Przemiany narodowościowe na Litwie
 8390901307

Citation preview

Piotr Eberhardt

Przemiaiw

narodowosclowe

PRZEG LĄD W SCH O DNI

Praca dofinansowana przez KBN nr programų 6P04E01210 oraz decyzja nr 612/P/DS/97

Okladkę i strony tytulowe projektowala Maryna Wišniewska Redaktor Inga Kotanska Indeksy zestawity Maria Budzynska, Inga Kotanska Redakcja techniczna Przegląd Wschodni Streszczenia Malgorzata Kasner (język litewski) Andrzej Owsinski (język angielski)

© by Przegląd Wschodni Warszawa 1997 © by Piotr Eberhardt

ISBN 83-909013-0-7

M ojej Žonie poswiçcam Autor

SPIS RZECZY

W p ro w a d zen ie........................................................................................................... I.

9

U ksztaltow anie się sytuacji narodowosciow ej na historycznych ziemiach lite w sk ic h ..............................................................................................

13

1. Uwarunkowania h isto r y c z n e ........................................................................ 2. Litewskie odrodzenie n a r o d o w e ..................................................................

13 20

II. Ocena sytuacji narodowosciowej na obszarze obecnej Litwy w X IX wieku

24

III. Struktūra narodowosciow a na obszarze obecnej Litwy w 1897 roku . .

42

IY. Przemiany narodowosciow e na obszarze obecnej Litwy na początku X X w ie k u ......................................................................................................................

65

V.

Przemiany narodowosciow e na obszarze obecnej Litwy w okresie międzyw o je n n y m ......................................................................................................................

93

1. Struktūra narodowosciow a Republiki L ite w s k ie j.................................

93

2. Struktūra narodow osciow a zachodniej W ile n szc zy zn y ...................... 3. Struktūra narodow osciow a na obszarze obecnej L i t w y ...................

114 127

4. Sytuacja Polakow na Litwie i Litw inow w P o l s c e .............................. 130 VI. Przemiany narodow osciow e na obszarze obecnej Litwy wywolane II wojną š w ia to w ą ................................................................................................................. 148 VII.

Przemiany narodow osciow e w Litewskiej SRS na przelomie lat czterdziestych i p ięcd ziesią ty ch .............................................................................................. 167

VIII. Struktūra narodowosciow a Litewskiej SRS w 1959 r o k u .......................... IX. Struktūra narodowosciow a Litewskiej SRS w 1970 r o k u ............................

183 197

X . Struktūra narodowosciow a Litewskiej SRS w 1979 r o k u ............................ XI. Struktūra narodowosciow a Litewskiej SRS w 1989 r o k u .......................... XII. U w agi k o n c o w e .......................................................................................................

206 212 256

B ib lio g r a fia ................................................................................................................... Skorowidz nazw geog ra ficzn y ch ........................................................................... Spis t a b e l ......................................................................................................................

265 273 284

Spis rydn k artograficzn ych ...................................................................................

287

Ethnic transformations in Lithuania (S u m m a r y )......................................... List o f t a b le s ..............................................................................................................

288 295

List o f m a p s .................................................................................................................

298

Tautiniai p okyd ai Lietuvoje (S a n tr a u k a )..........................................................

299

Lentulių s ą r a š a s .........................................................................................................

305

Kartografinių iliustradjų s ą r a š a s ........................................................................

307

TURINYS

Į v a d a s ............................................................................................................................

9

I. Tautinės situacijos formavimasis lietuvių istorinėse ž e m ė s e ...................

13

1. Istorinės s ą ly g o s ..............................................................................................

13

2. Lietuvių tautinis a tg im im a s........................................................................

20

II. Tautinės padėties dabartinėje Lietuvos teritorijoje X IX a.įvertinimas . III. Tautinė sudėtis dabartinėje Lietuvos teritorijoje 1897 m ............................

24 42

IV. Tautiniai pokyčiai dabartinėje Lietuvos teritorijoje X X a.pradžioje . . V. Tautiniai pokyčiai dabartinėje Lietuvos teritorijoje tarpukario laikotarpį

65 93

1. Lietuvos R espublikos tautinė s u d ė tis ..................................................... 2. Vilnijos vakarinės dalies tautinė s u d ė tis ...............................................

93 114

3. Tautinė sudėtis dabartinėje Lietuvos ter ito r ijo je.............................. 4. Lenkų padėtis Lietuvoje ir lietuvių L e n k ijo je .................................... VI. Antrojo pasaulinio karo sukelti tautiniai pokyčiai dabartinėje Lietuvos terito rijo je.......................................................................... 148

127 130

VII.

Tautiniai pokyčiai Lietuvos TSR 40-uju ir 50-ųjų m etų sandūroje . . .

VIII. Lietuvos TSR gyventojų tautinė sudėtis 1959 m ............................................. IX. Lietuvos TSR gyventojų tautinė sudėtis 1970 m ............................................. X . Lietuvos TSR gyventojų tautinė sudėtis 1979 m ............................................. X I. X II.

167 183 197 206

Lietuvos TSR gyventojų tautinė sudėtis 1989 m ............................... Baigiam osios p a s t a b o s .........................................................................................

212 256

B ib lio g ra fija ................................................................................................................ Geografinių pavadinim ų r o d y k lė ........................................................................ Lentelių s ą r a š a s .........................................................................................................

265 273 284

Kartografinių iliustracijų s ą r a š a s ........................................................................

287

Santrauka (anglų k a lb a ) ........................................................................................ Lentelių sąrašas (anglų k a lb a ) .............................................................................

288 295

Kartografinių iliustracijų sąrašas (anglų k a lb a ) ..........................................

298

S a n tr a u k a ....................................................................................................................

299

Lentelių s ą r a š a s ......................................................................................................... Kartografinių iliustracijų s ą r a š a s ........................................................................

305 307

TABLE OF CONTENTS

In tr o d u ctio n .................................................................................................................. I. Form ation o f the ethnic relations within the historical Lithuanian ter­ ritories .....................................................................................................

II.

9

13

1. Historical c o n d itio n in g ...................................................................................

13

2. Lithuanian national r e v iv a l..........................................................................

20

Assessment o f the ethnic situation on the territory o f the present day Lithuania in 19th c e n tu r y ................................................................

24

III. Ethnic structure on the territory o f the present day Lithuania in 1897 .

42

IV. Ethnic transformations on the territory o f the present day Lithuania at the beginning o f 20th c e n tu r y ................................................................

65

V.

Ethnic transformations on the territory o f the present day Lithuania in the inter-war p e r io d ................................................................................ 1. Ethnic structure 2. Ethnic structure

o f the Republic o f L ith u a n ia ...................... o f the W estern Vilna r e g io n ........................

3. Ethnic structure on the territory o f the present day Lithuania 4. Situation o f Poles in Lithuania and o f Lithuanians in Poland . . . VI.

93 93 114 . 130

Ethnic transformations within the present territory o f Lithuania brought about by World War I I .................................................................. 148

VII.

Ethnic transformations in the Lithuanian Soviet Socialist Republic at the turn o f 1 9 5 0 s ...................................................................................... 167 VIII. Ethnic structure o f the Lithuanian Soviet Socialist Republic in 1959 . . 183 IX. X. X I. X II.

Ethnic structure o f the Lithuanian Soviet Socialist Republic in 1970 . . Ethnic structure o f the Lithuanian Soviet Socialist Republic in 1979 . . Ethnic structure o f the Lithuanian Soviet Socialist Republic in 1989 . . Concluding r e m a r k s..............................................................................................

197 206 212 256

B ib lio g ra p h y .................................................................................................................

265

Index o f geographical n a m e s ................................................................................ List o f t a b le s ..............................................................................................................

273 284

List o f m a p s .................................................................................................................

287

Ethnic transformations in Lithuania (Summary in E n g lis h )......................

288

List o f tables (in E n g lis h ) ........................................................................................

295

List o f maps (in E n g lis h ) ........................................................................................

298

Summary (in L ith u a n ia n )........................................................................................

299

List o f tables (in L ith u a n ia n )................................................................................

305

List o f maps (in L ith u a n ia n )................................................................................

307

Wprowadzenie

B adania naukowe odniesione do dawnej lub wspolczesnej problematyki narodowošciowej Litwy, a zwlaszcza dotyczące sytuaqi występującej na pograniczu litewsko-polskim oraz litewsko-bialoruskim są zagadnieniami, ktore od ražu nabierają charakteru politycznego, związanego z caloksztaltem nielatwych stosunkow między trzema sąsiadami. Ujawniają się zazwyczaj rožnorodne reminiscencje historyczne, ktore utrudniają przeprowadzenie logicznego i systematycznego wywodu naukowego. Zaprezentowanie zobiektywizowanych poglądow staje się coraz trudnięjsze. Powstaje sytuacja ogranicząjąca možliwošc przedstawienia argumentow rzeczowych. Dotyczy to zarowno zagadnien generalnych, jak i bardziej szczegolowych. Występuje rozbiežna ocena i zaszlych w przeszlošci i wspolczesnych wydarzen odniesionych do kwestii narodowošciowych. Dotyczy to nie tylko interpretacji faktow. N iem a rowniežzgodnošci co do podstawowych danych statystycznych dotyczących liczebnošci i rozmieszczenia poszczegolnych grup narodowošciowych. Najlepszym tego dowodem są rožnice w ocenie sytuacji narodowošciowej Wilenszezyzny, ktora w zaležnošci od narodowošci badacza, zajmującego się tym problemem, byla i jest traktowana jako etniczny obszar litewski, polski lub bialoruski1. Problematyka narodowošciowa Litwy jest obiektem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych, przede wszystkim: geografii, historii, etnografii, socjologii, demografu itp. Každa z tych dziedzin rozpatruje z innego punktu widzenia kwestie narodowošciowe. Przedstawiona ksiązka nie obejmuje caloksztahu tego szerokiego zagadnienia badawczego. Skoncentrowana będzie jedynie na problematyce demograficznej, ktora tež nie zostanie zreferowana w sposob kompleksowy. Zadaniem pracy będzie przedstawienie pewnych wielkošd i proporcji dotyczących liczebnošci poszczegolnych grup narodowošciowych zamieszkujących Litwę.1

1 O skali tych kontrowersyjnosd swiadczy reakcja z jaką się spotkai artykul autora o Litwie („Przegląd Wschodni”, t. I, z. 3, Warszawa 1991, s. 449-486). Stanowisko litewskie zostalo zaprezentowane w opublikowanej wypowiedzi demografa litewskiego P. Gaučasa („Przegląd Wschodni”, t. II, z. 1(5), Warszawa 1992/1993, s. 201-206), ktore wywolalo kolejną replikę polemiczną.

9

Drugi wątek badawczy, który zajmie dužo miejsca, wiąže się z kwestią geograficznego rozmieszczenia ludnošci rožniącej się identyfikagą narodowosciową. Szeroko pojęta probíematyka. ilosciowo-przestrzenna będzie podana w sposób mozliwie šcisly i skwantyfikowany.. Przyniesie to, došč istotne konsekwencje w zakresie objętošci i konstrukcji tematycznej opracowania. Znacznie będzie rozbudowana strona statystyczna. Celem autora jest przedstawienie zarówno stanowiska litewskiego jak i polskiego. Zamieszczona będzie dokumentacja statystyczna ze zródel litewskich, bialoruskich, polskich, rosyjskich i niemieckich. Interpretacja będzie ograniczona do najwazniejszych kwestii merytorycznych. W miarę mozliwosci przedstawiona będzie argumentacja obu stron. Ograniczenie wywodu tekstowego na rzecz ujęcia šcišle statystycznego wynika równiez z kontrowersyjnosci przedstawionej problematyki. Bogata ilustracja statystyczna, zaczerpnięta z róznych žrodel, zarówno litewskich jak i polskich, daje obraz zazwyczaj niejednoznaczny, a często ze sobą sprzeczny. W takiej sytuacji komentarz powinien bye ograniezony jedynie do bezsprzecznych faktów, a ostateezną ocenę naležy pozostawic czytelnikowi. Zgodnie z przyjętym založeniem, ksiąžka jest przeznaczona dla odbiorcy polskiego, którego interesują glównie losy mniejszošci polskiej na Litwie. Z tego względu tematyka polska będzie omówiona w sposób bardziej wszechstronny. Odbędzie się to kosztem bardziej powierzchownego potraktowania innych grup narodowosciowych, a zwlaszcza bardzo pobiežnym rozpatrzeniem historii formowania się narodu htewskiego i jego dziejów. W sposób jeszcze bardziej fragmentaryczny ujęta zostanie historia spolecznošci zydowskiej czy rosyjskiej, które odcisnęly tez swoje powazne piętno na obliczu ziemi litewskiej. To celowe zawęženie šilą rzeezy ograniezy mozliwosci interpretacyjne, które będą glównie ukierunkowane na stosunki litewsko-polskie. Niniejsze opracowanie stanowi fragment większego zamierzenia badawczego pošwięconego problematyce narodowosciowej wschodnich sąsiadow Polski. Dotychczas ukazaly się dwie obszerne monografie. W pierwszej zajęto się kwestiami narodowosciowymi Ukrainy (P. Eberhardt, 1994), w następnęj Bialorusi (P. Eberhardt, 1994). Uzupelniono to ujęciem syntetyeznym (P. Eberhardt, 1996). Analiza dotycząca Litwy stanowi zamknięcie pewnego cyklu badawczego i wydawniczego. Dzięki tym opracowaniom uzyskano obraz ksztahowania się stosunków narodowosciowych w dužej częšci Europy Srodkowo-Wschodniej2. Rozpatrywane obszary w przewažającej częšci naležaly do historyeznej Rzeczypospolitej. Byly to ziemie šcišle związane z historią panstwa i narodu polskiego. Obecnie nowopowstala Litwa, Ukraina i Bialoruš są naszymi najbližszymi 2 Autor opublikowal pracę pošwięconą kwestiom narodowošciowym calej Europy ŠrodkowoWschodniej tzn. obszaru položonego między Zatoką Finską na polnocy, a Adriatykiem i Morzem Czarnym na pohidniu (P. Eberhardt, 1996). W opracowaniu tym kwestie litewskie zostaly ujęte, šilą rzeezy, w sposob došč powierzchowny. Rownoczešnie autor zakonczyl studia nad problematyką narodowošciową Lotwy i Estonii, ktore będą opublikowane w 1997 roku w „Zeszytach Instytutu Geografu i Przestrzennego Zagospodarowania PAN”.

10

sąsiadami i oddzielają Polskę od jednolitych rosyjskich terenow etnicznych. Obejmuj ą lącznie szeroki pas terytorialny rozciągąjący się od Baltyku na poinocy po Morze Czarne na pohidniu. Są to rownoczešnie obszary, na ktorych žyly przez stulecia kolejne generacje Polakow, a obecnie istnieje liczna mniejszošč polska. Duža częšč obiektow kultury materialnej, istniejących na tym terytorium powstala, w dužej mierze, dzięki polskiej inspiracji i polskim šrodkom materialnym. Przystępując do rozpatrzenia problematyki narodowošciowej Litwy naležy przyjąč pewne založenia metodyczne. W celu umožliwienia przeprowadzenia analiz porownawczych wybrano podobne zasady jakie zastosowano przy ocenie sytuacji narodowošciowej Bialorusi i Ukrainy. Wstępnym založeniem jest przyjęcie stalej przestrzennie jednostki odniesienia geograficznego. W przypadku Litwy jest to zagadnienie wažne. Wielkie Księstwo Litewskie istniejące do rozbiorow Rzeczypospolitej obejmowalo bardzo rozlegle terytorium, dochodzące na wschodzie až do Dniepru. Z kolei w okresie międzywojennym tzw. Litwa Kowienska byla panstwem znacznie mniejszym niž obecnie. W literaturze litewskiej možna spotkač rožnorodne konfiguracje terytorialne tzw. Litwy etnicznej lub historycznej. W takiej sytuacji naležalo podjąč decyzję jednoznaczną, opartą o przeslanki w pelni obiektywne. Podstawą analizy statystycznej, a następnie oceny merytorycznej, będzie wspolczesne terytorium panstwa litewskiego. Zasada stalošci jednostki odniesienia przestrzennego będzie przestrzegana w sposob konsekwentny. Nie znaczy to, že nie będą respektowane kwestie narodowošciowe wedlug istniejących, w danym momencie historycznym, granic politycznych czy administracyjnych. Tego typu oceny będą tež dokonywane. Niemniej, wlašnie wspolczesny uklad polityczny będzie w miarę možliwošci punktem odniesienia, nawet w przypadku rozpatrywania sytuacji istniejącej w odleglej przeszlošci. Dla zrozumienia wspolczesnej sytuacji narodowošciowej Litwy naležy przeprowadzič badanie o charakterze retrospekcyjnym. Punktem wyjšcia, podobnie jak w przypadku analizy pošwięconej Bialorusi i Ukrainy, będzie przelom X IX i X X wieku. Wiąže się to, z pierwszym nowoczesnym spisem ludnošci zrealizowanym w 1897 r. na ziemi litewskiej. Nie znaczy to, že nie będą prezentowane starsze szacunki i bilanse demograficzno-narodowošciowe. Są one bardzo interesujące i dlatego tež będą obiektem oceny wyjašniającej. Wiarygodnošč ich nie jest jednak zbyt wysoka i možna je jedynie traktowac jako material pomocniczy. Zasadniczym warunkiem umožliwiającym zarysowanie przemian narodowošciowych jest zebranie bogatej dokumentacji statystycznej. W celu przedstawienia pelnego obrazu oraz wykluczenia materialow o niskim stopniu wiarygodnošci naležalo wykorzystač maksymalnie dužo opracowan, tak autorstwa litewskiego jak i polskiego. Rožnią się one došč znacznie zarowno w kwestiach statystycznych jak i interpretacyjnych. Dojšcie do obiektywnej prawdy nie zawsze będzie možliwe. Niemniej zaprezentowanie bogatej ilustracji faktograficznej stanowi punkt wyjšcia do zrozumienia nie zawsze jednoznacznej

11

evvolucji przemian etnicznych, u ktorej podstaw ležaly skomplikowane uwarunkowania historyczne i spoleczne. Ze względu na konieczriošč šcislego ilošdowego przedstawienia relacji narodowošciowych autor zmuszony byl przyjąč založenie upraszczające, polegające na bezwanmkowym zaliczeniu každego mieszkanca do konkretnej grupy narodowošciowej. Tego rodzaju podejšcie zaklada, že nie istnialy i obecnie nie występują, na przyjętym do analizy obszarze, zbiorowošci, ktorych nie možna zakwalifikowač do takiej czy innej narodowošci. Wiadomo zaš, že na pograniczach istnieją jednostki nie tylko nie zainteresowane okrešleniem swojej narodowošci, ale często nawet nie zdające sobie sprawy dokladnie, do ktorej grupy etnicznej powinny naležeč. Wiąže się to, nie tylko z niską šwiadomošcią narodowošciową, ale rowniež z istnieniem licznych osob žyjących na pograniczu dwoch rožnych spolecznošci etnicznych. Nie chodzi tu jedynie o dzieci z malženstw mieszanych, ktore zawsze stoją przed trudnym wyborem, ale przede wszystkim o mieszkancow rejonow usytuowanych na pograniczach, ktorzy žyją na styku dwoch kultur czy językow. W przeciągu bardzo krotkiego czasu opcja narodowošciowa dužej zbiorowošci može ulec diametralnej zmianie. Względy polityczne mogą odegrač tu istotną rolę. Tego typu ludnošč nie jest w pelni zdecydowana, do ktorej narodowošci naležy. Podatna jest ona na naciški propagandowe lub presję psychologiczną. Zazwyczaj osoby nie do konca okrešlone narodowošciowo skladają deklarację zgodnie z žyczeniami panującej wladzy administracyjnej. W ciągu calego X X wieku mielišmy do czynienia z wyražnym procesem umacniania się identyfikacji narodowošciowej i zmniejszania się liczby ludnošci, ktora miala trudnošci z wlasnym samookrešleniem. Procesy narodotworcze nigdy w pelni nie są zakonczone. Nowe uwarunkowania polityczne, impulsy ideologiczne lub sytuacje ekonomiczne oddzialują na postawy ludzkie, z czym wiąže się zmiennošč opcji narodowošciowej. Niniejsze opracowanie jest przeznaczone glownie dla czytelnika polskiego. W związku z tym, jak juž zaznaczono, tematyka polska będzie bardzo mocno uwypuklona. Nie naležy tego traktowač jako celowego umniejszania znaczenia najwažniejszej grupy narodowošciowej jaką byli i są na Litwie mieszkancy narodowošci litewskiej.

------------------------------------------------

1

---------------------------------------------------

Uksztaltowanie się sytuacji narodowosciowej na historycznych ziemiach litewskich

1. Uwarunkowania historyczne

Pochodzeniem narodöw baltyckich, w tym przede wszystkim Litwinow, zajmowalo się wielu uczonych. Konstruowano bardzo rözne hipotezy. Wiele inform acji na ten temat možna znaležč w monumentalnym dziele H. Lowmianskiego (1931). Najbardziej rozpowszechniony jest pogląd, že Baltowie przybyli ze wschodu znad Dniepru (Dnepras)*, Berezyny (Beržūna) i Prypeci (Pripetė). D o morza doszli dopiero w czasach nowozytnych, wypierając ludnošč miejscową pochodzenia finskiego. Przypuszczalnie okolo X wieku siedziby Prusow dochodzily juž do wybrzezy Baltyku (Baltijos jūra), między ujšciem Wisly (Vysla) i Niemna (Nemunas), podczas gdy na polnoc od Prusow mieszkaly plemiona finskie. Plemiona te wzdluz wybrzezy kuronskich zajmowaly, jeszcze w XII wieku, wąski pas nadmorski. Opušcily one najpierw obszar Prus (Prūsija), požniej wycofaly się z ziem wspolczesnej Litwy (Lietuva) a następnie Lotwy (Latvija). Prawdopodobnie kolonizacja Baltöw czyli plemion litewsko-lotewskich na ziemiach autonomicznych flnskich przebiegala stopniowo i odbywala się w sposöb pokojowy. Nie jest znana data rozpoczęcia kolonizaqi baltyckiej, nie wiemy rowniez, kiedy nastąpilo ostateczne zakonczenie tego procesu. Zasadniczy uklad etniczny uksztaltowal się okolo IX wieku. W przypadku založenia, že kolonizacja odbywala się stopniowo, mūšiai wytworzyc się nowy typ etniczny zložony z naplywającego zywiolu ze wschodu oraz miejscowego o rodowodzie finskim. Naložyly się na to elementy germanskie i normanskie przybywające drogą morską z pohidnia i ze wschodu. Rozpoczęlo się tež powolne przenikanie zywiolu slowianskiego. Przed pojawieniem się panstwa zakonu krzyžackiego plemiona litewskie stykaly się na zachodzie, z bliskimi sobie pochodzeniem, plemionami pruskimi. * Nazewnictwo geograficzne (np. miejscowosd C2y rzek) będzie konsekwentnie podawane w tekšde w brzmieniu polskim. W miejscu pojawienia się w tekšde po raz pierwszy nazwy geograficznej, występującej na historycznym terytorium bylego Wielkiego Księstvva Litewskiego oraz na obszarach bezpošrednio do niego przylegiych (np. na terenach Prus Wschodnich) będzie obok nazwy polskiej w nawiasie podany odpowiednik litewski. Ponadto podwojne nazewnictwo będzie stosowane we wszystkich tabelach statystycznych. Nie będą natomiast zamieszczane dodatkowo geograficzne nazwy litewskie przy przytaczaniu oryginalnych cytatöw z prac polskich autorow.

13

Od slowianskiego Mazowsza oddzielone byly, jeszcze wöwczas, siedzibami Jacwingöw. N a wschod od Niemna rozpoczynalo się pogranicze litewsko-ruskie, ciągnące się až po Džwinę (Dauguva), Kjresowymi grodami ruskimi, znanymi ze žrodel XII i XIII wieku byly: Wolkowysk (Valkaviskas, Volkovyskas), Slonim (Slonimas, Slanymas), Nowogrödek (Naugardukas), Minsk (Minskas) i Zaslaw (Zaslavl) (H. Lowmianski, 1931, s. 53). Okolice bardziej na zachod, na przyklad w rejonie Wilna (Vilnius) mialy Charakter litewski. Šcisle okrešlenie obszaru zamieszkalego przez ludnošč pochodzenia i języka litewskiego na historycznych ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego bylo zadaniem bardzo trudnym, wymagającym przeprowadzenia wnikliwych badan naukowych. Stalo się w X IX wieku obiektem zainteresowania wielu uczonych, początkowo polskich a požniej litewskich i bialoruskich. Wiązalo się to z faktem, že większa częšc terytorium bylego Wielkiego Księstwa Litewskiego nie miala z punktu widzenia etnicznego charakteru litewskiego. Cala centralna i wschodnia częšc miala oblicze slowianskie. Zamieszkana byla przewaznie przez ludnošč mowiącą dialektami języka bialoruskiego. Odrožniala się ta ludnošč od rdzennych Litwinow początkowo jedynie językiem. Przyjęcie przez Litwę chrzešcijanstwa obrządku lacinskiego wprowadzilo nową granicę, ktöra jeszcze bardziej wyodrębnila Litwinow od Slowian dochowujących wiernošci obrządkowi wschodniemu. Polityczne opanowanie przez Litwę rozleglych obszarow, obejmujących większą częšc dorzecza Dniepru, zamieszkalych przez ludnošč slowianską, zmienilo Charakter etniczny panstwa. Dualistyczny podzial Wielkiego Księstwa Litewskiego na częšc litewską i ruską mial duže znaczenie polityczne i kulturowe. Byl on dostrzegany i znany od dawna. Dopiero jednak od polowy X IX wieku, czyli od zainicjowania wlašciwych prac naukowych rozpoczęto studia, w ktorych przyjęto pewne založenia metodyczne i zaczęto dąžyč do skwantyfikowania ilošciowego i precyzyjnego rozgraniczenia obszarow litews­ kich od slowianskich. Šcisle okrešlenie granic między zywiolem slowianskim a litewskim oraz między wyznawcami košciola prawoslawnego i rzymskokatolickiego okazalo się zagadnieniem kontrowersyjnym, do ktorego w inny sposob podchodzili badacze litewscy, bialoruscy i polscy. Problematyka narodowošciowa na Litwie przed Unią Lubelską zostala przedstawiona przez J. Jakubowskiego (1912). Na podstawie dowodow z zakresu nazewnictwa i interpretacji dokumentow zrödlowych autor stwierdzil, že osadnictwo litewskie w czasach przedhistorycznych sięgalo daleko na wschod w stosunku do tego, ktore istnialo w czasach mu wspolczesnych (początek X X wieku). Przedstawia na to dowody w postaci licznych nazw rzek i jezior. Nazwy te na znacznym obszarze kraju, zajętym obecnie przez ludnošč bialoruską, są przewaznie nieslowianskie i mają rodowod litewski. Zasięg tych nazw jest rozlegly. Sięgają one często až do brzegu Prypeci, Džwiny i šrodkowego biegu Dniepru. Dowodzi to, že w okresie przedhistorycznym obszary te byly zamieszkale przez Baltöw, ktorzy wycofywali się z tych terenow przesuwając się stopniowo na zachöd. Nazwy wsi nie sięgają tak daleko na wschod. Niemniej rowniež znacznie przekraczają obecny zasięg etniczny žywiohi litewskiego.

14

Wskazuje to na stopniowe przesuwanie się ludnošci slowianskiej w kierunku zachodnim. Zagadnieniem pochodzenia nazw miejscowosd zająl się rowniez wspolczesny demograf litewski P. Gaučas (1988). Zaznaczyl on wszystkie miejscowosd o niewątpliwym rodowodzie litewskim. Pomimo že wiele tych nazw zmienilo swoje koncowki i uleglo pewnej slawizacji, to rdzen ich dowodzi litewskiego pochodzenia. Najbardziej charakterystyczne są nazwy zakonczone na -iszki (litewska forma -iškęs, -iške, -iškis, -iškiai). Sufiks -iszki podobnie jak -any, -oni, -juny, -eiki itp. swiadczy niewątpliwie o nie slowianskim pochodzeniu. Pohidniowy zasięg nazw wsi litewskich dochodzi do bylego powiatu bialostockiego (Balstogė), sokolskiego (Sakolka) oraz grodzienskiego (Gardinas). Natomiast na wschodzie nazwy litewskie są charakterystyczne dla częšci bylego powiatu lidzkiego (Lyda) i oszmianskiego (Ašmena) a spotkač je možna w rejonie Nowogrodka a nawet bardziej sporadycznie występują w okolicach Minską. Podobnie na polnocno-zachodnim pograniczu wspolczesnej Bialorusi (Baltarusija, Gudija), w pobližu Braslawia (Brėslauja) istnieje dužo nazw miejscowosd šwiadczących o zrodloslowie litewskim. Nazwy wsi o rodowodzie litewskim, w formie rozproszonej, znajdują się więc w dužej częšci zachodniej Bialorusi. Istnieje przy tym wyrazna korelacja między intensywnošcią nazw litewskich a katolickim wyznaniem zamieszkującej ten obszar ludnošci. W okresie šredniowiecza obszar etniczny plemion litewskich mial charakter jednorodny. Lączyl się w dolnym biegu Niemna, z bliskimi sobie językiem i rodowodem, plemionami pruskimi. W ramach tego obszaru w zasadzie nie bylo rejonow o ludnošci nielitewskiej1. Jedynie na samym pograniczu litewskopolskim i htewsko-bialoruskim występowal powolny proces delituanizacji językowej ludnošci.1 1 Wsród polskich historyków istnial mocno zakorzeniony pogląd о naplywie w okresie sredniowiecza na ziemie litewskie wielkiej rzeszy polskich jenców wojennych. Moina tu przytoczyč jedną z tych opinii: „Jeszcze przed zbliženiem z Polską odbywalo się osiedlanie ludnošci polskiej na ziemiach litewskich w wiekach XIII i XIV. Rekrutowali się osiedlency d z jenców wojennych osadzanych w okolicach glówniejszych grodów i z przybyszów dobrowolnych, sprowadzanych przez ksiąžąt litewskich i darzonychprzywilejami. Pomiędzy rokiem 1201 a 1382historycy wyliczają okolo 20 większych najazdów litewskich na ziemie polškie, zapędzających się a i po Tarnów. W czasie najazdów, których jednym z celów bylo zdobycie osadników do skolonizowania olbrzymich puszcz litewskich uprowadzano po kilkanašde i kilkadziesiąt tysięcy jenców. W 1227 roku podczas najazdu na Lęczycę miaño uprowadzic ich 40 tysięcy. Wobec rzadkiego zaludnienia podówczas ta kolonizacja wojenna musíala zasadniczo zmienič fizjonomię etnograficzną calych okolic kraju. T otei wspólczesni kronikarze stwierdzają, ie w XIV wieku ogromne przestrzenie Litwy rozbrzmiewają jui mową polską. Element ten z biegiem czasu ulega częšdowej asymilacji z elementem miejscowym litewskim. Częšciowo, szczególnie póiniej, ze wzmoieniem się wplywów polskich po Unii oraz wplywów kultury polskiej promieniujących z osrodków miejskich, sam asymiluje otoczenie litewskie. W kaidym razie stwierdzic trzeba, ie ludnošč polska obecnie tak szeroko rozlana w dorzeczach Wilii i Niewiaiy nie jest wytworem czasów ostatnich. Osiedla polskie datuje się tam jui z przed lat z gorą pòi tysiąca” (Мару rozsiedlenia.., 1929, s. 1-2). M oina stwierdzic z duią mocą, ie pogląd ten jest nieprawdziwy. Liczba uprowadzonych nie byla tak wielka, jak to podawaly zródla bardziej oparte o legendy nii o fakty. Jency d szybko i bez šladu wtopili się w otoczenie litewskie i nie oni mieli wplyw na obraz etniczny Litwy w XVII, XVIII czy XIX wieku.

15

Powolna slawizacja wschodnich obszarow, ktora pržybierala postač bialorutenizacji, miala powažne konsekwencje demograflczne, ktore oddzialaly na losy calego pogranicza litewsko-bialoruškiego, litewsko-polskiego oraz polskobialoruskiego. Wedhig J. Jakubowskiego (1912, s. 4) jeszcze w XVI wieku ludnošč litewska zajmowala caly powiat trocki (Trakai) i ,wilenski, polnocną częšč powiatu lidzkiego (bez Lidy), zachodni pas powiatu oszmianskiego (bez Oszmiany) i zapewne większą częšč powiatu šwięcianskiego (Švenčionys). Autor zwraca rowniež uwagę, že częšč tak zwanej Rusi Czamej (Juodoji Rusia), ležącej w gomym biegu rzeki Niemen, tež miala rodowod litewski. Na litewskie osadnictwo wskazywal fakt, ¿e jeszcze w pierwszej polowie X IX wieku istnialy w powiecie slonimskim dwie wsie, w ktorych ludnošč mowila po litewsku. Dualistyczny podzial Wielkiego Księstwa Litewskiego na częšč tak zwaną „litewską” i tak zwaną „ruską” byl przez caly okres historyczny dostrzegany i mial swoje reperkusje polityczne. W wielu dokumentach bylo to wyražnie podkrešlane (J. Jakubowski, 1912, s. 10). Dowodzi to, že w šwiadomošci owczesnych mieszkancow istnienie w jednym panstwie, dwoch rožnych žywiolow etnicznych bylo faktem bezspornym. Cechą znamienną bylo, že w dhigim okresie czasu, językiem urzędowym Wielkiego Księstwa Litewskiego byl nie język litewski, a mowa ludnošci slowianskiej - język cerkiewno-slowianski. Posiadal on došč obfite slownictwo i užywany byl w pišmiennictwie nie tylko na Rusi (Rusia), ale tež przez Bulgarow i Serbow. Język ten byl modyfikowany przez język miejscowy. W dokumentach košcielnych byl zgodny z pierwotnym językiem cerkiewnym. W pismach o charakterze šwieckim nasiąkal slownictwem užywanym przez miejscowe otoczenie bialoruskie. Litwini po opanowaniu rozleglych terenow o rodowodzie ruskim przyjęli do pišmiennictwa język slowianski. Nie znaczy to, že zatarla się granica między žywiolem litewskim i ruskim. D o czasu przyjęcia chrzešcijanstwa istniala rožnica wyznaniowa. Narod litewski zachowywal poganstwo i odrožnial się tym od swoich slowianskich sąsiadow. Po przyjęciu w 1387 roku przez Litwę chrzešcijanstwa w obrządku ladnskim pojawia się juž wspomniana nowa granica, ktora stala się elementem trwalym dzielącym katolickich Litwinow od ludnošci zachowującej wiernošč obrządkowi wschodniemu. Dalsza ewolucja językowa wiązala się z wplywem języka polskiego2. Duchowienstwo katolickie, pochodzące w dužym stopniu z Polski (Lenkija), nie 2 Žywiot litevvski w Wielkim Księstwie nie mial przewagi ludnošciowej ani kulturalnej. Trafna wydaje się opinia J. Bardacha (1988, s. 248), že ūma Polski z Litwą zapobiegla zruszczeniu Litwinow. Przyjęte za pošrednictwem Polski chrzešcijanstwo w obrządku ladnskim, wyodrębniając Litwinow pod względem wyznaniowym, zahamowalo apožniej wykluczylo, procesy rutenizacji. Czynilo to tym skuteczniej, že katolicyzm jako wyznanie panujące, uplasowal się wyžej od prawoslawia. Recepcja kultury polskiej przyniosla z kolei polonizację wyžszych warstw spoleczenstwa litewskiego. Unia Polski z Litwą jest krytycznie oceniana orzez historiografow litewskich. Zwracają oni szczegolny nadsk na jej konsekwencje negatywne tzn. na polonizację warstw wyžszych w Wielkim Księstvvie Litewskim. Nie biorą jednak pod uwagę faktu, že Unia uratowala Litwę przed staniem się panstwem prawoslawnym a etnicznie ruskim, co wprowadziloby w sposob nieunikniony ziemie litewskie w obręb kultury wschodnio-europejskiej (M. Kaluski, 1987, s. 21).

16

znające językow miejscowych, wprowadzilo w užycie język polski. Związek polityczny z Koroną jeszcze bardziej przyšpieszyl zmiany językowe. Początkowo klasy wyžsze poslugiwaly się miejscowym językiem ruskim (bialoruskim) coraz bardziej rožniącym się od języka užywanego na Rusi polnocnej czy wschodniej. Następnie zaczęiy się językowo i kulturowo polonizowač. Kultūra zachodnia coraz mocniej utrwalala się na terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego. Początkowo wšrod wyksztalconej elity litewskiej powstal zamysl zastąpienia języka ruskiego laciną. Wymagalo to jednak znajomošci laciny wšrod szlachty litewskiej. Zamierzenie to bylo malo realne. Rownoczešnie następowalo przyjmowanie języka polskiego. W rezultacie krzepnięcia wspolnoty panstwowej zatarla się rožnica między Litwinem a Rūšinėm litewskim. Cala szlachta na Litwie uwažala się juž w XVI wieku za Litwinow. Pozostala tylko rožnica religijna, ktora rowniež zaczęla się zacierač pod wpiywem reformacji. W następnej fazie warstwy wyžsze staly się katolickie, podlegając coraz większym wplywom kultury polskiej. Przy tym bialoruszczenie się Litwinow mowiących po litewsku w dalszym ciągu stanowilo przejšciowy etap do polonizacji. Latwiej bowiem bylo przyjąč język polski Litwinowi, užywającemu bliskiej polszczyžnie mowy bialoruskiej, aniželi rdzennemu Litwinowi. Totež polonizacja szlachty žmudzko-litewskiej byla wolniejsza w porownaniu z szybką polonizacją szlachty rodowodu bialoruskiego. W drugiej polowie XVI wieku, w miarę jak ksztaltowala się stanowa struktūra spoleczenstwa Wielkiego Księstwa Litewskiego, następowal proces podzialu językowego narodu litewskiego. Rozpocząl się proces odrywania się szlachty od jej podtoža etnicznego litewsko-bialoruskiego. Szlachta nie widziala w dotychczasowej kulturze, w tym rowniež i w kulturze ludowej swych poddanych, interesujących dla siebie wartošci. Natomiast polska kultūra i ideologia szlachecka wieku odrodzenia stala się atrakcyjna. Wspolnota interesow politycznych powodowala, že język polski štai się narzędziem zbliženia szlachty litewskiej do polskiej. Procesy polonizacji nie ogarnęly początkowo calej spolecznošci szlacheckiej, lecz jej gorną warstwę oraz mieszczanstwo wilenskie. Augustus Rotundus, historiograf Litwy pisząc w 1576 roku zaznaczyl, že językiem litewskim poshigują się wiešniacy, zaš szlachta coraz powszechniej przyjmuje język polski. Szlachta litewska polonizowala się językowo i kulturalnie, wykazując jednoczešnie wiernošč swojej panstwowošci i strzegąc przed rdzennymi Polakami - cudzoziemcami dostępu do urzędow i majątkow ziemskich. Stopniowo jednak przyjmowala šwiadomošč panstwową związaną z calošcią Rzeczypospolitej. W požniejszych czasach polonizacja szlachty litewskiej postąpila tak dalece, že ziemianie litewscy zaczęli mowič o sobie iž są gente Lituani, natione Poloni - „z urodzenia Litwini, z narodowošci Polacy” (J. Ochmanski, 1982, s. 139). W pienvszej fazie procesu polonizaqi drobna szlachta byla dwujęzyczna. W žyciu codziennym poslugiwala się językiem litewskim lub bialoruskim. Stopniowo przyswajano sobie język polski, zwlaszcza, že język polski nabieral charakteru wyrožnika šwiadczącego o przynaležnošci do szlacheckiego kręgu spoleczno-kulturalnego. Proces urzędowej polonizacji Wielkiego Księstwa Lite-

17

wskiego podkrešlal fakt, že III Statut Litewski, wydruk'owany w 1588 foku po rusku, zostal w 1614 roku wydany w przekladzie polskim i od tego czasu byl stale w tym przekladzie publikowany (J. Bardach, 1988, s. 202). W rezultacie decyzji Sejmu z 1696 roku język polski staje się językiem urzędowym Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego zaczęly się wytwarzač silne ošrodki polskošci, glownie w miastach i dworach szlacheckich. Polonizacja językowa warstw wyžszych, a następnie calej szlachty mieszkającej na obszarze etnicznie litewskim j ak i bialoruskim stala się faktem mającym olbrzymie znaczenie narodowošciowe. Język litewski i bialoruski zachowal się jedynie wšrod niewyksztalconych mas wiejskich. Grožba rozbiorow, a potem reakcje na I rozbior Polski spowodowaly wšrod warstwy szlacheckiej wzmocnienie polsko-litewskiej więzi panstwowej. Znalazla ona vvyraz w „Zaręczeniu wząjemnym obojga narodow” uchwalonym przez Sejm Czteroletni 20 X 1791 roku jako uzupelnienie Konstytucji 3 Maja. Powolywalo ono wspolnie Komisję Wojskową i Komisję Skarbową dla Korony i Litwy. N ie powstawalo, jak to często bylo požniej gloszone, panstwo unitarne, lecz więzy federacyjne ulegly jeszcze silniejszemu wzmocnieniu. Znajdowalo to wyrazwpodwojnej šwiadomošci narodowej. Powstalo poczucie wspolnej, politycznej i narodowej jednošci wszystkichmieszkancow Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego, z jednoczesnym istnieniem šwiadomošci o odrębnošci terytorialnej. Początkowo upadek Rzeczypospolitej nie zmienil stosunkow etnicznych w Wielkim Księstwie Litewskim. Možna nawet powiedzieč, ¿e nastąpila na początku X IX wieku ostateczna polonizacja drobnej szlachty litewskiej i bialoruskiej utožsamiającej się duchowo i kulturowo z tradycjami polskimi3. Po upadku Rzeczypospolitej funkcjonowala nieustannie wšrod warstw ošwieconych idea wskrzeszenia panstwa polskiego w granicach z 1772 roku. D la obszarow bylej I Rzeczypospolitej položonych na wschod od ziem Krolestwa Polskiego (Lenkijos Karalystė) užywano nazwy „Ziemie Zabrane”. Traktowano te terytoria jako ziemie polskie zamieszkale przez ludnošč polską. Nawet ježeli dzielono mieszkancow tych terenow wedlug užywanego języka czy wyznawanej religii, nie przywiązywano do tego zbyt dužej roli, traktując wszystkich mieszkancow bylej Rzeczypospolitej Obojga Narodow jako ludzi jednęj narodowošci4. 3 W ciągu wielu wiekow wspolnego panstwa odrębnošc Litwinow od Polakow zaczęla się coraz bardziej zaderač. Na początku XIX wieku bylo to powszechnie odczuwane. Šwiadczy o tym cytat z ksiąžki napisanej przez J. S. Bandtkiego: „Lubo wlasdwy język i narod litewski nie jest zpokolenia slowianskiego, a takže po zlączeniu się Litwy z Polską wiele familii polskich z Litwy pochodzi a nawzajem tyle domow litewskich przyjęlo imiona, obyczaje, herby i mowę Polakow, aprzeto narod polski niemalo się zasilil, więc možna dla teražniejszego n arodų polskiego i narod litewski wraz ze slowianskim, za wspolne poczytywac žrodlo” (J. S. Bandtkie, 1810, s. 66-67). 4 Pisze o tym J. Leskiewiczowa w sposob następujący: „Wieloetnicznosc populacji rozlanej szeroko między Dnieprem, a Karpatami i Baltykiem, z ktorej dzisiaj zdajemy sobie w peini sprawę, wowczas byla pojędem rysującym się niewyraznie lub w ogole obcym zarowno tym, ktorzy swiadomie ksztaltowali cele konspiracyjnego czy jawnego dzialania, jak masom ludowym o nieskrystalizowanej jeszcze swiadomosci narodowej. Jednoczešnie problem trešd, jakie zawiera pojęcie narodu, idea narodu pozbawionego wlasnego panstwa, byly przedmiotem powszechnej niemal

18

Przeprowadzając doglębną analizę tego problemų T. Lepkowski (1973, S. 244-245) stwierdza, že na terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego do-

strzegano istnienie wieloetnicznošci. Warstwy wyžsze dąžyly do vvskrzeszenia Polski w granicach historycznych i w znaczeniu narodowo-politycznym uwažaly się za Polakow, jednak w sensie etniczno-regionalnym nawiązywaly zawsze do litewskošci. Dotyczylo to zarowno ziem litewskich jak bialoruskich. Dualistyczny podzial językowy kraju byl malo istotny, a często nawet niedostrzegalny z powodu poshigiwania się przez warstwy wyžsze językiem polskim. Prawie do konca X IX wieku mieszkancow Wielkiego Księstwa Litewskiego obdarzano wymiennie zarowno mianem Litwina jak i Polaka*i*5. Ostatnie jednak dziesięciolecia X IX wieku przyniosly juž inne tendencje w zakresie stosunkow narodowošciowych. Wiązalo się to z dužymi zmianami polityczno-administracyjnymi6. Przynaležnošč do panstwa rosyjskiego i jego walka z polskošcią zaciąžyla na losach ziem litewsko-bialoruskich. Panstwowošč rosyjska, pienvotnie nie walcząca z kultūrą polską, powoli przeksztalca się w rosyjską w znaczeniu narodowym. Początkowo proces ten rozwija się powierzchownie. Z biegiem czasu przybiera wyražniejsze formy dyskryminacyjne. Po powstaniu listopadowym język polski zostaje wyeliminowany ze szkol, urzędow i sądow. Najbardziej doniosle są interwencje w kwestii košcielnej. Kasata košciola unickiego i wprowadzenie prawoslawia wplywa na caloksztalt žycia košcielnego. Obejmuje to przede wszystkim częšč bialoruską. Spotęgowanie walki z polskošcią mamiejsce refleksji ludzi piora i politycznych dzialaczy. W myšl ideologu wczesnego romantyzmu narčd obejmowac mial Polakow, Litwinow i Rusinow z terenow Wielkiego Księstwa Litewskiego i Ukrainy, a koncepcja ta byla ciągle jeszcze žywa až po 1864 rok. Pojmowanie mieszkancow Polski jako Polakow nie prowadzilo do narzucania šilą polskiego języka czy polskich wzorcow kulturowych ludnošci etnicznie odrębnej” (J. Leskiewiczowa, 1990, s. 11). 5 R. Wapinski w swojej ksiąžce przytacza opinię o Bronislawie Pilsudskim žyjącym juž na przelomie XIX i XX wieku: „Jest z przekonania Polakiem lecz razem i Litwinem, choč po litewsku nie umie. Marzy wdąž o Litwie i chdalby się do niej dostac, lecz nie otrzymuje paszportu. Litwę nie przedstawia sobie taką, jaka jest dzisiaj, lecz o jakiej slyszal kiedyš w dziecinstwie lub znal z opowiadari. Nie chdal zrozumieč, že naležy byč Polakiem lub Litwinem, a nie možna naležec dziš do dwoch narodowosd walczących z sobą. Mawial, že bylby najszczęšliwszym, gdyby mogl siedzieč na majątku na Litwie, piastując urząd marszalka szlachty z wyboru. Nie zmienilo nic jego wyobraini z lat dziednnych, po tylu przejšdach i wplywach. Pozostal szlachdcem litewskim sprzed 1863 roku”. (R. Wapinski, 1994, s. 146). 6 Po ostatnim rozbiorze Rzeczypospolitej w zachodniej częšd Wielkiego Księstwa Litewskiego, zajętego przez Rosję (Rusija) utworzono dwie gubernie: wilenską i slonimską. Następnie gubernie te zostaly zlączone w jedną pod nazwą guberni litewskiej. Następnie znowu powolano dwie gubernie wilenską i grodzienską, a w 1845 roku utworzono z dawnego Księstwa Žmudzkiego (Žemaitija) nową gubernię kowienską (Kaunas) i do uszczuplonej guberni wilenskiej dolączono dwa powiaty z gubemi minskiej oraz jeden z grodzienskiej. Do tej ostatniej wcielono w 1841 roku okręgbialostocki. Dlatych trzech guberni tradycyjnie zostawiono nazwę „litewskich”. Trzy gubemie položone bardziej na wschod: minską, witebską (Vitebskas) i mohylewską (Mogiliovas) nazywano „bialoruskimi”. W urzędowym języku rosyjskim nazywane byly lącznie jako tzw. „kraj polnocno-zachodni”. W sklad tego obszaru nie wchodzila guberaia suwalska (Suvalkai) oraz tzw. Litwa Pruska, czyli ta resztka Žmudzi, ktora na mocy pokoju w Chrysteniemlu (1431 r.) zostala przy zakonie, wreszcie rejon Polągi (Palanga) przylączonyw 1836 roku do guberni kurlandzkiej (Krušas) (L. Wasilewski, 1925, s. 57-58).

19

po klęsce powstania styczniowego. W tym okresie ro 2poczęto bezwzględną walkę z kultūrą i językiem polskim, a takže z ekonomiczną dominacją Polakow. Następnie wladze rosyjskie uznającv katolicyzm na Litwie za czynnik polski zainicjowaly dzialalnošč zmierzającą do rusyfikacji košciola. Usilowano wprowadzic język rosyjski do košciola katolickiego. W tej dziedzinie nie osiągnięto jednak zamierzonych celow. Ostoją polskošci, na obszarze bylego Wielkiego Księstwa Litewskiego, staje się košciol katolicki. Poniewaz košciol katolicki posiadal Charakter polski przeto štai się elementem integrującym zarowno warstwy swiadome swej narodowosci (ziemianstwo i inteligencja) jak i masy ludowe, ktore poprzez košciol identyfikowaly się z polskošcią. Dotyczylo to jedynie obszarow zamieszkalych przez katolikow. Odrožniala się ta ludnošč od swoich sąsiadow prawoslawnych nie tylko wyznaniem rzymskokatolickim, lecz takže mentalnošcią i innym stosunkiem do wladz rosyjskich. Kultura polska, šcišle związana z katolicyzmem byla dla nich bardziej atrakcyjna od kultury utožsamianej z tradycjami rusko-bizantyjskimi. Przywiązanie bialoruskojęzycznych katolikow do košciola rzymskokatolickiego przynioslo w ostatecznym efekcie konsekwencje narodowošciowe. Dzięki košciolowi katolickiemu i oddzialywaniu polskich ošrodkow miejskich (takich jak Wilno) następowaly procesy polonizacji wšrod mas ludowych. Identyfikacja narodowošciowa wplynęla na rozpowszechnienie języka polskiego. To z kolei potęgowalo coraz bardziej šwiadome utožsamianie się z narodowošcią polską. N a pograniczu bialorusko-litewskim zacząl wytwarzac się etniczny obszar polski, ktorego centrum stawalo się Wilno. Proces polonizacyjny ludnošci wiejskiej trwal w okresie nasilającej się walki wladz rosyjskich z polskošcią. Objąl rozlegle obszary zamieszkale w sposob zwarty przez ludnošč slowianskojęzyczną wyznania rzymskokatolickiego. Natomiast na obszarach wschodniej Bialorusi celowa dzialalnošč depolonizacyjna rządu rosyjskiego przyniosla oczekiwane wyniki. Kultura rosyjska byla przyjmowana przez prawoslawnych Bialorusinow bez sprzeciwu. Dotyczylo to glöwnie mas ludowych. Szlachta miejscowa pomimo przešladowan politycznych zachowala wiemošč tradycjom i kulturze polskiej. Deklarowala w sposob zdecydowany narodowošč polską, a wyznanie rzymskokatolickie stanowilo kolejną barierę imiemožliwiającą wtopienie się jej w spolecznošč rosyjską. Podobnie jak katolicyzm stawal się na Bialorusi synonimem polskošci tak prawoslawie coraz bardziej wiązalo Bialorusinow z rosyjskošcią. Wyrazne przemiany šwiadomošdowe wystąpily wšrod ludnošci zydowskiej. Masy žydowskie žyjąc w izolacji nie ulegaly asymilacji. Natomiast inteligencja i buržuazja zydowska uprzednio ciąžąca do polskošci zaczęla stopniowo ulegač rusyfikacji. 2. Litewskie odrodzenie narodowe

N a obszarze calej Europy Srodkowo-Wschodniej pojawily się w X IX wieku ruchy zmierzające do emancypacji narodöw pozbawionych suwerennošci. To rozlegle terytorium, ležące między Baltykiem, Adriatykiem i Morzem Czarnym,

20

znajdowalo się w granicach mocarstw zewnętrznych (Rosji, Austro-Węgier, Turcji i Niemiec) i bylo zamieszkale przez rožne grupy etniczne rožniące się językiem, wyznaniem i kultūrą. W tym ogolnoeuropejskim procesie zmierzającym do wyzwolenia narodoAv ujarzmionych i dyskryminowanych litewskie odrodzenie mialo swoje znamienne cechy, wyrožniające go z analogicznych ruchoAv narodowo-wyzwolenczych. Ruch litewski rozpoczynal swoją dzialalnošč od podstaw. Tym rožnil się od podobnych ruchoAv, jakie istnialy np. w Polsce czy na Węgrzech. Oba te historyczne narody posiadaly bowiem wieloletnie tradycje wlasnęj panstwowošci i liczną elitę polityczną, zmierzającą w sposob šwiadomy, do ostatecznego celu j akim bylo zbudowanie wlasnego, dužego, suwerennego panstwa. Narodowy ruch litewski dzialal w sytuacji podobnej do tej jaka istniala na Bialorusi czy Slowacji. Pozbawiony byl elity przywodczej i mogl bazowač jedynie na szerokich masach ludoAvych, ktore stanowily potencjalną podstawę przyszlego narodu. W odrožnieniu jednak od narodow nie posiadających nigdy panstAva, Litwini mogli nawiązywač do tradygi Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ruch litewski posiadal možliwošč dzialania na terenach zachodnich Wielkiego Księstwa Litewskiego, gdzie przetrwal język litewski. N a pozostalym terenie, na tie konfrontacji dwoch kultur: katolickiej - polskiej i prawoslawnej - rosyjskiej, rozpoczynal dzialalnošč, jeszcze w trudniejszej sytuacji, bialoruski ruch narodowy. Ludnošc poslugująca się językiem litewskim skladala się, do polowy XIX wieku, z ludu wiejskiego o nieskrystalizowanym poczuciu narodowošciowym. Lud ten zatracil pamięč o swej historycznej przeszlošci, trwai jednak przy języku i obyczajach swoich przodkow. Zasięg geograficzny języka litewskiego okrešlal obszar, ktory štai się kolebką ruchu narodoAvego. Początkowo dzialacze litewscy wychowani w kulturze polskiej koncentrowali swą uwagę na kwestiach folklorystycznych, w ramach ogolnopolskich dąžen niepodleglošciowych. W miarę jednak lat litewski ruch narodowošciowy zaczyna rozwijač się w konfrontacji, a następnie wrogošci, do narodowych aspiracji polskich. Momentem przelomowym bylo wydanie w 1883 roku w Ragnecie (Ragainė) w Prusach Wschodnich (Rytų Prūsija) pisma „Auszra” (Zorza). Pismo to, drukowane czcionkami litewskimi, wywarlo dūžy wplyw na tworzącą się inteligencję litewską. Redaktorzy „Auszry” stali się rzeczywistymi inspiratorami odrodzenia litewskiego. Pomimo že pismo mialo charakter šwiecki, a nawet częšciowo antyklerykalny, co zrazilo do niego częšč duchowienstwa, wywarlo dūžy wplyw na budowanie i utrwalanie litewskiej šwiadomošci narodowej. Pismo „Auszra” nie wysuwalo jeszcze idei pelnej niepodleglošci Litwy (S. Szostakowski, 1992, s. 9). Przekonanie, že powstanie w przyszlošci suwerenne panstwo liteAvskie wypowiedzial jako pierAvszy Jonas Šliupas, w broszurce Iszganimas vargdienio ( Wybamenie nędzarza) napisanej a v 1883 roku w GeneAvie, lecz Avydanej w Ameryce w 1886 (J. Ochmanski, 1982, s. 231-232). W stosunku do carskiej Rosji „Auszra” zajmoAvala pozycję ugodową. Pragnęla jedynie uzyskania od rządu carskiego zezAvolenia na druk litewskich ksiąžek.

21

Po upadku pisma „Auszra” pojawiają się drukowanė bezpošrednio za granicą, w Tylžy (Tilžė), dwa pisma propagujące narodowe idealy litewskie. Pierwsze z nich skierowane do inteligencji „Varpas” (Dzwon) oraz drugie 0 zabarwieniu klerykalnym „Žemaičių ir Lietuvos Apžvalga” (Przegląd žmudzki 1 litewski). Oba propagują język i tradycje litewskie. Žądają one od Polakow bezwarunkowego uznania odrębnošci narodowej Litwinow i ich prawa do samodzielnego kierowania wlasnym lošėm. Stanowi to warunek ewentualnego wspoldzialania. Spolecznošč polska na Litwie potraktowala to jako zamach na tradycje Rzeczypospolitej Obojga Narodow. Ruch narodowy na Litwie spotkal się początkowo z niewielkim poparciem nielicznej inteligencji. W miarę jednak czasu zyskiwal zwolennikow, zwlaszcza wšrod miejscowego duchowienstwa katolickiego. Nastąpil stopniowy rozwoj pišmiennictwa litewskiego, ktore stalo się podstawą narodowego odrodzenia ludu litewskiego. Ruch ten rozwijal się dwutorowo, glownie w oparciu o parafie litewskie. Walka o język litewski w košciele rozwija się w opozycji wobec języka polskiego. Przynosi ona oczekiwane wyniki. Szybka polonizacja językowa košciola na etnicznej Litwie zostaje zahamowana. Ostatnie lata X IX wieku, a zwlaszcza początek X X wieku stają się momentem zwrotnym. K ošciol litewski nie jest w stanie odrobič strat, lecz następuje stabilizacja ukladow narodowošciowych, a nawet na obszarach o przewadze litewskiej zaczynają się procesy depolonizacyjne. Rozwijają się rowniež, wšrod inteligencji litewskiej, dwa odlamy polityczne: demokratyczny i socjalistyczny, ktore požniej będą rywalizowaly o wplywy wšrod spoleczenstwa. Grupa ludzi o poglądach soq'alistycznych tworzy w 1896 roku Litewską Socjalną Demokrację (LSD), ktora przeksztalca się z partii polskojęzycznej w litewską i dziala wšrod powstającego proletariatu. Nurt demokratyczny ewoluuje w kierunku nacjonalistycznym. Litewski ruch narodowy staje się coraz bardziej powszechny i w momencie rewolucji 1905 w Rosji jest na tyle silny, že zaczyna odgrywač istotną rolę polityczną. W związku z tym pojawia się zasadnicze pytanie związane z zasięgiem terytorialnym obszaru, ktory možna okrešlič mianem Litwy. Zdawano sobie sprawę, že powrot do Wielkiego Księstwa Litewskiego jest nierealny, a nawet niebezpieczny dla istnienia odrębnego narodu litewskiego. Ludnošč narodowošci litewskiej zostalaby zdominowana przez większošč slowianską, a następnie, w tak dužym panstwie, poddana asymilacji i dyktatowi. Z kolei ograniczenie się do aktualnych granic etnicznych pozbawialoby Litwę obszarow, ktore w šwiadomošci litewskich dzialaczy narodowych stanowily nieodzowny warunek istnienia autonomicznej prowincji. Projekty więc preferowaly warianty pošrednie. W programie Zjednoczenia Litwinow Chrzešcijan Demokratow (Lietuvių Krikščionių Demokratų Susivienijimas) z 1905 roku postawiono postulat autonomii dla Litwy etnicznej obejmującej ziemię gubemi kowienskiej, częšciowo grodzienskiej, kurlandzkiej, suwalskiej oraz wilenskiej z Wilnem. Litewska Partia Socjaldemokratow stwierdzila, že terenem jej przyszlego dzialania winno byč terytorium litewskie, to jest: gubernia grodzienska z Bialymstokiem i Brzešciem (Brestas), kowienska, wilenska bez powiat6w: Dzisna

22

(Dysna) i Wilejka (Vileika), oraz zamieszkale przez Litwinow powiaty guberni suwalskiej: Mariampol (Marijampolė), Wladyslawow (Naumiestis), Wylkowyszki (Vilkaviškis), częšciowo Kalwaria (Kalvarija) i Sejny (Seinai) (H. Wisner, 1991, s. 118). Problem atyka graniczna stawala się problemem niezmiernie drazliwym. W rezultacie pojawienia się na scenie politycznej narodowego ruchu bialoruskiego powrot do kryterium historycznego i tworzenie wspolnoty w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego stawal się trudny, gdyž wymagal odejšcia od koncepqi panstwa monoetnicznego. Z kolei šcisle przestrzeganie kryterium narodowosciowego, a zwlaszcza językowego, zawęžalo obszar kraju do jednej guberni kowienskiej, częšci guberni suwalskiej i wilenskiej. Stawialo rowniež pod znakiem zapytania przynaležnošč Wilna. W takiej sytuacji wykreslenie przyszlych granic dla narodowego terytorium litewskiego (bez względu czy dla autonomicznej prowincji, czy dla suwerennego panstwa) musialo doprowadzic do konfliktu z najbližszymi sąsiadami. Kwestie narodowosciowe szerokiego pogranicza litewsko-bialoruskiego oraz litewskopolskiego nabieraly znaczenia nie tylko naukowego lecz przede wszystkim politycznego.

Ocena sytuacji narodowosciowej na obszarze obecnej Litwy w XIX wieku

O m awiaj^c historyczny proces tworzenia si? narodu litewskiego zwracano uwag?, ze wmomencie budzenia si? swiadomosci narodowej sytuacja polityczna, spoíeczna i ekonomiczna kraju byla niekorzystna. Brak nie tylko panstwowosci ale i jakiejkolwiek autonomii utrudnial dzialalnosc prekursorów ruchu odrodzenia narodowego. Polonizaqa warstw wyzszych pozbawila kraj elit przywódczych. Istniala jedynie litewskoj?zyczna warstwa chlopska zajmuj^ca pewne, okreslone terytorium, polozone mi?dzy obszarami zasiedlonymi przez ludnosc poshiguj^cq. si? j?zykiem niemieckim, polskim, bialoruskim i lotewskiin. Jedynym korzystnym czynnikiem, który stanowil równoczesnie nadziej?, ze dzialania zmierzaj^ce do powstania swiadomosci narodowej zakonczq. si? ostatecznym powodzeniem, byl j?zyk ludu litewskiego odrózniaj^cy si? znacznie od j?zyków otaczaj^cych s^siadów, poshiguj^cych si? b$dz to j?zykiem niemieckim b^dz j?zykami síowiañskimi. Bariera j?zykowa umozliwiala kultywowanie odr?bnosci i bronila przed infiltracjq. obcych wzorców kulturowych. Na tej podstawie mozna bylo budowac nowoczesny naród litewski1. W pierwszej fazie wymagalo to walki o autonomi? kulturow^ i rozwój oswiaty. W momencie emancypaqi wartwy chlopskiej, który to proces mial Charakter uniwersalny i powszechny, a pojawil si? wraz ze wzrostem poziomu wyksztalcenia i rozwojem ideologii nacjonalistycznych, powstanie nowoczesnego narodu litewskiego bylo juz procesem nieuniknionym, zgodnym z tendencjami rozwoju spoleczeñstw srodkowoeuropejskich. Proces odrodzenia narodowego ludu litew­ skiego mógl si? wyksztalcic na tej cz?sci bylego Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego, gdzie zachowal si? wsród mas ludowych j?zyk litewski. Szlachta i inteligencia poshigiwala si? j?zykiem polskim i zazwyczaj nie znala j?zyka litewskiego. Pierwsze opracowania przedstawiaj^ce rozmieszczenie ludnosci, j?zyka i kultury litewskiej pojawily si? na pocz^tku X IX wieku. Mialy one pocz^tkowo Charakter opisowy i koncentrowaly uwag? na pewnych cechach folklorystycz-

1 Litewski ruch narodowy skierowal calą swoją uwagę na ludzi posiugujących się językiem litewskim. Znajomošč języka litewskiego i užywanie go w žydu codziennym poczęto traktowač jako kryterium związku z narodem. Adomas Jakštas (Aleksandras Dambrauskas), autor „Glosu Litwinow do mlodej generacji magnatow, obywateli i szlachty na Litwie”, pisal w 1902 r.: „Za prawdziwych Litwinow uwažamy tylko tych, ktorzy užywają mowy litewskiej.” (H. Wisner, 1991, s. 118).

nych. M ožna tu wymienic studia S. Platera (1825), J. Slowaczynskiego (1833-1839) oraz monumentalne dzielo dwoch autoröw žyjących w pierwszej polowie X IX wieku: M. Balinskiego i T. Lipinskiego (1846). W pracach tych zostala zarysowana öwczesna granica lingwistyczna między wsiami, w ktorych ludnošc chlopska möwila po litewsku oraz tymi, w ktorych poshigiwano się dialektem slowianskim. Prace te mają dužą wartosc poznawczą, gdyž pokazują sytuację istniejącą došč dawno. Autorzy znając badane tereny z autopsji zaobserwowali wyrazne zmiany zachodzące na pograniczu litewsko-bialoruskim. Ewoluqa byla wyrazna i polegala na powolnym przesuwaniu się granicy slowiansko-litewskiej na zachöd. Wsie zamieszkale w przewažającej częšci przez katoliköw stopniowo podlegaly procesom delituanizacji. Cofanie się litewszczyzny trwalo przez caly wiek XIX. W ksiąžce M . Balinskiego i T. Lipinskiego wymienione są miejscowosci, w ktorych m owiono jeszcze po litewsku. Porownanie tego spisu ze stanem istniejącym w X X wieku wykazuje znaczne cofnięde się zywiohi litewskiego. N a podstawie starych dokumentöw M . Balinski i T. Lipinski stwierdzih, že do wojen szwedzkich w XVII wieku caly powiat wilenski byl litewskojęzyczny. Po zniszczeniach wojennych zaczęla naplywac ze wschodu ludnošc bialoruska. Za žydą autoröw we wsiach položonych na wschod od Wilna nie m owiono juž po litewsku2. We wszystkich rejonach Wilenszczyzny polozonych po prawej stronie Wilii (Neris) oraz w wielu wsiach po lewej stronie rzeki, dominowal jeszcze w latach 30-ych X IX wieku język litewski. Z tym, že po wschodniej stronie Wilii, ludnošc juž znala i poshigiwala się językiem polskim i biatoruskim3. W następnych dziesięcioleciach procesy slawizacji przybraly na šile i wschodnia granica zasięgu uzywania mowy litewskiej stopniowo przesuwala się na zachod. Procesy te zachodzily zaröwno daleko na polnocy, w rejonie Jeziorosöw (Zarasai), na pohidniu w okolicach Grodna, gdzie stykala się etniczna granica polskobialorusko-litewska, ale przede wszystkim na Wilenszczyznie.

2 Autorzy opisując powiat wilenski stwierdzają: „Po obu stronach Wilii položony, ktoręgo częsč zadiodzi między Wilnem a Wilkomierzem ... zaludniony jest samymi Litwinaxni. Jednakže język litewski panuje dągle od strony pöinocnej, czyü z prawego brzegu Wilii; od ptrfudnia pod samym Wilnem ustąpil polskiemu, dalėj zas mieszają się wsie mowiące po litewsku z wsiami, gdzie mowa polsko-ruska jest w užydu.” (M. Balinski, T. Lipinski, 1846, s. 122—123). Cytat ten dowodzi, že w pierwszej pdtowie XIX wieku wsie o rodowodzie litewskim byly juž polskojęzyczne lub polsko-bialoruskojęzyczne. W ciągu następnych dziesiędoleci XIX wieku procesy polonizacji przybieraly na šile. 3 Na podstawie skrupulatnych badan opartych o bogatą literaturę lingwistyczną P. Gaučas i A. Widugiris przedstawiają procesy delituanizacji jęzj'kowej w sposöb następujący: „Z powodu obiektywnych przyczyn we wszystkich sferach žydą na miejsce języka litewskiego coraz bardziej i bardziej wzmacnial się bialoruski i częšdowo język polski. Proces językowej zmiany stopniowo zajmowal podstawowe centrą, okolice miast, najwainiej sz>Tdi drög, miasteczka itd. Wszystko to zmierzalo do tego, že w polowie XIX wieku wzmocnila się slawizacja ludnošd litewskojęzycznej. W zwiądtu z tym pojawila się nowa forma slawizacji ludnošd wiejskiej —masowe przejšde na język polski. W drugiej polowie XIX wieku, w miejscach uzywania języka litewskiego, zacząl się rozpowszechniac język polski a nie język bialoruski.” (P. Gaučas, A. Widugiris, 1983, s. 39, 42).

25

N a obszarach, ktore wchpdzily w sklad Imperium Rosyjskiego przeprowadzane byly tzw. „rewizje”. Byly to wlašciwie došč prymitywne spisy ludnošci. Dokonywano ich dla potrzeb wojskowych i podatkowych. Wiarygodnošč ich nie byla zbyt wysoka. Obciąžone byly dužymi blędami. N a niektorych obszarach liczba ludnošci byla zawyžona, na innych wprost przeciwnie, pomijano wielu mieszkancow. D o wynikow poszczegčlnyęh rewizji naležy podchodzič z dužą dožą krytycyzmu. Nie tylko okrešlona globalna liczba ludnošci budzi zastrzeženia, lecz takže dane odniesione do skladu narodowošciowego, ktore byly odnotowywane, zawierają dužo niešcislošd. W okresie gdy byly realizowane, šwiadomose narodowošciowa ludnošci chlopskiej, a ta zdecydowanie przewažala na calym terytorium Imperium, byla niska. Urzędnicy realizujący rewizję wpisywali narodowošč nie na podstawie indywidualnej opeji, lecz grupowo wedhig wlasnej wiedzy lub intuieji. Badacze rosyjscy nie kwestionują calkowicie uzyskanych wynikow twierdząc, že w ogolnym zarysie rewizje dawaly przybližony obraz istniejącej rzeczywistošci demografieznej. Piervvszą rewizją, ktora objęla ziemie bylej I Rzeczypospolitej, w tym r6wniežp61nocno-wschodnie kresy litewsko-bialoruskie, byla V rewizja. Zorganizowano ją na podstawie ukazu carskiego w 1794 roku i rozpoczęto jej realizację na początku 1796 roku. Prace nad publikaeją wynikow trwaly došč dhigo i pelniejsze rezultaty zawiera tom wydany w 1808 roku. N a ziemi litewsko-bialoruskiej (možna przyjąč w przybliženiu, že byl to obszar naležący obeenie do Litwy i Bialorusi) wykazano 5159,7 tys. mieszkancow, w tym Litwinow bylo 624,0 tys., czyli 12,1% ogolnego zaludnienia. Przewažala na tym terytorium ludnošč bialoruska - 3220,0 tys. Ludnošci polskiej odnotowano lącznie 280,3 tys. (W. Kabuzan, 1992, s. 57,121). Informaq'e o liczebnošci ludnošci litewskiej zawarte są w materialach VIII rewizji. Zostala ona zorganizovvana zgodnie z ukazem carskim z 1833 roku. Objęla ziemie litewsko-bialoruskie, na ktorych ujawniono 6128,4 tys. mieszkancow, w tym Litwinow 872,2 tys. (14,2% ogolu ludnošci). W stosunku do danych uzyskanych z V rewizji nastąpil wzrost udzialu procentowego ludnošci litewskiej. D la calkowitego okrešlenia liczebnošci ludnošci litewskiej naležy uwzględnič Litwinow skupionych w polnocno-wschodniej częšci Krolestwa Polskiego. Na podstawie analizy materialow uzyskanych z przeprowadzonej inwentaryzacji z 1839 roku rosyjski demograf W. Kabuzan (1992, s. 73) okrešlil liczebnošč Litwinow w Krolestwie Polskim na 238,0 tys. Nie licząc więc ludnošci litewskiej zamieszkalej w Prusach Wschodnich možna ocenič, na podstawie omawianych statystyk, že w latach trzydziestych X IX wieku liczba Litwinow wynosila w granicach Cesarstwa Rosyjskiego 1110,2 tys. osob. Kolejna IX rewizja zostala zrealizowana na podstawie manifestu carskiego z 1850 roku. Podobnie jak w poprzednich ujęto lącznie ziemie litewskobialoruskie, na ktorych spisano 6315,5 tys. mieszkancow, w tym 877,2 tys. Litwinow (13,9% ogolu zaludnienia). Ponadto na terytorium Krolestwa Pol­ skiego ujawniono 251,8 tys. Litwinow. Lącznie daje to 1129,0 tys. ludnošci narodowošci litewskiej. Niedhigo požniej zrealizowano Xrewizję (1859 r.), ktora objęla cale terytorium Imperium Rosyjskiego w tym rowniež Krolestwo Polskie.

26

Uzyskane wyniki narodowosciowe día szeroko ujętego terytorium litewskobialoruskiego prezentuje ponižsze zestawienie: Bialorusini Litwini Rosjanie Žydzi Polacy Ukraiñcy Lotysze Niemcy Inne narodowosci

3598,9 931,7 644,7 551,9 338,5 278,5 155,4 21,6 19,1

O g ó le m

6540,3 tys.

tys. tys. tys. tys. tys. tys. tys. tys. tys.

czyli

55,0% 14,2% 9,9% 8,4% 5,2% 4,3% 2,4% 0,3% 0,3% 100,0%

Trudno jest przeprowadzic umotywowaną interpretaqę zaprezentowanych danych statystycznych. N a pewno budzą duže zastrzeženia merytoryczne. Przykladowo možna stwierdzic, že przypuszczalnie zanižono liczebnošč Polaków, a zawyzono liczbę Rosjan. Z przedstawionych materialów wynika, že liczba ludnosci litewskiej zbližala się na analizowanym obszarze do 1,0 mln mieszkanców. W celu uzyskania pelnego rachunku naležy dodatkowo uwzględnič terytoríum Królestwa Polskiego, które míalo lącznie 4696,9 tys. mieszkañców, w tym Litwinów 259,6 tys. (5,5% ogólu ludnosci). Na terytoríum calego Cesarstwa Rosyjskiego dokumentaqa związana z X rewizją ujawnila lącznie 1203,8 tys. ludnosci litewskiej. W opracowaniu W. Kabuzana (1992, s. 153) przy informacjach dotyczących liczebnošci Litwinów w granicach Rosji podano równoczesnie na podstawie ргасу P. Keppena (1851, s. 107) dane o liczbie Litwinów w ówczesnych Prusach Wschodnich. Wedíug tych informacji, w latach czterdziestych X IX wieku ¿ylo w rejenqi gąbinskiej (Gumbinė) 191,9 tys. Litwinów, w tym w powiecie Niziny (Nemunymas) 25,3 tys., w powiecie Tylža 22,8 tys., w powiecie Ragneta 21,1 tys., w powiecie Pilkaly (Pilkalnis) 16,5 tys., w powiecie Stohipiany (Stalupėnai) 15,5 tys., w powiecie Gąbin 18,3 tys., w powiecie Wystruc (Įsrutis) 20,1 tys., w powiecie Darkiejmy (Darkiemis) 16,3 tys., w powiecie Goldap (Goldapé) 19,5 tys. i w powiecie Węgorzewo (Ungura) 16,5 tys. Natomiast w rejenqi królewieckiej (Karaliaučius, Kaliningradas) 60,8 tys. Litwinów, w tym w powiecie Klajpeda (Klaipėda) 30,4 tys., zas w powiecie Labiawa (Labguva) 26,8 tys. ludnosci narodowosci litewskiej. Z podanych danych wynikaloby, ¿e na zwartym etnicznie terytorium skupialo się w polowie XIX stulecia okolo 1,4 mln Litwinów. Przypuszczaó naležy, že byl to szacunek okrešlony w granicach raczej maksymalnych. Z drugiej strony w tym okresie zasięg przestrzenny ludnosci języka litewskiego byl stosunkowo dūžy. W następnych dziesięcioleciach, až do początku X X wieku mielišmy do czynienia ze zmniejszaniem się etnicznych obszarów litewskich. Z jednej strony w rezultacie intensywnych procesów germanizacyjnych zaczęly się kurczyč tereny zamieszkale przez Litwinów w Prusach Wschodnich. Nato-

27

miast od strony wschodniej stala ekspansja języka bialoruskiego i polskiego doprowadzila d o slawizacji ludnošci litewskiej zamieszkalej w kilkudziesięciokilometrowej strefie položonej między šrodkowym Niemnem a šrodkową Džwiną. Možna stwierdzič, že kurczenie się etnicznych obszarow litewskich zachodzilo jednak szybciej na obszarach Prus Wschodnich. W opracowaniu S. Srokowskiego (1937) pošwięconym kwestiom ludnošciowym Prus Wschodnich zamieszczona jest mapa pokazująca zasięgi języka litewskiego w polnocnowschodniej częsci tej prowincji od XVI wieku do X IX wieku. Granica oddzielająca obszary užywalnošci języka litewskiego i niemieckiego przebiegala w XVI wieku od Zalewu Kuronskiego (Kuršių marios) poprzez Welawę (Vėluva), następnie dochodzila do punktu usytuowanego bezpošrednio na wschod od Gierdaw (Girdava) i bardziej na pohidnie w pobližu Węgorzewa stykala się z etnicznym obszarem zamieszkalym przez ludnošč mazurską. N a początku XVIII wieku granica językowa litewsko-niemiecka przechodzila w pobližu Darkiejm i w okolicach Wystrucia oraz Gąbina. Ludnošč wiejska poshigiwala się, až do tęj linii granicznej, jeszcze językiem litewskim. W dągu następnych dwustu lat mielišmy do czynienia ze stopniowym zanikiem języka litewskiego w p6tnocno-wschodnich Prusach Wschodnich i zbliženiem się granicy językowej do Niemna czyli do istnięjącej wowczas granicy panstwowej. Podobnie na styku obszarow etnicznych polsko-litewskich na polnoc od Suwalk oraz w rejonie Wižajn (Vižainis) i Sejn tež možna bylo zaobserwowač cofanie się na polnoc litewskiego obszaru językowego. W tej częsci kraju procesy byly powolne i straty litewskie nie byly tak duže. Przyczyny tych procesow lingwistycznych, za ktorymi kryly się zmiany narodowošciowe, byly došc zložone. W przypadku Prus Wschodnich gennanizacja zachodzila w wyniku celowęj i konsekwentnej polityki wladz pruskich. Poprzez niemieckojęzyczną szkolę i administragę oraz naplyw kolonistow niemieckich następowal powolny zanik języka litewskiego. N a pograniczu litewsko-slowianskim przemiany te zachodzily w sposob bardziej samoistny. Z jednęj strony wplyw polskiego dworu, z drugięj polskojęzycznego košdola, byl przyczyną rozpowszechnienia się języka polskiego. Rownoczešnie zachodzila, w kierunku zachodnim, ekspan­ sja języka bialoruskiego. W ostatecznym efekcie doprowadzilo to do stopniowęj slawizaqi ludnošci chlopskiej i zaniku języka litewskiego*.4

4 Językowa bialorutenizacja bardzo często wiąza]a się zjednoczesnym poshigiwaniem się dwoma a nawet trzema językami. Zwracali na to zjawisko uwagę litewscy demografowie pisząc: „Rownoczesnie ze stalym i szybkim wzrostem znaczenia języka polskiego, zwiększala się sfera užywania języka rosyjskiego, podobnie rodą rola języka bialoruskiego (dialektu mięjscowego), ktory od dawna štai się na pograniczu językiem wzajenmych kontaktow między poszczegolnymi grupami narodowošdowymi, spelniając funkcję języka regionalnego. Znajomošc tego języka dawala mozliwošč litevvskojęzycznej ludnošci rozumiec mowiącą po polsku szlachtę i duchowienstwo, jak tež rozumiec mowiących po rosyjsku urzędnikow. Wszystko to wplywalo na rozprzestrzenienie się na pograniczu litewsko-bialoruskim nie tylko ludnošci dwujęzycznęj litewsko-polskiej, czy bialorusko-polskiej, ale takže trojjęzycznej litewsko-bialorusko-polskiej.” (P. Gaučas, A. Widugiris, 1983, s. 26-27).

28 I

W następnej fazie, wsród zatracającej język litewski ludnošci, polaryzacja narodowosciowa ksztaltowala się pod wplywem przynaležnošci wyznaniowej. Ludnošč katolicka grawitowala wyraznie w kierunku polskošci. Natomiast prawoslawni, poshigujący się dialektem bialoruskim bądž bialorusko-polskim, utožsamiali się początkowo z ruską a następnie bialoruską przynaležnošcią etniczną. D o polowy XIX wieku nie prowadzono w tej dziedzinie žadnych powazniejszych badan naukowych. Dlatego tež informacje i poglądy z tego zakresu pozbawione są naukowej wiarygodnošd. N a podstawie jedynie róznych, przypadkowych, zródel m oina odczytač istniejące tendencje zmian i generalne kierunki występujących przeobražen lingwistycznych, które w miarę uplywu czasu, staly się wyznacznikiem narodowosd. Pierwsze, pionierskie ujęcia o charakterze bardziej skwantyfikowanym, opieraly się o wspomniane juž carskie rewizje i próbowaly okrešlič sklad etniczny Cesarstwa Rosyjskiego. Przeprowadzone nieliczne badania naukowe nie obejmowaly obszarów etnicznie homogenicznych, gdyž tereny te byly mniej interesujące. Natomiast pogranicza etniczne, na których przenikaly się wplywy róznych religii, kultur czy językow, wzbudzaly większe zaciekawienie badaczy. Dotyczylo to calego pogranicza litewsko-bialoruskiego a zwlaszcza szeroko ujętęj Wilenszczyzny. Litewski demograf P. Gaučas, w dwóch swoich opracowaniach (1983,1993), zestawil kilka statystycznych prac X IX wiecznych, które próbowaly okrešlič strukturę narodowošciową pogranicza litewsko-bialoruskiego. Bylo to zadanie niezmiemie trudne. Nie przeprowadzono wówczas žadnych spisów ludnošci. Badacze opierali się bądž na wspomnianych wyzej rewizjach, bądž tež na materialach košdelnych. Žrodla te byly obarczone dužymi blędami i nawet dane odniesione do ogólnej liczby ludnošd byly malo wiarygodne. Tym bardziej szacunki dotyczące liczebnošci i proporcji między poszczególnymi grupami narodowošciowymi zazwyczaj zawieraly dane došč przypadkowe. W polowie XIX wieku šwiadomošč spoleczna warstwy chlopskiej nie byla jeszcze uksztaltowana. Nie možna bylo więc bazowac na subiektywnej opcji mieszkanców. Jedynym wyznacznikiem bylo kryterium językowe, które tež bylo zawodne, gdyž ludnošč wiejska poslugiwala się dialektami miejscowymi, odbiegającymi od językow literackich, a często byla rowniež dwujęzyczna i užywala obu miejscowych dialektów. Statystyki te mają jednak pewną wartosc naukową. Badacze bowiem przyjmowali založenia, które w ówczesnych warunkach byly istotne. Zazwyczaj znah badane rejony, które porównywali z obszarami o odmiennych uwarunkowaniach lub stosunkach etnicznych. Dlatego tež nie m oina ich calkowide dyskwalifikowac. W przypadku, gdy rezultaty kilku opracowan są zbiežne mamy większą gwarancję ich miarodajnošci. Pierwsze dokonanie szacunku liczbowego, odniesione do skladu narodowošdowego, dotyczy lat 1857-1858 i zostalo opublikowane w latach szeščdziesiątych XX wieku. Zawdzięczamy je M. Liebiedkinowi (1861), A. Koriewej (1861), R. de Erkertowi (1864) oraz P. Batiuszkowowi i M. Janžule (1863, 1865). Byli to

29

badacze b?d^cy na shizbie wladz rosyjskich. Analizy statystyczne obj^fy duz^ cz?sc bylego Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego w tym guberni? wilensk^, ktorej analiza historyczna jest najbardziej interesuj^ca. Dane dotycz^ce innych guberni litewsko-bialoruskich mniej wazne, gdyz na ich terenie ukiady narodowosciowe byfy bardziej stabilne i nie podlegafy wi?kszym przeobrazeniom. Ludnosc wiejska guberni kowienskiej i zachodniej, cz?sci guberni wilenskiej w przytlaczaj^cej wi?kszosci kultywowala j?zyk litewski. Natomiast bardziej na wschod poiozone gubernie zamieszkane byly przez ludnosc wiejsk^ bialoruskoj^zycznq. wyznania prawoslawnego. W najnowszej pracy P. Gaucasa (1993, s. 89) zamieszczono tabel? ukazuj^cq. struktur? narodowosciowq. guberni wilenskiej wg czterech wspomnianych opracowan (zob. tab. 1). Tabela 1. Struktūra narodowosdowa guberni wilenskiej w latach 1857-1858 M. Lebiedkina Lp

1 2 3 4 5 6

Wedlug opracowania A. Koriewej R. de Erkerta

Narodowošci w tys.

w %

w tys.

w%

w tys.

Litwini Bialorusini Polacy Rosjanie Žydzi Inne narodowošd

418,9 169,1 154,4 14,9 76,8 4,0

50,0 20,2 18,4 1,8 9,1 0,5

386,9 247,3 103,4 19,3 67,6 16,6

46,0 29,4 12,3 "25 J3 8,0 2,0

386,0 212,0 178,0 77,0 3,7

O g o le m

838,1

100

841,1

100

856,7

-

P. Batiuszkowa M. Janžula w tys.

w %

45,1 . 210,3 418,3 154,4 24,7 27,8 20,8 76,8 9,0 0,4 4,1

23,6 46,9 17,3 3,1 8,6 0,5

w %

100

891,7

100

Ž r o d lo : P. Gaučas, Lietuvių - gudų kalbų paribio etnolingvistinė situacija 1795-1914 m. w: „Lietuvos Rytai”, Vilnius 1993, s. 89.

Pomimo že analizy statystyczne dotyczyly tego samego przekroju czasowego i tej samej jednostki odniesienia przestrzennego rezultaty znacznie się rožnią. Udzial procentowy Litwinow wahal się między 50,0% (M. Lebiedkin) a 23,6% (P. Batiuszkow i M. Janžul), Polakow -m iędzy 12,3% (A. Koriewa) a 24,7% (R. de Erkert). Istotne rožnice wystąpily przy szacunku Bialorusinow, ktorych odsetek oscylowal pomiędzy 20,2% (M. Lebiedkin) a 46,9% (P. Batiuszkow i M. Janžul), z tym, že R. de Erkert w ogole nie wydzielil Bialorusinow, gdyž katolicką ludnošč slowianską zaliczyl do Polakow, zaš prawoslawną do Rosjan5. 5 Pogląd R. de Erkerta o występowaniu dužej zgodnošci między religią katolicką a polską identyfikacją narodowošciową wsrod chlopskiej ludnošci slowianskojęzycznej na szerokim pograniczu polsko-bialorusko-ukrainskim jest stale kwestionowany i uwazany do dnia dzisiejszego przez etnografow rosyjskich za calkowicie blędny. Wedhig poglądu badaczy rosyjskich ludnošč polska obejmowala jedynie „szlachtę i mieszkancow wielkich miast”. Wspolczesny etnograf rosyjski W. Kabuzan (1992, s. 21) po zacytowaniu opinii R. de Erkerta: „Absolutnie w zachodnich gubemiach Rosji nic tak wiemie i šcišle nie wplywa na uksztahowanie się rosyjskiej i polskiej narodowosci jak rožnica wyznania. Wszyscy slowianscy mieszkancy wyznania prawoslawnego - Rosjanie, zaš katolicy - Polacy.” poddaje ją ostrej krytyce w sposob następujący: „Tutaj autor

30

Opracowania te wskazuj^, ze sklad narodowosciowy rozpatrywanej guberni wilenskiej byl niezmiemie zroznicowany. Sytuaqa narodowosdowa byla nieustabilizowana, a przyszla ewoluqa przemian jeszcze wowczas trudna do okreslenia. Przedstawione dane wykazafy, ze na obszarze guberni wilenskiej istnieje duza mniejszosc polska (wg szacunku minimalnego 103,4 tys., maksymalnego 212,0 tys.). Obszar guberni dzielil si? pohidnikowo na dwie cz?sci: litewskg. (zachodni^) i bialorusk^ (wschodni^). Nast?pnego szacunku narodowosdowego odniesionego do tego obszaru dokonal A. Rittich, wedlug stanu z 1867 roku w ukladzie jednostek powiatowych (zob. tab. 2). Tabela 2. Struktūra narodowosdowa guberni wilenskiej w 1867 roku (wg A. Ritticha) Powiaty Lp Nazwa litewska 1 2 3 4 5 6 7

Vilnius Vildka Dysna Lyda Ašmena Švenčionys Trakai

Nazwa polska Wilno Wilejka Dzisna Lida Oszmiana Šwięciany Troki

O g o le m

Liczba ludnošci

Udzial procentowy Litwini

221676 126697 120694 122044 139014 126527 116922

65,0

973574

Bialorusini

Polacy

Rosjanie

Žydzi

Inni

1,5 0,3 3,2

0,3 0,2 0,1 0,2 0,5 0,2 1,2 0,4

21,3 7,3 56,2 76,4

88,9 84,8 63,9 79,9 28,1 -

11,3 3,8 4,5 7,5 4,8 6,9 8,0

0,2 3,8 1,7

21,9 6,8 7,4 7,1 7,3 4,8 12,7

35,0

45,1

7,1

1,5

10,9

-

-

-

Žrodlo: P. Gaučas, Lietuvių - gudų kalbų paribio etnolingvistinė situacija 1795-1914 m. w: „Lietuvos Rytai”, Vilnius 1993, s. 90.

Przedstawiona przez A. Ritticha sytuacja byla jednoznaczna. Powiaty wschodnie, a mianowicie Wilejka, Dzisna i Oszmiana mialy Charakter czysto bialoruski. Natomiast powiaty wilenski i trocki byly zamieszkale przez Litwinöw. Dwa pozostale powiaty: Swi?ciany i Lida lezaly na pograniczu obszaru etnicznego bialoruskiego i litewskiego, tzn. cz?sc zachodnia tych powiatowmiala zdecydowanq. przewag? Litwinow, a wschodnia Bialorusinöw. D o ludnosci polskiej A. Rittich zaliczyl jedynie szlacht? i inteligencj?, czyli warstwy o wyrobionej juz swiadomosci narodowej. Cala ludnosc chlopska Wilenszczyzny zostala zakwalifikowana do narodowosci litewskiej lub bialoruskiej. Nieodlegla dopusdl si§ jawnego bl§du, bo w warunkach Rosji, j?zyk w sposob zdecydowany, byl wyrazidelem etnicznosd, a nie wyznanie religijne... W Rosji dla wyst^powania procesow polonizacyjnych nie bylo juz warunköw. Przeciwnie, coraz wi§cej i wifcej skatolicyzowanych Ukraincow i Bialorusinöw, zwlaszcza tych, ktörzy przyj§li wiar? katolickg. w XIX wieku wracalo na „ojczyste lono”. O pelnym charakterze polonizacji mozna mowic i to z duzymi wyjq.tkami tylko w odniesieniu do szlachty i ludnosci wielkich miast, gdzie w wigkszym stopniu wyst^powal wplyw polskiej kultury (Wilno, Grodno, Sanok, Brzesc, Bialystok, Lwow, Przemysl, Jaroslaw itp.). Materialy spisu z 1897 roku udowodnily prawdziwosc tego stanu” (W. Kabuzan, 1992, s. 22). Tego typu uproszczone podl^dy i calkowite negowanie wplywu wyznania religijnego na procesy narodotworcze, na pograniczu polsko-litewsko-bialoruskim s^ niezmiennie typowe dla etnografii rosyjskiej.

31

przyszlosc wykazala, ze byl to obraz w duzym stopniu Uproszczony, gdyz autor nie zaobserwowal lub tez nie chcial dostrzec zachodzqcych procesow etnicznych, ktore byly juz zaawansowane na wsi wilenskiej. Nast?png. ocen? narodowosciowq. przeprowadzil polski demograf E. Czynski (1887), ktory bardzo krytycznie odniosl si? do dotychczasowych analiz statystycznych dokonanych przez badaczy rosyjskich6. Przyj^l on odmienne zalozenia metodyczne, uznaj^c, ze jedynym wlasciwym kryterium klasyfikaqi narodowosciowej, nie mog^cym bye zafalszowanym, jest wyznanie. Na podstawie tzw. rubryceli parafialnych kosciola rzymskokatolickiego okreslil liczb? katolikow. Nast?pnie wylqczyl z nich Litwinow ze Zmudzinami oraz Lotyszow. Pozostalych katolikow mieszkaj^cych na terenach etnicznie slowianskich zaliezyl do narodowosci polskiej. Wedhig wyliczen E. Czynskiego gubernia wilenska liezyla 1192,0 tys. mieszkancow w tym: Litwinow 417,2 tys. (35,0%), Polakow 277,8 tys. (23,6%), Bialorusinow 239,6 tys. (20,1%), Zydow 176,0 tys. (14,8%), Rosjan 17,9 tys. (1,5%), oraz osob o nieokreslonej narodowosci 63,5 tys. (5,0% ogolu ludnosci). Nast?pnie autor dokonsd wyliczenia wedhig powiatow ludnosci katolickiej, z ktorej wydzielil liczb? Polakow. Dodatkowo okreslil liczebnosc ludnosci zydowskiej (zob. tab. 3). Tabela 3. Struktūra narodowosdowa guberni wilenskiej w 1884 roku (wg E. Czynskiego) Powiaty Lp Nazwa Nazwa litewska polska 1 Vilnius Wilno 2 Vileika Wilejka 3 Dysna Dzisna Lida 4 Lyda 5 Ašmena Oszmiana 6 Švenčionys Šwi?dany 7 Trakai Troki O g ó le m

Liczba ludnosci

W tym katolicy

W tym Polacy

W tym Žydzi

w tys.

w%

w tys.

w%

w tys.

w%

274,0 152,9 151,1 150,0 141,3 155,2 189,1

166,0 62,1 56,4 115,9 107,7 127,1 153,4

60,8 40,6 37,3 77,3 76,2 81,9 81,1

61,3 62,1 56,4 46,5 35,9 9,0 6,6

22,4 40,6 37,3 31,0 25,4 5,8 3,5

25,2 13,5 10,5 9,8 11,1 6,5 18,9

1213,6

789,1

65,0

277,8

23,8

92,0 20,6 15,9 14,7 15,7 10,1 35,7 204,7

w tys.

16,9

Ž r o d lo : E. Czynski, Etnograficzno-statystyczny zarys liczebnošci i rozsiedlenia ludnosci polskiej, Warszawa 1887, s. 26-27. Uwaga: Wyliczenia w tabeli zawierajq. wiele bl?dów arjdmetycznych. Autor podaje ogólnq. liezbf ludnosci guberni wilenskiej w wysokosd 1192,0 tys. Wedhig ukladu powiatowego wypada 1213,6 tys. Podobnie wygl^da kwestia liczebnosd ¿ydów, których w calej guberni míalo bye 176,0 tys., to jest 14,8% ogóhi ludnosd. Natomiast wyliczenia procentowe w uj^du wszystkich powiatów daj^ nam sum? 204,7 tys., czyli 16,9% ogólnego zaludnienia. Dane dotyczq.ce podsumowania ludnosd wedhig grup etnicznych w poszczególnych powiatach tez sq. bl?dne. Nie wnikajq.c w sprawy merytoryezne, same wyliczenia, tak w ukladzie pionowym, jak i poziomym, sq. dalekie od scislosci. 6 E. Czynski tak ocenial wartosc naukową dotychczasowych opracowan statystycznych: „Co si? tyezy danych etnograficznych, chaos i zamieszanie są jeszcze daleko wi?ksze. Urz?dowych cyfr brak zupelny, a nader liezne od 1863 roku rosyjskie opracowania statystyezno-etnografiezne wniosly do kwestii daleko wi?cej szkody niž požytku, dochodząc w dowolnosd od apriorystyeznej doktryny cz?sto do absurdum i sprzecznošci z najprostszą logiką” (E. Czynski, 1887, s. 23).

Nie wnikając w szczegoly, w ktorych jest dužo dowolnosd, naležy zwrocic uwagę na pewne kwestie zasadnicze, bardziej lub mniej wiarygodne. Možna založyč, že udzial procentowy katolikow, podany jest przez E. Czynskiego, w sposob wlasciwy. Większe wątpliwošci budzi dokonany podzial na Polakow i Litwinow. Wedhig autora w guberni wilenskiej ludnošci litewskiej bylo 511,3 tys. zaš polskiej 277,8 tys. W dwoch wschodnich powiatach bialoruskich: Wilejka i Dzisna, wszystkich katolikow autor zaliczyl do Polakow, co moglo byč zgodne z istniejącą rzeczywistošcią. W innych powiatach podzialy budzą powazne zastrzeženia statystyczne i merytoryczne. Niestety nie istnieją materialy umožliwiające zweryfikowanie podanych informacji. Traktując dane odniesione np. do powiatu wilenskiego i trockiego za prawdziwe, možna wnioskowac, že w okresie przeprowadzanych przez autora badan, procesy polonizacyjne byly jeszcze malo zaawansowane i w dwoch tych powiatach przewazala zdecydowanie ludnošč litewska. Požniejsze badania to w pewnym stopniu zakwestionowaly. Przy ocenie narodowosciowej guberni kowienskiej E. Czynski wykorzystal wyliczenia A. Ritticha. N a podstawie tego opracowania okrešlil liczbę ludnošci guberni kowienskiej na 1419,5 tys., z czego bylo: Litwinow 1022,0 tys. czyli 72,0% ogohi ludnošci, Zydow 260,4 tys. czyli 19,0%, Polakow 45,4 tys. czyli 3,2%, Rosjan 36,0 tys. czyli 2,5%, Lotyszow 23,3 tys. czyli 1,6% i Niemcow 20,6 tys. czyli 1,5% ogohi ludnošci. D o litewskiego obszaru etnicznego naležala polnocna częšc guberni suwalskiej naležącej do Krolestwa Polskiego. Autor omawianego opracowania okrešlil ogolne zaludnienie oraz strukturę narodowošciową ludnošci guberni wedhig stanu z 1882 roku. Wedhig jego szacunkow w guberni suwalskiej mieszkalo 603,2 tys. osob, z czego Litwinow bylo 280,0 tys. czyli 46,4% ogohi ludnošci, Polakow 190,0 tys. czyli 32,0%, Zydow 102,0 tys. czyli 17,2%. D o pozostalych grup narodowošciowych naleželi, mniej juž liczni, Niemcy i Rosjanie. Možna stwierdzic, že E. Czynski w sposob trafny podzielil gubemię suwalską na dwie częšci etniczne: polnocną, litewską -powiaty: Kalwaria, Wylkowyszki, Mariampol, Wladyslawow, oraz pohidniową, polską - powiaty: Suwalki, Augustow (Augustavas) i Sejny. Na podstawie studium E. Czynskiego možna wyliczyc dia trzech guberni: wilenskiej, kowienskiej i suwalskiej ogolną liczbę ludnošci, oraz jej sklad narodowošciowy. N a początku lat osiemdziesiątych ubieglego wieku w trzech tych guberniach mieszkalo 3236,3 tys. mieszkancow, w tym Litwinow bylo 1719,2 tys. (53,1%), Zydow 567,1 tys. (17,5%), Polakow 513,2 tys. (15,8%). N a pozostale mniejszošci narodowe, glownie Bialorusinow, Rosjan i Niemcow przypadalo 436,8 tys. czyli 13,6% ogohi ludnošci. Przy analizie podanych wielkošd liczbowych naležy uwzględnič fakt, že aktualne terytorium panstwa litewskiego jest znacznie mniejsze od terytoriow trzech bylych guberni rosyjskich. Wschodnia częšc guberni wilenskiej naležy do wspolczesnej Bialorusi zaš poludniowa częšc bylej guberni suwalskiej wchodzi w sklad Polski. W prezentowanych wyliczeniach nie rozpatrzono jedynie okręgu klajpedzkiego, ktory obecnie stanowi integralną częšc Litwy.

33

M oina wyraznie stwierdzic, ¿e zaprezentowane szacunki E. Czyñskiego, chociaž obciąžone dužymi blędami mają istotną wartosc historyczną. Pokazują obraz narodowosciowy widziany oczyma czlowieka iyjącego w ówczesnych czasach. N a podstawie tego studium m oina okrešlič w sposób przybliiony granicę etniczną narodowosci litewskiej. Zasięg ten byl rozleglejszy n ii obecnie. Z wyjątkiem pięciu powiatów wchodzącycb w sklad gubemi wilenskiej i suwalskiej: Dzisna, Wilejka, Suwalki, Augustów i Sejny we wszystkich pozostaiych (lącznie z powiatem wileñskim) przewaiala wg E. Czyñskiego ludnošč narodo­ wosci litewskiej. Ówczesni badacze konstruowali swoje hipotezy demograficzno-narodowosciowe na podstawie informacji fragmentarycznych. Dzialali w kraju zacofanym i ile zorganizowanym. Pracowali w pañstwie о kiepskiej sied dróg. Dojazd do kazdego miasta powiatowego nie byl latwy, a przeplyw informacji bardzo skąpy. Nieliczna warstwa urzędnicza reprezentowala poziom niezbyt wysoki. Inwentaryzacje statystyczne dotyczące calych prowinqi i rejonów byly bardzo skromne. Jedynie dia miasta Wilna prowadzono od 1869 roku, w sposób systematyczny, dokumentację dotyczącą ludnošci oraz jej skladu religijnego (zob. tab. 4). Tabela 4. Struktūra religijna ludnosd miasta Wilna w latach 1869-1894 (w tys.)

Rok 1869 1872 1875 1880 1886 1890 1892 1894

Liczba ludnošci Rzymskokatolickie 64,4 22,8 76,4 27,7 84,4 29,5 89,6 33,1 103,0 32,9 109,8 33,6 109,8 34,1 35,3 111,9

Wyznanie Mojžeszowe 30,7 37,7 43,6 45,2 51,5 59,2 58,3 58,1

Prawoslawne 8,4 8,4 8,5 8,5 16,0 13,8 14,2 15,2

Ewangelickie

Karaimskie

1,7 1,8 1,9 1,9 1,8 2,0 2,0 2,0

0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1

Muzulmanskie 0,1 0,1 0,2 0,2 0,2 0,4 0,4 0,3

Inne 0,6 0,6 0,6 0,6 0,5 0,7 0,7 0,9

Ž r o d lo : Rocznik Statystyczny Wilna, Wilno 1939.

W drugiej polowie XIX wieku Wilno bylo miastem stosunkowo niewielkim, w którym przewaiala ludnošč iydowska, a nawet przekraczala polowç zaludnienia miasta. Na początku rozpatrywanego okresu (1869 r.) odsetek ludnošci iydowskiej wynosil 47,7% ogóhi ludnošci. W następnych latach ulegal zwiększeniu. Na przyklad w 1875 r. wynosil 51,6%, w 1880 - 50,4%, w 1890 - 53,9%, w 1896 - 51,1%. Udzial ludnošci rzymskokatolickiej przekraczal zaledwie 1/3 ogólnego zaludnienia. W miešcie byl ulokowany duiy garnizon wojsk rosyjskich, który oddzialywal na zaludnienie miasta i zwiçkszal odsetek prawoslawnych. Wšrod osób wyznania rzymskokatolickiego, m oina domniemywac, ie przewa­ iala ludnošč polska, zaš Litwinów bylo bardzo niewielu. Ze wzglçdu na nieznaczny potenq'al ludnošciowy oddzialywanie miasta bylo došč ograniczone

34

; Į , I'

i nie moglo wplynąč w sposób decydujący na oblicze narodowosciowe tej częšci kraju. Następne szacunki demograficzno-narodowosciowe ziem litewskich zostaly przedstawione w pracy wydanej w Krakowie w 1898 roku przez bezimiennego autora, ukrywającego się pod pseudonimem Anonim. Odnoszą się one do 1890 roku. Autor prezentuje dane liczbowe wedhig guberni, powiatów, gmin i pojedynczych wsi. Zavvierają one następujące informaqe: nazwę miejscowosci, ilošč mieszkañców, narodowosó, język, ošwiatę ludową, pochodzenie miejscowe lub obce itp. Rubryce narodowosciowej nie možna przypisywac, wedhig Anonimą, powazniejszego znaczenia. Možna tu zacytowac tekst z jego pracy wyjašniający tę kwestię: „Pojęcie narodowosci día autorów spisu bylo widocznie niejasne. I tak spotykamy w nim np. Litwinów mowiących w domu po bialorusku, po polsku lub Bialorusów mowiących w domu po litewsku lub po polsku. Z tego powodu uwzględniono w niniejszej pracy jedynie rubrykę języka domowego jako miarodajne kryterium narodowosci. Co do językow rozrožnia rejestr języki: rosyjski, bialoruski, rusiñski, polski, litewski, lotewski, zydowski i inne (niemiecki, itd.)... Co się tyczy Polaków opracowano w spisie rubrykę tę w rožnych wlosciach nadzwyczaj niejednostajnie, a mianowicie w jednych wlosciach wszystkich Slowian ryczahowo zaliczono do Bialorusów, nie wylączając urzędników Rosjan i Polaków - większych wlascicieli, w innych calą ludnošč slowianską pochodzenia wloscianskiego zaliczono do Bialorusów, a pochodzenia szlacheckiego do Polaków, wreszcie w niektórych wlosciach, zwlaszcza w powiatach wileñskim i trockim rozrózniano skrupulatnie Polaków i Bialo­ rusów. Wobec tego niepodobna bylo w niniejszym opracowaniu podaó cyfr dotyczących języka bialoruskiego i polskiego. Nie pozostalo nic innego, jak umiescic Polaków i Bialorusów w jednej wspólnej rubryce bialorusko-polskiej. Przyczyną tego niejednostajnego postępowania urzędnikow spisujących byl prawdopodobnie nie tyle szowinizm, ile raczej ta okolicznošč, že pomiędzy językiem polskim a bialoruskim istnieje caly szereg gwar przejsciowych tak, že pytanie, do którego z dwu językow zaliczyč daną gwarę miejscową móglby rozstrzygnąč jedynie filolog”. Z tego dlugiego cytatu možna wywnioskowac, že na pograniczu litewsko-bialoruskim uksztaltowala się w koñcu X IX wieku, wsród ludnošci slowiañskiej, szeroka mieszana strefa językowa, w której funkcjonowaly dwa języki: bialoruski i polski, lub tež istnialy przejsciowe formy powstale z nakladania się tych dwóch bliskich sobie językow. Następne spostrzeženie auto­ ra jest równie wažne i wynika z niego wniosek, že w takiej sytuacji wykorzystanie kryterium językowego niewiele wnosi przy próbach rozgraniczenia ludnoš­ ci polskiej od bialoruskiej. Zawodnosc wyznacznika językowego występowala przy wyražnej ekspansji języka polskiego, która wyražala się coraz powszechniejszym poslugiwaniem się w žyciu codziennym przez ludnošč chlopską, rodowodu litewskiego i bialoruskiego, językiem polskim. Ostateczny rezultat drobiazgowych wyliczeñ dokonanych przez Anonimą prezentuje tabela (zob. tab. 5).

35

Tabela 5. Struktūra narodowosciowa guberni wilenskiej w 1890 roku (wg Anonimą)

Powiaty Lp Nazwa litewska

Nazwa polska

1 2 3 4 5 6 7

Wilno Troki Šwięciany Oszmiana Lida Dzisna Wilejka

Vilnius Trakai Švenčionys Ašmena Lyda Dysna Vileika

O gólem

Liczba ludnošci

Litwini w tys.

w%

157,0 133,6 139,9 148,9 137,0 157,3 135,6

53,8 91,9 57,0 13,8 16,6 0,5 0,0

1009,3

233,6

Polacy i Bialorusini

Rosjanie

Žydzi

Inni

w tys.

w%

w tys.

w%

w tys.

34,3 68,6 40,8 9,4 12,1 0,3 0,0

89,3 28,3 73,3 119,2 110,4 145,1 128,0

57,0 21,0 52,3 80,0 80,6 92,3 94,4

2,7 2,6 4,7 0,3 0,2 3,7 0,5

1,7 1,9 3,4 0,2 0,1 2,4 0,4

10,6 10,6 4,8 14,4 9,7 7,8 7,0

6,7 8,4 3,4 9,6 7,1 4,9 5,1

23,2

693,6

68,7

14,7

1,4

64,9

6,5

w%

w tys.

w%

w tys. 0,6 0,2 0,1 1,2 0,1 0,2 ° ’1 2,5

0,3 0,1 0,1 0,8 0,1 0,1 0,1 0,2

Z rodlo: Anonim, Obszar jgzyka litewskiego w guberni wilenskiej, Krakow 1898. Uwaga: Nie uwzgl?dniono w zestawieniu miasta Wilna, licz^cego w 1890 roku 109,8 tys. mieszkancow, wsrod ktorych katolikow bylo 33,6 tys., ¿ydow 59,2 tys., prawoslawnych 13,8 tys., ewangelikow 2,0 tys. i przedstawicieli innych wyznan 1,2 tys. (Anonim, 1898, s. 6).

Komentując zaprezentowane wyliczenia i porownując je do danych z lat wczesniejszych Anonim stwierdza: „Cyfry te znakomicie się rožnią od przytoczonych wyzej (tzn. szacunkow wczesniejszych) i wykazują, že Litwinow w gubemi wilenskiej jest ilošč znacznie mniejsza, niž dotychczas przypuszczano”. Przedstawione w tabeli dane statystyczne dotyczące liczebnošci i rozmieszczenia ludnošci litewskiej są šcisle. Pokazują one sytuację istniejącą w 1890 r., ktora jednak ulegla w tym czasie ewolucji w kierunku stalego cofania się etnicznego obszaru litewskiego na zachod. Glownym zadaniem Anonimą bylo precyzyjne okrešlenie granicy etnicznej między ludnošdą slowianską (bialoruską i polską) a litewską. Ten cel badawczy zostal zrealizowany. Wedhig autora do etnicznego obszaru litewskiego naležaly dwa pasy: jeden rozciągal się ze wschodu na zachod wzdtuž pogranicza guberni kowienskiej, drugį z pohidnia na polnoc wzdtuž Niemna i guberni suwalskiej. Obydwa pasy terytorialne lączyly się nad dolną Wilią, gdzie znąjduje się centrum litewskiego obszaru etnicznego, do ktorego naležy cala gubernia kowienska oraz zachodnia częšč guberni wilenskiej. W analizowanym przekroju czasowym Litwini tworzyli ponadto trzy stosunkowo nieduže wyspy etniczne oddzielone od zwartego obszaru litewskiego. Jedna z wysp istniala w powiecie oszmianskim, na lewym brzegu gomej Žyžmy (Žižma), obęjmując rejon Dziewieniszek (Dieveniškės). Druga enklawa litewska rowniez byla položona w powiecie oszmianskim i oddzielona byl wsiami zamieszkalymi przez ludnošc slowianskojęzyczną: Iwje (Vija), Lipniszki (Lipniškes), Subotniki (Subatninkai), ktore jeszcze w polowie X IX wieku mialy charakter litewski. Trzecia etniczna wyspa litewska ležala nad dolną Oszmianką (Ašmena) i obejmowala okolice Gierwiat (Gervėčiai) i Jakintan (Jakentanai) (Anonim, 1989, s. 71-72). Dužo trudniejszym problemem bylo rozgraniczenie ludnošci slowianskiej o polskim i bialoruskim poczuciu narodowym oraz wyodrębnienie wsrod ludowych gwar bialoruskich tych, ktore grawitowaly do polskošd poprzez zastępowanie slow bialoruskich polskimi. Tego zložonego zadania badacze XDC-wieczni nie byli w stanie rozstrzygnąc. Przemiany te byly jednak dostrzegane. Ludnošc wiejska slowianskojęzyczna wyznania katolickiego coraz bardziej ciąžyla do polskošci. Przyczyny tego procesu byly bardzo zložone. Mialy charakter samoistny, pojawily się wbrew rosyjskiej wladzy administracyjnej, ktora konsekwentnie dyskryminowala język i kulturę polską. Pomimo stalej walki z polskošdą na pograniczu bialorusko-litewskim krystalizowal się rozlegly etniczny obszar polski, ktorego centrum štai się ošrodek wilenski. Tego bezspomego faktu nie przyjmowali do wiadomošci bardzo dhigo demografowie litewscy, zaš bialoruscy stale tworzą na ten temat mity niewiele mające wspolnego z rzeczywistošdą historyczną. Možna by wspomniec, že do tej рогу demografowie bialoruscy wyraznie stwierdzają, iž polską šwiadomošč narodowa wšrod ludnošci wiejskiej szeroko ujętej Wilenszczyzny, powstala dopiero w okresie międzywojennym, w rezultacie represyjnej akcji polonizacyjnej wladz panstwa polskiego7. 7 Podobną opinię o rodowodzie polskiej ludnošci na Bialorusi wypowiada demografka bialoruska L. Szachotko pisząc o wspolczesnych Polakach na Bialomsi: „Są to w zasadzie osoby miejscowego,

37

Ten uproszczony pogląd niewiele wnosi w wyjašnienie procesu, ktory by| dhigotnvaly, a jego mechanizmy sprawcze došč zložone. Nie bylo tu tež analogii do procesu polonizowania się možpowladztwa i szlachty w czasach I Rzeczypospolitej. T a pierwsza fala polonizacji, o ktorej j.už mowiono, nie objęla panszczyžnianego chlopstwa, ktore nadal užywalo języka litewskiego i bialoruskiego, Uwarunkowania polityczno-historyczne.w X IX wieku byly nieporownywalne do tych wczešniejszych. W tym czasie język polski i polskošč byly przešladowane. Bezpošrednio po powstaniu styczniowym wyszedl zakaz užywania języka polskiego we wszystkich miejscach publicznych. Zlikwidowano szkolnictwo polskie, a nawet zabroniono posiadania ksiąžek polskich. Osoby narodowošd polskiej byly usuwane z urzędow i nie mogly piastowač žadnych funkcji administracyjnych. W takiej sytuacji o planowym i z gory narzuconym wynarodawianiu Litwinow i Bialorusinow nie moglo byč mowy. Pomimo tych wyjątkowo nie sprzyjających okolicznošci dla popuiaryzacji języka i kultury polskiej, pojawily się w X IX wieku warunki, ktore doprowadzily do spolonizowania się warstwy chlopskiej na rozleglych obszarach pogranicza litewskobialoruskiego. Zbadanie tego problemų stalo się wažnym zagadnieniem naukowym. Okrešlenie przyczyn sprawczych, czasu i sposobu tworzenia się na obszarach etnicznych litewsko-bialoruskich wyodrębniających się terenow, w ktorych ludnošč chlopska zaczęla się poshigiwač językiem polskim oraz identyfikowač się z polską šwiadomošcią narodową, stalo się zadaniem badawczym wymagającym obiektywnego wyjašnienia. W ksiąžkach opublikowanych w X IX wieku pojawilo się wiele informacji o rozpowszechnianiu się języka polskiego wšrod mieszkancow wsi o rodowodzie litewskim. Fakty te nie byly komentowane i nie mogly stanowič podstawy do jakichkolwiek uogolnien. Dopiero w požniejszym czasie, juž w wieku XX, rozpoczęto analizowač i oceniač zmiany etniczne, ktore zachodzily w X IX wieku. Zajmowali się tym zagadnieniem demografowie, geografowie, socjolodzy i lingwišci. Pojawily się prace teoretyczne i empiryczne, w ktorych zawarto bogaty material faktograficzny. Przemiany etniczne, w tym zmiana opcji narodowošciowej, byla qawiskiem došč powszechnym w Europie. Zazwyczaj dzieje się to na pograniczach. Przyczyny tych zjawisk mogą mieč rožne podloze: historyczne, ekonomiczne, spoleczne i psychologiczne a wiąžą się zazwyczaj ze zmianą granic politycznych. Procesy etniczne, ktore zachodzily na pograniczu litewsko-, polsko-bialoruskim mialy swoją wyjątkową, rzadko spotykaną specyfikę i dlate-; go tež naukowa interpretacja tych przeobražen demograficzno-narodowoš-i ciowych wymagala odejšcia od powierzchownych stereotypow. Sądzę, že najpelniejsza diagnoza i ocena tego skomplikowanego procesu narodowošciowego zawarta jest w žrodlowym opracowaniu H. Turskiej (1982), 1 napisanym w koncu lat trzydziestych a opublikowanym i przypomnianym stosunkowo niedawno. W czasie pisania ksiąžki przez autorkę istnial w pelni bialoruskiego pochodzenia, ktorych przodkowie w czasach naleženia zachodnich obszarow republiki do buržuazyjnej Polski (od 1921 do 1939) byli na šilę skatolicyzowani.” (L. Szachotko, 1985, s. 26).

38

uksztahowany polski obszar etniczny na pograniczu litewsko-bialoruskim (wg nazewnictwa litewskiego - na tzw. Litwie Wschodniej (Rytų Lietuva), a w terminologii bialoruskiej - na tzw. Zachodniej Bialorusi (Vakarų Baltarusija)). Ludnošč tego obszaru postu giwala się językiem polskim, uwažala się za Polakow i nastawiona byla wrogo do panstwa litewskiego oraz do narodowych aspiracji bialoruskich. Uformowany etnicznie obszar polski z ošrodkiem w Wilnie stopniowo i stale rozszerzal się w kierunku wschodnim, obejmując swoim wplywem katolicką ludnošč bialoruskojęzyczną, ktora coraz bardziej ciąžyla do polskošci. Autorka po przestudiowaniu material6w žrodlowych, dokonala badan terenowych, w trakcie ktorych przeprowadzala liczne wywiady z mieszkancami wsi polskojęzycznych. Ze względu na swoją profesję glownie skoncentrowala uwagę na kwestiach lingwistycznych. Wyznaczyla zasięg przestrzenny užywania przez ludnošč chlopską języka polskiego. Następnie na podstawie dokumentow oraz wywiadow z najstarszymi mieszkancami starala się okrešlič ewolucję przemian lingwistycznych i šwiadomošciowych. H. Turska zaczyna od stwierdzenia, že w czasach przedrozbiorowych na obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego nie bylo nigdzie zwartego obszaru polskiego (polskojęzyczne byly tylko warstwy wyžsze). Procesy polonizacji wsi litewskiej rozpoczęly się dopiero w XIX wieku. Wedhig autorki: „...odwrot od litewszczyzny rozpocząl się w trzeciej čwierci wieku XIX , przy tym byl to zwrot tak gwaltowny, že ludzie urodzeni w dziewiątym, osmym, a nawet siodmym dziesiątku lat tego stulecia nic juž albo prawie nic z języka tego nie rozumieją, co šwiadczy, že naležą do pokolenia, ktore wyroslo i wychowa!o się juž w tradyq'i polskiej. Spostrzeženia te potwierdzają zebrane przeze mnie informacje od starcow urodzonych w polowie ubieglego stulecia (tzn. 80-90-letnich). Pamiętają oni, že w dziecinstwie rozmawiali w domu z rodzicami po litewsku. Pokolenie mlodsze (ok. 20-30 lat) mowilo juž z rodzicami po polsku, ale pamięta, že dziadowie między sobą rozmawiali po litewsku... Na podstawie tych danych možemy z calym prawdopodobienstwem ustalič, že pokoleniem, ktore tę rewolucję (tzn. językową) przeprowadzilo, byla dorastająca wpoczątku drugiej polowy ubieglego stulecia mlodziež.” (H. Turska, 1982, s. 44-^15). Po ustaleniu, že bardzo gwaltowny proces polonizacyjny przypadl po uwlaszczeniu wlošcianstwa w drugiej polowie X IX wieku, autorka stwierdza, že jeszcze w pierwszej polowie X IX wieku ludnošč litewska ulegala językowej bialorutenizacji. Następnie omawia przyczyny sprawcze tych przemian w sposob następujący: „Tak więc procesy spoleczne i ekonomiczne oraz prądy demokratyczne drugiej polowy ubieglego stulecia daly na obszarze Litwy etnograficznej dwa calkowicie rožne efekty. W glębi zwartego terytorium litewskiego usamodzielniony lud wiejski, garnąc się do ošwiaty, wytwarza wlasną liczniejszą niž dotychczas inteligencję, ktora pchnęla odrodzenie Litwy na nowe tory. Te šame czynniki na pograniczach bialoruskich wywolaly masowe garnięcie się ludu litewskiego do kultury polskiej, w wyniku czego język polski zająl na znacznych obszarach miejsce bialoruskiego w procesie językowego wynaradawiania się wsi

39

litewskiej. Polonizacja ludu wiejskiego na Wilenszczyžnie to ciekawy przyklad zachodzący pomiędzy faktami natury socjalnej, a przemianami językowymi.”8 (H. Turska, 1982, s. 57). ■ H. Turska wydziela trzy obszary, w ktorych język polski štai się dominujący wšrod ludnošci wiejskiej. Pienvszy i największy-wilenski, znajdowat się glownie na prawym brzegu Wilii, między Kiernowem (Kernavė) a Nowymi Šwięcianami (Švenčionėliai), drugi - kowienski, ležal na polnoc od Kowna, pomiędzy Niemnem, Wilią a Niewiažą (Nevėžis) i byl otoczony ze wszystkich stron etnicznymi obszarami litewskimi (po uzyskaniu przez Litwę niepodleglošci zacząl się kurczyč, a następnie zanikač), trzeci smohvienski (Smalvos), występo* wal na polnocy pomiędzy Wisaginą (Visaginas), a Jeziorosami. Niezaležnie od siebie, w trzech rožnych miejscach bylego Wielkiego Księstwa Litewskiego, w X IX wieku, w znacznej odleglošci od etnicznych ziem polskich, rozpocząl się wedhig autorki, proces polszczeniamiejscowej ludnošci chlopskiej i tworzenia się obszarow polskojęzycznych. Okrešlone trzy lingwistyczne obszary polskie powstaly na etnicznym obszarze litewskim, bez przejšciowego przechodzenia przez fazę poshigiwania się przez ich ludnošč językiem bialoruskim. Rownoczešnie na obszarach zamieszkalych przez katolicką ludnošč bialoruskojęzyczną nastąpily silne procesy dąženia do polskošci. Najwažniejszą rolę odegral tu košciol rzymskokatolicki. W parafiach zamieszkalycli przez ludnošč bialoruskojęzyczną naboženstwa odbywaly się po polsku. Wplynęlo to na przyjmowanie dwujęzycznošci, a następnie deklarowanie przez ludnošč wiejską narodowošci polskiej9. 8 Szybkie procesy polonizacyjne ludnošci wiejskiej tlumaczy H. Turska (1982, s. 56-57) wieloma przyczynami spoleczno-ekonomicznymi. Zwraca uwagę na wplyw zniesienia panszczyzny w latach szeščdziesiątych XIX wieku. Autorka rozmawiając w latach 30-tych XX wieku z bardzo starymi. ludžmi byla wielokrotnie informowana, že zmiana języka wiązala się šcišle z reformą uwlaszczeniową. Wlošcianie zaczęli mowič po polsku, bo poczuli się ludžmi wolnymi. Tego typu związek przyczynowy byl podkrešlany przez wielu rozmowcow, pamiętających wydarzenia zachodzące1 w ostatnich dziesięcioleciach XIX wieku. 9 Na identyiikowanie się katolickiej ludnošci vviejskiej z narodowošdą polską wskazuje wiele relacji autorskich. Možna zacytowač opinię M. Šwiechowskiego, znającego te obszary z autopsji Formuluje swoj pogląd w sposob następujący: „W šwiadomošci {ludnošci] nastąpilo utožsamienie' katolicyzmu z polskošcią a prawoslawia z rosyjskošcią. Zmuszony do samookrešlenia „Bialorusin-i katolik” powiada, že jest „polskiej wiary” w przedwstawieniu do sąsiada prawoslawnego - ,^uskiej wiary”. Užywając w žyciu potocznym mieszanej gwary polsko-bialoruskiej czy bialorusko-polskiej,! w chv/ilach uroczystych w stosunku do Boga, w košciele užywa mowy polskiej i z fanatyzmemzdolnym do ofiar, broni się przedwko zakusom rządu zastąpienia jej w dodatkowym naboženstwie[ językiem rosyjskim lub bialoruskim. Z^amach na język polski w košciele uwaža za zamach na šwiętoščjį swych najglębszych uczuč religijnych. W žyciu spolecznym tzw. „Bialorusin-katolik” poczuwa się do' solidamošci calkowitej z ludnošcią polską, na poslow polskich oddaje glosy, razem z Polakami znosi. przešladowania za tajne szkoly polskie i silniej się czuje związany z polskošcią niž ze swymį otoczeniem bialoruskim prawoslawnym. Totež i rząd rosyjski, o ile chodzd tylko o praktycznef zastosowanie, traktuje go na rowni z Polakami. Dlatego tež bližsi będziemy prawdy, o ile rubryki| polskie i tzw. „Bialorusin6w-katolik6w”, ktorych tu z rownym prawem moglibyšmy nazyvvacį „Bialopolakami”, zlączymy i tą polączoną rubrykę uwažac będziemy jako wyraz polskošci kraju." (M. Šwiechowski, 1917, s. 18-19).

40

Polonizacja wsi bialoruskich pozostawala w związku z dokonującą się polonizacją przylegtych obszarow litewskich. Procesy te byly juž mocno zaawansowane w koncu XIX wieku i odegraly olbrzymią rolę polityczną w X X wieku. Prezentowane statystyki narodowosciowe z lat osiemdziesiątych XIX wieku nie byly w stanie tych przeobražen zaobserwowac i udokumentowac. Istnięjące uwarunkowania nie sprzyjaly obiektywizacji ocen. Dzialo się to w okresie walki wladz rosyjskich z polskošcią. Z drugiej strony w owczesnych warunkach žebrame informacji terenowych bylo trudne. Ludnošč wiejska tež nie byla sklonna do szczerych deklaraqi. Latwiej bylo oddzielič Litwinow od ludnošd slowianskiej, gdyž granica językowa byla wyrazna i w tym zakresie wiarygodnosc danych statystycznych jest na odpowiednim poziomie. Przeprowadzenie, w sposob adekwatny, podziahi na Polakow i Bialorusinow, bylo z zasadzie niemozliwe10. Dlatego tež w opracowaniu Anonimą te dwie grupy narodowosciowe zostaly ujęte lącznie. Ewolucja przemian etnicznych na pograniczu litewsko-bialorusko-polskim rozwijala się bezkonfliktowo dopoki warstwy chlopskie byly obojętnie nastawione do kwestii wtasnej identyfikacji narodowosciowej. W momencie dotarcia na tereny wiejskie rožnorodnych ideologii nacjonalistycznych i koniecznošci podjęcia decyzji związanej z jednoznacznym samookrešleniem, pojawila się potencjalna mozliwosc powstania zadražnien a nawet antagonizmow. Najpierw 0 podložu językowym, a požniej narodowym. Przemiany zachodzące w drugiej polowie XEX wieku zmierzaly do uformowania się nowoczesnych narodow, w tym rowniez narodu litewskiego. Ludnošč litewskojęzyczna, na zwartym etnicznie obszarze litewskim, w miarę wzrostu swiadomosci zaczęla artykulowac w sposob coraz bardzięj dojrzaly swoje aspiraqe narodowe. Na tym obszarze ruch litewski znalazl naturalne zaplecze, ktore stanowilo o jego sile 1potenq'alnych mozliwosciach rozwoju. Zupeinie inna sytuacja zaistniala na calym pograniczu litewsko-bialoruskim. W rezultacie procesow slawizacji językowęj narod litewski poniosl tu olbrzymie straty. Ludnošč rodowodu litewskiego po zatraceniu języka, coraz bardzięj utožsamiala się z narodowošcią polską oraz w pewnym nieznacznym stopniu z bialoruską. Mieszkancy tych ziem odnosili się wrogo do litewskich aspiraqi narodowydi. Ruch litewski mūšiai dzialač w konfrontaqi z innymi aspiraq'ami narodowymi pozbawiony tego zaplecza, ktore posiadal na Žimudzi czy w centralnej Auksztocie (Aukštaitija). Niemialoby to donioslych konsekwenqi, gdyž zmiennošč opqi na pograniczach jest zjawiskiem naturalnym i często spotykanym. Tu jednak problem byl niezmiemie istotny, gdyž dotyczyl historycznej stolicy Litwy i obszarow otaczających to miasto. Utrata wlasnej stolicy na rzecz silniejszego sąsiada byla nie do przyjęcia przez litewski ruch narodowy. Wszelkie zas dzialania wbrew woli mieszkahcow, tež nie mialy szans powodzenia. Powstawala sytuacja trudna do rozwiązania, kryjąca w sobie zarzewie nieporozumien i konfliktow. 10 Šwiadczy o tym opinia badacza znającego obszary te z autopsji: „Bialorusini nje mają poczucia swej odrębnošci narodowosciowej: katolicy uwažają siebie za Polakow (golą brody, pozdrawiają „niech będzie pochwalony”), prawoslawni uchodzą tu za ruskich (zapuszczają brody, witają się mową „zdrastwujtie”); nieraz na zapytanie do jakiej narodowosci naležy, Bialorusin odpowiada, že jest „tutejszy”, „swoj czlowiek.” (I- Dzieržynski, 1919, s. 18).

41

--------- — III------------s,

Struktūra narodovvošciovva na obszarze obecnej Litvvy w 1897 roku

Piervvszy nowoczesny spis ludnošci odbyl się w Cesarstwie Rosyjskinj w 1897 roku. Starsze informacje liczbowe zamieszczone w rožnych žrodlach nie spelniają wymogow poprawnošci statystycznej i mogą byč traktowane tylko w postaci orientacyjnego szacunku, do ktorego naležy podchodzič z dužą dožą krytycyzmu. Nie znaczy to, že wszystkie opracowania i opublikowane wyniki spisu rosyjskiego byly w pelni wiarygodne. Dane podstawowe odniesione do liczby mieszkancow i ich terytorialnego rozmieszczenia byly okrešlone w sposob wlašciwy, nie budzący wątpliwošci. Natomiast informacje odniesione do cech etnicznych wymagają większej ostrožnošci interpretacyjnej. Dla okrešlenia etnicznošci zastosowano w spisie dwa wyznaczniki. Pierwszy z nich dotyczyl wyznania religijnego. To kryterium bylo jednoznaczne. W tym okresie, ludzi nie związanych z jakąkolwiek wspolnotą religijną bylo bardzo niewielu. N a to pytanie spisowe, bez względu na poziom wyksztalcenia jednostki, musiala pase odpowiedž zgodna z faktycznym stanem rzeczy. Drugie kryterium mialo okrešlač narodowošč, względnie przynaležnošč do odpowiedniej grupy etnieznej. Wybrano jako wyznaczniki tej cechy, podobnie jak w spisach niemieckich czy austriackich, tzw. język ojezysty. Zakladano bowiem shisznie, že pytanie o narodowoščmože byč trudne do wyegzekwowania od dužej częšci spisywanych - ludzi niewyksztalconych, często analfabetow, mieszkających na terenacb wiejskich. Šwiadomošč narodowošci wšrod ludnošci chlopskiej, a taką bylo w owczesnym Cesarstwie Rosyjskim okolo 80%, byla jeszcze nie w pelni wykrystalizowana. Wydawalo się, že w takich warunkach kryterium językowe będzie bardziej wlašciwe. Nie negując tej argumentaeji naležy jednak zaznaczyč, že kryterium językowe tež moglo byč w licznych przypadkach zawodne. Na niektorych pograniczach etnicznych istnialy pošrednie dialekty, ktore nawet lingwistom trudno bylo zaliezyč do odpowiedniej grupy językowej. Byly rowniež; obszary dwujęzyczne, w ktorych dwa języki byly w powszechnym užyciu. Nie, zawsze rowniež język pokrywal się z narodowošcią. Byly przypadki, žel pochodzenie terytorialne, religia lub rodowod odgrywaly większą rolę niž język w identyfikacji etnieznej pewnych zbiorowisk ludzkich. Niemniej, mając infor-Į maq'ę dotyczącą religii i języka dysponujemy možliwošciami oceny etnieznej, w tym rowniež narodowošciowej, ludnošci.

42

Przed przystąpieniem do krytycznej analizy materialow zrodlowych zawartych w spisie rosyjskim z 1897 roku, naležy w sposob w miarę šcisly okrešlič zasięg terytorialny, ktory będzie podstawą calej analizy merytorycznej. N a przelomie X IX i X X wieku panstwa litewskiego nie bylo na mapie Europy. Wsrod nielicznej elity wychowanej w kulturze polskiej, žyjącej w guberniach bialoruskich i litewskich imperium rosyjskiego, funkcjonowaly w swiadomosci tradycje Wielkiego Księstwa Litewskiego w granicach z 1772 roku. Odtworzenie Wielkiego Księstwa Litewskiego bylo juž zadaniem nierealnym. N ie tylko z powodow geopolitycznych, wynikających z sily militarnej Cesarstwa Rosyj­ skiego, ale rowniez dlatego, ¿e ewolucj a przemian swiadomosciowych wsrod mas ludowych zmierzala do tworzenia panstw narodowych a nie odtwarzania, w oparciu o przeslanki historyczne, panstw wieloetnicznych. N a obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego nabieraly znaczenia ruchy narodowe: litewski, bialoruski i polski, ktore coraz bardziej się od siebie oddalaly, dąžąc do zrealizowania odmiennych celow politycznych. Litewski ruch narodowy dzialal tylko na niewielkiej - zachodniej częšci Wielkiego Księstwa, tam gdzie zamieszkiwala w sposob zwarty ludnošč poshigująca się językiem litewskim. Ze względu na došč skomplikowane procesy demograficzne zachodzące na pograniczu litewsko-bialoruskim, šcisle okrešlenie zasięgu etnicznych obszarow litewskich bylo zadaniem došč trudnym. W takiej sytuacji, jak juž wspomniano, przyjęto založenie, že jednostką odniesienia przestrzennego, będzie obszar znajdujący się w aktualnych granicach wspolczesnego panstwa litewskiego (z 1995 roku). Zrealizowanie pelnęj analizy demograficznej, a šcišlej narodowosdowej, w odniesieniu do terytorium panstwa litewskiego w jego aktualnych granicach, dia przelomu X IX i X X wieku czy okresu międzywojennego, wymaga pokonania wielu trudnošci. Wynikają one z kilkakrotnej zmiany granic panstwowych w X X wieku, z czym się wiązala rožna przynaležnošč polityczna obszarow wchodzących obecnie w sklad Litwy. D o tego dochodzily zmiany podzialow administracyjnych. Do I wojny swiatowej caly obszar wspolczesnej Litwy z wyjątkiem rejonu Klajpedy naležącej do Prus Wschodnich znajdowal się w granicach imperium rosyjskiego. Naležy tež dodač, že częšč obecnej poludniowo-zachodniej Litwy, wchodzila w sklad Krolestwa Polskiego, stanowiąc polnocną częšč guberni suwalskiej. Pozostaly obszar litewski nie posiadal nawet szczątkowej autonomii i naležal do dwoch guberni scentralizowanego imperium rosyjskiego. Byly to gubernie kowienska i wilenska. Obecne granice polityczne nie przebiegają zgodnie z podzialami administracyjnymi istniejącymi w 1897 roku. Z tego powodu zaszla koniecznošč dokonania pewnych arbitralnych rozgraniczen. Podstawą analizy statystycznej będą jednostki powiatowe istniejące w koncu XIX wieku. Podobne založenia przyjąl autor przy ocenie ksztaltowania się sytuacji narodowošciowej na Bialorusi (P. Eberhardt, 1994, s. 12-13). W celu spelnienia wymogow zgodnošci przestrzennej, granica wschodnia tzw. ziem litewskich muši byč identyczna z granicą zachodnią obszaru wlączonego do tzw. ziem bialoruskich, aby nie zostaly pominięte lub podwojnie ujęte w zestawach

43

statystycznych te same jednostki powiätowe. W ópracowaniu p0Šwięconym Bialorusi granica zachodnia tzw. ziem bialoruskich zostala wytyczona w ten sposób, že caly powiat •lidzki, oszmianski i wilejski zostaly ujęte w analizie statystycznej, zaš powiat šwięcianski, trocki i wileñski, byly poza orbitą zainteresowania, jako tzw. powiaty litewskie. Konwencja ta muši byč rygorystycznie przestrzegana, gdyž w przedwnym razie powstalyby statystyczne deformacje. Kwestia zaš jest skomplikowana, gdyz obecna granica polityczna litewsko-bialoruska przecina obszary ówczesnych powiatów. Powstaną więc pewne niezgodnošci geograficzne i statystyczne wynikające z koniecznošci zaliczenia lub wykluczenia calego powiatu. D o obszaru tzw. ziem litewskich wlączono wszystkie powiaty gubemi kowienskiej. W tym przypadku niescislošd będą niewielkie. Jedynie pólnocno-wschodnia częšc powiatu Jeziorosy, z bylej gubemi kowieñskiej, nie naležy do Litwy1. Natomiast podzial guberni wileñskiej napotyka duze trudnosci. Liczyla ona lącznie siedem powiatów: Dzisna, Wilejka, Šwięciany, Oszmiana, Wilno, Troki i Lida. Trzy powiaty nadgraniczne bylej guberni wileñskiej Wilno, Lida i Šwięciany znajdują się zarówno w dzisiejszym pañstwie litewskim jak i bialoruskim. W przypadku powiatu wileñskiego i lidzkiego znieksztalcenia są niewielkie i wzajemnie się redukują, gdyz zachodnia częšc bylego powiatu lidzkiego znalazla się w Litwie, zas wschodnia częšc powiatu wileñskiego w Bialorusi. Natomiast duža częšc powiatu Šwięciany, zaliczonego w calošci do obszam litewskiego, naležy obecnie do Bialorusi. Ponadto naležy uwzględnič, že niewielka częšc pólnocnej częšci powiatu grodzieñskiego, ówczesnej guberni grodzieñskiej, naležy z kolei do Litwy. Po ogólnym bilansie, uwzględniającym tak terytorium jak i liczbę ludnošci, wlączono do tzw. ziem litewskich trzy peine powiaty guberni wileñskiej - Wilno, Troki i Šwiędany12. W ostatecznym rezultacie do obszam litewskiego zaliczono jedenašde powiatów naležących do dwóch gubemi bylego Cesarstwa Rosyjskiego3. Na

1 Wedlug dokladnych wyliczen przeprowadzonych przez P. Gaučasa (1983, s. 83) owczesny powiat Jeziorosy liczący 208,5 tys. zostal przedzielony przez požniejsze granice w ten sposob, že m obecnym terytorium Litwy zamieszkiwalo w 1897 roku 152,0 tys. mieszkancow, zaš w częšd wschodniej, ktora aktualnie znajduje się na terytorium Bialorusi, w tymže samym roku 56,5 tys. mieszkancow. 2 Powiat wilenski liczyl w 1897 roku 208,5 tys. mieszkancow. W częšd zachodniej, ktora obecnie wchodzi w sklad Litwy mieszkalo 179,2 tys. (85,8% ogolu ludnošci powiatu). Z kolei z povviatu oszmianskiego, zamieszkalego przez 233,6 tys., jedynie maly skrawek liczący owczešnie 9,4 tys. mieszkancow znajduje się na obszarze wspolczesnej Litwy. Podobnie w przypadku powiatu lidzkiego, liczącego w czasie spisu rosyjskiego 205,8 tys., jedynie 21,1 tys. grupowalo się w tej częšd,, ktora aktualnie znajduje się w panstwie litewskim. Większy problem dotyczy powiatu šwięcianskiego, ktory zostal podzielony na dwie stosunkowo rowne częšd. Powiat ten liczyl w 1897 roku 172,2 tys. mieszkancow. W częšd zachodniej powiatu, ktora obecnie stanowi integralną częšc Litwy, koncentrowalo się 81,2 tys. mieszkancow czyli 47,1% ogolu ludnošd powiatu, z tym že stolica powiatu byla w częšd zachodniej, obecnie litewskiej. Po przeprowadzeniu ogolnego saida wynika, že; poprzez przyjęcie granic powiatowych ulegla statystycznemu zvviększeniu liczba mieszkancow ziem litewskich o okolo 92,3 tys. (P. Gaučas, 1983, s. 82-83). Į 3 Litewski demograf P. Gaučas w swoich opracowaniach dzielil powiaty na mniejsze jednostld |

44

terytorium tym rosyjski spis ludnošci z 1897 roku wykazal 2283,5 tys. mieszkan¡¡eöw, ktorzy zgodnie ze swoją deklaraq'ą zostali zaliczeni do odpowiedniej grnpy jjęzykowej (zob. tab. 6). Pod względem językowym ludnošč, przyjętego do analizy terytorium, byla došč zroznicowana. Ludnošč litewskojęzyczna stanowila 55,7% ogolu ludnošci. Naležy zaznaczyč, že we wszystkich powiatach gubemi kowienskiej ludnošč litewska wyraznie dominowala, chociaz w dwoch pow iatach-K o wno i Jeziorosy nie osiągala polowy zaludnienia. W trzech powiatach gubemi wilenskiej sytuaqa byla bardziej skomplikowana, gdyz jedynie w powiecie trockim ludnošč litewskojęzyczna przewažala4. Natomiast w ošrodku wilenskim ludnošč deklarująca język litewski, jako swöj język ojczysty, stanowila zaledwie 3,2% ludnošci miasta. Spis ujawnil ludnošci polskojęzycznej i bialoruskojęzycznej po okolo 245 tys. osob. Ludnošč przyznająca się do języka polskiego rozmieszczona byla došč rownomiernie. Z wyjątkiem položonego na zachodzie powiatu Telsze (Telšiai) udzial ludnošci polskiej oscylowal od 5-6% do 23,2% (pow. Kowno) i 30,5% (m. Wilno). Z kolei ludnošč bialoruskojęzyczna skupiala się jedynie we wschodnich powiatach, przekraczając 40% w powiecie wilenskim i šwięcianskim. Dane dotyczące ludnošci bialoruskojęzycznej zamieszkalej w powiecie Troki, Wilno i częšciowo Šwięciany staly się potem obiektem licznych kontrowersji naukowych. W tych trzech powiatach, nie licząc miasta Wilna, spis rosyjski ujawnil 201,1 tys. ludnošci deklarującej język bialoruski. We wszystkich międzywojennych, a następnie powojennych spisach (až do ostatniego z 1989 roku), ludnošč bialoruska występowala w formie szczątkowej, a w zasadzie na tym wiejskim obszarze ulegla zanikowi. Na miejsce ludnošci bialomskiej pojawila się ludnošč deklarująca narodowošč polską. Zjawisko to stalo się obiektem ozywionych polemik i rožnych poglądow naukowych. Powstaly trzy teorie, wzajemnie się wykluczające. Pierwsza, wyrazona przez polskich demografow, tak przed I wojną šwiatową jak i w okresie międzywojennym, glosila, ¿e spis rosyjski byl tendencyjny. Bialoruskojęzyczna ludnošč katolicka centralnej Wilenszczyzny byla w momencie spisywania na przelomie XIX i X X wieku ludnošcią narodowošci polskiej. Nie uzywala ona co prawda w codziennym žyciu literackiego języka polskiego, lecz poslugiwala się zroznicowanymi dialektami polsko-bialoruskimi. Nie bylo to jednak istotne, gdyž identyfikacja narodowa tej ludnošci byla juž w pelni zdeklarowana. Demografowie litewscy natomiast wyražnie uwypuklali, že byla to ludnošč rodowodu litewskiego, ktora ulegla w ciągu wiekow językowej bialorutenizacji. Ze zględu na język nie možna jej zatem zakwalifikowac do ludnošci narodowošci polskiej. Uczeni litewscy przyznawali, že w požniejszym czasie (glownie w latach międzywojennych i okupacji niemieckiej) zdecydowana większošč tej przestrzenne i zgodnie z przebiegiem granicy politycznej wlączal je do terytoriow, ktore w požniej­ szym czasie znalazly się w skladzie Litwy lub Biaiorusi (P. Gaučas, 1978, s. 61-69). 4 Gubernia kowienska obejmowala 40260 km2. Rozpatrywane trzy powiaty gubemi wilenskiej liczyly 17305 km2. Przyjęte do analizy terytorium mialo ogolem 57565 km2 (A. Krzyzanowski, K. Kumaniecki, 1915, s. 50).

45

Tabela 6. Struktūra jçzykowa ludnošci guberni kowienskiej i zachodniej częšci guberni wilenskiej w 1897 roku Języ ki Powiaty Lp Nazwa litewska 1 2 3 4 5 6 7

Nazwa polska

litewski

polski

bialoruski

rosyjski

w tys.

w %

w tys.

183,4 235,4 237,9 222,9 227,4 229,1 208,5

148,9 179,5 168,3 159,6 94,2 165,6 103,7

81,2 76,3 70,7 71,6 41,4 72,3 49,7

2,8 13,0 15,0 14,5 52,8 22,9 18,6

1,5 5,5 6,3 6,5 23,2 10,0 8,9

0,1 0,3 0,9 0,2 1,0 0,1 35,0

0,0 0,1 0,4 0,1 0,4 0,0 16,8

2,3 4,7 5,3 4,2 26,5 9,4 20,6

1544,6

1019,8

66,0

139,6

9,0

37,6

2,4

154,5 208,8 203,4 172,2

3,2 72,9 118,1 58,1

2,1 34,9 58,0 33,7

47,6 25,3 22,9 10,3

30,8 12,1 11,3 6,0

6,5 87,3 32,0 81,8

Gubernia wilenska

738,9

252,3

34,1

106,1

14,3

O g ô le m

2283,5

1272,1

55,7

245,7

10,7

Telšiai Raseiniai Šiauliai Panevėžys Kaunas Ukmergė Zarasai

Telsze Rosienie Szawle Poniewiez Kowno Wilkomierz Jeziorosy

Gubernia kowienska 1 2 3 4

Liczba ludnošci w tys.

m. Vilnius Vilnius Trakai Švenčionys

m. Wilno Wilno Troki Swiçciany

w %

w tys.

w%

w tys.

w%

zydowski

inné

w tys.

w %

w tys.

w %

1,3 2,0 2,2 1,9 11,6 4,1 9,9

22,7 26,4 34,1 27,1 45,1 30,1 26,4

12,4 11,2 14,4 12,2 19,9 13,1 12,7

6,6 11,5 14,3 17,3 7,8 1,0 4,2

3,6 4,9 6,0 '7,7 3,5 0,5 2,0

73,0

4,7

211,9

13,7

62,7

4,2

4,2 41,8 15,7 47,5

30,9 6,9 9,3 9,3

20,0 3,3 4,6 5,4

61,8 15,4 19,5 12,1

40,0 7,4 9,1 5,3

4,5 1,0 1,60,6

2,9 0,5 1,3 2,1

207,6

28,1

56,4

7,6

108,8

14,2

11,7

1,7

245,2

10,7

129,4

5,7

320,7

13,9

70,4

3,3

Z rô d lo : Pierwaja wsieobszczaja pieriepis nasielienija Rossijskoj Impierii 1897 g., red. N.A. Troinickij, S.Peterburg 1903-1905.

ludnošci przyjęla opcję propolską, niemniej na przelomie X IX i X X wieku ludnošč ta nie miala wiele wspolnego z narodowošcią polską. W takiej sytuacji dane spisu rosyjskiego byly wiarygodne i ludnošč ta o rodowodzie litewskim byla juž, co podawano ze smutkiem, nie tylko języka ale i narodowosci bialoruskiej. Poglądy bialoruskie byly jeszcze bardziej krancowe. Uczeni bialoruscy odrzucali rodowod litewski tej ludnošci. Uwažali, že byla to ludnošč od zarania dziejow bialoruska. Przyjmowali spis rosyjski z 1897 roku jako jedyny w pelni miarodajny (kryterium językowe utožsamiali calkowicie z narodowošciowym). Uwazali, že wszystkie požniejsze spisy (lącznie z sowieckimi) byly nieprawdziwe, gdyž nie wykazywaly bialoruskiego charakteru Wilenszczyzny. Ludnošč ta zostala poddana psychologicznej manipulacji i do dzisiejszego dnia jest narodowošci bialoruskiej, a deklarowana przez nią narodowošč polska wynika jedynie z powierzchownej koniunkturalnošci i zostala narzucona na šilę przez Polakow, Rosjan, lub Litwinow5. Na podstawie wszystkich spisow, jak i oceniając postawę ludnošci Wilensz­ czyzny wobec rožnych wydarzen historycznych wydaje się, že pogląd polski okazal się najbardziej bliski prawdzie. Byla to ludnošč wyznania katolickiego, bardzo mocno dąžąca do polskošci. Mając do wyboru opcję polską i bialoruską w sposob swiadomy i z dužą determinacją deklarowala zawsze narodowošč polską i w momentach przelomowych związanych z koniecznošcią samookrešlenia wiązala swe losy z Polską. Natomiast kwestia językowa byla bardziej skomplikowana. W zasadniczej swojej masie ludnošč ta užywala jeszcze wowczas w žyciu codziennym dialektow języka bialoruskiego i w tym sensie spis rosyjski ukazywal sytuację prawdziwą6. Byl to okres kiedy ta ludnošč stawala się dopiero 5 Pogląd ten wyražniejestakcentowanywpublikacji E. Szirjajewa(1991,s. 16-17),kt6ryniemože zrozumieč jakim sposobem istnieją obecnie na Litwie Polacy. E. Szirjajew pisze: „Ješli obrodmy się ku cyfrom i faktom to w 1897 r., wg spisu w kraju wilenskim (w częšd wlączonej do Litwy w 1939-1940), ludnošč polska liczyla okolo 90,0 tys. osob. Zakladając šrednioroczny przyrost zaludnienia od 1897 do 1945 (maksymalny dla rozwiniętych panstw europejskich), to do momentu masowego przesiedlenia Polakow z Wilenszczyzny do Polski (tzn. w 1945 r.) moglo byč nie więcej niž 150 tys. Polakow. Natomiast ješli z Litwy wyjechalo w latach 1945-1946 okolo 200 tys. ludzi, w tym glownie z Wilenszczyzny, gdyž wg spisu z 1931 r. Polakow w Republice Litewskiej bylo tylko 7,5 tys. (tu E. Szirjajew popelnil bląd, gdyž spis litewski byl w 1923, a nie w 1931 r. i wykazal on nie 7,5 tys. lecz 65,7 tys. Polakow), to po zakonczeniu tej masowej emigracji praktycznie na Litwie nie bylo juž Polakow... Powstaje pytanie: jak m o^o się wydarzyč, že przy minimalnej emigracji Bialorusin6w z Litwy i normalnym šredniorocznym przyrošde, liczba Bialorusinow nie tylko się nie zwiększyla ale odwrotnie zmniejszyla się dwukrotnie w porownaniu z danymi spisu z 1897 r., liczba zaš Polakow (ktorych praktycznie nie powinno juž byčpo masowym przesiedleniu do Polski) wzrosla do obecnego czasu do 260 tys.?; oczywišde wiadomo, že nastąpila jawna falsyfikacja”. W dalszym dągu swego artykulu E. Szirjajew obdąža winą za to Litwinow, ktorzy jakoby spolonizowali Bialorusinow! Zamieszczony dlugi cytat uczonego bialoruskiego šwiadczy o calkowitym nie zrozumieniu istoty procesow narodowošdowych, ktore wystąpily w dągu ostatnich 150 lat na Wilenszczyžnie. 6 Ewolucję językową ludnošci Wilenszczyzny przedstawia w trzech kolorowych mapach, dolączonych do tekstu swego artykulu, litewski geograf P. Gaučas. Napierwszej z nich obrazującej sytuację w XIX wieku widac wyražnie, že ludnošč chlopska Wilenszczyzny nie posluguje się jeszcze językiem polskim i istnieje šdsla granica lingwistyczna litewsko-bialoruska. Na następnej mapie, ilustrującej požniejszą fazę przemian, językiem polskim posluguje się ludnošč na terenach položonych na polnoc

47

dwujęzyczna. Przyjmowanie języka polskiego traktowala jako nobilitację i wyraz swej postawy obywatelskiej. Zaliczenie jej wöwczas do narodowosq bialoruskięj budzi zasadnicze zastrzeženie merytoryczne i logiczne. Ludnošč ts wybierala w sposöb spontaniczriy narodowosc polską, pomimo že nie wiązab się to z politycznymi czy ekonomicznymi pfzywilejami. Byl to okres nasilającei się walki administracji rosyjskiej z kultūrą i językiem polskim. Brak szkol polskich i przesladowanie polskošci m oglo jedynie zahamowac proces swiado. mej polonizacji ludu wilenskiego, ktory stawal się juž nieunikniony. Przyczyny tego procesu byly došč zložone. Niewątpliwie dužą rolę odegral košciol rzymskokatolicki. M oze o tym swiadczyc fakt, že na terenach zamieszkalych przez ludnošč wyznania prawoslawnego zachodzily zupelnie inne procesy Opanowanie języka polskiego przez wyznawcow prawoslawia nie przynosilo žadnych konsekwencji swiadomosciowycb. Wierni košcioia prawoslawnego ciąžyli do kultury ruskiej. Przynioslo to w rezultacie šwiadomošciową bialorutenizację lub rusyfikację. Poza Polakami i Bialorusinami trzecią grupą językową slowianską byli Rosjanie. Byla to ludnošč naplywowa. W dužym stopniu byli to skoszarowani žolnierze armii carskiej, gdy z w Wilnie i w Kownie znajdowaly się duže garnizony wojskowe. Administracja rowniež znajdowala się w rękach Rosjan. Istnialy tež nieliczne kolonie rosyjskich staroobrzędowcow (m.in. w powiede Jeziorosy). Pomimo stuletniej przynaležnošci dwöch analizowanych guberni do panstwa rosyjskiego i prowadzonej akcji rusyfikacyjnej, język rosyjski panowal jedynie wšrod wojskowych oraz w urzędach o randze gubernialnej. Ludnošč zydowska skupiala się w miastach. W większošci miast, w tym w Wilnie i w Kownie wyražnie dominowali Žydzi. Byla to ludnošč žyjąca w pelnej izolacji od chrzešcijanskiego otoczenia. Miala poglądy bardzo ortodoksyjne i tradycyjne. Užywala w žyciu codziennym języka jidysz. Wychodząc z getta i dochodząc do warstwy inteligenckiej lub buržuazyjnej przyjmowala język rosyjski lub rzadziej polski. Na pograniczu litewsko-bialoruskim i polsko-bialoruskim istotnym wyznacznikiem, pozwalającym zrozumieč specyfikę narodowošciową bylo wyznanie religijne. Istniejące podzialy w tej dziedzinie byly na tyle jednoznaczne, že rezultaty nie budzą wątpliwošci. Dlatego tež statystyka religijna jest bardzo wazna i stanowi istotny element w ocenie narodowošci. Nie daje jedynie podstaw do oddzielenia ludnošci polskiej od litewskiej. Obie te narodowošci byly wyznania rzymskokatolickiego i tu jedynie deklaracja osobista umozliwia wlączenie danėj jednostki do narodowošci polskiej lub litewskiej. Ze względu na duže rožnice lingwistyczne między obu narodami kryterium językowe na pograniczu polsko-litewskim pokrywalo się z narodowošciowym. Podobnie jak od Wilna, glownie w rejonie Szyrwintöw (Širvintos) i Podbrodzia (Pabradė). Na początku XX wieku polskojęzyczne są rejony na polnoc i zachod od Wilna. Natomiast tereny položone na wschod od Wilna, w tym rejon solecznicki (Šalčininkai), ma jeszcze Charakter bialoruskojęzyczny. Požniejsze spisy dokonane w XX wieku (polski z 1931, czy sowiecki z 1959 r.) ujawnily, že szeroko ujęta Wilenszczyzna jest juž językowo calkowicie spolonizowana (P. Gaučas, 1993, s. 42-100).

48

i i

w przypadku struktury j?zykowej, równiez uklad wyznaniowy, na podstawie spisu rosyjskiego, zostal okreslony dia calej guberni kowieáskiej oraz dla Wilna i trzech powiatów guberni wileñskiej (zob. tab. 7). Tabela 7. Struktūra wyznaniowa ludnosci guberni kowieñskiej i zachodniej częšd guberni wileñskiej w 1897 r. Wy zn a n ie

Powiaty Lp

1 2 3 4 5 6 7

Nazwa litewska

Nazwa polska

Telšiai Raseiniai Šiauliai Ponevėžys Kaunas Ukmergė Zarasai

Telsze Roâenie Szawle Poniewiez Kowno Witkomierz Jeziorosy

Gubernia kowienska 1 2 3 4

m. \^lnius Vilnius Trakai Švenčionys

m. Wilno Wilno Troki Swiçciany

Gubernia wileñska Ogótem

Liczba Rzymskoludnosci katolidde w tys. w tys. w % 183,4 235,4 237,9 222,9 227,4 229,1 208,5 1544,6

Prawosiawne w tys.

Mojieszowe

w % w tys.

w%

Inné w tys.

w%

82,7 78,5 77,1 77,0 64,9 82,4 73,0

2,7 5,3 4,9 3,5 21,4 4,3 4,5

1,5 2,3 2,1 1,6 9,4 1,9 2,2

22,7 26,4 34,4 27,4 45,4 30,2 26,5

12,4 11,2 14,4 12,3 20,0 13,2 12,7

6,3 18,9 15,1 20,3 13,0 5,8 25,2

3,4 8,0 6,4 9,1 5,7 2,5 12,1

1180,4 76,4

46,6

3,0

213,0

13,8

104,6

6,8

151,7 184,8 183,5 171,7 147,6 188,8 152,3

154,5 208,8 203,4 172,2

56,7 180,7 170,5 134,3

36,7 86,5 83,8 80,0

28,6 7,9 9,2 17,0

18,5 3,8 4,5 9,9

63,8 15,5 19,4 12,3

41,3 7,4 9,5 7,1

5,4 4,7 4,3 8,6

3,5 2,3 2,2 5,0

738,9

542,2 73,3

62,7

8,5

111,0

15,0

23,0

3,2

2283,5

1722,6 75,4

109,3

4,8

324,0

14,2

127,6

5,6

Ž r ód 1o: Pierwaja wsieobszczaja pieriepis nasielienija Rossijskoj Imperii 1897g., red. N A. Troiniddj, S.Peterburg 1903-1905.

W zasadzie cale analizowane terytorium míalo Charakter rzymskokatolicki. Jedynie bardzo niewielkie, wschodnie skrawki powiatu wilenskiego i swi^cianskiego zamieszkale byly przez ludnosc prawoslawn^. W miastach przewazali Zydzi wyznaj^cy judaizm. Ze wzgl^du na obecnosc garnizonów rosyjskich i administracji w miastach skupiala si? tez mniejszosc rosyjska wyznania prawoslawnego. Struktura religijna powiatu wilenskiego, trockiego i swi^cianskiego stanowi wyrazn^ wskazówk? do oceny narodowosciowej. W powiecie wilenskim (bez Wilna) i trockim spis ujawnil 170,3 tys. osób wyznania rzymskokatolickiego a jedynie 17,1 tys. wyznawców prawoslawia. Równoczesnie w tych dwóch powiatach 119,3 tys. osób zadeklarowalo jako swój j?zyk rodzimy bialoruski. Wynikalo by z tego, ze jedynie w tych dwóch powiatach ponad 100 tys. katolików uznalo za swój j?zyk ojczysty j?zyk bialoruski. Byla to gmpa ludnosci, na któr^ w dotychczasowych rozwazaniach zwrócono szczególn$ uwag?. Ówczesni demografowie bialoruscy, litewscy, rosyjscy i niemieccy bezkrytycznie zaliczali ich do narodowosci bialoruskiej. Jedynie badacze polscy uwazali, ze ludnosc ta, w momencie swojego swiadomego samookreslenia

49

narodowego, stala się lųdnošcią polską7. Bez wątpienia przyszlošč przyznala rację stanowisku polskiemu. Dlatego tež naležy przedstawič wyliczenia demog. raficzno-narodowošciowė dokonąne przez W. Wakara (1917), polskiego demog. rafa reprezentującego poglądy polskie. Uwzględnialy one w sposob wyražnj istniejące uwanmkowania polityczno-spoleczne. Wedhig W. Wakara odegraį one wažną rolę i wplynęly na ostateczne wyniki spisu. Warunki polityczn« w Rosji Carskiej nie sprzyjaly szeroko pojętej obiektywizacji rezultatow. Spis ludnošci w Cesarstwie Rosyjskim zrealizowany zostal przez wladze administracyjne panstvva despotycznego i niedemokratycznego, zmierzającego konsekwentnie przez wiele lat, do ostatecznego „rozwiązania” kwestii polskiej na bylych wschodnich kresach I Rzeczypospolitej. Polegal ten zamiar na pelnym zlikwidowamu polskošci. Ziemie te mialy byč kulturowo i językowo rosyjskie. Język bialoruski i ukrainski byly traktowane jako dialekty języka rosyjskiego i w tym zakresie byly tolerowane. W sytuacjach wątpliwych lub nie w pelni wyklarowanych odnotowywano w spisie język bialoruski lub rosyjski. Istniala pewna presja psychologiczna, ktorej poddawaly się osoby mniej šwiadome lub nastawione koniunkturalnie. W takiej sytuacji musialo nastąpič zaniženie liczby ludnošci polskojęzycznej. Z drugiej strony ludnošč wiejska, na centralnych i wschodnich obszarach bylego Wielkiego Księstwa Litewskiego, tradycyjnie byla bialoruskojęzyczna. Literacki język polski byl jedynie užywany przez szlachtę i inteligencję i kojarzyl się ludnošci chlopskiej jako język dworu. Językiem wsi byl tzw. język „prosty” lub „tutejszy” . Urzędnicy spisowi tego typu deklarację utožsamiali z językiem bialoruskim. Natomiast w przypadku zapytania o religię odpowiedž byla jedynie jednoznaczna: katolicy odpowiadali, že ą „polskiej wiary” zaš prawoslawni, že są „ruskięj wiary” . Kwestia językowa byla więc mniej klarowna i dawala większe možliwošci manipulacji. Dotyczylo to jedynie styku bialorusko-polskiego. Zupelnie inna sytuacja występowala na etnicznych obszarach litevvskich, Stosunek wladz rosyjskich do języka litewskiego byl podobnie niechętny, jak do języka polskiego, z drugiej strony ze względu na jego lingwistyczną odrębnošc trudno go bylo nie uznac i dokonač nieodpowiedniego zakwalifikowania. Z tego względu liczba ludnošci litewskojęzycznej pokrywala się šcišle z osobami narodowošci litewskiej, z podobnego powodu ludnošč polskojęzyczna zamiesz* 7 Na obszarze catej Europy Šrodkowo-Wschodniej do polowy a može nawet do konca XIX wieku, warstwy chiopskie byly obojętne wobec kwestii narodowosciowej. Nošnikiem tradycji historycznq i tožsamošd byly warstwy wyzsze, glównie szlachta, w pewnym stopniu mieszczañstwo, a następnie dopiero inteligencia. Stopniowo w drugiej polowie XIX wieku docierają do warstwy chlopskiej idee nacjonalistyczne, które przynoszą mozliwosc samookrešlenia narodowosdowego. Obok języka, który odgrywa istotną rolę, na niektórych terenach zadecydowala religia (np. na obszarach Jugoslawii), przynaležnošč panstwowa (np. wielu polskojęzycznych Šlązakow deklarowalo narodowosc niemiecką), lub więž z kultūrą danego panstwa. Na przyklad liczni kolonišd niemieccy lub Žydzi poprzez przyjęde kultury polskiej lub węgierskiej stawali się bądž Polakami bądž Węgrami. Na wszystkich pogramczach występuje zjawisko rywalizacji wzorców kulturowych i cywilizacyjnych. Zazwyczaj kultura bardziej atrakcyjna jest bardziej ekspansywna i przynosi asymilację kulturową a następnie narodowosdową.

50

kala wšrod ludnošci litewskiej byla wyodrębniona w sposob wlasciwy. Podobnie jak inni demografowie polscy W. Wakar znal tę sytuację dobrze, gdyž pochodzil z ziemi bialoruskiej. Dopiero jako dorosly czlowiek zamieszkal w Warszawie, w tzw.”kraju prywišlanskim”. Zdawal sobie sprawę, že spis rosyjski byl dokonany przez ludzi nastawionych antypolsko. N a jednolitych obszarach polskojęzycznych Krolestwa Polskiego kryterium językowe nie wprowadzalo znieksztalcen, natomiast materialy spisowe odniesione do zachodnich guberni Cesarstwa Rosyjskiego wymagąją krytycznej analizy merytorycznej. Przed przystąpieniem do oceny narodowošciowej cytowany autor wlączyl do analizy tylko ludnošč cywilną. W wielkich miastach istnialy gamizony wojskowe, ktore w sposob sztuczny zawyžaly liczbę ludnošci rosyjskiej. Dzięki tej redukcji ogolna liczba mieszkancovv analizovvanego terytorium obnižyla się 0 45,0 tys. osob. Zmiany strukturalne wynikaly z wielokrotnej weryfikacji spisu rosyjskiego. Ostateczne rezultaty prezentuje tabela (zob. tab. 8). Založenia metodyczne W. Wakara, zmierzające do okreslenia struktury narodowošciowej, polegaly na konfrontacji danych spisowych odniesionych do języka i wyznania religijnego. D o narodowošd litewskiej zaliczyl wszystkich deklarujących język litewski. W tym przypadku nastąpila pelną zbiežnošč danych statystycznych. Podobnie postąpil w przypadku Rosjan, Lotyszy czy Niemcow. Przy oszacowaniu osob narodowošci žydowskiej poshižyl się językiem 1wyznaniem. Istniala tu wyrazna korelacja więc sprawa byla prosta. Natomiast do narodowošci polskiej zaliczyl nie tylko osoby deklarujące język polski, lecz rowniež prawie wszystkich bialoruskojęzycznych katolikow. W takiej sytuacji liczba Bialorusinow ulegla radykalnemu zmniejszeniu, gdyž w zasadzie do narodowošci bialoruskiej zaliczyl jedynie prawoslawnych8. Šilą rzeczy ulegla powažnemu zwiększeniu liczba osob narodowošci polskiej. N a podstawie kryterium językowego Polakow bylo 245,7 tys. a Bialorusinow 245,2 tys. Wedhig W. Wakara na analizowanym terytorium bylo 461,6 tys. Polakow i jedynie 26,0 tys. Bialorusinovv. Rožnica byla bardzo powažna. Oszacowania W. Wakara spotkaly się z ostrą krytyką badaczy litewskich, a zwlaszcza bialoruskich9. Zarzucono mu dowolnošč i tendencyjnošč. Przyszlošč przyznala mu jednak rację. Zdecydowana większošč katolikow poshigujących się dialektami języka bialoruskiego, byla lub stawala się osobami narodowošci polskiej. Nie tylko deklarowali oni we wszystkich następnych spisach w większošd narodowošč 8 Historycznie uksztaltowana granica między ludnošdą katolicką i prawoslawną, na rozpatrywanym obszarze, wyznaczona jestna mapie zalączonej do artykuhi P. Gaučasa (1993, s. 42-100). 9 Ta procedūra zostala bardzo krytycznie oceniona przez demografow bialoruskich, dla ktorych kryterium religijne nie odgrywalo žadnej roli przy identyfikacji narodowošciowej. Szacunki W. Wakara zostaly potraktowane przez nich jako manipulacja statystyczna. Spis rosyjski zostal uznany za w pelni wiarygodny. Autorzy ei przez caly XX wiek wszystkie swoje rozwažania i vvnioski konstruowali na podstawie spisu z 1897 roku. Kwestionowali jedynie wykorzystanie kryterium językowego dla oceny narodowošdowej polnocnego Polesia (Polese), gdyž tam kryterium językowe nie przynioslo oczekiwanych przez Bialorusinow rezultatow. Nawet zakladając, že przyjęte przez W. Wakara kryterium religijne zawyžylo liczbę Polakow, to jednak bardziej, niž vvyznacznik językowy, oddawalo tworzącą się rzeczywistošč narodowošdową.

51

Tabela 8. Struktūra narodowosciowa ludnošci guberni kowienskiej i zachodniej częšci guberni wilenskiej w 1897 r. Narodowosc Powiaty Lp Nazwa litewska 1 2 3 4 5 6 7

Nazwa polska

Litewska w tys.

w%

Polska w tys.

w %

Bialoruska w tys.

Rosyjska

Zydowska

w %

w tys.

w %

w tys.

w %

Inna w tys.

w%

182,2 232,5 236,7 221,2 208,8 227,4 208,4

148,9 179,5 168,3 159,5 93,8 165,6 103,5

81,7 77,2 71,1 72,1 44,9 72,8 49,6

2,7 13,0 15,1 14,6 52,8 23,0 50,8

1,5 5,6 6,4 6,6 25,3 10,1 24,4

0,2 0,3 0,1 0,1 0,7 0,1 2,4

0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 1,1

1,6 2,8 4,3 3,1 12,9 8,2 20,2

0,9 1,2 1,8 1,4 6,2 3,6 9,7

22,8 26,5 34,3 27,1 43,8 30,0 26,4

12,5 11,4 14,5 12,3 21,0 13,2 12,7

6,0 10,4 14,6 16,8 5,3 0,5 5,1

3,3 4,5 .6,2 7,6 2,6 0,3 2,5

1517,2

1019,1

67,2

172,0

11,3

3,4

0,2

53,1

3,5

210,9

13,9

58,7

3,9

140,2 208,7 200,2 172,2

2,9 72,8 118,1 58,2

2,1 34,9 59,0 33,8

53,0 107,9 52,4 76,3

37,8 51,7 26,2 44,3

U 4,4 1,6 15,5

0,8 2,1 0,8 9,0

17,1 6,5 6,8 8,9

12,2 3,1 3,4 5,2

63,1 15,4 19,2 12,2

45,0 7,4 9,6 7,1

3,0 1,7 2,1 U

2,1 0,8 1,0 0,6

Gubernia wilenska

721,3

252,0

34,9

289,6

40,2

22,6

3,1

39,3

5,4

109,9

15,3

7,9

U

O g o le m

2238,5

1271,1

56,8

461,6

20,6

26,0

1,2

92,4

4,1

320,8

14,3

66,6

3,0

Telšiai Raseiniai Šiauliai Ponevėžys Kaunas Ukmergė Zarasai

Telsze Rosienie Szawle Poniewiez Kowno Wilkomierz Jeziorosy

Gubernia kowienska 1 2 3 4

Liczba ludnošci w tys.

m. Vilnius Vilnius Trakai Švenčionys

m. Wilno Wilno Troki Šwięciany

Ž r o d lo : W. Wakar, Rozwöj terytorialny narodowoscipolskiej. Częsč III. Statystyka narodowosciowa kresöw wschodnich, Kielce 1917, s. 32-34.

polską, ale w trakcie I i II wojny swiatowej udowodnili swoją jednoznaczną postawą przynaležnošč narodową. Względy swiadomosciowe odegraly rowniez rolę w ich szybkiej polonizacji językowej. Przyjmując język polski wtapiali się w spoleczenstwo polskie. Język bialoruski swojego otoczenia traktowali jedynie jako prosty język ludu wiejskiego i nie przywiązywali do niego specjalnego znaczenia. Zazwyczaj podchodzili do tego języka w sposob lekcewažący, a przy obcych niechętnie się nim poshigiwali, uwažając go za rzecz wstydliwą. Inny byl ich stosunek do języka polskiego, ktory byl im bliski poprzez obrzędy katolickie. Ponadto košciol katolicki dysponowal powaznym autorytetem moralnym co wplywalo na spoleczną rangę języka polskiego. Ludnošč narodowosci litewskiej rozmieszczona byla w sposob došč rownomierny. Cala gubernia kowienska (bez wschodniego skrawka powiatu Jeziorosy) miala etniczny Charakter litewski. Jedynie w samym centrum litewskiego obszaru narodowego, we wsiach polozonych na pölnoc od Kowna, przewazala ludnošč polska. W trzech rozpatrywanych powiatach gubemi wilenskiej ludnošci litewskiej bylo relatywnie mniej. Zwlaszcza dotyczylo to Wilna, w ktorym Litwinow bylo bardzo niewielu. Uswiadomieni narodowo Litwini odczuwali to bardzo bolešnie, gdyž Wilno bylo dla nich zawsze miastem o randze stolicy historycznej. Wedlug wyliczen dokonanych przez W. Wakara ludnosci narodowosci polskiej bylo 461,6 tys. Ludnošč ta stanowila 1/5 ogölnego zaludnienia. Ziemianstwo i inteligencja polska zamieszkiwala w sposob rownomierny cale terytorium litewskie. Polski lud wiejski koncentrowal się przede wszystkim we wschodnich powiatach. Na obszarach wokol Wilna oraz wzdluz linii kolejowej przebiegającej od Grodna do Dyneburga (Daugpilis) zamieszkiwala ludnošč katolicka zaröwno polsko-jak i bialoruskojęzyczna. W powiecie wilenskim spis rosyjski ujawnil ludnošci polskojęzycznej 25,3 tys., zaš bialoruskojęzycznej 87,3 tys. Wedlug oceny W. Wakara bylo wšrod nich 107,9 tys. Polakow i jedynie 4,4 tys. Bialorusinow10. Na uwagę zasluguje liczebnošč i rozmieszczenie ludnošci zydowskiej. W každym z powiatow Žydzi stanowili istotną mniejszošč narodową i wyznaniową. W wielu miastach ludnošč ¿ydowska przekraczala 50% ogolnego zaludnienia. Niski stopien urbanizacji umacnial pozycję ludnošci zydowskiej, ktora stanowila wazny element žycia gospodarczego i spolecznego ziemi litewskiej. Po odliczeniu žolnierzy stacjonujących w jednostkach wojskowych liczba ludnošci rosyjskiej zmniejszyla się do niespelna 100,0 tys. Interesującą grupą byli ruscy staroobrzędowcy zamieszkali przede wszystkim w powiecie Jeziorosy. W zestawieniu tabelarycznym uwzględniono Litwinow, Polakow, Bialorusinow, Rosjan i Zydöw. Na pozostale grupy narodowošciowe przypadlo jeszcze

10 Sowiecki spis ludnošci z 1959 r. ujawnil w rejonie wilenskim: Polakow - 64,5 tys., zaš Bialorusinow - 2,0 tys. Proporcje między ludnošcią polską i bialoruską, dotyczące 1897 roku, odznaczaly się dužą trwalošdą, gdyž identycznie się ksztaltowaly w 1897 i 1959 roku. Potwierdza to slusznošc založen W. Wakara.

53

66,6 tys. osob. Wsrod nich największą rolę odegrali Niemcy. Byla to glowni« ludnošč wiejska zložona z kolonistow. Mieszkali oni w dužym rozproszeniu' Najwięcej ich bylo w powiecie Rosienie (Raseiniai), gdzie dochodzili do 4,5°/t zaludnienia. Wsrod rzemieslnikow w miastach rowniez byli Niemcy wyznania protestanckiego. W siedmiu powiatach guberni kowienskiej bylo 21,2 tys, Niemcow. Dolicząjąc ludnošč niemiecką zamieszkalą w Wilnie i w trzech powiatach guberni wilenskiej dochodzimy do sumy 30,0 tys. Niemcow. W polnocnej częšci Litwy, na pograniczu litewsko-lotewskim, skupili się Lotysze. Najwięcej ich bylo w powiatach: Poniewiez (Panevėžys) i Szawle (Šiauliai). D o bardziej oryginalnych i mniej licznych grup naležą Tatarzy zamieszkali glownie w powiecie trockim oraz Karaimi zamieszkali w Wilnie. Wspomniano uprzednio, že częšč polnocna guberni suwalskiej, będącej w skladzie owczesnego Krolestwa Polskiego aktualnie naležy do panstwai litewskiego. D o tego obszaru možna zaliczyč cztery byle powiaty, a mianowicie: Kalwarię, Wylkowyszki, Mariampol, Wladyslawow. Dzisiejsza granica polskolitewska przecięla byly powiat Sejny. Poludniowe gminy wraz z Sejnami znajdują; się w Polsce, polnocne zaš wchodzą w sklad dzisiejszej Litwy11. Struktūra, narodowosciowa tych czterech pelnych i jednego niepelnego powiatu podana będzie w sposob bardziej uproszczony niž to zostalo zrealizowane w przypadku! oceny etnicznej guberni kowienskiej i wilenskiej. Zamieszczone będą jedynie; oficjalne dane odniesione do statystyki językowej. W tej częšci Krolestwa, Polskiego statystyka wyznaniowa nie wiele wnosi informacji, gdyž byly to tereny zamieszkale glownie przez Litwinow (częšč polnocna) i Polakow (częšč polu-' dniowa). Dwa te narody lączyla wspolnota religijna. Ze względu na dūžį odrębnošč lingwistyczną kryterium językowe bylo w pelni adekwatne. Wprowa-i dzona będzie dodatkowo niewielka modyfikacja. N a tym obszarze nie bylo; ludnošci bialoruskiej wyznania prawoslawnego. Natomiast bardziej liczni byli! kolonišci niemieccy i oni zamiast Bialorusinow będą uwzględnieni w zestawieniu| statystycznym. Dla okrešlenia liczebnošci Rosjan i Zydow wyznacznik językowy| tež jest wlašciwy. Strukturę narodowošciową tej częšci Krolestwa Polskiego, ktoraj po I wojnie šwiatowej znalazla się w gruntach Litwy prezentuje tabela (zob. tab. 9).!1*3 11 Na podstawie opracowania P. Gaučasa (1983, s. 80) možna przyjąc, že poza czterema wymienionymi pelnymi powiatami, w granicach dzisiejszej Litwy znajduje się w calošd lub częšdowo 13 bylych gmin powiatu sejnenskiego, jedna gmina powiatu suwalskiego i male skrawki jednej gminy z powiatow suwalskiego i augustowskiego. Z powiatu sejnenskiego dziewięč pelnych gmin znajduje się obecnie po polnocnej stronie wspolczesnej granicy polsko-litewskiej a mianowicie: Kopdowo (Kapdamiestis), Kudrany (Kudrėnai), Loždzieje (Lazdijai), Lejpuny (Leipalingis), Metele (Mete­ liai), Sereje (Seirijai), Šwięto Jeziory (Šventežeris), Wiejsieje (Vdsiejai)i Miroslaw (Miroslavas). Dwie owczesne gminy zostaly przedzielone požniejszą granicą. Są to Beržniki (Beržninkas) i Krasnowo (Krasnava). Cala owczesna gmina Mackow (Mackiai), niewielka częšč gminy Andrzejewo (End­ riejavas) z powiatu suwalskiego oraz skrawek gminy Wollowiczowce (Volovičevcai) z powiatu augustowskiego tež obecnie znajduję się w granicach Litwy. Wedlug P. Gaučasa na tym obszarze zamieszkiwalo 64,5 tys. mieszkancow. Strukturę narodowošciową tego terytorium okrešlono na podstawie wyliczen dokonywanych przez W. Wakara (1918, s. 211) dla poszczegolnych jednostek gminnych.

54

Tabela 9. Struktūra językowa ludnošci polnocnej częšci guberni suwalskiej* w 1897 roku Jęz y k

Powiaty Lp

1 2 3 4 5

Nazwa litewska

Nazwa polska

Kalvarija Vilkaviškis Marijampolė Naumiestis Seinai (d.)

Kalwaria Wylkowyszki Mariampol Wladyslawow Sejny (d.)

O g o le m

Liczba ludnošci w tys.

Litewski

Niemiecki

Polski

Rosyjski

Žydowski

Inny

w tys.

w %

w tys.

w %

w tys.

w %

w tys.

w %

w tys.

w%

w tys.

69,3 76,7 112,6 65,2 64,3

50,3 52,7 86,7 54,0 49,9

72,6 68,7 77,0 82,8 77,6

7,0 3,0 3,3 0,8 4,6

10,1 3,9 2,9 1,3 7,0

2,4 12,2 5,6 4,6 0,6

3,5 15,9 5,0 7,1 1,0

2,6 1,7 4,6 0,6 2,3

3,7 2,2 4,1 0,9 4,0

6,4 6,5 11,6 4,8 6,5

9,2 8,5 10,3 7,3 10,0

0,6 0,6 0,8 0,4 0,4

0,9 0,8 0,7 0,6 0,4

388,1

293,6

75,6

18,7

4,7

25,4

6,8

11,8

3,1

35,8

9,2

2,8

0,6

w%

Ž r 6 d 1o: A. Krzyzanowski, K. Kumaniecki, Statystyka Polski, Krakow 1915, s. 44—49; W. Wakar, Rozwoj terytorialny narodowoscipolskiejpolskiej. Częšč II. Statystyka narodowosciowa Krolestwa Polskiego, Warszawa 1917, s. 202-211. * Polnocna częšč guberni suwalskiej obejmowala 7903 km2.Powiaty: K alw aria-1307 km2, M ariam pol-2124 km2, W ylkowyszki-1257 km2, Wladyslawow - 1715 km2, polnocna częšč powiatu Sejny liczyla okolo 1500 km2 (A. Krzyzanowski, K. Kumaniecki, 1915, s. 44-45). ** Obliczając w sposob mniej šcisfy potencjal demograficzny polnocnej częšci guberni suwalskiej podawalem jej wielkošč zaludnienia na okolo 400,0 tys. osob (P. Eberhardt, 1991, s. 454). d. - skrot stowa dalis (lit. częšč)

W polnocnej częšci guberni suwalskiej dominowala ludnošc narodowoj i języka litewskiego. Granica etniczna polsko-litewska byla wyrainie okrešloi i przebiegala w pobližu Wizajn, Punską (Punskas) i Sejn. Obszary mieszai narodowosciowo byly niewielkie. Wplywalo to na stabilnošč tej granicy. W cią^ X IX wieku granica językowa polsko-litewska nieznacznie przesunęla się j polnoc. Straty litewskie byly jednak niewielkie. Ludnošc polska na terenac polnocnych guberni suwalskiej skladäla się z ziemianstwa i inteligencji. Polas koncentrowali się w Kalwarii, w Mariampolu i w Loždziejach - miasteczk položonym niedaleko Sejn. W powiecie Wylkowyszki oraz, wmniejszym stopniu, wpowiecie Mariampt istnialy wsie kolonistow niemieckich. Ludnošci narodowosci rosyjskiej byl bardzo malo. Podobnie jak w guberni kowienskiej i wilenskiej ludnošc zydowsfc, oscylowala wokol 10% ogolnego zaludnienia. | Przeprowadzenie analizy statystycznej w guberni kowienskiej, wilenskitl i suwalskiej daje možliwošč okrešlenia skladu narodowošciowego ludnosq zamieszkującej terytorium litewskie znajdujące się w granicach carskiej Rosjf Przyjmując dane spisu rosyjskiego, zweryfikowane przez W. Wakara, možemj zmierzac do pewnych sum zbiorczych. Na rozpatrywanym terytorium ograniczonym owczesnymi granicami ad ministracyjnymi, ktöre choč zblizone nie są zbiežne z granicami wspölczesne Litwy, znajdowalo się 2626,6 tys. mieszkancow, wšrod ktörych bylo 1564,7 tys osob narodowošci litewskiej. Stanowila ta ludnošc 59,5% ogolnego zaludnieniai Kolejne pod względem liczby mieszkancow grupy narodowošciowe to: Polaef - 480,3 tys., Žydzi - 356,6 tys., Rosjanie - 104,2 tys., Niemcy - 55,4 tys.t Bialorusini - 26,0 tys. N a inne mniejszošci etniczne wypadalo 39,4 tys. osob. D o wspolczesnej Litwy naležy rejon klajpedzki. D o I wojny šwiatowef stanowil on integralną częšč Cesarstwa Niemieckiego12. Struktūra etniczna tego rejonu byla došč zložona. Miasto mialo tradycyjnie Charakter niemiecki! Obszary wiejskie mialy przewagę ludnošci litewskojęzycznej, lecz kulturowoj i obyczajowo zgermanizowanej. Mieszkancy rejonu będąc protestantami czull pewną odrębnošč w stosunku do katolickich Litwinow zamieszkujących tzwl Wielką Litwę. Niemiecki spis ludnošci wykazywal na tym obszarze w 1900 roku 139,0 tys. mieszkancow, z nich 74,9 tys., czyli 53,9% wskazywalo na język litewski13, pozostali na niemiecki - 64,1 tys. Poza nielicznymi Žydami spis nie ujawnil innych narodowošci. Demografowie litewscy udowadniali, že z wyjątkiem samego miasta, caly obszar wiejski rejonu mialjednolity Charakter litewski. 12 Rejon klajpedzki liczyl 2443 km2gruntu i 405 km2 akwenu naležącego do Zalewu Kuronskiego. Skladal się z miasta i portu w Klajpedzie oraz trzech malych powiatow, a mianovvicie Klajpedy, Szylokarczmy (Šilutė) oraz Pageje (Pagėgiai). Klajpeda utvvorzona przez Zakon Krzyžacki oraz Zakon Kawalerow Mieczowych, będąc siedzibą biskupa kuronskiego wchodzila w sklad ziem Zakonu a następnie Prus Ksiąžęcych (Elektorskich). Na przelomie XIX i XX stanowila integralną częšč Prus Wschodnich (W. Wielhorski, 1938, s. 79-80). 13 Na obszarze calych Prus Wschodnich niemiecki spis ludnošci odnotowal w 1900 roku 106,2 tys. Litwinow (w spisie bylo pytanie o język ojczysty) (W. Wielhorski, 1932, s. 38).

56

Niemieccy badacze analizujgc kolejne spisy ukazywali wyrazne procesy germanizaqne (W. Wielhorski, 1932, s. 38). Dotychczasowe wyliczenia obejmujg.ce calosc terytorium, tak w granicach panstwa rosyjskiego jak i niemieckiego wskazujg, ze na terytorium dzisiejszej (Litwy mieszkalo w 1897 r. 2765,6 tys. osob14 o nast?pujg.cej narodowosci: ^Litwini - 1639,6 tys., Polacy -4 8 0 ,3 tys., Zydzi - 356,6 tys. (nie uwzgl^dniono Zydow zamieszkalych w rejonie Klajpedy), Niemcy -1 1 9 ,5 tys., Rosjanie -10 4 ,2 tys., Bialorusini - 26,0 tys. oraz pozostale mniejszosci narodowe - 39,4 tys. mieszkancow, wsrod ktorych najliczniejszg. grupg. narodowosciowg byli Lotysze. Podany obraz statystyczny zostal przedstawiony graficznie na jednej z map zamieszczonych na rye. 1. Rycina ta zatytulowana „Struktura narodowosciowoSj?zykowa przed I wojng. swiatowg” zawiera trzy kartogramy pokazujgce terytorium zawarte w granicach wspolczesnej Republiki Litewskiej. Dwa z tych kartogramow dotyezg stanu z lat 1897/1900, trzeci wykreslony w dolnym rz^dzie, odniesiony jest do pozniejszego przekroju czasowego (1909/1910). Na konturze map zaznaezono w sposob odr?bny obszary nalezgce do Krolestwa Polskiego oraz okr?g klajpedzki b^dgey wowczas w skladzie Prus Wschodnich. Potencjal demografiezny wydzielonego obszaru pokazano sygnaturg w postaci kola. Odpowiednie sektory kola okreslajg w sposob wymierny sklad etniezny zamieszkalej ludnosci. Kartogram usytuowany w gornym lewym rogu pokazuje okreslong na podstawie oszacowania struktur? narodowosciowg. Nastgpny kartogram w lewym gornym rogu przedstawia ofiqalnie udokumentowang struktur? j?zykowg ludnosci. Trzeci kartogram ilustruje sytuaq? narodowosciowg. Zamieszczone na rye. 1 trzy kartogramy przedstawiajg sytuaq? istniejgcg do I wojny swiatowej. Trzy kartogramy wykreslone na rye. 1 dajg obraz zgeneralizowany. Dla okreslenia w sposob bardziej dokladny istniejgcych wowczas zroznicowan przestrzennych wykreslono seri? map pokazujgcych sklad etniezny ludnosci wedhig jednostek powiatowych. Przyj^to analogiczne zasady kartografiezne. Wielkosc sygnatury w postaci kola jest proporqonalna do liezby mieszkancow, zas wycinki kola pokazane roznymi szrafami dajg obraz struktury etnieznej. N a rye. 2 pt. „Struktura j^zykowa i wyznaniowa wg powiatow w latach 1897/1900” umieszczono dwa kartogramy. N a wykreslonym w cz?sci gornej kartogramie przedstawiono struktury j?zykowg,zas na dolnym sklad wyznaniowy ludnosci. Ze wzgl^du na zakwestionowanie wykorzystanego w spisie rosyjskim kryterium j?zykowego zamieszczono w tekscie kolejng rycin? (rye. 3) pt. „Struktura 14 W celu dokonania analizy narodowosdowej autor musial operowac calymi jednostkami powiatowymi. Nie dysponowal informaejami w ukladzie gmin i poszczegolnych miejscowosci. Konsekwencjq. tego nieuniknionego (z wyj^tkiem danych dla guberni suwalskiej) uproszczenia pewne znieksztalcenia terytorialne, ktore rowniez odzwierciedliiy si? w statystyce demografieznej. Roznica wynosi okolo 100 tysi?cy mieszkancow (ok. 3%) o tyle bowiem zostala zawyzona statystyezna liezba ludnosci tzw. ziem litewskich. Wedhig obliczen dokonanych przez P. Gaucasa (1983, s. 84-85) liezba ludnosci na obeenym terytorium panstwa litewskiego wynosila w 1897 r. 2669,5 tys., zas przy przeprowadzeniu granic wg ¿wczesnych jednostek powiatowych 2765,6 tys.

57

f

S tr u k t ū r a n a r o d o w o š c io w a lu d n o š c i

S t r u k t ū r a ję z y k o v v a lu d n o š c i

1909/1910 Język:

L itw in i P o la c y

EH H H T T

Žydzi

litevvski p o ls k i žydo w ski

N ie m c y r o s y js k i R o s ja n ie

b ia lo ru s k i

B ia fo ru s in i In n i

n ie m ie c k i Į

Į in n y

o b s z a r y n a l e ž ą c e d o K ro le s tv v a P o ls k ie g o o b s z a ry n a le ž ą c e d o C e s a r s tw a N ie m ie c k ie -

Ryc. 1. Struktūra narodowošciowo-językowa przed I wojną swiatową

narodowošciowa wg powiatow przed I wojną šwiatową”, ktora przedstawia wyliczony w sposob szacunkowy sklad narodowošciowy wg istniejących wowczas jednostek szczebla powiatowego. Dwa kartogramy zamieszczone na rytinie odnoszą się do innych przekrojow czasowych. Pehia dokumentacja statystyczna, ktora poslužyla do wykrešlenia kartogramow na ryc. 2 i ryc. 3 znajduje się w rozdziale III i IV. Istnieje možliwošč skonfrontowania przedstawionego szacunku statystycznego z podobnie przeprowadzonym bilansem demograficzno-narodowošdowym dokonanym przez geografą litewskiego (P. Gaučas, 1983, s. 74-92). Z punktu widzenia terytorialnego podejšcie P. Gaučasa bylo bardziej wlašciwe, gdyž nie uwzględnial w bilansie calych powiatow na pograniczu litewskobialoruskim, lecz dla každego oddzielnego powiatu dokonywal odrębnego wyliczenia statystycznego. Podstawą byly nie tylko jednostki gminne, lecz nawet odrębne miejscowošci, ktore byly zaliczane, zgodnie ze swoim usytuowaniem do obszaru, ktory po II wojnie šwiatowej znalazl się bądž na terytorium Litwy, bądz Bialorusi. W rozpatrywanym okresie konca XIX wieku, cale terytorium owczesnego powiatu trockiego znajduje się w granicach Litwy. W przypadku powiatu šwięcianskiego jedynie 45%, powiatu wilenskiego 86% i powiatu jezioroskiego 76% ludnošci wiejskiej znalazlo się w granicach požniejszej Litwy.

58

Ręjony wschodnie tych powiatów wchodzą obecnie w sklad Bialomsi. Z kolei częšč ówczesnego powiatu lidzkiego - okolice miasta Ejszyszki (Eišiškės), oszmianskiego - rejón Dziewieniszek i grodzieñskiego - okolice miasta Druskieniki (Druskininkai) naležą obecnie do Litwy. Poprzez zastosowaną przez autora uproszczoną procedurę, zostala w pewnym stopniu zawyžona ogólna liczba ludnošci. Wspomniano juž, že ta niedokladnošc przestrzenna wynikla z dwóch przyczyn. Autor dokonując analogicznej analizy narodowosciowej día Bialomsi opieral się tež na powiatach (P. Eberhardt, 1994). Nie dysponowal poza tym informaqami dotyczącymi struktury językowo-wyznaniowej dla pojedynczych jednostek wiejskich. Przy ocenie liczebnošd Polaków bazowano jedynie na opracowaniu W. Wakara, który tež dokonywal szacunków w ukladzie powiatów. Na podstawie bardziej miarodajnych wyliczen P. Gaučasa wg poszczególnych miejscowosci, w granicach obecnej Republiki Litewskiej w 1897 r. mieszkalo 2673,3 tys. mieszkanców. Wedhig uproszczonych wyliczen konstruowanych o jednostki powiatowe - 2765,6 tys. Róznica wynosi 92,3 tys. i o tę liczbę zostala zawyzona ogólna liczba mieszkanców. Róznica zatem wynosi in plus 2,9%. Zgodnie z wyliczeniami P. Gaučasa, który potraktowal dane spisu rosyjskiego, oparte o kryterium językowe za w pelni wiarygodne, podzial ludnošci byl następujący: Litwini - 1645,8 tys.(61,6% ogólnego zaludnienia), Žydzi - 350,5 tys. (13,1 %), P olacy- 258,9 tys. (9,7%), B ialoru sin i-126,0 tys. (4,7%), Rosjanie k 128,1 tys. (4,8%), Niemcy - 117,5 tys. (4,4%) i Lotysze - 35,5 tys. (1,3%)15. Rožnice między opracowaniem autora a P. Gaučasa w zakresie liczebnošd Litwinów (1639,6 tys. wobec 1645,8 tys.), Zydów (356,6 tys. w stosunku do 350,5 tys.), Rosjan (104,2 tys. w stosunku do 128,1 tys.) i Lotyszy (35,0 tys. wobec 35,5 tys.) są stosunkowo niewielkie i možna zauwazyc, že istnieje tu duža zbiežnošč. Natomiast duže rožnice wystąpily w odniesieniu do Polaków i Bialorusinów. W pracy autora bazującego na wyliczeniach W. Wakara liczba ludnošd polskiej wyniosla 480,3 tys. u P. Gaučasa tylko 258,8 tys.; liczba Bialorusinów u autora 26,0 tys. u P. Gaučasa 126,0 tys. Nawet zakladając, že poprzez uproszczenia terytorialne na terytorium litewskim znalazlo się więcej Polaków, to rožnice są za duže aby wynikaly z innej jednostki odniesienia przestrzennego. Podstawowy powód powstalych rožnic wynika z odmiennego zaliczenia tzw. bialoruskojęzycznych katolików. Wielu badaczy žyjących na przelomie X IX i X X wieku próbowalo w sposób šcisly wyznaczyc wschodnią i poludniową granicę zasięgu języka litewskiego, co 15 Analogicznego wyliczenia dokonala badaczka rosyjska z Moskwy. Wedlug opracowanego przez nią zestawienia statystycznego na terytorium wspólczesnej Litwy mieszkalo w 1897 roku 2536,0 tys. osób poshigujących się następującymi językami ojczystymi: litewski -1625,0 tys. (64,1% ogóhi ludnošci), zydowski - 327,4 tys.(12,9%), polski - 226,9 tys. (8,9%), rosyjski - 127,0 tys. (5,0%), niemiecki - 108,4 tys. (4,3%), bialoruski - 97,5 tys. (3,8%), inne języki - 23,8 tys. (1,0%) (O. E. Kazmina, 1990, s. 152). W stosunku do opracowania P. Gaučasa rožnica in minus w ogólnej liczbie mieszkanców wynosi 137,3 tysięcy. Natomiast w ukladzie strukturalnym rožnice są mniejsze i wynikają z pewnego zaniženia ogólnej liczby mieszkanców. W przypadku ludnošci polskojęzycznej podano liczbę o 32,0 tys. osób nižszą niž w wyliczeniach dokonanych przez P. Gaučasa.

59

O eziorosy



W y zn a n ia ;

Ш

г г у т з к о -к а іо ііс к іе

ЕШЗ

H H H

m ojžeszovve

Į _ _ j

p raw o staw n e



e w an g elickie

Rye. 2. Struktūra jçzykowa i wyznaniowa wg powiatów w latach 1897/1900 60

.

1897/1900

Litwini

Е П З žydzi P olacy Ro sjanie Biatorusini G ranice:

N iem cy

Litw y w 1 9 9 5 г. [~

Inni

_ _ . C e s . R osji i C e s . N ie m ie c d o I w o jn y éw iatow ej ------- K ró lestw a P o ls k ie g o guberni

1909/1910

po w iató w

Litwini

■ ■ ■

R o s ja n ie iB iato ru sin i

Žydzi

1 -=à N ie m c y

P o lacy

j

į Inni

Rye. 3. Struktūra narodowosciowa wg powiatów przed I wojną šwiatową 61

bylo wowczas tožsame z okrešleniem obszaru zamieszkaiego przez ludnošč narodowosci litewskiej. Przegląd prac, w ktorych zawarto tę problematykę z- dokladną ich krytyczną oceną przeprowadzil S. Gorzuchowski (1929). W celu pokazania rozpiętošci w poglądach, granice ętniczne wyznaczone przez po* szczegolnych autorow polski badacz ukazal na kolejnych mapach. Rožnice byly došč znaczne i swiadczyly o kontrowersyjnosci, a nawet braku rozeznania, zarowno w kwestii generalnej jak i w kwestiach bardziej drugorzędnych odniesionych do spraw juž došč szczegolowych. Bylo to powodem dužego zamętu w literaturze przedmiotu. Odbilo się to rowniez w wydawanych w tym czasie, jak i w okresach požniejszych atlasach geograficznych16. Wydawcy nie mający rozeznania w problematyce, często poslugiwali się, w sposob došč przypadkowy, malo miarodajnym žrodlem. Oprocz blędow przypadkowych lub wynikających z niewiedzy powstaly warunki do dzialan celowo deformujących rzeczywistosc. Kwestie te mialy zawsze znaczenie geopolityczne. Przy wyznaczeniu granic międzypanstwowych często poslugiwano się uzasadnieniami etnicznymi. Przykladem celowej dezinformacji jest wydana w koncu I wojny šwiatowęj przez Litewskie Biuro Informacyjne w Lozannie mapa etnograficzna Litwy (S. Gorzuchowski, 1929, s. 5-6). Na mapie tej wykrešlono cztery obszary zamieszkale przez Litwinow, a mianowicie: - obszar ograniczony granicą, w ktorej znalazly się w częšci pohidniowej następujące miejscowošci: Suwalki, Sęjny, Druskieniki, Marcinkance (Marcin­ konys), zaš w polnocnej Wilno, Postawy (Pastoviai), Braslaw i Druja (Druja). Na tym obszarze, wedhig cytowanego zrodla, mieszkali Litwini mowiący po litewsku; - obszar obejmujący Augustow, Sopočkinie (Sapačkinė), Grodno, Mosty (Mastai), Smorgonie (Smurgainys) i Druję. To jest obszar mieszany języka litewskiego i dialektu litewsko-slowianskiego; - obszar, w ktorym znajduje się na pohidniu Szczuczyn (Ščiučinas), Tykodn (Tykocinas), Bialystok. Granica zewnętrzna tego obszaru przechodzi następnie kolo Kobrynia (Kobrinas), obejmując Slonim, Baranowicze (Baranovičiai), 16 W dągu caiego XX wieku w publikowanych atlasach geograficznych na mapach pošwięconych kwestiom etnicznym Europy Srodkowo-Wschodniej, w sposob došč niejednolity, prezentowano sjduację językową lub narodowošciową pogranicza litewsko-bialorusko-polskiego. Większošč atlasow niemieckich, austriackich czy angielskich nie mowiąc o rosyjskich, stale bazowala na danydi spisu rosyjskiego z 1897 r., ktore ewentualnie byly modyfikowane na podstawie došč przypadkowych žrodel. Mowią o tym studia W. Rybotyckiego, ktory przeprowadzil analizę map narodowošciowydi opublikowanych w atlasach angielskich, amerykanskich, austriackich, niemieckich i szwajcarskich. Przykladowo možna podač, že wsrod 23 map narodowošdowych lub lingwistycznych zamieszczonych w atlasach angielskich na szešciu Wilno pokazane jest jako miasto zamieszkale przez Polakow, na kolejnych szešdu - przez ludnošc bialoruską, na dziewiędu - przez ludnošč bialorusko-litewską, na jednej przez Litwinow, a na jeszeze jednej przez ludnošč litewsko-niemiecką ( W. Rybotycki, 1985, s. 97). W atlasach niemieckich rowniez panuje duže zamieszanie. Na dziewiędu mapach Wilno jest ukazane jako miasto zamieszkane przez ludnošč polską, na dwoch - ma ludnošc polsko-bialoruską, na dwudziestu trzech - bialoruską, na dwoch - polsko-bialorusko-litewską, a na innych dwoch - zamieszkale jest przez ludnošč litewską. Bialystok na szesnastu mapach jest miastem (pod względem narodowosciowym) polskim, na trzynastu - polsko-bialoruskim, na siedmiu - bialoruskim i na dwoch bialorusko-niemieckim (W. Rybotycki, 1985, s. 113).

62

Radoszkowice (Radaškavyčiai), Dokszyce (Dakšiai) i Dzisnę. Granice te obejmują Litwinow mowiących dialektem litewsko-slowianskim; - obszar obejmujący takie miasta jak Lomža (Lomža), Brzešč Litewski, Shick (Sluckas), Ihumen (Igmenes), Berezynę, Borysow (Borisovas), Lepel (L^elis) i Polock (Polockas). W tych szerokich granicach geograficznych znajduje się, wedhig autorow cytowanego dokumentu, tzw. obszar Litwinow mowiących po litewsku, pomieszanych z innymi narodowosciami. Мара ta mająca Charakter propagandowy pokazuje obszary, ktore byly obiektem owczesnego zainteresowania narodowych ugrupowan litewskich. Niewiele miala wspolnego z faktyczną rzeczywistošcią. W opracowaniach kartograficznych bazujących na bardziej naukowych podstawach, granice pokazujące zasięgi rozmieszczenia ludnošci litewskiej byly tež wykreslane w sposöb dose dowolny. Možna tu przytoczyč kilka bardziej popularnych opracowan kartograficznych, ktore požniej byly wielokrotnie cytowane i wykorzystywane przez geografow i etnografow17. Na mapie etnograficznej F. Tetznera (1902) litewska granica etniczna przeprowadzona jest w pobližu Suwalk, następnie biegnie po linii lączącej Slonim i Nowogrodek i dochodzi do Dzwiny do miejsca usytuowanego na pölnoeny wschod od Braslawia. Mniej więcej w tym samym czasie ukazuje się т а р а narodowosciowa V. Verbickisa (1905), w ktorej wschodnia granica etniczna ludnošci litewskiej przebiega od granicy pruskiej obejmując Wizajny, Sejny, Beržniki i Rotnicę (Ratnyčia), następnie kieruje się na Lidę i przechodzi od niej na polnoc poprzez Trokiele (Trakeliai), Lipniszki, Iwje, dalėj obejmuje Subotniki, Wilno, następnie idzie w pobližu takich miejscowosci jak: Mickuny (Mickūnai), Michaliszki (Mikailiškės), Kluszczany (Kliukščionys), Lyntupy (Lentupis), Komaje (Kamajai), Melegiany (Mielagėnai), Twerecz (Tverečius), Widze (Vidžiai) i Jeziorosy. Niemiecki badacz W. Gaigalat (1917) przesuwa na poludniu granicę do Augustowa, zaš na wschodzie obejmuje granicą Lidę. Natomiast nie wlącza do litewskiego obszaru etnieznego Wilna, gdyž granicę przeprowadza po zachodnich obrzežach miasta. N a polnocy granica przechodzi w pobližu Widz. Podobny zasięg litewskich obszarow etnicznych prezentuje т а р а J. Gabrysa (1918). W szczegolach rožni się od opracowania kartografieznego W. Gaigalata (1917), gdyž wlącza do obszarow litewskich Wilno zaš wylącza Lidę. Omowione т а р у prezentowaly litewski punkt widzenia. Ukazywaly się rowniež, na początku X X wieku, т а р у rosyjskie lub niemieckie, ktore znacznie ograniczaly litewski obszar etniczny. N a mapach tych centralna Wilenszczyzna byla wlączona do bialoruskiego obszaru etnieznego18. Najbardziej znana z nich

17 Informacje bibliograficzne о wazniejszych opracowaniach kartograficznych zawarte są w opracowaniu S. Gorzuchowskiego (1929). 18 Przegląd map etnicznych preferujących stanowisko bialoruskie zestawiono w ostatnio wydanej ksiąžce w Minsku (E. Szirjajew, 1991).

63

byla mapa opracowana przez E. Karskiego (1904), ktöry potwierdzil obra przedstawiony przez A. F. Ritticha (1885). Zachodnia granica bialoruskiegi obszaru etnicznego przechödzila ną. zachöd od Bialegostoku a następnie szl, w kierunku pölnocnym gdzie w rejonie Augustowa stykaly się trzy obszar; etniczne: bialoruski, polski i litewski. Od tegomiejsca etniczna granica litewsko bialoruska przybierala bardziej Charakter röwnoleznikowy, wlączając Grodn< i Ostrynę (Aštrina) do częšci bialoruskiej, zaš Marcinkance, Orany (Varėna i Ejszyszki byly po stronie litewskiej. Centralna Wilenszczyzna z Wilnem byli traktowana jako etniczny obszar bialoruski. Jedynie bardziej na pölnoc w rejonii Šwięcian granica między obszarami zamieszkalymi przez Litwinöw i Bialo rusinöw byla przesuwana bardziej na wschöd. Dalėj jednak na pölnocy granic; odginala się na zachöd i Dyneburg byl wlączony do obszaru bialoruskiego. Naležy z kolei stwierdzic, ze na wszystkich mapach wykreslonych prze; geograföw polskich nie istniala juž na początku X X wieku etniczna granics litewsko-bialoruska. Ukazywano na tych mapach pas terytorialny o rožnyct szerokošciach lączący Grodno z Dyneburgiem. Pas ten byl ukazywany jake etniczny obszar polski. Często prezentowano to w sposöb niezbyt obiektywny Možna tu podač jako przyklad mapę opracowaną przez M . Šwiechowskiegc (1918), na ktörej nawet centralna Litwa z Kownem byla wylączona z etnieznege obszaru litewskiego. Przedstawiony przegląd rožnorodnych opracowan tekstowo-kartograficznych ujawnia, ¿e w zaležnošci od orientaeji narodowej lub politycznej w innj sposöb byl prezentowany obraz etniczny pogranieza litewsko-bialoruskopolskiego. Wymaga to ostrožnošci i krytycznego ustosunkowania się do wszystkich opracowan naukowych (w tym röwniez ilustracji kartograficznych) z przelomu X IX i X X wieku dotyczących kwestii narodowosciowych, na pölnocno-wschodnich kresach bylej I Rzeczypospolitej.

--------------- IV ---------------Przemiany narodowosciowe na obszarze obecnej Litvvy na początku XX vvieku

W

ciągu niespelna kilku a najwyžej kilkunastu lat zvviązanych z przelomem XIX i XX wieku na ziemiach litewskich następują powažne zmiany polityczne, demograflczne i spoleczne. Wplywają one na švviadomošč narodową ludu litewskiego. Budzenie się nowoczesnej šwiadomošci narodowej wiąže się z walką o zachowanie języka litewskiego. Wspomniano juž wielokrotnie o procesach slawizacji a glovvnie polonizacji, ktore przyniosly niepowetowane straty najpienv wšrod szlachty litewskiej, a w drugiej polow ieX IX wieku wšrod ludu litewskiego zamieszkalego nie tylko na pograniczu litewsko-bialoruskim, ale nawet w okolicach Kowna. W rezultacie kontrreakcji, w ktorą angažuje się kler litewski, možna stwierdzič, že w pierwszej dekadzie X X wieku zostają zahamowane procesy polonizacyjne. Granice o charakterze etnicznym między ludnošcią polską a litewską stąją się bardziej stabilne. Mamy nawet do czynienia z probami odzyskania pevvnych obszarow o rodowodzie litewskim a jedynie powierzchownie spolonizovvanych. Natomiast przybiera na šile proces polonizacji bialoruskojęzycznych katolikow. Tworzy się na pograniczu litewsko-bialoruskim coraz szerszy obszar zamieszkaly przez ludnošč o polskiej šwiadomošci narodowej. Centralna i zachodnia Litwa stąją się bastionem ručini narodovvego. Dūžy wplyw na dalsze wydarzenia na Litwie ma rewolucja 1905 roku. Narodowy ruch litewski wykorzystuje dogodną sytuaq'ę polityczną i stawia postulat pelnej autonomii Litwy w ramach panstwa rosyjskiego. Wydarzeniem przelomovvym bylo zorganizowanie w Wilnie Kongresu Narodowego (21-22 XI 1905 r.), w ktorym uczestniczyly liczne organizacje i partie litewskie. Kongres ten uchwala między innymi następujące postulaty1: „1) Litwini, uznając, že zamieszkane przez nich terytoijum od dawien dawna obejmuje tak zwane gubernie litewskie kraju Polnocno-Zachodniego: Wilenską, Kowienską, Grodzienską, częšč Kurlandzkiej i zaliczoną od czasu Kongresu Wiedenskiego do Krolestwa Polskiego gubemię Suwalską, uvvažają je pod względem etnograficznym za litewskie, a zamieszkalych w tych guberniach wšrod Litwinow - Polakow, Žydow, Rosjan i innych - za przybyszow

1 Najwažniejsze postulaty Kongresu Narodowego przytoczono z ksiąžki L. Wasilewskiego (1925, s. 102-104).

65

pózniejszych, Bialorusinów zaš za zeslowianszczonych Litwinów, dotychczas zaludniających wsie z nazwami litewskiemi i architektūrą litewską. 2) Pragnąc w szerokich rozmiarach skorzystač z wrodzonej czlowiekowi wolnosci i zarazem dač možnošč korzystania z niej i innym narodowosciom, žyjącym obok nich, Litwini domagają się jak najprędzej autonomji swojej ojczyzny z sejmem prawodawczym w starožytnej stolicy Litwy w Wilnie, aby za posrednictwem swoich przedstawicieli mogli decydowac o potrzebach swojej ojczyzny. 3) Uznając zamieszkane przez siebie terytoijum za spušciznę historyczną po swych przodkach, Litwini nie odmawiają narodowosciom, które zamieszkują to terytoijum razem z nimi, tych samych praw, z których oni, jako tubylcy, będą korzystali. Protestują przeciwko gwaltowi i zamachowi w tych gubemiach ze strony którejkolwiek narodowosd na swój język, wolnosc polityczną, wyznanie itd. 4) Litwini žądają dia siebie i innych narodów na Litwie prawa dostępu na urzędy publiczne i rządowe, zniesienia ograniczen przy nabywaniu nieruchomošci, prawa tworzenia związkow i stowarzyszen, równosci wobec prawa oraz przywileju uczestniczenia, na podstawie powszechnego, bezpošredniego, tajnego i równego glosowania w sejmie litewskim w Wilnie i ogólno-panstwowym parlamencie w osobach swoich przedstawicieli. 5) Po wprowadzeniu w Królestwie Polskiem autonomji gubernia suwalska, jako zaludniona przez Litwinów, powinna byč przylączona pod względem administracyjnym do Litwy, poniewaz naležala ona do niej podezas pierwszego rozbioru Rzeczpospolitej litewsko-polskiej. Litwini protestują przeciwko przylączeniu tej guberni do Polski autonomieznej i pozostawieniu jej w sferze wplywu polskiego.” Dokument ten formuhije zasadniezy program terytorialno-narodowy, do którego nawiązywaly wszystkie pózniejsze ugrupowania litewskie. Obok wielu postulatów shisznych występują równiez takie, które staly w opozycji wobec uzasadnionych dąžen polskich i bialoruskich. Przyszle panstwo litewskie obok obszarów etnieznie litewskich mialo obejmowac tereny, na których nie bylo juž ludnosci litewskiej (np. większa częšč guberni grodzienskiej, suwalskiej czy wilenskiej). Musialo to zaowocowac przyszlym konfliktem. Pierwsza faza zadražnien polsko-litewskich dotyezyla kwestii košcielnych związanych z językiem odprawianych nabozenstw. Objęla trzy diecezje, a mianowicie sejnenską, kowienską i wilenską. W dwóch pierwszych sytuację možna bylo kompromiso* wo zalatwic, gdyž w sejnenskiej istniala wyraznie okreslona granica etniezna między ludnošcią litewską i polską. W dieceqi kowienskiej przewazala zdecydowanie ludnošč narodowosci litewskiej. Natomiast ostry konflikt pojawil się w diecezji wilenskiej. Byl to obszar, w którym duža częšč ludnosci pierwotnie litewskiej ulegla juž pelnej polonizaq'i względnie bialorutenizacji. Kosciói litewski nie tylko chcial zapobiec dalszemu cofaniu się na zachód litewskiej granicy etnieznej, ale równiez odzyskač tereny juž bezpowrotnie stracone. Kwestia ta stala się na tyle powažna, že zostal w nią wciągnięty Watykan. Litwini

66

wystosowali w 1906 r. a następnie w 1912 r. do Stolicy Apostolskiej memoriai wskazujący na nasilającą się polonizację Litwinow realizowaną przez duchowienstwo polskie. Rownoczesnie rozpoczęli kontrreakqę propagandową, ktora zakonczyla się z jednej strony niepowodzeniem, gdy nie doprowadzila do lituanizacji polsko- i bialoruskojęzycznej ludnošci, z drugiej jednak strony zahamowala proces polonizacyjny. Granice językowe z początku X X wieku ulegly petryfikacji. Walka o język w košciele doprowadzila do polaryzacji i wyodrębnienia się dwoch grup narodowosciowych. W ciągu krotkiego czasu (1906-1914) nastąpilo przyspieszenie procesu uswiadomienia narodowego ludu wiejskiego. Pomimo že prekursorami podziahi językowego w košciele bylo duchowienstwo, zostalo ono szybko odsunięte na bok przez spontaniczny ruch oddolny, ktory stawal się coraz bardziej okrešlony narodowo. Programy nacjonalistyczne staly się bardzo nošne i objęly swoim wplywem ludnošč wiejską, wczesniej obojętnie nastawioną do hasel narodowych. Starcie dwoch naqonalizm6w: polskiego i litewskiego stalo się nieuniknione. Z pewnym opožnieniem pojawil się rowniez naq'onalizm bialoruski. W takiej sytuacji pogląd, že cala ludnošč pogranicza, bez względu czy posluguje się m ową litewską, polską czy bialoruską, naležy do narodu litewskiego stawal się w nowej sytuacji anachroniczny. Kryterium językowe stalo się decydującym kryterium podzialu na ludnošč narodowošci polskiej i litewskiej. Jednoczešnie następuje podzial wšrod ludnošci slowianskiej užywającej miejscowych dialektow. Tu wyznacznikiem stają się religie. Katolicy coraz bardziej utožsamiają się z narodowošcią polską, zaš prawoslawni z bialoruską. Warstwy chlopskie na obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego przyjmują rožne opqe narodowosciowe. Katolicki wiešniak užywający języka litewskiego staje się šwiadomym Litwinem. Jego katolicki sąsiad užywający na co dzien zroznicowanych dialektow typowych dla po­ granicza polsko-bialoruskiego staje się Polakiem. Natomiast wyznawca prawoslawia staje się faktycznym lub potencjalnym Bialorusinem. Nie tylko wšrod Litwinow pojawily się tendencje do minimalizowania znaczenia języka i religii na rzecz pochodzenia, rodowodu i obywatelstwa. Poglądy te znalazly rowniez zwolennikow wšrod niektorych polskich inteligentow i ziemian, ktorzy zamierzali odtworzyc wielonarodowošciowe Wielkie Księstwo Litewskie. Nie odegrali oni dužej roli, gdyž przewažająca częšč ludnošci znalazla się w orbicie wplywow trzech przeciwstawnych, wojujących nacjonalizmow (litewskiego, polskiego i bialoruskiego). Uksztaltowal się w Europie kolejny obszar, do ktorego trzy narody mialy uzasadnione pretensje terytorialne. Litwini szermowali argumentami historycznymi. Polacy wskazywali, že o przynaležnošci tego obszaru powinna decydowac opcja miejscowej ludnošci. Natomiast Bialorusini udowadniali, že duža częšč ludnošci wiejskiej užywa w žyciu codziennym dialektow języka bialoruskiego. Bylo to początkiem konfliktu o Wilno, ktory štai się przez calą pierwszą polowę XX wieku przeszkodą do unormowania stosunkow litewsko-polskich. Miasto narodowošciowo mialo Charakter polsko-žydowski, ludnošci litewskiej bylo niespelna kilka procent. W dodatku ležalo juž wöwczas poza granicami

67

litewskiego obszaru językowego. Dia litewskich dzialaczy niepodleglosciowych ludnošč Wilna stanowili „Litwini mowiący po polsku”2. To stale okrešlanie pojęcia narodowosci poprzež przynalęžnošč terytorialną bylo nie do przyjęcia przez mieszkancow miasta. Stalo to w sprzecznošci z ideologią nacjonalistyczną, ktora w coraz większym stopniu obejmowala spoleczenstwo polskie i litewskie. W celu okrešlenia zmian narodowosciowych j akie zaszly na początku XX wieku poslužymy się dokumentacją statystyczną przygotowaną przez Warszawski Komitet Statystyczny, ktory zestawil dane demograficzne wedlug stanu istniejącego w 1909 roku. Byly to materialy szacunkowe, więc ich šcislošč jest w pewnym stopniu problematyczna. Materialy te zostaly ocenione przez demografow jako wiarygodne. Byly one opublikowane jedynie wedlug guberni i powiatow, i wedlug tylko tych jednostek administracyjnych są dostępne. Ze względu na fakt, že dotychczasowa analiza zostala skonstruowana na jednostkach tego wlasnie szczebla administracyjnego, daje ona gwarancję pelnej porownywalnosci statystycznej w stosunku do danych rosyjskiego spisu ludnošci. Materialy Warszawskiego Komitetu Statystycznego okrešlily ogolną liczbę ludnošci oraz liczebnošč Litwinow, Polakow i Zydow. Pewnym mankamentem jest lączne potraktowanie Rosjan i Bialorusinow. Obie te grupy narodowowe okazaly się niezbyt liczne, więc to uproszczenie nie obniža wartosci interpretacyjnej materialow statystycznych. Przyjęto juž wykorzystywanąproceduręmetodyczną. Materialy statystyczne zostaną okrešlone wedlug wszystkich powiatow guberni kowienskiej, miasta Wilna, trzech powiatow guberni wilenskiej, czterech pelnych i jednego częšciowego powiatu guberni suwalskiej oraz okręgu klajpedzkiego. Sklad narodowosdowy guberni kowienskiej oraz zachodnich powiatow guberni wilenskiej prezentuje tabela (zob. tab. 10). Ogolna liczba ludnošci w rozpatrywanych dziesięciu powiatach przekroczyla w 1909 r. wielkosc 2,5 mln mieszkancow. W stosunku do roku 1897 nastąpil wzrost demograficzny w wysokosci 275,8 tys. Pomimo wysokiego przyrostu naturalnego nie byl on zbyt wysoki. Wynikalo to z dužej skali emigracji, w tym rowniez zamorskiej, do Ameryki Polnocnej. Powodem wychodzstwa bylo niskie tempo rozwoju gospodarczego, slabe uprzemyslowienie oraz wolno się modernizujące archaiczne rolnictwo. 2 Stanowisko litewskie wobec ludnosd uwažającej się za Polaków przedstawil P. Klimas pisząc: „Historia nam mówi, že Litwini zawszeczuli swąnarodowąindywidualnošči zawszejej bronili. Lecz język narodu nie štai się dia nich mową pisaną i językiem publicznym. Do tego wyzsze warstwy spoleczne zapomnialy go i odzwyczaily się od jego uzywania. Jednakže przez to nie stali się oni ani Polakami ani Rusinami... Byloby największym nierozsądkiem uwazac ich za Polaków jedynie tylko dla demagogicznie narzuconego im polskiego języka... W ten sposób možemy uczynič ostateczny wniosek, že sam tylko užywany język lub swobodne samookrešlenie nie može byč w Litwie ostatecznym decydującym wskaznikiem etnografícznym lub narodowym. Innymi slowy, nie možna wszystkich mowiących w Litwie po polsku lub na p& po polsku uwazac tu za Polaków, czy tež przedstawicieli innej narodowosci (np. Bialorusinow)... Z tych uwag ogólnych wyplywa koniecznošc przede wszystkim okrešlenia wspomnianych granic etnograficznych...” Następnie P. Klimas okrešla granice etnograñczne Litwy. Uwaža, že linia graniczna oddzielająca katolików i prawoslawnych jest jednoczešnie linią etnograficzną między Bialorusinami a Litwinami (P. Klimas, 1919, s. 6-7).

68

Tabela 10. Struktūra narodowosciowa ludnošci guberni kowienskiej i zachodniej częšci guberni wilenskiej w 1909 roku Narodowošci

Powiaty Lp Nazwa polska

Nazwa litewska 1 2 3 4 5 6 7

1 2 3 4

Telsze Rosienie Szawle Poniewiez Kowno Wilkomierz Jeziorosy

Telšiai Raseiniai Šiauliai Ponevėžys Kaunas Ukmergė Zarasai

Liczba ludnošci w tys.

Litwini w tys.

199,7 238,1 249,3 235,0 248,2 265,1 206,1

166,8 174,5 180,0 188,7 126,1 203,9 97,0

Bialorusini Rosjanie

Polacy

Inni

Žydzi

w %

w tys.

w %

w tys.

w%

w tys.

w % »

w tys.

w%

83,6 73,3 72,2 80,3 50,8 76,9 47,1

0,8 13,1 7,0 9,6 28,3 12,2 59,8

0,4 5,5 2,8 4,1 11,4 4,6 29,0

2,6 2,9 8,2 4,7 29,5 12,7 19,8

1,3 1,2 3,3 2,0 11,9 4,8 9,6

22,2 47,4 43,6 18,8 62,3 36,1 27,6

11,1 19,9 17,5 8,0 25,1 13,6 13,4

7,3 0,2 10,5 13,2 2,0 0,2 1,9

3,6 0,1 4,2 5,6 0,8 0,1 0,9

35,3

2,1

Gubernia kowienska

1641,5

1137,0

69,3

130,8

8,0

80,4

4,9

258,0

15,7

m. Wilno Wilno Troki Šwięciany

205,3 236,0 239,6 191,9

9,6 17,0 126,7 73,9

4,7 7,2 52,9 38,5

77,6 168,5 75,2 80,2

37,8 71,4 31,4 41,8

42,5 11,6 11,5 25,3

20,7 4,9 4,8 13,2

75,6 38,9 26,2 12,5

36,8 16,5 10,9 6,5

Gubernia wilenska

872,8

227,2

26,0

401,5

46,0

90,9

10,4

153,2

O g ó le m

2514,3

1364,2

54,3

532,3

21,2

171,3

6,8

411,2

m. Vilnius Vilnius Trakai Švenčionys

-

-

-

-

17,6

-

-

16,3

35,3

1,4

Ž r o d lo : W. Wakar, Rozwój terytorialny narodowoscipolskiej. Częšč III. Statystyka narodowosciowa kresów wschodnich, Kielce 1917, s. 33-35; A. Krzyzanowski, K. Kumaniecki, Statystyka Polski, Kraków 1915, s. 50-51. Uwaga: W guberni wilenskiej grupy narodowosciowe poza Polakami, Žydami, Bialorusinami i Rosjanami zostaly dolączone do Litwinów. W związku z tym ulegla zawyzeniu liczba ludnošci litewskiej.

Naležy stwierdzic, že analiza porownawcza dwoch przekrojow czasowych (1897 i 1909) jest istotna i umozliwia z jednej strony przedstawienie dynamiki demograficzno-narodowosciOwej, z drugiej daje mozliwosc oceny wiarygodnošci spisu rosyjskiego z 1897 roku, w kwestii odniesionej do liczebnošci ludnošci polskiej. Okres zawarty między 1897 a 1909 rokiem jest bardzo wažny, gdyž w tych latach zbliža się ku zakonczeniu proęes definitywnego uformowania się ukladow narodowosciowych na pograniczu litewsko-bialomsko-polskim. W rezultacie ewolucyjnych zmian swiadomosciowych w drugiej polowie X IX wieku jakie zachodzily wsrod ludnošci chlopskiej, sytuacja stawala się coraz bardziej klarowna. Oprocz związku z wlasnym regionem oraz przynaležnošci do konkretnego wyznania religijnego, pojawila się wsrod ludnošci wiejskiej identyfikacja narodowa (z tzw. większą ojczyzną). N a początku X X wieku možnajuž mowic o wstępnie uksztaltowanej šwiadomošci narodowej warstwy chlopskiej. N a miejscu mieszkanca okrešlającego siebie jako „tutejszego” czy „miejscowego”, wšrod mlodego pokolenia chlopskiego, pojawiają się coraz liczniejsze jednostki, ktore potrafią okrešlič swą narodowošč. Nie zawsze bylo to w pelni precyzyjne. Przyjmowalo często postae sformulowania: ja jestem „polskiej” lub „ruskiej” wiary, to jednak šwiadczylo o identyfikowaniu się coraz bardziej ze wspolnotą narodową a nie religijną. Przynosilo to konsekwencje nie tylko šwiadomošciowe, ale i językowe. W rezultacie doprowadzilo do polaryzaqi stanowisk i postaw wšrod spolecznošci lokalnej. Zaczęto dzielič wsie na litewskie, polskie czy ruskie. Kryteria wydzielania mogly byč oparte o język, religię, nawet o status spoleczny. Na przyklad zašcianki szlacheckie zazwyczaj przyjmowaly opcję polską. Coraz bardziej warunki spoleczne, a często i psychologiczne, zmuszaly mieszkanca wsi do bardziej jednoznacznej deklaracji narodowošciowej. Wiadomo, že jak wszystkie przemiany šwiadomošciowe, byl to proces powolny i zachodzil w sposob zroznicowany przestrzennie (np. na obszarach izolowanego geograficznie Polesia byl bardziej opožniony, niž na Mazowszu czy Wilenszczyznie). Niemniej w wiek X X warstwa chlopska, w swęj zasadniczej masie, wchodzila w žycie spoleczne juž jako zbiorowošč šwiadoma swej przynaležnošci narodowej. Oprocz pozytywnych elementow tego stanu rzeczy pojawily się rowniez konsekwencje negatywne. Zaczęly występowač zadražnienia, a nawet konflikty narodowošciowe. Przybraly one rožną postae. Konflikt polsko-litewski pojawil się na plaszczyžnie košcielnej, gjownie dotyczylo to języka odprawianych nabozenstw. Postawa lojalna lub wroga w stosunku do wladz rosyjskich coraz bardziej oddzielala od siebie Polakow i Bialorusinow. Proby wprowadzenia do košciola języka bialoruskiego lub rosyjskiego, nawet przez wladze košcielne, byly odbierane przez mieszkancow wsi nie tylko jako zamach na istotę wiary, ale jako dzialanie uderzające w samoidentyfikację narodową. M ožna tu wskazac, že zarządzenie biskupa wilenskiego Edwarda Roppa, polecające wprowadzic język bialoruski do naboženstw dodatkowych, zostalo zignorowane i wywolalo ostre konflikty wiernych z duchownymi, ktorzy chcieli podporządkowač się zaleceniom (T. Rogala-Zawadzki, 1916, s. 49).

70

Na interesującym nas obszarze, dane narodowosdowe okrešlone dla 1909 r. potwierdzily zasadnošč szacunköw dokonanych przez W. Wakara, oraz jednoczešnie wskazaly na ograniczoną przydatnošč poznawczą, wykorzystanego w spisie rosyjskim z 1897 r., kryterium językowego do oceny narodowosdowej. Bezkrytyczne podejšde do tego miernika i utožsamianie go z narodowošdąmože doprowadzic do deformacji wynikow i ukazania obrazu calkowide niezgodnego z rzeczywistošdą etniczną. N a calym pograniczu polsko-bialoruskim wyznacznik językowy može byč przydatny tylko do ocen lingwistycznych (i tež nie w pdni). Natomiast dla oceny narodowosdowej okazal się zawodny. Možna to udowodnic na przykladzie Wilna oraz trzech rozpatrywanych powiatow guberni wilenskiej. N a podstawie spisu rosyjskiego z 1897 r. na tym obszarze znajdowalo się jedynie 106,1 tys. ludnošd polskojęzycznej (14,3% ogohi ludnošd), w tym 47,6 tys. w Wilnie. Wedhig oszacowan W. Wakara przedstawionych w tabeli nr 8, w tej częšd gubemi wilenskiej w 1897 r. bylo 289,6 tys. ludnošd polskiej (40,2%), w tym 53,0 tys. w Wilnie. Dane narodowosdowe obliczone dla 1909 r. ujawnily, že nawet szacunki W. Wakara byly za skromne i zanižyly w pewnym stopniu liczbę Polakow, zaš wykorzystane w spisie rosyjskim kryterium językowe nie oddawalo absolutnie istniejącej rzeczywistosd narodowej. Liczba ludnošd narodowosci polskiej w 1909 r., w analizowanej częšd guberni wilenskiej wynosila 401,5 tys. (46,0% ogöhi ludnošci), zaš w Wilnie przebywalo 77,6 tys. Polakow. O istniejących rožnicach šwiadczy porownanie odniesione do powiatu wilenskiego. Rosyjski spis ludnošd z 1897 r. wykazal, že w powiecie tym jedynie 12,1 % deklarowalo język polski. D la tego samego roku W. Wakar okrešlil udzial procentowy ludnošci polskiej w wysokošd 51,7%. Dane okrešlone dla 1909 r. podniosly odsetek Polakow w powiecie wilenskim do poziomu 71,4%. Nieodlegla juž przyszlošč udowodnila, že te ostatnie informacje byly najbardziej zgodne z rzeczywistošcią narodowošciową powiatu wilens­ kiego. Podane przyklady mogą byč wymowną ilustracją došč istotnej kwestii wiąžącej się z wiarygodnošcią ocen narodowošciowych i možliwošcią dokonywania rozmaitych manipulacji deformujących faktyczną rzeczywistošč etniczną. Przez wiele dziesiątkow lat ten oczywisty fakt nie byl dostrzegany przez geografow i kartografow niemieckich, angielskich, rosyjskich, litewskich czy bialoruskich. W większošci atlasow wydawanych w pierwszej polowie X X wieku Wilenszczyzna ukazywana byla jako jednorodny etniczny obszar litewski względnie bialoruski. Procesy narodowošciowe, zachodzące na pograniczu litewsko-bialoruskim w drugiej polowie X IX i na początku X X wieku, nie byly od ražu dostrzežone przez badaczy europejskich i wlašciwie zinterpretowane. Byly to malo znane obszary peryferyjne položone w granicach wielonarodowošciowego Imperium Rosyjskiego. Najwięcej informacji o tych obszarach przekazywali badacze polscy. Poglądy ich byly przyjmowane nieufnie i traktowane jako wyraz ekspansywnošci polskiej. Z tego względu wiedza o zachodzących przemianach šwiadomošciowych i etniczny ch nie docierala na zewnątrz i zazwyczaj byla znieksztalcana. Natomiast zachodzące procesy byly niezmiernie zložone, tak w wymiarze strukturalnym jak i w ukladzie terytorialnym.

71

Analiza danych narodowosciowych z lat 1897 i 1909 swiadczy o zakoñczeniu się pewnych procesów etnicznych. Z drugiej strony zaczęly się pojawiac nowe tendencje. Doprowadzic one mialy do wyrazniejszej polaryzacji narodowos* ciowej ziemi litewskiej. Wskazywano na wielkie straty jakie poniósl ¿ywiol litewski w rezultacie dhigotrwalych procesów slawizacji, które przybieraly postac językowej polonizacji bądž bialorutenizacji. Na przelomie X IX i XX wieku proces ten ulegl zahamowaniu, a na niektórych obszarach etnicznie litewskich pojawily się nieznane dotąd procesy lituanizaqi ludnošci polskiej. Między 1897 a 1909 rokiem liczba ludnošci litewskiej, na obszarze bylej guberni kowieñskiej oraz Wilna i trzech jednostek powiatowych bylej guberni wileñskiej, wzrosla z 1271,1 tys. do 1364,2 tys., zas polskiej z 461,6 tys. do 532,3 tys. Wprawdzie obie grupy narodowosciowe wzrosly w zbližonym do siebie tempie, zaszíy jednak wyražne zmiany w przestrzennym rozmieszczeniu tej ludnošci. Nastąpil spadek liczby ludnošci polskiej w bylej guberni kowieñskiej z 172,0 tys. do 130,8 tys., zaš wzrost Litwinów z 1019,1 tys. do 1137,0 tys. Z kolei w częšci analizowanej guberni wileñskiej liczba ludnošci litewskiej obnižyla się z 252,0 tys. do 227,2 tys., zaš liczba Polaków wzrosla w sposób niezmiernie szybki z 289,6 tys. do 401,5 tys., czyli o 111,9 tys. osób. Mielišmy więc do czynienia ze zmianami relacji ilošciowych między Polakami a Litwinami. Wystąpily wyraine procesy polonizacyjne Litwinów na Wileñszczyznie oraz lituanizacyjne Polaków na Kowieñszczyznie. Większošč majoryzowala mniejszošč. Nasilily się procesy o charakterze asymilacyjnym, które są zjawiskiem normalnym: większošc narzuca swój język a następnie narodowošč. Procesy te na styku polskolitewskim byty bardzo szybkie. Zachodzilo to na obszarach dwujęzycznych. Wiele osób utožsamialo się jednoczešnie z dwiema narodowošciami. W momencie zaistnialej koniecznošci samookrešlenia, opcje mogly ulegač zmianie pod wplywem otoczenia. W takiej sytuacji wiele jednostek nie w pelni zdecydowanych wybieralo deklarację większošciową. Možna to wykazac na przykladzie powiatu kowieñskiego i wilkomierskiego (Ukmergė) będących w centrum obszaru litewskiego. W powiecie kowieñskim udzial ludnošci polskiej obnižyl się między 1897 a 1909 rokiem z 25,3% do 11,4%, zaš wwilkomierskim z 10,1% do 4,6%. Aktywna dzialalnošč dzialaczy litewskiego ruchu narodowego, w tym zwlaszcza kleru, przyniosla w rezultacie wzmocnienie žywiohi litewskiego w centrum kraju. W drugiej polowie XIX w. zacząl się tworzyc polskojęzyczny rejón usytuowany na pólnoc od Kowna. W rezultacie kontrreakcji podjętej przez dzialaczy litewskich i pojawienia się nacjonalizmu htewskiego, propagującego hasla odrodzenia narodowego, na tych terenach otoczonych ze wszystkich stron przez ludnošč litewską, rozpoczęly się procesy depolonizacyjne. W niektórych wsiach powierzchownie spolonizowanych zaczęto wracac do języka swoich przodków. Zazwyczaj początkiem tego procesu bylo przywrócenie nabozeñstw w języku ütewskim. We wschodniej częšci kraju procesy narodowošciowe zmierzaly w kierunku wzmocnienia polskošci. Odsetek ludnošci polskiej w powiecie wileñskim wzrósl między 1897 a 1909 rokiem z 51,7% do 71,4%, czyli o blisko 20 punktów.

72

Natomiast udziat ludnosci litewskiej w tym powiecie obnizyl si? z 34,9% do 7,2%. Nawet przy zalozeniu niedokladnosci w materialach statystycznych, lub istniej^cych bl^dow, to jednak tendencje byly wyrazne i jednokierunkowe. W szybkim tempie wzmacnial si? zywiol polski na Wilenszczyznie. Konsolidaq'a polskosci na wschodnim pograniczu doprowadzila do utworzenia si? etnicznego obszaru polskiego. Na pocz^tku X X wieku zacz^la si? tworzyc, a nastqmie utrwalac etniczna granica polsko-litewska. Przebiegala ona pohidnikowo na zachod od linii kolejowej l^cz^cej Grodno z Dyneburgiem. W rejonie Wilna przechodzila o 15-20 km na zachod od miasta3. Ta granica etniczna coraz bardziej si? petryflkowala i odegrala decyduj^c^ rol? w pozniejszym wytyczeniu granicy polsko-litewskiej. Analiza sytuacji narodowosciowej umozliwia postawienie tezy o procesach polaryzacyjnych, ktore musialy doprowadzic do dominacji litewskiej na tzw. Litwie Kowienskiej i polskiej na pograniczu litewsko-bialoruskim. Dane liczbowe usystematyzowane wedhig jednostek powiatowych nie oddawaly scisle zroznicowan terenowych w ramach poszczegolnych powiatöw. Dopiero zejscie do jednostek gminnych daloby obraz wierny öwczesnym realiom narodowosciowym. Przedstawienie przesuwania si? granic etnicznych oraz zanikanie wyspowych ukladow osadnictwa polskiego w centralnej i zachodniej Litwie, oraz rozlewanie si? obszaröw polskoj^zycznych, pocz^tkowo na terenach litewskich, a pozniej bialoruskich wymaga analizy nie tylko gmin, ale nawet pojedynczych wsi. Ostojq. polskosci w centralnej i zachodniej Litwie pozostawala tylko wielka wlasnoscziemska oraz niektore miasta4. Wies coraz bardziej stawala si? litewska. Diametralnie odmienna sytuacja zachodzila na Wilenszczyznie. W trakcie pojawiania si? nacjonalizmu litewskiego i polskiego, i ostrej ich konfrontacji nie bylo juz miejsca dla ludzi, ktorzy si? jednoczesnie utozsamiali z narodowoscig. polskg. i litewsk^. Dia spelnienia wymogu poprawnosci statystycznej, podobnie jak w przypadku analizy dotycz^cej 1897 r., nalezy w ogolnym bilansie ludnosciowym odniesionym do przekroju czasowego zwi^zanego z 1909 rokiem

3 Utworzenie tej granicy wi^zalo si? z podzialem paralii na tzw. polskie i litewskie. Wi^zalo si? to z konfliktem religyno-j?zykowym, ktory byl rozpatrywany nawet w Watykanie. Litwini wystosowali w 1906 roku do kurii papieskiej memorial: De lingua polonica in ecclesiis Lithuaniae (Ojgzykupolskim w kosciolach Litwy), w ktorym zarzucono polonizacj? Litwinow przez polskich ksi?zy. Podobny memorial w j?zyku wloskim skierowany zostal w 1912 roku do Rzymu (Polozenie Litwinow-katolikdw w diecezji wilenskiej i wybryki wszechpolskosci). Odpowiedziq. polskq. wyslanq. do Rzymu byl list H. Korwina-Milewskiego pt. Uwagi o konflikcie j§zykow polskiego i litewskiego w diecezji wilenskiej. Konilikt ten nabieral coraz bardziej znaczenianarodowego a nie religijnego. Nawet jezeli pocz^tkowo dotyczyl j?zyka nabozenstw, to bardzo szybko przeistoczyl si? w starde dwoch nacjonalizmow. To nie tyle ksi?za narzucali j?zyk nabozenstw, lecz ludnosc z^dala, aby ksi?za dopasowywali si? do przeprowadzonych rozgraniczen j?zykowych (J. Ochmanski, 1982, s. 270). 4 E. ¿agiell oceniajqc liczebnosc Polakow na Litwie Kowienskiej stwierdza, ze na blisko cwierc miliona Polakow bylo okolo 100 tys. wiesniakow i 140 tys. mieszczan, ziemian i inteligencji. Ziemianstwo bylo prawie wyl^cznie polskie. Wedlug oceny autora w nielicznej warstwie mieszczanskiej i inteligenckiej wi?cej bylo Polakow niz Litwinow. Handel i rzemioslo w miastach bylo w r?kach ludnosci zydowskiej (E. Zagiell, 1980, s. 229-234).

73

uwzględnič polnocną częšč bytęj guberni suwalskiej, stanowiącej od I wojny šwiatowej integralną częšč Litwy. Pod względem etnicznym miala ona wyražne oblicze litewskie (zob. tab. 11). Liczba ludnošci w polnocnej częšd guberni suwalskiej między rokiem 1897 a 1909 wzorsla stosunkowo nieznacznie z 388,1 tys. do 416,5 tys., w tym ludnošč litewska zvviększyla się z 293,6 tys. do 315,7 tys., zaš polska z 18,7 tys. do 20,4 tys. Litwini przekraczając 3/4 ogolnego zaludnienia w sposob zdecydowany dominowali na calym rozpatrywanym obszarze. W odrožnieniu od Wilenszczyzny granica etniczna między žywiolem polskim i litewskim byla wyražna i w zasadzie ustabilizowana. Niewielki rejon zamieszkaly przez ludnošč litewską w rejonie Punską zostal požniej (tzn. po I wojnie šwiatowej) wlączony do Polski. Na terenach položonych bardziej na polnoc ludnošč polska byla nieliczna i rozproszona. Nąjwięcej Polakow skupialo się w trzechmiastach: Kalwarii, Mariampolu i w malym miasteczku Loždzieje5. Podobnie j ak w 1897 roku szacunkowe dane odniesione do 1909 roku odnotowaly stosunkowo dužą mniejszošč niemiecką w powiecie Wylkowyszki. Ludnošč žydowska skupiala się w sposob rownomierny w ošrodkach i osadach miejskich. Na terytorium, ktore obecnie znajduje się w granicach Litwy, a do I wojny šwiatowej bylo w skladzie Cesarstwa Rosyjskiego wedhig danych okrešlonych dla 1909 roku, przebyvvalo 2930,8 tys. mieszkancow. Dominowala ludnošč narodowošci litewskiej - 1586,8 tys. Następną grupą narodowošdową byli Polacy, ktorych bylo okolo 0,5 mln osob (dokladnie 552,7 tys.). Možna založyč, že podana wielkošč byla zawyžona, gdyž dla calego obszaru przyjęto szacunek okrešlony przez polskich statystykow zgrupowanych w Warszawie6, ktorych spojrzenie nie bylo može w pelni obiektywne. Ponadto pewne niešdslošci wynikają tež z niezbyt dokladnego wyznaczenia wspolczesnej wschodniej granicy Litwy (przebieg ustalono wg granic powiatow). Pomimo tego Polacy na Litwie reprezentowali powažny potencjal, nie tylko spoleczno-ekonomiczny, ale rowniež demograficzny. W ciągu zaledwie dwoch pokolen, na obszarze wschodniej Litwy, pojawilo się obok ziemianstwa i inteligencji, rowniež liczne wlošcianstwo, ktore w momencie swego ušwiadomienia narodowego wybralo narodowošč polską. Podobnie jak na pozostalych kresach wschodnich I Rzeczypospolitej liczna byla ludnošč žydowska, licząca 458,8 tys. osob. Podana liczebnošč Žydow nie može byč kwestionowana. W tym przypadku istniala pelną zgodnošč między językiem a religią. W tym okresie na tym nieuprzemyslowionym i niezurbanizowanym obszarze Žydow zasymilowanych, žyjących w šrodowis5 Podobnie jak w przypadku analizy odniesionej do 1897 roku liczbę ludnošci dla polnocnej częšd powiatu Sejny oraz niewielkich peryferyjnych częšci powiatu Suwalki i powiatu Augustow okrešlono na podstawie szacunku dokonanego przez P. Gaučasa (1983, s. 80). Informacje statystyczne dotyczące struktury narodowošciowej calej polnocnej częšci guberni suwalskiej zawarte są w opracowaniu W. Wakara (1918, s. 198-220). 6 Informacje statystyczne zawarte w cytowanym studium W. Wakara (1917-1918) zostaly opublikowane w kolejnych tomach wydawanych przez Warszawski Komitet Statystyczny.

74

Tabela 11. Struktūra narodowosciowa ludnošci pólnocnej częšci guberni suwalskiej w 1909 r. Powiaty Lp

1 2 3 4 5

Nazwa litewska

Nazwa polska

Kalvarija Vilkaviškis Marijampolė Naumiestis Seinai (d.)

Kalwaria Wylkowyszki Mariampol Wladyslawów Sejny (cz.)

O g ó le m

Narodowosci Liczba ludnošci w tys.

Litwini

Polacy

Bialorusini Rosjanie

Niemcy

Žydzi

Inni

w tys.

w%

w tys.

w%

w tys.

w %

w tys.

w %

w tys.

w %

w tys.

w %

83,0 80,7 113,1 77,8 61,9

61,9 56,2 87,1 64,0 46,5

74,6 69,6 77,0 82,3 75,1

8,7 2,7 2,8 0,6 5,6

10,5 3,4 2,5 0,8 9,0

2,3 13,1 6,1 6,8 0,8

2,8 16,2 5,4 8,8 1,4

0,6 1,0 0,6 0,2 0,3

0,7 1,3 0,5 0,3 0,5

9,5 7,7 16,5 6,2 8,7

11,4 9,5 14,6 7,8 14,0

-

-

-

-

416,5

315,7

75,8

20,4

4,8

29,1

7,1

2,7

0,7

48,6

11,6

-

-

Ž ro d lo : W. Wakar, Rozwój terytorialny narodowosci polskiej. Częšč IL Statystyka narodowosciowa Królestwa Polskiego, Warszawa 1917, s. 198-220.

kach chrzešcijanskich bylo bardzo niewielu i nie mogli wplynąč na zmianę wielkošci statystycznych. Ze względu na szybkie procesy polonizacyjne wšrod bialoruskojęzycznych katolikow lączna liczba ludnošci prawoslawnej przyznającej się do narodowošci rosyjskiej lub bialoruskiej nie byla zbyt duža (174,0 tys.). Rozproszeni kolonišci niemieccy, nieliczni Lotysze czy Tatarzy odgrywali jeszcze mniejszą rolę. W celu okrešlenia calkowitego zaludnienia obecnego terytorium litewskiego w rozpatrywanym przekroju czasowym naležy jeszcze uwzględnič zaludnienie rejonu klajpedzkiego, znąjdującego się w granicach Cesarstwa Niemieckiego. Spis niemiecki odbyl się w okręgu klajpedzkim w 1910 r. Istnieje więc duža zgodnošč czasowa z okrešlonymi danymi dla terytoriow znajdujących się pod zwierzchnictwem rosyjskim. Statystyka niemiecka odnotowala 141,0 tys. mieszkancow, w tym Litwin6w bylo 68,7 tys. (W. Wielhorski, 1932, s. 38). Možna przyjąč, že osob narodowošci niemieckiej bylo 70,0 tys. N a pozostale mnięjszošci przypadalo 2,3 tys. osob. Možna przypuszczač, že byli to glownie Žydzi. W stosunku do spisu z 1900 r. nastąpilo istotne zmniejszenie liczebnošci Litwinow. Bylo to wynikiem intensywnej dzialalnošci wladz niemieckich dąžących do zgermanizowania ludnošci litewskiej. Procesy te z jeszcze vviększym nasileniem występowaly po poludniowej stronie Niemna, zwanej często przez Litwinow „Pruską Litwą” (na terenach, ktore obecnie są w skladzie obwodu kaliningradzkiego). N a podstawie danych zestawionych przez S. Srokowskiego (1937, s. 65) možna przešledzič proces zmniejszenia się ludnošci litewskiej na przelomie X IX i X X wieku. Zachodzil on w sposob następujący (zob. tab. 12). Tabela 12. Liczba ludnošci litewskojęzycznej w Prusach Wschodnich (bez okręgu klajpedzkiego) w okresie 1890-1910

Lp Data spisu

1 2 3 4

1890 1900 1905 1910

Liczba osob deklarujących język litewski

Liczba osob deklarujących język litewski i niemiecki

42,4 tys. 31,3 tys. 27,3 tys. 21,2 tys.

1,4 tys. 4,3 tys. 2,5 tys. 1,8 tys.

Liczba ludnošci litewskojęzycznej i tzw. „dwujęzycznej” 43,8 35,6 29,8 23,0

tys. tys. tys. tys.

Ž r o d lo : S. Srokowski, Ludnošč Prus Wschodnich, Warszawa 1937, s. 65.

W ciągu dwunastu lat liczba ludnošci litewskiej na rozpatrywanym obszarze obnižyla się dwukrotnie. Nawet zakladając, že statystyka niemiecka nie byla w pelni obiektywna i zanižyla w pewnym stopniu liczbę Litwinow, to pomimo tego tendencja wskazywala na zanik ludnošci litewskiej w Prusach Wschodnich7. 7 Dzialacze narodowego ruchu litewskiego zdawali sobie sprawę z zaniku ludnošci litewskiej w polnocnej i wschodniej częšci Prus Wschodnich i byli nastawieni pesymistycznie do možliwošd przedwstawienia się presji germanizacyjnej. Šwiadczy o tym cytat z pracy J. A. Herbaczevvskiego:

76

Po dodaniu liczby ludnošci mieszkającej w okręgu klajpedzkim do ogolnej liczby mieszkancow znajdujących się na obszarach występujących na terenie Carskiej Rosji, možemy orientacyjnie okrešlič zaludnienie calego obszaru, ktory aktualnie jest w skladzie Republiki Litewskiej. W analizowanym przekroju czasowym 1909-1910 skupialo się na badanym obszarze 3074,8 tys. mieszkancow, w tym Litwinow bylo 1655,5 tys., Polakow 552,7 tys., Žydow 462,1 tys. (doliczając w sposob przybližony 2,3 tys. Žydow klajpedzkich). Na pozostale, došč zroznicowane etnicznie i kulturowo gnipy narodowosciowe (Niemcy, Rosjanie, Bialorusini, Lotysze, Tatarzy itp.) przypadalo 401,5 tys. mieszkancow. Przedstawienie problematyki demograficzno-narodowosciowej može wyjasnič genezę wielu problemow, przed ktorymi stanąl litewski ruch narodowy. Decydowaly o przyszlosci przede wszyskim uwarunkowania o charakterze zewnętrznym - geopolitycznym jak brak niepodleglošci, pelne podporządkowanie adrninistracji rosyjskiej, brak wolnosci obywatelskiej. Byly to kwestie najwazniejsze, determinujące calą sytuację i perspektywy kraju na przyszlošč. Zagadnienia związane ze sprawami demograficzno-narodowosciowymi byly jednak tez istotne. Ziemie litewskie dysponowaly stosunkowo skromnym potencjalem demograficznym (okolo 3,0 min ludzi). Kraj byl otoczony przez narody bardziej liczne (z wyjątkiem Lotyszy). N a tym terytorium, ktore Litwini traktowali jako etniczny obszar litewski, stanowiącym tež niewielką częšč Wielkiego Księstwa Litewskiego, ludnošč narodowosd litewskiej zaledwie przekraczala polowę ogolnego zaludnienia. Ludnošci bezsprzecznie litewskiej bylo tylko okolo 1,6 min. Dzialacze litewscy zdawali sobie sprawę, že w wyniku presji demograficznej sąsiadow (Niemcow, Polakow, Bialorusinow) etniczny obszar litewski nieprzerwanie się kurczyl. Dzialo się to nieustannie, az do przelomu XIX i X X wieku. Pierwsze pokolenie litewskich dzialaczy narodowych pamiętające losy wlasnej elity szlacheckiej, ktora się spolonizowala, widząc jednoczešnie procesy polonizacyjne wsrod ludu litewskiego, zdawalo sobie sprawę z dramatyzmu sytuacji. Zjawiska zachodzące na Wilenszczyznie byly przez nich obserwowane z coraz większym niepokojem. Nie tylko stolica historycznej Litwy byla miastem pozbawionym w zasadzie ludnošci litewskiej, ale okręg wilenski stawal się rowniez pod względem językowym i narodowym polskim. Može to w pelni tlumaczyč fakt, že narodowy ruch litewski rozwijal się w konfrontacji nie do Rosjan, lecz do Polakow. Uwarunkowania obiektywne musialy do tego doprowadzic. Przešladowania rosyjskie, pomimo že bardzo dotkliwe, nie byly tak niebezpieczne dla istnienia narodu litewskiego jak

„Litwa pruska jest do tego stopnia zniemczona, že o prawdziwym jej odrodzeniu w duchu idei Wielkiej Litwy mowy byč nie može. Ideowe zjednoczenie Litwinow pruskich z Wielkolitwinami wielce utrudnia antagonizm religijny. Walka luteranizmu z katolicyzmem, trwac będzie jeszcze liczne lata. Že luteranizm jest potęžnym rzeeznikiem germanizaeji Pruskiej Litwy, stwierdza ten fakt, iž w 1775 roku pruskich Litwinow bylo przeszlo 340 tys., a w chwili obecnej zaledwie 120 tys., z ktorych može polowa ma slabą swiadomosc odrębnošci narodowej.” (J. A. Herbaczewski, 1905, s. 75-76).

77

ekspansja języka i kultury polskiej. Atrakcyjnošč tej kultury, przenikanie języka polskiego do ludu wiejskiego grazilo nieodwracalną polonizaqą nie tylko juz elity, ale calego narodu8. Dzialacze polscy szukając wsród Litwinów sprzymierzenców w walce z dominacją rosyjską nie mogli zrozumiec ich podejšcia i pogodzič się z antypolskim naštawieniem litewskiego ruchu narodowego9. Traktowali to jako zdradę wobec tradycji I Rzeczypospolitej. Natomiast Litwini obawiali się coraz bardziej oddzialywania polskiego, a nie represji rosyjskich. Drogi obu ruchów narodowych byly coraz bardziej rozbiežne, a wspólpraca między nimi coraz mniej realna. Wydarzeniem zwrotnym dia litewskiego, polskiego a równiez w pewnym stopniu bialoruskiego ruchu narodowego byla rewolucja z 1905 roku. Dzialający na granicy legalnošci narodowy ruch litewski wystąpil z žądaniem autonomii i praw. W ramach walki o swobody obywatelskie zaczęlo się rozwijac szkolnictwo litewskie. Ugruntowanie się oswiaty ludowej sd o w parze z rozwojem literatury litewskiej. Wladze rosyjskie zniosly zakaz publikacji druków litewskich. Zaczęla wychodzic regulama prasa litewska. Powstalo wiele stowarzyszen i partii o charakterze spoleczno-politycznym. Podobnie Polacy skorzystali z aktu tolerancji językowej. Powstaly polskie organizacje polityczne i stowarzyszenia oswiatowe. Zaczęla wychodzic prasa polska. Ukaz z 12 XII 1904 roku pozwolil na wprowadzenie lekcji dotychczas zabronionego języka polskiego. Po czterdziestu latach dyskryminacji i terroni spoleczenstwo polskie w sposób aktywny rozpoczęlo dzialalnošc. Ze względu na swój potencjal intelektualny, kulturalny i ekonomiczny stalo się istotną šilą, wobec której narodowy ruch litewski stanąl w wyrainej opozycji10. Litwini domagali się pelnej emancypacji politycznej. Natomiast Polacy gotowi byli im zaofiarowac swobodę rozwoju kulturalnego, ale w ramach wspólnoty politycz­ nej. Stanowisko strony polskiej tez ulegalo ewolucji i inaczej bylo formulowane 8 Šwiadczyč o tym može wycinek z gazety litewskiej „Viltis” (Nadzieja): „Na wschodzie Litwy droga jest dla nas godzina každa. Gdy w czasie się nie pospieszyč, znaležč možna chorego bez tchnienia. Podobnie i tutaj -przejdzie kilka, najwyzej kilkanašcie lat, i w wielu miejscowosciach juž tylko šlady będą swiadczyly, že mieszkali tam niegdyš Litwini”. (P. Lossowski, 1985, s. 80). 9 Odrodzenie narodowe litewskie mialo Charakter ludowy i rozwijalo się w konfrontacji wobec rodzimych warstw wyzszych, to jest szlachty polskiej. Warto tu zacytowac pogląd J. A. Herbaczewskiego: „I oto w XIX w. Litwa ludowa powstala przeciwko Litwie szlacheckiej z žywiolową potęgą. Lud litewski atakując szlachtę, pošrednio zagrozil takže Polsce, jako orędowniczce Litwy szlachec­ kiej. A w tym czynie ludu nie bylo žadnej niekonsekwencji ani historycznej, ani politycznej. Byl to zupelnie naturalny wyraz uczuč žalu i rozgoryczenia nagromadzonych w ciągu dlugiej niewoli i zamkniętych w strachu niewolnika wobec pana možnego. Gdy lud litewski po raz pierwszy zawolal: Jestem - jakiš dziwny lęk począl ogaraiač spolszczonych Litwinow i Polakow”. (J. A. Herbaczewski, 1905, s. 28-29). 10 Znany dzialacz M. Römer w 1908 roku pisal: „Ze strony polskiej nie ustalilo się jeszcze uznanie Litwinow za naröd röwny i samodzielny w takiej mierze, jak to się möwi o narodzie finlandzkim, czeskim i innym. Litwini byli wciąž traktowani jako przynaležni politycznie do narodu polskiego; uznawano im co najwyzej prawo do samodzielnego rozwoju i bytu kulturalnego. Odradzający się zas Litwini musieli žądač uznania siebie za odrębną i samodzielną jednostkę polityczno-narodową (P. Lossowski, 1985, s. 51).

78

przez ugrupowania lewicowe i prawicowe. Pierwsze z nich podchodzilo z większym zrozumieniem do litewskich aspiracji narodowych. Szczegolną pozycję zajmowali niektorzy przedstawiciele bogatego ziemianstwa, ktorzy widzieli rozwiązanie w przywroceniu wspolnoty panstwowej w granicach bylego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Podkrešlali oni odrębnošč Litwy i Polski i odnosili się pozytywnie do narodowego ruchu litewskiego. Odczuwali jednak scisly związek z językiem i kultūrą polską i przeciwstawiali się tendencjom do zerwania związkow cywilizacyjno-kulturowych z Polską. Poglądy ich nie zostaly zaakceptowane przez ludnošč polską na Litwie, ktora sympatyzowala z ugrupowaniami prawicowymi nastawionymi wrogo do litewskiego ruchu narodowego. Podobnie dla Litwinow stanowisko „krajowcow” bylo nie do przyjęcia. Ewolucja poglądow, zarowno w spolecznošci litewskiej jak i polskiej, zmierzala do konfrontacji a nie do wspolpracy. Rozbudzony nacjonalizm obu stron wykluczal porozumienie. O kwestiach tych pisze w sposob wszechstronny P. Lossowski (1985). Nie zachodzi więc potrzeba dokladniejszego omowienia tego zagadnienia. Warto jedynie zwrocic uwagę na problem stosunkowo drugorzędny, ktory budzil kontrowersje i wywoluje dyskusje až do dnia dzisiejszego. Wiąže się on z oceną historii oraz z zaliczeniem postaci historycznych do narodowosci polskiej lub litewskiej. Chodzilo o prawo do dziedzictwa calej wspolnej spušcizny historycznej. Dzialacze litewscy traktowali jako rodowitych Litwinow: Radziwillow, Chodkiewiczow, Košciuszkę, Mickiewicza itd.11 Polacy ostro przeciwko temu oponowah. Duze spory budzila ocena wspolnej przeszlošd, a zwlaszcza unii lubelskiej. Istniala tu wyrazna odmiennošč stanowisk. Polacy unię idealizowali, natomiast Litwini w sposob stanowczy potępiali i podkrešlali jej zgubne konsekwenqe dla Litwy1112. Zaostrzający się antagonizm litewsko-polski, początkowo ograniczony do kwestii językowych i polemik prašo wych, nabieral coraz powazniejszego znaczenia i zacząl wplywac na stosunki między obu narodami. Ostatnie lata przed I wojną šwiatową byly bardzo istotne dla litewskiego ruchu narodowego. Stawal się on coraz bardziej ekspansywny. W latach 1906-1914 dokonywal się proces budzenia się pelnej swiadomosd narodowej ludu litewskiego. Podstawą byl język i podzial narodowosdowy dokonywal się wedhig kryteriow językowych. Oddalalo to coraz bardziej ludnošč litewską od ludnošd pozostalej. Powstawal coraz większy dystans nie tylko między ziemians11 Obecnie ei Biaiorusini, ktorzy nawiązują do tradycji Wielkiego Księstwa Litewskiego jako panstwa narodu biaioruskiego, wszystkie te postacie zaliezają do narodowošci bialoruskiej (E. Szujajew, 1991, s. 6-7). 12 Podkrešlanie przez Polakow wspolnego dziedzictwa obu narodow bylo przez narodowy ruch litewski odrzucane i przyczynilo się w sposob niezamierzony do zaostrzenia konfliktu polskolitewskiego. Litwini traktowali to jako koncepcję ideową zagražającą ich samookrešlemu i uwažali za dalszą fazę ideologieznej polonizacji, a wszystkie objawy nawiązywania do wspolnoty obu narodow stanowily dla nich przeszkodę na drodze do uksztaltowania pelnej odrębnošd paristwowej. Šrodowiska polskie tego typu stanowisko okrešlaly jako przejaw ekstremalizmu i przedstawicieli tych poglądow obdarzali mianem „Lietuwisow”, zaš sam ruch nazywano pejoratywnym terminem „Litwomanii” (R. Wapinski, 1994, s. 147).

79

twem i inteligencją polską a ludem litewskim, lecz rowniež między obszaramį litewsko- a slowianskojęzycznymi. Ewolucją tych postaw zmierzających w sposob nieunikniony do konfliktu między nacjonalizmem polskim, litevvškim i bialoruskim na obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego byli zaniepokojeni niektorzy intelektuališci, pochodzący ze znanych rodzin ziemianskich. Na scenie politycznej pojawilo się niezbyt liczne ugrupowanie, ktore uwažalo, ¿e na takim wielonarodowošciowym obszarze jak Wielkie Księstwo Litewskie przeprowadzenie podzialow etnicznych jest bezsensowne. Decydowač powinny kryteria historyczno-geograficzne, bowiem „kraj” będący wspolnym domem wszystkich zbiorowošci etnicznych jest pojęciem starszym czasowo i nadrzędnym nad narodem. Grupa ta zwana „krajowcami” zamierzala odtworzyč Wielkie Księstwo Litewskie w jego granicach historycznych. O koncepcjach ideologicznych „krąjowc6w” pisze obszernie w swoim studium J. Bardach (1988, s. 217-230). Na podstawie tego opracowania warto przytoczyč kilka informacji a następnie istotnięjszych wypowiedzi przedstawicie> Ii tego nurtu politycznego. Pomimo že reprezentanci tych poglądow nie byli jednorodni w swoich wypowiedziach možna ogolnie stwierdzič, že byli to ludzie związani z kultūrą i historią Polski, z tym že poczucie odrębnošci krajowej gorowalo u nich nad identyfikacją narodową. Prowadzilo to do podporządkowania interesu polskiej grupy narodowošciowej potrzebom kraju, ktorego czuli się obywatelami. Šwiadomi byli, že Polacy na Litwie historycznej byli w dužym stopniu potomkami Litwinow i Bialorusinow, glownie pochodzących z rodow szlacheckich, ktore ulegly kulturowej polonizacji13. Uznając prawo Litwinow i Bialorusinow do samostanowienia „krajowcy” uwažali, že žywiol polski najbardziej wyrobiony politycznie powinien sprzyjač tym aspiracjom. Stali na stanowisku niepodzielnosci obszaru Wielkiego Księstwa Litewskiego. Gdy chodzi o rozwiązania polityczne, to wypowiadali się za samoistnym panstwem będącym kontynuacją dawnego księstwa. Kwestie kontynuacji unii z Polską pozostawiali decyzji konstytuanty w Wilnie. Uzaležniali federację z Polską od wyrzeczenia się przez Polakow tendencji do dominacji. Niektorzy z „krajowc6w” obawiając się zraženia Litwinow i Biaiorusinow rezygnowali nawet z federacji z Polską. Nie znaležli oni jednak zrozumienia ani wšrod Litwinow, ani Polakow, ani tež Bialorusinow. Z tego tež powodu los ludzi wywodzących się ze šrodowiska „krajowcow” byl bardzo rožny. Wielu z nich probowalo lagodzič narastające konflikty narodowošciowe. Niektorzy, zrezygnowani, musieli pogodzič się z sytuacją i przyjmowali opcję jednego z narodow. Znani reprezentanci šrodowiska „krajowcow” T. Wroblewski, B. Krzyžanowski i L. Abramowicz dzialali w Wilnie w otoczeniu polskim co wplywalo na ich 13 Možna tu przytoczyč opinie Mariana Zdziechowskiego, profesora Uniwersytetu Wileñskiego, który podkreslal wielokrotnie, že Jest Litwinem i Piastowie go nie občhodzą. W owym czasie - mówil - moją dynastią byli Giedyminowie. Jestem tutejszy. Jestem obywatelem Litwy. Moja wspólna z Wami - zwrócil się do Warszawiaków - historia zaczęla się dopiero od Jagiellonów.” (J. Bardach, 1988, s. 216). Ten krótki cytat charakteryzuje odrębnąpostawę częšci elity intelektualnej wywodzącej się z ziemiañstwa ziem litewsko-bialoruskich.

80

postawę polityczną. Inaczej potoczyl się los Stanislawa Narutowicza (brata zamordowanego prezydenta Rzeczypospolitej), ktöry štai się obroncą interesow i praw ludnošci litewskiej, posuwając się nieraz - choč nie zawsze i nie w pelni - do identyfikacji z narodowošcią litewską. Rownoczesnie byl przeciwnikiem wszelkich programow federacyjnych, gdyž rozumial dobrze, že nie byly do przyjęcia przez coraz silniejszy narodowy ruch litewski. Po wybuchu I wojny swiatowej ruch litewski stanąl na gründe lojalizmu rosyjskiego. W deklaracji wygloszonej w dniu 8 VIII 1914 roku na posiedzeniu Dumy delegacja litewska oswiadczyla, že stoi calkowicie po stronie rosyjskiej i widzi swoją przyszlošč w granicach imperium rosyjskiego. Jednoczešnie Litwini przebywający w Ameryce, niezaležni od wladz rosyjskich, na swym sejmie odbytym 21/22I X 1914 roku oglaszają rezolucję, ktora stoi na stanowisku związku panstwowego z Rosją. Domagają się w niej jedynie autonomii. Rezolucja ta między innymi postawila następujące postulaty: „1) Žądač dla Litwy etnograficznej autonomii mozliwie szerokiej, pojmując zasadę etnograficzną dostatecznie szeroko, to jest jako obejmującą nie tylko język, lecz rowniez zwyczaje, obyczaje i tradycje. Litwa mniejsza, czyli pruska powinna byč polączona z Litwą większą. 2) Biorąc pod uwagę, že gubernia suwalska stanowila zawsze częšc uzupelniającą Litwy i že zaledwie na Kongresie Wiedenskim w 1815 r. zostala przylączona do Polski, žądač oderwania guberni suwalskiej od Polski i polączenia jej znow z Litwą.” (L. Wasilewski, 1925, s. 148-149). W przytoczonych dwoch postulatach ujawnila się sprzecznošč logiczna, ktora byla cechą znamienną kolejnych žądan litewskich. Z jednej bowiem strony zdecydowanie odchodzi się od pojęcia „historycznej Litwy” na rzecz „Litwy etnograficznej”, z drugiej wysuwa się pretensje terytorialne do obszarow, na ktörych nie bylo ludnošci litewskiej. M6wi się na przyklad o przylączeniu do Litwy calej guberni suwalskiej, ktora w pohidniowej swej częšci nie posiadala ludnošci litewskiej. O wszystkim mialy jednak zadecydowac losy wojny. Ofensywa niemiecka doprowadzila do zajęcia w 1915 roku prawie calej Litwy. 18 sierpnia Niemcy zdobyli Kowno, a 19 wrzešnia wkroczyli do Wilna. Ofensywa niemiecka stanęla na linii Dyneburg - Dzisna - Narocz (Naročia) - Krewo (Krėva). Kilkaset tysięcy uchodzcow, w tym większa częšc Rosjan opušcila Litwę. W krajach nadbaltyckich Niemcy utworzyli tzw. Oberbefehls­ habersost (Naczelne Dowodztwo Wschodu), zwane w skrode Oberostem. Oberost obejmowal początkowo szešč jednostek administracyjnych: Kurlandię, Litwę Kowienską, Suwalszczyznę, Wilenszczyznę, okręg grodzienski i bialostocki. Następnie wlączono miasto Suwalki z okolicą do okręgu wilenskiego i wreszcie 15 marca 1917 roku polączono okręg wilenski i kowienski w jeden pod nazwą Militärverwaltung Litauen z siedzibą w Wilnie. W ten sposob zespolono pod jednym zarządem w zasadzie wszystkie etniczne ziemie litewskie. Obszar Zarządu Wojskowego Litwy objąl 63,2 tys. km2 i dzielil się na 32 powiaty ziemskie i dwa miejskie: Wilno i Kowno (J. Ochmanski, 1982, s. 276-277). Po

81

zajęciu przez Niemcow Wilna zostaly opublikowane dwie deklaracje polskie: Polskiego Bloku Demokratycznego i Niepodleglošcio wego 14, zawierająca idee związku federacyjnego Polški, Litwy i Bialorusi i Polskiego Komitetu Organizacyjnego, przewidująca jednošč panstwową Litwy i Bialorusi z Polską, z zachowaniem ich odrębnej autonomii (L. Wasilewski, 1925, s. 181). Wladze niemieckie nie posiadaly wykrystalizowanej polityki wobec Litwy. Wynikalo to z nieznajomošci realiow. W kwestiach narodowosciowych byli tež slabo zorientowani. W glošnym raporcie z Wilna von Beckeratha, przedstawiciela niemieckiego sztabu generalnego, z dnia 3 I 1917 r. czytamy: „Nie doceniono w Berlinie nie tylko liczebnej sily polskošci, ale tež politycznego i ekonomicznego znaczenia tego elementu. Statystyki oficjalne rosyjskie, ktore tutaj znaležlišmy, a ktore zupelnie nie odpowiadąją naukowym wymogom nowozytnym takiej pracy, są zapewne sfalszowane na niekorzyšč Polakow, ktorych istotna sila i znaczenie występowaly na každym kroku z oczywistošcią. Nasz spis z 1916 roku udowodnil, že znaczenie Polakow jest na Litwie nieporownanie potęžniejsze, niž przypuszczano, a nie mniej, že Polacy są tam jedynym elementem posiadąjącym wybitne kwalifikacje polityczne i tworcze. Ješli jest možliwem rządzič bez nich w czasie wojny, w czasie pokoju rządzenie przeciw nim zdaje się byč nie tylko trudnym, ale nawet niebezpiecznym, gdyž inne narodowosci na Litwie nie są zdolne dač žadnego powažnego i stalego punktu oparcia” (E. Römer, 1920, s. 3). W niniejszym raporcie wspomniano o przeprowadzonym przez wladze niemieckie spisie ludnošci. Celem tego spisu bylo poznanie prawdziwej sytuaqi narodowosciowej. D o I wojny swiatowej niemieccy specjališci od kwestii narodowosciowych bazowali na oficjalnych danych spisu rosyjskiego z 1897 roku. Na podstawie tych materialow wykonano niemieckie atlasy geograficzne, ktore nie wykazywaly ludnošci polskiej na Wilenszczyznie. Centralna Wilenszczyzna z samym Wilnem byla wlączona do jednolitego etnicznego obszaru bialoruskiego. Po opanowaniu calego tego terytorium przez wojska niemieckie nowi okupanci byli zaskoczeni šilą polityczną i liczebnošcią ludnošci polskiej. Doszli do wniosku, že dane spisu rosyjskiego nie mają dla nich žadnej wartosci praktycznej i postanowili przeprowadzic wlasny spis, ktory mial byč podstawą wybrania odpowiedniej polityki narodowošciowej na okupowanym terytorium. Wladze okupacyjne byly zainteresowane rzetelnošcią spisu, ale Niemcy traktując Polakow jako glownych przeciwnikow politycznych byli nastawieni wyjątkowo pozytywnie do aspiracji niepodleglošciowych bialoruskich i litewskich. Nie 14 W deklaracji tej zawarto następująco ujętą koncepcję polityczną: „Dąžąc do nadania jak najvviększej sily i odporaošci przyszlej niepodleglej Litwie i Bialej Rusi, jak rowniez Polsce niezaležnej, pragniemy lącznošci federacyjnej Litwy i Bialej Rusi z Polską, na unii dobrowolnej opartej. Na tej drodze da się uzyskač maksimum sil dla wspölnej walki z wrogiem. Za niegodne jednak demokratow i wznioslych tradycji polskich uwazalibysmy wszelkie dąženia do narzucenia Litwie i Bialej Rusi tych czy innych form bytu panstwowego”. (R. Wapinski, 1994, s. 256). Odrzucając retorykę tej deklaracji wylania się idea šcislego związku z Polską, ktöra nie mogla byč przyjęta pozytywnie przez ugrupowania litewskie.

82

udalo się autorowi dotrzeč do pelnej dokumentaqi spisu niemieckiego. W rožnych žrodlach znajdują się niepelne informaqe, ktore dopiero w sumie dają pelniejszy obraz sytuacji. Niemiecki spis z 1916 roku zostal zestawiony wg „kreisow” (jednostek wyznaczonych przez okupantow niemieckich). Nie są one zgodne ze starym podzialem rosyjskim, ani tež z požniejszym podzialem ustalonym przez wladze polskie i litewskie. Ziemia wilenska zostala podzielona na 8 „kreisow”. Možna przyjąč, že trzy z nich znalazly się požniej w granicach Polski: miasto i powiat Wilno i powiat Nowe Šwięciany. Cztery „kreisy” weszly požniej w sklad Litwy: Malaty (Molėtai), Koszedary (Kaišiadorys), Sylgudyszki (Saldutiškis) i Olita (Alytus). Jeden „kreis” Szynvinty zostal podzielony požniejszą granicą panstwową. Wynik spisu niemieckiego przedstawiono w tabeli (zob. tab. 13). Tabela 13. Struktūra narodowosciowa Wileriszczyzny wg kreisow w 1916 r. Nazwa „kreisu” Lp Nazwa litewska

Nazwa polska

m. Wilno 1 m. Vilnius Wilno 2 Vilnius N. Šwięciany 3 Švenčionėliai Częšč wschodnia Szyrwinty 1 Širvintos Malaty 2 Molėtai Koszedary 3 Kaišiadorys Sylgudyszki 4 Saldutiškis Olita 5 Alytus

Liczba Liczba ludnošci ludnošci katolickiej

Ludnošč litewska

Ludnošč polska

ogolem

w%

ogolem

w%

2662 2713 25259 30634

74221 68136 55971 198328 45338 14587 27441 7941 15495

53,3 91,1 61,0 64,9 72,8 48,4 44,7 15,5 14,9

139247 74700 91689 305636 62262 30159 61440 51224 103765

77034 71868 83579 232481 58867 23139 57257 48085 94892

13539 13087 29033 40140 79397

1,9 3,6 27,5 10,0 21,7 43,4 47,3 78,4 76,5

Częšč zachodnia

308850

282240

175196

56,1

110802

35,9

O g o le m

614486

514721

205830

33,5

309130

50,3

Žrodlo: J. Ostrowski, Litwini na Ziemi Wilehskiejw: Wilno i Ziemia Wilenska, Wilno 1930, s. 18.

Rezultaty spisu zrealizowanego przez Niemcöw wykazaly, ze centralna i wschodnia cz?sc Wilenszczyzny ma zdecydowang. przewag? ludnosci polskiej. Polacy dominowali w powiecie („kreis”) wilenskim. Natomiast Litwini zdecydowanie przewazali w powiecie („kreis”) Olita i Sylgudyszki. Dwa omawiane okr?gi spisowe: Malaty i Koszedary mialy uklad narodowosciowy wyrownany. Dotychczas prezentowane spisy rosyjskie wykazywaly na tym obszarze znikomg, liczb? Polakow. Wilenszczyzna wedlug tych spisöw miala Charakter dualistyczny litewsko-bialoruski. Wladze niemieckie nie mialy interesu w deformacji spisu. Byly zainteresowane przedstawieniem faktycznie istniej^cej sytuacji narodowosciowej. Mozna wi?c przyj^c, ze zostala potwierdzona w sposob definitywny opinia do tej pory prezentowana tylko przez demografow polskich o uksztaltowaniu si? rozleglej etnicznej strefy polskiej w centralnej Wilenszczyznie. Obraz ukazany przez Niemcow niewiele roznil si? od pozniejszych danych wykazanych przez spis polski z 1931 roku. W innym ze zrodel cytujqcych rezultaty spisu

83

niemieckiego okreslono mniejsze terytorium Wilenszczyzriy (obejmuj^ce zamias 614,5 tys. jedynie 478,8 tys. mieszkancöw) i przedstawiono nast^pujqc^ Struktu narodowosciow^: Polacy 263,1 118,2 Litwini Zydzi 83,1 Bialorusini 8,1 Rosjanie 4,2 Niemcy 1,3 Inne narodowosci 0,7 O g o le m

tys. mieszkancöw tys. tys. tys. tys. tys. tys.

czyli

478,8 tys.

54,9% ogölu ludnosci 24,7% 17,4% 1,7% 0,9% 0,3% 0,1% 100,0%

¿ r o d lo : R. Dmowski, Politykapolska i odbudowaniepanstwa, t. II, Hanower 1947, s. 124.

Rownoczesnie zostaly opublikowane dane statystyczne odniesione do same go Wilna, ktore jeszcze raz potwierdzily polsko-zydowski Charakter miasta: Polacy 70,6 tys. mieszkancöw Zydzi 61,3 tys. 3,7 tys. Litwini Rosjanie 2,0 tys. Bialorusini 1,9 tys. Niemcy 1,0 tys. Inne narodowosci 0,3 tys. O g o le m

140,8 tys.

czyli

50,1% ogölu ludnosci 43,5% 2,6% 1,4% 1,4% 0 ,8 %

0,2% 100,0%

Z r o d lo : Rocznik statystyczny. Wilno 1937, Zarz^d Miejski w Wilnie, Wilno 1939, s. 9.

N a calym opisanym przez wladze niemieckie obszarze ludnosc polski wyraznie dominowala. N a uwag? zwraca bardzo nikly odsetek ludnosc bialoruskiej. Ta informacja ma istotne znaczenie, gdyz rosyjski spis ludnosc z 1897 roku wykazal, ze woköl Wilna przewaza zdecydowanie ludnosc j$zyki bialoruskiego. Na ten fakt powohijg. si? az do dzisiejszego dnia demografowii bialoruscy. Kwestionujq. wyniki pözniejszych spisöw nie tylko polskich, all i sowieckich. Wladze niemieckie przeprowadzajgc spis na ziemiach okupowa nychw 1916 r. byly nastawione pozytywnie do aspiraqi bialoruskich. Natomias Polacy byli glownymi przeciwnikami politycznymi i starano si? ich wplyw zniwelowac. W takiej sytuacji spis niemiecki nie mögl faworyzowac ludnosc polskiej. Z drugiej strony wladze niemieckie byly zainteresowane rzetelnoscis spisu, gdyz chcialy miec informacje wiarygodne. Wszystko to razem sprzyjalc obiektywizacji spisu. W takiej sytuacji nie wykazanie przez Niemcow ludnosc bialoruskiej wsröd slowianskoj?zycznej katolickiej ludnosci Wilenszczyzny jesi istotnym dowodem, ze w tym okresie ludnosc ta w sposob nie budz^c] w^tpliwosci deklarowala narodowosc polsk%. Spis niemiecki na wyodr^bnionyn

84

terytorium ujawnil 384,1 tys. ludnošci rzymskokatolickiej (80,2% ogohi ludnošci). Z kolei odnotowal bardzo niewielu prawoslawnych (9,2 tys.). Wiązalo to się z masowąucieczką ludnošci rosyjskiej oraz częšciowo bialoruskiej przed zbližającą się armią niemiecką. W momencie odwrotu wojsk carskich byla przeprowadzona ewakuaqa nie tylko wojska i urzędnikow pracujących w administracji, ale szerokich rzesz ludnošci prawoslawnej. Doprowadzilo to do raptownego obniženia się liczby ludnošci rosyjskiej, a częšciowo rowniez bialoruskiej. Pewne wyrywkowe wyniki spisu niemieckiego zawarte są w pracy W. Studnickiego (1922, s. 31), ktory podąje, že w obwodzie spisowym wilenskotrockim na 263,2 tys. mieszkancow narodowošč polską zadeklarowalo 55,0%, w tym w Wilnie 50,1%, w rejonie wilenskim 89,8%, w innych rejonach wokol Wilna liczba Polakow oscylowala w granicach 70-80%. Jedynie w obwodzie mereckim (Merkinė), položonym na poludniowy zachöd od Wilna, przewazali zdecydowanie Litwini, gdyž Polakow bylo tam jedynie 17,5%. Rezultaty spisu wykazaly, že na Wilenszczyžnie jak i na pograniczu litewskobialoruskim przewazala liczebnie ludnošc polska. Mialo to swoje konsekwencje. Okupacyjne wladze niemieckie przekonaly się, že najgrožnięjszym ich przedwnikiem poütycznym mogą byč Polacy. W takiq sytuaqi dla zrownowaženia sil postanowilimaksymalnie popierač litewski i bialoruski ruch narodowy. Uwažali, že jest to jedyna droga do spacyfikowania niepodleg)ošciowych zamierzen polskich. Porozumienie z Niemcami bylo rowniež korzystne dla Litwinow. Stalo to się podstawą ugody obu stron. Wladze okupacyjne zezwolily Litwinom na zorganizowanie konferencji pošwięconęj przyszlošd kraju. Obradowala ona w Wilnie w dniach 18-23 IX 1917 roku. Celem konferencji bylo rozpatrzenie przyszlošd politycznej Litwy. Delegad wypowiedzieli się na rzecz utworzenia niezawislego, opartego na demokratycznych podstawach panstwa litewskiego. Przyszle granice mialy byč ustalone wedlug kryteriow etnicznych, a nie historycznych, z niezbędnymi poprawkami umožliwiającymi funkqonowanie przyszlego panstwa. Konferenq'a wybrala 20-osobową Radę Narodową zwaną „T aryba”. Przewodniczącym jęj zostal A. Smetona. Taryba zostala uprawniona do rozmow z rządem niemieckim w sprawie przyszlęj panstwowošci litewskiej. Po ich przeprowadzeniu i osiągniętym porozumieniu Taryba na posiedzeniu w dniu 11 XII 1917 roku proklamowala „wznowienie niepodleglego panstwa litewskiego ze stolicą w Wilnie i rozwiązania wszelkich panstwowych związkow, jakie istnialy pomiędzy nim a innymi narodami” (J. Ochmanski, 1982, s. 284). Swiadczylo to o nienawiązywaniu do tradyqi wielonarodowošciowego Wielkiego Księstwa Litewskiego i przekrešleniu historycznej unii z Polską. Ze względu na koniecznošč uwzględnienia interesow okupujących kraj Niemcow, Taryba wypowiedziala się za „wiecznym i mocnym stosunkiem związkowym panstwa litewskiego z Cesarstwem Niemieckim”. W następnej proklamacji niepodleglošciowej z dnia 1 6 I I 1918 r. Taryba juž nie uwzględniala punktu mowiącego o podporządkowaniu się interesom niemie­ ckim. Wywolalo to istotne perturbacje, ktore wymagaly od strony litewskiej dužej zręcznošci politycznej. W tym samym czasie rozpoczęly się rozmowy między delegacją Taryby a przedstawicielami polskich organizaq'i polityczno-

85

spolecznych. Zakonczyty się fiaskiem, gdyž strona poiska stawiala postulat federacyjny. Klęska Niemcow umozliwila Litwinom powolanie litewskiego rządu. Uformowany on zostal w dniu 11 X I 1918 roku w Wilnie. Rownoczesnie rozpoczęto pertraktacje z rządem polskim. Zmierzaly one początkowo do powolania wspolnego przedstawicielstwa. Nie przynioslo to pozytywnego rezultatu, gdyž dwie strony zajmowaly przeciwstawne stanowiska. Przedstawiciele wilenskich Polakow jako warunek porozumienia wysunęli ustanowienie związku panstwowego Litwy z Polską. Natomiast postulat litewski warunkowal rozmowy od uznania przez panstwo polskie i ludnošc polską na Wilenszczyznie niepodleglego panstwa litewskiego ze stolicą w Wilnie15. Ministerstwo Spraw Zagranicznych Litwy wydalo 10 XII 1918 r. deklarację o postulowanym terytorium przyszlego panstwa. W obrębie Litwy powinny się znaležč obszary, na ktorych Litwini stanowią większošč oraz te, ktore zapewniają przyszlemu panstwu warunki rozwoju gospodarczego. Zamierzano objąč granicami przy­ szlego panstwa calą gubernię kowienską, wilenską (bez powiatu Wilejka i większęj częšci powiatu Dzisna, częšč poludniową guberni kurlandzkiej, gubernię suwalską z powiatem Augustow, Suwalki, oraz polnocną częšč guberni grodzienskiej, až po rzekę Niemen. W następnej deklaracji z dnia 20 I 1919 r. wymieniono następujące powiaty: bialostocki, bialowieski (Belovežas), bielski (Belskas), grodzienski, slonimski, sokolski i wolkowyski bylej guberni grodziens­ kiej, a takže augustowski z guberni suwalskiej i lidzki z guberni wilenskiej. Powinny one naležeč do tzw. „panstwa litewskiego” (H. Wisner, 1991, s. 151). Rownoczesnie zakomunikowano, že do obszaru tzw. Litwy etnograficznęj naležy polnocno-wschodnia częšč Prus Wschodnich16.

15 W swojej monumentalnej ksiąžce pošwięconej ksztaltowaniu się narodowej swiadomosd Polakow na obszarach etnicznie polskich jak i kresowych, R. Wapiriski (1994) w sposöb bardzo wnikliwy, na podstawie olbrzymiej literatury przedmiotu, przedstawia stosunki litewsko-polskie. Wyrainie wskazuje, že nie istniala juž mozliwosc jakiegokolwiek kompromisowego rozwiązania. Strona poiska nie brala pod uwagę ani obaw Litwinow przed polonizacją, ani miejsca Wilna w ich ideologii narodowej. Przypomina to opinię znanego dzialacza litewskiego J. A. Herbaczewskiego, przychylnie nastawionego do Polakow: „Žądač od Litwinow, aby się wyrzekli swej stolicy - grodu Gedymina - znaczy žądač od nich nikczemnošci”. Poglądy polskich srodowisk politycznych byly bardziej zroznicowane i nacechowane większą sklonnošcią do ugody. Jednak nawet te najbardzięj gotowe do ugody ugrupowania polskie np.”krajowcy”, tež stali na stanowisku utrzymania tam dotychczasowych polskich pozycji. Ich koncepcje federacyjne byly nie tylko odrzucane przez stronę litewską, lecz rowniež nie przyjmowane do swiadomosd przez szerokie rzesze Polakow Wilehskich, dąžących do calkowitego polączenia tych ziem z Polską (R. Wapinski, 1994, s. 305-306). 16 Przedstawione postulaty mialy Charakter maksymalistyczny. Niektore, bardziej umiarkowane, bazowaly pozomie na kryteriach etnograficznych, ale tež roszczenia daleko sięgaly w gląb ziemi bialoruskiej. Na przyklad P. Klimas w swych artykulach i ksiąžkach wydawanych w tym czasie w języku francuskim, niemieckim i polskim wysuwal žądanie objęda przez pahstwo litewskie rozleglych obszarow zamieszkalych przez Polakow i Bialorusinow. Wedlug jego poglądow „sam tylko užywany język lub swobodne samookreslenie nie može byč na Litwie ostatecznym, decydującym wskažnikiem etnograficznym lub narodowym. Innymi slowy nie možna wszystkich mowiących w Litwie po polsku lub na pöl po polsku uwažač tu za Polakow, czy tež za przedstawideli innej narodowosci (np. Bialorusinow).” (P. Klimas, 1919, s. 22). Na podstawie tzw. historycznego rodowodu ludnošd, badacz htewski okrešhl „etnograficzną granicę Litwy”. Po poludniowej, Htewskiej stronie tej granicy znalazla

86

Wedhig oficjalnej noty delegacji polskiej przedstawionej 3 III 1919 r. na konferencji paryskiej cala Litwa miala się znaležč w granicach Rzeczypospolitej Polskiej zachowując jedynie daleko idącą autonomi?17. Przy tak rozbieznych stanowiskach porozumienie nie bylo mozliwe. Negoq'acje litewsko-polskie nie daly žadnego rezultatu, a samo Wilno zostalo zajęte przez Armi? Czerwoną. W tym czasie w Polsce istnialy dwie koncepcje rozwiązania kwestii litewskiej. Pierwsza z nich popierana przez Narodową Demokracj? opowiadala si? za inkorporacją Litwy do Polski. W pózniejszym czasie, glównie ze wzgl?du na konsekwencje mi?dzynarodowe, zamierzenia inkorporacyjne zostaly zaw?žone do Wilna i Wilenszczyzny. Z kolei ugrupowania związane z osobą marszalka J. Pilsudskiego wysuwaly program federacyjny. Stanowisko litewskie zostalo za war te w nocie z dnia 24 III 1919 r., w której Litwa wysun?la roszczenia terytorialne wobec 125 tys. km2. W granicach panstwa litewskiego mialy si? znaležč m.in. Wilno, Suwalki i Bialystok. Odrzucono równiez wszelkie propozycje wskazujące na uni? z Polską. Rozmowy zostaly wi?c przerwane. W nast?pnej fazie pertraktacji pozycja Polski ulegla wzmocnieniu, gdyž wojska polskie odzyskaly Wilno z rąk bolszewików i odrzucily wojska sowieckie na wschód. Wladze litewskie domagaly si? oddania Wilna i ten postulat byl stalym warunkiem wysuwanym wobec strony polskiej. Wycofanie wojsk niemieckich doprowadzilo do koniecznošci utworzenia Unii demarkacyjnej oddzielającej wojsko polskie od litewskiego18. Obie strony wysuwaly tak przeciwstawne się częšč tzw. Inflant Polskich (Infliantai) np. powiat ifluksztanski (Ilūkstė). Etnograflczna granica wschodnia przechodzila wg autora od Domian (Demene), przez jezioro Rycza (Ričys), Opsę (Apsas) i brzegiem powiatu dzisnenskiego do Kozian (Kazionys), dalėj od tej miejscowošd granicami powiatu wilejskiego, przez jezioro Narocz (Naručio) i rzekę Narocz (Narutis) do rzeki Wilii, między Smorgoniami i Zaškiewiczami (Zaskonys) do rzeki Berezyny, dalėj Berezyną až do Niemna. Następnie brzegiem Niemna až do Grodna, stąd poprzez powiat sejnenski i suwalski do granicy niemieckiej w rejonie Žydkiejm (Žydkiemis) i Dubinėk (Dubingiai) (P. Klimas, 1919, s. 33). 17 W nocie delegacji polskiej przeslanej w dniu 3 III 1919 r. Przewodniczącemu Komisji Terytorialnej Konferencji Pokojowej w Paryžu, dotyczącej wschodnich granic Polski, zamieszczono następujący ustęp pošwięcony kwestii litewskiej: „Zarazem wobec tego, že narodowy ruch litewski, jakkolwiek bardzo jeszcze mlody, poczynil wszakže znaczne postępy, rząd polski uwaža, že obszar języka litewskiego: gubernia kowienska, częšč guberai wilenskiej na polnocny-zachod od linii Troki-Šwięciany i Jeziorosy, częšč gubemi suwalskiej na polnoc od Sejn, wreszcie Prus Wschodnich, obejmująca dolny bieg i ujšde Niemna, powinien byč zorganizowany, jako odrębny kraj w granicach Panstwa Polskiego i powinien by otrzymač specjalny ustroj, oparty na prawach narodowošd litewskiej.” (R. Dmowski, 1947, t. II, s. 167). 18 Ustalenie polsko-litewskiej linii demarkacyjnej stalo się przedmiotem dyskusji na forum paryskiej konferencji pokojowej. Sprawą zajęla się podkomisja do spraw granic H. Le Randa, pracująca w ramach komisji J. Cambona oraz J. Noulensa. W ramach tej ostatniej wysunięto 8 IV 1919 r. propozycję graniczną autorstwa E. Howarda. Granica polsko-litewska miala przebiegač od Prus Wschodnich kolo jeziora Wisztynieckiego (Vištytis), stamtąd na wschod kolo Kalwarii do Olity nad Niemnem, następnie w gorę rzeki do Grodna i dalėj na poludnie. Byla ona potwierdzona Uchwalą Rady Najwyžszej 8 X I I 1919 r. Druga linia Howarda zaczynala się od Olity i biegla w dol Niemna, kolo Rumszyszek (Rumšiškės), przechodzila na prawy brzeg rzeki i kierowala się na polnoc, zostawiając Koszedary po stronie polskiej, a Wilkomierz po litewskiej, następnie w odleglošd 60-80 km

87

propozycje, že nie možna bylo znaležc rozwiązania kompromisowego. Sklonilo to sztab wojsk alianckich do ostatecznego wytyczenia linii demarkacyjnej. Rozgraniczenie to przyjęlo nazwę „linii Focha”*19. Z punktu widzenia etnicznego, w sposob bardzo generalny, wykreslalo owczesny wschodni zasięg ludnošci litewskiej. Pomimo tego pozostawalo dužo ludnošci litewskiej i polskiej po obu stronach rozgraniczenia. Na Suwalszczyznie do Polski zostal wlączony rejon Punską, w ktorym przewazala ludnošč litewska. N a dhigim odcinku lączącym Niemen z Džvviną linia byla wyznaczona na podstawie ukladu komunikacyjno-strategicznego a nie etnicznego. W pobližu Oran i Šwięcian pozostawaly po stronie polskiej etniczne obszary litewskie natomiast w pobližu Wilna rejony Mejszagoly (Maišiagala), Szyrwintow i Giedrojci (Giedraičiai), zamieszkale przez Polakow, pozostaly po stronie litewskiej. Rodowod tych terenow byl litewski, jednak owczesna ludnošč byla juž językowo spolonizowana i ciąžyla do panstwa polskiego. Większa częšč tych rejonöw pomimo, že ležala na zachod od linii Focha, w okresiemiędzywojennym znalazla się w skladzie Polski. W następnej fazie stosunki litewsko-polskie stawaly się coraz bardziej zložone. Obie strony dąžyly do innych celow. Kwestią najbardziej trudną bylo rozwiązanie sprawy przynaležnošci Wilna oraz zapewnienie spokoju na linii demarkacyjnej, gdyž rozpoczęly się utarczki zbrojne. Przedstawiając podlože polityczne sporų litewsko-polskiego o Wilno i Wilenszczyznę warto usystematyzowac roszczeniową argumentację litewską, ktora opierala się o cztery uzasadnienia (W. Wielhorski, 1938, s. 73): 1) ziemie te stanowią rdzen historycznej Litwy i na nich uformowal się narod litewski (argument historyczny), 2) ziemie te zostaly scedowane przez Rosję Sowiecką Litwie traktatem z 12 VII 1920 r. Przelewal on na Litwę suwerenne prawa do omawianego terenu (argument prawny),

na polnocny zachod i polnoc od Wilna zataczala wielki hik pozostavviając miasto po stronie polskiej. Kolejna linia demarkacyjna zaproponowana przez J. Noulensa zaczynala się od granic Prus Wschodnich kolo jeziora Wisztynieckiego i biegla na potudniowy wschod, pozostawiając Kalwari? Litwie a Sejny Polsce. Doderala do Niemna a po przejšdu na prawy brzeg rzeki pozostawiala Merecz i Olitę po stronie litewskiej, a Wilno z najbližszym zapleczem Polsce, dalėj biegla na polnoc ai do Dzwiny. Ta linia w przybliženiu stala się požniejszą granicą polsko-litewską (G. Lukomski, 1994, s. 80-81). 19 Linia Focha zaczynala się od granicy z Prusami Wschodnimi, od punktu položonego międ Wisztyncem (Vištytis) a Wizajnami, następnie kierowala się w kierunku wschodnim pozostawiając po stronie polskiej Punsk, zaš po litewskiej Lubowo (Liubavas). Po zmianie kierunku na poludniowy, pozostawiając Sejny po stronie polskiej, dochodzila do rzeki Marychy (Mara) a następnie docierala do Niemna. Od tego momentu linia przybierala zupelnie nowy kierunek, szla bowiem rownolegle do linii kolejowej lączącej Grodno z Dyneburgiem. Rozgraniczenie doderalo do Dzwiny w punkde položonym o kilka kilometrow na zachod od Dyneburga. Cala linia kolejowa i drogowa wraz z kilkunastokilometrowym pasem položonym po zachodniej stronie, pozostawaly w rękach polskich. Odcinek od Wizajn do Kanalu Augusiowskiego (Augustavo kanalas) okazal się bardzo trwaly, gdyž do dnia dzisiejszego stanowi granicę polsko-litewską. Pozostaly odcinek od Niemna do Dzwiny, po pewnych istotnych weryfikacjach, byl w okresie międzywojennym granicą polsko-litewską (P. Lossowski, 1985, s. 88-89 i 109).

88

3) ziemie te tworz^ wraz z Kowienszczyzng. calosc geograficzn^, obejmuj^c w duzym stopniu cate zlewisko Niemna (argument geograficzno-gospodarczy), 4) ziemie te zamieszkiwane s% przez ludnosc pochodzenia litewskiego a dawniej litewsk^ z j?zyka i narodowosci (argument etniczny). Mieszkaricy owczesnego Wilna i Wilenszczyzny, wsrod ktorych Litwini stanowili znikomy odsetek zaludnienia, uwazali wszystkie te cztery argumenty za nieuzasadnione. Obecnie mozemy spojrzec bardziej obiektywnie, z pewnym dystansem czasowym, na litewskg. argumentacj?. Nie budzi juz w^tpliwosci, ze w przypadku argumentu pierwszego i trzeciego strona litewska miala racj?. Natomiast argument drugi tzw. prawny rowniez i obecnie jest nie do przyj^cia. Do dzisiejszego dnia jest on stale przez litewskich historykow podnoszony. Z tego wzgl^du wymaga komentarza. W trakcie wojny polsko-bolszewickiej nast^pilo 12 VII 1920 r. porozumienie litewsko-sowieckie w sprawie wschodniej granicy Litwy. Umowa ta byla bardzo dogodna dla strony litewskiej. Nie tylko Wilno, ale rowniez Grodno, Suwalki, Oszmiana i Lida zostaly przyznane Litwie. Do ustalonej wowczas granicy panstwo litewskie stale pozniej nawi^zywalo, traktuj^c ziemie polozone na zachod od tej granicy jako okupowane obszary litewskie20. Natomiast strona polska uwazala, ze to porozumienie od chwili zawarcia nie mialo zadnego znaczenia wi^z^cego, gdyz Armia Czerwona wyst?powala tu w roll agresora i zawierala traktat dotycz^cy terytorium, do ktorego nie miala zadnych praw. Rosja Sowiecka dekretem Rady Komisarzy Ludowych z 29 VIII 1918 r. uniewaznila bowiem akty rozbiorowe Polski. Wynika z tego, ze wladze bolszewickie wyrzekly si§ calkowicie suwerennosci nad ziemiami I Rzeczypospolitej. W takiej sytuacji nie mogly dwa lata pozniej dysponowac tymi ziemiami. Argument czwarty, pomimo ze bazowal na aspekcie etnicznym, mial owczesnie charakter symboliczny. W tym czasie byl to juz obszar, w ktorym dominowal j?zyk polski lub bialoruski i miejscowa ludnosc nie chciala nalezec do panstwa litewskiego, do ktorego zreszt^ podchodzila z duzg. nieufnosci^. Mozna przypuszczac, ze to wlasnie warunkowalo posuni$cia polskie. Niestety, jak to zwykle bywa, zadecydowala jednak w sposob ostateczny sila polityczna i militama.

20 Linia graniczna ustalona w porozumieniu litewsko-bolszewickim jest až do dzisiejszego dnia uwazana przez Litwinow za jedyną granicę sprawiedliwą i satysfakcjonującą terytorialne aspiracje narodu litewskiego. Z tego względu warto w sposob dokladny okrešlič jej przebieg terytorialny. Zaczynaia się ona w miejscu zetknięda się z granicą Prus Wschodnich obok raiejscowosci Rajgrod (Raigardas), następnie idąc w kierunku wschodnim dochodzila do rzeki Niemen w pobližu Skidla (Skidlius), następnie przechodzila obok miejscowosd Mosty, Oria (Arlia), Bielica (Bielica), Dokudowo (Dakūdava), Mikolajow (Mikalajavas). W miejscu doplywu Berezyny do Niemna zmieniala kierunek na bardziej polnocny i przechodząc w pobližu Wolozyna (Valažinas) i Wilejki dochodzila do miejscowosci Mdodeczno (Molodečnas). Od tego miasta szla juž prosto w kierunku polnocnym i przechodząc w sąsiedztwie Postaw docierala do Dzwiny w pobližu osady Druja. Na mapie Litwy wydanej w Nowym Jorku w 1956 r. (Lietuvos žemėlapis, 1956) oraz opublikowanej juž w niepodleglej Litwie w 1990 r. (Lietuva-Lithuania, 1990) panstwo litewskie zostalo ograniczone od wschodu tą linią graniczną, obejmującą częšd wspolczesnej Polski i Bialorusi (P. Lossowski, 1995, s. 62-63).

89

Opanowanie Wilna przez bolszewikow bylo jedynie epizodem i zatarg graniczny polsko-litewski nabįeral coraz bardziej zložonego charakteru. Nie wnikając w szczegoly, ktore zostaly omowione w opracowaniu P. Lossowskiego (1985), naležy wyraznie stwierdzic, že w trakcie tzw. umowy suwalskiej dnia 7 X 1920 r. Polska zrezygnowala z Wilna na rzecz Litwy. Bylo to powodem zorganizowania tzw. buntu gen. L. Zeligowskiego i opanowania zbrojnego Wilna a następnie utworzenia tzw. Litwy Srodkowej. To „panstwo” obejmowalo obszary položone wokol Wilna, zamieszkale w przewažającej mierze przez ludnošč polską. Obszar Litwy Srodkowej stanowil enklawę oderwaną od etnicznego obszaru polskiego. Od strony zachodniej ograniczony byl linią demarkacyjną, ktora przybrala postač frontu litewsko-polskiego, od strony wschodniej stykal się z obszarami będącymi po wyparciu bolszewikow pod kontrolą Polski. Byl to wąski pas ograniczony od strony wschodniej granicą ustaloną w traktacie ryškini i zamieszkaly glöwnie przez prawoslawną ludnošč bialoruską. Akcja L. Zeligowskiego zostala przyjęta w Europie bardzo negatywnie. Potraktowano to jako agresję i dowod na prowadzenie przez Polskę polityki ekspansjonistycznej. Nie tylko zaprotestowaly Niemcy i Rosja Bolszewicka, ale nawet Lotwa potraktowala to posunięcie jako bezpošrednie zagroženie dla Latgalii (Latgala). Obawiano się zajęcia przez Polskę terenow pohidniowej Latgalii razem z Dyneburgiem, na ktorych mieszkalo wielu Polakow. Panstwo litewskie znalazlo się w stanie wojny z Litwą Šrodkową. Dzialania zbrojne nie przybraly dužej skali i mialy w zasadzie Charakter lokalny. Ze względu na izolację polityczną Polski doszlo w listopadzie 1920 r. do zawieszenia broni a następnie do kolejnych pertraktacji. Polacy wystąpili z propozycją plebiscytu ludnošci. Natomiast strona litewska zažądala bezwarunkowego zwrotu Wilna. Ze względu na rozbieznošč stanowisk nastąpilo wycofanie się z pertraktacji Ligi Narodow, ktora pröbowala realizowac misję mediacyjną. Istnienie Litwy Srodkowej, mającej byč instrumentem nacišku na Litwę i umožliwiającej przyszlą federację polsko-litewską stalo się niepotrzebne. Wladze polskie powrodly do koncepcji inkorporacyjnej. W celu formalnej legalizacji wcielenia Wilenszczyzny przeprowadzono 8 1 1922 r. wybory, w ktorych ludnošč wybrala tzw. Sejm Wilenski. Sejm ten na swym pierwszym posiedzeniu w dniu 2 0 II 1922 r. podjąl uchwalę o wcieleniu Wilenszczyzny do Polski. Decyzja ta nie zostala przyjęta do wiadomošci przez wladze litewskie. Po pewnych weryfikacjach dotychczasowa linia demarkacyjna nabrala charakteru granicy panstwowej. Uzyskala ona stosunkowo szybko międzynarodową sankcję prawną. Nastąpilo to w rezultacie uchwaly Konferencji Ambasadorow Ententy z 15 III 1923 r., ktora zatwierdzila wschodnie granice Polski. Wladze litewskie ulokowane w Kownie tej decyzji nie uznaly. Tereny položone między ustaloną granicą a „granicą” wyznaczoną przez traktai litewsko-bolszewicki z dnia 12 VII 1920 r. byly okrešlane przez wladze litewskie jako obszary okupowane przez Polskę21. Kwestia wilenska zdeter21 Sformulowanie o „okupacji Wilenszc2yzny” przez Polskę w okresie międzywojennym jest przyjęte nie tylko w historiografii litewskiej, ale rowniez jest powszechnie uzywane we wszystkich

90

minowala na wiele lat stosunki między obu panstwami, które až do 1938 r. nie posiadaly nawet przedstawicielstw dyplomatycznych. Utworzona granica polityczna wplynęla na uklady etniczne. Na terytorium naležącym do Litwy zaczęla byč prowadzona konsekwentna polityka depolonizacyjna. Podobnie na ziemiach będących w skladzie Polski realizowano celowe dziatania o charakterze polonizacyjnym, zarówno wobec ludnosd litewskiej jak i bialoruskiej. Pozostale granice panstwa litewskiego byly ustalone w sposób pokojowy. Przedwojenna granica między Rosją a Prusami Wschodnimi na swoim odcinku od jeziora Wisztynieckiego až do Niemna w pobližu miejscowosd Smoleniki (Smalininkai) stala się automatycznie granicą litewsko-niemiecką. N a podstawie artykulu 99 traktatu wersalskiego obszary položone po pólnocnej stronie Niemna od miejscowosd Smoleniki (Smalininkai), až do wybrzeža morskiego w pobližu Szylokarczmy zostaly wylączone spod wladzy zwierzchniej Niemiec i przekazane Litwie22, ale czasowo jurysdykcję na tym terytorium sprawowaly glówne mocarstwa Ententy. Obszar ten zawieral między innymi ujšcie Niemna, port w Klajpedzie i polnocną częšč Mierzei Kuronskiej (Kuršių nerija) z Nidą (Neringa). Granica pólnocna tworzącego się panstwa litewskiego z Lotwą, zostala przeprowadzona polubownie. Za podstawę granicy przyjęto rozgraniczenie historyczne, oddzielające Wielkie Księstwo Litewskie od Kurlandii i Semigalii. Dokonano jedynie pewnych weryfikaqi tej granicy. Litwa uzyskala Polągę i ujšde Šwiętej Rzeki (Šventoji) do morza z 21 km brzegiem morskim. Gmina polągowska, przydzielona swego czasu przez rząd rosyjski do gubemi kurlandzkiej, zostala w chwili tworzenia się panstwa lotewskiego objęta jego administralitewskich artykulach prasowych, dotyczących tego okresu. Strona litewska starala się röwniez wstawic do traktatu polsko-litewskiego, negocjowanego w latach 1992-1994, odpowiedni zapis mowiący o istnieniu „okupacji” Wilna przez Polskę w latach 1921-1939. Strona polska nie mogla na to wyrazic zgody. Tego typu zakwestionowanie granic istniejącego i uznawanego przez spolecznošč międzynarodową panstwa polskiego stworzyloby precedens, ktory doprowadzilby do tego, že caly obszar Polski międzywojennej, znajdujący się przed I wojną šwiatową w granicach Niemiec, Rosji czy Austrii moglby byč uznany za obszar „okupowany”. Nie tylko trzy panstwa zaborcze, ktore poniosly straty terytorialne, ale rowniež wspölczesna Ukraina czy Bialoruš tež moglaby žądač od Polski przyznania się do „okupacji” Lwowa, Grodna czy Brzešcia. Wedhig niektorych historykow litewskich, nie tylko Wilno, ale rowniez Suwalki czy Sejny byly i są miastami „okupowanymi” przez Polskę. 22 Na Konferencji Paryskiej delegacja polska usilowala uzyskač dla Litwy szeroki dostęp do morza po obu stronach Niemna. Wspomina o tym R. Dmowski w sposob następujący: „Nie widząc zasadniczej sprzecznošci między interesami naszymi a Litwinöw starališmy się zdobyč dla Litwy to, czego ona sama będąc w obozie sprzymierzonych nieobecną, zdobyč dla siebie nie mogla. Oderwanie Klajpedy od Prus Litwini zawdzięczają naszej akcji podczas wojny na konferencji pokojowej. Dąženiem naszym bylo oderwac i Tylžę, to jest lewy brzeg Niemna, posiadający ludnošč litewską: udalo nam się obronic tylko polowę naszego na tym punkde programų” (R. Dmowski, 1947, s. 49). Wynika z tego cytatu, že w trakde Konferencji Paryskiej delegacja polska, pod przewodnictwem R.Dmowskiego, wplynęlana oderwanie od Prus Wschodnich okręgu klajpedzkiego. Fakt ten nie jest odnotowywany przez historiografię litewską.

91

cją i dopiero po odpowiednich korektach granicznych w 1921 r. powrocila do swej historycznej lącznošci z litewską Žmudzią (W. Wielhorski, 1938, s. 79). Now o powstala niepodlegia Republika Litewska ze stolicą w Kownie obejmowala lącznie z okręgiem kląjpedzkim 55670 km2. Stanowila więc niewielką zachodnią częšč Wielkiego Księstwa Litewskiego. Centralna częšc Wielkiego Księstwa znalazla się w granicach Polski, zaš wschodnie rejony w skladzie sowieckiej Bialorusi. Utworzenie suwerennego panstwa litewskiego po I wojnie swiatowej bylo pelnym zrealizowaniem programų postawionego przez dzialaczy narodowych. Rozleglošč i ksztalt terytorialny tego panstwa nie satysfakcjonowal nie tylko ekstremalnych, ale nawet umiarkowanych dzialaczy niepodleglosciowych. Utracenie Wilna - historycznej stolicy bylo stratą, ktora nie mogla bye zapomniana i zdeterminowala politykę litewską w okresie międzywojennym. Powstanie nowego panstwa i uznanie go przez międzynarodową spolecznošč stanowilo dla narodu litewskiego wielką wartosc, stymulującą rozwoj narodowej samoidentyfikacji, ktora byla na tyle silna, že umozliwila następnie przetrwanie blisko 50-letniej okupaeji sowieckiej.

-----------------v ----------------Przemiany narodowosciowe na obszarze obecnej Litwy w okresie międzywojennym

1. Struktūra narodowosciowa Republik! Litewskiej

Istniejąca w okresie międzywojennym Republika Litewska liczyla 55670 km2. Na polnocy Litwa graniczyla z Lotwą na dhigošci 570 km, od wschodu i pohidnia graniczyla z Polską na dhigošci 525 km. Po zachodniej stronie usytuowane byly Prusy Wschodnie - granica lądowa liczyla 272 km oraz 90 km brzegu morskiego (w tym przypadalo 50 km na zachodni brzeg Mierzei Kuronskiej). Lączna dhigošč granic Litwy wynosila 1457 km (W. Wielhorski, 1938, s. 3). Wielkosc panstwa nie satysfakcjonowala spoleczenstwa litewskiego. Jedynie uzyskanie okręgu klajpedzkiego bylo traktowane jako rozwiązanie sprawiedliwe ale niewystarczające, gdyž granica z Prusami Wschodnimi przebiegala wzdhiz Niemna. Nie budzila emocji granica litewsko-lotewska. Natomiast utrata Wilna oraz wytyczona granica polsko-litewska byla przyjęta jako przyklad dziejowej niesprawiedliwosci i zlamania wszelkich ustalen prawa międzynarodowego. Utrata historycznej stolicy oraz tzw. Litwy Wschodniej zdeterminowala nie tylko politykę litewską, ale nastawila wrogo cale spoleczenstwo litewskie do panstwa polskiego. Granica polsko-litewska w zasadniczej konfiguracji nawiązywala do tzw. linii Focha i pozbawiala Litwę calej linii kolejowej na trasie Grodno - Orany - Rudziszki (Rūdiškės) - Wilno - Podbrodzie - Šwięciany - Dukszty (Dūkštas) - Dyneburg. Pomimo že uzyskane przez Polskę obszary, položone wzdhiz wymienionej trasy, przechodzily w większošci przez tereny zamieszkale przez ludnošč polską, to jednak dwa rejony etnicznie litewskie znalazly się po stronie polskięj. Jeden z nich obejmowal pas rownoleznikowy položony na linii Orany - Nacza (Nočia) - Radun (Rudnia) z odgalęzieniem w kierunku polnocnym na Olkieniki (Valkininkai) oraz pohidniowym na Mardnkance. Drugi položony byl na polnocny-wschöd od Wilna w bylym powiecie Šwięciany w pobližu takich miejscowosci jak: Daugieliszki (Dau­ gėliškis), Twerecz, Cejkinie (Ceikiniai) i Hoduciszki (Adutiškis). Strona polską stale podkrešlala, že wyznaczona granica z punktu etnicznego ma Charakter kompromisowy, gdyž po litewskiej stronie granicy pozostawalo więcej Polakow na Litwie niž odwrotnie Litwinöw w Polsce oraz, že istnieje strefa ludnosd polskięj między Wilnem a Kownem, a na polnoc od Kowna wykrystalizowal się rejon ludnosd polskojęzycznej. Pomimo že bylo dužo racji w argumentaq'i polskięj, to jednak terytorium Litwy zostalo znacznie uszczup-

93

lone a polskie rejony na Litwie, abstrahųjąc od ich rodowodu, tworzyfy jedynie enklawy otoczone przez zwarte tereny zamieszkale przez Litwinöw. Przed przystąpieniem do dökladnej ąnalizy statystyczno-merytorycznej calego okresu międzywojennego, ktöra będzie przeprowadzona wg obszaröw rožniących się wowczas odmiennym statusem politycznym oraz wg röznych jednostek podziahi administracyjnego, przedstawiono przy pomocy, ilustracji kartograficznej potencjal demograficzny oraz sklad narodowosciowy mieszkancöw znajdujących się na terytorium zawartym w granicach dzisiejszej Litwy. Na ryc. 4 pt. „Struktūra narodowosciowa w okresie międzywojennym” zamieszczono dwa kartogramy, na krörych wykreslono granicę wspolczesnej Litwy oraz ponadto wyodrębniono obszary naležące wowczas do Polski, a obecnie znajdujące się w skladzie Republik! Litewskiej. Kartogramy odnoszą się do röznych przekrojöw czasowych i pokazują wg przyjętej konwencji graficznej skalę zmian demograficzno-narodowosciowych. 1923/ 1925/1931

1939

Ryc. 4. Struktūra narodowosciowa w okresie międzywojennym

Powszechny spis ludnošci w Republice Litewskiej odbyl się dnia 17I X 1923 r. Oficjalne dane odnotowaly obecnošč nieznacznie ponad 2,0 min mieszkancöw o następującej narodowosci: Litwini Žydzi Polacy Rosjanie Niemcy Lotysze Inne narodowosci Ogölem

1701,9 tys. mieszkancöw czyli 153,7 tys. 65,6 tys. 50,5 tys. 29,2 tys. 14,3 tys. 13,8 tys. 2029,0 tys.

83,9% ogöhi ludnošci 7,6% 3,2% 2,5% 1,4% 0,7% 0,7% 100,0%

Z r o d i o : Bevölkerungsstatistik des Litauischen Staates. Auf Grund der ersten Litauischen Volkszäh­ lung vom 17 09 1923, Berlin 1935.

94

W rezultacie zmian granicznych mūšiai zostač wprowadzony nowy podzial administracyjny kraju. Przy okazji zweryfikowano dotychczasowy uklad jednostek powiatowych i zlikwidowano gubernie. Wprowadzono nowe, mniejsze powiaty, przez to ulegla zwiększeniu ich liczba. Pojawily się na mapie następujące nowe powiaty: Olita, Birže-Poswol (Birzai-Pasvalys), Kiejdany (Kėdainiai), Kretynga (Kretinga), Možejki (Mažeikiai), Rakiszki (Rokiškis), Szaki (Šakiai), Taurogi (Tauragė) i Uciana (Utena). Pomimo že przewažająca częšč dwoch powiatow, wraz z ich stolicami, zostala wlączona do Polski, zachowano na resztkach tych powiatow stare nazwy a mianowicie: Troki, Sejny. Dodatkowo miasto Kowno, Poniewiež, Szawle i Wilkomierz uzyskaly prawa jednostek powiatowych. Po tych zmianach panstvvo litewskie skladalo się z 24 powiatow (tzw. apskritys). Litewski spis ludnošci okrešlil sklad narodowošciowy wg tych jednostek powiatowych (zob. tab. 14 oraz ryc. 5). Dane w ukladzie terytorialnym (powiatowym) wykazaly, že we wszystkich powiatach zdecydowanie przewažala ludnošč litewska1. Na ogolną liczbę 24 jednostek o randze powiatowęj na jakie byla podzielona Litwa, w trzech powiatach Litwini przekraczali 90% zaludnienia, w trzynastu stanowili 80-90% ludnošci, w pięciu 70-80%, w dwoch 50-60% ogolu zaludnienia a jedynie w Wilkomierzu stanowili niecale 50% ludnošci. Oficjalne dane spisowe wedlug powiatow ujawnily, že plany wladz litewskich zmierzające do utworzenia panstwa unitarnego narodowošciowo byly latwe do zrealizowania. Na calym obszarze panstwa dominowala ludnošč języka i narodowošci litewskiej. Mniejszošci narodowe byly stosunkowo nieliczne i rozproszone. Dotyczylo to zarowno Polakow jak i Niemcow czy Rosjan. Podobnie przedstawiala się kwestia ludnošci žydowskięj, ktora choč skupiona w miastach, gdzie często byla grupą najliczniejszą, jednak w ukladzie przestrzennym kraju byla tež rozproszona. Litwa byla krajem rolniczym, nieuprzemyslowionym, pozbawionym bogactw naturalnych. Wiązalo się to z niskim poziomem urbanizacji i rzadką siecią miast. Na calym terytorium republiki znajdowalo się 27 ošrodkow miejskich. We wszystkich tych miastach koncentrowalo się jedynie 253,8 tys. mieszkancow. Uustruje ten problem tabela 15 oraz rycina 6.

1 Przy dokladniejszej analizde spisu litewskiego napotyka się na pewne niezgodnošci statystyczne. Rožnice te wynikają nie tylko z vvlączenia lub wylączenia okręgu klajpedzkiego, lecz rowniež z innych, trudnych do okrešlenia przyczyn. Možna tu zaznaczyč, že w niektorych žrodlach liczba ludnošci litewskiejjestpodawanawwysokošd 1696,2 tys., w innych 1700,0 tys. lub 1796,2 tys. Z kolei liczba Polakow jest odnotowywana na poziomie 65,7 tys. lub 64,1 tys. Možna spotkač infonnacje o liczebnošci Rosjan w wysokošci 45,6 tys., oraz Rosjan z Bialorusinami w lącznej sumie 48,4 tys. itd. Autor nie byl w stanie przeprowadzič odpowiedniej procedury weryfikacyjnej w celu ujednolicenia zamieszczonych wielkošd liczbowych. Podane dane są zawsze zgodne z cytowanym žrodlem. Rožnice te nie są duže i nie zmieniają wymowy merytorycznej analizowanych proporcji i wielkošci statystycznych.

95

Tabela 14. Struktūra narodowosciowa Republik! Litewskiej (dane oficjalne) wg powiatów w 1923 r. Powiaty Lp Nazwa litevvska 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

Nazwa polska

Alytus Olita Biržai-Pasvalys Birze-Poswol Kaunas Kowno m. Kaunas m. Kowno Kėdainiai Kiejdany Kretinga Kretynga Marijampolė Mariampol Mozėj ki Mažeikiai Poniewiez Panevėžys m. Panevėžys m. Poniewiez Rosienie Raseiniai Rakiszki Rokiškis Sejny Seinai Szaki Šakiai Szawle Šiauliai m. Šiauliai m. Szawle Tauragė Taurogi Telsze Telšiai Troki Trakai Uciana Utena Vilkaviškis Wyikowyszki Wilkomierz Ukmergė m. Ukmergė m. Wilkomierz Jeziorosy Zarasai L itw a

Narodowosci Liczba ludnošci w tys.

Litwini

Žydzi

Polacy

Rosjanie

Niemcy

Lotysze

Inni

w tys.

w %

w tys.

w%

w tys.

w %

w tys.

w %

w tys.

w %

w tys.

w %

w tys.

95,7 104,1 75,6 54,5 71,2 84,6 87,2 61,7 106,8 10,2 93,5 70,3 33,4 61,0 156,6 15,1 99,5 71,7 59,6 90,1 61,3 99,9 5,2 31,2

87,2 90,3 76,4 59,0 82,6 90,2 87,9 86,8 89,2 53,3 86,6 85,6 87,6 90,4 88,7 70,4 89,7 89,1 75,8 82,7 76,1 86,4 49,4 73,1

7,7 4,9 6,4 25,0 5,5 5,8 6,4 4,0 5,6 6,8 8,1 5,1 2,2 3,0 8,2 5,3 6,2 6,3 4,3 8,0 7,2 4,3 3,9 3,4

7,1 4,3 6,5 27,1 6,3 6,2 6,5 5,6 4,7 35,6 7,5 6,1 5,7 4,4 4,6 25,0 5,5 7,8 5,5 7,4 8,9 3,7 36,6 8,0

4,0 0,9 10,1 4,2 6,4 0,1 1,3 0,1 4,4

0,8 1,3 5,7 2,9 1,6 0,3 0,3

0,4 0,2 0,6 3,3 0,3 0,5 3,4 0,3 0,1 0,1 2,0 0,1 0,2 2,9 0,6 0,2 3,7 0,2 0,1 0,1 10,0 0,0 0,0 0,0

0,3 0,1 0,6 3,5 0,4 0,5 3,4 0,5 0,1 0,6 1,9 0,1 0,5 4,3 0,4 0,9 3,4 0,2 0,2 0,1 12,5 0,0 0,0 0,0

0,0 3,4 0,0 0,1 0,1 2,3 0,0 3,2 0,2 0,1 0,0 0,5 0,0 0,0 4,7 0,1 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1

0,0 3,0 0,0 0,1 0,1 2,4 0,0 4,5 0,2 0,3 0,0 0,7 0,0 0,0 2,6 0,5 0,0 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,2

1,1

2,4 0,6 1,5 5,5 0,7 0,2 4,7 0,3 0,3 0,8 1,4 2,6 0,6 2,7 0,5 6,5

0,7 1,1 5,8 3,2 1,9 0,3 0,3 1,9 2,0 3,3 1,4 6,6 1,8 0,3 2,6 1,4 0,3 0,9 1,8 2,3 0,8 2,4 5,2 15,4

1,1

2,4 0,5 1,7 0,2 1,2 0,1 0,4 0,3 9,7 5,6 0,6 8,4 0,8 1,3

3,6 0,8 10,2 4,5 7,4 0,1 1,3 0,2 3,7 5,1 2,2 0,6 4,4 0,3 0,7 0,6 0,4 0,4 12,3 5,2 0,8 7,2 7,6 2,9

0,4 0,5 2,4 1,0 0,3 0,6 0,4 0,2 0,4 0,5 0,2 ✓ 0,0 0,2 0,6 0,3 0,8 1,1 3,5 2,6 0,9 0,4 0,2 0,2

0,4 0,5 2,6 1,3 0,3 0,6 0,5 0,1 1,8 0,4 0,3 0,0 0,3 0,4 1,2 0,7

2027,9 1700,0

83,8

153,6

7,6

65,7

3,2

45,6

2,2

29,3

1,4

14,9

0,7

109,7 115,2 98,9 92,4 86,1 93,9 99,2 71,1 119,7 19,2 108,0 82,2 38,2 67,5 176,6 21,4 110,9 80,5 78,6 109,0 80,6 115,7 10,6 42,7

1,0

1,4

Z r ö d lo : Bevölkernngsstatistik des Litauischen Staates. A u f Grund der ersten Litauischen Volkszählung vom 17 09 1923, Berlin 1935.

18,8

w %

1,4

4,4 2,3 0,9 0,3 1,2 0,4 U

Niemcy Bialorusini totysze Į

~| Inni ¡ pozostali

——----- obecne granice Litwy granica polsko-l'rtewska do 1939 r. --------------- granice pow iatów

Día obszaru RepubHkl Utewskiej oficjalne dane splsu Htewsklego z 1923 r. Día obszaru Rajonu Kfajpedzklego dane splsu z 1B2S r. Día obszaru w granlcach RzeczypospoHtej Polskie) oficjalne dane splsu polskiego z l 9 3 1 r.

Ryc. 5. Struktūra narodowosciowa Republiki Litewskiej oraz Wilenszczyzny wg powiatöw w okresie międzywojennym

O niewielkiej skali urbanizacji swiadczy fakt, že jedynie 12,5% ludnošci kraju mieszkalo w miastach. Po utracie Wilna największym miastem i stolicą republiki zostalo Kowno liczące niespelna 100,0 tys. mieszkancow. Następne pod względem zaludnienia miasto Szawle liczylo jedynie 21,4 tys., a kolejne, trzecie -Poniewiez zaledwie 19,2 tys. Większošč miast miala po kilka tysięcy mieszkancöw žyjących z najprostszych ushig dla otaczających terenow wiejskich. Niski Standard žycia nie byl w stanie utworzyc chlonnego rynku wewnętrznego i większej liczby miejsc pracy w zawodach pozarolniczych. Struktūra agrama byla došč zroznicowana. Obok bogatych majątkow ziemskich, najczęšciej będących w posiadaniu Polakow, przeciętne gospodarstwa rolne byly niewielkie i nie zapewnialy podstaw ekonomicznych dla ludnošci chlopskiej, ktora utrzymywala się tylko z pracy w rolnictwie. Struktūra narodowosciowa miast byla zroznicowana. Ludnošč narodowosci litewskiej stanowila zazwyczaj okolo polowy zaludnienia miasta. Rožnice byly jednak bardzo znaczne: od 28,5% w Janowie (Jonava) do 74,9% w Možejkach. Miasta mialy w dužym stopniu oblicze zydowskie. Pomimo že przeciętnie ludnošč zydowska stanowila 1/3 zaludnienia miast, to w licznych malych

97

Tabela 15. Struktūra narodowosciowa miast Republiki Litewskiej w 1923 r. Narpdowosci Miasta Lp 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27

Nazvva litevvska Alytus Biržai Jonava Jurbarkas Kalvarija Kaunas Kėdainiai Kupiškis Kybartai Marijampolė Mažeikiai Naumiestis Panevėžys Plungė Prienai Raseiniai Rokiškis Šakiai Šiauliai Šeduva Tauragė Telšiai Ukmergė Vilkaviškis Virbalis Zarasai Žagarė

Nazwa polska Olita Birže Janów Jurborg Kalwaria Kowno Kiejdany Kupiszki Kibarty Mariampol Možejki Wladyslawów Poniewiez Phingianv Preny Rosienie Rakiszki Szaki Szawle Szadów Taurogi Telsze Wilkomierz Wytkowyszki Wierzboiowo Jeziorosy Žagory

Ogólem

Liczba ludnosci

Litwini

Žydzi

Polacy

Rosjanie

Niemcy

Inni

Lotysze

ogólem w % ogólem w % ogólem w % ogólem w % ogólem w % ogólem w % ogólem w % ogólem w % 6322 5315 4115 4409 4529 92446 7415 2672 6300 9488 4300 3067 19197 4236 3260 5270 4325 2044 21387 3186 5470 4691 10604 7263 4018 3785 4730

100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100

4113 2968 1174 2011 2521 54520 4286 1165 2871 6072 3220 1791 10236 2363 2005 2767 2114 706 15058 2220 2839 2929 5243 3364 1802 1507 2366

65,1 1715 55,8 1807 28,5 2701 45,6 1887 55,7 1233 59,0 25044 57,8 2499 43,6 1444 45,6 1253 64,0 2545 74,9 682 58,4 991 53,3 6845 55,8 1815 954 61,5 52,5 2035 48,9 2013 34,5 1267 70,4 5338 69,7 916 51,9 1777 62,4 1545 49,4 3885 46,3 3206 44,8 1233 39,8 1329 50,0 1928

27,1 34,0 65,6 42,8 27,2 27,1 33,7 54,0 19,9 26,8 15,9 32,3 35,7 42,9 29,3 38,6 46,5 62,2 25,0 28,8 32,5 32,9 36,6 44,1 30,7 35,1 40,8

279 225 55 11 395 4193 350 15 42 97 10 16 976 16 102 177 82 4 119 10 48 801 28 24 180 8

4,4 4,2 1,3 0,2 8,7 4,6 4,7 0,6 0,7 1,0 0,2 0,6 5,1 0,4 3,1 3,4 1,9 0,2 0,6 0,2 1,1 7,6 0,4 0,6 4,8 0,2

102 60 150 109 70 2914 111 39 369 103 79 27 633 10 3 132 69 3 304 16 92 67 551 79 9 717 16

1,6 1,1 3,7 2,5 1,6 3,2 1,5 1,5 5,8 1,1 1,8 0,9 3,3 0,2 0,1 2,5 1,6 0,1 1,4 0,5 1,7 1,4 5,2 1,1 0,2 18,9 0,3

43 43 2 353 268 3269 91 3 1684 508 65 232 109 27 170 110 3 55 198 33 666 32 19 503 904 7 42

0,7 0,8 0,0 8,0 6,0 3,5 1,3 0,1 26,7 5,4 1,5 7,6 0,6 0,6 5,2 2,1 0,1 2,7 0,9 1,0 12,3 0,7 0,2 7,0 22,6 0,2 0,9

2 187 2 2 123 19 1 1 1 192 1 50 1 3 4 4 96 4 1 9 2 1 343

0,0 3,5 0,0 0,0 0,1 0,3 0,0 0,0 0,0 4,5 0,0 0,2 0,0 0,0 0,1 0,1 0,4 0,1 0,0 0,1 0,0 0,0 7,8

68 25 31 38 40 2383 59 5 80 162 52 9 348 4' 23 45 40 9 •274 1 82 69 96 81 46 44 27

U 0,6 0,9 0,9 0,8 2,5 0,7 0,2 1,3 1,7 1,2 0,2 1,8 0,1 0,8 0,8 0,9 0,3 1,3 0,0 1,3 1,5 0,9 1,1 1,1 1,2 0,6

253844

100

144231

56,8 79887

31,5

8263

3,3

6834

2,7

9439

3,7

1047

0,4

4143

1,6

Ž r odl o: Lietuvos gyventojai tautybėmis 1923 m., Vilnius University, Cartography Laboratory, Vilnius 1994 (maszynopis).

f



,f-\ A ~.

Žagory

U

Birže

f

R a k is z k i®

(Į^ ypisfki ©KK ^pisęki Affiponiewiež

RgaenieQ^

J

J. .Jz^x ® f

Ludnošč w tys.

y

V \

/~4/eziorosy ® < ?\, /yeziorosy^UíX.

^

P a g eri? ------ 4 ’j Š ? 0 *

" *\j----

/

^

f w

Witkom ierz

N ow p-Šw įęciany

(•

(^Janów

’*\v OSzaki Kowno

á

V.-V-E

Áw iadysiaw óv/ .Wylkowyszki

Preny ^pMarjamp^l Kalwaria

Rosjanie Niem cy g

a

Polacy



Inni i pozostali

\

"W r^ęvjU. l.

/

!

i r

v

20 30 50 75

Dta obszaru Republiki Uteurskiej dane spisu Htewskiego z 1923 r. Ola obszaru Rajonu Ktajpedzklego dane spisu z 1925 r. □la obszaru w granicach Rzeczypospolitej Polsklej dane spisu polskiego z 1931 r.

Ryc. 8. Udzial procentowy Polakow na obszarze Republiki Litewskiej oraz Wilenszczyzny wg gmin w okresie międzywojennym

powiatu švvięcianskiego. Podobnie jak w poprzednich spisach ujawnia się zwlaszcza w miastach duža mniejszošč žydowska. Stosunkowo niewielki udzial ludnošci bialoruskiej šwiadczyl, že polonizacja bialoruskojęzycznej ludnošci katolickiej zbližala się do ostatecznego zakonczenia. Slowianskojęzyczna ludnošč katolicka mowiąca zrožnicowanymi dialektami polsko-bialoruskimi, bądž tež poshigująca się rownoczešnie dwoma językami, w kwestii związanej z opcją narodowošciową miala poglądy juž w pelni zdeklarowane. Jak to często bywa na tego rodzaju pograniczach, byla bardzo podatna na ideologię nacjonalistyczną. W kolejnych wyborach najchętniej preferowala partie polskiej prawicy, ktorej program niezbyt tolerancyjny dla mniejszošci narodowych, najbardziej jej odpowiadal. Powszechny spis ludnošci Polski, oprocz aspektu językowego, uwzględnil rowniež kwestię wyznaniową. Na pograniczu polsko-bialoruskim i polskoukrainskim bylo to kryterium nie tylko istotne, ale często najwažniejsze. W sytuacji gdy šwiadomošč ludnošci wiejskiej byla niezbyt wysoka i często utožsamiala się jedynie z wlasnym regionem, wyznanie stanowilo wyznacznik ulatwiający podzial takich czy innych zbiorowošci poslugujących się zbližonymi dialektami. Na pograniczu litewsko-polskim wyznanie niewiele moglo wyjašnič.

119

Oba narody lączyla wspolnota religijna. Niemniej informacje związane z przynaležnošcią do poszczegölnych kosciolow są zawsze materialem nie tylko interesującym, ale i istotnym. N a analizowanym terytorium skladającym się z dwoch powiatöw oraz miasta Wilna przewazala, w sposob zdecydowany, ludnošč wyznania rzymskokatolickiego (zob. tab. 2 1 ). Na uwagę zashiguje znikomy udzial ludnošci prawoslawnej. Rozpatrywany obszar byl tradycyjnie katolicki i z wyjątkiem miast, gdzie bylo dužo ludnošci zydowskiej, ludnošč wiejska žyla w orbicie parafii katolickich. Jedynie w częšci powiatu šwięcianskiego skupialy się kolonie staroobrzędowcow poshigujących się językiem rosyjskim. Znamiennym faktem byla duža zbiežnošč ilošdowa między ludnošcią wyznania prawoslawnego (14,1 tys.) a deklarującą język bialoruski (15,3 tys.). Wskazuje to jeszcze raz, že duža częšč ludnošci katolickiej užy wająca na co dzien dialektow języka bialoruskiego w momencie koniecznošci podjęcia jednoznacznego wyboru podawala język polski, a nie bialoruski jako ojczysty. Przyczyny tego byly došč zložone i nie wynikaly z presji wladz policyjno-administracyjnych jak to tlumaczyli demografowie w Minsku i w Kownie. Možna sądzič, že staly kontakt z polskojęzycznym košciolem, preferowanie szkoly polskiej oraz kultywowanie tradycji walk o niepodleglošč Polski w latach 1918-1921, wytwarzalo coraz silniejszą więž z polskošcią. Katolicka wieš wilenska jako calošč byla juž w latach trzydziestych w dužym stopniu šwiadoma swej narodowošci a istniejąca dwujęzycznošč odgrywala coraz mniejszą rolę8. W stosunku do lat wczešniejszych ulegly zmianie w miešcie Wilnie proporcje między ludnošcią katolicką a wyznawcami judaizmu. D o I wojny šwiatowęj istniala w tej dziedzinie rownowaga lub nawet przewažala ludnošč wyznania mojžeszowego. W rezultacie przedwojennej emigracji Žydow do Ameryki, ewakuacji oraz wyjazdu częšci ludnošci žydowskiej w czasie I wojny šwiatowej do Rosji, nastąpilo obniženie udzialu ludnošci dochowującej wiernošci tzw. košciolowi starozakonnemu. Pewną rolę odgrywal rowniež znaczny naplyw katolickiej ludnošci do Wilna, ktore oferowalo možliwošci zatrudnienia w miešcie. W ostatecznym rezultacie odsetek ludnošci žydowskiej nie osiągal juž w 1931 r. nawet

8 W celu zakwestionowania tego poglądu w artykule A. Kasperovičiusa (1995, s. 308) podanajest opinia ambasadora USA w Belgii Gibsoną, ktory w czasie swoich wyjazdow na Wilenszczyznę w rozmowach z ludnošcią probowal wyjasnic ich przynaležnošč narodową. Na pytanie „Kim jestešcie?” odpowiadali „miejscowi”, „tutejsi” lub po prostu „katolicy”. Zdziwienie Gibsoną wywolywal fakt, že podobne odpowiedzi uzyskiwal na pytanie „Kim jestešcie - Polakami, Litwinami czy Rosjanami?”. Gibson zakonczyl to konkluzją: „Wystarczy, aby rząd znajdujący się w Wilnie dysponowal wystarczającymi šrodkami pienięžnymi, by w ciągu kilku lat ludnošč Wilenszczyzny stala się Litwinami. I na odwrot: za pomocą takich šrodkow polskie wladze zrobią z nich Polakow”. Možna sądzič, že byla to opinia skrajnie uproszczona. Najbližsze lata wojny pokazaly, že ludnošč Wilenszczyzny nie byla obojętnie nastawiona do kwestii wlasnej identyfikacji narodowej. Krwawe starcia polsko-litewskie oraz liczne objawy nacjonalizmu a nawet wzajemnego szowinizmu nie mogly bye moiliwe przy indolencji narodowej ludnošci.

120

Tabela 21. Struktura wyznaniowa ludnosci Wilenszczyzny w 1931 roku Wyznanie Powiaty Lp

Nazwa litewska

Nazwa polska

1 m. Vilnius 2 Vilnius-Trakai 3 Svencionys

m. Wilno Wilno-Troki Swiçciany

Ogôlem

Liczba ludnosci w tys.

Rzymskokatolickie

Mojzeszowe

Prawostawne

Ewangelickie

Inné

w tys.

w %

w tys.

w %

w tys.

w %

w tys.

w %

w tys.

w%

195,1 214,5 136,5

126,0 201,1 117,5

64,6 93,8 86,1

55,0 6,6 7,7

28,2 3,1 5,6

9,3 2,9 1,9

4,8 1,3 1,4

1,8 0,4 0,2

0,9 0,2 0,2

3,0 3,5 9,2

1,5 1,6 6,7

546,1

444,6

81,4

69,3

12,7

14,1

2,6

2,4

0,4

15,7

2,9

Z r ôd l o : Drugipowszechny spis ludnosci z dnia 9 X I I 1931 r., Warszawa 1937.

30% ogóhi zaludnienia. Zmiany te umacnialy polskoščmiasta, które stawalo się jednym z najwažniejszych osrodków kultury polskiej w kraju. Informaqe о skladzie narodowosciawo-wyznaniowym wedhig powiatów oraz poprzednie dane demografìczne wedhig miast i jednostek gminnych umožliwiają przeprowadzenie pewnej weryfíkacji statystycznej i dopasowanie struktury etnicznej do faktycznego poziomu zaludnienia. N a podstawie przedstawionych wyliczen trzeba ogolną liczbę ludnošci obnižyc о 31,9 tys. do wysokosd 514,2 tys. W rezultacie zmiany jednostki odniesienia przestrzennego zostaly wykluczone obszary položone na wschodzie о obliczu bardziej bialoruskim, wzglçdnie polskim, gdzie ludnošci litewskiej juž nie bylo. Možna przyjąc, že po tej modyfikacji przestrzennej ludnošč bialoruska zmniejszyla się со najmniej о 10,0 tys. osób. Naležy odliczyč orientacyjnie rzecz biorąc okolo 15,0 tys. ludnošci polskiej, która glównie koncentrowala się w zachodniej częšd powiatu lidzkiego i oszmianskiego. Pozostala do rozliczenia niewielka grupa ludnošci ¿ydowskiej skupionej w kilku miasteczkach (okolo 4,0 tys.). N a pozostale trudne do okrešlenia mniejszošci narodowe (pomijając litewską) pozostalo 2,9 tys., w tym okolo jeden tysiąc Rosjan. Po tych wyliczeniach szacunkowych možna ustalič na podstawie materialów spisowych sklad narodowošciowy bylych obszarów polskich, które uzyskala Litwa. Oblicze narodowošciowe tego terytorium bylo następujące:

Polacy Žydzi Litwini Rosjanie Bialorusini Niemcy Inne narodowošci

362,5 tys. mieszkañców czyli 64,4 tys. 61,5 tys. 18,9 tys. 5,3 tys. 0,9 tys. 0,7 tys.

O gólem

514,2 tys.

70,5% ogóhi ludnošci 12,5% 1 2 ,0 % 3,7% 1 ,0 % 0 ,2 % 0 ,1 % 1 0 0 ,0 %

Przedstawiony obraz statystyczny zostal skonstruowany, podobnie jak przy ocenie sytuacji na Litwie Kowieñskiej, na podstawie ofícjalnego spisu ludnošci. Demografowie litewscy zakwestionowali wiarygodnošč spisu polskiego, zwlaszcza odnosilo się to do wykazanej liczby Litwinów. Na podstawie opracowania B. Makowskiego (1986, s. 26-27), który napisal obszerne dzielo pošwięcone sytuacji ludnošci litewskiej w Polsce, možna przedstawic szacunki statystyków litewskich w kwestii liczebnošci ludnošci litewskiej w Polsce. Bylo to zagadnienie bardzo istotne día wladz kowieñskich. W sytuacji gloszenia poglądu o okupacji Wilenszczyzny przez Polskę wykazanie, že obszar okupowany jest etnicznie litewski, odgrywalo dužą rolę propagandową. Dlatego tež Litwini stwierdzali, že odsetek ludnošci polskiej na Wileñszczyznie nie przekraczal 20%. Litewskie žrodla informacyjne okrešlaly liczbę Litwinów na Wileñszczyznie i częšci

122

Suwalszczyzny od 400,0 tys. do 500,0 tys.9. Byfy to szacunki nonsensowne, gdyž caly obszar liczyt nie wiele więcej mieszkancow, a po odliczeniu ludnošci zydowskiej, ktörej obecnošci nie možna bylo kwestionowac, nie bylo juž miejsca dla pozostalych grup narodowosciowych. Dužo nižszą liczbę podawal demograf litewski D. Alseika (1935, s. 5). Wedhigjego ocen liczba Litwinowmieszkających tylko na terenach wiejskich wynosila w Polsce со najmniej 200,0 tys. osob. Byl to szacunek tež mato prawdopodobny, gdyž wskazywalby na dominację demograficzną Litwinow. Wszystkie požniejsze fakty i dane statystyczne (tącznie ze spisem sowieckim z 1959 r.) dowodzą w sposob wyražny, že oceny te spelniaiy pewne zapotrzebowanie polityczne. Nie oddawaly istniejącej rzeczywistosci demograficzno-narodowosciowej. Podobnie jak wyliczenia bialoruskie, ktore nie dostrzegaly na Wilenszczyznie nie tylko Litwinow, ale rowniež minimalizowaly obecnošč ludnošci polskiej. Oceny litewskie wzbudzaly wsrod demografow zagranicznych zaufanie i w wielu žrodlach byly cytowane jako informacje wiarygodne. N a przyklad wpracy J. Chmelafa(1937, s. 27) orazS. Horaka(1961, s. 91-100) podawanajest mniejszošč litewska w Polsce na poziomie 300,0 tys. mieszkancow101. Przytaczając te wysokie szacunki nie možna rowniež przyjmowac bezkrytycznie wynikow polskiego spisu. Mielišmy tu do czynienia z pewnym zaniženiem liczby ludnošci litewskiej. Przpuszczalnie faktyczna liczba Litwinow na polskiej Wilenszczyžnie zbližala się do poziomu 80,0 tys. mieszkancow, osiągając przy szacunku maksymalnym wysokošč 20,0% ogohi ludnošci Wilenszczyzny11. Owczešni demografowie polscy wymieniali jeszcze nižsze szacunki. Napoczątku lat dwudziestych J. Ostrowski (1930, s. 21) ocenial liczbę Litwinow w Polsce na 65 512 osob, w tym w Polsce polnocno-wschodniej - 63 358.

9 W pohiocno-wschodniej Suwalszczyznie ludnošč litevvska liczyla w okresie iniędz)rwojennym kilkanašde tysięcy osob (wg spisu z 1931 r. w powiecie Suwalki bylo 6,7 tys. Litwinow). Koncentrowali się oni wokol Punską, Wojcieluszek (Vaičiuliškės), Trakiszek (Trakiškiai) oraz w rejonie Žegar (Žagariai), Bubel (Bubliai), Widnigier (Vidugirai), Dusznicy (Dušnica) i Ogrodnik (Aradninkai). Obszar ten nie zmienii przynaležnošci panstwowej i tak obecnie jak i przed wojną znajduje się w granicach Polski. Wedhig najnowszych informacji skupia się tam okolo 9,0 tys. Litwinow (C. Žolędowski, 1991, s. 183-186). 10 Polski spis ludnošci z 1931 roku okrešlil ogolną liczbę ludnošci litewskiej w Polsce na okolo 82,3 tys. Wynika z tego, že okolo 75,0% Litwinow skupialo się w Wilnie i w dwoch otaczających go powiatach. 11 Autor najobszemiejszego opracowania pošwięconego ludnošci litewskiej w międzywojennej Polsce B. Makowski (1986, s. 323) ocenia liczebnošc Litwinow na 200,0 tys. osob. Szacunek ten jest okrešlony intųicyjnie. Ocena rozleglošci obszarow zamieszkalych przez Litwinow w konfrontacji z istniejącą na nich gęstošcią zaludnienia (byly to obszary o niskim potencjale demograficznym) pozwala zakwestionowač ten szacunek. Možna sądzič, že šwiadomych Litwinow poshigujących się językiem litewskim bylo dwa razy mniej. Ze względu na ostrą granicę językową między ludnošcią litewską a slowianską, wyodrębnienie ludnošci litewskiej nie bylo tak trudne, jak w przypadku rozdzielenia ludnošci polskiej od bialoruskiej. W tej drugiej dziedzinie rozbiežnošč opinii i pog)ądow byla niezwykle duža.

123

Wedlug jego wyliczen ludnosc litewska byla rozmieszczona w sposob nast?puj$cy: w w w w w w w

powiecie powiecie powiecie powiecie powiecie powiecie powiecie

swi^cianskim wilensko-trockim braslawskim dzisneriskim postawskim oszmiariskim wilejskim

w wojewödztwie wilenskim

(1 %c z n

33094 osöb 33738 osob 3927 osöb 288 osöb 244 osöb 115 osöb 17 osöb i e)

w miescie Wilno w powiecie suwalskim i grodzienskim w powiecie lidzkim O göiem

48423 osöb 2920 osöb 6872 osöb 5143 osöb 63358 osöb

Ludnosc litewska skupiala si? na Wilenszczyznie w dwöch pasach o charakterze röwnoleznikowym. Pierwszy pohidniowy rozci^gal si? na linii l^cz^cej Orany z Raduniem (Rudnia). W czterech gminach: Marcinkance, Orany, Bortele (Barciai), Olkieniki, Litwini posiadali bezwzgl^dn^ przewag?, w bardziej polozonej na wschöd gminie Koniawa (Kaniava) ludnosc litewska dysponowala przewagq. wzgl^dn^. Dokladne badanie w przekroju pojedynczych wsi na obszarze zamieszkalym przez Litwinöw przeprowadzil w koncu lat 20-tych S. Gorzuchowski (1929, s. 17-19). Ze wzgl^du na sdslosc topograficzn^ warto przytoczyc z pewnymi skrötami jego relacj?: „Ludnosc litewska zwartq. mas^ obejmuje tu gminy oransk^ oraz olkienick^, w wi^kszosci gmin? koniawsk^, biegnie nast?pnie ku wschodowi przez gminy radunsk^, ejszysk^, zyrmunsk^, siedliszcze, dziewienisk$. Element litewski na pohidniu dochodzi do rzeki Uly, obejmuj^c Raduri i wies Dubicze polozonq. nad rzekq. Pielas$, sk$d dociera do wsi Korgowdy, st^d zas rozposciera si? na obszarze granicz^cym od wschodu ze wsi4 Nacz$, ku pölnocy dochodz^cym az do granicy polsko-litewskiej, gdzie go zamykaj^ wsie Bielunce, Purwiany, Dajnowo, Misztuny, Olkieniki, Darguze, obejmuj^c na terenie gminy rudzkiej wsie litewskie Klepacze i Wejksztelance. Pocz^wszy jednak od wsi Korgowdy terytorium, zamieszkale przez ludnosc litewska, nieco si? przedhiza w charakterystyczny w^ski pas, opieraj^cy si$ o Dzitw^ i obejmuj^cy wsie nast^puj^ce: Wigarice, gdzie ludnosc litewska stanowi okolo 15%, Dubience - 50%, Liluszki - 50%, Pielas? - 100%, Pilunce - 40%, Pawlok? - 30%, Podzitw? - 50%, Druskieniki - 50%, daj^c tym samym pol^czenie z wyzej zakreslonym terytorium. Pas ten zawdzi^cza swe istnienie moczarom Bartuszanki i Dzitwy. Rozpatrywane w dalszym ci^gu przez nas miejscowosci, zamieszkiwane przez ludnosc litewska, sg, jedynie wysepkami mieszanymi nie maj^cemi pol^czenia

124

między sobą, ale wskazującemi jednakže wyražnie, že do niedawna musialy stanowic wspolną calošč. I tak na zachöd od Radunia ludnošč litewska w mniejszošci zamieszkuje wsie Jaduny, Horodyszcze, Skladance, granicząc ze wsiami Pliki (100% Litwinow), Maguny (50% ludnošd litewskiej), ležącemi na terenie gminy žyrmunskiej i položonemi w bagnistym klinie rzeki Radunki i Dzitwy. Drugą taką wysepką položoną na polnoc od Žyrmun, lecz jeszcze silniej mieszaną niž wysepka ležąca na wschod od Radunia będzie terytorium zakrešlone w ksztalcie kola, a obejmujące wsie Žylance, Podzie, Osowo, Podhorodno, Horodno, Koniuchy oraz wies Golmondszki. Znacznie bardziej ku polnocy spotykamy się z ludnošdą litewską we wsi Porojšdu i Nowickiszkach. Po znaczniejszej przerwie w terenie poprzez ludnošč polską, kierując się na polnoc od Woronowa, a zostawiając na wschodzie element bialoruski, znajdujemy nad rzeką Žyzmą wyspę litewską došč silnie zwartą, obejmującą wsie Romaszkance, Tusomance, Dajnowo oraz Bielunce i Wojsznie. Wreszde pobrzeže rzeki Gawji, a wlasciwie częšč jej doliny položonej na polnoc od Dziewieniszek, ktore posiadają okolo 8 % Litwinow, jest siedliskiem znaczniejszego odsetka ludnošci litewskiej, znającego język polski i na rowni z litewskim go užywającego; ludnošč ta zamieszkuje wsie następujące: Dajlidy, Wolodžki, Podworance, Paszki, Szudojnie, Dziedziule, Grybiszki, Rymosze, Pupiszki, Beczany, Kaziule, Skrejczany, następnie we wsiach, položonych nieco na wschod od rzeki Gawji, z ludnošdą silnie mieszaną jak wieš Jurgielany, Jurgielaniszki, Skajwany, Szaldny oraz Milkuny. Na potudnie od Dziewieniszek okolo wsi Krakun z ludnošdą o przewadze litewskiej ležy wieš Maciuki. Ogolna ilošč ludnošd zawarta w ramach powyzszych wysepek wynosi okolo 5000 ludnošci, czyli lączna ilošč na rozpatrywanym przez nas terenie z gminami oranską, olkienicką, koniawską i rudziską wynosilaby: Gmina Orany Gmina Olkieniki Gmina Koniawa Gmina Rudziszki Poszczegolne wysepki Ogolem

okolo

3800 4200 3500 425 5000

Litwinow Litwinow Litwinow Litwinow Litwinow

16925 Litwinow

Podane przez S. Gorzuchowskiego wyliczenia (1929, s. 18-19) są w pdni wiarygodne i mogą stanowič podstawę bilansu ilošdowego ludnošci litewskiej w Polsce. Drugi rownoležnikowy pas skupiający dužą liczbę Litwinow występowal w polnocnej częšci woj. wilenskiego. Oddzielony byl od poludniowego centralną częšcią Wilenszczyzny, gdzie juž nie bylo zwartego osadnictwa wiejskiego zamieszkalego przez Litwinow. Polnocny etniczny pas litewski umiejscowiony byl na polnoc od Šwięcian mial ksztalt klina szerokiego na okolo 2 0 kilometrow i rozciągal się wzdluž linii lączącej Koltyniany (Kaltinėnai) z Hoduciszkami oraz Ignalino (Ignalina)

125

z Twereczem, z odgalęzieniem w kierunku na Dukszty. Na podstawie szczegolowych badan E. Maliszewskiego (1927) i J. Czekanowskiego (1927) oraz wykorzystując dane zebrane w poszczegolnych urzędach gminnych S. Gorzuchowski (1929, s. 19) w dalszej częšci swojego studium przedstawia w sposob następujący rozmieszczenie ludnošci litewskiej w częšci polnocnęj woj. wilenskiego: „Ludnošč litewska w powiecie šwięcianskim i w częšd zachodniej powiatu braslawskiego, w swej masie zwartęj zamieszkuje gminy następujące: daugieliską, cejkinską, lyngmianską, duksztanską, mielegjanską i twerecką w mniejszošci zaš, bo zawierającęj się w ramach 30-40% ogohi ludnošci w gminach šwięcianskięj, hodudszskiej i zulowskiej, w odsetku zaledwie 10% w gminie Komaje). Bardziej ku polnocy w częšci zachodnio-pohidniowęj powiatu braslawskiego ludnošč litewska w znacznym odsetku, dochodzącym do 50% zamieszkuje gminę rymszanską, w odsetku zaš znikomym jest rozrzucona w gminach Smohvy, Opsy i Widze.” Na tym rozpatrywanym obszarze S. Gorzuchowski (1929, s. 19) oblicza liczbę Litwinow na 52,0 tys. osob. Dodaje do tego oszacowaną liczbę ludnošci litewskiej w Wilnie i jego okolicach w wysokošci 3,5 tys. Wliczając do tego Litwinow zamieszkalych w tzw. pasie pohidniowym dochodzi do ogolnej sumy 72,5 tys. ludnošci litewskiej zamieszkujących Wilenszczyznę. Uwzględniając niewielką grupę ludnošci litewskiej skupionej na pograniczu woj. wilenskiego, bialostockiego i nowogrodzkiego zbližamy się do liczby w granicach 80,0 tys. osob narodowošci litewskiej (pomijąjąc litewską ludnošč Suwalszczyzny). Wydaje się, ¿e jest to suma zbližona do maksymalnej wielkošci i nie powinna wzbudzač specjalnych wątpliwošci. Porownując przedstawione wyliczenia do danych spisu polskiego okrešlającego liczbę ludnošci litewskiej na Wilenszczyžnie na 61,5 tys. ludnošci, možna stwierdzič, že nastąpilo w spisie pewne niewielkie zaniženie liczby ludnošci litewskiej. Umožliwia to jej doszacowanie in plūs kosztem liczebnošci ludnošci polskiej, ktora byla w spisie grupą narodowošciową najbardziej preferowaną. Po tych weryfikacjach možna okrešlič sklad narodowošciowy obszaru, ktory w okresie międzywojennym naležat do Polski, a obecnie stanowi integralną częšč Litwy. Prezentuje to zamieszczone ponižej zastawienie statystyczne*: Polacy Litwini Žydzi Rosjanie Bialorusini Niemcy Inne narodowošci

344,0 tys. mieszkancow czyli 80,0 tys. 64,4 tys. 18,9 tys. 5,3 tys. 0,9 tys. 0,7 tys.

O golem

514,2 tys.

66,9% ogohi ludnošci 15,6% 12,5% 3,7% 1 ,0 % 0 ,2 % 0 ,1 % 1 0 0 ,0 %

* Wyliczenia te znacznie odbiegają od przedstawionych w pracy P. Eberhardta (1991, s. 468). Poprzednio wykorzystano oflcjalne dane spisowe. Obecnie autor przeprowadzil ich weryfikację.

126

Przedstawienie powyzszych wyliczen przeprowadzonych dla okresu mi?dzywojennego zostanie zakwestionowane zarowno przez demograföw litewskich jak i bialoruskich. Pierwsi z nich postawi^ zarzut, ze w sposob celowy zostala kilkakrotnie zredukowana liczba Litwinow, z kolei przedwojenni badacze bialoruscy traktowali caly rejon wilenski jako obszar etnicznie bialoruski. Widzieli jedynie Polakow wsröd nielicznych bogatych wlascicieli ziemskich wyzyskuj^cych wies bialorusk^. Pogl^dy litewskie na t? kwesti? w ci^gu ostatnich kilkudziesi^ciu lat ulegaly powolnej ewolucji12. Skala powojennej repatriacji do Polski oraz wyniki kolejnych spisow sowieckich umozliwily dokonanie pewnych bilansöw demograficznych, ktore potwierdzily obecnosc w okresie mi?dzywojennym na szeroko uj?tej Wilenszczyznie kilkusettysi^cznej rzeszy Polakow, ktorzy zdecydowanie dominowali liczebnie i optowali za przynaleznosciq. do panstwa polskiego. 3. Struktura narodowosciowa na obszarze obecnej Litwy

Okreslenie skladu narodowosciowego na terytorium przedwojennej Republiki Litewskiej, wraz z okr?giem klajpedzkim oraz na obszarze, ktory nalezal przed wojn^ do Polski a w rezultacie zmian granicznych wywolanych II wojn$ swiatowg, znalazl si? w skladzie Litewskiej SRS a po odzy skaniu przez to panstwo niepodleglosci w granicach suwerennej Litwy umozliwia przedstawienie calkowitego zaludnienia tego obszaru i jego stmktury narodowosciowej. W celu w miar$ dokladnego okreslenia istniej^cego przed wojn^ stanu, nalezy dokonac skonfrontowania i podsumowania wyniköw trzech spisow ludnosci a mianowicie: - spisu ludnosci Republiki Litewskiej z 1923 r. - spisu ludnosci w okr$gu klajpedzkim z 1925 r. - spisu ludnosci w Rzeczypospolitej Polskiej z 1931 r.

12 Dopiero po zaj^du Wilenszczyzny wladze kowienskie uswiadomily sobie, ze ludnosci litewskiej na inkorporowanym terytorium jest niewiele. Swiadczy o tym ponizszy cytat: „Jesienig. 1939 przedstawidele wladz i spoleczenstwa Litwy ze zdziwieniem i rozgoryczeniem stwierdzili, ze swiadomych Litwinow na Wilenszczyznie jest mniej niz obliczano wczesniej tj. pod rz^dami Polakow”. Wybitny dzialacz spoleczny byly przewodnicz^cy Zwi^zku Wyzwolenia Wilna A. Juszko pisal w 1940 roku, ze w dzisiejszych czasach wigkszosc chrzesdjanskiej ludnosd miasta Wilna i powiatu wilenskiego nie tylko nie mowi po litewsku, ale w ogole nie znaj?zyka litewskiego. Wedhig danych Juszki na Wilenszczyznie jest 77 tys. swiadomych Litwinow, 90 tys. 2ydow, 70 tys. swiadomych Polakow (wl^czaj^c udekinierow), 20 tys. Bialorusöw i okolo 200 tys. ludnosd o nieokreslonej przynaleznosci narodowej, ktöra poshiguje si? j$zykiem polskim lub bialoruskim. Juszko podobnie ocenial sytuacj? jgzyka litewskiego (co prawda nie podaj^c zadnych cyfr), jeszcze na pocz^tku pazdziemika tj. przed przekazaniem Wilna Litwie. Pisal on w katolickim dzienniku: „Nalezy si? pogodzic z faktem, ze kazdy, kto pierwszy raz przyjezdza do Wilna, na podstawie rozmow na ulicach, musi odniesc wrazenie, ze Wilno to polskie i zydowskie miasto. Takie s^ bez w^tpienia fakty, choc smutne dla Litwinow. Wilno i jego okolice staly si§ polskie.” (A. Kasperovicius, 1995, s. 308).

127

Między trzema spisami istniejė pewna niezgodnošč czasowa. Rožnica między spisem polskim a litewskim dochodzi do 8 lat. W okresie 1923—1931 zachodzily pewne przeobraženia demograficzno-nal'odowosciowe. Glöwne zmiany wystąpily w wyniku przyrostu naturalnego. Procesy migracyjne odgrywaly w tym okresie niezbyt dužą rolę. Ze względu na krotki okres zmiany przynaležnošci narodowej tež mialy Charakter marginalny. Natomiast na calym obszarze w rezultacie nadwyzki wskaznika urodzen nad stopą zgonöw wzrastalo zaludnienie. Coroczny przyrost naturalny byl stosunkowo wysoki i przekraczal 10%, rocznie. W takiej sytuaqi proste podsumowanie wynikow trzech spisöw ludnosciowych wywola pewne defonnacje statystyczne. Liczba ludnosci Republiki Litewskiej między 1923 a 1931 r. wzrosia z 2170,6 tys. do 2367,0 tys., czyli o blisko 200,0 tys. osob. Dopiero po uwzględnieniu tęj rožnicy možna osiągnąc wyzszy stopien dokladnosci. D ia przedstawienia ogolnychproporcji narodowosciowych dokonano podsumowania trzech wymienionych spisow ludnosci (litewskiego z 1923 roku, klajpedzkiego z 1925 roku i polskiego z 1931 roku). Uzyskano następujące wielkosci demograficzne w ujęciu narodowosciowym: Litwini 1854,5 tys. mieszkancöw czyli 409,7 tys. Polacy 220,5 tys. Žydzi 91,5 tys. Niemcy 64,5 tys. Rosjanie 14,9 tys. Lotysze Bialorusini 5,3 tys. 2 2 , 2 tys. Inne narodowosci O golem

2683,1 tys.

69,1% ogöhi ludnosci 15,3% 8 ,2 % 3,4% 2,4% 0 ,6 % 0 ,2 % 0 ,8 % 100,0%

Na terytorium ograniczonym istniejącymi wspolczesnie granicami panstwa litewskiego na przelomie lat dwudziestych i trzydziestych, po uwzględnieniu przyrostu naturalnego, mieszkalo w przybliženiu okolo 2,0 min Litwinow. Stanowili blisko 70,0% ogohi ludnosci. W przypadku gdyby mniejszošci narodowe byly rozmieszczone na calym analizowanym obszarze dzisiejszej Litwy dose rownomiernie, kwestie narodowosciowe nie stanowityby istotnego problemų. Ze względu na skoncentrowanie się ludnosci polskiej na Wilenszczyznie, Niemcow w okręgu klajpedzkim, zaš Zydöw jedynie w nielicznych miastacb stosunki litewsko-polskie, litewsko-niemieckie i litewsko-zydowskie odgrywalj dužą rolę. Sprawy mniejszosciowe byly stale wykorzystywane przez Litwinow. Polakow, Niemcow i Zydow do doraznych celow politycznych. Dia požniejszych lat okresu międzywojennego nie dysponujemy statystyks narodowošciową. D o wybuchu II wojny swiatowej nie zrealizowano w Polsce pc 1931 r. ani tež w Litwie po 1923 r. spisu ludnosci. Prowadzono jedynie w obi krajach dokladną statystykę urodzen, zgonow i ruchumigracyjnego. Umozliwii to precyzyjne okrešlenie liezby ludnosci w dowolnym roku, lecz bez podanii dokladnych informaqi odniesionych do języka, narodowosci czy religii. Utrud

128

nia to badania nad ewolucją stosunkow etnicznych. Dla ogolnego jedynie rozeznania možna przyjąč wstępne založenie, že zasadnicze proporcje między poszczegolnymi grupami narodowošciowymi nie ulegly w tym krotkim okresie zmianom. Tego typu pogląd wprowadza duže uproszczenie, gdyž pod wptywem rožnych czynnikow zachodzify pewne zmiany w liczebnošci i rozmieszczeniu poszczegolnych narodowošci. W obu krajach prowadzona byla aktywna polityka narodowošciowa zmierzająca do asymilaqi grup mniejszošciowych. Oba panstwa byty w zasadzie praworządne i nie dochodzilo do drastycznych lub ekstermistycznych prob likwidacji mniejszošci. Dzialalo demokratyczne ustawodawstwo dąjące warunki do kultywowania odrębnošci narodowej lub religijnej. W praktyce jednak sytuaqa byla daleka od normalnošci i wzbudzala uzasadniony niepokoj u Litwinow w Polsce i Polakow na Litwie. Niemniej istniejące warunki polityczne i ekonomiczne nie byly w stanie doprowadzič do radykalnych zmian w strukturach etnicznych. Kilkanašcie lat okresu międzywojennego cechowalo się niewielkimi ruchami migracyjnymi. Z tego vvzględu možna przyjąč, že proporcje narodowošciowe między glownymi grupami narodowošciowymi nie ulegly do 1939 roku zmianom. Wymaga to jedynie ustalenia wzrostu liczby mieszkancow w panstwie litewskim (z okręgiem klajpedzkim) między 1923 a 1939 rokiem, oraz na Wilenszczyžnie między 1931 a 1939 rokiem. Dokladne wyliczenia odniesione do calkowitego przyrostu rzeczywistego ludnošci dla calego tego obszaru zawarte są w opracowaniu P. Gaučasa (1978, s. 62). Liczba ludnošci na tzw. Litwie Kowienskiej wzrosla między 17 IX 1923 r. a 31 XII 1938 r. z 2174,2 tys. do 2498,3 tys. czyli o 324,1 tys. mieszkancow. Natomiast na Wilenszczyžnie liczba mieszkancow podniosla się oddniapolskiego spisudo 31X I I 1938 r. z 514,2 tys. do 563,7 tys., czyli o 49,5 tys. osob. Wynika z tego, že na calym rozpatryvvanym terytorium w dzisiejszych granicach panstwa litewskiego przebywalo w koncu 1938 r. 3037,1 tys. mieszkancow. Przyjmując wspomnianą uproszczoną hipotezę zakladającą, že udzial po­ szczegolnych narodowošci między tymi przekrojami czasowymi byl stabilny, to przybližony sklad narodowošciowy na przelomie 1938 i 1939 r. byl następujący:

Litwini 2098,6 tys. mieszkancow czyli Polacy 464,7 tys. Žydzi 249,0 tys. Niemcy 103,3 tys. Rosjanie 72,9 tys. Lotysze 18,2 tys. Bialorusini 6 ,1 tys. Inne narodowošci 24,3 tys. Ogolem

3037,1 tys.

69,1% ogolu ludnošci 15,3% 8 ,2 % 3,4% 2,4% 0 ,6 % 0 ,2 % 0 ,8 % 1 0 0 ,0 %

129

Možna przyjąč, že przedstawiony uklad statystyczny nie wiele odbiegal od istniejącej wowczas rzeczywistej sytuacji narodowosciowej13. Zaprezentowana sytuacja demo graficzno -nar odo wo šcio wastanie się w požniejszych rozdzialach podstawą do okrešlenia strat ludnosciowych poniesionych w rezultacie wojny, ktora przyniosla nie tylko ofiary bezpošrednie, ale rownoczesnie byla powodem wielkich ruchow migracyjnych wywolanych deportacjami i wielokierunkowymi przesiedleniami.

4. Sytuacja Polakow na Litwie i Litwindw w Polsce

Przedstawienie w sposob skwantyfikowany liczebnošci Polakow na Litwie oraz Litwinow w Polsce stanowic može punkt wyjscia do oceny sytuacji obu mniejszošci w sąsiadųjących ze sobą krajach. Problematyka ta odgrywala przez caly okres międzywojenny istotną rolę polityczną. Stale zadražnienia, wzajemne zarzuty o dyskryminację swoich wspolziomkow zaciąžyly na wzajemnych stosunkach. Minęlo od tych czasow wiele lat. Umozliwia to bardziej obiektywne spojrzenie na wiele kwestii, ktore z perspektywy historycznej stają się bardziej zrozumiale. Po pierwsze trzeba stwierdzic, že problemy Polakow na Litwie miaiy inny wymiar demograficzny, polityczny i ekonomiczny niž kwestia Litwinow w Polsce. Mniejszošč litewska w Polsce w swietle sytuacji narodowosciowej kraju odgrywala rolę podrzędną i lokalną. Na tie istnienia w Polsce mniejszošci ukrainskiej liczącej 5,0 min osob, zydowskiej dochodzącej do prawie 3,5 min, bialoruskiej osiągającej 2,0 min, czy dobrze zorganizowanej grupy niemieckiej obejmującej 700-800 tys. osob, mniejszošč litewska licząca wedlug najbardziej maksymalnych szacunkow do 100,0 tys. osob nie stanowila w skali panstwa polskiego istotnego problemų. Nawet w rejonie polnocno-wschodnim kraju, obejmującym $6w nie wojewodztwo wilenskie oraz częšciowo nowogrodzkie i bialostockie, sprawa litewska byla zagadnieniem drugorzędnym i rozpatrywano ją dopiero w trzeciej kolejnošci po zalatwieniu spraw wynikających z istnienia dwoch innych znacznie wazniejszych mniejszošci: bialoruskiej i zydo­ wskiej. Jedynie w peryferyjnie položonym powiecie Šwięciany udzial Litwinow byl znaczniejszy. Byly to jednak kwestie o wymiarze lokalnym. Pomimo tego problem mniejszošci litewskiej wyplywal co pewien czas na forum prasy centralnej oraz wladz szczebla ogolnokrajowego. Bylo to jednak pochodną nieuregulowania stosunkow politycznych między Polską a Litwą oraz sytuacji mniejszošci polskiej na Litwie. Wszelkie dzialania wladz litewskich wobec Polakow žyjących na Litwie odzwierciedlaly się w polityce panstwa polskiego wobec nielicznych Litwinow w Polsce. Stosowano tzw. zasadę retorsji. Na antypolskie akq'e wladz kowienskich odpowiadano podobnymi dzialaniami

13 Nie možna pominąč przyjętego založenia, že siowianska ludnošč katolicka Wilenszczyzny nie užywająca języka litewskiego, prawie w calošci zostala zakwalifikowana do ludnošci narodowosd polskiej.

130

stosowanymi wobec Litwinow w Polsce. To z kolei wywolywalo odwet drugiej strony. Powstala spirala dzialan zmierzających do ograniczenia praw obywatelskich zarowno jednej jak i drugiej strony. Wywolalo to atmosferę podejrzliwošci i wrogošci. Obie strony konfliktu obciąžaty się winą. Sytuacja teoretycznie rzecz biorąc moglaby zostač uregulowana, gdyby istnialy normalne stosunki między obu krajami. Rezultatem konfliktu o Wilno bylo nie nawiązanie stosunkow dyplomatycznych. Nie uznana przez Litwę granica polsko-litewska byla zamknięta i uniemožliwiala nie tylko ruch osobowy i towarowy lecz rowniež pocztowy. Bylo to tež przyczyną niemožnošci zalatwienia nąjbardziej prostych spraw dotyczących obywateli obu panstw. Pod koniec lat trzydziestych stosunki polsko-litewskie zaczęly się normalizowač. Po nawiązaniu stosunkow dyplomaty­ cznych zaczęto zmierzač w kierunku pozytywnego uregulowania sprawmniejszošci polskięj na Litwie a litewskiej w Polsce. Nie odegralo to juž istotniejszego znaczenia, gdyž mialo to miejsce w przededniu wybuchu II wojny šwiatowej. Problematyka związana z ludnošcią polską na Litwie stanowila dla wladz litewskich jedno z kluczowych zagadnien o wymiarze strategicznym. Bez względu na to jak ta mniejszošč byla szacowana w statystykach stanowila ona dla Litwy istotny problem demograficzny. Wiązalo się to z niewielkim potencjalem ludnošciowym panstwa litewskiego. Pamięč o dokonanej polonizacji warstw wyžszych w czasach I Rzeczypospolitej, a następnie polonizacji niektorych rejonow wiejskich w drugiej polowie X IX wieku byla mocno ugruntowana w šwiadomošci politycznej elity wladzy w Kownie. Pomimo, že na przelomie XIX i X X wieku procesy te ulegly zakonczeniu to jednak obawa przed dalszą polonizacją odegrala dužą rolę w podejmowanych decyzjach odniesionych do mniejszošci polskięj. Wierzono powszechnie, že istnieje realne zagroženie ekspansjąmilitarną Polski. W takiej sytuacji postrzegano mniejszošč polską jako zagroženie dla istnienia niepodleglego panstwa litewskiego. Problematyka demograficzna šcišle wiązalą się z kvvestią gospodarczą i kulturalną. Polacy na Litwie reprezentowali bezpošrednio po I wojnie šwiatowej dužą šilę ekonomiczną. Duža częšc ziemi byla w rękach ziemian polskich. Znaczny majątek wmiastach tež byl wlasnošcią Polakow. Generalnym celem panstwa litewskiego bylo oslabienie pozycji ekonomicznej ludnošci polskięj. W dužym stopniu z tego względu byla przeprowadzona reforma rolna, ktora uderzyla przede wszystkim w ziemianstwo polskie. Narodowy ruch litewski od początku swego istnienia powstal w opozyqi wobec kultury polskięj. Traktowano kulturę polskojęzyczną jako największe zagroženie dla rozwoju wlasnej kultury rodzimej. Atrakcyjnošč tej kultury postrzegano jako šilę destruktywnie niszczącą wartošci litewskie. Wszystko to razem powodowalo, že Polakow traktowano jako element wrogi stojący na drodze do integracji panstvva, zaš Polskę jako wroga numer jeden14. Z perspektywy czasu možna 14 Elity polityczne Litwy wytwarzając atmosferę wrogošd do Polski nie zdawaly sobie sprawy, že w owczesnej sytuacji politycznej jedynie istnienie Polski gwarantuje tnvalošč panstwa litewskiego. Klęska wojska polskiego w 1920 roku automatycznie i bez wątpienia musiala doprowadzič do

131

nawet stwierdzič, že m itologizowano zagroženie ze strony Polski i Polakow w celu rozwinięcia postaw panstwowotworczych a często i nacjonalistycznych, potrzebnych przy budowie niewielkiego, ale wlasnego panstwa narodow egols. Wladze litewskie stosowaty inną politykę wobec inteligencji i ziemianstwa polskiego, a odmienną wobec chlopskiej hidnošci wiejskiej. W stosunku do ziemianstwa i inteligencji wykorzystywano ich emocjonalne, przychylne nastawienie do ziemi i ludu litewskiego. Wskazywano na ich litewski rodowod i koniecznošč związania ich losu z panstwowošcią litewską. Žądano jedynie podporządkowania się wladzom i zrezygnowania z tzw. podwojnej lojalnošci tj. pozytyvvnego ustosunkowania się do Polski jako tzw. większej ojczyzny i Litwy traktowanej jako regionalej ojczyzny. Wladze nowego panstwa traktowaly tego typu nastawienie jako szkodliwą reminiscencję związaną jeszcze z okresem I Rzeczypospolitej. Tradycje wspolnego panstwa polsko-litewskiego zostaly odrzucone i traktowane jako przejaw wrogošci wobec nowej rzeczywistošci. W wielu publikacjach twierdzono w sposob nad wyraz krancowy o fatalnych następstwach unii polsko-litewskiej, dominacji polskiej i koniecznošci uwolnienia się od polskich wplywow i wspolnej tradycji kulturowej1516. Žądano aby obywatele litewscy narodowošci polskiej w sposob wyražny okrešlili się i dokonali wyboru między opcją polską i litewską. D la zŪustrowania tego poglądu warto przytoczyč wyjątki z przemowienia prezydenta Republiki Litewskiej Antanasa Smetony, w ktorym wypowiadal się na temat stosunkow polskoopanowania Litwy przez Armię Czerwoną, tak tež upadek Polski nieodlącznie związany byl z koncem panstwa litewskiego. Zaledwie kilka miesięcy po katastrofie Polski w 1939 r. przyszedl krės istnienia suwerennego panstwa litewskiego. 15 Zasady polityki litewskiej w stosunku do mniejszošd polskiej omawia w sposob szczegölowy S. Ostojczyk (1935, s. 375-386). Autor omawia politykę wobec polskiego szkolnictwa, organizacji spolecznych, žydą gospodarczego, prasy, košdola itp. W wymienionym artykule autor stawia tezę, že antypolska polityka byla celowo zaprogramowana. Wiązala się ona z przeswiadczeniem wladz litewskich, že nie može byč wzajemnosri w uprawnieniach Polaköw na Litwie i Litwinow w Polsce. Motywowane to bylo založeniem, že Polacy na Litwie są jedynie spolszczonymi Litwinami, zas Litwini na Wilenszczyznie są gospodarzami u siebie w kraju, ktory znajduje się pod „tymczasową okupacją” polską. W takiej sytuacji wszelkie akcje zmierzające do dyskryminowania mniejszošd polskiej są sluszne. Natomiast analogiczne retorsje stosowane przez Polakow na Wilenszczyžnie są przejawem udsku „okupantow”. Takie stawianie sprawy uniemozliwilo normalizację wzajemnych stosunkow i doprowadzilo do sytuacji patowej, z ktörej nie bylo sensownego wyjsda. 16 Wiele informacji na ten temat zawiera ksiąžka P. Lossowskiego. Autor pisze między innymi: „Nieprzypadkowo tež nowa Litwa nie tylko przeciwstawila się Polsce w dziedzinie politycznej, ale podjęla z nią rowniež nieprzejednaną walkę na polu kultury. Przede wszystkim nawiązując do wytworzonej juž od konca XIX wieku tradycji w sposob stanowczy, powiedziec nawet možna krancowy, oddnano się od wspolnej kilkuwiekowej przeszlošci, eksponując wszystko to, co Litwę od Polski dzielilo. Raugę aksjomatu uzyskal pogląd, že unia spowodowala na Litwie wszystkie nieszczęšda, pozbawila ją wlasnej silnej panstwowosd, zas Litwinow zdegradowala do roli malego narodu... Za to wszystko oskaržano w sposob namiętny nie tylko Polaköw, lecz wlasnych „zdrajcöw” - možnowladcow i szlachtę litewską” (P. Lossowski, 1985, s. 236-237). Te historyczne reminiscencje nie tylko utrudnialy nawiązanie normalnych stosunkow między Litwą a Polską, lecz röwniez wytwarzaly nastroje antypolskie, ktore uzewnętrznialy się w stosunku do miejscowych Polakow.

132

litewskich17. „W ciągu kilkunastu lat - mowil A. Smetona - zadano Litwinom w Polsce wiele ciosow. Po со to się robi? Jest to zemsta na Litwinach, za to, že Litwa nie chce się wyrzec podstępnie zabranej Wilenszczyzny. Odpowiednie czynniki polskie pozwalają glosič, že Litwa przešladuje Polakow, zaš oni z Litwinami obchodzą się jak najlepiej. Tym jednak twierdzeniom zaprzeczają fakty, wskazujące kto naprawdę jest przesladowanym, Litwini czy Polacy. Jestešmy przekonani, že szala sprawiedliwosci przechylona jest na naszą stronę. Polska mocno się myli. Bezprawnym postępowaniem względem naszych rodakow nie zmusi Litwy do podpisania umowy i nawiązania z nią stosunkow. Droga ta jest nie tylko blędna, ale i dla samej Polski bardzo szkodliwa. Idąc nią nie možna dojšč do dobrych stosunkow sąsiedzkich, odwrotnie poglębia się przepašč między dwoma narodami, ktore w przeciągu paruset lat žyly zgodnie. Može niejeden z nas chcialby odplacič za krzywdy Litwinow na Wilenszczyznie, pozamykač polskie szkoly i organizacje, i gnębič je tak, jak to się robi po tamtej stronie linii administracyjnej. Chcąc kogoš bič, kij zawsze znaležč možna. Jednakže pamiętač naležy, že takie retorsje nie są metodą godną kulturalnego narodu. Czym zawinili lojalni Polacy litewscy, že na Wilenszczyznie Litwini są grabieni. Naši Polacy nie są wprawdzie przybyszami, a są tego samego pochodzenia, со i Litwini tylko przyjęli kulturę polską. Nie są oni pewni czy mają uwažač się za Polakow czy za Litwinow. Raz oglaszają oficjalnie, že są tymi, potem zaš zmieniają swoje stanowisko. Tylko znając historię naszego odrodzenia možna zrozumieč to wahanie się. Np. jeden z czlonkow Taryby uwažając się za Litwina, podpisal deklarację niepodleglošci, zaš jego rodzony brat uwažal się za Polaka i zostal wybrany na Prezydenta Polski. I dziš jeszcze często zdarza się, že czlonkowie jednej rodziny, szczegolnie pošrod ziemianstwa naležą do dwoch obozow narodowošciowych. Так więc typ Polaka w Litwie nie jest jeszcze jasno okrešlony i to daje možliwošc Polsce wskazywac, že Polacy w Litwie są litwinizowani. Nieprawda, nasi Polacy, wiedząc, že ich przodkowie byli Litwinami, sami odnajdują swoje litewske sumienie. Že tak jest, šwiadczy о tym szereg faktow. Ježeli Litwin zmienil się na Polaka, to dlaczego teraz nie može byč na odwrot? Na miejscu dawnego patriotyzmu panstwowego panuje dziš wszędzie patriotyzm narodowy i dlatego nie možna odwrocic biegu historii. Dawny typ Polaka litewskiego, ktorego przedstawicielem byl Jozef Pilsudskį, ktory szczycil się, že jest pochodzenia litewskiego, jest skazany na zagladę. Dziš nadszedl czas kiedy naležy wypowiedziec się za jedną lub drugą stroną. Nie možna pozostač dwulicowym.” (A. Smetona, 1938, s. 159-160). W sposob celowy zacytowano dužą częšč przemowienia A. Smetony, nie tylko dla tego, že byl Prezydentem Republiki Litewskiej, osobą о wielkim autorytecie moralnym w kraju, lecz glownie dlatego, že prezentując swoje poglądy na temat kwestii polskiej byl rownoczešnie wyrazicielem opinii przewažającej większošci Litwinow. Niewažna w tym wypadku jest niechęč do Polski 17 Przemowienie to wyglosil Prezydent Republiki Litewskiej A. Smetona w dniu 5 I 1938 r. na doroeznym zježdzie litewskich narodowcow tzw. „tautininkow” (A. Smetona, 1938, s. 159-160).

133

i obawa przed niebezpieczenstwem polskim, wazniejszym jest jego stosunek do mniejszosci polskiej na Litwie. Prezydent Litwy stawia tu wyraznie ultimatum przed ludnošcią polską. Žąda od niej wyraznej, jednoznacznej deklaracji. Wedlug jego opinii lojalnosci do panstwa litewskiego nie možna juž pogodzič z polskošcią. Tego typu stanowisko dla litewskich Polakow bylo trudne do przyjęcia. Nie tylko wymagalo odcięcia się od wielowiekowej wspolnej tradyqi, ale i porzucenia odrębnošci narodowej, a nawet kulturowej. Ostatecznym rezultatem tego typu podejsciamusialo bye stymulowanie postaw konfrontacyjnych, ktore zaowocowaly w najbližszych latach wyraznym konfliktem między obu spolecznošciami. W pewnym stopniu odpowiedzial na to przemowienie M. Römer, rektor Uniwersytetu Kowienskiego, ktory po dramatycznych wydarzeniach lat 1918-1921 wybral jako miejsce zamieszkania Litwę na znak protestu po odlączeniu Wilna od ziem litewskich. Warto przedstawic jego opinię, ktorą zamiešcil na lamach kowienskich „Iskier” w 1933 roku. M. Römer napisal: „Odrzucam przede wszystkim stanowezo traktowanie Polakow litewskich jako rzekomo „odlamu Narodu Polskiego zamieszkalego na Litwie” . Teoria ta wywodząca nas z jakichš osadnikow i jencow polskich osiadlych lub osadzonych na ziemiach litewskich, wydaje mi się z gruntu mylna lub co najmniej historycznie bardzo niešcisla, poza tym zaš degradująca nas w spoieczenstwie krajowym, bo strącająca nas ze stanowiska wspolobywateli kraju do roli kolonistow obcych, a więc krzywdząca nas w swych wnioskach politycznych... Natomiast teoria ta przeocza scisly fakt historyezny, jakim jest proces polonizowania się kulturalnego (psychicznego), zwlaszcza stanow wyzszych politycznie w przeszlosci, miast i pewnych osrodkow ludu zwlaszcza kresowych na calym wschodzie etnicznej Litwy i w promieniu miast oraz w promieniu większego skupienia wplywöw polskich. Ten proces polonizacyjny, ktory się szerzyl po Unii Lubelskięj i zaakcentowal zwlaszcza w wieku XVIII i poniekąd X IX nie da się negowac... Wreszcie i sama mowa polska tych elementow ludu krajowego, ktore się uwažają za polskie, swiadczy až nadto o jej charakterze nie importowanym bezpošrednio z nad Wisly i Warty, ale wywodzącym się znad Niemna i Wilji... Totež ježeli možna tu w stosunku do nas, Polakow litewskich mowic o jakimš odlamie, a więc 0 „odlamaniu się” naszym od czegoš czy kogoš, to šcislošč historyczna wymagalaby stwierdzenia, žešmy się „odlamali” nie od narodu polskiego 1 przyszli do ziemi htewskiej, lecz že tworzymy „odlam rdzennego spoleczenstwa krajowego”, ktory dziš jest polski. Jestešmy nie importowanym towarem egzotycznym, lecz produktem bezpošrednim pewnej ewolueji historyeznej w samym kraju wytworzonej na skutek okrešlonych warunkow politycznych przeszlosci... Ježeli wadliwa jest teza „odlamu narodu polskiego”, zamieszkalego w Litwie, ktora nas degraduje i prowadzi do dezereji z kraju, skazując pozostalych na zupelną litwinizację, albo na pozycję kolonistow, to rowniez wydaje się wadliwą zbiežna z nią w skutkach, aezkolwiek diametralnie jej przeciwstawna w založeniu, druga konkurująca z powyžszą teza, ktora w Polakach litewskich upatruje jeno „Litwinow mowiących po polsku” i tak tež nas okrešla. Teza ta jak poprzednia, ma rowniež swoich wyznawcow gorących wsrod

134

Polakow litewskich, mianowicie tych, ktorzy litwinizują... Teza roztapia nas w odmiennym šrodowisku litewskim, nic w nas psychicznie odrębnego nie zostawiąjąc... w stosunku do ogohi Polakow litewskich jest ona zdaniem moim co najmniej niešcisla... Teza ,,Litwin6 w m 6 wiących po polsku” nie wyczerpująca bynajmniej calej istoty naszej, jak nie wyczerpuje jej teza „odlamu narodu polskiego” i oparta cala na jednym fakcie mowienia jak tamta oparta jest na jednym fakcie „zamieszkania”, jest jak tamta, za ciasna, aby nas zmiešcič w sobie. Jedna z nich pasuje do tych, ktorzy ewolucjonują w kierunku odlotu i psychologii kolonistow, porzucając innych na litwinizację, druga pasuje do tych, ktorzy ewolucjonują w kierunku zupelnego zlania się i zatracenia w žywiole rdzennym litewskim, porzucając innych na odlot do Warszawy. Ani jedna z nich nie daje syntezy Polakow litewskich, jako swoistego typu psychicznego krajowego.” (M. Romer, 1994, s. 9). Zacytowana dhiga wypowiedž M. Romera, pomimo trudnej stylistyki, jest czytelna i pokazuje calą zložonošč sytuacji polskiej inteligencji. Tego typu postawa, chociaž bardzo pozytywna dla nowotworzącej się panstwowošci litewskiej nie mogla byč zaakceptowana przez wladze kowienskie. W panstvvie litewskim nie moglo byč miejsca dla ludzi kultywujących inne tradycje niž narodowe-litewskie. Wypowiedž Prezydenta Republiki Litewskiej A. Smetony miala w tej kwestii charakter jednoznaczny. M oze wynikalo to z przešvviadczenia, že Litwa jest krajem za malym, aby mogla sobie pozwolič na polietnicznošč i polikulturowošč. W miarę umacniania w nowym panstwie orientacji nacjonalistycznej ugruntowal się pogląd o koniecznošci pelnej asymilacji žywiolu polskiego. Polityka ta byla prowadzona w sposob konsekwentny i objęla wszystkie dziedziny žycia spoleczno-gospodarczego. Lituanizacja byla prowadzona pod haslem powrotu do korzeni litewskich. Spolecznošč polska na Litwie byla wieloklasowa i z tego względu podjęto inne dzialania wobec warstw bogatych związanych z kultūrą polską, a inne w stosunku do warstw ludowych, u ktorych polskošč odzwierciedlala się przede wszystkim w poslugiwaniu się językiem polskim. Ziemianstwo polskie nie bylo zbyt liczne, ale bylo rozmieszczone w sposob došč rownomierny na terytorium calego panstwa. Palace i dwory byly ostoją polskošci, gdyž grupowaly wokol siebie liczną rzeszę oficjalistow i služby. Užywano w nich języka polskiego, ktory byl przyswajany przez otaczającą ludnošč chlopską. Wladze litewskie zdawaly sobie sprawę, že oslabienie sily ekonomicznej ziemianstwa jest drogą do likvvidacji polskošci. W celu zrealizowania tego zaprogramowanego zamierzenia podjęto decyzję o przeprowadzeniu reformy rolnej18. Intencją jej byla nie tylko walka z polskošcią. Rownoczešnie 18 Konsekwencje ekonomiczno-narodowe reformy rolnej J. Ochmanski ocenil w sposob następujący: „Reforma rolna w Litwie zlamala więc došč gruntownie wielką wlasnošč, choč calkowicie jej nie zlikwidowala. Zamožne ziemiaristwo zostalo jednak w większošd zrujnowane i nierzadko musialo jąč się nawet pracy fizycznej w swoich okrojonych przez reformę majątkach. Litwini byli nadzwyczaj konsekwentni w wywlaszczaniu tej częšci ziemianstwa, ktora czując się polską nie kryla niechęd do panstwowošd litewskiej. Niektorzy polscy ziemianie zostali przez wladze litewskie

135

bowiem wladze zamierzaly zmienič strukturę agrarną rolnictwa. Strategicznym celem bylo stworzenie bogatej warstwy chlopskiej. Ustawa o reformie rolnej budzila nawet wšrod Litwinow dužo kontrowersji. Zmieniano kilkakrotnie gorną granicę dopuszczalnej powierzchni majątku ziemskiego. Ostatecznie parcelacja objęla, za pewnym odszkodowaniem, 2108 majątkow i 554,2 tys. ha ziemi (H . Wisner, 1991, s. 180). Pelną konfiskata ziemi objęla ludzi, ktorzy shižyli w wojsku polskim. Polska ludnošč wiejska stala się od samego początku istnienia panstwa litewskiego przedmiotem wszechstronnej i systematycznie prowadzonej akcji wynaradawiającej. Punktem wyjšcia do niej byla stale artykulowana teza o nie istnieniu autochtonicznej ludnošci polskiej, lecz o występowaniu tzw. spolszczonych Litwinow, ktorzy powinni wrocič do swej wlašciwej narodowošci. Zdając sobie sprawę, že zasadniczą przeszkodą jest brak znajomošci języka litewskiego, glowny nacisk položono na walkę z językiem polskim oraz spopularyzowanie języka litewskiego. Dlatego tež usunięto język polski z žycia publicznego, w tym z administracji. W tym zakresie miala rowniež miejsce zgodna wspolpraca kleru litewskiego z rządem, zmierzająca do usunięcia języka polskiego z žycia košciola katolickiego*19. Dramatyczna sytuacja zaistniala w žyciu religijnym polskiej spolecznošci. W panstwie litewskim istnialo zaledwie kilka parafii, w ktorych odprawiano naboženstwa w języku polskim20. Nie bylo ani jednej parafii obsadzonej przez proboszcza narodowošci polskiej (B. Makowski, 1986, s. 161). Pomimo bardzo trudnych warunkow mniejszošč polska probowala stawič czoto nasilającej się lituanizacji. Powstawaty organizacje polskie, ktore byly poddawane stalej presji administracyjno-policyjnej. Wšrod stowarzyszen polskich największą rolę odegralo Towarzystwo„Pochodnia” prowadzące dzialalnošč na polu ošwiaty i kultury. Zajmowalo się ono šwietlicami, zespolami teatralnymi i bibliotekami. Byly one systematycznie zamykane lub ograniczano ich dzialalnošč. Oprocz „Pochodni” istnialo stowarzyszenie „Ošwiata” i „Jutrzenka”. Wladze litewskie nie pozwolily na dzialania centralnej organizacji „Związku Polakow”. Natomiast funkcjonowaly stowarzyszenia o charakteri spolecznym, gospodarczym i charytatywnym (P. Lossowski, 1994, s. 96).

doslownie „puszczeni z torbami” natomiast prolitewska cząstka ziemianstwa rožnymi sposobami došč skutecznie zapobiegala parcelacji swoich posiadlošd.” (J. Ochmanski, 1982, s. 329). 19 Walka z polskošdą przybieraia bardzo drastyczne formy, ktore byly odnotowywane w prasie polskiej. Przypomnial o nich P. Lossowski (1994, s. 95). Na przyklad w rocznicę zajęda Wilna przez gen. L. Želigowskiego nacjonališd litewscy wdarli się do polskiej księgarni w Kownie i zniszczyli polskie ksiąžki. Košdoly polskie byly stale miejscem napadow uzbrojonych w kije band, ktore rozpędzaly wieraych (np. 9 V 1937 r. w košdele Šw. Trojcy w Kownie). Tego typu ekscesy mobilizowaty spoleczenstwo litewskie do dzialan antypolskich i zmierzaly do calkowitego zlikwidowania mniejszošd polskiej na Litwie. 20 Bardziej szczegolowe informacje o walce z językiem polskim w košdolach litewskich zawarte są w opracowaniu S. Ostojczyka (1935, s. 383-384). Istniala w tej dziedzinie pelną zbiežnošč poglądow wladz administracyjnych oraz episkopatu košdola rzymskokatolickiego na Litwie.

136

Nąjwažniejszą kwestią, ktora budzila najwięcej kontrowersji a nawet konfliktow bylo szkolnictwo polskie na Litwie. Bezpošrednio po zakonczonej wojnie wladze litewskie rozpoczynają akcję likwidaqi szkol polskich, ktore powstaly wokresie okupacji niemieckiej. W rezultacie tej akqi w roku szkolnym 1925/1926 pozostaje jedynie 7 polskich szkol. Sytuacja się poprawia wm aju 1926 r. kiedy to do wladzy dochodzi rząd lewicowy korzystający z poparcia mniejszošd narodowych. Zostaje utworzony referat szkolnictwa polskiego przy Ministerstwie Oswiaty. Liczba polskich szkol początkowych wzrosla w ciągu roku z 7 do 75, a wobec braku wykwalifikowanych nauczycieli przystąpiono do organizowania seminarium nauczydelskiego. Trwalo to bardzo krotko, gdyž 17 grudnia 1926 r. doszly do wladzy partie narodowe, ktore maksymalnie ograniczyly mozliwosd tworzenia szkolnictwa polskiego. Między rokiem szkolnym 1926/1927 a 1927/1928 liczba szkol polskich obnižyla się z 77 do 20, a liczba uczniow z 4114 do 544. W następnym okresie nastąpil dalszy spadek i w roku szkolnym 1938/1939 istnialo na Litwie juž tylko 10 polskich szkol początkowych z 222 uczniami. Szkolnictwo polskie w latach trzydziestych juž wegetowalo (zob. tab. 22). Tabela 22. Polskie prywatne szkolnictwo początkowe na Litwie w latach szkolnych 1925/1926-1932/1933

Lp

R ok szkolny

Liczba szkol

Liczba nauczydeli

Liczba uczniow

1

1925/1926 1926/1927 1927/1928 1928/1929 1929/1930 1930/1931 1931/1932 1932/1933

7 77 20 16 13 14 14 14

10 90 22 19 16 19 17 17

365 4114 544 513 578 535 442 453

2

3 4 5

6 7 8

Žrodlo: H. Monwidowna, Szkolnicwo polskie w Litwie w: „Sprawy Narodowosdowe”, R. VII, nr 5, Warszawa 1933, s. 525.

Dla przedstawienia sytuacji, istniejącej w dągu niecalego roku liberalnego kursu wobec mniejszošd narodowych (1926/1927), warto zapoznač się z ukladem geograficznym szkolnictwa polskiego. Najwięcej szkol polskich bylo w powiede wilkomierskim - 21, kowienskim - 17, trocko-koszedarskim - 11, kigdahskim - 8 , olickim - 7, poniewieskim - 5, ucianskim - 2 oraz w powiecie biržanskim, jezioroskim, mariampolskim, rosienskim, sejnenskim i szawelskim po jedng. Największe szkoly pod względem liczby uczniow ulokowane byly w Kiejdanach - 222 uczniow, w Poniewiežu - 120, w Szyrwintach - 115, w Szatach - 101, w Jeziorosach - 98, w Janowie - 98, w Žejmach - 90, wKunigiszkach (Kunigiškiai) - 85, w Skorulach (Skaruliai) - 82, w Žošlach - 81, w Bobtach —80, w Szeszolach (Šasuoliai) - 72, w Datnowie - 69, w Wodoktach Lesnych (Vadaktai) - 69, w Mušnikach - 69, w Kiernowie - 67, w Lopiach - 6 6 i w Krakinowie - 65 (H. Monwidowna, 1933, s. 523-524).

137

Szkoly te byly rozmieszczonę wzdhiz ówczesnej granicy polsko-litewskíej oraz między Kownem a Kiejdanami. Zapisanie dziecka do szkoly polskiej napotykalo wiele trudnošci formalnych^. Musíala byč zgoda obu rodziców, u których musíala byč zgodna adnotacja w dowodzie osobistym, ¿e są narodowosci polskiej itp. N a obszarze Litwy Kowienskiej dzialaly trzy polskie gimnazja: w Kownie, w Poniewiežu i Wilkomierzu. Najwięcej uczniów polskich liczyly te gimnazja w roku szkolnym 1922/1923 - 1210 osób. Następnie sukcesywnie malala liczba uczniów i w roku szkolnym 1933/1934 bylo ich lącznie 551. Zmniejszenie się liczby uczniów szkól šrednich bylo rezultatem braku szkól podstawowych, które nie byly w stanie przygotowac kandydatów oraz ogólnie nie sprzyjającęj atmosfery, która otaczala szkolnictwo polskie. Przedstawione statystyki stanu szkolnictwapolskiego w stosunku do ogólnej liczebnošci mniejszošci polskiej na Litwie wskazywaly na prowadzenie przez wladze litewskie celowej polityki dyskryminacyjnej. Bylo to odnotowywane przez wladze polskie, które traktowaly to jako pretekst do stosowania retorsji wobec szkolnictwa litewskiego w Polsce. Wedlug danych oficjalnych dzieci w wieku szkolnym stanowily na Litwie 16,9% ogólnej populaqi panstwa (H. Wisner, 1991, s. 192). Ježeli przyjmiemy tę relaqę procentową to dzieci polskich w wieku szkolnym bylo od 1 1 ,0 tys. (spis litewski) do 34,0 tys. (szacunek polski). Wynika z tego, že jedynie znikomy odsetek dzieci polskich uczęszczal do szkól polskich. Przewažająca większošč pobierala naukę w szkolach z litewskim językiem nauczania. Musíalo to doprowadzic do szybkich procesów depolonizaqi mlodego pokolenia. Ukazująca się prasa polska podlegala stalej cenzurze i obowiązkowi zamieszczania urzędowych komunikatów i informaqi, bez prawa podawania, že nie pochodzą od redakcji (W. Wielhorski, 1938, s. 58). Nietolerancyjna polityka narodowosciowa míala nie tylko ostrza antypolskie. Stosunek do mniejszošci niemieckiej, ¿ydowskiej czy lotewskiej tež budzil zastrzeženia i byl stale podnoszony przez przedstawicieli tych mniejszošci, a liczne skargi docieraly do rožnorodnych organizacji międzynarodowych. Na przyklad w tak wielojęzycznym miešcie jak Kowno, w wyniku decyzji administracyjnej ogloszonej 15 VII 1924 r., zostaly wprowadzone jedynie napisy w języku litewskim (H. Wisner, 1991, s. 179). Kwestią wzbudzającą ostry sprzeciw mniejszošci etnicznych byla lituanizaqa nazwisk. Przedstawiając niektóre przyklady wskazujące na politykę dyskryminacji i szykan wobec mniejszošci narodowych nie možna jednak zapominac, že pañstwo litewskie bylo w zasadzie panstwem praworządnym. System rządzenia byl jak w wielu pañstwach Europy Srodkowo-Wschodniej autorytatywny i swobody obywatelskie nie w pelni byly przestrzegane, a jednak istniala prasa o rožnych kierunkach politycznych, sądownictwo bylo w zasadzie niezawisle a samorząd lokalny mial duže uprawnienia. Sytuacja nie byla latwa do jednoznacznej oceny, jakby to wskazywaly liczne przyklady dotyczące polityki

138

narodowosciowej21. Pomijając kwestie prawne i moraine naležy wyraznie stwierdzic, že polityka narodowosciowa wobec Polakow okazala się skuteczna. Procesy depolonizacji zachodzily stosunkowo szybko. Dužą rolę odegrala radykalnie przeprowadzona lituanizacja košciola katolickiego. Natomiast podporąmniejszošci niemieckiej by! zazwyczaj niemieckojęzyczny košciol ewangelicki. Rožnica religijno-obyczajowa oddzielala od siebie Zydow i Litwinow. Natomiast wspolnota religijna lącząca Litwinow i Polakow ulatwiala procesy asymilacyjne. Rownoczesnie prowadzona byla przez caty okres międzywojenny antypolska kampania propagandowa. Zatajanie narodowosci bylo jedyną drogą do awansu zawodowego i uzyskiwania pomocy materialnej. O skutecznošci realizowanej polityki šwiadczą wyniki pierwszego sowieckiego spisu ludnošci z 1959 r. Na terytorium tzw. Litwy Kowienskiej spis wykazal niewielką juž liczbę Polakow. Przyczyny tej szybkiej depolonizacji tlumaczy P. Lossowski (1994, s. 97) w sposob następųjący, porownując sytuację na Lotwie i Litwie: „Gdy spoglądamy dziš na dzieje ludnošci polskiej na Lotwie i Litwie w okresie międzywojennym nie sposob nie dostrzec zaskakującego zjawiska. Przeciež i w jednym i w drugim wypadku mielišmy - licząc wedlug zanižonych danych oficjalnych - mniej więcej taką šamą liczbę Polakow. Požniej i Lotwa i Litwa znalazly się przez pol wieku w identycznej sytuacji. Ludnošč polską tam zamieszkalą dosięgly podobne przesladowania i deportacje ze strony wladz sowieckich. Ale což widzimy dziš: na Lotwie jest nadal okolo 60 tys. Polakow, natomiast na obszarze Litwy Kowienskiej nie ma ich niemal w ogole. Skąd taka wielka, tak drastyczna rožnica? To, že z Litwy wyjechalo po wojnie więcej os 6 b do Polski sprawy do konca nie wyjašnia. Przyczyna musiala tkwic glębiej. Wydaje się, iž naležy jej szukač w nacišku litwinizacyjnym, pod ktorym ciągle znajdowali się Polacy, w bezwzględnej presji, ktorej zostali poddani”. W roku 1928 Wtadyslaw Wielhorski pisal, že na Litwie „polskošč jest zaatakowana niejako od rdzenia moralnego i zwalczana w sposob mający rozsadzič więž wewnętrzną spoleczenstwa polskiego Litwy; polskošč zwalcza się jako obcą, wrogą niecną naleciatošč, ktorej každy szanujący się obywatel Litwy winien pozbyč się jak najpilniej” . Slowa te odniešč možemy i do czasow wspolczesnych”. Naležy sądzič, že wyjašnienie sformulowane przez P. Lossowskiego jest trafne. Teza o „spolszczonych Litwinach”, haslo ktorym szkola, administracja czy košciol szermowala przez cale dwudziestolecie musialo pozostawic šlad w psychice wielu Polakow. Prowadzona w sposob niezmiernie konsekwentny dzialalnošč zmierzająca do ponownego wchlonięcia „Litwinow mowiących po polsku” na lono narodu litewskiego przyniosla oczekiwane wyniki. W okresie powojennym powstaly nowe warunki spoleczno-polityczne przyspieszające

21 6wczesni badacze polscy w sposob dramatyczny przedstawiali warunki žydą Polakow w Republice Litewskiej. Šwiadczy o tym następųjący cytat: „Panstwo litewskie w stosunku do Polakow prowadzi politykę okrucienstwa i przesladowan, ktore przypominają tylko, anawet czasem przewyžszają najgorsze czasy panowania rosyjskiego.” (W. Studnicki, 1922, s. 11).

139

procesy depolonizacji. Pojawila się koniecznošč stworzenia solidarnego bloku wobec sowieckiej okupacji. Bylo to przyczyną zacierania się rožnic i zanikania antagonizmu w sytuacji ekspansji języka rbsyjskiego i presji ideologii komunistycznej. Walka o język polski w szkole czy w košciele stracila swoj poprzedni sens. Inne uwarunkowania spoleczno-psychologiczne istnialy wšrod Polakow na Wilenszczyžnie. Dwudziestoletni pobyt w niepodleglej Polsce pozostawil na tyle mocne šlady w šwiadomošci, že ludnošc polska byla odporna na požnięjszą lituanizację i rusyfikację. Przedstawienie sytuacji Polakovv na Litwie Kowienskiej stanowi punkt wyjšcia do zaprezentowania warunkow w jakich znajdowala się mniejszošc litewska w Polsce. Istnialy zasadnicze rožnice spoleczne między P oi akam i na Litwie a Litwinami w Polsce. Polacy na Litwie reprezentowali cale spektrum spoleczne. Obok ziemianstwa i inteligencji pracującej w wolnych zawodach, polska mniejszošc skladala się z licznych rzemiešlnikow i robotnikow. Ze względu na strukturę spoleczno-gospodarczą panstwa šilą rzeczy przewažala wiejska ludnošc chlopska. Niemniej ludnošc polska znajdowala się zarowno na szczyde jak i na dole drabiny spolecznęj. Wiązalo się to z dužą dywersyfikacją majątkową. Obok zamožnych Polakow stanowiących elitę intelektualną i majątkovvą wšrod ludnošci polskiej na Litwie znajdowaly się grupy więjskiego i mięjskiego proletariatu, žyjące w bardzo trudnych warunkach. Natomiast Litwini w Polsce skladali się w przewažającej częšci z ludnošci chlopskiej. Inteligencja litewska byla bardzo nieliczna i skupiala się w zasadzie jedynie w Wilnie. Wšrod robotnikow Litwinow bylo niewielu. Spoleczenstwo litewskie w Polsce odznaczalo się niskim poziomem urbanizacji. Miasta na tym obszarze mialy tradycyjnie charakter žydowsko-polski. Ludnošc litewska zamieszkiwala tereny wiejskie. Wielu obserwatorow zwracalo uwagę, že zazwyczaj wsie zamieszkale przez Litwinow byly bogatsze i lepiej zagospodarowane od otaczających je wsi polskich czy bialoruskich. Na temat warunkow žycia Litwinow w Polsce napisal dužą ksiąžkę B. Makowski (1986). Zawiera ona wiele podstawowych informaqi faktograficznych oraz obszerną interpretację, więc nie zachodzi potrzeba analizowania w sposob szczegolowy sytuacji politycznej i spolecznęj ludnošci litewskiej w dwudziestoleciu międzywojennym. Zvvlaszcza, že rozpatrzono juž kwestie jęj liczebnošci i rozmieszczenia w ujęciu przestrzennym. Warto jedynie na podstawie wymienionej pozycji zwrocič uwagę na kilka kwestii, ktore mialy wplyw na možliwošci kultywowania przez nią języka i tradycji litewskich. Naležy tu wyražnie stwierdzič, žemožliwošci dzialaniamniejszošd litewskięj w Polsce nie byly zdeterminowane rzeczywistymi potrzebami tej ludnošci, lecz byly pochodną międzypanstwowych stosunkow polsko-litewskich. Polityka wladz polskich wobec obywateli narodowošci litewskiej byla došč niekonsekwentna. Generalne wytyczne zakladaly dužą swobodę w zakresie kultury i języka. Natomiast liczne rozporządzenia szczegolowe ograniczaly možliwošci efektywnego dzialania. Stosunek do mniejszošci litewskiej uzaležniony byl

140

rowniez od wiadomosci naplywających z Litwy. Infonnacje o dyskryminowaniu Polakow uruchamialy większe lub mniejsze retorsje. Wszystko to razem wplywalo na brak stabilizaq'i. Konstytuq'a z 1921 r. dawala bardzo szerokie mozliwosci dzialania dla stowarzyszen mniq'szosdowych. Stanowilo to podstawę do tworzenia organizaq’i politycznych, spolecznych i kulturalnych. Najwažniejszą rolę odgrywal Tymczasowy Komitet Litwinow pelniąc rolę nadrzędną w stosunku do podleglych mu stowarzyszen i występowal wobec wladz panstwowych z ogölnymi postulatami dotyczącymi položenia ludnošd litewskiej. W Tymczasowym Komitecie uzewnętrznily się trzy ugrupowania, będące w pewnym sensie surogatami partii politycznych dzialających na Litwie. Najbardziq* wplywowy byl mirt chrzescij ansko-demokratyczny, następnym ugrupowaniem byli narodowcy (tautininkai) i ludowcy. Dzielily ich nie tylko poglądy, ale rowniez spojrzenie na przyszly los Wilenszczyzny i stosunki polsko-litewskie. Dw a pierwsze z nich propagowaly politykę bezkompromisową, natomiast ludowcy nie odrzucali prowadzenia dialogu ze stroną polską na temat przyszlego statusu Wilna. Opowiadali się bowiem za autonomią Wilensz­ czyzny i postulowali mozliwosc plebiscytowego rozwiązania sporų. Tymczasowy Komitet Litwinow zostal rozwiązany 16 H 1937 r. decyzją wojewody wilenskiego. Pretekstem byly kwestie proceduralne, lecz przyczyny byly glębsze i wynikaly z niechętnego nastawienia wladz polskich do politycznęj dzialalnosci Komitetu. Dužą rolę w žydu inteligenqi litewskiq' odgrywalo Litewskie Towarzystwo Naukowe. Posiadalo ono dūžy dorobek badawczy w tym przede wszystkim z zakresu etnografii i historii. Poza Litewskim Towarzystwem Naukowym aktywne bylo Litewskie Towa­ rzystwo Oswiatowe „Rytas” (Poranek), ktore patronowalo i utrzymywalo prywatne szkolnictwo litewskie (J. Ostrowski, 1930, s. 24). W srodowisku wiejskim intensywnie dzialalo Towarzystwo im. sw. Kazimierza. Celem towarzystwa bylo krzewienie oswiaty litewskiej i podtrzymywanie poczuda narodowego. Program byl realizowany poprzez zakladanie sied oddzialow na prowinqi, w tym bibliotek i czytelni ludowych. Oddzialy Towarzystwa funkqonowaly na calym obszarze zamieszkalym przez ludnošč litewską: w powietie šwiędanskim byly 172 oddzialy, wilensko-trockim 87, lidzkim 30, suwalskim 29, braslawskim 26, oszmianskim 14, grodzienskim 9. Požniej sied oddzialow ulegala zwiększeniu (do 405 w roku 1934). Prezentuje to zalączone zestawienie statystyczne (zob. tab. 23). Aktywna dzialalnošč Towarzystwa zaniepokoila wladze polskie, ktore staraly się powstrzymac drogą admnistracyjną rozwöj placowek litewskich. Stalo się to možliwe dopiero po zastosowaniu u schylku lat trzydziestych szerokiej akqi restrykcyjnej. Populamošc Towarzystwa byla potwierdzeniem wysokiego stopnia uswiadomienia narodowego litewskiej spolecznošci wiejskiej. Zaangazowanie się kleru litewskiego oraz powiązanie aspektu narodowego z religijnym wplynęlo na rozpowszechnienie się kol na calym obszarze, na

141

ktorym znajdowala się ludnošč Jitewska. N a mocy decyzji wladz wilenskičh nastąpila 31 XII 1937 r. kasacja Towarzystwa. Likwidację tę spoleczenstwo litewskie przyjęlo z wyrazami powszechnego niezadowolenia, uznając to za przejaw polityki antylitewskiej. Tabela 23. Czlonkowie i oddzialy Litewskiego Towarzystwa im. šw. Kazimierza w Polsce w latach 1926-1935 Rok

1926

1927

1928

1929

1930

1931

1932

1933

1934

1935

Liczba oddzial6w

10

114

150

202

311

358

386

386

405

477

Liczba czlonkow

136

1336

3810

7246

13297

14000

15000

15000

16044

19945

Ž r o d lo : B. Makowski, Litwini w Polsce 1920-1939, Warszawa 1986, s. 138.

Oprocz aktywnej dzialalnošci polityczno-spolecznej mniejszošč litewska w Polsce prowadzila prace na polu gospodarczym. Istnialy liczne organizacje gospodarcze wlącznie z litewskim bankiem. Istnienie tego typu placowek ulatwialo dzialalnošč wielu towarzystw litewskich. W sposob legalny przeprowadzano operacje fmansowe umožliwiające subsydiowanie stowarzyszen litewskich. Przez caly okres międzywojenny ukazywala się na Wilenszczyžnie prasa w języku litewskim. Organem Tymczasowego Komitetu Litewskiego (wilenskiego) byl „Vilniaus Rytojus” wychodzący dwa razy w tygodniu, następnie organem ugrupowan demokratycznych byl „Vilniaus Žodis” . Raz na dwa tygodnie ukazywal się „Vilniaus Varpas”. Wydawane byly rovvniež miesięczniki „Pirmyn” i „Vilniaus Šviesa”. Ugrupowania socjalistyczne wydawaly tygodnik „Vytis” (J.Ostrowski, 1930, s. 23). Polityka wladz polskich wobec szkolnictwa litewskiego, podobnie jak w stosunku do szkolnictwa innych mniejszošci narodowych, byla došč niekonsekwentna. Po okresach liberalizacji następowala zmiana kursu, ktora przynosila utrudnienia a nawet szykany. Možna tež podač przykladowo, že wedlug wytycznych z dnia 18 VIII 1926 r. projektowano rozwoj szkolnictwa litewskojęzycznego, zaš w memoriale z 11II 1936 r. wojewody wilenskiego maksymalnie ograniczono možliwošci funkcjonowania szkol litewskich. Pomimo tego przez caly okres międzywojenny dzialalo tak publiczne jak i prywatne szkolnictwo litewskie. W miarę lat ograniczano liczbę szkol litewskich na rzecz tzw. szkol utrakwistycznych, w ktorych uczono w dwoch językach: polskim i litewskim (zob. tab. 24). Szkolnictwo litewskie w Polsce bylo w trudnej sytuacji. Brak stosunkow dyplomatycznych między obu panstwami oraz naplywające z Litwy wiadomošd 0 dyskryminowaniu szkolnictwa polskiego tworzyly wokot ošwiaty litewskiej zlą atmosferę, ktora byla wykorzystywana przez wladze szczebla wojewodzkiego 1 powiatowego. Z tego względu liczba uczniow stykających się z językiem

142

Tabela 24. Pañstwowe szkoly powszechne w Polsce (z językiem litewskim) w okresie miçdzywojennym Język litewski Rok szkolny

1922-1923 1923-1924 1924-1925 1925-1926 1926-1927 1927-1928 1928-1929 1929-1930 1930-1931 1934-1935 1935-1936 1936-1937 1937-1938 1938-1939

szkoly

uczniowie

52 30 39 7 23 19 20 24 13 37 36 29 9 2

2355 1286 1798 310 1312 1160 1032 1102 -

1913 2064 1687 630 192

Język polski z odrębną klasą dia uczniów litewskich szkoly

uczniowie

1 2 11 10 4 3

261 281 909 1108 344 320

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Ž r o d l o : B. M ak o w sk i, Litwini w Polsce 1920-1939, W arszaw a 1986, s. 179.

Język polski i litewski szkoly

uczniowie

Język polski i litewski jako przedmiot dodatkowy szkoly

uczniowie

-





-

-

-

-

-

-

-

29 22 26 26 43 35 62 70 49 44 31

1498 2349 1917 1599 2364 -

3748 4491 3535 2726 1881

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

73

Uczniów razem 2616 1568 2707 2916 4005 3397 2631 3466

-

-

6500

12061 655 11528 11951 7402

-

-

90 112 99

6306 8595 5329

litewskim byla dose zmienna w czasie. Liczba szkòl publicznych z j?zykiein litewskim, w wymiarze statystycznym wzrosla ponad dwukrotnie (rok szkolny 1922/1923 - 53 szkoly, 1938/1939 - 132 §zkoly). Systematycznie redukowano szkoly „czysto” litewskie. Wladze kowienskie oraz Tymczasowy Komitet Litewski w Wilnie zdaj^c sobie spraw?, ze szkolnictwo panstwowe nie zapewniamlodziezy litewskiej nauki we wlasnym ojczystym j?zyku rozpocz?ly ozywion^ dzialalnosc oswiatowq. na rzecz rozwoju szkolnictwa prywatnego. Rozwijalo si? ono pomyslnie do roku 1926, az do pogorszenia si? stosunków polsko-litewskich. Ostry konflikt rozpocz?la strona litewska, maksymalnie ograniczaj^c szkolnictwo polskie na Litwie. Wladze polskie rozpocz?ly akcj? retorsyjn^. Zlikwidowano litewskie Seminarium Nauczycielskie, a nast?pnie w ramach represji zacz?to zamykac prywatne szkoly litewskie (zob. tab. 25). Tabela 25. Litewskie prywatne szkoly podstawowe na Wilenszczyznie w okresie 1919-1939 Lp

Rok szkolny

Liczba szkòl

Lp

Rok szkolny

Liczba szkòl

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

1919/1920 1920/1921 1921/1922 1922/1923 1923/1924 1924/1925 1925/1926 1926/1927 1927/1928 1928/1929

66 67 99 135 153 151 156 145 124 136

11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

1929/1930 1930/1931 1931/1932 1932/1933 1933/1934 1934/1935 1935/1936 1936/1937 1937/1938 1938/1939

128 124 115 55 34 22 8 3 3 2

¿ r ò d io : B. Makowski, Litwini w Polsce 1920-1939, Warszawa 1986, s. 193.

W ramach szkolnictwa prywatnego dzialaly w Polsce dwa gnnnaqa litewskie. Jedno w Wilnie im. Witolda Wielkiego, drugie w Swi?cianach im. Kiejstuta. W pierwszym z nich uczylo si? od 300 do 500 uczniów. Oprócz szkolnictwa sredniego fimkcjonowalo w Wilnie litewskie szkolnictwo zawodowe. Oceniaj^c stan szkolnictwa litewskiego w Polsce m ozna stwierdzc, ze nie mialo ono odpowiednich warunków rozwojowych. Bylo ono dyskryminowane. lego sytuaq'a byla uzalezniona od informaqi naplywaj^cych z Litwy. N a antypolsk^ akcj? wladz litewskich odpowiadano posuni?dem o charakterze odwetowym. N ie byly to warunki noimalne i powodowaly, ze poziom ksztalcenia uczniów nie byl zbyt wysoki. Barierg. byl takze brak srodków finansowych. Wazniejsze jednak byly kwestie polityczne. Stosunek wladz polskich do mniejszosci litewskiej byl nieufny i wrogi. Dowodem na to mogly bye tezy opracowane przez Komitet do Spraw Narodowosciowych przy Radzie Ministrów R.P. z dnia 20 XII 1935 r. w sprawie wytycznych wobec mniqszosci litewskiej w Polsce. W drugim punkeie dokumentu czytamy: „Nalezy poczynic

144

wszelkie starania dla panstwowej asymilacji ludnosci litewskiej, zamieszkalej w Polsce. Polonizacja Litwinow jest zamierzeniem nierealnym, poczynania w tym kierunku szkodzą procesowi asymilacji panstwowej.” W kolejnym punkcie zaznaczono: „Naležy doložyč wszelkich staran dla podtrzymania i rozwoju polskošci na Litwie i Wilenszczyznie.” W następnym zaš punkcie skierowanym juž do wladz lokalnych przypomniano, že: „Dziatalnošč Litwinow w Polsce winna byč podporządkowana obowiązującym przepisom prawa. Dąženia irredentystyezne Litwinow spotkač się zaš winny z bezwzględnym przeciwdzialaniem wladz.” (B. Makowski, 1986, s. 272). W koncu lat trzydziestych nastąpilo zaostrzenie stosunkow między wladzami polskimi a mniejszošcią litewską. Rozpoczęla się kampania prašowa a następnie posunięcia administracyjne. Zlikwidowano lub zawieszono wiele organizaeji litewskich w tym Litewskie Towarzystwo Oswiatowe „Rytas”. Przesladowania mniejszošci litewskiej w Polsce oraz polskiej na Litwie przybraly największe nasilenie w latach 1936-1938. W ostatnim roku przedwojennym, juž po nawiązaniu stosunkow dyplomatycznych między obu panstwami, nastąpily proby zalagodzenia wzajemnej wrogosci. Obie strony postanowily zmienic politykę wobec mniejszošci. Po przeprowadzonych rozmowach przyjęto szereg postanowien mających doprowadzic do normalizaeji. Niestety zabraklo juž czasu na wprowadzenie tych postulatow w žyde. W momencie wybuchu n wojny swiatowej stosunki między obu narodami byly obciąžone nieufnošcią, i Polacy i Litwini wkroczyli w II wojnę šwiatową z bagažem wzajemnych uprzedzen i wrogošci. Nie rozwiązane kwestie w zakresie stosunkow międzypanstwowych, w tym problem graniezny nakladal się na celowo rozbudzony antagonizm między obu narodami. Zapomniano o wspolnych tradyqach 400-letniej panstwowošci oraz o solidarnej walce z carskim samodzieržawiem w XIX stuleciu. Konflikt o Wilno oraz okres dwudziestoletnich wzajemnych szykan wobec mniejszošci narodowych odcisnąl piętno na stosunkach litewsko-polskich. W wielu publikacjach polskich i litewskich komentowane są z rožnych punktow widzenia warunki mniejszošci polskiej na Litwie a litewskiej w Polsce. Zazwyczaj w opracowaniach autorow litewskich przedstawiona jest w czarnych barwach sytuaeja Litwinow w Polsce. Natomiast autorzy polscy prezentują dramatyezne losy Polakow poddanych stalej dyskryminaeji. Nie wydaje się celowe przeprowadzanie tu jakichkolwiek porownan. Každą tezęmožna udowodnič ilustrując ją wybranymi przykladami. Možna jedynie wskazac, že w stosunku do tego, co dzialo się w latach trzydziestych na pobliskich obszarach ZSRS, w obu krajach nie doszlo do drastyeznego lamania praw ludzkich. Nie bylo przesiedlen, deportaeji czy eksterminaeji. Mialy miejsce przykre incydenty. Niemniej oba panstwa staraly się dzialač w majestacie prawa. Wychodzila prasa rožnych odcieni politycznych, ktora zajmowala rowniež stanowisko krytyezne wobec posunięč wladz policyjnych czy administracyjnych. Między akėjami szykan i wzajemnych retorsji a polityką totalnego terroru jest wielka rožnica. Trudno jest porownywac latamiędzywojenne na Litwie czy w Polsce do tego, co wydarzylo się požniej po wkroczeniu armii niemieckiej i sowieckiej. Nie chodzi tu

145

o usprawiedliwienie faktow nagannych, lecz o bardziej zrelatywizowane spojrzenie na historię dwudziestoleda międzywojennego. Oceniając jednak sytuację mniejszošci polskiej na Litwie i litewskiej w Polsce nie možna pominąč kwestii niezmiemie istotnej. Litwini w Polsce nie tylko przetrwali okres międzywojenny, ale nawet ich wspolnota ulegla wzmocnieniu. Natomiast mniejszošč polska na Litwie ulegla dezintegracji, a następnie w dužym stopniu asymilacji. Przyczyny tego faktu byly bardzo zložone. Wplywaly na to pewne uwarunkowania geograficzne. Litwini w Polsce koncentrowali się w dwoch niewielkich rejonach, w ktorych przewažali. Žyli w pewnej izolacji od polskiego otoczenia na terenach rzadko zaludnionych. Ulatwialo to kultywowanie odrębnošci. Ludnošč polska žyla bardziej w rozproszeniu na dužych obszarach Litwy Kowienskiej (między istniejącą granicą a Kownem) oraz między Kownem a Poniewiežem. Skupisko ludnošci polskiej položone w bezpošredniej bliskošci stolicy Litwy Kowienskiej bylo poddane silnej presji asymilacyjnej dužego miasta, będącego centnnn litewskiego ruchu narodowego. Nie to jednak zdecydowalo o powodzeniu akcji litewskiej. Wspomniano juž o tym, že wystąpila istotna rožnica między nastawieniem wladz polskich do mniejszošci litewskiej, a wladz litevvskich do mniejszošci polskiej. Administracyjne wladze polskie traktowaly mniejszošč litewską jako przedstawicieli narodu litewskiego. Nawet prowadząc akcje wzmocnienia polskošci na kresach polnocno-wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej nie zamierzano tej ludnošci radykalnie spolonizowač22. Možna nawet przypuszczač, že gdyby nie byly prowadzone odwetowe akcje retorsyjne, mniejszošč litewska w Polsce moglaby w sposob swobodny kultywowač swą odrębnošč językową, obyczajową czy kulturalną. Natomiast pozyqa Polakow na Litwie byla zupelnie inna. Nie tylko wladze wszelkich szczebli, ale i cale spoleczenstwo litewskie uwažalo ich za „spolszczonych Litwinow” lub „Litwinow užywających języka polskiego”. Ta postawa ideologiczna zdeterminowala praktycznie posunięcia wladz panstwowych i košdelnych. Uwažano, že poprzez przymusową asymilację językową nastąpi powrot tej ludnošci do wlasnych „korzeni litewskich”. Dlatego tak rygorystycznie walczono z językiem polskim w košciele, w szkole czy lokalnej administracji. Glowny nacisk položono na asymilaqę językową dzieci i mlodziežy. W glošnej propagandzie polskošč zostala wykreowana jako sila wroga panstwowošd litewskiej. Kwestia wilenska byla wszechobecna i shižyla do integracji spoleczenstwa zagrožonego oczekiwaną agresją ze strony polskiej. Naležy wyražnie stwierdzič, že ta dzialalnošč okazala się skuteczna i przyniosla oczekiwane rezultaty. Ludnošč polska poddana psychologicznej presji, pozbawiona języka polskiego w szkole i w košciele zaczęla ulegač szybkim procesom wynarodowienia. Okres międzywojenny odegral więc istotną rolę w przeobraženiach narodowošciowych. Istniejącą przez dwadziešcia lat granica polsko-litewska wf^ynęla 22 Nie bylo tu analogii do stosunku jaki wladze polskie mialy do tzw. bialoruskojęzycznycb katolikow. Ta grupa ludnošci byla bowiem traktowama jako rzeczywista lub potencjalna częšč narodu polskiego i wobec niej prowadzona byla polityka intensywnej polonizacji.

146

na uksztahowanie się nowych rozgraniczen etnicznych. Po zachodniej stronie tej granicy nastąpila silna integracja ludnosci litewskiej wokól hasel narodowych i stopniowy zanik licznej mniejszošci polskiej. Inna sytuaqa wyksztalcila się na obszarach znajdujących się w granicach Polski. Nastąpila integracja i wtopienie się ludnošci miejscowej w spoleczenstwo polskie. Podzial dualistyczny Wilenszczyzny w sensie narodowym, przetrwal II wojnę šwiatową i odgrywa dužą rolę do dnia dzisiejszego.

-----------------V I----------------Przemiany narodowosciowe ha obszarze obecnej Litwy wywolane II wojną swiatową1

W ažnym epizodem wskazującym na zbližanie się wojny bylo zaognienie się sytuaqi wokól okręgu klajpedzkiego. Mniejszošč niemiecka stawala się coraz mniej lojalna wobec pañstwowosci litewskiej. W koñcu lat trzydziestych niemieckie ugrupowania narodowo-soq'alistyczne stawaly się coraz bardziej aktywne. Polityka wladz litewskich zmierzająca do lituanizacji autochtonicznej ludnošci okręgu zakonczyla się niepowodzeniem. Powstala bariera między litewską ludnošcią naptywową a ludnošcią rodzimą. Nawet rodzima ludnošč litewskojçzyczna odnosila się z dužą rezerwą do panstwa litewskiego. Natomiast niemieckojęzyczna ludnošč Klajpedy coraz bardziej wykazywala tendencje odsrodkowe i zmierzala do polączenia się z Prusami Wschodnimi. Momentem przelomowym byly przegrane przez Litwinów wybory do sejmiku klajpedzkiego (11 XII 1938). Niemiecka ludnošč wysunçla haslo zmiany przynaležnošci politycznęj i przylączenia się do Niemiec. Žądanie to uzyskalo wsparcie Berlina. Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rzeszy Niemieckiej wystosowalo odpowiednie ultimatum. Osamotniona Litwa przyjęla dyktat i podpisala datowany 22 III 1939 r. uklad między Niemcami a Litwą w sprawie oddania Niemcom okręgu klajpedzkiego. Artykul I tego ukladu brzmial następująco: „Kraj Klajpedzki traktatem wersalskim odlączony od Niemiec, licząc od tego dnia znów zlącza się z Rzeszą Niemiecką” (J. Ochmañski, 1982, s. 343). Przynioslo to powazne konsekwencje polityczne, gospodarcze ale równiez i demografìczno-narodowosciowe. Liczba ludnošci panstwa obnižyla się z 2575,4 tys. do 2442,8 tys. (P. Gaučas, 1978, s. 62). Dobrze zorganizowana mniejszošč niemiecka utracila obywatelstwo litewskie. Administracja litewska opušcila kraj. Litewska ludnošč autochtoniczna podporządkowala się bez sprzeciwu werdyktowi. Nie mialo to zresztą dužego znaczenia, gdyž sprawa byla przesądzona. Istotniejszym wydarzeniem, które zdecydowalo o losie Litwy byly porozumienia sowiecko-niemieckie z 23 VIII 1939 r. i 28 IX 1939 r. a zwlaszcza dolączone do nich tajne protokoly. W pierwszym z nich uzgodniono, ze ,,w przypadku przemian terytorialno-politycznych na obszarach panstw baltyckich 1 Początkowy okres wojny na Litwie (1939-1940) przedstawia obszema ksiąžka P. Lossowskiego (1982), w której zawarte są równiez informacje o stosunkach narodowosciowych na Wileñszczyznie.

148

(Finlandia, Estonia, Lotwa i Litwa) polnocna granica Litwy stanowic będzie rownoczešnie granicę stref interesow Niemiec i ZSRR. Obie strony uznają przy tym interesy Litwy na obszarze Wilenszczyzny.” Wynika wyražnie z tego protokolu, že Litwa miala się znaležč w częšci terytorium naležącego do strefy wplywow niemieckich oraz uzyskač Wilenszczyznę. W drugiej polowie wrzesnia nastąpila zmiana koncepcji granicznej. W trakcie kolejnego pobytu Ribbentropa wMoskwie podpisano 2 8 I X 1939 r. nowy uklad sowiecko-niemiecki o przyjažni i granicach, ktory zawieral rowniez tajny protokol o nowej linii demarkacyjnej. W zamian za odstąpienie przez Związek Sowiecki Niemcom Lubelszczyzny do strefy radzieckiej wlączono Litwę2. Ta zmiana przyniosla olbrzymie konsekwencje, gdyž Litwa przeszla z tzw. strefy wplywow niemieckich do sowieckich. To zdeterminowalo losy Litwy. Trudno jest przewidziec skutki polityczne ewentualnej przynaležnošci Litwy w latach 1939-1941 do Niemiec. Wlączenie Litwy do Związku Sowieckiego po II wojnie swiatowej nie byloby dla dyplomacji sowieckiej zadaniem tak latwym. Bezpošrednio po napadzie Niemiec hitlerowskich na Polskę wladze niemieckie naklanialy Litwę do opanowania Wilna. Wladze litewskie zachowaly jednak neutralnošč. Wilenszczyzna zostala opanowana przez Armię Czerwoną i 18 IX 1939 r. do Wilna wkroczyli bolszewicy. Oddzialy polskie (13,5 tys. oficerow i žolnierzy) przekroczyly granicę litewsko-polską i zostaly internowane. Na początku paždziemika rozpoczęly się rozmowy sowiecko-litewskie, ktore zakonczyly się podpisaniem w dniu 10 X 1939 r. ukladu о wzajemnej pomocy i przekazaniu zasadniczej częšci Wilenszczyzny Litwie. Chociaz uklad nawiązywal do traktatu litewsko-sowieckiego z 12 VII 1920 r., to jednak nie przywrocil granicy przewidywanej tym traktatem. Początkowo Litwa uzyskala 6880 km 2 ziem naležących w okresie między wojennym do Polski. Byl to pas dlugošci ponad 2 0 0 km i szerokošci okolo 2 0 km w częšci polnocnej i pohidniowej oraz rozszerzający się do 70 km w częšci centralnej, w ktorej usytuowane bylo Wilno. Do Litwy przylączono między innymi na pohidniu Orany, Olkieniki, Ejszyszki, na pölnocy Dukszty, Ignalino i Nowe Šwięciany. Najcenniejsze jednak byly obszary wokol Wilna. W zasadzie caly powiat wilensko-trocki wlączono do Litwy z takimi miejscowošciami jak Landwarow (Lentvaris), Nowa Wilejka (Naujoji Vilnia), Rudziszki, Niemenczyn (Nemenčinė) czy Podbrodzie. W rezultacie przylączenia tych obszarow wzrosla powaznie liczba ludnošci Litwy. Na obszarze tym znajdowalo się w 1931 r. 433 tys. osob. Doliczając do tego przyrost naturalny oraz uchodzcow wojennych, szacuje się liczbę ludnošci 2 Ta zmiana koncepcji zostala sformulowana w tajnym protokole w sposöb następujący: „Tajny protokol dodatkowy podpisany 23 sierpnia zmienia się w punkcie 1 w ten sposob, že terytorium paüstwa litewskiego objęte zostaje sferą interesow ZSRR, poniewaz z drugiej strony wojewodztwo lubelskie i częšč wojewodztwa warszawskiego wlącza się do sfery interesow Niemiec (porownaj mapę zalączoną do podpisanego dzisiaj ukladu o przyjažni i granicy). Gdy tylko rząd ZSRR podejmie specjalne kroki na terytorium litewskim, wowczas obecna granica niemiecko-radziecka zostanie zmieniona tak, by przebiegala w sposob naturalny i prosty, tzn. ziemie litewskie, ležące na poludniowy zachod od linii oznaczonej na mapie przypadną Niemcom” (P. Eberhardt, 1993, s. 23).

149

naprzelomie 1939 i 1940 r. w wyspkosci 549 tys. osob (P. Lossowski, 1982, s. 56). Wedhig litewskiego autora L. Sabalivnasa skiad narodowosciowy uzyskanego przez Litwę terytorium byl następujący*:,. Polacy Žydzi Bialorusini Litwini Rosjanie Niemcy Inne narodowosci

321,7 tys. mieszkancöw czyli 107,6 tys. 75,2 tys. 31,3 tys. 9,9 tys. 1 ,1 tys. 2 , 2 tys.

O golem

549,0 tys.

58,6% ogolu ludnosci 19,6% 13,7% 5,7% 1 ,8 % 0 ,2 % 0,4% 1 0 0 ,0 %

Z punktu widzenia narodowosciowego obszar byl etnicznie polski. Ludnosci litewskiej bylo niewiele. Ze względu na Wilno, ktore stanowilo duze skupisko ludnosci zydowskiej udzial tej ludnosci dochodzil do 1/5 ogölnego zaludnienia. Nowa granica wschodnia ulegla weryfikacji w sierpniu 1940 r., kiedy to juž po przylączeniu kraju do Związku Sowieckiego przekazano trzy rejony, w ktorych skupiala się ludnošč litewska. N a poludniu wlączono obszar položony w sąsiedztwie Druskienik oraz osadę Marcinkance. Na pölnocy Litwa uzyskala centralną częšč bylego powiatu Šwięciany z Hoduciszkami, Mielgianami i Twereczem. Litwa otrzymala dodatkowo niewielki obszar w ksztalcie pölwyspu gleboko wrzynający się w terytorium Bialorusi w pobližu Dziewieniszek. Wymienione tereny obejmowaly lącznie 2647 km 2 i liczyly 82,1 tys. mieszkancöw. Ogölna powierzchnia kraju (bez okręgu klajpedzkiego) wyniosla po tej weryfikacji granicy 62 349 km2. Na tych dodatkowo przytączonych obszarach przewazala ludnošč polska nad litewską. Wielu bylo rowniez Bialorusinöw. Lącznie w rezultacie tych zmian terytorialnych potencjal demograficzny Litwy wzrösl o okolo 20%. Glöwnie zwiększy!a się liczebnošč mniejszošci narodowych, w tym najbardziej Polakow, ktorych lącznie bylo juž w nowych granicach ponad 400 tys. osöb. Wiadomosc o przekazaniu przez Związek Sowiecki Wilna i obwodu wilenskiego byla wydarzeniem radosnym dla Litwinow. Zostalo spelnione marzenie dwudziestu lat. Idea odzyskania Wilna jednoczyla Litwinow bez względu na orientację polityczną. Opano wanie miasta przynioslo jednak dužo rozczarowan. Propaganda litewska przez caly okres międzywojenny prezentowala obraz litewskiego Wilna okupowanego przez Polakow. Dlatego tež wrogi stosunek mieszkancöw do nowej rzeczywistosci byl zaskoczeniem dla Litwinow. W pewnym stopniu mialo to wplyw na nie przeniesienie stolicy z Kowna do Wilna. W celu zintegrowania Wilenszczyzny z pozostalą częšcią kraju przeprowadzono zmianę podzialu administracyjnego. Nowe granice powiatöw mialy

* Wyliczenia L. Sabalivnasa zawarte są w ksiąžce P. Lossowskiego (1982, s. 56).

150

zatrzeč starą granicę panstwową. Powiat trocki i nowošwięcianski objąl tereny po obu stronach granicy. Zachowano zmniejszony powiat wilenski oraz utworzono nowy powiat olkienicki. Następnie zaš pewne tereny przylączono do powiatu ucianskiego oraz jezioroskiego. Rownoczesnie dla wzmocnienia nielicznych wlasnych kadr administracyjnych zaczęli naplywac z Litwy Kowienskiej funkqonariusze do sądownictwa, policji czy transportu. W celu lituanizacji Wilna ulegly zmianie nazwy ulic (zmieniono m.in. ulicę Mickiewicza na Gedymina). Pröbowano wprowadzičjęzyk litewski jako jedyny język urzędowy. Zakonczylo się to niepowodzeniem, gdyž liczba osöb znających język litewski byla niewielka. Rownoczesnie rozpoczęla się walka o język nabozenstw w kosciolach3. Przy okazji wydawania paszportöw dokonywano lituanizacji nazwisk. Następną sprawą budzącą kontrowersje bylo uzyskanieuprawnien do obywatelstwa litewskiego. Przyjęto tu došč zawęžoną wykladnię, ktöra spowodowala, že większošč mieszkancow Wilna zostala zaliczona do tzw. „cudzoziemcöw”4. Wedhig danych przytoczonych przez P. Lossowskiego (1982, s. 115) „cudzoziemcöw” mialo byc 80 tys., a wedhig innych wyliczen 150 tys. Öwczesna prasa podawala informaeję mowiącą o 8 6 tys. „cudzoziemcöw” w Wilnie i 10 tys. w obwodzie. Dochodzilo do tego 12 tys. „obcokrajowcöw” Zydöw. Urzędujący burmistrz litewski Konstantinas Stasys zakomunikowal, ze na 270 tys. mieszkan­ cow Wilna tylko 21 tys. doroslych osöb uzyskalo obywatelstwo litewskie co wraz z rodzinami stanowic mialo okolo 80 tys. osöb. Wprowadzona polityka litewska, dzieląca ludzi na pewne kategorie z punktu widzenia ich lojalnošci wobec nowej rzeczywistosci, zaczęla przynosič niekorzystne dla nowych wladz rezultaty. Przez przewažającą częšč miejscowej ludnošd Litwini zaczęli byč traktowani jako przejsciowi okupanci5. Kolejne dyskryminacyjne posunięcia wladz litewskich zaczęly budzič kontrreakqę spolecznošci polskiej. Možna tu podač jako przyklad, že lituanizaeja szköl doprowadzila do strajku mlodziežy. Począwszy od maja 1940 r. sytuaeja 3 Podobnie jak w okresie międzywojennym w Kownie, rowniez w Wilnie rozpoczęly się ekscesy antypolskie w košciolach. Byly one organizowane przez grupy mlodziežy litewskiej przyježdžającej w tym celu z Kowna oraz z innych miast. Pretekstem do rozpoczynania awantur byla zbyt mala liczba nabozenstw w języku litewskim w košciolach wilenskich. Rozpoczęla się walka o język w bazylice wilenskiej, ktora przybrala brutalne formy (np. 28I I I 1940 r. i 2 V 1940 r.). Ponawiające się ekscesy zmusily do czasowego zamknięcia bazyliki. Tworzylo to atmosferę wrogosd, ktora coraz bardziej oddzielala od siebie dwie spolecznošci. 4 W konstytueji litewskiej uchwalonej w 1938 r. bylo postanowienie, že w przypadku polączenia Wilenszczyzny z Litwą caly kraj wilenski będzie mial prawo do autonomii. W bliskiej juž przyszlošd okazalo się, že prawo to bylo tylko retorycznym haslem, do ktorego wladze litewskie po opanowaniu Wilna nie przywiązywaly žadnego znaczenia. 5 Opanowanie Wilenszczyzny przez Litwinow doprowadzilo do ostatecznej integraeji ludnošd polskiej wokol hasel narodowyeh. Ciekawe procesy wystąpily wšrod bialoruskojęzycznych katoliköw, u ktorych do II wojny šwiatowej polskošč nie byla ugruntowana zbyt moena. Zetknięciem się z Litwinami, Bolszewikami i Niemcami, rozbudzilo u tej ludnošd chlopskiej silny nacjonalizm polski i wrogošč wobec kolejnych okupantow. Uwidocznilo się to najwyražniej w koncowej fazie wojny, kiedy to w dągu kilku miesięcy Wilenszczyzna zostala opanowana przez hczne oddzialy Armii Krajowej, zložone z miejscowych mieszkancow.

151

zaczęla się normalizowac. Wladze litewskie zorientowaly się, že akcje przemocy i szykan niewiele im. przynoszą i przyjęly nowy, bardziej liberalny kierunek polityki wobec ludnošci polskiej.' Nie mįąlo to juž dužego znaczenia, gdyž w szybkim tempie zaczęla się zmieniač sytuacja gęopolityczna. Krytycznie oceniając dyskryminacyjne posunięcia rządu kowienskiego wobec ludnošci polskiej Wileriszczyzny, naležy jednak zaznaczyč,,že przekazanie przez Związek Sowiecki Wilna Litwie uratowalo przez blisko jeden rok ludnošč miasta przed deportacjami i terrorem shižb NKW D. Zgodnie z postanowieniami paktu Ribbentrop-Molotow z dnia 2 8 I X 1939 r. wladze radzieckie postanowily opanowac Litwę. W koncu maja wladze litewskie zostaly oskaržone o „prowokacyjne dzialania wobec Związku Sowieckiego” a 14 VI 1940 r. Molotow przekazal Litwie Ultimatum žądające utworzenia „przyjaznego” rządu oraz zezwolenia na wkroczenie armii sowieckiej na terytorium litewskie. Prezydent Antanas Smetona i niektorzy czionkowie rządu litewskiego oponowali, ale większošč rządu przyjęla Ultimatum. Nie czekając na odpowiedz armia sowiecka przekroczyta granicę i bez oporu zajęla kraj. Prezydent Smetona opušcil kraj. Większošč przedstawicieli rządu litewskiego zostala wezwana do Związku Sowieckiego. Wladze okupacyjne utworzyly marionetkowy rząd zložony z funkcjonariuszy komunistycznych. Rząd ten utworzony 17 VI 1940 r. z dziennikarzem komunistycznym Justasem Palackisem na ežele otrzymal miano „Rządu Ludowego”. Byl to pierwszy krok do pelnej inkorporaeji kraju do ZSRS. Następnie wladze sowieckie przystąpily do przygotowania glosowania, mającego na celu legalizację nowego porządku politycznego, wczesniej jednak wszystkie ugmpowania niekomunistyczne zostaly zdelegalizowane. Przed zapowiedzianymi wyborami rozpoczęto kampanię terroru i propagandy. W dniach 11 i 12 VII 1940 r. aresztowano okolo 2,0 tys. czolowych dzialaczy litewskich. Przeprowadzone wybory 14/15 lipca wylonily nowy sejm, ktory w dniu 21 lipea przyjąl deklarację gloszącą, že „Litwa oglasza się Socjalistyczną Republiką Radziecką”. Zarazem wystosowano petycję do Rady Najwyzszej Związku Sowieckiego z prošbą o przyjęcie Litwy w sklad ZSRS. Rada najwyzsza ZSRS na posiedzeniu 3 VIII 1940 r. przyjęla uchwalę o wlączeniu Litwy do Związku Sowieckiego. Panstwo litewskie po 20 latach istnienia utracilo niepodleglošč. Wobec tej brutalnej interweneji i zlamania wszelkich umow międzynarodowych nie bylo w zasadzie žadnej reakqi sprzeeiwu ze strony Stanow Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Bezpošrednio po zajęciu kraju wladze sowieckie zaczęly wprowadzac nowe porządki. Armię litewską wlączono do radzieckich sil zbrojnych. Oficeröw litewskich w liezbie 271 wywieziono do ZSRS i tam zgladzono. Na stan ludnošci wplynęly rozpoczęte deportaeje do obozow w glębi Związku Sowieckiego. Po wywiezieniu bardziej znanych osob z bylego kierownietwa panstwa, przywodcow partii politycznych i organizaeji spolecznych, rozpoczęly się masowe aresztowania i wywozki w gląb Związku Sowieckiego6. Deportaqe ludnošci 6 Zdobyty przez litewskie podziemie w 1941 r. tajny rozkaz nr 0054 z 28 XI 1940 r. wymienial następujące kategorie osöb podlegających aresztowaniu a następnie deportaeji z Litwy: 1. Crion-

152

litewskiej nie przybraly tak dužej skali jak to mialo miejsce w przypadku ludnošci polskiej zamieszkalej na obszarach przylączonych do Bialoruskiej SRS i Ukrainskiej SRS. Wynikato to z krotszego okresu przynaležnošci do Związku Sowieckiego. Kraje Baltyckie na przelomie 1939/1940 roku byly jeszcze niepodlegle, w tym zaš czasie wladze sowieckie organizowaly juž z terenow anektowanych duže akcje przesiedlencze. Bezpošrednio po wlączeniu Litwy do Związku Sowieckiego rozpoczęly się aresztowania. Uwięziono i wywieziono w gląb ZSRS bylego premiera Litwy Antanasa Merkysa, ministrą spraw zagranicznych Juozasa Urbšysa i wielu wyžszych urzędnikow panstwowych. Przygotowania do dužej akcji deportacyjnej podjęto na wiosnę 1941 r. *i7 Powolano dnia 23 V 1941 r. dziewięcioosobowy sztab pod przewodnictwem P. Bykowa mający nadzor nad przebiegiem deportacji. N a przelomie maja i czerwca zakonczono zestawienie list osob podlegających wywozce. Początek deportacji mial miejsce 14 VI 1941 r. Wysiedlenie trwalo do wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej. Ostatnie transporty wyježdžaly jeszcze 22 V I 1941 roku. Oceny со do liczby wywiezionych są rožne. Biuro Informacji Litewskiej Pomocy Wzajemnej przygotowalo jeszcze w okresie okupacji hitlerowskiej trzytomowy, imienny wykaz osob deportowanych8. Lącznie wymieniono w tym wykazie 22 161 osob aresztowanych i wywiezionych. Natomiast w pracy A. Damusica (1988) znalazla się liczba 30 485 deportowanych. Jeszcze większą liczbę wywiezionych z Litwy wykazuje się w specjalnym raporcie przygotowanym w 1990 r. dla litewskiej Rady Najwyžszej. W publikacji tej podano, že w czenvcu 1941 r. zostalo wywiezionych 34,0 tys. mieszkancow Litwy. Wedhig žrodlovvej pracy trzech polskich autorow powyžsze oceny nie znajdują na ogol potwierdzenia w ujawnionej dotąd dokumentacji NKW D. Wynika z nich, že w toku masowej akcji deportacyjnej przeprowadzonej w drugiej dekadzie

kowie lewicowych partii antyradzieckich, 2. Czlonkovvie nacjonalistycznych partii antyradzieckich, 3. Žandarmi i straž vvięzienna, 4. Oficerowie „bialogvvardyjscy”, 5. Oficerowie annii litewskiej i polskiej, 6. Ochotnicy „bialogvvardyjscy”, 7. Osoby usunięte z partii lub komsomolu, 8. Emigrand polityczni i „elementy niepewne”, 9. Wszyscy obcokrajowcy i osobnicy z powiązaniami zagranicznymi, 10. Osoby posiadające kontakty zagraniczne np. filatelišd, esperantyšd itd., 11. Wyžsi urzędnicy panstwowi, 12. Pracownicy Czerwonego Krzyža i uchodžcy z Polski, 13. Duchowienstwo, 14. Byli vvlašddele ziemscy, przemyslowcy, kupcy itd. W następnym rozkazie nr 0023 z 2 5 IV 1941 r. zapowiedziano wykonanie glownej akcji do 1 VI 1941 r. (J. Korzen, 1987, s. 42). 7 Na podstavvie najnowszej literatury przedmiotu oraz dokumentacji NKWD pelne informacje o deportacjach ludnošci z ziem litewskich w ^ąb Związku Sowieckiego zawiera ksiąžka S. Ciesielskiego, G. Hryduka i A. Srebrakowskiego (1993). Autorzy wykorzystali w sposob wszechstronny pelną literaturę, w tym do tej рогу utajnione žrodla sowieckich služb specjalnych. Nie zachodzi potrzeba prezentowania bogatej dokumentacji faktograficznej i bibliograficznej. Dane statystyczne odniesione do liczb oraz specyfiki deportowanych będą podane zgodnie z tekstem wspomnianej ksiąžki. 8 Tom I zavvieral 16 658 nazwisk osob cywilnych. W tomie II znalazlo się 916 nazwisk. Tom III zawiera nazvviska 3 633 więzniow politycznych, następnie wojskowych i czlonkow ich rodzin w liczbie 485 osob oraz 449 dzied (S. Ciesielski, G. Hryduk, A. Srebrakowski, 1993, s. 132).

153

czenvca 1941 r. wywieziono 12 682 obywateli Litwy9. Powyžsza liczba niė obejmųje osob zmarlych w transporcie lub zbieglych. Wszyscy wywiezieni otrzymali status wysiedlonego dožywotnio.,Rownoczešnie z akcją wysiedlenczą przeprowadzono aresztowania 3 649 osob. Wynika z tego, že na Litwie deportowano lub aresztowano w czerwcu 1941 r. co najmniej 16 211 osob. Jest to liczba bliska ustaleniom poczynionym przez czynniki litewskie jeszcze w okresie okupacji niemieckiej. Transporty kolejowe z deportowanymi kierowane byly do Krąju Krasnojarskiego i Altąjskiego, do Komi ASRS, do obwodow nowosybirskiego i omskiego. Męžczyžni byli oddzielani od rodzin i wysylani do Karelii i Kraju Krasnojarskiego (wyrąb lasu) oraz Norylska (praca w kombinacie metalurgicznym) i Workuty (wydobycie węgla). Nie znamy dokladnego skladu narodowošciowego deportowanych. Byli wšrod nich Litwini, Polacy, Žydzi. W momencie napadu wojsk niemieckich na Związek Sowiecki rozpoczęlo się likwidowanie więzien polegające na masowych egzekucjach więzniow. Wielu aresztowanych zmuszano do wymarszu na wschod a następnie byli rozstrzeliwani przez eskortujące ich oddzialy NKW D. Dokladne liczby są nieznane, ale mowi się o kilkunastu tysiącach ofiar. Szybkie opanowanie Litwy przez armię niemiecką uchronilo kraj przed kolejnymi deportacjami i ofiarami. Nienawišč do bolszewikow byla tak wielka, že wkraczające wojska niemieckie byly witane jak wyzwoliciele. Wybuchaly lokalne powstania antysowieckie. Między innymi Kowno bylo opanowane przez sily litewskie. Umožliwilo to szybkie ukonstytuowanie się nowego Rządu Republiki Litewskiej. Wladze niemieckie nie zamierzaly jednak honorowač niepodleglošd Litwy10. Ogloszono utworzenie nowej jednostki administracyjnęj na wschodzie pod nazwą Ostland, do ktorej wlączono terytorium Litwy, Lotwy i Estonii. Komisarzem generalnym Ostlandu zostal Niemiec H. Lohse a jedynie Litwinowi Petrasowi Kubiliunasowi powierzono funkcję doradcy niemieckiej wladzy. Natomiast administracja lokalna zostala w rękach litewskich, a takže utworzono litewską polięję tzw. Šaulys. W požniejszym czasie utworzono Oddzialy Samoobrony Litwy, služące do akcji represyjnych, a nawet podjęto probę tworzenia litewskiego legionu SS.

9 Dysponujemy informaęjami co do skladu 7439 rodzin (liczących 12 S62 osoby). Bylo wsrod nich S 536 czlonkow rodzin dzialaczy partii buržuazyjnych i podziemnych organizacji antyradzieckich, 1 582 czlonkow rodzin policjantow i funkcjonariuszy więziennictwa, 221 czlonkow rodzin bylych oficerow armii carskiej i litewskiej, 3 165 czlonkow rodzin bylych obszarnikow, fabrykantow i wyžszych urzędnikow, 1 430 czlonkow rodzin polskich uchodžcow: obszarnik6w, fabrykantow, oficerow, 218 czlonkow rodzin niemieckich repatriantow i osob skazanych na karę šmierd oraz 410 osob innych kategorii (S. Ciesielski, G. Hryduk, A. Srebrakowski, 1993, s. 133). 10 Perspektyvviczne založenia polityki niemieckiej w stosunku do narodow baltyckich byly jednoznaczne. W instrukcji do Rdchskomissara Ostlandu stwierdzono: „Celem Rdchskomissaradla Litwy, Estonii, Lotwy i Bialorusi muši byč dąženie do utworzenia protektoratu, a następnie przeksztalcenie tego obszaru w częsč Rzeszy Wielkoniemieckiej przez germanizację elementu rasowo bliskiego, kolonizację niemiecką oraz usuwanie elementu niepožądanego.” (J. Korzen, 1987, s. 46).

154

Bezpošrednio po wkroczeniu oddzialöw niemieckich rozpoczęla się planowa akcja eksterminacji ludnošci zydowskiej. W momencie wybuchu II wojny swiatowej (1 IX 1939 r.) na dzisiejszym terytorium panstwa litewskiego znajdowalo się okolo 250 tys. ludnošci zydowskiej. W ciągu pierwszych dwöch miesięcy wojny naplynęlo glownie do Wilna kilkanašcie tysięcy uciekinierow zydowskich z centralnej Polski. Ocenia się, že w polowie 1940 r. ludnošci zydowskiej bylo blisko 270 tys. W okresie okupacji sowieckiej ludnošč žydowską objęty deportacje na wschöd. Wywieziono wowczas w ramach planowych wysiedlen organizowanych przez NKW D okolo 5-6 tys. osob. Bezpošrednio przed wkroczeniem Niemcow kilka tysięcy Zydow zdolalo uciec wraz z wycofującą się armią sowiecką. Pozostalo więc ponad 260 tys. Zydow, w tym 60 tys. skupialo się w Wilnie. Wraz z wkroczeniem Niemcow rozpoczęly się przešladowania. Początkowo byly to szykany, zabor mienia zydowskiego, nakaz noszenia žoltych gwiazd Dawida. Bardzo szybko zaczęly się masowe rozstrzeliwania. W ciągu lipca 1941 r. z samego Wilna wywieziono i zamordowano w Ponarach (Paneriai) okolo 5 tys. mlodych Zydow. Zorganizowaly ten mord niemieckie oddzialy policyjne przy wspoludziale okolo 150 policjantow litewskich11, ktorzy pod kontrolą Niemcow dokonywali aresztowan a potem egzekucji (T. Prekerowa, 1931, s. 100). Podobnie dzialo się winnychmiastach. Inicjatorem rozstrzeliwan byly wladze niemieckie, ktore w ogromnym stopniu poshigiwaly się policjantami litewskimi. Pierwsza akcja eksterminacyjna, obejmująca kobiety i dzieci odbyla się w Ponarach 2 IX 1941 r., kiedy to rozstrzelano 3700 osob. Wilno bylo pierwszym miastem, w ktorym zaczęto realizowac hitlerowski plan „ostatecznego rozwiązania kwestii zydowskiej”. Następna faza wiązala się z tworzeniem gett. W samyrn Wilnie w dniach 3 - 5 I X 1941 r. založono dwa getta. Początkowo ludnošč zydowska byla dzielona na dwie kategorie. Pierwsza z nich posiadala zaswiadczenia pracy i zatrudnienie. Zapewnialo to doražne bezpieczenstwo jej posiadaczowi i trzem osobom z jego rodziny. Objęlo to np. w Wilnie 12,0 tys. osob. Pozostale osoby byly wywozone i rozstrzeliwane. Akcja wilenska byla początkiem zaglady Zydow litewskich. Masowe rozstrzeliwania rozpoczęly się w Kownie, w Poniewiezu, w Szawlach, w Taurogach, w Telszach, w Wilkomierzu i w dziesiątkach innych miejscowošci. Od grudnia 1941 r. nastąpila pewna przerwa w masowych akcjach eksterminacyjnych. Wywolaly ją naciški administracji cywilnej i Wehrmachtu, ktorym 11 Wspohidzial Litwinow w eksterminacji ludnošci zydowskiej jest problemem niezmiemie drazliwym. Warto tu zacytowac opinię poety litewskiego Tomasa Venclovy na pytanie czy istnieje dzis problem litewsko-zydowski. Poetą odpowiedzial: „Dziš nie, ale jest problem roku 1941, kiedy to bardzo wielu Zydow ucierpialo nie tylko od ręki niemieckiej, ale tež i litewskiej. Likwidacja getta wilenskiego i kowienskiego, zabijanie Žydow w malych miasteczkach -niestety, znaležli się Litwini, ktorzy brali w tym udzial. To jest sprawa wstydliwa. O tym jakoš się nie mowi. Sprawa nie rozliczona do dzisiaj. A tak dlugo, jak będziemy ją uwazali za wstydliwą i starali się przemilczač, tak dhigo nie będzie rozwiązana.” (Rozmowa z T. Venclovą, 1991, s. 49). Prezydent niepodleglej Litwy Algirdas Brazauskas, skladając w 1995 r. wizytę w Izraelu, w swoim przemowieniu wygloszonym na forum Knesetu wyrazil glębokie ubolewanie i przeprosil spolecznošč žydowską za wspohidzial kolaborantow litewskich w eksterminacji Žydow.

155

potrzebna byla zydowska sila robpcza. Masowa šmierč wegetujących Žydow zostala odroczona. Prowadzono jedynie na rozkaz Niemcow selekqe mieszkancöw. Služyly one eliminacji osöb starszycha chorych, ktöre byly wywozne do miejsc zaglady, gdzie dokonywano masowych egzekucji. Braly w nich udzial obok oddzialow niemieckich röwniez formaqe zložone z Litwinow. Zbrodnie dokonywane byly na obszarze calej Litwy. Od wiosny 1943 r. sytuacja Zydow litewskich zaczęla się pogarszač. Rozpoczęto likvvidację gett w mniejszych miejscowosciach. Wszyscy mieszkancy byli wywozeni lub na miejscu podlegali eksterminaqi. Likwidowane byly röwniez lokalne obozy pracy. Ostateczna likwidacja dzielnicy ¿ydowskiej w Wilnie nastąpila 23 i 24 IX 1943 r. Deportowano do obozow pracy w Estonii 7,0 tys. męžczyzn i kobiet, z ktorych nieliczni przežyli wojnę. Pozostalych niepracujących, w tym dzieci i starcow, wywieziono do obozu zaglady w Sobiborze oraz na rozstrzelanie do Ponar. W czterech obozach pracy na terenie Wilna pozostalo 2,5 tys. zatrudnionych Zydow, ktorzy przed samym wkroczeniem armii sowieckiej zostali wywiezieni na stracenie. Jedynie dwunastu z nich uratowalo się i zdolalo uciec. Podobne akcje byly przeprowadzane na terenie calej Litwy. Trudno okrešlič ilu Zydow litewskich zdolalo przežyč holocaust. Szacunki są niezbyt precyzyjne. Maksymalne oszacowania mowią o kilkunastu tysiącach Zydow, ktorzy przežyli w obozach, w partyzantce lub tež ukrywani przez ludnošč litewską bądž polską. Doliczając tych, ktorzy wyjechali lub zostali deportowani w gląb ZSRS, względnie zdolali uciec wraz z cofającą się armią sowiecką lub zostali do niej zmobilizowani, dochodzimy do sumy maksimum 30 tys. Zydow uratowanych od zaglady. Biorąc pod uwagę, že wraz z uciekinierami z centralnej Polski znajdowalo się w granicach Litwy wraz z Wilenszczyzną w 1940 r. blisko 270,0 tys. Zydow, to bezpowrotne straty wyniosly w latach 1941-1944 okolo 240,0 tys. kobiet, męžczyzn i dzieci naležących do narodu žydowskiego. To zbrodnicze dzielo dokonane przez nazistöw bylo koncem wielowiekowej historii litewskich Zydow, w tym rowniež Zydow zamieszkalych w Wilnie. Przez kilka stuleci Wilno bylo jednym z największych osrodkow kultury žydowskiej w Europie. Odsetek ludnošci žydowskiej w miescie byl bardzo wysoki. W drugiej polowie X IX wieku przekraczal polowę zaludnienia. Bezpošrednio przed wybuchem wojny Žydzi stanowili ponad 1/3 ludnošci miasta. Wiele miasteczek na Litwiemialo Charakter žydowski. Przy stosunkowo niewielkim potencjale demograficznym Litwy straty ludnošci žydowskiej powažnie zawažyly na bilansie ludnošciowym kraju. W czasie okupacji niemieckiej bezpošrednie straty ludnošci narodowošci litewskiej nie byly zbyt duže. Przez caly okres okupacji hitlerowskiej, až do powtornego wejšcia armii sowieckiej, występowala nadwyžka urodzen nad zgonami. Ruchy migracyjne tež nie przybieraly tak dužej skali jak w Polsce czy na Bialorusi i nie wplywaly w sposob wažący na stan ludnošci. Istotną rolę odegraly jedynie wyjazdy na roboty do Niemiec. Objęly one okolo 75,0 tys. mlodych ludzi (J. Korzen, 1987, s. 47). N a ziemie litewskie przybylo w czasie okupacji 5650 rodzinniemieckich, ktore zostaly osadzone wczęšci centralnej Litwy (H. Wisner, 1991, s. 211). W czasie okupacji niemieckiej, odbyl się 27 V 1942 r. na ziemi

156

litewskiej spis ludnošci, w ktorym uwzględniono pytanie o narodowosc. Zostal on zorganizowany z inspiraqi wladz niemieckich, lecz byl przeprowadzony przez lokalną administrację litewską. Byl to okres na Litwie kiedy lokalna administracja litewska miala duze uprawnienia. Mając pelne zaufanie wladz okupacyjnych byla w stanie realizowac wlasne cele wobec ludnošci zydowskiej skazanej na eksterminację oraz ludnošci polskiej poddawanej przešladowaniom. Spis byl przeprowadzony w chwili przelomowej ze względu na pewne uwarunkowania polityczne, tak o charakterze zewnętrznym jak i wewnętrznym. Odbyl się u szczytu niemieckich powodzen militarnych. Bylo to po odparciu atakų na Moskwę, ale w momencie szykowania nowej wielkiej ofensywy na wschodzie. Silna pozycja Niemcow oraz tych ugrupowan litewskich, ktore postawily na zwycięstwo niemieckiemialy wplyw na koncowe wyniki spisu. Wladze hitlerowskie walcząc w sposob konsekwentny z polskimi aspiracjami narodowymi preferowaly kolaborujące z nimi ugrupowania litewskie. Polski ruch oporu byl jeszcze slaby. Nie dysponowal jeszcze sprawną organizacją oraz oddzialami partyzanckimi. Lokalne wladze litewskie, nawet na terenach zamieszkalych przez Polaköw, mialy pelną swobodę dzialania. W ostatecznym efekcie doprowadzilo to do dužego znieksztalcenia wynikow spisu. Nie tylko stosowano nacisk psychologiczny wobec spisywanych, ale rowniez, na co wskazują rezultaty, przypuszczalnie musiano dokonywac weryfikacji koncowych wyni­ kow spisu12. Mialo to swoje uzasadnienie polityczne. Wladze litewskie chcialy wykazac przed Niemcami swoje prawa do Wilenszczyzny, a ujawnienie, ze spomy obszar ma etnicznie Charakter litewski, a ludnošč polska jest jedynie mniejszošcią, mialo byč jednym z istotnych argumentöw. Možna przypuszczac, že gdyby spis byl dokonany rok, a tym bardziej dwa lata požniej, gdy w zasadzie caly obszar Wilenszczyzny byl opanowany przez oddzialy Armi Krajowej, te wyniki bylyby diametralnie inne. M oze tym razem zanizona bylaby liczba ludnošci litewskiej. Zgodnie jednak z przyjętą zasadą, oficjalne dane spisu ludnošci zostaną przedstawione w wersji oryginalnej. Spis okupacyjny objąl 67199 km2, czyli nieznacznie więcej niž liczy dzisiejsze terytorium Litwy. Nie przeprowadzono spisu w okręgu klajpedzkim, wlączonym juz przed wojną do III Rzeszy. Natomiast dolączono pewne obszary na wschodzie, ktore obecnie naležą do Bialorusi tzn. powiat Oszmianę i Šwir (Švieriai)13. Kraj zostal podzielony na dwa miasta wydzielone tzn. Wilno i Kowno oraz cztery regiony: Wilno, Kowno, Poniewiez i Szawle. Nie tylko 12 Taki wniosek wysuwa się z analizy statystycznej. W jakiž inny sposob možna wyjasnic tak raptowne zmniejszenie się liczby ludnošci polskiej w granicach międzywojennej Litwy. Na terytorium tym spis litewski z 1923 r., ktory tež byl krytycznie oceniony wykazal 65,6 tys. Polakow. Po niespelna dwudziestu latach na zblizonym obszarze spis „odnalazl” zaledwie okolo 12,0 tys. Polakow. W samym miescie Kownie liczba Polakow obnižyla się z4,2 tys. (1923 r.) do 0,8 tys. (1942 r.). W tym okresie nie zachodzily procesy migracyjne. Nawet zakladając, že występowaly szybkie procesy asymilacyjne, to jednak tak wielkie zmniejszenie liczby Polaköw dowodzilo bądž zastraszenia ludnošci polskiej, bądž tež odpowiedniej weryfikacji materialöw spisowych. 13 Uwzględniono w spisie ludnošci osadę Wižajny, ktöra obecnie znajduje się w škladzie Polški.

157

wylączono ze spisu ludnošč žydowską, ale tych Niemcow, ktorzy pracowali w administracji niemieckiej oraz licznych wojskowych. Natomiast uwzględniono Rosjan oraz jencow wojennych zatrudnionych w rolnictwie i przy pracach remontowych. Pelne wyniki spisu zamieszczono w tabeli (zob. tab. 26). Na objętym spisem terytorium znajdowalo się 2789,6 tys. mieszkancow, wsrod ktorych bylo 2264,0 tys. (81,1% ogohi ludnošci), Polakow 336,9 tys. (12,1 %), Rosjan 85,5 tys. (3,1 %), Bialorusinow 82,3 tys. (2,9%), Lotyszy 8 ,8 tys. (0,3%), Niemcow 4,5 tys. (0,2%) oraz mieszkancow innych narodowosd o lącznej sumie 7,6 tys. (0,3%) (K. Pakštas, 1956, s. 6 ). Na podstawie opracowania N. Kairiūkštytė (1992) posiadamy informacje statystyczne wg gmin dla owczesnych pięciu powiatow: Wilno, Troki, Šwięciany, Ejszyszki oraz miasta Wilna. Powiaty te znajdowaly się na terytorium historycznej Wilenszczyzny. Z tego względu mogą byč przydatne przy interpretacji stosunkow etnicznych na pograniczu litewsko-polskim (zob. tab. 27). Spis ludnošci z dnia 27 V 1942 r. nie uwzględnil ludnošci zydowskiej. W momencie spisu przewažająca częšč ludnošci zydowskiej jeszcze žyla. Byla juž skupiona w gettach lub obozach pracy. Pominięcie jej w spisie musialo mieč polityczne uzasadnienie i wskazywalo pošrednio, že Žydzi byli juž skazani na zagladę. Uwažano, že odnotowanie ich jako žywych ludzi nie mialo juž znaczenia. Šwiadczy to o postawie moralnej niemieckich i litewskich organizatorow spisu. W czterech powiatach otaczających Wilno wedlug danych oficjalnych przewažala ludnošč litewska (58,8%), zaš polska stanowila jedynie 1/3 ogöhi ludnošci. W samym Wilnie spis wykazal dziesięciokrotnie więcej Litwinow niž przed wojną. Nawet uwzględniając dūžy naplyw po 1939 r. ludnošci litewskiej, w tym licznych kadr urzędniczych oraz stacjonowania dužych formacji policyjnych nie wydaje się možliwe, aby liczba Litwinow przekroczyla 20% ogöhi zaludnienia. Wydzielone w opracowaniu N. Kairiūkštytė (1992) cztery powiaty nie pokrywaly się z obszarem naležącym w okresie międzywojennym do Polski. Dolączono do rozpatrywanego terenu dziewięč gmin, ktore do wojny byly w skladzie Litwy. Byly to siedem gmin z powiatu trockiego amianowicie: Wysoki Dwor, Koszedary, Hanuszyszki, Sumiliszki, Jewie, Žošle, Žyžmory (Žiežmariai) oraz dwie gminy z powiatu šwięcianskiego: Janiszki i Salduciszki (Saldutiškis). Wlączenie tych dziewięciu powiatow, w ktorych przewažala ludnošč litewska, zawažylo na ogölnych wynikach. Mieszkalo w nich bowiem 8 6 445 osöb, z ktorych zadeklarowalo narodowošč litewską 82 110 mieszkancow (95,0% ogöhi ludnošci), rosyjską 2 010 (2,3%), polską 1 107 (1,3%), bialoruską 1 014 (1,2%) oraz inną 204 osoby (0,2%). Dzięki posiadaniu wyniköw spisu litewskiego z 1923 r. w tych gminach, možna porownac rezultaty obu spisow dla wykazania tendencyjnošci spiu z 1942 r. Spis litewski z 1923 r. na przyklad w gminie Wysoki Dwor ujawnil 28,7% Polakow, spis z 1942 r. 0,9%, w gminie Hanuszyszki spadl udzial Polakow z 17,2% do 1,1% a w gminie Jewie z 39,9% do 2,9%.

158

Tabela 26. Struktūra narodowosciowa Litwy w 1942 r. (wg rejonów) Narodowosci

Rejony Lp

1 2 3 4 5 6

Nazwa litewska

Nazwa polska

m. Vilnius Vilnius m. Kaunas Kaunas Šiauliai Panevėžys

m. Wilno Wilno m. Kowno Kowno Szawle Poniewiez

O g ö le m

Liczba ludnošci w tys.

Litwini

Polacy

Bialorusini

Rosjanie

Inni

w tys.

w%

w tys.

w %

w tys.

w%

w tys.

w%

w tys.

w %

143,5 600,2 130,0 594,0 720,6 601,3

29,4 280,9 123,4 571,4 696,8 562,1

20,5 46,8 94,9 96,2 96,7 93,5

103,2 221,5 0,8 4,1 0,7 6,6

71,9 36,9 0,6 0,7 0,1 1,1

3,0 77,5 0,1 0,5 0,6 0,6

2,1 12,9 0,0 0,0 0,0 0,0

5,9 17,4 4,3 15,4 13,0 29,5

4,1 2,9 3,3 2,6 1,8 4,9

2,0 2,9 1,4 2,6 9,5 2,5

1,4 0,5 1,2 0,5 1,4 0,5

2789,6

2264,0

81,1

336,9

12,1

82,3

2,9

85,5

3,1

20,9

0,8

Ž r o d lo : K. Pakštas, The boundaries o f Lithuania and its population w: Lietuvos žemėlapis (Map o f Lithuania), Philadelphia 1956, s. 8.

Tabela 27. Struktūra narodowosciowa Wilenszczyzny w 1942 roku (wedlug gmin) Nazwa powiatu

Nazwa gminy

Lp

I

Nazwa litewska

Nazwa polska

Nazwa litewska

Nazwa polska

Vilnius

Wilno

Jašiūnai Maišiagala Mickūnai N. Vilnia Nemenčinė Paberžė Rieše Rudamina Šumskas Turgeliai

Jaszuny Mejszagola Mickuny Nowa Wilejka Niemenczyn Podbrzezie Rzesza Rudomino Szumsk Turgide

I

Vilnius

Wilno

II

Trakai

Troki

II

in

Trakai

Švenčionys

Aukštadvaris Kaišiadorys Lentvaris Onuškis Rūdiškės Semeliškės Trakai Vievis Žasliai Žiežmariai

Troki

Šwięciany Adutiškis Daugėliškis Ignalina Joniškis Kaltinėnai Mielagėnai Pobradė Saldutiškis Švenčionėliai Švenčionys Tverečius Vidžiai

m

Švenčionys

Šwięciany

IV

Eišiškės

Ejszyszki

IV

Eišiškės

Ejszyszki

v

m. Vilnius

Wysoki Dwór Koszedary Landwarów Hanuszyszki Rudziszki Sumiliszki Troki Jewie Žošle Žyžmory

Benekainys Dieveniškės Eišiškės Šalčininkai Valkininkai Varėna

Hoduciszki Daugieliszki Ignalino Janiszki Koltyniany Melegiany Podbrodzie Salduciszki Nowe Šwięciany Šwięciany Twerecz Widze

Bieniakonie Dziewieniszki Ejszyszki Soleczniki Olkieniki Orany

Narodowosci Liczba ludnošci w tys.

Litwini

Polacy

Bialorusini

Rosjanie

Inni

ogólem w % ogólem w % ogólem w % ogólem w % ogólem w % 13727 15831 15544 7911 17139 14193 17079 19740 13265 15674

10000 7033 6363 4953 6166 5912 4528 12930 7847 8020

72,8 44,4 40,9 62,6 35,9 41,7 26,5 65,5 59,2 51,2

2984 7961 7933 2662 10659 7451 12120 5353 4156 5775

21,7 50,3 51,0 33,6 62,2 52,5 70,9 27,1 31,3 36,8

421 577 846 91 65 33 103 1033 b208 1621

150103

73752

49,1

67054

44,7

8492 7167 11611 11223 12707 10895 11388 9171 13987 12173

8349 6998 1387 11051 3063 9616 3464 8459 13569 11287

98,3 97,6 11,9 98,5 24,1 88,3 30,4 92,2 97,0 92,7

78 31 9450 119 9001 162 6297 272 84 63

108814

77243

70,9

25557

10518 6537 7857 6888 5157 8960 11284 6449 7882 17924 6246 11190

7014 5750 7009 6356 4841 7173 990 6425 4807 12249 5584 2962

66,7 87,9 89,2 92,3 93,9 80,0 8,8 99,6 61,0 68,3 89,4 26,5

190 45 321 289 122 576 10010 9 2667 2370 72 5212

106892

71160

66,5

21883

8522 12282 18500 3787 9993 7846

1428 16,7 6127 49,1 5391 28,1 508 13,7 9390 93,8 5864 74,7

3,0 3,6 5,4 0,4 0,2 0,6 5,2 9,1 10,3

266 191 365 161 217 775 301 246 21 170

1,9 1,2 2,3 2,0 1,3 5,5 1,8 1,2 0,2 1,1

56 69 37 44 32 22 27 178 33

5998

4,0

2713

1,8

586

. 0,4

0,9 0,4 81,4 1,1 70,8 1,5 55,3 2,9 0,6 0,5

15 7 483 11 230 771 622 184 12 10

0,2

0,3 1,8 1,7 0,2 2,7 3,0 6,0 2,7 1,9 6,2

28 5 •90 17 62 17 326 13 44 61

0,3 0,1 0,9

1,8 7,1 5,5 2,0 0,1 0,1

22 126 201 25 351 329 679 243 278 752

23,5

2345

2,1

3006

2.8

663

46,6

2527 24,0 8 0,1 26 0,3 3 0,0 3 0,0 145 1,6 112 1,0 1 0,0 164 2,1 1547 8,6 105 1,7 1104 9,9

699 7171 456 233 180 1026 133 2 201 1679 452 1790

6,6 0,9 5,8 3,4 3,5 11,4 1,2 0,0 2,5 9,4 7,2 16,0

88 17 45 7 11 40 39 12 43 79 33 122

0,9 0,4 0,6 0,1 0,2 0,6 0,3 0,3 0,6 0,5 0,6 1,0

20,5

5745

5,4

7568

7,0

536

0,6

323 3,8 2330 18,9 942 5,9 292 7,7 53 0,5 182 2,3

81 94 46 37 14 21

0,9 0,7 0,2 0,8 0,1 0,3

36 39 34 3 33 31

0,5 1,2 0,8 0,0 0,3 0,5

1,8 0,7 4,1 4,2 2,4 6,4 88,7 0,1 33,8 13,2

U

6654 78,1 3692 30,1 12087 65,0 2947 77,8 503 5,3 1748 22,2

U

0,1

4,1 0,1

0,6 0,5 0,4 0,7 0,2 0,1 ' 0,2 1,0

0,2 0,6

88 y

0,1

0,6 0,1

3,8 0,2 0,4 0,5 .

JŲ —

60930

28708

47,1

27631

45,3

4122

6,7

293

0,4

176

0,5

Cztery powiaty o g ó l e m ►

426739

250863

58,8

142125

33,3

18210

4,3

13580

3,2

196

10,4

m. Wilno

143500

29500

20,5

103200

71,9

3100

2,2

6100

4,3

1600

1,1

570239

280363

49,2

245325

43,0

21310

3,7

19680

3,4

3561

0,7

m. Vilnius

Ogólem

m. Wilno

Žr od l o : N. Kairiūkštytė, Vilniaus Krašto gyventojų (1942 m. Gegužės 27 d. surašymo duomenimis) w: „Rytų Lietuva”, Vilnius 1992, s. 116-123. * Do ówczesnego regionu wilenskiego naležal jeszcze powiat Oszmiana oraz powiat Swir liczące razem 173,5 tys. mieszkanców.

Po pominięciu tych dziewięciu gmin na pozostalym obszarze, ktory byl do wojny w granicach Polski spis wykazal 483 794 mieszkaricow, w tym mialo byč Litwinow 198 253 (41,0% ogohi ludnošci^ Polakow 244 218 (50,5%), Bialorusinow 20 296 (4,2%), Rosjan 17 670 (3,6%) oraz przedstawideli innych narodowošci - 3 357 (0,7%). Warto tu przypomnieč, že przeprowadzona uprzednio analiza demograficzna wykazala, že w 1939 r. na zbližonym terytorium byla zupelnie inna struktūra narodowošciowa, niž to zaprezentowal spis litewski (zob. tab. 28). Tabela 28. Struktūra narodowošdowa Wilenszczyzny w 1939 i 1942 roku Lp 1 2 3 4 5 6

Narodowošd

Szacunek 1939

Spis 1942

Polacy Litwini Žydzi Bialorusini Rosjanie Inne narodowošci

344,0 80,0 64,4 5,3 18,9 1,6

244,2 198,3 20,3 17,7 3,3

Ogotem

514,2

483,8

Ž r od l o : Dane z 1939 - obliczenia autora. Dane z 1942 - N. Kairiūkštytė (1992).

Niewielka rožnica w ogolnej liczbie ludnošci między obu oszacowaniami jest malo istotna i wynika z pominięcia ludnošci žydowskiej oraz ewentualnie z pewnych rožnic w jednostkach odniesienia przestrzennnego. Skala migracji między 1939 a 1942 r. nie byla až tak duža, aby mogla zmienič proporcje między rožnymi grupami narodowošciowymi. Deportacje na wschod dokonane przez wladze sowieckie mialy charakter klasowy a nie narodowošciowy. Wynika z tego, že z wyjątkiem ludnošci žydowskiej oba wyliczenia statystyczne objęly tę šamą populaqę. Rožnica w oszacowaniu ludnošci polskiej i litewskiej jest bardzo duža. Liczba Litwinow vvzrosla między 1939 a 1942 r. o okolo 120 tys., zaš liczebnošč Polakow obnižyla się o 100,0 tys. Demografowie litewscy traktują spis okupacyjny z 1942 r. za w pelni wiarygodny, oddający w sposob šcisly relaqe wielkošciowe między ludnošcią litewską a polską. Zakwestionowanie tego stanowiska jest bardzo proste i nie wymaga specjalnego wysilku. Zaledwie trzy lata po spisie z 1942 r.bezpošrednio po zakonczeniu wojny przeprowadzona byla dokladna rejestrai a ludnošci polskiej, ktorej przyslugiwalo ze względu na swoją narodowošč prawo do tzw. repatriacji do Polski. Zarejestrowano lącznie 380,0 tys. Polakow, ktorzy zglosili się do wyjazdu na wiadomošč, že ziemia wilenska znajduje się poza granicami Polski. Wyjechalo wg danych oficjalnych, ktore nie objęly wszystkich vvyježdžających blisko 200,0 tys. Traktując spis z 1942 r. jako wiarygodny, wynikaloby z niego, že pozostalo na Wilenszczyžnie niecale 50,0 tys. Polakow. Pierwszy spis sowiecki z 1959 r., ktory nie preferowal ludnošci poskiej i byl dokonywany przez lokalną administraqę Litewskiej SRS wykazal okolo 230,0 tys. ludnošci polskiej. Naležy stwierdzič, že ten orientacyjny bilans

162

w sposob nie budzący wątpliwošci wykazal skalę zafalszowania spisu okupacyjnego14. Sytuacja polityczna na Litwie, a w tym przede wszystkim na Wilenszczyznie ulegala w miarę slabnięcia pozycji niemieckiej dužym przeobraženiom. W miarę ponoszonych klęsk wladze niemieckie zaczęly sprzyjač narodowym aspiracjom litewskim. Na miejsce generalnych doradcow w dniu 7 I I I 1942 r. powstala Rada -Taryba. W kwietniu 1943 r. zebrala się konferencja Narodu Litwinow (Lietuvių Tautos Konferencija). N a początku 1944 r. przystąpiono do tworzenia wojska litewskiego, ktorego dowodcą zostal general Povilas Plechavičius (H. Wisner, 1991, s. 211). W początkowym okresie wojny przewažająca częšc Litwinow byla nastawiona proniemiecko i wiązala swoje nadzieje na odzyskanie niepodleglošci ze zwycięstwem Niemiec. W miarę klęsk niemieckich zaczęlo się upowszechniac przekonanie, že stawianie na Niemcy može zakonczyč się katastrofą polityczną. Litewscy dzialacze niepodleglosciowi związani z przedwojennymi partiami demokratycznymi poczęli organizowac konkurencyjne struktury konspiracyjne, ktore w przypadku przewidywanej klęski armii niemieckiej zakladaly mozliwosc odbudowywania niezaležnego panstwa ze stolicą w Wilnie. Liczyly tu na pomoc mocarstw zachodnich. Ugrupowania te nie zdawaty sobie sprawy, že los Litwy jest juž przypieczętowany, gdyž alianci zachodni wyrazili juž akceptację na opanowanie trzech krajow bahyckich przez Związek Sowiecki. Nie zdając sobie w pelni sprawy z realiow, liczyli na možliwošč odtworzenia sytuacji przedwojennej. Powstal Naczelny Komitet Wyzwolenia Litwy (Vyriausias Lietuvos Išlais­ vinimo Komitetas), ktory powlal podziemną organizację wojskową: Litewską Armię Wolnosci (Lietuvos Laisvės Armija). Zbližony program litewskiego i polskiego ruchu niepodleglosciowego oraz wspölna obawa przed wkroczeniem armii sowieckiej stanowily przeslankę do nawiązania konstruktywnego dialogu. Kwestią uniemožliwiającą porozumienie byl przyszly status polityczny Wilna15. 14 Tendencyjnošč okupacyjnego spisu niemiecko-litewskiego jest oczywista i nie wymaga dhižszego uzasadnienia. Možna jedynie podac przykiad jednostkowy, ktory wskazuje na dowolnošč spisu. W poiožonej na pölnocny-wschod od Wilna gminie Jaszuny (Jašiūnai) spis z 1942 r. wykazal Litwinow w liczbie 10,0 tys., zaš Polaköw mialo byč jakoby niecale 3,0 tys. W latach powojennych w tej gminie dokladne badania socjologiczne (w tym narodowosdowe i lingwistyczne) przeprowadzil bialoruski etnograf W. Werenicz (1982, s. 139), ktory stwierdzil w sposob niepodwazalny polską, a nie litewską swiadomosc narodową mieszkającej tam ludnošd. 15 Polityczne rozmowy litewsko-polskie odbyly się m.in. 21V I 1942 r., 1 X I 1942 r., 30 XI 1943 r. Konczyly się one niepowodzeniem. Omawiaje litewski historyk A. Bubnys. Jak bylo do przewidzenia spojrzenie na kwestię Wilna bylo tak rozbiežne, že porozumienie bylo nierealne. Argumenty polskie bazowaly na kryteriach prawnych: „nienaruszalnošd granic Rzeczypospolitej z 1 IX 1939 r.” i etnicznych: ,JMieszkancy Wilna i Wilenszczyzny w większej częšci Polacy, swą wyražną wolę przywiązania do Polski zamanifestowali uchwalą Sejmu Wilenskego w marcu 1922 r. i dochowują tym bardziej wiernosd Polsce po doswiadczeniach trwającej trzy lata okupacji litewskiej”. Litwini nawiązywali do argumentöw historycznych: „Caty cywilizowany, uznający zasady prawa i sprawiedliwosd swiat zdziwi się twierdzeniem, iž Wilno i okręg wilenski są organicznie związane z panstwem polskim. Od jakiego czasu? Može od eskapady ¿eligowskiego, czy od czasow parodii Sejmu Wilenskiego? Polska w žadnej formie nie pretendowala do Wilna, zanim nie standi sprawa

163

Równoczesnie z utratą wiary przez Litwinów w zwycięstwo Niemíec i koniecz-' nošdą szukania innych rozwiązan, nastąpily ztniany na samej Wilenszczyžnie. Pozycja Litwinów ulegla szybkiemu. oslabieniu na rzecz rosnącęj sily Polaków, którzy w miarę upíywu czasu stawali się šilą dominującą.. Na calej Wilenszczyznie rozpocząl się gwaltowny rozwój polskiego pañstwa podziemnego, doprowadzający do opanowania na przelomie 1943 i 1944 r. przez Armię Krajową terenów, które przed wojną naležaty do Polski. Jedynie w miastach utrzymywali się Niemcy. Musíalo to doprowadzic do konfrontaqi litewsko-polskiej. Początkowo polskie organizacje niepodleglosciowe mialy na Wilenszczyznie Charakter kadrowy. Okręgowa Delegatura Rządu Polskiego w Wilnie zostala powolana w marcu 1942 r. i w kilka mięsięcy pózniej rozpoczęla aktywną dzialalnošč. Delegatura stanowila konspiracyjną wladzę cywilną na terenie województwa wilenskiego i miala strukturę organizacyjną zbližoną do przedwojennego urzędu wojewódzkiego. Delegaturze Okręgowęj podlegaly delegatury powiatowe odpowiadające starostwom. Równoczesnie dzialal pión wojskowy podlegly Komendzie Glównej Armii Krajowej. Rozpocząl on wiosną 1943 r. organizowanie oddzialów partyzanckich. Po osiągniędu przez poszczególne oddzialy odpowiedniego stanu liczebnego i organizacyjnego otrzymywaly one nazwę brygad Armii Krajowej. Na początku 1944 r. Armia Krajowa Okręgu Wilenskiego rozpoczęla aktywne dzialania bojowe i dywersyjne. Stopniowo wypierano z Wileñszczyzny okupantów niemieckich i policjantów litewskich. Następnie zaczęto zastępowač administrację litewską delegaturami Rządu Polskiego. Pierwsze starde zbrojne polsko-litewskie nastąpilo w styczniu 1944 r. pod Mikuliszkami (Mikoliškis, Mikoliškiai), gdzie policja litewska uczestnicząca w zorganizowanej przez niemiecką žandarmerię ekspedyqi karnej przedwko oddzialom AK, poniosla dotkliwą poražkę, tracąc ponad dwudziestu zabitych (L. Tomaszewski, 1991, s. 58). Wykorzystując ten incydent Niemcy zaproponowali gen. P. Plechavidusowi utworzenie litewskich odzialów specjalnych do zwalczania odzialów poskich. Rozpoczęto formowac na terenie Kowienszczyzny Litewski Korpus Posilkowy, który zostalprzerzucony na Wilenszczyznę. Rozpoczęly się starda polsko-litewskie, które zakoñczyly się poražką oddzialów P. Plechavičiusa i ich rozwiązaniem16. odbudowy paristwa litewskiego.” (A. Bubnys, 1991, s. 67). Przy tak rozbiežnych stanowiskach dialog litewsko-polski nie doprowadzii do porozumienia. Niepowodzeniem zakonczyly się rowniez rozmowy 9 II 1944 r., w ktorych bral udzial ze strony polskiej dowödca okręgu wilenskiego Annii Kjrajowej A. Krzyzanowski. 16 Zbrojny konflikt litewsko-polski pomimo, že mial Charakter lokalny i nie przybral dužego rozmiaru, byl szeroko omawiany w literaturze przedmiotu. Nie wnikając w szczegöly možna jedynie wspomniec, že w pierwszej polowie maja 1944 r. doszlo do kilku stare zbrojnych między odzialami Litewskiego Korpusu Posilkowego Povilasa Plechavičiusa a brygadami Armii Krajowej. Konczyly się one poražkami Litwinow. Pokonane odzialy litewskie rozbrajano, a žolnierzy po rozmundurowaniu puszczano wolno w bieližnie. D o rozstrzygającej rozprawy doszlo 13 i 14 V 1944 r. pod Murowaną Oszmianką (Ašmenėlė) i Tohninowem (Tolmininkiemis, Tolminai), gdzie oddzialy Armii Krajowej zaatakowaly batalion litewski. Po poražce Litwini zostali rozbrojeni i rozmundurowani. Takie potraktowanie žolnierzy litewskich raniące ich dūmę, poglębilo ich wrogosc do Polakow. Klęski ponoszone przez korpus gen. P. Plechavičiusa doprowadzily do katastrofalnego spadku jego

164

Opanowanie przez Armię Krajową calej Wilenszczyzny (bez Wilna i glownych szlakow komunikacyjnych) umozliwilo przygotowanie się do zaplanowanej Akcji „Ostra Brama”, czyli zawladnięcia Wilna silami Armii Krajowej*1*17. Zajęcie miasta przez Polakow przed wkroczeniem Sowietow bylo jednym z najwazniejszych przedsięwzięč związanych z przygotowanym planem „Burza”. W momencie zbližania się armii sowieckiej odzialy dwoch okręgow Armii Krajowej: wilenskiego i nowogrodzkiego uderzyly w nocy z 6 na 7 V I I 1944 r. na Wilno. Rozpoczęly się kilkudniowe walki, do ktorych dolączyla się nadciągająca armia sowiecka18. Po opanowaniu miasta wladze sowieckie dokonaly pacyfikacji. Większošč žolnierzy Armii Krajowej internowano. Mając pelne blogoslawienstwo sojusznikow zachodnich przywrocono stan istniejący przed 22 VI 1941 r. Zrealizowana kosztem duzych ofiar demonstracja polityczna Armii Krajowej nie mogla mied žadnego wplywu na status polityczny Wilna. Miasto stalo się zgodnie z decyzją Staliną stolicą Litewskiej SRS. Narod litewski odzyskal powtörnie, podobnie jak w 1939 r. swoją stolicę, ale wiązalo się to z utratą niepodleglošci i przywroceniem nad calym krajem okupaqi sowieckiej. W rezultacie kolejnych poražek niemieckich cale terytorium litewskie zostalo przez armię sowiecką opanowane. Spowodowalo to rowniež przekazanie pod jurysdykcję Litewskiej SRS okręgu klajpedzkiego. Nabytki terytorialne nie byly jednak w stanie zrekompensowac katastrofy politycznej i spolecznej jaką przyniosla Litwie rozpoczynająca się dlugotrwala okupacja sowiecka. Pierwsza wojna swiatowa przyniosla Litwie niepodleglosc. Powstalo jednak panstwo w granicach, ktore nie satysfakq'onowaly spoleczenstwa litewskiego.

wartosci bojowej i masowych dezercji, wskutek czego zostal on przez Niemców rozwiązany (L. Tomaszewski, 1991, s. 58-59). 11 Opanowanie na przelomie wiosny i lata 1944 r. calej Wilenszczyzny przez Armię Krajową zložoną wylącznie z miejscowych mieszkanców stanowi tež pošredni dowód na nieprawdziwosc rezultatów spisu narodowosciowego z 1942 r. Gdyby ludnošč polska nie míala tak miaždžącej przewagi liczebnej, nie bylaby w stanie wlasnymi silami konspiracyjnymi opanowac w tak krótkim czasie wszystkich gmin položonych na wschód od przedwojennej granicy polsko-litewskiej. W przeciągu kilku miesięcy nie tylko zlikwidowano administrację litewską, ale zorganizowano sily zbrojne, które skutecznie walczyly na trzech frontach z Litewskim Korpusem Posilkowym, z okupantami niemieckimi oraz z naplywającą od wschodu z Bialorusi partyzantką sowiecką. 18 Po zdobyciu Wilna dowódca okręgu nowogrodzkiego AK w dniu 14 VH 1944 r. wystosowal do dowództwa Armii Krajowej w Warszawie następujący meldunek: „Wilno zdobyte przy znacznym udziale AK, które weszlo do miasta... Polskošč miasta bije w oczy. Pelno naszych žolnierzy... W fabrykach i warsztatach tworzą się komitety i zarządy polskie. Wladze administracyjne ujawnią się w najbližszym czasie. Litwinów nie ma.” (P. Eberhardt, 1993, s. 132). Wiadomo bylo, že wladze radzieckie nie dopuszczą do funkcjonowania polskiej administracji w „sowieckim” Wilnie. Przystąpiono do natychmiastowej likwidacji wszelkich organizacji polskich. Akcja „Ostra Brama” zakonczyla się ostatecznie niepowodzeniem. Možna mówic jedynie o moralnym sukcesie, polegającym na wspóludziale przy zdobywaniu miasta i wykazaniu, že miasto ma Charakter polski i tylko Polacy reprezentują w nim šilę polityczną. Nie moglo to miec žadnego wplywu na ostateczny werdykt polityczny, jaki zapadl juž na konferencji teheranskiej, a zostal potwierdzony decyzjami podjętymi w Jalcie i w Poczdamie.

165

Z kolei w rezultacie drugiej wojny šwiatowej Litwa utracila niepodleglošč, ale uzyskala swoją historyczną stolicę. Konsekwencje demograficzno-narodowošciowe II wojny šwiatowej byly powažniejsze niž I wojny šwiatowej. W wyniku hitlerowskiego holocaustu poddani zostali totalnej eksterminacji litewscy Žydzi. Žakonczyla się 700-letnia historia Žydow na ziemi litewskiej. Nie tylko wiązalo się to ze zmniejszeniem się populacji kraju o 10%. Rownoczešnie zostal zniszczony wielopokoleniowy dorobek kulturalny i ekonomiczny spolecznošci žydowskiej. Los ludnošci polskiej tež zostal przesądzony. Polacy mieli do wyboru albo wyjazd do Polski albo stanie się mniejszošcią narodową w Litewskiej SRS. Liczebnošč Polakow na Litwie zmniejszyla się o polowę. Prawie w calošci opušcila swoje strony rodzinne inteligencja polska. UlegI likwidacji w zasadzie jeden z najbardziej tworczych ošrodkow kultury polskiej, jaki wytworzyl się w ciągu kilku wiekow na bazie uniwersytetu vvilenskiego. W koncowej fazie wojny rozpoczęla się masowa ucieczka miejscowej ludnošci niemieckiej. Kierowala się ona do Prus Wschodnich oraz Klajpedy. Autochtoniczna ludnošč litewska poddana tež byla przešladovvaniom i pauperyzacji z rąk okupantow sowieckich i niemieckich. Terror sowiecki uderzyl przede wszystkim w inteligencję i w warstwy posiadające. W dužym stopniu Litwa utracila swoją nieliczną elitę intelektualną, ktora poddana byla wyniszczeniu i deportacjom. Zmiany demograficzne mialy więc charakter nie tylko ilošciowy, ale i jakošciowy. Stanowilo to podstawę umožliwiającą zniewolenie kraju i budowę nowej rzeczywistošci pod szyldem Litewskiej SRR.

------------------ VII-----------------Przemiany narodowosciowe w Litewskiej SRS na przetomie lat czterdziestych i pięčdziesiątych

Jr o zajęciu Litwy przez Armię Czervvoną zostala wprowadzona powtomie administracja konrunistyczna. N a Litwę powrocil Justas Paleckis, ktory objąl funkcję Przewodniczącego Rady Najwyzszej Litewskiej SRS. Premierem zostal tez funkcjonariusz sowiecki Mečislovas Gedvilas. N a pierwszego komisarza partii wyznaczono tež protegowanego Kremla Antanasa Sniečkusa. Wladze sowieckie mialy początkowo klopoty z odtworzeniem lokalnej administracji. Nieliczni aktywisci komunistyczni byli rozproszeni lub shižyli w armii sowieckiej. D o administracji skierowano w dužym stopniu Rosjan, ktorzy nie znając języka litewskiego nie byli w stanie nawiązač kontaktu z miejscową ludnošcią nastawioną wrogo do wszystkiego co wiązalo się z rzeczywistošcią sowiecką. 0 braku kadr swiadczy niewielki udzial rdzennych Litwinow w litewskiej partii komunistycznej. Bylo ich w 1945 r. zaledwie 31%, zaš do 1953 r. odsetek ten wzrosl do 38% (J. Korzen, 1987, s. 51). Bezpošrednio po odtworzeniu Litewskiej Republiki Sowieckiej rozpoczęla się antykomunistyczna partyzantka. Objęla ona cale terytorium krąju. Największe nasilenie walk partyzanckich wystąpilo w latach 1945-1946. Calošcią dzialan kierowal powstaly 10 VI 1946 r. Zjednoczony Demokratyczny Front Oporu (Bendras Demokratinio Pasipriešinimo Sąjūdis). Szacuje się, že w oddzialach partyzanckich walczylo okolo 20 tys. žolnierzy. Pod koniec lat czterdziestych w rezultacie krwawych pacyfikacji ruch partyzancki zacząl slabnąč, ale ostatnie lešne oddzialy ulegly likwidacji na początku lat pięčdziesiątych. W okresie okupacji hitlerowskiej terror byl skierowany przede wszystkim przeciwko Žydom. Następną grupą narodowošciową, ktora byla naražona na przesladowania byli Polacy. Stosunek wladz niemieckich do ludnošci litewskiej byl niekonsekwentny, ale ogolnie rzecz biorąc przychylny. Po wejsciu armii sowieckiej i internowaniu oddzialow Armii Krajowej, ktore grupowaly się jedynie w stosunkowo w niewielkiej częšci krąju, jedynym przeciwnikiem wladzy sowieckiej štai się litewski ruch niepodleglosciowy. Glowne uderzenie shižb NKWD zostalo skierowane przeciwko tzw. nacjonalistom litewskim. Problem mniejszošci niemieckiej byl juž rozwiązany, gdyž większošč Niemcow opušcila ziemie litewskie na przelomie 1944 i 1945 roku wraz z przesuwającym się na zachod frontem sowiecko-hitlerowskim. Kwestię ludnošci polskiej postanowio-

167

no rozwiązač poprzez repatriację do Polski1. Bezpošrednio po konferencji jaltanskiej wiadomosc o ustaleniu wschodniej granicy Polski wg tzw. linji Curzona dotarla do ludnošci polskiej mieszkającej na Wilenszczyznie. Stalo się juž wiadomym, že ustalenia traktatu Ribbentrop-Moiotow zostaly utrzymane i uzyskaly aprobatę aliantow zachodnich. Zmiany graniczne dokonywane w latach 1939-1941 byly trakto wane przez ludnosč jako tymczasowe. Rozpoczynala się wojna, ktorej rezultat byl calkowicie niewiadomy. Powtorne wkroczenie armii sowieckiej nie moglo juž bye traktowane jako krotkie prowizorium. Po konferencji jaltanskiej a następnie poczdamskiej pozyeja ZSRS byla tak silna, že bylo juž wiadomo, iž Wilno stanie się stolicą Litewskiej SRS. Ludnosč polska stanęla przed dramatyeznym wyborem czy pozostac namiejscu czy tež wyjechac do nowej Polski. Každa decyzja przynosila tragiezne konsekweneje. Pozostanie w swoich stronach rodzinnych wiązalo się z utratą polskiego obywatelstwa i uzyskaniem statusu tzw. „czlowieka sowieckiego”. Krotki okres tzw. pierwszej okupaeji sowieckiej pokazal rzeczywistosc sowiecką z jak najgorszej strony. Strach przed nieuniknionym terrorem i prawdopodobienstwem deportaeji na wschod sklanial do wyjazdu do Polski. Z drugiej strony wiązalo się to z utratą calego majątku. D la mieszkanca wsi byla to utrata wlasnego gospodarstwa rolnego, inwentarza itp. Mieszkaniec miasta mūšiai tež zrezygnowac z dorobku calego žycia, w tym z mieszkania. Ludnosč o polskiej swiadomosci narodowej byla ludnošcią rodzimą (autochtoniczną) związaną od wielu pokolen z ziemią wilenską. Opuszczenie wlasnej ojeowizny i wyjazd w nieznane byl wyborem niezmiernie trudnym, wymagającym determinaeji. Rownoczesnie pojawily się pogloski o možliwošci wybuchu III wojny swiatowej, ktora zakonezy się oczekiwaną poražką Związku Sowieckiego. Nowa wojna powinna zaš przywrocic stan międzywojenny. Byly to wyobraženia malo realistyczne, lecz wptywaly na decyzję pozostania i doczekania nowych rozstrzygnięč politycznych. Po podpisaniu tzw. „repatriacyjnej” umowy o wymianie ludnošci między Polską a Związkiem Sowieckim rozpoczęla się rejestraeja osob, ktorym ze względu na narodowosc polską przyslugiwala možliwošč wyjazdu do Polski. Wnioskowaly o tym osoby zainteresowane. Nie mialo to jeszcze charakteru ostateeznego, ale swiadezylo o podjęciu wstępnej decyzji wyjazdowej. Wladze sowieckie byly zainteresowane wyjazdem przede wszystkim ludnošci miejskiej, w tym inteligencji oraz warstw o w pelni zdeklarowanej narodowosci polskiej. 1 W literaturze przedmiotu przyj ąl się powszechnie termin „repatriaeja” dla przesiedlenia ludnošci polskiej z terenow bylych Kresow Wschodnich do tzw. Polski Poczdamskiej. Byla to nie tyle „repatriaeja” lecz tzw. ekspatriaeja ludnošci autochtonicznej ze swoich stron rodzinnych. Ze względu na stosowany przymus bardziej odpowiednim terminem byloby slowo „ekspulsja”. Mozna rowniez stosowac pojęcia o rodowodzie polskim, takie jak „wypędzenie” lub „wygnanie”. Niestety w ciągu blisko pięčdziesięciu lat stosowany byl jedynie termin „repatriaeja”. Zostal on tak mocno spopularyzowany, že zastąpienie go przez inne slowo, nawet bardziej wlasciwe, jest trudne do praktyeznego zastosowania. Zwlaszcza, že w literaturze litewskiej pošwięconej kwestii powojennych wyjazdow ludnosd polskiej tež užywa się pojęcia „repatriaeja”. 168

Zdawaly sobie dobrze sprawę, že te kategorie ludnošd są wrogo nastawione do ustroju sowieckiego. Odmienne nastawienie bylo do ludnošci chlopskiej. Wladze sowieckie szczebla lokalnego byly zainteresowane ich pozostaniem na miejscu. Wynikalo to z przeslanek ekonomicznych i politycznych. Masowe opuszczanie cafych wsi lączylo się z dewastacją gospodarczą i obniženiem produkcji rolnej. Spodziewano się rowniež, že biedna ludnošč wiejska o niskim poziomie wyksztalcenia podatna będzie na ideologię komunistyczną. Nie zdawano sobie w pelni sprawy, že w latach wojny nastąpily wšrod lud­ nošci wiejskiej Wilenszczyzny wielkie przeobraženia šwiadomošciowe. Opanowanie calych rejonow przez oddzialy Armii Krajowej i koniecznošč zdeklarowania się narodowošciowego wplynęla na wytworzenie się postaw nacjonalistycznych (antyrosyjskich, antylitewskich i antykomunistycznych). Wszystko to razem mialo wplyw na skalę rejestracji a następnie samej repatriaqi. Rejestracja osob narodowošci polskiej deklarującej zamiar wyjazdu do Polski byla dokonywana przez lokalną administrację sowiecką, kontrolowaną przez funkcjonariuszy NKW D. Uprawnieni do rejestracji byli jedynie Polacy oraz Žydzi posiadający przedwojenne obywatelstwo polskie. Natomiast byli obywatele polscy narodowošci litewskiej, bialoruskiej, ukrainskiej czy rosyjskiej nie podlegali rejestracji. Rodziny podlegające rejestracji byly indywidualnie kontrolowane. Zazwyczaj sprawdzano wyznanie. Na przyklad osoby wyznania prawoslawnego deklarujące narodowošč polską nie byly rejestrowane. Obok indywidualnej opcji musialy byč spelnione dodatkowo inne obiektywne kryteria (wyznanie katolickie, znajomošč języka polskiego, polskie brzmienie nazwiska itp.) W przypadku malženstw mieszanych zazwyczaj decydowala narodowošč męža. Rezultaty rejestracji przeprowadzonej w owczesnych rejonach zostaly zamieszczone w tabeli (zob. tab. 29). Rejestracja objęla blisko 380,0 tys. osob. Možna zadač sobie pytanie czy rejestracja byla w stanie imiennie wykazač wszystkich Polakow. Przypuszczalnie bylo to niemožliwe. W większych skupiskach, na obszarach o przewadze ludnošci polskiej, bylo to latwiejsze do zrealizowania. Natomiast na terenach gdzie Polakow bylo niewielu, lub osadnictwo wiejskie mialo charakter rozproszony, trudno bylo dotrzeč do každej pojedynczej polskiej rodziny. W dodatku rejestracji dokonywano w warunkach powojennych, nieustabilizowanych, w trakcie dzialan pacyfikacyjnych dokonywanych przez oddzialy sowieckie, wylapujące dezerterow i likwidujące zbrojne oddzialy rožnych formacji paramilitamych. Rejestracja w založeniu miala objąč tylko Polakow - bylych obywateli II Rzeczypospolitej. Wedhig umowy polsko-sowieckiej nie dotyczyla Polakow - bylych obywateli panstwa litewskiego. Pomimo tego na terenach naležących przed wojną do Litwy tež dokonywano rejestrag'i, tyle že dostanie się na listę przewidzianych do wyjazdu nie bylo takie latwe i wymagalo udowodnienia, že wiąže się to z polączeniem rozdzielonej rodziny. Wskazuje o tym zaprezentowany wykaz wedhig rejonow. W czterech rejonach naležących przed wojną do panstwa litewskiego: Kowno, Poniewiež, Wilkomierz i Kiejdany na listach

169

Tabela 29. Liczba zarejestrowanych osob do wyjazdu do Polski wedhig plci Nazwa rejonu Lp

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

W tym Liczba osob

Męžczyžni

Kobiety

Dzied

111341 40990 10233 4529 19107 11798 12769 4126 18701 15969 33522 28954 13707 15188 2961 13147 3992 3752 2947 6953 4822

32119 12515 3067 1456 5339 3198 4056 1315 5444 4725 10735 9335 4120 4336 963 4400 1246 1158 983 2256 1610

53330 15444 3911 1834 7048 4684 4458 1512 7519 5960 11774 11153 5227 5341 1130 4579 1319 1381 1210 2811 1845

25892 13031 3255 1239 6720 3911 4255 1299 5739 5294 11013 8466 4360 5506 868 4168 1427 1213 754 1886 1367

379498

114376

153470

111652

Nazwa litewska

Nazwa polska

ogolem

Vilnius Rieše Švenčionys Švenčionėliai Trakai Lentvaris Varėna Druskininkai Naujoji Vilnia Pobradė Jašiūnai Nemenčinė Dūkštas Rūdiškės Ignalino Šumskas Valkininkai Panevėžys Ukmergė Kaunas Kėdainiai

Wilno Rzesza Šv/ięciany Nowe Šwięciany Troki Landwarow Orany Druskieniki Nowa Wilejka Podbrodzie Jaszuny Niemenczyn Dukszty Rudziszki Ignalina Szumsk Olkieniki Poniewiež Wilkomierz Kowno Kiejdany

O g o le m

Ž r o d lo : N. Kairiūšktytė, Vilniaus Krašto gyventojų sudėties pokyčiai 1939-1946 m. w: „Lietuvos Rytai”, Vilnius 1993, s. 288-289.

rejestracyjnych znalazlo się zaledwie 18 474 mieszkancow. Wynika z tego, že faktyczna liczba ludnošci polskiej znąjdującej się na ziemi litewskiej znacznie przekraczala przygotowane wykazy imienne osob deklarujących chęč wyjazdu do Polski. Powstaje rownoczešnie pytanie czy istniala možliwošč wprowadzenia w bląd lokalnej administracji sowieckiej i znalezienia się na listach repatriacyjnych do Polski przedstawicieli innych narodowošci, w tym przede wszystkim Litwinow. Bylo to možliwe, ale poza przypadkami malženstw mieszanych došč trudne, gdyž wymagalo wprowadzenia w bląd wladz NK W D, ktore w takich sprawach byly zazwyczaj došč skrupulatne. M oglo to się zdarzyč na zasadzie uzasadnionego wyjątku, nie mającego wplywu na ogolny bilans demograficzny. Trudna do wyjašnienia jest kwestia dužych dysproporcji między liczbą męžczyzn i kobiet wpisanych na potencjalne listy repatriacyjne. Ogolna rožnica między liczebnošcią męžczyzn i kobiet przedstawionych w wykazie wynosi okolo

170

40,0 tys. N a przyklad wmiescie Wilnie znalazlo się na wykazach 53,3 tys. kobiet i jedynie 32,1 tys. męžczyzn. Nawet zakladając straty wojenne i internowanie wielu žolnierzy Armii Krajowej przez wladze sowieckie, to tak istotna rožnica swiadczy o istnieniu pewnych obiektywnych przeszkód, które staly przed męžczyznami usihijącymi wyjechac do Polski. Przedstawiona statystyka repatriacyjna stanowi material umožliwiający weryfikację spisu ludnošci zrealizowanego w 1942 r. przez niemieckie wladze okupacyjne. Wskazywano juž, že spis ten miai celowo ujawnic jak najmniej ludnošci polskiej. To tendencyjne založenie zostalo w duzym stopniu zrealizowane. Poprzez wykazy potencjalnych repatriantów do Polski m oina zweryfikowac i ocenič wartosc statys tyki narodowosciowej. Spis niemiecki ujawnil na Wilenszczyžnie 244,2 tys. Polaków (wg szacunku autora na tym obszarze tzn. nie licząc Litwy Kowienskiej, bylo w 1939 r. co najmniej 344,0 tys. ludnošci polskiej)2. Natomiast na wykazie osób podlegających ze względow narodowošciowych repatriacji do Polski znalazlo się okolo 380,0 tys. osób. Ujawniona rožnica jest dowodem tendencyjnošci spisu z 1942 r. i prezentuje skalę celowego zaniženia liczebnošci ludnošci polskiej. W następnej tabeli (zob. tab. 30) przedstawiono statystkę osób deklarujących zgodę na wyjazd z Litwy wg kryterium narodowošciowego. Zdecydowana większošc przygotowanych do wyjazdu (99,0%) przyznala się do narodowošci polskiej. Pewna niewielka liczba osób (2 295) byla narodowošci zydowskiej. Byly to nieliczne osoby ocalone z zaglady, które zdolaly przetrwac w ukryciu až do nadejšcia Armii Czerwonej, oraz ci którzy powrócili bezpošrednio po wojnie z glębi ZSRS. Litwini oraz przedstawidele innych narodowosci byly to osoby z malzenstw mieszanych. Trudno jest wyjašnič z jakiego powodu spora liczba Litwinów w rejonie Wilkomierza zdolala znaležc się na wykazach repatriacyjnych. Wladze sowieckie nie spodziewaly się, že rejestracja przybierze tak masowy Charakter. W przypadku zrealizowania tak dužej skali wyjazdów większa częšc Wilenszczyzny stalaby się bezludna. Doprowadziloby to do upadku rolnictwa 2 O skali zafalszowania spisu z 1942 r. šwiadczy opublikowana dokumentacja repatriacyjna i rezultaty wczešniejszych i požniejszych spisow ludnošci. Wšrod odnotowanych przez spis z 1942 r. Polakow w liczbie 244,2 tys., jedynie 12,3 tys. mieszkalo na obszarach tzw. Litwy Kowienskiej. Stanowilo to niecale 20% liczby Polakow wykazanych przez spis litewski z 1923 roku. Nawet niektorzy badacze litewscy sceptycznie odnosili się do wynikow okupacyjnego spisu. Možna tu wspomnieč, že L. Sabalivnas (1972, s. 277) podaje, že Polakow w tym okręgu bylo 322,0 tys. Na wyjazd do Polski (a przeciež nie wszyscy Polacy sklonni byli opušdč swoj kraj rodzinny) zapisalo się juž do dnia 7 IV 1945 r. 333,5 tys. osob, wšrod ktorych zadeklarowalo narodowošč polską 331,4 tys., litewską 1,2 tys., žydowską 0,7 tys. i inne 0,2 tys. osob. W koncowej fazie ukladania list osob ubiegających się o wyjazd do Polski doszlo jeszcze 46,0 tys. nazwisk. Po zakonczonej akcji wiele jeszcze osob interweniowalo u wladz i probowalo uzyskač uprawnienia repatriacyjne. Autorka litewska N. Kairiūkštytė (1993, s. 290-293) komentując rožnice między rezultatami spisu z 1942 r. a wykazem osob deklarujących narodowošč polską, na listach repatriacyjnych, thimaczy to koniunkturalizmem i chęcią opuszczenia kraju przez ludzidalekich od polskošci. Fakt ten mogl mieč miejsce, ale mial charakter marginalny.

171

Tabela 30. Liczba zarejestrowanych osöb do wyjazdu do Polski wedhig narodowosri Nazwa rejonu Lp

Nazvva litewska

Nazwa polska

1 Vilnius 2 Rieše 3 Švenčionys 4 Švenčionėliai 5 Trakai 6 Lentvaris 7 Varėna 8 Druskininkai 9 Naujoji Vilnii . 10 Pobradė 11 Jašiūnai 12 Nemenčinė 13 Dūkštas 14 Rūdiškės 15 Ignalino 16 Šumskas 17 Valkininkai 18 Panevėžys 19 Ukmergė 20 Kaunas 21 Kėdainiai

Wflno Rzesza Šwiędany N owe Šwięciany Troki Landwarow Orany Druskieniki Nowa Wilejka Podbrodzie Jaszuny Niemenczyn Dukszty Rudziszki Ignalina Szumšk Olkieniki Poniewiez Wilkomierz Kowno Kiejdany

O g o le m

W tym

Liczba osob ogolem

Polacy

Žydzi

Litwini

Inni

111341 40990 10233 4529 19107 11798 12769 4126 18701 15969 33522 28954 13707 15188 2961 13147 3992 3752 2947 6953 4822

109332 40967 10156 4497 19019 11773 12688 4074 18675 15874 33511 28922 13681 15125 2863 13127 3976 3713 2271 6814 4542

1766 8 55 21 21

71 10 16 5 43 11 2

172 5 6 6 24 9

10 7 9

3 16 6

379498

375591

-

79 39 3 80 11 29 20 1 75 20 6 41

-

2 6 24 21 -

-

-

1 -

33 2 -

14 6

8 2 667 113 272

2 5 9 12 2

2295

1299

313

-

Ž ro d lo : N. Kairiūkštytė, Vilniaus Krašto gyventojų sudėties pokyčiai 1939-1946 m. w: „Lietuvos Rytai”, Vilnius 1993, s. 288-289.

i zmusilo wladze do poszukiwania nowych imigrantow. Podjęto więc decyzję zmniejszającą skalę wyjazdow do Polski. Bez ograniczeniamožna bylo wyjechac z Wilna. Natomiast w sposob rygorystyczny przyhamowano wyjazdy ludnošci wiejskiej. W ostatecznym rezultacie wyjechala jedynie polowa tych, ktorzy zadeklarowali chęč wyjazdu do Polski. Trudno ustalič w sposob precyzyjny liczbę osob, ktore ostatecznie wyjechaly z Litwy. Pewne rožnice występują między statystyką polską a sowiecką. W następnej tabeli podana jest ogölna liczba repatriantöw (zob. tab. 31).

172

Tabela 31. Skala powojeimej repatriacji z Litwy do Polski Nazwa rejonu Lp

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

Nazwa litewska

Nazwa polska

Vilnius Rieše Švenčionys Švenčionėliai Trakai Lentvaris Varėna Druskininkai Naujoji Vilnia Pobradė Jašiūnai Nemenčinė Dūkštas Rūdiškės Ignalino Šumskas Valkininkai Panevėžys Ukmergė Kaunas Kėdainiai

Wilno Rzesza Šwiędany Nowe Šwiędany Troki Landwarow Orany Druskieniki Nowa Wilejka Podbrodzie Jaszuny Niemenczyn Dukszty Rudziszki Ignalina Szumsk Olkieniki Poniewiež Wilkomierz Kowno Kiejdany

O g o le m

Liczba zarejestrowanych do wyjazdu

Liczba repatriantow z Litwy Wedhig dokumentacji polskiej

Wedlug dokumentacji litewskiej

Pozostali na miejscu

111341 40990 10233 4529 19107 11798 12769 4126 18701 15969 33522 28954 13707 15188 2961 13147 3992 3752 2947 6953 4822

107613 12048 5412 3362 6461 5768 1809 1010 10088 6502 7605 6293 5582 5672 2408 6049 836 776 383 1172 313

89587 12796 4465 2686 5479 5519 2399 1150 9110 5525 7565 6110 5590 5254 1456 3881 759 858 238 612 120

21754 28191 5766 1843 13628 6274 10370 2976 9591 10444 25957 22844 8117 9930 1505 9266 3233 2894 2709 6341 4702

379498

197156

171158

208340

Ž rod lo: N. Kairiūkštytėj Vilniaus Krašto gyventoju sudėties pokyčiai 1939-1946 m. w: „Lietuvos Rytai”, Vilnius 1993, s. 291-292.

Wedhig polskiej rejestracji odnotowującej przyjazdy do Polski z Litewskiej SRS liczba repatriantow wyniosla ponad 197,0 tys. osob. Trudno zrozumieč z jakiego powodu liczebnošč wyježdžających z Litwy zostala okrešlona jedynie na poziomie ponad 170,0 tys. Možna przypuszczač, že dane polskie są bardziej wiarygodne, gdyž imienne karty repatriacyjne byly wydawane zainteresowanym bezpošrednio na granicy. Nie wnikając w rožnice między poszczegolnymi szacunkami možna przyjąč, že w ramach planowej repatriacji przybylo z Litwy do Polski w latach 1945-1948 blisko 200,0 tys. Polakow3. Formalna repatriacja nie objęla wszystkich przesiedlencow narodowošd polskiej, ktorzy wyjechali do Polski. Faktycznie liczba osob, ktora opušcila Litwę byla znacznie wyžsza. Dane

3 W opracowaniu N. Kairiūkštytė (1993, s. 281-298) uwzględniono jedynie repatriacje do konca 1946 r. W następnych dwoch latach repatriacje, chociaž w mniejszym zakresie, byly kontynuowane. Wyjechalo z Litewskiej SRS jeszcze kilkanašcie tysięcy osob. Następna faza repatriacji trwala w latach 1956-1957. Opušcilo wowczas Litwę 46,6 tys. Polakow.

173

oficjalne nie obejmują licznych kategorii mieszkancow. Wielu Polakow zostalo' wywiezionych w latach 1940-1941 w gląb ZSRS. Nieliczni, ktorzy ocaleli wyszli z armią gen. Wladyslawa Andersa do Persji. Niektorzy wröcili z zeslania bezpošrednio po wojnie do Polski. Statystyka nie objęla indywidualnych uciekinierow, osob wcielonych w szeregi Ludowego Wojska Polskiego i Armii Sowieckiej. Röwniez wielu Polakow bylo wywiezionych w okresie okupacji niemieckiej do Niemiec. Pozostali oni na zachodzie, względnie wrocili do Polski. Po wliczeniu do bilansu tych licznych kategorii osob možna sądzič, že szeroko pojęte przesiedlenie wywolane wojną oraz zmianami granicznymi objęlo od 220 tys. do 230 tys. Polakow4. D o listy repatriowanych bezpošrednio po wojnie naležy doliczyč osoby, ktore opušcily Litwę w latach 1956-1957 w ramach tzw. drugiej repatriacji. Wedhig danych oficjalnych opušcilo Litwę i wyjechalo w latach 1956-1958 do Polski 46,6 tys. osob (A. Srebrakowski, 1995, s. 76). Lącznie wyjechalo z Litwy do Polski drogą oficjalną między 1945 a 1958 r. 243,8 tys. Faktycznie opušcilo Litwę, jak juž nadmieniono, jeszcze więcej osob, gdyž nie wszyscy byli zarejestrowani. Možna więc stwierdzic, že co najmniej 270,0 tys. ludnošci polskiej wyjechalo z Litwy5. Musialo to wplynąč na bilans demograficzny kraju o stosunkowo niewielkim zaludnieniu. Stanowila ta ludnošč blisko 10% ogolnej populacji. Z drugiej jednak strony repatriacja tej ludnošci byla faktem korzystnym dla przyszlošci Litwy. Zwlaszcza wyjazd okolo 100,0 tys. Polakow z Wilna doprowadzil w ostatecznym efekcie do depolonizacji miasta. Ludnošč polska, ktora pozostala w swoich stronach rodzinnych, zostala pozbawiona warstw przywödczych. Bez tych masowych przesiedlen Polakow, mających Charakter selektywny, zamierzona lituanizacja tzw. Litwy wschodniej bylaby kwestią o dužo trudniejszą. Repatriacja doprowadzila jednak w dužym zakresie do zamierzonego celu, jakim bylo ujednolicenie narodowosciowe kraju, a zwlaszcza zlituanizowanie stolicy. W tej sprawie istniala pelną zgodnošč narodowych interesow litewskich oraz dhigotrwalych interesow sowiecko-rosyjskich. Celem polityki tak carskiej jak 4 Istniala powažna rožnica między zarejestrowaną oficjalnie a rzeczywistą repatriacją z ZSRS. Wedhig danych urzędowych liczba powojennych repatriantow, ktorzy napiynęli z ZSRS do Polski wynosila 1 526,1 tys. Spis polski z 1950 r. wykazal obecnošč na terytorium kraju 2 134,0 tys. osob przesiedlonych, ktore w dniu 1 I X 1939 r. przebywaly na terenach przylączonych do ZSRS. Wynika z tego, že oficjalne dane dotyczące liczby repatriantow z Litwy są tež w dužym stopniu zanižone. 5 W pracach Iitewskich podnoszona jest kwestia (G. Juodpusis, 1995, s. 61), že wšrod wyježdžających byli liczni Litwini (okolo 10% wyježdžających jakoby mialo litewskie nazwiska). Na pewno w balaganie powojennym pewnej grupie osob narodowošci litewskiej udalo się wprowadzič w bląd wladze NKWD i wyjechač z Litwy. Možna jednak sądzič, že bylo ich niewielu. Transporty z Wilenszczyzny udawaly się do Gdanską, Torunia, Slupska i Szczedna. W žadnym z tych miastnie ujawnila się požniej znaczniejsza mniejszošč litewska lub bialoruska (w odrožnieniu od ukrainskiej i žydowskiej, a nawet tatarskiej). Wynikaloby z tego, že byly to raczej przypadki indywidualne nie przynoszące efektu statystycznego. Masowe wyjazdy Polakow sprawily, že wielu pozostalych na Litwie Polakow ma rodziny w Polsce. Stworzylo to więž, ktora jeszcze mocniej związala mniejszošč polską z odleglym krajem.

174

i bolszewickiej byla zawsze depolonizacja zachodniej Bialorusi, zachodniej Ukrainy i wschodniej Litwy oraz odsunięcie jak najbardziej na zachód polskiej obecnošci kulturalnej i polskich wplywów politycznych. Wedhig danych zamieszczonych w tabeli (zob. tab. 31) pozostalo na miejscu 208,3 tys. Polaków, którzy z takich czy innych powodów pozostali w swoich stronach rodzinnych, w dotychczasowych miejscach zamieszkania. Liczba ta jest bardzo bliska liczebnošci Polaków, która zostala okrešlona przez spis sowiecki w 1959 r. na 230,1 tys. osób. Podstawowym celem, który stai po 1945 roku przed wladzą sowiecką na Litwie, bylo zniewolenie ludnošci litewskiej i pelne podporządkowanie krąju tak pod względem ustrojowym jak i politycznym. W takiej sytuacji kwestia ludnošci polskiej stawala się dia wladz sowieckich sprawą drugorzędną a jej częšciowy exodus do Polski rozwiązywal samoistnie klopotliwy problem. Pozostawienie pewnej mniejszošci polskiej bylo dia wladz sowieckich tež korzystne, gdyž pozwalalo rozgrywac napięcie polsko-litewskie dia wlasnych celów politycznych. Wspomniano juž, že nastawienie ludnošci litewskiej wobec nowych okupantów bylo nacechowane wrogošcią. Istnialy liczne organizacje podziemne, które nie chcialy pogodzič się z utratą niepodleglošci i nowym systemem opartym o ideologię komunistyczną. Nowe wladze nie ukrywaly, ze zmierzają do likwidacji prywatnej wlasnošci, w tym do szybkiej kolektywizacji rolnictwa. Istniejący na Litwie košciol katolicki miai takže byč w przyszlošci unicestwiony. Wkroczenie armii sowieckiej na Litwę bylo początkiem terroni i deportacji. Skalę, formy i chronologię przešladowan a następnie masowych wywózek przedstawiają w swoim zródlowym opracowaniu w sposób szczególowy trzej autorzy polscy: S. Ciesielski, G. Hryciuki A. Srebrakowski (1993, s. 134-144). Ze względu na wagę tej problematyki, która byla do tej рогу omawiana w sposób malo precyzyjny warto przytoczyč w pelnym brzmieniu wywody autorów wraz z pelną statystyką6. Restytucja wladz sowieckich spotkala się z ogromnym oporem ludnošci litewskiej. Rozpoczęla się dzialalnošč podziemia i partyzantki7. Opór przelamywano za pomocą terroni. Swiadczy o tym sprawozdanie delegowanego specjalnie na Litwę gen. Kruglowa o rezultatach podjętych akcji represyjnych. 6 Autorzy w swoim opracowaniu wykorzystali bogate zrodla, w tym archiwa NK.WD. Ze względu na fakt, že ksiąžka jest niedawno wydana i ogolnie dostępna informacje bibliograficzne zostaną pominięte. 7 Informacje o skali oporu na Litwie znajdują się w zespole dokumentow zawartych w odrębnym opracowaniu wydanym ostatnio w Wilnie {Nenugalėtoji Lietuva, 1993). Zostaly one zrecenzowane przez B. Makowskiego (1994) na lamach „Studia zdziejow Rosji i Europy Šrodkowo-Wschodniej”, tom XXIX, s. 164-167. Wynika z nich, že do zwalczania partyzantki litewskiej skierowano dwie dywizje NKWD, wspierane przez wojska ochrony pogranicza oraz inne formacje stacjonujące na Litwie, Bialorusi i w okręgu kaliningradzkim. W walkach partyzanckich zginęlo ponad 40,0 tys. Litwinow. O zaciętošci walk mowią dane odniesione do krotkiego okresu między styczniem a paždziemikiem 1946 r. Miano w tym czasie zlikwidowac 339 oddzialow partyzanckich oraz 436 „antysowieckich organizacji”.

175

Wynikalo z niego, že oddzialy wojsk NKW D do 15 III 1945 r. przeprowadzily 2 257 operacji, w trakcie ktorych zlįkwidowano 497 grup o liczebnošci 16 983 osob, zabito 5 364 „bandytow”, schwytano 10 923, aresztowano 31 674 osoby, w tej liczbie 11 412 uczestnikow podziemia nacjonalistycznego, zatrzymano 33 670 dezerterow, ujawnilo się 9 376 osob. Następnie przystąpiono do deportacji ludnošci. Decyzja w tej sprawie zapadla požną wiosną 1945 r. Ludowy Komisarz Spraw Wewnętrznych ZSRS L. Beria wydal 16 VI 1945 r. rozporządzenie wykonawcze o przesiedleniu odpowiednich kategorii ludnošci litewskiej w pothocne rejony ZSRS. Glowne fale wysiedlen trwaly od 24 IV do 2 V 1945 r. oraz od 17 VII do 3 I X 1945 r. W obu fazach zeslano lącznie na wschod 1 504 rodziny liczące 5479 osob. Wedhig innych danych ofiarami tych deportacji z Litwy bylo 6 320 osob. W kolejnej deportacji w dniach 19-21 II 1946 r. wysiedlono 501 rodzin liczących lącznie 2082 osoby. Nadal jednak wladze sowieckie ocenialy stan bezpieczenstwa w Litewskiej SRS jako niezadawalający. W związku z tym M W D ZSRS wydalo 10X111946 r. specjalną dyrektywę a następnie rozkaz o przygotowaniu wykazu osob podlegających wysiedleniu. N a podstawie tych list Rada Ministrow ZSRS podjęla 21 II 1948 r. uchwalę o deportowaniu z terenu Litwy „rodzin bandytow i pomocnikow bandytow” . Wywieziono od 22 V do 27 V 1948 r. 11 233 rodziny liczące 39 482 osoby. Wysiedlono lącznie w 1948 roku 43 011 mieszkancow, ktorych skierowano glownie na Syberię jako specjalnych osiedlencow. Rozmieszczen ie wysiedlonej ludnošci ze wskazaniem miejsc pobytu na zeslaniu, wg stanu z 1 I 1949 r. prezentuje tabela (zob. tab. 32). Największe skupiska ludnošci wysiedlonej z Litwy znajdowaly się w Kraju Krasnojarskim i w obwodzie irkuckim. Spošrod deportowanych w latach 1945-1948 znajdowalo się 49 311 osob objętych statystykami Oddzialow Specjalnych Osiedlen. Wedlug tych danych w dniu 1 X 1948 r. pozostawaly na zeslaniu 47 534 osoby, a 1 1 1949 r. 46 940 osob. Wšrod zeslanych bylo męžczyzn 13 377, kobiet 19 667 i dzieci 13 896. Zwraca uwagę duža przewaga kobiet. Wynika z tego, že zsylano niepelne rodziny, wšrod ktorych nie bylo męžczyzn. Przypuszczalnie zginęli oni w walkach partyzanckich, lub ukrywali się na terenie Litwy. Za zdolnych do pracy uznanych zostalo 22 626 zeslancow. Pracowalo jednak 24 725, glownie przy wyrębie lasu i w tartakach. Większošč deportowanych pochodzila ze wsi. Poziom ich wyksztalcenia byl niewysoki. Spošrod 31 792 osob objętych statystyką, absolwentow szkol wyžszych bylo 265, z wyksztalceniem šrednim 1 596, zpodstawowym i niepelnym podstawowym 22 583 osoby, zaš analfabetow bylo 7 348. Deportacje objęly więc ludnošč prostą, niewyksztalconą, przypuszczalnie wrogo nastawioną do kolektywizacji i przywiązaną do košciola katolickiego. Možna sądzič, že ludnošč ta byla oparciem dla litewskiej partyzantki i objęcie jej deportacjąmialo ograniczyč zaplecze dla oddzialow lešnych oraz zastraszyč pozostalą ludnošč wiejską. Zaostrzenie sytuaqi wewnętrznej na Litwie pod koniec lat czterdziestych wywolane bylo pogorszeniem się sytuacji międzynarodowej, z czym wiązalo się

176

oczekiwanie na wybuch wojny šwiatowej oraz przystąpieniem w Litewskiej SRS do forsownej kolektywizacji rolnictwa. Kolejna akcja deportacyjna miala shižyč sterroryzowaniu ludnošci wiejskiej i ostatecznemu Samaniu oporu. Decyzja w sprawie wysiedlenia podjęta zo stata przez Radę Ministro w pod koniec stycznia 1949 r. a szczegoly akcji sprecyzowal rozkaz MWD ZSRS nr 00225 z 12 III 1949 r. Apogeum deportacji przypadto w dniach 23-28 III 1949 r. Wedhig danych z polowy 1950 r. deportacje objęly z Litwy 32052 osoby. Zeslancow kierowano glownie do obwodu irkuckiego i Kraju Krasnojarskiego. Tabela 32. Liczba deportowanych z Litwy w latach 1945-1948

Lp

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Miejsce pobytu

Liczba zeslaricow ogolem

W tym Męžczyžni

Kobiety

Dzieci

Buriacko-Mongolska ASRS Komi ASRS Kraj Kiasnojarski Obwod irkucki Obwod kemerovvski Obwod molotowski Obwod šwierdlowski Obwod tomski Obwod tiumenski

3987 864 23233 11383 87 2324 1343 2492 1227

1187 147 6694 3457 28 517 344 668 335

1611 448 9572 4628 59 1172 588 1065 524

1189 269 6967 3298

O g o le m

46940

13377

19667

13896

-

635 411 759 368

Ž ro d lo : S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, Masowe deportacje radzieckie w okresie II wojny šwiatowej, Wroclaw 1993, s. 136.

W pierwszym okresie warunki bytowania byly niezwykle dęžkie. Šwiadczy o tym wysoka šmiertelnošč. Na przyklad wšrod deportowanych z Litwy w latach 1945-1948 zmarlo w 1947 r. 357 osob (urodzilo się zaledwie 8), w 1948 - 1235, w 1949 - 1190 i w 1950 - 766 osob. Wysiedlenia z Litwy trwaly do 1952 r. Między innymi deportowano w 1950 r. 1355 osob. Ostatnia wielka deportaga z terenow Litewskiej SRS miala miejsce w 1951 r. Wysiedlono lącznie 5139 rodzin liczących razem 20357 osob. Byla to tzw. grupa „kulakow”. Wiadomo, že wywieziono ich glownie do Kraju Krasnojarskiego - 10827 osob, oraz obwodu tomskiego - 7277 osob. Na początku 1953 r. na specjalnym osiedleniu przebywato ponad 168 tys. mieszkancow trzech republik nadbahyckich wysiedlonych w latach 1945-1952, w tym byly 99 262 osoby pochodzące z Litwy8.*1 8 Wšrod wywiezionych bylo wielu luminarzy kultury i nauki litewskiej. Deportowano między innymi pisarzy: A. Miškinisa, K. Borutę, V. Drazdauškasa, P. Juodelisa, K. Inčiurę, fizyka - M. Devenisa, ekonomistę - J. Aleksė. Najbardziej na wywozki skazani byli jednak księža katoliccy. Deportowano między innymi biskupa P. Romanouškasa i K. Matulionisa. Ocenia się, že spošrod 1 332 księžy katolickich wywieziono z Litwy w latach 1947-1950 okolo tysiąca (J. Korzen, 1987, s. 52-53).

177

Doliczając wczešniejsze deportacje oraz zmarlych w trakcie transporu možna ocenič liczbę wysiedlonych z Litwy na co najmniej 120 tys. osob. Wedhig danych sowieckich w dniu 1 I 1953 r. na specjalnym osiedleniu znajdowalo się 79 917 mieszkancow Litwy (zob. tab. 33). Tabela 33. Liczba deportowanych z Litwy w latach 1945-1949

Lp

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

W tym w miejscach osiedlenia

Liczba zeslanc6w ogolem

Ogolem

Dorošli (pow. 16 lat)

Kazachska SRS Buriacko-Mongolska ASRS Jakucka ASRS Komi ASRS Kraj Chabarowski Kraj Krasnojarski Obwod irkucki Obwod kemerowski Obwod kirowski Obwod molotowski Obwod nowosybirski Obwod šwierdlowski Obwod tomski Daleka Polnoc Obozy MWD

4 3869 81 787 749 29326 38671 116 2 2228 3 1366 2400 3 312

4 3828 80 721 748 29137 38355 116 2 2021 3 1314 2356 3 305

2 2860 78 524 557 22134 28384 93 2 1514 3 947 1812 3 292

O g o le m

79917

78993

59205

Miejsce pobytu

Zbiegowie



Aresztowani

-

1 -

34 -

22 5 -

40 1 32 1 167 311 -

-

-

68 -

139 -

9 6 -

43 38 -

1

6

146

778

Ž r o d lo : S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, Masowe deportacje radzieckie w okresie II wojny swiatowej, Wroclaw 1993, s. 141.

Większošč deportowanych z Litewskiej SRS ulokowano w Kraju Krasnojarskim oraz w obwodzie irkuckim. Pracowali oni w bardzo cięžkich warunkach. Umieralnošč byla wysoka, tyle že w miarę lat sytuaqa się poprawiala i liczba zgonow się obnižala. Przyjmując podaną ogolną liczbę deportowanych z Litwy oraz liczbę zeslancow wg stanu z 1 1 1953 r., ktora wynosila okolo 80 tys. možna ocenič straty. Szacuje się, že w trakcie transportu a požniej na zsylce zmarla okolo 1/3 aresztowanych i skazanych na zeslanie. Nieznany jest sklad narodowošciowy deportowanych. Przewažali zdecydowanie Litwini. Možna jedynie przypuszczač, že byli wšrod nich Polacy. Stanowili oni niewielki odsetek wywiezionych. Celem deportacji bylo zlikwidowanie nacjonalistycznych ugrupowan litewskich oraz sprawniejsze przeprowadzenie kolektywizaqi rolnictwa. Dlatego tež wšrod zeslanych bylo wiele rodzin uznanych za kulackie. Po dojšciu N. Chruszczowa do wladzy rozpoczęlo się stopniowe uwalnianie zeslancow. W pierwszym okresie decyzje o uwolnieniu podęjmowane byly wylącznie w przypadkach indywidualnych. Następnie zadanie sprawdzenia

178

zasadnošci podjętych decyzji o deportacji zostalo scedowane na szczebel republikanski. Utworzono specjalną komisję przy Prezydium Rady Najwyžszej Litewskiej SRS, ktora w latach 1957-1958 rozpoczęla odpowiednią dzialalnošč. W odrožnieniu od wysiedlen np. Czeczencow, Kahnukow czy Inguszy nie zostala zakwestionowana zasadnošč i prawomyšlnošč stosowanych represji wobec Litwinow. Deportowani byli więc jedynie amnestionowani, a nie rehabilitowani. Liczba zeslancow ulegala stopniowemu zmniejszeniu. W koncu 1957 r. przebywalo jeszcze na zeslaniu 37 509 deportowanych z Litwy. N a początku 1959 r. pozostalo jeszcze na zeslaniu 4 907 wysiedlonych z Litewskiej SRS. Deportacje ludnošci przyczynily się w znacznej mierze do zmiany struktury demograficznej i narodowošdowej Litwy. Namiejsce wywožonych przyježdžala ludnošč narodowošci rosyjskiej. Dotkliwošč strat byla istotna, gdyž deportovvano zazwyczaj ludzi o nastawieniu patriotycznym i antysowieckim. Zaglada ludnošci žydowskiej, repatriacja ludnošci polskiej, deportacje oraz bezpošrednie straty ludnošci litewskiej, wywolane okupacją niemiecką i sowiecką a zwlaszcza terrorem stalinowskim wplynęly na stan demograficzny kraju. D o tego naležy dodač ubytek ludnošci litewskiej spowodowany opuszczeniem kraju przez okolo 70 tys. osob. Mniej więcej tylu Litwinow znalazlo się w Europie Zachodniej. Trafili oni na zachod rožnymi drogami. W trakcie okupacji hitlerowskiej wladze niemieckie zorganizowaly masową brankę na roboty do Niemiec. Większošč Litwinow nie wrocila juž do kraju, lecz rozproszyla się po calym švviecie. W obawie przed zbližającą się armią czerwoną wielu Litwinow ucieklo na zachod wraz z cofającymi się Niemcami. Litewski historyk žyjący na emigracji K. Pakštas (1956, s. 9) dokonal bilansu demograficznego dla okresu 1942-1955. Obliczyl wielkošč bezpošrednich i pošrednich strat jakie ponios! w tym okresie narod litewski. Przyjąl jako podstawę stan ludnošci zarejestrowany przez spis niemiecki z 1942 r. (spis ten pominąl calkowicie žyjącą jeszcze wowczas ludnošč žydowską). Następnie przyjąl dwa teoretyczne založenia, a mianowicie; zerowe saldo ruchu migracyjnego oraz występowanie przyrostu naturalnego na poziomie jaki istnial w okresie okupacji niemieckiej. Przy tego typu založeniu liczba ludnošci Litwy powinna wynosič w 1955 r. 3 700 tys. Faktyczna liczba ludnošci Litewskiej SRS w tym roku wynosila jedynie 2 613 tys. Wiadomo, že tego typu hipotetyczne prognozy zazwyczaj są zawodne i rzadko się sprawdzają. Niemniej wykazana rožnica stanowi pewną orientacyjną ilustrację mowiącą o katastrofie demograficznej jaka spotkala ludnošč zamieszkalą na Litwie. Zachowanie substancji narodowej oraz przetrwanie narodu litewskiego w kondyq’i gwarantującej odtworzenie strat demograficznych bylo možliwe dzięki wysokiej stopie urodzen jaka występowala w calym okresie powojennym. Spolecznošč litewska byla demograficznie mloda. Wysoki byl udzial dzieci przy niewysokim odsetku ludzi w wieku podeszlym. Korzystna struktūra wieku przy stosunkowo wysokiej rozrodczošci umožliwiala stopniowe uzupelnianie strat demograficznych. N a przelomie lat czterdziestych i pięčdziesiątych corocznie rodzito się na Litwie okolo 60 tys. dzieci. Stopa urodzen ksztaltowala się

179

w wysokosci 22-25%o. Natomiast liczba zgonów (odliczając nierejestrowane zgony będące rezultatem represji) nieznacznie przekraczala w ciągu roku poziomu 30 tys. czyli 10-12%o, z wyražną tendencją do spadku. Coroczny przyrost naturalny wynosil w wartosciach bezwzględnych okolo 30 tys. Možna więc przyjąč, že w ciągu dziesięciu lat powojennych liczba ludnošci Litwy mogia wzrosnąč nawet o blisko 300 tys. osób. System represyjny uniemozliwil jednak tak znaczny wzrost zaludnienia. D o konca lat czterdziestych przyrost naturalny nie byl w starne zrekompensowac ubytku spowodowanego deportaci ami oraz repatriacją do Polski dodatkowo powiększonego stratami wywolanymi pacyfikacjami. N a początku lat pięcdziesiątych sytuacja kraju zaczęla się stabilizowac 1 liczba ludnošci Litwy zaczęla się stopniowo powiększač (A. Stanaitis, 1983, s. 5). W celu przedstawienia ogólnego bilansu demograficznego kraju dia dwudziestolecia między 1939 a 1959 r. zostaną podane informacje wyjsciowe prezentujące sytuację w momencie wybuchu II wojny swiatowej, następnie szacunkowe dane dia okresu 1950-1959 oraz oficjalne materialy pierwszego powojennego spisu ludnošci zrealizowanego juž w okresie wladzy N . Chruszczowa. Powstają pewne trudnošci obliczeniowe, gdyž dia przekroju czasowego 1939/1940 istnieją w dokumentacji statystycznej rozbiežne dane. Možna tu wspomnieé, že w zbiorczym statystycznym roczniku sowieckim ( Nasielienije SSSR, 1988, s. 12) liczba ludnošci Litwy zostala podana dia 1939 r. w wysokosci 2 880,0 tys., zaš dia 1940 r. 2 925,0 tys. mieszkanców. Natomiast w cytowanej juž poprzednio pracy P. Gaučasa (1978, s. 66-67) na wspólczesnym terytorium Litwy w 1939 r. znajdowalo się 3 037,1 tys., zaš w 1940 r. 3 084,5 tys. mieszkanców. Bardziej wiarygodne są dane zawarte w opracowaniu P. Gaučasa i będą one wykorzystywane. Natomiast dia pózniejszego okresu 1950-1959, dane statystyczne bez względu na zródlo są identyczne i možna sądzič, že oddają juž w sposób przybližony rzeczywistošč demograficzną Litwy (zob. tab. 34). Liczba ludnošci Litwy między 1940 a 1950 rokiem obnižyla się o ponad 0,5 min. Bezpošrednie straty demograficzne byly większe, gdyž w latach 1945-1950 naplynęlo do Litewskiej SRS wielu funkcjonariuszy sowieckich, glównie narodowošci rosyjskiej. Z drugiej jednak strony, ježeli wežmiemy pod uwagę eksterminację ludnošci žydowskiej oraz masową repatriację Polaków, to ubytek ludnošci narodowošci litewskiej nie byl až tak wielki, chociaž ludnošč litewska poniosla tež duže ofiary w latach wojny a zwlaszcza w latach powojennych. Zostaly one w dužym stopniu zrekompensowane wysokim przyrostem naturalnym, który występowal w czasie okupacji niemieckiej a požniej rowniež po zajęciu kraju przez wladze sowieckie. Na uwagę zasluguje stosunkowo wolny wzrost demograficzny až do 1955 roku. Byly to konsekwencje deportacji i terroni. Rownoczešnie zachodzily siine procesy urbanizacyjne. Kolektywizacja na wsi oraz forsowna polityka uprzemyslowienia uruchomila ruchy migracyjne. Rozpoczęly się procesy depopulacji terenów wiejskich. Doprowadzilo to w efekcie do obniženia się liczby ludnošci wsi oraz gwaltownego przyrostu ludnošci miejskiej.

180

Tabela 34. Liczba ludnošci Litwy w okresie 1939/1940-1959

Lp

Rok

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1939 1940 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959

Liczba ludnošci ogolem (w tys.) 3037,1 3084,5 2573,4 2561,0 2590,0 2606,0 2610,0 2613,0 2644,0 2667,0 2665,0 2711,0

Ludnošč miejska w tys.

w %

695,5 709,4 729,5 792,0 827,0 857,0 880,0 904,0 928,0 982,0 994,0 1046,0

22,9 23,0 28,3 30,9 31,9 32,9 33,7 34,6 35,1 36,8 37,3 38,6

Ludnošč wiejska w tys. 2341,6 2375,1 1843,9 1769,0 1763,0 1749,0 1730,0 1709,0 1716,0 1685,0 1671,0 1665,0

w% 77,1 77,0 71,7 69,1 68,1 67,1 66,3 65,4 64,9 63,2 62,7 61,4

Ž rod lo: Lietuvos Statistikos Metraštis - 1993, Vilnius 1993, s. 20; Nasielienije SSSR 1987. Statisticzeskij sbornik, Moskwa 1988, s. 12; P. Gaučas, Gyventojų skaičius Lietuvoje 1923-1939 metais w: „Lietuvos TSR Aukštųjų Mokyklų Mokslo Darbai. Geografija ir Geologija”, t. XIV, Vilnius 1978, s. 62.

Dia kilkunastu lat powojennych až do sowieckiego spisu ludnošci przeprowadzonego dopiero w 1959 r. nie dysponujemy žadnymi danymi statystycznymi, ani tež dokumentacją dotyczącą zagadnien związanych z problematyką etniczną ludnošci Litwy. Wiadomo jedynie, že wlączenie kraju do Związku Sowieckiego otworzylo bez ograniczen granicę przed migrantami z calego obszaru ZSRS. Szeroką falą zaczęla naplywac ludnošč glownie narodowosci rosyjskiej nie tylko do administracji czy služby bezpieczenstwa, ale rowniez przyježdžala rosyjskojęzyczna kadra techniczna do nowo wzniesionych zakladow przemyslowych. Utworzenie gęstej sieci gamizonöw wojskowych przyczynilo się do naplywu licznej rzeszy oficerow rosyjskich. Opröcz migracji zewnętrznych mialy miejsce powazne migracje wewnętrzne ludnošci litewskiej. Zapoczątkowane procesy urbanizaqi i socjalistycznej industrializaqi uruchomily międzyregionalne przeplywy ludnošci. Zwlaszcza preferowany byl naplyw ludnošci litewskiej do Wilna i Klajpedy. Utworzenie w obu miastach wielu nowych miejsc pracy oraz rozwoj szkolnictwa šredniego i wyzszego przyniösl dynamiczny wzrost demograficzny tych dwu ošrodkow miejskich. Doprowadzilo to w rezultacie nie tylko do lituanizacji tych miast, ale rowniež do szybkiego zacierania polskošci w Wilnie oraz likwidaqi šladow wielowiekowej obecnošci niemieckiej w Klajpedzie. Na obszarach wiejskich Wilenszczyzny, zywiol polski

181

pomimo wyjątkowo trudnych warunków utrzymywal swoją narodowosc i język oraz przywiązanie do katolicyzmu. N a początku lat pięčdziesiątych nastąpila pewna liberalizacja w polityce narodowosçiowej. Dotyczylo to mozliwosci funkcjonowania szkolnictwa polskiego oraz zaczęla się ukazywac prasa w języku polskim. Mniejszošc polska na Litwie uzyskala znacznie lepsze waninki do kultywowania swojej odrębnošci narodowej niž to míalo miejsce na pobliskiej Bialorusi. Pomimo tego sytuacja jej nie byla latwa. Ludnosc polska poddana zostala równoczesnie lituanizaqi, rusyfíkacji i sowietyzacji.

----------- VIII----------Struktūra narodowosciowa Litewskiej SRS w 1959 roku

Pierw szy powojenny spis sowiecki odbyl się dopiero w 1959 roku. Objąl on cale terytorium Związku Sowieckiego, w tym rowniez Litewską SRS. Uwzględnil on dwie cechy etniczne spisywanych: narodowosc i język. Podobnie jak w przypadku každego spisu uwzględniąj ącego kwestie narodowošciowo-językowe naležy zadač sobie pytanie dotyczące jego wiarygodnosci. Sądzę, žemožna go traktowac jako odzwierciedlenie istniejącej rzeczywistosd. Wladze sowieckie byly zainteresowane uzyskaniem prawdziwego obrazu stanu narodowosciowego. Stanowilo to warunek prowadzenia odpowiedniej polityki narodowosciowej na obszarach anektowanych. Glowne ostrze terroru bylo skierowane na tzw. wrogow klasowych, czyli warstwy posiadające oraz osoby związane bądz z aparatem wladzy polskim lub litewskim, ewentualnie przesladowano osoby uprzednio kolaborujące z okupacyjnymi wladzami niemieckimi. Problem narodowosci czy języka, zwlaszcza ježeli to dotyczylo robotnikow czy chlopöw byl kwestią drugorzędną. Wszystko to razem sprzyjalo obiektywizaq’i spisu. Možna nawet wyrazic opinię, že spis sowiecki z 1959 r. byl bardziej obiektywny od spisu litewskiego z 1923 r. lub polskiego z 1931 r. W obu spisach z okresu międzywojennego zarowno wladze litewskie jak i polskie byly zainteresowane wykazaniem jak największego odsetka wlasnych rodakow. Glownym celem komunistow bylo zsowietyzowanie kraju czyli zmiana ustroju spoleczno-gospodarczego oraz zniewolenie mieszkancow. Wszystkie naq'onalizmy: litewski, polski, bialoruski czy zydowski byly traktowane jako relikty starego ustroju, ktore naležalo usunąč z žycia spolecznego. W takiej sytuaqi nie preferowano w sposob istotny žadnej narodowosci. Nie znaczy to, že nie istniala pewna ustalona z gory hierarchia wsrod narodow i językow sowieckich. Najwyzej uprzywilejowany byl narod a zwlaszcza język rosyjski, mający byč wspolnym językiem wszystkich narodow sowieckich. Na drugim miejscu byly języki „republikanskie”. Pozostale byly rowniež tolerowane a w niektorych przypadkach dla przeciwwagi uzyskiwaly pewne przywileje. Na przyklad stosunek do Bialorusinow, mających opinię lojalnych obywateli ZSRS, byl lepszy niž do Polakow, ktorzy kojarzyli się z przeciwnikami ustroju sowieckiego lub Litwinow mających opinię zdeklarowanych nacjonalistöw. Teoretyczniemniejszošci narodowe, zgodnie z socjalistycznym ustawodawstwem, byly rownouprawnione, ale praktyka zwlaszcza na szczeblu lokalnym rozmijala się często z gloszonymi haslami. Musialy więc powstac pewne niewielkie znieksztalcenia, ale spis w Litewskiej SRS byl dužo

183

bardziej obiektywny niž w pobliskiej Bialoruskiej SRS. Roznica językowa pomiędzy Polakami a Biatorusinami byla niemaczna. Jedni i drudzy zazwyczaj mowili tzw. językiem tutejszym lub prostym, będącym dialektem języka bialoruskiego mającego rowniez dužo slow polskich. M ozliwosd manipulacji ewentualnie nieumyšlnego blędu byly bardzo ulatwione. N a Wilenszezyznie jeszcze wowczas znajomošč języka litewskiego nie byla zbyt mocno ugruntowana i zaliczenie osob do narodowosd polskiej lub litewskiej bylo dokonywane zgodnie z deklaraqą spisywanego. Ze względu na stalą kontrolę wladz NKW D falszerstwa na rzecz takiej czy innej narodowosd byly zjawiskiem niezbyt częstym. W takiej sytuacji možna przyjąč, že sowieckie spisy ludnošci oddawaly w zasadzie w sposob zbližony do wiarygodnosd występującą rzeczywistosc etniczną Litwy1. Przed przystąpieniem do zaprezentowania oflcjalnych wynikow spisu z 1959 r. warto rozpocząč analizę od porownania ogolnych rezultatow wszystkich czterech spisow sowieckich (1959, 1970, 1979, 1989). N a rye. 9 pt. „Struktūra narodowosdowa Litewskiej SRS po II wojnie swiatowej” zamieszczono cztery kartogramy odniesione do každego ze spisow. Porownanie zmian w ujędu graficznym daje wyrainy obraz rozwoju demografieznego oraz ewolucyjnych przemian zachodzących w strukturze narodowosdowej kraju podporządkowanego obcej dominaqi. Rezultaty pierwszego spisu sowieckiego przeprowadzonego na Litwie przedstawia tabela (zob. tab. 35).*i Tabela 35. Struktūra narodowosdowa Litewskiej SRS w 1959 roku W tym

Liczba ludnošd Lp

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Ludnošč miejska

Narodowosd

Litwini Rosjanie Polacy Bialorusini Žydzi Ukraincy Lotysze Tatarzy Inne narodowosd O g o le m

w tys.

w%

2150,8 231,0 230,1 30,3 24,7 17,7 6,3 3,0 17,5

79,3 8,5 8,5 1,1 0,9 0,6 0,3 0,2 0,6

722,9 177,8 68,6 25,0 24,4 15,5 2,0 1,6 8,1

2711,4

100,0

1045,9

w tys.

Ludnosč wiejska w tys.

w%

69,1 17,0 6,5 2,4 2,4 1,5 0,2 0,1 0,8

1427,9 53,2 161,5 5,3 0,3 4,3 1,4 9,4

85,7 3,2 9,7 0,3 0,0 0,1 0,3 0,1 0,6

100,0

1665,5

100,0

w%

9 9

Ž r o d lo : Itogi Wsiesojuznoj Pieriepisi Nasielienija 1959 goda. Litomkaja SSR, Vilnius 1963, s. 160-164. 1 W trakeie analizy statystyeznej konstruowanej na podstawie spisow sowieckich z lat 1959,1970, 1979, 1989, autor korzystal z roznej dokumentaeji, zarowno opublikowanej w Moskwie jak i w Wilnie. Okazalo się, že žrodla rožnily się między sobą w pewnych szczegolach statystycznych. Rožnice byly niewielkie (najwyzej w granicach kilku promili). Ujednolicenie materialow statystycz­ nych byloby bardzo trudne. Dlatego tež istnieją pewne niewielkie przypadkowe Wędy, glownie o charakterze arytmetyeznym. Nie mają one znaezenia merytoryeznego.

184

Ryc. 9. Struktūra narodowošciowa Litewskiej SRS po II wojnie šwiatowej

Ludnošč narodowošci litewskiej stanowila wedhig spisu blisko 80,0% ogolnego zaludnienia kraju. Stanowilo to mocną podstavvę do walki z nasilającą się grožbą rusyfikacji i zachowaniem odrębnošci narodowej. Dwie najliczniejsze mniejszošci narodowe o zbližonym do siebie potencjale demograficznym, byli to Rosjanie i Polacy. Pienvsza grupa skladala się glownie z ludnošci naplywowej, ktora przyjechala na Litwę juž po drugiej wojnie šwiatowej. Polacy stanowili ludnošč autochtoniczną. Šwiadczą o tym relacje między ludnošcią miejską a wiejską. Większošč ludnošci rosyjskiej skupiala się w miastach. Natomiast Polacy w ponad 70% zamieszkiwali tereny wiejskie. Pozostale mniejszošci byly juž nieliczne. Spis sowiecki ostatecznie rozstrzygnąl kontrowersyjną kwestię rožniącą badaczy litewskich, bialoruskich i polskich tzn. jakie jest faktyczne oblicze etniczne ludnošci wschodniej Litwy. Wielu demografow zwlaszcza bialoruskich konsekwentnie glosilo tezę o czysto bialoruskim charakterze Wilenszczyzny. Nie wnikając w aspekty szczegolowe, dane spisu potwierdzily w sposob nie budzący wątpliwošci, poglądy gloszone przez demografow polskich. Wyniki spisowe ujawnily na calej Litwie zaledwie 30,3 tys. ludnošci bialoruskiej, w tym glownie byla to ludnošč naplywowa z Bialorusi zamieszkala

185

w 82,5% w miastach, która przybyla na ziemię litewską dopiero po wojnie. Na terenach wiejskich Republiki Litewskiej do narodowosci bialoruskiej przyznalo się zaledwie 5,3 tys. osób, gdy do narodowosci polskiej 161,5 tys. MateriaJy spisu sowieckiego nmožliwily wydanie atlasu narodowosciowego. Atlas ten (Atlas Narodow, 1964) zostal opublikowany w Moskwie. Odznacza się wysokim poziomem merytorycznym i technicznym. Przedstawil on na wielu planszach rozmieszczenie ludnošci wedhig narodowosci. Jedna z map prezentuje uklady narodowosciowe na Litwie i Bialorusi. Pokazano na kartogramie obszary o przewadze ludnošci polskiej. Zajmują one duze terytorium na pograniczu litewsko-bialoruskim, a zwlaszcza wokól Wilna. Uksztahowany w drugiej polowie X IX wieku etniczny obszar polski, pomimo repatriacji i znalezienia się poza granicami Polski dotrwal w swoim zasadniczym zarysie do 1959 roku. Omawiając sytuację narodowošciową w przeddzien wybuchu II wojny swiatowej dokonano szacunku liczebnošci poszczególnych narodowsci zamieszkujących terytorium znąjdujące się obecnie w granicach Litwy. Porównanie wyników tego oszacowania do spisów ludnošci z 1959 r. daje možliwošc okrešlenia zmian narodowošciowych wywolanych wojną i zmianami granicznymi (zob. tab. 36). Tabela 36. Zimiany struktury narodowosciowej na wspófczesnym terytorium Litwy między 1938/1939 a 1959 rokiem Róznica

Liczba ludnosd Lp Narodowosci 1 2 3 4 5 6 7 8

1938/1939

1959

w tys.

w%

Litwini Polacy Žydzi Niemcy Rosjanie Lotysze Bialorusini Inne narodowosci

2098,6 464,7 249,0 103,3 72,9 18,2 6,1 24,3

2150,8 230,1 24,7 2,1 231,0 6,3 30,3 36,1

52,2 -234,6 -224,3 -101,2 158,1 -11,9 24,2 11,8

2,5 -50,4 -90,1 -98,0 216,9 -65,3 396,7 48,5

O g ó le m

3037,1

2711,4

-325,7

-10,7

Ž r o d lo : Dla 1938/1939 - wyliczenia autora; día 1959 - Itogi Wsiesojuznoj Pieriepisi Nasielienija 1959 goda. Litowskaja SSR, Vilnius 1963, s. 160-164.

Liczba ludnošci narodowošci litewskiej nieznaczne wzrosla w ciągu analizowanego dwudziestolecia. W związku ze spadkiem ogólnej liczby ludnošci kraju odsetek ludnošci litewskiej ulegl wyraznemu powiększeniu. Stalo się to na skutek obniženia się dwóch tradycyjnych mniejszošd narodowych (Žydow i Polaków). Zydów pozostalo jedynie 10%, a Polaków polowa w stosunku do stanu przedwojennego. Rezultaty spisu ludnošci z 1959 r. skonfrontowane z liczebnošcią strat ¿ydowskich i poziomem szeroko pojętej repatriacji Polaków, z obszarów

186

anektowanych przez Związek Sowiecki, potwierdzily, že dokonane oszacowania tych dwoch grup narodowosciowych dla konca lat trzydziestych byly dokonane w sposob wlasciwy. Analizowany spis sowiecki ujawnil ponad 230,0 tys. Rosjan, okolo 30,0 tys. Bialorusinow oraz blisko 20 tys. Ukraincow. Liczba Rosjan powiększyla się w wyniku migracji o blisko 160,0 tys., Bialorusinow o 25,0 tys. oraz pojawila się dotąd nieznana mniejszošč ukrainska. Wlączenie Litwy do Związku Sowieckiego otworzylo granicę przed naplywem obywateli sowieckich rožnej narodo­ wosci. Wspomniano juž, že większošč osob podających narodowosc bialoruską skladala się z nowych migrantow. Katolicka ludnošč slowianskojęzyczna zadeklarowala prawie w calošci narodowosc polską2. Natomiast z ponad stotysięcznęj bogatej i dobrze zorganizowanej mniejszošci niemieckiej zostalo zaledwie kilkaset osob (ze względu na malą ich liczebnošč zostali wlączeni do tzw. innych narodowosci). Zmniejszyla się poza tym w sposob dose istotny liczba ludnosci narodowosci lotewskiej. Sowiecki spis z 1959 r. oprocz narodowosci uwzględnil istotne kryterium etniezne, jakim jest tzw. język ojezysty. Nie bylo ono tak jednoznaezne jak narodowosc. M oglo byč rožnie rozumiane przez spisujących i spisywanych. Język ojezysty byl nie tylko rozumiany jako język, ktory dana osoba wyniosla z domu rodzinnego. Często jako język ojezysty wybierano ten, ktorym poshigiwano się w žydu. Jeszcze trudniejszy wybor byl na obszarach dwujęzycznych. Dzialo się to często w sytuacji, gdy inny język panowal w urzędzie, inny w kosciele, inaezej mowiono w domu, a jeszcze inaezej z sąsiadem na ulicy. Powstawaly warunki utrudniające wybor tego języka, ktory wedlug spisywanego byl jego językiem rodzimym (ojezystym). Z pewnym przybliženiem možna przyjąč, že język ojezysty jest językiem užywanym przez najbližsze otoezenie rodzinne. Pomimo utrudnien interpretacyjnych možna založyč, že w przypadku nakladania się narodowosci i języka mamy do czynienia z osobą o zdeklarowanej narodowosci. W przypadku rozbiežnošei možna wnosic, že osoba spisywana jest poddana zewnętrznym wplywom asymilacyjnym. Kompleksowe informaeje z tego zakresu zawarte są w tabeli (zob. tab. 37).

2 Rezultaty spisu stanowily duže zaskoezenie dla demografow litewskich i bialoruskich. Ujawnienie się na calym pograniezu litewsko-bialoruskim ponad 700 tysięcznej mniejszošci polskiej (wtym po stronie bialoruskiej liczące 500,0 tys. osob) skladającej się w dužym stopniu z ludnošd chlopskiej, obalilo tworzony przez wiele lat mit jakoby ludnošč polska skladala się jedynie z inteligencji i posiadaczy ziemskich. Odmienna byla reakeja demografow litewskich i bialoruskich. Naležy tu zaznaczyč, že badaeze litewscy przyjęli ten f akt oczywisty do wiadomosci i we wszystkich swoich opracowaniach pisali o istnieniu Polakow na tzw. wschodniej Litwie, wspominając jedynie o ich nie polskim rodowodzie. Natomiast demografowie bialoruscy až do przelomu lat osiemdziesiątych i dziewięčdziesiątych byli wierni tezie o istnieniu na Wilenszczyznie, tzw. skatolicyzowanych Bialorusinow, stanowiących integralną częšč narodu bialoruskiego.

187

Tabela 37. Struktūra narodowošciowo-językowa ludnošci Litewskiej SRS w 1959 roku (w tys.)

Lp

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Narodowošci

Uwažają za ojezysty Liczba Język swojej Inny język ludnošci narodoLitevvski Rosyjski wošci

_

Inny

Litvdni Rosjanie Polacy Bialorusini Žydzi Ukraincy Lotysze Tatarzy Inne narodowošd

2150,8 231,0 230,1 30,3 24,7 17,7 6,3 3,0 17,5

2133,8 227,0 222,7 16,6 17,0 9,2 5,6 0,8 14,8

3,4 3,6 0,3 0,7 0,2 0,5 0,8 1,4

2,5 3,0 12,4 6,9 8,2 0,2 0,8 1,3

14,5 0,6 0,8 1,0 0,1 0,1 0,0 0,6 0,0

O g o le m

2711,4

2647,5

10,9

35,3

17,7

Ž r o d lo : It ogi Wsiesojuznoj Pieriepisi Nasielienija 1959 goda. Litowskaja SSR, Vilnius 1963, s. 160-163.

W momencie spisu ludnošč narodowošci litewskiej byla dopiero od kilkunastu lat w granicach imperium sowieckiego. Procesy rusyfikacji dopiero się rozpoczynaly. Bariera lingwistycznamiędzy językiem litewskim a rosyjskim byla duža. Wzmocniona ona byla dodatkowo odrębnošdą kulturową oraz wrogošcią do wszystkiego co kojarzylo się z rosyjskošcią lub sowieckim modelėm politycznym. Litwinami rosyjskojęzycznymi byli jedynie ei, ktorzy przyjechali z glębi ZSRS (np. ewakuowani na wschod w latach pierwszej wojny šwiatowęj). Wšrod osob narodowošd litewskięj až 99,2% uznalo język litewski za swoj ojezysty. Zaledwie 2 534 osob narodowošd litewskiej (0,1% ogolu ludnošd) zadeklarowalo język rosyjski. Znacznie więcej Litwinow (13 444 osoby) uznalo język polski jako swoj język ojezysty. Podobnie wysoka korelacja między narodowošdą a językiem byla wšrod Rosjan (98,3%), jak i wšrod ludnošci polskiej (98,6%). N a ogolną liczbę 230,1 tys. Polakow zadeklarowalo język polski 227,0 tys. Nieliczni podali język litewski (3,6 tys. osob) oraz rosyjski (3,0 tys. osob). Znamiennym faktem bylo, ¿e z wyjątkiem nielicznych, sporadycznych wyjątkow miejscowa ludnošč polska nie wskazala w spisie języka bialoruskiego. Nawet we wsiach, w ktorych panowal dialekt bialorusko-polski ludnošč w sposob zdecydowany wskazywala na język polski jako swoj język ojezysty. Možna sądzič, že z jednęj strony stanowilo to deklarację przynaležnošd do narodu polskiego, z drugiej miejscowa ludnošč nie uwažala nawet tzw. języka „tutejszego” za język bialoruski. Zupelnie inna sytuacja lingwistyczna byla wšrod ludnošci deklarującej narodowošč bialoruską. Duža częšč z nich (41,0%) przyznala się do języka rosyjskiego. Byli to przewažnie imigranci ze vvschodniej Bialorusi lub Rosji,

188

'

ktorzy zatracili juž język bialoruski3. Podobne relaq'e byly wsrod Ukraincow. Stosunkowo wielu Zydöw (69,0%) zadeklarowaio swoj rodzimy język. Niewielu z nich natomiast uznato język litewski jako swoj język ojczysty (2,6%). Interesująco ksztaltowala się sytuaqa językowa wsrod nielicznej ludnosci tatarskiej. Mniej więcej po 1/4 z nich uznala język rosyjski, litewski, tatarski i polski jako swoj język ojczysty. Dane spisu ujawnily, ¿e Litwini oraz dwie najliczniejsze mniejszošci (Rosjanie i Polacy) poshigiwali się wlasnymi, rodzimymi językami. Pošrednio to wskazuje, že spolecznošci te žyly w pewnej izolacji od siebie i wzajemne przenikanie językowe bylo jeszcze wöwczas nieznaczne. Dysponujemy podobną statystyką narodowošdowo-językową dla miasta Wil­ na. Wiadomo, že až do eksterminacji Zydow i repatriacji Polaköw, Wilno mialo Charakter językowy polsko-žydowski. W przeddzien wybuchu wojny 2/3 ludno­ sci poshigiwaly się językiem polskim, zaš 1/3 užywala języka jidysz. Dane rozpatrywanego spisu ludnosci ujawnily obraz dužo bardziej zrožnicowany (zob. tab. 38). Možna przyjąč, že w dniu przeprowadzonego spisu ludnosci litewskojęzycznej bylo w miešde ogolem 78,9 tys. czyli 33,4% ludnosci Wilna. Pomimo že Rosjan bylo mniej niž Litwinow, jednak 87,4 tys. mieszkancow miasta podalo język rosyjski jako swoj język ojczysty. Wsrod nich oprocz Rosjan byli Bialorusini i Žydzi. Przewažająca częšč wilenskich Polaköw zadeklarowala się jako polskojęzyczna. Natomiast wsrod liczącej okolo 15,0 tys. osob mniejszošd biatoruskiej polowa wskazala język rosyjski. Ogölnie rzecz biorąc miasto nabieralo charakteru polietnicznego tak pod względem narodowosd, jak języka mieszkancow. W przybliženiu 1/3 z nich užywala języka rosyjskiego, 1/3 litewskiego oraz 1/3 poslugiwala się innymi językami, wsrod ktorych dominowal język polski. Stratyfikacja narodowošciowo-językowa nakladala się na przestrzenną. W centrum miasta mieszkali Litwini i Rosjanie, zaš na obszarach peryferyjnych ludnošč deklarująca narodowosc i język polski. 3 Badacz litewski V. Čekmonas charakteryzując problem bialoruski na Litwie napisal: „Naležaloby tu tež zaznaczyč, že obecna granica paústwowa Bialorusi i Litwy stala się w latach powojennych w sposób sztuczny granicą etniczną. Sądząc wedlug danych spisów ludnosciowych, po jej pólnocnej stronie, na Litwie miesžkają prawie sami Polacy (rejón solecznicki, zaš po stronie pohidniowej na Bialorusi - prawie wylącznie Bialorusini (do 90,0%). Rzecz w tym, že wladze powojennej Bialorusi uczynily wszystko, žeby nie ujawniac w spisach ludnošci polskiej, a ješli juž, to nie więcej niž 10,0% populacji miejscowej. Na Litwie tymczasem nie bylo nadsków na to, aby ludnošč mowiąca po biaíorusku deklarowala się jako bialoruska. Przytlaczająca większošč obywateli litewskich, uznających się za Bialorusinów (ponad 99,0%) to przesiedlency z Bialorusi. Wielu z nich zwraca się obecnie do wladz litewskich z prošbą o zmianę zapisu w rubryce „narodowošč” w dowodzie osobistym - z bialoruskiej na polską” (V. Čekmonas, 1991, s. 46-47). Przytoczony cytat badacza litewskiego wymaga komentarza. Prawdą jest, že ludnošč polska byla na Bialorusi dyskryminowana i spisy sowieckie zanižyly liczbę ludnošci polskiej. Niemniej nie bylo limitu 10,0% i w niektórych rejonach položonych przy granicy z Litwą spisy odnotowaly wysoki udzial ludnošci polskiej (np. w rejonie woronowskim (Varanavas) spis wykazal ponad 80,0% ludnošci polskiej). Natomiast rację ma autor pisząc, že ludnošč bialoruska na Litwie skladala się prawie wylącznie z migrantów, którzy przyjechali dopiero po wojnie, oraz, že przyježdžający bialoruscy katolicy deklarowali zazwyczaj narodowošč polską, zaš prawosíawni bialoruską lub rosyjską.

189

Tabela 38. Struktūra narodowošdowo-językowa ludnošci Wilna w 1959 roku (w tys.)

Lp

1 2 3 4 5 6 7 8

Narodowosci

Litwini Rosjanie Polacy Žydzi Bialorusini Ukraincy Tatarzy Inne narodowosci O g o le m

Uwažają za ojczysty Liczba Język swojej Inny język ludnošci narodo­ Litewski Rosyjski wosci

_

Inny

79,4 69,4 47,2 16,4 14,7 6,6 0,5 1,9

77,8 69,0 44,8 11,3 7,3 3,0 0,2 1,4

0,3 0,5 0,2 0,1 0,0 0,0 0,0

1,0 1,7 4,8 6,7 3,5 0,2 0,5

0,6 0,1 0,2 0,1 0,6 0,1 0,1 0,0

236,1

214,8

1,1

18,4

1,8

Ž r o d lo : Itogi Wsiesojuznoj Pieriepisi Nasielienija 1959 goda. Litowskaja SSR, Vilnius 1963, s. 160-163.

Dotychczas przeprowadzone rozwazania n a temat struktury narodowosciowej powojennej Litwy nie uwzględnily w zasadzie aspektu terytorialnego. Analiza okresu międzywojennego oraz nawet starsza odniesiona do X IX wieku wykazala duze zroznicowanie regionalne w zakresie stosunkow etnicznych, ktore przynosily dla Litwy brzemienne reperkusje nie tylko demograficzne, ale i spoleczno-polityczne. Uzyskiwanie materialo w statystycznych dla obszaru bylego Związku Sowieckiego wg mniejszych jednostek administracyjnych bylo zadaniem zawsze trudnym. Zazwyczaj dokumentacja faktograficzna wg rejonow nie byla publikowana i przypuszczam, že do tej рогу jest w Polscemalo znana. Z tego powodu zostaną zaprezentowane dla powojennych spisow ludnošci dane narodowosciowe wg tzw. miast szczebla rejonowego oraz rejonow. Bezpošrednio po wojnie wladze sowieckie zmienily stary uklad administracyjny Litwy i wprowadzily podzial na rejony. Początkowo rejonow bylo więcej niz obecnie. W latach szeščdziesiątych przeprowadzono weryfikację podziahi administracyjnego wkierunku zmniejszenia liczby rejonow i zwiększenia ich šredniej wielkosci. Wprowadzono ostatecznie podzial na 11 miast tzw. stopnia republikanskiego oraz 44 rejony. Podzial ten istnieje do dzisiaj (1996) i dopiero obecne wladze niepodleglej Litwy wprowadzają weryfikację aktualnego podziahi administracyjnego, со spotyka się z dužą dezaprobatą wsrod mniejszošci narodowych, glownie Polakow. Przed przystąpieniem do zasadniczej analizy przestrzennej wedlug istniejących przez ponad 30 lat rejonow, warto zamiešcič informacje wedlug jednostek rejonowych, ktore istniaty w momencie spisu w 1959 r. Nie jest celowe dokonywanie tego dla calego terytorium Litwy. Uwzględniono jedynie obszar szeroko ujętej Wilenszczyzny, w ktorej sytuacja narodowosciowa byla najbar-

190

dziej zložona. Na obszarze zawartym obecnie w przybliženiu w granicach 9 rejonów w 1959 r. bylo až 14 rejonów. Większa liczba jednostek odniesienia przestrzennego przedstawi obraz w sposób bardziej szczególowy (zob. tab. 39). Na terytorium zawartym w granicach 14 rejonów wschodniej Litwy skupialo się 453,4 tys. mieszkañców. W tej częšci kraju ludnošč narodowosci litewskiej zaledwie przekraczala polowę zaludnienia. Mniejszošč polska obejmująca 36,3% ogóhi ludnošci, w kilku rejonach zdecydowanie przewazala. Polskie oblicza mial rejón wilenski (81,4% Polaków), solecznicki (83,9%), nie istniejący obecnie rejón niemenczyñski (73,2%) i rejón ejszyski (67,4%). Ponadto liczebnie przewazali Polacy nad Litwinami w rejonie trockim, zaš jeszcze w dwóch rejonach mniejszošč polska odgrywala istotną rolę, przekraczając 20% ludnošci. Natomiast w rejonach pozostalych dominowala ludnošč litewska. Dotyczylo to rejonów usytuowanych w zachodniej częšci rozpatrywanego terytorium. Podana informacja statystyczna ma jedynie charakter uzupelniający, gdyž cala analiza w przekroju jednostek rejonowych będzie przeprowadzona wedhig istniejącego do 1996 r, ukladu administracyjnego. Dzięki temų będzie zachowana porownywalnošč przestrzenna, gdyž wszystkie dane statystyczne są zestawione wg jednolitego ukladu administracyjnego. Rozmieszczenie na terytorium Litwy pięciu najliczniejszych grup narodowošciowych wg 55 jednostek odniesienia przestrzennego prezentuje tabela (zob. tab. 40) oraz ryc. 10. Pelną interpretacja merytoryczna tabeli 40 wymagalaby obszernego tekstu wyjašniającego. Nie jest to celowe. Warto jedynie zasygnalizowac niektóre wybrane kwestie, które odgrywają istotną rolę. Porównanie struktury narodowošciowej miast do rejonów wiejskich wykazuje, že prawie wszystkie ošrodki miejskie mają dužo bardziej zrožnicowaną strukturę etniczną niž tereny wiejskie. W miastach, w tym przede wszystkim w Wilnie, skupialo się wielu przedstawicieli mniejszošci narodowych, w tym glównie Rosjan. W większošci rejonów dominowala ludnošč narodowošci litewskiej. N a ogolną liczbę 49 rejonów, až w 21 rejonach Litwini przekraczali 95% ogólnego zaludnienia, w 9 rejonach Litwini stanowili od 90% do 95% ogólu ludnošci, a w następnych 5 jednostkach rejonowych odsetek ludnošci litewskiej wynosil od 85% do 90%. Wynika z tego, že w 35 rejonach ludnošč litewska przekraczala poziom 85%. Wszystkie te rejony są položone w centralnej i zachodniej Litwie. Pozostale rejony mają charakter narodowošciowy bardziej zrožnicowany. W dwóch rejonach: solecznickim i wilenskim ludnošč litewska stanowila znikomy odsetek zaludnienia (ponižej 7%). W dwóch jeszcze rejonach Litwini nie przekraczali polowy ludnošci tzn. w trockim - 43,3% i šwięcianskim -45,6% . Te cztery rejony usytuowane są we wschodniej częšci kraju i prawie w calošci naležaty przed wojną do Polski. Rownoczešnie te rejony koncentrowaly w 1959 r. ludnošč narodowošci polskiej a mianowicie: solecznicki - 85,2% ludnošci polskiej, wilenski - 80,3%, trocki -42,6% i šwięcianski - 35,7%. W pięciu rejonach: Malaty, Szyrwinty, Ignalino,

191

Tabela 39. Struktūra narodowosciowa wschodniej Litwy w 1959 r. (wg podzialu administracyjnego z 1959 r.) Narodowosci Powiaty Lp

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Nazvva litevvska

Nazwa polska

Eišiškės Ignalina Jonava Vievis Zarasai Jieznas Molėtai Nemenčinė Varėna Šalčininkai Širvintos Švenčionys Trakai Vilnius

Ejszyszki Ignalino Janów Jewie Jeziorosy Jezno Malaty Niemenczyn Orany Soleczniki Szyrwinty Šwięciany Troki Wilno

O g ó le m

Liczba ludnošci

Litwini

Polacy

Bialorusini

Rosjanie

Inni

ogólem

w%

ogólem

w %

ogólem

w %

ogólem

w %

ogólem

20527 35415 27439 24167 34713 31995 27260 37289 33131 28155 25378 32987 35140 59814

5808 26967 20330 17366 22886 28168 25055 3942 28763 1798 21188 20005 11666 3855

28,3 76,2 74,1 71,9 65,9 88,0 91,9 10,6 86,8 6,4 83,5 60,6 33,2 6,4

13835 4338 2229 5528 3808 3029 863 27301 3355 23615 3372 7870 16927 48710

67,4 12,2 8,1 22,9 11,0 9,5 3,2 73,2 10,1 83,9 13,3 23,9 48,2 81,4

513 3545 4561 983 7649 379 1282 4136 402 1633 685 4082 4139 4887

2,5 10,0 16,6 4,1 22,0 1,2 4,7 11,1 1,2 5,8 2,7 12,4 11,8 8,2

197 339 104 123 121 66 12 863 445 865 55 519 1629 1488

1,0 1,0 0,4 0,5 0,3 0,2 0,0 2,3 1,3 3,1 0,2 1,6 4,6 2,5

174 226 215 167 249 353 48 1047 166 244 78 51 779 . 874

453410

237797

52,4

164780

36,3

38876

8,6

6826

1,5

5131

w%

0,8 0,6 0,8 0,6 0,8 U 0,2 2,8 ■' 0,6 0,8 0,3 11,5 2,2 1,5 1,2

Ž r o d lo : A. Srebrakowski, Statystyczny portret Polakow z Litwy (na podstawie oficjalnych danych statystycznych) w: Mniejszošci narodowe i religijne w Europie Srodkowo-Wschodniej w swietle statystyk X IX i X X wieku, «Materialy Instytutu Europy Srodkowo-Wschodniej», pod red. Z. Sulowskiego i J. Skarbka, t. IV, Lublin 1955, s. 131.

Ryc. 10. Struktūra narodowošciowa Litewskiej SRS wg rejonow w 1959 r.

Jeziorosy i Orany występują niewielkie tereny, ktore znajdowaly się w granicach przedwojennej Polski. We vvschodniej częšci každego z tych rejonow skupiala się rowniež ludnošč polska. W skali calego rejonu nie odgrywalo to juž dužej roli. Natomiast na obszarze, ktory w okresie międzywojennym naležal do Republiki Litewskiej ludnošč polska zostala wykazana w znikomej ilošci. Možna tu podač jako przyklad miasto i powiat kowienski, ktory skupial liczną i pręžną mniejszošč polską przed I wojną šwiatową, a nawet istniala ona i dzialala aktywnie jeszcze w okresie międzywojennym. Spis sowiecki ujawnil szczątkową liczbę ludnošci polskiej. tącznie w miešcie i w rejonie kowienskim, koncentrującym w 1959 r. 277,8 tys. mieszkaricow, zadeklarowalo narodowošč polską jedynie 5,8 tys. osob, czyli zaledwie 2,1% ogohi ludnošci. Podobnie bardzo niewielu Polakow zostalo odnotowanych w rejonie poniewieskim - 1,0%, oraz kiejdanskim - 3,6%. Šwiadczy to o zachodzących dobrovvolnych lub przymusowych procesach asymilacyjnych, ktorym poddana byla w ciągu juž dhigiego czasu ludnošč polska. W sposob znamienny ksztaltowalo się w ukladzie rejonowym rozmieszczenie ludnošci narodowošci rosyjskiej. Większošč tej ludnošci grupowala się w miastach, gdzie stanowili Rosjanie istotną częšč zaludnienia (Klajpeda - 35,7%, Wilno - 29,4%, Druskieniki - 24,8%). Nawet w Kownie položonym w centrum

193

Tabela 40. Struktūra narodovvošciovva Litewskiej SRS w 1959 roku wedlug rejon6w

Narodowošci

Rejony Lp

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 - 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28

29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55

Liczba ludnošci

Nazwa litewska

Nazwa polska

m. Vilnius m. Kaunas m. Šiauliai m. Klaipėda m. Panevėžys m. Alytus m. Marijampolė m. Druskininkai m, Palanga m. Neringa m. Birštonas Biržai Ignalina Joniškis Jonava Zarasai Jurbarkas Kėdainiai Kelmė Klaipėda Kaunas Kaišiadorys Kretinga Kupiškis Lazdijai Molėtai Marijampolė Mažeikiai

236078 m. Wilno 219287 m. Kowno m. Szavvle 59722 89923 m. Klajpeda m. Ponievviež 41096 m. Olita m. Mariampol m. Druskieniki 5765 5685 m. Poląga m. Nida 1468 m. Birsztany 1317 43654 Birže Ignalino 37955 33534 Janiszki 28638 Jan6w 34713 Jeziorosy 41892 Jurborg 57975 Kiejdany 54252 Kielmy 35178 Klajpeda 58540 Kowno 44777 Koszedary 39282 Kretynga 29295 Kupiszki 47473 Loždzieje 37123 Malaty 77295 Mariampol Možejki 35482

Akmenė Alytus Anykščiai Varėna Plungė Pakruojis Panevėžys Pasvalys Prienai Radviliškis Rokiškis Raseiniai Šalčininkai Šakiai Šiauliai Skuodas Šilalė Šilutė Širvintos Švenčionys Tauragė Telšiai Trakai Utena Vilnius Ukmergė Vilkaviškis

Okmiany Olita Onikszty Orany Plungiany Pokroje Ponievviež Poswol Preny Radziwiliszki Rakiszki Rosienie Soleczniki Szaki Szavvle Szkudy Szylele Szytokarczma Szyrvvinty Švvięciany Taurogi Telsze Troki Uciana Wilno Wilkomierz Wylkowyszki

O g ó l e m miasta i rejony

33915 63901 51581 41956 50759 55546 51775 42787 47794 54622 54128 55713 43668 50605 51646 33880 38048 66625 26024 39829 41839 53874 56123 37532 80264 52760 53664

Litvvini

Polacy

Rosjanie

Inni

Žydzi

Bialorusini

ogólem

w %

ogólem

w %

ogólem

w%

ogólem

w%

ogólem

w%

ogólem

w%

79363 179890 48751 49666 34805

33,6 82,0 81,6 55,2 84,7

47226 2933 159 432 338

20,0 1,4 0,3 0,5 0,8 14,3 0,3 1,0 1,0 0,2 11,5 0,2 8,1 10,9 0,2 3,6 0,1 0,2 4,9 1,6 0,1 0,2 1,6 16,3 0,7 0,1

69416 25497 7795 32072 4742 1428 514 232 117 807 3571 905 4634 7702 410 2316 2389 1261 3667 2017 438 828 955 1585 1638 809

29,4 11,6 13,0 35,6 11,5 24,8 9,0 15,8 8,9 1,9 9,4 2,7 16,1 22,2 1,0 4,0 4,4 3,3 6,3 4,5 U 2,8 2,0 4,2 2,1 2,3

14686 1943 532 2692 302 _ 630 30 29 50 48 341 28 104 121 62 156 25 186 163 92 40 47 47 27 177 43

6,2 0,9 0,9 3,0 0,7 10,9 0,5 2,0 3,8 0,1 0,9 0,1 0,4 0,4 0,2 0,3 0,1 0,5 0,3 0,2 0,1 0,2 0,1 0,1 0,2 0,1

16354 4792 845 762 221

6,9 2,2 1,4 0,9 0,6

9033 4232 1640 4299 688 ”

3,9 1.9 2,8 4,8 1,7

128 8 1 9 20 10 15 25 77 46 27 28 11 25 11 15 5 9 2 42 2

2,2 0,2 0,1 0,7 0,0 0,1 0,0 0,1 0,2 0,1 0,1 0,1 0,0 0,1 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0

-

2547 4780 1018 1107 42366 29447 31648 21381 22833 41044 53010 51609 33231 51379 41796 37827 28279 45591 29368 74223 34145

30813 59118 48728 36707 49904 54465 50041 41815 46566 50641 48615 54331 2918 50038 48909 33138 37763 56899 21859 18158 40134 51270 24332 35662 5546 48866 51965

2728257 2170305

-

44,2 84,0 69,3 84,0 97,0 77,5 94,3 74,6 65,8 97,9 91,4 95,1 94,3 87,7 93,3 96,3 96,5 96,0 79,2 96,0 96,2

90,8 92,5 94,4 87,4 98,3 98,0 96,6 97,7 97,4 92,7 89,8 97,5 6,7 98,8 94,7 97,8 99,2 85,4 84,0 45,5 95,9 95,1 43,3 95,0 6,9 92,6 96,8 79,3

-

828 15 14 13 64 4370 52 2304 3808 67 2113 83 87 2879 704 32 61 766 6083 564 19

102 0,3 3,6 2322 427 0,9 4151 9,9 30 0,0 27 0,1 528 1,0 49 0,1 508 U 515 0,9 0,2 88 286 0,5 37182 85,1 0,2 96 0,2 105 11 0,0 0,0 9 0,7 460 3368 12,9 14204 35,6 57 0,1 72 0,1 23906 42,6 0,2 90 64467 80,3 764 1,5 0,5 269 230107

8,5

1618 1389 2277 436 542 571 1005 521 464 2955 5090 795 2115 306 2128 231 203 3432 664 5901 1059 2071 5103 1601 7156 2703 832 230913

4,8 2,2 4,4 U 1,1 1,0 2,0 1,2 1,0 5,4 9,5 1,4 4,9 0,6 4,1 0,7 0,5 5,1 2,6 14,8 2,5 3,9 9,1 4,3 8,9 5,1 1,6 8,5

125 144 51 475 25 17 60 43 40 158 60 43 1048 16 61 13 4 199 55 844 65 77 1789 35 2004 98 90 30240

0,4 0,2 0,1 1,1 0,1 0,0 0,1 0,1 0,1 0,4

15 43 15 7 140 2 6 8 7 47 41 13 38 13 10 3 28 6 184 18 148 127 61 131 40 31

0,0 0,1 0,0 0,0 0,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,5 0,1 0,3 0,2 0,2 0,2 0,1 0,0

24672

0,9

0,1 0,1 2,4 0,0 0,1 0,0 0,0 0,3 0,2 2,2 0,2 0,1 3,2 0,1 2,5 0,2 0,2 1,1

-

3,6 204 6,0 338 174 ' 1J,8 21 1,6 0,8 349 216 0,6 886' 2,7 0,7 190 0,5 172 0,6 263 0,6 353 0,2 118 402 1,7 0,7 427 157 0,4, 930 2,3 0,3 75 0,3 105 0,2 58 0,9 651 1,3 464

1242 885 83 180 118 464 135 351 209 306 234 245 367 136 433 487 66 5607 72 538 506 236 866 83 960 289 477 42020

3,7 1,4 0,2 0,4 0,2 0,9 0,3 0,9 0,4 0,5 0,4 0,5 0,8 0,4 0,9 1,5 0,3 8,5 0,3 1,4 1,2 0,5 1,6 0,2 1,2 0,5 0,9 1,7

Ž r 6dl o: Statistikos Departamentas Prie Lietuvos Respublikos Vyriausybėj, Vilnius 1991 (materialy rękopišmienne). Uwuga: Między liczbą ludnošci ogolem wedlug narodowošci podunų w tab. 37, a liczbų ludnošci ogotem vvedlug narodovvošci, w podziale na rejony podaną w tab. 40, vvystępują niewielkie rdžnice. VVynikają one z rėžnic w žrodlovvych materialach statystycznych. Nie mają vviększego znaczenia merytorycznego. Liczba ludnošci miast: Olita i Mariampol wlączona do macierzystych rejonovv.

etnicznego obszaru litewskiego skupialo się ponad 25,0 tys. Rosjan czyli 11,6% ogolu ludnošci. N a terenach wiejskięh ludnošci rosyjskiej bylo bardzo malo. W rejonie jezioroskim i šwięcianskim zachowalo się stare osadnictwo rosyjskie grupujące staroobrzędowcow. Naplywowa ludnošč rosyjska skladala się z oddelegowanych funkcjonariuszy partyjnych. Odgrywali oni istotną rolę polityczną, ale udzial ich wšrod ludnošci nie byl zbyt dūžy. Procesy industrializacji wiązaly się z budową nowych obiektow przemyslowych. N a tzw. budowy socjalizmu przyježdžala kadra techniczna i robotnicy z obszaru calego Związku Sowieckiego. Wiązalo się to z wyžszymi uposaženiami i uzyskaniem mieszkania. Rozbudowywaly się osiedla mieszkaniowe, w ktorych udzial osob narodowošci rosyjskiej byl znaczny. Rosjanie skupiali się ponadto w tzw. miastach garnizonowych, gdyž kadra oficerska byla zazwyczaj narodowošci rosyjskiej. Poza Rosjanami naplywala w większej ilošci ludnošč ukrainska i bialoruska. Mniejszošč bialoruska rozmieszczona byla došč rownomiernie na obszarze calej Republiki Litewskiej. Podobnie jak Rosjanie najchętniej skupiali się w miastach. Na obszarach wiejskich Bialorusinow bylo bardzo niewielu. Zaskakująco malo ludnošci bialoruskiej spis wykazal w rejonach graniczących z Bialorusią. Na przyklad w rejonie ignalinskim - 0,9%, šwięcianskim - 2,1%, solecznickim - 2,4%, oranskim - 1 ,1 % i loždziejskim - 0,1 %. Dane te šwiadczą o braku na terytorium Litwy obszarow etnicznych o charakterze bialoruskim. D o wojny ludnošč žydowska zamieszkiwala w sposob w miarę rownomierny wszystkie miasta kraju. Nieliczni, ocaleni Žydzi skupili się po wojnie przede wszystkim w Wilnie (66,5% ogohi ludnošci žydowskiej), oraz w mniejszym stopniu w Kownie. W malych miasteczkach na tzw. prowincji litewskiej Žydow w 1959 r. juž w zasadzie nie bylo. Možna więc stwierdzič, že wraz z zagladą Žydow nabraly innego oblicza miasta i miasteczka litewskie, w ktorych do wojny rozwijala się kultūra i folklor žydowski. Zmienily się one nie tylko demograficznie, ale i urbanistycznie. Podobnie zniknęla z ziemi litewskiej ludnošč narodowošci niemieckiej. Spis odnotowal jedynie okolo 2,0 tys. Niemcow. Zamieszkala do wojny przez Niemcow Kiajpeda stala się miastem litewsko-rosyjskim. N a ogolną liczbę 90,0 tys. mieszkancow miasta Litwinow bylo blisko 50,0 tys., zaš Rosjan ponad 32,0 tys. Nastąpila ponadto pelną lituanizacja rejonu szylokarczmianskiego, obejmującego w dužym stopniu dawne tereny tzw. Kraju Klajpedzkiego. Wedlug analizowanego spisu ludnošč litewska stanowila ponad 85% zaludnienia tego rejonu. Pozostale nieuwzględnione mniejszošci narodowe nawet w ukladzie rejonowym nie zaznaczyly swojej obecnošci.

------------IX-----------Struktūra narodovvošciovva Litevvskiej SRS w 1970 roku i

N astępny spis ludnošci w Związku Sowieckim odbyl się w 1970 roku. Przeprowadzony byl na tych samych zasadach metodologicznych co poprzedni. Uwzględnil te šame pytania odniesione do kwestii etnicznych tzn. narodowošč orazjęzyk oj czysty. Lata 1959-1970 byly okresem w Związku Sowieckim došč stabilnym. Zakonczyly się bezpowrotnie czasy masowych deportacji i eksterminacji takich czy innych grup etnicznych. Z punktu widzenia demograficznego spoleczenstwo sowieckie, w tym rowniež litewskie, odznaczalo się dužą dynamiką. Wiązalo się to z wysokim udzialem ludzi mlodych i znaczną rozrodczošcią. Coroczny przyrost naturalny na ziemi litewskiej wynosil okolo 10%o. Rownoczešnie zachodzily istotne zmiany strukturalne i przestrzenne. Procesy uprzemyslowienia i urbanizacji wplywaly na ruchy migracyjne zarowno ze wsi do miast, jak rowniež o charakterze międzyregionalnym (Z. Dlugosz, 1980, s. 27-37). Warunki obiektywne jak i celowe dzialania wladz zmierzaly do wymieszania etnicznego ludnošci. Mialo to przyspieszyč procesy rusyfikaq'i i sowietyzaqi poszczegolnych narodow sowieckich. Warunki w Litewskiej SRS mialy swoją specyfikę demograficzną, spoleczną i gospodarczą. Kraje baltyckie, w tym rowniež Litwa, byly uprzywilejowane z uwagi na wyžszą efektywnošč gospodarowania w zakresie partycypowania šrodkami inwestycyjnymi. Duže naklady byly przeznaczone na przemysl przetworczy oraz skolektywizowane rolnictwo. Wyžsza kultūra pracy dawala wyražniejsze efekty ekonomiczne. Sprzyjalo to wzrostowi gospodarczemu. Przynioslo to rowniež naplyw do ošrodkow miejskich Litwy ludnošci rosyjskojęzycznej oraz šdšlejszą integracją kraju z gospodarką sowiecką. Między 1959 a 1970 rokiem liczba ludnošci Litewskiej SRS wzrosla z 2 711,4 tys. do 3 128,2 tys., czyli o 15,4%. Dynamika poszczegolnych grup narodowošciowych byla niejednolita (zob. tab. 41). W rezultacie wysokiej nadwyžki urodzen nad zgonami zostal znacznie przekroczony przedwojenny stan ludnošciowy kraju. Straty demograflczne zostaly w pelni uzupelnione. Liczba ludnošci narodowošci litewskiej wzrosla o 16,5% i przekroczyla poziom 2,5 mln mieszkancow. Podobnie wysoka w wartošciach procentowych byla dynamika ludnošci rosyjskiej. Wynikalo to przede wszystkim z dodatniego saida migracyjnego. Zamieszkiwanie na ziemi litewskiej bylo dla Rosjan korzystne ekonomicznie i spolecznie. Podobne zjawisko wystąpilo wšrod Ukraincow i Bialorusinow, ktorzy chętnie przyježdžali

197

na Litw?. Wspolnie tworzyli ludnosc rosyjskoj^zyczne, ktorazazwyczaj nie znala j?zyka litewskiego. Tabela 41. Zmiany struktury narodowosdowej Litewskiej SRS mi^dzy 1959 a 1970 rokiem Lp

Narodowosci

Liczba ludnosd 1959

1 2 3 4 5 6 7 8 9

1970

Röznica w tys.

w%

Litwini Rosjanie Polacy Bialorusini Ukrairicy Zydzi Lotysze Tatarzy Inne narodowosci

2150,8 231,0 230,1 30,3 17,7 24,7 6,3 3,0 17,5

2506,8 9 268,0 240,2 45,4 25,1 23,6 5,1 3,5 10,5

356,0 37,0 10,1 15,1 7,4 -U -1,2 0,5 -7,0

16,5 16,0 4,4 49,8 41,8 -4,5 -19,0 16,6 -40,0

O g o le m

2711,4

3128,2

416,8

15,4

¿TÖdlo: Itogi Wsiesojuznoj Pieriepisi Nasielienija 1970 goda. Nacjortalnyj Sostaw Nasielienija SSSR, t. IV, Moskwa 1973, s. 273-275.

Ludnosc narodowosci polskiej wzrosla zaledwie o 4,6% (10,1 tys.). Tak niewielki przyrost byl rezultatem zachodz^cych procesow asymilacyjnych. Podobne przeobrazenia narodowosciowe zachodzily wsröd ludnosd zydowskiej oraz nielicznych Lotyszy. Zroznicowane tempo wzrostu demograficznego wymienionych grup etnicznych spowodowalo zmiany w udziale procentowym i w znaczeniu poszczegolnych narodowosci. Dzialo si§ to rownoczesnie z nasilaj^cymi si? procesami urbanizacyjnymi. Naplyw ludnosd do miast przyspieszal asymilacj? i wtapianie si? mniejszych liczebnie mniejszosci w spoleczenstwo sowieckie. Sytuacj? narodowosciowe w szybko rozwijajecych si? demograficznie miastach oraz na terenach wiejskich, podlagajecych intensywnym procesom depopulacyjnym prezentuje tabela (zob. tab. 42). Pozycja demograficzna Iudnosci litewskiej w okresie mi?dzyspisowym nie ulegla oslabieniu. W odröznieniu od Lotwy i Estonii, gdzie naplyw ludnosci rosyjskiej wywolal ujemne skutki i wpfyngl na powazny spadek odsetka Iudnosci miejscowej, to na ziemi litewskiej tego typu zjawisko mialo Charak­ ter marginalny. Odsetek Iudnosci litewskiej nadal utrzymywal si? na poziomie 80%, z tym, ze na terenach wiejskich byl znacznie wyzszy. Ludnosc bialoruska, ukrainska a zwlaszcza rosyjska naplywala jedynie do miast. Skala tego naplywu nie byla az tak wielka aby zmienic Charakter narodowosciowy miast, a tym bardziej kraju. Natomiast obnizyl si? odsetek Iudnosci polskiej. Polacy nadal zamieszkiwali tereny wiejskie, ale i oni podlegali procesom urbanizacji, z czym si? nieodtecznie wiezala stopniowa asymilacja, wywolana glownie malzenstwami mieszanymi. Z tego wzgl?du przyrost Iudnosci polskiej byl nieznaczny.

198

Tabela 42. Sruktura narodowošciowa Litewskiej SRS w 1970 roku W tym Lp

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Narodowošci

Liczba ludnošci

Ludnošč miejska

Ludnošč wiejska

w tys.

w%

w tys.

w%

w tys.

w %

Litvvini Rosjanie Polacy Bialorusini Ukraincy Žydzi Lotysze Tatarzy Inne narodowošci

2506,8 268,0 240,2 45,4 25,1 23,6 5,1 3,5 10,5

80,1 8,6 7,7 1,4 0,8 0,8 0,2 0,1 0,3

1150,8 227,6 95,6 38,0 23,2 23,4 2,6 2,3 8,2

73,2 14,5 6,1 2,4 1,5 1,5 0,2 0,1 0,5

1356,0 40,4 144,6 7,4 1,9 0,2 2,5 1,2 2,3

87,1 2,6 9,3 0,4 0,1 0,0 0,2 0,1 0,2

O g o le m

3128,2

100,0

1571,7

100,0

1556,5

100,0

Ž ro d lo : It ogi Wsiesojuznoj Pieriepisi Nasielienija 1970 goda. Nacjonalnyj Sostaw Nasielienija SSSR, t. IV, Moskwa 1973, s. 273-275.

Podstawowe informaqe z zakresu statystyki językowej zamieszczone wmaterialach spisowych z 1970 r. zavviera tabela (zob. tab. 43). Tabela 43. Struktūra narodowošciowo-językowa ludnošci Litewskiej SRS w 1970 roku (w tys.) Uwažają za ojczysty Lp

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Narodowošci

Liczba ludnošci

Język swojej narodowošci

Inny język Litewski

Rosyjski

Inny

Litwini Rosjanie Polacy Bialorusini Ukraincy Žydzi Lotysze Tatarzy Inne narodowošd

2506,8 268,0 240,2 45,4 25,1 23,6 5,1 3,5 10,5

2494,4 262,0 221,9 23,8 13,1 14,6 4,1 0,8 7,6

5,3 7,6 0,6 0,5 0,7 0,6 0,7 0,8

4,6 9,1 18,5 11,4 8,2 0,3 1,2 2,1

7,8 0,7 1,6 2,5 0,1 0,1 0,1 0,8 0,0

O g o le m

3128,2

3042,3

16,8

55,4

13,7

-

Ž rod lo: Itogi Wsiesojuznoj Pieriepisi Nasielienija 1970 goda. Nacjonalnyj Sostaw Nasielienija SSSR, t. IV, Moskwa 1973, s. 273-275.

Struktūra językowa ludnošci Litevvskiej SRS między 1959 a 1970 rokiem nie ulegla istotniejszym zmianom. Ludnošč litewska nie podlegala procesom rusyfikacyjnym. Nadal ponad 99,0% Litwinow bylo wiernych swemu językowi ojczystemu. Podobnie Rosjanie, będąc na Litwie w otoczeniu litewskim, w minimalnym stopniu ulegali lituanizaq'i. Większošč Rosjan nie znala języka

199

litewskiego. Šwiadczą o tym następujące dane z zakresu znajomošci języka. Wsrod ogolu ludnošci narodowosci litewskiej 34,8% mieszkancow swobodnie poshigiwalo się językiem rosyjskim. Natomiast jedynie 30,7% Rosjan mieszkających na ziemi litewskiej znalo język litewski. W tym zakresie byly duze rožnice między ludnošcią wiejską a miejską. W rezultacie naplywu do miast funkcjonariuszy panstwowych narodowosci rosyjskiej miasta staly się dwujęzyczne. Ludnošč narodowosci bialoruskiej czy ukrainskiej, przybywająca do Republik! Litewskiej, ulegta językowej rusyfikacji a nie lituanizacji. Wynikatoby z tego, že dwie te spolecznošci językowe, litewska i rosyjska žyly w dužym stopniu izolowane od siebie. Nadal bowiem 2/3 Rosjan i 2/3 Litwinow znalo jedynie swöj język ojczysty. Zmiany ewolucyjne zmierzaly jednak nieuchronnie do wzmocnienia języka rosyjskiego. Mniejszošč rosyjska licząca niecale 10% ogolu zaludnienia posiadala jednak zaplecze tak silne w administracji, szkolnictwie i wojsku, že w stalej konfrontacji, ktora występowala w žyciu publicznym, język litewski tracil na znaczeniu, wypierany stopniowo ze srodkow masowego przekazu a następnie z urzędow panstwowych szczebla republikanskiego. Trudna byla sytuacja Polakow. Zadecydowana większošč nadal z nich podawala język polski jako swoj język ojczysty (92,4%). Niemniej musiala wybierac jeden z dwoch językow urzędowych; rosyjski będący językiem ogolnosowieckim, względnie litewski mający status języka republikanskiego. Zazwyczaj wybierala rosyjski, ktory byl latwiejszy i przyswojenie go nie sprawialo dužych klopotow. Wyraznie o tym mowi statystyka językowa. Wedlug zamieszczonych danych, wsrod ogolu mieszkancow deklarujących narodowosc polską 9,1 tys. osob wybralo język rosyjski jako swoj język ojczysty, a 7,6 tys. litewski. Natomiast jako tzw. język drugi, ktorego užywają w žyciu codziennym 132,7 tys. Polakow podalo język rosyjski zas jedynie 25,4 tys. osob narodowosci polskiej język litewski. Dowodzi to, že Polacy byli bardziej podatni na językową rusyfikację niž lituanizację. Wolniejsze procesy asymilacji językowej i przemian lingwistycznych zachodzily na terenach wiejskich, gdzie ludzie žyli w pewnej izolacji od otoczenia. Czym większe miasto, tym intensywniejsze byly procesy asymilacyjne, ktore powodowaly mieszanie się ludnošci o rožnym rodowodzie etnicznym. Dlatego tež warto zaprezentowac statystykę etniczno-lingwistyczną miasta Wilna (zob. tab. 44). U dwoch grup etnicznych zamieszkujących stoleczne Wilno (Litwinow i Rosjan) istniala w 1970 r. pelną zgodnošč między narodowošcią a językiem ojczystym. Zdecydowana większošč Polakow (89,3%) rowniež deklarowala język polski. Pozostale mniejszošci (Bialorusįni, Ukraincy, Žydzi czy Tatarzy) ulegly dužej asymilacji językowej, z tym že dužo bardziej zostali oni zrusyfikowani niž zlituanizowani. Interesujące rezultaty šwiadczące o ewolucji językowej mieszkancow Wilna przedstawiają bardziej szczegolowe informacje, ktore nie zostaly zamieszczone w tabeli 44. Okazuje się, že wsrod mieszkancow Wilna narodowosci litewskiej 70,5% spisanych swobodnie wladalo językiem rosyjskim. Rownoczesnie jedynie 20,4% Rosjan znalo wowczas dobrze język litewski. Möwi to o znaczeniu obu językow w powszednim žyciu mieszkancow stolicy

200

Litwy. Jeszcze bardziej odzwierciedlilo się to zjawisko w znajomošci języka rosyjskiego i litewskiego wsröd mieszkancöw Wilna narodowosci polskiej. Blisko 67,0% Polaköw oswiadczylo, že swobodnie poshiguje się językiem rosyjskim. Natomiast jedynie 10,4% Polakow zadeklarowalo znajomošc języka litewskiego. Procesy rusyfikacji a nie lituanizacji ludnošci polskiej Wilna zaznaczone juž w 1959 r., w następnych latach ulegly znacznemu nasileniu. Tabela 44. Struktūra narodowošciowo-językowa ludnošci Wilna w 1970 roku (w tys.) Uwažają za ojczysty Lp

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Narodowosci

Liczba ludnošci

Język swojej narodowošci

Litewski

Inny język Rosyjski

Inny

Litwini Rosjanie Polacy Bialorusini Žydzi Ukraincy Tatarzy Lotysze Inne narodowosci

159,2 91,0 68,3 24,2 16,5 9,3 0,8 0,6 2,2

156,6 90,1 61,0 11,3 10,1 4,2 0,2 0,4 1,4

0,7 1,5 0,2 0,3 0,1 0,1 0,0 0,0

5,4 1U 6,0 4,9 0,4 0,2 0,8

0,7 0,2 0,4 1,6 0,1 0,1 0,1 0,0 0,0

O g o le m

372,1

335,3

2,9

30,7

3,2

_

1,9 -

Ž ro d lo : It ogi Wsiesojuznoj Pieriepisi Nasielienija 1970 goda. Nacjonalnyj Sostaw Nasielienija SSSR, t. IV, Moskwa 1973, s. 275.

Statystyka językowa, jeszcze bardziej niž narodowošciowa, ukazywala procesy zachodzących przemian spolecznych. Naležy jedynie wspomnieč, že ewolucja tych przeobražen byla stosunkowo wolna. Byla ona rowniež bardzo zrožnicowana przestrzennie. Na obszarach slabiej zurbanizowanch procesy przeksztalcen etnicznych byly wolniejsze niž w ošrodkach miejskich. W miarę przesuwania się na zachod w kierunku bardziej jednolitych etnicznie obszarow litewskich wplywy kultury i języka rosyjskiego malaly i ludnoščmiejscowamniej podlegla ekspansji wzorcow sowieckich. Analiza materialow spisowych w ujęciu poszczegolnych miast i rejonow daje možliwošč dokladniejszej interpretacji caloksztaltu warunkow narodowošciowych, tak z punktu widzenia strukturalnego jak i terytorialnego (zob. tab. 45 oraz ryc. 1 1 ). Porownując ze sobą zrožnicowania regionalne pokazujące stan z 1959 i 1970 r. (zob. tab. 40 i 45) možna wysunąč wstępny wniosek, že sytuacja w ciągu jedenastu lat międzyspisowych byla stabilna. Na pierwszy rzut oka zestaw liczb bezwzględnych i wyliczonych wskažnikow dla poszczegolnych miast czy rejonow niewiele zmienil się między dwoma spisami. Dopiero bardziej wnikliwa ocena pojedynczych jednostek przestrzennych ujawnia pewne tendencje, ktore mialy wyražne

201

Tabela 45. Struktūra narodowošciowa Litewskiej SRS w 1970 roku wedlug rejon6w Rejony Lp Nazwa litewska 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

m. Vilnius m. Kaunas m. Šiauliai m. Klaipėda m. Panevėžys m. Alytus m. Marijampolė m. Druskininkai m. Palanga m. Neringa m. Birštonas Biržai Ignalina Joniškis Jonava Zarasai Jurbarkas Kėdainiai Kelmė Klaipėda Kaunas Kaišiadorys Kretinga Kupiškis Lazdijai Molėtai

27 Marijampolė 28 Mažeikiai 29 Akmenė 30 Alytus 31 Anykščiai 32 Varėna 33 Plungė 34 Pakruojis 35 Panevėžys 36 Pasvalys 37 Prienai 38 Radviliškis 39 Rokiškis 40 Raseiniai 41 Šalčininkai 42 Šakiai 43 Šiauliai 44 Skuodas 45 Šilalė 46 Šilutė 47 Širvintos 48 Švenčionys 49 Tauragė 50 Telšiai 51 Trakai 52 Utena 53 Vilnius 54 Ukmergė 55 Vilkaviškis

Narodowoéci Liczbą ludnošci

Nazwa polska m. Wilno m. Kowno m. Szawle m. Klajpeda m. Poniewiež m. Olita m. Mariampol m. Druskieniki m. Poląga m. Nida m. Birsztany Birže Ignalino Janiszki Janow Jeziorosy Jurborg Kiejdany Kielmy Klajpeda Kowno Koszedary Kretynga Kupiszki Loždzieje Malaty

Mariampol Možejki Okmiany Olita Onikszty Orany Plungiany Pokroje Poniewiez Poswol Preny Radziwiliszki Rakiszki Rosienie Soleczniki Szaki Szawle Szkudy Szylele Szylokarczma Szyrwinty Šwięciany Taurogi Telsze Troki Uciana Wilno Wilkomierz Wylkowyszki

O g ó le m rejony

Litwini ogólem

372100 159156 305116 257207 78271 93057 85216 140012 65194 73328 6268 11160 7139 8797 1658 1944 1798 2228 40367 41347 26235 33090 30985 32184 23706 30085 31342 21336 41130 41624 59439 64314 51618 53501 42203 43551 66448 71892 39428 41625 41134 42086 26495 27189 44346 45453 28205 34582

85705 39400 38008 75558 48841 43145 53672 34767 47975 41210 45224 56952 51150 53029 43397 48301 53618 30739 37451 72432 24247 39633 48486 56777 69216 39963 92504 53505 56013

83611 38067 34977 71847 46630 38801 52043 33960 46784 40524 44059 53421 46781 52158 3410 47950 51465 29204 37230 68998 20206 19206 46195 54482 35792 38167 15574 49169 55109

3122525 2500802

Polacy

Rosjanie

Bialorusini

Žydzi

Inni

w %

ogólem

w %

ogólem

w%

ogólem

w%

ogólem

42,8 84,3 84,1 60,8 88,9 56,1 81,1 85,3 80,7 97,6 79,3 96,2 78,8 68,1 98,8 92,4 96,4 96,9 92,4 94,7 97,7 97,4 97,6 81,5

68261 3187 368 927 436 938 30 13 24 99 3701 51 1278 3211 61 1221 90 84 1737 403 52 37 379 5054

18,3 1,0 0,4 0,7 0,6 8,4 0,3 0,7 U 0,3 11,1 0,2 4,2 10,2 0,2 1,9 0,2 0,2 2,4 1,0 0,1 0,2 0,8 14,6

91004 32057 10956 43282 6099 2486 1048 219 285 548 2668 574 4537 6359 231 2942 1614 903 3114 1560 346 565 607 1194

24,4 10,5 11,7 30,9 8,3 22,3 11,9 11,2 12,7 1,3 8,1 1,8 15,1 20,2 0,6 4,6 3,0 2,1 4,4 3,8 0,8 2,1 1,3 3,5

24170 2279 791 4050 424 865 140 31 52 53 286 47 141 174 13 244 19 93 202 61 26 36 36

6,5 0,8 0,9 2,9 0,6 — 7,8 1,6 1,6 2,4 0,1 0,9 0,2 0,4 0,6 0,0 0,4 0,1 0,2 0,3 0,1 0,1 0,1 0,1 0,2

16491 4157 786 811 159 — 166 31 18 21 2 6 15 45 11 25 15 2 21 6 8 2 1

97,5 96,6 92,0 95,0 95,4 89,9 96,9 97,7 97,5 98,3 97,4 93,8 91,4 98,3 7,9 99,2 95,9 95,0 99,4 95,2 83,3 48,4 95,2 95,9 51,7 95,5 16,8 91,9 98,3

372 47 154 1303 215 3260 66 75 300 153 378 320 96 165 36361 38 96 264 30 236 3342 12511 71 84 22939 127 64868 486 204

0,4 0,1 0,4 1,8 0,5 7,6 0,1 0,2 0,6 0,4 0,8 0,6 0,2 0,3 83,7 0,1 0,2 0,9 0,1 0,3 13,8 31,5 0,1 0,2 33,1 0,3 70,1 0,9 0,4

1,3 1,9 4,5 1,8 3,6 0,9 2,0 1,0 1,5 0,9 1,1 4,8 7,9 1,0 4,6 0,4 3,1 2,5 0,3 3,2 2,2 14,5 3,1 3,3 9,9 3,6 7,9 5,8 0,7

133 42 117 154 51 466 86 15 47 33 47 172 44 35 1194 30 36 88 7 159 97 1483 138 77 2290 30 3793 198 50

0,2 0,1 0,3 0,2 0,1 U 0,2 0,0 0,1 0,1 0,1 0,3 0,1 0,1 2,8 0,1 0,1 0,3 0,0 0,2 0,4 3,8 0,3 0,1 3,3 0,1 4,1 0,4 0,1

18 6 17 17 13 2 45 2

0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0

1 8 18 14 11 17 5 8 90 1 8 5 100 23 77 112 28 81 28 10

0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,3 0,0 0,0 0,0 0,3 0,1 0,1 0,2 0,1 0,1 0,1 0,0

80,1

240203

7,7

1110 747 1705 1308 1753 395 1059 351 729 364 517 2708 4021 541 1977 174 1654 774 102 2282 541 5784 1486 1847 6857 1460 7316 3109 380 268249

8,6

57

45402

1,4

23564

w %

ogólem

13018 4,5 6229 1,4 1885 0,9 5726 0,6 1016 0,2 — 437 1,5 409 0,4 23 51 0,8 259 0,1 198 0,0 521 0,0 408 0,0 0,2 ‘ 217 178 0,0 443 0,0 145 0,0 266 0,0 370 0,0 167 0,0 520 0,0 54 0,0 84 0,0 72 “

0,8

461 491 1038 929 179 221 373 364 115 135 215 313 194 119 438 104 359 319 81 749 56 549 573 210 1226 151 872 515 260 44305

w% 3,5 2,0 2,0 4,1 1,4 — 3,9 .4,7 1,2 2,3 0,6 . 0,6 1,6 1,1 0,7 0,4 0,7 0,3 0,6 0,5 0,4 1,3 0,2 0,2 0,2

0,6 1,3 2,7 1,2 0,4 0,5 0,7 1,1 0,3 0,3 0,6 0,5 0,4 0,3 1,0 0,2 0,7 1,0 0,2 U 0,2 1,5 1,2 0,4 1,8 0,4 1,0 0,9 0,5 1,4

Ž r 6 d lo : Statistikos Departamentas prie Lietuvos Respublikos Vyriausybės, Vilnius 1991 (materialy rękopišmienne). Uwaga: Między liczbą ludnošci ogólem wedlug narodowosci podaną w tab. 37 a liczbą ludnošci ogólem wediug narodowoéci (w podziale na rejony) podaną w tab. 40, występują niewielkie róznice. Wynikają one z róznic w zródlowych materialach statystycznych i nie odgrywają większej roli.

Ryc. 11. Struktūra narodowošciowa Litevvskiej SRS wg rejonow w 1970 r.

ukierunkowanie. Biorąc pod uwagę problematykę mniejszošciową možna udowodnič, že ewolucja przemian szla konsekwentnie w kierunku wzmocnienia pozycji Rosjan i oslabienia ludnošci polskiej. Relacje między ludnošcią litewską a nielitewską ksztaltowaly się w sposob mniej jednolity. W większošci rejonow mielišmy do czynienia ze wzrostem odsetka ludnošci narodowošci litewskiej. Zwlaszcza ujawnilo się to w miastach. N a przyklad między 1959 a 1970 rokiem udzial Litwinow w Wilnie wzrosl z 33,6% do 42,8%, w Klajpedzie z 55,2% do 60,9%, w Kownie z 82,0% do 84,5%. Podobnie w rejonach wiejskich tež zazwyczaj wzrosl odsetek ludnošci litewskiej. Byly to procesy pozytywne dla przyszlošci Litwy i šwiadczyly, že pomimo utraty niepodleglošci i otwarcia granicy wschodniej dla migrantow z glębi Zvviązku Sowieckiego žywiol litewski wzmacnial swoją pozycję demograficzną. Rownoczešnie wiązalo się to z procesem wzrostu odsetka ludnošci rosyjskiej. Ten odsetek byl jednak poza glownymi miastami nadal bardzo niski. Wspomniany stan rzeczy vvynikal z dwoch przyczyn. Po pierwsze ludnošč litewska odznaczala się stosunkowo wysokim przyrostem naturalnym i naležala do populacji mlodych demograficznie. Z drugiej strony w miarę uplywu lat malal naplyw ludnošci rosyjskiej lub rosyjskojęzycznej. Przyrost Rosjan o 37,0 tys., Ukraincow o 7,4 tys. oraz

204

Bialorusinow o 15,1 tys. w ciągu jedenastu lat, nie stanowil zagroženia dla narodu litewskiego, ktöry wzrosl w tym samym czasie o ponad 350,0 tys. nowych obywateli. Silna narodowosciowo ekspansja Litwinow wystąpila na obszarze wschodniej Litwy. N a tych terenach sukcesywnie malal udzial Polakow na rzecz ludnošci litewskiej. N a przyklad w rejonie trockini w 1959 r. ludnošč litewska stanowila 43,3%, zaš polska 42,6% ogolnego zaludnienia. Proporcje więc byly wyrownane. Po jedenastu latach odsetek ludnošci litewskiej wzrosl do 51,7%, zaš polskiej obnižyl się do 33,1%. Podobne procesy zaszly w rejonie šwięcianskim, gdzie w 1959 r. Litwinow bylo 45,6%, zaš Polakow 35,7%. Następny analizowany spis ujawnil odsetek Litwinow na poziomie 48,5%, zaš Polakow jedynie w wysokošci 31,6%. W dwoch rejonach etnicznie polskich, a mianowicie w wilenskim udzial ludnošci polskiej obnižyl się z 80,3% do 70,1 %, czyli o ponad 10 punktöw, zaš w solecznickim z 85,2% do 83,8%. W obu tych rejonach wzrosl odsetek ludnošci litewskiej. Zaprezentowane dane dowodzą, že pomimo braku wlasnej suwerennej panstwowošci, wladze sowieckiej Litwy potrafily realizowac korzystną dla kraju politykę narodowošciową. Nie byly w stanie przeciwstawic się presji sowieckiej w kwestiach ideologicznych czy gospodarczych. Natomiast na szczeblu lokalnym dzialaly skutecznie, na niwie rozwoju szkolnictwa, kultury czy języka litewskiego. Komunišci litewscy musieli ulegač dyktatowi mniejszošci rosyjskiej, ktora odgrywala rolę decydującą, i wobec niej byli lojalni. Jednoczešnie konsekwentnie bronili statusu wlasnego języka i stale realizowali zaplanowany program lituanizacji ludnošci polskiej. Dane spisu z 1970 r. podobnie jak spisu poprzedniego, wykazaly, že ludnošč narodowošci bialoruskiej, poza Wilnem byla nieliczna i rozproszona na terytorium calej Republiki Litewskiej. W žadnym rejonie nie przekraczala poziomu 5,0%. Ludnošč žydowska nadal koncentrowala się w stolecznym Wilnie. Pozostale mniejszošci mialy Charakter marginalny i nie odgrywaly juž istotniejszej roli w žyciu spoleczenstwa.

------------ x - ----------Struktūra narodowosciowa Litewskiej SRS w 1979 roku

X rzeci powojenny spis na caíym obszarze Związku Sowieckiego zostal zrealizowany w 1979 roku. W odróznieniu od dwóch poprzednich wyniki nie zostafy w calošci opublikowane. Przypuszczac naležy, že zadecydowafy o tym względy oszczędnošciowe. Udostępniono w sposób szeroki jedynie wybrane najwazniejsze informacje statystyczne. Pozostale są trudno dostępne dlabadacza zagranicznego. Autor nie dotar!, między innymi, do danych odniesionych do statystyki językowej, która byla uwzględniona w tym spisie. Natomiast udalo się uzyskac trudno dostępne dane odniesione do struktury narodowosdowq wedhig tzw. miast republikañskich i rejonów. Przedstawiona dokumentacja nie będzie tak wszechstronna jak w poprzednich rozdzialach. Niemniej uzyskano podstawowe informacje, które umožliwią zaprezentowanie najwazniejszych danych narodowosciowych w regulamym cyklu dziesięcioletnim. Dekada lat siedemdziesiątych, róznila się w pewnym stopniu od poprzedniej. Ulegla oslabieniu dynamika demografíczna w Litewskiej SRS, chodaž byla ona nadal znaczna. W okresie międzyspisowym 1970-1979 większą rolę odgrywaly zmiany jakosciowe niž ilosciowe. System sowiecki ulegl petryfikacji i pewne tendencje nabraly cech trwalosci. Procesy sowietyzacji i rusyfíkaqi byly coraz szybsze. Następowaly równoczesnie zmiany pokoleniowe. Generacja pamiętająca dobrze lata międzywojenne odgrywala coraz mniejszą rolę. W žyde produkcyjne wchodzily roczniki urodzone juž bezpošrednio po wojnie, nie obciąžone odpowiedzialnošcią za opór powojenny wobec nowej wladzy. Liczba ludnošci w Litewskiej SRS wzrosla między 1970 a 1979 rokiem o ponad 260,0 tys osób (między 1959 a 1970 rokiem przyrost wynióslblisko 420,0 tys.). Dynamika poszczególnych narodowosci byla bardzo niejednolita (zob. tab. 46). Liczba ludnošci narodowosci litewskiej wzrastala w sposób zbližony do ogólnego przyrostumieszkaáców republiki. Míalo to duže znaczenie polityczne, gdyž umozliwialo utrzymanie udziatu ludnošci litewskiej, w zaludnieniu kraju, na wysokim poziomie 80%. Naplyw ludnošci rosyjskiej, bialoruskiej i ukrainskiej byl znaczny. Wzrósl lączny odsetek tej ludnošci z 10,8% (1970 r.) do 11,6% (1979 r.). Nie stanowilo to jednak zagroženia día litewskiego oblicza kraju. Zmalal natomiast odsetek Polaków z 7,7% do 7,3%. Zmiany zachodzily powoli, lecz tendencje byly w sposób wyrazny zaznaczone. W rezultade umozliwienia wyjazdów do Izraela nastąpil istotny spadek liczebnošci ludnošd zydowskiej.

206

Tabela 46. Zmiany struktury narodowosdowej Litewskiej SRS między rokiem 1970 a 1979 Lp 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Narodowosd

Rožnica

Liczba ludnošd 1970

1979

w tys.

w%

Litwini Rosjanie Polacy Bialorusmi Ukraincy Žydzi Lotysze Tatarzy Inne narodowosd

2506,8 268,0 240,2 45,4 25,1 23,6 5,1 3,5 10,5

2712,2 303,5 247,0 57,6 32,0 14,7 4,4 4,0 16,1

205,4 35,5 6,8 12,2 6,9 -8,9 -0,7 0,5 5,6

8,2 13,2 2,8 26,9 27,5 -37,7 -13,7 14,3 53,3

O g o le m

3128,2

3391,5

263,3

8,4

Ž ro d lo : Itogi Wsiesojuznoj Pieriepisi Nasielienija 1970 goda. Nacjonalnyj Sos taw Nasielienija SSSR, t. IV, Moskwa 1973, s. 275; Nasielienije SSSR 1987. Statisticzeskij sborrdk, Moskwa 1988, s. 104.

Uklad narodowošciowy Litwy, w odrožnieniu od pozostalych republik sowieckich, byl w miarę ustabilizowany. Wiązalo się to ze specyfiką industrializagi Litwy (rozwoj przemyshi spožywczego i przetworczego) oraz znacznym przyrostem naturalnym autochtonicznej ludnošci litewskiej. D o tego dochodzila odrębnošč językowa i religįjna. Katolicyzm, ktory w XIX wieku nie byl w stanie bronič ludnošci rodzimej o litewskim rodowodzie przed polonizacją, w nowych warunkach štai się oparciem przed ateizacją i rusyfikacją. Te ogolne uwarunkowania byly došč zrožnicovvane w ukladzie regionalnym. Inna byla specyfiką większych miast naražonych na presję wladz sowieckich, inna na izolowanych bardzięj od wplyw 6 w zewnętrznych obszarach wiejskich (zob. tab. 47 oraz ryc. 1 2 ). We wszystkich miastach republikanskich między rokiem 1970 a 1979 wzrosl znacznie udzial ludnošci narodowošci litewskiej. W niektorych nawet w sposob skokowy np. w Druskienikach z 56,2% do 77,0%, w Polądze z 81,2% do 89,1 %, czy w Birsztanach (Birštonas) z 80,7% do 97,7%. W większych miastach przyrosty wskažnikow procentowych nie byly zbyt duže, niemniej zaznaczyl się wysoki wzrost ludnošci litewskiej w liczbach absolutnych (np. w Wilnie o 65,9 tys., w Klajpedzie zaš o 23,5 tys.). W tym samym czasie liczba ludnošci rosyjskiej wzrastala w sposob wyražnie wolniejszy. Następowal stopniowy proces lituanizacji miast litewskich. Sytuacja w poszczegolnych rejonach byla zrožnicowana. Wystąpily przemiany o charakterze polaryzacyjnym. Pewne rejony odznaczaly się silną dynamiką demograficzną, natomiast w niektorych rejonach zaznaczyly się procesy wyludniania. Regres ludnošciowy objąl rejony o funkcjach rolniczych np. rejon kielmahski (Kelmė), loždziejski czy prenski (Prienai). W rejonach, w ktorych usytuowano nowe obiekty przemyslowe ludnošč wzrastala w sposob szybki,

207

Tabela 47. Struktūra narodowošciowa Litewskiej SRS w 1979 roku wedhig rejonovv Narodowosci

Rejony Lp Nazwa litevvska 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27

28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55

m. Vilnius m. Kaunas m. Šiauliai m. Klaipėda m. Panevėžys m. Alytus m. Marijampolė m. Druskininkai m. Palanga m. Neringa m. Birštonas Biržai Ignalina Joniškis Jonava Zarasai Jurbarkas Kėdainiai Kelmė Klaipėda Kaunas Kaišiadorys Kretinga Kupiškis Lazdijai Molėtai Marijampolė

Mažeikiai Akmenė Alytus Anykščiai Varėna Plungė Pakruojis Panevėžys Pasvalys Prienai Radviliškis Rokiškis Raseiniai Šalčininkai Šakiai Šiauliai Škuodas Šilalė Šilutė Širvintos Švenčionys Tauragė Telšiai Trakai Utena Vilnius Ukmergė Vilkaviškis

Nazwa polska

Liczba ludnošci

Litwini ogólem

m. Wilno 475825 225137 m. Kowno 368649 327033 m. Szawle 118724 101036 m. Klajpeda 176648 108707 m. Poniewiež 102303 93046 m. Olita 55509 52053 38824 37104 m. Mariampol m. Druskieniki 12464 9596 m. Poląga 11980 10679 2242 1937 m. Nida 2296 m. Birsztany 2350 Birže 40666 39700 37572 24159 Ignalino Janiszki 32133 31087 Janow 47250 36265 18961 28265 Jeziorosy 39964 40511 Jurborg 67963 62850 Kiejdany 46609 45065 Kielmy 45064 43753 Klajpeda 77633 72385 Kowno 41813 39442 Koszedary Kretynga 42658 42036 26099 25226 Kupiszki 38702 37702 Loždzieje 31208 25472 Malaty 52855 51355 Mariampol

Možejki Okmiany Olita Onikszty Orany Plungiany Pokroje Poniewiez Poswol Preny Radziwiliszki Rakiszki Rosienie Soleczniki Szaki Szawle Szkudy Szylele Szylokarczma Szynvinty Šwięciany Taurogi Telsze Troki Uciana Wilno Wilkomierz Wylkowyszki

O g ó le m miasta i rejony

w%

Rosjanie

Polacy ogólem

85562 47,3 2612 88,7 437 85,1 1013 61,5 451 90,9 590 93,7 121 95,5 1006 76,9 30 89,1 ■ 12 86,4 11 97,7 100 97,6 3514 64,3 65 96,7 1186 76,7 2566 67,0 48 98,6 675 92,4 58 96,6 78 97,0 1032 93,2 482 94,3 68 98,5 84 96,6 343 97,4 4379 81,6 165 97,1

Bialorusini

Inni

Žydzi

w %

ogólem

w %

ogólem

w%

ogólem

w%

17,9 0,7 0,4 0,6 0,5 1,1 0,3 8,1 0,3 0,5 0,5 0,3 9,4 0,2 2,5 9,1 0,1 0,1 0,1 0,2 1,3 1,2 0,2 0,3 0,9 14,0 0,3

105618 30543 13074 52205 6847 1885 1156 1116 615 218 30 548 7415 544 7972 6140 271 3351 1258 822 3100 1578 334 639 513 1197 862

22,2 8,3 11,0 29,5 6,7 3,4 3,0 9,0 5,1 9,7 1,3 1,4 19,7 1,7 16,8 21,7 0,7 4,9 2,7 1,8 4,0 3,8 0,8 2,5 1,3 3,8 1,7

30623 1918 913 5071 498 240 111 510 60 24 1 39 1439 46 487 240 21 264 19 114 232 100 46 50 29 68 95

6,5 0,5 0,8 2,9 0,5 0,4 0,3 4,1 0,5 U 0,0 0,1 3,8 0,2 1,1 0,9 0,1 0,4 0,1 0,3 0,3 0,2 0,1 0,2 0,1 0,3 0,2

10708 1830 466 701 91 8 16 55 12 1 14 31 5 16 26 4 18 16 9 18 4 7 7 5 2 8

2,3 0,5 0,4 0,4 0,1 0,0 0,1 0,4 0,1 0,1 0,0 0,1 0,0 0,0 0 ,1 . 0,0 0,0 0,1 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

ogólem

w %

3,8 18177 1,3 4713 2,3 2798 8951 5,1 1,3 1370 733 1,4 0,8 316 1,5 181 4,9 584 ‘ 2,2 50 0,5 12 0,6 265 2,7 1014 386 ’ 1,2 2,8 1324 332 1,2 0,5 203 2,2 805 0,4 193 0,7 288 866 1,1 0,5 207 0,4 167 0,4 93 0,3 110 0,3 90 0,7 370

45153 36998 38123 41084 35924 52696 31995 42716 38594 39185 51516 43502 48204 3741 43700 49489 27712 33267 64939 19212 18247 48776 53899 39312 44046 14538 48729 52890

94,2 91,7 96,7 95,3 89,0 97,5 97,7 97,2 98,2 97,1 93,0 91,1 98,4 8,7 99,2 95,8 98,3 99,3 95,0 84,2 47,8 95,4 95,9 53,9 95,2 15,7 91,5 98,4

113 227 612 202 3225 72 66 183 82 207 240 96 99 35157 36 80 13 19 180 2805 11421 57 45 21510 234 62788 425 140

0,3 0,6 1,6 0,5 8,0 0,1 0,2 0,4 0,2 0,5 0,4 0,2 0,2 81,3 0,1 0,2 0,1 0,1 0,3 12,3 29,9 0,1 0,1 29,5 0,5 67,9 0,8 0,3

1864 1903 211 1554 541 846 353 716 426 644 2772 3795 497 2240 ‘ 152 1526 209 113 2416 536 5924 1535 1801 7695 1650 8109 3212 402

3,9 4,7 0,6 3,6 1,3 1,6 1,1 1,7 U 1,6 5,0 8,0 1,0 5,2 0,4 3,0 0,7 0,4 3,6 2,4 15,5 3,0 3,2 10,5 3,6 8,8 6,0 0,8

161 178 31 58 468 72 21 53 45 38 191 78 33 1537 37 66 9 5 210 80 1912 137 77 2900 52 5625 197 55

0,3 0,5 0,0 0,1 1,2 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,4 0,2 0,1 3,6 0,1 0,1 0,0 0,0 0,3 0,4 5,0 0,3 0,2 4,0 0,1 6,1 0,4 0,1

25 17 20 7 4 30 10 3 1 9 13 6 9 18 7 9 4 3 9 5 76 20 52 97 12 50 44 6

0,1 0,0 0,1 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,2 0,1 0,1 0,2 0,1 0,1 0,1 0,0

603 1021 396 196 190 314 284 270 134 249 635 250 128 502 117 439 240 79 537 166 577 561 285 1315 234 1362 606 226

1,2 2,5 1,0 0,5 0,5 0,6 0,9 0,6 0,4 0,7 1,2 0,5 0,3 1,2 0,2 0,9 0,9 0,2 0,8 0,7 1,6 U 0,5 1,8 0,5 1,5 1,1 0,4

3391490 271233

80,1

247022

7,3

303493

S,9

57584

1,7

14644

0,4

56514

1,6

47919 40344 39393 43101 40352 54030 32729 43941 39282 40332 55367 47727 48970 43195 44049 51609 28187 33486 68291 22804 38157 51086 56159 72829 46228 92472 53213 53719

Ž r o d lo : Statistikos Departamentas prie Lietuvos Respublikos Vyriausybės, Vilnius 1991 (materialy rękopišmienne).

Ryc. 12. Struktūra narodowosciowa Litewskiej SRS wg rejonów w 1979 r.

np. rejón ignaliñski czy možejski. Míalo to powazne reperkusje narodowosciowe. D o rejonów uprzemyslowionych naplywala ludnošč rosyjska i udzial ludnosci litewskiej ulegal obniženiu np. w rejonie ignaliñskim, gdzie rozpoczęto budowę elektrowni atomowej, w ciągu zaledwie dziewięciu lat (1970-1979) odsetek ludnosci rosyjskiej wzrósl z 8,0% do 19,7%, zas ludnosci litewskiej spadl z 79,3% do 64,3%. Podobne przemiany wystąpily w rejonie mozejskim, gdzie zlokalizowano dužą rafinerię. W tym rejonie między obu spisami liczba ludnosci rosyjskiej wzrosla z 747 osób do 1864 osób. W rejonach rolniczych struktūra narodowosciowa míala Charakter stabilny. N a obszarach historycznej Wilenszczyzny następowaly stopniowe procesy lituanizacji i obniženia się udzialu ludnosci polskiej. W rejonie trockim liczba Polaków spadla o 1429 osoby, zas ludnosci litewskiej wzrosla o 3520 nowych mieszkañców. W najbardziej polskim rejonie tzn. solecznickim w 1979 r. Litwinów bylo więcej niž w 1970 o 331 osoby. W tym samym czasie liczebnošč Polaków spadla o 1204 osób. Nadal rejón solecznicki mial oblicze polskie (1970 - 83,8%, 1979 - 81,4% Polaków).

210

Wystçpowafy jednak wyražne procesy depolonizacyjne. Powstala przy tym wyrazna wlasciwosc. W rejonach gdzie ludnošč polska byla zdominowana demograficznie przez Litwinów zmiany struktury narodowosciowej zachodzily w sposób szybki. Obszary mieszane narodowosdowo przyjmowaly coraz bardziej oblicze litewskie. Wynikaio to ze stalego kurczenia się polskiego obszaru etnicznego i stopniowego zaniku drobnych enklaw polskich. Przyczynily się do tego zachodzące procesy restrukturalizacji rolnictwa litewskiego. Powstawanie duzych kolchozów, gdzie skupialo się budownictwo mieszkaniowe oraz zanik malych wsi a takže rozproszonego osadnictwa wiejskiego przyspieszyl procesy asymilacyjne i utrudnial utrzymanie odrębnošci jçzykowej.

-----------------X I---------------Struktūra narodowosciowa Litewskiej SRS w 1989 roku

A n aliza narodowošciowa dokonana na podstawie mater ialow ostatniego spisu ludnošci z 1989 r. jest bardzo istotna ze względow poznawczych i politycznych. Przedstawia sytuację, ktora występowala stosunkowo niedawno i w momencie przelomowym historycznie. Z tego względu warto podač pelną strukturę narodowošciową, wymieniając rowniež grupy narodowošciowe o niewielkiej liczebnošci (zob. tab. 48). Ludnošč Litwy skladala się z ludnošci rodzimej žyjącej od wielu pokolen w swojej ojczyžnie oraz ludnošci przybylej po wlączeniu Litwy do Związku Sowieckiego. D o ludnošci autochtonicznej naleželi Litwini i Polacy1, częšciowo Žydzi, Rosjanie, Bialorusini, Tatarzy, Lotysze, Cyganie, Karaimi. Zdecydowana większošč Rosjan, Bialorusinow oraz wszyscy Ukraincy jak i przedstawiciele innych tzw. narodow sowieckich naplynęli w okresie powojennym. Ci nowi imigranci rožnili się znacznie od ludnošci autochtonicznej. Zderzenie się tych dwoch rožnych spolecznošci przynioslo istotne konsekwencje. Nie wnikając w te došč skomplikowane problemy možna tylko nadmienič, že w ostatecznym efekcie powstala zložona mozaika etniczna, gdyž wšrod przybylych byli rowniež mieszkancy Azji Šrodkowej czy Kaukazu. Wszyscy nowi imigranci tworzą wspolnie tzw. ludnošč rosyjskojęzyczną, ktora obecnie z dužą trudnošcią adaptuje się do nowych warunkow. Ostatni spis ludnošci byl zrealizowany jeszcze gdy istnial Związek Sowiecki. Pokazuje on obraz narodowošciowo-językowy w przeddzien rozpadu ZSRS i powstania niepodleglej*i 1 Ludnošč litewska i polska lącznie licząca 86,6% byla prawie w calošci wyznania rzymskokatolickiego. Odrožnialo to ich od calej ludnošci pozostalej, ktora byla pod względem religijnym niezmiernie zroznicowana. Pisząc o problematyce ludnošci litewskiej i polskiej oraz o stosunkačh między tymi spolecznošdanii pominięto niezmiernie wažną kwestię związaną z szeroko pojętymi kwestiami religijnymi. Wiąže się to z oczywistym faktem, že przewažająca większošč Litwinow i Polakow naležala do tego samego wyznania. Pomimo tego stosunki między obu wspolnotami byly zawsze bardzo zložone a często dochodzilo do konfliktow o język w košciele, do ktorego byli wciągani duchowni narodowošd polskiej i litewskiej. Na temat sytuacji w okresie powojennym w košciele katolickim na Litwie, o jego przesladowaniach a następnie odrodzeniu po odzyskaniu niepodleglošd, napisal obszemą monografię A. Hlebowicz. Wedlug danych autora 1 XI 1990 r. istnialo na Litwie 659 košdolow i 672 księžy. Wšrod nich jedynie 15 bylo narodowošci polskiej, podczas gdy parafii, w ktorych odprawia się msze šwięte wylącznie w języku polskim, na terenie archidiecezji wilenskiej jest okolo 30. Šwiadczy to o dužo korzystniejszej sytuacji litewskich niž polskich katolikow na Litwie (A. Hlebowicz, 1993, s. 34-35).

212

Tabela 48. Liczebnošč poszczegolnych narodowošci w Litewskiej SRS w 1989 roku Lp 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

Liczba mieszkancow

Narodowošd ogolem

w%

Litwini Rosjanie Polacy Bialorusini Ukraincy Žydzi Tatarzy Lotysze Cyganie Niemcy Ormiame Uzbecy Moldawianie Azerbejdžanie Czuwaszowie Kazachowie Gražini Estoriczycy Tadžykowie Mordvvini Baszkirzy Karaimi Osetyncy Maryjczycy Bulgarzy Umurtowie Turkmeni Grecy Rumuni Finowie Inne narodowošci

2924251 344455 257994 63169 44789 12392 5188 4229 2718 2058 1655 1453 1450 1314 687 663 658 598 522 491 420 289 273 241 237 224 193 174 173 162 1682

79,6 9,4 7,0 1,7 1,2 0,3 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1

O g o le m

3674802

100,0

Ž ro d lo : „Kurier Wilenski” z 23 III 1990 r., s. 6.

Litwy. Možna nawet založyč, že prezentuje warunki jakie istnialy w punkcie startu do žycia w nowej juž, postkomunistycznej rzeczywistošci. Naležy zadač sobie pytanie, czy gdyby spis odbyl się dwa, trzy lata požniej, juž po rozpadzie Związku Sowieckiego, czy wyniki bylyby identyczne czy tež inne. Rozwažania nad tą kwestią są bardzo trudne. Spis byl przeprowadzony juž w okresie wyražnej liberalizacji, ale przed rozbudzeniem emocji nacjonalistycznych i pelnej wolnošci obywatelskiej. Pomimo tego sądzę, že obraz w statystyce etnicznej ujawniony przez spis byl w miarę wiarygodny. Podzialy narodowošciowe na Litwie, w odrožnieniu od Bialorusi czy Ukrainy, byly došč wyražne. Grupy žyjące na pograniczu dwoch narodowošci np: litewsko-polskiej, litewsko-rosyjskiej czy tež

213

polsko-rosyjskiej nie byly zbyt liczne. Spolecznošci na Litwie žyly w pewnej odrębnošci. Bariery językowe, religijne czy kulturowe byly došč ostro zarysowane. Grupa malženstw mieszanych, ktorych- dzieci žyly w obliczu rožnych wplywow i oddzialywan, stanowila niewątpliwy problem istotny, ale trudny do oceny statystycznej. Ogolnie rzecz biorąc Rosjanie nie ulegali lituanizacji, zaš Litwini rusyfikacji. Na te zaš dwie grupy ludnošci'przypadalo 90% ludnošci krąju. Trudniejsza byla sytuacja mniejszošci, w tym glownie Polakow. Byli oni poddani presji psychologicznej i ze strony Rosjan i ze strony Litwinow. Pomimo jednak naciskow i stopniowej lituanizacji na bardziej litewskich obszarach, utrzymywali swoją šwiadomošč narodową na obszarach Wilenszczyzny i bez względu na warunki, ktore zmuszaly ich do užywania języka rosyjskiego lub litewskiego, nie wypierali się w sposob masowy swojej narodowošci. Natomiast szybkiej rusyfikacji najpierw językowej a požniej narodowošciowej podlegali Ukraincy, Bialorusini oraz przedstawiciele tzw. innych narodow sowieckich. Dzialo się to w sposob naturalny. Ze względu na ich niewielką rolę w bilansie demograficznym krąju nie odegralo to większego znaczenia. Dlatego tež možna sądzič, že požniejsze w czasie zrealizowanie spisu nie mialoby istotniejszego wplywu na ostateczne rezultaty. Pewne rožnice mialy bardziej charakter regionalny czy lokalny a nie ogolny - krajowy. Zmiana warunkow politycznych zawsze wptywa na pewną niewielką modyfikację koncowych wynikow spisow powszechnych. Względy koniunkturalne do przelomu lat osiemdziesiątych i dziewięčdziesiątych sprzyjaly deklarowaniu narodowošci i języka rosyjskiego. Po uzyskaniu niepodleglošci jednostki nie w pelni šwiadome, žyjące na pograniczu dwoch narodowošci, bardziej będą preferowaly deklarację litewską niž rosyjską. W specyficznych warunkach litewskich nie moglo to mieč rozmiaru deformującego faktyczny stan rzeczy. Z tego względu možna przyjąč, že spis sowiecki z 1989 r. stanowi miarodajną podstawę do wspolczesnej analizy narodowošciowo-językowej niepodleglego panstvva Iitewskiego. Wedtug spisu na terytorium republiki litewskiej skupialo się blisko 3,0 mln osob deklarujących narodowošč litewską. Dwie największe mniejszošci narodowe byly ciągle te šame: Rosjanie i Polacy. Rožnily się one potencjalem demograficznym i rozmieszczeniem. Ludnošč rosyjską byla znacznie liczniejsza. Rozmieszczona byla na terenie calego krąju. Koncentrowala się w większych miastach powstalych w wyniku powojennych procesow migracyjnych. Ludnošč polska tradycyjnie zamieszkiwala wiejskie obszary Wilenszczyzny, oraz Wilno. Wykorzystanie statystyki nie tylko narodowošciowej ale rowniež i językowej umožliwia bardziej wszechstronne spojrzenie na ksztaltowanie się warunkow žycia spoleczenstwa litewskiego w ostatnich latach istnienia ZSRS. Rezultaty spisu z 1989 r. niewiele wnoszą nowego w stosunku do spisow poprzednich. Pomimo pewnej ewolucji uklad statystyczny byl w miarę stabilny. Nadal blisko 100% Litwinow (99,6%) uwažalo język litewski za swoj język ojczysty. Podobnie nie podlegali lituanizacji językowej Rosjanie, z ktorych 95,6% deklarowalo język rosyjski. Obie te spolecznošci žyly w dužej izolacji od siebie. Jedynie występowanie malženstw mieszanych rosyjsko-litewskich przynosilo konsekwencje

214

dla dzieci, ktore staly często przed trudnym wyborem języka a następnie narodowosci. Sytuację narodowošciowo-językowąLitwinow, Rosjan orazpozostalych mniejszošci prezentuje tabela (zob. tab. 49). Tabela 49. Struktūra narodowošciowo-j?zykowa ludnošd Litewskiej SRS w 1989 roku (w tys.) Uwazajq za ojczysty Lp

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Narodowosd

Liczba ludnošd

J?zyk swojej narodo­ wosd

Inny j?zyk Litewski

Rosyjski

Inny

7,6

Litwini Rosjanie Polacy Bialorusini Žydzi Ukraincy Lotysze Tatarzy Inne narodowosci

2924,3 344,5 258,0 63,2 12,3 44,8 4,2 5,1 18,4

2912,2 329,3 219,3 25,6 4,4 22,9 2,9 1,7 11,8

14,1 13,0 L6 0,8 1,4 0,8 1,0 1,4

23,8 33,7 7,0 20,3 0,5 2,2 4,8

4,5 U 1,9 2,3 0,1 0,2 0,0 0,2 0,4

O g ó íe m

3674,8

3530,1

34,1

99,9

10,7

-

-

Ž r ó d 1o: Nacjonalnyj Sostaw Nasielienija SSSR. Po dannym wsiesojuznojpieriepisinasielienija 1989, Moskwa 1991, s. 120.

Stopniowej asymilacji j?zykowej podlegala ludnosc polska. O ile w spisie z 1959 r. 96,4% Polaków zadeklarowaio j?zyk polski jako swój j?zyk ojczysty, to w 1989 r. juz tylko 85,0% litewskich Polaków przyznaJo si? do j?zyka polskiego2. L^cznie podido inny j?zyk niz polski 38,7 tys. Polaków, z nich 23,8 tys. wskazalo na rosyjski, a 13,0 tys. na litewski. N a pytanie zawarte w spisie, jakim drugim j?zykiem spisywana osoba najlepiej wlada, wsród Polaków az 149,5 tys. podalo, ze j?zykiem rosyjskim, zas jedynie 40,1 tys., ze litewskim. 2 Na temat wspolczesnej swiadomosd j?zykowej litewskich Polakow pisze Z. Kurzowa w sposob nast?pujqcy: ,,W powszechnym uzyciu Polakow na Litwie jest tzw. polszczyzna kresowa, dawny zlokalizowany na polnocnych kresach Rzeczypospolitej kulturalny dialekt j?zyka ogolnopolskiego. Ma on wielowiekow^ przeszlosc, a ze zakorzenil si? na bialorusko-litewskim substrade j?zykowym, wiele cech polskiego systemu rozwin^l pod jego wplywem. W dzisiejszej zmienionej sytuacji spoleczno-politycznej na Litwie polszczyzna kresowa funkcjonuje jakby mi?dzy dwoma biegunami: polskimi gwarami ludowymi, ktore zawierajq. w sobie jeszcze wi?cej cech substratowych i s^ w uzyciu ludnosci wiejskiej oraz polskim j?zykiem literackim przeniesionym z Polski etnicznej, b?d^cym w uzydu albo w wersji pisanej, albo w wersji mowionej przez niezbyt licznq. polskq. miejscowq. inteligencj?... J?zyk polski litewskiej Polonii pozostaje w stalym kontakcie z innymi miejscowymi jfzykami, co powoduje liczne interferencje, ujmowane jako mieszanie j?zykow. Najsilniejsze w odczudu Polakow s^ interferencje rosyjskie, na nie szczegolnie wyostrzona jest jfzykowa czujnosc. Dochodzi nawet do przesadnego uznawania za rusycyzmy form, ktore genetycznie nimi nie sq.. Zupelnie ulegajq zapomnieniu stare zwiqzki j?zykowe polsko-bialoruskie... Litewscy Polacy zyjqc w wieloj?zycznym otoczeniu i posiadajqc znajomosc dwu odmian j?zyka polskiego, stajq si? nie tylko wieloj?zyczni, ale takze dwudialektalni.” (Z. Kurzowa, 1988, s. 95).

215

Przedstawione dane statystyczne dowodzą, že ludnošč polska bardziej bylą podatna na językową rusyfikagę niž lituanizację. Podobnie Ukraincy, Bialorusini i Žydzi byli glownie rosyjskojęzyczni i w minimalnym stopniu poslugiwali się językiem litewskim. Možna tu wspomniec, že o ile 1 092,5 tys. Litwinow zna język rosyjski, o tyle wlada językiem litewskim 115,2 tys. Rosjan, 40*1 tys. Polakow, 10,7 tys. Bialorusinow, 7,5 tys. Ukraincow. Po ogloszeniu niepodleglošci i wprowadzeniu języka litewskiego jako języka urzędowego sytuacja mniejszošd narodowych ulegla pogorszeniu. Dotychczas Rosjanie, Polacy, Ukraincy, Bialorusini czy Žydzi nie musieli znač języka litewskiego. Užywając języka rosyjskiego mogli zalatwic každą sprawę w urzędzie panstwowym. Obecnie natrafiają na trudnošci, ktöre dla ludzi starszych są nielatwe do pokonania. Czterdziestopięcioletni okres dominaq'i języka rosyjskiego utrudnial poznanie języka litewskiego przez mniejszošci narodowe. To wlasnie bylo jedną z przyczyn, dla ktorych duža częšč ludnošci rosyjskojęzycznej lub znającej dobrze język rosyjski stanęla w opozycji wobec narodowych aspiracji Litwinow. Kwestie językowe i slaba znajomošc języka litewskiego wsrod ludnošci slowianskiej, tlumaczą wiele konfliktow, ktore wystąpily w momencie odzyskania podmiotowosci i suwerennosci politycznej przez nowe panstwo litewskie. Ze względu na wagę tej problematyki warto zaprezentowac analogiczne zestawienie statystyczne odniesione do ludnošci zamieszkującej Wilno (zob. tab. 50). Tabela 50. Struktūra narodowošdowo-językowa ludnosd Wilna w 1989 roku (w tys.) Uwažają za ojczysty Lp

1 2 3 4 5 6 7

Narodowosd

Liczba ludnosd

Język swojej narodo­ wosd

Inny język Litewski



Rosyjski

Inny

Litwini Rosjanie Polacy Bialorusini Žydzi Ukraincy Inne narodowosd

291,5 116,6 108,2 30,3 9,1 13,3 7,7

287,8 114,7 90,7 11,3 3,4 5,8 4,8

1,6 3,6 0,4 0,4 0,2 0,4

3,0 13,3 17,3 5,3 7,3 00

0,7 0,3 0,6 1,3 0,0 0,0 0,3

O g o le m

576,7

518,5

6,6

48,4

3,2

Ž r ö d 1o: Nacjonalnyj Sostaw Nasielienija SSSR. Po dannym wsiesojuznojpieriepisi nasielienija 1989, Moskwa 1981, s. 120.

U prawie wszystkich Litwinow i Rosjan istnieje pelną korelacja między narodowošcią a językiem ojczystym. Litwini więc byli odporni na rusyfikaqę3. 3 Na pobliskiej Bialorusi procesy przemian językowych byty znacznie szybsze. Miaty one kierunek bardziej jednoznaczny i zmierzaly do szybkiej rusyfikacji mieszkancow ziemi bialoruskiej. Odrębnošč kulturowa i językowa Litwinow stanowila tu barierę uniemožliwiającą zrealizowanie wariantu bialoruskiego.

216

Natomiast wsrod wilenskich Polakow 12,3% zadeklarowalo j?zyk rosyjski, zas 3,3% litewski. Nadal jednak blisko 85,0% Polakow przyznawalo si? do j?zyka polskiego. Wi?kszosc Ukraincow, Bialorusinow i Zydow mieszkaj^cych w Wilnie zatracilo swoj j?zyk rodzimy na rzecz j?zyka rosyjskiego. Znajomosc j?zyka rosyjskiego jest rowniez powszechniejsza wsrod nie litewskich mieszkancow Wilna. Mozna tu podac, ze wsrod Polakow az 61,3 tys. poshiguje si? swobodnie j?zykiem rosyjskim, a jedynie 22,0 tys. j?zykiem litewskim. Jeszcze nizsza znajomosc j?zyka litewskiego jest wsrod innych mniejszosci narodowych zyj^cych w stolicy Litwy. Na ogoln^ liczb? 116,6 tys. wilenskich Rosjan, az 78,2 tys. nie zna j?zyka litewskiego. Poruszona kwestia b?dzie miala w przyszlosci powazne konsekwencje spoleczne i polityczne. Badacze zajmuj^cy si? przemianami narodowosciowymi na Ukrainie, Bialorusi, Lotwie i w Estonii wskazywali, ze w okresie mi?dzy 1959 a 1989 rokiem we wszystkich wymienionych krajach nast^pil skokowy wzrost ludnosci rosyjskiej lub rosyjskoj?zycznej. Nast^pily tak daleko id^ce przeobrazenia, ze wyst^pilo zagrozenie dla istnienia np. narodu bialoruskiego czy estonskiego, a problem mniejszosci (a na niektorych obszarach wi?kszosci) rosyjskiej stal si? tak powazny, ze doprowadzil do grozby destabilizacji panstwa lub utraty cz?sci terytorium (np. problem ukrainskiego Krymu, czy estonskiej Narwy). Zupelnie inna sytuacja miala miejsce na Litwie. Narod litewski przetrwal lata naporu i presji sowiecko-rosyjskiej w stosunkowo dobrej kondycji ilosciowej i psychicznej. Odsetek ludnosci litewskiej w kraju byl stabilny i wynosil zarowno w 1959 jak i w 1989 r. okolo 80% ogohi ludnosci. Odsetek ludnosci rosyjskiej, po pewnym skokowym wzroscie wyst?puj4 cym bezposrednio po wojnie, wzrastal w sposob bardzo wolny (1959 - 8,5%, 1989 - 9,4%). Mniejszosc o tym udziale i stosunkowo niewielkiej liczebnosci w wielkosciach absolutnych (niecale 350,0 tys.) nie musi dzialac destabilizuj^co na funkcjonowanie panstwa. Mniejszosc polska, pomimo jej demonizowania przez litewskie kr?gi nacjonalistyczne, tez nie moze zagrozic stabilizacji kraju. Ludnosc polska zamieszkuje tereny oddalone od granicy Polski. W centrum etnicznego obszaru polskiego, znajduje si? szybko rozwijaj^ce si? demograficznie Wilno, ktore stalo si? po wojnie centrum narodowego ruchu litewskiego. Wszystko to razem dowodzi, ze Litwa jest chyba jedynym panstwem postsowieckim, ktore moze w sposob bezkonfliktowy rozwi^zac kwestie mniej­ szosci narodowych. Wymaga to jedynie rozsgdnej polityki nie doprowadzaj^cej do dyskryminacji mniejszosci przez wi?kszosc litewski i rownouprawnienia kulturowego, j?zykowego czy narodowosciowego. Stosunkowo szybko zwi?kszyla si? po wojnie ludnosc bialoruska i ukrainska. Dotychczas ona poddawana byla na Litwie procesom rusyfikacyjnym. Mozna przypuszczac, ze w nowych warunkach politycznych b?dzie podlegac lituanizacji. Pozostale mniejszosci maj^ juz charakter marginalny. Interesuj^c^ choc bardzo nieliczn^ grupq. s^ Tatarzy, ktorzy w niewielkim stopniu ulegaj^ asymilacji kulturowej. Mieszkaj^ca przy granicy z Lotw^ ludnosc lotewska stopniowo ulega zanikowi. Wraz

217

z wyjazdami ostatnich Zydów konczy się 'wielowiekowa historia mniejszošci zydowskiej na ziemi litewskiej. Przemiany narodowosciowe na Litwie przebìegaly równoczesnie z silnym procesem urbanizaqi i wyludnieniem się terenów wiqskich. Pierwszy powojenny spis (1959 r.) wykazal znaczną przewagę ludnošci wiejskiej (64,1% ogóhi ludnošd). W kolejnych spisach ujawnila się tendenqa zmniejszania się odsetka ludnošci wiejskiej (1 9 7 0 -4 9 ,8 % , 1979 - 39,3%, 1989 - 32,0%)4. Ludnošč miejska wzrastala bardzo szybko nie tylko w wartosciach procentowych, ale równiez w wartosciach bezwzględnych. Ježeli w momencie pierwszego spisu powojennego w miastach litewskich mieszkalo ponad 1,0 min osób, to juž po dwudziestu latach (w 1979 r.) ludnosc miejska przekroczyla poziom 2,0 min mieszkanców, zas po następnych dziesięciu latach osiągnęla pulap 2,5 min (dokladnie 2509,3 tys. mieszkanców). Wystąpily przy tym nasilające się procesy koncentraqi. Najgwaltowniej wzrastaly ošrodki największe, mające status tzw. miast rejonowych. Skupialo się w nich w 1959 r. 660,3 tys. mieszkanców. Stanowilo to 24,3% ludnošd kraju oraz 63,1 % ludnošcimięjskiej. Po trzydziestu latach w miastach rejonowych znajdowalo się 1636,3 tys. osób tzn. 44,3% ludnosd Litwy i 65,2% ogólnej ludnosd miejskięj (zob. tab. 51 i ryc. 13). Miasta rejonowe odznaczaly się zrožnicowaną struktūrą narodowošciową. Przydągaly bowiem w większym stopniu ludnošč naplywową. Blisko 70,0% ludnošd rosyjskiej oraz 66,1% ludnošci bialoruskiej zamieszkiwalo miasta rejonowe. Natomiast jedynie40,4% Litwinów oraz 44,4% Polaków skupialo się w tych miastach. Procesy urbanizacyjne mialy więc swoją odpowiednią specyfikę etniczną. Przynioslo to istotne konsekwencje soq’ologiczne. Najwazniejsze miasta kraju, grupując w vviększym stopniu ludnošč o charakterze nieautochtonicznym, podlegaly procesom ideologicznej sowietyzaqi, w tym ateizaqi, oraz presji języka rosyjskiego. Prowinq'a litewska žyjąca w większej izolaqi od wplywów zewnętrznych w większym stopniu mogia zachowac swoje tradycyjne wartosci litewskie, których orędownikiem byl košdol katolicki. Narody autochtoniczne (Litwini i Polacy) zamieszkiwali tradycyjnie na obszarach wiejskich, žyjąc w orbide parafii katolickiej. Wladze sowieckie przez dlugi okres powojennej okupaqi prowadzily stalą walkę z košdolem rzymsko4 Na wielu obszarach widoletnie procesy depopulacyjne wsi przyniosly dewastację spoleczno-ekonomiczną. Setki nmiejszyčh wsi uleglo likwidacji. Tworzony od wczesnego šredniowiecza krajobraz rolniczy wsi litewskiej zostai zniszczony. Pisze o konsekwencjach tych procesow Č. Kudaba następująco: „W starych wsiach liczba mieszkancow zmniejszyla się kilkakrotnie. Istniejące dotychczas wsie są prawie puste. Pozostali mieszkancy są nie tylko nieliczni, ale z powodu podeszlego wieku, nie są w stanie uprawiač opustoszalęj ziemh, dawnych pol swojej wsi... Takie zrujnowanie krajobrazu rolniczego wsi jest szczegolnie charakterystyczne dla calej ziemi vdlenskiej. Nie budzi wątpliwošci jeszcze jedna rzecz - przez deformację naszej wsi zmierzano nie tylko do efektu ekonomicznego. Burząc bezwzględnie (nie szczędząc žadnych šrodkow), stary uklad žydą na wsi miano rowniež na uwadze cele polityczne; zburzyč kulturalny i narodowy sposob žydą, oderwač ludzi od domu, przemieszač ich, stworzyčkoniecznošč mowienianie wlasnym a językiem socjalizmu, zapomniec o wiemošd dla n arodų (w tym dla každej mieszkającej tu narodowošd, kraju, wiary, rodziny). (Č. Kudaba, 1991/1992, s. 229).

218

Tabela 51. Struktūra narodowošciowa Litewskiej SRS w 1989 roku (w tys.) W tym Lp

1 2 3 4 5 6 7 8

Narodovvošd

Liczba ludnošci

Ludnošč w miastadi rejonowydt

Ludnošč pozostala

w tys.

w%

w tys.

w %

w tys.

w%

Litwini Rosjanie Polacy Bialorusini Žydzi Lotysze Tatarzy Inne narodowošci

2924,3 344,5 258,0 63,2 12,3

79,6 9,4 7,0 1,7

5,1 63^

0,1 0,2 0,5

72,1 14,6 7,0 2,6 0,7 0,1 2,7

1743,7 106,2 143,5 21,4 0,5 2,1 2,2 18,9

85,5

4a

1180,6 238,3 114,5 41,8 11,8 2,1 2,9 44,3

O g o le m

3674,8

100,0

1636,3

100,0

2038,5

100,0

0J

oa

ša 7,0 1,0 oa

0,1 0,1 0,9

Ž r o d lo : Statistikos Departamentas prie Lietuvos Respublikos Vyriausybės, Vilnius 1991 (mate­ li aly rękopišmienne).

katolickim. Jedną z metod mających na celu ateizaq’ę spoleczenstwa litewskiego byiy szykany wobec księžy oraz ograniczenie liczby seminari6w duchownych5. Dhigi okres powojenny doprowadzil do przeobražen spolecznych. Zarowno Litwini jak i Polacy zostali poddani tendencjom umfikacyjnym, typowym dla spoleczenstw sowieckich. Forsowana w sposob konsekwentny polityka ekonomiczna doprowadzila do masowego opuszczania skolektywizowanej wsi i poszukiwania pracy w zawodach pozarolniczych. Ludnošč napiywowa (Rosjanie, Bialorusini, Ukraincy) preferowala zamieszkiwanie w miastach oraz na obszarach zurbanizowanych. Procesy umiastowienia sprzyjaly sowietyzacji i doprowadzaty w rezultacie do zrywania z wlasnym lokalnym šrodowiskiem na rzecz wielonarodowošciowej, na šilę laicyzowanej, spoiecznošci miejskiej. Te ogolne uwarunkowania spoleczno-ekonomiczne byiy brzemienne w skutkach dla ludnošci polskiej, ktora przenosząc się z rodzinnęj wsi wchodzila w inne šrodowisko językowe i narodowošdowe. Analiza wszystkich spisow ludnošci (1959, 1970, 1979, 1989) umožliwia wykrycie trendow o charakterze dhigookresowym. W poprzednich rozdzialach skupiono uwagę na zmianach krotkookresovvych zachodzących między kolejnymi spisami. Dužo więcej kwestii merytorycznych možna wyjašnič biorąc pod uwagę caly okres trzydziestoletni. Jest on na tyle dhigi, že pewne zaklocenia

5 Na obszarze Republiki Litewskiej wg stanu na 1944 r. bylo 814 košdo!6w, 547 parafii, 1106 księžy diecezjalnych oraz 73 zakonnych. Na Wilenszezyžnie bylo ponadto 118 parafii i 207 duchownych rzymskokatolickich. Po wojnie liczba księžy stale zmniejszala się (1965 r. - 869,1970 r. - 750 i 1978 r. - 711 duchownych). Powodowalo to zamykanie košcioiow. W polovvie lat 80-tycb tylko 491 košriolow mialo proboszcza a do 139 košrio!6w księža doježdžali (M. Kalusia, 1987, s. 95). Dopiero odzyskana niepodleglošč zmienila tę niekorzystną tendencję.

219

Kupiszki

\

^ öjeziom sy

R o s ja n ie B iatorusini Į

j Inni

Ryc. 13. Struktūra narodowosci owa Litewskiej SRS wg rejonów w 1989 r.

krótkookresowe ulegają zatarciu i možna odczytač zasadniczy kierunek przeobražen demograficzno-narodowosciowych (zob. tab. 52). Tabela 52. Zmiany struktury narodowosciowej w Litewskiej SRS między 1959 a 1989 rokiem

Lp 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Narodowosci

Liczba ludnošci

Róznica

Udzial procentowy

1959

1989

w tys.

w%

1959

1989

Litwini Rosjanie Polacy Bialorusini Ukraiñcy Žydzi Lotysze Tatarzy Inne narodowosci

2150,8 231,0 230,1 30,3 17,7 24,7 6,3 3,0 17,5

2924,3 344,5 258,0 63,2 44,8 12,3 4,2 5,1 18,4

773,5 113,5 27,9 32,9 27,1 -12,4 -2,1 2,1 0,9

36,0 49,1 12,1 108,6 153,1 -50,2 -33,3 70,0 5,1

79,3 8,5 8,5 1,1 0,7 0,9 0,2 0,1 0,7

79,4 9,4 7,0 1,7 1,2 0,3 0,1 0,2 0,7

O g ó le m

2711,4

3674,8

963,4

35,5

100,0

100,0

Ž ród lo: It ogi Wsiesojuznoj Pieriepisi Nasielienija 1959 goda. Litowskaja SSR, Vilnius 1963, s. 160-164; Nacjonalnyj Sostaw Nasielienija SSSR. Po dannym wsiesojuznoj pieriepisi nasielienija 1989, Moskwa 1991, s. 120.

220

Analizując zmiany narodowosciowe między rokiem 1959 a 1989 naležy rownoczesnie rozpatrywac przyrost ludnošci wyrazony w wartosciach absolutnych i względnych. Pomimo že liczba ludnošci litewskiej wzrosla o 36,0%, a rosyjskiej o 49,1%, to w liczbach bezwzględnych przyrost Litwinow byl siedmiokrotnie wyzszy niž ludnošci rosyjskiej. N a tym tie bardzo skromnie wypadl przyrost ludnošci polskiej. Ježeli przyjmiemy za 100% ogolnokrajowy wzrost zaludnienia to ludnošč polska partycypowala w tym przyrošcie zaledwie w 2,9%. Zestawienie zbiorcze pokazujące zmiany struktury narodowošciowej w ciągu trzydziestolecia, wyrazone zarowno wielkošciami bezwzględnymi jak i procentowymi, daje obraz wazny, ale nie jest w stanie przedstawic specyfiki terytorialnej, ktora byla niezmiernie zroznicowana. Liczba ludnošci Republiki Litewskiej między 1959 a 1989 r. wzrosla o blisko jeden milion mieszkancow. Rozpatrując procesy urbanizacyjne zwrocono uwagę, že przemiany strukturalne odbywaly się przy gwaltownym wzrošcie demograficznym miast i potęgującym się procesie wyludniania się wsi litewskiej. Nakladaly się na to duže rožnice w skali regionalnej. Procesom dynamicznego wzrostu ludnošciowego niektorych regionow towarzyszyl regres i upadek demograficzny innych regionöw. Bylo to wywolane znacznymi ruchami migracyjnymi ludnošci. Naležy stwierdzic, že przemieszania migracyjne mialy Charakter selektywny, nie tylko z punktu widzenia wieku czy plci, ale rowniež obejmowaly w rožnym stopniu ludnošč rožnych grup narodowošciowych. Nakladaly się na to zmiany wywolane asymilacją, ktore tež przebiegaly w sposob zrožnicowany w ujęciu czasoprzestrzennym. Dla przedstawienia skali i zakresu przemian w skali regionalnej okrešlono przyrost lub ubytek demograficzny Litwinow (zob. rye. 14), Polakow (zob. rye. 15) i Rosjan (zob. rye. 16) w ciągu calego trzydziestolecia, wedhig miast rejonowych i rejonöw (zob. tab. 53). Miasta rejonowe wzrastaly w calym rozpatrywanym okresie niezmiernie szybko. Przyrost stolecznego Wilna między 1959 a 1989 rokiem wyniosl ponad 340,0 tys. osob. O stopniu koncentracji przestrzennej ludnošci šwiadczy fakt, že liczba ludnošci pięciu największych miast rejonowych zwiększyla się o 823,8 tys. mieszkancow (85,5% ogolnokrajowego przyrostu ludnošci). Sytuacja demografiezna w ukladzie jednostek rejonowych byla bardzo zrožnicowana. Možna podzielič rejony na trzy grupy. D o pierwszej kategorii možna zaliezyč rejony aktywne demografieznie, ktore odznaczaly się w latach 1959 -1 9 8 9 bardzo dužą dynamiką wzrostu ludnošci (np. rejon olicki - przyrost o 42,4 tys. mieszkancow, janowski - o 25,8 tys., kowienski - o 25,7 tys., možejski - o 25,4 tys., trocki - o 25,1 tys.). Grupa druga skladala się z rejonow o ustabilizowanej liezbie mieszkancow (np. Janiszki, Wilkomierz czy Radziwiliszki). Natomiast lącznie w 26 jednostkach rejonowych mielišmy do czynienia z regresem demograficznym. W niektorych z nich ubytek zaludnienia byl bardzo znaczny (np. w rejonie Pokroje (Pakruojis) liczba ludnošci zmniejszyla się o 24,9 tys., w graniczącym z Polską rejonie Loždzieje o 14,1 tys., a w rejonie Onikszty (Anykščiai) o 13,2 tys.). Rejony o charakterze depresyjnym przežywaly zazwyczaj kryzys ekonomiezny i spoleezny.

221

Tabela 53. Przemiany narodowosciowe Litewskiej SRS w okresie 1959-1989 Narodovvošci

Rejony Lp Nazwa litewska 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27

m. Vilnius m. Kaunas m. Šiauliai m. Klaipėda m. Panevėžys m. Alytus m. Marijampolė m. Druskininkai m. Palanga m. Neringa m. Birštonas Biržai Ignalina Joniškis Jonawa Zarasai Jurbarkas Kėdainiai Kelmė Klaipėda Kaunas Kaišiadorys Kretinga Kupiškis Lazdijai Molėtai Marijampolė

28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55

Mažeikiai Akmenė Alytus Anykščiai Varėna Plungė Pakruojis Panevėžys Pasvalys Prienai Radviliškis Rokiškis Raseiniai Šalčininkai Šakiai Šiauliai Skuodas Šilalė Šilutė Širvintos Švenčionys Tauragė Telšiai Trakai Utena Vilnius Ukmergė Vilkaviškis

Nazwa polska

Liczba ludnosci

Litwini ogólem

w % ogólem

67,3 m. Wilno 340669 2121642 198800 188051 104,5 m. Kowno 75089 154,0 m. Szawle 85907 78091 157,2 113006 m. Klajpeda 33,7 m. Ponievviež 85387 813682 69124 m. Olita 73015 48387 50887 m. Mariampol 89,4 124664 m. Druskieniki 13178 21,0 105662 11886 m. Poląga 15,5 11761 1010 m. Nida 8,0 m. Birsztany 2220 219219 -4829 -11,4 Birže -5139 -6039 -20,5 21802 Ignalino 0,9 294 -234 Janiszki 95,6 20443 25787 Janow -4870 -21,3 -8743 Jeziorosy -2,9 -1200 -1541 Jurborg 20,1 10658 11486 Kiejdany -9300 -18,0 -10916 Kielmy 33,0 10997 10225 Klajpeda 55,4 28472 25741 Kowno -8,8 -3693 -4561 Koszedary 15,3 5808 4870 Kretynga -3515 -12,4 -3619 Kupiszki -12807 -28,0 -14055 Loždzieje -5875 -20,0 -9799 Malaty -26062 -35,1 -27886 Mariampol

Možejki Okmiany Olita Onikszty Orany Phmgiany Pokroje Ponievviež Posvvol Preny Radziwiliszki Rakiszki Rosienie Soleczniki Szaki Szawle Szkudy Szylele Szylokarczma Szyrwinty Šwięciany Taurogi Telsze Troki Uciany Wilno Wilkomierz Wylkowyszki

O g ó 1e m rejony

25417 21767 3680 4379 -30642 -26564 -13246 -12015 -4048 -2616 3344 2934 -24879 -24472 -9834 -9125 -5920 -5540 -8385 -8572 316 778 -6938 -5631 -9676 -8826 -2321 953 -8765 -8531 -1404 -638 -6920 -7293 -6408 -6343 8058 1560 -4311 -3296 -1825 -157 10860 10949 5951 5532 25109 22469 15014 14605 13867 140032 -245 -240 -1402 -565 963357

773484

63,8 14,2 -44,9 -24,6 -7,1 5,9 -44,9 -18,2 -13,2 -18,4 1,5 -11,5 -16,2 32,7 -17,0 -1,3 -20,8 -16,8 14,2 -15,0 -0,9 27,3 11,6 92,3 40,9 52,4 -0,5 -1,1 35,9

Rosjanie

Polacy w %

61013 -341 2901 6751 19 533 128 220 4932 -3 6 27 103 6111 -1381 -1896 -20 -1497 -14 -23 -2165 -376 5 4 -608 -3328 -438

129,1 -11,6 82,3 56,2 5,6

1055 38 -2025 -288 -1509 26 16 -395 2 -331 -296 79 -218 -4291 -40 -36 2 485 -279 -966 -3270 -4 26 -4541 2182 -4655 -407 -165

52,6 37,2 -87,2 -67,4 -36,3 86,7 59,3 -74,8 4,1 -65,1 -57,4 89,8 -76,2 -11,5 -41,6 -34,2 18,2 33,3 -60,6 -28,6 -23,0 -7,0 36,1 -19,0 42,2 -7,2 -53,2 -61,3

27887

-

26,6 6,6 -21,4 46,1 42,2 2,4 7,3 -59,9 -49,7 -29,8 -70,8 -16,8 -26,4 -75,2 -53,4 15,6 6,6 -79,3 -54,7 -77,6

12,1

Bialorusini

Žydzi

w %

ogólem

w %

ogólem

68,0 36,6 96,8 78,4 57,5 16,1 34,8 -13,7 28,2 -45,1 59,7 -24,8 96,1 -28,0 -36,8 54,7 -64,8 -41,7 -29,4 -33,5 -32,8 -24,1 -63,8 -42,4 -56,1

15596 835 701 2880 246 271 184 99 173 -5 -39 20 413012 88 583 152 -29 240 -2 -72 41 86 9 8 -17 51 -64

106,2 42,9 131,7 106,9 81,5 15,7 576,6 -17,2 -78,0 41,7 11,0 314,2 560,5 125,6 -46,7 153,8 -8,0 -38,7 25,1 93,5 22,5 17,0 -36,1 188,8 -36,1

-7245 -3433 -425 -94 -155 15 13 -49 18 0 -6 -11 54 -12 -5 -62 -41 -12 -21 -10 -14 -4 -12 -5 -9 0 -41

26033 21,7 -261 -16,1 -1260 -90,7 -1043 -45,8 119 27,3 301 55,5 -268 -46,9 -424 -42,1 -260 -49,9 384 82,8 -417 -14,1 -1624 -31,9 -474 -59,6 280 13,2 -135 -44,1 -719 -33,7 -45 -19,4 -104 -51,2 -1243 -36,2 -172 -25,9 251 4,2 -82 -7,7 -422 -20,3 4548 89,1 19 1,2 1406 19,5 81 3,0 -441 -53,0

45410 31 -127 8 -52 42 23 13 3 16 129 80 -9 534 23 18

56,0 24,8 -88,1 15,7 -10,9 168,0 135,2 21,7 6,9 40,0 81,6 133,3 -20,9 50,9 143,7 29,5 -7,7 300,0 7,0 129,0 149,7 116,9 29,9 84,5 217,1 122,2 104,0 -23,3

ogólem 47202 9326 7548 25132 2727 2057 1596 230 6931 -32 33 -364 199885 -225 4455 -2158 -151 1266 -1549 -526 -1081 -676 -144 -200 -610 -673 -920

113441

49,1

-1

12 14 71 1264 76 23 1512 76 2450 102 -21 32913

108,7

Ž r o d lo : Statistikos Departamentas prie Lietuvos Respublikos Vyriausybės, Vilnius 1991 (materialy rękopišmienne).

Inni

w %

-44,3 11939 132,1 -71,6 4362 103,0 2704 164,8 -50,3 -12,3 6322 147,0 -70,1 1182 171,8 1015 579 -38,2 212 103,9 225,0 387 114,5 0,0 -126 '-72,4 -66,0 -34 161,9 -55,0 5,2 18 540,0 356616, 51,0 -80,0 -440' -49,6 -20,0 1692 890,5 52,9 -80,5 91 -89,1 -100 -38,0 -44,4 •831 235,4 -75,0 -30 -25,4 -90,9 -141 -35,0 -56,0 488 114,2 64,9 -36,3 102 -80,0 -796 -85,5 -100,0 89 118,6 -3,8 -100,0 -4 44,8 0,0 26 -97,6 -361 -55,4

2110 50,0 -9 -60,0 -43 -100,0 -10 -66,6 -3 -42,8 -123 -87,8 3 150,0 -6 -100,0 -3 -37,5 -6 -85,7 -33 -70,2 -29 -70,7 -8 -61,5 -29 -76,3 -10 -76,0 -8 -80,0 1



-3 -100,0 -16 -57,1 -3 -50,0 -143 -77,7 -10 -55,5 -118 -79,7 -12 -9,4 -50 -81,9 -85 -64,8 -28 -70,0 -29 -93,5 -234406

ogólem w %

-95,0

467 -498 -623 102 13 164 -181 103 -122 124 155 187 -141 232 -72 -21 -330 -18 -4974 55 230 -69 -72 1133 146 748 257 -181 27990

100,6 -40,1 -70,4 122,8 7,2 138,9 -39,0 76,3 -34,7 59,3 50,6 79,9 -57,5 63,2 -52,9 -4,8 -67,7 -27,2 -88,7 76,4 42,7 -13,6 30,5 130,8 175,9 77,9 88,9 -37,9 62,7

S z y to k a r c z m a

Litw ini w tys.

O 0-800

^

w z ro s t

Q

spadek

Ryc. 14. Zmiany liczby ludnosci litewskiej w okresie 1959-1989

Nieustabilizowane warunki demograficzne w ukladzie przestrzennym przyniosly powazne konsekwencje narodowosciowe. Zazwyczaj straty demograficz­ ne w mniejszym stopniu obejmowaly ludnošč narodowoáci litewskiej. W wielu rejonach przy ogólnym ubytku ludnosci, liczba Litwinów nie tylko się nie zmniejszyla, ale nawet míala tendencję wzrostową. Ogólnie rzecz biorąc mielišmy do czynienia z dužym przemieszczeniem ludnosci litewskiej. Byla ona bardzo mobilna w migracjach międzyregionalnych. Doprowadzilo to w efekcie do powaznych zmian w rozmieszczeniu ludnosci litewskiej. Z punktu widzenia narodowosciowego pozycja Litwinów ulegla wzmocnieniu. Z wyjątkiem nielicznych obszarów (np. rejón ignaliñski) odsetek Litwinów, w ukladzie poszczególnych rejonów, powiększyl się. Odbywalo się to często kosztem mniejszošci narodowych, które podlegaly nie tylko asymilacji lecz równiez chętniej opuszczaly swoje strony rodzinne. Zmiana miejsca zamieszkania przyspieszala procesy wynarodowienia. W wielu rejonach aktywnych demograficznie, dynamicznie się rozwijających, które charakteryzowaly się atrakcyjnošcią skupiala się ludnošč litewska i w miarę uplywu lat coraz bardziej w nich dominowala. N a przyktad w rejonie kowieñskim przyrost ludnosci wyniósl 25,7 tys., ale w tym czasie ludnošč narodowošci litewskiej wzrosla o 28,5 tys. Podobnie bylo w rejonie klajpedzkim, który powiększyl się o 7,6 tys. mieszkanców, zaš liczba przebywają-

224

Rye. 15. Zmiany liezby ludnosci polskiej w okresie 1959-1989

cych Litwinów powiçkszyla się о 11,0 tys. Podobne procesy wystąpily we wschodniej Litwie. W rejonie wileñskim ludnošč litewska wzrosla między rokiem 1959 a 1989 о 252,5% (о 14,0 tys.), w tym samym czasie liczebnošč Polaków w tym rejonie obnižyla się о 4,6 tys. czyli о 7,2%. W niektórych jednak rejonach procesy depopulacyjne byly na tyle siine, že oslabily równiez pozycjç zywiolu litewskiego. Wiçksze jednak niekorzystne zmiany mialy miejsce w kilku rejonach gdzie byly zlokalizowane wielkie obiekty przemyslowe. Wokól tych osrodków powstawaly duze osiedla mieszkaniowe, w których udzial ludnosci rosyjskiej byl bardzo wysoki. W takiej sytuaeji nie tylko język rosyjski dominowal w miejscu pracy, ale równiez rozwijalo się miasto, w którym Rosjanie uzyskiwali liczebną przewagç nad Litwinami. Ludnošč narodowosci rosyjskiej naplywala do miast rejonowych oraz tylko do niektórych uprzemyslowionych rejonów. Liczba ludnosci rosyjskiej w ciągu analizowanego trzydziestolecia wzrosla w Wilnie о 47,2 tys., w Klajpedzie о 25,1 tys., zaš w Kownie о 9,3 tys. Pomimo tego wysokiego przyrostu bezwzglçdnego udzial ludnosci rosyjskiej w wartosciach procentowych ulegal obniženiu: w Wilnie z 29,4% do 20,2% czyli о 9,2 punktą, w Klajpedzie z 35,7% do 28,2%, zaš w Kownie z 11,6% do 8,3%. Bylo to wywolane, jak juž wspomniano, masowym naplywem ludnošei litewskiej z otaczających terenów wiejskich.

225

O 1201-2000

O 801-1200 O 0-800

wzrost O

spadek

Ryc. 16. Zmiany liczby ludnosci rosyjskiej w okresie 1959-1989

W zwi^zku z budow^ elektrowni atomowej we wsi Wisaginie (Visaginas) obok Ignaliny nast^pify istotne zmiany narodowosciowe w tym rejonie. Na pocz^tku okresu badanego (1959 r.) liczba ludnosci rosyjskiej wynosila w tym rejonie 3,6 tys. (9,4% ogólnego zaludnienia). Po trzydziestu latach osiq.gn?la poziom 23,6 tys. (39,4% zaludnienia rejonu). W tym samym czasie liczba ludnosci litewskiej obnizyla si? z 29,4 tys. (77,6%) do 24,4 tys. (39,2% ogóhi ludnosci). Nast^pila wi?c zmiana struktury narodowosciowej rejonu. Wywolane to bylo dwiema przyczynami. Z jednej bowiem strony do nowego, budowanego przy elektrowni miasta, naplyn?la ludnosc rosyjska, a równoczesnie okoliczne wsie litewskie wzgl?dnie polskie ulegaly procesom depopulacyjnym. Warto tu wspomniec, zé sama elektrownia zostala usytuowana na terenie zamieszkalym przez Polaków, którzy zostali wysiedleni. Ponadto do rejonów, w których powaznie wzrosla ludnosc rosyjska nalezal rejón mozejski. W ci^gu trzydziestu lat liczba Rosjan wzrosla w tym rejonie z 809 do 3412 osób. Nie odegralo to jednak w tym przypadku istotniejszej roli i nadal w rejonie mozejskim ponad 90% ludnosci to Litwini. Podane przyklady swiadcz^ o duzych zmianach w rozmieszczeniu ludnosci rosyjskiej i litewskiej. W omawianym trzydziestoleciu nast^pily bardzo powazne zmiany w roz­ mieszczeniu ludnosci polskiej. Pomimo pewnego niewielkiego przyrostu bez-

226

względnego, nastąpify intensywne procesy asymilacyjne, które spowodowaly zmniejszenie się ludnošci polskiej na terenach mieszanych narodowosciowo. Wielu mlodych Polaków przenosząc się do miast, a przede wszystkim do Wilna, utracilo kontakt z wlasnym srodowiskiem i tež uleglo pelnej lub powierzchownej rusyfíkacji względnie lituanizacji. Między rokiem 1959 a 1989 liczba ludnošci polskiej zwiększyla się o 27,9 tys., w tym samym czasie liczba Polaków w Wilnie wzrosla o 61,0 tys. Wynika z tego, že na pozostalym obszarze obnižyla się o 33,1 tys. Spis ludnošci z 1959 r. w czterech rejonach otaczających Wilno, tzn. wileñskim, solecznickim, trockini i šwięcianskim wykazal 139,8 tys. Polaków. Po trzydziestu latach bylo ich juž 123,0 tys. Ubytek wyniósl więc 16,8 tys. Wyliczone straty demograficzne byly glównie wywolane nie procesami asymilacyjnymi, lecz przyczyną spadku zaludnienia byly migraqe do pobliskiego Wilna. Na obszarach wiejskich Wilenszczyzny (z wyjątkiem terenów peryferyjnych) ludnošč polska będąc w większošci nie ulegala narodowej i językowej asymilacji. Zupelnie inna byla sytuacja na obszarach tzw. Kowieñskiej Litwy, które w okresie międzywojennym nie naležaly do Polski. Mielišmy tu do czynienia z zanikiem ludnošci polskiej, poddanej dhigoletniej lituanizacji. Dia pokazania tempą tego procesu asymilacyjnego podane będą dane día kilku rejonów, w których przed wojną mieszkalo wielu Polaków. W rejonie kowienskim liczba ludnošci narodowošci polskiej wynosila w 1950 r. - 2879 osób, 1970 r. - 1737 osób, 1979 r. - 1032 osoby i 1989 r. - 714 osób, w rejonie kiejdanskim w 1950 r. - 2113 osób, 1970 r. -1 2 2 1 osób, 1979 r. - 675 osób, 1989 r. - 616 osób, w rejonie janowskim w 1950 r. - 2304 osoby, 1970 r. -1278 osób, 1979 r. -1 1 8 6 osób, 1989 r. - 923 osoby, zaš w rejonie tozdziejskim w l9 5 0 r .-7 7 6 osób, 1970 r. - 379 osób, 1979 r. - 343 osoby i w 1989 r. -1 5 8 osób. Podobnie się dzialo w innych rejonach centralnej Litwy6.

6 Takie jednoznaczne wnioski možna wysunąč analizując jedynie oficjalne dane spisowe. Badania terenowe oraz spostrzeženia osób znających teren z autopsji nie potwierdzają tak kategorycznie postawionego twierdzenia. Možna tu przytoczyč informacje zawarte w opracowaniu litewskiego lingwisty V. Čekmonasa, który napisal: „Ludnošc polska zamieszkuje zwarty obszar na póhioc od Kowna - między Wilią, Kownem, Janowem i Kiejdanami. Malo obecnie wiemy o tych terenach. Ostatnio bylem tam w 1979 roku. Možna powiedziec že nie jest to zwarty obszar polskojęzyczny. Najbardziej jednolity językowo jest on między Kownem i Wendziagolą, ktorą nawiasem m0wiąc, ludnošc okolicznych wsi nazywa „drugą Warszawą”. Na pozostalym terenie wsie polskojęzyczne przeplatąją się z wsiami litewskimi. Wsie polskojęzyczne, jak možna sądzič na podstawie wstępnych danych to z pochodzenia „okolice szlacheckie”. We wlaiciwych wsiach nie mówilo się po polsku... We wsiach kolo Upników zwlaszcza w kierunku Koszedar, nierzadko spotyka się prawie absolutny bilingwizm polsko-litewski, podobnie jak w rejonie trockim... Kowieñski obszar polskojęzyczny jest nie wyspą, lecz archipelagiem wysp. Np. wzdluz drogi Janów-Szaty, prawie wszystkie wsie są polskojęzyczne, ale juž obok nich litewskojęzyczne. Osada Kulawa jest polskojęzyczna, ale znajdująca się póltora kilometrą od niej wies Troki byla zawsze litewskojęzyczna. W wielu rodzinach występuje tu bilingwizm rožnego stopnia, lepsza lub gorsza znajomošč drugiego języka. Ogólnie jednak obszar kowieñski, skupisko szlachty laudañskiej w przeszlošci, jest bardzo slabo dziš rozpoznany. Prawie nie nie wiemy na temat swiadomosci narodowej miejscowej ludnošci, nie opisane są odrębnošd jej języka.” (V. Čekmonas, 1991, s. 48-49).

227

Nowe warunki žydą powojennego, ktore dla większošd wilenskich Polakow wiązaly się ze zmianą statusu politycznego - z obywateli panstwa polskiego, ktore bylo ich krajem ojczystym, stali się w Republice Litewskiej mniejszošcią, przyniosly duže konsekwenqe. Początkowo liczyli na zmiany polityczne i traktowali to со ich spotkalo jako okres tymczasowęj okupacji sowiecko-litewskiej. W miarę uplywu czasu, ktory przynosil utrwalanie się nowego ustroju, musieli się dostosowač do nowej rzeczywistošd tzn. do roli obywateli sowieckich drugiej, względnie trzedej kategorii. Ta pozycja polityczna, spoleczna i gospodarcza musiala zmierzač do ich alienacji względnie postępującej asymilacji i wtapiania się w spoleczenstwo sowieckiej Litwy. Skutki tej nowej sytuacji przedstawia A. Srebrakowski w sposob następujący: „Ciągle przebywanie w šrodowisku przemieszanym etnicznie, gdy językiem powszechnej komunikacji w panstwie byljęzyk rosyjski, w mniejszym zaš stopniu litewski, spowodowalo, že większošč Polakow byla dwujęzyczna... Podstawową przyczyną asymilacji i bilingwizmu wšrod Polakow na Litwie byl oczywišcie sam fakt byda mniejszošcią narodową. Žyjąc wšrod innych narodowošci w naturalny sposob Polacy zaczęli zakladač mieszane rodziny. Wedhig danych na rok 1990, na 648 polskichmęžczyzn 52,5% wybieralo sobie žonę spošrod innej narodowošci, natomiast na 765 Polek 59,7% wybieralo męža innej narodowošci. Liczba mieszanych malženstw wšrod Polakow jest, jak u większošci innych narodowošd Litwy, znacznie większa w miešde niž na wsi, gdzie spolecznošč jest bardziej jednolita narodowo i konserwatywna w poglądach... Mieszane malženstwa wywohiją kolejny problem - dzieci urodzonych z takich związkow. Przez ostatnie piędolecie procent dzieci urodzonych przez Polki mające męža innej narodowošd oscylowal w granicach 45,0%. Z tej grupy znaczny odsetek dzied po osiągnięciu pelnoletnošci, kiedy mogly wybierač do jakiej poczuvvają się narodowošci, optują za narodowošcią inną niž polska... Stąd naležy sądzič, že w ciągu kilku dziesięciolecimože dojšč do znacznego spadku liczby Polakow na Litwie. Dzisiaj liczba ta dągle rošnie ale to tylko dlatego, že žyją wšrod Polakow jeszcze najstarsze roczniki. Litwa przez bardzo dhigi czas byla jedyną republiką gdzie Polacy mieli do dyspozycji siec szkol, w ktorych nauka odbywala się w języku polskim. W okresie szczytowym w roku szkolnym 1954/1955 po polsku uczylo się na Litwie 32 260 dzieci w 312 szkolach z klasami tylko polskimi, w 50 szkolach polsko-rosyjskich, w 21 polsko-litewskich i 7 polsko-litewsko-rosyjskich. Od tamtej рогу liczba szkol i uczących się w nich po polsku dzieci systematycznie malala aby ostatecznie osiągnąč w roku szkolnym 1988/1989 poziom 9 995 osob, со stanowilo 1,95% wszystkich uczących się7. Jednym z powodow spadku liczby uczących się po polsku bylo dobrowolne posylanie przez rodzicow dzieci do 7 Niniejszy tekst pisal A. Srebrakowski na początku lat dziewięcdziesiątych. W požniejszym czasie sytuacja ulegla zmianie i nastąpil bardzo szybki wzrost szkol polskich i pobierających w nich naukę dzieci. Nie wnikając w szczegoly, ktore wymagalyby olbrzymiej analizy možna jedynie przykladowo wspomniec, že w roku szkolnym 1994/1995 funkcjonuje gęsta siec szkol, w ktorych odbywają się lekcje w języku polskim. Wiele szkol rosyjskich stalo się polsko-rosyjskimi, polsko-litewskimi lub polskimi.

228

szkol rosyjskich. Ich zdaniem pobieranie nauki od początku po rosyjsku mialo dopomoc w lepszym zdaniu egzaminow wstępnych na studia wyžsze” (A. Srebrakowski, 1995, s. 125-126). W konsekwencji takiego stanu rzeczy, ludnošč polska, w porownaniu do wszystkich wažniejszych grup narodowošdowych zamieszkujących Litwę, cechuje się najnižszym udzialem ludnošci posiadającej wyžsze wyksztalcenie (zob. tab. 54).

Tabela 54. Narodowošd w Litewskiej SRS wedhig udziahi procentowego ludnošci mającej wyžsze wyksztalcenie w okresie 1959-1970 Lp 1 2 3 4 5 6

Narodowošd Litwini Polacy Rosjanie Bialorusini Ukraincy Žydzi

Powyžej 10 roku žydą

Powyžej 15 roku žydą

1959

1970

1959

1970

1,4% 0,4% 3,2% 2,6% 5,8% 11,1%

3,3% 0,9% 5,6% 4,0% 8,3% 17,4%

6,5% 2,3% 10,7% 6,3% 13,6% 29,6%

10,1% 4,5% 16,8% 10,9% 19,7% 37,2%

Žr 6 d 1o: A. Srebrakowski, Statystyczny portret Polakow z Litwy (napodstawie ojicjalnych danych statystycznych) w: Mniejszošci narodowe i religijne w Europie Šrodkowo-Wschodniej w šmetle statystyk XIX i X X теки, «Materialy Instytutu Europy Šrodkowo-Wschodniej», pod red. Z. Sulowskiego i J. Skarbka, t. IV, Lublin 1995, s. 135.

Przyczyny tej dramatycznej sytuacji są došč zložone. W ram ach repatriacji wyjechala do Polski prawie cala inteligencja i ziemianstwo polskie. Pozostala ludnošč wiejska, najbiedniejsza, o najnižszym poziomie wyksztalcenia. W następnych latach bariera językowa obnižala szanse dzieci wychowywanych w polskich domach. Publikowane dane statystyczne wskazują, že np. со trzeci Žyd, со piąty Ukrainiec, со dziesiąty Litwin oraz Rosjanin posiada ukonczoną szkolę wyžszą, natomiast nawet со dwudziesty statystyczny Polak nie ukonczyl studiow akademickich. W dalszym ciągu swego opracowania A. Srebrakowski (1995, s. 136-137) zwraca uwagę, že Polacy, spošrod wszystkich narodow zamieszkujących Litwę, mają najwyžszy odsetek pracownikow fizycznych a najnižszy umyslowych. Pracują glownie w najcięžszych zawodach wymagających najnižszych kwalifikacji, przede wszystkim związanych ze sferą produkcji materialnej. Niski status zawodowy ludnošci wiąže się z ubostwem i gorszymi warunkami mieszkaniowymi. Wszystko to razem powoduje, že ludnošč ta czuje się pokrzywdzona i zapomniana. Natomiast nie ulegalo zmianom, w calym okresie powojennym, rozmieszczenie ludnošci bialoruskiej. Skupiala się ona w miastach, glownie w Wilnie. Na terenach wiejskich wschodniej Litwy zarowno w 1959 jak i w 1989 r. Bialo-

229

rusinöw bylo bardzo niewielu. Katolicka ludnosc wiejska, a ta na tych terenach zdecydowanie przewazata, w zadnym ze spisöw, podobnie jak przed wojn$, nie deklarowala narodowosci bialoruskiej8. Jedynym rejonem, w ktorym zwiekszyla si§ znacznie liczba Bialorusinow byl przygraniczny rejon ignalinski (w 1959 r. - 341 osob, w 1989 -4471). Byla to ludnosc, ktöra glöwnie naplynela z centralnej i wschodniej Bialorusi w celu uzyskania zatrudnienia w buduj^cej sie elektrowni atomowej. Interesuj^co ksztaltowala sie w ci^gu trzydziestolecia liczebnosc Lotyszy i Tatarow. O ile ci pierwsi ulegali asymilaq'i i roztapiali sie w otoczeniu litewskim, o tyle nieliczna ludnosc tatarska zwiekszyla sie z 3023 (1959 r.) do 5135 osob (1989 r.). Przemiany demograficzne, spoleczne i ekonomiczne zachodz^ce w ci^gu calego okresu powojennego doprowadzaly do istotnych zmian narodowosciowych. Stopniowe procesy ewolucyjne doprowadzily do tego, ze stan istniej^cy w 1989 r. odbiegal od tego jaki wystepowal w roku 1959. Z punktu widzenia dnia dzisiejszego, kazdy z analizowanych spisow ludnosciowych ma juz Charakter historyczny. Jedynie spis z 1989 r. prezentuje sytuacje w miare wspolczesn^. Bardziej aktualnymi materialami statystycznymi nie dysponujemy. W zwi^zku z tym interpretaq'a spisu ludnosci z 1989 r., w ukladzie terytorialnym jest istotna, gdyz daje obraz istniej^cy w momencie odzyskiwania przez Litw? suwerennosci panstwowej (zob. tab. 55 oraz ryc. 13). Terytorialny ukiad narodowosciowy Litwy w ogölnym zarysie odznaczal sie trwalosci^. Uksztahowany po wojnie ulegal stopniowej wielokierunkowej ewolucji, niemniej zasadnicze jego zreby geograficzne byly stale. Przewazaj^ca czesc kraju miala oblicze czysto litewskie. Bardziej zroznicowane narodowosciowo byly miasta. Natomiast cala prowincja litewska, z wyj^tkiem centralnej Wilenszczyzny, byla zamieszkana przez katolickq. ludnosc litewsk^, ktora zachowala przez caly okres okupacji sowieckiej swojq. odrebnosc narodow^, jezykow^, religijnq. i kulturow^. N a 49 rejonöw administracyjnych, na ktore byl podzielony kraj, az w 26 rejonach ludnosc litewska przekraczala w 1989 r. 95% ogolu ludnosci. Warto tu przypomniec, ze w 1959 r. takich rejonow bylo na Litwie jedynie 21. W warunkach sowieckich bylo to zjawisko niespotykane. We wszystkich republikach zwi^zkowych i autonomicznych tendencje zmierzaly w odmiennym kierunku tzn. do zmniejszania sie obszarow homogenicznych narodowo i wzrostu udzialu ludnosci rosyjskiej. W kolejnych osmiu rejonach Litwini stanowili od 90% do 95% ogolnego zaludnienia a w nastepnych dwoch rejonach od 85% do 90% mieszkancow. L^cznie w 37 rejonach mniejszosci narodowe mialy Charakter marginalny. Ludnosc litewska nie przekraczala 8 Podobnie si§ dziaio na przylegaj^cych do granicy obszarach naJez^cych do Bialorusi. Ludnosc katolicka, a ta na terenach przygranicznych przewaza, nawet jezeli nie zna j?zyka polskiego, to na zapytanie o narodowosc deklaruje narodowosc polskq.. Interesuj^ce dane na ten temat zawarte sq. w artykule A. Engelking (1995, s. 138-146). Autorka przeprowadzaj^c socjologiczne badania terenowe stwierdzila, ze religia jest wyraznie utozsamiana z narodowosci^ (katolik - Polak, prawoslawny - Bialorusin, Rosjanin, wzgl^dnie „ruski”).

230

polowy zaludnienia w czterech następujących rejonach: solecznickim - 9,4%, wilenskim - 20,8%, ignalinskim - 39,2% i šwiędanskim - 47,4%. W trzech wymienionych rejonach (z wyjątkiem ignalinskiego udzial ludnosd litewskiej ulegl w stosunku do 1959 r. wyraznemu powiększeniu. Mielišmy więc do czynienia, w skali regionalnej, z umocnieniem się litewskiego stanu posiadania. Proces ten występowal pomimo stalego naplywu ludnosd rosyjskiej i rosyjskojęzycznej. Migracje z obszaru ZSRR nie byly w stanie podwazyc spoistošd narodowej Litwy. Mniejszošč rosyjska licząca 344,5 tys. osób byla skoncentrowana tylko w niektórych ošrodkach miejskich tzn. glównie w Wilnie - 116,6 tys., w Klajpedzie - 57,2 tys., w Kownie - 34,8 tys., a następnie w rejonie ignalinskim - 23,6 tys., w miescie Szawle - 1 5 ,3 tys. i w rejonie janowskim - 9,1 tys. W wymiarze procentowym najwięcej Rosjan bylo w rejonie ignalinskim - 39,4%, w Klajpedzie - 28,2%, w Wilnie - 20,2%, oraz w rejonie janowskim - 16,7% i šwięcianskim - 16,2%. Rezultaty kaidego kolejnego spisu ujawniąją zmniejszanie się liczebnošci ludnosd iydowskiej. Po kilku falachmigracyjnych zostalo na Litwie (1989 r.) 12,3 tys. Zydów. Większošc z nich mieszka w Wilnie. Ostatale informaqe wskazują, ie większošc pozostalych Zydów takže ostatalo wyjechala z Litwy. M oina więc mówic ostatecznie o zakonczeniu się wielowiekowej historii Zydów litewskich. Powojenne procesy urbanizacyjne zapoczątkowane przemianami ustrojowymi (kolektywizacja, nacjonalizacja, industrializacja) przyniosly w rezultacie istotne przeobraženia miejskiej sieci osadniczej. N a calym terytorium zawartym w dzisiejszych granicach pañstwa, w okresie przedwojennym, bylo zaledwie 40 osrodków miejskich, z tego tylko jedno miasto przekraczalo granicę wielkosd 200 tys. mieszkanców (Wilno), a jedynie jeszcze dwa ošrodki miejskie byly miastami šredniej wielkosci (Kowno i Klajpeda). Pozostalemiasta byly to male ošrodki, pozbawione przemyshi, o charakterze pólwiejskim. Wszystkie miasta litewskie a i do wojny mialy Charakter wielonarodowoáciowy. Przeprowadzona uprzednio analiza wykazala, ie w kaidym z miast, a i do 1942 r., skupiali się liczni Žydzi. Nie mowiąc ju i o specyfíce etaicznej Wilna czy Klajpedy, kaide miasto litewskie tworzylo skupisko mniejszošci narodowych (Polaków, Rosjan, Niemców). Wydarzenia związane z II wojną šwiatową przyczynily się do lituanizacji miast litewskich. Zaglada Zydów i masowe wyjazdy Polaków i Niemców ujednolicily oblicze etniczne tak duiych, jak i mniejszych osrodków miejskich. Po wojnie powstaly nowe przyczyny sprawcze dzialające na zwiększenie polietnicznošci miast. Byly to ruchy migracyjne a przede wszystkim naplyw ludnošci rosyjskiej z glębi ZSRS, która skupiala się w tych miastach, w których budowano nowe zaklady przemyslowe. Najszybciej, w ciągu ostatnich 45 lat powojennych, wzrastaly miasta większe, które ju i przed wojną posiadaly znaczny potencjal demograficzny. Wystąpil poza tym jeszcze jeden wyraznie zarysowany proces związany z urbanizacją. Polegal on na powstawaniu nowych miast. Znaczna częšc targowych osad, a często większych wsi uzyskala, na podstawie decyzji administracyjnych, prawa miejskie. Niektóre z nich rozwinęly

231

Tabela 55. Struktūra narodowosciowa Litewskiej SRS w 1989 roku Narodowosci

Rejony

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55

Nazwa polska

Nazwa litevvska

Lp

m. Vilnius m. Kaunas m. Šiauliai m. Klaipėda m. Panevėžys m. Alytus m. Marijampolė m. Druskininkai m. Palanga m. Neringa m. Birštonas Biržai Ignalina Joniškis Jonavva Zarasai Jurbarkas Kėdainiai Kelmė Klaipėda Kaunas Kaišiadorys Kretinga Kupiškis Lazdijai Molėtai

Marijampolė Mažeikiai Akmenė Alytus Anykščiai Varėna Plungė Pakruojis Panevėžys Pasvalys Prienai Radviliškis Rokiškis Raseiniai Šalčininkai Šakiai Šiauliai Škuodas Šilalė Šilutė Širvintos Švenčionys Tauragė Telšiai Trakai Utena Vilnius Ukmergė Vilkaviškis

m. Wilno m. Kowno m. Szavvle m. Klajpeda m. Poniewiež m. Olita m. Mariampol m. Druskieniki m. Poląga m. Nida m. Birsztany Birže Ignalino Janiszki Janow Jeziorosy Jurborg Kiejdany Kielmy Klajpeda Kovvno Koszedary Kretynga Kupiszki Loždzieje Malaty

Mariampol Možejki Okmiany Olita Onikszty Orany Plungiany Pokroje Poniewiez Poswol Preny Radziwiliszki Rakiszki Rosienie Soleczniki Szaki Szawle Szkudy Szylele Szylokarczma Szynvinty Šwięciany Taurogi Telsze Troki Uciany Wilno Wilkomierz Wylkowyszki

O g ó le m rejony

Liczba ludnošci

Polacy

Litwini

Rosjanie

Bialorusini

ogólem

w %

ogólem

w %

ogólem

w %

ogólem

w %

576747 418087 145629 202929 126483 73015 50887 18943 17571 2478 3537 38515 59757 33300 54425 25970 40351 69461 43336 45403 84281 40216 44152 25676 33418 27324

291527 367941 123840 127757 116173 69124 48387 15013 15346 2194 3299 37537 23408 31942 41824 17963 39844 63668 42309 44228 79851 38103 43635 24764 32784 23493

50,6 88,0 85,0 63,0 91,9 94,7 95,1 79,3 87,3 88,5 93,3 97,5 39,2 95,9 76,9 69,2 98,7 91,7 97,6 97,4 94,7 94,8 98,8 96,5 98,1 86,0

108239 2592 449 1107 357 533 128 1048 64 11 19 91 4473 113 923 1912 47 616 69 64 714 328 37 65 158 2755

18,8 0,6 0,3 0,6 0,3 0,7 0,3 5,4 0,4 0,4 0,5 0,2 7,5 0,4 1,7 7,4 0,2 0,9 0,2 0,1 0,9 0,8 0,1 0,3 0,5 10,1

116618 34823 15343 57204 7469 2057 1596 1658 1207 200 150 443 23559 680 9089 5544 259 3582 840 735 2586 1341 294 628 345 912

20,2 8,3 10,5 28,2 5,9 2,8 3,1 8,8 6,9 8,1 4,2 1,2 39,4 2,0 16,7 21,3 0,6 5,1 1,9 1,6 3,1 3,3 0,7 2,4 1,0 3,3

30282 2778 1233 5572 548 271 184 729 203 24 11 68 4471 116 687 273 33 396 23 114 204 178 49 55 30 78

5,2 0,7 0,9 2,7 0,4 0,4 0,4 3,9 1,2 1,0 0,3 0,2 7,5 0,4 1,3 1,0 0,1 0,6 0,1 0,3 0,2 0,4 0,1 0,2 0,1 0,3

49409 60899 37595 33259 38335 37908 54103 30667 41941 36867 39409 54938 47190 46037 41347 41840 50242 26587 31640 68185 21713 38004 52699 59406 81232 52546 94131 52520 52262

48161 55912 35192 32554 36713 34091 52838 29993 40916 36275 37994 51419 42984 45505 3871 41507 48271 26218 31420 64957 18563 18001 51083 57221 46801 50267 19549 48621 51400

3674802 >924251

97,5 91,8 93,6 97,9 95,8 89,9 97,7 97,8 97,6 98,4 96,4 93,6 91,1 98,8 9,4 99,2 96,1 98,6 99,3 95,3 85,5 47,3 96,9 96,3 57,6 95,7 20,8 92,6 98,4 79,6

126 124 140 297 139 2642 56 43 133 51 177 219 167 68 32891 56 69 13 57 181 2402 10934 53 98 19365 308 59812 357 104 257994

0,3 0,2 0,4 0,9 0,4 7,0 0,1 0,2 0,3 0,1 0,5 0,4 0,4 0,2 79,6 0,1 0,1 0,1 0,2 0,3 11,1 28,7 0,1 0,2 23,8 0,6 63,5 0,7 0,2 7,0

718 3412 1357 129 1234 555 843 303 581 261 848 2538 3466 321 2395 171 1409 186 99 2189 492 6252 977 1649 9651 1620 8562 2784 391 344455

1,4 5,6 3,6 0,4 3,2 1,5 1,6 1,0 1,4 0,7 2,2 4,6 7,3 0,7 5,8 0,4 2,8 0,7 0,3 3,2 2,3 16,4 1,9 2,8 11,9 3,1 9,1 5,3 0,8 9,4

113 497 156 17 59 423 67 40 73 46 56 287 140 34 1582 39 79 12 16 213 126 2108 141 100 3301 111 4454 200 69 63169

0,2 0,8 0,4 0,0 0,1 1,1 0,1 0,1 0,2 0,1 0,1 0,5 0,3 0,1 3,8 0,1 0,2 0,0 0,0 0,3 0,6 5,5 0,3 0,2 4,1 0,2 4,7 0,4 0,1 1,7

Ž ro d to: Statistikos Departamentas prie Lietuvos Respublikos Vyriausybės, Vilnius 1991 (materialy rękopišmienne).

Žydzi ogólem 9109 1359 420 668 66 15 13 79 26 1 3 9 64 3 20 15 5 15 7 1 11 7 3 “

Inni w % 1,6 0,3 0,3 0,3 0,0 0,0 0,0 0,4 0,1 0,0 0,1 0,0 0,1 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

2

— 0,0

1 23 6

0,0 01 0,0

5 4 17 5

0,0 0,0 0,0 0,0

5 1 14 12 5 9 3 2 1 0 12 3 41 8 30 115 11 46 12 2

0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

12314



0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,1 0,0 0,1 0,0 0,0 0,3

ogólem w % 20972 8594 4344 10621 1870 1015 579 416 725 48 55 367 3782 446 1882 . 263 163 1184 88 261 915 259 134 164 101 84

3,6 2,1 3,0 5,2 1,5 1,4 1,1 -2,2 4,1 2,0 1,6 0,9 6,3 1,3 3,4 1,0 0,4 1,7 0,2 0,6 1,1 0,7 0,3 0,6 0,3 0,3

290 931 744 262 185 193 282 283 238 229 333 461 421 104 599 64 412 157 48 633 127 768 437 308 1999 229 1708 546 296

0,6 1,5 2,0 0,8 0,5 0,5 0,5 0,9 0,5 0,7 0,8 0,9 0,9 0,2 1,4 0,2 0,8 0,6 0,2 0,9 0,5 2,0 0,8 0,5 2,5 0,4 1,8 1,0 0,5

72619

2,0

funkcje miastotwórcze, nabraly charakteru miejskiego i ich awans by} uzasadniony. W wielu przypadkach osady wiejskie, о niewielkim zaludnieniu (ok. 1000 osób), odbiegające swym ukladem urbanistyc'znym od typowego miasta, о skromnym wyposazeniu Infrastrukturalnym, tež w wyniku decyzji administracyjnej, zostaly zakwaliflkowane do miast. W rezultacie tych zmian wystąpil proces faktycznego lub pozomego zagęszczenia sieci miėjskiej. Wedlug oficjalnych danych spisowych, na terytorium Litewskiej SRS, bylo w 1989 r. 115 jednostek miejskich, z czego 26 miast liczylo ponižej 2000 mieszkañców. W kolejnej klasie wielkosciowej, grupującej miasta od 2,0 do 5,0 tys mieszkañców, znalazlo się 29 osrodków miejskich. Miast wiçkszych, posiadających powyzej 5,0 tys. mieszkañ­ ców, bylo 60. Byly to wszystko miasta spelniające nie tylko formalne ale i rzeczywiste wymogi, jakie stoją przed jednostką osadniczą, aby možna ją zaliczyč w poczet osrodków miejskich. Dia každego z tych miast zostal okrešlony sklad narodowosciowy w wymiarze absolutnym i procentowym (zob. tab. 56 oraz ryc. 17). гЛ

MoiejklJ

¡ f Szkudy

J

Now.Октішу Kurszany Telsze ^

K

@ ВІЙ.ѴЛ _

•Л-Л 4.

^Poswol ф Pokroja

Rakiszki

Szawl

V

^ K u p is z k i

\

Jeziorosy^tyv,

Poniewiei

lliszki KielmyQ

Nowe Ig n a lin o je . Onikszty^^

ф Szylele Szylokarczma



^

~

Liczba \ mieszkañców w tys.

Щ Uciany

Rosiente

\

Ignalino j

Taurogi

фМаІаІу

Swigcjany

л ^^ J u rtx jrg

Swipclany

фвгакі

'j •Wytkowyszki

>

© Ä- Äk S

JKibarty

\

Mariampol

фКаІѵітНа

V

Solecznlk!

Rosjanie

( fh o r a n y

J

)

í

Biaiorusini Inni i pozostali

Dnisklennikly* » ?

V

Ryc. 17. Struktūra narodowosciowa Litewskiej SRS wg miast w 1989 r. Przewažająca wiçkszosc, zwlaszcza mniejszych miast, míala oblicze czysto litewskie. Lącznie 32 miasta mialy powyzej 90,0% ludnošci narodowosci litewskiej. Zaledwie w siedmiu miastach ludnošč litewska nie przekraczala

234

polowy zaludnienia miasta. Ludnošč rosyjska byla rozproszona. Rosjanie prezentowali dūžy potencjal, w wymiarze bezvvzględnym, przede wszystkim w najvviększych miastach kraju. Zdecydowanie dominowali jedynie w jednym miešcie a mianowicie, w zbudowanym od podstaw ošrodku, usytuowanym we wsi Wisaginie nad jez. Dryšwiaty (Drūkšiai), gdzie zamieszkiwala zaloga atomowej elektrowni „Ignalino”. Ludnošč polska skupiala się w następujących miastach: Soleczniki - 67,2%, Niemenczyn - 57,1%, Podbrodzie - 44,9%, Landwarow-27,2% , Grygiszki (Grigiškės) -23,6% , Troki -22,2% , i Šwięciany - 20,9% ogolu ludnošci. Zamieszczone w tabeli dane statystyczne, wedhig ošrodkow miejskich, pokazują calkowity zanik ludnošci žydowskiej, ktora przez kilkaset lat, swoją obecnošcią i dzialalnošcią, nadawala niepowtarzalny koloryt malym i šrednim miastom litewskim. Analizując przemiany narodowošciowe Litwy w ujęciu dynamicznym zwracano uwagę na zanik ludnošci polskiej na obszarze, ktory nie naležal do przedwojennej Polski. Lącznie biorąc w miešcie i w rejonie kowienskim i poniewieskim, oraz w rejonie kiejdanskim, janowskim, koszedarskim i ucianskim, w ktorych do I wojny šwiatowej ludnošč polska odgrywala niezmiernie istotną rolę, a jeszcze w okresie międzyvvojennym byla sprawną i dobrze zorganizowaną mniejszošcią, zostalo obecnie, wedhig spisu, zaledwie 5971 Polakow. Zazwycząj są to ludzie starsi, pozbawieni jakięjkolwiek možliwošci zorganizowanego dzialania. Zaprogramowane jeszcze w latach dwudziestych dzialania antypolskie okazaly się skuteczne i zakonczyly pelnym powodzeniem inicjatorow9. Natomiast ludnošč polska na Wilenszczyžnie, pomimo ekstremalnych warunkow, gdyž poddana byla zarowno rusyfikacji jak lituanizacji, zachowala swoje poczucie narodowošciowe. W niektorych (nawet najnowszych) publikacjach litewskich powraca teza kwestionująca narodowošč polską osob, ktore w kolejnych spisach sowieckich podawaly na Wilenszczyžnie w sposob jednoznaczny narodowošč i język polski. Možna tu przedstawič przykladowo opinię G. Juodpusisa (1995, s. 68), ktory sformulowal to w sposob następujący: „Raz jeszcze powročmy do charakterystycznej wielojęzycznošci Polakow žyjących na Wilenszczyžnie. Częšč z nich mowi po polsku, jak i po litewsku czy rosyjsku. Ponadto wielu Polakow mowi dialektem bialoruskim („po prostu”). Znaczna częšč ludnošci rejonu wilenskiego mowi wciąž „po prostu” i nie ma wyražnie okrešlonej šwiadomošci etnicznej. Okrešlenie tej ostatniej grupy jako Polakow, co bylo praktyką wszystkich powojennych spisow ludnošci, jest - zdaniem piszącego te slowa - absolutnie nieuzasadnione”. Wynikaloby z tego arbitralnego uzasadnienia G. Juodpusisa, že osoby mowiące „po prostu” w ogole są pozbawione narodowošci. Zainteresowani bowiem jednoznacznie nie wyražają akceptacji na zaliczenie ich do

9 Demografovvie litewscy traktują ten fakt jako proces naturalny. Rownoczešnie wskazują, že niewielki etniczny obszar litewski znajdujący się w Polsce w rejonie Sejn i Punską, tež w dągu ostatnich 70 lat ulegl wyražnemu zmniejszeniu.Naležy jednak sądzič, že oba te procesy w swojej skali i dynamice są nieporownywalne.

235

Tabela 56. Struktūra narodowosciowa miast* Litewskiej SRS w 1989 r. Miasta Lp Nazwa litevvska

Nazwa polska

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27

Vilnius Kaunas Klaipėda Šiauliai Panevėžys Alytus Marijampolė Mažeikiai Jonavva Utena Kėdainiai Telšiai Visaginas Ukmergė Tauragė Plungė Radviliškis Šilutė Kretinga Druskininkai Rokiškis Palanga Biržai Elektrėnai Kuršėnai Jurbarkas Vilkaviškis

Wilno Kowno Klajpeda Szawle Poniewiez Olita Mariampol Mozėj ki Janów Uciany Kiejdany Telsze Wisaginie Wilkomierz Taurogi Plungiany Radziwiliszki Szylokarczma Kretynga Druskieniki Rakiszki Poląga Birže Elektreny Kurszany Jurborg Wylkowyszki

28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60

Naujoji Akmenė Nowe Okmiany Giergždai Gorždy Raseiniai Rosienie Lentvaris Landwarów Anykščiai Onikszty Garliava Godlewo Varėna Orany Prienai Preny Joniškis Janiszki Kelmė Kielmy Grigiškės Grygiszki Kaišiadorys Koszedary Pasvalys Poswol Zarasai Jeziorosy Kupiškis Kupiszki Škuodas Szkudy Kazlų Ruda Kozlowa Ruda Švenčionėliai Nowe Šwięciany Pabradė Podbrodzie Širvintos Szyrwinty Šakiai Szaki Kybartai Kibarty Ignalina Ignalino Molėtai Malaty Trakai Troki Šalčininkai Soleczniki Švenčionys Šwięciany Šilalė Szylele Pokroje Pakruojis Kalvarija Kalwaria Vievis Jewie Nemenčinė Niemenczyn Lazdijai Loždzieje

Liczba ludnošci w tys. ogólem 576,7 418,1 202,9 145,6 126,8 73,0 50,9 43,5 36,5 34,4 33,8 33,4 32,4 30,4 30,1 22,5 21,3 21,2 19,5 18,9 17,8 17,6 15,9 15,9 14,8 14,3 13,8

13,6 13,4 13,2 12,7 12,7 12,4 12,3 11,9 11,8 11,6 11,6 11,0 9,1 8,9 8,8 8,7 7,7 7,7 7,4 7,4 7,2 7,1 6,9 6,8 6,7 6,5 6,5 6,3 6,2 5,7 5,7 5,6 5,5

Narodowosci Litwini

w % ogólem 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100

100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100

291,5 367,9 127,8 123,8 116,2 69,1 48,4 38,8 29,7 32,8 29,1 31,6 2,5 27,1 28,8 21,5 18,8 19,8 19,2 15,0 15,8 15,3 15,6 11,5 14,2 14,1 13,6

Polacy

w % ogólem 50,6 88,0 63,0 85,0 91,9 94,7 95,1 89,1 81,4 95,2 85,8 94,7 7,7 89,2 95,5 95,3 88,3 93,3 98,3 79,3 88,9 87,3 98,0 72,5 96,1 98,2 98,5

12,0 88,5 13,1 97,8 13,0 98,1 16,0 47,3 12,0 93,8 12,2 97,9 11,0 89,7 10,9 91,2 11,4 97,1 11,3 97,9 4,6 39,7 10,5 95,4 8,9 98,1 5,5 61,9 8,4 95,5 8,6 98,1 7,5 97,6 4,8 62,0 1,5 20,2 6,9 92,1 7,2 100,0 6,7 95,5 5,6 81,9 6,2 91,2 3,8 58,7 0,8 12,8 2,9 44,4 6,3 100,0 6,1 98,3 5,1 89,5 4,6 81,0 1,2 21,8 5,2 95,0

Rosjanie

w % ogólem

Biatorusini

w % ogólem

Žydzi

w % ogólem

Inni

w % ogólem w %

108,2 2,6 U 0,4 0,4 0,5 0,1 0,1 0,6 0,2 0,3 0,1 82,1 0,2 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 U 0,1 0,1 0,0 0,7 0,0 0,0 0,0

18,8 0,6 0,6 0,3 0,3 0,7 0,3 0,3 1,6 0,6 0,8 0,2 6,4 0,8 0,0 0,0 0,4 0,0 0,0 5,4 0,3 0,4 0,0 4,1 0,0 0,0 0,0

116,6 34,8 57,2 15,3 7,5 2,1 1,6 3,3 4,9 1,2 3,1 1,3 20,8 2,4 0,8 0,7 1,9 1,1 0,2 1,7 1,7 1,2 0,2 2,6 0,4 0,1 0,1

20,2 8,3 28,2 10,5 5,9 2,8 3,1 7,5 13,4 3,5 9,3 4,0 64,2 7,9 2,7 3,2 8,7 5,2 1,0 8,8 9,4 6,9 1,2 16,2 2,9 1,1 0,6

30,3 2,8 5,6 1,2 0,5 0,3 0,2 0,5 0,4 0,1 0,3 0,1 3,6 0,2 0,1 0,0 0,2 0,1 0,0 0,7 0,1 0,2 0,0 0,4 0,0 0,0 0,0

5,2 0,7 2,7 0,9 0,4 0,4 0,4 0,8 1,2 0,6 0,9 0,3 11,0 0,5 0,0 0,0 1,0 0,4 0,0 3,9 0,4 1,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

9,1 1,4 0,7 0,4 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0

1,6 0,3 0,3 0,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,2 0,0 J0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,4 0,0 0,1 0,0 0,3 0,0 0,0 0,0

21,0 8,6 10,6 4,3 1,9 1,0 0,6 0,8 0,9 0,1 1,0 0,3 3,3 0,5 0,4 0,3 • 0,3 0,2 0,1 0,4 0,1 0,7 0,1 0,6 0,2 0,1 0,1

3,6 2,1 5,2 3,0 1,5 1,4 1,1 2,3 2,4 0,1 3,2 0,8 10,5 1,6 1,8 1,5 1,6 1,1 0,7 0,2 1,0 4,1 0,8 6,9 1,0 0,7 0,9

0,1 0,0 0,0 3,5 0,1 0,0 0,7 0,0 0,0 0,0 2,7 0,1 0,0 0,6 0,0 0,0 0,0 1,5 3,3 0,3 0,0 0,0 0,2 0,2 1,9 4,4 1,4 0,0 0,0 0,0 0,6 3,2 0,0

0,8 0,0 0,0 27,2 0,3 0,0 5,5 0,0 0,0 0,0 23,6 0,7 0,0 6,7 0,0 0,0 0,0 19,3 44,9 3,9 0,0 0,0 3,4 3,2 22,2 67,2 20,9 0,0 0,0 0,0 11,2 57,1 0,0

1,0 0,2 0,2 2,1 0,6 0,2 0,3 0,7 3,2 0,2 2,3 0,4 0,1 2,6 0,3 0,1 0,1 0,9 1,8 0,2 0,0 0,2 0,8 0,3 0,9 0,7 1,6 0,0 0,1 0,4 0,3 0,7 0,2

7,1 1,3 1,4 16,8 5,2 1,4 2,6 6,0 1,9 1,6 19,7 3,2 1,1 28,8 3,7 U 1,3 12,1 23,9 2,5 0,0 2,6 11,3 4,9 13,5 11,3 24,9 0,0 1,0 7,4 5,4 13,3 3,7

0,1 0,0 0,0 0,8 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 1,5 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,4 0,5 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,1 0,4 0,5 0,0 0,0 0,0 0,1 0,3 0,0

1,0 0,0 0,0 6,1 0,3 0,0 1,1 0,0 0,0 1,0 12,9 0,0 0,0 1,0 0,0 0,0 0,0 4,9 6,4 0,0 0,0 0,0 1,6 0,0 3,3 0,6 7,5 0,0 0,0 0,0 1,4 4,9 0,0

0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

0,4 0,1 0,0 0,3 0,0 0,0 0,2 0,3 0,2 0,1 0,5 0,0 0,1 0,1 0,1 0,0 0,1 0,1 0,3 0,0 0,0 0,2 0,2 0,1 0,0 0,2 0,1 0,0 0,0 0,2 0,1 0,2 0,1

2,6 0,9 0,5 2,6 0,4 0,7 1,1 2,8 1,0 0,5 4,1 0,7 0,8 1,6 0,8 0,8 U 1,7 4,6 1,5 0,0 1,9 1,8 0,7 2,3 8,1 2,3 0,0 0,7 3,1 1,0 2,9 1,3

Ž r 6 d 1o: Vilnius University, Cartography Laboratory (materialy rękopišmienne). * Miasta powyzej 5 tys. mieszkancow. Uwaga: Udziaty procentowe wyliczone zostaly z liczb niezaokrąglonych. Wprowadzilo to pewne niezgodnošci arytmetyczne, zwlaszcza w grupie obejmującej inne narodowosci.

Bialorusinów, Rosjan czy Litwinów. Nie tylko przed urzędnikiem spisowym, ale w žydu codziennym deklarują narodowosó polską. Sądzę, že w tej sytuacji dyskusje na ten temat stają się bezprzedmioItowe i naležy postępowač zgodnie z zaleceniami karty praw obywatelskich ONZ, w której wyraznie stwierdzono, že o narodowosci czlowieka decydują nie pochodzenie etniczne, wyznanie czy język, lecz jedynie jego subiektywna deklaraqa. . Przedstawiona statystyka wedlug 44 rejonów wykazala, že jedynie rejony položone na szeroko pojętęj Wileñszczyznie zamieszkale są nie tylko przez wielu Polaków, alemają ponadto zr0žnicowany sklad narodowosciowy. Z tego względu día dziewięciu rejonów wschodniej Litwy zaprezentowano strukturę narodowosciową wedhig gmin (zob. rye. 18)101. Dokumentacja przeprowadzona wedlug malych wiejskich jednostek odniesienia przestrzennego ujawnia nie tylko potencjal demografíczny poszczególnych grup narodowosciowych, ale równoczesnie pokazuje ich rozmieszczenie terytorialne. Podstawowym celem tej częšd opracowania jest okrešlenie w wymiarze topografícznym etnicznego obszaru polskiego. Zarysowanie jego wielkosci i zasięgu terytorialnego oraz zewnętrznych granic jest istotnym zadaniem badawczym. W celu jego dokladnego okreslenia w wymiarze przestrzennym zamieszczono ryc. 19 i ryc. 20. Polskie obszary etniczne na Litwie stykają się bezpošrednio z podobnymi obszarami polskimi položonymi po stronie bialoruskiej11. Tego typu badanie može stanowic punkt wyjscia do kompleksowego rozpatrzenia naukowego calego pogranicza litewsko-bialoruskiego, na którym zamieszkuje w sposób zwarty ludnošč polska. Badacze litewscy do tzw. wschodniej Litwy zaliczają 9 rejonów. W dužym stopniu są to obszary, które przed wojną naležaly do Polski. Možemy je umownie podzielič na trzy częsci skladowe tzw. polnocną Wilenszczyznę, obejmującą rejón Jeziorosów, Ignaliny, Malat i Šwięcian, centralną Wileñszczyz10 Problem wschodniej Litwy wymaga jeszcze z tego powodu odrębnego, dokladniejszego potraktowania, gdyž to jest jedyny obszar litewski wobec ktorego wysuwane są, przez inne panstwo roszczenia terytorialne. Granica litewsko-bialoruska jest kwestionowana bardziej lub mniej wyraznie przez stronę bialoruską. Litewski historyk C. Laurinavičius komentuje to w sposob następujący: „Gdy 11 marca 1990 roku proklamowano Deklarację odrodzenia niepodleglošci Litwy, ze sfer rządowych Związku Radzieckiego zaczęly nadchodzič rožne pogrožki pod adresem republiki. Porusza się rowniez problem granic: w koncu marca 1990 roku w imieniu Rady Najwyzszej Bialoruskiej SRS ogloszono žądanie, aby po prostu odebrač Litwie te jej wschodnie terytoria, ktore w okresie lat 1939-1940 zostaly przylączone do Litwy; bo ježeli niepodleglošč Litwy zostala odrodzona wedlug konstytucji Republiki Litewskiej z 1938 roku, to rzekomo rowniez jej granica wschodnia powinna bye taka jaka byla faktyeznie w 1938 roku.” (C. Laurinavičius, 1990, s. 3). Naležy przy tym dodač, že strona bialoruska nie tylko wysuwa argumenty historyezno-prawne, ale rowniež etniczne glosząc, že Wilenszczyzna jest krajem etnieznie bialoruskim. 11 W swojej pracy poswigeonej przemianom narodowosciowym na Bialorusi przedstawilem, wedlug ukladow rejonowych, rozmieszczenie ludnosri polskiej na tzw. zachodniej Bialorusi. Wedlug spisu sowieckiego z 1989 roku, tendencyjnie zanižającego liczebnošč Polakow, w rejonie grodzienskim skupilo się 87,3 tys. Polakow (25,7% ludnošd polskiej), w rejonie lidzkim 56,5 tys. (40,2%), w rejonie szczuczynskim (Ščiutinas) 34,9 tys. (50,9%), w rejonie woronowskim (Varanavas) 32,1 tys, (83,0%) ludnošd to Polacy. Obszary o wigkszosd polskiej na Bialorusi stykają się bezpošrednio z polskimi obszarami etnieznymi na Litwie (P. Eberhardt, 1994, s. 148).

238

1. Antuz6w 2. Antolepy 3. Dusiaty 4 Degucie 5. Jeziorosy 6. Imbrody 7. Soioki 8. Suwieki 9. Tumnont 10. Przyjažn 11. Dzisna 12. Dukszty 13. Ignalino 14. tyngmiany 15. Kozaczyzna 16. Nowe Daugieliszki 17. Malenaianv 18. Rimszany 19. Twerecz 20. Hoduciszki 21. Kottyniany 22. Maguny 23. Podbrodzie 24. Šory 25. Šwirki 26. Strunojcie 27. Cirkliszki 28. Nowe Žvvięciany 29. Švvięciany 30. Owanta 31. Bolniki 32. Widzyniszki 33. Giedrajcie 34. Dubinki 35.Inturki 36. Janiszki 37. tukniki 3B. Munduny 39. Suginty 40. Ciuleny 41. Awiženie 42. Bujwidze 43 Bezdany 44. Bujwidziszki 45. VVojdaty 46. Grygajcie 47. Dukszty 48. Kowale 49 tavvaryszki 50. Mejszagota

51. Mariampol 76. Poluknie 52. Mickuny 77. Rudziszki 53. Miedniki 78. Sumillszki 54. Niemenczyna 79. Traki Stare 55. Niemiež 80. Traki 56. Podbrzezie 81. Olkieniki 57. Rzesza 82. Orany 58. Rudomino 83. Wideniarice 59. Rukojnie 84. Koniawa 60. Sudervva 85. Marcinkartce 61. Sezany 86. Matujzy 61. Sežany 87. Merecz 62. Traki Waka 88. Rotnica 63. Czamy Bor 89. Jakarice 64. Olany 90. Kamionka 65. Gie(wany 66. Zvbotv 67. Mušniki 68. Czabiszki 69. Szynvinty 70. Jawniany 71. Wysoki Dw6r 72. Jewie 73. Grandowo 74. Karkožyszki 75. Hanuszyszki

91. Butrymartce 92. Gierwiszki 93. Dajnowo 94. Dziewianiszki 95. Kolesniki 95. Koleiniki 96. Podborze 97. Paszki 98. Turgiele 99. Soleczniki 100. Ejszyszki 101. Jaszuny

A\ C r

Litwini m

P o la c y R o s ja n ie Biato rusini



Inni i p o zo sta li

Ryc. 18. Struktūra narodowošciowa Wschodniej Litwy wg gmin w 1989 r.

239

Rye. 19. Udzial procentowy Litwinów we Wschodniej Litwie wg gmin wiejskich w 1989 r.

Rye. 20. Udzial procentowy Polaków we Wschodniej Litwie wg gmin wiejskich w 1989 r.

240

nę, skladającą się z dwöch rejonöw: Wilna i Szyrwintöw oraz pohidniową Wilenszczyznę, do ktörej možna wlączyč rejon Trok, Solecznik i Oran. Podzial ten zostal dokonany glöwnie z powodöw statystycznych, a nie geograficzno-historycznych i dlatego može on budzič duze wątpliwošd merytoryczne. Na przyklad rejon trocki oraz solecznicki tradycyjnie naležaly do centralnej a nie do pohidniowej Wilenszczyzny. Tym razem nie jest to takie wazne. Jednostki odniesienia zostaly dobrane ze względow porządkowych, ulatwiających przestrzenną interpretaqę zaprezentowanych statystyk. O obliczu etnicznym obszaru decyduje rozproszona ludnošč wiejska. Dlatego tež pominięta będzie skoncentrowana punktowo ludnošč miejska. Dia wyodrębnionego obszaru będzie podany sklad narodowosdowy ludnošd mający miejsce w každej gminie wiejskiej. Ze względu na przyjęde malych jednostek terytorialnych ujawnią się, w sposöb šcisly, obszary zamieszkale przez daną narodowosc. Glöwnym celem będzie ujawnienie obszarow zamieszkalych przez ludnošč polską. Z tego względu podstawowym zadaniem badawczym będzie wyodrębnienie tych jednostek gminnych, w ktörych przewaza ludnošč narodowošd polskiej. Zgodnie z zamierzeniem stanowi to punkt wyjšda do okrešlenia obszarow o charakterze etnicznie polskim oraz wyznaczenia granic etnicznych między ludnošdą polską a litewską. Sldad narodowy pölnocnej Wilenszczyzny prezentuje tabela (zob. tab. 57). Graniczący z Lotwą, položony najbardziej na pölnocy kraju rejon jezioroski, skupial do II wojny šwiatowej wielu Polakow. Obecnie, wedhig spisu z 1989 r., ludnošd polskiej jest znacznie mniej niž litewskiej. Pomimo tego na terenach wiejskich istnieje obszar przylegający do granicy bialoruskiej o dhigošd circa 40 km, dągnący się od Turmont na pölnocy, po Koczergiszki (Kačergiškė), položone nad rzeką Dzisną (Dysna), na pohidniu o szerokošd ok. 10 km, ktory ma jednolity Charakter polski12. Warto tu zaznaczyč, že woköi jeziora Dryšwiaty (Drūkšiai) oraz Opiwarda (Apyvardos, Apardai), a takže w pobližu takich miejscowošci jak Stryhingi (Strilungiai), Mejkszty (Meikštai), Prucie (Pručiai), Gajdy (Gaidė), Szaszki (Šaškės), Tylža i Kimborciszki (Kimbartiškė) skupia się ludnošč polską13. Z kolei bardziej na zachöd w kierunku miejscowošci Smohvy istnieją liczne wsie zamieszkale od dawna przez rosyjskich staroobrzędowcow. Podzial gmin jest za malo dokladny, aby oddač zrožnicowaną przestrzennie strukturę etniczną tego obszaru. Zachowala się jedna jednostka gminna, w ktörej przewazali Polacy. Byla to gmina wiejska Turmont, w ktörej 46,5% ludnošci zadeklarowalo narodowošč polską. Usytuowana jest ona w najbardziej wysuniętym na pölnocnym wschodzie zakątku Litwy, nad jeziorem Dryšwiaty. 12 Cytowanyjuž badacz litewski V. Čekmonas tak opisuje te tereny: „W okresie międzywojennym w okolicach miejscowosci Jeziorosy, Turmont i Smolwy na przemian z rosyjskimi wsiami staroobrzędowcow znajdowaly się zwaxte wsie polskojęzyczne. Najbardziej skrajna wies poiožona nad jeziorem Dryswiaty od strony litewskiej -Tylža byla i pozostala do dziš wsią bialoruskojęzyczną. Po bialorusku mowili takže Polacy w pohidniowej częšci tego obszaru. Na polnoc od Jeziorosow mieszkają albo dwujęzyczni Polacy, mowiący zarowno po polsku jak i po litewsku, albo są tam niewielkie wsie polskojęzyczne -daw ne „okolice” albo zasdanki”. (V. Čekmonas, 1991, s. 48). 13 Uklad topograficzny tego obszaru zamieszkalego przez Polakow oddaje w sposob šcisly mapa narodowosciowa zamieszczona w atlasie narodowym Litwy (Atlas, 1981, s. 128-129).

241

Tabela 57. Struktūra narodowošciowa ludnošci wiejskiej polnocnej częšci Wilenszczyzny w 1989 roku W tym

Jednostki gminne Lp Jednostki rejonowe

Zarasai (Jeziorosy)

Nazwa litewska

Nazwa polska

Antazavė Antalieptė Dusetos Degučiai Zarasai Imbradas Salakas Suviekas Turmantas

Antuzów Antolepy Dusiaty Degucie Jeziorosy Imbrody Soloki Suwieki Turmont

w % ogólem

w % ogólem

0,3 0,2 0,6

20

8

0,6

8

0,6

34

23 13 13 14 30

0,8

4 4 76

1,1 0,6 0,3 0,3 4,5

13,4

156

1,0

127

1,2

141 621 197 118 14 132 207 60 133 189

7.8 18,0 12,9 5,5 0,9 7.7 8.7 3,0 7.9 13,3

30 570 31 17 4

1,7 16,5 2,0 0,8 0,2 1,2 0,9

22 83 37 69

10

1,2 2.4 2.4 3.2 0,7 0,8 0,7 0,4 1.3 0,7

1812

9,2

782

290

1.5

1,6 27.6 2,5 1,1 2,3 45.6

4,0 5.3 7.4 26,8 7,8 14.1 11.1 24,6 31,5

1768

11,2

2128

84,9 51.7 76.4 88.5 97.6 86,2 77.2 90,4 33.3 80,0

78 392 96 44 10 70 293 920 63

4,4 11.4 6.3 2,0 0,6 4,1 12.5 5,0 54,9 4.4

74.8

2066

10.5

1799 3450 1530 2150 1615 1704 2349 2006 1677 1422

1528 1784 1169 1902 1576 1468 1813 1815 559 1138

19702

14752

1799 1350 1923 1439 740 1421 1716 1725 2476 2537

1251 1238 60 97 480 554 868 683 1986 1765

69,5 91,7 3,1 6,8 64,9 39,0 50,6 53,6 80,2 69,2

277 83 1571 888 168 353 583 256 245 402

15,4 6,1 81,7 61,7 22,7 24,9 33,9 20,1 9,9 15,9

130 25 171 334 59 380 149 234 129 262

7,2 1,9 8,9 23,2 8,0 26,7 8,7 18,4 5,2 10,3

116 2 107 101 30 108 99 73 77 92

6,4 0,1 5,6 7,0 4,0 7,6 5,8 5,5 3,1 3,6

25 2 14 19 3 26 17 29 39 16

1,5 0,2 0,7 1,3 0,4 1,8 1,0 2,4 1,6 0,6

16676

8982

53,8

4826

29,0

1873

11,2

805

4,8

190

1,1

2596 1951 1068 2769 1547 2034 2186 1828 779 2453 1748

2508 1858 1053 2472 953 1472 823 1712 739 2401 1664

96,6 95,2 98,6 89,3 61,6 72,3 37,6 93,7 94,9 97,9 95,2

34 29 9 128 572 482 1254 54 7 9 15

1,3 1,4 0,8 4,6 37,0 23,7 57,4 2,9 0,9 0,4 0,8

47 61 5 154 15 70 75 48 31 30 56

1,8 3,1 0,5 5,6 1,0 3,4 3,4 2,6 4,0 1,2 3,2

4 1

0,2 0,1

5 4 5 23 3 1 2 8

0,2 0,2 0,3 U 0,2 0,1 0,1 0,5

3 2 1 10 3 5 11 11 1 11 6

0,1 0,2 0,1 0,3 0,2 0,3 0,6 0,6 0,1 0,4 0,3

Ogólem

20959

17655

84,2

2593

12,4

592

2,8

56

0,3

63

0,3

R a zem

72999

52873

72,4

11253

15,4

6405

8,8

1799

2,5

670

0,9

Przyjažn Dzisna Dukszty Ignalino Lyngmiany Kozaczyzna Melengiany Rimszany Twerecz

Ogolem

Adutiškis Kaltinėnai Magūnai Pabradė Sarjai Svirkos Strūnaitis Cirkliškis Švenčionėliai Švenčionys

Hoduciszki Koltyniany Maguny Podbrodzie Šory Swirki Strunojcie Cirkliszki Nowe Šwięciany Šwięciany

Ogólem Alanta Balninkai Videniškiai Giedraičiai Dubingiai Inturkė Joniškis Luokė Mindūnai Suginčiai Ciulenai

Owanta Bolniki Widzyniszki Giedrojcie Dubinki Inturki Janiszki Lukniki Munduny Suginty Ciulenty

94,4 93.6 90.3 70.4 62.7 81.8

15662

0,9 0,9

73,4

Vidiškis Dysna Dūkštas Ignalina Linkmenys Kazitiškis

1421 939 2770 981 1905 1109 1314 831 283

0,4

4 2 16

61 53 222 373 238 191 169 286 535

1505 1003 2990 1393 3039 1355 1518 1161 1698

w % ogólem w %

11484

Mielagėnai Rimšė Tverečius

1 Molėtai 2 (Malaty) 3 4 5 6 7 8 9 10 11

w % ogólem

71.6 16.7

Naujasis Daugėliškis Nowe Daugieliszki

1 Švenčionys 2 (Šwięciany) 3 4 5 6 7 8 9 10

ogólem

Inni

Bialorusini

Rosjanie

Polacy

Litwini

13 9 32 23 839 34 18 26 774

Ogólem Ignalina (Ignalino)

Ludnošč ogólem

86,6

Z ro d lo : Lietuvos Respublikos pagrindinių tautybių gyventojai, Vilnius 1991, s. 42-44.

100

U

8

21

20 24 43 22

1,2

2,6 1,6 4,0

11 13 16 7 22

0,6

1,0 0,9 1,2 1,7

Analogiczna sytuacjama miejsce w rejonie ignalinskim, gdzie tež tylko jedna gmina ma przewagę ludnošci polskig. Jest to gmina wiejska Rimszany (Rimšė) položona na wschöd od Dukszt, przy granicy z Bialorusią. W pozostalych dziewięciu gminach wiejskich naležących do rejonu dominuje ludnošč litewska. Bardzo zrožnicovvaną strukturę narodowošciową posiada gmina Dzisna, gdzie obok Litwinöw mieszka wielu Polakow, Bialorusinöw i Rosjan. Pohidniowa częšč rejonu šwięcianskiego ma charakter polski lub mieszany polsko-litewski. W dwoch gminach: Podbrodzie i Maguny (Magūnai) dominuje ludnošč polska. Bardzo licznie Polacy mieszkają poza tym w gminie: Strunojcie (Strūnaitis), Šwirki (Svirkos), Šory (Sarjai) oraz Cirkliszki (Cirkliškis). W centralnej i pčlnocnej częšci rejonu przewagę liczebną ma ludnošč litewska. Byly to obszary, w ktorych röwniez przed wojną mieszkaJo wielu Litwinöw. W bardziej na zachöd položonym rejonie malatanskim ludnošč polska znajduje się w tych trzech gminach, ktöre przed wojną naležaly do Polski. Są to gminy usytuowane w pohidniowo-wschodniej częšci rejonu, a mianowicie: Janiszki, Dubinki i Inturki (Inturkė), z tym, že w pierwszej z nich ludnošč polska przewaza nad litewską. W gminie Giedrojcie spis ujawnil jedynie 4,6% ludnošci polskiej. Warto tu przypomnieč, že spis litewski z 1923 r., ktöry byl oceniany przez demograföw polskich bardzo krytycznie odnotowal w tej gminie 44,4% Polakow. Obecnie cala zachodnia i polnocna częšč rejonu malatanskiego ma oblicze czysto litewskie. Na analizowanym obszarze skladającym się z czterech rejonow etniczny obszar polski jest niewielki i obejmuje, nie licząc oddzielonego od niego obszaru položonego w rejonie jeziora Dryšwiaty, pohidniową częšč rejonu šwięcianskiego i pohidniowo-wschodnią częšč rejonu malatanskiego. W następnej tabeli (zob. tab. 58) zestawiono dane narodowošciowe wg gminnych jednostek wiejskich dla dwoch rejonow: wilenskiego i szyrwinckiego. Možna przyjąč, že caly obszar wiejski rejonu wilenskiego ma charakter polski. Na lączną liczbę 23 jednostek gminnych jedynie w dwoch nieznaczną przewagę liczebną ma ludnošč litewska nad polską. Jest to gmina Waka Trocka (Trakų Vokė) oraz Czarny Bor (Juodšiliai). Są one položone przy samych granicach administracyjnych Wilna. W rezultacie uprzemyslowienia naplynęlo tu wielu migrantöw. W rejonie wilenskim ludnošč autochtoniczna jest prawie wylącznie polska. Natomiast ludnošč litewska sklada się prawie wylącznie z powojennych przesiedlencöw i ich dzieci. O dominacji Polakow šwiadczą dane procentowe odniesione do udziahi ludnošci litewskiej. W dziewięciu jednostkach gminnych Litwini nie przekraczają 10,0% zaludnienia, zaš w następnych szešdu gminach ludnošč litewska znajduje się w przedziale między 10,0% a 20,0%. Otoczenie ze wszystkich stron stolicy panstwa litewskiego przez wsie zamieszkale przez Polakow ma olbrzymie znaczenie psychologiczne. Pomimo že nie odgrywa to juž obecnie dužego znaczenia politycznego, odbierane jest przez Litwinöw jako zagroženie ich panstwowošci14. 14 To wszechobecne nastawienie psychologiczne spoleczenstwa litewskiego zdetenninowalo

244

Polozony na pólnocny wschód od Wilna rejón szyrwincki prawie w calosci nalezal w okresie mi?dzywojennym do Litwy. Jedynie obszar dzisiejszej gminy Jawniuny (Jauniünai) oraz Olany (Alionys) lezal po obu stronach granicy przedwojennej. Dominuje w tej pierwszej gminie, do chwili obecnej, ludnosc polska. Na pozostalym obszarze rejonu obejmuj^cego pi?c jednostek gminnych zdecydowanie przewaza ludnosc litewska. Z przedstawionego wywodu wynika, ze do etnicznego obszaru polskiego nalezy rejón wilenski (bez polozonego centralnie miasta Wilna) oraz niewielkie skrawki rejonu szyrwinckiego polozonego na wschód od Musników, Uzuzel (Uzusiliai) i Oían. Wewn?trzng. Struktur? narodowosciow^ trzech rejonów usytuowanych na pohidnie, wzgl?dnie na poludniowy zachód od Wilna przedstawia tabela (zob. tab. 59). Rejón trocki obejmuje dziesi?c gmin wiejskich. Z punktu widzenia historycznych zaszlosci ma uklad dualistyczny, gdyz sklada si? z obszaru zachodniego, który nalezal w latach mi?dzywojennych do Republiki Litewskiej i obszaru wschodniego, który przed wojn^ wchodzil w sklad Polski. D o cz?sci zachodniej nalezy gminy: Wysoki Dwór, Jewie, Grandowo (Grendavé), Hanuszyszki, Sumiliszki. Wymienione gminy maj^ obecnie zdecydowang, przewag? ludnosci litewskiej. Odsetek ludnosci polskiej sukcesywnie si? zmniejsza. Dowodem moze tu byc gmina Jewie, która wedlug spisu litewskiego z 1923 r. liczyla 44,5% Litwinów i 39,5% Polaków, a wedlug rozpatrywanego spisu sowieckiego z 1989 r. odsetek Litwinów ksztaltowal si? na poziomie 80,3% zas Polaków na wysokosci 14,2%. Natomiast jednostki gminne polozone na wschód od przedwojennej granicy politycznej maj^nadal znaczng. przewag? ludnosci polskiej i stanowi^ dalszy ci^g zwartego polskiego obszaru etnicznego nalez^cego do rejonu wileñskiego. Na calym terytorium rejonu oranskiego dominuje ludnosc narodowosci litewskiej. Podobna sytuacja etniczna jest w cz?sci wschodniej rejonu, b?d^cej przed wojn^ w granicach Polski, jak i w zachodniej nieprzerwanie nalez^cej od I wojny swiatowej do pañstwa litewskiego. Byly to dawne obszary zamieszkale stosunek do mniejszošd polskiej mieszkającej wokól Wilna. W sytuacji wykreowanego zagroženia polityka depolonizacji Wilenszczyzny stala się dzialaniem priorytetowym. Wysuwane byly często przedwstawne teorie o narodowosci i nastawieniu emocjonalnym tej ludnošd. Początkowo propagowano poglądy, w których negowano narodowosc polską tej ludnošd. Zaliczano ich do tzw. polskojęzycznych Litwinów. Równoczesnie dokonywano róznorodnych ocen lingwistycznych. Miejscowe dialekty wlączano do języka bialoruskiego. Koncepcja o bialoruskošd miejscowej ludnosci byla prezentowana dose ostrožnie, gdyž nie chdano wzmacniac argumentów formulowanych przez stronę bialoruską, która w sposób wyrazny wysuwala roszezenia terytorialne wobec calej Wilenszczyzny w tym przede wszystkim do Wilna. Z drugiej strony gloszono opinie o nastawieniu nacjonalistycznym tej ludnošd, która wrogo odnosi się do narodu litewskiego i kultywuje szowinistyczne poglądy polskie. To przedwstawne z kolei stanowisko przynioslo w efekeie demonizowanie sily polskošci i traktowanie ludnošd Wilenszczyzny jako potencjalnego przedwnika politycznego, który dąžy do polączenia się z Polską i przedwstawia się idei suwerennego panstwa litewskiego. Byla to przeslanka do prowadzenia polityki dyskryminacji, której symbolicznym wyrazem byla lituanizacja nazwisk.

245

Tabela 58. Struktūra narodowošciowa ludnošci wiejskiej centralnej częšci Wilenszczyzny w 1989 roku

W tym

Jednostki gminne Lp

Jednostki rejonowe

Vilnius (Wilno)

17 18 19 20 21 22 23 1 Širvintos 2 (Szyrwinty) 3 4 5 6 7

Nazwa litewska

Nazwa polska

Ludnošč ogólem

ogólem

Rosjanie

Polacy

Litwini

w % ogólem

w % ogólem

w % ogólem

w % ogólem w %

156 25 134 61 321 286 33 394 86 70 73 271 48 211 654 171

3,8 1,9 6,8 1,2 4,5 8,1 2,0 7,2 3,3 2,4 2,6 5,5 2,9 5,0 7,9 3,7

137 532 97 19 82 70 293 4224

4.2 7.2 2.7 1,4 3,1 2,6 4.8 4,7

12 5 1

0,9 0,2 0,1

1 29 36

2,2 7,9

8,6 2,7 14,5 5,4 9,2 7,8 16,5 7,3 5,0 15,9 8,6 5,9 2,5 8,7 9,5 16,4

Avižieniai Buivydžiai Bezdonys Buivydiškės Vaidotai Grigaičiai Dūkštas Kalviai Lavariškės Maišiagala Marijampolė Mickūnai Medininkai Nemenčine Nemėžis Paberžė

Awizenie Bujwidze Bezdany Bujwidziszki Wojdaty Grygajcie Dukszty Kowale tawaryszki Mejszagola Mariampol Mickuny Miedniki Niemenczyn Nemiež Podbrzezie

4183 1268 1981 5233 7154 3533 1657 5497 2594 2906 2870 4945 1639 4202 8244 4637

1238 70 456 1662 2339 550 130 394 100 683 383 445 89 590 1589 769

29,0 5,5 23,0 31,8 32,7 15,6 7,8 7,2 3,9 23,5 13,3 9,3 5,4 14,0 19,3 16,6

2381 1127 1071 3214 3541 2361 1204 4243 2259 1628 2133 3871 1457 2793 4835 2872

56,9 88,9 54,0 61,4 49,5 66,8 72,7 77,2 87,1 56,0 74,3 78,2 88,9 66,5 58,6 61,9

359 34 287 282 657 276 274 400 130 462 246 292 40 367 785 760

Rieše Rudamina Rukainiai Sudervė Sužionys Trakų Vokė Juodšiliai Ogólem

Rzesza Rudomino Rukojnie Suderwa Sežany Troki Waka Czarny Bór

3233 7388 3638 1401 2632 2671 6058 89564

399 2029 153 92 237 1286 2954

2268 3675 3263 1264 2198 1141 2176 56975

70.2 49,7 89.6 90.2 83,5 42.7 35,9

376 1004 96 22 99 158 539

11,6 13,6 2,6 1,6 3.8 5.9 8.9

18637

12,3 27,5 4,2 6,5 9,0 48,2 48,8 20,8

63,6

7935

8,9

Alionys Gelvonai Zibalai Musninkai Čiobiškis Širvintos Jauniunai

Olany Giehvany Zyboly Mušniki Czabiszki Szyrwinty Jawniuny

1286 2221 1759 1868 1283 3750 2297

882 2149 1683 1730 1254 3319 867

68,6 96,7 95,6 92,6 97,7 88,5 37,7

370 30 25 102 22 258 1311

28,8 1,4 1,4 5,5 1,7 6,8 57,1

19 29 48 27 5 116 70

1,5 1,3 2,7 1,4 0,4 3,1 3,0

Ogólem

14464

1884

82,1

2118

14,6

314

R azem

104028

30521

29,3

59093

56,8

8249

Ž r o d lo : Lietuvos Respublikos pagrindiniu tautybių gyventojai, Vilnius 1991, s. 44-45.

Inni

Biatorusini

49 1,1 12 1,0 33 1,7 14 0,2 296 4,1 60 1,7 16 • 1,0 66 1,1 0,7 19 2,2 63 35' 1,2 66 1,4 5 0,3 241 5,8 4,7 381 65 1,4

53 148 29 4 16 16 96 1793

2,0

0,1 0,8 1,6

3 8 2 9 1 28 13

0,2 0,4 0,2 0,6 0,1 0,8 0,6

84

0,6

64

9,5

4308

4,2

1857

1,8

_

_

1,7 2,0 0,9 0,3 0,6 0,6 16

Tabela 59. Struktūra narodowosciowa ludnošci wiejskiej poludniowej częšci Wilenszczyzny w 1989 roku W tym

Jednostki gminne Lp

Jednostki rejonowe

1 Trakai 2 (Troki) 3 4 5 6 7 8 9 10

Nazvva litevvska

Nazwa polska

Aukštadvaris Vievis Grendavė Karažiškės Onuškis Paluknys Rūdiškės Semeliškės Senieji Trakai Trakai

Wysoki Dwór Jewie Grandowo Korkožyszki Hanuszyszki Poluknie Rudziszki Sumiliszki Troki Stare Troki

Šalčininkai (Soleczniki)

w % ogólem

w % ogólem

Inni

Bialorusini

w % ogólem

w % ogólem w %

2225 4593 924 426 2345 232 1132 2222 715 699

75,4 80,3 96,4 18,6 84,3 17,2 53,3 76,8 23,9 25,4

576 812 27 1531 791 391 889 570 2007 1661

19,5 14,2 2,8 66,7 14,0 77,2 41,9 19,7 67,2 60,3

113 240 224 23 49 75 54 166 332

3,8 4,2 9,7 0,8 3,7 3,5 1,9 5,6 12,0

11 50 6 87 10 12 22 15 70 49

0,4 0,9 0,6 3,8 0,4 0,9 1,0 0,5 2,3 1,8

27 23 2 27 14 13 3 32 31 15

0,9 0,4 0,2 1,2 0,5 1,0 0,3 1,1 1,0 0,5

26811

15513

57,9

9503

35,4

1276

4,8

332

1,2

187,

0,7

3079 2975 1693 2442 2322 2930 5119 4478 1764

2669 2851 1213 1806 2173 2527 5014 4147 1692

86,7 95,8 71,6 74,0 93,6 86,2 97,9 92,6 95,9

298 91 476 414 67 336 71 201 55

9,7 3,1 28,1 16,9 2,9 11,5 1,4 4,5 3,1

63 20 2 22 34 38 24 69 14

2,1 0,7 0,1 0,9 1,4 1,3 0,5 1,5 0,8

16 6 1 191 46 18 37 1

0,5 0,2 0,1 7,8 2,0 0,6 0,8 0,1

33 7 1 9 2 11 10 24 2

1,0 0,2 0,1 0,4 0,1 0,4 0,2 0,6 0,1

26802

24092

89,9

2009

7,5

286

1,1

316

1,2

99

0,3

958 2111 2650 1129 3798 2409 1793 1148 3084 4540 1301 5460

10 30 45 73 666 176 218 408 63 399 38 446

1,0 1,4 1,7 6,5 17,5 7,3 12,2 35,5 2,0 8,8 2,9 8,2

924 1999 2414 1031 2753 2180 1548 694 2688 3525 1216 4073

96,5 94,7 91,1 93,1 72,5 90,5 86,3 60,4 87,2 77,7 93,5 74,5

6 34 74 21 132 21 9 10 120 318 20 577

0,6 1,6 2,8 1,9 3,5 0,9 0,5 0,9 3,9 7,0 1,5 10,6

15 34 94 3 205 23 12 27 186 242 11 243

1,6 1,6 3,6 0,3 5,4 1,0 0,7 2,4 6,3 5,3 0,9 4,5

3 14 23 1 42 9 6 9 27 56 16 121

03 07 0,8 0,0 1l 0,3 0,3 0,8 0,9 1,2 1,2 2,3

Ogólem

30381

2572

8,5

25045

82,4

1342

4,4

1095

3,6

327

1,1

R a zem

83994

42177

50,2

36557

43,5

2904

3,5

1743

2,1

613

0,7 j

Valkininkai Varėna Vydeniai Kaniava Marcinkonys Matuizos Merkinė Ratnyčia Jakėnai

Olkieniki Orany Wideniance Koniawa Marcinkance Matujzy Merecz Rotnica Jakance

Ogólem

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

ogólem

Rosjanie

Polacy

Litwini

2952 5718 959 2295 2783 1345 2121 2893 2989 2756

Ogólem 1 Varėna 2 (Orany) 3 4 5 6 7 8 9

Ludnošč ogólem

Akmenynė Butrimonys Gerviškės Dainava Dieveniškės Kalesninkai Pabarė Poškonys Turgeliai Šalčininkai Eišiškės Jašiūnai

Kamionka Butrymance Gierwiszki Dajnowo Dziewieniszki Kolešniki Podborze Paszki Turgiele Soleczniki Ejszyszki Jaszuny

Z ró d to: Lietuvos Respublikos pagrindinių tautybių gyventojai, Vilnius 1991, s. 46-47.

przez Litwinów. Nie zostaly one wlączone po I wojnie swiatowej do Republiki Litewskiej ze względ0w strategicznych, a glównie z powodu ukladu sieci kolejowej. Glównamagistralakolejowa, lącząca Wilno z Warszawą, przebiegala przez Orany. Bylo to powodem wlączenia tego obszaru zamieszkalego przez Litwinów do Polski. Znaczniejsza mniejszošč polska skupila się jedynie między Oranami a Ejszyszkami w gminie Wideniance (Vydeniai). Dane wedhig jednostek gminnych w sposób jeszcze bardziej wymierny wykazaly, že caly rejón solecznicki ma oblicze polskie. We wszystkich gminach zdecydowanie dominują Polacy. Ludnošč litewska w dziesięciu gminach nie dochodzi do 10,0% ogólnego zaludnienia. Pomimo stalego naplywu ludnošci z pobliskiej Bialorusi, rozpatrywany spis wykazal niewielu Bialorusinów. Moze to wynikac z faktu, že bezpošrednio po drugiej stronie granicy znąjduje się równiez ludnošč katolicka o polskiej swiadomosci narodowej. W okresie powojennym ulegla ona jedynie językowej rusyfikacji i zatracila w dužym stopniu język polski. Przeprowadzona analiza narodowosciowa, wedhig wiejskich jednostek gminnych día dziewięciu rejonów wschodniej Litwy, pozwala okreslic w sposób przybližony zasięg terytorialny polskiego obszaru etnicznego15. Pólnocna granica zwartego obszaru etnicznego polskiego przebiega od granicy bialoruskiej w pobližu wsi Nowe Janowo (Naujas Janavas) položonej na zachód od bialoruskiej wsi Lyntupy, następnie idzie w kierunku zachodnim przechodząc w pobližu wsi Šory i Melegiany, dalėj kieruje się bardziej rownoležnikowo i przebiega nurtem rzeki Lokaja (Lakaja) dochodząc do granicy rejonu mal atan ski ego. Obszary položone na pohidniu od tej linii wchodzą w sklad gminy Maguny, Podbrodzie oraz częšciowo gminy Šwięciany, Strunojcie i Šory, naležących do rejonu šwięcianskiego. Pólnocno-wschodnia częšč rejonu malatanskiego, w tym większa częšc gmin Janiszki, Inturki oraz Dubinki wchodzi równiez w sklad dąglego przestrzennie polskiego obszaru etnicznego. Granica pólnocna tego obszaru przebiegala w pobližu miejscowosci Kiertoje (Kertuojai), Inturki i Miežany (Miežonys) a następnie zmieniala kierunek i idąc bardziej na poludnie dochodzila do miejscowosci Radaki (Rudakai). Następnie zas w pobližu wsi Krywalajdzie (Kraujalaidžiai) zbližala się do punktu gdzie stykają się granice trzech rejonów: wileñskiego, malatanskiego i szyrwinckiego. Polsko-litewska granica etniczna przecina na tym obszarze dwie gminy rejonu szyrwinckiego tzn. Olany i Jawniuny, dochodząc do rzeki Wilii, przechodzi w pobližu miejscowosci: Awižance (Avižonys), Užužele i Mušniki. Następnie idzie w gorę rzeki Wilii až do wsi Loždziany (Lazdiniai) položonej w polowie drogi między miejscowosciami Jewie i Rykanty (Rykantai). Od tego miejsca zachodnia granica, oddzielająca większošč polską od litewskiej, idzie juž 15 Podstawą wyznaczenia, w sposób bardziej precyzyjny, granicy etnicznej polsko-litewskiej byl Atlas Litewskiej SSR wydany w wersji rosyjskiej w Moskwie w 1981 r. Zamieszczona jest w nim mapa w skali 1:1 000 000 skladu narodowosciowego Republiki Litewskiej. Na mapie tej sygnaturami pokazującymi skupiska ludnošci wiejskiej, o wielkosd 100 mieszkañców pokazano strukturę narodowošciową calej Litwy (Atlas, 1981, s. 128-129).

250

w kierunku pohidnikowym przecinając na dwie częšci rejon trocki, pozostawiając po zachodniej stronie Ismonis (Ismonys), a po wschodniej Rudziszki. Cztery pelne gminy rejonu trockiego: Troki, Troki Stare (Senieji Trakai), Pohiknie (Paluknys) i Korkožyszki (Karažiškės) oraz większa częšč gminy Rudziszki naležą integralnie do etnicznego obszaru polskiego. Možna przyjąč w przybliženiu, ¿e w dalszym swoim przebiegu etniczna granica polsko-litewska jest zbiežna z pčlnocną i wschodnią granicą rejonu oranskiego i w pobližu miejscowosci Kolešniki (Kalesninkai) dochodzi do granicy bialoruskiej. Wytyczony obszar od strony wschodniej ograniczony jest międzypanstwową granicą litewsko-bialoruską. Obejmuje więc w swoim skladzie caly rejon wilenski (z pominięciem Wilna), solecznicki oraz wymienione juž częšci rejonu šwięcianskiego, maletanskiego, szyrwinckiego i trockiego. Granica polityczna litewsko-bialoruska na dhigim odcinku przecięla obszary zamieszkale przez ludnošč o polskiej swiadomosci narodowej. N a tym pograniczu, podobnie jak przed I i II wojną šwiatową, nie ma bezpošredniego kontaktu między etniczym obszarem litewskim a bialoruskim. Istnieje między nimi zwarta strefa zamieszkata przez Polakow. Rozlegtošč tej strefy w ukladzie poludnikowym možna okrešlič w węžszym i w szerszym zasięgu. Jednolicie polski Charakter mają obszary položone po obu stronach granicy między Dawgidancami (Daugidonys) - wsią položoną w pobližu Ejszyszek a linią kolejową biegnącą od Podbrodzia, przez Gieladnie (Geladnė) do Lyntup. W szerszym zakresie terytorialnym možna nawet wyodrębnič obszar od miejscowosci Kowalki (Kalvidi) przy Dubiczach (Dubičiai) na pohidniu, po stację kolejową Hoduciszki položoną na zachöd od bialoruskich Postaw, w ktorym po jednej i drugiej stronie granicy dominuje ludnošč polska. Dopöki ta granica oddzielala Litewską SRS od Bialoruskiej SRS dla ludnošci polskiej, mieszkającej po obu stronach granicy nie stanowilo to dužej rožnicy. Granica ta miala w pewnym stopniu Charakter symboliczny. Mieszkancy przekraczali ją często w obu kierunkach doježdzając do pracy, szkol lub w celu dokonania zakupow. Obecnie, po odzyskaniu niepodleglošci przez Litwę, granica stala się barierą trudną do przekroczenia. Ludnošč polska odczula to bardzo bolešnie16. 16 W artykule I. Kabzinskiej-Stawarz przedstawiono w sposob nast?puj$cy relacj? mieszkancow Bieniakon (Benekainys) przygranicznej miejscowosci polozonej po stronie bialoruskiej: „Podobne odczucia towarzyszg. samym mieszkancom Bieniakon. one reakcjg. na powstanie granicy panstwowej mi?dzy Litwq. i Bialorusig.. Granica ta biegn^ca polnocn^ kraw§dzig. wioski, nie jest obecnie tak latwa do przekroczenia jak wowczas, gdy dzielila dwie socjalistyczne republiki sowieckie: litewskq. i bialorusk^. Druty kolczaste, szlabany, budki wartownicze, wydzielone stanowiska dla kontroli celnej i paszportowej, pojawily si§ w krajobrazie Bieniakon na pocz^tku lat dziewi^cdziesi^tych. Przeci?ly szos? wiod^c^. m.in. do Wilna, a od strony Litwy do Lidy, Nowogrodka, Pinska i innych miejscowosci lez^cych na terenach obecnej Bialorusi, wci^z jeszcze stanowi^c obey, nie do konca zaakeeptowany i zrozumialy element nowej rzeczywistosci.” (I. Kabziriska-Stawarz, 1994, s. 79). Podobne refleksje nasun?ly si? R. Dzwonkowskiemu, ktory napisal: ,JMam zawsze jakies bardzo przykre uczucie gdy przekraczam granic? mifdzy Litw^ i Bialorusi^ kolo Bieniakon i Solecznik, coraz bardziej teraz umaenian^ betonem i drutem kolczastym. Tq. granicy arbitralnie wyznaczon^ przez Stalina, ta sama pod kazdym wzgl^dem ludnosc - w ponad 80% polska - zostala

251

Przedstawiona analiza narodowosciowa wschodniej Litwy byla wykonana w ujęciu statystyczno-topograficznym. Wykorzystano materialy spisu sowieckiego z 1989 r., ktöre starano się ukazač od sfrony geograficznej. Wiadomo, že w každych materialach statystycznych odniesionych do tak delikatnej kwestii występuje wiele znieksztalcen i zafalszowan. Niestety nie istnieje žadna možliwošč sensownej weryfikacji opublikowanych materialow spisowych. Z kolei badacz dysponując konkretnymi liczbami poddany jest presji absolutyzacji i traktowania ich jako informacji w pelni wiarygodnych. Z tego względu bardzo wazne są wszelkie inne zrodla, zwlaszcza socjologiczne badania terenowe, ktore mogą w większym stopniu oddač zložoną rzeczywistošč etniczną. Zazwyczaj tego typu ekspedycje terenowe przedstawiają interesųjące informacje, lecz zwykle wnioski ųjęte są w formie nieskwantyfikowanej, co dla studiow demograficznych jest niezmiernie istotnym mankamentem. Niemniej spostrzeženia osob, ktore znają teren i przeprowadzaly wywiady z mieszkancami są wazne i lącznie z wynikiem spisu są w stanie wyjasnic wiele trudnych problemow. D ia pokazania zložonošci etnicznej wschodniej Litwy postužymy się relacjąjuž cytowanego filologą litewskiego V. Čekmonasa (1991), ktory zrealizowal dociekliwe badania terenowe wsrod ludnosci wiejskiej Wilenszczyzny. Badacz litewski przeprowadzal bardziej badania lingwistyczne niž narodowosciowe, pomimo tego jego spostrzeženia dają interesujący obraz zroznicowanej swiadomosci etnicznej mieszkancow. Ze względu na rzeczowosc i obiektywizm opracowania V. Čekmonasa zostanie wiernie, choč z pewnymi skrotami, przytoczona jego dhiga relacja o sytuacji językowej istniejącej obecnie na Wilenszczyznie. Oddajmy więc glos litewskiemu autorowi: „Jesienią 1989 grupa językoznawcow zorganizowala wyprawę terenową, ktorej glownym celem bylo okrešlenie i ušcišlenie granic rozmieszczenia ludnosci polskojęzycznej i ludnosci mowiącej w domu „po prostu” na Litwie pohidniowo-wschodniej. Jak widac na podstawie samego sformulowania przedmiotu badan, za język podstawowy (ojczysty) uwazalismy i uwazamy, jak to jest przyjęte w swiecie, ten język ludnosci miejscowej, ktorym posluguje się ona w domu. Okazalo się, že istotnie polskojęzyczną ludnošč na Litwie stanowiąmieszkancy terenow položonych na pohidnie od Wilii między Bujwidziszkami, Bezdanami i Wilnem; dalėj obszar polskojęzyczny przechodzi na pölnoc od Wilii. Naležy zauwažyč, že większą częšč tych obszarow zamieszkują potomkowie dawnej szlachty. Takže i dzisiaj mieszkancy okolic Wilna, Niemenczyna i Bujwidz nazywają siebie*I nie tylko bolešnie i bez sensu podzielona, ale i oddęta od kultury i panstwa, o ktore walczyla w czasie II wojny swiatowej.” (Za wschodnią granicą, 1993, s. 132). Umocnienie się granicy litewsko-biaioruskiej wplynie w doniosly sposob na warunki žycia ludnošd polskiej mieszkającej na obu pograniczach. Inaczej się potoczą w przyszlošd losy ludnošd mieszkającej po bialoruskiej stronie kordonu. Poddana ona zostanie dalszej rusyfikacji (względnie, co jest coraz mniej prawdopodobne bialorutenizacji). Natomiast ludnošč polska mieszkająca na Litwie, ulegač będzie intensywnej lituanizacji, ktora przypuszczalnie będzie coraz bardziej skuteczna. Na terenach litewskich definitywnie zakonczą się procesy językowej rusyfikacji. Język rosyjski będzie w sposob planowy eliminowany z žydą kraju.

252

szlachtg podwilenskg albo szlachtg bujwidzkg. Granice tego obszaru sg przy tym wyrazne. Najbardziej wysuni?tg napohidnie polskoj?zyczng wsig szlacheckgjest Rybno... Ludnosc okolic Podbrzezia uwaza siebie za „szlacht? podbrzezianskg”, spod Bijuciszek „szlachtg bijuciszkg”. N apolskim obszarze j?zykowym znajduje si? Podbrodzie - niegdys byl to duzy majgtek ziemski. Dzis podstawowym j?zykiem tu jest rosyjski. Polski znajg przedstawiciele starego pokolenia, z mlodszych zas ci, ktorzy konczyli polskie szkoly. N a co dzien przewaza j?zyk rosyjski, zwracanie si? po polsku w rodzinie przyj?te jest u osob starszych... Mieszkancy wgskiego pasa na polnoc od Szyrwint w stron? Malat-Inturk mowig wprawdzie po polsku, ale wtrgcajg przy tym liczne slowa litewskie, zwlaszcza ze sfery zycia zbiorowego... Na polnocnym wschodzie granica opisywanego terytorium dose raptownie konezy si? za Inturkami i Swi?cianami. Na potudniowym wschodzie si?ga ona 10-15 km na polnoc od Wilna. W Kalinie, Rzeszy i dalej na pohidnie w kierunku Grygiszek, takze dzis ludzie mowig w domu ,,po prostu”. Udalo si? ustalic, zejeszczeprzed wojngmowilo si? ,,po prostu” w samej Mejszagole i jej okolicach. Starsze pokolenie zna tu i obecnie ten j?zyk, am lodsi pami?tajg, ze ich rodzice nie rozmawiali ze sobg po polsku. Ostatecznie j?zyk polski zapanowal tu w okresie mi?dzywojennym... W calym rejonie solecznickim, poludniowej, „podwilenskiej” cz?sci rejonu wilenskiego i wschodniej cz?sci rejonu trockiego podstawowym j?zykiem miejscowej ludnosci jest „prosta mowa”: „My Polaki, ale haworym pa-prostu” - jak zwykle powtarzajg tu ludzie... Przed wojng jeszcze mowilo si? ,,po prostu” w okolicach Trok i na polnoc od nich az do Jewia, wlasciwie az do polnocno-zachodnich krancow dzisiejszego rejonu trockiego. Takze i wspolczesnie przedstawiciele starszego pokolenia (majgcy lat szesedziesigt i wi?cej) mowig ,,po prostu” , mlodsi natomiast prawie wylgeznie po polsku. Ludnosc niektorych wsi polozonych wzdhiz rzeki Strawy jest obecnie w wi?kszosci dwuj?zyczna: jednakowo mowi po polsku jak i ,,po prostu” . Natomiast mi?dzy Rudziszkami i Wysokim Dworem i dalej w stron? Olity zamieszkiwali Polacy dwuj?zyczni, w takim samym stopniu, swobodnie wladajgcy zarowno j?zykiem polskim jak i litewskim. Cz?sc z nich, szczegolnie potomkowie szlachty benuszyskiej, uwaza siebie za Polakow, cz?sc za Litwinow. Obszar zamieszkaly przez ludnosc dwuj?zyczng si?ga prawie do Olity... Polska ludnosc na polnocno-wschodnim obszarze za Wilig - mi?dzy Podbrodziem i Swi?cianami -posluguje si? bialoruskim, podobnie jak mieszkan­ cy rejonu solecznickiego i przyleglych terenow Bialorusi. Ogromna wi?kszosc bialoruskoj?zycznych Polakow litewskich (rejony trocki, solecznicki i swi?cianski) w mniejszym lub wi?kszym stopniu wlada takze j?zykiem polskim. Jednak na tych terenach nie ma ani jednej polskiej wsi, w ktorej domowym j?zykiem wszystkich mieszkancow bylby polski. Sg wsie, szczegolnie w dawnych okolicach szlacheckich, jak np. mi?dzy Ejszyszkami, Butrymancami (obszar szlachty ejszyskiej), gdzie znajomosc j?zyka polskiego jest lepsza. W poczuciu ludnosci miejscowej takie wsie - dawne zascianki, folwarki i majgtki - pozostajg bardziej „kulturalne” i „oswiecone” . Mieszkancy bylych wsi chlopskich („ciemnych”, „muzyckich”) znajg j?zyk polski slabiej, wielu z nich zupelnie nie mowi po

253

polsku. Wszędzie jednak spotkačmožna tu rodziny uczące się po polsku. Zwykle polski staje się językiem domowym tam, gdzie oboje mąž i zona ukonczyli przynajmnięj osiem klas szkoly polskiej. Wszyscy bialoruskojęzyczni Polacy uwažają język polski za bardziej kulturalny i prestižowy. Z ludžmi obcymi starają się zawsze rozmawiač po polsku. Po polsku modlą się tež w košciele. Spowiadają się po polsku. Częšciowe chočby proby wprowadzenia języka bialoruskiego do liturgii spotykają się z niezadowoleniem wiemych... Na pytanie jaki język uwažają za swoj ojczysty, wszyscy Polacy bialoruskojęzyczni, nawet ješli mowią wylącznie po bialorusku wymienią bez wahania język polski...” (V. Čekmonas, 1991, s. 45-48). Przytoczona relacja daje niezmiernie wszechstronną panoramę lingwistyczną wschodniej Litwy. Wylaniający się obraz nie jest zbyt jednoznaczny. Wymaga rowniež stalej konfrontaq'i z mapą, gdyž dysproporcje terytorialne, nawet w skali lokalnej są povvažne. Pomimo, že rozpatrywany region geograficzny nie jest zbyt dūžy, to jednak jest lingwistycznie niezmiernie skomplikowany. Występują na nim cztery języki: polski, litewski, bialoruski i rosyjski, nie licząc kilku dialektow będących mieszaniną wspomnianych czterech językow oraz miejscowych gwar. Bez znajomošci historii tej ziemi trudno byloby zrozumiec istniejące rožnice. Zmienna przynaležnošč polityczna nie byla w stanie wyksztalcič zuniformizowanego lingwistycznie spoleczenstwa. V. Čekmonas koncentruje się tylko na aspekcie filologicznym. Wyražnie nawet stwierdza, že nie jest to decydujące kryterium przynaležnošci narodowej. Decyduje bowiem wedhig autora o narodowošci jednostki nie język, lecz subiektywna jego opcja względnie deklaracja. Pomimo tego przedstawiona relacja ma wielką wartošč nie tylko dla filologą. Prezentuje sytuację Wilenszczyzny w momencie przelomowym, w przeddzien odzyskania przez Litwę niepodleglošci. Bezpošrednio po badaniach powstaly nowe uwarunkowania polityczne, spoleczne i ekonomiczne. Trudno przewidzieč w jakim stopniu wplynęly na etnolingwistyczną, a przede wszystkim etnopolityczną sytuację na pograniczu litewsko-bialoruskim. Relacja V. Čekmomasa wykazala rownoczešnie ograniczoną wartošč dokumentacji demograficzno-statystycznej. Šilą rzeczy spisy ludnošci pokazują obraz uproszczony a często rowniež zdeformowany. Natomiast rzeczywistošč etniczna takiego typu regionu jak Wilenszczyzna jest niezmiernie zložona i trudna do jednoznacznej oceny merytorycznej. Wymaga to krytycznego podejšcia do prawie wszystkich danych statystycznych i ostrožnej ich interpretacji. V. Čekmonas niewiele mowi o stosunkach jakie panują między rožnymi grupami ludnošci mieszkającej na Wilenszczyžnie. Wynika jednak z tekstu Autora, že antagonizmy na tie językowym, narodowym czy religijnym mają charakter marginalny i konflikt o podložu etnicznym na tym obszarze jest malo realny. W niniejszym rozdziale w sposob došč szczegolowy omowiono problematykę etniczną wschodniej Litwy. Naležy tu wyražnie stwierdzič, že omawiany obszar stanowi jedynie 1/6 terytorium Republiki Litewskiej. Wynika to z faktu, že pozostaly obszar kraju ma charakter monoetniczny i jego opis bylby malo

254

interesujqcy. Dominuje na nim ludnosc narodowosci litewskiej, poshiguj^ca si? jedynie j?zykiem litewskim, wyznania rzymskokatolickiego. Zwlaszcza dotyczy to obszarow wiejskich. Ludnosc rosyjska, z wyjqtkiem staroobrz?dowcow, skon centrowana jest w miastach. Podobnie wygl^da rozmieszczenie migrantow innej narodowosci (np. Ukraincow), ktorzy przyjechali w latach powojennych. N a wspomnianym juz kartogramie pokazuj^cym rozmieszczenie ludnosci roznej narodowosci (Atlas, 1981, s. 128-129) w zasadzie caly obszar kraju, poza Wilenszczyzn^, ma oblicze czysto litewskie. Skupiska ludnosci nielitewskiej s^ rozproszone i bardzo niewielkie. D o takich nalezq. nieliczne juz pozostalosci ludnosci polskiej mi?dzy Kownem a Kiejdanami. Natomiast nie pozostalo zadnych sladow demograficznych po ludnosci niemieckiej w dawnym Kraju Klajpedzkim. Podobnie granica polityczna litewsko-lotewska jest rownoczesnie rozgraniczeniem etnicznym.

— XII— Uwagi koricowe

Najbardziej aktualną dokumentację statystyczną odnoszącą się do struktūry narodowosciowej Litwy mamy dla roku 1989. Dla požniejszego okresu dysponujemy jedynie danymi szacunkowymi. Wedhig uzyskanych informacji najbližszy spis ludnošci na Litwie odbędzie się okolo 2000 roku. Przedstawi on obraz demograficzno-etniczny Litwy, wkraczającej w wiek XXI. Zmiany narodowosciowe występują zazwyczaj stopniowo drogą powolnej ewolucji. Przelomowe wydarzenia polityczne mogą uruchomicmasowe selektywnemigracje, ktore są w stanie doprowadzic do istotnych przeobrazen etnicznych. Z uzyskanych najbardziej aktualnych informaqi statystycznych wynika, že odzyskanie niepodleglošci a następnie rozpad Związku Sowieckiego na odrębne panstwa štai się przyczyną sprawczą uruchamiającą ruchy migracyjne. Wraz z planowanym wycofywaniem się wojsk rosyjskich nastąpil wyjazd z Litwy bylego sowieckiego korpusu oficerskiego z rodzinami. Skladal się on przewaznie z Rosjan, ale wsrod zawodowej kadry wojskowej byli liczni Ukraincy, Bialorusini oraz przedstawiciele innych narodow „sowieckich”. Wprowadzenie języka litewskiego jako jedynego języka urzędowego spowodowalo, že wielu rosyjskich urzędnikow pracujących w aparacie partyjno-administracyjnym jak i specjalistow w przedsiębiorstwach przemyslowych utracilo nie tylko stanowisko, ale mialo klopoty z uzyskaniem satysfakqonującej ich pracy. Pomimo že zazwyczaj nie lączylo się to, ze strony Litwinow, z atmosferą odwetu oraz bezpošrednią presją, to jednak wielu Rosjan zdecydowalo się opušcič na stale Litwę. Možna sądzič, že procesy wyjazdowe przybraly bardziej masowy Charakter gdy nie występowaly przeszkody obiektywne, glownie związane z trudnošcią uzyskania zastępczego mieszkania w innych republikach postsowieckich. Naležy tu wspomniec, že dla wielu Rosjan, Ukraincow czy Bialorusinow urodzonych na Litwie podjęcie decyzji opuszczenia dotychczasowego miejsca zamieszkania nie bylo latwe. Brak istniejącego zagroženia osobistego (jak to mialo miejsce w czasie zatargöw etnicznych w republikach kaukaskich) ograniczal tež rozmiary wyjazdöw. Z tego względu migracje mialy Charakter spokojny i zorganizowany. Wyjazdy osob narodowosci nielitewskiej wiązaly się z powrotem Litwinow mieszkających w rožnych republikach postsowieckich. Odzyskanie suwerennosci przez Litwę moglo byč przyczyną powrotu do niepodleglego juž kraju. W celu pokazania skali, dynamiki i kierunkow geograficznych tego zjawiska przedstawiono wybrane dane ze

256

statystyki migracyjnej. M ogą one byč pošrednim žrodfem infonnacji o zmieniającej się w latach dziewięcdziesiątych strukturze narodowošciowej Litwy. Wynika z nich, že wyjecha!o z Litwy do Federacji Rosyjskiej w 1991 roku 9 746 osob. W następnych latach wyjazdy objęly: w 1992-15 726 osob, w 1993 - 1 0 558 osob, w 1994 - 2 452 osoby. Lącznie w ciągu czterech lat wyjechalo z Republiki Litewskiej do Federacji Rosyjskiej 38482dotychczasowychmieszkancow Litwy. W tym samym czasie przyjechalo do Litwy z Rosji 11 979 osob. Ujemne saldo Republiki wynioslo 26 503 osoby (Lietuvos, 1995, s. 51-53)1. Największe nasilenie wyjazdow z Litwy mialo miejsce w 1992 roku. Następnie skala tych wyjazdow powažnie się zmniejszyla. Rownoczešnie otworzyly się možliwošci wyjazdu do krajow zachodnich. Skorzystali z tego nieliczni, pozostali Žydzi, jak rowniež osoby o narodowošci litewskiej czy polskiej. Najnowsze informacje statystyczne dotyczące skladu narodowošciowego mieszkancow Republiki Litewskiej wskazują, že uruchomione przez wydarzenia polityczne przeplywy migracyjne zaczęly wplywač na zaludnienie kraju i liczebnošč poszczegolnych grup narodowošciowych. Liczba Litwinow nieznacznie wzrosla (1989 r. - 2 924,3 tys., 1992 r. - 3 016,9 tys., 1993 r. - 3 018,9 tys. i 1994 r. - 3 022,4 tys.). Natomiast liczebnošč ludnošci narodowošci rosyjskiej stopniowo obnižala się (1989 r. - 344,5 tys., 1992 r. - 325,0 tys., 1993 r. - 316,6 tys. i 1994 r. - 310,9 tys.). W następnym zestawieniu statystycznym dla przedstawienia skali zmian podane będą najbardziej aktualne szacunkowe dane wg stanu istniejącego w dniu 3 1 XII 1994 r. w porownaniu do materialow žrodlowych z ostatniego spisu ludnošci (zob. tab. 60). Tabela 60. Przemiany narodowošciowe w Republice Litewskiej w okresie 1989-1994

Lp 1 2 3 4 5 6 7

Narodowošci

Liczba ludnošd (w tys.)

Rožnica w okresie 1989 -1 9 9 4

1989

1994

w tys.

w%

Litvvini Rosjanie Polacy Bialorusini Ukraincy Žydzi Inne narodowošd

2924,3 344,5 258,0 63,2 44,8 12,3 27,7

3022,4 310,9 259,2 55,9 37,7 5,9 25,7

98,1 -33,6 1,2 -7,3 -7,1 -6,4 -2,0

3,3 -9,8 0,5 -11,5 -15,8 -52,4 -6,9

O g o le m

3674,8

3717,7

42,9

1,2

Ž r o d lo : Lietuvos Statistikos Metraštis, Vilnius 1995, s. 39. 1 Podobny eksodus objąl przedstavvicieli innych, bylych narodow „sowieckich”. Wyjechalo na Ukrainę w roku 1991 - 2 754 osoby, w 1992 - 4 248 osob, w 1993 - 1 623 osoby i w 1994 - 256 osob. Wyjazdy na Ukrainę w tym czasie objęly 8 880 osob. W odvvrotnym kierunku, z Ukrainy na Litwę, w ciągu czterech lat przyjechalo jedynie 2 285 osob. Podobne proporcje odnosily się do migracji między Litwą a Bialorusią. Między 1991 a 1994 rokiem ujemne saldo migracyjne Litwy między obu tymi krajami wynosilo 11887 osob. Podobne przemieszczenia, chodaž nie tak duže i o rožnym saldzie odnosily się do innych bylych republik sowieckich {Lietuvos, 1995, s. 51-53).

257

Tendenqe przemian narodowosciowych po 1989 r. ulegjy diametralnq' zmianie. Występujący przez caly okres powojenny systematyczny wzrost ludnošci rosyjskojęzycznej ulegl nie tylko zahamowaniu, ale wprost przeciwnie rozpoczęlo się stopniowe obnižanie liczebnosd zbiorowosd etnicznej. Rownoczešnie mial miejsce wzrost odsetka procentowego ludnošd narodowosd litewskiej (z 79.6% do 81,3%)- M ožna založyč, že ten nowy trend będzie cechą znamienną daiszego rozwoju demograficzno-narodowosciowego Litwy. Calkowita zmiana stosunkow politycznych zazwyczaj wplywa na pozyq*ę względnie prestiž poszczegolnych narodowosd, językow czy religii. Zanikają pewne ograniczenia, ktore mogly oddzialywac na postawy duzych grup spolecznych. Powstają nowe uwarunkowania, ktore wytwarzają nowe warunki psychospoleczne. Istnieje zawsze pewna grupa ludnošd, žyjąca na pograniczu dwoch kultur czy językow. Względy koniunkturalne, bojazn przed otoczeniem lub nawet bezpošrednia presja mogą wplynąc na zmiennošč opcji dužych grup etnicznych. Trudno przewidziec w jakim zakresie i kierunku rožnorodne uwarunkowania zewnętrzne i wewnętrzne m ogą oddzialywac na przyszle rezultaty masowych badan statystycznych. Odzyskanie niepodleglošd przez Litwę i uzyskanie przez Litwinow rangi narodu wiodącego przyšpieszy procesy lituanizacji. Definitywnie zakonczyla się epoka rusyfikacji. Mniejszošc rosyjska utracila przodującą rangę polityczną i prestižową. Te nowe uwarunkowania ujawnią się w wynikach następnego spisu. Dopoki ich nie posiadamy možemy jedynie snuč przypuszczeniaco do ewoluqi przys2lych przeobražen demograficznych, spolecznych a zwlaszcza etnicznych. Przeprowadzona analiza narodowosciowa zostala doprowadzona do wydarzenia przelomowego w dziqach Litwy. Ostatecznie zakonczyla się okupacja sowiecka i nastąpilo definitywne oderwanie się od imperium sowiecko-rosyjskiego2. Dwukrotnie w X X wieku zostalo spdnione marzenie tworcow litewskiego ruchu narodowego, ktorzy w drugiej polowie X IX wieku postawili przed sobą, malo realny wowczas, program polegający na stworzeniu suwerennego panstwa litewskiego. Za pierwszym razem, wykorzystując sprzyjającą koniunkturę polityczną Republika Litewska powstala po I wojnie swiatowej. Suwerenna republika trwala zaledwie dwadziesda lat, ale stworzylo to podstawy do uformowania się nowoczesnego narodu litewskiego. Następnie przez dlugie lata 2 Walka o niepodlegiošč i suwerennosc Litwy trwala kilka lat; tzn. od czerwca 1988 r. kiedy to powstai „Sąjūdis” do sierpnia 1993 r., kiedy to opušdla Litwę ostatecznie annia bylego Związkn Sowieckiego. Proklamaqa suwerennego panstwa litewskiego odbyla się na uroczystej sesji Rady Najwyzszej Litwy w dniu 11 III 1990 r., kiedy przyjęto „Akt Republiki Litewskiej o przywrdcenm niepcxilegiego Panstwa Litewskiego”, przywrocono godlo panstwowe (Pogon) i uchwalono tymczasową konstytucję. W odpowiedzi rozpoczęla się ofensywa Moskwy, ktora przybrala wiele form presji na Litwę. Zarządzono (między innymi) blokadę gospodarczą Litwy (od 19 IV 1990 r.), zajmowano budynki panstwowe w Wilnie itp. Najbardziej tragicznym wydarzemem byla interwencja zbrojna w Wilnie, zakonczona šmierdą 14 osbb pod wiežą telewizyjną (131 1991). Rozstrzygnięrie zapadlo w trakde puczu Janajewa w Moskwie (19-21 VIII 1991). Przyniosl on Litwie międzynarodowe uznaniejako panstwa niepodleglego. Ostatni žolnierz rosyjski opušdi RepubHkę Litewską 31 V in 1993 r.

258

okupacji sowieckiej wspomnienia o I Republice ulatwily przetrwanie i doprowadziiy do odtworzenia panstwa w nowych, korzystniejszych granicach, z historyczną stolicą Wilnem. Przed stu laty w momencie tworzenia się idei niepodlegfego panstwa litewskiego sytuacja narodu litewskiego byla niezmiemie trudna. Caie terytorium kraju byio w granicach imperium carskiego, panstwa despotycznego, drastycznie iamiącego prawa narodowe i obywatelskie. Pozbawione byio nie tylko autonomii politycznej, aie równiez kulturalnej i gospodarczej. Spoieczenstwo žyjące na Lìtwie byio zróznicowane pod względem narodowym, klasowym, ideowym i majątkowym. W rezultacie dhigiego procesu historycznego warstwy wyzsze: szlachta i inteligencja ulegiy polonizacji i dąžyiy w swej przewažającęj większošd do integralnej lącznošd z Polską. Lud litewski, który zachowai język i wiarę swoich przodków poddany byl slawizacji, a w Prusach Wschodnich germanizacji. Pomimo tak niesprzyjającego startu pod koniec X IX wieku rozpocząl się okres odrodzenia narodowego. Procesy polonizacyjne zostaiy zahamowane, a litewski ruch narodowy stai się istotną šilą polityczną i oswiatową. W ciągu calego X X wieku na ziemi litewskiej zachodziiy powazne przeobraženia etniczne, w tym przede wszystkim narodowosciowe i językowe. Problematyka ta byia obiektem wielostronnych rozwazan. Glównym zadaniem podjętego badania byio przedstawienie w formie jak nąjbardziej skwantyfikowanej relacji jakie zachodziiy między rožnymi grupami etnicznymi zamieszkującymi terytorium litewskie. N ie wnikając w szczególy, które byly przedstawione w kolejnych rozdzialach naležy stwierdzic, že sytuacja demograficzna, narodowosciowa i spoleczna istniejąca we wspólczesnej Litwie jest diametralnie inna od tej, która miala miejsce na początku X X wieku. Przeprowadzona analiza przemian struktury narodowosciowej Litwy wykazala, že w dągu ostatnich stu lat nastąpily olbrzymie zmiany i przeobraženia w liczebnošd i przestrzennym rozmieszczeniu oraz wzajemnych relacjach wielkosciowych, między poszczególnymi grupami narodowosdowymi zamieszkującymi wspólczesne terytorium Republiki Litewskiej. W dągu tych stu lat uformowal się w pelai nowoczesny naród litewski, w pelili swiadomy swych celów i dąžen. Wzrosla znacznie jego liczebnošč i udzial w zaludnieniu kraju. Stalo się to pomimo, že ìstnialy przez cale dziesiędolede obiektywne uwarunkowania zagražająoe litewskiej tožsam ošd narodowej. N a obecnym terytorium panstwa litewskiego skupia się dwukrotnie więcej ludnošd niž przed stu laty. Wazniejsze jednak byly przemiany demografìczne i spoleczne o charakterze strukturalnym. W dągu tego stulecia Litwa z kraju chlopskiego, wiejskiego i rolniczego, o obliczu tradycyjnym, wręcz feudalnym, stala się panstwem zurbanizowanym, z ekstensywnym, postsoqalistycznym przemyslem oraz wyludnioną, postkolchozową wsią. Z peryferyjnęj prowincji imperium rosyjskiego, w którym odsetek analfabetów byl wysoki, stala się po stu latach panstwem uznawanym przez spolecznošč międzynarodową krajem posiadającym liczną rodzimą inteligencję.

259

Jeszcze bardziej doniosle dla kraju byly przeobraženia narodowošciowe. Mniejszošč žydowska, zamieszkującą wszystkie miasta i miasteczka litevvskie - ludnošč o specyficznej kulturze i folklorze, przestala istnieč poddana w czasie II wojny šwiatowej fizycznej eksterminacji. Olbrzymie zmiany zaszly w spolecznošd polskiej. Nie tylko odsetek ludnošd polskiej zmnięjszyl się dwukrotnie, ale nastąpily olbrzymie zmiany jakošdowe. Polacy do I wojny šwiatowej tworzyli elitę spoleczną kraju. Ziemianstwo polskie reprezentowalo olbrzymią šilę ekonomiczną. Zawody inteligenckie byly w rękach osob o polskiej šwiadomošci narodowej. Spolecznošč polska choč rozwarstwiona, wyrožniala się jednak bogactwem oraz wysoką pozycją spoleczną. Język polski byl językiem powszechnie užywanym nie tylko przez warstwy wyžsze. Natomiast obecnie pozostala w swoich stronach rodzinnych jedynie spauperyzowana materialnie ludnošč polska, odgrywająca minimalną rolę w žydu politycznym i gospodarczo-spolecznym kraju. Polacy naležą aktualnie na Litwie do ludnošd najbiedniejszej, o najnižszym poziomie wyksztalcenia. Niezbyt liczna ale dobrze zorganizowana ludnošč niemiecka tež zniknęla z pejzažu miast i wsi litewskich. Status polityczny Klajpedy rowniež nie jest juž kwestionowany. W latach powojennych, na terytorium Litwy naplynęla olbrzymią rzesza ludnošci rosyjskiej oraz tzw. rosyjskojęzycznej, sldadającej się z Ukraincow, Bialorusinow i innych tzw. narodow „sowieckich”. Znaczny ubytek demograficzny autochtonicznych grup etnicznych zostal więc zrekompensowany naplywem ludnošd z obszaru bylego Związku Sowieckiego. Musialo to przyniešč wažne konsekwencje demograficzne, spoleczne, językowe a nawet obyczajowe. Najwažniejszą grupą mieszkancow kraju byli jednak zawsze Litvdni. Oni decydowali o etnicznym obliczu kraju i ich w największym stopniu dotyczyly zmiany statusu politycznego kraju. Naležy tu wyražnie stwierdzič, že pomimo dwoch wojen šwiatowych i wieloletniej okupacji sowieckiej, narod litewski dotrwal do dnia odzyskania niepodleglošci, šwiadomy swej odrębnošd narodowej, językowej i religijnej. Nie tylko przetrwal ideowo i psychicznie, ale nawet možna postawič tezę, že sytuacja demograficzna Litwinow nie ulegla oslabieniu. Wielokrotnie podkrešlano, že pomimo dhigoletniej okupacji sowieckiej ulegl nawet pewnemu wzmocnieniu potencjal demograficzny narodu litewskiego. W odrožnieniu od Ukraincow czy Bialorusinow mieszkancy Litwy niechętnie opuszczali swoj kraj rodzinny i migrowali do innych republik sowieckich3. Deportowani po wojnie tež w miarę m ožnošd wracali do swych stron rodzin­ nych. Z tego powodu po rozpadzie Związku Sowieckiego stosunkowo malo Litwinow znajdowalo się poza granicami Republiki4. Powojenna zmiana i wlączenie przewažającej częšci Wilenszczyzny spowodowaly, že prawie cale 3 Wedtug sowieckiego spisu ludnošci z 1989 roku, na terytorium Rosyjskiej SRS przebywalo 70,4 tys. Litwinow (w tym w obvvodzie kaliningradzkim 18,1 tys., w Lotewskiej SRS 34,6 tys., w Ukrainskiej SRS 11,3 tys., w Kazachskiej SRS 11,3 tys., w Bialoruskiej SRS 7,6 tys., w Estonskiej SRS 2,6 tys., w Uzbeckiej SRS 1,6 tys., w Gruzinskiej SRS 1,0 tys., w Moldawskiej SRS 0,9 tys. (Nacjonalnyj sostaw.., 1991, s. 145). 4 Po odzyskaniu niepodleglošci przez Litwę pewna nievvielka liczba Litwinow powrocila do swojej ojczyzny.

260

litewskie obszary etniczne znalazly się w obrębie panstwa litewskiego. Mniejszosc litewska w krajach sąsiadujących z Litwą jest niewielka i problem ten nie obciąža stosunkow z sąsiadami5. W odrožnieniu od Lotyszy i Estonczykow, ktorzy zostali zdominowani w dužym stopniu we wlasnym kraju, przez naplywającą ludnošč rosyjską, Litwini utrzymali narodowy charakter swojego panstwa. Ludnošč litewska nie tylko zachowala w pelni swoją swiadomosc narodową, ale rowniez Litwini nie utracili (tak jak Bialorusini lub wielu Ukraincow) swojego ojczystego języka. Specyfika lingwistyczna języka litewskiego stanowila tu dužą pomoc, ale možna sądzič, že bez odrębnošci kulturowej postępy rusyfikacyjne bylyby znacznie szybsze. Wielką rolę w utrzymaniu tožsamošci litewskiej odegral košciol rzymskokatolicki. Podobnie jak w koncu X IX wieku, kiedy to dzięki litewskiemu kosciolowi zostaly rozpowszechnione idee odrodzenia narodowego, tak po II wojnie swiatowej košciol rzymskokatolicki stanowil nie tylko oparcie moraine, ale rowniez byl podstawą opom przeciw totalnej sowietyzacji. N a terytorium Litwy pozostaly dwie liczące się mniejszošd narodowe - Rosjanie i Polacy. Mniejszošč rosyjska jest to przede wszystkim ludnošč naplywowa i mieszka glownie w miastach. Istnieje prawdopodobienstwo, že pewna częšč tej mniejszošci opušci Litwę. Možna rowniež postawic tezę, že w ciągu najbližszych kilkudziesięciu lat nastąpią wšrod tej ludnošci procesy stopniowej lituanizacji i wtopienie się w spoleczenstwo litewskie. Ludnošč ta jednak przez pewien dlužszy czas može byč wykorzystywana przez Rosję jako element presji politycznej. Wladze Kremla mogą probowac byč orędownikiem spraw tej ludnošci. Kwestia ta može byč lączona ze skomplikowanym problemem obwodu kaliningradzkiego. Istnienie tego obwodu zawsze stawia pod znakiem zapytania suwerenny byt panstwa litewskiego. Litwa stala się krajem tranzytowym, przez ktory przechodzą wszystkie lądowe polączenia komunika5 Niewielki zwarty litewski obszar etniczny znajduje się w poinocno-wschodniej Polsce przy samej granicy litewskiej. Do obszaru tego naležy pravvie cala gmina Punsk, gdzie wšrod 4 628 mieszkancow osob narodowošd litewskiej jest 3 700. Następnie w gminie Sejny mieszka 2 600 Litwinow (w tym okolo 1,0 tys. w samych Sejnach). W przylegającej do granicy gminie Szypliszki (Šipliskė) žyjejeszcze okolo 300 Litwinow. Lącznie w Polsce znajduje się okolo 9,0 tys. osob narodowošd litewskiej (C. Žolędowski, 1992, s. 185). W sąsiedniej Lotwie znajdowalo się w 1989 roku 34,6 tys. Litwinow. Są oni rozproszeni na calym terytorium Republiki Lotewskiej. Jedynie w nielicznych wsiach przy samej granicy lotewsko-litewskiej ludnošč litewska przewažala nad lotewską. Možna tu wymienič položone między lotewską miejscowošdą Auce a litewską Žagory (Žagarė) wsie Wilkollai, Rubeniai lub rejon obok wsi Mejžagola (Mežagalas) i Adžunai (Adžuni) položonych na pohidniowy zachod od Bowska (Bauskė). Najvvięcej ludnošci litewskiej na Lotwie koncentrowalo się w Rydze - 7,0 tys. Następne skupisko Litwinow znajdowalo się w nadmorskim rejonie Lipawy - 5,9 tys. W przygranicznym rejonie Bowsk Litwinow bylo 3,5 tys. Stanovvią w tym rejonie 6,3% ogolu ludnošd. W sąsiednim rejonie Dobiele (Duobelė) mieszkalo - 2,2 tys. osob narodowošd litewskiej. Spis sowiecki z 1989 r. ujawnil na obszarze obwodu kaliningradzkiego - 18,1 tys. Litwinow. Przewažają wsrod nich zdecydowanie powojenni przesiedlency. Z autochtonicznej ludnošd litewskiej mieszkającej do wojny w rejonie Tylžy i Ragnety niewiele osob pozostalo w swoich miejscach rodzinnych. Jako obywatele niemieccy podlegali wysiedleniu do Niemiec. Na terenie Bialorusi nie ma juž obecnie obszarow wiejskich zamieszkalych przez ludnošč języka, względnie narodowošci litewskiej.

261

cyjne między Rosją a obwodem kaliningradzkim. Stawia to Litwę w bardzo trudnym položeniu geopolitycznym. Zawsze będzie jej grozila utrata niepodleglošci, podporządkowanię i dyktat rosyjskL Bezpošrednio po odzyskaniu niepodleglošci zaognily się stosunki między mniejszošcią polską a wladzami suwerennego panstwa litewskiego6. W okresie sowieckim stosunki te byly zneutralizowane. Rownoczesna walka wladzy komunistycznej z nacjonalizmem litewskim i polskim nie dopuszczala do možliwošci uzewnętrznienia się powažniejszych zadražnien. Byly one zresztą wykorzystywane w celach doražnych dla szybszej sowietyzacji calego spoleczenstwa. Istnienie wokol stolicy paristwa mniejszošci narodowęj jest czynuikiem wyjątkowo konfliktogennym. Sam fakt, že w promieniu kilkudziesiędu kilometrow od miasta stolecznego mieszka ludnošč innej narodovvosci i języka wywohije nastroje nieufnošci a nawet wrogošci. Nieporozumienia polsko-litewskie pojawily się w momencie wprowadzenia języka litewskiego jako panstwowego. Dla wielu Polakow nie znających języka litewskiego pojawila się obavva stania się obecnie i w przyszlošci obywatelem podrzędnej kategorii. Następną kwestią dražliwą byla tzw. sprawa autonomii terytorialnej na Wilenszezyznie7. Polacy dąžyli do utworzenia tzw. Polskiego Kraju Narodowošdowego w skladzie Republiki Litewskiej. Pierwszą fazą mialo byč powstanie demokratycznych przedstawicielstw ludnošci miejscowej. W rejonie solecznickim i wilenskim tego typu organa samorządowe zostaly w sposob demokratyczny wybrane. Zostaly one rozwiązane przez wladze centralne za popieranie idei autonomii Wilenszczyzny, a terminy nowych wyborow byly kilkakrotnie odkladane. Litwini traktują projekty związane z autonomią jako dzialanie zmierzające do dezintegracji kraju. Kolejna sprawa, ktora wytwarza stale zadražnienia wiąže się z projektowanymi zmianami podzialu administracyjnego. Wladze litewskie poprzez zmiany administracyjne zamierzają oslabič šilę polskošci na Wilenszezyznie8. Plany idą w dwoch kierunkach: z jednej strony poprzez wlączanie wsi podmięjskich otaczających Wilno w obręb granic administracyjnych miasta, z drugiej poprzez takie powiększenie rejonu wilenskiego, aby ludnošč polska utracila większošč. Miejscowi Polacy od początku występowali z wnioskiem o wyodrębnienie terytorium, na ktorym ludnošč polska zdecydowanie przewaža. Początkowo wladze litewskie byly sklonne do utworzenia takiej jednostki administracinėj. Rada Najwyžsza Republiki Litewskiej uchwalą z 29 I 1991 roku zobowiązala 6 Problemy stosunkow polsko-litewskich i sytuacja mniejszošci polskiej na litw ie jest szonko przedstawiana w šrodkach masowego przekazu. Nie zachodzi potrzeba ich dokladniejszEj mterpretacji. Na ten temat dužo informacji zawiera opracowanie G. Blaszczyka (1994, s. 203-206). 7 Polska ludnošč miejscowa projektując utworzenie autonomii na Wilenszczyznie nawiązuje do Konstytucji Republiki Litewskiej z 1938 r., ktora wyražnie ustalila, že w przypadku wlączema Wilenszczyzny do Litwy prowincja ta będzie miala prawo do autonomii terytorialnej. 8 O projektach reformy administracyjnej Litwy dužo informacji zawiera artykul A. Cbojeddego (1995, s. 1-2).

262

rząd by w terminie do 31 V 1991 roku przedstawil projekt utworzenia okręgu wilenskiego, na bazie rejonow wilenskiego i solecznickiego. Wladze litewskie obawiając się wzmocnienia zywiohi polskiego w požniejszym czasie definitywnie się wycofafy z projektu. Wedhig nowej wersji ustawy przyjętej przez Sejm Republiki Litewskiej w dniu 19 V I I 1994 r., ma powstac wielki terytorialnie powiat wilenski. Obejmie on obszar, na ktorym ludnošč polska wynosic będzie zaledwie 25,8% ogolnego zaludnienia (A. Chojecki, 1995, s.1-2). Zamierzony projekt spotkal się z ostrym protestem ludnošci polskiej Wilenszczyzny. Podane przyklady šwiadczą, že stosunki między wladzami Litwy a miejscową ludnošcią polską nabraly charakteru konfliktowego. Nie wnikając w kwestie po ktorej stronie jest więcej racji, naležy zwrocic uwagę, že wladze litewskie i przedstawiciele ludnošci polskiej užywają ostrej retoryki co nie ulatwia porozumienia. Wywohije to rowniez powazne reperkusje w stosunkach między obu sąsiadującymi panstwami. Naležaloby oczekiwac, že Litwini dyskryminowani przez wiele lat okupaqi sowieckiej powinni wykazywac więcej wielkodusznosci wobec slabszego partnera i unikač posunięč administracyjnych, ktore mogą bye traktowane przez mniejszošč polską jako dyskryminujące i zmierzające do ograniczenia ich praw obywatelskich. Kompromisowe zalatwienie wszystkich kwestii spornych ma istotne znaezenie polityezne i spoleczne. Zarowno Polska jak i Litwa dąžą do przynaležnošci do Unii Europejskiej i NATO. Bez pozytywnego zalatwienia spraw mniejszošciowych stanie się pelnoprawnym czlonkiem tych organizaeji dla Litwy nie będzie latwe. M ožnamieč nadzieję, že stosunki będą ulegač poprawie. Pomyšlną zapowiedzią jest rozwoj szkolnictwa polskiego na Wilenszczyznie9. Poruszając kwestie mniejszosciowe nie možna jednak zapomnieč, že liezba Rosjan oraz ludnošci rosyjskojęzycznęj na Litwie jest blisko dwukrotnie większa od liezby ludnošci polskiej. Rožni się ta ludnošč od ludnošci polskiej statusem ekonomieznym, stopniem wyksztalcenia i kwalifikaejami zawodowymi. Duža częšc kadry technicznej sklada się z Rosjan (np. w atomowej elektrowni w Ignalinie pracuje niewielu Litwinow). M oze to mieč powažne konsekweneje nie tylko ekonomiezne. Z punktu widzenia ukladu sil geopolitycznych istniejących w Europie Šrodkowo-Wschodniej oraz w kontekšeie bezpieczenstwa panstwa litewskiego kwestia mniejszošci rosyjskiej i polskiej jest nieporownywalna. Ekspansja zewnętrzna ze strony polskiej jest calkowicie nierealna. Zmierzająca do integraeji z Europą Zachodnią Polska jest coraz mniej zainteresowana wlączaniem się w spory rozgrywające się po wschodniej stronie granicy. Zresztą jej možliwošci polityezne, nie mowiąc juž o militarnych są došč ograniezone. Natomiast Rosja będąc mocarstwem o tradyqach imperialnych, nie zrezygnowala z podporząd9 Wediug ofiqalnych danych litewskich wladz oswiatowych liczebnošč uezniow pierwszych klas szkoi polskich bardzo szybko wzrasta. Šwiadczą o tym następujące dane z ostatnich lat: 1986/1987 - 777 uezniow, 1989/1990 - 1624 uezniow, 1991/1992 - 2050 uezniow, 1994/1995 - 2331 uezniow.

263

kowania sobie krajow nalez^cych do bylego Zwi^zku Sowieckiego. Po zwasalizowaniu Bialorusi droga do wybrzezy baltyckich, w tym pol^czenie z obwodem kaliningradzkim wymaga podporz^dkowania sobie Litwy, wzgl?dnie odizolowania jej od wspolnoty europejskiej. W takiej sytuacji kwestia mniejszosci rosyjskiej na Litwie, jej praw obywatelskich i warunkow zycia moze bye wykorzystana jako pretekst do ingerowania w wewn?trzne sprawy Litwy. W trzech krajach baltyckich mieszka l^cznie 1725 tys. ludnosci rosyjskiej. W tej dziedzinie sytuaeja Litwy jest najbardziej stabilna, gdyzmniejszosc rosyjska nie jest tak liezna jak w Estonii czy w Lotwie, tym niemniej pojawienie si? z tego powodu presji politycznej, jest prawdopodobne, a mozliwosci przeciwstawienia si? s$ nadwyraz skromne. Z tego wzgl?du kwestia mniejszosci rosyjskiej moze dzialac destabilizuj^co w przyszlosci na bezpieczenstwo tego rejonu Europy. Nieliczny narod litewski o oryginalnym j?zyku i kulturze otoezony byt przez stulecia przez s^siadow wi?kszych i bardziej ekspansywnych. Poddany obcej dominaeji kulturowej i ideowej przetrwai wszelkie zagrozenia. Obecnie na przelomie X X i XXI wieku, po blisko pi?cdziesi?cioletniej okupaeji sowieckiej istnieje narodowe panstwo litewskie, obejmuj^ce w swoich granicach caly narod litewski. To wielkie osi^gni?cie zostalo zrealizowane nie tylko dzi?ki pomyslnej koniunkturze polityeznej ale rowniez dzi?ki konsekweneji i wysilkom, swiadomych swoich docelowych zamierzen, kilku pokolen litewskich patriotow, zyj^cych w kolejnych dziesi?cioleciach X X wieku.

Bibliografia

A L SE IK A D ., Vilniaus Krašto Lietuvių gyvenimas 1919-1934 metais, Vilnius 1935 A N O N IM , Obszar język a litewskiego w gubem i wilehskiej, K rakow 1898 A PO Z N A N SK I J., Stosunki narodowosciowe w gubem i suwalskiej w drugiej polowie X I X w. w: „A ctą Baltico-Slavica” , t. 18, G dansk 1987, s. 135-160 A R SE N IE W K ., Kratkaja wsieobszczaja gieografija , Sankt-Peterburg 1842 Atlas Narodow M ira , M oskw a 1964 Atlas Litowskoj S S R , M oskw a 1981 B A L lftS K I M ., L IPIN SK I T ., Starožytna Polska, W arszawa 1846 B A R D A C H J., O dawnej i niedawnej Litwie, Poznan 1988 BA TIU SZK O W P., RITTICH A ., Karta nasielenija Zapadno-Russkowo kraja po wieroispowiedanijam, Sankt-Peterburg 1864 BLA SZC ZY K G ., Litwa w latach 1988—1990 w: „O boz” nr 23, W arszawa 1992, s. 23 -4 6 BLASZCZYK G ., Litw a w latach 1988—1993. Proba podsumowania w: „Lithuania” nr 2(11)-3(12)’94, W arszawa 1994, s. 198-211 BLA SZC ZY K G ., Polacy na Litwie, Warszawa 1993 B R U Ž A S A ., Košciol katolicki i ruch dysydencki na Litwie w: „ O boz” nr 23, Warszawa 1992, s. 15-22 B R Ü C K N E R A ., Starožytna Litwa. Ludy i Bogi, W arszawa 1904 BRZOZOW SKI Z. S., Litw a - Wilno 1910-1945, Paryz 1987 B U B N Y S A ., Polskie podziemie na Litwie 1939-1940 w. „Lithuania” nr 4(5)’91—1(6)’92, Warszawa 1992, s. 53-62 Č EK M O N A S V., N ad etniczną i językow ą mapą Polaköw litewskich - o teražniejszošci i przyszlošci w: „Lithuania” nr 3(4)’91, Warszawa 1991, s. 44-53 CHAJEW SKI A ., Powiat monstrum. Reforma administracji na Litwie w: „M yšl Polska o Kresach” nr 2(13), W arszawa 1995, s. 1-2 C H M ELA R J., National Minorities in Central Europe, Prague 1937 CH O M IN SK I O., M apa obszaru językowego litewskiego w Rzeczypospolitej Polskiej, skala 1:300000, W arszawa 1939 CIESIELSKI S., H R Y C IU K G ., SR EBR A K O W SK I A ., Masowe deportacje radzieckie w okresie I I wojny swiatowej, W roclaw 1993 C Z E K A N O W SK IJ., Stosunki narodowosciowo-wyznaniowe na Litwie i Rusi, Lw ow 1918 C ZY N SK I E., Etnograficzno-statystyczny zarys liczebnošci i rozsiedlenia ludnošci polskiej, W arszawa 1887 D A M U Š IS A ., Lietuvos gyventojų aukos ir nuostoliai Antrojo pasaulinio karo ir pokario 1940-1959 metais, C hicago 1988 D E R U G A A ., Polityka Polski wobec ziem Litw y, Bialorusi, Ukrainy (1918—1919), W arszawa 1969 Dieportacyi narodow S S S R (1930 —1950 gody), cz. I, M oskw a 1992 DM O W SK I R .. Polityka polska i odbudowanie panstwa, 1.1 i II, H anow er 1947 D L U G O SZ Z., Przestrzenne zröznicowanie przyrostu naturalnego i migracji w Litewskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej w latach 1951-1975 w: „Zeszyty N aukow e Uniwersytetu Jagiellonskiego”, «Prace Geograficzne», z. 52, K rakow 1980, s. 27-37

265

D Z IE R Z Y N SK I L, Zarys geografu Polski ( historycznej), Częšč II. Ludnošč, Warszawa 1919 D ZW O N K O W SK I R. SAC, Polacy na dawnyck kresach wschodnich. Z problematyki narodowosciowej i religijnej, Lublin 1994 E B E R H A R D T P., M iędzy Rosją a Niemcami. Przemiany narodowosciowe w Europie Srodkowo-Wschodniej w X X w., Warszawa 1996 E B E R H A R D T P., Polska granica wschodnia 1939-1945, W arszawa 1993 E B E R H A R D T P., Przemiany narodowosciowe na Litwie w X X wieku w: „Przegląd W schodni” 1 .1, z. 3, Warszawa 1991, s. 449^485 E B E R H A R D T P., Przemiany narodowosciowe na Bialorusi, W arszawa 1994 E N G E L K IN G A ., Ja k katolik, to Polak. Co to znaczy? VVstępne wnioski z badan terenowych na Bialorusi w: Wschodnie pogranicze w perspektywie socjologicznej, pod red. A . Sadowskiego, Biatystok 1995, s. 138-146 ER K ER T R . de, A tlas ethnographique des provinces habitées en totalité on en partie par de Polonais, Sankt-Peterburg 1863 G A B R Y S J., Carte Ethnographique de LE urope, scale 1:500000, Lausanne 1918 G A C H P., Lączy nas wspôlne dziedzictwo. Sesja na temat historii iprzyszlosci Bialorusi. Litwy, Polski i Ukrainy w: „Akcent” nr 2 -3, Lublin 1992 G A IG A L A T W ., Litauen das besetzte Gabiet, sein Volk und dessen geistige Strmungen, Frankfurt a/M 1917 G ALEW SK I T .M ., Rola Prus Litewskich w stosunkach polsko-litewskich w X X wieku ( do 1939 roku) w: Polacy, Litwini, Niemcy w kręgu wzajemnego oddzialywania, „Studia i M aterialy” , nr 37, Olsztyn 1992, s. 47-64 G A U Č A S P., Gyventojų skaičius Lietuvoje 1923-1939 metais w: „Lietuvos TSR Aukštųjų M okyklų M okslo Darbai. Geografija ir G eologija” , t. X IV , Vilnius 1978, s. 61-69 G A U Č A S P., Lietuvių - gudų kalbų paribio etnolingvistinė situacija 1795—1914 m. w: „Lietuvos R ytai” , Vilnius 1993, s. 42-100 G A U Č A S P., Lietuvos gyventojų skaičius 1897-1914 m. w: „Geografija” , t. X IX , Vilnius 1983, s. 74-92 G A U Č A S P., Uwagi do artykulu Piotrą Eberhardta „Przemiany narodowosciowe na Litwie w X X wieku” w: „Przegląd W schodni” , t. II, z. 1(5), W arszawa 1992/93, s. 201-203 G A U Č A S P., V ID U R G IS A ., Etnolingwisticzeskaja situacija litowsko-bielorusskowo pograniczja s kanca X V III po naczalo X X w. w: „Lietuvos T SR Aukštųjų M okyklų M okslo Darbai. Geografija” , t. V , Vilnius 1983, s. 26-73 G IER TY C H J., Sprawa litewska, WÜno 1938 G IEY SZTO R A ., Narodziny Litw y chrzešcijahskiej w: „O böz” nr 23, W arszawa 1992, s. 1-13 G O R ZU C H O W SK I S., Granica polsko-litewska w terenie, W arszawa 1928 G O R ZU C H O W SK I S., Ludnošč litewska na kresach pahstwa polskiego, «Biblioteka „Spraw N arodow osciow ych”» nr 7, Warszawa 1929 G R EK -PA BISO W A L, M A R Y N IA K O W A I., Wspolczesne gwary polskie na Litwie i Bialorusi w: Mniejszošci polskie i Polonia w Z S R R , pod red. H . Kubiaka, T. Palecznego, J. R okickiego, M . W awrykiewicz, W roclaw -W arszaw a-K rakow 1992, s. 150-152 G R U E N B E R G J., M apa rozsiedlenia ludnošci polskiej na obszarze dawnej Rzeczypospolitej i krajow ošciennych, skala 1:1000000, Lw ôw 1913 G U ST A IN IS V ., Lenkai ir Lenkija, Kaunas 1937 H A R R ISO N E. J., Lithuania Past and Present, L ondon 1922

266

H ER BA C ZEW SK I J. A ., Litwa a Polska. Rozwazania na czasie , W ilno 1921 H E R B A CZEW SKI J. A ., Odrodzenie Litw y wobec idei polskiej, Krakow 1905 H LEBOW ICZ A ., Kosciôl odrodzony. Katolicyzm w panstwie sowieckim 1944-1992, Gdansk 1993 H O R A K S., Poland and H er National Minorities 1919-1929, N ew Y ork 1961 Itogi Wsiesojuznoj Pieriepisi Nasielienija 1959 goda. Litowskaja S S R , Vilnius 1963

Itogi Wsiesojuznoj Pieriepisi Nasielienija 1970 goda. Nacjonalnyj Sostaw Nasielienija S S S R , t. IV, M oskw a 1973 Itogi Wsiesojuznoj Pieriepisi Nasielienija 1979 goda, M oskw a 1981 JA K U BO W SK I J., Studia nad stosunkami narodowosciowymi na Litwie przed Unią Lubelską, W arszawa 1912 JA K U L IS J., L a Lithuanie Restaurée, L ouvain-K aunas 1932 JU O D P U SIS G ., Polacy na Litwie w latach 1939-1990 w: Bialoruš, Czechoslowacja, Litwa, Polska, Ukraina. Mniejszošci w swietle spisàw statystycznych X I X - X X w., «M aterialy Instytutu Europy Srodkowo-W schodniej», red. J. Skarbek, t. VIII, Lublin 1996, s. 59-68 K A B U Z A N N . i W ., Liczebnošč irozsiedlenie Polakôw w imperium rosyjskim w X I X wieku i początkach X X wieku w: „Studia z dziejôw Z SR R i Europy Srodkowej”, t. X X II, W arszawa 1986 K A B U Z A N W ., Narody Rossii w pierwoj polowinie X I X wieka w: „Czisliennost i etniczeskij sostaw” , M oskw a 1992 K A B Z IN SK A -ST A W A R Z L, I po co ta granica? w: „Etnografia Polska”, t. X X X V III, z. 1-2, Warszawa 1994, s. 79-88 K A IR IŪ K ŠT Y T Ė N ., Vilniaus Krašto gyventojų sudėties pokyčiai 1939-1946 m. w: „Lietuvos R ytai” , Vilnius 1993, s. 270-280 K A IR IŪ K ŠT Y T Ė N ., Vilniaus Krašto gyventojų (1942 m. Gegužes 27 d. surašymo duomenimis) w: „Rytų Lietuva” , Vilnius 1992, s. 116-123 K A L C Z Y N SK A M ., Szkolnictwo polskojęzyczne na Litwie w latach 1980-1990 w: Mniejszošci polskie i Polonia w Z S R R , pod red. H . Kubiaka, T. Palecznego, J. R okickiego, M . Wawrykiewicz, W roclaw -W arszaw a-K rakôw 1992, s. 185-190 K A L U SK I M ., Litwa. 600-lecie chrzescijanstwa 1387-1987, London 1987 K A R SK I E., Bielorusy, W ilno 1904 K A SPER O V IČ IU S A ., Stosunek wladz i spoleczehstwa Litw y do Polakôw na Wilehszczyžnie. Wrzesieh 1939 - czerwiec 1940 (na podstawie prasy litewskiej) w: Spoleczen-

stwo bialoruskie, litewskie i polskie na ziemiach pôlnocno-wschodnich I I Rzeczypospolitej w latach 1939-1941, pod red. M . Gizejewskiej, T. Strzembosza, W arszawa 1995, s. 307-315 K A Z M IN A O. E., Dinamika etniczeskowo sostawa nasielienija Litw y w X X w. w: „Rasy i N arody” , wyp. 20, M oskw a 1990, s. 151-168 K EPPEN P., Nowyje swiedienija o czisliennosti i obitaliszczach litowskowo plemieni, Z .M .W .D . nr 4, Sankt-Peterburg 1851 KESSLER O., Die Baltenländer und Litauen, Berlin 1916 K LIM A S P., Litwa - je j mieszkahcy i granice, W ilno 1919 K N IŪ K ŠT A P., Wilehszczyzna i ję z y k litewski (Vilniaus Kraštas ir lietuvių kalba), Vilnius 1990 K O BECK AITĖ H ., Problematyka mniejszošci narodowych na Litwie w: „Lithuania”, nr 4(5)’91-1(6)’92, Warszawa 1991/1992, s. 207-212

267

K O R A B -Ž E B R Y K R ., Biala księga w obronie A rm ii Krajowej na Wilens'zczyznie, Lublin ' 1991 K O R W IN -M ILEW SK I H ., Uwagi o konflikcie jçzyk ô w polskiego i litewskiego w diecezji wilenskiej, R om a 1914 K O R Z E N J., Dramai narodôw baltyckich, W arszawa 1987 KOZIELL-POKLEW SKI B., Litwini pruscy m iędzy Litwą a Prusami (1918-1920) w: Zagadnienia narodowosciowe w Prusach Wschodnich w X IX i X X wieku, pod red. J. Jasiriskiego, Olsztyn 1993, s. 103-120 K R ZY Z A N O W SK I A ., K U M A N IE C K I K ., S tatystyka Polski, Krakow 1915 K U D A B A Č., „Mėlioracja" demogrąficzna w bylejgminiė twereczahskiej w: „Lithuania” nr 4(5)’91-1(6)’92, W arszawa 1991/1992, s. 222-229 K U R Z O W A Z., Swiadomosc językow a i poglądy wspôlczesnych Polakôw litewskich na ich ję zy k w: „Przegląd Polonijny” , R. X IV , z. 1, W arszawa 1988, s. 75-96 K U ŠM IE R Z J., M iędzy „ Wschodem“ a „Zachodem”. Stosunki etniczne na Wilenszczyinie w wypowiedziach je j mieszkancôw w: „Przegląd W schodni”, 1.1, z. 3, Warszawa 1991, s. 505-525 L A N G H A U S P., Das litauische Sprachgebiet in Ostpreussen w: „Petermanns Geogra­ phischen M itteilungen” , Berlin 1921 L A U R IN A V IČ IU S Č., Lietuvos-Sovietų Rusijos taikos sutartis 1920 m. Vilnius 1922 L A U R IN A V IČ IU S Č., Wschodnia granica Litw y w: „Kurier W ilenski” nr 121(11372) z 5 VI 1990, Vilnius 1990 L E B IE D K IN M ., O plemiennom sostawie narodonasielenija zapadnowo kraja rossijskoj impierii w: „Zapiski Impieratorskowo R ossijskow o Gieograficzeskowo Obszczestw a” , nr 3, Sankt-Peterburg 1861 L E W A N D O W SK I J., Federalizm. Litw a i Bialorus w polityce obozu belwederskiego, Warszawa 1962 L ID A P. [DZW O NK O W SK I R.], Polacy, Litwini, Bialorusini w: „Kultura” nr 1/338-2/339, Paryž 1980, s. 35-62 Lietuvos etnografijos bruožai, Vilnius 1963 Lietuvos Statistikos Metraštis, K aunas 1930 Lietuvos Statistikos M etraštis, Vilnius 1995 Lim ite ethnographique Polono-Lithuanienne dans le pays de Suwalki, scale 1:100000, Paris 1919 Lithuania, skala 1:2000000, W ilno 1920 Litwini w Polsce - Polacy na Litwie - 1994, G ïôw ny Urząd Statystyczny. Departament Statystyki Litwy, W arszawa-W ilno 1995 L IU K SC H E., Litauen und die Litauer, Stuttgart 1917 LO PALEW SK I T., M iędzy Niemnem a Dzwinq. Ziemia Wilenska i Nowogrodzka, Poznan 1937 LOSSOW SKI P., Lithuanian territorial claims w: „Conference Papers” , nr 22, Warsaw 1995, s. 53-66 LOSSOW SKI P., Litwini w oczach Polakôw w: „Dzieje Najnow sze” , R . X X V II, z. 2, W arszawa 1995, s. 105-114 LOSSOW SKI P., Polacy w Estonii, Lotwie i Litwie 1918-1939 w: „Studia z dziejöw Rosji i Europy Srodkowo-W schodniej” , t. X X IX , W arszawa 1994 LOSSOW SKI P., Stosunki polsko-litewskie w latach 1918-1920, Warszawa 1966 LOSSOW SKI P., Tragedia pahstw baltyckich, W arszawa 1990

268

LO W M IA N SK I H ., Studia n a d początkam i spoleczenstwa ipanstwa lìtewskiego, W ilno 1931 L U K O M S K IG ., K onfliktpolsko-litewski o Suwalszczyznę w latach 1918-1920. Uwarunkowanie polityczne i militarne w: „Lithuania” nr 2(15)’95, W arszawa 1995, s. 125-147 L U K O M SK I G ., W alka Rzeczypospolitej o kresy pólnocno-wschodnie 1918-1920. Polityka i dzialania militarne, Poznan 1994 M A C H LEJD J., ZA BO R SK I B., M apa narodowosciowa polskich kresów wschodnich i Litwy, skala 1:1000000, Warszawa 1992 M A K O W SK I B., Litwini w Polsce 1920-1939, Warszawa 1986 M ALISZEW SKI E., Ludnošč litewska w Panstwie Polskim w: „Sprawy N arodow osd o w e” R . I, nr 1, Warszawa 1927 M ALISZEW SKI E., M apa narodowosciowa ziem polskich, skala 1:2000000, W arszawa 1919 M ALISZEW SKI E., Polacy i polskosč na Litwie i Rusi, W arszawa 1916

M apy rozsiedlenia ludnošci polskiej i litewskiej na terenie Republiki Litewskiej i na obszarach pólnocno-wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej, skala 1:750000, Instytut Badan Spraw N arodow osciow ych, W arszawa 1929 M A R Y A N SK I A ., Narodowosci swiata, W arszawa 1994 M A R Y A N SK I A ., Litwa, Lotwa, Estonia, W arszawa 1993 M IŠK IN IS P., Lietuvos ir Lenkijos santykių tarptautiniai teisiniai aspektai 1919-1939, Vilnius 1977 M O N W ID O W N A H ., Szkolnìctwo polskie w Litwie (częšč pierwsza) w: „Sprawy N arod ow osd ow e”, R. VII, nr 5, W arszawa 1933 M O N W ID O W N A H ., Szkolnìctwo polskie w Litwie (dokohczenie) w: „Sprawy N arodo­ w osd ow e” , R. VII, nr 65 Warszawa 1933 M R Ó Z L., Problemy etniczne w Litwie Wschodniej w: „Przegląd W schodni” , 1.1, z. 3, W arszawa 1991, s. 487-506

Nacjonalnyj Sostaw Nasielienija S S S R . Po dannym wsiesojuznoj pieriepisi nasielienija 1989, M oskwa 1991 N A G Ó R K O A ., Języki - narody - kultury (na przykladzie L itw y) w: „Lithuania” nr 4(5)’91-1(6)’92, W arszawa 1991/1992, s. 194-199

Nasielienije S S S R 1987. Statisticzeskij Sbornik, M oskw a 1988 Nenugalėtoji Lietuva. Antisovietinis pogrindis. Kalba dokumentai, red. A . Liekis, Vilnius 1993 NITSC H K ., Językpolski na Wilehszczyznie w: „Przegląd W spólczesny”, nr 33, Krakow 1925 O C H M A N SK I J., Historia Litwy, W roclaw -W arszaw a-K raków -G dansk— Lodz 1982 OCHOTA J., Zatarg litewsko-niemiecki w Klajpedzie w: „Sprawy N arod ow osd ow e” , R. VI, nr 2 -3, Warszawa 1932, s. 269-279 OSTOJCZYK S., Zasady polityki litewskiej w stosunku do mniejszošcipolskiej w Litwie w: „Sprawy N arodow osciow e” , R. IX , nr 5, Warszawa 1935, s. 375-386 OSTROW SKI J., Litwini na Ziem i Wilehskiej w: Wilno i Ziemia Wilehska, W ilno 1930 OSTROW SKI J., M apa rozsiedlenia ludnošci litewskiej w Rzeczypospolitej Polskiej, skala 1:1000000, W ilno 1931 OSTROW SKI J., M apa rozsiedlenia ludnošci polskiej w Republice Litewskiej na podstawie wyników wyborów do lìtewskiego sejmu, skala 1:1000000, W ilno 1931 PA K ŠT A S K ., The boundaries ofLithuania and its population w: Lietuvos žemėlapis ( M ap o f Lithuania), Philadelphia 1956

269

PA R ŠA ITIS J., Lietuva ir Lenkijos autonomija. A r gali būt Lietuva priskirta prie • autonominės Lenkijos, Paris 1915 Pierwaja wsieobszczaja pieriepis nasielienija Rossijskoj Impierii 1897 g., red. N . A . Troinickij, Sankt-Peterburg 1903-1905 PLA TER S., Jeografla wschodniey częšci Europy czyli opis krajöwprzez wielorakie narody slowiahskie zamieszkanych, W roclaw 1825 PL IE N IN IS J., N a rozdrožu. Odezwa Litwina do Polaköw, W ilno 1940 PO D LA SK I K . [SK A R A D Z IN SK I B.], B ialorusini-L itw ini - Ukraihcy. Nasi wrogowie - czy bracia, Warszawa 1984 Polonais en Lithuanie. Statistique Allemande 1916, scale 1:4800000, Paris 1991 Polska i Litwa w dziejowym stosunku, K rakow 1914 PR EK ER O W A T., Ž yd zi wilehskiego getta w: „Lithuania” nr 2(3)’91, W arszawa 1991, s. 99-105 Prezydent Smetona o Polakach w Litwie i stosunkach polsko-litewskich w: „Sprawy N arodow osciow e”, t. X II, z. 1, W arszawa 1938, s. 159-160 Rocznik Statystyczny Wilna, W ilno 1939 Rocznik Statystyczny. Wilno 1937, Zarząd M iejski w W ilnie, W ilno 1939 R O G A L A -Z A W A D Z K I T ., Wspomnienia z žycia Ks. Franciszka Rogali-Zawadzkiego (1829-1915) ostatniego zakonnika wilehskiej diecezji starej generacji, W ilno 1916 R Ö M E R E., Ligne de demarcation polono-lithuanienne, skala 1:1000000, Lw ow -W ar­ szawa 1921 R Ö M ER E ., SZ U M A N SK I T ., M apa etnograficzna Z iem Wschodnich (Polska, Litwa, Bialorus), skala 1:1000000, L w ow 1920 R O SE N H ., Die ethnographischen Verhältnisse in den baltischen Provinzen und in Litauen w: „Pettennanns Geographischen M itteilungen” , Berlin 1915, s. 329 Rozm ow az T. V enclova-L ot trzmielaw. „Lithuania” nr 1(2)’91, W arszawa 1991, s. 44-51 RO ŽY C K I J., Polacy na Litwie, W arszawa 1929 R Ö M ER M ., Dwie teorie o Polakach litewskich w: „Kurier Wileriski” z 19 X 1994, Vilnius 1994 R Ö M E R M ., Litwa, L w ow 1908 R Ö M ER M ., Litwini w Prusach Ksiąžęcych, Krakow 1911 R Ö M ER M ., Stosunki etnograflczno-kulturalne na Litw ie , Krakow 1906 RO ZW A D O W SK I J., M apa językow a obszaru litewskiego w: Polska i Litwa w dziejowym stosunku, Warszawa 1914 R Y BO TY C K I W., Polacy w historycznych granicach Polski na mapach angielskich i amerykahskich 1921-1984 w: „Teki Historyczne Polskiego Towarzystwa Historycznego w Wielkiej Brytanii” , t. X V III, Londyn 1985 R Y BO TY C K I W., Polacy w granicach historycznych Polski na mapach austriackich, niemieckich i szwajcarskich 1921-1984 w: „Teki H istoryczne Polskiego Towarzystwa H istorycznego w Wielkiej Brytanii, t. X V III, Londyn 1985 R ytų Lietuva —Istorija. Kultūra. Kalba, Vilnius 1992 SLO W A C ZY N SK I J., Polska w ksztalcie dykcyonarza historyczno-statystyczno-jeograficznego, Paryž 1833-1838 SR EBR A K O W SK I A ., Liczba i rozmieszczenie Polaköw na Litwie w latach 1919-1989. Przegląd publikacji i zrödel litewskich w: Bialorus, Czechoslowacja, Litwa, Polska, Ukraina. Mniejszošci w swietle spisöw statystycznych X I X - X X w., «Materialy Instytutu Europy Srodkowo-W schodniej», red. J. Skarbek, t. VIII, Lublin 1996, s. 69-78

270

SREBRAK O W SK I A ., Statystyczny portret Polakow z Litw y (na podstawie oficjalnych danych statystycznych) w: Mniejszošci narodowe i religijne w Europie Srodkowo-Wschodniej w swietle sta tystyk X I X i X X wieku, «M aterialy Instytutu Europy Srodkowo-W schodniej», pod red. Z. Sufowskiego i J. Skarbka, t. IV, Lublin 1995, s. 119-137 SROKOW SKI S., Ludnosč Prus Wschodnich, W arszawa 1937 STA N A ITIS A ., Lietuvos T S R natūralusis gyventojų prieaugis 1950-1980 m. w: „G eo­ grafija” t. X IX , Vilnius 1983 STANIEW ICZ W., Sprawa Klajpedy, W ilno 1924 ST U D N IC K I W., Wspölczesne pahstwo litewskie. Dzisiejszy stosunek Litwinöw do Polakow, Warszawa 1922 SZOSTAKOW SKI S., Wschodniopruskie tlo czasopisma „Auszra” (1883-1886) w: Polacy, Litwini i N iemcy w kraju wzajemnego oddzialywania, „Studia i M aterialy” nr 37, Olsztyn 1992, s. 9 -2 6 SZPICZAKOW SKA M ., Sprawy Polakow na Litwie w opinii „Czerwonego Sztandaru”. Swiadomosc narodowa ijęzykvr. „Przegląd Polonijny” , z. 2, W arszawa 1991, s. 89-104 SW IECHOW SKI M ., M apa narodowosciowa i polityczna obszaröw b. W. Ks. Litewskiego, skala 1: 1000000, K rakow 1918 SW IECHOW SKI M ., Z yw iol polski na ziemiach litewskich ze szczegolnym uwzględ-

nieniem obszaröw okupowanych przez mocarstwa centralne. Stosunki ludnosciowe i wlasnosc ziemska, Zakopane 1917 Tak eto bylo. Nacjonalnyje _repressii w S S S R w 1919-1952 gody, M oskw a 1993 TOM ASZEW SKI L., Kronika Wilenska 1939-1941, W arszawa 1941 TO M A SZ E W SK IL ., Wilno wpierwszym okresie okupacji: wrzesien 1939 - czerwiec 1941 w: „Lithuania” nr 4(5)’91-1(6)’92, W arszawa 1991/1992, s. 63-70 T U R SK A H ., O powstaniu polskich obszaröw językowych na Wilehszczyznie w: Studia nad polszczyzną kresowq, t. I, W roclaw -W arszaw a-K rakow -G dansk-L odz 1982, s. 19-122 1941-1952 metų Lietuvos tremtiniai. Pirma knyga [kn. 1], Vilnius 1993 VERBELIS K ., Russisch-Litauen. Statistischethnographische Betrachtungen, Stuttgart 1916 W A K A R W ., Rozwöj terytorialny narodowosci polskiej. Częsč II. Statystyka narodowos­ ciowa Krölestwa Polskiego, W arszawa 1917 W A K A R W ., Rozwöj terytorialny narodowosci polskiej. Częsč III. Statystyka narodowos­ ciowa kresöw wschodnich, Kielce 1917 W A PIN SK I R ., Polska i male ojczyzny Polaköw , W roclaw -W arszaw a-K raköw 1994 W ASILEW SKI L., Litwa i Bialorus, W arszaw a-K rakow 1925 W ASILEW SKI L., Litwa i je j ludy, Warszawa 1907 W ĄSOW ICZ J., M apa narodowosciRzeczypospolitejPolskiej, skala 1:850000, Warszawa 1925 W ER EN IC Z W ., Gowor siela Jaszuny Litowskoj S S R (k charakteristikie etno-jazykowoj situacii na Wilenszczynie) w: Studia nad polszczyzną kresowu, t. I, W rodaw -W arszaw a-K rakow -G dansk^L ödž 1982, s. 139-150 W IELHORSKI W., B yt ludnosci polskiej w pahstwie litewskim, W ilno 1925 W IELHORSKI W., Litwa wspölczesna, Warszawa 1938 W IELHORSKI W., Procesy narodowosciowe w Prusach Wschodnich w: „Sprawy N arodow osciow e” , R . VI, nr 1, Warszawa 1932 Wilno i Ziemia Wilenska. Zarys monograficzny, 1 . 1—II, W ilno 1930, 1931

271

W YSLOUCH S., Bialorusini na Ziem i Wilehskiej w: Ziemia Wilehska, 1 .1, W ilno 1930 W YSLO UCH S., Polacy iBialorusini-katolicy na terenie Wilenszczyzny, W arszawa 1939 Vilniečio portretas: sociologiniai metm enys, Vilnius 1995 ZAVIŠA O., Litwini w Litwie, W ilno 1907

Z a wschodniq granicą 1917-1993. O Polakach i Košciele w dawnym Z S R R z Romanem Dzwonkowskim S A C rozmawia Jan Palyga S A C , W arszawa 1993 Z IN K EV IČ IU S Z., Pietryčių Lietuva nuo seniausių laikų iki mūsų dienų w: „Lietuvos R ytai”, Vilnius 1993, s. 9 -29 ZIN K EV IČ IU S Z., The history o f the Lithuanian Language, Vilnius 1996 ŽAGIELL E., Gavvędy o Polakach na Kowiehszczyznie w: „Zeszyty H istoryczne” , z. 85, Paryž 1988, s. 139-180 ŽAGIELL E., Polacy na Litwie w: „Zeszyty H istoryczne” , z. 53, Paryž 1980, s. 229-234 ŽEM AITIS Z., Przyszle losy Wilna i Wilenszczyzny, K ow no 1992 Ž M U D Z K I J., Upadek Litw y niepodleglej (1939-1940) w: „Studia z dziejow Rosji i Europy Srodkowo-W schodniej” , t. X X V III, Warszawa 1993 ŽOLĘDOW SKI C., Rozmieszczenie i liczebnošč mniejszosci litewskiej w Polsce w: „Zeszyty N aukow e Instytutu N au k Politycznych Uniwersytetu W arszawskiego”, Warszawa 1991 ŽEPKAITE R ., Lietuvių tautos kova dėl Vilniaus 1918-1928 metais, Vilnius 1965 ŽEPKAITE R ., Vilniaus istorijos atkarpa 1939-1940, Vilnius 1990

272

SKOROWIDZ NAZW GEOGRAFICZNYCH W ykaz skrötöw

pow. - powiat rej. - rejon ros. - rosyjski rz. - rzeka w. - wies woj. - wojewödztwo zob. - zobacz

d. - dawniej diec. - diecezja gm. - gmina gub. - gubemia jez. - jezioro lot. - lotewski m. - miasto niem. - niemiecki ob. - obecnie

TSR - Tarybų Socialistinė Respublika

W skorowidzu zamieszczono nazwy i okrešlenia występujące w tekšcie, w przypisach, w tabelach i na rycinach kartograficznycli. Nazwy geograficzne występujące na historycznym terytorium bylego Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz na obszarach bezpošrednio do niego przyleglych (np. na terenach Prus Wschodnich) obok nazwy polskiej mają podany odpowiednik litewski.

A Adriatyckie Morze, Adriatyk - 10, 20 Adžunai, m. - Adžūni - 261 Altajski Kraj - 154 Ameryka - 21, 81, 120 Polnocna - 68 Andrzejewo, gm. - Endriejavas - 54 Antolepy, gm. - Antalieptė - 239, 242 Antuzow, gm. - Antazavė - 239, 242 Aucė, m. - Aukė - 261 Augustow, m. - Augustavas - 62, 63, 64 pow. - 33, 34, 54, 74, 86 Augustowski Kanai - Augustavo kanalas - 88 Auksztota - Aukštaitija - 41 Austria - 91 Austro-Węgry - 20 Awizari.ce, m. - Avižonys - 250 Awiženie, gm. - Avižieniai - 239, 246 Azja Šrodkowa - 212

B Baltyckie Morze, Baltyk - Baltijos jūra, Baltija - 1 1 , 13, 18, 20 Baranowicze, m. - Baranovičiai - 62 Bartuszanka, rz. -1 2 4

Beczany, w. - Bėčionys - 125 Belgia - 120 Berezyna, m. - Beržūna - 13, 63 Berezyna, rz. - Beržūna - 87, 89 Berlin, m. - 82, 148 Beržniki, m. - Beržninkas - 54, 63 Bezdany, gm. - Bezdonys - 239, 246, 252 Bialoruš -Baltarusija, G u d ija -10,11,15,20, 21,26,33,37,39,43,44,45, 58,59,82,89, 91, 92, 115, 150, 154, 156, 157, 165, 175, 182,185,186,188,189,196,213,216,217, 230,238, 244, 250,251, 253,257,261, 264 Biala Rus - Baltoji Rusia - 82 Bialoruska SRS - Baltarusijos TSR - 153, 184, 238, 251, 260 Bialowieža, pow. - Belovežas - 86 Bialystok, m. - Balstogė - 22, 31, 62, 64, 87 okręg - 19, 81 pow. - 15, 86 woj. - 115, 126, 130 Bielica, m. - Bielica - 89 Bielsk, pow. - Belskas - 86 Bielunce, w. - Bieliūnai - 124, 125 Bieniakonie, m. - Benekainys - 251 Bijudszki, m. - Bijutiškis - 253

273

Birsztany, m. - Birštonas -194,202,207,208, 222, 232 Birže, m. - Biržai - 98, 99, 234, 236 pow. - 97, 137 rej. -193,194, 202, 204, 208,210, 220, 222, 224, 225, 226, 232 Birže-Poswol, pow. - 95, 96, 101, 105 Bobty, m. - Babtai - 105, 137 Bolniki, gm. - Balninkai - 239, 243 Bortele, gm. - Barčiai - 124 Borysow, m. - Borisovas - 63 Bowsk, m. - Bauskė, lot. Bauska - 261 Braslaw, m. - Brėslauja - 15, 62, 63 pow. - 115, 124, 126, 141 Brzešč, Brzešč Litewski, m. - Brestas - 22,31, 63, 91 Buble, Bubele m. - Bubliai - 123 Bujwidze, gm. - Buivydžiai - 239, 246, 252 Bujwidziszki, gm. - Buivydiškės - 239,246,252 Buriacko-Mongolska ASRS - 177, 178 Butrymance, gm. - Butrimonys - 239,249,253 C Cejkinie, gm- - Ceikiniai - 93, 126 Chabarowski Kraj - 178 Chrysteniemel, m. - 19 Cirkliszki, gm. - Cirkliškis - 239, 243, 244 Ciulenty, gm. - Ciulenai - 239, 243 Czabiszki, gm. - Čiobiškis - 239, 247 Czarae Morze - 10, 11, 20 Czamy Bor, gm. - Juodšiliai - 239, 244, 247 Czerwony Dwor, m. - Raudondvaris - 105 Czekiszki, gm. - Čekiškė - 106 D Dajlidy, w. - Dailidės - 125 Dajnowo, w. - Dainava - 124, 125 gm. - 239, 249 Darguže, w. - Darguži ai - 124 Darkiejmy (ob. Oziersk), m. - Darkiemis, niem. Darkehmen - 28 pow. - 27 Datnow, m. - Dotnuva - 106,137 Daugieliszki, m. - Daugėliškis - 93 gm. - 126 Daugieliszki Nowe, gm. - Daugėliškis Nauja­ sis - 239, 242 Dawgidance, w. - Daugidonys - 251 Degude, gm. - Degučiai - 107, 239, 242 Dniepr, rz. -Dnepras - 11, 13, 14, 18 Dobiele, m. - Duobele, lot. Dobelas - 261 Dokszyce, m. - Dakšiai - 63 Dokudowo, m. - Dakūdava - 89

274

Domiany, m. - Demene - 87 Druja, m. - Druja - 62, 89 Druskieniki, m. - Druskininkai - 59, 62, 99, ■124,150,193,194,202,207,208,222,232, 234, 236 rej. - 170, 172, 173 Dryšwiaty,,jez. - Drūkšiai - 235, 241, 244 Dubicze, w. - Dubičiai - 124, 251 Dubience, w. - 124 Dubinki, w. - Dubingiai - 87 gm. - 239, 243, 244, 250 Dukszty, m. - Dūkštas - 93, 126, 149, 244 gm. - 126, 239, 242, 246 rej. - 170, 172, 173 Dusiaty, gm. - Dušetos - 239, 242 Dusznica, m. - Dušnica - 123 Dyneburg (d. Džwinsk), m. - Daugpilis, lot. Daugavpils, niem. Dūnaburg - 53,64,73, 82, 88, 90, 93 Dziedziule, w. - Didžiuliai - 125 Dziewieniszki, m. - Dieveniškės - 37,59, 125, 150 gm- - 124, 239, 244, 249 Dzisna, m. - Dysna - 63, 81 gm. - 239, 242 pow. - 22, 31,32, 33, 34, 36,44,86,87,124 Dzisna, rz. - Dysna - 241 Dzitwa, rz. - Ditva - 124, 125 Džwina, rz. - Dauguva, lot. Daugava -1 4 ,2 8 , 63, 88, 89

E Ejszyszki, m. - Eišiškės - 59,64,149,250,251, 253 gm. - 124, 161, 239, 249 pow. - 158, 161, 192 rej. - 191 Elektreny, m. - Elektrėnai - 234, 236 Estonia - Estija - 10,149, 154,156,198,217, 264 Estonska SRS - Estijos TSR - 260 Europa - 38, 43, 67, 90, 156, 264 Šrodkowo-W schodnia - 10,20, 50, 62,104, 113, 138, 175,192, 229, 263 Zachodnia - 179, 263

F Finlandia - Suomija - 149 Finska Zatoka - 10 G Gajdy, m. - Gaidė - 241 Gawja, Giawa, rz. —Gauja - 125

Gąbin (ob. Gusiew), m. - Gumbinė, niem. Gumbinnen - 28 gąbinska rejencja - 27 Gdansk, m. — 174 Genewa, m. - 21 Giedrojcie, m. - Giedraičiai - 88, 105, 106 gm. - 239, 243, 244 Gieladnie, m. - Geladnė - 251 Giehvany, gm. - Gelvonai - 239, 247 Gierdawy (ob. Železnodorožnyj), m. - Girdava, niem. Gerdauen - 28 Gienviaty, m. - Gervėčiai - 37 Gierwiszki, gm. - Gerviškės - 239, 249 Godlewo, m. - Garliava - 234, 237 Golmonciszki, w. - 125 Goldap, pow. - Goldapė, niem. Goldap - 27 Gorždy, m. - Giergždai - 234, 237 Grandowo, gm. - Grendavė - 239, 245, 248 Grodno, m. - Gardinas - 25,31,53,62,64,73, 87, 88, 89, 91, 93 gub. - 19, 22, 44, 65, 66, 86 okręg, rejon - 81, 238 pow. - 15, 44, 59, 86, 115, 124, 141 Gruzinska SRS - 260 Grygajde, gm. - Grigaičiai - 239, 246 Grygiszki, w. - Grigiškės -125,234,235, 237, 253 H Hanuszyszki, m. - Onuškis - 105, 106, 158 gm. - 160, 239, 245, 248 Hoduciszki, m. - Adutiškis - 93,125,149,251 gm. - 126, 239, 243 Horodno, w. - Horadnia - 125 Horodyszcze, w. - Haradzišča - 125 I Ignalino, m. - Ignalina - 125, 149, 226, 234, 237, 263 gm. - 239, 240, 242 pow. - 192 rej. - 170,172, 173, 191,193,194,196, 202, 204,208,210,220,222,224,225,226,230, 231, 232, 238, 242, 244 Ignalino Nowe, m. - 234 Ihumen, m. - Igmenes - 63 Illukszta, pow. - Ilūkste, lot. Alūksta, niem. Illuxt - 87 Imbrody, gm. - Imbradas - 107, 239, 242 Inflanty Polskie - Infliantai - 87 Inturki, gm. - Inturkė-239,243,244,250,253 Irkucki obwod - 176, 177, 178 Ismonis, m. - Ismonys - 251

Iwje, gm. - Vija - 37, 63 Izrael - 155, 206

J Jaciuny, w. - Jančiūnai - 125 Jakance, gm. - Jakėnai - 239, 248 Jakintany, m. - Jakentanai - 37 Jakucka ASRS - 178 Jalta, m. - 165 Janiszki, m. - Joniškis - 105, 234, 237 gm. - 107, 239, 243, 244, 250 rej. - 193, 194, 202, 204,208,210,220,221, 222, 224, 225, 226, 232 Janowo Nowe, w. - Naujas Janavas - 250 Janów, m. - Jonava - 97,98,99,137,227,234, 236 pow. - 192 rej. - 193, 194,202, 204,208,210,220, 221, 222, 224, 225, 226, 227, 231, 232, 235 Jaroslaw, m. - 31 Jaszuny, gm. - Jašiūnai - 160, 163, 239, 249 rej. - 170, 172, 173 Jawniuny, gm. - Jauniūnai -239,245,247,250 Jewie, m. - Vievis -106,158,234,237,250,253 gm. - 239, 245, 248 pow. - 192 Jeziorosy, m. - Zarasai - 25,40,63,87,98,99, 104, 107, 137, 234, 241 gm. - 239, 240, 242 pow. - 44,45, 46,48,49, 52, 53, 58, 60, 61, 69, 96, 101, 103, 105, 107, 137, 151, 192 rej. - 193,194,196, 202,204,208, 210, 220, 222, 224, 225, 226, 232, 238, 241, 242 Jezno, pow. - Jieznas - 192 Jurborg, m. - Jurbarkas - 98, 99, 234, 236 rej. - 193,194,202, 204, 208, 210,220, 222, 224, 225, 226, 232 Jurgielany, w. - Jurgelionys - 125 Jurgielaniszki, w. - Pajurgelionys - 125 Jugoslawia - 50

K Kalina, m. - 253 Kaliningrad - zob. Królewiec Kalwaria, m. - Kalvarija - 56, 74, 87, 88, 98, 99, 234, 237 pow. - 23, 38, 54, 55, 60, 61, 75 Kamionka, gm. - Akmenynė - 239, 249 Karelia - 154 Karpaty - 1 8 Kaukaz - 212 Kazachska SRS - 178, 260 Kaziule, w. - Kaziuliai - 125

275

Kemerowski obwod - 177, 178 Kibarty, m. - Kybartai - 98, 99, 234, 237 Kiejdany, m. - Kėdainiai - 98, 99, 106, 137, 138, 227, 234, 236, 255 pow. - 95, 96, 97, 101, 105, 106, 137 rej. -1 6 9 , 170, 172, 173,193,194, 202, 204, 208,210,220,222,224,225,226,227,232, 235 Kielmy, m. - Kelmė - 234, 237 rej. -193,194, 202, 204,207,208,210, 220, 222, 224, 225, 226, 232 Kiemowo, m. - Kernavė - 40, 137 Kiertoje, m. - Kertuojai - 250 Kimbordszki, m. - Kimbartiškė - 241 Kirowski obwod -1 7 8 Klepacze, w. - Klepočiai - 124 Kluszczany, m. - Kliukščionys - 63 Klajpeda, m. - Klaipėda, niem. Memel - 43, 56.57.91.99.100.111.148.181.193.194, 196,202,204,207, 208,210,220,222,224, 225, 226, 231, 232, 234, 236, 260 okręg, ręjon-33,43,56,57,68,76,77,91,92,93, 95, 97, 99, 100, 104, 106, 110, 111,113, 119, 127.128.129.148.150.157.165.166.193.194, 202,204,208,210,220,222,224,225,226,232 pow. - 27, 56, 60, 61, 97 Klajpedzki Kraj - 148, 196, 255 Kobryn, m. - Kobrinas - 62 Koczergiszki, m. - Kačergjškė - 241 Kolešniki, gm. - Kalesninkai - 239, 249, 251 Koltyniany, m. - Kaltinėnai - 125 gm. - 239, 243 Komaje, m. - Kamajai - 63 gm. - 126 Komi ASRS - 154, 177, 178 Koniawa, m. - Kaniava gm. - 124, 125, 239, 248 Koniuchy, w. - Kaniūkai - 125 Kopdowo, gm. - Kapčiamiestis - 54, 107 Korgowdy, w. - 124 Korkožyszki, gm. -Karažiškės -239,248,251 Kormialow, m. - Karmėlava - 105, 106 Koszedary, m. - Kaišiadorys - 87, 106, 227, 234, 237 gm. - 158, 160 kreis - 83 rej. -193,194, 202, 204, 208,210, 220, 222, 224, 225, 226, 232, 235 Kowale, gm. - Kalviai - 239, 246 Kowalki, m. - Kalvidi - 251 Kowno, m. - Kaunas - 40,48, 53, 64, 65, 72, 81, 90, 92, 93,95,96,97,98,99,101, 103, 104,105,106,120,131,136,138,146,150,

276

151,155,157,159,193,194,196,202,204, ' 208,210,220,222,224,225,226,227,231, 232, 234, 236, 255 diec. - 66 gub. - 19,22,23,30,33,37,43,44,45,46,49, 52, 53, 54, 56, 65, 68, 69, 72, 86, 87 okręg, rejon - 8 1 , 157, 159, 169, 170, 172, 173,193,194,202,204,208,210,220,221, 222, 224, 225, 226, 227, 232, 235 pow. - 45,46,49, 52, 60, 61, 69, 72, 96, 97, 101, 103, 104, 105, 106, 137, 139 Kowienszczyzna - 72, 89, 164 Kozaczyzna, gm. - Kazitiškis - 239, 242 Koziany, m. - Kazionys - 87 Kozlowa Ruda, m. - Kazlų Ruda - 234, 237 Krakinöw, gm. - Krekenava - 107, 137 Krakow, m. - 35 Krakuny, w. - Krakūnai - 125 Krasnojarski Kraj - 154, 176, 177, 178 Krasnowo, gm. - Krasnava - 54 Kreml - zob. Rosja Kresy Wschodnie - 69, 168 Kretynga, m. - Kretinga, niem. Kretingen - 234, 236 pow. - 95, 96, 97, 101, 105 rej. - 193,194,202, 204,208, 210, 220,222, 224, 225, 226, 232 Krewo, m. - Krėva - 81 Krolestwo Polskie - zob. Polskie Krölestwo Krolewiec (ob. Kaliningrad), m. - Karaliau­ čius, Kaliningradas, niem. Königsberg krolewiecka rejencja - 27 kaliningradzki obwod, okręg - 76,175,260, 261, 262 Krym - 217 Krywalajdzie, m. - Kraujalaidžiai - 250 Kudrany, gm. - Kudrėnai - 54 Kulawa, w. - 227 Kunigiszki, m. - Kunigiškiai - 137 Kupiszki, m. - Kupiškis - 98, 99, 234, 237 rej. - 193, 194, 202, 204, 208, 210, 220,222, 224, 225, 226, 232 Kurlandia - Kuršas, niem. Kurlandische, lot. Kuržeme - 81, 91 gub. - 19, 22, 65, 86, 91 KuronskaMierzeja, kuronskie wybrzeže-Kuršių nerija - 91, 93 Kuronski Zalew - Kuršių marios - 28, 56 Kurszany, m. - Kuršėnai - 234 L Labiawa (ob. Polesk), pow. - Labguva, niem. Labiam - 27

Landwarow, m. - Lentvaris - 149, 234, 235, 237 gm. - 160 rej. - 170, 172, 173 Lejpuny, gm. - Leipalingis - 54 Lepel, m. - Lepelis - 63 Lida, m. - Lyda - 63, 89, 251 pow. -15,16,31,32,36,44,59,86,115,124, 141 rej. - 238 Liluszki, w. - 124 Lipawa, m. - Liepoja, lot. Liepėja - 261 Lipniszki, m. - Lipniškes - 37, 63 L itw a -Lietuva- 9 , 10,11,12,13, 14,15, 16, 17,18,19,20,21,22,24,26,33,39,40,41, 42,43,44,45,47, 54, 56, 57, 58,59,60, 61, 62,64, 65, 68, 73, 73, 74, 77,79,80,81,82, 85,86, 87,88, 89,90,91,93,94,95,96,97, 99, 102, 103, 104, 107, 110, 113, 115, 117, 122,126,127,128,130,131,132,133, 134, 135,136,137, 137, 138,139,140,141, 142, 144,145,146,148,149,150,151,152,153, 154,155,156,157,158,159,163,165, 166, 167,169,171,172,173,174,175,176, 177, 178.179.180.181.182.184.185.186, 187, 189,190,191, 192,196,197,198,199,201, 204,205,207,212,213,214,21-5,217,218, 225,229, 229,231, 235,238,241,245,250, 251,252, 256, 257, 258,259,260,261,262, 263, 264 Kowienska- 11, 73, 81, 102, 122, 129, 138, 139, 140, 146, 151, 171, 227 Pruska - 19, 76, 77, 81 Šrodkowa - 90, 115 Wielka - 56, 77 Wschodnia - Rytų Lietuva - 39, 93, 117, 174, 175, 187, 191, 192, 238, 239, 240 Litewska Republika - Lietuvos Respublika -4 7 , 57, 59, 77, 92, 93, 94, 96, 97, 98, 99, 101,101,102,103,104,106,115,119,127, 128,132,133,135,139,154,186,193,196, 200,205,219,221,228,245,250,254,257, 258, 259, 260, 262, 263 Litewska SRS - Lietuvos TSR - 115, 127, 152,162,165,166,167,168,173,176,177, 178.179.180.181.183.184.184.185.186, 188,188,190,193,194,197,198,199, 202, 204,206, 207,208,210,212,213,215, 219, 220, 220, 222, 227,228,229,230,232, 234, 236, 238, 250, 251, 254 Wielkie Księstwo Litewskie -1 1 ,1 3 ,1 4 ,1 6 , 17,18,19,20,21,22,23,24,30,39,43, 50, 67, 77, 79, 80, 85, 91, 92

Lubelszczyzna -1 4 9 Lubowo, gm. - Liubavas - 88, 107 Lwow, m. - 31, 91 L Latgalia - Latgala - 90 Lawaryszki, gm. - Lavariškės - 239, 246 Lęczyca, m. - 15 Lokaja, rz. - Lakaja - 250 Lomža, m. - Lomža - 63 Lopie, m. - Lapės - 105, 106, 137 Lotwa - Latvija - 10, 13,90,91,93,104, 139, 154, 198, 217, 241, 261, 264 Lotewska Republika - Latvijos Respublika -2 6 1 Lotewska SRS - Latvijos TSR - 260 Loždzieje, m. - Lazdijai - 56, 74, 234, 237 gm. - 54 rej. - 193,194,196, 202, 204, 207, 208,210, 220, 221, 222, 224, 225, 226, 227, 232 Loždziany, w. - Lazdiniai - 250 Lyngmiany, gm. - Linkmenys -1 2 6 ,239,242 Lyntupy, w. - Lentupis - 63, 250, 251 Lukniki, gm. - Luokė - 239, 243 M Maciuki, w. - Maciučiai - 125 Macków, gm. - Mackiai - 54 Maguny, w. - Magūnai - 125 gm. - 239, 243, 244, 250 Malaty, m. - Molėtai - 234, 237, 253 gm. - 240 kreis - 83 pow. - 192 rej. - 191,193,194, 202, 204, 208, 210, 220, 222,224,225,226,232,238,243,244,250, 251 Marcinkañce, m. - Marcinkonys - 62, 64, 93, 150 gm. - 124, 239, 248 Mariampol, m. - Marijampolė - 56,74,98,99, 194, 195, 202, 208, 222, 232, 234, 236 gm. - 239, 246 pow. - 23, 33, 54, 55, 56, 60, 61, 75, 96, 97, 101, 105, 107, 137 rej. - 193, 194, 203, 204, 208, 210, 220, 222, 224, 225, 226, 233 Marycha, rz. - Mara - 88 Matujzy, gm. - Matuizos - 239, 248 Mazowsze - 14, 70 Mejszagola, m. - Maišiagala - 88, 253 gm. - 160, 239, 246 Mejkszty, m. - Meikštai - 241

277

Mejžagola, w. - Mežagales - 261 Melengiany, Mielegiany, m. -Mielagėnai - 63, 150, 250 gm. - 126, 239, 242 Merecz, gm. - Merkinė - 88, 239, 248 merecki obwod - 85 Metele, gm. - Meteliai - 54 Michaliszki, m. - Mikailiškės - 63 Mickuny, m. - Mickūnai - 63 gm. - 160, 239, 246 Miedniki, gm. - Medininkai - 239, 246 Miežany, m. - Miežonys - 250 Mikoiajow, m. - Mikalajavas - 89 Mikuliszki, m. -Mikoliškis, Mikoliškiai -1 6 4 Milkuny, w. - Milkūnai - 125 Minsk, m. - Minskas - 14, 15, 63, 120 gub.- 19 Miroslaw, gm. - Miroslavas - 54 Misztuny, w. - Mištūnai - 124 Mohylew, gub. - Mogiliovas - 19 Moldawska SRS - 260 Molodeczno, m. - Molodečnas, Molodečno -8 9 Molotowski obwod - 177, 178 „M oskw a,m .-61,149,157,184,186,250,258 Mosty, m. - Mastai - 62, 89 Možejki, m. - Mažeikiai - 97,98,99,234,236 pow. - 95, 96, 97, 101, 105 rej. - 193,194, 203, 204,209,210, 220, 221, 223, 224, 225, 226, 233 Munduny, gm. - Mindūnai - 239, 243 Mušniki, m. - Musninkai -106,137,245, 250 gm. - 239, 247 N Nacza, w. - Nočia - 93, 124 Narocz, m. - Naročia - 81 Narocz, jez. - Naručio - 87 Narocz, rz. - Narutis - 87 Narwa, m. - Narva - 217 Nemiež, gm. - Nemėžis - 239, 246 Nida, m. - Neringa, niem. Nidden - 91, 194, 202, 208, 222, 232 Niemen, rz. - Nemunas -13,14,15,16,28,37, 40, 76, 86, 87, 88, 89, 91, 93, 134 Niemenczyn, m. - Nemenčinė - 149, 234, 235, 237, 252 gm. - 160, 239, 246 pow. -1 9 2 rej. - 170, 172, 173, 191 Niemcy - Vokietija - 21, 90, 91, 94, 110, 148, 149, 156, 163, 164, 174, 179, 261 Niemieckie Cesarstwo -56,58,60,61,76,85

278

Niemiecka Rzesza - 148, 154 III Rzesza - 157 Niewiaza, rz. - Nevėžis - 15, 40, 104 Nižiny, pow. - Nemunymas, niem. Niederung -2 7 Norylsk, m. - Norilskas - 154 Nowa Wilejka - zob. Wilejka Nowa Nowe Janowo - zob. Janowo Nowe Nowe Okmiany - zob. Okmiany Nowe Nowe Šwięciany - zob. Šwiędany Nowe Nowickiszki, w. - 125 Nowogrodek, m. - Naugardukas -1 4 ,1 5 , 63, 251 okręg - 165 w o j.- 115, 126, 130 Nowosybirski obwod - 154, 178 Nowy Jork, m. - 89 O Ogrodniki, m. - Aradninkai - 123 Okmiany, rej. - Akmenė - 193, 195, 203,204, 209, 210, 220, 223, 224, 225, 226, 233 Okmiany Nowe, m. - Naujoji Akmenė - 234, 237 Olany, gm. - Alionys - 239, 245, 247, 250 Olita, m. - Alytus - 88, 98, 99, 194, 195, 202, 208, 222, 232, 234, 236, 253 kreis - 83 pow. - 95, 96, 97, 101, 105, 137 rej. -193,195,203, 204,209,210,220,221, 223, 224, 225, 226, 233 Olkieniki, m. - Valkininkai - 93, 149 gm. - 124, 125, 239, 248 pow. - 151 rej. - 170, 172, 173 Omski obwod -1 5 4 Onikszty, m. - Anykščiai - 234, 236 rej. - 193, 195,203, 204,209, 210, 220, 221, 223, 224, 225, 226, 233 Opiwarda, jez. - Apardai, Apywardos - 241 Opsa, gm. - Apsas - 87, 126 Oria, m. - Arlia - 89 Orany, m. - Varėna - 64,88,93,124,149,234, 237, 250 gm. - 124, 125, 239, 240, 248 pow. - 192 rej. - 170, 172, 173, 193,195, 196, 203, 204, 209,210,220,223,224,225,226,233,241, 245, 248, 251 Osowo, w. - Asava - 125 Ostland - 154 Ostryna, m. - Aštrina - 64 Oszmiana, m. - Ašmena - 89

pow. -15,16,31,32,36,37,44,59,115,124, 141, 157, 161 Oszmianka, rz. - Ašmena - 37 Oszmianka Murowana, m. - Ašmenėlė - 164 Ovvanta, gm. - Alanta - 239, 243

P Pageje, pow. - Pagėgiai, niem. Pogegen - 56 Paryž, m. - 87 Paszki, gm. - Poškonys - 125, 239, 249 Paupina, gm. - Paupynis - 107 Pawloka, w. - Pavalake - 124 Persja -1 7 4 Pinsk, m. - Pinskas - 251 Pidasa, w. - Pelesa - 124 Pielasa, rz. - Pelesa - 124 Pilunce, w. - 124 Pilkaly, pow. - Pilkalnis, niem. Pilkallen - 27 Pliki, w. - Plikai, niem. Plicken - 125 Phingiany, m. - Plungė - 98, 99, 234, 236 rej. -1 9 3 , 195,203,204,209,210,220,223, 224, 225, 226, 233 Poczdam, m. - 165 Podbrodzie, m. - Pabradė - 48, 93, 99, 149,

234, 235, 237, 251, 253 gm. - 239, 242, 244, 250 rej. - 170, 172, 173 Podborze, gm. - Pabarė - ¿39, 249 Podbrzezie, gm. - Paberžė - 160,239,246,253 Podhorodno, w. - Pagaradna - 125 Podworance, w. - Padvarės - 125 Podzie, w. - 125 Podzitwa, w. - Paditvys - 124 Pokroje, m. - Pakruojis - 234, 237 rej. - 193,195, 203, 204,209,210,220, 221,

223, 224, 225, 226, 233 Polesie - Polese - 51, 70 Polska - Lenkija -10,15,16,18,19,21,33,38,

47,54, 55,69,74,77,79, 80,81,82,85,86, 87, 88, 89,90,91,92,93,94,95,102, 104, 115,117,119,120,122,123,125,126,127, 128,129,130,131,132,133,138,139,140, 142,142,143,143,144,144,145,146,147, 149,153,155,156,157,158,162,163,164, 166,168,169,170,171,172,173,174,175, 180,186,190,191,193,217,227,229,235, 238, 245, 250, 259, 261, 263 Polskie Krolestwo - Lenkijos Karalystė

-18,26,27,33,43,51,54,5 5 ,57,58,60,61, 65, 66, 75, Rzeczpospolita Polska - Lenkijos Respub­ lik a - 11, 17,18,19,66, 81, 87,97,99,101, 102,106,115,119,127,144,146,163,215

I Rzeczpospolita - 18,26,38, 50, 64,74, 77, 89, 107, 131, 132 II Rzeczpospolita -1 6 9 Rzeczpospolita Obojga Narodow -18,22,66 Poląga, m. -Palanga, niem. Palangen -1 9 ,9 1 , 194, 202, 207, 208, 222, 232, 234, 236 gm. - 91 Potock, m. - Polockas - 63 Poluknie, gm. - Paluknys - 239, 248 Ponary, m. - Paneriai - 155, 156 Ponatery, gm. - Panoteriai - 106 Poniewiež, m. - Panevėžys - 95,96,97,98,99, 106,137,138,146,155,194,202,208,222, 232, 234, 236 pow. -4 6 ,4 9 ,5 2 ,5 4 ,6 0 , 61, 69,96,97,101, 105, 107, 137 rej. - 157,159,169, 170,172,173,193,195, 203,204,209,210,220,223,224,225,226, 233, 235 Porojšcie, w. - 125 Postawy, m. - Pastoviai - 62, 89, 251 pow. - 124 Poswol, m. - Pasvalys - 234, 237 rej. - 193,195,203, 204, 209, 210, 220,223, 224, 225, 226, 233 Preny, m. - Prienai - 98, 99, 234, 237 rej. - 193,195,203, 204, 207, 209,210,223, 224, 225, 226, 233 Prucie, m. - Prūdai - 241 Prusy - Prūsija - 13, 91 Prusy Ksiąžęce, Prusy Elektorskie - 56 Prusy Wschodnie-Rytų Prūsija-13,21,26, 27,28,43,56,57,76,86,87, 88,89,91,93, 104, 110, 111, 111, 148, 166, 259 Prypec, rz. - Pripetė - 13, 14 Przemyšl, m. - 31 Przyjazn, gm. - Vidiškis - 239, 242 Punsk, m. - Punskas - 56,74,88,123,235,261 Pupiszki, w. - Pupiškės - 125 Purwiany, w. - Purvėnai - 124

R Radaki, m. - Rudakai - 250 Radoszkowice, m. - Radaškavydai - 63 Radun, m. - Rudnia - 93, 124, 125 gm. - 124 Radunka, rz. - Rodūnia - 125 Radzhviliszki, rej. - Radviliškis - 193, 195, 203,204,209,210,220,221,223,224,225, 226, 233, 234, 236 Ragneta, m. - Ragainė, niem. Ragnit - 21,261 pow. - 27 Rajgrod, m. - Raigardas - 89

279

Rakiszki, m. - Rokiškis - 98, 99, 234, 236 pow. - 9 5 , 96, 97, 101, 105 rej. - 193,195, 203, 204, 209,210,220, 223,224, 225, 226, 233 Rimszany, gm. - Rimšė - 126, 239, 242 Romaszkance, w. - 125 Rosienie, m. - Raseiniai - 98, 99, 234, 237 pow. -4 6 ,4 9 , 52, 54, 60, 61, 69, 96,97,101, 105, 137 rej. -193,195, 203, 204, 209,210, 220, 223, 224, 225, 226, 233 R o sja -R u sija -19,21,22,27,31,81, 91,107, 120, 175, 188, 257, 261, 262, 263 Bolszewicka - 90 Carska - 21, 50, 77 Kreml - 167, 261 Rosyjska Federacja - 257 Rosyjskie Cesarstwo - 26,27, 29,42,43,44, 50, 51, 60, 61, 74 Rosyjskie Imperium - 26, 71 Związek Sowiecki, Radziecki, ZSRS - Tary­ bų Sąjunga - 88, 89, 145, 149, 150, 152, 153,154,163,168,171,174,176,177,181, 181,183,187,188,190,196,197,198,199, 201,204,207,212,213,214,215,216,220, 231, 238, 256, 258, 260, 264 Rotnica, gm. - Ratnyčia - 63, 239, 248 Rubeniai, w. - 261 Ruda, gm. - Rūda - 124 Rudomino, gm. - Rudamina - 160, 239, 247 Rudziszki, m. - Rūdiškės - 93, 149, 251, 253 gm. - 125, 160, 239, 248, 251 rej. - 170, 172, 173 Rukojnie, gm. - Rukainiai - 239, 247 Rumszyszki, m. - Rumšiškės - 87 Rus - Rusia - 16, 17 Rus Biala - zob. Bialoruš Rus Czama - Juodoji Rusia - 16 Rybno, w. - 253 Rycza, jez. - Ričys - 87 Ryga, m. - Riga - 261 Rykanty, m. - Rykantai - 250 Rymosze, w. - Rimašiai - 125 Rzeczpospolita Polska - zob. Polska Rzesza, gm. - Rieše - 158, 160, 239, 247, 253 rej. - 170, 172, 173 Rzesza Niemiecka - zob. Niemcy Rzym, m. - 73

S Saldudszki, gm. - Saldutiškis - 158 Sanok, m. - 31

280

Sejny,m .-Seinai-28,54,56,62,63,87,88,91, 235, 261 diec. - 66 pow. - 23, 33, 34, 54, 55, 60, 61, 75, 87, 95, 96, 97, 101,105, 107, 137 Semigalia - 91 Sereje, gm. - Seirijai - 54 Sežany, gm. - Sužionys - 239, 247 Siedliszcze, gm. - 124 Skajwany, w. - Skaivonys - 125 Skidel, m. - Skidlius - 89 Skladance, w. - Sklodoniai - 125 Skorule, m. - Skaruliai - 137 Skrejczany, w. - Skraičionys - 125 Slonim, m. - Slonimas, Slanymas - 62, 63 gub. - 19 pow. - 14, 16, 86 Slowacja - 21 Shick, m. - Sluckas - 63 Stupsk, m. - 174 Smoleniki, m. - Smalininkai - 91 Smohvy, m. - Smalvos - 40, 241 gm. - 107, 126 Smorgonie, m. - Smurgainys - 62, 87 Sobibor, m. - 156 Sokolka, pow. - Sakolka - 15, 86 Soleczniki, m. - Šalčininkai - 234, 235, 237, 251 gm. - 239, 240, 249 pow. - 192 rej. - 48, 189, 191, 193, 195, 196, 203, 204, 205, 209,210,220,223,224,225,226,227, 231, 333, 241, 249, 250, 251, 253, 262, 263 Soloki, gm. - Salakas - 239, 242 Sopockinie, m. - Sapačkinė - 62 Šory, gm. - Sarjai - 239, 243, 244, 250 Stany Zjednoczone - zob. USA Stohipiany, pow. - Stalupėnai, niem. Stalluponen - 27 Strawa, rz. - 253 Stryhingi, m. - Strilungiai - 239 Strunojrie, gm. - Strūnaitis - 239,243,244,250 Subotniki, m. - Subatninkai - 37, 63 Sudenva, gm. - Sudervė - 239, 247 Suginty, gm. - Suginčiai - 239, 243 Sumiliszki, m. - Semeliškės - 105, 106, 158 gm. - 160, 239, 245, 248 Suwalki, m. - Suvalkai - 28, 62,63, 81, 87,89, 91 gub. -19,22,23,33,34,37,43,54,55,56,57, 65, 66, 68, 74, 75, 81, 86, 87, pow. - 33, 34, 54, 74, 86, 87, 123, 125, 141 Suwalszczyzna - 81, 88, 123, 126

Suwieki, gm. - Suviekas - 239, 242 Syberia -1 7 6 Sylgudyszki, kreis - Saldutiškis - 83 Szadow, m. - Šeduva - 98, 99 Szaki, m. - Šakiai - 98, 99, 234, 237 pow. - 95, 96, 97, 101, 105 rej. -1 93,195, 203, 204, 209,210,220, 223, 224, 225, 226, 233 Szaldny, w. - Šaltiniai - 125 Szaty, m. - Šėta, Šates - 106, 137, 227 Szaszki, m. - Šaškės - 241 Szawle, m. - Šiauliai - 95, 96, 97, 98, 99, 155, 194, 202, 208, 222, 231, 232, 234, 236 pow. - 46, 49, 52, 54, 60, 61, 96, 97, 101, 105, 137 rej. - 157,159, 193, 195, 203, 204, 209, 210, 220, 223, 224, 225, 226, 233 Szczecin, m. - 174 Szczuczyn, m. - Ščiučinas - 62 rej. - 238 Szeszole, m. - Šašuoliai - 137 Szkudy, rej. - Skuodas - 193, 195, 203, 204, 209,210,220,223,224,225,226,233,234, 237 Szudojnie, w. - Šiudainys - 125 Szumsk, gm. - Šumskas - 160“ rej. - 170, 172, 173 Szylele, m. - Šilalė - 234, 237 rej. - 193,195, 203, 204, 209,210, 220, 223, 224, 225, 226, 233 Szylokarczma, m. - Šilutė, niem. Haydekrug - 91, 99, 234, 236 pow. - 56 rej. - 193,195, 196, 203, 204,209,210, 220, 223, 224, 225, 226, 233 Szypliszki, gm. - Šipliskė - 261 Szyrvvinty, m. - Širvintos - 48, 88, 105, 137, 234, 237, 253 gm. - 239, 240, 247 kreis - 83 pow. - 192 rej. - 191,193, 195, 203, 204,209, 210, 220, 223,224,225,226,233,241,244,245,247, 250, 251 Š

Šwierdlowski obwod - 177, 178 Šwięciany, m. - Švenčionys - 64,87,88,93,99, 125, 144, 234, 235, 237, 253 gm. - 126, 161, 239, 240, 243, 250 pow. - 16, 31, 32, 36, 44, 45, 46, 49, 52, 58, 60, 61, 69, 93, 97, 115, 117, 118, 119, 120, 121,124, 126, 130, 141,150,158,161, 192

rej. - 170, 172, 173, 191, 193, 195,196,203, 204,205,209,210,220,223,224,225,226, 227,231, 233,238,243, 244, 250,251,253 Šwiędany Nowe, Nowe Šwiętiany, m. - Šven­ čionėliai - 40, 99, 100, 149, 234, 237 gm. - 161, 239, 243 kreis - 83 pow. - 83, 151 rej. - 170, 172, 173 Švvięta Rzeka, rz. - Šventoji - 91 Šwięto Jeziory, gm. - Šventežeris - 54 Šwir, pow. - Švieriai - 157, 161 Šwirki, gm. - Svirkos - 239, 243, 244 T Tarnow, m. - 15 Taurogi, m. - Tauragė - 98, 99, 155, 234, 236 pow. - 95, 96, 97, 101, 105 rej. - 193, 195, 203, 204, 209, 210, 220, 223, 224, 225, 226, 233 Telsze, m. - Telšiai - 98, 99, 155, 234, 236 pow. -4 5 ,4 6 ,4 9 , 52, 60, 61, 69,96, 97,101, 105 rej. - 193,195, 203, 204, 209, 210, 220, 223, 224, 225, 226, 233 Tiumenski obwod - 177 Tohninovvo, m. - Tolminai, Tolmininkiemis - 164 Tomski obwod - 177, 178 Torun, m. - 174 Trakiszki, m. - Trakiškiai - 123 Troki, m. - Trakai - 87,99,234,235, 237,253 gm. - 160, 239, 240, 248, 251 pow. - 16, 31, 32, 33, 35, 36,44,45,46,49, 52, 54, 58, 60, 61, 69, 95, 96, 97, 101, 105, 106, 151, 158, 160, 192 rej. - 170, 172, 173, 191, 193, 195,203, 204, 205,209,210,220,221,223, 224,225,226, 227, 233, 241, 245, 248, 250, 251, 253 trocko-koszedarski pow. - 137 Troki, w. - 227 Troki Stare, gm. - Senieji Trakai - 239, 248, 251 Troki Waka, Waka Trocka, gm. -Trakų Vokė - 239, 244, 247 Trokiele, m. - Trakeliai - 63 Turcja - 21 Turgiele, gm. - Turgeliai - 160, 239, 249 Turmont, gm. - Turmantas - 239, 241, 242 Tusomance, w. - 125 Twerecz, m. - Tverečius - 63, 93, 126, 150 gm. - 126, 239, 242 Tykocin, m. - Tykocinas - 62

281

Tylža, m. -Tilžė, niem. Tilsit - 22,91,241,261 pow. - 27 U Uciana, m. - Utena - 234, 236 pow. - 95, 96, 97, 101, 105, 107, 137, 151 rej. -193,195,203,204,209,210,220,223, 224, 225, 226, 233, 235 Ukraina - Ukraina -1 0 ,1 1 ,1 9 , 91,175,213, 217, 257 Ukrainska SRS - Ukrainos TSR -153,260 Ūla, r z .- Ū la - 124 Upniki, m. - 227 USA, Stany Zjednoczone - 120, 152 Uzbecka SRS - 260 Užužele, m. - Užušiliai - 245 W Warszawa, m. - Varšuva - 51, 74, 135, 165, 227, 250 Warta, rz. - Varta - 134 Watykan, Stolica Apostolska - 66, 67, 73 Wejksztelance, w. - Vaikšteleniai - 124 Welawa, m. - Vėluva, niem. Wehlau - 28 Wendziagola, m. - Vandžiogala -105,106,227 Węgorzewo, pow. -Ungura, niem. Angerburg - 27, 28 Węgry - 21 Wideniance, gm. - Videniai - 239, 248, 250 Widnigiery, m. - Vidugirai - 123 Widze, m. - Vidžiai - 63 gm. - 126 Widzyniszki, gm. - Videniškiai - 239, 243 Wiejsieje, gm. - Veisiejai - 54 Wielka Brytania -1 5 2 Wielkie Księstwo Litewskie - zob. Litwa Wierzbolowo, m. - Virbalis - 98, 99 Wigance, w. - 124 Wilejka, m. - Vileika - 89 pow. - 23, 31, 32, 33, 34, 36, 86, 87, 124 Wilejka Nowa, m. - Naujoji Vilnia - 99, 149 gm. - 160 rej. - 170, 172, 173 Wilia, Wilija, rz. - Neris - 25, 37,40, 87, 104, 134, 227, 250, 252, 253 Wilno, m. - Vilnius - 14,20,22,23,25,31, 34, 34, 36, 39,45,46,48,49, 52, 53, 54, 60, 61, 62,63, 64, 65, 66,67, 68, 69,71,72,73,80, 81, 82, 83, 83, 84,84, 85, 86,87,88,89, 90, 91, 92, 93, 97, 99,105,106, 115, 117, 118, 120,121,123,125,126,127,131,134,136, 140,141,144,145,149,150,151,152,155, 156,157,158,159,161,163,164,165,168,

282

171,172,174,175,181,184,186,189,190, 191,193,194,196,200,201,202,204,205, 207,208,210,214,216,217,220,221,222, '■223,224,225,226,227,229,231,234,236, 239,240,244,245,250,251,252,253,258, 259, 262 diec. - 66, 73, 212 gub. -19,22,23,30,31,32,33,34,36,3 6 ,37, 43,44,45,46,49,52,53,54,56,65,66,68, 69, 71, 72, 86, 87 kreis - 83 okręg, rejon- 77,81,85,127,150,157,159, 161,163,164,165,170,172,173,191,193, 195,203,204,205,209,210,220,223,224, 225,226,227,231,233,235,241,244,245, 246, 250, 251, 253, 262, 263 pow. - 16, 25, 31, 32, 33, 34, 35, 36,44, 45, 46,49,52,53,58,60,61,69,71,72,83,115, 117, 127, 151, 158, 160, 192, 263 woj. - 115, 124, 125, 126, 130, 164 wilenska ziemia - 71, 83, 83, 162, 168 wilensko-trocki pow. - 97, 115, 118, 121, 124, 141, 149 Wilenszczyzna - Vilnija - 9, 25, 29, 31, 40, 45,47,48,63,64,70,71,72,73,74,77,81, 82,83,84,85,86,87,88,89,90,97,99,102, 106,115,117,118,119,120,121,122,123, 124,125,126,127,128,129,130,132,133, 140,141,142,144,145,147,148,149,150, 151,152,156,157,158,160,162,163,164, 165,168,169,171,174,181,184,185, 187, 190,210,219,227,230,235,238,241,242, 245,246,248, 252,254,255,260, 262,263 Wilkollai, w. - 261 Wilkomierz, m. - Ukmergė - 25,87,95,96,98, 99, 138, 154, 171, 234, 236 pow. -4 6 ,4 9 , 52, 60, 61, 69, 72,96,97,101, 103, 105, 106, 137 rej. - 169,170,172, 173, 193,195, 203, 204, 209, 210, 220, 221, 223, 224, 225, 226, 233 Wisaginie, w. - Visaginas - 40, 226, 235, 236 Wisla, rz. - Vysla - 13, 134 Wisztyniec, Wisztyn, m. - Vištytis - 88 Wisztynieckie jez. - Vištytis - 87, 88, 91 Witebsk, gub. - Vitebskas - 19 Wizajny, m. - Vižainis - 28, 56, 63, 88, 157 Wladyslawow, m. - Naumiestis - 98, 99 pow. - 23, 33, 54, 55, 60, 61, 75 Wodokty Lešne, m. - Vadaktai - 137 Wojcieluszki, m. - Vaičiuliškės - 123 Wojdaty, gm. - Vaidotai - 239, 246

Wojsznie, w. - 125 Wolkowysk, m. - Valkaviskas - 14 Wolkowyszki - zob. Wylkowyszki Wollowiczowce, gm. - Volovičevcai - 54 Wolodzki, w. - Valatkiškies - 125 Wolozyn, m. - Valaünas - 89 W orkuta- 154 Woronowo, m. - Varanavas - 125 rej. -1 8 9 , 238 Wylkowyszki, Wolkowyszki, m. - Vilkaviškis - 98, 99, 104, 234, 236 pow. - 23, 33, 54, 55, 56, 60, 61, 74, 75, 86, 96, 97, 101, 105 rej. -193,195, 203, 204,209,210,220,223, 224, 225, 226, 233 Wysoki Dwör, m. - Aukštadvaris - 105, 106, 253 gm. - 160, 239, 245, 248 Wystruc, pow. - Įsrutis, niem. Insterburg, ros. Czemiachowsk - 27, 28

Z Zaslaw, m. - Zaslavl - 14 Zaškiewicze, m. - Zaskonys - 87 ZSRS, ZSRR - zob. Rosja Zulow, gm. - Zalavas - 126 Związek Sowiecki, Radziecki - zob. Rosja Zyboly, gm. - Zibalai - 239, 247 Ž Žagory, m. - Žagarė - 98, 99, 261 Žegary, m. - Žagariai - 123 Žejmy, m. - Žeimiai - 106,137 Žmudž - Žemaitija - 41, 92, 104 Žmudzkie Księstwo - 1 9 Žošle, gm. - Žasliai - 106, 137, 158, 160 Žydkiejmy, m. - Žydkiemis - 87 Žylance, w. - 125 Žyrmuny, gm. - Žirmūnai - 124,125 Žyžma, rz. - Žižma - 37,125 Žyžmory, gm. - Žiežmariai - 158, 160

283

SPIS TABEL

1. Struktūra narodow osdow a guberni wilenskiej w latach 1857-1858 ...................

str. 30

2. Struktūra narodow osdow a guberni wilenskiej w 1867 r. (wg A . Ritticha) . . .

31

3. Struktūra n arodow osdow a guberni wilenskiej w 1884 r. (wg E. Czynskiego) . 32 4. Struktūra religijna lu d n ošd m iasta W ilna w latach 1869-1894 (w t y s . ) ...........

34

5. Struktūra n arodow osdow a guberni wilenskiej w 1890 r. (wg Anonim ą) . . . .

36

6. Struktūra językow a lu dnošd guberni kowienskiej i zachodniej częšd guberni wilenskiej w 1897 r.................................................................................................................

46

7. Struktūra wyznaniowa lu d n ošd guberni kowienskiej i zachodniej częšd guberni wilenskiej w 1897 r................................................................................................................. 49 8. Struktūra narodow ošdow a lu d n ošd guberni kowienskiej i zachodniej częšd guberni wilenskiej w 1897 r.................................................................................................

52

9. Struktūra językow a ludnošd pohiocnej częšd guberni suwalskiej w 1897 r. . . 55 10. Struktūra n arodow ošdow a lu d n ošd guberni kowienskiej i zachodniej częšd guberni wilenskiej w 1909 r.................................................................................................

69

11. Struktūra narodow ošdow a ludnošd pohiocnej częšd guberni suwalskiej w 1909 r.

75

12. Liczba ludnošd litewskojęzycznej w Prusach W schodnich (bez okręgu klajpedzkiego) w okresie 1890-1910 ............................................................................................. 76 13. Struktūra narodow ošdow a W ilenszczyzny wg kreisow w 1916 r.........................

83

14. Struktūra narodow ošdow a Republiki Litewskiej (dane oficjalne) w g powiatow w 1923 r............................................................................................................................

96

15. Struktūra narodow ošdow a m iast Republiki Litewskiej w

98

1923r.........................

16. Struktūra narodow ošdow a Republiki Litewskiej (dane zweryfikowane przez stronę polską) w g pow iatow w 1923 r........................................................................... 17. Ludnošd litewska wedlug ukladu jednostek administracyjnych w 1923 r. 18. Wyniki wyborow do Sejmiku K la jp ed zk ieg o .......................................................

101

. . . 105 111

19. Obszary przedwojennej polskiej W ilenszczyzny wchodzące aktualnie w sklad Republiki L ite w sk ie j................................................................................................ 116/117 20. Struktūra językow a lu d n ošd W ilenszczyzny w 1931 r........................................

118

21. Struktūra wyznaniowa lu d n ošd Wilenszczyzny w 1931 r..................................

121

22. Polskie prywatne szkolnictwo początkow e na Litwie w latach szkolnych 1925/1926 - 1932/1933 ......................................................................................................

284

137

i

23. C zlonkowie i oddzialy Litewskiego Towarzystwa im . sw. Kazimierza w Polsce w latach 1926-1935 ........................................................................................................... 142 24. Panstwowe szkoly pow szechne w Polsce (z językiem litewskim ) w okresie międ zy w o jen n y m ................................................................................................................... 143 25. Litewskie prywatne szkoly podstaw ow e na W ilenszczyznie w okresie 1919-1939 ............................................................................................................................... 26. Struktūra narodow osdow a Litwy w 1942 r. (wg r e jo n o w )........................... 27. Struktūra narodow osdow a W ilenszczyzny w 1942 r.(wg g m in ) ................

144

159 160/161

28. Struktūra narodow osdow a W ilenszczyzny w 1939 i 1942 r..................................

162

29. Liczba zarejestrowanych osob do wyjazdu d o Polski wg p l d ......................

170

30. Liczba zarejestrowanych osob do wyjazdu do Polski w g n a r o d o w o s d ......

172

31. Skala powojennej repatriacji z Litwy do P o l s k i ..................................................

173

32. Liczba deportowanych z Litwy w latach 1945-1948

.....................................

177

33. Liczba deportowanych z Litwy w latach 1945-1949

.....................................

178

34. Liczba ludnošd Litwy w okresie 1939/1940-1959 ..................................................

181

35. Struktūra narodow osdow a Litewskiej SRS w 1959 r.......................................

184

36. Zmiany struktury narodow osdow ej na wspölczesnym terytorium Litwy między 1938/1939 a 1959 r............................................................................................

186

37. Struktūra narodow ošdow o-językow a lu d n ošd Litewskiej SR S w 1959 roku (w t y s . ) .............................................................................................................................. 188 38. Struktūra narodow ošdow o-językow a lu d n ošd W ilna w 1959 r. (w tys.) . . .

190

39. Struktūra narodow ošdow a wschodniej Litwy w 1959 r. (wg podziahi administracyjnego z 1959 r . ) ...................................................................................................... 192 40. Struktūra narodow ošdow a Litewskiej SR S w 1959 r. (wg rejonow) . . .194/195 41. Zmiany struktury narodow osdow ej Litewskiej SR S m iędzy 1959 a 1970 r. . 42. Struktūra narodow ošdow a Litewskiej SRS w 1970 r.......................................

198

199

43. Struktūra narodow ošdow o-językow a lu d n ošd Litewskiej SRS w 1970 roku (w t y s . ) .............................................................................................................................. 199 44. Struktūra narodow ošdow o-językow a ludnošd W ilna w 1970 r. (w tys.)

. . . 201

45. Struktūra narodow ošdow a Litewskiej SRS w 1970 r. (wg rejonow) . . .202/203 46. Zmiany struktury narodow ošdow ej Litewskiej SRS m iędzy rokiem 1970 a 1979

207

47. Struktūra narodow osdow a Litewskiej SRS w 1979 r. (wg rejonow) . . . 208/209 48. Liczebnošč poszczegolnych narodow ošd w Litewskiej SRS w 1989 r...............

213

49. Struktūra narodow ošdow o-językow a lu dnošd Litewskiej SRS w 1989 roku (w t y s . ) ....................................................................................................................................

215

50. Struktūra n arod ow osd owo-językowa ludnošd W ilna w 1989 r. (w tys.) . . .

216

51. Struktūra narodow osdow a Litewskiej SRS w 1989 r. (w t y s . ) .........................

219

285

52. Zmiany struktury narodowošciowej w Litewskiej SRS między 1959 a 1989 r.

220

53. Przemiany narodow ošciow e w Litewskiej SRS w okresie 1959-1989 . . . 222/223 54. N arodow ošci w Litewskiej SRS wg udziahi p'rocentowego lu d n ošd mającej wyžsze wyksztalcenie w okresie 1959-1970......................... : ......................................

229

55. Struktūra narodow ošdow a Litewskiej SRS w 1989 r..................................... 232/233 56. Struktūra narodow ošdow a miast Litewskiej SRS w 1989 r.......................... 236/237 57. Struktūra narodow ošdow a lu d n ošd wiejskiej polnocnej częšd Wilenszczyzny w 1989 r................................................................................... 242/243 58. Struktūra narodow ošdow a lu d n ošd wiejskiej centralnej częšd W ilenszczyzny w 1989 r............................................................................................................................. 246/247 59. Struktūra narodow ošdow a lu dnošd vviejskiej pohidniowej częšd Wilenszczyzny w 1989 r.........................................................................................................

248/249

60. Przemiany narodow ošdow e w Republice Litewskiej w okresie 1989-1994 . . 257

286

Spis rycin kartograficznych

1. Struktūra narodow ošdow o-językow a przed I wojną šwiatową w latach 1897/1900 .................................................................................................................................. 2. Struktūra językow a i wyznaniowa w g pow iatow w latach 1897/1900 .............. 3. Struktūra narodow ošdow a w g pow iatow przed I wojną š w ia to w ą ................... 4. Struktūra narodow ošdow a w okresie m ięd zyw ojen n y m ......................................... 5. Struktūra narodow ošdow a Republiki Litewskiej oraz W ilenszczyzny wg pow iatow w okresie m ięd zyw ojen n ym .................................................................. 6. Struktūra narodow ošdow a Republiki Litewskiej oraz W ilenszczyzny wg miast w okresie m ięd zyw ojen n ym ............................................................................. 7. U dzial procentowy Litw inow na obszarze Republiki Litewskiej oraz W ilenszczyžny wg gmin w okresie m ięd zyw o jen n y m ............................ 8. U dzial procentowy Polakow na obszarze Republiki Litewskiej oraz W ilenszczyzny wg gmin w okresie m ięd zyw o jen n y m ............................ 9. Struktūra narodow ošdow a Litewskiej SRS po II wojnie š w ia to w e j................. 10. Struktūra narodow ošdow a Litewskiej SR S w g rejonow w 1959 r.................... 11. Struktūra narodow ošdow a Litevvskiej SR S w g rejonow w 1970 r.................... 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19.

Struktūra narodow ošdow a Litewskiej SR S w g rejonow w 1979 r.................... Struktūra narodow ošdow a Litewskiej SR S w g rejonow w 1989 r.................... Zmiany liczby lu dnošd litewskiej w okresie 1959-1989 ....................................... Zmiany liczby ludnošd polskiej w okresie 1959-1989 ......................................... Zmiany liczby ludnošci rosyjskiej w okresie 1959-1989 ....................................... Struktūra narodow ošdow a Litevvskiej SRS w g m iast w 1989 r.......................... Struktūra narodow ošdow a Wschodniej Litwy wg gmin w 1989 r...................... U dzial procentowy Litwinow we W schodniej Litwie w g gmin wiejskich w 1989 r....................................................................................................................................... 20. U dzial procentowy Polakow w e W schodniej Litwie wg gmin wiejskich w 1989 r.......................................................................................................................................

58 60 61 94 97 99 106 119 185 193 204 210 220 224 225 226 234 239 240 240

287

Ethnie tran sfo rm atio n s in Lithuania S u m m a ry

The book presents the ethnic problem s in Lithuania. The demographic and ethnic processes within the lands o f Lithuania have had a definite, quite distinct specificity in terms o f their historical and geographic aspects. Very significant consequences resulted from the very long period o f union with Poland within the framework o f the so called Commonwealth o f Tw o N ations. The Great D uchy o f Lithuania was a territorially vast country, with differentiated language, national and religious structures. The subsequent decisive historical event was constituted by incorporation o f Lithuania, at the end o f 18th century, into the Russian Empire. It was only after the W orld War I that politically advantageous conditions arose for establishment o f the sovereign Lithuanian state. The period o f independence was very short (1918-1940) and Lithuania found itself again subordinated to the M uscovite rule, this tim e for fifty years. In the meantime there was a brief, but very important episode o f N azi occupation in the years 1941-1944. The fact that in the inter-war period the independent Lithuanian state existed established the conditions for formation o f the m odem Lithuanian nation, fully aware o f its political goals. The reference to the tradition o f the own statehood m ade it possible later on to restore the sovereign state after the Soviet U nion had collapsed. Each o f the historical periods m entioned exerted definite influence on the form ation o f the definite ethnic situation in the country. The territory o f Lithuania was inhabited, side by side with Lithuanians, by Poles, Jews, R ussians, Germans and Belorussians. U nder the influence o f changing political conditions the proportions o f numbers o f particular ethnic groups changed as well, and the especially strong fluctuations concerned the relations am ong the representatives o f various nations, languages and religious denom inations. Presentation o f the ethnic structure o f the population inhabiting both the ethnically Lithuanian areas and the territory o f the former Great D uchy o f Lithuania in the historical perspective is a difficult and controversial task. The opinions o f Lithuanian, Polish and Belorussian scientists have been usually inconsistent, both with respect to the general and the detailed issues. This fact resulted from adoption o f differing assumptions and differing interpretations o f historical and social, as well as demographic and ethnic processes. Consequently, the ultimate results were so divergent that reaching o f an agreement turned out to be im possible. This was yet amplified by the difficulties in acquiring the reliable and adequate statistical basis. The political and administrative changes caused the im possibility o f adopting a permanent spatial reference unit. The territorial reach and the course o f boundaries o f the m odem Lithuanian state is not the same as before the World War II. F or the earlier periods, referring to the years from before the World War I, it is difficult to determine any senseful boundaries. In such a situation a scientist has to make arbitrary decisions. The initial assumption adopted was that the basis for analysis will be constituted by the present area and boundaries o f the Lithuanian state. Even when the analysis concerns the situations existing in the earlier periods, its statistical and substantial contents will in principle be limited to the area o f the contemporary Republic o f Lithuania.

288

T he essential precondition enabling drawing o f an outline o f the ethnic transform ations within the area considered is the acquisition o f the adequate statistical docum entation. In order to present the com plete im age it was necessary to use the m aximum o f statistical and descriptive reports and materials. They were o f Lithuanian, Polish, R ussian, Belorussian or German authorship. These reports differ significantly as to the statistical, m et­ hodological and substantial aspects. For purposes o f presentation o f the views o f various sides the book contains a rich photographic docum entation, primarily o f statistical nature. A ll the population censuses carried out within the Lithuanian lands have been subject to analysis. The author starts the analysis with the so called statistical „revisions” (inspections) carried out during the 19th century by the Russian Czarist administration. A very detailed consideration was given the first modern population census carried out by the Russian authorities in 1897. T his census accounted for two essential ethnic characteristics o f the population: language and religion. The assessment o f the ethnic situation in the inter-war period was done on the basis o f the Lithuanian census o f 1923. For the district o f Vilna two Polish censuses, o f 1921 and 1931, were used. In case o f the period o f World Wars I and II the respective docum entation was constituted by the incom plete materials o f Germ an censuses. The period o f the post-war Soviet occupation was analysed on the basis o f population censuses o f 1959, 1970, 1979 and 1989. The differentiated statistical docum entation constituted the starting point for the inter­ pretative considerations w hose goal was to show the evolution o f the ethnic transfor­ m ations taking place on the territory contained within the present boundaries o f the Lithuanian state. In view o f the necessity o f precise quantification o f the presentation o f ethnic relations the author was forced to adopt certain simplifying assumptions, consisting in the unconditional classification o f each inhabitant in a certain ethnic group. This kind o f approach assumes that there have n ot existed and d o n ot exist the subpopulations that could not be classified unanim ously to exactly one ethnic group, while it is well know n that the border areas are populated by the ethnic groups w hose members live at the interface o f two cultures or languages. During even quite a short span o f time the national option o f this population can undergo a change. Political aspects m ay play a significant role in such a change. These groups o f population are vulnerable to propaganda or psychological pressure. This kind o f situation causes significant consequences for the substance matter o f the study and therefore also entails the divergence o f views o f the scientists representing various nationalities. There have always been the controversies on the subject o f the ethnic relations within the population living within the Polish-Lithuanian-Belorussian border­ land. That is why the present author, while pointing out various opinions and n ot always mutually consistent statistical reports, tried to avoid a subjective attitude and to represent the views o f many a side. It is hard to establish whether the author was ultimately successful from the standpoint o f objectivity. In the dom ain considered the stances o f individual analysts will remain divergent. The ethnic problems are o f a very delicate nature. They are usually loaded with a high degree o f em otional involvem ent, which leads in a natural way to scientific subjectivism. It can be hoped that in-depth empirical studies will ultimately result in bringing the positions o f Lithuanian, Polish and Belorussian scientists closer to each other. The present volum e is meant for the Polish reader. Hence, the issues relating to the population o f Polish nationality were very m uch emphasized. This ought not be treated as a purposeful diminishing o f the role o f other national populations, and especially o f the m ost important nationality represented within area o f the study, namely Lithuanians.

289

The m ost important research task a t which the present b o o k is oriented consists in demonstration o f the ethnic differentiation appearing within the Lithuanian lands in the regional setting. Thus, the author referred to relatively small administrative units (poviats - or counties, districts - or provinces, and gminas - or com m unes). T he majority o f the statistical docum entation was put together in accordance with a high num ber o f territorial units. On the basis o f the detailed empirical materials several m aps have been drawn showing spatial distribution o f various nationalities inhabiting the Lithuanian lands. The study o f quantitative relations between particular ethnic groups, in the statistical and cartographic aspect, is m eant to allow cognition o f the ethnic specificity o f Lithuania on several spatial scales, nam ely the country-wide, regional and local scale. The book which the Reader now obtains is com posed o f 13 chapters o f varying volume, the appended set o f m aps, the bibliography and the index o f geographical names. The structure o f the volum e is determined by chronology. After the m ethodological introduction, the historical outline o f the changes in ethnic situation on the former territories o f the Great D uchy o f Lithuania is shown. Special attention w as paid to the long-term consequences o f the Polonization processes taking place within the higher social layers and to the dualistic ethnic setting o f the historical lands o f the Great D uchy o f Lithuania, encom passing the areas populated by Lithuanians and Belorussians. An attempt was made at determ ining the ethnic boundary between these tw o nations. The gradual evolution o f this boundary had later on an essential political significance. During several centuries there has nam ely been an expansion o f the Belorussian language and a shrinking o f the territories o f Lithuanian ethnicity. The analyses based upon the toponym y indicate that Lithuanian settlements had been reaching m uch further to the East. The slow process o f Slavonization o f the eastern Lithuanian areas brought essential ethnic consequences. The evolution o f the ethnic transformations within the Lithuanian-Belorussian-Polish borderland has been developing peacefully as lo n g as the peasant masses were indifferent as to the question o f their own national identification. A t the instant the rural areas started to be the playground for various nationalistic ideologies and the necessity arose o f m aking decisions related to the unam biguous self-determination, the potential for occurrence o f frictions or even conflicts on the basis o f language, religion and thereafter nationality differences appeared. Since the middle o f 19th century new ethnic processes emerged within the Lithuanian-Belorussian borderland, consisting in Polonization o f rural population. The population o f Lithuanian origin, having adopted Belorussian language, started then to identify themselves with Polish nationality. The inhabitants o f the area in question, w ho belonged to Rom an Catholic church and spoke the dialects o f the Belorussian language, were increasingly tending towards identification with Polish nationality. The explanation o f this phenom enon is an im portant scientific problem, taken up in an in-depth manner by the present author. The determination o f the causal conditions, tim e and manner o f emergence o f extensive areas inhabited by the population identifying themselves with Polish nationality within the Lithuanian and Belorussian ethnic territories was perceived differently by the Lithuanian, Polish and Belorussian scholars. A long with presentation o f these various opinions the author formulates an own view, attempting to justify it in terms o f the respective substance matter. In the subsequent part o f the b ook attention is concentrated on the area inhabited by the population using Lithuanian language. In a more detailed manner the period o f Lithuanian national rebirth and the consequences that the reappearance o f the Lithuanian national sentiments had for the dem ographic and ethnic situation are treated.

290

The transformations taking place in the second half o f 19th century led unavoidably to formation o f the m odem Lithuanian nation. A s the national awareness o f the Lithuanian speaking population increased, they started to articulate in a m ore mature manner their aspirations in the dom ain o f national self-identification. W ithin the area on which the Lithuanian languaged was preserved, the national m ovem ent found a natural foundation, which was dedsive for its strength and potential developm ent capadties. The very first scientific studies devoted to language, religious and national questions o f the Lithuanian lands, were published in the middle o f 19th century and as time went by they provided increasingly detailed inform ation. The author o f the book presents, consecutively, the views and the results o f studies o f such Russian scholars as, for instance, M . Liebiedkein (1861), K. Arsenev (1842), R . de Erkert (1863), P. Keppen (1851), and o f the first Polish scholars: J. Stowaczynski (1833-1838), M . Bahnski and T. Lipinski (1846) or E. Czynski (1887). It should be clearly noted that the studies o f the authors mentioned differed significantly both in terms o f statistics and in their descriptive as well as interpretative aspects. In spite o f this, presentation o f these studies dem onstrates the ambiguity o f situation existing within broadly understood Lithuanian-Belorussian borderland. The subsequent, fourth, chapter is devoted to detailed analysis o f the Russian census o f 1897. In-depth analysis was carried out o f the language and religious situation according to the poviats (counties) o f the K ovna province, the western poviats o f Vilna province and four northern poviats o f Suwalki province, belonging in the Czarist period to the so called Kingdom o f Poland. Besides this, the ethnic situation within the Klaipeda district, constituting a part o f the then German Empire, was analysed on the basis o f the German consus o f 1900. Presentation o f the statistical material constitutes the starting point for the critical analysis o f the census results. The opinions o f Polish scholars with respect to these results (e.g. Wakar, 1917) are also presented in the book. F or purposes o f verification o f the census materials the estim ates are presented obtained in 1909. A t the turn o f 20th century we deal already with a distinct polarization o f the ethnic relations and with form ation o f boundaries which separate in the geographical space not only religions or languages, but also various national groups. On the basis o f num erous studies o f Russian (e.g. E. Karski, 1904), Lithuanian (e.g. K . Verbelis, 1916) or Polish scientists (e.g. E. M aliszewski, 1916), the author shows diverging views on the numbers and spatial distribution o f Lithuanians, Poles or Belorussians. Reference is especially m ade to the study elaborated in 1930s by H,. Turska (1982). The events related to the end o f W orld War I enabled establishment o f the sovereign Republic o f Lithuania. Simultaneously, the question appeared o f determination o f the eastern boundary o f the Lithuanian state. The problem o f political status o f Vilna and the Vilna district becam e an im portant political question. The Polish-Lithuanian conflict around Vilna caused far-reaching international repercussions and resulted in the antagonization o f the Polish-Lithuanian relations. In connection with the controversial nature o f this question, w hose roots were also in the com plex ethnic problems, detailed analysis is presented o f the totality o f ethnic relations within the broadly understood region o f Vilna. T he controversial nature o f the problem consisted in the fact that depending upon the nationality o f the scholars different views on the ethnic character o f this area were pronounced. T he Lithuanian, Belorussian or Polish scientists would emphasize in a subjective manner the language, origin or religious denom ination criterion, or ultimately the one related to self-identification o f the individuals. The subsequent part o f the b ook , Chapter VI, is devoted to consideration o f the ethnic transformations during the inter-war period. This required carrying out o f separate

291

analyses for the area within the confines o f Republic o f Lithuania, for the Vilna region, and for the Klaipeda district. The ethnic situation in the Republic o f Lithuania is presented on the basis o f the Lithuanian census. „The respective analysis is performed at the level o f poviats, tow ns and even individual rural com m unes. Reliability o f this census was questioned by Polish demographers, w ho conducted verification o f its results. Author considers this controversial problem, which had a political and scientific significance. Similarly, on the basis o f Polish statistical docum entation the state and the course o f evolution o f the ethnic relations within the Vilna region were considered in a detailed manner. The results o f Polish censuses were, in turn, questioned by the Lithuanian side. This also required taking o f a position with respect to such a critical evaluation. During the whole inter-war period the opinions were pronounced on discrimination against Poles in Lithuania, and then against Lithuanians in Poland. That is why the question was considered more broadly along with quotation o f arguments formulated by the Lithuanian and Polish sides. The seventh chapter shows the consequences o f the events connected with World War II for the course o f demographic and ethnic transformations. These events were associated with boundary changes, including incorporation o f region o f Vilna into the Lithuanian state. The m ost important result o f the political transformations caused by World War II was the loss o f independence and incorporation o f Lithuania into the Soviet U nion. The Soviet invasion o f Lithuania in the summer o f 1940 brought m ass repressions and deportations. The Soviet-German war entailed further destruction and demographic losses. German occupation involved total extermination o f Jewish population. Within the ethnically mixed areas Lithuanian-Polish conflict broke out at the turn o f 1944, causing victims on both sides. The central part o f the region o f Vilna was brought under control o f the troops o f Polish H om e Army. A ll these dramatic events required explanations from the side o f the author. W hen the Red Army marched into Lithuania for the second time, in 1944, the period o f terror started. The Lithuanian Soviet Socialist Republic was reactivated. The change o f boundaries and the systemic transformations caused important foreign migrations, including repatriation o f Polish population from the areas which had belonged to Poland before World War II. The demographic losses o f the war period had, from the ethnic point o f view, a selective nature. They affected to a varying degree Lithuanians, Jews, Poles, Germans, Russians and Belorussians. The author presents the balance o f demograp­ hic losses caused by war, occupation and boundary changes. On the basis o f the recently disclosed archival materials the author demonstrates the scale o f losses which the Lithuanian nation suffered after the second incorporation of Lithuania into the Soviet U nion. The repressions, which were directed especially against the peasant population opposing collectivization in agriculture, led to a decrease o f rural population numbers. In order to intimidate and pacify the country the deportations were started o f the potential antagonists o f the new occupational regime towards the far regions o f the U SSR , mainly to Siberia. The post-war period is described in Chapter VIII. In this period new tendencies in the natural and migrational demographic processes in Lithuania have started. Just after the war due to the com pensation processes there was an essential increase o f the birth rate. Consequently, the natural increase rate went up as well. Simultaneously, new conditions appeared influencing the directions and the intensities o f migrations. Incorporation o f the country into the Soviet U nion opened up the boundaries to migrations from all over the U nion. These processes were purposefully stimulated by the Soviet authorities, which were distrustful o f the local population. Establishm ent o f the new administrative

292

apparatus required the staff that could be relied upon. Russian specialists were also directed to the industry which was being reconstructed. Likewise, in the garrison towns Russian officers and their families would settle. Side by side with Russians there was an inflow o f Ukrainians, Belorussians and other representatives o f the so called Soviet nations. This had to bring about the changes in the ethnic structure o f the country. The first precise information on the ethnic structure o f the Lithuanian Soviet Socialisr Republic was provided by the census o f 1959. This population census was carried out in the w hole Soviet U nion. T w o ethnic features were accounted for in it: nationality and language. On the basis o f source materials from this census the analysis o f the ethnic situation w as performed (Chapter IX ). The basic units o f spatial reference were districts and district tow ns. According to these units the numbers o f Lithuanians, Poles, Russians, Belorussians and Jews were determined. Besides the national criterion also the declaration concerning language spoken was taken into consideration. This gave altogether the possibility o f m aking the comparison with the situation existing during the interwar period. The differences determined showed the consequences o f war and o f the political transform ations for the demographic and national changes. In tw o consecutive chapters (X and X I) substantial interpretation o f the tw o subsequent population censuses (1970, 1979) is presented. The analysis carried out at the level o f districts pointed out the scale o f transformations caused by urbanization and migratory m ovem ents. The demographic developm ent o f tow ns was connected with the processes o f depopulation o f rural areas. These changes took place simultaneously with the inflow o f population from other Soviet republics. The position o f the so called Russian-speaking population got strengthened. Such processes, though, did n ot have such a scale as in the neighbouring Latvia or in Estonia. Still, the shares o f R ussian, Belorussian and Ukrainian population have been on the increase. In Chapter X II the results are presented o f the very detailed analysis o f the ethnic com position o f population inhabiting the Lithuanian Soviet Socialist Republic, carried out on the basis o f population census o f 1989. This part o f the volum e is essential in terms o f cognitive and political aspects. It presents in a quantified w ay the situation which existed on the eve o f the breakdown o f the Soviet U nion and establishment o f independent Lithuania. According to the census, the territory o f the Lithuanian republic was inhabited by alm ost 3 million people declaring to be o f Lithuanian nationality. The two biggest ethnic minorities were always the same: Poles and Russians. They differed as to their dem ographic potential and their spatial distribution. T he Russian population was much more num erous and m ore dispersed across the w hole country. It concentrated in bigger tow ns, developing dynamically due to the post-war industralization processes. Polish population traditionally inhabited the rural areas o f the Vilna region and the town of Vilna itself. The use o f not just ethnic, but also language-related statistics made it possible to have a broader view on the shape o f ethnic relations within the Lithuanian lands in the last years o f existence o f the Soviet U nion. After the assessment o f the situation on the scale o f the country has been presented, the analysis is shown for the scale o f districts and urban centers. In view o f the complexity o f situation in the region o f Vilna the analysis was performed for this particular area according to very small spatial units (communes). This enabled distinguishing o f the area within which the majority o f inhabitants is constituted by the population o f Polish nationality and language. Reference was m ade with this respect to the observations o f V. Cekmonas (1991) acquired through field studies. The materials from the last population census became the basis for the multiaspect analysis

293

showing the changes which have occurred jn the regional setting over the w hole post-war period. The results have demonstrated that the m any years o f intensive processes aiming at Sovietization and R ussification o f the Lithuanian nation ended practically with a failure. The Lithuanian nation entirely preserved in its m ain body the national identity and the mother tongue. Likewise, the Lithuanians remained faithful to Rom an Catholic church. Still, the consequences o f the lon g term Soviet occupation will yet be felt over m any years. The negative effects have, however, m ore o f the social and econom ic than o f the national character. D irectly after the census in question dramatic political, econom ic and social transfor­ m ations took place. Soviet occupation definitively ended. The reestablishment o f the independent Lithuanian state brought very serious dem ographic and national consequen­ ces. T he problems o f the recently occurring transform ations are taken up in the last chapter o f the book, in which it is clearly indicated that the changes in the dom ain o f demographic or ethnic relations are o f evolutionary character. In order to adequately explain them one would have to dispose o f appropriate statistical docum entation and have a certain temporal perspective. That is w hy interpretation concerning conditions existing after 1989 is o f general and preliminary nature. T he m ost up to date statistical estimates referring to the ethnic structure concern the year 1994. The general political conditioning influencing the position o f individual ethnic groups inhabiting Lithuania is presented. After the proclam ation o f independence Lithuanians becam e the full-fledged hosts in their own country. They gained not only equal, but privileged position. On the other hand the Russian-speaking population, m ostly o f Russian nationality, found itself in difficult social and political conditions after the gaining o f independence o f Lithuania. The majority o f these post-war newcomers, using R ussian language, do not know - or know very weakly - the Lithuanian language. Their custom s and cultural habits are different. This large group, distinct as to its nationality and language, constitutes an alien element, having oftentimes negative or even enmical attitude towards the independent Lithuanian state. M any o f them never reconciled themselves with the breakdown o f the Soviet U nion. The idea o f resuscitation o f the Russian Empire, encom passing also the Lithuanian Republic, is still attractive for them, since it would entail the potential change o f their political and social status. Such an option certainly linked with the possibility of confrontation, is little probable. Still, assimilation o f this population by the Lithuanian society will not be an easy and rapid process. Relations between Lithuanian and Polish populations also got more complicated. The Soviet authorities, m otivated by their own imperial interests, liquidated all kinds of separatist attitudes, whether Lithuanian or Polish. In democratic conditions, when each ethnic minority has the possibility o f articulating its national aspirations, numerous frictions between Lithuanians and Poles appeared on the territory o f the region o f Vilna. The book demonstrates that the change o f political conditions and o f the socio-econom ic system caused a change in the dem ographic and ethnic trends. After the regaining o f independence the share o f Lithuanian population started to increase systematically. M any Russians, Belorussians and Ukrainians would leave Lithuania. The differences between 1989 and 1994 are n ot too big, but they indicate that the new tendencies emerged, strengthening the position o f Lithuanians in relation to the remaining ethnic groups, the minorities. The ethnic question will remain, though, one o f the key and also m ost difficult problems facing the Lithuanian state at the doorstep o f the 21st century.

294

LIST OF TABLES

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24.

Ethnic structure o f Vilna province in the years 1857-1858 .................................... 30 Ethnic structure o f Vilna province in 1867 (after A . R it t ic h ).............................. 31 Ethnic structure o f V ilna province in 1884 (after E. C z y n s k i)............................ 32 Religious denom inations o f inhabitants o f Vilna in the years 1869-1894 (in th o u sa n d )......................................................................................................................... 34 Ethnic structure o f Vilna province in 1980 (after A n o n y m o u s )............................ 36 Languages spoken by inhabitants o f K ovna province and the western part o f V ilna province in 1897 ................................................................................................... 46 Religious denom inations o f the inhabitants o f K ovna province and the western part o f Vilna province in 1897 ........................................................................................ 49 Ethnic structure o f population in the K ovna province and the western part o f Vilna province in 1897 ................................................................................................... 52 Languages spoken by the inhabitants o f the northern part o f Suwalki province in 1897 ................ 55 Ethnic structure o f the inhabitants o f K ovna province and the western part o f V ilna province in 1909 ................................................................................................... 69 Ethnic structure o f the inhabitants o f the northern part o f Suwalki province in 1909 ....................................................................................................................................... 75 The numbers o f Lithuanian speaking population in Eastern Prussia (excluding Klaipeda district) in the period 1890-1910 ............................................ 76 Ethnic structure o f Vilna region according to kreise (counties) in 1 9 1 6 ........... 83 Ethnic structure o f the Republic o f Lithuania (official data) according to counties in 1923 ............................................................................................................... 96 Ethnic structure o f tow ns in the R epublic o f Lithuania in 1923 ......................... 98 Ethnic structure o f the R epublic o f Lithuania (data verified by the Polish side) according to counties in 1923 ............................................................................. 101 Lithuanian population according to administrative units in 1923 ................... 105 Results o f elections to the D iet o f Klaipeda d is t r ic t ............................................ I l l The areas o f the pre-war Polish Vilna region currently included in the Republic o f L ith u a n ia ................................................................................................................. 116/117 Languages spoken by the population o f Vilna region in 1 9 3 1 ............................ 118 R eligious denom inations o f the population o f Vilna region in 1 9 3 1 .............. 121 Polish private primary schools in Lithuania in the school years 1925/1926 - 1932/1933 ...................................................................................................... 137 M embers and chapters o f the Lithuanian St.Casimirus Society in Poland in the years 1926-1935 ...................................................................................................... 142 State primary schools in Poland with Lithuanian language in the inter-war p e r io d ...................................................................................................... 143

295

25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56.

296

Lithuanian private primary schools in Vilna region in the period 1919-1939 144' Ethnic structure o f Lithuania in 1942 (according to r e g io n s )............................ 159 Ethnic structure o f Lithuania in 1942 (according to c o m m u n e s).............. 160/161 Ethnic structure o f Vilna region in 1939 and 1942 ............................................... 162 Num bers o f persons registered for departure to Poland according to sex . . 170 N umbers o f persons registered for departure to Poland according to nationality 172 Post-war repatriation from Lithuania to P o la n d .................................................... 173 Num ber o f persons deported from Lithuania in the years 1945-1948 ........... 177 Num ber o f persons deported from Lithuania in the years 1945-1949 ............ 178 Population numbers in Lithuania in the period 1939/1940 - 1959 .................... 181 Ethnic structure o f the Lithuanian Soviet Socialist Republic in 1959 ........... 184 Transformations o f the ethnic structure within the present territory o f Lithuania between 1938/1939 and 1959 ............................................................... 186 Ethnic and language structure o f the population o f Lithuanian Soviet Socialist Republic in 1959 (in th o u s a n d )..................................................................................... 188 Ethnic and language structure o f the population o f Vilna in 1959 (in thousand) 190 Ethnic structure o f eastern Lithuania in 1959 (according to administrative division o f 1 9 5 9 ) ................................................................................................................. 192 Ethnic structure o f the Lithuanian Soviet Socialist Republic in 1959 (according to r e g io n s )...................................................................................................................... 194/195 Transformations o f the ethnic structure o f Lithuanian Soviet Socialist Republic between 1959 and 1970 ...................................................................................................... 198 Ethnic structure o f the Lithuanian Soviet Socialist Republic in 1970 ........... 199 Ethnic and language structure o f the population o f the Lithuanian Soviet Socialist Republic in 1970 (in th o u s a n d ).................................................................. 199 Ethnic and language structure o f the population o f Vilna in 1970 (in thousand) 201 Ethnic structure o f Lithuanian Soviet Socialist Republic in 1970 (according to r e g io n s ) ...................................................................................................................... 202/203 Changes in the ethnic structure o f the Lithuanian Soviet Socialist Republic between 1970 and 1979 ...................................................................................................... 207 Ethnic structure o f Lithuanian Soviet Socialist Republic in 1979 (according to r e g io n s )...................................................................................................................... 208/209 Num bers o f inhabitants o f Lithuanian Soviet Socialist Republic belonging to particular nationalities in 1989 .................................................................................. 213 Ethnic and language structure o f the population o f Lithuanian Soviet Socialist Republic in 1989 (in th o u s a n d )..................................................................................... 215 Ethnic and language structure o f population o f Vilna in 1989 (in thousand) 216 Ethnic structure o f the Lithuanian Soviet Socialist Republic in 1989 (in th o u s a n d )......................................................................................................................... 219 Changes in the ethnic structure o f the Lithuanian Soviet Socialist Republic between 1959 and 1989 ...................................................................................................... 220 Ethnic transformations in the Lithuanian Soviet Socialist Republic in the period 1959-1989 ........................................................................................... 222/223 N ationalities o f the Lithuanian Soviet Socialist Republic according to percentage share o f persons with university education in the period 1959-1970 229 Ethnic structure o f the Lithuanian Soviet Socialist Republic in 1989 . . 232/233 Ethnic structure o f tow ns in the Lithuanian Soviet Socialist Republic in 1989 ............................................................................................................................ 236/237

57. Ethnic structure o f rural population in the northern part o f Vilna region in 1989 ............................................................................................................................ 242/243 58. Ethnic structure o f rural population in the central part o f Vilna region in 1989 ............................................................................................................................ 246/247 59. Ethnic structure o f rural population in the southern part o f Vilna region in 1989 ............................................................................................................................ 248/249 60. Ethnic transformations in the Republic o f Lithuania in the period 1989-1994 257

297

LIST OF MAPS

1. Ethnic and language structure before the World War I ......................................... 58 2. Language and denom inational structure according to counties in the years 1897-1900 .................................................................................................................................. 60 3. Ethnic structure according to counties before the W orld War I ......................... 61 4. Ethnic structure in the inter-war p e r io d ........................................................................ 94 5. Ethnic structure in the Republic o f Lithuania and the Vilna region according to counties in the inter-war p e r io d ................................................................................. 97 6. Ethnic structure o f the Republic o f Lithuania and the Vilna region according to towns in the inter-war p e r io d ...................................................................................... 99 7. Percentage shares o f Lithuanians within the area o f the R epublic o f Lithuania and the Vilna region according to com m îm es in the inter-war p e r io d ........... 106 8. Percentage shares o f Poles within the area o f the Republic o f Lithuania and the Vilna region according to com m unes in the inter-war p e r io d ........... 119 9. Ethnic structure o f the Lithuanian Soviet Socialist Republic after the W orld War I I .................................................................................................................................... 185 10. Ethnic structure o f the Lithuanian Soviet Socialist Republic according to districts in 1959 .................................................................................................................... 193 11. Ethnic structure o f the Lithuanian Soviet Socialist Republic according to districts in 1970 .................................................................................................................... 204 12. Ethnic structure o f the Lithuanian Soviet Socialist Republic according to districts in 1979 .................................................................................................................... 210 13. Ethnic structure o f the Lithuanian Soviet Socialist Republic according to districts in 1989 .................................................................................................................... 220 14. Changes in numbers o f Lithuanian population in the period 1959-1989 . . . 224 15. Changes in numbers o f Polish population in the period 1959-1989 ................. 225 16. Changes in numbers o f Russian population in the period 1959-1989 ........... 226 17. Ethnic structure o f the Lithuanian Soviet Socialist Republic according to towns in 1989 .................................................................................................................................... 234 18. Ethnic structure o f eastern Lithuanian according to com m unes in 1989 . . . 239 19. Percentage shares o f Lithuanians in eastern Lithuania according to rural communes in 1989 .............................................................................................................. 240 20. Percentage shares o f Poles in eastern Lithuania according to rural communes in 1989 .................................................................................................................................... 240

298

T a u tin ia i pokyčiai L ietu vo je S a n tra u k a

Knyga supažindina su tautine problem atika Lietuvoje. D em ografiniai ir tautiniai procesai Lietuvos teritorijoje pasižymėjo savitais bruožais tiek istoriniu, tiek geografiniu aspektu. Ilgametė unija su Lenkija, vad. Lenkijos ir Lietuvos Respublika, turėjo rimtų pasekmių. Lietuvos Didžioji Kunigaikštystė buvo didžiulė valstybė, labai nevienalytė kalbiniu, tautiniu bei religiniu požiūriu. K itas esminis įvykis - tai Lietuvos prijungimas prie Rusijos imperijos X V IIIa. pabaigoje. T ik I pasaulinis karas sudarė palankias politines sąlygas sukurti nepriklausomą Lietuvos valstybę. Nepriklausom ybės laikotar­ pis buvo labai trumpas (1918-1940 m .), ir vėl penkiasdešimtį metų Lietuva atsirado M askvos valdžioje. Svarbiu, bet labai trumpu istoriniu epizodu buvo ir hitlerinė okupacija (1941-1944 m.). Nepriklausom os valstybės gyvavimas tarpukario metais sudarė sąlygas susiformuoti naujai, sąmoningai siekiančiai savo politinių tikslų, lietuvių tautai. Rėmimasis savojo valstybingum o tradicija padarė galimą nepriklausomos valstybės atkūrimą vėliau, p o Sovietų sąjungos žlugimo. Kiekvienas iš minėtų istorinių laikotarpių turėjo įtakos šalies tautinei sudėčiai. Lietuvos teritorijoje šalia lietuvių gyveno lenkai, žydai, rusai, vokiečiai, baltarusiai. Besikeičiant politinėms sąlygom s keitėsi ir kiekybinės proporcijos tarp atskirų etninių grupių, o ypač nepastovūs buvo santykiai tarp atskirų tautybių, kalbų ir tikėjimų žm onių. Lietuvos etninių žemių bei Lietuvos D idžiosios Kunigaikštystės teritorijos gyventojų tautinės sudėties aprašymas istoriniu aspektu - tai nepaprastai sunkusirkontroversingas uždavinys. Lietuvių, lenkų, baltarusių tyrinėtojų požiūriai dažniausiai skyrėsi tiek bendrais, tiek konkrečiais klausimais. Požiūrių skirtumą lėmė iš esmės skirtingi atskaitos taškai, kitoks istorinių, visuom eninių bei demografinių ir tautinių procesų interpretavi­ m as. Galutiniai rezultatai buvo tokie prieštaringi, kad bendra kalba tapo neįm anom a. Prie to prisidėjo ir sunkumai su patikim os ir adekvačios statistinės dokumentacijos gavimu, o dėl politinių ir administracinių pasikeitimų pasidarė neįm anom a apibrėžti tyrinėjimų teritoriją. Dabartinė Lietuvos valstybės teritorija ir jo s sienos nėra tokios pačios, kaip tarpukario metais. Ankstesniem s - prieš I pasaulinį karą - laikams sunku nustatyti kokias nors atitinkančias tikrovę sienas. Tokioje situacijoje tyrinėtojas turi priimti arbitro sprendimą, taigi išeities tašku buvo pasirinkta dabartinės Lietuvos valstybės teritorija ir sienos. N et aprašant ankstesnių laikotarpių situaciją, buvo atrinkta statistinė ir faktinė m edžiaga, liečianti dabartinės Lietuvos Respublikos teritoriją. Pagrindinė sąlyga, kuri darė galim ą nubrėžti m inim os teritorijos tautinių pokyčių kontūrus, yra atitinkam os statistinės dokum entacijos surinkimas. Siekiant susidaryti išsamų vaizdą, reikėjo maksimaliai išnaudoti statistinius bei tekstinius šaltinius, rašytus lietuvių, lenkų, rusų, baltarusių bei vokiečių kalbom is. Šie šaltiniai žymiai skiriasi tarpusavy statistiniu, m etodologiniu bei kitais esminiais aspektais. Parodant įvairių pusių požiūrius, knygoje pateikiam a turtinga fotografinė, ypač statistinė, dokumentacija. Analizuoti visi gyventojų surašymai, atlikti dabartinės Lietuvos teritorijoje. Autorius pradeda tyrin sim ą nuo vad. X IX a. rusų valdžios statistinių „revizijų” . Labai detaliai išanalizuoti rezultatai pirmojo gyventojų surašymo, atlikto rusų valdžios 1897m. Tai

299

buvo naujoviškas gyventojų surašymo būdas, kur atsižvelgta į du esminius žmogaus etninės priklausomybės rodiklius: gimtąją kalbą ir religiją. Tarpukario laikų Lietuvos Respublikos tautinei situacijai įvertinti pasinaudota tuom etinio gyventojų surašymo duom enim is (1923m.), o Vilnijos teritorijai - dviejų lenkiškų 1921m. ir 1931m. gyventojų surašymų duomenimis. I ir II pasaulinių karų m etų padėčiai analizuoti pasinaudota nepilna vokiečių atliktų gyventojų surašymų m edžiaga. Pokario, sovietų dominacijos, laikotarpio aprašymas buvo parengtas 1959m., 1970m., 1979m. ir 1989m. gyventojų surašymų pagrindais. T okia nevienodos vertės statistinė dokum entacija buvo išeities tašku atliekant interpretacinę analizę. T os analizės tikslas v parodyti tautinių pokyčių evoliuciją dabartinės Lietuvos valstybės ribose. Dėl būtinybės kiek įm anom a tiksliau atskleisti tautinių santykių raidą autorius buvo priverstas priimti supaprastintas prielaidas, kurių esm ę sudaro besąlygiškas priskirymas kiekvieno gyventojo konkrečiai tautinei grupei. Šitoks požiūris tvirtina, kad neegzistavo ir dabar neegzistuoja kolektyvai, kurių negalima priskirti konkrečiai tautybei, betgi žinoma, kad paribiuose gyvena etninės grupės, kurių atstovai gyvena dviejų kultūrų ar kalbų sandūroje. N et per trumpą laiką šių žm onių tautinė raiška gali pasikeisti. Politiniai požiūriai gali čia suvaidinti esminį vaidmenį. Šio tipo žm onės yra neatsparūs propagandos spaudimui ar psichologinei presijai. Tai turi esminių ir rimtų pasekm ių, yra priešingų nuom onių tarp skirtingų tautų tyrinėtojų šaltinis. Lenkų-lietuvių-baltarusių paribio tautinės situacijos klausimu visada buvo nesutarimų tarp atskirų tautų tyrinėtojų. D ėl to autorius, rodantis įvairias nuom ones ir retai tarpusavyje sutampančius statistinius duom enis, bando vengti subjektyvizmo ir atskleisti įvairių pusių pažiūras. Sunku įvertinti, ar autoriui pavyko būti visiškai objektyviam. Šioje srityje atskirų tyrinėtojų pažiūros visada skirsis. Tautinė tematika - tai subtili problem a. Paprastai ją apsunkina didelis em ocinis angažavimasis, kas norint nenorint prisideda prie tyrinėtojų subjektyviz­ m o. G alim a tikėtis, kad kruopštūs empiriniai tyrinėjimai lem s lietuvių, lenkų ir baltarusių tyrinėtojų pažiūrų suartėjimą. Ši knyga yra skirta skaitytojui lenkui. Dėl to lenkų tautybės gyventojų problematika yra labai stipriai pabrėžta. Nereikia šito vertinti kaip sąm oningą kitų tautinių grupių reikšmės sumažinimą, o ypač pagrindinės tautinės grupės, gyvenančios Lietuvoje, - lietuvių tautybės gyventojų. Svarbiausias knygos m okslinis uždavinys yra apžvelgti, kaip įvairuoja dabartinės Lietuvos tautinė sudėtis skirtinguose jos regionuose. D ėl to autorius rėmėsi gana mažais administraciniais vienetais (apskritis, rajonas, apylinkė). D augum a statistinės dokumen­ tacijos buvo aprašyta naudojantis dideliu teritorinių padalinių kiekiu. D etalios empirinės m edžiagos pagrindu nubrėžta daug žemėlapių, rodančių įvairių tautų, gyvenančių Lietuvoje, teritorinį pasiskirstymą. Atskirų etninių grupių santykis ir jo raida statistiniu-kartografiniu požiūriu turi sudaryti galimybę pažinti Lietuvos tautinę specifiką vals­ tybiniu, regioniniu ir vietiniu mastu. Pateikta skaitytojams knyga susideda iš 13 įvairaus didum o skyrių, bibliografijos ir geografinių pavadinimų rodyklės bei žemėlapių rinkinio. Tyrinėjimai atlikti chrono­ logine tvarka. Po įvado, apibrėžiančio darbo m etodologiją, yra nubrėžti tautinės padėties buvusios Lietuvos D idžiosios Kunigaikštystės žemėse form avim osi kontūrai istoriniu aspektu. Y patingas dėmesys atkreiptas į Lietuvos D idžiosios Kunigaikštystės aukštuome­ nės polonizacijos proceso ilgalaikes pasekmes bei į nevienalytę tautinę sudėtį Lietuvos D idžiosioje Kunigaikštystėje, apimančioje lietuvių ir baltarusių gyvenamas žemes. Bandom a apibrėžti šių abiejų tautų etnines ribas. Laipsniška šios ribos raida vėliau turėjo esminę politinę reikšmę, kadangi galima kalbėti apie keletą amžių trukusią baltarusių

300

kalbos ekspansiją į lietuvių etnines žem es ir pastarųjų plotų mažėjimą. Vietovardžių pasiskirstymas parodo, kad pirminiai lietuvių gyvenam i plotai siekė toliau j rytus. Lėtas lietuvių rytinių žemių slavinimas turėjo stiprių pasekm ių tautiniu atžvilgiu. Etninių pokyčių raida lietuvių-lenkų-baltarusių paribyje vyko be konfliktų, kol valstiečių sluoksniai buvo abejingi savo tautinei priklausom ybei. K ai kaim ą pasiekė įvairaus plauko nacionalistinės ideologijos ir kilo būtinybė vienareikšmiškai apsispręsti, atsirado galimybė kilti trinčiai ar net konfliktam s kalbiniu, religiniu ir tautiniu pagrindu. N u o X IX a. vidurio lietuvių-baltarusių paribyje išryškėjo nauji etniniai procesai, lemiantys kaim o žm onių polonizaciją. Lietuvių kilmės žmonės, perėję prie baltarusių kalbos, pradėjo identifikuotis su lenkais. R om os katalikai, kalbantys baltarusių kalbos tarmėmis, vis labiau linko prie lenkų. Šio reiškinio priežastis yra svarbus m okslinis uždavinys, kuriuo rimtai užsiėmė autorius. Kada, dėl kurių priežačių ir kaip lietuvių ir baltarusių etninėse žemėse susiformavo didžiulės grupės žm onių, tapatinančių save su lenkų tauta, - šie klausimai buvo skirtingai kom entuojam i lietuvių, lenkų ir baltarusių tyrinėtojų. Greta įvairių požiūrių autorius pateikia ir savo poziciją šiuo Mausimu bei bando ją pagrįsti faktais. Kitoje knygos dalyje autoriaus dėmesys koncentruojam as ties teritorija, kurioje gyvena žmonės, kalbantys lietuviškai. Labai detaliai paaiškintas lietuvių tautinio atgimimo laikotarpis ir jo pasekmės demografinei-etninei padėčiai. Pokyčiai, ivykę X IX a. antroje pusėje, lėm ė naujosios lietuvių tautos formavimąsi. Lietuviškai kalbantys žmonės, su didėjant sąm oningum ui pradėjo, brandžiau reikšti savo tautinio apsisprendinimo siekimus. Tam e plote, kur išsilaikė lietuvių kalba, tautinis judėjimas surado natūralų užnugarį, kuris lėm ėjo jėgą ir potencialios plėtros galimybes. Pirmieji moksliniai darbai, skirti lietuviškų žemių kalbiniams, religiams ir tautiniams Mausimams, pasirodė X IX a. viduryje ir pateikdavo vis tiMesnių žinių. Autorius pristato tokių rusų autorių, kaip M . Lebiedkinas (1861), K . Arsenjevas (1842), R . Erkertas (1863), P. Kepenas (1851), darbų rezultatus; pirm uosius lenkų tyrinėtojus: J. SlowaczynsM (1833-1838), M . Balinski ir T. Lipinski (1846) ar E. CzynsM (1887). Reikia aiškiai pabrėžti, kad šie darbai žymiai skyrėsi tiek statistiniu, tiek ir aprašomuoju - inter­ pretaciniu atžvilgiu. Nepaisant to, minėtų darbų pasirodym as liudijo nevienareikšmiš­ kumą padėties, susidarusios plačiai suprantamame lietuvių-baltarusių paribyje. Sekantis skyrius (TV) yra skirtas detaliai rusų valdžios 1897m. gyventojų surašymo analizei. Jame kruopščiai ištyrinėta kalbinė ir konfesinė situacija K auno gubernijoje, Vilniaus gubernijos vakarinės dalies valsčiuose bei keturiuose Suvalkų gubernijos šiaurinės dalies valsčiuose, priklausiusiuose Lenkijos Karalystei. Be šios, 1900m. vokiečių surašymo pagrindu parodyta tautinė situacija K laipėdos krašte, kuris įėjo į tuometinę Vokietijos Imperiją. Statistinės medžiagos pateikim as knygoje seka jo s kritinis vertinimas. Pristatytas lenkų tyrinėtojų požiūris į publikuotus surašymo rezultatus (pvz. W. W akaro, 1917). Surašymo medžiagos verifikacijai duodam a ir kritinė medžiaga, parengta 1909 m. X IX a. ir X X a. sandūroje jau ryškėja etninių santykių diferenciacija, taipogi ne tik kalbinių ar religinių, bet ir skiriančių įvairių tautų grupes, ribų formavimasis. D augelio rusų (pvz. E. Karski, 1904), lietuvių (pvz. K . Verbelis, 1916) ar lenkų (pvz. E. M aliszewski, 1916) m okslininkų darbų pagrindu autorius nurodo viena kitai prieš­ taraujančias nuom ones dėl lietuvių, lenkų ir baltarusių skaičiaus bei ju gyvenamų plotų. A utorius ypač remiasi H . Turskos 1930-aisiais m etais parašytu darbu (1982). Įvykiai, susiję su I pasaulinio karo pabaiga, sudarė galimybę sukurti nepriMausomą Lietuvos Respubliką. Kartu iškilo Lietuvos valstybės sienos rytuose nustatym o Mausi­ m as. Vilniaus ir Vilnijos politinės priMausomybės dalykas tapo rimta politine problema.

301

Lenkų-lietuvių konfliktas dėl Vilniaus gavo stiprų atgarsį tarptautinėje arenoje ir lėmė lenkų-lietuvių santykiu paaštrėjimą. Suprasdamas šios problem os sudėtingumą bei požiūrių jvairavimą, susijusį didele dalim i su tautiniais klausimais, autorius ypatingai įdėmiai tyrinėja tautinių santykių visum ą plačiai suprantamoje Vilnijoje. Šios problem os gvildenimo kontroversijos buvo nulem tos fakto, kad priidausomai nuo tyrinėtojų tautybės, buvo pateikiam i vis kitokie požiūriai į šių žemių etninę sudėtį. Lietuvių, baltarusių ar lenkų tyrinėtojai subjektyviai pabrėždavo kalbos, kilmės, kartais religijos ar susijusius su žm ogaus identifikavimusi, kriterijus. Sekantis skyrius (VI) yra skirtas tarpukario laikotarpio tautinių pokyčių aprašymui. Tam buvo reikalinga atskirai ištyrinėti procesus, vykstančius Lietuvos Respublikos teritorijoje, Vilnijoje bei Klaipėdos krašte. Lietuvos valdžios gyventojų surašymo pagrindu pateikta tautinė padėtis Lietuvoje. A tlikti apylinkių, miestų ir atskirų valsčių tautinės sudėties aprašymai. Šio surašymo patikim um as buvo kvestionuojam as lenkų demografų, kurie jį verifikavo. A utorius tiria šią ginčytiną, turinčią politinę ir m okslinę reikšmę, problemą. Panašiai, detaliai, remiantis lenkų statistine dokumentacija, ištyrinėta padėtis ir vykstančių tautinių santykių raida Vilnijoje. Lenkų surašymų rezultatai kėlė abejonių lietuvių pusei. Tai irgi reikalavo apibrėžti autoriaus santykį su šiais vertinim ais. Visą tarpukario laikotarpį buvo reiškiamos nuom onės apie lenkų diskriminaciją Lietuvo­ je, o lietuvių - Lenkijoje. D ėl to šis klausim as nagrinėtas pasitelkiant ir lietuvių ir lenkų argumentus. Sekančiame skyriuje (VII), parodom os II pasaulinio karo pasekmės ir jų įtaka demografmiams-tautiniams pokyčiam s. Tie pokyčiai buvo susiję su sienų pasikeitimais, tarp jų ir su Vilniaus apylinkių įjungimu į Lietuvos valstybę. Svarbiausias karo sukeltų permainų politinis rezultatas buvo nepriklausomybės praradimas ir Lietuvos įjungimas į Sovietų Sąjungą. Sovietų armijos įžengim ą į Lietuvos teritoriją 1940 m. vasarą lydėjo represijos ir masinės tremtys. Sovietų-vokiečių karas buvo tolesnio griovimo ir dem og­ rafinių nuostolių laikas. Vokiečių okupacija buvo susijusi su žydų tautybės gyventojų eksterminacija. Etniškai mišriose teritorijose 1943m. ir 1944 m . kilo lietuvių-lenkų konfliktas, kurio aukom is buvo tiek lenkai, tiek lietuviai. Vilnijos centrinę dalį valdyta Armijos Krajowos daliniai. Visi šie dramatiški įvykiai reikalavo paaiškinim o. Antrasis sovietų armijos įžengimas į Lietuvą 1944m. buvo teroro laikotarpio pradžia ir buvo susijęs su Lietuvos T SR atkūrimu. Sienų pakeitimai ir politinės permainos sukėlė didelę migracijos bangą į užsienį, lenkų gyventojų repatriaciją iš teritorijų, kurios tarpukario laiku buvo Lenkijos sudėtyje. Tarpukario periodo demografiniai nuostoliai turėjo atrankinį charakterį tautiniu atžvilgiu. Jie įvairiais laipsniais apėmė lietuvius, žydus, lenkus, vokiečius, rusus ir baltarusius. Autorius sudaro demografinių netekčių, sukeltų antrojo pasaulinio karo, okupacijos bei sienų pasikeitim o balansą. Pastaraisiais metais atskleistos archyvinės m edžiagos pagrindu autorius pristato nuostolius, kuriuos patyrė lietuvių tauta po antrojo Lietuvos įjungimo į Sovietų Sąjungą. Žiaurios represijos, ypač besipriešinančių kolektyvizacijai valstiečių atžvilgiu, buvo kaim o gyventojų skaičiaus sumažėjimo priežastimi. Bauginim o ir šalies pacifikacijos tikslu buvo pradėta potencialių naujos valdžios priešų deportacija į Tarybų Sąjungos gilumą, ypač į Sibirą. Pokario laikotarpis yra aprašytas VIII skyriuje. Jis tapo naujų Lietuvos gyventojų natūralaus ir migracinio judėjimų pradžia. Tuoj p o karo dėl kompensacinių procesų faktiškai padidėjo gimstamumas, jį sekė gyventojų natūralaus prieaugio padidėjimas. Lygiagrečiai atsirado naujos sąlygos, įtakojančios migracijos kryptims ir jos mastui. Šalies įjungimas į Tarybų Sąjungą atidarė sienas migrantams iš visos Tarybų Sąjungos. Šie

302

procesai buvo kryptingai skatinam i sovietų valdžios, kuri nepasitikėjo vietiniais gyven­ tojais. Naujam administracijos aparatui buvo reikalingi patikim i kadrai. Į naujai statom ą pram onę buvo skinam i specialistai rusai. K ariniuose m iesteliuose apsigyveno karininkai su šeimomis. Be rusų, atvažiuodavo ukrainiečiai, baltarusiai ir kiti, vad. sovietinių tautų atstovai. Tai turėjo pakeisti tautinę šalies sudėtį. Pirmieji konkretus duom enys apie Lietuvos T SR tautinę sudėtį yra 1959 metų. Tais m etais buvo atliktas bendras Sovietų Sąjungos gyventojų surašymas. Jame buvo atsižvelgta į dvi etnines žm onių ypatybes: tautybę ir kalbą. Šio surašymo m edžiagos pagrindu autorius atliko tautinės situacijos Lietuvoje tyrimą (IX skyrius). Pagrindiniu administraciniu vienetu imti rajonai ir rajoniniai miestai. N ustatytas lietuvių, lenkų, rusų, baltarusių ir žydų tautybių gyventojų skaičius juose. Be tautinio kriterijaus, autorius atsižvelgė ir į gyventojų pareiškimus, kokia kalba jie kalba (deklaruojamą kalbą). Iš esmės, tai sudarė galimybę palyginti esam a padėtį su buvusia prieš karą. Skirtumai parodė karo pasekmių ir politinių pokyčių itaką dem ografinių bei tautinių procesų raidai. Dviejuose sekančiuose skyriuose (X ir X I) interpretuoti du sekantys (1970m ., 1979 m.) gyventojų surašymai. Analizė, atlikta rajonų mastu, parodė dydį pasikeitim ų, sukeltų urbanizacijos bei migracijos. M iestų plėtimasis buvo glaudžiai susijęs su kaim o gyventojų skaičiaus mažėjimu (depopuliacija) bei su žm onių iš kitų tarybinių respublikų atvykimu. Stiprėjo vadinamųjų rusiakalbių gyventojų padėtis. Tačiau šie procesai nebuvo tokio didelio m asto, kaip kaimynėje Latvijoje ar Estijoje. N epaisant to, rusų baltarusių ir ukrainiečių gyventojų skaičius nuolat didėjo. Sekančiame, XII skyriuje smulki Lietuvos T SR tautinės sudėties analizė atlikta 1989 m. gyventojų surašymo pagrindu. Ši darbo dalis yra svarbi pažintiniu bei politiniu požiūriu. Ji rodo skaičiais išreikšta padėtį, kurioje buvo Lietuva Sovietų Sąjungos žlugim o ir nepriklausomybės atgavim o išvakarėse. Pagal šį surašymą Lietuvos Respublikos teritori­ joje gyveno apie 3 milijonus asm enų, deklaruojančių lietuviu tautybę. D v i didžiausios tautinės m ažumos buvo vis tos pačios: lenkai ir rusai. Jos skyrėsi dem ografine galia ir gyvenama teritorija. R usų tautybės gyventojų buvo žymiai daugiau ir jie buvo išsisklaidę p o visą šalies teritoriją. Telkėsi didesniuose, dėl pokario industrializacijos išaugusiuose m iestuose. Lenkų tautybės gyventojai tradiciškai gyveno Vilniaus apylinkių kaim uose ir Vilniuje. Pasinaudojus ne vien tik statistika, liečiančia gyventojų tautinę sudėtį, bet atspindinčia ir tautų paplitim ą, tapo įm anom a visapusiškai pažvelgti į etninių santykių formavimąsi Lietuvoje paskutiniaisiais Tarybų Sąjungos metais. T oks tyrinėjimas atliktas visos šalies, atskirų rajonų bei miestų skalėje. Atsižvelgus į Vilniaus apylinkių kom plikuotą tautinę situaciją, šis regionas buvo tyrinėtas m ažų administracinių vienetų (apylinkių) pagrindu. Tai padarė galim ą išskirsti plotus, kuriuose daugum ą gyventojų sudaro lenkų tautybės ir lenkų kalbos žmonės. Čia atsižvelgta į V. Čekm ono ekspedicijų observarijas ir išvadas (1991). Pastarasis gyventojų surašymas tapo pagrindu įvairiapusiš­ kos analizės, rodančios regioniniu m astu pokyčius, vykusius visą pokario laikotarpį. Rezultatai parodė, kad ilgalaikiai intensyvūs lietuvių tautos sovietizacijos bei rusifikaci­ jos procesai baigėsi beveik pralaimėjimu. Esminė lietuvių tautos dalis pilnai išsaugojo savo tautinį identiškumą ir savo gimtąją kalbą, liko ištikim a R om os katalikų bažnyčiai. Tačiau ilgametės sovietų okupacijos pasekm ės dar ilgai bus pastebim os. Neigiam i rezultatai yra daugiau socialinio bei ekonom inio, ne tautinio pobūdžio. Tuoj po surašymo įvyko didelės politinės, ekonominės ir visuom eninės permainos. Galutinai baigėsi sovietų okupacija. N epriklausom os Lietuvos valstybės atkūrimas turėjo rimtų demografinių-tautinių pasek­ mių. Pastaraisiais metais vykstančiom s permainoms yra skirtas paskutinis skyrius, kuriame ryškiai pabrėžta, kad dem ografinių ar etninių santykių pasikeitimai vyksta

303

toliau. Tų pasikeitimų paaiškinimas reikalauja tam tikros statistines dokumentacijos ir laiko. Todėl sąlygų po 1989 m. interpretacija yra tik orientacinė. Aktualiausieji tautinės sudėties duomenys siejami su 1994 metais. K nygoje nurodytos bendros politinės sąlygos, darančios įtaką atskirų grupių, gyvenančių Lietuvoje, pozicijai. P o nepriklausomybės paskelbimo pilnateisiais savo šalies šeiminikais tapo lietuviai. Jie gavo ne tik lygias teises, o net ir privilegijuotą poziciją. Iš kitos pusės, didelė rusiškai kalbančioji mažuma, dažniausiai rusų tautybės žmonės, p o Lietuvos nepriklausomybės atgavim o gyvena sunkiomis socialinėmis ir politinėmis sąlygomis. Daugum a šių rusiškai kalbančių pokario atvykėlių nem oka arba silpnai m oka lietuvių kalbą, turi savas tradicijas ir papročius. Ši didelė žmonių grupė, išsiskirianti tautybe ir kalba, yra svetimas elementas, nepalankus o dažnai priešiškai nusiteikęs nepriklausomai Lietuvai. Daugelis jų nesutiko su Tarybų Sąjungos žlugimu. R usų imperijos, apimančios ir Lietuvos Respubliką, atkūrimo idėja jiems yra patraukli, kadangi daro potencialiai galim ąją politinio ir visuom eninio statuso atstatymą. Šis susijęs su konfrontacija variantas yra mažai realus. N epaisant to, šių gyventojų asimiliacija su lietuvių visuom ene nebus lengva ar greita. Sudėtingi tapo lietuvių-lenkų santykiai. Sovietų valdžia, vadovaudam asi imperiniais interesais, šalindavo bet kokias lietuvių ar lenkų separatizmo apraiškas. Dem okratijos sąlygomis, kai net mažiausia etninė m ažum a turi teisę reikšti savo tautinius siekimus, atsirado trintis tarp Vilnijos lietuvių ir lenkų. Šis darbas parodo, kad politinių sąlygų bei visuom eninės-ekonom inės santvarkos pokyčiai pakeitė demografinių-tautinių procesų kryptis. P o nepriklausomybės atgavimo pradėjo didėti lietuvių gyventojų dalis. D augelis rusų, baltarusių ir ukrainiečių išvažiavo iš Lietuvos. Skirtumai tarp 1989 ir 1994 m . nėra labai dideli, bet rodo naujų tendencijų, stiprinančių lietuviu poziciją kitų tautų atžvilgiu, atsiradimą. Tačiau, kaip ir anksčiau, tautiniai klausimai bus vieni svarbiausių ir sudėtingiausių, kuriuos turės spręsti Lietuvos valstybė X X I a. išvakarėse.

304

Lentelių sąrašas

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30.

psl. Vilniaus gubernijos gyventojų tautinė sudėtis 1857-1858 m ............................... 30 Vilniaus gubernijos gyventojų tautinė sudėtis 1867 m. (pagal A . Rittichą) . . . 31 Vilniaus gubernijos gyventojų tautinė sudėtis 1884 m. (pagal E. Czynski) . . . 32 Vilniaus m iesto gyventojų religinė sudėtis 1869-1894 m. (tų k sta n čia is).... 34 Vilniaus gubernijos gyventojų tautinė sudėtis 1890 m. (pagal Anonim ą) . . . . 36 K auno gubernijos ir Vilniaus gubernijos vakarinės dalies gyventojų kalbinė sudėtis 1897 m .......................................................................................................................... 46 K auno gubernijos ir Vilniaus gubernijos vakarinės dalies gyventojų konfesinė sudėtis 1897 m .......................................................................................................................... 49 K auno gubernijos ir Vilniaus gubernijos vakarinės dalies gyventojų tautinė sudėtis 1897 m .......................................................................................................................... 52 Suvalkų gubernijos rytinės dalies gyventojų kalbinė sudėtis 1897 m .................... 55 K auno gubernijos ir Vilniaus gubernijos vakarinės dalies gyventojų tautinė sudėtis 1909 m .......................................................................................................................... 69 Suvalkų gubernijos šiaurinės dalies gyventojų tautinė sudėtis 1909 m .................. 75 Lietuviškai kalbančių žm onių, gyvenančių R ytų Prūsijoje (be K laipėdos srities), skaičius 1890-1910 m ............................................................................................... 76 Vilnijos gyventojų tautinė sudėtis 1916 m . (pagal rajonus, vok. k r e is ) .............. 83 Lietuvos Respublikos gyventojų tautinė sudėtis 1923 m . apskrityse (oficialūs d u o m e n y s )................................................................................................................................. 96 Lietuvos Respublikos miestų gyventojų tautinė sudėtis 1923 m ............................. 98 Lietuvos Respublikos gyventojų tautinė sudėtis 1923 m . (apskričių duom enys, verifikuoti le n k ų ) ................................................................................................................. 101 Lietuvių gyventojų pasiskirstymas pagal administracinius vienetus 1923 m . . 105 Rinkim ų į M ažąjį K laipėdos Seimą r e z u lta ta i.......................................................... 111 Prieškario laikų lenkiškos Vilnijos žemės, įeinančios į dabartinę Lietuvos Respublikos te r ito r iją ................................................................................................ 116/117 Vilnijos gyventojų kalbinė sudėtis 1931 m ................................................................... 118 Vilnijos gyventojų konfesinė sudėtis 1931 m ................................................................ 121 Lenkiškos privačios pradinės m okyklos Lietuvoje 1925/1926 - 1932/1933 m okslo m e t a is ....................................................................................................................... 137 Lietuvių šv. Kazim iero draugijos ir jų nariai Lenkijoje 1926-1935 m ............... 142 Valstybinės visuotinės m okyklos su lietuvių kalba Lenkijoje tarpukario laikais 143 Lietuviškos privačios pradinės m okyklos Vilnijoje 1919-1939 m ....................... 144 Lietuvos gyventojų tautinė sudėtis 1942 m. (rajonų d u o m e n im is).................... 159 Vilnijos gyventojų tautinė sudėtis 1942 m . (apylinkių duom enim is) . . . . 160/161 Vilnijos gyventojų tautinė sudėtis 1939 m. ir 1942 m ...................................... 162 Užsiregistravusių išvažiuoti į Lenkiją asmenų skaičius (pagal l y t į ) ......... 170 Užsiregistravusių išvažiuoti į Lenkiją asmenų skaičius (pagal tautybę) . . . . 172

305

31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60.

Pokario repatriacija iš Lietuvos į L e n k iją .................................................................. 173 Ištremtų iš Lietuvos žm onių skaičius 1945-1948 m .................................. 177 Ištremtų iš Lietuvos žm onių skaičius i 945-1949 m .................................. 178 Lietuvos gyventojų skaičius 1939/1940 - 1959‘m .................................................... 181 Lietuvos TSR gyventojų tautinė sudėtis 1959 m ..................' . ................................... 184 T autinės sudėties pokyčiai dabartinėje Lietuvos teritorijoje 1938/1939 -1 9 5 9 m. 186 Lietuvos TSR gyventojų tautinė-kalbinė sudėtis 1959'm. (tūkstančiais) . . . . 188 Vilniaus m iesto gyventojų tautinė-kalbinė sudėtis 1959 m. (tūkstančiais) . . . 190 Rytų Lietuvos gyventojų tautinė sudėtis 1959 m. (1959 m . administracinio padalijimo d u o m e n im is)................................................................................................... 192 Lietuvos T SR gyventojų tautinė sudėtis 1959 m . (rajonų duom enim is) . 194/195 Lietuvos T SR gyventojų tautinės sudėties pokyčiai 1959-1970 m. laikotarpį 198 Lietuvos T SR gyventojų tautinė sudėtis 1970 m ........................................................ 199 Lietuvos TSR gyventojų tautinė-kalbinė sudėtis 1970 m. (tūkstančiais) . . . . 199 Vilniaus m iesto gyventojų tautinė-kalbinė sudėtis 1970 m . (tūkstančiais) . . . 201 Lietuvos TSR gyventojų tautinė sudėtis 1970 m. (rajonų duomenimis) . 202/203 Lietuvos TSR gyventojų tautinės sudėties pokyčiai 1970 ir 1979 m. laikotarpį 207 Lietuvos TSR gyventojų tautinė sudėtis 1979 m. (rajonų duom enim is) . 208/209 Lietuvos T SR atskirų tautybių gyventojų skaičius 1989 m .................................. 213 Lietuvos TSR gyventojų tautinė-kalbinė sudėtis 1989 m. (tūkstančiais) . . . . 215 Vilniaus m iesto gyventojų tautinė-kalbinė sudėtis 1989 m. (tūkstančiais) . . . 216 Lietuvos TSR gyventojų tautinė sudėtis 1989 m. (tū k sta n čia is)......................... 219 Lietuvos T SR gyventojų tautinės sudėties pokyčiai 1959 ir 1989 m. laikotarpį 220 Lietuvos T SR gyventojų tautiniai pokyčiai 1959-1989 m ............................. 222/223 Lietuvos TSR gyventojų, turinčių aukštąjį išsilavinimą, pasiskirstymas pagal tautybes 1959-1970 m ......................................................................................................... 229 Lietuvos TSR gyventojų tautinė sudėtis 1989 m ................................................ 232/233 Lietuvos T SR m iestų gyventojų tautinė sudėtis 1989 m .................................. 236/237 Vilnijos rytinės dalies kaim o gyventojų tautinė sudėtis 1989 m .................... 242/243 Vilnijos vidurinės dalies kaim o gyventojų tautinė sudėtis 1989 m ............... 246/247 Pietų Vilnijos kaim o gyventojų tautinė sudėtis 1989 m .................................. 248/249 Tautiniai pokyčiai Lietuvos Respublikoje 1989-1994 m . la ik o ta r p į................. 257

306

Kartografinių iliustracijų sąrašas

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.

Tautinė-kalbinė sudėtis prieš I pasaulinį k a r ą ............................................................. Apskričių (poviatų) kalbinė-konfesinė sudėtis 1897/1900 m ..................................... Apskričių (poviatų) tautinė sudėtis prieš I pasaulinį k a r ą ....................................... Tautinė sudėtis tarpukario la ik a is ................................................................................... Lietuvos Respublikos ir Vilnijos tautinė sudėtis pagal apskričių duomenis tarpukario la ik a is ................................................................................................................. Lietuvos Respublikos ir Vilnijos miestų tautinė sudėtis tarpukario laikais . . . Lietuvių skaičius procentais Lietuvos Respublikoje ir Vilnijoje tarpukario laikais apylinkių (gminų) d u o m e n im is........................................................................ Lenkų skaičius procentais Lietuvos Respublikoje ir Vilnijoje tarpukario laikais apylinkių (gminų) d u o m e n im is........................................................................ Lietuvos TSR gyventojų tautinė sudėtis po II pasaulinio k a r o ......................... Lietuvos TSR rajonų tautinė sudėtis1959 m ................................................. Lietuvos TSR rajonų tautinė sudėtis 1970 m ................................................. Lietuvos TSR rajonų tautinė sudėtis 1979 m ................................................ Lietuvos TSR rajonų tautinė sudėtis 1989 m ................................................. Lietuvių tautybės gyventojų skaičiaus pokyčiai 1959-1989 m ............................... Lenkų tautybės gyventojų skaičiaus pokyčiai 1959-1989 m .................................. Rusų tautybės gyventojų skaičiaus pokyčiai 1959-1989 m ..................................... Lietuvos TSR miestų gyventojų tautinė sudėtis 1989 m .......................................... Rytų Lietuvos kaim o apylinkių gyventojų tautinė sudėtis 1989 m .................... Lietuvių skaičius procentais R ytų Lietuvoje 1989 m. pagal kaim o apylinkių d u o m e n is ................................................................................................................................. Lenkų skaičius procentais Rytų Lietuvoje 1989 m. pagal kaim o apylinkių d u o m e n is .................................................................................................................................

58 60 61 94 97 99 106 119 185 193 204 210 220 224 225 226 234 239 240 240

307