंडक व धड खाली दयात कोसळल . काही हबशी ह ा चुक व ा ा य ांत तटाव न दयात जवंत कोसळले. हो ांतीले हब ांची व का समची

वर चढू न जा ाची घाईगद चालू होती. श ा रका ा पडू ं न देता हबशी सरा सरा वर चढत होते. तटावर भयंकर आरो ा उठत हो ा. मराठे हब ांना मा न काढ ासाठी शक करीत होते. मराठे ह पडत होते. क ांतील फौजेचे ल खैयत ा ह ाकडे गुंतले होते. खैयतने ह श ा आणले ा हो ा. तटावर तो ह चढ ाची शक करीत होता. मरा ां ा बंदकु ा सार ा दणाणत हो ा. हबशी धडाधड समु ांत कोसळत होते. फे साळले ा सागरांत ा हब ांची काळ म क दसत होती. मरा ांनी हब ांची फोडणी शक ीने चाल वली. पण दो ी बाजूंनी ह े आ ामुळे मरा ांचे बळ आ ण ल वभागल गेल. असच घडाव हा खैयतचा व का समचा डाव होता. तो अगदी अचूक यश ी झाला. दया ा बाजूने ब सं हबशी व खु का सम ह क ावर चढू न आले. ांनी मरा ांवर कडाडू न ह ा चढ वला. हबशी आं त क ात उतरले. का सम ात होता. मराठे ह शौयाची सीमा करीत होते. बाहे न खैयतचे लोक ह तटावर चढू ं लागले होते. दो ी बाजूंनी ह े आ ामुळे मरा ांची तारांबळ उडाली होती. क ात, तटावर, तटाबाहेर भयंकर रणक ोळ उडाला होता. क ांत दा च एक चंड कोठार होत. मराठे लोक ा कोठारांतून दा बाहेर काढू न भराभरा आप ा लोकांना देत होते. स ी का समचे सुमारे दहा बारा सै नक ा कोठाराजवळ कांही अंतरावर पोहोचले. तेव ातधडाड धडाड धाड धाड धडडडडड! ा कोठारांचा एकदम एवढा चंड-अ त चंडभयंकर-महाभयंकर- ोट उडाला क , ज झाल ाच वणन करण अश ! क ा हादरला. कानठ ा बस ा. धूर तर इतका चंड उसळला क , कोणालाच कांही दसेना. सार कांही धुंद झाले. चंड धडाका उडाला. -आ ण रायगडापासून तीन कोसांवर आप ा छावणीत झोपलेले महाराज एकदम दचकू न जागे झाले!१ ानी, मनी, ी, जं ज ा ा तटावर, स मदरा ा सात ाने धडका घेणारे महाराजांच मन एकदम खडबडू न जाग झाल!१ अंतर ची के वढी सू संवेदना ही! के वढी त पू तळमळ ही! महाराज दचकू न उठले. भवतीची मंडळी एकदम ां ा जवळ आली. काय झाल? काय झाल? महाराज अ ंत बेचैन झाले होते. ते णाले, “दंडा-राजपुरीवर कांही तरी संकट कोसळल आहे खास!” लोक च कत झाले. महाराजांनी ताबडतोब प खबर आण व ासाठी जासूदहरकारे दंडा-राजपुरीकडे पटाळले. महाराजां ा या छावणीपासून दंडा-राजपुरी वीस कोस दूर होती.१

दा ची वाटावाट कर ा ा गडबड त कांही तरी घोटाळा झाला आ ण त अवाढ कोठार अ ानांत उडाल. आसपास जे कोणी होते, ते होते क न तेसे झाले. का समचे ते दहा बारा हबशी ह उडाले. हा कार व ाचे भावी प रणाम एका न मषांत का सम ा ानांत आले. ाने तः खूप मो ाने आपली यु घोषणा गजावयास सु वात के ली. “ख !ू ख !ू ख !ू ख !ू ” ही होती हब ांची यु घोषणा! स ी का सम आप ा वखुरले ा हब ांना उ शे ून खूप मो ाने ओरडू न णाला, “मेरे बहादूर सपा हयो! मत बखरो। म जदा ँ । मुझे कोई धोका नही।” का सम ा या गजनेने ा ा हब ांना आवेश चढला. ते जा च चेवले. मरा ांची दा गो ां ा ोटाने कं बरच खचली. तेव ात खैयत ह मो ा सं ेने तटावर चढू न आला. का सम व खैयत यांनी भयंकर ह ा चढ वला व मरा ांना चदाळून टाकल. क ावरचा भगवा झडा उडाला. स ीच नशाण लागल. दंडा आ ण मग राजपुरी ह स ी ा हाती गेली.१ महाराजांनी अ त माने जकलेली दंडा-राजपुरी गेली! ( द. १० फे ुवारी १६७१ चा सुमार). महाराजांचे जासूद ार दौडत आले. पाहतात त दंडा-राजपुरीवर स ीच नशाण चढलेल! महाराज मुका ाने रायगडास परत नघाले.

आधार : ( १ ) मु

खबुल-लुबाब; शचवृसं. खं. ३, पृ. ८५ ते ८८.

सा रे

‘मरा

ांवरील मो हमेसाठी तु ी द नवर कू च करा,’ असा कू म औरंगजेबाने बहादूरखानास सोडला ( द. ९ जानेवारी १६७१). हा खान या वेळी गुजराथत होता. असाच कू म ब ाणपुरास असले ा महाबतखानास आधीच मळाला होता. ा माणे महाबतने महाराजा जसवंत सहासह ब ाणपुरा न द णेकडे कू च के ल होत ( द. ३ जानेवारी १६७१). महाबत व जसवंत हे औरंगाबादेस ( द. १० जानेवारी १६७१ रोज ) पोहोचले व ांनी मुअ मला तसलमात पेश के ली. नंतर ते दोघे चांदवडास आले. तेथे म गल फौजेची मु छावणी होती. दाऊदखान कु रेशी हा छावण त मु सेनापती होता. दाऊद हा फार यो तेचा अरब सरदार होता. औरंगजेबाने जसवंत सहाला कांही कारणाने द ीस परत बोलावले णून तो गेला. उरले दाऊद व महाबत. बागलाण- दडोरी ांतातील क ेक क े मरा ांनी पूव च जकू न घेतले होते. अ हवंतगड हा ांपैक च होता. गडावर भगवा झडा लागलेला होता. हा गड परत घे ासाठी महाबत व दाऊद या दोघांनीही गडाला मोच लावले (जानेवारी अखेर १६७१). दा गो ाची सरब ी उभय प ांकडू न सु झाली. सतत एक म हनाभर गडावर म गली तोफाबंदकु ा आगीचा मारा करीत हो ा, पण गड कांही ढळे ना. पण एक म ह ानंतर मा दाऊदखानाने गडाला वेज पाडले. ाचे लोक क ात घुसले. अ हवंतावर म गली झडा चढला. महाबतची फार इ ा होती क , हा गड आपणच ावा. पण दाऊदनेच तःचा ए ार फ े के ला. महाबतच ेय गेल! ाला फार राग आला. अन् तो तेथून नघाला आ ण गुलशनाबादेस येऊन तळ देऊन रा हला. १ महाराजांचे माकडा, जवळा व अंचल गरी हे क े ह म गलांनी जकले.

तीन म हने महाबतचा मु ाम गुलशनाबादेस होता. सबंध उ ाळा ाने तेथे काढला आ ण पावसा ाला त ड लाग ापूव तो आपली फौज घेऊन सुरते ा द णेस असले ा पारनेरा क ावर जाऊन रा हला (जून १६७१). याच वेळी दाऊदखानाला औरंगजेबाने दरबारास बोलावून घेतल. पारनेरागड णजे कोकणच उ र टोक. तेथे पाऊस के वळ मुसळधार. महाबतखाना ा सै ाचे व जनावरांचे अ तशय हाल होऊ लागले. दुख ाने लोक व जनावर बेजार झाली. क ेक ाणास मुकली. परंतु महाबतच तकडे ल च न ते. तो के वळ चैन करीत होता. ा ा हाताखाल ा सरदारांकडे तो पाळीपाळीने मेजवा ा झोडीत होता! ा ा या छावणीत पंजाबी व अफगाणी जाती ा मळून एकू ण चारशे सुंदर त ण नृ ांगना हो ा. खानसाहेबांची चंगळ चालू होती. इ ाची बरसात बरसत होती. बचारे उं ट, घोडे व शपाई ादे पा ा ा बरसात त भजत, कु डकु डत, क हत होते. मरत होते.१ या कालखंडांत बहादूरखान व दलेरखान यां ाकडू नसु ा मरा ां ा व कांहीच जोरदार चढाई होऊं शकली नाही. औरंगजेबाची चुळबुळ द त बसून चालू होती. पण दरडावणीचे कू म सोड ापे ा, तो कांही क ं शकत न ता. महाबतखानाने आठ म ह ांत द नम े कांही ह काम गरी के लेली नाही, ह औरंगजेबाला दसून आल. आ ण मग तो महाबतवर रागावला. औरत आ ण शराब यां ापासून हजार कदम दूर राहा, असा औरंगजेबाचा आप ा सरदारांना उपदेश असे. पण महाबतने मा ाचा अथ वेगळाच घेतला असावा! औरंगजेबापासून हजार कदम दूर गे ावर तो शराब आ ण औरत यां ाच ाधीन झाला! औरंगजेबाने महाबतला द ीला परत बोलावल. पण तो महाबतवर फार रागावला नाही. कारण काय त औरंगजेब जाणे! हा महाबतखान वा वक मूळचा कोण होता ह माहीत आहे का? चत ड ा व ात महाराणा ताप सहाचा हा पुत ा होता! याने धमाचा ाग के ला व सबंध हयातभर बादशाही त ाची सेवा के ली. ब धा यामुळेच औरंगजेब रागावला नसावा! पावसाळा (इ. १६७१चा) संपला. दलेरखान व बहादूरखान हे दोघे बडे म गल बहा र सुरतेपाशी तळ देऊन होते. ते हवा ा ा ारंभास (ऑ ोबर १६७१) बागलाणांत घुसले. सा रे चा क ा महाराजांनी घेतला होता. दाऊदसार ा अरबाला ल देऊन ांनी सा रे गड काबीज के ला होता. दलेर व बहादूर यांनी सा रे परत घे ाचा न य के ला. बागलाण, ना सक, उ र कोकण, पुण आ ण भीमथडी एव ा ठकाण एकदमच चढाई

कर ाचा ांनी नकाशा आखला. अफाट यु सा ह व ओत ोत पैसा ां ापाशी अस ामुळे ांना अडचण कसलीच न ती. कतीतरी नामवंत सरदार ां ा हाताखाली खेळत होते. थम दलेर व बहादूर यांनी सा रे ला वेढा घातला. हा गड फार मोठा. खानदेशा ा नाकावर मरा ांच ठाण महाराजांनी बस वली, ात या गडावरही मातबर ठाण घातल होते. दलेर व बहादूर यांनी सा रे ा वे ासाठी अग णत फौज ठे वली. इ लासखान मयाना, मुहकम सह चंदावत, राव अमर सह चंदावत वगैरे कती तरी (अंदाजे प ास) शूर सरदार या वे ासाठी खपूं लागले. एवढा चंड वेढा आजवर कधीच पडला न ता (इ. १६७१ अखेर). असा वेढा सा रे ीस घालून तः दलेरखान रवळागड घे ासाठी मोठी फौज घेऊन नघाला. बहादूर भीमथडी-सु ा ा रोखाने नघाला. म गलांनी रा ावर लयासारखी फौज सोडली. महाराज या वेळ शवाप णास णजे खेड- शवापुरास आले होते. २ तेथून ते लोहगडा ा आसपासचे क े व रो ह ा ा आसपासचे क े पाहावयास जाणार होते. दलेर व बहादूर या दोघा खानांनी मझा राजां ा ारीपे ा ह बळजोर मोहीम थाटली होती. महाराजांना खबरा आ ा. ांनी ताबडतोब मोरोपंत पेशवे व सरनौबत तापराव गुजर या दोघांना ह फौजेसह थम सा रे वर जा ाची आ ा के ली. महाराजांनी कोकणांत असले ा मोरोपंताना आ ा पाठ वली क , टाकोटाक वरघाट येऊन तापरावास मळा व सा रे वर चालून जा. ाच माणे ांनी तापरावासही प ाने आ ा पाठ वली क , ४ “तु ी ल र घेऊन सताबीने वरघाटे सालेरीस जाऊन… खानावरी छापा घालून… खान मा न चाल वण आ ण कोकणांतून मोरोपंत पेशवे… येतील. तु ी वरघाटे येण. असे दुतफा चालून घेऊन ग नमास मा न गद स मेळ वण!” ा माणे तापरावाने पापणी ा रेने सा रे कडे फौज फे कली. मोरोपंतही गतीने कोकणांतून घाट चढू न वर आले. पंत आ ण राव एक झाले आ ण मराठी फौजेचा ल ढा सा रे ा रोखाने घळघळत नघाला. सा रे ला म गलांची फौज अफाट होती. णजे जवळ जवळ साठ हजार तरी असावी. तने गडाला वळखा घातलेला होता. मराठी फौज नघाली. ही फौजही मोठी होती (अंदाजे चाळीस हजार). आ ण दलेरखान रवळागडावर चाल क न गेला होता. मोरोपंताना ही खबर कळताच ांनी दलेरला सकावून लाव ासाठी बारा हजार माव ांची फौज रव ाकडे पाठ वली.

मरा ां ा तलवारीच पाणी खानाने पूव पुरंदरावर चाखल होतच. मुरारबाजीला वसरण अश होत ा ा ाने. इथे ह ततके च तखट मराठे ाला भेटले. रवळागडचा क ेदार खानाला हार गेला नाही. तो खानाशी कडा ाने भांडला. एव ांत मोरोपंतानी पाठ वले ा बारा हजार माव ांनी टो ा क न खानावर सतत छापे घाल ास सु वात के ली. आ ा मोहोळा ा मा ा डसा ात तशी लचके त ड माव ांनी सु के ली. खान हैराण झाला. अगदी घाबरा झाला. ाने रव ाची मठी सोडली आ ण तो मरा ांचा उ ेद कर ासाठी ां ामागे लागला. आता ही वा ाची पोर खाना ा हात कशी लागायच ? खान कणेरागडा ा नजीक आला. कणेरा आहे घोडप ा वाय ेला साडेतीन कोसांवर. कणे ा ा पाय ाश खानाची अचानक दुस ा एका मुरारबाजीश च गाठ पडली. अव ा हजार माव ां नशी सवाई मुरार गडाखाली उभा होता. याच नांव होते – रामाजी पांगेरे. भलताच शूर. तापगडाखाली अफजलखाना ा फौजेश नकराने ंजु णारा अ ीसारखा शूर रामजी पांगरीक णजेच हा रामाजी पांगेरा असावा. ३ रामाजीने पा हले क , दलेरखान अपार सै ा ा पुराखाली आप ाला बुडवूं पाहतोय. रामाजी डरला नाही. तो आप ा हजार माव ां ा पुढे येऊन उभा रा हला आ ण आवेशाने णाला,४ “ नदान करावयाच! आपले सोबती असतील ते उभे राहण!” आ ण सरासरा सातशे मावळा उभा रा हला.४ रामाजीने ठर वल क , नवाणीची मारामारी खानाश करायची. काय मग ायच असेल त होईल! हर हर महादेव! खान तुफान धुरळा उधळीत आला. रामाजीने यु ाची आरोळी दली. मावळे उघडे बोडके झाले. रामाजीही उघडा बोडका झाला. खानाची फौज पठाणांची होती. ाने ह बेभान होऊन आपली फौज माव ांवर घातली. अन् महाभयंकर यु ाचा वणवा भडकला. मावळे देहभान वसरले. ‘ टपरी जैसी सम गयाची दणाणते’ तैसे मावळे भांडूं लागले. एक हर घोरांदर यु झाले. माव ांनी बाराशे पठाण कापून काढला.४ रामाजीने शौयाची शथ के ली. मोठा ह ी. ाण इरेला घालून लढत होता तो. माव ांनी र ान के ल. एका एकाला वीस वीस, तीस तीस जखमा झा ा.४ आ ण श ू ा महापुरांत मावळे लोक असं मेल.े ४ अखेर काय झाल? तेवढ मा इ तहासाला न तपणे माहीत नाही. पण तकास जागा आहे क , दलेर माघारां पळाला असावा. माव ांचा हा नदानीचा घोर परा म पा न दलेरखान आ याने थ झाला. अंगुली त डांत घालून कतीतरी वेळ तो आ यच करीत रा हला.४ आठवते का? खानाची हीच अंगुली

पूव पुरंदर गडाखाली अशीच ा ा त डांत गेली होती! मोरोपंत व तापराव सा रे ा म गली वे ावर अक ात् जाऊन तुटून पडले. ां ा फौजत ते तः दोघे ह होतेच. शवाय आनंदराव मकाजी, ंकाजी द ो, पाजी भोसले, शदोजी नबाळकर, खंडोजी जगताप, ग दाजी जगताप, संताजी जगताप, मानाजी मोरे, वसाजी ब ाळ, मोरो नागनाथ, मुकुंद ब ाळ, सूयराव काकडे वगैरे अनेक कडवे सरदार होते. महाराजांनी तापरावास प पाठवून पूव च कळ वले होते क ,४ “तु ी व मोरोपंत असे दुतफा सालेरीवर चालून घेऊन, ग नमास मा न गद स मेळ वण!” पंत आ ण राव एकदम म गलांवर तुटले. एका बाजूने मावळी पायदळ व दुस ा बाजूने घोडदळ श ू ा अंगात घुसल. अशी धुंद कधी उडाली न ती. अशी गद कधी उधळली न ती. हजारो हजार कं ठांतून आ ानां ा आरो ा उठ ा. गडावर महाराजांचा झडा फडफडत होता. रा ाची नौबत झडत होती. पाय ाशी रणांगणांत कडाडल होत. घनघोर यु ाचा क ोळ उडाला होता. म गल, पठाण, रजपूत, रो हले, तोफा, ह ी, उं ट, आराबा घालून म गलांनी यु मांडल. पृ ीचा धुराळा असा उडाला क , ‘तीन कोश औरस चौरस कोणास आपल व परक माणूस दसत न ते. ह ी रणास आले. दुतफा दहा हजार माणूस मुदा जाहाले. घोडे, उं ट, ह ी यांस गणना नाही. र ाचे पूर वा हले, र ाचे चखल जाहाले, ाम े (पाय) त लागले, असा कदम जाहाला. मारतां मारतां घोडे जवंत उरले नाहीत. जे जवंत सापडले ते साहा हजार घोडे रा जयाकडे गणतीस लागले. सवाशे ह ी सापडले, साहा हजार उं ट सापडल . मालम ा, खजाना, जडजवाहीर, कापड, अग णत बछाईत हातास लागली. बेवीस वजीर नामां कत (म गलाकडील) धरले. खासा इ लासखान पाडाव जाला! ऐसा कु ल सुभा बुड वला. हजार दोन हजार सडे सडे पळाले. ऐसे यु जाले. यु ांत तापराव सरनौबत व आनंदराव व ंकोजी द ो व पाजी भोसले व सूयराव काकडे व वसाजी ब ाळ, मोरो नागनाथ व मुकुंद ब ाळ, वरकड बाजे वजीर, उमराव ऐसे यांणी शक के ली. तसेच मावळे लोक यांणी व सरदारांनी (शौयाची कमाल) क के ली. मु मोरोपंत पेशवे व तापराव सरनौबत या उभयतानी आं गीजणी के ली आ ण यु क रतां (क रतां) सूयराव काकडे पंचहजारी, मोठा ल री धारकरी, याणे यु थोर के ले. (परंतु) ते समय जंबु रयाचा गोळा लागून (सूयराव) प डला! सूयराव णजे सामा यो ा न !े भारती जैसा कण यो ा. ाच तभेचा असा शूर पडला! वरकडही नामां कत शूर पडले. असे यु होऊन (मरा ांची) फ े जाहाली!’४ (इ. १६७२ फे ु. प हला आठवडा).

महाराजां ा जवलगांनी सा रे गाज वल. ५ चंड फ े के ली. इ लास पाडाव के ला. मुहकम द के ला. सुमारे तीस मातबर शाही उमराव द के ले. राव अमर सह चंदावत ठार मारला. असे अनंत अनंत मारले. ैलो ात मराठे शाही ा नौबती व डंके दणाणावेत अशी बाजी के ली. शाबास पंत पेश ांची, शाबास राव सरनौबताची, शाबास सरदारांची व हशम शलेदारांची! दडोरीवर ताण झाली. अशी कधी झडली न ती. हमरीतुमरी झाली. कटाकटी झाली. म गलाई गद स मेळ वली! असे

ंज ु ले सा रे ीचे रण.

परंतु एक गो मोठी कडू झाली. महाराजांचा बाळपणापासूनचा जवलग म सूयराव काकडे गोळा लागून या यु ठार झाला! महाराजांचा आणखी एक हात तुटला! काय करणार? उपाय नाही. हा यु धम आहे. महाराजांचा सूयराव सूयमंडळ भेदनू गेला. अ यपद गेला. या वजया ा पाठोपाठ पंतानी व रावांनी मु रे गड ह जकला.

सा रे फ े के ाची खबर तापराव व मोरोपंत यांनी महाराजांना ल न प जासुदाहात रवाना के ली. नंगनामोशी ा वाता आले ा पा न महाराज इं ासारखे संतु झाले. बातमीप आणणा ा जासुदा ा हाती ांनी सो ाच कड घातल .४ ब त ब त खूश जहाल. पण सूयरावा ा मृ ूचा आघात महाराजांना सोसावा लागला. वजय झाला होता. दुःख ह झाल होत. वजया ा साखरा वाट ात आ ा. रा ा ा ेक वजयाची साखर महाराजां ा आसवांनी भजलेली होती. यु ाचा वजयानंद हा असाच असायचा. रडत रडत हसायच! रडत हसत साखर वाटायची! वजयी वीर परत आले. महाराजांनी सवाचे कौतुक के ल. वपुल , व , अलंकार, मानमरातब, बढ ा देऊन सवाची ांनी नांवाजणी के ली. कु णाची जळ रकामी ठे वली नाही. मोरोपंतापासून सामा माव ांपयत सवास सफराज के ले. पकडू न आणले ा म गली सरदारांचा ह मान के ला. ांना व व घोडे देऊन वनातोशीस घर परत पाठ वले.४ एका मागोमाग एक चंड वजय महाराजांना मळत होते. फ जं ज ा ा स ीपुढे वजयाचे झडे माघार फरत होते. परंतु इतर चौफे र रा ा ा सरह ी पुढे पुढे सरकत हो ा. इं ज कुं पणीवा ांना ह, ‘ शवाजी फार बळ झा ामुळे ा ाश ेहाचे संबंध वाढ व ाची’ तळमळ लागली होती. ६ आपण खु ा मैदानांत ह म गलां ा चंड फौजा मा न काढू ं शकत , अशी ह त मरा ां ा काळजांत सा रे ा यु ामुळे कायमची जली. के वळ द नम ेच न ,े तर हदु ानांत मराठे शाहीची त ा आ ण दरारा पसरला. बादशाही व आपण महायु ही जकूं शकूं ; इतकच न े तर बादशाही ह जकूं शकूं , असा आ व ास मराठी मनांत न कळत उमलूं लागला.

आधार : ( १ ) Shivaji-Times, 180-81. ( २ ) राजखंड, ८।१३. ( ३ ) शच . पृ. २५; पसासंले. १४४७. ( ६ ) पसासंले. १३७९.

शवभा. २२।३. ( ४ ) सभासदब. पृ. ७३ ते ७५. ( ५ )

शुकासा रखे पूण वैरा

ाचे

सा रे ा पराभवाची बातमी औरंगजेबाला समजली आ ण तो हबकलाच. ाला आ य वाटल. उ ेग आला, चीड आली. अश कोणत साधन आ ण अदभु् त सै या शवापाशी आहेत क , ाने आम ा महापूर फौजेवर जय मळवावेत? या सैतानावर उपाय तरी कोणता योजावा? -क , ‘खुदाचीच इ ा आहे क , मुसलमानाची पातशाही दूर क न शवाजीला ावी?’ १ औरंगजेब हवाल दल झाला. एका बाजूने हदूं ा सवनाशासाठी तो धडपड करीत असतांनाच द नचा हा शरारतखोर मराठा हदूंची दौलत ापन क न नवी पातशाही उभी करीत होता. णंजे के वढा दैवदु वलास हा! मोरोपंत आ ण तापराव सा रे ास गेल,े ा सुमारास दलेरखानाची व रामाजी पांगे ाची कणेरागडाखाली भयंकर लढाई झाली. तदनंतर लगेच दलेरने पु ा ा रोखाने चाल के ली. पुण शहर या वेळ रा ांत होते. खानाने पु ावर छापा घातला आ ण शहरांतील नऊ वषावर ा लोकांची ाने क ल उड वली, अशी इं जांची बातमी आहे. २ खानाने कती माणस मारल हा आकडा मा बातम त नाही. दलेरला पु ांत थांब ाची मा ह त झाली नाही. बहादूरखान हा भीमातीरावर होता. सा रे ा पराभवाने हे दो ी ह खान सदच झाले. सा रे ा पराभवानंतर मु रे चा क ा ह मरा ांनी घेत ाची वाता या दोघा खानांना लागली. वम लागली! आपण जवंतपण मरण भोगत आह त अस ांना वाटल. इ लासखानासार ा महाबळी ा भरवशावर सा रे ला ांनी वेढा टाकला होता. पण ह अस झाल! बहादूरखान भीमातीराव न अहमदनगरास गेला. एव ांत औरंगजेबाच ाला व दलेरला सा रे ा पराभवाब ल खमंग प आल. औरंगजेबाने ल हल. ३ सा रे ा यु ांत तु ी मेला कां नाहीत? शवाजीने सारा शाही मुलूख लुटला, अ त व ात क े ह घेतले आ ण ह ाच कृ तु ी पाहात बसलांत! द नचे इतर

स ाधीश शवाजीला नजराणे देऊं लागले याचा अथच काय? तु ी व हे इतर स ाधीश एक होऊन शवाचा मुलूख कां काबीज करीत नाही? ा दु ाचे सव देश तु वेढ ावर तो क ावर बसून रा न काय करील? तु ी ाला सव बाजूंनी वेढा!’ या प ाला बहादूरखानाने अ त मा मक व अचूक उ र पाठ वल. बहादूर ल हतो,३ ‘आपली आ ा माण आहे. परंतु हा शवाजी खु आप ा राजधान त येऊन ह नमला नाही आ ण आपण ाला इत ा कडक बंदोब ांत ठे वल होत तरी ह तो प ासारखा कसा झट् दशी पळाला, ह आपणच कृ पा क न आठवाव, णजे आ ी कत कर ात कसूर करीत नाही ह आपणास पटेल!’ इत ा धाडसी श ांत जवाब ल हणा ा बहादूरखानाच कौतुकच के ल पा हजे. हा खान औरंगजेबाचा दूधभाऊ होता. ामुळेच ब धा ाला ह धाडस करवले असाव! पण आपण शवाजीपुढे हतबल आह त, असा कबुलीजवाबच एक कार बहादूरने बादशाहाला ल न दला! नाही का? शाहजादा मुअ मला औरंगजेबाने औरंगाबादे न बोलावून घेतल व बहादूरखानास द णेची सुभेदारी ाने दली. बहादूरखानास ाने एक थाटाची पदवी दली. ाच मूळ नांव होत मीर म लक हसन. आता एकू ण कताब मळाला, ‘खानजहान् बहादूरखान कोकलताश जाफरजंग!’ पद ांनी बाब वाढला. पण बळ कांही वाढल नाही. मोरोपंतांनी ना सक बागलाणांतील वजयानंतर ज ार ा व रामनगर ा कोळी राजांवर झडप घातली व ही दो ी ह रा ांनी रा ांत सामील क न टाकल . ज ार जकल ( द. ५ जून १६७२), ते ा तेथील राजा व मशाह पळून म गलां ा आ यास गेला. ४ रामनगर ह याच सुमारास ( द. १९ जून) घेतल. तेथील राजा सोमशाह दमणला पळाला. रामनगरकर राजा दमण ा पोतु गझांकडू न ‘चौथाई’ खंड वसूल करीत असे. रामनगर रा ांत आल. ते ा महाराजांनी फरं ांकडे मागणी के ली क , तु ी आता ती ‘चौथाई’ आ ांला देत जावी. पोतु गझांनी ही मागणी पुढे कबूल के ली. ५ पुढे पोतु गझांकडू न मोरोपंतांनी ‘गावखंडी’ नांवाची खंडणी ह वसूल कर ास आरंभ के ला.५ रामनगर जक ामुळे रा ाची उ र सरह सुरतेपासून अव ा पंचवीस कोसांवर जाऊन पोहोचली. सुरतेला कायमचा धाक नमाण झाला. उ र कोकण एक ा मोरोपंतांनी जकू न घेतल.

या सुमारास भागानगरचा सुलतान अ ु ा कु बशाह हा मरण पावला ( द. २१ ए ल १६७२). गोवळक ाची बादशाही रा ापासून जरी दूर होती, तरी महाराजांच त ाकडे ल होत. ‘तु ी आ ी दो दो ’ एवढीच भ गळ भावना महाराजां ा मनांत कु बशाहाब ल न ती. ांनी न ा कु बशाहाकडे नराजीपंतांना वक ल णून रवाना के ले. न ा कु बशाहाच नांव होत, सुलतान अबुल हसन कु बशाह ऊफ तानाशाह. हा अ ु ा कु बशाहाचा जावई होता. नराजीपंत भागानगरास गेल.े ांनी शाहाकडे एक लाख होन वा षक खंडणीची मागणी के ली. कु बने ती ताबडतोब मंजूर के ली. सहास हजार होन रोख पंता ा पदरांत घातले. ६ बाक ा रकमेचा वायदा के ला. मोरोपंतांनी कोळवण जक ावर ना सकवर चाल के ली. ना सक येथे महाराजांचा मामेभाऊ जाधवराव हा म गलां ा तफने चार हजार फौजेसह ठाण राखीत होता. पण मोरोपंतां ा तलवारीपुढे जाधवरावाचा धर लागला नाही. ीराम े ना सक रा ांत दाखल झाल. ८ जाधवराव पराभूत होऊन बहादूरखानाकडे पळाला ( द. २० जुलै १६७२ पूव ). तसेच वणी- दडोरीला स ी हलाल हा ठाणेदार होता. ाचा ह चटकन् पराभव झाला. तो ह बहादूरकडे गेला. बहादूरखानाने अ ंत कठोर श ात हलालची व जाधवरावाची ां ा पराभवाब ल नभ ना के ली. ते ा हे दोघे ह सरदार जे उठले ते थेट महाराजांकडे येऊन दाखल झाले! ९ हा स ी हलाल तर महाराजांचा पूव चा सरदार होता. म गलांकडे तो नोकरी क न तकड ा बात ा महाराजांना पाठवीत असे. ७ जाधवराव ह रा ांत आले. उ म झाल. आईसाहेबां ा माहेरच माणूस रा ाला मळा ाच ह प हलच उदाहरण होत. बहादूर व दलेर यांची महाराजांनी के वळ ेधा तरपीट उड वली होती. व ाड, उ र तेलंगण, खानदेश व गंगथडी या ांतांत मराठी फौजा, सतत धुमाकू ळ घालीत हो ा. चां ापयत मराठी सेना पोहोच ा हो ा. बहादूर व दलेर यांनी आप ा कत ांत क चत ह कसूर के ला नाही. परंतु महारा ांत महाराजांनी चेत वलेली ांतीची ालाच इतक खर होती, क त ापुढे या दोघांच आ ण कोणाचच कांही चालू शकल नाही. या दोघांऐवजी जर कोणी दुसराच ये ा गबा ा असता, तर मा मराठी स ा थेट नमदे ा कना ापयत ह न च पोहोचली असती. पुढ ा काळांत बहादूरने भीमे ा काठी पेडगाव येथे बहादूरगड नांवाचा क ा बांधला व म गल ल राचा कायमचा तळ ाने या क ांत ठे वला. महाराजांना व ां ा राजमंडळाला आता एवढा जबरद आ व ास आला होता क , तं पातशाहांची नभय अ ता ां ा ेक कृ त त तीत होऊं लागली होती.

महारा ा ा एकतृतीयांश भागाला रा लाभल होत; राजा लाभला होता; आता फ हव होत छ वभू षत सुवण सहासन. या वष महाराजांना भेटावयास इं जांचा खास वक ल ले नंट उ ीक हा रायगडावर आला. तो आला होता इं जां ा कांही माग ा मंजूर करवून घे ासाठी. महाराजांनी त ओळखल. फ अधा तास ाची व महाराजांची भेट झाली. मं ांची ह भेट झाली. पण उ ीकला व कल त यश लाभल नाही. तो अपेश घेऊन रायगडाव न परत फरला (इ. १६७२ मे १५ पूव ). शवाजीराजा आता करकोळ सौ ावाय ांवर भाळणार नाही याची जाणीव इं जांना पुरेपूर झाली. उ ीकला रायगडावर पाठ वतांनाच कं पनीला ही जाणीव झालेली होती. परंतु पाहावा य क न, या हेतूने कं पनीने उ ीकला पाठ वल. इं जांनी द. १४ जून १६७२ ा प ांत ल हल क , ‘… शवाजीशी तहाच बोलण कर ासाठी उ ीक गेला. शवाजीने ाचा उ म स ार के ला…. (परंतु) ा ा अलीकड ा भ यशामुळे जगा ा व खु ा ा तः ा ह ीने शवाजी उ पदवीला चढला आहे. ते ा तो तडजोडीसाठी कती खाली उतरेल हा च आहे.’ महाराजां ा उ ोगाकडे आता के वळ पुंड गरी, गुंड गरी, दरवडेखोरी कवा दंगेखोरी अशा तु भावनेने बघ ाचे दवस संपले. हा एक महान् स ाधीश आहे, हा एक महान् सेनाप त आहे, हा एक महान् मु ी आहे, याची जाणीव सव सुलतानांना व खु औरंगजेबाला ह झाली. जगा ा संपूण पूवागास महाराजां ा नांवाची चचा होऊं लागली. ११ या वेळ महाराजांनी रायगडावर इमारत च बांधकाम सु के ल . राजगडपे ा रायगडच ांना अ धक सुर त व सोयीचा वाटला. सव महाल, कारखाने, कु टुंबीय मंडळी, कारभा ां ा कचे ा ांनी रायगडावर नेऊन तेथे व ी के ली. रायगडासाठी ांनी प ास हजार होन खच के ले. आईसाहेबांस ह तेथे राहावयास नेल. रायगडा शवाय सहगड, सधुदगु , तापगड, राजगड वगैरे अ ंत मह ा ा एकू ण वीस क ां ा बळकटीसाठी महाराजांनी रकमा मंजूर के ा. देव ानांसाठी ह नेहमी माणे खच व त व चौकशीपूवक चालू होता. थोर महा ांचा स ार-समाचार होत होता. सव बालगोपालांचा, मायब हण चा, वृ ांचा, गाईवासरांचा अगदी संतु दयाने महाराजांना आशीवाद मळत होता. ‘आमचा राजा’ या सा ा दोन श ांतच के वढी मायाममता, अ भमान आ ण भ ी साठ वलेली होती!

महाराजांनी सवाच अंतःकरण जकल होत . या सव जकले ा अंतःकरणांपुढे ते न होते. ामुळेच पो ापुराणांत वाचलेल रामरा ांची वणन लोक आप ा रा ाशी तोलून पाहत होते. शवबांच रा णजेच सव लोकांच -रा होत. आ दलशाह, कु बशाह, इं ज, फरंगी आप ाला नमून वागतात; मोठमो ा शहरांतून खंड ा जमा होतात आ ण उ म गली सुभेदार ह आप ा रणाने थरकापतात ह पा न महाराजांना जेवढा आनंद होत होता, ापे ा ह अनंतपटीने जा आनंद ांना लोकां ा ेमांतून आ ण संत स नां ा आशीवादांतून लाभत होता. हा सारा एवढा अफाट उ ोग ते बाळपणापासून करीत होते, तो कु णाक रता? याच सवाक रता. तः ा उपभोगाक रता न .े या वष एका सुवण दवश ( द. ३ ए ल १६७२ पूव ) महाराजांना एक अमोल प आल. प ातील ेक श ाला कांही आगळाच सुगंध होता. महाराजां ा जी वतकायाच अचूक वणन ांत होत. एकही श ांत अवा व न ता. ात ल हलेली अ र व ु तीला मंजूर होत . सुवणाला आ ण क ुरीला वशेषणांची ज रच नसते. महापु षांच महान् कृ े सरळ श ांत सां गतल तरी ा पु षांची ओळख सुबक आ ण बनचूक पांत घडते. महाराजांना आले ा या नता सुंदर प ात ह महाराजांची बांधेसूद ेयमूत कोरली गेलेली होती. प ाचा लेखक ह तसाच भ , तेज ी, वरागी होता. आकाशानेच जणू महासागराला प ल हल होत. मे पवताने जणू हमालयाला प ल हले होते. प ांतील ेक श णजे चरेबंदी अभे क ा होता. ेक ओळ णजे स ा ीची एके क रांग होती आ ण ांतून वाहणारे अथ णजे नरपे नमळ, शीतल अन् मधुर अशा मावळगंगांचे वाह होते. महाराजां ा हात त प पडल,न याचा महामे । ब त जनांसी आधा अखंड तीचा नधा । ीमंत योगी परोपकारा चया राशी । उदंड घडती जयासी तयाचे गुणमह ासी । तुळणा कची? नरप त, हयप त, गजप त । गडप त, भूप त, जळप त पुरंदर आ ण श । पृ भाग यशवंत, क तवंत । साम वंत, वरदवंद पु वंत, नी तवंत । जाणता राजा आचारशीळ, वचारशीळ । दानशीळ, धमशीळ सव पणे सुशीळ । सकळां ठाय ी ी े ी

धीर उदार गंभीर । शूर येसी त र सावधपणे नृपवर! तु के ले तीथ े मो डल । ा ण ान जाली सकळ पृ ी आं दोळली । धम गेला देव, धम, गो ा ण । करावया संर ण दय जाला नारायण । ेरणा के ली उदंड पं डत, पुरा णक । कवी र, या क, वै दक, धूत, ता कक, सभानायक । तुम ा ठाय या भूमंडळाचे ठाय । धमर ी ऐसा नाही महारा धम रा हला कांही । तु ा कारण आ णक ह धमकृ चालती । आ त होऊन क ेक राहती ध ध तुमची क त । व ी व ारली क ेक दु संहा रले । क ेकांस धाक सुटले क ेकांसी आ य जाले । शवक ाणराजा तुमचे देशी वा के ल । परंतु वतमान नाही घेतल ऋणानुबंध व रण जाल । काय नेणो सव मंडळी धममू त । सांगण काय तु ा ती? धमसं ापनेची क त । सांभा ळली पा हजे उदंड राजकारण तटल । तेण चत वभागल संग नसता ल हल । मा के ली पा हजे कोण ा महापु षाने प ल हल ह? अ तशयो ीची एक ह कानामा ावेलांटी न वापरतां महाराजां ा कमयोगाच आ ण कतृ ाच कौतुक करणारा आ ण ‘तुम ा देश वा के ल, परंतु वतमान नाह घेतल; संग नसता ल हल,’ णून वनयपूवक मा मागणारा हा नगव पु ष कोण? कोण? महाराजांना ह चटकन् ल ांत येईना. पूव कधी या स ु षाच दशन घड ाचा सुयोग आ ाच ह ांना रेना आ ण मग महाराजांना समजल. सव कांही समजल -समथ रामदास ामी! परमे राचे एक महान् सेवक. भुराज रामचं ाचे एक प भ . महातप ी. मह ष. बाळपणापासून देवा ा भेटीसाठी घोर तप या करणारे, ासाठी जवलगां ा ह ताटातुटी सहन करणारे, लोको ारासाठी आ ण धम ारासाठी सव सुखोपभोगांचा होम क न देशभर भटकत राहणारे, वनगहनगुहांम े एकांतांत राम चतन करणारे, अह नश व ाची चता करणारे, श ीची उपासना आ ण जगाचा वहार लोकांना तळमळीने शक वणारे महान् संत

रामदास ामी आप ाला ह प लहीत आहेत, ह महाराजांना समजल. एव ा मो ा स ु षाचा आजवर कांही ह ेम समाचार घेतला नाही महाराजांनी? अस कस घडल? मधासाठी मधमाशी जशी भुकेली असते, तसच संतसहवासासाठी महाराज भुकेलेले असत आ ण मग रा ात राजगडापासून अव ा दहा कोसांवर असले ा, शवथर ा गुहतील या थोर यो ाची महाराजांना मा हती नसावी? कवा व ृती ावी? आ यच! इ तहासाला ह कोड उलगडत नाही. पूव , णजे चौदा वषापूव ( द. १३ फे ु. १६५८ पूव ) एक संग घडला होता. समथाचे एक श भा र गोसावी हे शवाजीराजांकडे भ ेसाठी गेले असतां ांनी भा रांना पुसल. १२

“तु

ी कोठील? कोण? कोणा ठकाण असतां?” “आ ी रामदासी. ीसमथाचे श . चाफळास ह .” भा रांनी उ र द ावर महाराजांनी पु ा पुसल, “ते ( ीसमथ) कोठे राहतात? मूळ गाव कोण?” “गंगातीर चे जांबचे राहणो. चाफळास मठ क न, ीदेवाची ापना क न, उ ाव महो व चालू क न, आ ा सवास ( ीसमथाची) आ ा क , तु ी भ ा क न उ ाव करीत जावा. सां गत ाव न, अ ी हडत आह .” ा वेळ ही मा हती ऐकू न महाराजांनी द ाजीपंत वाके न वसांस कू म सोडला क , ‘यास तवष ीउ ावास दोनशे होनु देत जाण!’१२ यानंतर पुढे महाराजांनी चाफळ ा ीमंदीरा ा संर णासाठी व शोभासंवधनासाठी पांचशे होन पाठ वले होते. णजे समथा ा कायाची महाराजांकडू न आबाळ झालेली न ती; परंतु भेट मा हो ाचा योग आजपावेतो आलेला न ता. समथाची थोरवी महाराजांना समजलीच नसावी अस कस णता येईल? आ ण महाराजांचा यशक त तापम हमा तर मा ा ी ा सूयासारखा तळपत असलेला समथ पाहत होते. संतु होत होते. शवबांची भेट ावी, अशी ओढ समथाना लागली होती, ह तर ां ा प ाव नच दसत आहे. महाराजांनाही समथा ा दशनाची ओढ असलीच पा हजे. परंतु राजकारणा ा दाट त हा योग साधला नसावा. आता तर समथाचेच इत ा कौतुकाने, आदराने व ेमाने तुडुबं भरलेल गोड प महाराजांना आल. ाम ची भेट आप ाला ायलाच हवी, अशी महाराजांना ओढ लागली. ांनी चाफळला जा ाच ठर वल. समथ श दवाकर गोसावी यांना ही शुभवाता समजली.

ांनी सव व ेसाठी दुसरे एक समथ श के शव गोसावी यांना प ल न कळ वल क , ‘ शवाजीराजे समथा ा भेटीस येणार आहेत (तरी ज र ा तजा वजा करा ा’). समथाची व महाराजांची ही प हलीच भेट होणार होती. या बाबतीत के शव गोसा ांनी दवाकरांना ल हलेल प फार मह ाच होत. त अस, ‘आपण प पाठ वल त पावल. राज ी शवाजीराजे भोसले हे समथाचे भेटीस येणार णोन ल हल त समजल. (भेटी ा पूवतयारीसाठी) मी येणार होत ; परंतु कृ ती फार बघडली. येण होत नाही. मी अकास (आ ा – समथ श ा) येणेसाठी ल हल. परंतु अकाचही येण ावयाच नाही. राजे यांची प हलीच भेट आहे. वाडीचे लोक खटपटेस आणावे. उपयोग होईल. झाडी ब त आहे. इकडू न उदईक बक गोसावी व व ल गोसावी व द ा य गोसावी पाठऊन देतो…’ हे प शके १५९४ चै व १ ( द. ३ ए ल १६७२) ला ल हल गेल. या वेळी खु समथ प ाळा ांतातील पारगावास होते अस दसत. या ह वेळ शवसमथ भेटीचा योग थोडासा लांबला. दर ान महाराजांना, चाफळ ा या ा-महो वांत सै नकांचा उप व होतो अशी खबर लागली. सै नकां ा (हे सै नक ब धा वजापूरकरांचे असावेत) रगेल वतनामुळे या कांना ास होत होता. णून महाराजांनी द ाजीपंताना व गणेश गोजदेऊ सुभेदार यांना आ ाप ल हल क , ी ा या त सै नकांचा, चोरा चलटांचा कवा मुसलमानांचा कोण ा ह कार उप व होणार नाही, याबाबत खबरदारी ावी व रामदास गोसावी व देवाक रता जे ा ण तेथे येऊन राहतात ांचा परामश ावा. (प ाची तारीख ९ ऑग १६७२). आ ण मग याच म ह ांत, णजे ावणांत, महाराज चाफळास समथा ा भेटीसाठी नघाले असावेत. नेमका दवस इ तहासाला ठाऊक नाही. महाराज अ ंत ापूण मनाने चाफळकडे नघाले. समथाचा मु ाम चाफळ ा शेजार ा शगणवाडीस होता. महाराज मजल दर मजल शगणवाडीस येऊन पोहोचले. समथाचा वाडीस मठ होता. बाग होता. समथानी ापन के ले ा मा तीपैक एक मा ती ह वाडीस होता. ह ळ फार र व शांत होत. महाराज समथा ा पुढे वन भावाने आले. ांनी समथाना वंदन के ल. शवबा ा भेटीने समथाना अ ंत आनंद झाला. दोन द तेज एक झाल . धमसं ापनेच एकच ेय दयांत ठे वून वेगवेग ा े ात आजवर काय करणा ा या दोन अगदी तं व यंभू ेरणा, ही दोन अलौ कक साम एक प झाल .

ांच काय काय बोलण चालण झाल , ती इ तहासाला अ धकृ तपणे माहीत नाहीत. पण प ातून महाराजांच भरघोसपण कौतुक करणा ा समथानी या भेटी ा वेळ ह महाराजांच मनसो कौतुक के ले असेल व अंतःकरणपूवक ां ा म कावर शुभाशीवादांची वृ के ली असेल, याब ल कांही ह शंका वाटत नाही. (भेट इ. १६७२ ऑग ात झाली.) महाराजांनी समथा ा सहवासांत कांही काळ घाल व ासाठी शगणवाडीस मु ाम के ला. भ ी ा क ोळांत आ ण भजन-पूजन-क तना ा सोह ांत महाराज रममाण झाले. आपणावर समथाचा अनु ह ावा अशी महाराजांना फार इ ा झाली. ांनी समथाना वनंती के ली. आजपयत जरी महाराजांना समथाचे दशन घडलेल न त कवा गु पदेश मळालेला न ता तरी, समथा ा अंतर ा अनेक अवघड इ ा आ ण समथाच त ान कृ तीत महाराजांनी के ाच आणलेल होत. कारण उभयतांचे काय आ ण कत एकाच ेयांतून, त ानांतून व मनः तीतून वक सत झालेल होत. दोघे ह एकाच ेरणेने, पण भ काय े ात साधना करीत होते. उभयतांची भेट इत ा उ शरा आज होत होती. या उभयतांना ेरणा कु णी दली? दय झाला नारायण; ाने ेरणा के ली! उभयतांच त ान आ ण काय णजेच महारा धमाचा साकार आ व ार. अह नश ईश चतन करणा ा भगवदभ् ांचा आशीवाद, श -यु ी ा रा साधनेला मळा ा वना सै नकात, मु यात आ ण जाजनांत ह आ व ास, मनाचा बेडरपणा आ ण मान सक समाधान नमाण होत नाही, ही गो महाराजांनी अचूक ओळखली होती. महाराज कठोर ां तकारक होते. साडेतीनशे वषाची पारतं ाची गळव न ु रपणे कापून काढताना नाजूक दया ा भाब ा भा वकांना अनेकदा ध े बसण ाभा वक होत. ई रा ा ायनीतीला मंजूर नसणारी अश भयंकर कृ आपण करीत आह त क काय; अशी शंका कोणा ा मनांत डोकावण असंभवनीय न त. श ूप ीय लोक तर ांना खुनी-लुटा -कपटी णावयास कमी करीत न ते. पण आ दश ी ीभवानी आ ण जगदी र ीशंभुमहादेव सा ात् आप ा पाठीशी उभे रा न ह महान् काय घडवीत आहेत; ‘ह रा ाव ही ीचीच इ ा आहे!’ ही महाराजां ा मनाची नतांत खा ी. ा या कठोर ां तकायाला चाल ा बोल ा ई री श ीचा, णजेच थोर संतांचा, स ांचा आशीवाद मळा ाने महाराजांना तःला व ां ा हजारो सहका ांना अनुपम ु रण चढत असे. आपण अचूक आह त, इतकच न े तर मह ु करीत आह त, अवतारी स ु षांचा आप ाला आशीवाद आह चला पुढ,े करा ए ार, कापून काढा गनीम, सोडवा भू म, या तून के वढा वल ण ोश चढत असे!

‘ई र’

या तीन अ रांच साम एवढ वल ण होत. महारा ा ा देवदैवतांचा आ ण साधुसंतांचा आशीवाद महाराजांना याक रता हवा होता. संतस ु ष णजे ई राचे सवात जवळचे नातलग. आ ण एका शुभ दवशी ‘सीवाजीराजे भोसले यासी प रधावी संव री शगणवाडीचे मठ ीहनुमंतासमोर परमाथ झाला.’ भोग नवृ घोर तप यचा, सुफ लत रामसेवेचा, ई री श ीचा आशीवाद महाराजांना लाभला. ाला ‘रघुनाथजीवेगले को ही जवलग’ न ते अशा थोर महा ाचा हा आशीवाद लाभला. महाराजांच आजपयतच काय व वहार समथा ा वचारांशी अगदी सुसंगत घडले अस ाच दसून आ ावर महाराजांना ह कांही एक आगळच सुख झाल असेल. समथा ा श ांत असे, “तुमचा मु धम रा साधन क नु धम ापना, जेची पीडा दूर क न पाळण र ण कराव. ह त संपादून ात परमाथ करावा. तु ी ज मनी धराल, त ी स ीस पाववील!” महाराजां ा दयांत एका प व घोषाचे सादपडसाद सारखे घुमत रा हले ‘मराठा ततुका मेळवावा, महारा धम वाढवावा’ ‘महारा धम रा हला कांही, तु ा कारणे!’ जय जय रघुवीर समथ! जय जय रघुवीर समथ! महाराज राजगडास परत आले.

आधार : ( १ ) सभासदब. पृ. ७५. ( २ ) पसासंले १४३९. ( ३ ) पणाल २।६ ते ४४. ( ४ ) शच . पृ. २५; पसासंल.े १४७४. ( ५ ) शच . पृ. १७८. ( ६ ) शच . पृ. २६. ( ७ ) पसासंले. १३००. ( ८ ) पसासंले. १४८४. ( ९ ) Shivaji-Times, 189. (१०) राजखंड. ८।२२. ( ११ ) F. B. of Sh., 217. ( १२ ) पसासंले. १०४०. (१३) पसासंल.े १८७५; या शवाय ीसां दायाची कागदप व सम समथ वाङमय.

प ाळगड!

उ र कोकणांत मोरोपंतांनी अमल बस व ामुळे व तापराव गुजराने व ाड-खानदेशांत धामधूम उड व ामुळे सुरत शहराची फारच घाबरगुंडी उडाली. कारण रामनगर ा बाजूने व तापी ा खो ातून मराठे सुरतेवर आ ण गुजराथवर के ा पंजा मारतील याचा नेम उरला नाही. तेव ांत एके दवशी एक भयंकर प सुरतेतील म गल अमलदारास आल. प तापराव गुजर सरसेनाप त याने ल हलेले होत. ाचा हदवी तजुमा असा, १ ‘सुरत येथील कानूनगो, देसाई, ापारी, महाजन व शेटे आ ण इं ज, च व डच वखारीचे क ान आ ण रयत लोक यांस कळाव क सुरततील ापारी मालावर सालोसाल जकातीच उ कती येत, ाचा पूण तपास क न, चौथा ह ा शूर मराठी फौजेची खंडणी णून घेत जावा, अशी आ ास महाराज शवाजीराजे यांची आ ा झाली आहे आ ण या कामावर ांनी माझी नेमणूक के ली आहे. ाबर कू म तु ा सवास कळ व ांत येत क , ब ा बोलाने वाग ाची सुबु ी देव तु ांस देईल तर, आमचा गुमा ा तुम ाकडे जात आहे, ास सव कागद दाखवून, हशेब चुकवून ावा. अस तु ी न कराल तर आमचे शूर शपाई तुम ा शहरावर लगेच झडप घालतील व घरदार जमीनदो क न दुदशा उड वतील. तु ी ां ा कचा ांतून पळून जाऊं शकणार नाही. बादशाह तुमच र ण करील, असे तु ांस वाटत अस ास तुमचा म आहे. यापूव दोनदा आ तु ांस तुड वल, ते ा कोठे ाने तुमच र ण के ल? तटावरील तोफांचा धूर तुम ा डो ांवर येऊन ा तुमच र ण करतील अस तु ांस वाटत असेल तर आमचे शूर यो े पजले ा कापसा माणे ा तटा ा चध ा उड वतील. सा रे -मु रे चे बळकट क े आ ी काबीज क ं अशी कोणास क नाह न ती. परंतु महाराजां ा पु तापाने ते आम ा शपायांनी इत ा लौकर जकले क , ही गो सांग ास ह वेळच जा लागावा. तुम ा सुरते ा तटाची काय कमत? तुमचे नामवंत यो े दलेरखान व बहादूरखान हे

सा रे व न मनगट चावीत परत गेल,े ह तु ास ठाऊक आहेच. सुरतेवर एकदम फौज न धाडतां ही पूवसूचना मेहरे बानीने आ ी देत आह . ई राची तु ांवर कृ पा असेल, तर हा कू म पाळ ाची तु ांस तो सुबु देईल. नाही तर तुमचे हाल तु ी जाणा.’ या प ाव न मराठी मनगटांत के वढी रग रसरसूं लागली होती त दसत. वरील प ाला सुरते ा अ मनाकडू न एक जबाब आला. हा जबाब णजे वनोदाचा खमंग मासलाच होता. सबंध प ाचा मोज ा श ांत सारांश असा१ ‘दु ांनो, उं दरांनो, तुम ा या उ टपणाब ल आमचे बादशाह तुमची जीभ कापून तु ांला दगडाखाली ठे चून काढतील, ह तु ांस कळत कस नाही?’ ह सबंध प वाच ावर तापराव व ा ा छावण तील सरदार मंडळी पोट धरध न हसली असतील! -बहादूरखान कोकलताश याने आपला एक ा ण वक ल या वेळ (इ. १६७३ ारंभ) महाराजांकडे पाठवला. कांही वाटाघाटी कर ाचा बेत होता. ब धा, महाराजांकडू न पैसे खा ा ा या वाटाघाटी असा ात! हा खान ‘पडीच गु ं ’ होता! महाराजांनी ह मग आपला एक अ त शार हेजीब बहादूरखानाकडे पाठवून दला. या हे जबाचे नांव होत, मु ा हैदर ऊफ काझी हैदर. महाराजांचा हा एक अ ंत व ासू चटणीस होता. फास भाषत हा न ात होता. महाराजांनी काझी हैदरला बहादूरकडे पाठ वल. परंतु तेव ांत औरंगजेबाकडू न सा रे ा पराभवाब ल रागावणीच प आ ामुळे खानाने वाटाघाटी गुंडाळून ठे व ा व काझी हैदरला एकदम कै द के ले आ ण ाला प र ास बेडी घालून ठे वल. २ बहादूरने द ाने हैदरास कै द के लेल पा न महाराज रागावले व ांनी म गलांश पु ा जोराने भांडण सु के ल. बहादूरने नंतर हैदरला के ा मु के ले हे मा इ तहासाला ठाऊक नाही. पु ा म गला त मराठी सेना व सेनानी घुसले. याच सुमारास ( द. २४ नो बर १६७२ रोजी) वजापूरचा बादशाह अली आ दलशाह हा मरण पावला. नवा बादशाह सकं दर आ दलशाह हा गादीवर बसला व मु व जरी स ी खवासखान यास दे ांत आली. खवासखान हा शवाजीमहाराजांचा क ा वैरी होता. पूव (इ. स. १६६४ ऑ ोबर) महाराजांनी याचा पराभव क न याला कु डाळांतून हाकू न लावल होत. ते ापासून ाच महाराजांब ल जा वाईट मत झाल होत! आपला क ा दु न वजापूर ा व जरीवर आलेला पा न, महाराजांनी वजापूरकरांश झालेला पूव चा तह मोडू न चढाई कर ाचा न य के ला व आनंदराव नांवा ा आप ा

सरदारास कू म सोडला क , वाईपासून ल े रपयतचा व ा ह पलीकडील मुलूख जकू न ा. ३ महाराजांचे राजक य वक ल बाबाजीनाईक पुंडे हे वजापूरदरबारांत होते. तह मोड ाच न होतांच महाराजांनी बाबाजीनाइकांना परत बोला वले.३ म गलां ा आ ण आ दलशाही ा व एकाच वेळ यु चालू झाल. णजे एकाच वेळी दोन वा अ धक श ूंशी ंजु ाच बळ आ ण आ व ास मरा ांत आला. फारा फारा दवसांची महाराजांची इ ा होती क , प ाळगड रा ात असावा. अफजलवधानंतर अव ा अठरा दवसांत ( द. २८ नो बर १६५९) प ाळा पूव रा ांत दाखल झाला होता. परंतु स ी जौहर ा वे ा ा वेळ झाले ा तहांत महाराजांना आपला य प ाळा वजापूरकरांस परत ावा लागला होता ( द. २२ स बर १६६०). ते ापासून महाराजांना प ा ाचा वरह अस होत होता. म , आ ाला जा ापूव महाराजांनी प ाळा जकू न घे ाचा फार मोठा धाडसी य के ला होता ( द. १६ जानेवारी १६६६); पण तो य साफ फसला. भयंकर पराभव व नुकसानी सोसून महाराजांना पळून जाव लागल. पण ते ापासून महाराज प ा ासाठी वरही झाले होते. आता ांनी च घेतल क गड ायचाच. महाराज रायगडावर होते. ां ा भवताली चांगल चांगल पाणीदार ह ारे होती. अनाजी द ो सुरनीस, क डाजी फजद, गणाजी व मो ाजीमामा रवळे कर वगैरे वगैरे कतीतरी. कोणाला सांगाव प ाळा घे णून? महाराज वचार करीत होते आ ण ांनी अनाजीपंताना प ा ाची सुपारी दली. पंत होते रा ाचे एक मं ी. सुरनीस. ांची तलवार मनसु ाची होती. मोठे मु ी. महाराजांनी अनाजीपंताना प ा ाचा मुकाबला फमावला. लगेच फौजपागा घेऊन पंत राजापूर ा मागाला लागले. राजापुरा न णजेच कोकणांतून प ा ाचा मुकाबला आखायचा बेत पंतांनी के ला. ( द. ६ जानेवारी १६७३ रोजी, पंत रायगडाव न नघाले). पंत राजापुरास पोहोचले. तेथून ांनी आपले हेर गडा ा टेहळणीसाठी गु पणे सोडले. प ाळगड सवच बाबतीत अ तशय बळकट होता. चंड होता. सरळ अन् उघड उघड ह ा चढवून मुळीच यश मळणार नाही, ह पंताना ठाऊक होते. अनोळखी आ ण अश ाय वाटणा ा मागाने जाऊन अचानक छापा घातला, तरच यश मळण श होते, -त ह कदा चत्! गड फार उं च होता. शखराचा व ार तर फारच मोठा होता. ा मानाने

बादशाहाची फौज ह वर होती. तोफा, दा गोळा आ ण सामान वपुल होत. क ेदार सावध चाकरी करीत होता. रा मशाली लावून ग चालू असे. पंतांचे हेर प ा ाची बारीक सारीक मा हती मळ व ाची कोशीस करीत होते. यासाठी या हेरांनी काय काय करामती चाल व ा हो ा ा मा इ तहासाला माहीत नाहीत. अनाजीपंतानी प ा ावर भेद के ला होता. गु मा हती पंतानी मळ वली होती. अनाजीपंत राजापुराकडे गे ावर महाराजांना वाटूं लागल क , पंतां ा मदतीस आणखी चांगले धाडसी मद पाठ वण ज र आहे. कारण प ा ाची कु ी चीतपट मारायला कती जड आहे, याचा अनुभव ांना होता. णून पंताना जादा कु मक पोहोचवावी अस ांनी ठर वले आ ण अगदी लाख मोलाचा माणूस ांनी यासाठी उचलला -क डाजी फजदच! क डाजी फजदासारखा धाडसी माणूस क डाजी फजदच! अगदी वे ा धाडसाचा वाघ. ायच भेदरायच कस, त या ा ाला माहीतच न त. ाला मृ ूचे भय वाटतच न ते. मृ ूला न भणारा क ा श ूला कशाला भईल? नाग ा तलवारीचा मनसुबेबाज दलावर होता तो. महाराजांनी बोट टवकारायचा अवकाश क , क ाने झडप घातलीच. वल ण धाडसी गडी होता हा. महाराजांनी क डाजीला हाक घातली. पंता ा नसबतीला प ा ा ा ज ेला जायची काम गरी ांनी ाला सां गतली. क डाजी तर आनंदला. हौसेच काम ाला मळाल. नघ ाची तयारी कर ास महाराजांनी सां गतल. नघतेवेळ क डाजी महाराजां ा मुज ाला आला. महाराजांनी मो ा कौतुकाने ा ा दो ी हातांत दोन सो ाच कड चढ वल . ५ मानाची पालखी आ ण व दल . काम गरी फ े हो ापूव च क डोबाचा थाटमाट के ला महाराजांनी. कां? अहो, अशा धाडसी शूरांचा आधीच गौरव के लेला बरा. मरणाशी ंजु णारी माणस ह . यां ा पाठी पु ा थोपटायला मळतील न मळतील, काय घडेल, कु णी सांगाव? आ ण दुसर अस क , आधीच मुंडाव ा बांधून अजुनाला पाठ वल क यंवरांतला ‘पण’ जकावाच लागतो! इ त पणाला लागते ना! महाराजांनी क डाजीबरोबर गणाजी व मो ाजीमामा रवळे कर यांनाही दल. कांही सै ह दल आ ण नरोप दला. महाराजांना मुजरे घालून हे सवजण अनाजीपंतांकडे नघाले.५ महालांतून बाहेर पड ावर ते गडावर ा शमी ा वृ ापाशी आले. ांनी शमी ा पानाचे तुरे आप ा पागो ांवर खोवले व शमीला उजवी घालून पाऊल पुढे टाकल.५

क डाजी मजल मा न राजापुरास आला. ही वेळ त ीसांजाची होती. ६ ा ा आधी तीनच दवस पंत येथे येऊन दाखल झालेले होते. पंत, क डाजी, गणाजी आ ण मो ाजीमामा या चौघांची गुंज जमली. मो हमेची खलबत सु झाली. छापा घालूनच गड ायचा ह तर न ठरल. अशा धाडसी छा ासाठी पूवतयारी चोख लागते. ती तयारी णजे गडाची खडान् खडा मा हती मळ वण आ ण ह ाचा आराखडा आखण. ही पूवतयारी कसोशीने ांनी सु के ली. खु महाराजांना पूव इथे अपयश आल होत व गड चंड बळाचा होता, णूनच अ ंत कसोशीने सव बेत चालू होते. आ ण एके दवश डाव ठरला. सुमारे अडीच म ह ां ा पूवतयारीनंतर गडावर छापा घाल ाचा नकाशा तपशीलवार ठरला. हेरांनी आपली काम गरी चोख बजावली होती. ा पायावरच पुढची सारी इमारत चढायची होती. भयंकर धाडसी बेत ठरला. बेत असा. क डाजीने प ा ा ा एका व श अंगाने म रा ीस जायच. आप ाबरोबर गणाजीला व मो ाजीमामांना ायच. नवडक मरा ांची एक तुकडी सांगाती ायची. ठरले ा पाय ाश जा ाची वाट रानावनांतून व अ तशय कठीण दरड तून होती. गडा ा ा पाय ाशी पोहोच ावर, जेथे तुटलेला कडा असेल ा क ाव न क डाजीने आप ा साथीदारांसह चढू न वर जायच आ ण गडावरील फौजेवर एकदम ह ा चढवून कापाकापी क न झडा लावायचा. अनाजीपंतांनी फौजेची एक टोळी घेऊन गडानजीक ा एका अर ात दबा ध न बसायच,६ हा असा बेत ठरला. अन् क डाजीने आप ाबरोबर मराठे कती ायचे? -फ साठ! १७ फ साठ? गडावर नदानप दीड-दोन हजार शाही फौज असणार आ ण क डाजीने ा ावर छापा घालायचा साठ मरा ां नशी? के वढ ह धाडस! क डाजी प ा ावर ारी करीत होता क गावर? रा झाली ( द. ६ माच १६७३). क डाजी आपली तुकडी घेऊन नघाला. वलीमुखवाले शलीमुखवाले शंभुभवानीच नांव घेऊन ा ा मागोमाग नघाले. ांत गणाजी व मो ाजीमामा होते. रा काळोखी होती. फा ुन व योदशीची रा ही. अंधार मी णत होता. जणू दाट काजळी पडत होती. पावल कु ठे पडत होती कोण जाणे! चालताना अतोनात ास होत होता. भयाण रान व भयंकर दरडी तुडवीत त साठ भुत गुपचूप चालल होत . अंधारा शवाय कांहीच दसत न ते! पण या साठ भुतांचा उ ाह दुद होता. कमालीची वीर ी ां ा रोमरोमांत चेतली होती. ७ क ाची य चतही पवा ांना वाटत न ती.

आप ा राजाला प ाळा घेऊन ायच वेड ांनी घेतल होत. लांब कु ठे तरी अंधारांत तो प ाळा गुड ांत डोक घालून पगत बसला होता. आ ण अ तशय मेटाकु टीने, यासाने, पण फु रफु र ा उ ाहाने ते साठ जवान गडा ा एका भयंकर क ापाशी येऊन पोहोचले. या वेळी म रा ीचा अमल होता. के वढी भयाण जागा ती! यापूव कधी कोणी दवसा उजेडी ह इथे फरकले नसेल. कोण येतो इथे मरायला? ां ा अवतीभवती दाट काळोख होता. समोर काळाक भ , ताठ उं च असा तुटलेला कडा होता. सवानी डोळे व ा न ा क ाकडे पा हल.७ जणू काळोखाचा टणक दगडी पडदा दसत होता अन् नजर वर वर वर ने ावर दसत हो ा अ ानांतील लुकलुक ा चांद ा. आ ण आता हा समोरचा कडा चढू न वर जायच होत! पण वर चढायच कस? तसच! कपा ांत हात घालून! ता ाजी सहगडावर चढला, तस! ही जागा अगदी उपे ेची होती. या क ा ा मा ावर क ेदाराने ग पहारे ठे वलेले न ते. नेम ा याच, नाजूकपणाचा फायदा क डाजी घेणार होता. के वढ ह धाडस! ता ाजीवर ताण झाली. ता ाजीने क ढा ावर जातांना पांचशे मावळे बरोबर घेतले होते, पण क डाजीने घेतले होते फ साठच! असली अचाट साहस कर ाची वीर ी या उघ ा नाग ा माव ां ा दयांत कशी अन् कोठू न कटली? कोण ा सुखासाठी हे लोक मृ ू ा घशांत ाण वैरायला तयार होत होते? पगारासाठी? ब सासाठी? भाकरीसाठी? मानासाठी? क त साठी? नाही नाही नाही! मग-? या ाच अचूक उ र ाला सापडेल ालाच शवाजी ा इ तहासाच खर मम कळे ल! क डाजीने क ाला श के ला. जय शंभो! जय भवानी! क डाजी आ ण इतर सारे तो कडा चढू ं लागले. अगदी गुपचूप. अवा र ह न बोलतां. चढताना ते ज र ते ा एकमेकांना हाताचा आधार देत होते. ८ सवजण सश होते. एका मरा ाजवळ मोठा थोरला कणा होता. कणा कशाला? क डाजीने अस ठर वल होत क , वर गडावर पोहोच ावर तो कणा खूप जोराने फुं कायचा व गडवा ा श ूंम े खळबळ उडवून ायची! ांना आ ान ायच! वाघां ा गुहत श न बेसावध वाघांवर गो ा न झाडतां ांना हाका मा न लढायला बोलाव ासारख होत ह! सवजण कडा चढू न वर पोहोचले. सव सामसूम होती. क डाजीने कू म देतां णी ा खणखणीत क ाची चंड ललकार उठली. कणवाला गडा ा सव दशेस कणा फरवून फुं क त होता. ९

हा आवाज ऐकू न पगणारे शाही हशम एकदम उठले. बाबूखान नांवाचा एक नाईक मोठमो ाने ओरडू न वचा ं लागला,९ “अरे! वहाँ कौन सग फूं क रहा है?” कणा वाजतच होता. क ेदार खडबडू न उठला. सारा गड उठला. एकच धावपळ उडाली. आरडाओरडा माजला. इतक कडक ग ठे वून ह श ू आला कसा हच कोणाला समजेना. श ूसै अफाट आहे अस ह ांना वाटल असाव. क डाजीसह सारे ह ार उपसून धावले. गडावरचे सै लढायला आल. भयंकर गद लढाई जुंपली. श ू अनेक पटीने जा असून ह क डाजीला आ ण कोणालाच ाची पवा वाटत न ती. साठ व शेकडो! खु क ेदार आप ा खाशा हशमांसह चालून आला. हा फार शूर होता. आ ा आ ा ाने एक दोन मरा ांना ठार के ल. पण क डाजीने एकदम क ेदारावर तलवार उगा न चाल के ली. तुंबळ कं दन माजले. क डाजीपुढे क ेदाराचा टकाव लागेना. सपासप वजा जणू कडाडत हो ा आ ण-उडाल! क ेदाराचे मुंडक क डाजी ा तलवारीने उडाल! १० गडावर ा राजवा ापुढे तो ठार होऊन पडला. मरा ां ा अंग आतापयत वाघांची वीर ी होती, ती एकदम सहांची झाली! ते कमाली ा शौयाने गडवा ांच खांडोळ उडवीत होते. एक एक मराठा प ासांना भारी झाला होता. वाळले ा गवता ा प ा वादळाने उडा ात, तशी श ूची गत झाली आ ण आ य के वढ, के वढ, के वढ – प ाळा काबीज झाला! अहो अव ा साठ मरा ांनी गड गळला! पूव स ी जौहरला चाळीस हजार फौजे नशी झगडू न ह जो गड मळूं शकला न ता, तो हा प ाळा या चमूटभर मरा ांनी जकला! ( द. ६ माच १६७३). अव ा दोन तीन तासांत जकला. गडाचा सबनीस नागोजी पं डत हा तर पळूनच गेला! गडाचा मेट पंतांनी आधीच मळ व ामुळे गड असा फ े झाला. या वेळ अनाजीपंत गडाखाल ा अर ात दबा ध न बसले होते. ते गडाकडे नघाले. क डाजीने या वजयाची खबर ल न थैली एका जासुदासव रायगडास महाराजांकडे पटाळली. ११ दोन दवसांत हा जासूद ( द. ८ माच १६७३) गडावर पोहोचला. हा जासूद अ त आनंदाने व उ ाहाने महाराजांकडे गेला व महाराजांचे दशन घडताच तो मो ाने ओरडू न णाला, १२ “महाराज प ाळगड फ े झाला! प ाळगड घेतला!” हे ाचे श ऐकतांच महाराजांना भरत आल. रायगडावर आनंदी आनंद उडाला. तो जासूद पुढे आला. ाने गुडघे टेकवून महाराजांना मुजरा के ला व प ाची थैली ाने महाराजांस

पेश के ली. १३ महाराजांनी भराभर कू म सोड ास सु वात के ली. फ े मुबारक ा तोफा सोड ास ांनी बा दखा ास कू म फमावला. नगारखा ास नौबत-डंका वाज व ास ांनी आ ा के ली. कारकु नांना साखर आ ण शंभर होन आण ास फमावले.१३ महाराजांनी आप ा हाताने, ा बातमीवा ा जासुदा ा त डांत साखर घातली व ाला सो ाचे शंभर होन ब ीस दले.१३ रायगडावर फ े मुबारक ा तोफा गजत हो ा व नौबत दणाणत होती. ‘प ाळगड रा ात आला!’ असेच न - त न गडाभोवती ा द ाखो ांत घुमत होते.१३ आता महाराज प ा ास जा ास उ ुक झाले होते. दुस ाच दवशी नघ ाचा बेत ठरला. या दवशी चै ाचा पाडवा होता (९ माच १६७३). न ा वषाचा के वढा वजयी शुभारंभ हा! महाराज सकाळी तापराव गुजरासह नघाले. झडा बरोबर घेऊन शगां ा ललका ात ारी गडाव न नघाली. आईसाहेबांचा मु ाम रायगडा ा न ा ट ावर असले ा पांचाड नांवा ा गावांत होता. ांना गडावरची हवा सोसत न ती. णून गडा ा न ा पहाडांतील पांचाड गाव महाराजांनी ां ाक रता एक वाडा बांधला होता. तेथे ा राहत. आईसाहेब आता अगदी थक ा हो ा. महाराज पांचाडांत उतरले. ांनी आईसाहेबांचे दशन व आशीवाद घेतला. १५ प ाळा हात आलेला पा न आईसाहेबांना फार आनंद झाला. नंतर आईसाहेबांची आ ा घेऊन महाराज पुढे नघाले. वाटत महाडास व नंतर पोलादपुरास थोडा वेळ महाराज थांबले. पोलादपुरास कवी परमानंद होते. ांचे दशन घेऊन महाराज तापगडावर आले. १६ तापगडावर ीभवानीदेवीची यथासांग पूजाअचा क न महाराजांनी गडावर ा रा ी मु ाम के ला. दुसरे दवशी ( द. १० माच १६७३) ते पुढे नघाले. यानंतर लवकरच महाराजांनी प ाळा गाठला. गडावर ा मंडळीनी ांना येतांना लांबूनच पा हल आ ण ां ा दशनासाठी व ागतासाठी गडावर गडबड उडाली. गडावर द ाजीपंत वाके नवीस होते. इतर सव मंडळी होती. ांची धांदल उडू न गेली. महाराज गडावर पोहोचले ( द. १६ माचचा सुमार). आनंदाला नवीनच उधाण आल. द ाजीपंतानी सो ाची फु ल महाराजांवर उधळून ांच ागत के ल. द ण दरवाजावर उ ा असले ा भालदारांनी

ललका ा द ा. गडावरचे झाडू न सारे ीपु ष ांच उ ाहाने ागत करीत होते व दशन घेत होते. नंतर महाराजांनी सबंध गडाच अ त ेमभराने दशन घेतले. क डाजी फजदाच व गड जकणा ा सव मदाच ांनी मनःपूवक कौतुक के ल. ांनी सवाना खूपखूप धनदौलत देऊन ांची पाठ थोपटली. ांची धाडसी करामत पा न महाराजांना ध ध वाटल अन् असा मायावंत राजा मायभवानीने आप ाला दला णून ां ह सवास ध ध वाटल.

आधार : ( १ ) Modern Review, 1908. ( २ ) पणाल, २।५२ ते ५४. ( ३ ) पणाल, ३।१३ ते २५. (४) शच . पृ. ५२. ( ५ ) पणाल, ३।१६ ते २०. ( ६ ) पणाल, ३।२१ ते २७. ( ७ ) पणाल, ३।२८ ते ३०. ( ८ ) पणाल, ३।३१ ते ३३. ( ९ ) पणाल. ३। ३४. ( १० ) पणाल. ३।३९ ते ४५. ( ११ ) पणाल. ३।५५ व ५६. ( १२ ) पणाल, ३।५७ ( १३ ) पणाल, ३।५८ ते ६०. (१४) पणाल, ४।१ ते ४. ( १५ ) पणाल, ४।५ व ६. ( १६ ) पणाल, ४।१३ ते २०. ( १७ ) जेधेशका; सभासदब. पृ. ७६.

अ ल ु करीम बहलोलखान

‘प

ाळगड शवाजी भोस ाने घेतला’ अशी खबर वजापूर दरबारांत दाखल झाली. वजीर खवासखानाने ती ऐकली आ ण तो संत झाला. पण शवाजीने ेक वेळ कांही ना कांही जकायच अन् वजापूर दरबारने संतापायच असा शर ा गेली पंचवीस वष अबा धतपणे चालू होता! आ दलशाही शवाजीराजां व कांही ह क ं शकत न ती. मरायच, रडायच, चडायच अन् ग बसायच, असच चालल होत. खवास फारच गंभीर झाला. आजपयतचा सारा हशेब सांगत होता क , आ दलशाहीला य लागला आहे! आ दलशाही सलतनत मरणार! हा शवाजी तला मारणार! खवासखानाची त बयत चता ांत झाली. खरोखरच महाराजांची इ ा, ईषा आ ण नधार होता क , वजापूर जकायच. आ दलशाही खतम् करायची. के वळ आ दलशाहीच न ;े म गलशाही, कु तुबशाही, स ीशाही आ ण फरंगशाही ह. महाराज ासाठीच बळ वाढवीत होते. खवासखानाने आपले बडे बडे सरदार बोला वले आ ण ांना तो कळकळी ा आजवी श ात णाला, २ “यह नातवान बादशाह आपके सुपूद कया है! पहले जस तरह आपने स नत जदा रखी थी उसी तरह आगे ही रखो!” व जरा ा या श ांनी सव सरदारां ा डो ात चताच फ ं लागली. हा भोसला खरोखरच आ दलशाहीचा नाश करणार, ह भीषण भ व ां ा ह मनाला भेडसावूं लागल. ा सरदारांत फार बडी मंडळी बसलेली होती. अन् ा ब ांत ह एक अ तशय बडा सरदार बसलेला होता. ाचे नांव, अ लु करीम बहलोलखान. हा अ ंत शूर होता. जणू दुसरा

अफजलखानच होता. हा मूळचा अफगा ण ानांतील जवान जातीचा पठाण. फरत फरत हदु ानांत आला. पुढे हा वजापूरकरां ा पदर रा हला. स ा तो मरज व प ाळा सु ाचा सुभेदार होता. दरबारांत द नी व पठाणी असे दोन प होते. ांत हा पठाणांचा पुढारी होता. ाची बादशाहावर मा अ ंत न ा होती. मरा ांनी खु ा ा सु ांतीलच प ाळा क ा घेत ामुळे तो चडलेला होता. पण व जरांचे बोलणे तो गंभीरपणे ऐकत होता. इतर सा ा सरदारांची नजर बहलोलवर गेली आ ण ांनी एक दलाने, एकमुखाने व जराला टल, ३

“यह खाने आझम नवाब बहलोलखान हमम उ

ाद है! इनक वजहसेही आ दलशाहक स नत अबतक साबूत है! इ े देखकर आजतक दु न नह ारे होकर, भाग गये ह!” बहलोलखानाची के वढी ही तारीफ. के वढी शफारस. व जरासह सवानी ाला आदराने वनंती के ली क , ४ “सीवाजीके डरके मारे हम आपसे अज करते ह क दार उल् जफरक र ाके लये फौरन मुहीम मुकरर करो!” शवाजीराजावर बहलोलखानानेच ारी करावी अशी आ हाची शफारस सवानी के ली. बहलोलच मनही फु रफु रले आ ण ाने ही मोहीम एकदम शरावर घेतली. खानाचा दमाख णांत वाढला. व जराने मग खास दरबारात शाही रवाजा माणे, बादशाह सकं दर आ दलशाह हजरत जले सुबहानी यां ा ह , बहालोलखानास वडा देव वला. या बादशाहाच वय फ चार वषाच होत. खानाला व , श , चार घोडे व दोन ह ी बहाल कर ात आल. ५ महाराजांवर ारी कर ासाठी बहलोलखान नामजाद झाला. तो बादशाहास कु नसात क न नघाला.५ फौजा जमूं लाग ा. अनेक मोठे मोठे सरदार खाना ा दमतीस दे ांत आले. कू च कर ासाठी खानाने नौबत सु के ली आ ण बारा हजार फौजे नशी खान वजापुरांतून बाहेर पडला. थम तको ास जाऊन लगेच तो दोन दवसात उमराणी नांवा ा गावाजवळ आला. आणखी अफाट फौज जमा कर ा ा योजना चालू हो ा. या वेळी महाराजां ा फौजा सातारा ांतावर चढाई करीत हो ा. परळीचा क ा काबीज झाला होता ( द. १ ए ल १६७३). महाराज तः प ा ावर होते. बहलोलखान मोठी फौज घेऊन नघाला आहे, अशी खबर महाराजांना आली. ांनी ताबडतोब तापराव

गुजर, आनंदराव वगैरे मु मु सरदारांना एकांतांत खलबतासाठी बोला वल. ही मसलत अगदी गु होती. महाराजांनी पुसल, ६ “बहलोलखान पठाण ारी क न येतो आहे. ा ाश ंज ु कशी कशी ायची?” “महाराजांनी आपला मनसुबा सांगावा. आ ी कु माचे धनी आह त.” अव ांनी अदबीचा जवाब के ला. ावर महाराज णाले,६ “बहलोलखान थो ा फौजे नसी जवळच आहे. त पयत ाला घाई क न पकडावा. ा ावर ह ा करावा. ा ा जवळची काडी ह इकडे तकडे जाणार नाही असा डाव करावा.” णजे अचानक जाऊन खानाला घेरावा आ ण धरावा असा महाराजांचा मनसुबा होता. तापरावाला आ ण सवाना तो पटला आ ण ांनी तसच करायच ठर वल. महाराजांनी लगेच तापरावाला मो हमेचा वडा दला. महाराज णाले, ७ “बहलोलखान येवढा वळवळ ब त करीत आहे. ास मा न फते करण!” तापराव महाराजांना मुजरे क न नघाला. ाने पंधरा हजार फौज मुठ त घेतली आ ण व ल पलदेव अ े, आनंदराव मकाजी, कृ ाजी भा र, वसो ब ाळ, स ी हलाल, वठोजी शदे, दपाजी राउतराव वगैरे कती तरी अवसानाचे मदाने सरदार सांगात येऊन तापराव प ा ाव न दौडत नघाला. दोनच दवसात तापराव उमराणीजवळ अगदी गुपचूप येऊन पोहोचला. खानाला कांही ह क ना न ती. इत ा लवकर आ ण अचानक आपण घेरले जाऊं अस ाला ांत ह वाटल नाही. तापरावाने खानाचे ‘पाणी’ ओळखल. हे दवस उ ा ाचे होते. खाना ा एव ा मो ा फौजेला प ासाठी लागणार पाणी उमराणीस फ एकाच मो ा जलाशयांत ( णजे डोण नांवा ा नदीत?) होत. हा जलाशय तापरावाने कबजात घे ाचा बेत के ला. ांत कठीण कांहीच न त. पाणव ावर खानाचे पहारे न ते. तापरावाने लगेच स ी हलालला पाणवठा घे ास सां गतल. हलालने लगेच पाणव ाला गराडा घातला. झाल! बहलोलच पाणी खुंटल, तुटल, आटल! खानाला या गो ीचा थांगप ा न ता. कारण ाला कवा ा ा फौजतील कोणाला अजून तहान लागलेली न ती! वसाजी ब ाळ, व ल पलदेव वगैरे सरदारांनी बहलोल ा सबंध छावणीस दूरव न पूण गराडा घातलेला होता. कांही काळाने बहलोल ा ह ना पाणी पाज ाची वेळ झाली.

ा ा सै नकांनी ह ी बाहेर काढले व पा ाकडे चाल वले आ ण-? ा सै नकांची छातीच दडपली! ांना समोर अन् सभोवार, मराठे लोक जीव ायला टपून बसलेले दसले! अन् तेव ात सुमारे हजार ारां नशी कु णी तरी भयंकर सैतान दौडत येत असलेला धुळी ा लोटांत ांना दसला. तो तर खु तापरावच होता! आ ण मग खाना ा सै नकांची जी काही धांदल उडाली, ती वणन करण अश ! भयानक हाकाहाक, धावपळ उडाली. गांधील मा ा आ ासारखी सा ा छावणीची तरपीट उडाली. श ा , घोडे, जन, चलखत वगैरेसाठी खाना ा फौजेची एकच गडबड झाली. बहलोल तः णात स झाला. ाने आप ा पठाणी फौजेला ह जलदीने स के ले. ती पठाणी फौज णजे उगीच बाजारबुणगी न ती. श रराने बलवान् आ ण शौयातही कडक, असे ते सव पठाण होते. खान फौजेसह साम ाला स झाला. अन् तेव ांत मरा ांचा ह ा आलाच. आनंदराव, स ी हलाल व ाचे पांच शूर पु या ह ात होते. ांनी पठाणांवर धडक घेतली. लढाईस त ड लागल. सु ऽ सु ऽ करीत बाण सुटूं लागले. आनंदरावाने तलवारीचा कडवा तडाखा पठाणांवर सु के ला. खान तः सेनाप त करीत होता. तीन घटका उलट ा तरी खणाखणी चालूच होती. एव ात एक ग त झाली. बहलोल ा फौजतील एक ध ाड व म ह ी एकाएक बथरला. ाला ा साखळदंडाने बांधलेल होत, तो साखळदंड ाने हसडे देऊन तोडला व तो स डत ध न तो धावत सुटला. आप ाच पठाणी सै ाची ाने दाणादाण उडवून दली. स डतील साखळदंडाने ाने पठाणांना बडवून काढ ास सु वात के ली. ात अनेक पठाण मेले! बहलोल ा मा तानी मागून धावत येऊन मो ा यु ीने ा ह ीला पकडल व माघार वळ वल. ते ा आप ा पांच पु ासह स ी हलाल बेधडक ा ह ीवर चाल क न गेला. वठोजी शदे, व लपंत अ े वगैरे मराठे सरदार ह हलाल ा मदतीला धावले. पठाणांकडू न भाईखान तरीन् नांवाचा यो ा लढू लागला. या ह ीसाठी भयंकर रणकं दन माजल. मुंड ांचा खच पडला. अखेर सदोजी नबाळकराने ा ह ीला घे न पठाणां ा हातांतून काढल व ाला पळवीत पळवीत मराठी फौजत आणल. मरा ांनी बहलोलचा म ह ी जकला! बहलोलखान मरा ांना भरड ाची शक करीत होता. स ी महंमद बक नांवाचा ाचा एक सरदार तर अतुल परा म करीत होता. पण दपाजी राऊतरावाने बक ला ह लोळ वले. बहलोलखानाला बक ठार झा ाच समजले. तो दुःखाने व ल झाला. ८ ‘सला काय न म

केला?’

पण या हपे ा दुस ा एका कारणाने खान अ ंत कासावीस झाला. ाच पाणी मरा ांनी तोडल होत! उ ाळा हा असा. भर दुपारभर यु चालू होत. सायंकाळ होत आली होती. ंजु चालूच होती आ ण तहानेने ाकु ळ झालेले पठाण सै नक व ह ी-घोडे पा ासाठी ाय ाय करीत होते. खान पा ा वना कासावीस झाला. पा ाचा थब मळे ना. पठाणांना पाणी मळत होत फ मरा ां ा तलवार तील! तापरावाने पा ाची बाजू प आवळून धरली होती. आता? बहलोलला कांही सुचेना, समजेना. पळून ह जाता येईना. कारण चौफे र मराठे च मराठे तलवारी भाले रोखून उभे होते. खान तहानेने दीनदुबळा झाला. अतोनात दुःख ाला होत होत. पण उपाय काय? उपाय फ एकच होतातापरावास शरण जाण! नाही तर म न जाणे! नाही तर शवाजी भोस ा ा कै देत पडण! तापरावा ा अगदी चमटीम े हा खान गवसला होता. अखेर खानाने आपला येलची तापरावाकडे पाठ वला! दात तृण ध न खान भुईसपाट झाला, मजास फ झाली. ाचा येलची तापरावाकडे आला आ ण बहलोलची अज ाने रावास दीनपणाने सादर के ली. येलची बोलला,७

“आपण

तु ावरी येत नाही. पादशहाचे कमाने आलो. या उपर आपण तुमचा आहे! हरएक व ी आपण रा जयाचा दावा न करी!” असे कतीएक ममतेचे बोलणे येलचीमाफत खानाने के ल. एवढा मोठा म ीचा पठाण अगदी शेळीमढी झाला. ‘मी पु ा शवाजीराजाश दावा करणार नाही’ असे करार क ं लागला आ णतापरावाला खानाची दया आली! आप ा तलवारीचा तडाखा आपण खानाला असा दला आहे क , तो पु ा रा ाकडे वाकडी नजर करणारच नाही, अशी रावाची खा ी झाली. ाने दया आ ण उदार मनाने ठर वल क , बहलोलखानास धमवाट देऊन सोडू न ावे! झाली एवढी श ा ाला पुरे आहे. आता काय बशाद बहलोल पु ा इकडे फरके ल, असा वचार रावा ा दलदार मनांत आला. खानाची क व येऊन ाने खानास धमवाट ावयाचे मा के ल आ ण- तापरावाने उदारपणाने दाख वले ा धमवाटेने बहलोलखान नघून गेला. मरा ां ा पुढे माना खाली घालून पठाणांची सेना नघून गेली. तापरावाला आप ा शौयाचा आ ण औदायाचा ह अ भमान वाटला. ाला महाराजांपुढे तो नेऊं शकला असता, ाला ाने शरण आणल अन् सोडू न दल ( द. १५ ए ल १६७३ सुमारास). बहलोल नघून गेला, पण हा पराभव आ ण अपमान ा ा काळजाला वषासारखा झ बत होता. रावाने उपकार के ला पण खाना ा पोटी सूड धगधगूं लागला. ाने सूडासाठी खंत घेतली. महाराज या वेळ प ा ावर होते. ांना समजल क , तापरावाने बहलोलचा मोड के ला; एक खासा ह ी काबीज के ला. महाराज आनंदले. संतु झाले. परंतु ांना समजल क , खासा बहलोलखान तापरावा ा कचा ांत गवसला असतां ह रावाने खानाला वाट देऊन सलामत सोडल! अन् ही बातमी ऐकू न महाराज भयंकर रागावले. रावाने खानाला पर र दया दाख वली? कोणाला वचा न ही दया दाख वली? खानाला गर ार क न जूरदाखल कां के ले नाही? सारी फौज सोडली असती तरी एक वेळ चालल असत, पण खासा पठाण काबीज होत असताना ाला सलामत सोडल? हे नसते उ ोग रावाला कु णी सां गतले होते? काही राजकारण समजत क नाही? एक बहलोल कै द के ला असता तर काय धम बुडत होता रावाचा? आता हा दुखावलेला साप रा ावर न उलटेल, दौलतीची खराबी करील, रयत मारील, लाखांची बबादी करील! कोण जबाबदार ाला? रावाने नको ा ठकाणी धम के ला! राव

रा ाचे सरसेनाप त – सरनौबत ण वतात, पण के वळ शपाई गरीच के ली ांनी. सरदारी के लीच नाही! महाराज फार रागावले. ांनी प ल हल, खानाशी ‘सला काय न म के ला?’ असा करडा सवाल महाराजांनी के ला. महाराज स नाराज झाले. रागावले. तापराव वजया ा आनंदांत चूर होता. पठाण पराभवात पावऊन, गोगलगाय क न सोडला, हाच अ भमानी आनंद ा ा मनात भरलेला होता. महाराज रागावतील ही ाला क नाच न ती. आ ण एके दवश तो कडवा सवाल महाराजांकडू न ा ा पु ांत दाखल झाला! ‘सला काय न म के ला?’ खानाला बुड वला का नाही? कै द का के ली नाही? ाला सोड ाची परवानगी कु ण देली तु ाला? सरसेनापतीची ही जबाबदारी झाली काय? - तापरावाचा आनंद खाडकन् खाली उतरला! कळी खुडली गेली. रावा ा डो ापुढे महाराजांची रागावलेली, संतापलेली आकृ त तरळू लागली. महाराज रागावले. आप ावर रागावले. तापरावाला अ त अ त प ावा झाला. पण सुटला बाण अन् नसटला वैरी पु ा माघार मळत नाही. महाराजांचे णण अगदी खर होत. बहलोलखान को ापूर ांतातच घुमत रा हला. तो जा त जा फौज जमवीत संधीची वाट पाहत रा हला. तापरावा ा म कांत तः ा चुक ब ल वल ण वष ता भ न आली. महाराज आप ावर रागावले आहेत, ही गो ा ा मनाला फार लागली. तो द न भागांत ा उ मनः तीतच ा ा क ं लागला. ाने वजापूरकरांची बळीची पेठ लुटून साफ के ली. इं जांची बळीतील वखार तर ाने पु षभर खणून लुटली! ९ वखार त सुमारे तीस हजार पयांची दौलत ाने मळ वली. नंतर तो कडवाड ांतात घुसला. १० तो लढत होता. शाही मुलखावर छापे घालीत होता. परंतु ा ा डो ांपुढे महाराजांची रागावलेली मु ा सतत दसत होती.

आधार : (१) शवभा.१६।१६; पणाल, ३।६०. ( २ ) पणाल, ५।२३ व २४. ( ३ ) पणाल, ५।२५ ते २८. ( ४ ) पणाल, ५।२९ व ३०. ( ५ ) पणाल, ५।३१ व ३२. ( ६ ) पणाल. ५।५४७ ते ५४. ( ७ ) सभासदब. पृ. ७८ व ७९. ( ८ ) पणाल, ५।८० ते १०५. ( ९ ) पसासंले. १५२४, ३७, ३८, ४३ वगैरे. ( १० ) पसासंले. १५४४. या शवाय जेधेशका; बुसातीनु लातीन व शचसंवृ. २। पृ. २७.

वेदशा संप

गागाभ

प ा ा न रायगडास परत ावर महाराज नजीक ा एका तीथ े ावर ानासाठी गेले. या वेळी इं ज वक ल टॉमस नक हा रायगडावर आला होता. महाराज ाना न परत आ ावर ( द. २ जून १६७३), दुस ा दवशी ( द. ३ जून), ाची व महाराजांची भेट झाली. ाने महाराजांना वचारल क , ‘ बळीची लूट तुम ा स तीने झाली काय़?’ यावर महाराजांनी टल, ‘मी इं जांना ास दे ाचा कू म दलेला न ता. इं ज आमचे दो आहेत!’ ते ा नक ने वखारीची नुकसानभरपाई मळावी अशी मागणी के ली. ते ा महाराजांनी ा ा बोल ाकडे कानाडोळा के ला! १ महाराजांची इं जांशी अशी ‘दो ी’ होती! - महाराज आता सं ध गवसताच वजापूरकरांचे लचके तोडू ं लागले होते. पावसा ा ा सु वातीला महाराजांनी खु सातारा काबीज के ला ( द. २७ जुलै १६७३). सातारा ांत मु कर ास ांनी सु वात के लेली होती. पण पुढे पावसामुळे दस ापयत ांना थांबण भाग पडल. या पावसा ांत बहलोलखान को ापुरापाशी छावणी क न रा हला. नवरा बसल, संपल आ ण दसरा उजाडला ( द. १० ऑ ोबर १६७३). महाराज नवीन वजयासाठी सीमो ंघन क न द णेकडे नघाले. महाराजां ा सरदारांनी व सै नकांनी वाईजवळ ा पांडवगडावर छापा घातला व गड काबीज के ला ( द. १३ ऑ ोबर). शलंगणानंतरचा हा प हला वजय. याच दवश तः महाराज साता ास आले ( द. १३ ऑ ोबर १६७३). महाराजांनी आजपयत व वध गुणी जनांच कोडकौतुक के ल होत . पण एक फार मो ा मोलाच माणूस रा न गेल होत. महाराज ाला वसरले न ते. पण फार जवळ ा माणसाकडेच क ेकदा ल जात नाही. ह मोठ माणूस णजे बाळाजी आवजी चटणीस. महाराजांचे के वळ ाण. बाळाज ची बु ी, शरीर आ ण लेखणी महाराजां ा व

रा ा ा सेवत कमाली ा न ेने झजत होती. चट णसांसारखा शार माणूस मळण कठीण. चटणीस णजे मनोवां छत लेखन वषय परम चतुर. कल त अमरगृह चे व ा वशारद. ीशारदेचे अ भमुख. ा मकाय अ त द . वहार अ त कु शल. येक न . न ृह. व ास नधी. सम लेखनकाय-राजकायधुरंधर. अशा मौ वान् माणसाचा, महाराजांनी सातारा मु ाम पालखी बहाल क न गौरव के ला ( द. १३ ऑ ो. १६७३). यानंतर महाराजांनी बंकापूर लुटल व ते कडवाड (कारवार) ांतात घुसले. सतत तीन म हने महाराज व मराठी सेना इकडे धुमाकू ळ घालीत रा ह ा. महाराजांना बरेचस मळाल अन् ांचे बरेचस गमावल ह. भू म मु झाली. परंतु मोलाची माणस ठार झाल . सजाखानाशी ंजु तांना महाराजांचा वीर वठोजी शदा चंदगड येथे ठार झाला. २ आ ण ाचा सूडही म हमाजी श ाने लगेच उग वला. म हमाजीने सजाखानाला गाठू न ठार के ल.२ या वेळी महाराज का ा येथे होते ( द. ४ ते ८ डसबर १६७३). महाराजांनी तापराव गुजर व आनंदराव मकाजी यांना प ाळा भागांत ठे वल व याच म ह ांत ते रायगडास परतले. याच सुमारास महाराजाच आणख एक ब मोल र मृ ूने गळल- नळो सोनदेव मुजुमदार. वाध ाने नळोपंत मृ ू पावले. फार मोठा माणूस गेला. नळोपंताना दोन पु होते. थोरले नारोपंत व धाकटे रामचं पंत. रामचं पंतांनी व डलांची समशेर व लेखणी बनचूक उचलली. आ ण सांभाळली. बंकापूर, चंदनगड, मरज व को ापूर भागात बहलोलखानाचा फरता तळ होता. तापरावाकडू न मार खा ावर तो तकोट येथे तळ देऊन रा हला होता. वजापुरांत जा ास ाला त ड न त. नंतर तो मरजेस आला. सबंध पावसाळा ाने तेथे काढला. पावसाळा संपला आ ण बहलोल अंग झाडू न उठला. ‘रा जयांशी दावा न करी’, ह तापरावाला दलेले वचन ाने सूडा ा सु ं गाने उडवून दल आ ण प ाळा व द ण कोकण ांतांतून शवाजीची स ा उखडू न टाक ाचा ाने न य के ला. बहलोलने बंकापुरास महाराजां ा एका मराठी तुकडीवर ह ा चढवून तचा साफ पराभव उड वला. ३ बहलोल आता अफाट फौज जमवूं लागला. तापरावाला ढळढळीतपणे दसून आल क , अखेर श ू तो श ूच. ा ा वचनांवर कवा आजवांवर व ास ठे वण णजे आ घात! कडवाडव न महाराज रायगडला परतले. अनेक त चे राजकारण सभोवार उभी होती. कांही समशेरीच . कांही लेखणीच . महाराजांना आ ण कारभा ांना उसंत मळत न ती.

दलेरखानाने या वेळ (इ. १६७४ जाने. २० सुमार) कोकणांत उतर ाचा य के ला. पण महाराजांनी मराठी फौजा घालून दलेरला उधळून लावल. खानाचे एक हजार पठाण मरा ांनी कापून काढले. सुमारे चारशे ते पांचशे मराठे ठार झाले. ४ ही लढाई नेमक कु ठे झाली ते माहीत नाही. पण दलेरखानाची अगदी पोळज ा झाली या लढा त. गेल तीस वष महाराजांनी व ां ा सव अनुयायांनी अतुलनीय परा माने, असामा कतृ ाने, अलोट ागाने, अलौ कक न ेन,े अचाट उ ोगाने आ ण उ ुंग मह ाकां ेने या भूमंडळाचे ठाय कांही एक वल ण ां त घडवून दाख वली. के वळ नवी सृ ीच न मली. देव गरी ा छ चामरालंकृत सहासनाधी र यादव नरे ांचा नाश क न साडेतीनशे वष महारा ाला सुलतानांनी तु गुलाम बनवून ठे वले होत. मरा ांनी दीन लाचारीने सुलतानां ा पायाची सेवा करावी, अशी के वलवाणी अव ा या शूर व बु मान् नर सहांची झाली होती. मराठा णजे ु , मल न, मक र, काफ र! सुलतानां ा सव कार ा सेवेसाठी ज ाला आलेला बन कमतीचा ाणी! मरा ां ा भाषेला, धमाला, बायकांना, कब ना देहांना आ ण ाणांना काही कमत उरली न ती. ही ती पालटून मरा ांचे सावभौम वैभवशाली रा पु ा ापन होईल अस कु णाला ांत ह वाटल न त. मरा ांचे रा ? - हा ा द आ ण सवनाश ओढवून घेणारी आ घातक क ना! इतकच न े तर ‘पापी’ क ना! कारण सुलतानाश ोह णजे अ दा ाश , ई राश ोह! पण महाराजांनी सारी सृ ीच पालटून टाकली. धम, मं दर, भाषा, सं ृ त, या, गाईवासर व मनु मा या सवास महाराज आ यो जाहले. या सवाचे संसार ातं ांत सुखाने नांदू लागले. के वढा चम ार हा! जल लय ीकृ ाने आप ा करांगुळी जसा, पृ ी ा पोट खोलवर तलेला गोवधन उचलून सवास नवारा दला व महाबळी इं ाची घमड उतर वली, तसाच हा अत चम ार महाराजांनी बालवयापासून, शेतक ांच पोरसोर हाताशी ध न क न दाख वला. श ीयु ीच अस कांही वादळ ांनी उठ वल क , उ द ीपती ा आ ण आ दलशाहा ा छ ा अ ा ग ा पार उल ा होऊन फाट ा! या परा मास तुळणा कोठे ? औरंगशाहाची ती वे ासारखी झाली, हर र, श शा , सामदाम, कु टलकपट, बळ बळ, ह े तह े व सव योग क नही शवाजीराजाचा यशक त तापसूय णो णी तेज ीच होत अस ाच पा न औरंगशाहाची अव ा कं स ाय झाली. आजवर ब त ब त मा रले. परंतु शवाजीस मारवेना, जकवेना! कस कराव? समु ाचे पाणी, सूयाचे तेज, अ ीचा दाह, शवाजीचे शौय के वळ अ ज झाल. ी े

ो े

े

स र तीचे जल मोजवेना! मा ा चा भा र पाहवेना मुठीत वै ानर बांधवेना । तैसा शवाजी नृप जकवेना! अशी अव ा झाली. शाहजहान बादशाह व मुमताजमहल यांना एकू ण चौदा अप झाली. णजे चौदा र ज ास आली. या चौदांतच औरंगजेब एक होता. औरंगजेब णजे महाभयंकर कालकू ट! वष! मो ा मो ा देवांना ह त कालकू ट पच वण अश झाले. त ल हाल जहर पच व ाच साम फ एकाच देवांत होत. महादेवांत – मरा ां ा महादेवांत- शवांतशवाजीराजांत होते. औरंगजेबाचे सारे वषारी डाव उधळून लावून महाराज यश ी झाले. असा ने दीपक, च थरारक, रोमहषक, लयंकारी परा म क न महाराजांनी तं रा ा पत के ल. परंतु! आम ाच लोकांना अजून ह शवाजी भोसले हा आपला ‘भूप त’, ‘नरप त’, ‘राजा’ आहे असे वाटत न त. हा तर के वळ एका सरदाराचा पु आहे, असच ते समजत. बादशाह व ाचे सरदार सुभेदार वगैरे लोक महाराजांची भी त बाळगीत होते. मनांतून ांना महाराजांचे सावभौम े मुकाट मा होत. पण तरी ह ते महाराजां ा रा ाला ‘रा ’ णावयास तयार न ते. अन् महाराजांना तं ‘राजा’ मानावयास तयार न ते. वाटमार त, दरोडेखोर त आ ण ससै मारामारीत, ाचा ‘जम’ बसला आहे, असा हा एक धंदेवाईक गुंड आहे, असे या शाही लोकांना वाटत असे. बादशाहा ा पदर पढीजाद सरदा ा करणारे मराठे लोक महाराजांचा म रच करीत. हा कोण शवाजी? याचे आजेपणजे तर नांगरग े कु णबी होते. परवा परवा तर या भोस ांना नजामशाही ा पड ा काळांत सरदारी मळाली. हा शवाजी तर अ दा ा बादशाही व सं ध साधून बंड करणारा ा म ोही, कृ त इसम! गुंडांचे जमाव जमवून कधी सै सजत नसतात. दहावीस कोट क े आ ण दहा घागरी समु बळकावून कधी रा साधत नसतात आ ण घरबस ा श े मोतबी क न कु णी राजे होत नसतात. या शवाजीला तं राजा कोण णेल? ा ा ा रा ांत ा पाटील-कु लक ानी णावे ाला राजे आ ण महाराजे! आ ी नाह णणार! -अशी ही भू मका होती श ूची आ ण श ू ा अमलाखालील जनांची ह. महाराज हे अ धकृ त सहासना ध त राजे नस ामुळे रा ातील लोकांना ह ह कांही ‘खर रा ’ न े अस वाटत असे. आप ा जमीनजुम ाबाबतचे वतनवृ ीचे कागद बादशाहा ा श ामोतबीचेच असावेत, अस ांना वाटे. कारण ह रा कालपरवा नमाण झाल आहे. उ ा ह जर बुडाल, तर आप ा जमीनजुम ाची व वतनवृ ीची शा त काय? शवाजी राजा

चांगला आहे. ा ा अमलासारख सुख कु ठे च नाही. राजा धमपरायण आहे. पण तो खरा ‘राजा’ न !े रा ातील जेला अजून रा ा ा सावभौम ाचा सा ा ार झालेला न ता. यामुळेच अनेकदा जे ा मनांत शंका नमाण होत क , आपला खरा राजा कोणता? राज न ा कोणती? राज ोह णजे काय? कारण रा अजून ‘अन धकृ त’ होते. सं मणकाल चालूच होता. ामुळे रा ा ा शा ततेब ल अ व ास वाटण ाभा वक होते. या सव गो ची जाणीव महाराजांना वारंवार होत असे. एवढे जवापाड य क न र ओकू न ह रा न मले, पण अजून लोकांची मन डळमळीत आहेत; बाहेरचे लोक आ ण स ाधीश आप ाला के वळ पुंडपाळे गार समजतात; के वळ बला बनलेला एक सरदारपु समजतात, ह रा ा ा ैया ा, क ाणा ा ीने यो न ,े अस महाराजांना नेहमीच वाटे. आपणाला कु णी राजा महाराजा णाव, ही जरी महाराजांना हाव न ती, तरी रा ा ा त ेक रता आव क ती मा ता ांना हवीच होती. इतर स ाधीशांशी होणारे तह व करारमदार सावभौम सवमा त ेनेच झाले पा हजेत; मरा ांच रा णजे शा नयम-नीती-सं ृ तसंप व घटनाब शासनसं ा आहे; ह रा णजे कोणा रानटी दरोडेखोरांची भुरटी छावणी न ;े रा ाच सै णजे ठगां ा टो ा न ते वा रा ाच आरमार णजे चांचे लोकांचा का फला न .े ह रा णजे कु लशीलसंप , सकळसौभा संप , जाव ल, सुसं ृ त, मह ाकां ी, करारी, अ ांग बल रा ल ीचा संसार आहे, या स ाचा सा ा ार क यांना व परक यांना घडायलाच पा हजे; ह रां णजे अळवावरच पाणी न .े ह रा तीप ं रेखेव व ध ु होत रा न व वं होणार आ ण त याव ं दवाकरौ टकणार आहे, हा आ व ास आप ा जाजनांत नमाण ायलाच पा हजे, अशी तळमळ महाराजांना सतत लागून रा हली होती. महाराजां ा असामा जीवनाच व जी वतकायाच मोल ह जनांना फारस पटलच न त असा का याचा अथ? छे, छे! असे मुळीच न .े महाराजांची यो ता क य सु ांनी न त जाणली होती. वचारवंतांना या वल ण तेजाचा सा ा ार अव होत होता. महाराजां ा श यु ीची आ यकारक धाडसी कृ पा न आ ण ांच उदा च र ऐकू न के वळ मराठी मनच न ,े तर भारतीय मनही मु व लु होत होते. वशेषतः उ रत औरंगजेबा ा हरवट व हडीस अमलाखाली दवस कं ठणा ांना महाराजांब ल आपोआपच आदर आ ण कौतुक वाटत होते. सव महाराजां ा वषयी चचा चालत. महाराजांचे रोमहषक च र पा नच छ सालासार ा युवकांची मह ाकां ा लत झाली. ‘मी ह रा

मळवीन,’ या न याने ाने द ी आ ा ा त डावर असले ा बुंदेलखंडांत रा ासाठी बंड पुकारल. शवाजीराजा ा भावी ेरणेतूनच एक असामा छ साल नघाला. महाराजां ा यो तेचा आ ण तेजाचा सा ा ार कतबगारांना आ ण ावंतांना होत होता, ाचा हा एक पुरावा. महाराजां ा च र चं ावर लु होऊन एक हदी महाक व औरंगजेबा ा रा ातून द णत अ ंत उ ुकतेने महाराजां ा दशनास आला. महाराजां ा भेटीने तर तो तःस ह वसरला. ाची तभा मु झाली. तची जणू समा ध लागली. ती ा ा म कांत देहभान वस न नृ क ं लागली. सर तीने अ ंत सुंदर सुंदर अलंकारांच ताट ा ताट भ न ा कवी ा दयांत आणून ओतल . कवीचे ओठ वलग झाले आ ण अ तसुंदर अलंकारांनी नख शखान नटून थटून, ाची क वता ा ा जभेव न लेखणीवर आ ण लेखणीव न कागदावर उ ा घेत घेत अवत ं लागली. जणू का गंगावतरण! या ा ा का ाने हदी सा ह देवताही त ीन होऊन डोलूं लागली. या का ाच नांव ‘ शवराज भूषण’. या का ाचा वषय ‘राजा शवाजी’. अलंकारशा ावर हदी भाषत हा एक असामा ंथ नमाण झाला. या कवीच नांव ‘भूषण’! महाराजां ा तेज ी च र ांतून एका महाकवीला ू त मळाली, एक महान् का नमाण झाल. एक अलौ कक भूषण शारदेला लाभल. भूषण अमर झाला. महाराजां ा यो तेचा आ ण तेजाचा सा ा ार महान् ावंतांना आ ण कलावंतांनाही होत होता, ाचा हा एक पुरावा. महाराजां ा यशोगंधाने मो हत होऊन पांचशे कोसांवर ा तंजावरा न जयरामकवीसारखा बारा भाषांचा बृह त महाराजां ा दशनासाठी आला. ाने ह सबंध शवच र च व वध भाषांत गुंफ ाचा संक के ला. आरंभ ह के ला. ाने महाराजांची यशोगीत गा यल . महाराजां ा च र ांतून एका महान् भाषापं डताला खंडका ाची ू त मळाली. महाराजां ा यो तेचा आ ण तेजाचा सा ा ार व ानांनाही होत होता ाचा हा एक पुरावा. समथ रामदास ाम सारखे वर महायोगी आ ण त महष ह यशवंत, क तवंत, पु वंत, नी तवंत जाण ा शवक ाण राजावर आ ण ा ा लोको र देवकायावर सादर संतु झाले होते. समथानी मु कं ठाने ब मोल वशेषणांची उधळण महाराजांवर के ली होती. मनसो कौतुक के ल होत. ांना आशीवाद दला होता. समथा माणेच इतर ह अनेक महान्

स ु षांचे हात महाराजां ा म कावर स अंतःकरणाने ठे वले जात होते. महाराजांची युग वतक यो ता ऋ षमहष ाही दयांत पूणपणे बबली होती, याचा हा भरघोस पुरावा. या शवाय अनेक व ान्, अनेक क व, अनेक शा ीपुरा णक, अनेक यो े, अनेक मु ी महाराजां ा पदर न ापूवक सेवा करीत होते. ते महाराजांना देव प मानीत होते. तरी पण क य जनता व परक य स ाधीश यांना शवाजी हा मरा ांचा सावभौम राजा आ ण रा ह मरा ांचे सावभौम रा आहे अस कां वाटत नाही, याचा शोध आ ण बोध या कु णालाच झालेला न ता. कु ठे कमी पडत होत, ह कु णा ा ल ांतच आलेल न त. कु णी ा ावर फारसा वचार ह करताना दसत न त. रा ातील जे ा पोटांतील ह लहानस, पण प रणामी अ ंत घातक ठ ं शकणार दुखण ताबडतोब नाहीस होण अ ंत आव क होत. पण दुख ाच अचूक ‘ नदान’ कु णालाच झालेल न त. -आ ण एक सुयोग आला! ीगंगे ा तीरावर काशी े एक महापं डत ानसं ाद कमात म होता. अ यन, अ ापन आ ण सं ृ तात ंथलेखन करण हाच ाला छंद होता. ांतच तो नम होता. परंतु ाचे कान न कळत टवकारले गेल.े दुंदभु चा आवाज ऐकूं येत होता. ा ा हातातील लेखणी थबकली. ाच ल द ण दशेस वळल. अन् ाचे डोळे आ याने, आनंदाने आ ण कौतुकाने व ारले गेले. कु तूहलाने ा ा भवया उं चाव ा गे ा. एका ानोपासकाचे च वेधून घेणार अस घडत तरी काय होत द णेस? नगारेनौबती झडत हो ा. शग ललकारत होती. जयघोष उठत होते. क ांचे दरवाजे उघडले जात होते. दरवाजावर ा पहारेक ांचे मुजरे झडत होते आ ण एक तेज ी पु ष घो ाव न दौडत दौडत सीमो ंघन करीत होता. ा ा मागोमाग घोडदळ भाले नाचवीत दौडत होत . ांत तेज ी भग ा रंगाचा एक ज ह फडफडत होता. ारां ा गजनेचे न- त न उठत होते – हर हर महादेव! हर हर महादेव!- इ तहासाच नवी पान द णेस ल हल जात होती आ ण या महापं डताच दय आनंदाने पुल कत होत होत. महाराजां ा अदभु् त परा मां ा रोमहषक कथा भारतवषभर पसरत हो ा. ा ऐकू न लोक तर च कतच होत होते. यवनां ा चार स ांशी ंजु णारा माणूस णजे कांही वेगळाच असला पा हजे, असे सवाना वाटे. ाचे एके क परा म आ ण यु ा ऐका ा ा अदभु् तच! वशेषतः आ ाच सार करणच जगाला थ करीत होत अन् असा हा अचाट बु ीचा व अलोट शौयाचा शवाजीराजा धमसं ापनेसाठी रा मळवीत आहे व तो ाचीन राजां ा

मा लकत शोभावा असा पु ोक राजा आहे, अशी क त सव पसरली होती. मुहमं द नु तीसारखे श ूप ीय कवी ह शवाजीराजा ा उदा चा र ाची ाही देत होते आ ण हे सव ऐकू न सवा ा माना कौतुकाने डोलत हो ा. आदराने लवत हो ा. काशीतील ा महापं डता ा कानांवर ह महाराजां ा यशक त ा दुंदभु ीचे साद पडसाद येत होते. मानवी बु ीला के वळ गुंग क न टाकणारे परा म ाला ऐकूं येत होते. ा महापं डताचीही म त गुंग होत होती. ाच कौतुक जा च व ारत होत. ाच ल द णेकडे वळत होत. महाराजां ा आ ण मरा ां ा श -बु ी ा घोडदौडी, नव नव सीमो ंघन, नवे नवे वजय ां ा डो ांपुढे उभे राहत होते. ाचे दय आनंदाने भ न येत होते. कोण हा शवाजी? आहे तरी कोण हा? या शवाजीच के वढ मोठ मोल आहे! अवघा भारतवष यवनांनी पादा ांत क न टाकलेला असता धम, सं ृ त आ ण समाज मृतवत् झाला असतां, सव शानी नैरा आ ण ा भमानशू ता पस न दाट काळोख झालेला असतांना ह तः ा अलौ कक कतृ ाने याने नव युग नमाण के ल. हा सा ात् व ूचा अंशच असला पा हजे! चार बळ स ांशी दावा मांडून सदैव वजयी होणारा हा राजपु ष सामा मानव न !े या महापं डताच मन महाराजां ा कायाच चतन आ ण मनन करीत होत. याच वेळी औरंगजेबाने काशी े ात, पंजाबांत आ ण संपूण रा ात के लेली भीषण कृ , साधुबैरा ां ा के ले ा क ली, लोकांचे हाल, व ासघात, व ंसन या महापं डता ा डो ांपुढे उभ राहत होती. अन् ामुळे शवाजीराजाच मोल आ ण मह ा ा मनावर जा च भावाने बबत होत. या पु षो म राजाच दशन आपण घेतलच पा हजे, अशी ती इ ा, आतुरता या पं डता ा मनात उमटली, उफाळली. ाने न यच के ला. तो उठला. तो तःहोऊन महाराजां ा दशनासाठी काशी न महारा ात ये ास नघाला! कोण हा पं डत? नांव काय याच? अहो, हे फार थोर पं डत! सा ात् वेदोनारायणच! ीकाशी े ांतील अ पूजेचे अ धकारी! का पं डत, वेदा सूय, महामीमांसक, व ूडाम ण, वेद व ाकं ठाभरण, ानभा र, व ा म गो ो , भ वंशदीपक, ीमत् व े रभ बन दवाकरभ ऊफ गागाभ ! सकल व ांचे ामी! श सृ ीचे ई र! यांचा इ तहास फार थोर. हे गागाभ ऊफ व े रभ वा वक मूळचे पैठणचे राहणारे. महारा ीय, देश , ऋ ेदी ा ण. यांचे भ घराणे फार े परंपरतील. वेद व ेची सेवा व ानाचा सार कर ासाठीच या घरा ाने

प ांमागून प ा खच के ा. यां ा घरा ांतील ब तेक सव पु ष व ान् नघाले. या घरा ाने अपार ंथ न म त के ली. व वध गहन ांवर ंथ ल हले. या घरा ाला के वळ काशी े ातीलच न ,े तर अ खल भरतखंडांतील व ानांत मोठा मान होता. गागाभ ांनी तर या क त शखरावर कळस चढ वला होता. ांना ीम े अ पूजेचा मान होता. यांच खर नांव व े र. परंतु यांचे वडील दवाकरभ हे ांना कौतुकाने ‘गागा’ णत. अन् मग तच ढ झाले. ५ यादवांच रामरा बुडाल. पारतं आल. मो ा यासाने ा णवग आपली वेद व ा, सं ृ ता यन आ ण ताचार टकवीत होता. अनेकांची वाताहात झाली. याच वेळ गागाभ ां ा आजोबांचे आजोबा रामे रभ ानाजनासाठी खूप ठकाणी फरले. वजयकरचा व ात स ाट् कृ देवराय या ा पदर ह कांही काल ते रा हले होते. पुढे ते काशी े कायमचे जाऊन रा हले. ते ापासून हे मराठी पं डत घराण काश तच होत. काशी ा व े राच मंदीर पूव सुलतानांनी उद् के ल होत. या रामे रभ ांचे पु नारायणभ यांनी पु ा ी व े राची ापना के ली!५ आ ण तीच ापना नुकतीच औरंगजेबाने उखडू न काढली,-हे नारायणभ णजे गागाभ ांचे पणजोबा. काशी व े रावर औरंगजेबाने आघात के लेला पा न गागाभ ांना काय वाटल असेल? ांना महाराजांच मोठपण अ धकच पटल असेल. गागाभ ां ा घरा ाचा व ार खूपच मोठा होता. अनेक शाखा, चुलत शाखा हो ा. ांत वशेष आ याची व कौतुकाची गो अशी क , ही ब तेक सव भ मंडळी गाढ व ान् होती व ांनी चंड ंथ न म त के ली होती. एकाच घरा ांत, ेक पढ त सवजण इत ा े यो तेचे ावेत ह खरोखरच वशेष! गागाभ ांचे वडील दवाकरभ हे महापं डत तर होतेच, पण थोर ई रभ ही होते. यांनी आपला देहच बदुमाधवा ा पदार वदी म लदायमान के ला. सव भारतीय शा ीपं डत आ ण उ रेकडील राजे या भ कु लाला मान देत. गागाभ ांचा मान तर फारच मोठा होता. ांची ंथस वपुल होती. ांचे मु वषय मीमांसा व धमशा हे होते. मीमांसाकु सुमांज ल, भ चताम ण, राकागम, दनकरोद् ोत, नी ढ पशुबंध योग, प पतृय योग, सु ानदुग दय, समयनय वगैरे वगैरे कतीतरी शा ीय ंथ ांनी ल हले होते, नवे लहीत होते. ते तः उ म सं ृ त क व होते.५ असा हा सकल शा ांचा गोसावी, तबृह ती, सकल व ानांचा स ाट्, कलीयुग चा देव शवाजीमहाराजां ा ‘दशनासाठी’ ६ तः होऊन नघाला. लवकरच गागाभ

गौतमी ा तीर ना सक येथे येऊन पोहोचले.६ -आ ण महाराजांना ही वाता समजली. काशीचा एवढा मोठा पं डत इत ा दूर के वळ आप ा भेटीसाठी आप ा चरणचालीने येत आहे, हे ऐकू न महाराजांनी गागाभ ांना मानाने रायगडावर घेऊन ये ासाठी आपले उपा ाय व कारकू न मो ा लवाज ा नशी ना सकला रवाना के ले१ (इ. १६७३ अखेरीस). मो ा आदराने राजपुरो हतांनी गागाभ ांची भेट घेतली आ ण मो ा स ानाने ांना रायगडास आणल. गागाभ ांची ारी गडास ध आ ावर महाराज तः जातीने आप ा मं ांसह सामोरे गेल.े गागाभ महाराजां ा भेटीसाठी उ ुक झाले होते. तेव ांत तो ौढ तापी पण न शवराजा आपले ागत कर ासाठी आलेला ांनी पा हला. गाढ व ा आ ण चंड शौय यांची भेट झाली. सं ृ तीचे दोन महानद ेमादराने उचंबळून एकमेकांस भेटले. महाराजांनी अ तशय ेने गागाभ ांच ागत के ल. स ान के ला. सव लवाज ासह ांना घेऊन महाराज गडावर आले. महाराजांनी गागाभ ांची पूजा के ली. असे कु णी थोर ऋ ष-मह ष घर आले असतां, ांच ागत पूजनाने करावयाच अशी भारतीय सं ृ त होती. महाराजांनी गागाभ ांची राह ाची व ांना ज र ा ा गो ची व ा गडावर के ली. गागाभ संतु झाले. शवाजीराजा वषय ा ां ा क ना यथाथ ठर ा, कब ना ा न ह अ धकच. हा पु ष खरोखर कांही वेगळाच आहे ह ांना दसून आल. राजाचा रा ो ोग, ाचा लोकसं ह, सा ह सं ह, ाचे रा कारभार, राजाची ायी, नः ृह, धमपरायण, सतत ोगी, सावध, उपभोग नवृ , न सनी, शांत, गंभीर, नगव वतणूक; राजाची सव श बु ; ाच आरमार, क े, सै , पागा, अठरा कारखाने, समृ ख जना, सुखी व संतु जा वगैरे सव पैलूंमुळे गागाभ ांना ांत घडलेल राजाचे दशन अ धकच आनंददायक व आदरणीय वाटल. मु णजे शू ांतून नमाण के ले ा या रा ाचा उपयोग. या सव चंड उ ोगाचा हेतू व संक के वढा उदा होता! धमसं ापना! रा सं ापना! जेच अप वत् पालन! संतस नांचे र ण! तीथ े ाची व देशाची मु ता! सवऽ प सु खनः संतु!गागाभ ांनी राजांचे संपूण अंतःकरणच ओळखल. जे काय रामाने के ल, ीकृ ाने के ल, तेच काय या पु षो माने के ल आहे व तो करीत आहे. या ा च र ाला उपमा नाही. हा के वळ पु पु ष! गागाभ ांनी राजाच नेमक ऐ तहा सक मोल जाणल आ ण एक नेमका मह ाचा

वचार अचानक ां ा बु ीतून ु गासारखा बाहेर आला. कोणता वचार? – या राजपु षाला सहासन नाही! याला अ ाप रा ा भषेक झालेला नाही! कां नाही? कां नाही? ‘मुसलमान बादशाह त बैसून, म कावर छ धरवून, पातशाही क रतात आ ण शवाजीराजे यांणी ह चार पातशाही दब व ा आ ण पाऊण लाख घोडा, ल र, गडकोट ऐसे असतां ास त नाही?’ ही काय गो आहे! गे ा क ेक शतकांत असा परा मी पु ष झालेला नाही. याने तर ाचीन भारतीय थोर राजां ा तोलाच काय के ल. उ ळून उद् झाले ा या देवताभूमी ा सं ृ तीचा संसार पु ा नीटनेटका मांडला. सडे शपले, देवघरांत देव मांडले, वृंदावनांत तुळस लावली, गो ांत गाय बांधली, नंदादीप लावले. चार वणाची व चार आ मांची त ा वाढ वली. कोणावर अ ाय णून उ ं दला नाही. सवामुखी मंगल बोल वल. सवात मु णजे पारतं न के ल. रा , धमरा , रामरा , शवरा नमाण के ल. अन् अशा रा ा ा राजाला सहासन नाही? छ नाही? के वढी ही उणीव! छ सहासना शवाय रा ाला पूण नाही! शवाजीराजाला रा ा भषेक झा ा शवाय ा ा युग वतक कायाच मह जगाला समजणार नाही. राजा ा म कावर छ झळाळलेच पा हजे! मराठा राजा सहासनावर बसलाच पा हजे! गागाभ ांनी रा ा ा नेम ा नाडीवर बोट ठे वल. राजाला रा ा भषेक झा ा शवाय जगाची मा ता नाही! एक वेळ जगाची मा ता न मळाली तरी पवा नाही; पण तः ा जेची मा ता हवीच! ा शवाय सावभौम ाचा सा ा ार होत नाही. ा शवाय रा ाची शा तता पटत नाही. आ ण गागाभ ांनी ठर वल क , महाराजांना सांगायचच क , राजा, तू रा ा भषेक क न घेतलाच पा हजेस! ा शवाय तु ा ब मोल कायास पूणता नाही! सं ारा शवाय मा ता नाही! राजा, त तुझ कत आहे! आ ण गागाभ ांनी आपले वचार महाराजांना सां गतले. रा ा भषेकाचे मह व आव कता सां गतली. रा ा भषेक क न घेतलाच पा हजे असे आ हाने सां गतल. त

ी बसाव!

के वढा गोड वचार! अमृता नही गोड! महाराजांना रा ा भषेक झाला पा हजे! रा ा भषेक? छ ? सहासन? सो ाची मोचले? राजसभा? राज च ? अहो के वढी छान छान क ना ही! मरा ांच सहासन! मरा ांचा छ प त! मरा ांचा महाराजा धराज सहासनाधी र! अहो णजे बादशाहाच क ! ऐका ऐका पाटलांनो, ऐका ऐका पाट लण नो! ऐका ऐका मराठमुलखी ा गावक ांनो, आयाब हण नो! ऐका, हा काशीचा ा ण काय बोलतोय! पुरणा ा पोळी न गोड गोड सांगतोय तो! तो णतोय शवाजीराजाला रा ा भषेक झालाच पा हजे! ायलाच पा हजे! रा ा भषेक णजे मं णून आं घो ा घालणं! अयो ेत रामाला के लं होतं ना, तसं! के व ा मो ा आनंदाची गो ही! शवाजीराजा छ प त झालाच पा हजे! सा ात् वेदोनारायण बोलला! ीकाशीचा व े र बोलला! भारता ा सव े व ापीठांतील सव े मह ष बोलला! राजा, तुला रा ा भषेक झालाच पा हजे! आ ण ह ांच णण, ‘रा जयांस ह मा नल!’ णजे महाराजांस ह पटल. मग ‘अवघे मातबर लोक बोलावून आणून वचार क रतां सवाचे मनास आले!’ महाराजांस रा ा भषेक

ावयास हवाच! गागाभ ांनी महाराजांस सां गतल.६ “त ी बसाव!” धमाची आ ाच ही. महाराज अ ल यकु लो होते. फ सं ार लु झाले होते. सहासन लु झाल होत. ाचा पु ा एकदा उ ार शवराया ा हातून ावा अशी ी व े राची इ ा व आ ा होती. सवास परमावधीचा आनंद झाला. आईसाहेबां ा दयांत आनंदा ा के व ा ऊ म उठ ा असतील? अ ंत थकले ा ा माते ा मनाला गागाभ ां ा ा गोड आ ेमुळे के वढ सुख झाल असेल? ां ा मनालाच रा ा भषेक सु झाला! ांच मनच सहासनावर आ ढ झाल! शवबाला रा ा भषेक णजे आईसाहेबां ा आयु ा ा ताच उ ापनच! रा ा भषेकाची ही दयंगम क ना रायगडावर उमलली. महाराजांना रा ा भषेक! णजे पृ ीच ल ! महारा ाची भू म आनंदाने गदगदली, लाजून चूर झाली. साडेतीनशे वष ती सतत डोळे लावून आतुरतेने वाट पाहत होती. अपहरणांतून तला सोड वणा ा शवराजावर तच मन पुर पुर जडल होत. राजा तला एकदम आवडला होता. पण बोलायच कु णापाशी? लाज वाटते मुल ना बोलायची! पण ा ाशीच ‘ठरल’ अन् महारा भूमीचे सवाग रोमां चत झाल! रा ा भषेकाची वाता चौफे र आनंद उधळीत उधळीत गडागडाव न धावत नघाली. अव ा मराठी सै ाला ही वाता समजली आ ण राजा ा ा शूर सै नकांनी आनंदाने धुंद होऊन चंड गजना के ा. ८ रायगडावर रा ा भषेकाची तयारी सु झाली. प हला वचार राजधानीचा. राजधानी कु ठे असावी? राजधानीचे ळ णून रायगड क ा न त झाला. कारण, ‘गड ब त चखोट. चौतफा, गडाचे कडे ता स ा माणे. दीड गाव उं च. पज काळी क डयाव र गवत उगवत नाही, दौलताबाद ह पृ ीवर चखोट गड खरा; परंतु तो उं चीने थोडका. दशगुणी रायगड उं च. महाराज रायगडावरच ब त संतु झाले व बो लले, “त ास जागा हाच गड करावा!” रायगडावर महाराजांनी अठरा कारखाने, बारा महाल वगैरे सव इमारती यापूव च सुस के ले ा हो ा. पण आता खास रा ा भषेकासाठी वशाल राजसभामं दर बांधण ज र होत. ा माणे महाराजांनी रा ा ा इमारत खा ाचा सुभा हराजी इं दलु कर याला राजसभा, ीजगदी राचे मंदीर वगैरे वा ू बांध ाची आ ा के ली.

हराजी इं दलु कराने रायगडाची सजवणूक सु के ली. खर णजे ती ाने आधीपासूनच सु के ली होती. सुंदर सुंदर मनोरे गंगासागरा ा द ण काठावर बांधून झाले. ा मनो ांत म भाग पा ाची कारंज तयार कर ांत आली. राजसभे ा वेश ारावर भ नगारखाना तयार झाला. ा वेश ाराची उं ची अशी वशाल ठे वली क , चंड ह ीवर झडा फडकत असला तरी झ ासकट तो ह ी ा दरवाजांतून डौलांत बाहेर पडावा. हराजीने जगदी रा ा वेश ारा ा पायरीवर उभट बाजूला तः ा नांवाचा लेख कोरला. तो लेख असा, सेवेचे ठा त र हराजी इं दलकर ।। ाच माणे ाने ा वेश ारा ा बाहेरील द ण अंगास भतीवर एक शलालेख कोरला. ा ा प ह ा चार ओळी अशा, ।। ीगणपतये नमः ।।

ासादो जगदी र जगतामान ोऽनु या ीम पतेः शव नृपतेः सहासने त तः शाके ष व बाणभूमीगणनादान संव रे ोती राजमु त क तस हते शु ेष साप तथौ गडावरती कु शावत व गंगासागर हे दोन सुंदर तलाव होते. शवाय ह ना जल वहार कर ासाठी एक तलाव बांध ात आला. गड फार मोठा. गडा ा सव भागांत पा ाच टाक व लहानमोठ तळ तयार कर ांत आल . नगारखा ा ा व महादरवाजा ा वर दो ी अंगांस सहाची श बस व ांत आल होत . हे सव सह आप ा पंजाखाली ह ना मारीत अस ाच दाख वल होत! महाराजांस रा ा भषेक ावयाचा णजे काय साधीसुधी गो ? युगायुगांनी असा सो ाचा दवस उगवणार होता. शा हरांची तभा, पं डताच शा , महाराजांच ेय, आईसाहेबां ा अपे ा, संतांचे आशीवाद, मृत वीरां ा अतृ इ ा आ ण तं महारा ाचे आनंदा ू ा दवशी साकार ावयाचे होते. महाराजांचा रा ा भषेक णजे महारा भूमीचा ल सोहळा. के वढी लगीनघाई गडावर उडाली णून सांग?ू समारंभासाठी अंबा ा, अ ा ग ा, पाल ा, मेण,े शा मयाने, नानापर ची धा े, धा मक वधीसाठी लागणार हजार कारच सा ह , सो ाच मोचले, चौ ा, छ , सुवणाचे कलश, चांदीचे कलश, पडदे, फराससामान, चराकदाने, सो ाचांदीचे चवरंग, चोपदारांचे सुवणदंड, शेल,े शालू,

ह ामो ांचे अलंकार, सुगंधी पदाथ, पंचार ा, ह ीवर ा नौबती, शुभल णी ह ी, शुभल णी घोडे, गाई, ांचे सव व ालंकार, यांची सव सौभा -उपायन, खचासाठ वपुल , सुवणतुलेसाठी सो ा ा राशी, ा चम, मृगचम, न माळा, मो ा ा झालरी, व वध धातूंची व वध पा अन् – अहो आता सांगूं तरी काय काय?- हजार कारच सामान – सा ह , अगदी दभापासून सहासनापयत, सुपारीपासून ह ीपयत आ ण हळकुं डापासून होमकुं डापयत झाडू न सग ा सा ह ाची व साधनांची यादीवार, तपशीलवार तयारी सु झाली. सरकारकू न पंत पेश ांपयत एकू ण एक मंडळी रा ा भषेका ा तयारीसाठी कमरा बांधून झटूं लागली. आ ण ह सव काम न ाचा रा कारभार सांभाळून करावयाच होत. उसंत उरली नाही कोणाला. गागाभ ां ा हाताखाली महाराजांचे खु राजोपा े बाळं भट आव कर हे सतत उभे रा हले. -आ ण महाराज काय करीत होते? रायगडावर ां ा रा ा भषेकाची तयारी चालू होती आ ण ते गढले होते रा ा ा संर णा ा आ ण व ारा ा योजनत! महाराजांचे ल सरह वरती भर भरत होत. म गली सै ाचे चाळे काय चालले आहेत, जं ज ाचा स ी काय कार ान करतो आहे, आपले आरमार कु ठे व कशी ग घालीत आहे, वजापूरकरांचा तो बहलोलखान-! बहलोलखान! बहलोलखान पु ा करवीर ा आघाडीवर रा ा ा रोखाने येत आहे, तो सुटला आहे, तो रा ाला तोशीस देणार, हमखास देणार, अशा बात ा येऊन थडक ा आ ण महाराजां ा म कात चडीने सणक उठली. बहलोलखान! ाला तापरावाने दया दाखवून सोडल तो! महाराज खवळले आ ण -

आधार : ( १ ) पसासंले. १५३६. ( २ ) ८२ ते ८४. ( ६ ) सभासदब. पृ ८२; क शवाय गागाभ ल खत ‘रा ा भषेक

शच . पृ. २६. ( ३ ) पसासंले. १६०६. ( ४ ) शनी. १। पृ. १ ते २३. ( ५ ) सभासदब. पृ. त . (७) F. B. of Sh. 211. ( ८ ) सभासदब. पृ. ७१. योग’

तापराव गुजर

महाराजांनी ताबडतोब सरनौबत तापराव गुजरास एक कडकडीत प पाठ वल. उ ेगाने, रागाने ह प महाराजांनी ल हल होत. तापरावावर या वेळी ांचा राग न ता. राग होता कृ त बहलोलखान पठाणावर. पण तापरावानेही इरेला पडू न या बहलोलचा फ ा उडवावा व झाले ा चुक ची भरपाई करावी या हेतूने महाराजांनी तापरावास ल हल होत, १ ‘…हा (बहलोलखान) घडोघड येतो. तु ी ल र घेऊन जाऊन बहलोलखान येतो, याची गाठ घालून, बुडवून फते करण. नाही तर (पु ा आ ांस) त ड न दाख वण.’ महाराजांनी रा ा ा सरसेनापतीला ल हल होत ह प ! बहलोलला बुडवून फ े के ाखेरीज आ ांला त ड दाखवूं नका!प ाची थैली दौडत करवीर ांताकडे नघाली. तापरावाचा तळ गड ह ज परग ा ा आसमंतांत होता. ा ापाशी फौज भरपूर होती. हा म हना माघाचा होता (फे ु. १६७४). तापरावाची मनः त मोठी चम ा रक झालेली होती. बहलोलला आपण दया दाखवून धमवाट दली. महाराज रागावले. हा कृ त बहलोल ह उपकार वस न रा ाचे लचके तोड ा ा मसलती करीत आहे, ह पा न तापराव प ावला होता. चडला होता. महाराजां ा नाराजीमुळे तो दुःखी झाला होता. ाच सुख ा ावर रागावले होते जणू. गे ा आठ नऊ म ह ांत बादशाही मुलखावर जतक मार गरी करता आली, ततक ाने क न घेतली. पण बहलोलखान कांही हात लागला नाही. राव ाच मुलखांत फरत रा हला. जणू तो गमावलेली शकार टप ासाठी करवीरची पूव व द ण ह टेहळीत होता. एव ांत रायगडची थैली आली. महाराजांचे प होत त. जळजळीत श होते ांत. तापरावा ा कानांत कडकडीत उकळत तेल ओतल गेल. ‘…बहलोलखानास बुडवून फते करण! नाही तर (पु ा आ ांस) त ड न दाख वण!!’

महाराजांचा राग अजून ह ताजा होता. तापरावा ा अंतःकरणावर झालेली जखम बुजलेली न ती. जरा कु ठे सुकली होती. एव ांत तथेच पु ा चरच न कसणी फरली. तापराव घायाळ झाला. ा ा ज ारी ते श झ बत रा हले- ‘नाही तर त ड न दाख वण!’ त ड न दाख वण! त ड न दाख वण!

रणांगणावर श ू ा घुसळ ा गद त बेधडक घुसून ह ारांचे घाव छाताडावर झेलणारा मरा ांचा तो जंगबहादूर सेनाप त महाराजां ा श ांनी आ ण अ रांनी घायाळ झाला. तो कडकडीत न ेचा शलेदार होता. ा ा मनाच हरवगार पान नखा ावर पडल होत. बहलोल पठाणास गद स मळ व ा शवाय महाराजांचे स दशन ाला घडणार न त. रायगडावर रा ा भषेकाची तयारी रात दन चालू होती. लवकरच महाराजांना सो ा ा त ावर अ धानां ा हातून अ भषेक होणार होता. गडावर पंत पेशवे होते, पंत सुरनीस होते,

पंत डबीर होते, वाकनीस होते, पं डतराव होते. ायाधीश होते, मुजुमदार होते, पण सरनौबत मा न ते! रा ा भषेकापूव बहलोलचा जर फडशा उड वला नाही तर रा ारोहण संग महाराजांना तापरावाचा मानाचा प हला मुजरा झडण अश होत! रायगडचे दरवाजे एक ा तापरावासच बंद होते! तापराव बहलोल ा जाग ा पाळतीवर होता. अन् लगोलग तो दवस उजाडला! बळीचा दवस! मराठी ल राची छावणी दूर रा हली होती. माघ व चतुदशीचा दवस. ( द. २४ फे ु. १६७४). शवरा होती या दवशी. अव ा सहा मराठी शलेदारांसह तापराव आप ा छावणीपासून दूर असतांना ाला खबर आली क , नवाब बहलोलखान पठाण खूप मोठी फौज घेऊन नेसरी ा रोखाने येत आहे! खासा खासा बहलोलखान! वेडांत मराठे वीर दौडले सात

बहलोल! बहलोलच नांव ऐक ावर तापराव सु ं गासारखा भडकला. संतापाने तो बेभान झाला. हाच तो बहलोल! याला गद ला मळव ा शवाय महाराजांना मुजरा नाही! तापराव देहभान वसरला. ाने एकदम बेहोषपणे बेहाय घोडा पटाळला. ा ा मागोमाग

ते सहा शलेदार ताडताड दौडत सुटले! कु ठे ? बहलोलखानावर! पठाणावर! सहा ते अन् सातवा तापराव! अवघे सात! सातच! सूया ा रथाचे जणू सात घोडे रथापासून नखळले! बेफाम सुटले! वारा लाजला! तापरावाचा तोल सुटला. सूडाने मराठी र तेलासारख भडकल. जमीन तडकूं लागली. धुळीचे लोट उधळीत उधळीत त सात छाताड नेसरी ा रोखाने सुटली. व ा ा संहाराथ सहा शूलांची फे क करीत नघाला! भयंकर भुके ा महाका लके ची धु ा ा सातां ा ह ारांत उतरली. खानाला फाडू न काढ ासाठी ती सात श अधीर झाल . सागरा ा सात वादळी लाटा पृ ीला गळून टाक ाक रता कना ाकडे उधळत नघा ा. हजारो पठाणांसह बहलोलखान नेसरी ा रोखाने दौडत होता. ाला क ना ह न ती. तापराव सूडासाठी तहानला होता. एव ा चंड पठाणी फौजेपुढे आपण अवघे सातजण काय क ं शकणार, याचा साधा वचारसु ा ा ा डो ांत आला नाही. खानावर चालूनच जायच तर बाक ची आपली छावण तील मोठी थोरली फौज घेऊन तरी जायच. पण रावा ा म कांत संताप आ ण सूड घुसळून उठला होता. वचाराला तेथे रीघच न ती. राव सरदारी वसरला. ाने के वळ शपाई गरीची तलवार उचलली. आता ाला कोण थांबवू शकणार होते? तो आ ण ते सहाजण बंदकु ा गो ांसारखे सणाणून सुटले होते. बहलोलखान अफाट फौजे नशी नेसरी ा ड गरांतील खड ओलांडीत होता. एव ात धुळीचा पसारा पसरीत पसरीत हे सात मराठी ार खाना ा फौजेवर भर वेगांत चालून आले. कोण ा श ांत वणन करायच ां ा आवेशाच अन् ां ा अ वचाराच? बहलोलखान च कतच झाला. अव ा सहा लोकां नशी खासा तापराव आप ावर चालून येईल अशी सुखद क ना ाला मनोरा ांत ह कधी आली न ती. तो पाहतो त खरच! अवघे सात! ांत खासा राव! द ावर झडप घालायला पतंग आले! बहलोल आनंदाने बेहोष झाला. तापराव आ ण ते सहा खाना ा तुफान खवळले ा सेनास मदरांत एकदम तलवारी घालीत घुसले. जे ां ा तडा ांत सापडले ते मेलेच. वजेसारख ांची ह ार फ ं लागली. पठाणां ा एव ा चंड फौजत अवघे सात वजेचे लोळ अ नबध धुमाकू ळ घालू लागले. सातांनी शथ के ली. पठाणांचे घाव सातांवर कोसळत होते. नेसरीची खड र ाने शपून नघाली. श ूचा गराडा सातांभवती भोव ासारखा पडला. वादळांत घुसले ा नौका खालीवर होऊ लाग ा. इत ां व अवघे सात! कती वेळ टकतील? एक एक इरेचा मोहरा धरणीवर कोसळूं लागला. नौकत लाटा घुस ा. शथ ची समशेर क न अखेर

तापराव ह उडाला! ठार झाला! द न ा दौलत तले सात तारे तुटले! महाराजांचा दुसरा ता ाजी पडला! खाना ा सेनास मदराची चंड लाट व न वाहत गेली. महाराजांचे श इत ा खोलवर रावा ा वम तले होते. खानाला तरी मारीन नाहीतर मी तरी मरेन अशी तडीक ाने धरली होती. द क न राव म न गेला. हा दवस शवरा ीचा होता ( द. २४ फे .ु १६७४). स दलाच ब प शवा ा म कावर वा हल गेल. महारा ांतील आणखी एक खड पावन झाली. नेसरीची खड गड ह ज ा द णेला साडेचार कोसांवर. नवे तीथ े शवरा ीला ज ा आल. राव पडला. बातमी रायगडावर आली. सवानाच चरका बसला. रा ारोहणा ा गोड गद त ही कडू वाता मसळली गेली. महाराजांना समजल. राव पडला! ां ा वम घाव बसला. ांना दुःख अस झाले. ांचा के वढा मोठा जवलग गेला! आप ा प ातील श वम लावून घेऊन रावाने ह असल भयंकर द के लेल पा न महाराज अतोनात क ी झाले. फार मोठी बाजू पडली. ‘आ ांस त ड दाखवूं नका’ णून महाराजांनी ल हल होत. खरोखरच तापराव आता पु ा त ड दाखवावयास येणार न ता! रा भषेकाचा सुवण कलश हात ध न महाराजां ा म कावर दु धारा धर ास आता राव येणार न ता. “आज एक बाजू पडली! तापराव यास ले न पाठ वले क फते न क रता त ड दाखवूं नये! ासारख करोन बरच ण वल. आता ल राचा बंद कै सा होतो?” महाराज हळहळून उदगारले ् . आता फु टलेला बांध कसा सांधला जणार ही चता ांना लागली. दौलतीचे फार मोठ नुकसान झाल. महाराजांचा दौलतबंक हरपला! एव ात तापरावा ा फौजतील एक सरदार आनंदराव याच प महाराजांस आल. ा हमती ा मदाने ल हल होत, ‘सरनौबत तापराव पडले, तरी राग न करण. ांचे जागी मी आह!’ आनंदरावाने तापरावाची फौज घेतली व तो बहलोलवर नघाला. पण तेव ांत दलेरखानाने बहलोल ा कु मके स आपली म गली फौज दली. कारण हे दोघे ह खान जातीने पठाण होते! आता एव ा मो ा फौजेश ंजु ण अश आहे, ह ओळखून, आनंदरावाने आपली ढाल फर वली व तो कानडी मुलखांत घुसला. या मराठी वावटळीचा पाठलाग करण फार जड असत ह ा दोघा ‘अनुभवी’ खानां ा ान अस ामुळे दलेर ान गेला व बहलोल को ापुरास आला. आनंदराव कानडी मुलखात घुसला आहे, ह ां ा ल ांतच आल नाही. इकडे आनंदरावाने मा भयंकर ग धळ उडवून दला. ाने खु बहलोल ा

जहा गरीवरच झडप घातली! ाने संपगावचा बाजार लुटून दीड लाख होन पळ वल व खानाचे ‘पच’ नांवाच गावही लुटल. शवाय इतर ह अपार लूट के ली. आ ण एकू ण तीन हजार बैलांवर सव लूट लादून आनंदराव नघाला. आप ा जहा गरीच मरा ांनी पार वाटोळ के ाची खबर बहलोलला मळाली. तो एकदम दचकू न उठला. लगेच तो खजरखानासह आनंदरावाला गाठ ासाठी नघाला. तीन हजार बैलांसह आनंदराव बंकापुरापाशी येऊन पोहोचला होता. एव ांत बहलोल व खजर यांनी रावाला गाठल! तीन हजार बैल ब मोल लुटीने ख ून भरले होते. २ बहलोलचे डोळे पांढरे झाले. पण लगेच संतापाने लाल झाले. तो रावावर चालून गेला. अन् रावाने ह उलट भयंकर आवेशाने पठाणांवर ह ा चढ वला. तापरावा ा मृ ूने मराठे पसाळले होते. ांनी या पठाणांची अ रशः दाणादाण उडवून दली.२ खजरचा भाऊ ठार झाला आ ण बहलोल व खजर रणांगण सोडू न धूम पळत सुटले! (माच अखेर, १६७४). आनंदरावाने हा फारच मोठा वजय मळ वला. कारंजासारखी लूट मळ वली. शवाय पांचशे घोडे आ ण दोन ह ी काबीज के ले.२ वजयाची पगडी मरवीत मरवीत आ ण झडे नाचवीत नाचवीत आनंदरावाची आनंदी फौज रायगड दाखल झाली. महाराजांना अ ंत आनंद झाला. अ भमान वाटला. आनंदरावाची पाठ ांनी थोपटली. याच वेळ आणखी एक वजयाची बातमी रायगडावर आली. रा ाचा आरमारी सरदार दौलतखान याची आ ण जं ज ाचा स ी संबूलखान याची सातवळीचे खाड त जंगी लढाई झाली. स ीचे शंभर हशम ठार झाले. खासा संबूल जखमी होऊन पळाला. मरा ांची मुलायम फ े झाली! दौलतखानास ह जखमा झा ा. च ेचाळीस मराठी हशम ठार झाले. पण दौलतखानाने जंग फ े के ली२ (माच, १६७४). महाराजां ा मनाला या दोन वजयांमुळे जरा वरंगुळा लाभला. ांना फार मोठ दुःख झाल होत. कोणत? तापरावाचे? त ह अन् ा शवाय आणखीही एक. महाराजां ा एक राणीसाहेब सकलसौभा स काशीबाईसाहेब या मृ ु पाव ा!२ ( द. १९ माच सुमारे, १६७४). रा ा भषेकाची तयारी चालू असताना महाराजां ा या य दयल ीने महाराजांचा कायमचा नरोप घेतला! याच वेळ (माच अखेर) इं जांकडू न नारायण शेणवी हा रायगडावर आला होता. सुतक फटतांच महाराज सदरेवर राजकारणासाठी हजर झाले ( द. ३ ए ल १६७४). त

माणसांना सुखदुःखाचा फार वेळ वचार ह करतां येत नाही!

आधार : ( १ ) सभासदब. पृ. ७९. ( २ ) मंडळ ै. व ८; अंक १-२ पृ. २८. (३) क

त

.

महाराज गागाभ , बाळं भट आ ण रायगडावरील सव मंडळी रा ा भषेका ा तयार त चूर होती. राजसभा स झाली. सुवण सहासन आकार घेत होते. सहासनाचे काम रामाजी भु च े हे पाहत होते. ५ अमो लक र सहासनावर जड व ांत येत होत . एकू ण ब ीस मण सोन या सहासनासाठी लागणार होत. १ अ भषेकाचे व वध कलश तयार झाले होते. मो ा ा झालरीच र ज डत छ , मोचल, चौ ा, शूल, तराजू, म वगैरे राज च तयार होत होत . आता मु णजे मु त न य. गागाभ ांनी सव पं डतां ा व महाराजां ा वचाराने ा भा शाली तथीवर कुं कवाचे गंध शपडल. मु त ठरला. ीनृपशा लवाहन शके १५९६, आनंदनाम संव रे, े शु १३, श नवार, सूय दयापूव तीन घटका, उषःकाल राज ी शवाजीराजे सहासनावर बसणार! हा मु त गागाभ ांनी अ ंत अ ासपूण च क ेने न त के ला. मु तानुसार सव क य, परक य, धा मक, राजक य, आ ेहीसेवका द सव मंडळ ना नमं णा ा थै ा नघा ा. थोर थोर शा ी, वै दक पं डत, स ु षा द मंडळीना नमं ण रवाना झाली. गुणीजनांस सुपा ा धाड ांत आ ा. ांत गायक, वादक, नाचणारणी, भाट, चारण आ द कलावंत ब त कु शल ततके बोला वले. हजारो मंडळी गडावर येणार होती. ते ा ां ा राह ाजेव ाची व इतर सव गो ची व ा गडावर अ त उ म कर ात येत होती. राजक य पा ांची व ा नराजीपंतांकडे सोप व ांत आली. रा ा भषेकासाठी भारतवषातील स गंगांची उदक, भारता ा सव समु ांच , थोर थोर न ांची व नामां कत तीथ े ांच उदक आण व ाची व ा कर ात आली होती.१ दूरदूरची व ान् शा ीमंडळी रायगडावर येऊं लागली होती. ांचे आदरा त उ म होत होत. सव पा ां ा कलावंतां ा, पं डतां ा, व कलां ा, आ े ां ा, गोरग रबां ा संभावनेसाठी लागणारी व , श , अलंकार, , पाल ा, ह ी, घोडे, गाई, धा वगैरे सव

सा ह ाची गडावर के वळ रेलचेल उडाली होती. नर नरा ा कामांची खातेवार वांटणी कर ात आली. सव गो ी अगदी व त, थाटात व वेळ घडा ात यासाठी फार द ता घे ांत येत होती. रा ा भषेकास अ ाप दोन म हने अवकाश होता. महाराजाच ल मा राजकारणांतून कमी झालेल न त. रा ा ा कांही ना कांही योग ेमाच काम ां ा मनांत टपलेल असत. ांच मन आ ण शरीर ानुसार द तेने आपोआपच हालचाली क ं लागे. चपळूण येथे मराठी फौजेची छावणी पडलेली होती. आप ा सै नकांची एकदा पाहणी करावी अस ां ा मनांत होत. ते लगेच चपळुणास आले. सव ल राची ांनी पाहणी के ली ( द. ८ ए ल १६७४). मराठी सै नकांच महाराजांवर अ तशय ेम होते, भ होती. ांना या वेळचे राजदशन अ धकच सुखद वाटत होत. कारण राजा लवकरच छ प त होणार होता. महाराजांनी चालू सालचा खडा ठर वला. ‘ल रची वले’ के ली. णजे छाव ा, नेमणुका वगैरे ठरवून टाक ा. २ ल रास सरनौबत न ता. कोणास सरनौबत कराव? महाराजांपुढे होता. कारण शूर व कतबगार लोक बरेच होते. कोणाला नवडाव हा होता. महाराजांनी अशाच एका हमती शेरास सरनौबती ढालतलवार बांधली. ाचे नांव हंसाजी मो हते हंबीरराव!२ महाराजांचा मु ाम चपळुणास सुमारे म हनाभर होता. ३ याच म ह ांत महाराजांनी आ दलशाहाचा आणखी एक उ ृ क ा अचानक मटकावला. ६ हा क ा मोठा अवघड आ ण णूनच मोठा छान होता. ाचे नांव के ळं जा. वाई ा जवळ हा गड आहे. वाई आ ण वाईचा कोट अ ापही रा ांत आलेला न ता. थम वाई ा भवतीचे शाही क े घेऊन मग वाईवर पंजा मारायचा बेत राज ीसाहेबांचा होता. मराठी सै ाने के ळं ावर सुलतानढवा के ला. जंग जंग उडाली. गडावर गंगाजी व ासराव करदत नावाचा एक अ ल मराठा नाईक होता. ंजु त गंगाजीवर महाराजां ा लोकांनी झ ब उड वली. गंगाजीने चौघांना ठार के ल. पण गंगाजीला ह मरा ांनी ठार के ले. गड काबीज झाला ( द. २४ ए ल १६७४). गंगाजीचा पु सदोजी याने नंतर वाई ा बादशाही सुभेदारास अज के ला क , आप ा बापाकडे असलेली नाइक ची चाकरी व नेमणूक वाई ा ठा ांत आपणांस ह चालू राहावी. याच अजात सदोजीने शाही सुभेदाराला ल हल क , ‘श ूशी’ लढताना माझा बाप मेला. परंतु मी ह आपला न ावंत ‘ हदू गुलाम’ आहे. आपण माझे ‘मायबाप’ आहांत, तरी मला चाकरी मळावी.६

पाहा हा काय कार आहे तो! इकडे मरा ांचा राजा रा नमाण क न छ प त होत आहे, तरीही ‘आ ी अ ल!’ णून म ा पळणा ांचा पीळ हा असा आहे. शवाजीराजा ांना ‘श ू’ वाटतोय. बादशाही सुभा ांना ‘मायबाप’ वाटतोय अन् तःला ‘कदीम हदू गुलाम’ णवून घे ांत ांना अ भमान वाटतोय!६ महाराजांनी चपळुणास ीभागवाची अचना के ली आ ण ल रची ह कामकाज के ल . उ ा ानंतर सवच सै घरोघर रजेवर जात नसे. कांही ठकाण पावसा ांत ते छावणीस राहत असे. चपळूण ा ल रास ‘घाटावरी जावे ऐसा मान नाही, णून छावणीस मौजे दळवटण ऊफ चपळूण’ येथे रवाना के ले. दळवटणे या गावी मराठी सै ाची छावणी पडली. महाराज चपळुणा न रायगडास परतले (इ. १६७४ मे ९ सुमार) ांचे ल जे ा हताकडे सदैव असे. रयत णजे महाराजसाहेबांच पोटच अप . घार जशी पलांना जपते, तसे ते जेस जपत. कती जपत णून सांग?ूं दळवटण येथे ठे वले ा आप ा छावणी ा अ धका ांस महाराजसाहेबांनी ल हलेल याच वेळच ह एक प पाहा, ४ ‘…तु ी मनास ऐसा दाणा, रातीब, गवत मागाल. असेल तोवरी धुंदी क न चाराल, नाहीसे जाले णजे मग कांही पड ा पावसात मळणार नाही. उपास पडतील. घोडी मरायास लागतील. णजे घोडी तु ीच मा रली ऐसे होईल व वलातीस तसवीस देऊ लागाल. ऐशास लोक जातील. को ही कु ण ाचे येथील दाणे आणील. को ही भाकर, को ही गवत, को ही फाटे, को ही भाजी, को ही पाले. ऐसे क ं लागलेत णजे जे कु णबी घर ध न जीवमा घेऊन रा हले आहेत तेही जाऊं लागतील. कतेक उपाशी मराया लागतील. णजे ाला ऐसे होईल क , मोगल मुलकात आले, ा न अ धक तु ी ऐसा तळतळाट होईल. ते ा रयतेची व घो डयांची सारी बदनामी तु ांवरी येईल. हे तु ी बरे जाणोन, सपाही हो अगर पावखलक हो, ब त यादी ध न वतणूक करणे. को ही…. रयतेस काडीचा आजार ावया गरज नाही. आप ा रा हला जागा न बाहीर पाय घालाया गरज नाही… ाला जे पा हजे, दाणा हो अगर… गवत हो, अगर फाटे, भाजीपाले व वरकड वकाया येईल ते रास ावे. बाजारात जावे. रास वकत आणावे. को हावरी जुलूम अगर को हासी कलागती कराया गरज नाही…’ पा हलत जे ा बाबतीत राजा कती द होता त! रयते ा भाजी ा देठास ह अ ायाने हात लावूं नका.५ गोरग रबां ा गवता ा काडीस ह ध ा लावूं नका, अस आप ा आ धका ांना बजावणार राजाच इतरही प आहेत, आता सांगा, अशा राजावर ेम कां असणार नाही? राजा रामरा करीत होता.

ह झाल जे ा क ाणासाठी. खु सै ा ा क ाणासाठी राजा श ीच ल हण ल हतो,४ … ‘हाली उ ा ाला आहे तइसे खलक पागेचे आहेत. खण ध न रा हले असतील व राहतील. (तेथे) को ही आग ा क रतील. को ही भलतेच जागा चुली रंधनाला क रतील. को ही तंबाकू ला आगी घेतील. गवत प डले आहे, ऐसे अगर वारे लागले आहे ऐसे मनास ना आ णता णजे अ व ाच एखादा दगा होईल. एका खणास आगी लागली णजे सारे खण जळोन जातील. गवता ा लह ास कोणीकडोन तरी व ो जाऊन पडला, णजे सारे गवत व लह ा आहेत तत ा एके एक जळो जातील. ते ा मग काही कु ण बयां ा गदना मार ा त ी काही खण कराया एक लाकू ड मळणार नाही, एक खण होणार नाही. हे तो अव घयाला कळते. या कारणे, बरी ता कद क न खासे असाल ते हमेसा फरत जाऊन, रंधने क रता, आग ा जा ळता अगर रा ीस दवा घरांत असेल, अ व ाचा उं दीर वात नेईल, ते गो ी न हो. आगीचा दगा न हो. खण, गवत बाचे ते करणे. णजे पावसाळा घोडी वाचली. नाही तर मग घोडी बांधावी न लगेत! खायास घालावे न लगे! पागाच बुडाली! तु ी नसूर जालेत ऐसे होईल. या कारणे तप शले तु ास ल हले असे. जतके खासे खासे आहा ततके हा रोखा तप शले ऐकणे, आ ण षार राहणे. ापासून अंतर पडेल, ाचा गु ा होईल, बदनामी ावर येईल ास मरा ठयाची तो इ त वाचणार नाही!… ऐन रा ा भषेका ा एक म हना आधी ह प ( द. ९ मे १६७४) राजाने ल हल आहे. ाव न राजा ा मनांत कोण ा गो ी नांदत हो ा बघा! राजा रायगडावर आला ते ा रा ा भषेकाची जवळ जवळ संपूण तयारी झालेली होती.

आधार : ( १ ) सभासदब. पृ. ८३. ( २ ) शच . पृ. २७; राजखंड ८।२८. ( ३ ) २८. ( ५ ) शच ा. खं. १०. ( ६ ) शचसा. खं. ४।७४६; जेधेशका.

शच . २७; पसासंल.े १६४३. ( ४ ) राजखंड ८।

रा

ा भषेक

रायगड पा ा-राव ांनी फु लून गेला. गडाची राज बदी ह ीघो ांनी व मेणेपाल ांनी गजबजून वा ं लागली. राज बदीवरची भ भ दुकानांनी नटलेली बाजारपेठ आता अ धकच थाट मांडून बसली. के वढा दमाख! या बाजारपेठतील दुकानांची जोत अगदी सरळ सुतांत उभ होत . ांची उं ची पु ष पु ष होती अन् ांची जडणघडण ह सायसंगीन होती. दुतफा अश घाटदार जोत घालून ावर भ दुकान बांधलेल होत . मधला राजर ासु ा लांब, ं द, ऐसपैस होता. दुकानांची जोत इतक उं च बांध ाच कारण अस क , घो ावर ा कवा पालखीत ा माणसाला खाली न उतरतां वर बस ा बस ाच दुकानांतून माल खरेदी करता यावा! पाहा कसा नखरा के ला होता राजाने राजधानीत! गडावरती राज ासाद, रा ांचे व अ धानांचे महाल, राजसभा, नगारखाना, महा ार, राजसेवकांची लहानमोठी असं घर, ीजगदी राच मंदीर, अ शाळा, गजशाळा, गोशाळा इ ादी इमारती; अठरा कारखाने, बारा महाल; ांवरील अ धका ांची घर, मा ा, सोपे, मनोरे; यां शवाय खास समारंभासाठी आले ा सुमारे वीस हजार पा ांसाठी उभारलेले शा मयाने; मंडप, रा ा इ ादी व वध कार ा व ूंनी रायगड हा खरोखर राजधानी णून शोभू लागला. फार सुंदर दसूं लागला. या गडाच प कांही आगळच. च अंगाला हजार हजार हात खोल सरळ ताशीव कडे, जणू अखंड एका दगडा ा ताठ भतीच. त पाहा टकमक टोक! डोकावूं नका! डोळे फरतील! के वढी भीषण खोल दरी ही! पाताळच! व न जर माणूस नसटला तर -! पण या टकमक टोकाचा उपयोग मुळी माणसांना व न लोटून दे ासाठी करीत! रा ाशी हरामखोरी

करणारे फतूर टकमक टोकाव न पाताळांत भरकावले जात. या टकमक टोकाचा दरारा महाराजां ा भवानीपे ा ह भयंकर होता. अन् त थेट पूवला भवानी टोक. त थेट प मेला हरकणी टोक. ा ाच शेजारी त ीग द टोक. कै लासनाथा ा कै लासासारखच रायगडचे शखर आहे. कै लासाव न हम नथळत असतो. रायगडाव न आनंद नथळत होता. गंगासागर तलाव, कु शावत तळ, इतर सुंदर टाक पा ाने समृ होती. वारा भळाळत होता आ ण महा ारावर भगवा झडा अ वरत फडफडत होता. रा ा भषेकाक रता येणा ा पा ांची आ ण जाजनांची या महा ारांतून रीघ लागली होती. आईसाहेब पांचाडा न गडावरती राहावयास आ ा हो ा. आयु ांत अनेक त े ा चंड उलथापालथी पा न, मान सक क ांची सीमा ओलांडून ा या शखरावर येऊन पोहोच ा हो ा. ांच शरीर आता अगदी जीण झाल होत. आयु ाची वाट चालून ा आता दम ा हो ा. आता एवढा एकच अमृतसोहळा पाह ासाठी ांचे ने खोळांबले होते. शवबा ा म कावर छ धरलेल पाहाव, शवबाला सो ा ा सहासनावर बसलेला पाहावा, वेदमं ा ा घोषांत शवबाला अ भषेक झालेला पाहावा, ाचा जयजयकार झालेला ऐकावा आ ण डोळे मटावेत, ब ! एवढीच आता आईसाहेबां ा पंच ाणांची इ ा होती. आयु ा ा ताचे तेवढे उ ापन पा न खुशाल शांत चर न ा घे ासाठी ांची गा खोळांबली होत . महाराजां ा कु टुंबांतील सव मंडळी गडावर होती. सकल सौभा संप सोयराबाई राणीसाहेबांसह महाराजांचे सव वाडे गडावर होते. युवराजसाहेब शंभूराजे व राजकु मार राजारामसाहेब हे ह होते. ठक ठकाण ा मंडळ नी रायगडाकडे रव पाडली होती. मुंबई न इं जांचा खास वक ल हे ी ऑि झंडने हा नजरनजराणे घेऊन नघाला होता. ता. १३ मे १६७४ रोज रा ी तो चौल येथे दाखल झाला. १ चौल शहर पोतु गझां ा ता ांत होत. शवाजीराजां ा भीतीने चौलचे दरवाजे रा आठ वाज ापूव च बंद कर ात येतात, अस ाला दसून आल. २ आता रा ा भषेकाचा मु त अव ा पंधरा दवसांवर येऊन ठे पला. कामाधामांची गद उडाली. सरदार, पेशवे, सरकारकू न, मु ी, महाराजांचे सव सखेसांगाती कमरा बांधून हालत लु त होते. उदयो ु जगदंब… े .. उदयो … ु ..

सव देवदेवतांना समारंभाची अ त गेली. महारा ा ा भा ा ा, आनंदा ा, परमो सुखा ा वैभवशाली सव शुभशकु नांनो या या! महारा ा ा आ ण भारतवषा ा देवदेवतांनो या! सहकु टुंब सहप रवार या! ीम ंगलमूत मोरे रा ऋ स ी ा नायका, व हरा, सवाआधी आपण या! खंडरे ाया, घृ े रा, पंढ रराया अवघे अवघे या! हातची हजार काम टाकू न वेग वेग या! ।। ीम हागणा धपतयेनमः! ।।

ीम कलजग य न मतकतुमकतुमनेकको ट ा प रपा लत ीम ाया, ीमहाकाली, ीमहासर ती, ीमहाल ी, जग ातांनो या! हळदीकुं कवांचे सडे शपीत शपीत रायगडावर या! तुम ा लेक चा लेक राजा होणार आहे, ाला आशीवाद ायला या! ीमदा शव न वकार नम र प नमलभ प रपालकभ ाधीनदु नवारमनःक त वचार ेदकभवतारक ी ी ी ग रजापते ीकाशी व े रा या! जेथे असाल तेथून, जसे असाल तसे या! तुमचा परमभ सहासनाधी र छ प त होणार आहे! ा ा म कावर तुम ा अखंड कृ पेच छ धर ासाठी या! जग ं संतांनो, अतृ पूवजांनो, सव धारातीथ ा पु पु षांनो, चतोड ा सा नो, महाभारतवषातील सत नो, यो गन नो, मा नन नो, तुम ा तेजाचा औरस वारस हा शवराय भूपती राज होणार आहे; तुम ा इ ा साकार झाले ा पाहावयास या! कौतुकाची खैरात करावयास या! धा मक वध ना आता लवकरच आरंभ होणार होता. या सवाआधी महाराज तापगडला जाऊन येणार होते. कशाक रता? वा! ह काय वचारण झाल? महाराजांच सव तापगडावर होत, - ीम ह ंगला ीभवानीदेवी! आई! तची महापूजा के ा शवाय, तला व ालंकार

व ीफल अपण के ा शवाय महाराज सहासनावर बसतील तरी कस? थम ीआई ा म कावर सो ाचे छ धर ा शवाय ते तः छ ाखाली उभ राहतील तरी कस? ीदेवीसाठी महाराजांनी सवा मण वजनाच सो ाच र ज डत छ मु ाम तयार कर वल होत. आ ण महाराज ार शबंदीसह तापगडास नघाले ६ ( द. १९ मे चा सुमार, १६७४). महाराज तापगडावर आले. भाळ मळवट लेऊन ती अ भुजा आ दश ी स त करीत उभी होती. तचा परमभ परमपरा मी शवराज त ापुढे हात जोडू न न होऊन आला. भवानीदेवी ा तेज ी ेरणेनेच ह रा नमाण झाल होत. महाराजांनी व ां ा सै नकांनी भवानीचा जयजयकार करीत करीतच आजवर ेक कायास हात लावला व वजय मळवले. उ ा महारा ाची ही कु लदेवता. महारा धमर का. महाराजांनी तला दंडवत घातल. नंतर यथा वधी षोडशोपचार तची महापूजा के ली. सवा मणाच सुवणछ तला अपण के ल आ ण म क चरणी ठे वल. उदयोऽ ु जगदंब!े उदयो ु! उदयो !ु ीम हा पुरसुंद र भगवती अनेकको ट ा म ल-जगदु ती नलयलीला वला सनी अ खलवृंदारक ु तसेवापरायणां द दक ैर डा मदीय मल ता ी ी ी ी ी तुळजाभवानी, उदयो !ु अंबे उदयो ु! महाराज तापगडावर दोन-तीन दवस रा हले.१ नंतर ीच दशन घेऊन परत नघाले. देवीपाशी ांनी काय मागण मा गतले असेल? कोण जाणे! ब ह ा इ तहासाला दयांतले श कु ठे ऐकूं येतात? फ कागदावरचे, ता पटावरचे अन् दगडावरचे श ाला समजतात! पण महाराज आजवाने भवानीस णाले असतील, ‘आईसाहेब, आपणच जातीने येऊन ह काय साजर करा! आठा हातांनी तडीस ा!’ महाराज नघाले आ ण रायगडावर आले ( द. २१ मे १६७४). हे ी ऑि झंडने ता. १९ मेस सकाळी नऊ वाजता गडाखाली पांचाड येथे येऊन पोहोचला होता. गागाभ ांनी महाराजां ा रा ा भषेक वधीसाठी तः एक लहानसा ंथच रायगडावर ल न तयार के ला होता. ‘रा ा भषेक योग’ हे या ंथाच नांव. रा ा भषेक व ध कसाकसा करावयाचा, कोणकोणते धा मक सं ार व समारंभ करावयाचे वगैरे गो ची तपशीलवार शा ीय मा हती गागाभ ांनी अ ंत द तापूवक अ ासली होती. ानुसार आता धा मक वध स ारंभ होणार होता. रायगड ा महा ारावर तोरण चढल. नगारे, शग, चौघडे कडकडू ं लागले. ीगणरायाची त ापना झाली. तांदळु ांत कुं कूं मसळल गेल. क च उमटल . गागाभ ांनी

गणरायास आवाहन के ल. ीम हागणा धपतयेनमः! एके का वधीस ारंभ झाला. प हला व ध महाराजांचे म जीबंधन! महाराजांची मुंज ायची रा हली होती, णजे के लेलीच न ती! कारण जरी भोसले यकु लो होते, तरी ांचे सं ार लु झाले होते. मुंजी शवाय ा णाला ा ण आ ण याला य ा होत नाही, णून रा ा भषेकापूव महाराजांची मुंज होण ज र होते. गागाभ ांनी मुंजीची त थ े शु चतुथ ही न त के ली होती. मुंजीसाठी देवदेवकाची ाण त ा, कु लधमकु लाचारा द व ध झाले. शु चतुथ उजाडली. यांची, पा ांची, शा ीपं डताची मंगल वदळ सु झाली. मु ताची घ टका घंगाळांत हेलावूं लागली. हजारो वै दक ा णां ा, अ ी ा व सूया ा सा ीने महाराज मुंजीसाठी स झाले. मुंजमुलाच वय या वेळ अवघ च ेचाळीस वषाचे होत! मुंजमुलाची एकू ण दहा ल ही आधीच झाल होत ! मुंजमुलाला सहा मुली आ ण दोन मुलगे झालेले होते! आ ण आता ा क ापु ा ा देखत व डलांची मुंज साजरी होत होती! हा योग कांही ाराच हं! गागाभ ांनी व बाळं भ ांनी सव पौरो ह के ल. वा दणाणल . पंचार ा झा ा. महाराजां ा ग ात य ोपवीत आल. अ ी ा सा ीने महाप व गाय ी मं ाची महाराजांनी दी ा घेतली. आता महाराज सं ारयु य झाले. या गाय ी मं ाच के वढ माहा आ ण साम आहे, ह माहीत आहे का? मह ष व ा म ांनी या मं ा ा पुर रणानेच तसृ नमाण कर ाच साम आ ण तेज मळ वल होत. ॐत

वतुवरे

ं भग देव

धीमही…

ॐ त वतुवरे ं भग देव धीमही। धयो यो नः चोदयात्। ‘त सूयाचे द तेज आ ी सदैव च तत . त द तेज आम ा बु ीला ेरणा देवो!’ असा आहे हा मं . महाराजांची मुंज झाली ( द. २९ मे). मुंज झा ावर मगच ववाह करावयाचा असतो. शा ह अस आहे. गागाभ ांनी महाराजांना शा ा माणे आता ल कर ाची आ ा के ली. महाराजांच तर इतक ल झालेल होत . ांतील कांही रा ा हयात हो ा. आता शा ा माणे नवीन ल करावयाच, तर मग बनशा ा माणे ल झाले ा ा रा ांचे काय? अन् आता वया ा च ेचाळीसा ा वष नवीन ल करावयाच? णजे अगदी लहान ा परक ा मुलीश ल कर ाचा संग आला! कारण मुल च ल आठ ा, दहा ा वष च क न टाक ाची रीत अस ामुळे, ल ाची ‘मोठी’ मुलगी असणार कोठू न? ौढपण अन् ातारपण ह इव ाशा मुलीश ल कर ाची ू र प त समाजांत ढ होती. पण महाराजां ा मनाला त चत असेल, अस वाटत नाही. तः ा बाबतीत तर हा मु ा ांना अ धकच टोचला असावा. पण या नही मह ाचा दुसराच होता. ा रा ांश आधी ल े झाल , ांना मुल झाल , ां ाश संसार के ला ा रा ांच काय? ती ल

‘र ’ समजावयाची क

काय? -होय! त ल आता र !- छान! णजे ा बचा ा रा ां ा मुळावरच आला हा रा ा भषेक! -पण स ा रायगडावर अश डोक एक झाल होत क , पेच संग नमाण ाय ा आतच यु ा तयार हो ा! या ल ा ा ावर अशीच एक वल ण यु ी काढ ांत आली. कोणती? -ल झाले ा या रा ांश च महाराजांची पु ा ल लावाव त! शा ाला त मंजूर आहे! आ ण महाराजांच ल ठरल ! मुंजी ा दुस ाच दवशी ( द. ३० मे) सोयराबाई राणीसाहेबांचा महाराजांशी समं क ववाह झाला. ल ांत थाट-समारंभ मा मुळीच कर ांत आला नाही. ४ नंतर सकवारबाईसाहेब व पुतळाबाईसाहेब यांची ह महाराजांशी ल झाल . मुंजी माणेच आप ा आई-व डलां ा ल ाला हजर राह ाच गंमतीदार भा मुलांना लाभल! एकू ण, महाराज ववा हत झाले! चया म संपला! रायगडावर आता जकडे तकडे फु वातावरण वलसत होत. मंगलवा वाजत होती. राजवैभव उतूं जात होत, त पा न सवाचे डोळे तृ होत होते. व वध ांतातील थोर थोर व ान्, मु ी, कलावंत, यो े, राजक य अ धकारी, क व, वक ल वगैरे ा पर रांत गाठीभेटी व प रचय घडत होते. सकाळ-सायंकाळ राज ासादांत म ा ांची भोजन होत होत . पा ांच मनोरंजन कर ांत गुणीजन त र होते. वाद ववाद, शा चचा वगैरे गो मुळे शा ीपं डताना पवणी लाभली होती. रायगडावर जणू दसरा- दवाळी कटली होती. पो ापुराणांतून आ ण हरदासां ा त डू न ऐकले ा राजनगरां ा वैभवाचा सा ात् अनुभव सवास येत होता. कु णास कांही उण पडत होत अस नाहीच. एके का दवश एके क व ध होत होते. ऋ जवणन-पु ाहवाचनपूवक य ास ारंभ क न वनायकशां त कर ात आली. न शां त, गृहशां त, यशां त, पौरंदरीशां त वगैरे वधी पार पडले. महाराज या कालात त होते. दु पान व फलाहार क न ते अ तशय ेने ेक धा मक व ध यथासांग करीत होते. े शु एकादशीस ( द. ४ जून) महाराजांची सुवणतुला व इतर अनेक कार ा तुला कर ाच ठरल होत. सोळा महादानांपैक तुळादान ह एक आहे. या दवश महाराजांची सुवणतुळा कर ांत आली. तराजू ा एका पार ांत महाराज बसले. दुस ांत सो ाचे होन

घाल ांत येत होते. ा ण मं णत होते. पारड समभार झाल . महाराजांची तुळा झाली. एकू ण सतरा हजार होन लागले. णजे महाराजांच वजन प े दोन मण (१६० प ड) होत. ५ या पार ांत महाराजांनी होनांची बरीच मोठी जादा र म ओतली व या सव धनाचा दानधम के ला. सो ा शवाय चांदी, तांब, कापूर, साखर, लोणी, फळ, मसाल वगैरे अनेक पदाथानी महाराजांची तुळा कर ांत आली व ते सव पदाथ दान कर ात आले.५ े शु १२ चा दवस उजाडला. रायगडावरचा आनंद आ ण गोड गडबड शगेला पोहोचली. रायगड णजे ग य नगरी शोभूं लागली. दवस संपून रा झा ाच भान तरी कोणाला रा हले असेल कां? अंधार वगळला तर रायगडावरची रा दवसासारखीच होती! राजमंडळांतील सव लोकांना कामधाम इतक होत क , वेळ पुरत न ता. दुस ाच दवश सूय दयास तीन घटका अवधी असतांना णजे (पहाटे पाच वाजता) उषःकाल महाराजां ा रा ारोहणाचा मु त होता. हा पहाटेचा मु तच महाराजांना ‘लाभत’ होता णून गागाभ ांनी तो न त के ला होता. रा ा भषेक समारंभांतील ेक व ध अ ंत अ ासपूवक, शा ीय च क ेने गागाभ ांनी ठर वलेला होता व ते अ ंत सा ेपाने तो पार पाडीत होते. े शु योदशीचा तो शुभमंगल दवस. आनंद संव री आनंदवनधुवन अवघा आनंदी आनंद उसळला. कशाश तुलना करायची ा आनंदाची? अमृतपानाश ? नंदनवनांतील वलासांश ? क वृ ा ा छाया याश ? इं सभेतील वैभवोपभोगांश ? छे छे छे! हे सव आनंद आनंदवनभुवना ा ंद आनंदापुढे अगदीच फके , अगदीच करकोळ होते. अहो हा सावभौम ाचा आनंद होता. हा ातं ाचा ंद आनंद होता. आमचा राजा, आमची सेना, आमचे आरमार, आमचा ज, आमच धानमंडळ, आमची भू म, आमच पाणी, आमच आकाश आज सावभौम सहासनावर रा ा भ ष होणार होत. आ ी कोणाचे गुलाम उरल नाही! तं , तं झाल ! महारा ाचा समु , स ा , जा, गाईगुर, प ीपांखर, वृ लता आज अ भ ष होणार हो ा. ां ा म कावर छ चामर झळाळणार होती. सांगा या ातं ानंदाला आहे का या व ात तुळणा? कोण ा तराजूंत, कशाशी तुळणार हा आनंद? ग ा इं धनु ाचाच तराजू हवा ासाठ . या तराजूला पारड हव त सु ा इं सभा आ ण नंदनवन यांचीच! अन् हा तराजू बांधायला हवा क वृ ा ा फांदीला आ ण मग ांत तोलायला हवा शवरा ा भषेकाचा आनंद आ ण गसुखाचा आनंद. गसुखाचे पारड शवरा ा भषेकापुढे ताडकन् हवत उडाले असते!

मोठी पहाट झाली. दीप ो त उजळ ा. चौघडा दणाणूं लागला. आकाशांत शु ादशीचा चं व तारकामंडळ ढगां ा दाटीतून डोकावत होत. मंगल वा ांचे ननाद रायगडावर क दले. सव ीपु षांची समारंभासाठी पहाटे ा अंधारांत – छे – मशाल ा व चरागदानां ा सुंदर के शरी उजेडात गद उडाली. क नाच करा, स ा ी ा उं च उं च शखरां ा दाट त, एका उ ुंग शखरावर, पहाटे ा काळोखांत सह ावधी दवे तेजाळत आहेत, वा ांचे त न भवती ा द ाखो ांत ननादत आहेत, कस दसत असेल त ? ग डा ा उं च घर ांत आज गोड तारांबळ उडाली होती. शगां ा ललका ा उठत हो ा. आज राजा शवाजी राजराजे र छ प त होणार होता. राजमंदीरांत गागाभ ां ा, बाळं भ राजोपा ायां ा व इतर व ानां ा मुखांतून वेदमं ाचा उ रवाने घोष सु झाला. महाराज व राजकु लांतील सव मंडळी लवकर उठू न धा मक व धसाठी स झाली. बाळं भ ां ा पौरो ह ाखाली महाराजांनी कु लदेवताची पूजा के ली. ांनी कु लगु णून बाळं भ ांचीही पा पूजा के ली. मंगल ान क न अ धान आले. सामंत आले. राजदूत आले. राजाचे आ आले. राजदूत आले. सु द् आले. पा णे आले. अ धकारी आले. शा ीपं डत आले. राज ासाद आनंदाने व सुगंधाने बह न मोह न गेला. मु रा ा भषेक वधीची वेळ आली. गागाभ ांनी सव स ता के ली होती. सो ाचे सुंदर चौरंग व सव कारचे कलश अ भषेकासाठी राजाराणीची वाट पाहत होते. मोरोपंत, रामचं पंत, अनाजीपंत, ंबकपंत, नराजीपंत, पं डतराव, द ाजीपंत, सरसेनाप त, चटणीस, फारसनवीस, जेध-े बांदल वगैरे मावळचे देशमुख, रा ासाठी अतोनात मसाहस के लेले अनेक नवेजुने जवलग, या आनंदसोहा ांत आनंद लुटीत होते व ओतीत होते. सवजण होते, तथे सवजण होते. पण - ा गद त ाची सवात जा धांदल धावपळ दसायची तो महाराजांचा लाडका जवलग ता ाजी मालुसरे कु ठे च दसत न ता! महाराजांचा दुसरा बाळस गडी सूयाजी काकडे ह न ता! महाराजांना मुजरे वाहायला बाजी भु न ते! मुरार बाजी, बाजी पासलकर, तापराव गुजर, -आ ण कतीतरी जवलग तथे न ते. या सवाचा जीव क ाण असलेला शवाजीराजा पातशाही लेण लेऊन त ावर बसतोय अन् ही कु णी ह तथे नाहीत! कोणते भाव उमलले असतील महाराजां ा दय ? -ग हवर! कृ त ता! हजारो त णांनी रणांगण ाण दले. हजारो यांचे सौभा गेल. क ेक आया नपु क झा ा. पण रा ज ां आले. सहासन कट झाल. या सवा ा अलोट

ागांतूनच त कट झाल. राजा अ ंत स दय, ववेक माणूस होता. आपण आज सहासना ा पाय ा चढणार आह त, पण या ेक पायरीखाली आप ा न ावंत भावंडां ा आ ती आहेत; आप ा असं मायब हणीची सौ आहेत याची कृ त तापूवक जाणीव राजाला होती. तो सवाचा ेमळ भाऊ होता, पु होता, म होता, दीर होता आ ण आता कत त र ‘राजा’ होणार होता. रा ा भषेकासाठी सव प व उदक आतुरल होत . गागाभ ां ा आ े माणे महाराज महाराणी सोयराबाई व राजपु संभाजीराजे ा सो ा ा चौरंगाकडे पावल टाक त गेले व चौरंगावर बसले. महाराणीसाहेबांनी जडावाचा कमरप ा घातला होता. आठ दशांना आठ ह धान आप ा हात व वध व ु घेऊन उभे रा हले. मोरोपंत पंत धान हे पूवस तुपाने भरलेला सुवणकलश घेऊन उभे रा हले. आ ेयेस अनाजीपंत पंतस चव छ घेऊन उभे रा हले. द णेस हंबीरराव मो हते दुधाने भरलेला रौ कलश घेऊन, नैऋ ेस ंबकपंत सुमंत पंखा घेऊन, प मेस रामचं पंत अमा द ाने भरलेला तां ाचा कलश घेऊन, वाय ेस द ाजीपंत मं ी मोचल घेऊन, उ रेस रघुनाथपंत पं डतराव मधाने भरलेला सुवणकलश घेऊन आ ण ईशा ेस नराजीपंत ायाधीश हे दुसरे मोचल घेऊन उभे र हले. या शवाय उज ा बाजूस प लेखक बाळाजी आवजी व डा ा बाजूस गणकलेखक चमणाजी आवजी हे उभे रा हले. पं डतरावां ा जवळच स गंगा, महातीथ, समु जल वगैरेने भरलेले मृ काकुं भ ठे वलेले होते. आसमंतांत रा ातील सव मुख अ धकारी उभे होते. सव शा ीपं डत, सरदार, पा णेमंडळी वगैरे असं लोक पुढे उभे होते. आनंद ओसंडून वाहत होता. गंगे च यमुने चैव गोदाव र, सर

त-

आ ण गागाभ ांनी अ भषेक योगास ारंभ के ला. ते व इतर महापं डत मं घोष क ं लागले. पंचामृत ान व शु ोदक ान महाराजांना व महाराणीसाहेबांना घाल ांत आल. नंतर अ भषेक सु झाला. गंगा, यमुना, सधू वगैरे स गंगां ा धारा महाराजां ा म काव न, भाल देशाव न, अंगाखां ाव न घळघळूं लाग ा. के वढा अपूव योग! युगानुयुगे शेकडो थोर भारतीय राजांना ान घालणा ा गंगायमुनांना आता असा कोणी राजाच भेटत न ता. सगळे न झाले होते. उरले होते ते सुलतानांचे गुलाम झाले होते. रा च उरल नाहीत, तर मग अ भषेक कु ठले? पण द णापथांत हा एक तं रा सं ापक, तापवंत राजा झाला. स गंगा आनं दत झा ा. या न ां ा नांवांचा उ ेख मं ातून झाला, ते ा महाराजांना ह के वढी ध ता वाटली असेल! गंगे च यमुने चैव गोदाव र, सर त! नमदे सधु कावे र-यांतील एकही नदी रा ांत न ती! सवजणी रा ा ा बाहे न वाहत हो ा! महाराजां ा म काव न ओसंडताना या स गंगा महाराजांना काय णा ा असतील? खरच, काय णा ा असतील? – हे राजा तू आ ाला इत ा ेमाने तु ा रा ा भषेकाला

बोलावून आणलेस; फार आनं दत झालो आ ी. आ ी माहेरी आल . पण राजा, तूं आ ांला कायमच मु के ा करणार? आ ी पारतं ांत आह त रे! अन् मग राजाने ह मु ा बोलांनी या स गंगांना वचन दले असेल क , मातांनो, मी तु ांला मु करीन! मला आयु अपुर पडल, तर माझा मुलगा आ ण माझे वारसदार ह काय करतील! मा ा या रा ाचा ज हेतूच तो आहे – तीथाची व े ांची मु ता! तु ी नधा असा! स गंगा हषभरे खळाळ ा. समु ोदक ान झाले. उ ोदकाने ाने झाल . वेदमं ां ा चंड घोषांत अमृता भषेक पूण झाला. उ ोदकाचे कलश महाराजां ा म कावर रते होऊ लागले. मंगल वा वाजूं लागली. पुढ ा अ तमह ा ा उ राधाची गडबड सु झाली. पूवाध णजे अ भषेक. उ राध णजे सहासनारोहण. अ भषेक झा ावर लगेच राजाराण ना सुवा सन नी ओवाळले. कांशा ा पा ांत भरले ा तुपांत महाराजांनी आपले मुखावलोकन के ल. नंतर शुभव व अलंकार धारण के ले. व ालंकार अ ंत मौ वान् अ तम होते. तकडे राजसभा माणसांनी तुडुबं भरली होती. के वढे चंड, के वढे सुंदर सुशो भत आ ण प रपूण सभामंदीर त! गा ा, लोड, पडदे, कनाती, झालरी, ंबु र, पु प वां ा माळा आ ण अनंत शुभ ंगारांनी, सज वले ा ा राजसभेच वेश ार पूवस होत. भ ! अ त देखण! या वेश ारा ा उं च मा ावर खासा नगारखाना झडत होता. राजसभे ा या वेश ाराचा दमाख काय सांग!ूं वेश ारा ा बाहेर दो ी बाजूला दोन सुंदर शुभल णी ह ी नटून थटून लु त होते.५ हातात भाले व सुंदर दंड घेतलेले अनेक ारपाल उभे होते. या अ तभ वेश ारांतून आं त वेश के ावर राजसभेचा वशाल ाकार झडू ा गदेदार फु लासारखा माणसांनी तुडुबं ला होता. वेश ारा ा रेषत थेट समोर म ावर उं च सुबक लांब ं द चौथरा होता. ावर आणखी एक सुबक चौथरा होता. ावर अ ंभी, साधारणपणे मेघडंबरी माणे कवा अंबारी माणे दसणारी सुंदर मंडपी होती. ा मंडप त सो ाच देदी मान् र जडीत सहासन ा पलेल होत. चार म हने अ त मपूवक, भारतीय शा प तीने ह सहासन रामाजी द ो यांनी तयार के ल होत. ावर र व ब ीस च शोभत होत . सहासना ा भ चौथ ा ा डा ा उज ा बाजूस मोकळी जागा होती. राजकु लांतील यांची बस ाची व ा तेथे के लेली होती. वेश ार ते सहासन ह अंतर दीघ असून ह एक मोठे वै श साध ांत आले होत. सहासनापाशी आप ा नेहमी ा संथ आवाजांत बोलल तरी

वेश ाराशी त बोलण अगदी सु पणे ऐकूं जात होत! आता सारी राजसभा आतुरतेने महाराजांची ती ा करीत होती. आयु मान् भव!

व भूषण धारण के ावर महाराजांनी आप ा ढालतलवारीची व धनु बाणांची पूजा के ली व ती श धारण के ल . आता महाराज सहासनारोहणासाठी नघाले. राणी व राजपु ासह ांनी कु लदेवतांना नम ार के ला. बाळं भ ांना, गागाभ ांना, वृंदांना व व डलधा ा मंडळीना नम ार के ला आ ण ते आईसाहेबांस नम ार करावयास आले. ा माउलीला के वढी ध ता, कृ ताथता वाटली असेल ा वेळ ! लहानपणी माती ा ढगावर शवबाला रा करतांना ांन पा हल होत. ा माती ा ढगाचा आज रायगड झाला होता. लहानपणी ांनी आप ा मांडी ा सहासनावर शवबाला महाभारत सां गतल होत. आज सो ा ा सहासनावर शवबा बसत होता. आजवर अनेकदा ांनी शवबाला आसवांचा अ भषेक के ला होता. आज ाला वेदघोषांत गंगोदकांनी रा ा भषेक होत होता. खरोखर ा आईला काय वाटल असेल ा वेळी? समाधान! तृ ता! शवबाने आईचे पांग फे डले.

महारा रा ाचा महाराजा, महाराणी आ ण युवराजा आईसाहेबां ा चरणी लीन झाले. कोणता आशीवाद ांनी या मुलाला दला असेल? आता आणखी कोणता आशीवाद ायचा उरला होता? आईचा ेक ी ेप, ेक श , ेक ासो ् वास हा आशीवादानेच भरलेला असतो. बाळांनो, उदंड उदंड आयु ाचे ा! रामरा करा! नंतर कोदंडधारी महाराज राजसभेकडे नघाले. सुवणदंड घेतलेले तहारी, अ धान व चटणीस यां ासह महाराज राजसभेत वेशले. राजसभत उ ुक मनाने उ ा असले ा हजारो लोकांच दये आनंदाने भ न आल . गागाभ ांनी धा मक व ध के ले. सव राज च व रा च सहासनाभवती झळकत होत . सो ाचे अनेक भाले लखलखत होते. ांतील एका भा ा ा टोकावर सो ाचा एक सुंदर तराजू लु त होता. दोन भा ां ा टोकांवर मो ा दांताचे सुवणम लटकावले होते. काही भा ांना अ पु े बांधलेली होत व त भुरभुरत होत .५ अ धान आपआप ा जागी उभे रा हले. राजसभेत ाचीन भारतीय सं ृ तीचा फार सुंदर आ व ार झालेला दसत होता. तसेच मुघली सं ृ तीचे नमुने ह तेथे झळकत होते. भा ां ा टोकावर बस वलेली सव च मुघली होती. सहासनावर असले ा अ ंभा ा सुवणमंडपीचा डौल पूणपणे इ ामी होता. एकू ण राजसभेसह सहासनाचा थाट अ ंत अ तम होता. आणखी एक दय श गो णजे सहासना ा अगदी समोर असले ा भ वेश ाराकडे नजर टाकली क , दशन घडत होते पूव तजावरील तोरणा आ ण राजगड क ांच! उषःकाल झाला. तोरणागडा ा मागे पूवा उजळू लागली. सूय दयास तीन घटका उर ा. महाराज सहासना ा समोर आले. ांनी आपला उजवा गुडघा भूमीवर टेक वला व म क लववून सहासनास वंदन के ले. नंतर ते पूवा भमुख उभे रा हले. नगारे, चौघडे, शगे, कण, हल ा, शहाजणे, कालूसनया, ताशे, मफ इ ादी तमाम वा ांचे ताफे आ ण तोफाबंदकु ा कान टवका न सुस झा ा. सवाच डोळे महाराजां ा मूत वर खळले. हदवी रा ाचा तो सुवणाचा, अमृताचा, कौ ुभाचा, परमो सौभा ण उगवला. मु ताची घटका बुडाली. गागाभ ांनी व इतर पं डतानी परमो रांत वेदमं ण ास ारंभ के ला अन् ा चंड वेदघोषांत महाराज सहासनाला पद श न होऊं देतां सहासनावर ानाप झाले! आ ण एकच महाक ोळ उडाला! चौघडे, ताशे, नौबती इ ादी तमाम वा ांनी एकच धुमधडाका उड वला. तोफा-बंदकु ांनी दाही दशा एकदम दणाणून सोड ा. राजसभतील सह ावधी सभाजनांनी सो ा ां ा फु लांची, सुगंधी फु लांची, अ ताची, ला ांची

महाराजांवर अ वरत वृ ी के ली. हजारो कं ठातून एकच एक गजना उठली, शवाजीमहाराज क जय! शवाजीमहाराज क जय! शवाजीमहाराज क जय! टाळी कडाडली. नृ ांगना नाचूं लाग ा. गायक गाऊं लागले. वा वाजूं लागली. कवी, भाट, चारण ुतीगीते गाऊ लागले. तोफा-बंदकु ांची सरब ी सतत चालू रा हली. रा ातील सव क ो क ी याच वेळ तोफांचा दणदणाट सु झाला. सार रा आनंदाने धुंद झाल. ा जयजयकाराने द ी ा कानठ ा बस ा! वजापूर बधीर झाल! फरं ांची झोप उडाली! मशामपावेतो द न ा दौलती ा नौबती ऐकूं गे ा. राजसभा देहभान वसरली होती. कोण ा श ांत सांगूं ह सार? आनंदनाम संव रे, शा लवाहन शके १५९६, े शु १३, श नवारी, उषःकाली पांच वाजतां महाराज शवाजीराजे सहासनाधी र झाले! लगेच सोळा सुवा सनी व सोळा कु मा रका हातात पंचार ांची ताट घेऊन सहासनापाशी आ ा. ांनी महाराजांना कुं कु म तलक लावून ओवा ळल. सुवा सन ा व कु मा रकां ा पाने जणू अव ा ीजातीने महाराजांना ओवाळल व आपला आदर, ेम, कौतुक, कृ त ता आ ण आशीवाद के ला. या सुवा सन ना व बा लकांना महाराजांनी व व अलंकार दले. नंतर, मो ांची झालर लावलेल, र ज डत राजछ गागाभ ांनी हातात घेतल व महाराजां ा म कावर धरल! आ ण गागाभ ांनी उ रांत घोषणा के ली क , महाराज शवाजीराजे आज छ प त झाले! छ प त! राजा शवछ प त! यकु लावतंस महाराज सहासनाधी र राजा शवछ प त क जय! जय! जय! सौभा

सोहाळा

चार पातशा ा उरावर भाले रोवून उ ा असतांना ह ांस पराभूत क न मराठा राजा छ प त झाला! सामा गो न !े सुलतानांची मरास संपली. देव गरी, वारंगले, ारसमु , कणावती, वजयनगर आ ण खु इं येथील चरफाळलेल सहासन आज रायगडावर सांधली गेल . आईसाहेबां ा इ ांची प रपूत झाली. ांचा शवबा यकु लावतंस सहासनाधी र महाराज राजा शवछ प त झाला. एवढेच बघायच होत. साधायच होत. याचसाठी के ला होता अ ाहास. आता शेवटीचा दवस के ा ह येवो, कसा ह येवो! आईसाहेबांना तो अमृताइतकाच गोड वाटणार होता. महाराजां ा म कावर गागाभ ांनी छ धर ावर सव शा ीपं डत पुढे आले व ांनी महाराजांवर शुभाशीवादांची वृ के ली. छ पत नी आपल म क लव वल. यानंतर पं डत मोरोपंत पंत धान सुवणा ा ना ांची रास घेऊन पुढे आले. ांनी महाराजां ा म कावर त सावकाश ओतल.५ सुवण ान! एकू ण आठ हजार होनांचा हा अ भनव अहेर मोरोपंतानी के ला. यानंतर बाक चे धान, सरदार, सुभेदार, अ ा अ धकारी, पा णे वगैरे सवानी येऊन

महाराजांना मुजरे क न नजराणे अपण कर ास ारंभ के ला. या वेळ गागाभ , संभाजीराजे व मोरोपंत हे सहासनाखाली असले ा जो ावर बसले होते. सम सेनाधुरंधर व सम राजकायधुरंधर अदबीने दरबारांत उभे होते. महाराज नजराणे ीकारीत होते. यकुलावतंस!

● हे ी ऑि झंडने या ा डायरीचे एक पान. ● ३६४ पानावर छ प त शवाजी महाराजांचे अ ल आ ाप

.

याच वेळ इं जांचा वक ल हे ी ऑि झंडने हा नारायण शेणवी या ासह पुढे आला. ाने लवून महाराजांस अ भवादन के ले. ाने आणले ा नजरा ापैक एक मौ वान् अंगठी नारायण शेण ाने वर धरली. साहेबाने एकू ण साडेसोळाशे पयांचा नजराणा खास महाराजांसाठी आणला होता आ ण युवराज व काही कारभा ांक रता मळून . ३,०६५ चे नजराणे आणले होते. महाराजांसाठी ाने एक सुंदर खुच ह नंतर नजर के ली. महाराजांनी हे ी ऑि झंडने ला सहासनाजवळ बोला वल व ाला व दल (देव वल ). नंतर हे ी नरोप घेऊन नघाला. या वेळ सकाळचे आठ वाजलेले होते. हे ी दरबारांतून बाहेर पडला, ते ा वेश ारापाशी दोन ह ी व दोन घोडे सुंदर रीतीने ृंगारलेले ाला दसले. हे ह ी इत ा उं चावर, इत ा अ ं द व अवघड वाटेने आलेच कस ह ा बाबा ा ल ांत येईना. तो आ य करीत करीत मु ामावर गेला!५ सवानी महाराजांस नजराणे के ले व मुजरे वा हले. या सवाना महाराजांनी मानाची व ेभूषण दल . नजर नजराणे संपले. अहेरांचे ढीग पडले. या वेळी सकाळचे ब धा नऊ वाजलेले असावेत. णजे पहाटे सुमारे चार वाज ापासून सुमारे नऊ वाजेपयत व धयु रा ारोहणाचा हा भ सोहळा चालू होता. सहासनाधी र महाराज…

राजसभतील अहेर-नजराणे संपले. यानंतर देवदशनासाठी महाराजांची ारी ह ीव न मरवणुक ने जाणार होती. या मरवणुक ची सव स ता आधीच के लेली होती. ह ी, घोडदळ, पायदळ, खाशी जलेबी, तोफा, नगारखाना, कोतवाल घोडे, लगी, सांडणी ार, वाजं ांचे ताफे वगैरे झाडू न सारी तपशीलवार ज त तयारी होती. कोठे ही ‘बोभाट गगशा न होता’ ेक गो अ ंत श ीने व चोख होत होती. राजसभा मरवणुक त सामील झाली. सो ा ा अलंकारांनी ृंगारलेला एक देखणा घोडा महाराजांपुढे आण ात आला. महाराज ावर आ ढ होऊन नघाले व राजांगणांत आले. तेथे एक अ त सुदंर, शुभ ल णी ह ी ृंगारसाज क न स होता. महाराज ा ह ीवर अंबारीत बसले. मा त णून ह ी चाल व ासाठी सरसेनाप त अंकुश घेऊन बसले. महाराजां ा मागे खवाश त मोरोपंत पंत धान सो ाचे मोचल घेऊन बसल. पुढे राजदुंदभु ी झडू ं लागली. शगां ा ललका ा उठूं लाग ा. ताशे, मफ तडाडू लागले. भगवा झडा फडफडू ं लागला. भग ा झ ाचा दमाख आ ण मान आज गगनाला पोहोचला.

राज बदीव न मरवणूक नघाली. महाराजां ा ह ीभवती खासे खासे पायदळाचे हशम, मागे ार, धानमंडळ आ ण इतर सव लवाजमा हरावली चंदावली चालत होता. के वढ वैभव त! सुवणदंड घेऊन खासदरबार आघाडीला चालत होते व महाराजां ा नांवा ा ललका ा ठोक त होते. मरवणूक संथ गजगतीने मो ा दमाखांत चालली होती. राजमागावरील लोकांनी आपल घर व र े सज वले होते. घरां ा दारात उभे रा न या मरवणुक ची मौज पाहत हो ा व महाराजांवर फु ल, दही, ला ा, दूवा, अ ता फे कू न ांना पंचार ा ओवाळीत हो ा. राजा शवछ प त

गडावरील देवदेवतांच दशन यथा व ध घेऊन, महाराज मरवणुक ने परत सभा ार आले. तेथून मग राजमंदीरांत गेल.े दरवाजावर यांनी महाराजांव न नबलोण उत न टाकल. नंतर ते महालांत गेल.े कु लदैवतांना नम ार क न मग महाराज आईसाहेबांपाशी आले. ांनी आईसाहेबांना नम ार के ला. येथे राज यांनी महाराजांना ओवाळल. ांना या वेळी

महाराजांनी ब मोल व ालंकार दले.६ आईसाहेबां ा संसारांतील कौतुकाचे हे सुवण ण होते. यानंतर दुपारी सवासह महाराजांनी भोजन के ल आ ण तदनंतर महाराज आईसाहेबांपाशी येऊन बसले. ांनी आ े ांस व राजसेवकांस नरोपाचे वडे दले. अन् तः आईसाहेबांपाशी बसून रा हले. खरं सुख ांच तेथेच होत. आईसाहेबांशी ते बोलत बसले. ते आईसाहेबांस भारावले ा श ात णाले,६ “आपले आशीवादे मनोरथ स ीस गेल!े ” अन् मग महाराजांनी आईसाहेबांस व अपण के ली.६ आता ही व नेसून कु ठे जायच होत आईसाहेबांना? -खरोखर ध ध ह मायलेकर! अशी आई कु ठे सापडायची नाही. असा पु कु ठे दसायचा नाही. रा ा भषेको र इतर समारंभ व व ध चालूच होते. छ प तची राजसभा भरत होती. सावभौम, व ा भमान कर ासाठी हा सोहळा होता. महाराजांनी या अलौ कक मह ा ा सोहा ाच रण अखंडपण युगानुयुग राहावे णून ‘रा ा भषेक शक’ सु के ला. या शकाला ांनी तःच नांव दले नाही. रा ा भषेकाच नांव दल. अ धानांची फास नांव बदलून ांना सं ृ त नांव दल . इतके च न ,े तर रा कारभारांत ढ झालेले शेकडो फास श काढू न टाकू न ांना सं ृ त तश दे ाच ांनी न त के ल. पं डत रघुनाथपंतांस ांनी आ ा के ली क , अशा तश ांचा एक ‘राज वहारकोश’ स करा. सं ांत प रवतन झाले क संवेदनांत ह प रवतन होते. जशा सं ा, तशा संवेदना. राजप लेखना वषयी ह असेच नयम के ले. आप ा मु ेच सुवणाच व तां ाच नाण पाड ास ारंभ के ला. ा ना ावर ‘राजा शवछ प त’ अशी अ र घातल . रा ाचा ज भगवा ठे वला. सं ृ त भाषत ाची बीज आहेत. हे महाराजांनी ओळखूनच सं ृ त भाषेचा व भाषापं डतांचा फार मोठा आदर के ला. ‘ तप ं लेखेव-’ ही सं ृ त मु ाच न त के ली. आप ा ातं ाचा व सावभौम ाचा पूण सा ा ार महाराजांना पूणपणे झाला होता णूनच वरील गो ी कर ाची अचूक ू त ांना झाली. अ धानां ा न व नै म क कम-कत ांच प रप क (कानून जाबता) स कर ात आले. ांत आठांपैक सहा धानांना ‘सै घेऊन यु ा द संग करावे’ अशी छ पत ची आ ा होती. छ पत चा मं ी होण सोप न त.

-अशा

व वध गो ी या सोह ा ा न म ाने कर ात आ ा. ा यो व आव कच हो ा. नाही तर रा ा भषेकाचा हेतू अपुरा रा हला असता. रा ा भषेकसमारंभ णजे के वळ वैभवाचे दशन, कलावंतांचा परामश, भोजन, मरवणुक अन् सामुदा यक चैन न .े या समारंभा ा मागे कांही एक उदा , ता क व ऐ तहा सक भू मका होती. हदू जात णजे मेलेली जात; पढीजाद गुलामांची जात; येथे रा कर ाचे बळ, लायक आ ण ह फ आमचा; ई री संकेत ह तोच. अशी काहीतरी भयंकर क ना सुलतानांत व ां ा अनुयायांत प झाली होती आ ण हदूं ाही मनांत आ ण र ांत ती भनली होती. अंगी बळ व बु ी असूनही पराभूत वृ ीमुळे, परधा जणेपणामुळे; राजक य व सामा जक ववेक जागृत नस ामुळे हदूंचा सवनाश झाला व असाच होत राहणार आहे हे महाराजांनी अचूक ओळखल. एका बाजूला ांना श धारी जीहादवाले दसत होते, तर दुस ा बाजूला ‘भ व पुराण’ उशाश घेऊन झोपलेले गाफ ल जन दसत होते. ांनी आ व ासाने त ा के ली क , ही पारड मी फरवीन! आ ण फर वल ! सै , आरमार, रा नमाण के ले. अवाढ क े नमाण के ले. मु णजे अ ज मनाची माणस नमाण के ल आ ण मग मा जगाला व सुलतानांना कळून चुकल क अरे, ही हदू जात चांगलीच जवंत आहे क ! शवाजी आ ण ाचे मूठभर लोक आपणा सवाना भारी झाले क ! यांनी आपली गुलाम गरी झडका न तःचच रा ापल क ! अजब! -परंतु तरी ह, आपल ‘ रा ’ नमाण झाल असून, आप ाला एक महान् ‘राजा’ लाभला आहे, ह कांही के ा ‘ वचारवंत’ हदू मनाला पटेना! णूनच महाराजांनी रा ा भषेक करवून घेतला. भ व पुराणाने झपाटले ा मूखाना, ‘कयामतके दनतक’ येथे बादशाही गाज व ाची घमड बाळगणा ा शेख महंमदांना आ ण फाजील शंकेखोरांना या रा ा भषेकाने झणझणीत धडा मळाला. मनोरथ स ी

रायगडावर आले ा सव ा णांना मु ह ान देकार कर ात आला. सामुदा यक देकारांत ेकास कमानप ी तीन पये द णा मळाली. शवाय न दानांत व व वध वध ा वेळी द णा मळा ाच. वशेष व ानांना तं पणे जा द णा दे ांत आ ा. सं ासी, गोसावी, तडीतापसी यांचा ह यो तो स ार कर ांत आला. गोरगरीब व याचक यांना वपुल दानधम कर ांत आला. सव ऋ जांस ेक पांच पांच हजार पये दले. गागाभ ांना तर एक ल पये द णा, व व भूषणे देऊन महाराजांनी ांची संभावना के ली. तं सावभौम हदवी महारा ाचा छ प त महाराज आप ा रा ा भषेका ा मंगल संगी गुणी व ानी जनांचे कौतुक करतोय, ते चमटी चमटीने न े तर जळी जळीनेच. गागाभ ांसार ा वेदमूत सर ती पु ाला छ प त राजा ज कांही देणार, त जळी जळीनेच काय पण सुपासुपाने देणार ना! वा वक महाराजांना ह न तच कळून चुकल असेल क , हा महापं डत भ कु न चे . तो भगवी व े न पांघरलेला एक वर सं ासीच आहे. के वळ व ध वहार णून राजाची ती लाखाची द णा तो राजमंडपात ीकारीत आहे.

(कारण

रा ा भषेकानंतर थो ाच काळात गागाभ ांनी चतुथा म णजेच च सं ास ीकारला. पहा, वाचा, ांनीच तः ल हलेला ‘ शवाक दय’ हा ंथ). कवी, भाट, कलावंत व गुणीजन यांना संतु कर ात आल, राजदूत, सरदार, पदा धकारी, मु ी, आ , सेवकजन व अ धानमंडळ यांस व ,े ह ी, घोडे, पाल ा, ढाली-तलवारी, श े -क ारी, चव ा, वगैरे ा ा ा ा माय ा माणे दे ांत आले. समारंभासाठी आले ा सव यांचा व मुलामुल चा देखील राजाने स ान के ला.५ कोणाला ह वगळल नाही. राजा कु णालाही वसरला नाही. राजाने एकू ण खच प ास लाख पयांवर के ला. ८ बाळाजी आवजी चट णसांना वा वक अ धानांत पद दे ाची महाराजांची इ ा होती. ७ पण चटणीस णाले, मला मं मंडळात पद नको! मला माझी चट णशीच कायमची वंशपरंपरेने ा! महाराजांनी ांना ाच कलमदान, घोडा, चवरी, चौकडा, भूषण व चट णशीच व दल .६ शामजीनाईक पुंडे यांना रा ाची पोतदारी णजे ख जनदारी दली. आजोबांचा श महाराजांनी पाळला, नाइकांना पोतदारीचे व ालंकार दले. ३ सवाना महाराजांनी खूप खूप दल. सव संतु झाले. कोणाला काही ावयाचे रा हल नाही. फ एकच माणूस उरला. एक त ण पोरगा उरला. कोण? -मदारी मेहते र. आ ा ा बं दवासात महाराजांसाठी हरोजीबरोबर तःचे ाण तळहातावर घेणारा मदारी मेहते र. या मुसलमाना ा पोराला काय ायच? महाराजांनी ाला वचारल, तुला काय देऊं? मदारीने काय मागाव? ह ी? पालखी? सरदारी? अहं! तो णाला ‘महाराज, आप ा सहासनाची व ा ठे व ाच, सहासनावर चादर पांघर ाच काम मला ा!’ महारा ांत पु ा अयो ा अवतरली. ायाच, स माच, सुसं ृ तीच छ सहासन पु ा कटल. साडेतीनशे वषाच सुतक फटल. सारी वष ता, नैरा , दुःख लयाला गेल. सा ा जखमा बुज ा. सारे अपमान धुऊन नघाले. सव आनंदीआनंद उडाला. न ा जीवनाचा सा ा ार सवास झाला. सव संशय व भय पळाल . ायासाठी, संर णासाठी, सुखदुःख सांग ासाठी, हव त ह ाने माग ासाठी ममतेच, समतेच, उदार आ ण बला सहासन नमाण झाल. सावलीसाठी वशाल छ उघडल गेल. मुलाबाळांस, लेक सुनांस, शेतक ास ह ाने सावयास जागा नमाण झाली. अव ांना आजोळ-माहेर लाभल. महारा ात आनंद संव र उगवल. सृ डोलूं लागली. स ा ीला हषवायू झाला. समु मंथनांत देवांना ह

मळाल नाही, अस अपूव र महारा ाला मळाल – सहासन! समु तळापासून उचंबळला. स ा ीचे सारे जवलग आनंदाने हदोळले. साम

काय बोलावे? आनंदवनभूवनी…

-आ ण

स ा ी ा एका गुहते ला एक तेजःपुंज योगी पु ष एका हाती कु बडी आ ण दुस ा हात जपमाळ उं चावीत आनंदाने उसळून गजत गजत बाहेर आला! अवघा आनंदीआनंद ा ा मुखावर उसळला होता. तो मो ाने गजत होताजे दे खले रा ी । ते ते तैसे च होतसे हडतां फरतां गेल । आनंदवनभूवन धमाआड ज व  । त त सव ऊ ठल ला टल , कु टल , देव । दा पल , का पल ब व ा ा उ ठ ा फौजा । भीम ावरी लोटला भ डली, च डली रागे । रड वल , बड वल बळ खौळले लोक देवाचे । मु देवची ऊ ठला कळे ना काय रे होत । आनंदवनभूवन ी ो ी े े ी

ग ची लोटली जेथे । रामगंगा महानदी तीथासी तूळणा नाही । आनंदवनभूवन ैलो चा ल ा फौजा । सौ बं द वमोचने मोहीम मां डली मोठी । आनंदवनभूवन अनेक वाजती वा । नक ोळ ऊ ठला छबीने डोलती ढाला । आनंदवनभूवन क ांत मां डला मोठा । दै बुडावया कै प घेतला देव । आनंदवनभूवन बुडाले सवही पापी । हदु ान बळावल अभ ांचा यो जाला । आनंदवनभूवन येथून वाढला धमु । रमाधम समागमे संतोष मां डला मोठा । आनंदवनभूवन बुडाला औरं ा पापी । संहार जाहला मो डल मांडल े । आनंदवनभूवन उदंड जाहले पाणी । ानसं ा करावया जपतप अनु ान । आनंदवनभूवन लहीला यो आला । मोठा आनंद जाहला चढता वाढता ेमा । आनंदवनभूवन बंड पाषांड उडाले । शु अ ा वाढल राम कता राम भो ा । आनंदवनभूवन देवालये दीपमाळा । रंगमाळा ब वधा पू जला देव देवांचा । आनंदवनभूवन गीत संगीत साम । वा क ोळ ऊ ठला मळाले सव अथाथ । आनंदवनभूवन येथुनी वांचती सव । ते ते सव देखती साम काय बोलाव? आनंदवनभूवन के वढा हा चीतीचा आनंद! वर योगी-बैरागी ह आनंदले. सवच आनंदले. ऋतु, न , मेघ, आकाश, व ण हे ह आनंदले, भारावले, ग हवरले आ ण ांनी आप ा आनंदा ूंची बरसात सु के ली. रायगड पज धारांखाली ाऊन नघूं लागला. आकाशातून सह ाव ध कलशातून जणू देवनृप त इं ाने वृ सु के ली. आ ानांत मेघां ा दुंदभु ी दणाणत हो ा. रायगड ा

नगारखा ांत ह दुंदभु ी दणाणत हो ा.

आधार : ( १ ) पसासंले. १६४३. ( २ ) पसासंले. १६४४. ( ३ ) पसासंले. १६४३ व ४५. ( ४ ) जेधेशका; पसासंल.े १६४३ व ४५; क त . ( ५ ) पसासंले. १६४३ व ८३; पेद, ३१।३३, ( ६ ) चटणीस पृ. ३३७. ( ७ ) पसासंले. १६४५. ( ८ ) ShivajiTimes, 212. या शवाय सभासद; सनदाप ; रा ा भषेक योग, मंडळ अह. १८३२। पृ. ६०; शचसा. खं. १०। पृ. ५५. कै .स.ग. जोशीसं हांतील अ स प आ ण शां. व. आवळसकरांचा अ स ‘रायगड’

ारी : द

ण द

जय

आईसाहेब नघा

ा!

रायगडावर सूप वाजल! रा ा भषेकाचा स व दीघ सोहळा गजांतल ी ा ऐ यात पार पडला. तं रा ाची सव मान च रायगडावर झगमगूं लागली. धम, सं ृ ती आ ण इ तहास यातून नमाण झाले ा सव अ तांना छ सहासन ा झाल. सोहळा संपला. आलेले हजारो जाजन व पा णे तृ मनाने, पण जड पावलांनी रायगडाव न उत ं लागले. गेले काही दवस सवजण जणू वेग ा जगात वावरत होते. कान, डोळे , ज ा, नाक आ ण मन यांना रायगडावर ग य सुखाचा अनुभव मळत होता. रायगडावरील गद हळूहळू ओस ं लागली. इं ज वक ल हे ी ऑि झंडने हा रायगडाव न नघाला ( द. १३ जून १६७४) आ ण तीन दवसांनी ( द. १६ जून रोजी) तो मुंबईस पोहोचला. हे ी रायगडावर एकू ण बावीस दवस होता. ा ाबरोबर ा ा मदतीस नारायण शेणवी हा होता. हे ीला उतर ासाठी एक चांगलस घर दे ात आल होत. रा ा भषेकाचा एवढा टोलेजंग व र समारंभ अनेक दवस चालू होता, पण हे ीचे च काही ती मजा पाह ात रमलेल दसत न त. ाच ल एकाच गो ीवर खळलेल होत. ई इं डया कं पनीने ा ावर सोप वलेल तहाच काम यश ीपणे पार कस पाडतां येईल इकडेच ाचे ल होते. नर नरा ा अ धका ांना भेटण व तहाबाबत वाटाघाटी करण हाच ाला ास लागलेला होता. ाने एकू ण वीस कलमी मसुदा आणलेला होता. ातील एकोणीस कलम ापार वषयक होत . ांत रा ाला बाधक अस कांही न त. पण एकाच कलमांत सव इं जी मेख होती. त कलम णजे, ‘मराठी रा ांत इं जांच नाण चालावीत!’ वचवाचे वष शेपट त असत!

नेमक हच कलम उडवून लावून बाक ची कलम महाराजांनी मंजूर के ल ! १ गाठ पडली ठकाठका-! महाराजांनी रा ा ा सव सेवकांना रोख रकमा, व , भूषण व इतर पा रतो षक दली. पण कोणाला इनाम, जहा ग ा, वतन दल नाहीत. वतनांमुळे होणारा घात पूणपणे ओळखून ांनी कौतुकाची ही रा घातक रीत टाळली होती. असलेल इनाम, वतन ांनी खालसा के ली होती. पण महाराजांची या बाबतीत के वढी व कोणती वशाल होती, हे क ेकां ा कधी ल ांतच आल नाही. वतनदारीची चटक लोकां ा हाडीमांशी खळली होती. हा एक नमुना पाहा. रा ा भषेकानंतर दान व ध चालूच होते. महाराज सहासनावर बसले होते. समोर दान चालू होत. शा ीपं डत दान घेत होते. तेव ांत, नर सहभट बन रामचं भट या नांवा ा व यानाही द णा दे ाची पाळी आली. पण नर सह भटज नी द णा ीकार ास नकार दला. देणारां ा जळी थांब ा. भटजी द णा नको णाले. कां? महाराजां ा नजरत ही गो आली. महाराजांनी भटजीना द णा घे ाची वनंती के ली. भटज नी ‘नको’ टल! महाराजांनी आ ेने कारण पुसल. ावर भटजी णाले क , राजा ही रोख द णा नको! -मग? “आ दलशहाने दलेली खेड व चाकाल येथील वतन आ ांस देण!” २ व ान् ण वणा ांना ह महाराजांचे मन समजेना! मावळ ा देशमुखांना कशाला दोष ायचा? भटज नी दान मा गतल. राजा सहासनावर बसला होता. दानास ‘नाही’ णाव तर स जात. ‘हो’ णावे तर वतनासारखा मादक पदाथ रा ा ा पोटांत जातो. काय कराव? अखेर लकाल संग ओळखून महाराजांनी सहासनाव न नर सहभटजीना वतनदार कर ाचा संक सोडला! वतन दल!२ ‘कं पनीच व रा ाच हत’ ओळखून वागणारे जॉज ऑि झंडने अन् सर टॉमस रो कु णीकडे आ ण रा ास बाधक ठरणार ाथ वतन मागणारे नर सहभट कु णीकडे! रा चर ायी ाव णून महाराजांनी के लेली व ा व तच मह जे ा मनांत जण ज र होते. तस त जलेले न त. न लपुरी गोसावी नांवाचे एक स ु ष रा ा भषेक समारंभासाठी गडावर आलेले होते. ते मा या संपूण रा ा भषेकावर अगदी झाले. याचे कारण णजे ांना या समारंभांत काह च मह मळाल नाही! सव मह गागाभ ांना आ ण ा वै दक ा णांनाच मळाल!

न लपुर ना काह च नाही! ामुळे ांचा मु राग गागाभ ांवर होता आ ण मग न लपुर ची ी समारंभांत अपशकु न कु ठे कु ठे होत आहेत, याची बारीक नजरेने पाहणी कर ांत गढली. आज काय, उ ापात झाला! उ ा काय, गागाभ ां ा नाकावर का पडल. बाळं भ राजोपा ायां ा डो ावर काय, खांबावर बस वलेले लाकडाच कमळच पडले! -अशा अपशकु नांची न दणी ते मनांत क ं लागले. ३ एकदा ांनी या अपशकु नांची सूचना महाराजांना के लीसु ा. पण ांनी कांही ह मनावर घेतले नाही. महाराज फ शकु नांना मह देत! अपशकु नांकडे आठवणीने दुल करीत! आठवते का? राजारामसाहेब ‘पालथे’ ज ले, ते ा महाराजांनी ा ‘अपशकु नाचा’ के वढा सुंदर अथ लावला तो? ते ा वेळी णाले, ‘हा मुलगा द ीची पातशाही ‘पालथी’ घालील!’ अपशकु नांचे भय पाप करणारांना! पु कृ करणारांना कशाचे अपशकु न? – आ ण ा औरंगजेबाला कधीच कसे अपशकु न होत नसत? न लपुरी हे मं तं होते. वै दक प तीने के ले ा अ भषेकांत गागाभ ांनी चुका के ा, असा ांचा गागाभ ांवर आ ेप होता. परंतु ां ा आ ेपात कांही ह अथ न ता. तरीही महाराज ांना णाले क , मला वै दक प तीने एकदा अ भषेक झाला; तु ी तां क प तीने पु ा मला अ भषेक करा!३ - कारण थोड ाशा गो ीने जर यांच समाधान होत असेल तर कशाला नाही णायच? णून महाराज असे णाले. पण न लपुरी ा मनांत असंतोष धुमसत होता. ते नघाले. जातांना ते णाले, ‘राजा तुला भयसूचक उ ाताचे य येतीलच! ते पा ह ावर तूं मा ाकडे ये!’ -आ ण न लपुरी नघून गेल.े ३ आता कैच येणे जाणे…

दुस ा ा दुःखात समरस ायला मन फार मोठ असाव लागत. पण दुस ा ा सुखांत समरस ायला मन ा न ह मोठ असाव लागत. रा ा भषेका ा चंड गडबड त ह महाराजांच ल आईसाहेबांकडे पूण होत. आईसाहेब णजे तर महाराजांचे सव . महाराजांच दैवत. गडावरची हवा फार थंड. वारा फार. आईसाहेबांची कृ त अ तशय नाजूक झालेली. गड ांना मानवेना. णून महाराजांनी खास ां ासाठी, गडा ा न ा ड गरांत असले ा, पांचाड नांवा ा गाव एक उ म वाडा बांधला. तेथे ांची राह ाची सव व ा के ली. रा ा भषेकासाठी महाराजांनी आपल हे थोर दैवत अलगद गडावर नेल. लटलट ा मानेने आ ण ीण झाले ा डो ांनी ांनी आप ा बाळाचे सार कोडकौतुक ाहाळल. राजा णजे व ूचा अवतार. शवबाला व ु प ा झालेल ांनी पा हल. आता आणखी काय हव होत ांना? ांना कांही ह नको होत, पण महाराजांना ा ह ा हो ा. रा ा भषेक उरक ावर महाराजांनी (ब धा मे ांतून) आईसाहेबांना गडाव न खाली पांचाड ा वा ात आणल. आईसाहेबांना ते महा ाराचे बु ज जणू कांही वचारीत होते, ‘आईसाहेब, आता पु ा येण कधी ायच?’

आता कै च येण जाण? आता खुंटल बोलण! हे च तुमची अमुची भेटी, येथुनीया ज तुटी! पान पकल होत, वाराही भऊन जपून वागत होता. आ ण पांचाड ा वा ांत आईसाहेबांनी अंथ ण धरल. महाराजां ा दयांत के वढी कालवाकालव झाली असेल? अखेरचच ह अंथ ण! आईसाहेब नघा ा! महाराजांची आई चालली! सती नघाले ा आईसाहेबांना पूव महाराजांनी मह यासाने मागे फर वल. ावर दहा वष आईसाहेब थांब ा. पण आता ांना कोण थांब वणार? आई! कसल ह व च नात परमे राने नमाण के ले आहे! ज ा ेमाला कनारे नाहीत. ज ा ेमाचा ठाव लागत नाही. जगाला आई देणारा परमे र कती कती चांगला असला पा हजे! पण तीच आई हरावून घेऊन जाणारा तो परमे र के वढा नदय असला पा हजे! े व नवमीचा दवस उजाडला. बुधवार होता या दवश . आईसाहेबांची कृ ती अ ंत बघडली. आयु ाचा हशेब संपत आला! वष, म हने, आठवडे, दवस संपले. आता अव ा काही तासांची थकबाक रा हली. दवस मावळला. रा झाली. माये ा माणसांचा गराडा भवती असतांना, सूयपरा मी पु जवळ असतांनाही मृ ूचे पाश पडू ं लागले. सव हतबल झाले होते. कोणाच ह कांही चालत नाही इथे. घोर रा दाटली. म रा झाली. आईसाहेबांनी डोळे मटले! ासो ् वास संपला! चैत नघून गेल! आईसाहेब गे ा! छ पत चे छ मटल गेल! मरा ांचा राजा पोरका झाला! रा ावरचा आपला पहारा संपवून आईसाहेब नघून गे ा. महाराज दुःखात बुडाले. आईवे ा शवबाची आई गेली. शवनेरीवर अंगाई गाणारी, लाल महालांत लाड करणारी, राजगडावर ू त देणारी आ ण रायगडावर आशीवाद देणारी आई कायमची नघून गेली. आता या णापासून आईची हाक ऐकूं येणार नाही! कोण ा श ात सांगूं आई ा हाके च सुख? ांना आई आहे ना, ांनाच, -नाही, नाही, - ांना आई नाही ना, ांनाच फ त समजूं शके ल! े व नवमी, बुधवारी, म रा ी ( द. १७ जून १६७४) जजाबाईसाहेब मृ ू पाव ा.

आधार : ( १ ) पसासंले. १६४१, ४३, ४९. ( २ ) सप

पृ. १५६ ( ३ ) क त . (४) जेधेशका; पसासंले; १६८४.

बहादरू खान कोकलताश

आईसाहेबांची उ र या झाली. महाराजांचे आता मा बालपण खरोखर संपल. आई असेपयत ेकजण लहानच असतो. महाराज आता न कळत पो झाले. हजारो लोक महाराजांभवती होते. पण ते सव ेमादराने मुजरे करणारे. महाराजांच कौतुक करणार कु णी रा हल नाही. आईसाहेबांचे दहन पांचाडास ा ळ कर ांत आल, तेथेच ांची समा ध बांध ांत आली. आईसाहेबांनी आप ा शवबाक रता पंचवीस लाख होनांपे ा ह अ धक, णजे सुमारे एक कोटी पयांची पुरचुंडी मागे ठे वली होती. ३ राजाला रा होत; पण आईची माया वेगळीच असते. आईला वाटल, बाळाला कधी भूक लागली तर? चार घास तयार असावेत, णूनच हे तहान-लाडू , भूक-लाडू बांधून ठे वून आईसाहेब गे ा. पावसाळा सु झालेला होता. धुक आ ण पज धारा यांनी स ा ीचा आसमंत भ न गेला होता. रायगडावरच वातावरण कुं द होते. एक म हना जड पावलांनी गेला. रा ा भषेकसोह ाच सुख आ ण मातृ नधनाच दुःख अव ा बारा दवसां ा फरकाने महाराजां ा पदरांत वधा ाने घातल. सुख संपल आ ण शेवटी उरल कत , राजधम, राजकारण. महाराज त नसीन झाले ही गो वजापूरकरांना कवा कोणाही परस ाधीशाला चण श न त. पण हा सोहळा न घडू ं दे ाच बळ कोणांत ह उरलेल न त. वजापूरकर तर ग च बसले. २ महाराजांनी एक जरबेचा नरोप सुरते ा म गल सुभेदाराला याच वेळ (जुलै

ारंभ १६७४) पाठ वला क , गे ा तीन वषाची खंडणी एकू ण नऊ लाख पये ताबडतोब आम ाकडे भरा! नाही तर पावसा ानंतर पा न घेऊं!३ णजे महाराज आता म गलांना काय कमतीने तोलीत होते, त दसून आल. अथात् के वळ नरोपांनी म गलाकडील पैसा येणार नाही ह ह महाराज ओळखून होते. आ ण मग पाऊस संप ाची वाट ह न पाहतां महाराजांनी मराठी फौजेला मोहीम फमावली. मराठी अकलेचा एक अ ल नमुना खास द न ा म गली सुभेदाराला दाखवायचा बेत महाराजांनी के ला. दलेरखान पठाणास औरंगजेबाने द नमधून परत बोलावल व द नची सुभेदारी बहादूरखान कोकलताश यास दली. बहादूरने पु ा ा पूवस चोवीस कोसांवर, भीमे ा काठी पेडगाव येथे आपली कायमची छावणी ठोकली. पेडगावास बळकट क ा क न ाने ाला नांव दले, बहादूरगड. महाराजांनी एकू ण नऊ हजार फौज गार द डकडे बहादूरखानाशी खेळायला सोडली. फौजेचा सेनाधुरंधर कोण होता ह ठाऊक नाह , पण ाने मोठीच ग त उडवून दली. ाने आप ा फौजे ा दोन टो ा के ा. एक टोळी दोन हजारांची अन् दुसरी सात हजारांची. सात हजारांची टोळी अगदी गुपचूपपणे पेडगावपासून थोडी दूर सावध ठे वली आ ण दोन हजारांची टोळी खाना ा रोखाने चाल कर ासाठी दली सोडू न! काय करायच ह आधी पुरत ठरलेल होत. खाना ा छावणीवर मराठी फौज चालून येत आहे, अस समजतांच खानाने आप ा म गली फौजेला तयार हो ाचा कू म सोडला. जलदीने म गली फौज ज त झाली. खानाने सव फौजेसह मरा ां ा पाठलागावर घोडे सोडले. पेडगावांत फारसे कु णी उरलेच नाही! सव फौज घेऊन खान गेला! दोन हजार मरा ां ा टोळीने खानाला अंगावर येऊं दल, पण लढाईला उभी न राहतां, ही टोळी सारखी लकाव ा देत मागे पुढे होत रा हली. खान चडू न मरा ांना गाठ ासाठी पाठलाग करीत रा हला आ ण जवळ जवळ पंचवीस कोसांपयत ांनी खानाला पेडगावापासून दूर आणल! इकडे दबून रा हलेली सात हजार मरा ांची टोळी पाळत राखीत होती. खान खूप दूर गे ाची खा ी झा ावर, मराठे एकदम पेडगावावर चालून आले! तथे असले ा मूठभर म गलांना का ही धडक सोसणार? कु ठ ा कु ठे पाचोळा उडाला आ ण मरा ांनी बहादूर ा छावणीची साफ लूट के ली. एक कोटी पयांचा ख जना ांना गवसला!३ अचानक के वढ घबाड मळाल ह! आ ण शवाय अ तशय उ ृ दजाचे दोनशे घोडे सापडले! बहादूरखानाने औरंगजेबाला नजर कर ासाठी हे उ म घोडे जम वले होते! एवढी मौ वान् कमाई क न

मरा ांनी म गली छावणीचे सव तंबू पेटवून दल! पेडगावची छावणी कापरासारखी जळून खाक झाली! सव लूट घेऊन मराठे पसार झाले.३ तकडे बहादूरखान दोन हजार मरा ांचा पाठलाग क न क न दमला. अखेर मराठे हात लागले नाहीत ते नाहीतच! खान माघार फरला. फु कटच बचा ाचा घाम नघाला आ ण तो पेडगावला आला. अन् तेथे येऊन बघतो त -? हाय रे खुदा! सगळी माती झाली होती! दावा साधला या सैतानी मरा ांनी! ह मराठी भुत आल तरी कश ? पार सगळ तळपट क हो के ल! खानाचे म क कुं भारा ा चाकासारख गरग ं लागल आ ण तो पुढे पाहतो त एक ह घोडा जागेवर नाही! एक ह छदाम ख ज ांत नाही! के व ा सफाईने फस वल मरा ांनी! मराठी अकलेचा अ ल नमुना खानाला मरा ांनी पेश के ला. खान तरी कसा हा असा? पेडगावचा बंदोब क न, मग तरी जायच ाने. पण-! काय णाव या खानाला? – पेडगावचा शहाणा! एक कोटीचा ख जना महाराजांना मळाला. रा ा भषेकाचा सव खच बाहेर पडला! (इ. १६७४ जुलै १५ सुमार) फ ाचा क ा महाराजांनी पूव (इ. १६६४ अखेर) जकला होता परंतु तो मध ा धामधुम त पु ा वजापूरकरांकडे गेला. फ डा परत मळ व ासाठी महाराजांनी अ ाज ना (अनाजी द ो पंत स चव?) फ ावर रवाना के ल. अ ाजी कु डाळास आले. फ ावर अचानक छापा घालायचा ांचा बेत होता, पण डाव फसला. फ ाचा क ेदार महंमदखान याला या गो ीचा सुगावा लागून तो सावध झाला. ामुळे अ ाज ना यश मळाले नाही (ऑग चा शेवटचा आठवडा, इ. १६७४). ते कु डाळा न राजापूरमाग खेळ ावर गेल.े ५ आ नाचा म हना उजाडला. तापगडावर नवरा बसल. महाराज रायगडावर होते. असंतु झाले ा न लपुरी गोसा ां ा ण ा माणे रा ा भषेकानंतर एक गो दुःखद घडली. ती णजे आईसाहेबांचा मृ ू. ामुळे लोकां ा ाळू मनांत जरा धा ी आ ण चल बचल नमाण झाली. लोकां ा व न लपुर ा समाधानाक रता दुसरा रा ा भषेक तां क प तीने करवून घे ाच महाराजांनी ठर वल. वा वक वै दक प तीने गागाभ ांनी रा ा भषेक के ानंतर लगेच असा तां क प तीचा व ध कर ास ते तयार झालेले होतेच. पण तापलेले न लपुरी ा वेळ नघून गेल.े पण आता ते ह तयार झाले व महाराजही तयार

झाले. आ ण ल लतापंचमी ा मु तावर हा अ सा तां क व ध कर ात आला ( द. २४ स . १६७४). -आ ण दुस ाच दवश ( द २५ स .) तापगडावर ा देवालयावर आकाशांतून वीज पडली. जवळच घो ांची पागा होती. तेथेच एक ह ी ह होता. वजेचा तडाखा पागेला ह बसला. पागा पेटली! आग भयंकर भडकली. आग लावणा ा वजे ा मानाने आग वझ वणा ा मानवांच बळ आ ण चाप कती दुबळ असणार! आग वझवाय ा आं तच महाराजांचे कतीतरी चांगले चांगले घोडे जळून भाजून मेले! तो ह ी ह होरपळून मेला! अपघातापुढे काय बोलायच? फ हळहळायच! महाराजां ा फौजांनी पु ा एकदा सुरतेवर दहशत घाल ासाठी रामनगर ा व नगरहवेली ा मागाने जा ासाठी कू च के ल. परंतु रामनगर ा चार हजार भ ांनी वाटा रोखून धर ा. मरा ांनी एक लाख पये भ ांना ायच कबूल क नही भ ऐके नात. या आडवाटत यु ाचा संग नको णून मराठी फौज माघार वळली व (ब धा ज ार- ंबकना सक या मागाने) महाराजांस सामील हो ासाठी औरंगाबादे ा रोखाने नघून गेली (ऑ ो. म १६७४). अन् सुरतेचा जीव भां ात पडला! याच वेळ (ऑ ो. उ राध) महाराज छ प त जातीने मो हमेवर नघाले. महाराजांच ल खानदेशावर होत. धरणगावास इं जांची वखार होती. महाराज जवळपास कु ठे तरी आले आहेत, अशा बात ा ांना येऊन पोहोच ा. ६ ांची आ ण म गल अ धका ांच मन फका ा ा मनो ासारख थरकापूं लागल असल तर आ य नाही. एरंडोल ा जवळच धरणगाव होत. धुमाकू ळ घालीत घालीत महाराजांच सै धरणगावावर आल. धरणगावावर महाराज तः मा आले न ते. या सव भागावर कु बु ीनखान खेशगी नांवाचा म गली फौजदार होता. मराठे आ ावर हा खेशगी मरा ांना आडवावयास गेला. परंतु मराठे इत ा ेषाने लढले क , खेशगीचा जबर पराभव झाला. ाचे तीनशे ावर लोक ठार झाले. अखेर तो औरंगाबादेस पळून गेला! ७ इं जां ा वखारीवर मराठे चाल क न आले. इं जांचे अ धकारी बाहेर येऊन मरा ांना णूं लागले क , अहो, तुम ा महाराजांची व आमची मै ी आहे! आम ाश ांचा तह झाला आहे!- पण मरा ांनी ांचे कांही ऐकल नाही! ८ ांनी इं जांची वखार लुटून साफ के ली ( द. १ जानेवारी १६७५). ही बातमी मुंबईकर इं जांना कळली, ते ा मुंबईकरांनी धरणगाव करणाबाबत नुकसानी माग ासाठी ऑ न नांवा ा व कलास रायगडास पाठवायच ठर वल. ९

कु बु ीनखान पळून गे ामुळे व इतर कोणीही सरदार आडवा न आ ाने महाराज थेट ब ाणपुरापयत गेल.े ८ नंतर ते परत रायगडास आले. महाराजांनी मरासी कु ल वृ ीवंतावर सहासनपटी नांवाचा नवीन कर बस वला. १०

आधार : (१) पसासंले. १६८४. ( २ ) पसासंले. १७१७. ( ३ ) पसासंल.े १६६४. (४) १७०८. ( ६ ) पसासंले. १७१०. ( ७ ) पसासंले. १७१६. ( ८ ) पसासंले. १७१९. पसासंले. १७२७ व ३२. ( १० ) शच . ५।९५२.

शच . पृ. ५२; क त . ( ५ ) पसासंले. मंडळ स . सं.वृ. १८४१, पृ. १०१. ( ९ )

पु ा एकदा बहादरू खान

महाराज सव वजयी होत होते पण जं ज ाचा स ी कांही ां ाने आटपत न ता. जं जरा क ा अथांग दयात अस ामुळे ां ाएक ए ार का रगार होईना. काय कराव? मोठ दुखण ज ापासूनच जडल होत. महाराजां ाएक य ांत कसूर न ती. आणखी एक य ांनी सु के ला. जं ज ा ा समोर राजापुरी ा खाडी ा त डावर एक बेट होत. बेटाच नांव ‘कांसा’. महाराजांनी ह बेट आप ा आरमारामाफत कबजांत घेतल व बंदोब ाखाली तेथे क ा बांधावयास ारंभ के ला. राजापुरी ा उरावरी दुसरी राजापुरी राजाने बस व ाचा चंग बांधला. प दुगाच बांधकाम हब ां ा मा ांत चालू ठे वण ही काय सोपी गो झाली? या बाबत त महाराज तः कती त र होते. याच एक उदाहरण पाहा. प दुगा ा संर णासाठी महाराजांनी रा ाचा सागरा दयासारंग व दौलतखान यांना तातडीने कू म पाठ वले क , ताबडतोब आरमार घेऊन प दुगा ा कु मके स जा. आरमार सतत प दुगाभवती दयात राहावयाचे णजे ावर भरपूर धा व पैसा हवाच. णून पंत धानांनी ताबडतोब भावळीचे सुभेदार जवाजी वनायक यां ा नांवाने वराता धाड ा. आरमारासाठी अमुक इतक र म व अमुक इतक धा सरकारी सा ांतून दे ाची काम गरी आता जवाजीपंतांची. परंतु जवाजीपंतांकडू न ह काम कांही झाल नाही! काय अडचण आली कोण जाणे! धा व पैका ‘ताबडतोब’ हवा होता तो मुळीच पावला नाही. दयासारंगाने महाराजांकडे कळ वल क , वराती माणे धा व पैका जवाजीपंतांकडू न आ ास पावत नाही! आ ण मग महाराज भयंकर खवळले! काय आहे ही नादानी? तकडे प दुगावर आपली माणस स यां ा गोळागोळीला त ड देत काम करीत असताना, ांना तातडीने कु मक रवाना होत नाही? आरमार अ ाप रवाना झालेल नाही? काय पोरखेळ मांडलाय हा? सुभेदारापाशी धा -पैका नाही, ही गो कशी श आहे? ब !् ही सारी जवाजीपंतांची

द र दरंगाई आहे! महाराज भयंकर चडले आ ण ांनी ताबडतोब एक झणझणीत प जवाजीपंतांस रवाना के ल ( द. १८ जाने. १६७५). त प अस, राज ी जवाजी वनायक सुभेदार मामले भावळी ती राज ी शवाजीराजे दंडवत. दौलतखान व द रयासारंग यांसी ऐवज व गला राज ी मोरोपंत यांणी वराता सुबे मजकु रावरी दध ा. ास तु ी कांही पाव( व)ले नाही, णोन कळो आल. ाव न अजब वाटल, क ऐसे नादान थोडे असतील! याला (दयासारंगास) ऐवज कोठे तरी खजाना रसद पाठ व लया मजरा होईल णत असाल. तरी प दुग बसवून राजपुरीचे उरावरी दुसरी राजपुरी के ली आहे; ाची मदत ावी; पाणी, फाटी आदीक न सामान पावाव, या कामास आरमार बेगीने पावाव, त (घडले) नाही. प दुग हबशी फौजा चौफे र जेर करीत असतील आ ण तु ी ऐवज न पाठवून, आरमार खोळं बून पाडाल. एवढी हरामखोरी तु ी कराल आ ण रसद पाठवून मजरा क ं णाल, ावरी साहेब रझतील क काय? हे गो घडायची त ी होय. नकळे क , हब शयांनी कांही देऊन आपले चाकर तु ांस के ले असतील! ाक रता ऐसी बु ी के ली असेल! तरी ऐशा चाकरास ठके ठीक के ले पा हजेत! ा ण णून कोण मुला हजा क ं पाहतो? याउप र त ी ाला ऐवज व गला राज ी मोरोपंती दे वला असे तो खजाना रसद पाव लया न अ धक जाणून तेणे माणे आदा करणे, क ते तुमची फयाद न करीत व ांचे पोटास पावोन आरमार घेऊन प दुगाचे मदतीस राहात ते करण. याउप र बोभाट आ लयाउप र तुमचा मुला हजा करणार नाही. ग नमाचे चाकर गनीम जालेस, ऐसे जाणून बरा नतीजा तु ांस पावेल! ताक द असे. रवाना. रा ांतील एका ब ा पदा धका ाची ही हजेरी आहे! याव न महाराजां ा भावाची, कत द तेची, उ ांची आ ण दरा ाची क ना आलीच असेल. हा राजा असा होता अन् णूनच रा ांतील सानथोर अ धकारी द तेने कारभार करीत होते. प दुग स ीशी ंजु देत देत तयार झाला. क ेदारी सुभानजी मो हते यांस दे ात आली. याच म ह ांत (जाने. १६७५) महाराजांनी आ दलशाही व आघाडी उघडली. ांनी तः ह या मो हमेत जा ाचा मनसुबा मुकरर के ला. पण थम द ाजीपंत मं ी यांना तीन हजार ारांसह को ापूर ांतांत रवाना के ल. अ ाज ना ह पु ा फ ावर जा ाचा कू म दला. २ द ाजीपंतानी को ापुरास दीड हजार होन आ ण गारगोटी जवळ ा सोनगावांतून पांचशे होनांची खंडणी घेऊन पुढे कू च के ल. अ ाजी फ ाकडे नघाले ( द. ६ फे ु. सुमार)

प ाळा रा ांत होता पण को ापूर न त! हा सव देश महाराज घेणार होतेच. जं ज ा ा स ी व कडा ाने ंजु सु के ली होती. दा चा चंड ोट होऊन स ी का सम व खैयत यांनी पूव (इ. १६७१ फे .ु १० सुमारास) दंडा-राजपुरी काबीज के ली होती. ती परत जक ासाठी मराठी सै ाचा वेढा जोरांत चालू होता. ३ तः मो हमेवर नघ ापूव महाराजांनी एक कौटुं बक काय पार पाडल. संभाजीराजांची मुंज कर ात आली ( द. ४ फे .ु १६७५). संभाजीराजांच ल पूव च झाले होते! मुंज झा ावर मो हमेवर नघायच, एव ांत म गलांची वळवळ सु झाली. क ाण- भवंडीवर म गलांनी धाड घातली आ ण ांनी घर पेट वल . यांत क ेक खोजांच घर ह जळाली (फे .ु १५ सुमार) पण ताबडतोब मराठी सेना क ाणात आली. म गल पसार झाले. परंतु म गल सुभा बहादूरखान हा मोठी चढाई करणार, अशी च महाराजांना दसूं लागल . महाराजांनी तर फ डा व कारवारवर चढाई करायची ज त तयारी के लेली होती. अ ाज ना पुढे रवाना ह के लेल होत. पण इकडे म गल उठला. आता? -आ ण मग महाराजांनी एक वल णच ग त के ली. खास मराठी अकलेचा एक अ ल उतपटांग नमुना! बहादूरखानाश महाराजांनी तहाच बोलण सु करायचे ठर वल. ा माणे ांनी बहादूरला कळ वल क , मी बादशाहांना शरण आह! मी माझे सतरा क े बादशाहां ा ाधीन कर ास तयार आह. तसेच पूव माणे माझा मुलगा संभाजीराजा यालाही सै ासह बादशाहां ा चाकरीसाठी पाठ व ास मी तयार आह! ाला पूववत् सहा हजारी मनसब मळावी आ ण मा ाकडे भीमा नदी ा द णेचा मुलूख राहावा. आपण कांही ह डावपेच न करताही अचानक शवाजी आपण होऊन आप ापुढे इतका कोलमडलेला पा न बहादूर आनंदाने बेचैन झाला! शवाजीसार ा उपद् ापी श ूशी श ु च नको आ ण ा ा माकडा न ह ा असले ा सै ाशी तर दु न ह संबंध नको, असे खानाला मनापासून वाटत होत! शवाजी तहाला तयार झाला, णजे खुदाची कृ पा! परंतु तहा ा या अजाला बादशाहांची मंजुरी हवीच. ा वना काय कमत आहे ाला? महाराजांनाच या खास बादशाही मंजुरीच मोल वाटत होत! बहादूरने महाराजांचा अज औरंगजेबाकडे रवाना के ला. महाराजांना खा ी होती क , हा आपला अज औरंगजेबाकडे पोहोचायला व मंजुरीच फमान यायला अजून एकू ण तीन मास ज र हवेत. कारण या वेळी औरंगजेब दूर पंजाबांत होता. त पयत को ापूर, फ डा व कारवार काबीज क न ाव! या तीन म ह ांत बहादूर ग बसेल आ ण वजापूरकरांना ह म गल मराठे मै ीचा धाक बसेल,

असा अचूक अंदाज क नच ांनी खानाला आ ण औरंगजेबालाही के वढी लकावणी दली पाहा! ४ महाराजांचा अज द ीला गेला. बहादूरखान पेडगावांत आप ा अफाट यशाच स रंगी रंगवीत बसला आ ण महाराज फ ाकडे जा ासाठी रायगडा न नघाले५ (माच ारंभ, १६७५). तेथून ते राजापुरास आले. राजापुरा न ांनी चाळीस लहान गलबत वगु ाकडे रवाना के ल व ( द. २५ माचला) तः कु डाळकडे कू च के ल. ां ाबरोबर पंधरा हजार घोडे ार, चौदा हजार पायदळ व दहा हजार मजूर होते. राजापुरास इं जांनी महाराजांना नजराणा णून दोनशे होन अपण के ले. ५ मरा ांनी (द ाजीपंतानी?) याच वेळी (माच अखेर) को ापूर जकल. महाराज कु डाळ न फ ास गेले आ ण ांनी लगेच फ ा ा क ाला वेढा घातला ( द. ८ ए ल). हा क ा भुईकोट होता. पावसाळा जवळ आला होता. पण धो धो कोकणी पावसांत ह फ ाचा वेढा चाल व ाचा महाराजांनी न य के ला होता. क ेदाराचे नांव होते महंमदखान. क ांत कशीबशी चार म ह ांपुरती रसद होती. वजापुरा न कु मक ये ाची आशाच न ती. ६ लढाईला त ड लागल होत. महंमदखान कांही भ ा न ता. प ह ा दहा दवसांत महाराजांनी चारदा सु ं ग लावले. ांनी क ा ा तटापासून बारा हातावर संर क भत बांधली होती. मराठी सै ा भती ा आ याने मारा करीत होत. महंमदखानाने या भतीला कांही सु ं ग लावले. आतापयत उभयप बरेच लोक ठार झाले होते. फ ापासून जवळच गोवेकर पोतु गझांनी राजा ा कु रापती काढ ाचा य के ला. पण लगेच ा ांनी बंद क न तट ता ठे वली. कारण भांडण महागांत पडेल, असे ांना दसले. ते राजाला फार भीत होते. ७ तरी पण फ ाला गोवेकर फरंगी चोरटी मदत करीतच होता. एकदा अ साम ीच दहा शबाड फरं ांकडू न फ ाला जात होत . मरा ांन त पकडल ! महाराजांनी फरं ांना जाब वचारला, ते ा ांनी कानावर हात ठे वले. आमचा या मालाश कांही संबंध नाही, असा ांन जवाब दला!७ अथात् सव माल मरा ांनी ज के ला. याच वेळ मरा ांनी (द ाजीपंत मं ांनी?) मोठी लूट राजापुढे आणून ठे वली (ए ल २२ पूव ). महाराजांच सै अफाट होते. धनधा ाला ह तोटा न ता. ा मानाने फ ातील महंमदखानापाशी कांहीच न त. तरी ह तो कमाली ा शौयाने व चकाटीने लढत होता. खरोखर ाच कौतुक वाटत. महाराजांनी फ ावर सुलतानढवा कर ासाठी पांचशे श ा

तयार कर व ा व श ा चढू न ह ा कर ाचे धाडस करणाराला ेक एक एक सो ाच कड दे ाचे ठर वल. पांचशे सो ाची कड ांन तयार के ल . ेक कड अधा अधा शेर वजनाच होत. ८ वजापुरा न बहलोलखान फ ा ा मदतीस पंधरा हजार फौज घेऊन येत होता. तो मरजेपयत आला ह. महाराजांनी ाचा बंदोब आधीच क न टाकला. फ ाकडे ये ा ा मूळ ाच अडचणी ा ड गरी मागावरील मोठमोठी झाड मरा ांनी तोडू न आडव पाडल व आपले पहारे ह बस वले.८ झाल! बहलोल मरजत मुका ाने बसला. पण लोक मा णूं लागले क बहलोलने शवाजीकडू न लाच खा ी!८ बहलोलने श ा मा चकार खा ा एवढ न त! अन् अखेर मराठी फौजा फ ांत घुस ा! सा ा वजापुरी फौजेची क ल उडाली. खासा महंमदखान कै द झाला. फ डा फ े झाला ( द. ६ मे, सुमार). महाराजांनी धमाजी नागनाथ याची फ ावर नेमणूक के ली. महाराजांनी लगेच अंकोला, शवे र, का ा आ ण खु कारवार या भागावर सोसा ाने चाल के ली आ ण भराभर हा भाग काबीज के ला. कारवार जक ाची ांची फार दवसांची मनीषा पूण झाली. कारवार मराठी रा ात आल ९ ( द. १८ मे पूव , १६७५). यानंतर महाराज रायगडास नघाले. द णेची सव मोहीम फ े झाली. फरंगी, स ी व मुंबईकर इं ज या तघां ा लहान लहान स ा ळां शवाय बाक चा कोकण कनारा रा ांत आला. ारी यश ी झाली आ ण महाराज रायगडास आले (सुमारे १५ जून १६७५). - आ ण औरंगजेबाकडू न महाराजां ा अजाला मंजुरी आली! सतरा क े व भीमे ा उ रेकडील देश आप ा ाधीन क न, शवाजी आप ा पोराला पु ा शाही चाकरीसाठी पाठ व ास तयार झालेला पा न औरंगजेब खूष झाला. णजे, हदूंचा त नशीन बादशाह हो ाची शवाजीची घमड जरली! मुका ाने द ीपुढे गुडघे टेकावेच लागले! ह घडवून आण ाची करामत आप ा बहादूरखानाची! शाबास! औरंगजेबाने बहादूरवर नहायत खूष होऊन ाची. मनसब वाढ वली आ ण एक ह ी ब ीस णून ा ाकडे पाठवून दला! १० महाराजां ा नांवचे कृ पेच फमान ह ाने बहादूरकडे पाठवून दल (जुलै २२ पूव , १६७५). बहादूरला या सव अचानक यशाचा अ तशय आनंद झाला. तो तःवर फार खूष झाला. छ - सहासनवा ा शवाजीचा – सावभौम ाचा दमाख आपण खाडकन् खाली आणला! रा ारोहण णजे नाटक ठरल! – आ ण यापुढे शवाजीशी अन् ा ा वानरसेनेश लढाया

कर ाचा रा हला नाही! उ म जमल! अन् मग बहादूरखानाने महाराजांकडे हा आनंदाचा नरोप आप ा व कलांबरोबर पाठ वला क , बादशाहाकडू न आपणास आप ा अजमंजुरीच फमान आल आहे. तरी फमानाचा ीकार क न ठरलेले क े आम ा ाधीन कर ाची तजवीज करावी. महाराज या कृ पे ा व ‘मागील सव अपराधांची मा’ करणा ा शाही फमानाची वाटच पाहत होते. वक ल आले आ ण महाराजांनी ांच ऐकू न घेऊन ांना सरळ वचारल क , असा कोण ा परा माचा दबाव तुम ा खानसाहेबांनी आम ावर आणला आहे णून आ ी तुम ाश असला तह करावा? तु ी ताबडतोब येथून चालते ा!! नाही तर अपमान पावाल!४ भलतीच थ ड बसली! बहादूरचे वक ल ताबडतोब नघून आले. खानाने ांना उ ुकतेने वचारल. ते ा व कलांनी ही सव आं बटढाण ह कगत बहादूरला सां गतली. बहादूर ा डो ांपुढे चं , सूय, तारे एकदम लखाखूं लागले! के वढी ही बेअ ू! तहा ा नांवाखाली तीन म हने लु त ठे वून या हरामखोर मरा ाने साफ त डघशी पाडले! अ ूच फोलपटसु ा श क ठे वल नाहीत! द ीत बादशाहापयत गाजावाजा झाला. बादशाहांच कृ पेचे फमान ह आले आ ण या लबाड दु शवाजीने साफ फस वल क हो! के साने गळा कापला! आता ही फ जती कशी लपवायची? जग काय णेल? बादशाह काय णेल? बहादूरला मे ा न मे ासारख झाले. चडू न काय उपयोग? कांही ह उपयोग नाही! पावसाने भज वल अन् मरा ांनी फस वल, तर त ार करायची कु ठे ? बहादूरच डोक सु झाल. अन् औरंगजेबाच डोक भडकल! ाला बहादूरचा अ ंत राग आला. ही काय थ ा मांडलीय! शवाजी तहाला तयार झाला णे! सतरा क े देतोय णे! संभाजी पु ा नोकरीस येणार णे! थ ा सगळी! खरोखरच महाराजांनी या मजासखोर शहेनशाहाची आ ण बहादूरची थ ाच उड वली. बहादूरला बढती आ ण ह ी मळाला होता! बहादूरला ा ह ीकडे बघवतही नसेल! बादशाहांचे कृ पेच फमान णजे के वढी मोठी गो समज ांत येई! ा ा नांवाने अस फमान येई ाने अ त न तेन,े कोस दोन कोस पायी सामोरे जाऊन त ीकारल पा हजे व त डो ावर घेऊन आणल पा हजे, असा मजासखोर रवाज बादशाह त होता. बादशाहा ा सवच गो च फाजील ोम माज व ाची व न ा कर ाची आचरट व हवाट बादशाह त होती. पण महाराजांनी या फमानांची दखलसु ा घेतली नाही! महाराजांनी

बादशाहीची चांगलीच शोभा क न टाकली. जणू ांनी दाखवून दले क , बादशाह मोठा असेल तर ा ा घरचा! आ ांला काय ाच? आमचा कोण तो? बहादूरखानाची औरंगजेबाने फारच खरड काढली.११ दुस ांदा ही दैना उडाली ाची. लढाईची लकावणी देऊन वषापूव मरा ांनी ाची छावणी लुटली. या वेळ तहाची लकावणी देऊन महाराजांनी ाची अ ूच खलास क न टाकली. आप ा अकलेची भारी डग मारीत होता बेटा!

आधार : (१) राजखंड ८।३१. ( २ ) पसासंले. १७२४. ( ३ ) पसासंले. १७२९. ( ४ ) पसासंल.े १७२५; Shivaji-Times, 215; पसासंले. १७३९, ५९ व ६५. ( ५ ) पसासंले. १७४० व ४२. ( ६ ) पसासंले. १७४१. ( ७ ) पसासंले. १७४२. ( ८ ) पसासंले. १७४६; ५३, ५७ व ५८. ( ९ ) पसासंले. १७५१. ( १० ) पसासंले. १७६५ व ९८.

मृ ूची ल!

महाराज कारवार फ े क न परतले. ांनी स ध व बेदनूर येथील सं ा नकांना ह मराठी स े ा पंखाखाली आण ाच राजकारण के ल. स ा ा राणीने महाराजांचा वक ल आप ा दरबारी ठे वून घेतला. त ा मदतीसाठी ज र ते ा मराठी फौजा येतील अस आ ासन तला महाराजांनी दल. स धकरांनी याब ल खंडणी कबूल के ली. बेदनूरकर मा मराठी पंखाखाली आले नाहीत. याच म ह ात (जून १६७५) महाराजांना एक दुःखाची वाता ऐकावी लागली. रा ाचे एक स मु ी वक ल बाबाजी नाईक पुंडे वारले. २ ीग ाच हे पुंडे घराण मालोजीराजां ा वेळेपासून न ेने भोस ांची साथ करीत आल होत. बाबाजी नाईक मृ ुसमय वृ होते. आयु ाची कामधाम संपल होत . शेवटचा सोबती मृ .ू सोब ाची हाक आली. बाबाज नी ओ दली. बाबाजी नघून गेले. - धरणगावची वखार मरा ांनी लुटली णून नुकसानी माग ासाठी इं ज वक ल ऑ ीन हा रायगडावर आला व महाराजांकडे ाने आपल णण मांडून भरपाईची मागणी के ली. पण महाराजांनी साफ जवाब के ला क , ३ ‘आ ी श ू ा मुलखांत ा यु करीत असतां, कोणाच नुकसान झाल तर ते भ न दे ास आ ी बांधलेल नाह !’ ऑ ीनची व कली थ गेली. इतकच न े तर तो ाची ठरली. कारण ाने आ ावर महाराजांना पांचशे पये नजराणा दला होता. शवाय इतर खच झाला!३ तो मुकाट हात हालवीत परत गेला. महाराजांनी जं ज ा व पु ा एकदा चंग बांधला. ांनी आप ा आरमारांत ह वाढ के ली. स ीने एक वेळ वगु ापयत सैर के ली व वगुला जाळल. १ मराठी आरमाराने राजापुरा न व वजयदुगा न स ीचा पाठलाग के ला, पण तो नसटून जं ज ास पोहोचला.

महाराजांनी दंडा-राजपुरीवर मोच लावलेले होते. पलीकडे प दुग वस व ाच जल द चालूच होत. जं जरा कसा ावा ही चता ांना लागली होती. जं ज ाला आरमाराचा वेढा घालून क ा जेर करायचा टल तरी त कठीण होत. तरी मरा ांनी जं ज ा ा तटावर तोफांचा धडाका सु के ला. मराठी आरमाराचा तोफखाना जं ज ावर आग ओकूं लागला. मोठे मोठे तराफे क न ावर ह तोफा चढ व ात आ ा व जं ज ा ा सभोवार समु ात तो तरता तोफखाना गजू लागला. या वेळ स ी संबूळ क ात न ता. तो वगु ा ा बाजूस गेलेला होता. तो आरमारासह परत आला आ ण ाला हा मराठी तोफांचा गराडा व धडाका दसला. ाने मुसंडी देऊन हा गराडा मोडू न काढला. झाल! सव म वाया गेल.े वेढा मोडला गेला ( डसबर १६७५). …तरीही जं जरा अ ज

च!

आ ण याच सुमारास मृ ूची एक वाता जं ज ांत येऊन धडकली! मुंब त पोहोचली! राजापुरांत पसरली! सुरतत अन् सव एकच खळबळ उडाली. कोणा ा मृ ूची बातमी? – छ प त शवाजीमहाराजां ा! महाराज वारले! महाराजां ा डो ांत भयंकर कळा येत

हो ा. कारण ांचा मदू कु जला होता. ांना मोठा आजार झाला होता. संभाजीने ांना वष घातल! संभाजीच वतन बघडल. ाने महाराजां ा सेवतील कोणा एका मु ा णा ा मुलीश भचार के ला! – संभाजीने तला भेट ासाठी गडाव न खाली जाण बंद न के ल तर संभाजीचा कडेलोट कर ाचा कू म महाराजांनी दला! यामुळे चडू न संभाजीने ांना वष योग के ला! – अशा भयंकर खो ा बात ा सव पसर ा. इतकच न ,े तर ांचा अं व ध कु ठे झाला, कसा झाला, ांची उ र या कशी कशी झाली याची ह अगदी तपशीलवार चचा लोक क ं लागले! स ी संबूलला महाराजां ा मृ ूची वाता समजली. ाने इं जां ा डे ुटी े सडट ा एका नोकराला ही वाता तः सां गतली. सव नर नरा ा वचारां ा लाटा उठूं लाग ा. ४ ाभा वकपणे महाराजां ा श ूंना हायस वाटल. वा वक संभाजीराजांची भयंकर खोटी बदनामी क न रायगडावरच मराठी रा ांत व राजघरा ांत फू ट पाड ाचा हा काळाकु डाव श ूंनी मांडलेला होता. इं जांची ही अपशकु नी नीती. आमच कायमच दुदव अस क , या इं जी नीतीला आ ी सतत बळी पडत गेलो. अगदी आज ह. पण अखेरीस या सव बात ा खो ा ठर ा! खरी गो अशी होती क , महाराज या वेळ (जाने. १६७६) साता ास बरेच आजारी पडले होते. ५ आजारा ा बात ा ह पसर ा. नंतर लोकां ा तभेला पंख फु टले आ ण मग ांनी हवी तशी भर घालून दली ही अभ वाता वा ावर सोडू न. वया ा पंधरा ा वषापासून सतत कमालीचे क क न महाराजांच शरीर शणल होत. शारी रक व मान सक अस ताण ांना सोसावा लागला होता व लागत होता. मनाची उमेद फार मोठी होती. ा उमेदीपुढे अ ान खुज होत. पण काय कराव? शरीर आता नको नको णत होत. महाराज आ ा न भयंकर दौडीने आले, ा वेळ ह असेच फार आजारी पडले होते. आता या वेळ तर ा न ह जा आजारी पडले. दीघ व ांतीची अ ंत आव कता होती. पण व ां त के ा ायची! ायची तरी कशी! उ ुंग ेयासाठी वे ा झाले ा माणसाला व ां त ह तीन अ र कु ठे च सापडत नाहीत. ाला व ां त ायला लाव ाच आ ण आळबळ थोपटून झोप व ाच साम फ एका ाच हाती असत. ाच नांव – मृ !ू हळूहळू महाराजां ा कृ तीत सुधारणा होऊं लागली! छान बर वाटूं लागले! ते हडू ं फ ं लागले! ीजगदंब! महाराज खडखडीत बरे झाले!११

महाराज जवळजवळ एक म हनाभर फार आजारी होते. ीजगदंबे ा कृ पेने महाराजांची कृ त ठीक झाली आ ण स ी, इं ज वगैरे लोकांना फार वाईट वाटल. णजे, खो ा बात ा उठ ा णून! साता ाजवळ खंडोबा ा पाली गाव खराडे व काळभोर यां ाम े पाटीलक चा वाद चालू होता. अखेर ‘ द ’ करावयाच ठरल. या ‘ द ास’ महाराज छ प त तः व धानपंत मोरोपंत, नराजीपंत ायाधीश, द ाजीपंत मं ी, हरजीराजे महाडीक वगैरे खाशी मंडळी जातीने हजर रा हली. महाराजां ा आजारानंतर लगेच ह द झाल ( द. १ फे ु. १६७६). या द ांत काळभोर ‘खरे’ ठरले. खराडे ‘खोटे’ ठरले. ६ महजर झाला. ल ात ठे व ासारखी गो णजे, या अफवां ा काळात रा ा ा रा कारभारात कांही ह गडबड ग धळ उडाला नाही. आजारा ा द ांत ह महाराज खरे ठरले. द ी उतरल, मृ ूची काळी छाया नाहीशी झाली. जं ज ावर पु ा मराठी तोफांच त ड वळल . न ा दमा ा लढाईसाठी पु ा तयारी सु झाली. महाराज सातारा-पाली न प ाळगडास गेले. मोरोपंत व इतर अ धकारी ां ासंग होते ७ (इ. १६७६ मे म ). अन् मग मा सव बात ा पसरत गे ा- वशेषतः परक य गोटांत – क , शवाजी अगदी सुख प आहे रे आहे! इतकच न े तर ा ा सै ाने नुकतीच अथणीची पेठ ह मारली. तीन लाख होनांची लूट नेली आ ण ांत इं जांच सोळा हजार होनांच, णजे सुमारे साठ हजार पयांच कापड ह मरा ांनी नेल! ८ मरा ांनी बेळगाव जकू न घे ाचा ह मोठा ख चक य के ला. बेळगावास अनुखान णून क ेदार होता. ाने अस कबूल के ले क , क ा तुम ा ाधीन करत . मला चाळीस हजार होन ा! मरा ांनी दले. पण आय ा वेळ खानाने दगा के ला व मरा ांचे सै क ात शरत असताना ा ावर जबर मारा के ला. पांचशे मराठे ठार झाल. मरा ांना माघार ावी लागली. बेळगाव मराठी रा ात ये ाचा मु त याहीवेळी कला. बेळगाव मराठी रा ात असाव यासाठी पांचशे मरा ांच र आ ण ाण बेळगाव ा दरवाजात सांडल ९ (इ. १६७६ जून ारंभ). महाराज प ा ा न रायगडास पाऊस सु हो ापूव परतले. म ंतरी ा काळांत वजापूर दरबारांत अंतगत यु पेटल. बहलोलखान पठाणाने खवासखानास कै द क न व जरी बळका वली व लवकरच ( द. १२ जानेवारी १६७६) ाला बंकापूर ा क ेदाराकडू न ठार मार वल. दरबारात पठाणांचा परदेशी प व सजाखानाचा द नी प असे दोन तट पडू न

अंतगत दंगलीस सु वात झाली. द नीउ री प ां ा भांडणांतूनच मराठे लोक बळ बनत गेल.े या भांडणांतूनच द णतील मुसलमानी रा मोडकळीस आली व ांतूनच शवशाही ज ाला आली. वजापूरकरांची ती य लागले ा माणसासारखी झाली होती. मरा ां ा उदयामागे ज कांही मुख कारण होत ात मुसलमानांची अंतगत फू ट ह ह एक ठळक कारण होत. ह मुसलमान मु यांना समजत न त अस नाही. डो ांदेखत ां ा उरावर सहासन नमाण होत होत. बादशाही मृ ुपंथाला लागली तरी ह हे मुसलमान आपसांतच लढत होते. याच दुखण वाढतच होत. आ दलशाही ा मृ ूच च दसूं लागल होत . महाराज साता ास असतानाच कनाटकांतून ां ा खास भेटीसाठी एक फार थोर येऊन दाखल झाली, – रघुनाथपंत हणमंत.े कांही तरी मातबर राजकारण काखत घेऊन पंत महाराजसाहेबां ा भेटीसाठी आलेले होते.

आधार : ( १ ) पसासंले. १७९८. ( २ ) जेधे शका. ( ३ ) पसासंले. १८१७; १७७२; १८३२. ( ४ ) पसासंले. १८०५, ११, १३ व ३७. ( ५ ) शच . पृ. ५३. ( ६ ) रामदासी अं. ६३-६४।१. ( ७ ) पसासंले. १८३३; २४; २५ व २७. ( ८ ) पसासंले. १८४२. ( ९ ) पसासंले. १८५३. (१०) पसासंल.े १८५३. शवाय पाहा, शचसा. ३।४७७.

नेतोजी पालकर औरंगजेब अगदी वैतागून गेला. शवाजी द नचा त नशीन पातशाह झाला. ‘खुदाने मरा ठयास त दल! आता ह जाली!’ १ गेली सोळा वष या शवाजीवर सतत लाख लाख तलवारी घात ा, खंडोगणती गो ा झाड ा; कपटाची कमाल के ली, तरी ह शवाजी जदाच! द ी ा, बु ानपूर ा आ ण औरंगाबाद ा वेश तून आजतक अन गनत फौज, बे हसाब ख जना आ ण महामुर जखीरा द नवर लोटतो आहे; तरी ह फ े शवाजीचीच! शाइ ेखानाची फ जती, दलेरखानाची फ जती, जसवंत सहाची फ जती, दाऊदखान, महाबतखान, सवाची फ जती! आ ण या बहादूरखानाला तर ाने वदूषकच बन वले! एका मझा राजानेच काय ते ाला नम वले, आ ाला पाठ वल. पण अखेर नतीजा काय? – खु राजधान त या आलमगीरचीच फ जती! ही सगळी खानावळ आ ण खानावळीचा मालक अगदी डबघाईस आले. ां ा ख ज ात अ ल उरलीच नाही. पण आता काय कराव? काय कराव? कोणाला ंजु ीस घालावा? असा कोणता जबरद सालारजंग उरला आहे? औरंगजेब वचार क ं लागला. असा कोणीच नु तजंग बहादूर आता उरलेला न ता. ब तेकांची पाळी झालेली होती, बहादूरखानाला माघार बोलावण ज रीच झाल होत. कारण ाला तर शवाजीने बन वलच; पण वजापुरी यु ांत ह ाचा सारखा पराभव होत होता. आ ण औरंगजेबा ा डो ांपुढे एक अ ंत खर परा मी सरदार उभा रा हला. अ ंत शूर, बु मान, अनुभवी- त शवाजीच! औरंगजेबाने वचार के ला आ ण न त के ल क , याला आता द नवर पाठवायचच. शवाजीला दमवील, नमवील असा हा दजदार सपहसालार आहे. – कोण? मुह द कु लीखान! मुह द कु लीखान! ओळखल का याला? नाही? ओळखतां येत नाही? साह जकच आहे. कस ओळखतां येईल? पूण नऊ वष झाली याला महारा आ ण महारा ाचा धम सोडू न. सारा नूर वेगळा झाला. नऊ वष काबूल-कं दाहार ा ऐन पठाणी परग ांत म गली फौजेसह ंजु त होता हा. धमातर के लस तरच जगशील, असा फास घालून औरंगजेबाने याला बाट वल आ ण

ताबडतोब रवाना के ल खैबर ा द ाखो ांत. एके काळी महाराजांचा सरसेनाप त असलेला हा अ ल मराठा एकदम मुह द कु लीखान झाला! महाराजांचा सरसेनाप त? णजे नेतोजी पालकर? होय! णजे मुह द कु लीखान! औरंगजेबा ा जा ांत तो द ामुळे गवसला. हा जुलमाचा पालट ाला पटत न ता; पण ाला वाटल क , जुलमाचा हा पालट प नच आप ाला मोकळीक मळे ल. पण औरंगजेब भोळा न ता. ाने ाला खान बन वल व अशा खबरदारीने काबूलकडे रवाना के ल क , महारा ांत परत ये ाची नेतोजीची इ ा आ ण य न ळ ठरले. वष उलटल अन् वषामागून वष उलटल . महारा ात परत जायला मळ ाच ह रंग वण ाने सोडू न दल असाव! कारण उशीर झाला होता आता. नऊ वष मुसलमान होऊन, ांची चाकरी अन् भाकरी ीकारणा ाला महारा ांत आता कोण जवळ करील? कोण ‘आपला’ णेल? तथ ा गोड पूव ृत नी आनंद हो ाऐवजी वेदनाच होतील, लोक परका समजतील, उपहास करतील, हीच भी त नेतोजीला वाटूं लागली असण अगदी श होत. अशाच तीत नऊ वष गेल आ ण एके दवश औरंगजेबाचा ाला कू म झाला क , द नवर जा! हा कू म मळा ावर ाला काय वाटल असेल? आपणच क ना के लेली बरी. सा ा र उ ल ृ त ावर तुटून पड ा असतील! ड गर, क े, न ा, मं दर आ ण खु महाराज, खु आईसाहेब ा ा डो ांपुढे भराभरा, वारंवार वारंवार, आलटून पालटून आ ा असतील! आ ण मग तो प ाळा, महाराजांचा तो राग, महाराजांवर सून बादशाही फौजत धरलेली चाकरी, नंतर झालेली व ासघातक कै द, धमातर, त काबूल-कं दाहार, त नऊ वष-! आ ण आता पु ा आप ा मायमुलखावर नेमणूक! मायमुलखावर चालून जायच? महाराजांशी लढायच? काय ह! नेतोजी ा डो ांत वचारांच च वादळ सु झाल. द णत जाण तर भाग होत. कारण बादशाहाचा कू म होता. मुहम ं द कुलीखान, क सरनौबत नेतोजी?

औरंगजेबाने दुसरा एक पूव चाच सरदार द नवर पाठ व ासाठी नवडला. तो णजे दलेरखान. दलेर हा एकच सरदार असा होता क , ाने मरा ां ा पराभवासाठी न ापूवक सवात जा र आट वल. पण काय ाच दुदव पाहा! ाला यश कधी मळालच नाही. पण मरा ां ा दौडीला ा ा धडपडीमुळे थोडाफार पायबंद मा बसत होता. या वेळी दलेरखानाकडे मु सुभेदारी व ा ा जोडीला नेतोजी पालकर, अशी योजना औरंगजेबाने के ली. कामाची नेमक वाटणी कशी के ली होती ह मा सांग ाइतका पुरावा उपल नाही. म गली फौजा नघा ा. नेतोजी – अहं! मुह द कु लीखान नघाला. नऊ वषानंतर पु ा ा ा घो ा ा टापा महारा ाकडे पडू ं लाग ा. पुढे पुढे मजल मारीत असतांनाच ा ा वचारांच वादळ फरत होत आ ण ा ा डो ांत एक वचार आला – आपण महाराजांकडे जाव! आप ा शवाजीमहाराजांकडे! -पण महाराजांना आवडेल का? ते काय णतील? कस वाग वतील? रा सोडू न म गलांकडे गेले ा आ ण बाटले ा माणसाला ते ‘आपला’ णतील का? क , चडतील?

हाकू न देतील? – हे ह वचार नेतोजी ा मनात न आले असतील. परंतु ाचा ठाम नधार झाला क , काय वाटेल त होवो, महाराजांकडे जायचच! जायचच! बाटून नऊ वष झालेला नेतोजी आता अगदी मुरला, प ा झाला, असे औरंगजेबाला वाटले. आ ण णूनच ाने ाला द नवर नामजाद के ल. इकडे नेतोजी मा महाराजांकडे पळून जा ाची सं ध शोधीत होता. म गली ल राचे तळ मजल दर मजल पडत होते. अन् एके दवश (१९ जून १६७६ पूव ) अगदी गुपचूप सवाची नजर चुकवून नेतोजी म गली छावणीतून नसटला! सुटला! पसार झाला! नेतोजी नेमका कोण ा ठकाणा न, कोण ा वेळी, कोण ा प तीने पसार झाला हे इ तहासाला माहीत नाही. सव तपशील सापडत नाही. पण नसटला, पसार झाला आ ण तो थेट रायगडा ा मागाला लागला. महाराज रायगडावर होते. २ सारी सृ , सारा आसमंत ा ा प रचयाचा होता. अधीरतेने तो नघाला होता. आ ण तो रायगडावर येऊन पोहोचला. एके काळचा रा ाचा महासेनाप त हा अशा व च अव त राजधान त आला. अन् महाराजांची आ ण नेतोजीची भेट झाली! कशी झाली? कोण जाणे! काय काय बोलले? कोण जाणे! इ तहासाला कां ह मा हतीच नाही. काय कराव? पण महाराजांनी ाला ‘आपला’ टल! जवळ के ल. नेतोजी मुसलमान झालेला होता. नऊ वष होऊन गेली होती. तरी ह महाराजांनी ठर वल क , ज झाल त झाल. गंगेला मळाल. हा माझा माणूस परका राहता कामा नये. तो परत जातगंगत आलाच पा हजे! घड ा गो ीला ाय आहे क नाही? असलच प हजे! महंमद कु लीखानाचा पु ा, ‘राज ी नेतोजी पालकर’ बनलाच पा हजे! नेतोजीला व धपूवक ाय देऊन शु हदू क न घे ाच महाराजांनी ठर वल. एक धा मक

ांतीचा योग

झाल, ठरल! शके १५९८, आषाढ व चतुथ ( द. १९ जून १६७६) रोज ाय पूवक, व धपूवक नेतोजी पु ा हदू झाला! ३ ाचा पुनज झाला. खरोखर ‘बाटण’ णजे काय? अन् ‘शु होण’ णजे तरी काय? सव भावनेचे खेळ. पण सं ाराने नमाण झाले ा भावनांतच के वढाले संघष साठ वलेले असतात! एखादा मनु ‘बाटतो’ ते ा ाला एकू ण एक गो वषय काय काय वाटूं लागत आ ण एखादा मनु ‘शु ’ होतो ते ा ाला काय काय वाटूं लागत, याचा अ ास के ला क , मग महाराजांनी नेतोजीला इत ा वषानंतरही का शु क न घेतल, याचा अचूक बोध होतो. नेतोजी ा बायकामुलांना व क डाजी नांवा ा ा ा चुल ाला ह द ीस नेऊन बाट व ांत आल होत. ांच काय झाल? त मा इ तहासाला मुळीच माहीत नाही. ांचा उ ेख कु ठे ह सापडत नाही. ां ा वषयीचे गूढ कायमच आहे. महाराज व नेतोजी पालकर यांचे पूव च कांही तरी नात असाव. कारण औरंगजेबना ांत व अ म गली कागदप ात नेतोजीला शवाजीचा जवळचा नातलग णून उ े खलेल आहे. महाराजांचे व नेतोजीचे नात ब धा धाक ा महालांतून असाव. कारण महाराजांचा एक

महाल पालकर घरा ातील होता. पुतळाबाई राणीसाहेब यांच माहेर पालकरां ा घरा ांतील होत. ाव न पुतळाबाईसाहेब व नेतोजी पालकर हे एकाच घरांतील असावेत असा तक वाटतो. महाराजां ा एका राजक ेच नांव कमलाबाई. हच ल जानोजी पालकरांशी झाल. ह ल न के ां झाल, त माहीत नाही. हे जानोजी नेतोजीचे नेमके कोण लागत होते, त ह कळत नाही. आता मा नेतोजी पालकराने महाराजांना सामील होऊन औरंगजेबाला एक नवीनच ध ा दला, अन् नेतोजीला शु क न महाराजांनी ह औरंगजेबाला ा न जोराचा ध ा दला!

१ ) सभासदब. पृ. ८५. ( २ ) पसासंले. १८५४. ( ३ ) पसासंले १८६३; शच . पृ. २८. (४) औरंगनामा १।६७, आलमनामा, शचवृसं. ३।२९ इ ा द. (५) बृहदी र लेख. आधार : (

स

नगड

महाबळे रा ा पूवागणांत असलेल वाई े अ ापही बादशाही स ेखाली होत. अफझलखानवधानंतर वाई रा ात आली होती. ( द. ११ नो बर १६५९) परंतु पुढ ा काळात वाई पु ा आ दलशाहीत गेली. वाईला कोट होता. सुभा होता. फौज होती. महाराज एके दवशी फौजेसह वाईवर चालून आले. ांनी खरा ा बागत तळ दला व कोटाला वेढा घातला. वाई ा जवळच कजळ येथे महंत के वल भारती नांवाचे स ु ष राहत होते. महाराजांना संतदशनाचा छंद होता. वेढा चालू असतानाच एके दवशी ते या महंता ा दशनास गेल.े महंतानी राजास आशीवाद दला क , १ “वाईचा कोट तु ांस द ा! काय स जाह लयाउपरी आपणास एक ळ अनु ानास एकांत क न देण.े ” आ ण लवकरच वाई फ े झाली. ीकृ ातीथ मु झाल. महाराजांनी के वल भारत चा ह ‘परामश’ घेतला. महाराज सव साधुसंतांचा परामश घेत. महाराजांनी कोणाही स ु षाची उपे ा के ली नाही. मग तो कोण ाही धमाचा वा जातीचा असो. चचवडकर नारायणदेव, मुदलगावकर देवभारती, गोपाळ भट महाबळे रकर, के ळशीकर बाबा याकु त, ानंद ामी, दे कर तुकारामबावांचे पु महादोबा वगैरे कतीतरी स ु षां ा आदरस ार ांनी के ला व करीत होते. ी ाने र, ीसोपानदेव वगैरे महापु षां ा समा ध-मं दरांची ांनी बूज ठे वली. ३ देवदेव ानां ा परामशाची तर यादी भली मोठी होईल. ांत देवळ, म शदी, मठ, दग सव कांही आहेत. तीथ े ातील व व ानांचा ह ते परामश घेत. काशीचे गंगापु तवारीबंधू, मथुरेचे गोवधनभट व मकरंदभट, ंबके रचे आपदेवभट ढेरगे, पैठणचे गो वदभट कावळे वगैरे अनेक

े ची व वध व मंडळी महाराजांचे पौरो ह करीत होती. ४ पैठण ा गो वदभट काव ांना महाराजांनी पौरो ह ाचा लेख ल न दला. ा लेखांतील ह ा र मा शवाजीमहाराजांच नाही. त कोणातरी कारकु नाच असाव. ५ महाराज संत स ु षांचे सेवक होते. ांचा आ ण रा ाचा ज च मुळी संतस नां ा प र ाणासाठी व परामशासाठी होता. पण तरी ह ते अंध ाळू मा न ते. ांनी कोणाचे ह फाजील दे ारे माज वले नाहीत. ांना लाभलेल स ु ष ह फार थोर यो तेचे होते. रा ाची बंधन सवासाठी व साधूंसाठीही होत च. ा बाबतीत डावे उजवेपण महाराजांनी ठे वल नाही. चचवडकर देवांना जेकडू न सवलती ा दराने धा खरेदी कर ाचा ह होता. कती ह भाव कडाडले तरी देवमहाराज जेकडू न ह ा ा भावाने धा खरेदी क ं शकत होते. पण ापुळे जेच नुकसान होई. ही गो महाराज छ पत ा ानांत आ ाबरोबर ांनी देवांचा ‘ह ’ आ ाप काढू न खालसा के ला! ६ संतसेवेपे ा जा हत मोठ! एकदा एक मोठा वल ण कार घडला. जेजुरी ा घडशी व गुरव मंडळ त उ ा ा ह ाबाबत वाद चालू होता. चचवडकर देव एकदा जेजुरीस आले, ते ा ांना तो समजला व देवांना वाटल आपण या वादाचा ाय नवाडा करावा. णून देवमहाराजांनी घडशी व गुरव मंडळीना नवा ासाठी चचवडास बोला वल. पण देवांनी घड ांचे ह बाब गुरवांना देऊन टाकले. घडशी पळून जाऊं लागलेले पा न देवांनी ांना पकडू न आणल व चोपून काढल! नंतर ांना खोडे घातले व सहगड ा क ेदारास सांगून या घड ांना क ावर बंद त घातल! णजे देवांनी अ ायच के ला! आ ण सवात वशेष णजे कांही ह संबंध वा अ धकार नसतानां ह देवमहाराजांनी हा उपद् ाप के ला! देवांना वाटल आपण छ प त राजाचे गु आह तच, ७ ते ा असे अ धकार आपणांला आपोआप आहेतच!७ देवां ा त े ा दबावाने सहगड ा क ेदाराने ह देवांचे ऐकू न घडशी गडावर डांबले. आ ण ह सव करण व देवमहाराजांची ही फु कट फौजदारी महाराजांना समजली! महाराज रागावले. जेवर पर र कांहीतरी भलेबुरे नवाडे लाद ाचा देवांना काय ह आहे? हे राजाचे गु झाले णजे काय राजाचा अ धकार घेऊं लागणार काय? महाराजांनी मोज ा खमंग श ांत आप ा या उपद् ापी गु देवांना प ल हल. ८ ‘…तुमची बरदे आ ास ा व आमची बरदी तु ी ा!’

णजे तु ी सहासनाधी र रा कत छ प त ा! अन् आ ी भ ाचे प े आ ण शदराचे टळे लावून चचवडास आर ा धुपार ा करीत बसत ! श ाने गु देवांना चांगलाच अहेर के ला! महाराजांनी सहगड ा गडक ाची ह चांगलीच कानउपटणी के ली. ांनी ाला वचारले क , पर र कोणाला ह बंदीत टाक ाचा तुला अ धकार काय? ‘तूं चाकर आमचा क देवांचा? प देखतांच वीर व कोली (घडशी) यांसी सोडू न देण!’८ या क ेदाराचे नाव नागोजी गुजर. हा तापराव गुजर सेनापत चा मुलगा होता. जे ा व रा ा ा क ाणास बाधक अशी देवभ व संतसेवा महाराजांनी के ली नाही. अथात् चचवडकर देवां ा हातून ही गो घडली, -घडली ती चुक चीच घडली, तरी पण देवांची एकं दर यो ता कमी होती असा मा याचा अथ न .े महाराजांनी ह तसा अथ कधी घेतला नाही. महाराजां ा राजसभत धा मक ववा ांचा ह नवाडा के ला जाई. ाचार, ब ह ार, धा मक पाचे गु ,े तंटे, उ , नेमणुका, व हवाटी, मा ता, ाय , व ानांचा स ार, धमाधम नणय, शा ाधारे च क ा वगैरे सव धा मक बाबतीतील सव काम पं डतराव पाहत. महाराजांचे तं दाना होते. के शवपं डत पुरो हत हे ांच नांव. हे तः व ान् व सं ृ त कव होते. ९ कृ ो तषी नांवाचा एक ो तषशा महाराजां ा पदर होता. पंचांगशु ीसाठी कृ ो तषी यांनी ‘करणकौ ुभ’ नांवाचा ंथ रचला. गागाभ ांनीही ‘ शवाक दय’ नांवाचा मीमांसाशा ावरील ंथ रा ा भषेकानंतर रचला. काय भूं ा धा मक अ धकारासंबंध गागाभ ांनी एक ‘काय ाचारदी पका’ तयार के ली. ाच माणे ‘ ेनवीजा त नणय’ ांनी तयार के ला. महाराजां ा ेरणेने कवा आ याखाली शा ीपं डतानी अनेक ंथ सं ृ तम े के ले. महाराजांची राजसभा सुसं ृ त होती. रा ा भषेकानंतर गागाभ ांनी ‘ शवराज श ’ ल हली. १० महाराजां ा ायी, जा ेमी व भोग नवृ वतनामुळे सवास ते ‘धमा ा’, ‘पु ोक’, ‘धमपरायण’ कब ना ‘ई रावतार’ वाटत. ११ ां ा जीवनांत ‘उ मपु षल णे’ ओत ोत भरलेल होत . असा हा थोर राजा आनंदवनभुवनास लाभलेला पा न एक अ ंत वरागी महापु ष अ तशय आनंदनू व ग हव न जाई. हे महापु ष णजे दुसरे कोण असणार? - ीसमथ रामदास ामी. पर रांनी पर रांची थोरवी अचूक ओळखली होती. नः ृह आ ा क गु ला अ ंत उदार व नगव धम श लाभला होता. महाराजांना

समथा ा कायाचा ाप माहीत होता. णूनच ते ांना कांही उण न पडाव णून जपत. ां ा चाफळ ा देव ानासाठी धनधा ाची नेमणूक होती. महाराजांनी पाठ वले ा शधासाम ीवर संतु व तृ झाले ा समथानी एकदा महाराजांना रायगडावर नरोपाने कळ वल क , ‘ द त सव पावल. या उपरी येक काप रयेत व दाणा गला न पाठ वण. आपणास काही न पा हजे.’ २ समथाचा असा नरोप ऐकू न महाराज क चत् अ झाले. समथ ामी कांही ह नको का णतात? महाराजांनी मग दवाकर गोसा ांना प ा ा ा मु ामी (माच १६७६) बोलावून घेऊन पुसल क , ाम चा नकार कां आला? ते ा दवाकर णाले, “ ची नः ृह ीत आहे. महाराजांचे भ व वैभव घेतात.” महाराजांना ीसमथाब ल नता आदर वाटे. समथ आता खूप थकले होते. मधून मधून ते आजारी ह पडत. ांचे वा शवथर ा पवतराज तील एका गुहत बराच काळ असे. या गुहले ाच ‘घळ’ णत; हलाच ‘सुंदर मठ’ अस ह नांव दलेल होत. महाराजांनी समथाची वृ ाव ा व कृ तीमान ल ांत घेऊन रा ातील एका कोण ा तरी गडावर ांना कायम वा कर ाची वनंती के ली. ांनीही ती मानली. दोन क ांची नांव यासाठी ां ा डो ांपुढे आल . एक म हपतगड व दुसरा स नगड. दो ी गडां ा गडक ांना महाराजांनी आ ाप पाठ वल क , ‘रामदास शवथरी राहताती. सां त ते गडावर राह ास येतील, तरी ांचे लोकांस गडावर घेण व हरएक खबर घेण.’ ीसमथानी स नगडाचीच नवड के ली. हा गड साता ा ा नैऋ ेस तीन कोसांवर आहे. हवापाणी व आमदर ीस हाच गड उ म होता. याच पूव चे ‘परळी’ हे नांव बदलून महाराजांनी ते ‘स नगड’ के ल. या ा क ेदाराचे नांव होत जजोजी काटकर. समथ रामदास ामी स नगडावर राहावयास आले ( द. ८ ऑग १६७६ नंतर). ांची सव व ा झाली. समथा ा थोर ा बंधूंनी ीभवानीदेवीस के लेला एक नवस फे डावयाचा तसाच रा न गेला होता. तो फे ड ाक रता समथ तः पारघाटांत तापगडाजवळ देवी ा दशनास आले. ांनी नवसाचे सुवणपु जगदंबे ा चरणी वा हल. स रामवरदा यनी भवानी समोर उभी होती. भवती कोयनेचे ते घनदाट खोर, तापी तापगड, महाबळे र, मो ांची जावळी आ ण बकट घाट- खडी शवरायाचा पाथपरा म सांगत उ ा हो ा. समथ आतुर भ ीने हात

जोडू न ीपुढे उभे रा हले आ ण ांचे मनोगत ां ा उचंबळले ा अंतःकरणांतून श ाकारात बाहेर पडू ं लागलतु झया दशना आल । कृ पा ी नवा जलो तुझा नवा जला आहे । महंत णती जन तुझे च सवही देण । सवही तुजपासुनी तो डली सव ह चता । तू माया स जाहल सदानंद उदो जाला । सुख संतोष पावला पराधीनता गेली । स ा उदंड चा लली तुळजापूर ठाके ना । चा लली प मेकडे पारघाट जग ाता । स येउ न रा हली ऐसी तूं दयाळू माता । हेमपु च घेतल संतु भ भावाने । ैलो जननी पाहा जी वचे जाणते माता । तूं माता मज रोकडी लोकां ा चुकती माता । अचूक जननी मला! समथानी े ांचा नवस फे डला. समथानी तः के लेला के वढा मोठा अवघड नवस फे डला! के वढा अवघड नवस! हे रामवरदा यनी भगवती दुग! धमसं ापना होऊं देत, शु अ ा कटूं दे, ानसं ेला तीथ दक उदंड स वा ं देत – यासाठी देवकाज , धमकाज , लोककाज , ह आयु च वाहीन! न बोलता के लेला हा नवस ांनी आजवर सतत फे डत आणला. ां ा इ ा तृ झा ा. आता समथाना काय हव होत? कांही ह नाही! पण आईइत ाच ज ा ाने आईपाशी ांना एकच मागण मागावयाच होत; एकच इ ा! कोणती? शवाजीराजाला मा ा डो ांदेखत खूप रा , यश, वैभवाचा लाभ होऊं दे! दुसर कांही ह नको. येकची मागणे आता । ाव त मजकारण तुझा तूं वाढवी राजा । शी आ ा स देखतां संहा रले मागे । ऐस उदंड ऐकत परंतु रोकड कांही । मूळ साम दाखवी! देवांच रा हली स  । तूं स पाहसी कती? भ ासी वाढवी वेगी । इ ा पूण परोपरी रामदास णे माझ । सव आतुर बोलण माव तुळजे माते । इ ा पूण च ते करी समथानी एव ाच मागणीसाठी जळ देवीपुढे उघडी के ली होती.

आधार : ( १ ) सप . पृ. १६०. ( २ ) ीसं . १४. ( ३ ) पेद ३१।३१; रामदासी अं. १६८; पेदसमा. पृ. २३७; सप . पृ. १४२ व १४७; पेद. ३१।४२. ( ४ ) सप पृ. ११९ व १५१ ( ५ ) ी. पोहनेरकर संशो धत पैठणचे प . ‘ त ान’ मा सक १९५८ जून. ( ६ ) शचसा. ४।६८३ व ८४. ( ७ ) राजकोश. ( ८ ) शचसा ७।२३. ( ९ ) राजाराम च र सप पृ. १५७. ( १० ) मंडळ च.सं.वृ.पृ. २७. ( ११ ) शचसा. ५।८२४; पसासंल.े १२०९; सभासद इ ादी.

जं जरा

जं ज ाचा क ा कांही महाराजां ा डो ांपुढून हालत न ता. जं ज ावर पु ा ए ार कर ाचा महाराजांनी मनसुबा के ला. त ूव एका थोर स पु षा ा दशनासाठी महाराज गेले. के ळशी येथे बाबा याकु त नांवाचे थोर अव लये राहत होते. अ ा ा चतनावांचून ांना दुसरे आकषण न त. अमीर वा फक र ांना सारखेच वाटत. स े परवर दगार रहम दल होते ते. खुदाचे स े खदमतगार होते ते. महाराज ां ा दशनास के ळशीस आले व ांच दशन घेऊन जं ज ा ा मुकाब ास ांनी हात घातला. जं ज ावरील मोहीम पु ा महाराजांनी जारी के ली. मोरोपंत रामनगरची मोहीम फ े क न परत आलेले होते. १ गेली वीस वष सतत जं ज ा ा स ीश व क ाश झटापट क नही यश येत न त. आता मा मोरोपंतानी ही मोहीम शरावर घेतली. दहा हजार फौज घेऊन धानपंत रायगडाव न नघाले. दंडा-राजपुरी जक ा शवाय रायगडावर येणार नाही अशी त ा धानपंतानी के ली. २ फौजांसह पंत जं ज ासमोर कना ावर आले. ह े चढ व ाची तयारी सु झाली. सभोवारची झाडी तोडू न सोयी ा जागा कर ात आ ा. मच ांवर आडोशासाठी त े बांध ांत आले. ां ा आडू न तोफांचा मारा क न जं ज ाचा तट उड व ाचा बेत पंतानी आखला होता. या वेळी स ी कासम हा सुरते न जं ज ाकडे आरमारासह ये ास नघालेला होता. जं ज ावर मरा ां ा तोफा बंदकु ा पु ा कडाडू ं लाग ा (ऑग १६७६). हो ामच ांवर बांधले ा तोफांचा गराडा जं ज ाला पडला. जं ज ाचा तट अज होता.

तटापयत पोहोचण अश होत. मग तटाला सु ं ग लाव ाची कवा वर चढू न जा ाची गो च कशाला! तोफां ा गो ांचा ह प रणाम होत न ता. उगीच चार मा ा घ गावत अस ाचा अन् अंगावर बसत-उडत अस ाचा भास ा ं दाड तटांना होत होता. मोरोपंत सवागी शक करीत होते आ ण न ा मनसु ांचा वचार ह करीत होते. अन् धानपंतां ा डो त एक मोठा धाडसी मनसुबा उगवला. या जं ज ाला श ा लावून वर चढाव आ ण स ी कापून काढावा! मनसुबा बेश होता. अहो पण तटाला श ा लावाय ा कशा? लावाय ा कु ण ? अन् वर चढायचे कु ण ? तट के वढा उं च? तटाखाली दया. ठाव कु ठे ह नाही. मग श ा कु ठे उ ा कराय ा? हो ांत उ ा करता येतील. पण तटापयत माणस अन् श ा पोहोचाय ा कशा? जं ज ावरचे स ी डोळे वटा न अहोरा पहारा घालताहेत ना! अन् ां ा तोफा – ती कलाल बांगडी – एका सरब त सा ा हो ा दयातळ जातील. आहे ठाऊक? पण धानपंतांना असा एक कासवा ा कौश ाचा दया दलावर गवसला. ाने पंताचा मनसुबा शरावर घेतला. ा धाडसी ग ाच नांव लाय पाटील कोळी. महाराजांनी आरमाराची थाटणी सु के ली व कोळी, भंडारी, खलाशी वगैरे अ ल सागरपु ांना आप ा आरमारावर परा म कर ासाठी हाक घातली. दयासारंग, मायनाक भंडारी व दौलतखान वगैरे अ ंत कु शल, शूर व न ावंत तांडले ां ा हात महाराजांनी आरमाराचा सुभा आ ण भगवा झडा दला. आरमार सजल. सधुदगु ऊफ शवलंका दयात उभी रा हली. अशाच काळात एक धाडसी जवान कोळी आरमारावर चाकरीसाठी चढला. – लाय पाटील. लाय पाटलाची जात सोनको ाची. अ ागरांतील कोळवाडीचा राहणारा. आरमारी अ धक ांनी आदर क न ाला आरमारावर घेतल. ते ापासून, णजे एक तप तो लाटेवर ार झाला होता. हे कोळी, आगरी व भंडारी लोक अ तशय शूर होते. रा नमाण झाल णून ां ा गुणांच चीज झाल. नाही तर बसले असते कु ठे तरी मासे मारीत; नाहीतर माडाला मडक लावीत. -पंतांना अगदी जसा हवा तसा माणूस मळाला. लाय पाटलाला पंतानी बोलावल आ ण ाचा आदर क न ाला पुसल, ३ “तु ी चाकर छ पत चे! सरकारची चाकरी नकडीची पडली तरी कराल क नाही?” ह काय वचारणं झालं धानपंतांचं? पण फारच अवघड मनसुबा काढला अस ामुळे पंतानी पुसणी के ली असावी, – ‘ नकडीची चाकरी कराल क नाही?’

“जी! कं ची?

आ ा त माण!” लाय पाटलांनी जबाब दला.२ पण धानाची अशी काम गरी

आ ण पंतांनी ती कठीण काम गरी सां गतली. स व र सां गतली. जं ज ाला श ा लावाय ा! अरे बापरे! णजे गाला श ा लाव ा नही अवघड! पंत णाले,२ “जं जरेयासी स ा लावून मा ा ा! आ ी हजार बाराशे धारकरी तयार के ले आहेत.” णजे लाय पाटलाने तटाला फ श ा लावून ा ा. पंतांच हजार बाराशे लोक वर चढू न जाऊन पुढच द करतील. लाय पाटलाने मुजरा घातला. क ना करा के वढे भयंकर धाडस ह! पण लायजी णाला, ‘करत .’ आ ण म रा उलटली. लाय पाटील आप ा साथीदारांसह श ा घेऊन नघाला. कसा गेला, हे इ तहासाला माहीत नाही. पण ब धा लहान लहान हो ांतूनच तो अ ंत कौश ाने, तटावर ा पहारेक ां ा नजरत ह येणार नाही, इत ा सफाईने जं ज ा ा तटापाशी जाऊन पोहोचला असावा. दया ा लाटा तटांवर आपटत हो ा. अंधार पसरलेला होता. लाय पाटलाने तटाला श ा लाव ा. आता फ मोरोपंताचे हजार बाराशे सै नक ये ाचा अवकाश होता. लाय पाटील अ ंत अधीरतेने वाट पाहत होता. तटावर ा हब ांना या बलंदर बनावाची य चत ह चा ल न ती. स ी का समने अशाच श ा लावून पूव दंडा-राजपुरी घेतली होती. अगदी तसाच छापा घालून खु जं जराच घे ाचा व सव दुख ांचे मूळच उखडू न काढ ाचा बेत मोरोपंतानी के ला होता. लाय पाटील श ा लावून जं ज ा ा वळचणीला आप ा साथीदारांसह उभा होता. मृ ूचीच वळचण ती! एक तास गेला, दोन तास गेले. मोरोपंताचे लोक ये ाची तो वाट पाहत होता. अन् पंतांची कांही ह चा ल लागेना. ेक ण लाख मोलाचा होता. कांहीच समजेना. कोणी ह येईना. वर ा हबशी ग वा ांना के ा चा ल लागेल अन् के ा फडाफडा गो ा सुटूं लागतील याचा नेम न ता. अश असलेली काम गरी लायजीने के ली होती. पण पंतांचा प ा न ता! आणखी एक दोन तास गेले. लायजी नराश झाला. आता कोणी ह येत नाही असे ाला वाटूं लागल. पहाटेची वेळ जवळ येऊं लागली. आता? आता वाट पाहण वेडपे णाचे होत. आता जर मुका ाने श ा काढू न चटकन् आल तस गुपचूप परत गेल नाही, तर आपण हब ां ा हात पडू न मारले जाऊं असे लायजीला दसूं लागले. शवाय एकदा श ांचा बेत हब ांना उमगला तर ते तो पु ा कधीही यश ी होऊं देणार नाहीत, ह ह उघड

होत. अखेर लाय पाटील नराश झाला आ ण श ा काढू न घेऊन झपा ाने तो आप ा साथीदारांसह बनबोभाट परत नघून आला. ाच शथ च धाडस व एक उ ृ मोहीम पा ांत गेली! नेमका काय घोटाळा झाला, कोण जाणे. कु णाची चूक झाली, कोण जाणे. मो हमेची नेमक योजना कोणा ा ानात आली नाही क काय, ह ह समजत नाही, परंतु सै आ ण पंत न आ ामुळे जं ज ाला जीवदान मळाल! लाय पाटलाची सारी शथ थ ठरली. लाय पाटलाने धानपंतांना टल,३ “आ ी श ा लावून धारकरी यांची वाट पाहत रा हल . उजडावयासी आल. भात जाली. ते ा नघाल .” मोरोपंतांना ह हा डाव कलेला पा न फार वाईट वाटल. पण पाटलाचे धाडस पा न ांना ह अचंबा वाटला. सव दोष मोरोपंतांनी आप ा शरी घेतला. जं ज ांतील अ धा व दा गोळा संपेपयत जं जरा जेर कर ासाठी आरमारा ा तोफांचा वेढा चालू होता, तो तसाच चालू रा हला. पण ह काम कती दवस चालायच? कती वाट पाहायची? म गली आरमाराचा का फला स ी संबूळ ा हाताखाली होता. संबूळने महाराजां ा जैतापुरावर ह ा चढवून तेथे जाळपोळ के ली. ४ सुरते न स ी का सम ह आरमार आ ण पांचशे हब ांची एक तुकडी घेऊन नघाला होता. जं ज ाला गराडा घात ाची बातमी समजताच तो रेने जं ज ास आला. ाने मरा ां ा वे ावर जोराचा ह ा चढ वला. यु जुंपले. पण अखेर स ीने वेढा मोडू न काढला. पूव संबूळने ह ह ा क न वेढा मोडला होता. या ह वेळी वेढा तुटला. स ी संबूळ जैतापुरा न माघार फरला व जं ज ास आला. जं ज ाची मोहीम वाया गेली, तरी पण झगडा संपला नाही. तो चालूच रा हला. मोरोपंत रायगडला परतले. लाय पाटील व प दुगावरचे शूर अ धकारी सुभानजी मो हते क ेदार, सुभानजी खराडे सरनौबत यां ासह पंत महाराजां ा मुज ास गेले. पंतांनी वे ाची सव ह कगत महाराजांना सां गतली. लाय पाटला ा धाडसाच सव कौतुक ांनी राज ना सां गतले व अपयशास आपणच कारण झाल अस ह ांजलपण तः होऊन पंतांनी राज पुढे कबूल के ल. लाय पाटला ा वल ण धाडसाने महाराज खूष झाले. ांनी पंतांना आ ा के ली, क या बहा राला पालखी ा! अयश ी धाडसाच ह महाराज कौतुक करीत होते. पाटलाला पालखीचा मान दे ाची छ पत ची आ ा सुटली. पण न पणे लाय पाटलाने महाराजांना टल,३

“सेवकास पावली!” – णजे ांत एवढा मोठा मान मला नको, अस ाने वनयाने टल. महाराजांना जा च कौतुक वाटल. ांनी आ ा के ली क , लाय पाटलाला एक खास गलबत बांधून ा! अन् ा गलबताला नांव ा ‘पालखी!’ सागरीवीरांचा एवढा अचूक स ान कधी कोणी के ला न ता. दयावर लु णारी ‘पालखी’

लाय पाटलाला छ प तसाहेबांकडू न इनायत झाली. महाराजांनी ाला आणखी

पुसल,४ “तुम ा घराला पा टलक कोण दली?” “पा टलक बा ाही दली.” लाय पाटलाने जबाब दला. ते ा महाराजांनी वरकडी के ली. ांनी ाला ‘सरपाटील’ असा मानाचा कताब दला.३ लाय पाटला माणेच प दुगा ा अ धका ांचा ह ां ा काम ग ांब ल गौरव क न महाराजांनी ांना पालखीचे मान दले.३ आ ण नंतर महाराज पंत धान मोरोपंताना फ एवढेच णाले,३ “कोताई के लीत! काय रा न गेल!े ”

आधार : ( १ ) पसासंले. १८४८ व ५९. ( २ ) पसासंले. १८६६. ( ३ ) मंडळ ै. व २; १८४२। पृ. १३३. ( ४ ) पसासंले १८८३.

ारी कनाटक

महाराज शहाजीराजे यां ा हयातीची अखेरची अ ावीस वष कनाटकात वजापूर दरबार ा वतीने सरदारी कर ांत गेल . ांचा नमा संसार ह तकडेच झाला. शहाजी राजां ा धाक ा राणीसाहेब तुकाबाईसाहेब यांना एक पु झाले. ांचे नांव ंकोजीराजे ऊफ एकोजीराजे अस होत. एकोजीराजे अ तशय शूर होते. कतृ वान् होते. ब ुत ह होते. व डलां ा मरणानंतर बंगळूरची जहागीर व व डलांची सव धनदौलत एकोजीराजांनीच ता ात घेऊन सव कारभार शहाणपणाने पाह ास आरंभ के ला. व डलां ा वेळची थोर थोर कत माणसे राजांनी सांभाळून नवे नवे परा म ह के ले. ांचे मु कारभारी रघुनाथ नारायण हणमंते हे होते. ांचे धाकटे बंधु जनादन नारायण हे ह सेवा बजावीत होते. एकोजीराजे वजापूर-दरबारची चाकरी इमाने इतबारे बजावीत होते. आ ण मग बादशाहाची चाकरी करताना ांनी आपले बंधू शवाजीमहाराज यां ा व ह तलवार उपसली होती. नेम ा याच ां ा वृ ीच व कृ तीच दुःख महाराजांना होत होते. आपण जसे बादशाहाशी असलेले संबंध तोडू न तं बनल , तसच आप ा भावाने ह कराव, अस महाराजांना वाटे. परंतु उभयता एकमेकांपासून फार दूर पड ामुळे महाराज तसा आ ह ध ं शकले नाहीत. एकोजीराजांची मह ाकां ा मा सारखी चढ ा पायरीवर होती यांत कांही शंका नाही. नवीन नवीन वजय ते मळवीत होते. मा वजापूर-दरबारश असलेल ांच नोकराच नात कायम ठे वूनच ांचे परा म चालू होते. वजापूर-दरबार ा व ांच पाऊल पडत न त. दरबार ा कु माव न एकोजीराजांनी मदुरे ा चो नाथ नायकाचा पराभव के ला व तंजावर शहर जकल ( द. १२ जाने. १६७६). तंजावरच सव रा च ांनी जकल. तंजावर ही वजयराघव राजाची राजधानी होती. आप ा थोर ा भावाच ताज उदाहरण पा नच ब धा

एकोजीराजांना एक उ म क ना सुचली असावी. ांनी तंजावर ा सहासनावर आरोहण करावयाचे ठर वल! आ ण ांनी वष तपदे ा दवशी ( द. ५ माच १६७६) समारंभपूवक तंजावरांत सहासनारोहण के ल. एकोजीराजां ा मह ाकां ेची व कतृ ाची ही उ वल नशाणी होती. एकोजीराजे तंजावरचे महाराज झाले. मा ांनी वजापूर-दरबारचे ा म गु ारल नाही. ते ांचे ‘जहागीरदार’ णूनच रा हले. एकोजीराजां ा कतबगारीत ांचे न ावंत कारभारी रघुनाथपंत हणमंते यांचाही भाग होता. पण एकोजीराजां ा तंजावर- वजया ा सुमारास रघुनाथपंताच व एकोजीराजांच कांही तरी बनसल असाव. रघुनाथपंत महाराजांना भेटावयास आले, ते अ ंत मौ वान् राजकारण घेऊनच आले. महाराज जर कनाटक ांती मोहीम करतील तर वपुल यश येईल अस ांना वाटल. रघुनाथपंत साता ास आले. महाराजांची कृ ती ा वेळी बरी न ती, तरी हळूहळू ते बरे झाले. पाली ा महजरास महाराजांबरोबर रघुनाथपंत ह हजर होते. ( द. १ फे ु. १६७६). नंतर प ा ास महाराजांसव जाऊन, ां ाबरोबर ते रायगडास आले (इ. १६७६ जून- ारंभ). चंदना ा झाडाला बदमाशांचं मोहोळ लागलं होतं. हळूहळू कनाटक ा राजकारणाच बोलण आकारास येऊं लागल . कनाटक वषयी महाराजांना आधीपासून ओढ होतीच. महाराजांचे वक ल ाद नराजी हे भागानगरास कु बशाह पातशाहाचे दरबारांत ठे वलेले होते. ां ामाफत कु बशाहाश राजकारण सु झाली. बादशाह अबुल हसन कु बशाह याचा सव कारभार माद ापंत पगळी हे पाहत होते. ते अ ंत कतबगार व अ ंत धमशील आ ण स शील होते. मुसलमान बादशाहीत असा शार ा ण वजीर झा ामुळे सव ाय, सुख आ ण समाधान नांदत होत. तः हजरत कु बशाह कधीही ा ा- शकारी करीत नसत! तेवढी ांची ऐपत न ती! तः कु बशाह कतबगार न ता. ाच सवात मोठे पण ह होत क , आप ांत कांही ह कतबगारी नाही, ह ाला बरोबर पटलेल होत! णूनच माद ापंतांसार ा चतुर व जरावर सव कारभार ाने व ासपूवक सोपवून टाकला होता. आ ण यांतच ाच हत होत होत. ाने माद ांना कताब दला होता, ‘सूय काशराव’. माद ांना सं ृ त, फास , तेलगू या भाषा उ म येत हो ा. शवाय कांही देशी भाषाही येत हो ा. ब धा मराठीही येत असावी. ांचे घराणे हनमक डा येथील होत. ांचा रा कारभार जेस खरोखर क ाणकारी होता. २ या माद ांश स क न द णत ‘तुंगभ देशापासून कावेरीपयत कनाटक साधाव’ व

रा ाचे लोण खालपयत पोहोचवाव हा महाराजांचा वचार होता. द ण- द जयाथ लवकरच कू च करावयाचा बेत ांनी ठर वला. कारभारासाठी कोण कोण राहावयाच व कोण कोण बरोबर यावयाच याचा तपशील ठरला. थम भगाानगरास जाऊन, कु बशाह पातशाह व वजीर माद ापंत यां ा भेटी घेऊन सव अनुकूलता क न ावी अस ठरवून तेथील वक ल ादपंत यांना हा भागानगर-भेटीचा बेत कळ व ांत आला. ादपंत व कलांनी माद ांना महाराज छ पत ची इ ा सां गतली. माद ांना महाराजांब ल फार आदर वाटत होता. महाराज छ प त भागानगरास जातीने येऊन ेहवृ करीत आहेत ह उ मच आहे, असे ांना वाटल. यामुळे आपणास खच ह करावा लागणार, याची क ना ांना आली. परंतु या भेटीतून कु बशाही ा हताच, धमा ा हताच व महाराजां ा ह हताच राजकारण घडेल याची खा ी माद ांना आली. आ ण ‘आ ी येणार आह त’ णून कळ व ावर, काय ‘येऊं नका’ ण ाची छाती कु बशाहीत कु णाची होती काय? ते ा महाराजांसार ा महापु षाला आवातण क न सामोरे जाणच यो आहे अस ांना वाटल. होता कु बशाहाचाच. कारण ाला ह कतपत मानवेल ह सांगण थोड कठीण होत. अन् माद ा व ांचे बंधु आ ा यांनी महाराजां ा भेटीस ये ाचा मानस कु बशाह बादशाहास सां गतला. काय? शवाजीराजे भेटीला येणार? – कु बशाह दचकला. छे छे! ‘जैसा अफजलखान बुड वला, क शा ाखान बुड वला, द ीस (आ ास) जाऊन आलमगीर पातशाहास परा म दाख वला, ऐसा एखादा अनथ (आम ाही बाबतीत) जाहला तर काय कराव? भेट मा रा जयाची न ावी! जे मागतील त देऊं!’ असे वचार कु बशाहाने बोलून दाख वले. ३ आम ा अंगावरचे ा, खां ांवरचे ा, पेट तले ा पण शवाजीश गाठभेट नको! महाराजांब लचा धाक सव असाच पसरलेला होता. जणू काही शवाजीराजा सतत हाताम े चाकू सु ा घेऊनच हडत होता. लोकांची पोट फाडीत अन् बोट तोडीत! औरंगजेबा ा मावशीचीही अशीच समजूत झालेली होती. पण मग ाद नराज नी बादशाहाला सुर तते वषय शपथ या दली. ाला व ास दला क , ‘अपाय नाही. ेहाची भेट घेऊन जातील.’ असा बळकट धीराचा श दला ते ा ाच मन तयार झाल. मग ाने खास द खत मुबारक व खास पंजाच फमान महाराजांस पाठवून भेटीस ये ाचे नमं ण के ले. ५

दसरा जवळ आला. दस ा ाच दवशी द ण द जयाथ सीमो ंघन कर ाचा वचार महाराजांनी न त के ला. त ूव कोणा तरी महान् स ु षाचा आशीवाद घेऊन नघाव णजे यश स न होईल, अस महाराजां ा मनात आले. या वेळ को ापूर जवळील पाटगावास मौनीबावा णून एक अ ंत थोर ई रभ होते. ते अ जबात बोलत नसत, सदैव ानधारणेत म असत. मौनीबावा णजे मूत मंत वैरा . महाराज पंत धान मोरोपंतांसह बावां ा दशनासाठी पाटगावास आले. मोरोपंतां ा हातात चंपक पु ांचा हार व तुरा होता. महाराजांनी बावांना वंदन के ल. ांची अपे ा अशी होती क , बावांनी आपणांस साद ावा. आशीवाद ावा. महाराज खूप वेळ मोरोपंतासह बावां ा पुढे उभे होते. अखेर मौनीबावांनी महाराजांना साद दला व ां ा म कावर हात ठे वला. हाच लाभ समजून महाराज बावांना नम ार क न नघाले. वजयादशमी उजाडली ( द. ६ ऑ ो. १६७६) आ ण महाराज द ण द जयाथ रायगड न नघाले. ४ रा ाचा सव कारभार मोरोपंतां ा व अनाजीपंतां ा शरांवर टाकला.४ सुमारे पंचवीस हजार फौजेसह महाराज छ प त नघाले. बाळाजी आवजी, द ाजीपंत मं ी, सूयाजी मालुसरे, नेतोजी पालकर, सजराव जेध,े मानाजी मोरे, नागोजी जेध,े हंबीरराव मो हते, येसाजी कं क, रघुनाथपंत व जनादनपंत हे हणमंते बंध,ू धनाजी जाधव, बाबाजी ढमढेरे, आनंदराव, सोनाजी नाईक बंक वगैरे कती तरी खासे खासे सरदार- शलेदार सांगात घेतले. ारीचा डौल अ तम होता. ढालगज, नौबत, छ चामर द जयास नघाली, मजल दर मजल ारी कनाटकाकडे चालली. सै ास स कू म दे ांत आले क , वाटेने रयतेस कोणेही कार आजार पावतां कामा नये. ही लुटीची ारी न !े रयतेची एक काडी तसनस न ावी!४ दर मजलीस ज ज लागेल त त खूषखरेदी घेऊन ारी भागानगराकडे चालली. महाराज राजे शवछ प तसाहेब बमयफौज बयाजवार येत अस ा ा खबरा भागानगरास कु बशाहास समज ा. वलायत खराब होऊ नये, अशी खबरदारी महाराज घेत अस ाचे ऐकू न पातशाह ब त-ब त संतु जहाले. शहरांत जकडे तकडे वाता आली क , महाराज शवाजीराजे जातीने येणार. खासे येणार. मग शहरवा सयांत औ ु उतूं जाऊं लागल. शवाजीराजा णतात तो पाहावाच ही ओढ लागली. छ पत ची ारी कु बशाहा ा वलायत त पोहोचली. बादशाहाने ागताची तयारी महालांत व शहरांत जारीने सु के ली. महाराजांस आणावयास लवाज ासह चार गाव सामोरे

जा ाचे बादशाहाने ठर वल. माद ा ह महाराजां ा ागतात कांही उण पडू नये णून झटत होते. बादशाह चार गाव सामोरा येऊन भेटणार णून महाराजांस खबर आली. राजा मोठा साधक. शार. अकलमंद. ाने बादशाहास आण घालून सांगून पाठ वल क , ‘तु ी न येण. आपण वडील भाऊ. मी धाकटा भाऊ. आपण सामोरे न याव’ महाराजांनी कु बशाहास इतका मान दला. ांचा हा आणाशपथेचा नरोप ऐकू न तो थोर मनाचा बादशाह तर फार संतु झाला. महाराजांनी ाला ह ह कळ वल होत क , ‘पादशाही आदब आहे क , शरभोई धरावी, तसलीम (कु नसात) करावी. परंतु आ ी आपणावरी छ ध रले असे. तरी शरभोई व तसलीम माफ असावी.’ ६ बादशाहाने अहंकार न धरतां अगदी खु ा दलाने महाराजां ा या ण ास मा ता दली.६ आपण आता सावभौम छ - सहासनाधी र अ धप त आह त याची जाणीव महाराजांनी कु बशाहास दली. कारण हा ीचा नसून तं महारा ाचा होता. महाराजांना कु बशाहा ा भेटीतून आणखी एक फार मोठ राजकारण साधावयाच होत. त णजे ‘द णी प ांची एकजूट’ आ दलशाही दरबारांत बहलोलखान पठाणा ा पठाणी प ाच वच झालेल होत. तसेच कनाटकांत शेरखान लोदी हा पठाण ह जबर होत होता. ते ा या पठाणांना द णे ा राजकारणातून नामोहरम कर ासाठी व तदनंतर द ी ा जबरद मुघल बादशाहीश ट र देऊन औरंगजेबाला ह नामोहरम कर ासाठी महाराज ही ‘थोरली मसलत’ करीत होते. औरंगजेब हा महाराजांचा श ू होता. तसाच तो कु बशाहीचा व वजापूर ा आ दलशाहीचा ह भयंकर श ू होता. हे दो ी सुलतान जरी मुसलमान होते तरीही ते औरंगजेबाला नको होते. कारण ाला हदु ानावर एकछ ी मुघली अमल बसवावयाचा होता. महाराजां ा नवो दत रा ाला सवात जा धोका औरंगजेबाचाच होता. णून थम पठाणांना व नंतर औरंगजेबाला ट र दे ासाठी महाराजांनी अशी अ ता नमाण कर ास सु वात के ली क , ‘द णची पातशाही आ ा द णयांचे हात रा हली पा हजे!’५ कु बशाह त माद ांचाच सव ी कारभार होता, ते ा वजापूर ा आ दलशाह तील मराठे सरदारांना फोडू न कु बशाही ा चाकर त आणाव व माद ांचे हात बळकट करावेत; बहलोला द पठाण दुबळ क न सोडावेत; आ दलशाही ह जगत असेलच तर ती द णयांच हात राहावी; सव हदु-मुसलमान तमाम दखणी मलोन चालोन घेऊन पठाणास बुडवावा, हा प हला हेतू पार पाडावा. नंतर औरंगजेबास ह परा कराव असा महाराजांचा बेत होता.

रा ा ा श ूंचा पाडाव करण आ ण तुंगभ ेपासून कावेरीपयत रा ाचा व ार करण, हाच या द णयां ा एकजूट आघाडीमागे महाराजांचा अं तम हेतू होता.

आधार : (१) रामदासी अं. ६३-६४।१. ( २ ) Journal of J. H., 1931 August. ( वतनप पृ. ४७. ( ५ ) पसासंले. १९०१. ( ६ ) मुघोघइ. पृ. १३६; पसासंले. १९०१.

३ ) सभासदब. पृ. ८६ ते ९३. ( ४ )

पठाणांचा पराभव

महाराज भागानगर ा वाटेवर असतांना एक नवीनच काम गरी नमाण झाली. महाराजां ा कानांवर कनाटकांतील कांही पी डतांची हाक पडली. कृ ा व तुंगभ ा या न ां ा दर ानचा देश वजापूरकरां ा अमलाखाली होता. को ळचा ात क ा या दुआबांतच होता. को ळचे ठाण णजे ‘द नचा दरवाजा’ आहे, अस समजल जात असे. या ठा ांत वजापूरकरांचे दोन जबरद सरदार होते. एकाच नांव सेनखान मयाना व दुस ाच नांव अ रु हीमखान मयाना. हे दोघे ह भाऊ भाऊ होते. अ रु हीमखानाचा अमल अ ंत कडक णजे रा सी होता. या पठाणा ा सव कार ा जुलमाखाली जा पळून नघत होती. धा मक बाबत त तर जेला तो अ ंत ू रपणाने वागवीत होता. बायकापोरांवर आ ण गाईवासरांवर याची झडप के ा ह पडे. सव जुलमांची यादी कु ठवर सांगावी? अन् जुलूम करताना तो काय यादीवार चालू होता? जा अगदी हैराण झाली होती. पण आपली ही दुःख सांगायच कोणाला? कोण वाली आहे, धावून येईल असा? कोणी ह न ता. बचारी नमूटपणे भोगीत होती. शवाजी शवाजी णून एक फार चांगला राजा मराठी मुलखांत रामरा करतो आहे, ह ांना सतत ऐकूं येत होत. पण कु ठे तो शवाजीराजा, कु ठे आपण! कसा येईल तो आपणास सोडवावयास, असे ांना वाटे. पण एके दवशी को ळ ांतांत बातमी आली क , तो थोर शवाजीराजा कनाटक ांतांत येत आहे आ ण जतील काही मंडळीनी ते ा धाडसाने ठर वले क , या शवाजीराजाला आपल दुःख सांगायच. आपल गा ाण राजापाशी मांडायच. को ळची दुःखी मंडळी महाराजांकडे आली. ही मंडळी कोठे तरी त ार घेऊन गेली आहेत, असे अ रु हीमला समजले! ाने ताबडतोब या मंडळी ा घरांवर चौ ा बसवून ां ा कु टुं बयांचे हाल सु के ले.

को ळ ा मंडळ नी महाराजांना आपली सारी कहाणी आततेने सां गतली. कळकळीची वनवणी ांनी के ली क , ‘आ ांस या दु ाचे हातून सोडवा. याचा संसग आ ांस नसे, अस करा!’ महाराजांनी ांच सव गा ाण ऐकल आ ण या पठाणांच नदालन के लच पा हजे, अस ठरवून ांनी सेनाप त हंबीरराव मो ह ांस फौजेसह पठाणावर पाठ वल (जाने. १६७७). हंबीररावाबरोबर फौज दली. ांत नागोजी जेधे व धनाजी जाधव ह दोन अगदी त ण मुल होत . नागोजी जेधे हा बाजी सजराव जे ाचा मुलगा. णजेच का ोजी जे ांचा नातू होता. आजोबाचे गुण नातवांत उतरतात णे. नागोजी आप ा आजासारखाच धाडसी आ ण शूर बनला होता. पोरगा मोठा तजेल होता. सजराव ह या फौजत हंबीररावांबरोबर होता. हंबीरराव फौजेसह संपगाव ा रोखाने नघाला. को ळास मयाना बंधूंना खबर आली क , मरा ांचा सरसेनाप त येत आहे आ ण ाची फौज फार नाही. सहज मा न काढतां येईल. लगेच दोघा भावांनी आपली तयारी के ली. सेनखाना ा कमाखाली अफाट फौज मरा ांना मोड ासाठी नघाली. अ ंत झपा ानेच सेनखान नघाला. अचानक ह ा क न मरा ांची क ल उडवावी, असा ाचा बेत होता. खानाची फौज मरा ां ा फौजेपे ा खूपच जा होती. हंबीरराव लगसागराजवळ येलबु ापाशी येऊन पोहोचला होता. एव ात धुळीचे लोट आले! गनीम आला! एव ा फौजेपुढे मरा ांच काय होणार ह उघड दसूं लागल. मयाना णजे कोणी सामा न ता. शरीराने ताकदवान्. ह ाराचा अ त कजाख. जणू दुसरा बहलोल. तः तो ह ीवर होता. मोठी थोरली लढाऊ भत समो न येतांना हंबीररावाने पा हली. सव मरा ांनीच पा हली. नागोजीने ह पा हली. कु णी ह ाव असा तो वरवंटा भरधाव येत होता. पण कु णीही ाल नाही. हंबीररावानेच उलट ह ा चढवायचा बेत के ला. इशारा के ला. मरा ां ा तलवारी सपासप बाहेर पड ा. भा ांच टोक टवकारल गेल . चंड गजना उठली आ ण जीव खाऊन मराठी फौज खाना ा फौजेवर, तची फळी फोड ासाठी तुटून पडली. नागोजी ा हातात भाला होता. घाब न जा ाऐवजी मरा ांनीच ह ा चढ वलेला पा न सेनखानाला आ याचा ध ा बसला. मरा ांनी भयंकर कापाकापी क न खानाची फळी फोडली! आ ण मग ांनी खाना ा फौजेची अ रशः लांडगेतोड सु के ली. मराठी सेना आप ा आटो ात नाही, असे खानाला दसूं लागल. तो घाबरला. आता आपली धडगत नाही, अस

दसतांच ाने मा ताला आपला ह ी गद तून बाहेर काढ ास फमावल. लढाई बघडली! सारा दमाख मातीला मळाला! पठाणांची ेधा उडाली. मा ताने ह ी माघार फर वला. खान रणांगण टाकू न पळत सुटला! पराभव! दाणादाण! धूळदाण! खान सेन पळ काढतोय ह नागोजी जे ाने पा हल. तो घो ाव न ताडताड झेप टाक त खाना ा ह ीसमोर आला आ ण ाने आप ा हातातील भाला खचकन् ह ी ा गंड ळावर मारला. ते ा ह ी मुरडला. पण वर बसले ा सेनखानाच एकदम समोर ल गेल. सा ात् मृ ूच ा ापुढे घो ावर ाला दसला! वल ण घाबरले ा खानाने आप ा हातांतील धनु बाणाचा नेम एकदम नागोजीवर धरला अन् सोडलाच बाण. खानाचा बाण सणाणून सुटला आ ण ख दशी नागोजी ा म कांत घुसला! नागोजी भयंकर जखमी होऊन घो ाव न कोसळला. पोरा ा म कांत बाण खोलवर गेला. सजाराव जेधे याच यु ांत ंजु त होता. खानाचा ह ी जखमी झाला होता. तरी ह पळून जा ाचा तो य क ं लागला. पण खानाच नशीबच घायाळ झाल होत! कसा पळणार तो? धनाजी जाधवाने व हंबीररावाने खानाचा ह ी गराडला. खान कै द झाला! ाची सारी फौज उधळली गेली. असं पठाण मेले. जखमी झाले. धनाजीने फार मोठी तलवार के ली या अवघड व ी. हंबीररावा ा हाती दोन हजार घोडे, कांही ह ी व अपार लूट लागली. खासा मयाना काबीज झाला (जाने. १६७७). रोहीडखो ातील एक ताज पु …

नागोजी ा म कांत बाण घुसला होता. ाचा बाप सजराव जेधे या वेळ लेकापाशी होता. आपले तरणेताठे पोर मरणा ा उं बर ावर असलेल पा न ा बापा ा दयाला के वढा पीळ पडला असेल? नागोजी ा म कांतला बाण काढण अवघड होत. अखेर बाण काढ ांत आला पण नागोजी गत ाण झाला! रोहीडखो ांतल एक ताज पोर परा माची शथ क न म न गेल. -घर अगदी त ण बायको होती. नागोजी ा बायकोच नांव गोदूबाई. घोरप ांची लेक होती ती. नागोजी यु ांत पड ाची वाता नागोजी ा घर आली. कारीचा वाडा दुःखात बुडाला. नागोजीची बायको गोदूबाई ही सती जा ास स झाली. प त ारीवर गेला ा वेळी कवा ापूव तची व ाची भेट झाली तीच अखेरची ठरली. आता पुढची भेट गात! कारी गावांत एका म ांत चता रच ात आली. गोदूबाई सती गेली. गोदूबाई व नागोजी यांनी आपला संसार ऐन ता ातच संप वला. को ळ ांतांतील अनेक जोड ांचे संसार पठाणां ा तावड तून सोडवून सुखी कर ासाठी!

सजरावाला पु नधनाचे दुःख झाल. इकडे सून ह सती गेली. परंतु सजराव घर माघारां परतला नाही. तो तसाच पुढ ा मो हमेसाठी महाराजांकडे हंबीररावाबरोबर गेला.

आधार : (१) जेधे शका; जेधे करीणा;

शव द जय; सभासदब. पृ. ८१.

दादमहाल

महाराजांची ारी ज ज भागानगर ा जवळ जवळ येऊं लागली त त शहरात व शाही महालांत ां ा ागतासाठी सवाची गडबड उडू न गेली. बादशाह कु बशाहाने वजीर माद ापंताना व आ ापंताना लवाज ासह महाराजांना आण ासाठी सामोरे पाठ वल. महाराजांची व माद ांची भेट झाली. द न ा राजकारणांतील दोन मह ाचे दुवे एकमेकांना भेटले. तेलंगण आ ण महारा अ त ेमादराने एकमेकांस भेटले. इकडे शहरांत लोकांनी शहर ृंगा न काढल होत. कुं कवाचे व के शराचे सडे श पले होते. रांगो ा काढ ा हो ा. गु ा, तोरण, पताका, नशाण उभारल होत . र ावर दुतफा हजारो लोक दाटीदाटीने महाराजां ा दशनासाठी डोळे लावून उभे रा हले होते. सुमु तावर महाराजांना घेऊन माद ापंत शहरात वेशणार होते. १ माद ांनी यो जलेली मु तवेळ उगवली आ ण महाराज शहरात वेश ासाठी नघाले. सव ारीचा थाट अपूव होता. अशा समारंभांसाठी ारीचा थाट उ म असावा अशी योजना व साजसरंजाम पूव च तयार के लेला होता. खाशा जराती ा पथकास कपडे एकजात सारखे के लेले होते. ांतील सै नकां ा अंगावर कं ठे , तोडे, चौकडे, तुरे वगैरे अलंकार घातलेले होते. छ , चामर वगैरे राज च समागम होत . द ाजीपंत मं ी, बाळाजीपंत चटणीस, रघुनाथपंत हणमंत,े येसाजी कं क सरनौबत वगैरे खाशी खाशी मंडळी मागोमाग नघाली. ाद नराजी यांचा या सबंध करणांत फार मोठा वाटा होता. ते कु बशाहा ा दरबारात मरा ांचे राजदूत होते. कमीत कमी पंचवीस हजार मराठी ल र महाराजां ा मागेपुढे बाबांत चालत होत.

अवघे भागानगर महाराज छ पत ना पाहावयास आतुर झाल होत. त च ती अ त भ मरवणूक शहरांत वेशली. महाराजांकडे के व ा मो ा कु तूहलाने ते सव पाहत होते! हाच तो वल ण पु ष! ौढ तापपुरंदर, मुघलदलसंहारक, स मसं ापक, भोसले कु लदीपक, वमल च रत्, यकु लावतंस, महारा धम , सहासनाधी र, महाराजा राजा शवछ प त! अव ा नगर त शवछ पती ा नांवाचा उदघोष ् आ ण जयघोष क दून गेला. र ा ा दो ी बाजूंचे लोक महाराजांवर फु ल उधळीत होते. या ां ाव न पंचार ा ओवाळीत हो ा. महाराजही मुठी भरभ न चांदी-सो ाचे दो ी बाजूंना उधळीत चालले होते. हैदराबाद ा इ तहासांत एक अ व रणीय पान दाखल होत होत.१ नगरांतील मुख राजर ाने मरवीत मरवीत महाराजांची चंड मरवणूक शाही महालापुढे आली. मग माद ापंताबरोबर महाराज दादमहालांत जावयास नघाले. महाराजांनी बादशाहास पु ा बजावून सांगून पाठ वल क , आपण महाल उत न खाली येऊं नका. मीच खासा आपणाकडे येत .१ नंतर माद ा, आ ा, जनादनपंत, ाद पंत, सोनाजी नाईक दौलतबंक व बाबाजी ढमढेरे यां ा समवेत महाराज दादमहालांत वेशले. अन् हजरत बादशाह अबुल हसन ऊफ तानाशाह कु बशाह स च ाने सामोरे आले आ ण ांनी महाराजांना आ लगन दल. ३ ग ास गळा लावून भेटले. बादशाहांनी मग महाराजांचा हात आप ा हातांत घेऊन आप ाबरोबर ांना बैठक वर नेल.े तेथे महाराजांक रता खास तं उ ासन बादशाहांनी तयार के ल होत. २ ा आसनावर ांनी महाराजांना बस वल. शेजार ते तः बसले. वशेष णजे माद ापंत व जरांस ह बादशाहांनी आज बसायची आ ा के ली! ा माणे ते खाली बसले.१ बाक चे सवजण उभे रा हले. बादशाहीतील रवाज असा क , बादशाहापुढे कोणी ह बसायच नाही. उभच राहावयाच. अन् मग बादशाह आ ण छ प त यांची दलखुलास बोलण सु झाल . महाराज अगदी मोक ा मनाने बोलत होते. दादमहालांत झरोका होता. तेथे झर झरीत पड ांत बादशाहाचा जनाना बसलेला होता. ा सव या अ तशय कु तूहलाने महाराजांकडे पाहत हो ा.१ ांनी आतापयत शवाजीराजाब ल कतीतरी रोमांचकारी गो ी ऐक ा हो ा. -आ ण बादशाहा ह बोलतां बोलतां महाराजांना ां ा अनेक करामत वषय वचारीत होते.१ बादशाहांना ‘ शवाजीराजे’ णजे एक वल ण गूढच होत. आदर, कु तूहल आ ण भी त या त चे म ण ां ा मनांत दाटलेल होत. अनेक गो ी ांनी महाराजां ा त डू नच ऐक ा अन् बादशाह थ झाले. ां ा जना ांतील याही व त झा ा.१

नंतर बादशाहांनी महाराजांस ह ी, घोडे, र ज डत अलंकार, व दल . महाराजांबरोबर ा सवाना व ालंकार दले. उभयतांची ही भेट मो ा आनंदांत व थाटांत पार पडली. भेटीनंतर बादशाहांनी महाराजांना नरोपाचे वडे दले. महाराजांची उतर ाची व ा तं व उ म कर ात आली होती. नरोप घेऊन महाराज मु ामावर रवाना झाले.१ महाराज गेले. बादशाहांना फार समाधान वाटल. ‘राजा फार ामा णक आहे. कोण ाही त चे ा दगाफटका राजाने के ला नाही! आपला श पाळला,’ असे वचार बादशाहां ा मनांत आले.१ बादशाहांनी ाद नराज ना खूप ब स बहाल के ल आ ण टल क , ‘तु ी फार ामा णक आहां!’ असे गौरवून ादपंतांना ांनी महाराजांकडे बदा के ल.१ णजे बादशाहांची अशी प समजूत होऊन बसलेली होती क , शवाजी णजे दगेबाज, कपटी, अ ाचारी आहे आ ण ाचे लोक ह लबाड, अ ामा णक आहेत! अनुभव मा अगदीच वेगळा आला, ते ा बादशाह खूष झाले. महाराजांब ल आतापयत कतीतरी ब ा ब ा लोकांनी असे भयंकर गैरसमज क न घेतले होते. पण महाराजां ा कायाचा, भावधमाचा, त णालीचा आ ण संपूण कृ ांचा तपशील ल ात आ ावर मा ांच मत साफ बदलल . मझा राजे व कु बशाह हे ांतीलच होत. महाराज दुजनांचे वैरी होते. स नांचे जवलग होते. द

णयांची पातशाही द

णयांचे हाती राहे…

महाराजांचा मु ाम जवळजवळ एक म हना (सुमारे द. ५ फे ु. ते १० माच १६७७) पयत भागानगरांत होता. या म ह ांत बादशाहांनी महाराजांचा व वध कारे स ार के ला. आ ाची भेट आ ण भागानगरची भेट यात के वढे जमीन अ ानाच अंतर होत! कु बशाह व छ प त यां ांत मह ाचा तह ठरला. माद ांनी महाराजांच च र आ ण काय अचूक ओळखल होत. ात आप ा ध ाचे हत ह ते ओळखून वागत होते. महाराजांशी वचार व नमय होऊन असा करार ठरला क , भागानगर ा मु ामांतील सै खचासाठी कु बशाहांनी महाराजांना साडेचार लाख पये ावेत. तसच पुढे होणा ा कनाटक- ारीत कु बशाहांचे एक हजार ार व चार हजार पायदळ महाराजांबरोबर ाव. या सै ावर कु बशाही सेनापती असावा. तसेच तोफखाना व दा गोळा बादशाहांनी पुरवावा. बादशाहांनी पूव माणे दरसाल एक लाख होन महाराजांना खंडणी ावी. मराठा वक ल कु बशाही दरबारांत राहावा. उभयतांनी एक प रा न म गलांचा व पठाणांचा मोड करावा. ाच माणे कनाटक ारीत जक ा जाणा ा मुलखापैक जो मुलूख शहाजीराजां ा ह ाखालील नसेल, अशा मुलखाचा भाग कु बशाहांना मळावा. असा हा करार ठरला. मझा

मुहमद अमीन सरल र यां ा सेनाप त ाखाली कु बशाही फौज महाराजांबरोबर ार त असावी अस ठरल. परंतु या हपे ा एक मह ाचा बेत ठरला. तो णजे ‘द णयांची एकजूट-आघाडी’ उभी कर ाचा. ‘द णयांची पातशाही द णयांचे हात राहे’ अशा हेतूने ही एकजूट कर ांत आली. या एकजुट त तूत तरी कु बशाह व छ प त हे दोघेच होते. पण द णतील तमाम स ाधा ांनी एक येऊन पठाणांना व म गलांना ह परा कराव, हा या आघाडीचा हेतू होता. रा ा ा संर णाचा व संवधनाचा हेतू मनांत ध नच महाराजांनी ही थोरली मसलत मांडली होती. महाराजांनी याच वेळी आ दलशाहीतील सरदारांना पठाणां व उठ व ाचे य सु के ले. ांच तेथील सरदारांना प जाऊं लागली.३ मुधोळकर मालोजीराजे घोरपडे यांना ह ांनी एक अ तशय मु से ूद प पाठ वल. हे प फारच अ तम आहे. हे मालोजी घोरपडे णजे बाजी घोरप ांचे पु च. पण महाराज ांना कळकळीने ल हतात, ‘तु ी मराठे लोक आपले आहा. तुमचे गोमटे ावे णून प च तु ास ल हले असे. सव कारे तुमचे गोमटे क ं , ए वसी आ ांपासून अंतर पडे तरी व मागील दा वयाचा कतु आ ी मनांतून टा कला, ए वसी आ ास ीदेवाची आण असे. तु ी नःसंदेह होऊन येणे. आप ा जाती ा मरा ठया लोकांचे बरे करावे, हे मनावरी आणून…’ महाराजांनी फार खटपट के ली. परंतु या मरा ठयां ा डो ात महाराजांची थोर राजकारण श ं शकल च नाहीत! खरोखर जर सव मराठे महाराजां ा पाठीशी उभे रा हले असते तर महाराजांना व महारा धमाला के वढ यश मळाल असत! के वळ महारा ाचा एक तुकडा तं झाला, ाऐवजी गंगायमुनांपासून क ाकु मारीपयत ा देशाच रा झाल असत। कु बशाहांची व महाराजांची पु ा एकदा थाटाची भेट झाली. या वेळ शाहांनी महाराजांना अमोल ह ा-मो ांची भेट दली. ांनी एक अ ंत मौ वान् र हार ह महाराजां ा ग ांत घातला. नंतर शाही महाला ा स ांत महाराज व शाह येऊन बसले. तेथे पुढ ा मैदानांत मराठा सेना धका ांनी उभयतांना मुजरे के ले. शाहांनी सवाचा स ान के ला. ही आदरा त ाची देवाण-घेवाण हैदराबादत म हनाभर चालूच होती. एके दवशी खु वजीर माद ांनी महाराजांना सहप रवार भोजनास नमं ण के ल. महाराज ह आनंदाने जेवावयास गेले. माद ां ा आईने सव यंपाक के ला होता!१ या आईच नांव होत

भाग ा. महाराजांपाशी बसून माद ा व आ ा या बंधूंनी ांचा समाचार-परामश घेतला. महाराजां ा वजीरसाहेबांनी ह ी, घोडे व व भूषणे देऊन नरोपाचे वडे दले. माद ां ा भावामुळेच कु बशाहीतील महाराजांच राजकारण यश ी झाल. माद ां ा मदतीने आपल व आप ा मदतीने माद ांची काय घडवून आण ाचा व कनाटक मु कर ाचा संक महाराजांनी के ला होता. भागानगरांतील कायभाग उरकू न महाराज पुढ ा मो हमेवर जा ास नघाले. बादशाहांनी ांना हा दक नरोप दला. ‘सवा संगी आपणाला तु ी सहाय असाव’ असे कु बशाहांनी टल. महाराजांनी ह ांना वचन दल. महाराजांनी सवाचा नरोप घेतला व हैदराबाद ऊफ भागानगर सोडल. कु बशाहाचा सरल र मझा मुह द अमीन हाही फौजेसह महाराजां ा कु मके स नघाला.

आधार : ( १ ) सभासदब. पृ. ८७ व ८८. ( २ ) पसासंले. १९०५. ( ३ ) पसासंले. १९०१ व ४ (४) Shivaji-Times, 278.

जजी

महाराज द णेकडे नघाले (इ. १६७७ माच १० चा सुमार). कनूळ ा ईशा ेला १२ कोसांवर तुंगभ ा व कृ ा यांचा संगम होतो. संगमाला नवृ ीसंगम असे णतात. ह तीथ े अ ंत मह ाच आहे. महाराज या संगमाकडे नघाले. तेथे येऊन ांनी तीथ ान व धा मक व ध के ले. च तीथात ह ांनी ान के ल. नंतर आपली सव फौज अनंतपूर येथे ठे वून महाराज एका अ त प व व व ात शव े ाकडे जा ास नघाले. बारा ो त लगांपैक ह एक ान होत, – ीशैल म काजुन. नवृ ीसंगमापासून ीशैल पूवस एकोणीस कोसांवर आहे व अनंतपूर हे कू नळ ा पूवस बावीस कोसांवर आहे. ीशैल े अ ंत रमणीय होते. ग र शखरांनी व दाट वृ राजीने हा भाग भ न गेलेला होता. अनेक र पौरा णक कथा या े ात घडले ा महाराजांना माहीत हो ा. या ग र शखरावर ी शवाचे शांत मंदीर ह ते. आ ाददायक शीतल हवा, गंभीर पण स नसगशोभा आ ण धा मक व पौरा णक महा ामुळे आपोआपच नमाण होणार गूढ वातावरण, मानवी मनाला एकदम कु ठे तरी भावनां ा अवणनीय क ोळांत अलगद घेऊन जातच. ा वलोभनीय एकांताची मो हनी आपोआप माणसावर पडतेच. अस वाटत क आता कु ठे जाण नको, येण नको, संसाराचा ाप नको, उपभोगांची आठवण ह नको, मायेच बंधन नकोत, कांही ह नको, कांही ह नको! येथेच या शांत गंभीर शवालयांत ान बसून राहाव. ीकृ े ा थंडगार वाहात डु बं ाव. नसगाबरोबर हसाव, खेळाव. ी शव रण कराव आ ण ानी मन ही नसता अगदी अ ादपणे शव पात आपले पंच ाण वलीन ावेत. येथील वातावरणांत मूत मंत शांत रस, भ ी रस आ ण अदभु् त रस रा करीत असतात. या न बड अर ाचे नांव न मल. या ग र शखराच नांव ीशैल. या ो त लगाच नांव ीम काजुन. शखराव न पा हल क खाली (१५७५ फू ट खाली) पाय ापासून ीकृ ामाईचा वाह पूवसागराकडे चाललेला ीस पडतो. या ळ ीकृ ेला पाताळगंगा णतात.

या शवमं दराभवती वशाल पोवळी बांधलेली आहेत. आं त अ तशय सुंदर श भू षत शवमंदीर आहे. मं दरांत नंदादीपा ा शांत काशात व सुगंधी पु ां ा दाटीत त द ो त लग चमकत असत. ह मं दर वजयनगरचा पु ोक स ाट् कृ देवराय याने बांधल. वजयनगर ा एका राणीने शखरापासून ीकृ ा वाहापयत पाय ा बांधून काढले ा आहेत. ीकृ े ाच एका भागास ‘नीलगंगा’ णतात. - अशा या रमणीय ळ महाराज आप ा सांगात ज रीपुरता लवाजमा व कांही मोजक मातबर मंडळी घेऊन आले. ांनी नीलगंगेच ान के ल. ीकृ त अवगाहन कर ास आज त ा माहेरच माणस आल . नंतर महाराज ीशैल शखरावर आले. ीच दशन ावयास ते मं दरात वेशले. ा प व वातावरणांत महाराजांचे देहभान हरपल. ांना परमावधीचा आनंद झाला. शवचरणी ते त ीन झाल. आ ण ां ा मनांत वल ण तरंग उमटूं लागले. अंतःकरणांत स ता व वर शगोशीग दाटून आली. कै लासनाथ शवाची आपण महापूजा करावी अस महाराजां ा मनात आल. पण ही महापूजा ब दळांनी कवा पु ांनी न ,े तर तःच शरकमल ीस वा न! हा वचार ां ा अंतःकरणांत उचंबळून आला! आ ण तेव ांत ांचे देहभान हरपल. जणू ती ांची समा धअव ाच! अन् महाराजां ा अंतमनाने महाराजांना आ ा के ली क , ह कम क ं नकोस! पुढे कत ह उदंड तुझे हात करण आहे! १ महाराज सावध झाले. आपला वचार महाराजांनी सोडू न दला. परंतु आपल जी वतकाय झाल आहे, आता आपण शांतपणे देह वसजन कराव आ ण जीवनाचा शेवट कर ास या ळासारख ळ दुसर नाही, अस अ ंत ती तेने महाराजांना वाटून गेल.१ महाराज कत कम करीत होत. परंतु आता ांची पैलतीराकडे नकळत जात होती. मृ ू! ायच काय कारण आहे? तोच तर खरा सोबती. ाच घर तच आपल खर घर. नजधाम. -महाराजांचा मु ाम सुमारे दहा दवस ीशैलावर होता. तेथे ांनी अनेक धमकृ के ली. ीकृ ेस ‘ ीगंगेश’ नांवाचा घाट आ ण धमशाळा बांध ाची ांनी व ा के ली. ा णांना दान दली व अखेर ीच दशन घेऊन महाराज परत नघाले (सुमारे २४ माच ते ए ल १६७७). महाराजांनी अनंतपुरास ठे वलेली आपली फौज घेतली व नं दयाळ आ ण कडा ा या मागाने ते त पतीस आले. तेथे ांनी ीबालाजीच दशन घेतल व दानधम के ला. २ तेथून ते कलाह ी ा मागाने पेडापोलम येथे आले. पेडापोलम ह म ास ा प मेस अडीच कोसांवर

आहे. तेथे ांनी मु ाम के ला (मे ारंभ १६७७). पेडापोलम न लवकरच ांनी पांच हजार ार जजी ा क ाकडे कांजीवरम ा र ाने रवाना के ले. जजीचा ड गरी क ा अ ंत बळकट होता. जजीलाच ‘चंदी’ णत. हा वजापूरकरांचा क ा इतका बळकट होता क , जर हा मरा ां ा ता ांत असता, अन् जरी मोगलांसार ा बला श ूने ाला वेढा घातला असता, तरीही कम त कमी सहा वष ांनी श ूला दाद दली नसती. जजी णजे त ाची जागा. अवघड संग हा क ा रा ाला उपयोगी पडेल ह ओळखूनच महाराजांनी जजी घे ाच ठर वल. जजीचा क ेदार नसीर मुह द नांवाचा होता. पांच हजार मराठी फौजे ा अ धका ाने सरळ जजीवर जाऊन क ेदार नसीरची भेट घेतली व दरसाल प ास हजार पये उ ाची जहागीर देत , जजी आम ा ाधीन करा, अशी बोलणी लावल . नसीरने ही गो एकदम कबूल के ली. न लढतांच जजीचा कबजा मरा ांना मळाला. ३ महाराज रेने जज त दाखल झाले. ांनी जजीचा बंदोब के ला. जजीवर झडा फडकला. (इ. १६७७ मे १३ सुमार). रायाजी नलगे यास जजीची क ेदारी दे ांत आली व जजी सु ावर व ल पलदेव अ े यांस सुभेदार नेम ात आल. क ाची उ म डागडु जी कर ाची आ ा महाराजांनी दली. ४ रा ातील जमीनधा ाची प त व ल री श येथे सु झाली. जजी ा क ाची दु ी माग लावून महाराज त व मलईस गेल.े तेथील समो रपे मल देवा ा दोन मं दरां ा म शदी कर ांत आले ा हो ा. महाराजांनी ा म शद चे मं दरात पु ा पांतर के ल व तेथे शव लग ापन के ली. समो र पे मल ा देवळांतील हजार खांबां ा मंडपापुढे महाराजांनी गोपूर बांध ाची आ ा दली. येथे शव लगाची ापना करतेवेळ या सभामंडपांत खूप गाई आण ांत आ ा हो ा. तसेच तेथील मं दरासमोर ा टेकडीवर का तकांतील दीपो व सु कर ाची आ ा महाराजांनी दली. द ण द जयांतील ह ांच कृ ां तकारकच णाव लागतील.४ नंतर महाराज वेलोर ा चंड क ावर चालून नघाले (इ. १६७७ मे २३ चा सुमार). या क ात अ ु ाखान नांवाचा हबशी क ेदार होता. ा वडी ांतात वेलोर सारखा चंड क ा दुसरा कोणताच न ता. एकांत एक अनेक तट व बु ज होते व सभोवती खोल खंदक होता. खंदकांत पाणी आ ण पा ात अनेक सुसरी सोडले ा हो ा. जजी ा नसीरने वेलोर ा अ ु ाखानाला फार गळ घातली क , तूं शवाजीराजाश तह कर. परंतु ा हब ाने नसीरला साफ जवाब दला क , ‘मी अस ा ाडपणाच अनुकरण करणार नाही!’

अथात् मरा ांचा वेढा वेलोरला पडला. वेलोर ा जवळच दोन ड गरांवर महाराजांनी दोन क े बांध ास आरंभ के ला. या न ा क ांना महाराजांनी नांव दल - ‘साजरा’ आ ण ‘गोजरा’. ऐन म ासी मुलखांत ह दोनच खास मराठी थाटाची नांव, इडली सांबा ावर लसणा ा फोडणीसारखी चवीला वाटत होत . या साज ागोज ावर महाराजांनी तोफा चढ व ा व तेथून वेलोरवर सरब ी सु के ली. तरीपण वेलोरचा क ा व क ेदार दाद देईनात. वेलोर हा भुईकोट क ा होता. वेलोरवर फार वेळ जणार अस दसू लागतांच महाराजांनी नरह र ाला दोन हजार ार व पांच हजार मावळी पायदळ देऊन वेलोर ा वे ावर ठे वल व महाराज त वाडीवर चाल क न नघाले. त वाडी ांतात शेरखान लोदी नांवा ा पठाण सरदाराचा अमल होता. वजापूरकरांचा हा सरदार फार भारद होता. ाचे तःच ठाण व लगंडपुरम् येथे होत. शेरखान तः काही नांवाजलेला यो ा न ता. बैठक वरच राजकारण खेळणारा तो एक ब ापैक मु ी होता. ाचे कारभारी ा ण होते. पण ा बचा ा ा णांना मराठी सै बळाची व ां ा तखट शौयाची कांही क ना न ती. ते नेहमी शवाजीराजां ा सै सा ह ाब ल हेटाळणीने बोलत. बर, शेरखानाचे सै तरी कडव होत काय? मुळीच नाही! पॉ चेरी ा च वखारीचा मु ा धकारी मा टन याने तर शेरखाना ा सै नकांना ‘बाजार बुणगे’ आ ण ‘शदाड शपाई’ अशी गाळीव वशेषण बहाल के ल होत ! ५ आ ण खरोखर ‘शेरखानाचे सै नक शवाजीचे नांव ऐकू नच थरथर कापूं लागत!’ शवाजीराजा आप ावर चालून येतो आहे, ह समज ावर शेरखान नऊ हजार ार व तीन-चार हजार पायदळासह त वाडीस दाखल झाला ( द. २० जून १६७७). मराठी फौज ह त वाडीजवळ येऊन तळ ठोकू न बसली ( द. ६ जुल)ै . मराठे कोणती ह हालचाल न करतां खाना ा ह ाची वाट पाहत रा हले. या ां ा तट वृ ीव न शेरखानाला वाटल क , आपणच कांहीतरी चुक च धोरण ीकारलेल दसत! उगीचच शंका येऊन खानाने आप ा फौजेला माघार घे ास फमावल! लढाई होईल, असा महाराजांचा कयास होता. परंतु ही पीछेहाट पा न महाराज काय त उमगल. ांनी भयंकर जोराचा ह ा खाना ा फौजेवर चढ वला आ ण आधीच त भेदरलेल सै वाट फु टेल तकडे पळत सुटल! फ पांचशे ारांनी मरा ांशी दोन तास ंजु दली. पण अखेर खानाचे दैव भंगल आ ण शेरखानाची दाणादाण उडाली! खु शेरखान व ाचा पु इ ाहीमखान हेही आप ा सरदारांसह पळत सुटले. ां ा मागे पाठलागावर महाराज दौडत सुटले. शेरखाना द सवास पकडू न सव

लढाईचाच शेवट लाव ाचा महाराजांचा बेत होता. पण मो ा शक ीने ही खानमंडळी दुस ा दवश बाना गरीप म ा क ांत कशीबशी पोहोचली. पण तेव ांत मराठे येऊन पोहोचले व ांनी क ाला वेढा दला.५ त वाडी ा रण े ात महाराजां ा हाती पांच हजार घोडे, बारा ह ी व इतर लूट लागली. शेरखानाची शवाजीपुढे अशी दैना उडालेली पा न शेरखाना ा वालदूर, तेवेनाप म वगैरे क ांतील सै नक तः होऊनच पळत सुटले. मरा ांना हे क े अनायासेच मळाले ( द. ९ जुलै). शेरखान तर दीन झाला. अखेर आपला सव मुलूख व वीस हजार होन रोख महाराजांना दे ाच ाने कबूल के ल ( द. १५ जुल)ै . ही र म देईपयत ाने आपला पु इ ाहीम यास महाराजांकडे ओलीस ठे वावयाच कबूल के ल. मग महाराजांनी वेढा उठवून ाला मु के ले व अ ंत स ानाने ाची भेट घेतली. ा ाब ल महाराजांनी सहानुभूत के ली. ानंतर सव ास मुकलेला शेरखान अ रयालूर ा अर ात नघून गेला. महाराजांनी ाला ग डेलोरचा क ा सव ा म ासह बहाल के ला होता, परंतु ाने तो नाकारला. ाने वीस हजार होन देऊन आप ा पु ास सोडवून नेल. पण ही र मही ाला सहानुभू त दाख वणा ा काही सं ा नकांनी दली. आपणास वजापुरा न बहलोलखान न मदत करील, अशी आशा ाला वाटत होती. परंतु बहलोलखान वजीर मरण पावला ( द. २३ डसबर १६७७) आ ण सवच पठाणांची स ा आ ण आशा लु झाली. शेरखान मोड ामुळे अवघा वरोधच मोडू न पडला. फ वेलोरची ंजु चालू होती. जकले ा क ांवर नर नरा ा मराठी अमलदारां ा नेमणुका कर ात आ ा. ६ महाराजांचे हेर सव पसरलेले होते. ीमंत लोक कु ठे कु ठे आहेत याची मा हती बनचूक जमा होत असे. महाराजां ा नांवाची आणखी कोणी धा ी घेतली असेल तर ती या ीमंतांनी. ांची पळापळ सारखी चालू होती. नंतर महाराज आप ा धाक ा बंधूंना – राजे एकोजीसाहेबांना भेट ासाठी तंजावरकडे नघाले. कावेरी नदी ा काठी त मलवाडी येथे महाराजांनी मु ाम के ला ( द. १६ जुलै १६७७). ह ठकाण तंजावरपासून पांच कोसांवर उ रेस आहे.

आधार : ( १ ) सभासदब. पृ. ८९. ( २ ) सप . पृ. १३३ व ३४. ( ३ ) सभासदब. पृ. ८९; पसासंले २७६७. ( ४ ) पसासंले १९२०; शचसा. ८।४९. ( ५ ) पसासंले. २७६७। पृ. १३६; ले. १९४८ व ५३; जेधे शका. २८. ( ६ ) राजखंड ८।३३; ३४ ते ३६.

एकोजीराजे

शवाजीराजे द णत आ ाला सुमारे सहा म हने झाले होते. ां ा वषयी ा वाता तंजावरास एकोजीराजांना समजत न ा असे नाही. म ास ा नजीक महाराज गेले अडीच म हने वावरत होते. परंतु एकोजीराजांनी ांची कांही ह दखल घेतली नाही. एवढा थोर पु ष, आपला भाऊ, महारा ाचा छ प त आप ा जवळपास आलेला असून ह ांनी ां ाकडे दुल के ल. वा वक एकोजीराजांनी तः सामोरे येऊन, महाराजांना हात ध न तंजावरास आप ा घर ेमाने ावयास हव होत. त कती छान दसल असत! महाराजांनीही ेमाने ांची वा पु क न ांना मायत घेतल असत. कड ा श ूं ा बाबतीत ह अ ंत उदार मनाने वागणारे महाराज एकोजीराजांसार ा आप ा भावा ा बाबत त ते वपरीत वागले असते का? पण एकोजीराजांनी महाराजां ा बाबतीत अगदी परके पणाची, तुटकपणाची वृ ठे वली. वनोद, का आ ण ेम करा णून कधी करतां येत नाह . ते अंतः करणातूनच उचंबळून यावं लागतं. तुटकपणा आ ण तुसडेपणा हे महारा ाचे खास दुगुण एकोजीराजांनी उचलले होते. अखेर महाराजांनी तः होऊन एकोजीराजांना प ल हल क , ‘राज ी गो वदभट गोसावी व राज ी काकाजीपंत व राज ी नळोबा नाईक व राज ी रंगोबा नाईक, तमाजी य यारराऊ जसे भले लोक आ ापाशी पाठ वणे’. २ महाराजांच प आल. एकोजीराजां ा मनांत महाराजां वषय ेमादरापे ा भीतीच वसत होती. आले ा प ानुसार राजांनी आपले वरील भले लोक महाराजांकडे पाठ वले. या मंडळ श महाराजांनी वहाराच यो त च बोलण के ल . ‘कै लासवासी शहाजी महाराजां ा क ा ा धनदौलत त जसा एकोजीराजांचा वाटा आहे, तसाच आपला ह वाटा आहे; वडील गे ाला तेरा वष झाल ; या तेरा वषात एकोजीराजांनी आप ाला कांही ह

स ा कवा मतमसलत न वचारता सव दौलतीचा उपभोग तःच घेतला. बरे, ाब ल आपले कांही ह णण नाही. कारण चरंजीव एकोजीराजे ह आपले भाऊच आहेत. परके न ते . पण आता आप ा वा ाचा अधा भाग एकोजीराजांनी आपणास ावा’ अश अगदी यो , ा व वहाय बोलण महाराजांनी के ली आ ण वरील मंडळ ा बरोबर महाराजांनी आपली थोर माणस, बाळं भट, कृ ो तषी व कृ ाजी सखोजी अश तघेजण एकोजीराजांकडे प देऊन रवाना के ल . महाराजांनी प ात एकोजीराजांना ल हल होत क , ‘आपण आम ा भेटीस याव.’ वरील सवजण तंजावरास गेले. महाराजांच णण ांनी राजांना सां गतल. महाराजांकडील तघाजणांनी राजांना ब ता रीतीने उपदेश के ला क , ‘गृहकलह क ं नये, आपला अधा वाटा महाराज मागतात तो ांस ावा.’ परंतु एकोजीराजां ा च ास ह कांही पटल नाही. पण महाराजांचे तीन मं ी नमं णाच प घेऊन आले, ते ा एकोजीराजांनी तीथ प छ प तसाहेबां ा भेटीस जा ाच ठर वल. आ ण आपले कारभारी काकाजीपंत, जग ाथपंत, का रे पंत यां ासह एकोजीराजे महाराजां ा भेटीसाठी नघाले. बरोबर तापजीराजे, भवजीराजे वगैरे साप बंधूंना ह ांनी घेतल. शहाजीराजांची ही अनौरस मुल. शवाय दोन हजार ार बरोबर घेतले व राजे नघाले. १ चरंजीवसाहेब भेटीस येत आहेत ह समजताच महाराज छ प त जातीने सामोरे नघाले. लवाजमा घेऊन महाराज तीन कोस त पतोरा गावापयत सामोरे गेले.२ शवाजीमहाराज व एकोजीमहाराज यांची भेट एका शवमं दरांत झाली. तापजीराजे, भवजीराजे, संताजीराजे वगैरे आप ा इतर बंधूंना ह महाराज ेमाने भेटले. तेथून सवजण त मलवाडी ा छावण त आले. थोरले महाराज यांनी उभयतांचा ब त आदर-स ार के ला. मेजवा ा, व भूषण वगैरे पा णचार यथायो झाला. आठ दवस ( द. २० ते २७ जुलै १६७७) एकोजीराजांचा मु ाम महाराजांपाशी होता. आ ण एके दवश महाराजांनी एकोजीराजांपाशी वषय काढला. महाराज णाले, “व डलांचे संपा द ा अथाचे उभयतां ह वभागी. तु ी आ ांस काहीच न कळ वता आपले वचारांनी व हवाट के ली. तु ी संपाद ा दौलत त आ ी वभाग मागत नाही. तु ास ई राने साम ाव. नवीन संपादाव. परंतु व डलांचे जोडीचे अथात आमचे वचारा शवाय करण चालण तु ास वहीत नाही. काय दौलत आहे ाचे कागदप समजावे. तु ी आ ी

समजून चालू.ं तु ास जड पडेल तेथ आ ी मदत देऊं. कोणे वशी मनात खतरा ठे वूं नये. आमचा अधा वाटा आ ास ावा.” एकोजीराजांना यांतील कांही ह चत न त. पटत न त. पण ांना काय णावयाच होते, त ह ते सांगत न ते. महाराजां ा बोल ावर ते फ एवढच णाले, “आ ा माण!” परंतु पुढचा ांचा वचार मा भ च होता. वाटा दे ाचा वचार चरंजीवसाहेब च धरीत नाहीत, ह महाराजसाहेबांनी ओळखल. ते ा महाराजसाहेबांनी वचार के ला क , ‘हे धाकटे भाऊ, आपण थोर होऊन आमचे भेटीस आले आ ण याना धरावे आ ण वांटा मागावा हे गो ी थोरपणाचे इ ीमधे ाख न ’े २ आ ण गृहकलह नको णून महाराजांनी एकोजीराजांना नरोप दला. एकोजीराजां ा मनांत भय भरल होत क , महाराज आपणास पकडतील! णून सरळ परवानगी घेऊन छावणी सोड ाऐवजी, एके दवशी रा गुपचूप छावणीतून जाऊन ते कोलेरन नदी ा कनारी आले व रातोरात तरा ांव न नदी ओलांडून ांनी तंजावर गाठल ३ (इ. १६७७ जुलै पूव ). दुसरे दवश महाराजांस समजल क , चरंजीव राजे न सांगतां पळून गेले. ते ा महाराजांस फार वाईट वाटल. ते एवढच णाले, ४ “काय न म पळाले? आ ी ांस धरीत होतो क काय? पळावयाचे न ते. उगेच उठू न पळून गेले. अ त धाकटे ते धाकटे! बु ीही धाकटेपणायो के ली!” गृहकलहाची नांदी

एकोजीराजांचे कारभारी शामजीनाईक, का रे पंत व शवाजी शंकर हे महाराजां ा छावण त होते, ांस व भूषण देऊन एकोजीराजांकडे पाठ वल व ां ाबरोबर राजांसाठी ब ता रीतीने सांगून रवाना के ल क , ‘तु ी व आ ी वांटे क न घेऊन पर रे समाधाने राहो.’२ अथात् ाचा कांही ह उपयोग झाला नाही. राजांनी के वळ दुय धनासारखी बु ी धरली. ते ा महाराजांनी कोलेरन नदी ा उ रेच एकोजीराजांच सव ठाण व मुलूख जक ाचा बेत के ला. महाराजांचे एक साप बंधू संताजीराजे भोसले मा महाराजांना सव ी येऊन मळाले. हे संताजीराजे फार शूर होते. महाराजांनी ांना हजार ारांची सरदारी देऊन फौजत ठे वल.४ महाराज त मलवाडी न कू च क न नघाले ( द. २७ जुलै). वेलोरला मराठी वेढा अ ाप चालूच होता. महाराज उ र दशेने नघाले. कावेरीप म्, चदंबरम्, वृ ाचलम् हा सव देश ांनी भराभर काबीज के ला. वृ ाचलम ा शवदशनासाठी ते गेल.े ( द. १ ते ३ ऑग ). नंतर कोलारला वेढा घातला. बाळापूर, बंगळूर, शर, होसकोट, कोलार वगैरे सव देश घेत घेत महाराज नघाले. अरणीला ह वेढा घातला. अरणी ह घेतली (ऑ ो.). खरोखर द ण ार त महाराजांना सव भुसभुशीत े लाभल. कणखर खडक फ वेलोरलाच भेटला. वेलोर मा

मरा ांना मुळीच दाद देत न त. स ी लोक कती भयंकर चवट असतात, याचा आणखी एकदा य वेलोरवर येत होता. क ेदार अ ु ाखान हा स ी होता. कनाटकांत रघुनाथपंत, हंबीरराव मो हते, संताजीराजे, व ल पलदेव अ ,े हरजीराजे महाडीक वगैरे खं ा मंडळ ना फौजेसह ठे वून महाराज झपा ाने तोरगळ ांताकडे नघाले. रघुनाथपंताना कनाटक सु ाची सुभेदारी देऊन एक लाख होन महाराजांनी ांना ब ीस दले. शवाय ांना मुजुमदारी दली. ५ द ण द जयाचे योजक व मं रघुनाथपंतच होते. महाराज तोरगळ ांतांत आले आ ण ांना एक अ ंत मह ाची बातमी कनाटकांतून आली. कोणती? -एकोजीरावांनी अ हरीजवळ संताजीराजांवर ह ा के ला. थोर रण झाल. अखेर एकोजीराजे पराभूत झाले! ( द. १६ नो बर १६७७). महाराजांनी एकोजीराजांची कु ल आ दलशाही दौलत काबीज के ली. यामुळे राजां ा मनात राग झाला. चार हजार ार व दहा हजार पायदळ घेऊन ते अ हरीजवळ आले. तेथे संताजीराजे, हंबीरराव मो हते व रघुनाथपंत हे ससै होते. ां ावर ह ा कर ासाठी एकोजीराजे आले. पण ां ा सै तळाव न क ेकदा गधाड उडत गेल होत ! ामुळे ते अपशकु नाने बचकू न ह ा कर ाचे टाळीत होते. ६ अखेर राजांनी या फौजेवर ह ा चढ वला ( द. १६ नो बर) राजे शथ ने लढू ं लागले. सकाळपासून सायंकाळपयत यु झाल. ात संताजीराजांचा अखेर पराभव झाला. ते, रघुनाथपंत व हंबीरराव मागे हटले. पण या पराभवाचे प रणाम फार दूरवर घातक होतील याची टोचणी सवाना लागली. शवाय पराभवामुळे होणारी बदनामी ह ांना बसूं देईना. सवजणांनी लगेच वचार के ला आ ण रा लगेच ांनी पु ा चढाई कर ाचा न य क न फौज उठ वली. नर नरा ा टो ा क न सवजण एकोजीराजां ा तळावर नर नरा ा बाजूंनी चालून आले. सबंध दवसभर लढू न व ां त घेत पडले ा तंजावर फौजेवर ऐन म रा एकदम घाला पडला! कापाकाप सु झाली. भयानक क ोळ उडाला. तंजावरी फौजेची दाणादाण उडाली. तः एकोजीराजे तंजावरास पळत सुटले. सै ही कावेरीपार पळाल. एक हजार घोडे व तमाम लूट मरा ां ा हात पडली. तापजीराजे व भवजीराजे पाडाव सापडले.६ महाराजांना लढाईची वाता समजली. ही ऐकू न सुख मानायच क दुःख मानायच हाच होता. ांनी ताबडतोब संताजीराजे वगैरना कळ वल क , ‘येकोजीराजे आपले बंधू आहेत. मूलबु के ली. ास तो ह आपला भाऊ. ाचे रा बुडवूं नका!’४

-आ ण

महाराजांनी एकोजीराजांना ह एक व ृत प पाठ वल. ांत ांनी राजाला ल हल होत क , ‘दुय धनासारखी बु ध ध न यु के ले आ ण लोक मार वले. जे जाले ते जाले. पुढे तरी हट न करण.’ पुढे रघुनाथपंतानी एकोजीराजांची भेट घेऊन उभयता बंधुराजांत वाटणीचा तह घडवून आणला. एकोजीराजां ा राणी दीपाबाईसाहेब या फार दूरदश व अ ंत ौढ बु ी ा हो ा. ांनी ह एकोजीराजांची समजूत काढली. दीपाबाईसाहेबांची यो ता नःसंशय थोर होती. ‘धमाची ज द प ल तका’, ‘नीतीची अ त यौगता’ णजे दीपाबाईसाहेब. ा तः का करीत असत. ७ महाराजांना ह या आप ा भावजयीब ल आदर व कौतुक वाटत असे. पण महाराजांनी ांना मा मुळीच पा हलेल नसाव! ांनी आप ा व हनीला बगळूर, होसकोट व शर हे ांत चोळीबांगडीसाठी देऊन टाकले. एकोजी राजांना ह जजीनजीकचा सात लाखांचा मुलूख महाराजांनी दूधभातासाठी देऊन टाकला. पण एकं दर कारांनी एकोजीराजे फार उदास झाल. ते कशांत ह ल घालीनासे झाले. आपल कांही तरी फार हरवल, नाहीस झाले, अशा वेदना ां ा मनाला होऊं लाग ा. ांच ह अ ववेक वैरा व ख ाव ा महाराजांना समजली ते ा महाराजांनी ांना एक अ त सुंदर प ल हल. ८ ‘ यासह चरंजीव अखं डत ल ीअलंकृत राज या वरा जत राजमा राज ी महाराज एकोजीराजे ती राज ी शवाजीराजे आशीवाद. येथील ेम जाणोन क य कु शललेखन करणे. वशेष कतेक दवस झाले. तुमचे प येत नाही. याक रता समाधान वाटत नाही. सां त राज ी रघुनाथपंती ल हले क , तु ी आपले ठायी उदासवृ ध न प हलेसारखे आपले शरीरसंर ण करीत नाही. सणवार उ वा दक हे ह काही करीत नाही. सेना ब त आहे, परंतु उ ोग क न काय योजन करवावे, हे ह काही करीत नाही. वैरा ध रले आहे. एखादे तीथ चे जागी बसून काल मणा क , ऐशा गो ी सांगता, णोन व ारे ल हले होते. तरी या गो ी आ ास ब त अपूव वाट ा क , कै लासवासी ामीनी कसे कसे संग पडले ते नवाह यवनां ा सेवा क न, आप ा पु षाथ बाजी संवा न उ ष क न घेतला. शेवट बरा नवाह के ला, ते सव तु ी जाणता. ां ा सा तेस ां ा बु ीयु सव ह तु ास उप त ोन ांपासून शहाणे जाले आहा. ाउपरी आ ी ह जे जे संग पडले ते नवाह क न कोणे त ने े रा मळ वले, हे जाणता व देखत आहा. असे असोन तु ाला ऐसा कोणता संग पडला जे इत ातच मध आप ा संसाराची कृ तकृ ता मानून, नसते वैरा मनावरी आणून,

काय योजनाचा उ ोग सोडोन, लोकांहाती रकामेपणी खाऊन नाश करवणे व आप ा श रराची उपे ा करणे हे कोण शहाणपण व कोणती नी त? व आ ी तु ास वडील म क असता चता कोणे गो ीची आहे? या उपरी सहसा वैरा न धरता मनातून वष ता (काढू न टाकू न) काल मण करीत जाणे. सणवार उ ाह पूववत् करीत जाऊन तु ी आपले शरीरसंर ण बर करीत जाणे. जमेती सेवक लोकांना रकामे न ठे वून, काय योजनाचा उ ोग क न ांपासून सेवा क न पु षाथ व क त अजणे. तु ी ा ांते पु षाथ क न संतोष प अस लया आ ास समाधान व ा आहे क क न बंधू असे आहेत. राज ी रघुनाथपं डत ा ांते आहेती. ते काही इतर न ते ी. आपले पुरातन तु ासी रीतीने वतावे हे नपुण जा णतात. आ ास मा नतात तसे तु ास मा नतात. आ ी ांचे ठायी व ास ठे वला आहे, तैसा व ास तु ी ह ठे वून काय योजनास पर रे अनुकूल व सा होऊन वतत जाणे. पु षाथ व क त अजणे. रकामे बैसोन लोकाहाती नाचीज खाववून, काल थ न गमावणे. काय योजनाचे दवस हे आहेती. वैरा उ रवय कराल ते थोडे. आज उ ोग क न आ ास ह (परा माचे) तमाशे दाख वणे. ब त काय ल हणे? तु ी सू असा.’ महाराजांनी एकोजीराजांना प ल हल. त ूव ते गदग ां त आले. तेथे बेलवाडी नांवाच गाव होत. गावांत गढी होती, गढ त एक अ तशय धाडसी ी राहत होती. ती तेथील देसाईण होती. तच नांव सा व ीबाई. ही बाई महा व ाद होती. महाराजां ा फौजेचा संपगावाजवळ तळ पडलेला होता. या बाईने मराठी फौजतील सामानाचे काही बैलच पळवून नेल!े ४ महाराजांना ह समजल. ांनी ताबडतोब बेलवाडी ा गढीला वेढा दे ासाठी सै रवाना के ल. वेढा पडला. ती गढी ती के वढी आ ण मराठी फौजेपुढे बाईच बळ त कती? पण ा व ाद बाईने एकू ण सुमारे एक म हनाभर ती मातीची गढी ंजु वली! मराठी सै ाची अ ू पणाला लागली. मोठमोठी यु व रा जकणा ा मरा ांना या गढी ा भती, माती आ ण मालक ण दाद देईना. अखेर एक मासानंतर गढी मरा ांनी जकली व बाईला कै द क न महाराजांपुढे ने ांत आल. बाई हरली होती. पण महाराजांनी तचा आदर के ला आ ण तला मु के ल. या बाईला एक अगदी लहान पु असावा. तो महाराजां ा मांडीवर ठे वून, ाला अभय व कायम ा संर ण-मदतीच आ ासन तने मा गतल असाव व महाराजांनी त दले ह असाव. कशाव न? -धारवाड ज ांत यादवाड नांवाच एक गाव आहे. तेथे शनी ा कवा मा ती ा मं दरांत एक श बस वलेल आहे. ा श ांत शवाजी महाराजां ा मांडीवर एक मूल व महाराजां ा एका हातात दुधाचा पेला दाख वलेला असून समोर ही देसाईण ी

उभी आहे, अस दाख वलेल आहे. ह आ ण अश अनेक श े या देसाईणीने तयार करवून अनेक ळी बस वल होत अस णतात. गदग ांतातील अनेक ळ काबीज क न५ महाराज रायगडाकडे नघाले. द ण द जय क न ते परत महारा ात आल. कावेरी ा तीरावर भगवे झडे पोहोचले. हंबीरराव मो हते ह मागोमाग परत आला. कनाटकसुभा रघुनाथपंत सांभाळूं लागले. महाराजांना नागोजी जे ाची आठवण होती. नागोजी येलबु ा ा यु ात खच पडला. महाराज ा ा दुःखी आईला – तुळजाबाईला भेटावयास मु ाम गेले. ांनी ा मातृ दयाच सां न के ले आ ण नागोजी ा परा माची ृ त णून दरवष , एक शेरभर सोन जे ां ा घर पाठवून ावयाची नेमणूक के ली.१० महाराज रायगडावर दाखल झाले (जून १६७८). पावणे दोन वषा ा गैरहजेरीनंतर महाराज राजधान त आले. या कालांत महारा ांत कती तरी घटना घड ा. वशेष णजे अ धानांतील एक धान ंबक सोनेदेव डबीर, सुमंत हे शवापूर येथे मृ ू पावले!५ ( द. १८ ए ल १६७७). महाराजांचा बाळपणापासूनचा एक न ावंत जवलग गेला! महाराजांचा एक एक खेळगडी खेळ टाकू न आता नघून चालला होता!

आधार : ( १ ) पसासंले. १९५७. ( २ ) पसासंले. २३३२. ( ३ ) जेधे शका; पसासंले. २७६७; सभासदब. पृ. ९०. ( सभासदब. पृ. ९१ ते ९३. ( ५ ) जेधे शका. ( ६ ) पसासंले. २७६७; १९९५ व २३३२; सभासदब. पृ. ९२; जेधे शका. ( महारा व ार व ४, अंक ७; मंडळ ै. व २०।१. ( ८ ) सभासदब. पृ. ९२; पसासंले. २०१९. (९) जेधे करीणा.

४) ७)

धरणीकंप

महाराज रायगडावर आले आ ण थो ाच दवसांत कनाटकांतून खबर आली क , वेलोरचा क ा काबीज झाला! रघुनाथपंत आ ण आनंदराव मकाजी यांनी वेलोर फ े के ले. १ चौदा म हनेपयत मराठी फौजेचा वेढा या अज क ाला पडलेला होता. अखेर क ांतील वजापुरी फौजत साथीचा रोग फै लाव ामुळे क ेदार स ी अ ु ाखान जेरीस आला. ाची बु ी आ ण बळ कुं ठत झाल. नमूटपणे ाने वेलोरचा कबजा रघुनाथपंता ा हात दला ( द. २२ जुलै १६७८). जं ज ा ा क ाक रता मराठी सरदार झगडत होतेच पण ांना यश मा मुळीच येत न त. या वेळ एक अ ंत आ यकारक घटना घडली. खु जं ज ाचा स ी संबूळ हा महाराजांना सामील झाला! स ी संबूळ व स ी का सम हे दोघे ह अ हमहीसारखे अतूट ऐ ाने आजपयत महाराजां ा ह ांना त ड देत होते. अ ज ठरत होते. पण ा दोघांत अखेर तंटा झाला. म गली आरमारावर आतापयत स ी संबूळ सरखेल होता. ह आरमार संबूळ ाच कमाखाली समु ावर फरत होत. परंतु का समचा आ ण ाचा काही तरी ती मतभेद झाला. औरंगजेबाकडे का समने ब धा मागणी के ली असावी क आरमारावर माझीच नेमणूक ावी. औरंगजेबाचा ह तसाच कू म झाला आ ण संबूळ व का सम यां ा अभे ऐ ाला सु ं ग लागला. झाले ा संबूळने आपल बायकामुल घेतल आ ण तो तडक महाराजां ा आरमारी अ धका ांकडे आला! महाराजांनी ाला ताबडतोब आप ा पदरी ठे वून घेतल. ा ाबरोबर स ी म ी हा एक अलौ कक सागरी यो ा रा ांत आला. ाला ह मराठी आरमारावर मानाची नोकरी मळाली. जं ज ाला के वढ चंड भगदाड पडल ह! आता जं जरा काबीज होणार असा रंग दसूं लागला. पण तस कांही ह घडले नाही! जं जरा अ ज च रा हला! महाराजांना कळून चुकल क , जं ज ाचा स ी आप ाला मळे ल, पण जं जरा मा मळणार नाही!

महाराज पावणेदोन वष रा ात न ते, तरीही मोरोपंत, अनाजीपंत कवा अ सरदार ग न ते. ां ा दौडी चालूच हो ा. एक गो वशेष दसून आली क , या न ा रा ाचा धनी पावणेदोन वष रा ापासून दूर रा हला तरी ह येथील रा कारभार उ म चालू होता. जणू कांही महाराजांनी ही परी ाच पा हली क , मी नसल तर काय होईल-? मी रा ांत नसल तर काय होईल? पूव एकदा सहा म हने ांनी आ ाला जाऊन ही परी ा पा हली. नंतरही पावणे दोन वष द णत जाऊन दुस ांदा परी ा पा हली. अन् आता ां ा मनात वचार डोकावूं लागले क , मी येथे मुळीच नसल तर काय होईल? कती दय ावक क ना! पण के ा तरी क ना क न मागचा पुढचा हशेब करायला हवाच ना? हा वचार जे ा आ ण भूमी ा मायबापाने सततच करायचा असतो. कत च असत त. णूनच महाराजांनी युवराज संभाजीराजांना रा कारभाराचे धडे ावयास ारंभ के ला होता. ांना महाराजांनी आ ाला नेल त याचक रता. मझा राजां ा, मुअ म ा भेटीसाठी पाठ वल त याचक रता. पुढे ( द. १६ जाने. १६७१ रोजी) ांना रा कारभारांत घेतल त ह याचक रता.१ ांना कलशा भषेक के ला तो ह याच हेतून.े २ संभाजीराजां ा अंग शवाजीराजाच र खेळत होत. ां ा अंग शवाजीराजां न ह बळ आ ण पीळ नमाण झाला होता. संभाजीराजे णजे आईवेगळ पोर. ते दोन वषाच होते ते ा ांची आई मरण पावली पण माया करायला घरी जजाबाईसाहेब हो ा. घरांत आया ब ाच हो ा. पण तरी ह संभाजीराजांवर आई ा ेमाची सावली न ती. सोयराबाईसाहेबां ा मनांत साप भाव होता. ा संभाजीराजांचा राग राग करीत. ांतच ांना तःला पु झाला – राजारामसाहेब. मग तर ां ा मनात अनेक मह ाकां ा फु लूं लाग ा. कै के यीचा अमल बसला. पण बोल ाइतक बळ ां ा जभत येईना. पण घरांत धुसफू स सु झाली. युवराज असूनही संभाजीराजांना सुख न त. ां ावर मनापासून माया करणारी दोनच माणस होती. आईसाहेब आ ण खु महाराज आबासाहेब ३ णजे छ प त शवाजीमहाराज. परंतु ते सतत राजकारणा ा गद त गुरफटलेले. आईसाहेब हो ा. ा ह गे ा. संभाजीराजांची सावयाची जागा गेली. ामुळे ममतेच कोणी रा हल नाही. साव आईची धुसफू स आ ण त ा भावांतील कडू पणा या त ण मुलाला नकोसा वाटूं लागला. आधीच ांची भाव कृ त उ होती. ांतच घरची ही साव वागणूक. ामुळे ते बेचैन झाले. चडखोर बनले.

महाराजांन ांना श ण दे ासाठी चांगल शार माणस नेमल होत . अ ासाची आवड ह ांना होती. सं ृ त भाषत ते जाणकार झाले होते. काही थो ा शा ांचा ांना प रचय ह झाला होता. शूर तर व डलां न अ धक झाले. उमाजी पंडीत नांवाचा एक सं ृ त व ान संभाजीराजांना श ण दे ासाठी महाराजांनी योजला होता. - आ ण मग सोयराबाईसाहेबांना व ांना साथ देणा ांना चांगल च न म गवसू लागल . महाराज संभाजीराजांना रागावल. समजा वल. तदु र महाराज द ण द जयास गेले आ ण ते गे ावर एकच म ह ाने संभाजीराजे आप ा प ी येसूबाईसाहेब यां ासह ृंगारपुरास जाऊन रा हले ( द. १ नो बर १६७६). ब धा ते रायगडावरील साप वातावरणास कं टाळूनच गेले असावेत. संभाजीराजांचे वतन चुकत होत ह जतक खर, ततकच सोयराबाईसाहेबांच ह वागण चुकत होत. महाराजांचा उदा पणा कवा आईसाहेबांचा दूरदश पणा ां ा ठाय न ता. ांना सवाची ेमळ आई बनण जमल नाही. ा फ राजारामसाहेबां ाच आई झा ा. बायकां ा मनांत बरी कवा वाईट मह ाकां ा नमाण झाली क , ा काय वाटेल त क ं शकतात. इकडचे जग तकडे क न टाक ाच बळ ां ा अंग असत. आईसाहेबांनी नाही का नव जग नमाण के ल? परंतु सोयराबाईसाहेबांना महाराजांचा वशाल ेयवाद उमगलाच नाही. ांना आईसाहेबां ा मनाच मोठे पण उमगलच नाही. ांना के वळ ाथ दसूं लागला. आपले पु राजारामसाहेब रा ाचे धनी ावेत आ ण कांही ह क न संभाजीराजांचा रायगड ा सहासनाश संबंध न उरावा एव ासाठी ा य करीत हो ा. ह रा कोणाच, कशासाठी नमाण झाल, कु णी कु णी कस नमाण के ल, पुढची उ काय, ाला श ू कती भयंकर आहेत, इ ादी गो चा वचार न करता के वळ ाथाची राजकारणे ा शजवूं लाग ा. उदा ेयवाद सुटून ाथ सु झाला क , रा ास क ड लागूं लागली णून समजाव. - आ ण संभाजीराजांना ह वरील वचार सुचूं शके नात. आपण कु णाचे कोण आह त, आप ा जबाबदा ा काय आ ण आपण करीत आह त काय, ह ह ां ा ान येईना. णजेच शवशाहीचा प च ां ा ठाय आलेला न ता. -आ ण सवात दुदव णजे आप ा या प ीला आ ण या पु ाला आप ा पूण जरबत ठे वून ता ावर आण ास महाराज पूणपणे असमथ ठरले! संभाजीराजां ा वतनामुळे ांच मन आशेने राजारामसाहेबांकडे जा च कु ूं लागल. कानाश राजकारण सोयराबाईसाहेबांच

चालू झाली आ ण आधीच शरीराने खंगले ा व चतेने ासले ा महाराजांना ह एक भयंकर कौटुं बक दुखण नमाण झाल. संभाजीराजे ृंगारपुरास होते. तेथेच ांना येसूबाईसाहेबां ा पोट क ा झाली. ( द. ४ स . १६७७). या क ेच नांव भवानीबाई ठे व ांत आल. ४ या वेळ कांही तरी आग ळक संभाजीराजां ा हातून घडली असावी, अस वाटत. काय आग ळक घडली, त इ तहासाला न माहीत नाही. पण महाराज फार असंतु झाले. या मुलावर सुसं ार कर ासाठी काय कराव याचा ते वचार क ं लागल, काय कराव? काय कराव? आ ण ां ा मनात एक उदा वचार आला क , संभाजीराजांना कु ठे तरी प व वातावरणांत, कु णातरी थोर स ु षा ा, ा ा ा, वचारवंता ा सहवासात ठे वाव, णजे ते ववेक यआपुली पालटतील. जनी न त सव सोडो न देतील. अ त आदर शु या धरतील. पण असा समथ अ धकारी पु ष कोण? आ ण महाराजांनी न त के ल क , युवराजाला स नगडावर ीसमथ रामदास ाम ा सा ांतच ठे वाव. ठरल आ ण ांनी युवराजांना आ ा के ली क , समथा ा सहवासात राह ासाठी स नगडावर तु जाव. संभाजीराजांना मनांतून ही योजना आवडो वा न आवडो, पण ती अमलांत आणण भाग होते. ांनी नमूटपण मान लव वली. महाराजांनी संभाजीराजांना व येसूबाईसाहेबांना तीन साडेतीन म ह ा ा ता ा भवानीबाईसाहेबांसह स नगडावर रवाना के ल ( द. १३ डसबर १६७८ पूव ). युवराजसाहेब स नगडावर आले. तेथील प व धा मक वातावरण, जपजा , क तन वचन, पुर रण, कडक श , गंभीर वैरा , उपदेशाच पाठ संभाजीराजांना मानवलेसे दसेनात. संभाजीराजांना या सव गो ब ल आदर होता. पण लांबून! ांत बुडून चार दवस अवगाहन कर ाची ांची भाव कृ त न ती. संभाजीराजे ृंगारपुरांत रमले, पण स नगड कांही ांना मानवेना. संभाजीराजां ा मनाची बेचैन अव ा झाली. येथे या पाठशाळत क डले गेलेले आह त, ही ह गो ांना खात असावी. अन् कांही कठोर, कडू , अ य घटना संभाजीराजांना सहन करावी लागली क काय कोण जाणे! इ तहासाला माहीत नाही. पण संभाजीराजांना स नगड नकोसा झाला! तेथून नघून जावस ांना वाटूं लागल. पण जाणार कु ठे ? पु ा गाठ पडणार आबासाहेब महाराजांश ! पु ा गाठ पडणार सोयराबाईसाहेब आईसाहेबांश ! संभाजीराजांना त तर नको होत. पळून जावेस वाटूं लागल ांना! पण कु ठे जाणार! कु ठे ? कु ठे ? सूयाचा करण अंधाराला सामील झाला…

वाट फु टेल तकडे! पण हा स नगड नको! तो रायगड नको! ह अस जण नको! अन् संभाजीराजे खरोखरच एके दवशी गुपचूप, अचानक प ी आ ण क ेसह स नगडाव न नघून गेल!े ( द. १३ डसबर १६७८) रायगडावर बातमी आली. महाराजांना ध ा बसला. कता सवरता हा मुलगा काय वागतो आहे हा असा? कु ठे गेले युवराज? आ ण भयंकर बातमी रायगडावर आली. भयंकर णजे भयंकरच! – युवराज संभाजीराजे म गलांकडे गेल!े दलेरखानाला सामील हो ासाठी गेल!े के वढी भयंकर बातमी ही? महाराजां ा म कावर व ाघात झाला. धरणीकं प होऊन पृ ी आप ाला पोटात घेईल तर बर होईल अस ांना झाल. महाराजांनी ताबडतोब फौजांना कू म दले. संभाजीराजांना अजून गाठू न माघारी आणा! ांना फरवा! -महाराजांनी फौजा सोड ा. ५ परंतु संभाजीराजांचा वेग अ धक होता. ते आधी नघालेले होते. संभाजीराजे म गलां ा छावण त जाऊन पोहोचले होते!

संभाजीराजांनी स नगड सोडला आ ण ते पेडगाव ा रोखाने नघाले. ांनी औरंगजेबाचा व ात सरदार दलेरखान यास प पाठ वल क , मी आप ा पदर येत आहे! दलेरला के वढा चंड आनंद झाला! शवाजीचा मुलगा आप ाला सामील होतो आहे! ाला तो आनंदच अस झाला! आपण सबंध द न जकू न टाकलीच अस ाला वाटूं लागल.५ ाने इ लासखान मयाना व घैरतखान या दोघांना चार हजार फौजेसह संभाजीराजांना घेऊन ये ासाठी सामोरे पाठ वल. हे दोघे खान संभाजीराजांना सु ा ा द णेला सुमारे चार कोसांवर, णजे मोरगाव ा जवळपास भेटले. आ ण संभाजीराजे ां ाबरोबर दलेरकडे नघाले. स नगडाव न संभाजीराजे मा लीला आले. तेथे ीकृ ा व वे ा यां ा संगमावर ांनी आप ाबरोबर ा सेवकांना नरोप दला. त माणस परत फरल . संभाजीराजे दु पणाने कवा हरामखोर मनोवृ ीने म गलांकडे गेले नाहीत. आपण ह कतबगार परा मी आह त ह दाख व ासाठी णून हा माग ांनी प रला! आपण करीत असले ा कृ ाचा प रणाम काय होईल याचा वचार ां ा मनांत आला नाही. म गलांकडे जा ांत व डलां व बंड कर ाची भावना न ती. होता तो भाबडेपणा. पोरपणा. अ ववेक. संभाजीराजांच चुकत होते ह न ववाद. पण एका सरळ मना ा दलदार युवराजांशी वाग ात ां ा साव आईसाहेबांनी ह फारच उथळपणा दाखवला. सोयराबाईसाहेबांना तःवरची जबाबदारी समजलीच नाही. आप ा पती ा कायाची पी ठका आ ण मोल समजलच नाही. ह भयंकर संभाजी करण आप ाच संकु चत वाग ामुळे नमाण झाल आहे, ह ह ां ा ल ांत आल नाही. पयायाने आप ा पती ा मनाला दा ण वेदना हो ास आपण ह कारणीभूत आहोत, ह ह ा लहान मना ा ी ा ल ांत आल नाही. जनते ा हतासाठी राबणा ा माणसाला अ ववेक प ी लाभली तर त के वळ ा माणसाचच दुदव न ,े तर त जनतेचही दुदव असत. संभाजीराजे भाब ा मह ाकां ेने मोगलांकडे गेले ह तर खासच. पण ते भाबडेपणाने जावोत क , दु पणाने जावोत, गेले ह खास. तेथून संभाजीराजे करकं बला आले. तेथे दलेरखान मु ाम आला होता आ ण संभाजीराजे दलेरखानाला भेटले! कोण ा श ांत वणन करायचा हा मरा ां ा इ तहासातील कडू संग? दलेरला वल ण आनंद झाला. ाने नौबती वाज व ाचे कू म सोडले.५ ाला आजपयत भेटले ताठर मुरारबाजी, रामाजी पांगेरे आ ण कती तरी. माना वाकवावयाला तयार

न ते ते. पण आज? ा सा ांची भरपाई एका णांत झाली! शवाजीचा मुलगा तः ा पायाने चालत आला. दलेरने औरंगजेबाला ही आनंदाची वाता ताबडतोब रवाना के ली. संभाजीराजांचा दलेरने बादशाहा ा वतीने स ान के ला. ांना ाने स हजारी मनसब दली. एक ह ी दला आ ण कांही ब सी दली!४ दलेरखानाची वजापूर व मोहीम चालूच होती. महाराजांकडू न नघालेल सै संभाजीराजांना मळवूं न शकताच परत गेल. महाराजांना परमावधीच दुःख झाल – आ ण याच वेळी महाराजांना दुःखाचा आणखी एक चरचरीत चटका बसला. अ धानांतील आणखी एक धान द ाजीपंत मं ी हे मरण पावले! ( द. २८ डसबर १६७८). म गलांनी युवराज नेला. मृ ूने मं ी नेला. पण म गलांपे ा मृ ू कतीतरी चांगला! महाराजांना के वढे जबरद हादरे बसत होते. रायगडाला आ ण छ सहासनाला के वढे हे ध े बसत होते? जणू भूकंप होत होता. धरणी गदगदा हादरत होती. आ ण खरोखरच रायगडावर याच सुमारास धरणीकं प झाला!! भूकंपाचा ध ा बसला!! ६

आधार : ( १ ) शच . पृ. ५२. ( २ ) परमानंद का Times, 303-4. ( ६ ) शच . पृ. २९.

( ३ ) सप

पृ. १५५; इसंऐच. पृ. ११०. ( ४ ) जेधे शका. ( ५ ) Shivaji-

सूय हणाचा वेधकाल

रायगडला धरणीकं प झाला. स ा ी हा ालामुखीचा उ ेक अस ामुळेच क काय कोण जाणे, पण स ा ी ा पोटांत खळबळ उडाली आ ण रायगड हादरला. १ संभाजीराजां ा कृ ामुळे जणू स ा ीला ह दं का आला महाराज सारेच ध े सहन करीत होते आ ण तरी ह ते अ वचल होते. सारी दुःखे उर झाकू न घेऊन ते कत ासाठी उभे होते. महाराज अ ंत गंभीरपणाने कत ास उभे रा हले. संभाजी राजां ा जा ाचा प रणाम रा ातील कोण ा ह व ेवर झाला नाही. मराठी सेना व सेनानी न ा मो हमा करीतच होते. मोरोपंतानी को ळ सोड वल ( द. ३ माच १६७९). णजे कृ ा व तुंगभ ा यां ा दुआबांतील सव भू म रा ांत आली. तसेच थोर ा आनंदरावांनी बाळापूर जकल ( द. १० माच). बहादूर ब ावर ह भगवा झडा लागला ( द. १८ माच). याच वेळी ( द. २ ए ल १६७९) औरंगजेबा ा डो ांत धम ेमाची लाट उसळली. ाने म गल रा ातील हदू जेवर ज झया कर बस वला. २ ा ा डो ांत काही वल णच कारखाने चालू असत! अन् मग काही तरी वे ा व या क ना ांतून बाहेर पडत. धमसेवा णजे परधमाचा छळ, असे ाचे अडाणी आडाखे असत. ांतलाच हा कार होता. देवळांचा धु ा उड व ावर गोरग रबां ा संसाराची दैना कर ाची ही एक अजब यु ी होती, णजे मग लोकांनी टेक स येऊन धमातरास तयार ाव व ाचे ‘पु ’ आप ा पदर पडाव, ही ाची भोळी, खुळी व आं धळी समजूत होती. ाने ज झया जारी के ला. ही बातमी महाराजांना समजली. अनेक चतानी व दुःखांनी ते वेढलेले असूनही उ रतील आप ा बांधवांच दुःख महाराजांना पाहवत न ती. ांना औरंगजेबाची क व आली. ांनी एक प ल न ाची कानउपटणी करायच ठर वल. नील भूंना ांनी लगेच प ाचा तजुमा सां गतला. नील भु हे महाराजांचे फारसनवीस होते. ा प ातील मजकू र असा, ७

‘…सां

त पातशाहांचा ख जना रकामा जाहला व सार खच जाल याजक रता हदू लोकांपासून ज जयाप ीच क न पातशाहीचा म चाल वला आहे, ऐस ऐक ांत आल. ास पूव अकबर बादशाह याणी ायाने बाव वष रा के ल. याजमुळे इसवी व दाउदी व महमदी वगैरे याती खेरीज ा ण व शेवडे वगैरे हदू लोक यांचे धम चांगले चालले व ा धमाचे सं ापना वषय ते बादशाही मदत ठे वीत होते. याजक रता जगत्गु अशी ांची क त जाहली व अशा स ासने ा योगाने हरएक ळ ांची नजर पडत होती, तेथे यश येत होते. ाजवर न ीन जहांगीर बादशाह याणी व शाहजहानसाहेब करान याणी बादशाहात क न, आयु चांगलेपणांत घालवून नरंतर क त मळ वली. ये वषय ांत, ‘जो पु ष जवंत असताना, लौ ककवान् व मागे ांची चांगली क त, असा जो ांजला अचल ल ी ा जाहली,’ अस आहे. ते बादशाहा ह ज जयाप ी घे ास समथ होते. परंतु सारे लहान मोठे आपलाले धमावर आहेत, ते सव ई राचे आहेत, असे जाणून कोणावर जुलूम करावा ह ांनी मनांत आ णल नाही. ांचे उपकाराची क त अ ा प आहे व हरएक लहान मोठे यांचे मुख ांची ुती व आशीवाद आहे. जशी नयेत तशी ास बरकत. ा बादशाहांची लोकांचे क ाणात होती. हली आपले कारक द त क ेक क े व मुलूख गेले व बाक रा हले तेही जातात. लाखास एक हजार येण क ठण अस जाहल. बादशाह व बादशाहजादे यांचे घर दा र याचा वास जाहला. ते ा पदरचे मनसबदार व उमराव यांची अव ा कळतच आहे! सारांश, शपाईलोक हैराण व सौदागर पुकारा करतात व मुसलमान रडतात. हदुलोक मनात जळतात आ ण क ेक लोकांस पोटास मळत नाही अस आहे. ते ा रा चाल वण कस? ांजवर ज जयाप ीचा उप व या कारचा. तो पूव-प मेपावेतो जाहीर जाहला आहे क , हदु ानचे पातशाह फक र व ा ण व शेवडे व जोशी व सं ासी व बैरागी व अनाथ गरीब व थकलेले न पडलेले असे एकं दर लोकापासून ज जया घेतात व यांतच पु षाथ अस समजतात व तैमूर बादशाहाच नांव बुड वतात, अस जाहल आहे. अ ानी कताब णजे कु राण. ते ई राची वाणी आहे. ांत आ ा के ली ती ई र जगाचा कवा मुसलमानांचा आहे. वाईट अथवा चांगल असो, हे दो ी ई राचे न मत आहेत. मोठे महजीद आहे ाच रण क न बांग देतात; कोठे देवालय आहे तेथे घंटा वाज वतात. ास कोणाचे धमास वरोध करणे हे आपले धमापासून सुटण व ई राचे ल हल र क न ाजवर दोष ठे वणे आहे. या वषयी चांगल वाईट ज पाहाव ास र क ं नये. पदाथाची नदा करणे ह पदाथ करणारावर श ठे वण आहे. ायाचे मागाने पाहता, ज जयाप ीचा कायदा के वळ गैर. पेशजी सुलतान अहमद

गुजराती हा असाच गैरचालीने वागला, तो लवकरच बुडाला. ास या वृ ापकाल असे ब होण ह परा मास अगदी यो नाही. ये वषय ांत ‘जुलूम ाजवर जाला ाने खेद क न हाय हाय णून मुखाने धूर काढ ास ा धुराने जतके लवकर जळे ल, ततके जलदीने जळता अ ी ह समंधास जाळणार नाही.’ अंतःकरण पातकाने म लन जाले त कराव ही चांगली स ा आहे. याजवर हदू लोकांस पीडा कर ातच धम आहे अस मनाम े आल अस ास, आधी राजा राज सह यांजपासून ज जया ावा णजे इकडू न कठीण नाही, उपरा सेवेसी हजर आहे. परंतु गरीब अनाथ ते मुं ा चलटांसारखे आहेत. ास उपसग कर ांत कांही मोठे पण नाही. पदरची मंडळी ह पाहता पाहता अ तृणाने झा कतात याच आ य वाटत. अ .ु रा ाचा सूय तापाचे उदयाचलापासून तेज ी असो.’ परंतु ा ा ववेकसूयाला ख ास हण लागल ांना कती ह ल हल, सां गतल तरी काय उपयोग? पाल ा घ ावर पाणी. -संभाजीराजे आता दलेरखानाचे आ ां कत चाकर बनले. दलेर ा मागोमाग युवराज नघाले. दलेर ा हात आता एवढ बळ श लाभले होत क , ाच श ाने सारी शवशाही कशी उखडू न काढतां येईल याचा तो वचार क ं लागला. संभाजीला पुढे क न मराठी रा ांत दुफळी, बंड व फतुरी कर ाची ाला पडू ं लागल . परंतु रा ातील कोणता ह सरदार, मं ी, सुभेदार, ठाणेदार, क ेदार संभाजीराजांकडे णजेच म गलांकडे गेला नाही! शवशाही अभंगच रा हली. सेवाधम परमगहन…

रा ातील एका बळकट क ावर महाराजांनी बराचसा खच क न साधनसाम ी ह भरपूर ठे वलेली होती. दलेरच ल या क ावर गेले. या गडाचे नांव भूपालगड. सातारा ांतांत पूवस हा गड आहे. गडावर फरंगोजी नरसाळा हा क ेदार होता. खानाने संभाजीराजांसह भूपालगडाकडे मोचा वळ वला. गडाखाली फौज आली. गडा ा शेजार असले ा एका उं च ड गरावर खानाने काही तोफा रातोरात चढ व ा व दुस ा दवश ( द. २ ए ल १६७९) सकाळ नऊ वाजता ा तोफांची सरब ी गडा ा तटावर सु के ली. फरंगोजीने ह तकार सु के ला. रणांगण धगधगल. उभयप ांची माणस शेक ांनी ठार झाल . ३ मोगलांचा ह ा आला ते ा फरंगोजीला क ना न ती कवा नसावी क , या श ू ा फौजत युवराजसाहेब संभाजीराजे आहेत. फरंगोजी जीव खाऊन तकार करीत होता. क ा ा आसपासची अनेक कु टुंब म गलांपासून तःचा बचाव कर ाक रता गडावर आलेल होत . फरंगोजीवर मोठी जबाबदारी येऊन पडली. तो तखट भांडण मांडीत होता. संभाजीराजे म गलांकडू न होते तरी ह कडक तकार होत होता.

संभाजीराजे ह ा ा त डावर आले. समोर आपला धनी उभा! संभाजीराजे! गडावर ा सै ांत गडबड उडाली! फरंगोजी ह बावरला. आता काय कराव? तोफे चा गोळा टाकावा कसा? ध ावर तोफ डागावी कशी? फरंगोजीने आतापयत पंधरा दवस ताणून धरल होत. पण संभाजीराजे समोर आ ाबरोबर मनाचे सारे तणावे तुटले. शौय होत पण धैय गळाल! फरंगोजी क ेदार व व ल भालेराव सबनीस यांनी ठर वल क , धनीच समोर आ ा करतात; ते ा अव ा तरी कशी करावी? क ा मोकळा क न ावा. धनी आहेत. गडावरील लोक ांचीच रयत आहे. ांना ांची काळजी आहे. आपण गड सोडू न महाराजांकडे नघून जाव! आ ण रातोरात फरंगोजी गडकरी व व लपंत भालेराव गड टाकू न महाराजांकडे नघून गेल.े १ दुसरा दवस उजाडला ( द. १७ ए ल १६७९). गडावर ा मरा ांनी गडाचे दरवाजे उघडले! अ ंत ईषने आ ण हषाने संभाजीराजे व दलेरखान गडावर चालून आले. पण तकार संपला होता. भूपालगडावरचे मराठे लोक आप ा ध ापुढे हात जोडू न शरण आले होते. आपला धनी! दलेर व राजे गडांत घुसले आ ण आप ा ध ापुढ,े के वळ ध ा ा कमामुळे शरण आले ा मरा ांचा ेक एक एक हात तोडू न टाक ाचा कू म झाला! एकू ण सातशे मरा ांचे हात तोड ांत आले! बाक ा लोकांना कै द क न गुलाम कर ात आले!१ फरंगोजी व सबनीस महाराजांकडे आले. ांना सारी कथा समजली. महाराजांच काळीज करपून गेल. - णून महाराजांनी इतर सव क ांना कू म पाठ वले क , ‘लढाव, गोळा वाजवावा! क े सोडू ं नये!’२ दलेरखानाने भूपालगडाची तटबंदी पाडू न टाकली! क ा नकामी क न टाकला! महाराजांनी रा राख ासाठी बांधलेला गड संभाजीराजां ा देखत उडाला. ४ नंतर दलेर व राजे वजापुरावर चालून नघाले. वजापूरची व जरी आता स ी मसाऊद ऊफ मसूद ( स ी जौहरचा हा जावई) या ाकडे होती. दलेर येतोय ह पा न मसूदची तारांबळ उडाली. आता कु णाला मदतीस हाक घालावी? दुसरे कोण होते? फ महाराजच होते. मसूदने महाराजांना कळवळून हाक मारली.३ आ ण महाराजांनीही मसूदला धीराचा व ो ाहनाचा नरोप धाडला.३ दहा हजार फौज ताबडतोब वजापूर ा र णासाठी ांनी रवाना के ली.

ांचा मसूदला असा नरोप होता, क ही काम गरी मा ाकडे लागली. तु ी क ा बळकट क न नधा असाव! मी तः येत व दलेरला उद् करत आ ण दहा हजार फौज पुढे रवाना क न महाराज तः ह नघाले. लौकरच ते व धानपंत मोरोपंत वजापुराजवळ जाऊन पोहोचले ( द. ३१ ऑ ोबर १६७९). वजापुरांत जाऊन बादशाह सकं दर आ दलशाहाची भेट ावी अशी महाराजांची फार इ ा होती. द णी स ाधीशांची एकजूट आघाडी बळकट कर ासाठी महाराजांची तशी इ ा होती. ांनी वजीर मसूदला ही आपली इ ा कळ वलीसु ा. ावर मसूदच उ र आल क , ‘बादशाहांना भेटावयास आपण अव या. पण येताना फ पांचशेच ार घेऊन या.’३ महाराजांनी जायच ठर वल. परंतु मोरोपंतांनी अडसर घातला. ांना भय वाटल क , जरी मसूद व आपण आज पठाण दलेर ा व एक झालेल असल तरी न जाणो, भांडण आठवून मसूद दगा करील! मग महाराजांनी ह आपला बेत सोडू न दला. ांनी बादशाहाला एवढाच नरोप पाठ वला क , ‘बादशाहांनी असाव. मी दलेरचा पराभव करत .’३ लवकरच दलेर चालून आला. ंजु सु झाली. मरा ांनी खानाची रसद मा न व छापे घालून ाला अगदी हैराण के ले. ते ा खान अगदी वैतागून गेला आ ण आ ण अखेर कं टाळून ाने वजापूरचा शह उठवून तको ास याण के ल ( द. १४ नो बर १६७९). महाराजां ा मदतीब ल आ दलशाहाने महाराजांना वपुल धन, ह ी, घोडे इ ा द पाठ वले व ांचे मनःपूवक आभार मानले. वजापूरकर व महाराज यांचा तह झाला. ांत महाराजांनी द ण द जयात घेतले ा वजापूरकरां ा सव देशास आ दलशाहाने मा ता दली. दलेर व संभाजीराजे तको ास आले. तेथे दलेरने जेवर भयंकर अ ाचार सु के ले. ाने शेकडो हदू ीपु षांना गुलाम के ल. अ ूर णासाठी क ेक यांनी मुलाबाळांसह व हरीत उ ा टाक ा! ५ आ ण ह पा न संभाजीराजांना शसारी आली, चीड आली. ह काय चालल आहे आ ण कां चालल आहे, ह ांना समजेना, ांनी चडू न दलेरला हे अ ाचार ताबडतोब बंद करा णून सां गतल! ते ा खानाने संभाजीराजांना उमटासारखा जाबसाल के ला क , ‘मी काय वाटेल त करीन! मी पूण मु ार आहे! मला हरकत घेणारे तु ी कोण?’५ झ कन् संभाजीराजांची झांज उतरली! ‘तु ी कोण?’ असा उ ट सवाल आजपयत ांना कोणी के ला न ता. फरंगोजीने ह के ला न ता. श ूला सामील झालो तरीही लोकांनी

भूपालगड खाली क न दला. आ ा मानली. अन् हा पठाण वचारतोय, ‘तु ी कोण?’ आ ण ां ा डो ांत वादळी वेगाने च फ ं लागली. तु ी कोण? खरोखर आपण कोण? महारा ाचा युवराज! सहासनाधी र राजा शवछ प तचा छावा! महारा ाचा भावी छ प त! संभाजीराजाच दय हेलावल. ववेक जागेवर येऊं लागला. या काळात रा ाला समु ात ा गलबतासारखे हेलकाव बसत होते. महाराज तरी ह आप ा कत ात द होते. ताठ होते. गलबताच सुकाणूं अहोरा महाराजां ा हाती सावधतेने कायरत होते. याचवेळी ( द. ६ स बर १६७९) महाराज अ लबाग जवळील क कणातील थळ येथे आले. मायनाक भंडारी, दौलतखान, वटाजी भाटकर इ ादी सागरी मराठी सेनानी महाराजां ा बरोबर होते. महाराजांनी समु ात समोर दसत असेले ा खांदेरी ा बेटावर नवा सागरी क ा बांधावयाचे ठर वले व ह काम आप ा सरखेलावर सोप वले. खांदेरीच काम सु झाले. मुंबईकर अं ेज डे ुटी ग नर अँ जअस याला ह सहन होण श च न त. ाने आप ा इं जी आरमारास खांदेरीवर सोडले. जबरद यु सागरात पेटल. आ ण इं जांचा चंड पराभव झाला. ( दः १२ स बर १६७९) -महाराजांचा शणलेला देह रा ासाठी अजून ह राबतच होता. दलेरला वजापुरापासून सकावून लावून महाराजांनी म गली मुलखावर चढाई सु के ली. आनंदरावास ांनी माण व सांगोला ांतावर सोडले व तः जालनापुरावर ते चालून नघाले ( द. ४ नो बर १६७९). जालना हे शहर औरंगाबाद ा उ रांगास आहे. तथे एक भुईकोट होता. कोटाचे नांव म गड. शहर फार ीमंत होत. म गलाईचे त एक भूषण होत. महाराज जाल ावर नघाले. जा ापूव ांनी तानपाठक नांवा ा स ु षाच दशन घेतल. ांनी आशीवाद दला क , तु ास यश मळे ल. महाराजांनी अचानक जाल ावर झडप घातली.७ व ते लुटून फ क न टाकले (इ. १६७९ नो बर १६ सुमार). म गलांचा सरदार रणम खान महाराजांवर चालून आला. पण ाचा महाराजांनी दणाणून पराभव के ला. खासा खान कै द झाला! ८ पण सरदारखान व के सर सग यांची जादा म गल फौज महाराजां ा पाठलागावर आली. ते ा महाराजांवर मोठ संकटच येऊन पडल. म गलाने लगट के ली. मोठी चता नमाण झाली. ते ा ब हरजी नाइकाने महाराजांना धीर देऊन टल क ,८

“म गलांची

गाठ न पडता ल र घेऊन (मी तु ालाही) ठकाणास (घेऊन) जात . साहेबी फक र न करण!” आ ण ब हज ने अ तशय कौश ाने महाराजांसह सव लूट व सै म गलांना लकाव ा देत देत प यावर आणल. ‘प ा’ हा एक क ा आहे. ब हज हा गु हेर होता. आडवाटांची ाला उ म मा हती होती. प ा क ा अको ा ा वाय ेस आठ कोसांवर आहे. ही बचावाची धावपळ तीन दवस व तीन रा चालली होती. महाराज ब हज वर अ तशय स झाले.८ ( द. २२ नो बर १६७९). -औरंगजेबा ा डो ांतील भयंकर कपट जाग झाल होत. शवाजीचा शूर मुलगा आप ा पदर पडलेला पा न ा ा त डाला पाणी सुटल. संभाजी ा शौयाचा आ ण युवराजपदाचा राजकारणासाठी उपयोग करावा ह कांही या गृह ा ा डो ांत आले नाही. संभाजीला कै द क न द ीला आणाव, अस ा ा डो ांत आल! कै द क न काय करायच? त काय सांगायला हव? छळायच, मारायच अन् णायच, ‘हो मुसलमान!’ बचा ा औरंगजेबाला दुसर बु बळाचे राजकारण काही जमत न ते. बु चाले ती कपटांत. तः होऊन नोकरीसाठी पदरी आले ा माणसाला कै द कर ाची ाला घाई होत असे. नेतोजी ा बाबतीत ान हच के ल. पण ाच ह हीन राजकारण ां ा ल ांत आल नाही, तेच खरे दोषी. औरंगजेबाने दलेरला गु पणे नरोप पाठ वला क , ‘संभाजीला कै द क न द ीला पाठवा!’ अन् ही बातमी खु संभाजीराजांना समजली! ते ा मा ांचे डोळे खाडकन् उघडले. याच छावण त ांचे मे णे महादजी नाईक नबाळकर होते. ांनी ह संभाजीराजांची चांगलीच खरड काढली आ ण ांनी राजांना सां गतल क , ‘तु ी ताबडतोब पळा!’ पण ते एकटे न ते. येसूबाईसाहेब व क ा बरोबर होती. कस जायच ही चता ांना लागली. अखेर येसूबाईसाहेबांनी पु षाचा पोषाख के ला आ ण रा ी ा अंधारांतून राजे सहकु टुंब सहप रवार पळाले३ ( द. २० नो बर १६७९). ांनी तडख वजापूर गाठले. वजापूरचा वजीर मसूद याने ांच चांगल ागत के ल. महाराजांचे लोक संभाजीराजांना परत आण ा ा चोर ा खटपट त पाळतीवर सारखे होतेच. संभाजी पळा ाच दलेरला समज ावर ा ा तळपायाची आग म काला गेली. ाने लगेच आपला वक ल ाजा अ रु झाक यास मसूदकडे ांची मागणी कर ासाठी धाडल. परंतु संभाजीराजे तेथून नसटले व महाराजांकडू न

ायला आले ा मंडळ स येऊन सामील झाले ( द. ३० नो बर) तेथून तडख लांब लांब ा दौडी मारीत मारीत राजे अखेर प ा ावर येऊन दाखल झाले ( द. ४ डसबर १६७९). लेकरा, हे काय झाले!…..

संभाजीराजे परत आलेले ऐकू न महाराजांस अ ंत आनंद झाला.८ ते युवराजाला भेट ासाठी रायगडाव न प ाळगडास नघाले. महाराज प ाळगडावर आले. म गलांकडे जाऊन प ावलेले संभाजीराजे व डलांपुढे आले. ांना पा न महाराजांना काय वाटल असेल? लेकरा, कु ठे गेला होतास भलतीकडे? रा ाची बा ाव ा, तः ा शरीराची उतार त आ ण श ूंचे बळ पा न ांना मोठी चता वाटत होती. ांतच हे एक कटु करण घडल. कांही झाल तरी महाराज शेवटी माणूस होते. महाराजांनी मुलाचे दोष मो ा धैयाने वषवत् गळून टाकले. प ावले ा पोराला कडू न बोलतां महाराज एवढच णाले,८ “लेकरा, मला सोडू नको. औरंगजेबाचा आपला दावा. तुजला दगा करावयाचा ( ाचा बेत) होता. परंतु ीने कृ पा क न सोडू न आ णला. थोर काय जाल. आता तूं े पु थोर

जालास. आ ण सचंतर रा कत हे तु ा च आहे असे आपणास कळले. तर मजला ह अग आहे. तरी तुजला ह रा एक देतो. आपले पु दोघेजण. ऐ सयास हे सव रा आहे, यास दोन वभाग करतो. एक चंदीचे रा . याची ह तुंगभ ा ते तहद कावेरी. दुसरे तुंगभ ा ते गोदावरी. तूं वडील पु . तुजला कनाटक चे रा . इकडील रा राजारामास देतो. तु ी दोघे पु दोन रा े करणे. आपण ीच रण क न उ रसाथक करीत बसतो.” यावर संभाजीराजांनी उ र अदबीने दल,८ “आपणास साहेबांचे पायांची जोड आहे. आपण दूधभात खाऊन साहेबांचे पायाचे चतन क न राहीन.” तूत तरी रा ावर आलेला वषारी भांडणाचा तवंग दूर झाला. पुढचे व ध ल खत काळालाच माहीत होते. महाराजांनी संभाजीराजांची प ा ावरच राह ाची तरतूद के ली. जनादनपंत, सोनाजी बंक , उमाजीपंत वगैरे कारभारी ां ा दमतीस ठे वले व महाराज संभाजीराजांचा नरोप घेऊन प ा ा न नघाले.

आधार : ( १ ) शच . पृ. २९. ( २ ) चटणीस. ( ३ ) शचवृस.ं Shivaji-Times, 312-13. (६) सप .े १४८. ( ७ ) जेधे शका. संकलन.

२।पृ. १०४ ते १०. ( ४ ) Shivaji-Times, 306. ( ५ ) संभास ब.पृ. ९३. ( ८ ) सभासदासह बखरीतील न दीचे

सूय हण

महाराज संभाजीराजांना भेटून परतले परंतु ां ा अंतःकरणावर पूव एकदा जी खेदाची दाट छाया पसरली होती, ती कांही पूणपण दूर झाली नाही. महाराजां ा मनाला दुखण जडल त कायमचच. या वेळ ते ीसमथा ा भेटीसाठी स नगडावर जाऊन आले. नंतर ांनी समथाना एक प ह ल हल व ां ा स ायाचा परामश घेतला. ीमौनीबाबा पाटगावकरांचाही ांनी उ म कारे परामश घेतला. १ तेथील ी ाना ा खचाची व ा के ली.१ सरदार, सेनाप त व धानमंडळ ा ा शका ा करीत होते. धरणगाव, मु ंफाबाद ऊफ चोपड, मलकापूर, जं जरा, खांदेरी वगैरे ठकाण कांही ना कांही कामकाज घडत होती. कु ठे खूप, तर कु ठे थोडे यशापयश येत होत. महाराजांचा संसार मोठा होता. पण संसारसुख मा लहानच होत. सोयराबाईसाहेबां ा राजकारणामुळे ांना ास भोगावा लागला व लागत होता. राजारामसाहेब हे धाकटे पु . ते अवघे दहा वषाचे होते. णजे अजून अजाण होते. थोर ा पु ाची कथा ती तशी होती. ांना क ा सहाजणी हो ा. पण हरजीराजे महा डकां शवाय बाक चे जावई णजे अगदीच सामा माणस होत . महाराजां ा सव मुल च ल े झाल होत . आता फ राजारामसाहेबांची मुंज व ल ावयाच होत. तेवढे झाले क , महाराजांचे सांसा रक कत संपणार होत. आईसाहेब गे ा आ ण महाराजां ा सांसा रक सुखास उतरण लागली. पण महाराज ाची ह कांही आशा ध न ासाठी रु त न ते. परमे राने जेवढ सुख आपणांस दल ावरच संतु रा न ते तो वषय कधी मनांत ह आणीत नसत.

आई ा खालोखाल महाराजांना खर सुख दले ां ा जवलग अनुयायांनी. ात ां ासाठी मरणार माणस होत . ां ासाठीच जगणार माणस ह होत . कती कती मोलाच माणस त ! ांत अनेक जात च , वयांच व कृ त च माणसे होत . पण- ांतीलही ब तेक जुनी मंडळी नघून गेली होती. मृ !ू के वढा भयाण श आहे हा! भयंकर भयाण! मृ ूचच सा ा सा ा व ावर चालू आहे. तो अ ज सा ाट् आहे, ा ा सा ा ा ा सीमा अगोचर आहेत. अनंत अंतराळ! -महाराजांची मूळची कृ ती अ ंत धीरोदा , वचारी आ ण गंभीर होती. परंतु आईसाहेब गे ापासून एकामागोमाग एक एक असे संग येत गेले क , ते जा जा च गंभीर बनत चालले. माणूस मोठा झाला णजे ाला दुःख उघड करायची ह चोरी होऊन जाते. कु णापाशी दुःख उघड करायच? बाक चे सवच लहान. कोण ां ा पाठीव न हात फर वणार? ाने सार दुःख, मनोवेदना अंतःकरणात नमूटपण रचून ठे वा ात. कु ठे बोलूं नये. कारण ामुळे लहानां ा सुखावर वरजण पडत. क हायच नाही. बोलायच नाही. फ कान उघडे ठे वायचे. दो ाने हाक मारली, क मग झटपट सवाचा नरोप घेऊन दो ाबरोबर कायमच नघून जायच. या दो ाच नांव मृ ू! हा दो रंगा पाने फार भेसूर दसतो. सगळे भतात ाला. पण तो फार ेमळ ह आहे. सव यातनांतून मनु ाला एका न मषांत सोड व ाचे सुखदायक साम ा ा एका हाकत असत. -महाराजांनी ठर वले क , चरंजीव राजारामसाहेबांची मुंज व ल ह काय आता उरकाव त. चरंजीवसाहेबांच वय या वेळी दहा वषाच पूण झाल होत. महाराजांनी एक छानशी मुलगी सून णून पा हली होती. कु णाची लेक ही? कै लासवासी सर सेनाप त तापराव गुजर यांची ही लहानगी पोर. जानक हच नांव. तापराव गुजर महाराजां ा श ांमुळे इरेस पेटून बहलोलखानावर एकांगी तुटून पडले आ ण म न गेले. महाराजांना या गो ीच रण चटका लावीत होत. पण आता काय उपाय होता? तापरावांच मुल रा ात मानाची चाकरी करीत होती. पण महाराजांनी ठर वल क , रावाची लेक रायगड ा राजमं दरांतील ल ी ावी. छ पत ची सून ावी. लवकरच महाराजांनी राजारामसाहेबांची मुंज के ली अन् यानंतर तापरावां ा जानक बाईश राजारामसाहेबांचे ल ह झाल ( द. १५ माच १६८०). ल ा ा मांडवांत महाराजांचे ाही कै लासवासी तापराव गुजर हजर न ते! तापरावांना ां ा मरणानंतर महाराजांनी असे आपले ाही क न घेतले! ल यथासांग पार पडल. फ ल मंडपांत,

ा ा- ा ांची, एकमेकांना नारळ देऊन आ लगनपूवक भेट ावयाची असते, तेवढीच फ उरली! मृ ू न

णे हा भूपती! मृ ू न

णे हा नरपती…

ल ाचा सोहाळा पार पडला. ल ा ा न म ाने महाराजांनी दानधम अपार के ला. ल ानंतर एक, दोन, तीन दवस उलटले. फा ुन व योदशी उजाडली. आभाळांतील सूयाला कसली तरी सावली भेडसावूं लागली. अमावा ा जवळ आली. तापी सूयाला ा भीषण सावलीचे वेध लागले. ाला गळून टाक ासाठी ती सावली ा ा रोखाने पुढे पुढे सरकत होती! फा ुन व अमावा ा उजाडली आ ण सूयनारायणाला हण लागल! सूया ापूव पाच घटी आ ण प ास पळांनी हण लागल. हा शकाल होता. सूयाचा परम ास सूया ापूव दोन घटी चाळीस पळांनी होऊन हण सुटल! पण हण सुटत न सुटत, त च सूय अ ाला गेला! एकू ण ास रायगडावर साडेनऊ अंगुळ होता (फा ुन व ३०; द. २० माच १६८०).

या सूय हण संगी ४ महाराजांनी ां ा नेहमी ा परम धा मक आचरणानुसार दानधम ाना द व ध न च के ले असतील. इ तहासाला मा ते माहीत नाहीत. -आ ण यानंतर एक दोन दवस उलटले अन् महाराजांना ताप आला! ताप चढत चालला! महाराज आजारी पडले! महाराज अंथ णाला खळले! अव ा चार दवसांत खळले! उपचारांची उणीव न ती. अगदी जवास जीव देणारी माणसे भवताली होती.६ सोयराबाईसाहेब, राजारामसाहेब ह होते. कृ तीस उतार पडेना! दवसा दवसाने चता वाढू चं लागली! उमगेना काय कार आहे तो. अंगांत र होता. महाराजांना जवापाड जपणा ा न ावंता ा मु ा कासावीस होऊं लाग ा. ेक रा , ेक सकाळ, आ ण ेक दुपार चढ ा वाढ ा चतत जाऊं लागली. महाराज मा अगदी शांत होते. परंतु ांनी ओळखल क , आता आप ाला नमं ण आल! महाराजांचे वय फ प ास वष आ ण – आ ण अजून एक म हना सु ा पुरा झालेला न ता. परंतु प ास वषा ा सतत क ांनी ांचे शरीर अगदी दमून भागून गेल होत. आता ांना शांत झोप हवी होती! चै शु चतुदशी ( द. २ ए ल १६८०) उजाडली. महाराजांची खा ी झाली क , आता मु ाम संपत आला! ते अगदी गंभीर पण शांत होते. मृ ूची पावल वाजू लागली होती. आता महाराजांना आप ा घर जायची ओढ लागली. ांचे कतीतरी जवलग पुढे गेले होते! ता ाजी, बाजी, दादाजीपंत, सूयाजी, सकलसौभा स सईबाई राणीसाहेब, तापराव आ ण खु आईसाहेबही पुढे गे ा हो ा. आता काय ायचे रा हल होत? -आ ण चै शु पौ णमेचा दवस उजाडला! हनुमानजयंतीचा हा दवस ( द. ३ ए ल १६८०). श नवारचा दवस. महाराज नघाले! चालले! स ा ीचे महाराज नघाले! शवनेरीचे शवराय चालले! रा ांतील मुलाबाळांच,े भावाभावजयांच,े पशुप ांच,े सवाचे सवाचे महाराज नघाले! प ास वष सवाना लळा लावून, वेड लावून महाराज नघाले! रायगड दुःखाने काळवंडला. अव ा प ासा ा वष आमचे महाराज चालल? ह अस कस झाल! परमे र इतका न ु र कसा झाला? कोणता गु ा के ला रा ाने णून ाला असे पोरक ायची पाळी आली?

गडावर रामचं पंत अमा , गंगाधरपंत हणमंत,े रावजी सोमनाथ, बाळ भु चटणीस, हरोजी फजद, बाबाजी घाटगे, बाजी कदम, सूयाजी मालुसरे, महादजी नाईक पाणसंबळ वगैरे कतीतरी६ स गडी चतेने व दुःखाने ाकु ळ झाले. काय कराव, काय बोलाव ह कोणालाच समजेना. महाराजांनी आप ा, न ,े रा ा ा या सव नातलगांना जवळ बोलावल. सवजण आले. कोणा ाही मुखांतून श फु टेना. महाराज मा शांत होते. ते आता सवाचा अखेरचा, -होय अगदी अखेरचा नरोप घेत होते! महाराज सवाना णाले, ३ “आपली आयु ाची अव ध झाली! आपण कै लासास ीचे दशनास जाणार!” दुःखाचा एकदम टवका उडाला. सवा ा डो ांतून ढसढसा अ ू वा ं लागले. सवा ा दयात आकांत उडाला.३ त डांतून श उमटेना. के वढ धुरंधर माणस ही! पण दुःखा ूंचा ल ढा फु टला ां ा काळजांतून. जणू स ा ीची शखर आ ण रा ातील नध ा छातीचे क े ढसढसा रडू ं लागले. महाराज! महाराज! पण महाराज अ ंत शांतपणाने ांना णाले,३ “तु ी चुकुर होऊं नका. हा तो मृ ुलोकच आहे. या मागे कती उ झाले ततके गेले. आता तु ी नमळ सुख प बु ीने असण. आता अवघे बाहेर बैसा. आपण चे रण करत .” के वढी ही मनाची तयारी! अवघे मोहपाश दूर सा न, अवघी सुखदुःख पूण वस न महाराज अखेर ा महाया ेला नघाले! महाराज द ण द जयाला नघाले! होय, फार फार चंड द जयाला नघाले. पण सवाना कायमचे सोडू न, सवाना आसवां ा महासागरांत लोटून महाराज चालले! महाराजांनी सवाचा नरोप घेतला! सवजण बाहेर आले. दुपारचे सुमारे बारा वाजले होते.३ आ ण ीच नाम रण करीत करीत महाराजांनी मृ ूचे बोट धरल! आजवर जकलेल रा , क े, ह ी, घोडे, धनदौलत सोडू न देऊन, आजवर जोडले ा आ -इ - म ांची मोहमाया सोडू न, आजवर मळ वलेली सव यशक त तशीच टाकू न देऊन आ ण धारण के लेली छ चामर, सहासन आ ण ब दावली जशी ा तशीच सोडू न देऊन, कशाकडेही मागे वळून न पाहता महाराज मृ ूच बोट ध न संथपणे नघून गेल!े आ ण शवभारत संपल! काय ल ?ं श च संपले.

आधार : ( १ ) पसासंले. १७। अं.१। पृ. २२.

२२३७. (२) शचसा. ४।७३३ ते ३५; राजखंड ५०।२८०. ( ३ ) सभासदब. १०३. ( ४ ) मंडळ ै. व.

आधार- ंथ ी शवाजीराज भषेक ीस कोटी र ी शव द जय बखर ीसां दायाची प ीरामदास : वाङ् मय आ ण काय ीदासबोध, सम समथ वाङ् मय आ दलशाही घरा ाचा इ तहास आं ेकालीन अ ागर आ ाप इ तहास सं ह, मा सक इ तहास व ऐ तहा सक ए ा व कलमी बखर ऐ तहा सक प , यादी वगैरे ऐ तहा सक प वहार ऐ तहा सक घरा ां ा वंशावळी एक न ृ त सा ा एकनाथ : वाङ् मय आ ण काय ऐ तहा सक पोवाडे ऐ तहा सक संक ण सा ह ऐ तहा सक फास सा ह

वा. सी ब े सूयराव देसाई नंदरु बारकर, दांडके र स ाय ेजक सभा न. र. फाटक बा. . मोडक शां. व. आवळसकर. रामचं पंत अमा द. ब. पारसनीस स ाय ेजक सभा व. स. वाकसकर का. ना. साने सरदेसाई, कु लकण , काळे गो. स. सरदेसाई मा. ं. लेले न. र. फाटक य. न. के ळकर भा. इ. सं. मंडळ ग. ह. खरे

औरंगजेबनामा (मा सरे आलम गरी) कव परमानंदकृ त शवभारत का े तहास सं ह काय भूं ा इ तहासाची साधने काय धम दीप कु तुबशाहीचा इ तहास क े पुरंदर क े वशाळगड के शव पं डतकृ तं राजारामच रतम् खलजीकालीन भारत गोमंतका ा इ तहासाची साधन गोवळक ाची कु तुबशाही चटणीस बखर चटणीस घरा ाची सं मा हती व सनदप े छ. संभाजी ल खत बुधभूषणम् जं जरा सं ानचा इ तहास तुकाराम : गाथा व च र तुकारामाचे संतसांगाती तुलादान व ध द ण ा म ुयगीन इ तहासाची साधने द. आ. आपटे ारक ंथ द ोपंत आपटे लेखसं ह नगारी चा रणी प का, काशी पणालपवत हणा ानम्

मु. देवी साद स. म. दवेकर साने, मोडक .ं वा. गु े म. भा. कारखानीस बा. . मोडक कृ . वा. पुरंदरे प. बा. शरवळकर वा. सी. ब े अ. अ. रझवी सर ो तषी वा. सी. ब े म ार रामराव चटणीस ब. स. कु लकण भोसले बा. के . पु. मं. लाड वा. सी. ब े ग. ह. खरे ग. ह. खरे

स. म. दवेकर

पुणे नगर संशोधन वृ पुरंदरे द र भाग १ व ३ पेशवे द र (संबं धत खंड) बहमनी रा ाचा इ तहास बुसातीनु लातीन (उदू) भारत इ तहास संशोधन मंडळाची इ तवृ , सं ेलनवृ , ैमा सक वगैरे म. म. पोतदार गौरव ंथ मराठी द र माल मराठे आ ण म गल मराठे आ ण औरंगजेब महारा आ ण मराठे महारा इ तहासमं जरी महारा ातील काही ाचीन ता पट व शलालेख मराठे शाहीतील शलालेख मराठी वाङ् मयाचा इ तहास महानुभावी मराठी वाङ् मय महारा सं ृ त महारा ाचा सां ृ तक इ तहास महारा ाची चार दैवत महारा ाचे जलदुग मा सर उल् उमरा मरा ां ा इ तहासाची साधने (राजवाडे खंड) मुधोळ घोरपडे घरा ाचा इ तहास

भा. इ. सं. मंडळ कृ . वा. पुरंदरे गो. स. सरदेसाई बा. . मोडक

रा. व. ओतुरकर व. ल. भावे सेतु माधवराव सेतु माधवराव सेतु माधवराव द. व. आपटे मो. गं. दी त मो. गं. दी त ल. रा. पांगारकर य. खु. देशपांडे शं. दा. पडसे. शं. दा. पडसे ग. ह. खरे र. वा. रामदास नागरी चा रणी सभा व. का. राजवाडे द. व. आपटे

यादवकालीन महारा राजवाडे संशोधन मंडळाच सव काशने रायगडची जीवनगाथा रामदास व रामदासी (मा सक) राधामाधव वलासच ू राजपुतानेका इ तहास राज वहारकोश वजयनगर गौरव ंथ व ाड ांताचा इ तहास वतनप , नवाडप शवशाहीचा लेखनालंकार शवच र नबंधावली शवच र संशोधनवृ शवच र दीप शवच र वृ सं ह शवभारत शवकालीन प सारसं ह शवच र -सा ह खंड सभासद बखर सनदाप ांतील मा हती स नगड व समथ रामदास संशोधकाचा म सरदेसाई ारक ंथ सावंतवाडी इ तहास

मु. ग. पानसे शां. व. आवळसकर व. का. राजवाडे गौरीशंकर ओझा रा. गो. काटे ओतुरकर, करमरकर या. मा. काळे मावजी, पारसनीस जोशी, चांदोरकर भा. इ. सं. मंडळ ग. ह. खरे आपटे, दवेकर ग. ह. खरे स. म. दवेकर भा. इ. सं. मंडळ भा. इ. सं. मंडळ कृ ाजी अनंत मावजी, पारसनीस गो. च. भाटे ग. ह. खरे ी. रा. टके कर व. पु. पगुळकर

सहगड संपूण भूषण Administrative System of the Marathas English Records on Shivaji Foreign Biographies of Shivaji House of Shivaji History of Aurangzic Portugese in India Rise of the Maratha power Shivaji And His Times Shivaji’s Visit to Aurangzic At Agra Selected Waqai of the Deccan Shivaji Souvenir The History of India As Told By It’s Own Historians Volumes VII & VIII The English Factory Records.

ग. ह. खरे रा. गो. काटे S. N. Sen

J. N. Sarkar J. N. Sarkar C. F. Danvers M. G. Rande J. N. Sarkar

वरील संदभ ंथां ा नावातील श ांचे ारंभीचे अ र पुरा ांचे संदभ देताना नमूद के ले आहे. उदाहरणाथ – शवच र वृ सं ह याचा सं ेप श.च.वृ.सं. असा के ला आहे.