Physics 08 [8]

Citation preview

‫د پوهن‪ ３‬وزارت‬

‫‪S‬‬

‫‪C‬‬

‫‪I‬‬

‫‪S‬‬

‫‪Y‬‬

‫‪H‬‬

‫‪P‬‬

‫د چاپ کال‪ 1396 :‬هـ ‪ .‬ش‪.‬‬

‫ملي سرود‬ ‫دا وطن افغانســـتـــان دى‬

‫دا عــــزت د هـــر افـغـان دى‬

‫کور د سول‪ ３‬کور د تورې‬

‫هر بچی ي‪ ３‬قهرمـــــان دى‬

‫دا وطن د ټولـــو کـور دى‬

‫د بـــــلـوڅـــــــو د ازبـکــــــــو‬

‫د پ‪＋‬ـــتــون او هـــــزاره وو‬

‫د تـــرکـمنـــــــو د تـــاجـکــــــو‬

‫ورســـره عرب‪ ،‬گوجــر دي‬

‫پــاميــريـــان‪ ،‬نـورســـتانيــــان‬

‫براهوي دي‪ ،‬قزلباش دي‬

‫هـــم ايمـــاق‪ ،‬هم پشـه ‪４‬ان‬

‫دا هيــــــواد به تل ځلي‪８‬ي‬

‫لـکـه لـمــر پـر شـــنـه آســـمـان‬

‫په ســـينــه ک‪ ３‬د آســـيـــا به‬

‫لـکــــه زړه وي جـــاويــــــدان‬

‫نوم د حق مـــو دى رهبـــر‬

‫وايـــو اهلل اکبر وايو اهلل اکبر‬

‫د پﻮﻫن‪ ３‬وزارت‬

‫فزﻳــــک‬ ‫‪P h y s i c s‬‬ ‫اتـــــم ！ــولگـــى‬

‫د چاپ کال‪ ١٣٩٨ :‬هـ ‪ .‬ش‬ ‫الف‬

‫د تاب ان ت او‬

‫‪----------------------------------------------------‬‬‫مضمون فز‬

‫مؤلف ن د تعل مي نصاب د فز‬

‫تابونو مؤلف‬

‫برخ د در‬

‫ا يټ وون ي د پ تو ب د اډيټ د پار نت غ ي‬ ‫ټول‬

‫دم‬

‫اتم‬

‫به پ تو‬

‫ان شاف ور وون‬

‫خ روون‬

‫د اپ ال‬ ‫د اپ ا‬ ‫اپخونه‬

‫بر نال‬

‫د تعل مي نصاب د پراخت ا او در‬

‫تابونو د تأل ف لو ر است‬

‫د پوهن وزارت د اړ و او عامه پوهاوي ر است‬ ‫هجري شم‬ ‫ابل‬ ‫ته ‪[email protected]‬‬

‫‪----------------------------------------------------‬‬‫تابونو د چاپ و ش او پلورلو حق د افغانستان اس مي جمهور ت د پوهن‬ ‫د در‬ ‫پلورل او پ رودل منع دي له غ وون و ه‬ ‫وزارت ه محفوظ د په بازار‬ ‫قانو‬

‫ب‬

‫چلند‬

‫ي‬

‫د‬

‫ن د ز ر غام‬

‫اقرأ باسم رب‬ ‫مو ته ي وند راب ل او د لوست او لي له‬ ‫ش ر ه ا وو‬ ‫د لو او ب ون خدا‬ ‫اله لوم ن‬ ‫نعمت خه ي برخمن ي يو او د الله تعال ر وروست غم محمد مصطف‬ ‫غام ورته لوستل و درود وايو‬ ‫هجري ريز ال د وهن د ال ه نامه ونومول شو له د امله به‬ ‫ولو ته اره ده‬ ‫رن ه‬ ‫اداره‬ ‫تاب وون‬ ‫زده وون‬ ‫د ران ه واد وونيز نظام د ورو بدلونونو شاهد وي وون‬ ‫د ه واد د وون‬ ‫او د والدينو شورا ان د ه واد د وهنيز نظام ش و بنس يز عنا بلل ي ي‬ ‫او روزن ه راختيا او رمختيا مهم رول لري ه داس مهم وخت د افغانستان د وهن وزارت د‬ ‫م تابه مقام د ه واد ه وونيز نظام د ود او راخت ا ه لور بنس يزو بدلونونو ته من د‬ ‫له همد امله د وونيز نصاب اص ح او راختيا د وهن وزارت له مهمو لوم يتوبونو خه دي همدارن ه‬ ‫وونيزو تأسيساتو د در تابونو محتوا يفيت او‬ ‫ه وون يو مدرسو او ولو دولت او خصو‬ ‫د با يفيته در‬ ‫ا لري مو ه د باور يو‬ ‫توز ع ته املرنه د وهن وزارت د ارو ه‬ ‫تابونو له شتون رته د وون او روزن اسا اهدافو ته رس دل نشو‬ ‫وونيز نظام د رامن ته ولو ل اره د راتلون نسل د روزون و‬ ‫ورتنيو موخو ته د رس دو او د اغ زنا‬ ‫ه تو ه د ه واد له ولو ز ه سواندو وون و استادانو او مسل مديرانو خه ه درناوي هيله وم‬ ‫تابونو ه تدريس او د محتوا ه ل دولو هي ول ه ه او هاند‬ ‫د ه واد ب يانو ته د د در‬ ‫زيار او و‬ ‫ونه س موي او د يوه فعال او ه دين م او انتقادي تف ر سمبال نسل ه روزنه‬ ‫ه ه د نيت لوست ل ي‬ ‫و ي هره ور د من ه نوي ولو او د مسؤوليت ه در‬ ‫ران زده وون به سبا د يوه رمختل افغانستان مع ران او د ولن متمدن او ور‬ ‫د نن ور‬ ‫اوس دون وي‬ ‫د ه واد ارز تنا ه ان ه ده غو تنه لرم و له هر فرصت‬ ‫همدا راز له خو و زده وون و خه‬ ‫و او فعالو ونوالو ه تو ه او وون و ته ه‬ ‫ه روسه د‬ ‫خه ه ورته ي او د زده‬ ‫درناوي ه له تدر س خه ه او اغ زنا ه استفاده و ي‬ ‫د‬ ‫د وون او روزن له ولو وهانو او د وونيز نصاب له مسل هم ارانو خه‬ ‫ه ا‬ ‫دي مننه وم او د لو‬ ‫دون هل ل‬ ‫د تاب ه لي لو او متو ولو ي نه ست‬ ‫بريا غوا م‬ ‫له دربار خه دو ته ه د س ي ل او انسان جو وون ه‬ ‫خدا‬ ‫و ي خ لوا وه او‬ ‫وونيز نظام او د داس ودان افغانستان ه ه له‬ ‫د معياري او رمختل‬ ‫سو اله وي‬ ‫د وهن وزير‬ ‫د تور محمد م ويس بلخ‬

‫ج‬

‫سرﻳزه‬ ‫ټولو خلکو له پيدايښت څخه تراوسه پورې له ساينس سره سروکار درلودلى دى‪ .‬د وخت په‬ ‫تېرېدو سره د پوهانو په هڅه پرمخ تللي وسايل او ماشينونه‪ ،‬لکه موټر‪ ،‬الوتکه‪ ،‬کشت‪ ،９‬راډيو‪،‬‬ ‫ټلويزيون‪ ،‬موبايل انټرنېټ او نور د انسانانو د سوکال‪ ９‬او أسوده گ‪ ９‬لپاره منځته راغلل‪.‬‬ ‫علم په حقيقت کې د طبيعت د مطالعې د السته راغلو پايلو او پوښتنو ته د ځواب د پلټنې‬ ‫الره ده‪ .‬د علم ټولې څانگې دا طريقه او الره د دې بې پايانه طبيعت د المحدودو موجوداتو‬ ‫په هست‪ ９‬کې د ذرې د رازونو د پېژندنو لپاره کاروي‪.‬‬ ‫د اسالم د مبين دين له ظهور او پرمختگ څخه وروسته د اسالمي هېوادونو پوهانو‪ ،‬لکه‪:‬‬ ‫ابوريحان البيروني‪ ،‬ابوعلي سينا‪ ،‬ابن هيثم‪ ،‬خوارزمي او نورو د نجوم‪ ،‬رياضي‪ ،‬اپټيک‬ ‫او د ساينس په نورو ډگرونو کې علم او پوهه پراخه کړه‪ .‬همدارنگه گاليله‪ ،‬اسحاق نيوټن‪،‬‬ ‫جميز جول‪ ،‬ويليام تامسن‪ ،‬مايکل فارادي‪ ،‬جيمز کلړک‪ ،‬ماکسويل‪ ،‬لوډويک بولتزمن او‬ ‫البرټ انشټاين د نړۍ هغه لوی فزيک پوهان دي چې د هغوی د زحماتو او کوښښونو په اثر‬ ‫د طبيعت له زرگونو اسرارو څخه پردې پورته شوې او د علومو د پرمختيا لپاره يې نورو ته‬ ‫الره پرانيستله‪.‬‬ ‫په اووم ټولگي کې مو د ځينې مفاهيمو‪ ،‬لکه‪ :‬اندازه کول‪ ،‬قوه‪ ،‬کار او انرژى‪ ،‬فشار‪ ،‬د‬ ‫نورخواص‪ ،‬د نورانعکاس او د نورانکسار په اړه معلومات ترالسه کړل او سږکال به د نورو‬ ‫بنسټيزو مفاهيمو‪ ،‬لکه‪ :‬تودوخې او پر نورو موادو باندې د هغې د اغيزې‪ ،‬د تودوخې د‬ ‫انتقال‪ ،‬د مقناطيس ساحې‪ ،‬ساکنې برېښنا‪ ،‬د قوې په باره کې ال زيات معلومات او ساده‬ ‫ماشينونو سره چې په شپږم فصل (څپرکي) کې ليکل شوي دي‪ ،‬اشنا شو‪ .‬هيله من يو چې‬ ‫تاسو گران زده کوونکي د پورته هر يوه مفهوم په باره کې له جزئياتو سره پوهه ترالسه کړئ‪.‬‬ ‫د فزيک څانگه‬

‫د‬

‫لﻴــک لــ‪７‬‬ ‫لوم‪７‬ى فصل‪:‬‬

‫دوﻳم فصل‪:‬‬

‫درﻳم فصل‪:‬‬ ‫＇لورم فصل‪:‬‬

‫پن‪％‬م فصل‪:‬‬

‫شپ‪８‬م فصل‪:‬‬

‫مخونه‬ ‫تودوخه او پر موادو باندې د هغې اغېزې‪1 ................‬‬ ‫انبساط او انقباض‪8 .......................................‬‬ ‫د موادو فازونه (حالتونه)‪11 ................................‬‬ ‫د ناخالص‪ ９‬اغېزې‪19 .........................................‬‬ ‫د لومړي فصل لنډيز او پوښتنې‪24-2۳ ...........................‬‬ ‫د تودوخې لېږدول‪2۵ .........................................‬‬ ‫د تودوخې تبادل‪۳۰ ..........................................‬‬ ‫احتراقي انجنونه‪۳۳ ..........................................‬‬ ‫د دويم فصل لنډيز او پوښتنې ‪۳6-۳۵ ...........................‬‬ ‫د مقناطيس ساحه‪۳7 .........................................‬‬ ‫برېښنايي مقناطيس‪42 ......................................‬‬ ‫د دريم فصل لنډيز او پوښتنې ‪44-4۳ ............................‬‬ ‫ساکنه برېښنا ‪۴۵ ............................................‬‬ ‫الکټروسکوپ ‪۴٩ ...........................................‬‬ ‫برېښنايي القا ‪۵٣ .............................................‬‬ ‫برېښنا په هوا کې (تالنده او برېښنا) ‪۵۵ .....................‬‬ ‫د څلورم فصل لنډيز او پوښتنې ‪۵۶ ..........................‬‬ ‫قوه ‪۵۷ .......................................................‬‬ ‫د جاذبې قوه ‪۶٣ .............................................‬‬ ‫کتله او وزن ‪۶۵ ..............................................‬‬ ‫د پنځم فصل لنډيز او پوښتنې‪۶٨-۶۷...........................‬‬ ‫ساده ماشينونه ‪۶٩ ............................................‬‬ ‫د ماشينونه ميخانيکي گټه‪۷۵ .................................‬‬ ‫د شپږم فصل لنډيز او پوښتنې‪٨۴-٨٣...........................‬‬

‫ـ‬

‫ﻟﻮﻣ‪７‬ى ﻓصﻞ‬ ‫تﻮدوخﻪ او پر ﻣﻮادو باﻧدې د ﻫﻐ‪ ３‬اﻏ‪５‬زې‬ ‫مخ ک‪ ３‬مﻮ د تﻮدوخ‪ ３‬او پر مﻮادو باﻧدې د ﻫغ‪ ３‬د رامﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪５‬دوﻧکﻮ بدلﻮﻧﻮﻧﻮ‬ ‫‪＄‬ﻴﻨــ‪ ３‬مطلبﻮﻧﻪ زده کــ‪７‬ل‪ .‬او دا مﻮ ﻫم پﻪ ک‪ ３‬زده ک‪７‬ل چ‪ ３‬لﻪ ترمامتر ＇خﻪ‬ ‫د جســمﻮﻧﻮ د گرم‪ ９‬او ﻳخﻨ‪ ９‬د مﻴزان پﻪ اﻧدازه کﻮلﻮ ک‪＇ ３‬ﻨ‪／‬ﻪ کار اخلﻮ او‬ ‫＇ﻨگﻪ ﻳ‪ ３‬درج‪ ３‬لﻮستلﻰ شﻮ؟‬ ‫تﻮدوخــﻪ او ور پــﻮرې ت‪７‬ل‪ ３‬پ‪＋５‬ــ‪ ３‬زمﻮږ پﻪ ژوﻧد او طبعﻴت ک‪ ３‬ســتر ﻧقش‬ ‫لــري‪ .‬د ب‪５‬لگــ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ‪ :‬ژوﻧدي مﻮجﻮدات د خپــل ژوﻧد د پرمختگ لپاره‬ ‫ﻫغــﻪ چاپ‪５‬رﻳا ل تﻪ چ‪ ３‬مﻨاســبﻪ تﻮدوخﻪ ولري‪ ،‬ضرورت لري‪ .‬پﻪ ﻳﻮه ســﻴمﻪ‬ ‫کــ‪ ３‬د کال د فصلﻮﻧﻮ راتلﻮ‪ ،‬د ﻫغ‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ مﻴزان پﻮرې چ‪ ３‬چاپ‪５‬رﻳال‬ ‫ﻳــ‪ ３‬لﻪ لمر ＇خﻪ اخلﻲ‪ ،‬اړه لري‪ .‬پﻪ ﻫمدې تﻮگﻪ پﻪ کارخاﻧﻮ او ﻫغﻮ صﻨعتﻲ‬ ‫چاپﻴرﻳالﻮﻧــﻮ کــ‪ ３‬د مﻮادو ډول او د ﻫغﻮ د شــکل د بدلﻴدو لپاره لﻪ تﻮدوخ‪３‬‬ ‫＇خﻪ ډ‪４‬رې گ＂‪ ３‬اخ‪５‬ستل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫تر اوسﻪ پﻮرې ستاسﻮ پﻪ ذﻫﻦ ک‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬او لﻪ ﻫغ‪＇ ３‬خﻪ د ډول ډول کار‬ ‫اخﻴستﻨ‪ ３‬پﻪ اړه حتما ً ب‪５‬ل‪ ،３‬ب‪５‬ل‪ ３‬پﻮ＊تﻨ‪ ３‬شتﻪ‪ ،‬د بﻴلگ‪ ３‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫ د تﻮدوخــ‪ ３‬مقدار اﻧدازه کﻮلﻰ شــﻮ؟ د ﻫغ‪ ３‬پﻪ ســﻨجش ک‪ ３‬کﻮم واحد‬‫کارول ک‪８５‬ي؟‬ ‫ کلﻪ چ‪ ３‬واﻳﻮ چ‪ ３‬ﻧﻦ تﻮدوخﻪ ‪ 37 o C‬تﻪ رس‪８５‬ي‪ ،‬ﻧﻮ د تﻮدوخ‪ ３‬د درج‪３‬‬‫کلمﻪ ＇ﻪ معﻨا ورکﻮي؟‬ ‫ کلــﻪ چــ‪ ３‬ترمامتر پﻪ ســ‪７‬و اوبﻮ ک‪ ３‬ږدو‪ ،‬د ﻫغﻪ دﻧﻨــﻪ د ماﻳع لﻮړوالﻰ ول‪３‬‬‫！ﻴ＂‪８５‬ي او پﻪ تﻮدو اوبﻮ ک‪ ３‬ول‪ ３‬پﻮرتﻪ ‪＄‬ﻲ؟‬ ‫ تاســﻮ پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪ ３‬ماده د جامد‪ ،‬ماﻳع او گاز پﻪ ډولﻮﻧﻮ مﻮجﻮده ده چ‪ ３‬د‬‫مادې فازوﻧﻪ بلل ک‪８５‬ي‪ .‬خﻮ پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪ ３‬تﻮدوخﻪ د مادې د فازوﻧﻮ پﻪ بدلﻴدو‬ ‫ک‪＇ ３‬ﻪ رول لري؟‬ ‫دا د ﻫغﻮ پﻮ＊تﻨﻮ بﻴلگ‪ ３‬دي چ‪ ３‬کﻮ＊） کﻮو‪ ،‬پﻪ دې فصل ک‪ ３‬ورتﻪ مﻨاسب‬ ‫‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ پﻴداک‪７‬و‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ‬ ‫مﻮږ ﻫره ورځ ＇ﻮ ‪＄‬لﻪ د تﻮدوخ‪ ３‬د درج‪ ３‬کلمﻪ پﻪ ب‪５‬لﻮ‪ ،‬ب‪５‬لﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ ک‪ ３‬لﻪ رادﻳﻮ‪ ،‬تلﻮﻳزﻳﻮن‪ ،‬ور‪＄‬پا‪１‬ﻮ او‬ ‫داس‪ ３‬ﻧﻮرو ＇خﻪ اورو‪ .‬أﻳا تر اوسﻪ پﻮرې مﻮ د تﻮدوخ‪ ３‬د کلم‪ ３‬دقﻴق‪ ３‬معﻨا تﻪ فکر ک‪７‬ى دى؟‬ ‫أﻳا پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ ＇ﻪ ډول اﻧدازه ک‪８５‬ي؟‬ ‫مخک‪ ３‬لﻪ دې چ‪ ３‬دغﻪ مﻮضﻮع مطالعﻪ ک‪７‬و‪ ،‬ﻻﻧدې فعالﻴت ترسره کﻮو‪:‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫‪ )1-1( -1‬شــکل پﻪ پام ســره‪ ،‬ستاســﻮ پﻪ ﻧظر‪ ،‬لﻪ دې مﻮادو ＇خﻪ کﻮم ﻳﻮ تاوده او کﻮم ﻳ‪ ３‬ســاړه دي؟ لﻪ س‪７‬و ＇خﻪ تﻮدو تﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫پﻪ ترتﻴب سره ولﻴکئ‪.‬‬

‫(‪ )1-1‬شکل‪ ،‬ﻫغﻪ جسمﻮﻧﻪ چ‪ ３‬متفاوتﻪ تﻮدوخ‪ ３‬لري‪.‬‬

‫‪ -2‬د دې لپاره چ‪ ３‬وپﻮﻫ‪８５‬و اﻳشــ‪５‬دل‪ ３‬اوبﻪ لﻪ ﻳخ ＇خﻪ ＇ﻮمره‬ ‫تﻮدې وي‪＇ ،‬ﻪ شﻲ تﻪ اړتﻴا لرو؟‬ ‫‪ )1-2( -3‬شکل د ﻫغﻪ خبر ﻳﻮه برخﻪ ده چ‪ ３‬پﻪ ور‪＄‬پا‪１‬ﻪ ک‪３‬‬ ‫چاپ شــﻮى دى‪ .‬پﻪ غﻮر ﻳ‪ ３‬ولﻮلــئ او وواﻳئ چ‪ ３‬د ＇ﻪ پﻪ اړه‬ ‫خبرې کﻮي؟ ستاسﻮ پﻪ ﻧظر‪ ،‬د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ چ‪ ３‬پﻪ دې خبر‬ ‫ک‪ ３‬ﻳاده شﻮې ده‪＇ ،‬ﻪ معﻨا ورکﻮي؟‬

‫(‪ )1-2‬شکل‪ ،‬د ﻫﻮا پ‪５‬ژﻧدﻧ‪ ３‬د گزارش ﻳﻮه برخﻪ‬

‫‪2‬‬

‫د ﻫﻮا حاﻻت‬ ‫رپﻮ！ﻮﻧﻪ واﻳﻲ چ‪ ３‬د س‪７‬ې ﻫﻮا ﻳﻮه جبﻬﻪ لﻪ لﻮ‪４‬دﻳ‪＃‬‬ ‫＇خﻪ زمﻮږ ﻫ‪５‬ﻮاد تﻪ را رواﻧﻪ ده‪ .‬دغﻪ جبﻬﻪ بﻪ سبا‬ ‫زمﻮږ د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ لﻮ‪４‬دﻳ‪％‬ﻮ برخﻮ باﻧدې تاثﻴر کﻮي او‬ ‫د دې باعث بﻪ شﻲ چ‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ بﻪ پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ‬ ‫سﻴمﻮ ک‪ ３‬ډ‪４‬ره کمﻪ شﻲ او اوبﻪ ﻳ‪ ３‬کﻨگل ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫مﻮږ پخﻮا زده ک‪７‬ل چ‪ ３‬د ﻳﻮه جســم د ســﻮړوالﻲ او تﻮدوالﻲ د مﻴزان د ！اکلﻮ لپاره لﻪ ترما متر ＇خﻪ کار‬ ‫اخلﻮ‪ .‬د دې لپاره د ترمامتر مخزن لﻪ جسم سره پﻪ تماس او ﻳا د پام وړ چاپ‪５‬رﻳا ل ک‪ ３‬ږدو او لﻪ دې وروستﻪ‬ ‫چ‪ ３‬ډاډ تر ﻻسﻪ شﻮ چ‪ ３‬د ترمامتر پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬ماﻳع ﻧﻮر حرکت ﻧﻪ کﻮي‪ ،‬د ﻫغﻪ درجﻪ مﻮ ولﻮستلﻪ‪.‬‬ ‫لﻪ بل‪ ３‬خﻮا پﻮﻫ‪８５‬و چ‪ ３‬کلﻪ ﻳﻮ سﻮړ جسم لﻪ ﻳﻮه تﻮد جسم سره پﻪ تماس شﻲ‪ ،‬سﻮړ جسم ل‪８‬ل‪ ８‬تﻮد او تﻮد‬ ‫جســم ل‪ ８‬ل‪ ８‬ســ‪７‬ﻳ‪８‬ي‪ .‬دغﻪ کارترﻫغﻪ وختﻪ پﻮرې دوام کﻮي چ‪ ３‬د دواړو جسمﻮﻧﻮ د سﻮړوالﻲ او تﻮدوالﻲ‬ ‫مﻴزان ﻳﻮ شان شﻲ‪ .‬پﻪ دې حالت ک‪ ３‬وﻳل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬دا دواړه جسمﻮﻧﻪ د تﻮدوخ‪ ３‬تعادل لري‪ .‬حرار‬ ‫تع ادل د ت د خ درج د اندازه ل د ار اس اس د ‪ .‬کلﻪ چ‪ ３‬دوه جســمﻮﻧﻪ د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ‬ ‫تعادل ک‪ ３‬وي‪ ،‬ﻳعﻨ‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ ﻳ‪ ３‬مساوي ده‪ .‬د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ‪ :‬کلﻪ چ‪ ３‬ترمامتر لﻪ ﻳﻮه تﻮد جسم‬ ‫ســره وﻧ‪＋‬ــلﻮو‪ ،‬ترمامتر ورو وروگرم‪８５‬ي او د ده پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬ماﻳع پﻮرتﻪ ‪＄‬ﻲ‪ .‬دغﻪ کار تر ﻫغﻪ وختﻪ پﻮرې‬ ‫ادامﻪ پﻴداکﻮي چ‪ ３‬ترمامتر او گرم جســم د تﻮدوخ‪ ３‬د تعادل پﻪ حالت ک‪ ３‬واقع شــﻲ‪ .‬پﻪ دې حالت ک‪３‬‬ ‫د ترمامتر او جســم د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ ﻳﻮشــان ک‪８５‬ي‪ .‬د ﻳﻮه جسم د تﻮدوالﻲ ﻳاد ‪－‬رم‪ ９‬درج‪ ３‬تﻪ د جسم د‬ ‫تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ واﻳﻲ‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫ﻳﻮ ترمامتر جﻮړ ک‪７‬ئ!‬ ‫د ضرورت وړ سامان او مﻮاد‪ :‬د خﻮد کار قلم ﻳﻮه تشﻪ ﻧلکﻪ‪ ،‬د پﻨسﻴلﻴﻦ پﻴچکاري ﻳﻮ تش بﻮتل چ‪３‬‬ ‫رب‪７‬ي سرپﻮښ ولري‪ ،‬کاک ﻳﻮه اﻧدازه چاى‪ ،‬ﻳﻮ کﻮچﻨی مﻴخ‪ ،‬د مقﻮا کاغذ‪ ،‬خط کش او قلم‪.‬‬ ‫‪100‬‬ ‫طرزالعمل (ک‪７‬ﻧﻼر)‬ ‫‪80‬‬ ‫‪60‬‬ ‫لﻮم‪７‬ی کاک د ﻳﻮه مﻴخ پﻪ واســطﻪ ســﻮری او بﻴا د پﻨســلﻴﻦ پﻪ بﻮتل ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬دﻧﻨﻪ ک‪７‬ئ‪ ،‬د خﻮدکار قلم‬ ‫‪40‬‬ ‫تشــﻪ ﻧلکﻪ پک‪ ３‬ورتﻴره ک‪７‬ئ‪ .‬بﻴا د پﻨســﻴلﻴﻦ بﻮتل لﻪ چاى ＇خﻪ ډک ک‪７‬ئ د کارتﻦ کاغذ د خط کش‬ ‫‪20‬‬ ‫پﻪ واســطﻪ درجﻪ بﻨدی ک‪７‬ئ وروســتﻪ د قلم ﻧلکﻪ د کارتﻦ پﻪ کاغذ وﻧ‪＋‬ــلﻮئ او د شــکل پﻪ شــان ﻳ‪３‬‬ ‫‪10‬‬ ‫محکم ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫پﻪ ﻧلکﻪ ک‪ ３‬د ختلﻲ چای مﻮقعﻴت پﻪ ﻧ‪＋‬ﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫بﻮتل د اﻳش‪５‬دلﻮ اوبﻮ پﻪ لﻮ＊ﻲ ک‪ ３‬ک‪８５‬دئ او وگﻮرئ چ‪＇ ３‬ﻪ پ‪８５＋５‬ي‪.‬‬ ‫دغﻪ کار پﻪ س‪７‬و اوبﻮ ک‪ ３‬تکرار ک‪７‬ئ او ﻧتﻴجﻪ ﻳ‪ ３‬وگﻮرئ‪.‬‬ ‫خپــل ترمامتــر د چــاى پﻪ ‪＄‬اى لﻪ الکﻮلﻮ ＇خﻪ ډک ک‪７‬ئ او تجربﻪ تکرار ک‪７‬ئ و‪－‬ﻮرئ چ‪３‬‬ ‫ترمامتر پﻪ کﻮم حالت ک‪＊ ３‬ﻪ کار کﻮي؟‬ ‫(‪ )1-2‬شکل‪ ،‬د ﻳﻮ ساده ترمامتر جﻮړول‬

‫‪3‬‬

‫د مــﻮادو د تﻮدوخــ‪ ３‬بدلﻮن د دوى د ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬فزﻳکﻲ خﻮاصﻮ د بدلﻮن باعــث ک‪８５‬ي‪ .‬د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ کلﻪ‬ ‫چ‪ ３‬د ترمامتر پﻪ ＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ ﻧل ک‪ ３‬د ماﻳع د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ پﻮرتﻪ ‪＄‬ﻲ‪ ،‬حجم ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬ر‪８４‬ي اود تﻮدوخ‪ ３‬د‬ ‫درج‪ ３‬پﻪ ل‪８‬ﻳدو سره ﻳ‪ ３‬حجم کم‪８５‬ي‪ .‬لﻪ ﻫمدې خاصﻴت ＇خﻪ د تﻮدوخ‪ ３‬د درج‪ ３‬پﻪ اﻧدازه کﻮلﻮ ک‪３‬‬ ‫کار اخلﻮ او د ب‪５‬لﻮ ب‪５‬لﻮ جسمﻮﻧﻮ د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ پرې سﻨجﻮو‪.‬‬ ‫د دې کار لپاره لﻮم‪７‬ى باﻳد ترمامتر درجﻪ بﻨدي ک‪７‬و‪ .‬پﻪ ﻧ‪７‬ۍ ک‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬د درج‪ ３‬لپاره ＇ﻮ ډولﻪ درجﻪ‬ ‫بﻨدي شتﻪ لکﻪ د سلسﻴﻮس درجﻪ بﻨدي د فارﻧﻬاﻳت درجﻪ بﻨدي او د کلﻮﻳﻦ درجﻪ بﻨدي‪.‬‬ ‫زمﻮږ پﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬لﻪ ！ﻮلﻮ ＇خﻪ زﻳاتﻪ معمﻮلﻪ درجﻪ بﻨدي د سلسﻴﻮس درجﻪ بﻨدي ده او د ‪ SI‬پﻪ سﻴستم‬ ‫ک‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬ستﻨدرده درجﻪ بﻨدي د کلﻮﻳﻦ درجﻪ بﻨدي ده‪ .‬د درجﻪ بﻨدۍ سﻴستم د لﻮم‪７‬ي ‪＄‬ل لپاره‬ ‫ســﻮﻳدﻧﻲ پﻮه اﻧدرس سلســﻴﻮس کارولﻰ دى او دﻫغﻪ پﻪ وﻳاړ پﻪ دغﻪ ﻧامﻪ ﻧﻮمﻮل شــﻮى دى‪ .‬ﻫغﻪ لﻮم‪７‬ى د‬ ‫سﻴمابﻮ ترمامتر د خالصﻮ اوبﻮ او ﻳخ پﻪ مخلﻮط ک‪ ３‬ک‪＋５‬ﻮد او ﻫغﻪ ‪＄‬اى چ‪ ３‬د ترمامتر ماﻳع ورتﻪ رسﻴدل‪３‬‬ ‫وه‪ ،‬پﻪ ﻧ‪＋‬ــﻪ ک‪ ７‬او ﻫغﻪ ﻧ‪＋‬ــﻪ ﻳ‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬د صفر درج‪ ３‬پﻪ ﻧامﻪ ﻳاده ک‪７‬ه‪ .‬وروســتﻪ ﻳ‪ ３‬ترمامتر د خالصﻮ‬ ‫اﻳش‪５‬دلﻮ اوبﻮ ب‪７‬اس (بخار) تﻪ وﻧﻴﻮ‪ .‬ﻫغﻪ ‪＄‬ای ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻧ‪＋‬ﻪ ک‪ ７‬چ‪ ３‬د ترمامتر ماﻳع پرې در‪８４‬ي او ﻫغﻪ تﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫د سلﻮ عدد ﻧسبت ورک‪.７‬‬ ‫د دغﻮ دوو ﻧقطﻮ فاصلﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ ســلﻮ مســاوي برخﻮ وو‪４‬شــلﻪ چ‪ ３‬ﻫره برخﻪ ﻳ‪ ３‬ﻳﻮه درجﻪ ＊ﻴ‪ ３‬د ذکر وړده‬ ‫چ‪ ３‬د ﻫﻮا فشار پﻪ دې تجربﻪ ک‪ ３‬ﻳﻮ اتمﻮسفﻴر‪ ،‬ﻳعﻨ‪ ３‬د سمﻨدر د سطح‪ ３‬فشار دې‪.‬‬ ‫د سلسﻴﻮس د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ ‪ oC‬پﻪ ډول لﻴکل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ﻼ‪ :‬کلﻪ چ‪ ３‬وغﻮاړو ‪ 20‬درج‪ ３‬سلسﻴﻮس و＊ﻴﻮ‪ ،‬ﻧﻮ ﻫغﻪ د ‪ 20o C‬پﻪ ډول لﻴکﻮ‪.‬‬ ‫مث ً‬

‫‪4‬‬

‫تﻮدوخﻪ (حرارت)‬ ‫اﻧســاﻧاﻧﻮ لﻪ پخﻮا ＇خﻪ لﻴدلﻲ دي چ‪ ３‬کلﻪ ﻳﻮ ســﻮړ جســم لﻪ ﻳﻮه تاوده جسم سره ﻳﻮ ‪＄‬اى شﻲ‪ ،‬د وخت‬ ‫پﻪ تﻴرﻳدو ســره تﻮد‪８４‬ي‪ .‬داســ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬تصﻮر کاوه چ‪ ３‬تﻮدوخﻪ ﻳﻮ ډول ماده ده چ‪ ３‬لﻪ گرم جسم ＇خﻪ سﻮړ‬ ‫جسم تﻪ ‪＄‬ﻲ او سﻮړ جسم تﻮدوي‪.‬‬ ‫ﻧﻨﻲ پﻮﻫان عقﻴده لري چ‪ ３‬تﻮدوخﻪ د اﻧرژۍ ﻳﻮ ډول دى او ک‪５‬دلﻰ شﻲ د اﻧرژۍ پﻪ ﻧﻮرو ډولﻮﻧﻮ واړول شﻲ‪.‬‬ ‫ﻫر جســم ﻳﻮه اﻧدازه اﻧرژي لري چ‪ ３‬ﻫغ‪ ３‬تﻪ د جســم داخلﻲ اﻧرژي واﻳﻲ‪ .‬د ﻳﻮه جســم داخلﻲ اﻧرژي پﻪ‬ ‫واقعﻴت ک‪ ３‬د ﻫغﻪ د ﻫرې ﻳﻮې ذرې ذخﻴروي اوحرکﻲ اﻧرژﻳﻮ (مجمﻮعﻪ) ！ﻮلگﻪ ده‪ .‬ﻳعﻨ‪ ３‬د ﻳﻮه جســم‬ ‫ﻫره ذره د خپل حرکت او مﻮقعﻴت لﻪ مخ‪ ３‬د ﻳﻮې اﻧدازې اﻧرژۍ لروﻧک‪ ３‬ده‪.‬‬ ‫ﻫر ＇ﻮمره چ‪ ３‬د ﻳﻮه جسم د ذرو شم‪５‬ر ډ‪４‬ر وي او بﻴا د ﻫرې ذرې اﻧرژي زﻳاتﻪ وي پﻪ ﻫمغﻪ اﻧدازه دﻫغﻪ‬ ‫جسم داخلﻲ اﻧرژي ډ‪４‬ره وي‪.‬‬ ‫کلﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮ ســﻮړ او تﻮد جســم‪ ،‬ســره پﻪ تماس ک‪ ３‬شــﻲ‪ ،‬د اﻧرژۍ ﻳﻮه برخﻪ‪ ،‬لﻪ ﻫغﻪ جسم ＇خﻪ چ‪ ３‬د‬ ‫لــﻮړې درج‪ ３‬تﻮدوخﻪ لري‪ ،‬ﻫغﻪ جســم تﻪ ل‪５‬ــ‪８‬دوي چ‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ ﻳ‪！ ３‬ﻴ＂ــﻪ وي‪ .‬پﻪ دې ترتﻴب‪،‬‬ ‫د تــاوده جســم داخلﻲ اﻧرژي کم‪８５‬ي او ﻫغﻪ جســم چ‪ ３‬ســﻮړ دى داخلﻲ اﻧرژي ﻳــ‪ ３‬زﻳات‪８５‬ي‪.‬دا ﻫمغﻪ‬ ‫اﻧرژي ده چ‪ ３‬مﻮږ ﻳ‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ ﻧامﻪ ﻳاد وو‪ .‬تﻮدوخﻪ د ﻳﻮه جسم د تﻮدوخ‪ ３‬د اﻧرژۍ لﻪ مقدار ＇خﻪ‬ ‫عبارت ده‪ .‬د تﻮدوخ‪ ３‬اﻧرژي د دوو جســمﻮﻧﻮ پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬د درج‪ ３‬د اختﻼف لﻪ کبلﻪ ﻳﻮ بل‬ ‫تﻪ اﻧتقال‪８５‬ي‪ .‬د تﻮدوخ‪ ３‬اﻧرژي د اﻧرژۍ پﻪ ډ‪４‬رو بدلﻮﻧﻮﻧﻮ ک‪＇ ３‬رگﻨد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ ،‬کلﻪ چ‪ ３‬بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ پک‪ ３‬چاﻻﻧﻮي‪ ،‬ﻧﻮ بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ اﻧرژي پﻪ حرکﻲ اﻧرژۍ تبدﻳلﻴ‪８‬ي‪ .‬تاسﻮ‬ ‫گــﻮرئ چ‪ ３‬پک‪ ３‬د کار پﻪ ترڅ ک‪ ３‬تﻮد‪８４‬ي‪ .‬دا مﻮږ تﻪ را＊ــﻴﻲ چ‪ ３‬د تﻮدوخــ‪ ３‬ﻳﻮه اﻧدازه اﻧرژي زمﻮږ لﻪ‬ ‫غﻮ＊تﻨ‪ ３‬پرتﻪ تﻮلﻴد شﻮﻳده‪.‬‬

‫(‪ )1-3‬شکل‪ ،‬د اﻧرژۍ پﻪ ډﻳرو بدلﻮﻧﻮﻧﻮ ک‪،３‬‬ ‫تﻮدوخ‪ ３‬مﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د ﻫغﻮ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ وسﻴلﻮ د کار پﻪ اړه چ‪ ３‬پﻪ جدول ک‪ ３‬ورک‪７‬ل شﻮې دي‪ ،‬خبرې وک‪７‬ئ او جدول بشپ‪ ７‬ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫وسﻴلﻪ‬

‫د واردې شﻮې‬ ‫اﻧرژۍ ډول‬

‫د تبدﻳل شﻮې اﻧرژۍ ډول‬

‫اﻧرژي د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ شکل ضاﻳع‬ ‫شﻮې ده؟‬

‫برقﻲ گروپ‬ ‫تلﻮﻳزﻳﻮن‬ ‫د برق تﻮلﻴدوﻧکﻰ جﻨراتﻮر‬ ‫د مﻴﻮې د اوبﻮ اﻳستﻮﻧکﻰ ماشﻴﻦ‬

‫د اﻧرژۍ د ﻧﻮرو ډولﻮﻧﻮ پﻪ شان‪ ،‬د تﻮدوخ‪ ３‬د مقدار د اﻧدازه کﻮلﻮ واحد ژول دى‪ .‬خﻮ پﻪ ډ‪４‬رو ﻧﻮرو برخﻮ‬ ‫ک‪ ３‬لﻪ بل واحد ＇خﻪ د کالﻮرۍ پﻪ ﻧامﻪ ﻫم کار اخ‪５‬ستل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫کالﻮري د تﻮدوخ‪ ３‬د اﻧرژۍ ﻫغﻪ اﻧدازه ده چ‪ ３‬د ﻳﻮه گرام اوبﻮ د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ‪ ،‬ﻳﻮه درجﻪ سلسﻴﻮس لﻮړ‬ ‫وي‪ .‬ﻳﻮه کالﻮري لﻪ ‪ 4.2‬ژول سره برابره ده‪.‬‬

‫د اﻧرژۍ ﻣﻨابﻊ (سرچﻴﻨ‪)３‬‬ ‫پﻪ ！ﻮلﻪ ﻧ‪７‬ۍ او پﻪ ﻫمدې تﻮگﻪ زمﻮږ پﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬د اړتﻴا وړ اﻧرژۍ برابرول ﻳﻮه مﻬمﻪ مسئلﻪ ده‪.‬‬ ‫د ﻫرې ！ﻮلﻨ‪ ３‬د اﻧرژۍ د لگ‪＋‬ــت اﻧدازه د ﻫغ‪！ ３‬ﻮلﻨ‪ ３‬د صﻨعت لﻪ ودې او پراختﻴا ســره زﻳات‪８５‬ي‪ .‬ﻫمغﻪ‬ ‫ســرچﻴﻨ‪ ３‬چ‪ ３‬زمﻮږ د اړتﻴا وړ اﻧرژي برابروي‪ ،‬کﻮلﻰ شــﻮ پر دوو اصلﻲ برخﻮ ووﻳشﻮ‪ .‬لﻮم‪７‬ۍ برخﻪ ﻫغﻪ‬ ‫ســرچﻴﻨ‪ ３‬دي چ‪ ３‬پﻪ طبﻴعت ک‪ ３‬د مﻴلﻴﻮﻧﻮ کالﻮﻧﻮ پﻪ اوږدو ک‪ ３‬مﻨ‪％‬تﻪ راغلﻲ دي‪ ،‬او لﻪ دې املﻪ د ﻫغﻮ‬ ‫د بﻴا مﻨ‪％‬تﻪ راتلﻮ لپاره ﻫم ډ‪４‬ر اوږد وخت پﻪ کار دى‪ .‬دغﻪ ډول ســرچﻴﻨﻮتﻪ ﻧﻮ＊ــت ﻧﻪ مﻨﻮﻧکﻲ سرچﻴﻨ‪３‬‬ ‫واﻳﻮ‪ .‬د فسﻴلﻲ سﻮن مﻮادو‪ ،‬لکﻪ‪ :‬ﻧفت‪ ،‬د ډبرو سکاره او د طبﻴعﻲ گاز اﻧرژۍ لﻪ دې ډول سرچﻴﻨﻮ ＇خﻪ‬ ‫دي‪.‬‬ ‫دوﻳمﻪ برخﻪ ﻳ‪ ３‬ﻧﻮ＊ت مﻨﻮﻧک‪ ３‬سرچﻴﻨ‪ ３‬دي‪ .‬دا ﻫغﻪ سرچﻴﻨ‪ ３‬دي چ‪ ３‬د ﻫغﻮ د مﻨ‪％‬تﻪ راتلﻮ دوره لﻨ‪６‬ه‬ ‫ده‪ .‬د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ ﻫغﻪ اوبﻪ پﻪ ﻧظر ک‪ ３‬وﻧﻴســئ چ‪ ３‬د ﻳﻮه بﻨد شــاتﻪ ډﻧ‪ ６‬دي‪ .‬ﻫر کا ل د باران پﻪ ور‪４‬دو‬ ‫سره د اوبﻮ اﻧدازه ډ‪４‬ر‪８４‬ي او د کال پﻪ اوږدو ک‪ ３‬د اوبﻮ پﻪ لگ‪＋‬ت سره د اوبﻮ سطح پﻪ بﻨد ک‪ ３‬کم‪８５‬ي‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫ﻧﻮ د اوبﻮ اﻧدازه پﻪ بﻨد ک‪ ３‬د ﻫر کال د باران لﻪ اور＊ــت ســره بﻴا ډک‪８５‬ي‪ .‬د باد اﻧرژي‪ ،‬د ‪＄‬مک‪ ３‬د مﻨ‪＃‬‬ ‫تﻮدوخﻪ‪ ،‬د جزر او مد اﻧرژي‪ ،‬د اوبﻮ د ＇پﻮ اﻧرژي او د لمر اﻧرژي دا ！ﻮل‪ ３‬ســرچﻴﻨ‪ ３‬د اﻧرژۍ ﻧﻮ＊ــت‬ ‫مﻨﻮﻧک‪ ３‬سرچﻴﻨ‪ ３‬دي‪ .‬د ﻫغﻮ ډ‪４‬رو اﻧرژﻳﻮ لﻪ سرچﻴﻨﻮ ＇خﻪ چ‪ ３‬مﻮږ ترې گ＂ﻪ اخلﻮ‪ ،‬لمر دى‪ .‬کلﻪ چ‪ ３‬د‬ ‫لمر اﻧرژي ‪＄‬مک‪ ３‬تﻪ را رس‪８５‬ي‪ ،‬د اﻧرژۍ پﻪ ب‪５‬لﻮ‪ ،‬ب‪５‬لﻮ ډولﻮﻧﻮ لکﻪ کﻴمﻴاوي‪ ،‬ﻧﻮري‪ ،‬حرارتﻲ‪ ،‬برﻳ‪＋‬ﻨاﻳﻲ‬ ‫او حرکﻲ اﻧرژﻳﻮ تبدﻳل‪８５‬ي‪.‬‬ ‫زمﻮږ پﻪ ‪－‬ران ﻫ‪５‬ﻮاد افغاﻧستان ک‪ ３‬د اړتﻴا وړ اﻧرژي عمﻮما ً لﻪ لر‪－‬ﻴﻮ‪ ،‬ډبروسکرو‪ ،‬تﻴلﻮ‪－ ،‬از‪ ،‬لمر او برﻳ‪＋‬ﻨا‬ ‫＇خﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫د ﻻﻧــدې جــدول پﻪ خالﻲ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ ک‪ ３‬پﻪ خپلﻮ کﻮروﻧﻮ ک‪ ３‬د مصرف شــﻮې اﻧرژۍ فﻴصدي پﻪ تخمﻴﻨﻲ‬ ‫ډول ولﻴکﻲ‪:‬‬ ‫ش ره‬

‫منبع‬

‫د انر‬

‫‪1‬‬

‫لر‬

‫‪2‬‬

‫تل‬

‫‪3‬‬

‫از‬

‫‪4‬‬

‫د ا ب بر نا‬

‫‪5‬‬

‫د ر بر نا‬

‫‪6‬‬

‫د بر س اره‬

‫د‬

‫اخ ستن ف صد‬

‫سلن‬

‫اﺿاﻓﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣات‬ ‫پﻪ زړه پﻮرې ده چ‪ ３‬پﻮه شﻮ‪ ،‬ﻫغﻪ اﻧرژي چ‪＄ ３‬مکﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ ‪ 10‬لﻮم‪７‬ﻳﻮ ور‪＄‬ﻮ ک‪ ３‬لﻪ لمر ＇خﻪ‬ ‫اخلﻲ‪ ،‬د ‪＄‬مک‪ ３‬پﻪ کره ک‪ ３‬د ！ﻮلﻮ پ‪５‬ژﻧدل شﻮو سﻮ‪５＄‬دلﻮ فسﻴلﻮ لﻪ اﻧرژۍ ＇خﻪ زﻳاتﻪ ده‪.‬‬ ‫د ﻧﻮ＊ت ﻧﻪ مﻨﻮﻧک‪ ３‬اﻧرژۍ سرچﻴﻨ‪ ３‬کم‪ ３‬دي او د اﻧرژۍ لگ‪＋‬ت ورځ پﻪ ورځ مخ پﻪ زﻳاتﻴدو دى‪ .‬لﻪ دې‬ ‫املﻪ‪ ،‬پﻪ ！ﻮلﻪ ﻧ‪７‬ۍ ک‪ ３‬کﻮ＊） ک‪８５‬ي چ‪ ３‬لﻪ ﻧﻮ＊ت وړ اﻧرژﻳﻮ ＇خﻪ ډ‪４‬ر کار واخﻴستل شﻲ‪ .‬لﻪ ﻧ‪５‬کﻪ مرغﻪ‬ ‫زمﻮږ ﻫ‪５‬ﻮاد ﻫغﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد دى چ‪ ３‬د ﻧﻮ＊ت وړ اﻧرژﻳﻮ ＇خﻪ د زﻳات‪ ３‬گ＂‪ ３‬اخﻴستﻨ‪ ３‬لپاره لﻮړه وړتﻴا لري‪.‬‬ ‫مﻮږ باﻳد کﻮ＊） وک‪７‬و چ‪ ３‬پﻪ ب‪５‬ﻼ‪ ،‬ب‪５‬لﻮ سﻴمﻮ ک‪ ３‬د ﻧﻮ＊ت مﻨﻮﻧکﻮ اﻧرژﻳﻮ مﻨابع او لﻪ ﻫغﻮ ＇خﻪ د ‪３＂－‬‬ ‫اخﻴستﻨ‪ ３‬مﻨاسب‪ ３‬ﻻرې پﻴداک‪７‬و‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫تحقﻴق وک‪７‬ئ چ‪ ３‬ستاسﻮ پﻪ چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬د ﻧﻮ＊ت وړ اﻧرژۍ کﻮم ډول سرچﻴﻨ‪ ３‬شتﻪ؟ لﻪ ﻫغﻮ ＇خﻪ ‪＂－‬ﻪ اخﻴستل ک‪８５‬ي؟ او‬ ‫لﻪ ﻫغﻮ ＇خﻪ د کار اخﻴستﻨ‪ ３‬لپاره کﻮم‪ ３‬ﻻرې شتﻪ؟‬

‫‪7‬‬

‫اﻧبساط او اﻧﻘباض‬ ‫پﻪ اﻧبساط او اﻧقباض باﻧدې د پﻮﻫﻴدلﻮ لپاره ﻻﻧدې فعالﻴت تر سره کﻮو‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫‪ -1‬د (‪ )1-4‬شکل سره سم ﻳﻮه پﻮک‪ ９２‬د ﻳﻮه بﻮتل پﻪ‬ ‫سر پﻮرې وت‪７‬ئ‪ .‬وروستﻪ بﻮتل د اﻳشﻴدلﻮ اوبﻮ پﻪ لﻮ＊ﻲ‬ ‫ک‪ ３‬ک‪８５‬دئ‪＇ .‬ﻪ شﻰ گﻮرئ؟ ول‪ ３‬پﻮک‪ ９２‬پ‪７‬سﻴدل‪ ３‬ده؟‬ ‫‪ -2‬پﻪ دې تجربﻪ ک‪ ３‬لﻪ (‪ )1-5‬شکل سره سم‪ ،‬لﻮم‪７‬ى‬ ‫ﻳﻮه فلزي گلﻮلﻪ لﻪ حلق‪( ３‬ک‪７‬ۍ) ＇خﻪ ت‪５‬ره ک‪７‬ئ‪ .‬وبﻪ‬ ‫گﻮرئ چ‪ ３‬گلﻮلﻪ پﻪ أساﻧ‪ ９‬سره لﻪ حلق‪＇ ３‬خﻪ تﻴر‪８４‬ي‪.‬‬ ‫وروستﻪ گلﻮلﻪ گرمﻪ ک‪７‬ئ‪ .‬أﻳا ستاسﻮ پﻪ ﻧظر پﻪ دې حالت‬ ‫ک‪ ３‬بﻪ ﻫم گلﻮلﻪ لﻪ حلق‪＇ ３‬خﻪ وو‪＄‬ﻲ؟‬

‫(‪ -1-4‬ب) شکل‪ ،‬پﻮقاﻧ‪ ３‬او بﻮتل د‬ ‫تﻮده اوبﻮ پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪３‬‬

‫(‪ -1-4‬الف) شکل‪ ،‬پﻮقاﻧ‪３‬‬ ‫او بﻮتل‬

‫‪ -3‬ستاسﻮ پﻪ ﻧظر‪ ،‬تﻮدول‪ ،‬د‬ ‫بﻮتل دﻧﻨﻪ ﻫﻮا او د ‪－‬لﻮل‪ ３‬پر‬ ‫حجم ＇ﻪ اغ‪５‬زه لري؟‬ ‫‪ -4‬اوس پر‪８４‬دئ چ‪ ３‬گلﻮلﻪ‬ ‫س‪７‬ه شﻲ‪ .‬وازماﻳئ چ‪ ３‬بﻴا ﻫم‬ ‫گلﻮلﻪ لﻪ حلق‪＇ ３‬خﻪ تﻴر‪８４‬ي؟‬ ‫‪ -5‬کﻪ ﻫغﻪ بﻮتل چ‪ ３‬پﻮک‪９２‬‬ ‫ور پﻮرې ت‪７‬ل شﻮې ده‪ ،‬پر‪８４‬دئ‬ ‫چ‪ ３‬سﻮړ شﻲ‪＄ ،‬ﻪ بﻪ پ‪）５‬‬ ‫شﻲ؟ ول‪３‬؟‬

‫(‪ )1-5‬شکل‪ ،‬د ‪－‬لﻮل‪ ３‬پﻪ ساړه او تاوده حالت ک‪ ３‬لﻪ حلق‪＇ ３‬خﻪ تﻴرﻳدﻧﻪ‬

‫ﻓکروک‪７‬ئ‬ ‫د خپلﻮ لﻴدﻧﻮ کتﻨﻮ لﻪ پاﻳل‪＇ ３‬خﻪ کار واخلئ او ﻻﻧدې جمل‪ ３‬بشپ‪７‬ې ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫کﻪ ﻳﻮ جسم تﻪ تﻮدوخﻪ ورک‪７‬و‪ ،‬د ﻫغﻪ حجم ‪ ............................‬او کﻪ ﻳﻮ جسم سﻮړ ک‪７‬و د ﻫغﻪ حجم ‪ ....................‬مﻮمﻲ‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫کﻮم‪ ３‬جمل‪ ３‬چ‪ ３‬تاســﻮ د خپلﻮ لﻴدﻧﻮ کتﻨﻮ او تجربﻮ پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬ولﻴکل‪ ،３‬پﻪ جســمﻮﻧﻮ باﻧدې د تﻮدوخ‪３‬‬ ‫اغ‪５‬زې ＊ﻴﻲ اﻧقباض او اﻧبساط پﻴ‪＋‬ﻪ بﻴاﻧﻮي‪ .‬اﻧبساط د ﻳﻮه جسم د حجم د زﻳاتﻮالﻲ پﻪ معﻨا او اﻧقباض د ﻳﻮه‬ ‫جسم د حجم د ل‪ ８‬والﻲ پﻪ معﻨا دى‪ .‬د جسم د تﻮدوخ‪ ３‬د درج‪ ３‬پﻪ لﻮړﻳدلﻮ سره د ﻫغﻪ حجم زﻳاتﻴ‪８‬ي او د‬ ‫تﻮدوخ‪ ３‬د درج‪ ３‬پﻪ را ！ﻴ＂ﻴدلﻮ سره د ﻫغﻪ حجم کمﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ډﻳر جامد‪ ،‬ماﻳع او گاز مﻮاد پﻪ تﻮدوخ‪ ３‬ســره مﻨبســط ک‪８５‬ي او د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ ورکﻮلﻮ سره مﻨقبض ک‪８５‬ي‪ .‬د‬ ‫بﻴلگ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ‪ :‬تاسﻮ ولﻴدل چ‪ ３‬د بﻮتل پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬ﻫﻮا او فلزي گلﻮلﻪ دواړه د تﻮد‪４‬دو پﻪ اثر مﻨبسط شﻮل‪.‬‬ ‫کﻪ وغﻮاړو د ﻳﻮه جســم اﻧبساط تﻮضﻴح ک‪７‬و‪ ،‬باﻳد د مﻮادو‬ ‫جﻮړ＊ت پﻪ ﻧظر ک‪ ３‬وﻧﻴسﻮ‪ .‬پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪ ３‬مﻮاد لﻪ ډﻳرو وړو‬

‫تﻮد جسم‬

‫ذراتﻮ ＇خﻪ چ‪ ３‬د اتﻮم پﻪ ﻧامﻪ ﻳاد‪８４‬ي جﻮړ شــﻮي دي‪ .‬پﻪ‬ ‫ﻫمدې تﻮگﻪ کلﻪ چ‪ ３‬دوه او ﻳا ＇ﻮ اتﻮمﻪ سره ﻳﻮ ‪＄‬اى شﻲ‪،‬‬ ‫مالﻴکﻮل جﻮړ وي‪ .‬د ﻳﻮه جســم اتﻮمﻮﻧﻪ او مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ تل‬ ‫پﻪ خﻮ‪＄‬ﻴدو (اﻫتزاز) ک‪ ３‬دي او د ﻫغﻮى پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬تشــﻪ‬ ‫فضــا شــتﻪ‪ .‬د تﻮدوخ‪ ３‬زﻳاتﻴــده ددې باعث گر‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬د‬ ‫اتﻮمﻮﻧــﻮ او مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ اﻧرژي زﻳاتﻮالﻰ ومﻮمﻲ‪ .‬لﻪ دې املﻪ‬ ‫د دوى اﻫتزاز ډﻳرﻳ‪８‬ي‪ .‬د تحرک د زﻳاتﻮالﻲ پﻪ ﻧتﻴج‪ ３‬ک‪،３‬‬ ‫د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬فاصلﻪ ډﻳر‪８４‬ي‪ ،‬او ډﻳره تشــﻪ فضا مﻨ‪＃‬‬ ‫تﻪ راوړي‪ .‬مﻮږ د دغﻪ د تشــ‪ ３‬فضا ډﻳر＊ــت د اﻧبســاط پﻪ‬ ‫شکل گﻮرو کﻪ چﻴرې د جسم تﻮدوخﻪ کمﻪ شﻲ د جسم د‬ ‫مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬فاصلﻪ کمﻴ‪８‬ي او جسم اﻧقباض کﻮي‪.‬‬

‫سﻮړ جسم‬ ‫(‪ )1-6‬شکل‪ ،‬پﻪ تﻮدو او س‪７‬و جسمﻮﻧﻮ د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ‬ ‫حرکت ＊ﻴﻲ‬

‫‪9‬‬

‫ﻓکروک‪７‬ئ‬ ‫اوس کﻮلﻰ شئ وواﻳئ چ‪ ３‬ول‪ ３‬ماﻳع د ترمامتر پﻪ ﻧل ک‪ ３‬پﻮرتﻪ ﻳا ک‪＋‬تﻪ ‪＄‬ﻲ؟‬

‫پــﻪ ﻫغــﻮ ماﻳعاتﻮ‪ ،‬گازاتﻮ او جامدو جســمﻮﻧﻮ ک‪ ３‬چ‪ ３‬اوږدوالﻰ‪ ،‬پلﻨﻮالﻰ او ډبلﻮالــﻰ ﻳ‪ ３‬د اﻧدازې لﻪ پلﻮه‬ ‫سره ﻧ‪８‬دې وي‪ ،‬پﻪ ﻫغﻮى ک‪ ３‬اﻧقباض او اﻧبساط مﻮږ تﻪ د حجم د بدلﻮن پﻪ شکل ＊کاري چ‪ ３‬دې ډول‬ ‫اﻧقباض او اﻧبساط تﻪ حجمﻲ اﻧقباض او اﻧبساط واﻳﻲ لکﻪ د فلزي ‪－‬لﻮل‪ ３‬او بﻮک‪ ９２‬مثالﻮﻧﻪ‪.‬‬ ‫خﻮ پﻪ ﻫغﻮ جســمﻮﻧﻮ ک‪ ３‬چ‪ ３‬اوږدوالﻰ ﻳ‪ ３‬د پلﻨﻮالﻲ ﻳا ډبلﻮالﻲ پﻪ ﻧســبت زﻳات وي‪ ،‬لکﻪ ﻧرۍ مﻴل‪ ３‬ﻧﻮ‬ ‫اﻧقبــاض او اﻧبســاط د ﻫغﻮى پﻪ اوږدوالﻰ ک‪ ３‬د ﻫغﻮى د قطر پﻪ ﻧســبت زﻳات د لﻴــدو وړ دى‪ .‬دغﻪ ډول‬ ‫اﻧقبــاض او اﻧبســاط تﻪ د اوږدوالﻲ (طﻮلﻲ) اﻧقباض او اﻧبســاط واﻳﻲ‪＄ .‬کﻪ چــ‪ ３‬د اوږدوالﻲ بدلﻴدل ﻳ‪３‬‬ ‫ﻧسبت ﻧﻮرو ابعادوتﻪ ډ‪４‬ر وي‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫کﻮمﻪ تجربﻪ چ‪ ３‬ﻻﻧدې ＊ﻮدل شﻮې‬ ‫ده‪ ،‬د ﻳﻮې مﻴل‪ ３‬د (طﻮلﻲ) اﻧبساط‬ ‫(‪ )1-7‬شکل‪ ،‬طﻮل‪ ３‬اﻧبساط ＊ﻴﻲ‬

‫دلﻴدو لپاره طرح شﻮې ده‪ .‬د شکل‬ ‫پﻪ مرستﻪ لﻪ خپلﻮ گروپﻮﻧﻮ سره پﻪ‬

‫عقربﻪ‬ ‫مﻴلﻪ‬

‫خبرو اترو ک‪ ３‬ولﻴکئ چ‪ ３‬دا تجربﻪ‬ ‫＇ﻨ‪／‬ﻪ ترسره ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪0‬‬

‫پــﻪ پﻮرتﻨــﻲ فعالﻴت ﻳا تجربﻪ ک‪＇ ３‬ﻮمره چ‪ ３‬فلزي مﻴل‪ ３‬تﻪ زﻳاتﻪ تﻮدوخﻪ ورک‪７‬ل شــﻲ‪ ،‬پﻪ ﻫمغﻪ اﻧدازه د‬ ‫مﻴل‪ ３‬اوږدوالی زﻳات او عقربﻪ زﻳات اﻧحراف کﻮي‪.‬‬

‫‪10‬‬

‫د ﻣﻮادو ﻓازوﻧﻪ‬ ‫تاسﻮ پﻪ تﻴرو کلﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د جامد‪ ،‬ماﻳع او گاز لﻪ حالتﻮﻧﻮ سره أشﻨا شﻮئ‪ ،‬دغﻮ حالتﻮﻧﻮتﻪ د مادې درې ‪－‬ﻮﻧﻲ‬ ‫حالتﻮﻧﻪ ﻳا فازوﻧﻪ واﻳﻲ‪ .‬د دې لپاره چ‪ ３‬دغﻪ حالتﻮﻧﻪ مﻮ ＊ﻪ زده شﻲ‪ ،‬ﻻﻧدې فعالﻴت ترسره ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫پﻪ خپلﻮ ډلﻮ ک‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې مﻮضﻮع‪／‬اﻧﻮ بحث وک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫ د ＇ﻮ جامدو‪ ،‬ماﻳع او ＇ﻮ گازوﻧﻮ ﻧﻮمﻮﻧﻪ ولﻴکئ‪.‬‬‫ کﻮ＊） وک‪７‬ئ چ‪ ３‬د ماﻳع‪،‬جامد او گاز مﻮادو گ‪６‬و خﻮاصﻮ تﻪ پﻪ پام سره د ﻫر ﻳﻮه لپاره تعرﻳف ولﻴکئ او ﻻﻧدې جمل‪ ３‬پﻪ‬‫مﻨاسب ډول بشپ‪７‬ې ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫جامدات ﻫغﻪ مﻮاد دي چ‪！ ３‬اکلﻲ‪ ......................‬او ‪ ..........................‬لري‪.‬‬ ‫‪ ......................‬ﻫغﻪ مﻮاد دي چ‪！ ３‬اکلﻰ حجم لري‪ ،‬خﻮ ！اکلﻰ ‪ .................‬ﻧﻪ لري‪.‬‬ ‫‪ ......................‬ﻫغﻪ مﻮاد دي چ‪ ３‬ﻧﻪ ‪ ....................‬لري او ﻧﻪ ！اکلی ‪ ....................‬لري‪.‬‬

‫د مﻮادو د تﻮدوخ‪ ３‬اخﻴستل او ﻳا د تﻮدوخ‪ ３‬لﻪ ﻻسﻪ ورکﻮل‪ ،‬د مادې د فاز (حالت) د بدلﻴدو باعث گر‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫پﻪ دې معﻨا چ‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬لﻪ ورکﻮلﻮ او ﻳا اخﻴســتلﻮ ســره کﻮلﻰ شــﻮ‪ ،‬ﻳﻮ جامد جسم پﻪ ماﻳع‪ ،‬ماﻳع پﻪ گاز او‬ ‫گاز پﻪ ماﻳع ﻳا جامد تبدﻳل ک‪７‬و‪.‬‬

‫ذوبان او اﻧجﻤاد‬ ‫پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪ ３‬د ﻳﻮه جامد جسم شکل ول‪ ３‬ﻧﻪ بدل‪８５‬ي؟‬ ‫د ﻳﻮ جامد جســم مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ ﻳﻮ پر بل باﻧدې د جاذب‪ ３‬شــدﻳده قﻮه واردوي‪ .‬پﻪ دې ډول چ‪ ３‬ﻫر مالﻴکﻮل‬ ‫پﻪ خپل ‪＄‬اى ک‪ ３‬د اﻫتزاز پﻪ حال ک‪ ３‬دى او ﻧﻪ شﻲ کﻮلﻰ چ‪ ３‬خپل‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬لﻪ خپلﻮ گاوﻧ‪６‬ﻳﻮ مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ‬ ‫سره پرې ک‪７‬ي او أزاد حرکت وک‪７‬ي‪ .‬البتﻪ ﻫر مالﻴکﻮل پﻪ خپل ‪＄‬اى ک‪ ３‬اﻫتزازي حرکت لري‪ .‬کلﻪ چ‪３‬‬ ‫مﻮږ جامد جسم تﻪ تﻮدوخﻪ ورکﻮو‪ ،‬دغﻪ مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ اﻧرژي اخلﻲ‪ ،‬د دوى د اﻫتزاز د لمﻨ‪ ３‬اﻧدازه لﻮﻳﻴ‪８‬ي‬ ‫او ترمﻨ‪ ＃‬ﻳ‪ ３‬مﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬فاصلﻪ زﻳاتﻴ‪８‬ي (اﻧبساط کﻮي)‪.‬‬ ‫کــﻪ د تﻮدوخ‪ ３‬ورکﻮل ادامــﻪ پﻴداک‪７‬ي‪ ،‬د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ اﻫتزاز ډ‪４‬ر او ﻻ ډ‪４‬ر‪４‬ــ‪８‬ي‪ .‬تر دې چ‪ ３‬ﻫر مالﻴکﻮل‬ ‫کﻮلﻰ شــﻲ لﻪ خپلﻪ ‪＄‬اﻳﻪ حرکت وک‪７‬ي او د ﻳﻮه بل مالﻴکﻮل ‪＄‬اى وﻧﻴســﻲ‪ .‬پﻪ دې حالت ک‪ ３‬جامد پﻪ‬ ‫ماﻳع بدلﻴ‪８‬ي‪ .‬دغﻪ عمل تﻪ ذوبان (وﻳل‪ ３‬ک‪５‬دل) واﻳﻲ‪.‬‬ ‫د تﻮدوخ‪ ３‬ﻫﻐ‪ ３‬درج‪ ３‬تﻪ چ‪ ３‬جاﻣد پﻪ وﻳﻠﻲ ک‪５‬دو پﻴﻞ کﻮي‪ ،‬د ذوبان ﻧﻘﻄﻪ واﻳﻲ‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫ب‪５‬ﻼ‪ ،‬ب‪５‬ل مﻮاد د وﻳلﻲ ک‪５‬دو ب‪５‬ﻼ‪ ،‬ب‪５‬ل‪ ３‬ﻧقط‪ ３‬لري‪ .‬پﻪ (‪ )1-8‬جدول ک‪ ３‬د ＇ﻮ مادو د وﻳلﻲ ک‪５‬دو درج‪３‬‬ ‫＊ﻮدل شﻮي دي‪.‬‬

‫‪o‬‬

‫ماده‬

‫د ذوبان ﻧقطﻪ (‪) C‬‬

‫اوسپﻨﻪ‬ ‫مس‬ ‫تﻨگستﻦ‬ ‫سﻴماب‬ ‫الکﻮل‬

‫‪1535‬‬ ‫‪1083‬‬ ‫‪3410‬‬ ‫‪-39‬‬ ‫‪-117‬‬

‫د (‪ )1-8‬جدول‪ ،‬د ب‪５‬لﻮ‪ ،‬ب‪５‬لﻮ مﻮادو د وﻳل‪ ３‬ک‪５‬دو درج‪＊ ３‬ﻴﻲ‬

‫د برﻳ‪＋‬ــﻨاﻳﻲ مﻨقل‪－ ،‬روپ‪ ،‬داش‪ ،‬بخارۍ او داس‪ ３‬ﻧﻮرو برﻳ‪＋‬ﻨاﻳﻲ وسﻴلﻮ سﻴمﻮﻧﻪ چ‪ ３‬لﻮړ مقاومت لري‬ ‫د تﻨ‪／‬ستﻦ لﻪ فلز ＇خﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫کﻪ چﻴرې ماﻳع د تﻮدوخ‪ ３‬اﻧرژي لﻪ ﻻسﻪ ورک‪７‬ي (ﻫغﻪ س‪７‬ه شﻲ) او د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ را ！ﻴ＂ﻪ شﻲ‪ ،‬د ﻫغ‪３‬‬ ‫مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ خپلﻪ اﻧرژي لﻪ ﻻسﻪ ورکﻮي او د ﻫغﻮى د حرکت سرعت ﻳا د اﻫتزاز لمﻦ کم‪８５‬ي‪ .‬کﻪ س‪７‬ولﻮ‬ ‫تﻪ ادامﻪ ورک‪７‬و‪ ،‬ﻫغﻪ حالت تﻪ رســ‪８５‬و چ‪ ３‬مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ ﻳﻮ پر بل باﻧدې د ＊ــﻮﻳ‪５‬دو او پﻪ جسم ک‪ ３‬د ‪＄‬اى‬ ‫د بدلﻴدو پﻪ ‪＄‬اى ﻳﻮازې پﻪ خپل ‪＄‬اى ک‪ ３‬اﻫتزاز کﻮي لﻪ دې املﻪ دغﻪ جســم کﻮلﻰ شــﻲ چ‪ ３‬ﻧﻮر خپل‬ ‫شــکل وســاتﻲ‪ ،‬ﻧﻮ پﻪ حقﻴقت ک‪ ３‬ماﻳع پﻪ جامد بدلﻪ شﻮې ده‪ .‬د ﻣاﻳﻊ پﻪ جاﻣد بدﻟﻴدوتﻪ اﻧجﻤاد واﻳﻲ‪،‬‬

‫او د تﻮدوخــ‪ ３‬ﻫﻐــ‪ ３‬درج‪ ３‬تﻪ چ‪ ３‬ﻣاﻳﻊ پﻪ جاﻣــد بدﻟﻮي د اﻧجﻤاد ﻧﻘﻄﻪ ﻳا درجﻪ وﻳﻞ ک‪８５‬ي‪ .‬د مﻮادو د‬ ‫وﻳل‪ ３‬ک‪５‬دو (ذوبان) او اﻧجماد ﻧقطﻪ ﻳﻮه ده‪ .‬د بﻴلگ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ‪ :‬ﻳخ پﻪ صفر تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ ک‪ ３‬وﻳلﻲ ک‪８５‬ي او‬ ‫اوبﻪ ﻫم د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ ﻫمدې درج‪ ３‬ک‪ ３‬مﻨجمد‪８４‬ي‪ ،‬ﻧﻮ کﻮلﻰ شﻮ چ‪ ３‬د اﻧجماد او وﻳل‪ ３‬ک‪５‬دو (ذوبان)‬ ‫پﻪ ﻧقطﻪ ک‪ ３‬ﻳﻮه ماده د جامد او ماﻳع پﻪ دوو حالتﻮ ک‪ ３‬ولرو‪.‬‬

‫‪12‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د اوبﻮ د وﻳلﻲ ک‪５‬دو د تﻮدوخ‪ ３‬درج‪ ３‬اﻧدازه کﻮل‪:‬‬ ‫پﻪ ﻳﻮه گﻴﻼس ک‪ ３‬د ﻳخ ！ﻮ！‪ ３‬واچﻮئ او پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ ترمامتر ک‪８５‬دئ‪ .‬کلﻪ چ‪ ３‬د ﻳخ ！ﻮ！‪ ３‬پﻪ وﻳلﻲ ک‪５‬دو پﻴل کﻮي‪ ،‬د‬ ‫تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ ﻳ‪ ３‬ولﻮلئ‪.‬‬ ‫خپل‪ ３‬ﻧتﻴج‪ ３‬ﻳادداشت ک‪７‬ئ‪ .‬أﻳا ！ﻮلﻮ گروپﻮﻧﻮ ﻳﻮ شان ﻧتﻴج‪ ３‬ﻻس تﻪ راوړي دي؟ کﻪ ‪＄‬ﻮاب مﻮ مﻨفﻲ وي‪＇ ،‬ﻪ دلﻴل ورتﻪ لرئ؟‬

‫ﻓکروک‪７‬ئ‬ ‫أﻳا کﻮلﻰ شــﻮ چ‪ ３‬ﻳﻮه اﻧدازه اوســپﻨﻪ‪ ،‬پﻪ ﻳﻮه مســﻲ لﻮ＊ﻲ ک‪ ３‬وﻳل‪ ３‬ک‪７‬و؟ ＇رگﻨده ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ‪( .‬د پﻮ＊ــتﻨ‪ ３‬د ‪＄‬ﻮابﻮلﻮ لپاره لﻪ (‪)۱-۶‬‬ ‫جدول ＇خﻪ کار واخلئ‪).‬‬

‫تبخﻴر او َﻣﻴَﻌان‬ ‫ستاسﻮ پﻪ ﻧظر کلﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮه تﻮده ډوډۍ تر ﻳﻮه وختﻪ پﻮرې پﻪ أزاده ﻫﻮا ک‪ ３‬پات‪ ３‬شﻲ‪ ،‬ول‪ ３‬وچ‪８５‬ي؟‬ ‫(‪ )1-9‬شــکل تــﻪ پام وکــ‪７‬ئ‪ .‬ﻫغﻪ مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د اوبﻮ پرمخ دي‪ ،‬د شــاوخﻮا مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ پﻪ واســطﻪ‬ ‫جذب‪８５‬ي‪ .‬دغﻪ دجذب عملﻴﻪ د دې باعث ک‪８５‬ي چ‪ ３‬ﻫغﻮى وﻧﻪ شﻲ کﻮلﻰ لﻪ اوبﻮ ＇خﻪ ﻫﻮا تﻪ ﻻړشﻲ‪،‬‬ ‫ﻧﻮ د اوبﻮ پر مخ پات‪ ３‬ک‪８５‬ي‪ .‬خﻮ دا چ‪ ３‬د ماﻳع پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ پر لﻪ پســﻲ پﻪ حرکت ک‪ ３‬دي‪ ،‬تل‬ ‫ﻳﻮ لﻪ بل سره لگ‪８５‬ي‪ .‬د ماﻳع پﻪ سطح ک‪＄ ３‬ﻴﻨ‪ ３‬مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ د دغﻮ ！کروﻧﻮ پﻪ واسطﻪ ﻳﻮه اﻧدازه اﻧرژي تر‬ ‫ﻻسﻪ کﻮي چ‪ ３‬د جذب پر قﻮې باﻧدې پﻮره برﻳال‪ ９‬وي‪ .‬دغﻪ مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ کﻮلﻰ شﻲ چ‪ ３‬د ماﻳع لﻪ سطح‪３‬‬ ‫＇خﻪ جدا او ﻫﻮا تﻪ الﻮزي ﻳعﻨ‪ ３‬تبخﻴرﻳ‪８‬ي‪.‬‬

‫(‪ )1-9‬شکل‪ ،‬پﻪ ﻫر مالﻴکﻮل باﻧدې د ﻧﻮرو مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ لﻪ خﻮا قﻮه‬ ‫واردﻳ‪８‬ي‪.‬‬

‫＇رﻧگــﻪ چــ‪ ３‬پﻪ دې ډول تبخﻴرک‪ ３‬مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ د ماﻳع لﻪ ســطح‪＇ ３‬خﻪ جﻼ ک‪８５‬ي‪ ،‬ﻧﻮ ســطحﻲ تبخﻴر‬ ‫ورتﻪ واﻳﻲ‪.‬‬ ‫تبخﻴر پﻪ ﻻﻧدې عﻮاملﻮ پﻮرې اړه لري‪:‬‬ ‫‪ -۱‬ماﻳعات د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ ﻫره درجﻪ ک‪ ３‬تبخﻴر ک‪８５‬ي‪ ،‬خﻮ د ﻳﻮې ماﻳع د زر تبخﻴر‪４‬دو مﻴزان د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ درج‪３‬‬ ‫پﻮرې اړه لري‪ .‬ﻫر＇ﻮمره چ‪ ３‬دﻳﻮې ماﻳع د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ زﻳاتﻪ شﻲ ﻫﻮمره ﻳ‪ ３‬د تبخﻴر سرعت ﻫم ډﻳر‪８４‬ي‪.‬‬ ‫‪13‬‬

‫‪ -۲‬ﻳﻮ بل عامل چ‪ ３‬د تبخﻴر سرعت زﻳاتﻮي د ماﻳع سطح‪ ３‬لﻪ لﻮﻳﻮالﻲ ＇خﻪ‬ ‫عبــارت ده چ‪ ３‬لﻪ ﻫغ‪＇ ３‬خﻪ شــاوخﻮا چاپﻴرﻳال تﻪ د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ د تﻴ‪＋‬ــت‪３‬‬ ‫امکان زﻳاتﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪ -٣‬ﻳﻮ بل عامل چ‪ ３‬د تبخﻴر د ســرعت پﻪ زﻳاتﻮالﻰ ک‪ ３‬برخﻪ لري‪ ،‬د فشــار‬ ‫ﻼ د ﻫﻮا‬ ‫کم‪５‬دل دي‪ .‬ﻫر＇ﻮمره چ‪ ３‬د ماﻳع پر سطح باﻧدې فشار کم شﻲ‪( ،‬مث ً‬ ‫(‪ )1-10‬شکل‪ ،‬د اوبﻮ مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ د اوبﻮ لﻪ‬ ‫لمدو جامﻮ ＇خﻪ ﻫﻮا تﻪ ‪＄‬ﻲ او تبخﻴر ک‪８５‬ي‬

‫فشار ل‪ ８‬شﻲ)‪ ،‬ﻫﻮمره ﻳ‪ ３‬د تبخﻴر سرعت ډ‪４‬ر‪８４‬ي‪.‬‬

‫＇‪７５‬ﻧﻴزه پروژه‬ ‫اص‬

‫در‬

‫تن د‬

‫هغ ع امل‬ ‫زده‬ ‫ت د‬

‫ف ر ئ تبخ‬ ‫د‬

‫ن‬

‫س مسا‬

‫ما ع ل سطح‬

‫ل‬

‫شئ ل م‬

‫اندازه ا ب ا‬

‫‪ 98oC‬ت د خ ر‬

‫خ تبخ‬

‫برخ لر‬ ‫ل م‬

‫ر‬

‫ل‬

‫ر ت‬

‫مشخص ئ‬

‫ل د‬ ‫ل‬

‫م ع امل‬

‫د‬

‫ه اندازه فلز ل‬

‫د‬

‫ت د د ‪ 50oC‬ت د خ ا د م ل‬ ‫خ ز ات ا ب تبخ ر ش‬

‫مل‬

‫د‬

‫ل‬ ‫هل‬

‫د م ل د‬ ‫اندازه ا ب ا‬

‫ا‬

‫ل‬

‫مل‬

‫رئ‬ ‫ست راغل‬

‫ال‬

‫راخ ا‬

‫ا ل‬

‫ه‬

‫ت د‬

‫ن فلز ل‬ ‫‪ 98oC‬ت د خ ر‬

‫خ ز ات ا ب تبخ ر ش‬ ‫ه‬

‫س مسا‬

‫د‬

‫د ص رت‬

‫هم‬

‫ل‬

‫ئ‬

‫ﻓکروک‪７‬ئ‬ ‫پﻪ سﻬارﻧ‪ ９‬س‪７‬ه ﻫﻮا ک‪ ３‬مﻮ ډ‪４‬ر ‪＄‬لﻪ ＊اﻳﻲ د ﻫغ‪ ３‬پرخ‪ ３‬د ＇ا＇کﻮ لﻪ لﻴدو ＇خﻪ چ‪ ３‬د ُگل پﻪ پا‪１‬ﻮ پرتﻪ وي‪ ،‬خﻮﻧد اخﻴستی وي‪ .‬دا فکر‬ ‫مﻮ ک‪７‬ى دى چ‪＇ ３‬ﻨگﻪ د پرخ‪( ３‬شبﻨم) ＇ا＇ک‪ ３‬د ُگل پا‪ ３１‬تﻪ رس‪５‬دلﻲ دي؟‬ ‫ﻻﻧدې فعالﻴت ترسره ک‪７‬ئ چ‪ ３‬د پﻮرتﻨ‪ ９‬پﻮ＊تﻨ‪＄ ３‬ﻮاب رو＊اﻧﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪14‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د ﺿرورت وړ ﻣﻮاد او ساﻣان‪ :‬اوبﻪ‪ ،‬د اوبﻮ د تﻮدولﻮ لﻮ＊ﻰ او ﻳﻮ ＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ ﻳا‬ ‫فلزي پ‪５‬شقاب‪.‬‬ ‫ک‪７‬ﻧﻼره‬

‫اوبﻮ تﻪ تﻮدوخﻪ ورک‪７‬ئ او لﻪ شکل سره سم پ‪５‬شقاب د لﻮ＊ﻲ مخ تﻪ وﻧﻴسئ‪.‬‬ ‫د خپلﻮ لﻴدﻧﻮ کتﻨﻮ ﻧتﻴج‪＇ ３‬رگﻨدې ک‪７‬ئ او وواﻳئ چ‪ ３‬پر پ‪５‬شقاب باﻧدې د‬ ‫اوبﻮ ＇ا＇ک‪ ３‬لﻪ کﻮمﻪ شﻮل؟‬ ‫(‪ )1-11‬شکل‬

‫دا مﻮ زده ک‪７‬ل چ‪ ３‬کلﻪ ﻳﻮ ماﻳع تﻮده ک‪７‬و‪ ،‬تبخﻴر ک‪８５‬ي او گازي حالت پﻴدا کﻮي‪ .‬پﻪ پﻮرتﻨ‪ ３‬فعالﻴت ک‪ ３‬مﻮ‬ ‫ﻫم ولﻴدل چ‪ ３‬کلﻪ اوبﻪ تﻮدې ک‪７‬و‪ ،‬تبخﻴر ک‪８５‬ي او کلﻪ چ‪ ３‬د اوبﻮ ب‪７‬اسﻮﻧﻪ (بخارات) لﻪ ﻳﻮ ساړه جسم‪،‬‬ ‫لکﻪ‪ :‬بشقاب سره ولگ‪８５‬ي‪ ،‬بﻴرتﻪ د اوبﻮ پﻪ ＇ا＇کﻮ (پﻪ ماﻳع حالت) بدل‪８５‬ي‪.‬‬ ‫＇ﻨگﻪ چ‪ ３‬ماﻳع کﻮلﻰ شﻲ پﻪ گاز بدلﻪ شﻲ (تبخﻴر شﻲ)‪ ،‬دغﻪ ډول گاز کﻮلﻰ شﻲ‪ ،‬پﻪ ماﻳع بدل شﻲ‪.‬‬ ‫پﻪ ﻣاﻳﻊ د گاز بدﻟﻴدو تﻪ َﻣﻴَﻌان واﻳﻲ‪.‬‬ ‫کلــﻪ چــ‪ ３‬ﻳﻮه ماده پﻪ گاز حالت ک‪ ３‬وي‪ ،‬مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬أزاد حرکت کﻮي او ﻫر مالﻴکﻮل پﻪ ﻫمغﻪ اﻧدازه‬ ‫اﻧرژي لري چ‪ ３‬د ﻧﻮرو مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ د مالﻴکﻮلﻲ جاذب‪ ３‬قﻮې د تآثﻴر ﻻﻧدې ﻧﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬کﻪ دا گاز سﻮړ ک‪７‬و‪،‬‬ ‫ﻳعﻨ‪ ３‬اﻧرژي ﻳ‪ ３‬د حرارتﻲ اﻧرژۍ پﻪ ډول ترﻳﻨﻪ خارج ک‪７‬و‪ ،‬د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ سرعت کم‪８５‬ي‪ .‬کﻪ د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ‬ ‫ســ‪７‬ولﻮتﻪ دوام ورک‪７‬و‪ ،‬د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ ســرعت بﻪ ﻧﻮر ﻫم ل‪ ８‬شﻲ‪ ،‬تر دې چ‪ ３‬مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ ﻧﻮر ﻫم ﻳﻮ د بل د‬ ‫مالﻴکﻮلﻲ جاذب‪ ３‬قﻮې تر اغﻴزې ﻻﻧدې را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫پﻪ دې حالت ک‪ ３‬د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ مﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬فاصلﻪ ﻧسبت گازي حالت تﻪ ډﻳره کم‪８５‬ي او گاز پﻪ ماﻳع بدل‪８５‬ي‪.‬‬ ‫دا حالت پﻪ ﻫغﻪ تجربﻪ ک‪ ３‬چ‪ ３‬تاسﻮ تر سره ک‪７‬ې ده‪ ،‬رامﻨ‪％‬تﻪ ک‪８５‬ي‪ .‬د اوبﻮ د ب‪７‬اس (بخار) مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ‬ ‫لﻪ ﻳﻮې ســ‪７‬ې ســطح‪ ،３‬لکﻪ‪＊ :‬ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ ﻳا فلزي پ‪５‬شقاب ســره لگ‪８５‬ي‪ ،‬ﻧا＇اپﻪ ﻳخ‪８５‬ي‪ ،‬د تﻮدوخ‪ ３‬خپلﻪ‬ ‫اﻧرژي باﻳلﻲ او پﻪ اوبﻮ بدل‪８５‬ي‪.‬‬

‫(‪ )1-12‬ب شکل‪ ،‬د گاز پﻪ‬ ‫فشار ورکﻮلﻮ سره د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ‬ ‫مﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬فاصل‪ ３‬کمﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫(‪ )1-12‬الف شکل‬

‫‪15‬‬

‫د گاز پــﻪ ماﻳع بدلﻮلﻮ لپاره د گاز د فشــار ورکﻮلﻮ لﻪ طرﻳق‪＇ ３‬خﻪ ﻫم اســتفاده ک‪５‬ــ‪８‬ي‪ ،‬لکﻪ‪ :‬د (‪)1-12‬‬ ‫شکل‪ ،‬د گاز ！اکلﻰ حجم د فشار پﻪ واسطﻪ کمﻮي‪ .‬د گاز د حجم پﻪ کم‪５‬دو سره‪ ،‬د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ ！کر لﻪ‬ ‫ﻳﻮ بل سره ډ‪４‬ر‪８４‬ي او د دې ！کر پﻪ اثر د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ اﻧرژي د تﻮدوخ‪ ３‬د اﻧرژۍ پﻪ تﻮگﻪ لﻮ＊ﻲ تﻪ اﻧتقال‪８５‬ي‬ ‫او لﻮ＊ﻰ تﻮد‪８４‬ي‪ .‬کﻪ فشار پﻪ پﻮره اﻧدازه ډ‪４‬ر شﻲ‪ ،‬لﻴدل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬گاز پﻪ ماﻳع بدل شﻮى دى‪.‬‬

‫ﻓکروک‪７‬ئ‬ ‫پﻮ＊تﻨﻪ‪ :‬کﻪ د گاز کﻮچﻨی بالﻮن و＊ﻮروئ‪ ،‬احساس کﻮئ چ‪ ３‬د ﻫغﻪ پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬ماﻳع ＊ﻮر‪８４‬ي‪.‬‬ ‫کلﻪ چ‪ ３‬د ﻫغﻪ سر خﻼصﻮئ‪ ،‬گاز ور＇خﻪ خارج‪８５‬ي‪ .‬دا مطلب ＇ﻨگﻪ رو＊اﻧﻪ کﻮلﻰ شئ؟‬

‫ﻏﻠﻴان (اﻳش‪５‬دل)‬ ‫تبخﻴر زﻳاتره د ماﻳع لﻪ ســطح‪＇ ３‬خﻪ صﻮرت ﻧﻴســﻲ او ﻫر ＇ﻮمره چ‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ ډ‪４‬ره شــﻲ‪ ،‬د‬ ‫تبخﻴر سرعت ډ‪４‬ر‪８４‬ي‪ ،‬خﻮ کلﻪ چ‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ ﻳﻮه داس‪ ３‬حد تﻪ ورس‪８５‬ي چ‪ ３‬ﻧﻮر تغﻴﻴر وﻧﻪ ک‪７‬ي‪،‬‬ ‫د ماﻳع د مﻨ‪ ＃‬مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ ﻫم تبخﻴر ک‪８５‬ي او د ماﻳع دﻧﻨﻪ گاز پﻮک‪ ９２‬جﻮړ وي چ‪ ３‬د ﻫغ‪ ３‬سطح‪ ３‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‬ ‫او ﻫﻮا تﻪ الﻮزي‪ .‬دا ﻫماغﻪ حالت دى چ‪ ３‬واﻳﻮ ماﻳع اﻳش‪８５‬ي‪ .‬د ماﻳع جﻮش‪５‬دو تﻪ پﻪ علمﻲ اصطﻼح ک‪３‬‬ ‫غلﻴان ﻳا اﻳشﻴدل واﻳﻲ‪.‬‬ ‫د تﻮدوخ‪ ３‬ﻫغﻪ درجﻪ چ‪ ３‬ماﻳع پﻪ ک‪ ３‬اﻳش‪８５‬ي‪ ،‬د غلﻴان ﻧقطﻪ ﻳا درجﻪ بلل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د اوبﻮ د ا‪４‬ش‪５‬دو ﻧﻘﻄ‪ ３‬اﻧدازه کﻮل او د تﻮدوخ‪ ３‬درج‪ ３‬د بدﻟﻴدو ﻟﻴدل‪:‬‬

‫ساﻣان او د اړتﻴا وړ ﻣﻮاد‪ :‬د اوبﻮ تﻮدولﻮ لپاره لﻮ＊ﻰ‪ ،‬ترمامتر او د تﻮدولﻮ ﻳﻮه وسﻴلﻪ‪( .‬الکﻮلﻲ‬ ‫＇راغ ﻳا مﻨقل)‪ ،‬ﻧغری‪ ،‬ﻧﻪ سﻮ‪＄‬ﻴدوﻧکﻲ جال‪ ９‬د اړتﻴا پﻪ اﻧدازه اوبﻪ‪.‬‬ ‫ک‪７‬ﻧﻼر‪ :‬اوبﻪ پﻪ لﻮ＊ﻲ ک‪ ３‬واچﻮئ او د ‪－‬رمﻮلﻮ پﻪ وسﻴل‪ ３‬باﻧدې ﻳ‪ ３‬ک‪８５‬دئ‪ .‬د ﻫرې دقﻴق‪ ３‬پﻪ‬ ‫پاى ک‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ ولﻴکئ‪ .‬کلﻪ چ‪ ３‬اوبﻪ پﻪ جﻮش راشﻲ د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ ﻳ‪ ３‬ولﻴکئ‬ ‫او پر‪８４‬دئ چ‪ ３‬اوبﻮ اﻳش‪８５‬ي او د اوبﻮ لﻪ جﻮشﻴدو ＇خﻪ ＇ﻮ دقﻴق‪ ３‬وروستﻪ پﻪ ﻫره دقﻴقﻪ ک‪３‬‬ ‫د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ ولﻴکئ‪ .‬د خپلﻮ لﻴدﻧﻮ کتﻨﻮ د ﻧتﻴج‪ ３‬پﻪ اړه پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬خبرې وک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫(‪ )1-13‬شکل‪ ،‬د اوبﻮ ا‪４‬شﻴدو (غلﻴان) د تﻮدوخ‪ ３‬درج‪ ３‬اﻧدازه کﻮل‬

‫‪16‬‬

‫＇ﻨگﻪ چ‪ ３‬مﻮ پﻪ فعالﻴت ک‪ ３‬ولﻴدل‪ ،‬کلﻪ چ‪ ３‬اوبﻪ تﻮدوو‪ ،‬د ﻫغ‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ پﻪ مرتب ډول د غلﻴان‬ ‫تر درج‪ ３‬پﻮري لﻮړ‪８４‬ي‪.‬‬ ‫خﻮ تاسﻮ ولﻴدل چ‪ ３‬د ماﻳع د اﻳش‪５‬دو پﻪ وخت ک‪ ３‬د ﻫغ‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ ثابتﻪ پات‪ ３‬ک‪８５‬ي‪ .‬کﻮمﻪ تﻮدوخﻪ‬ ‫چ‪ ３‬ماﻳع تﻪ ورکﻮل ک‪８５‬ي‪ ،‬فقط د ماﻳع د تبخﻴر باعث ک‪８５‬ي او د تبخﻴر سرعت زﻳاتﻮي‪ .‬د ﻫرې ماﻳع د غلﻴان‬ ‫ﻧقطﻪ (د تﻮدوخ‪ ３‬ﻫغﻪ درجﻪ چ‪ ３‬ماﻳع پﻪ ک‪ ３‬پﻪ اﻳش‪５‬دو را‪＄‬ﻲ) ﻧسبت بل‪ ３‬ماﻳع تﻪ تﻮپﻴر کﻮي‪.‬‬ ‫پﻮ＊تﻨﻪ ‪:‬‬ ‫ستاسﻮ پﻪ ﻧظر أﻳا اوبﻪ تل پﻪ ‪ 100 C‬ک‪ ３‬اﻳش‪８５‬ي؟‬ ‫‪o‬‬

‫بل عامل چ‪ ３‬د غلﻴان د ﻧقط‪ ３‬پﻪ ！اکلﻮ ک‪ ３‬مﻬمﻪ برخﻪ لري‪ ،‬ﻫغﻪ فشــار دى چ‪ ３‬د ماﻳع پر ســطح باﻧدې‬ ‫واردﻳ‪８‬ي (لکﻪ پﻪ ﻳﻮه سر خﻼصﻲ لﻮ＊ﻲ ک‪ ３‬د ﻫﻮا فشار)‪ .‬ﻫر＇ﻮمره چ‪ ３‬د ماﻳع پر سطح فشار زﻳات‪８５‬ي‪ ،‬د‬ ‫غلﻴان ﻧقطﻪ ﻳ‪ ３‬لﻮړ‪８４‬ي او ﻫر＇ﻮمره چ‪ ３‬د ماﻳع پر سطح فشار کمﻴ‪８‬ي‪ ،‬د غلﻴان ﻧقطﻪ ﻳ‪ ３‬ﻫم را ！ﻴ＂‪８５‬ي‪.‬‬ ‫گاز‬

‫تبخﻴر‬

‫مﻴعان‬

‫ماﻳع‬

‫ذوبان‬

‫اﻧجماد‬

‫جامد‬

‫(‪ )1-14‬شکل‬

‫تصﻌﻴد او تکاثﻒ‬ ‫ستاسﻮ پﻪ ﻧظر أﻳا کلﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮ جامد جسم تﻮدوو لﻮم‪７‬ى بﻪ پﻪ ماﻳع او بﻴا بﻪ پﻪ ‪－‬از بدل شﻲ؟‬ ‫پﻪ (‪ )1-15‬شــکل ک‪ ３‬تاســﻮ د کاربﻦ ډاى اکســاﻳد ﻳﻮه ！ﻮ！ﻪ وﻳﻨئ‪ .‬جامد کاربﻦ ډاى اکساﻳد تﻪ وچ ﻳخ ﻫم‬ ‫واﻳﻲ او لﻪ دې مادې ＇خﻪ د ساﻳﻨس پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ تجربﻮ ک‪ ３‬ﻫم ‪＂－‬ﻪ اخﻴستل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫دا ماده پﻪ زړه پﻮرې خاصﻴت لري‪ .‬کلﻪ چ‪ ３‬د ﻫغ‪ ３‬ﻳﻮې ！ﻮ！‪ ３‬تﻪ معمﻮلﻲ درجﻪ تﻮدوخﻪ ورک‪７‬و‪ ،‬ﻧﻮ و بﻪ ﻳ‪ ３‬گﻮرئ‬ ‫چ‪ ３‬ﻫره ش‪５‬بﻪ ﻳ‪ ３‬ﻳﻮه اﻧدازه تبخﻴر‪８４‬ي او دا تبخﻴر ﻫغﻪ شان دى چ‪ ３‬د ﻳخ دﻳﻮې معمﻮلﻲ ！ﻮ！‪ ３‬پر خﻼف کﻮم‬ ‫شﻰ ﻧﻪ لمدوي‪ ،‬ﻳعﻨ‪ ３‬دا چ‪ ３‬کاربﻦ ډای اکســـاﻳد د زﻳاتـرو مﻮادو پر خﻼف چ‪ ３‬لﻮم‪７‬ى لﻪ جامد حالت ＇خﻪ‬ ‫پﻪ ماﻳع تبدﻳل شﻲ او بﻴا پﻪ گاز بدل‪８５‬ي‪ ،‬مستقﻴما ً لﻪ جامد حالت ＇خﻪ پﻪ گاز بدل‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪17‬‬

‫دې حاﻟت تﻪ چ‪ ３‬جاﻣد پﻪ ک‪ ３‬ﻣستﻘﻴﻤ ًا تبخﻴر ﻳا (پﻪ گاز بدﻟ‪８５‬ي) تصﻌﻴد وﻳﻞ ک‪８５‬ي‪ .‬تصعﻴد پﻪ ﻧﻮرو مﻮادو‪،‬‬ ‫لکــﻪ‪ :‬اﻳﻮدﻳــﻦ ک‪ ３‬ﻫم رامﻨ‪％‬تﻪ ک‪８５‬ي‪ .‬پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬و شــراﻳطﻮ ک‪ ３‬تصعﻴد پﻪ معمﻮلــﻲ ﻳخ ک‪ ３‬ﻫم رامﻨ‪％‬تﻪ‬ ‫ک‪５‬دای شﻲ‪.‬‬ ‫د بﻴلگ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ‪ :‬کلﻪ چ‪ ３‬د ژم‪ ３‬پﻪ ډﻳره ﻳخﻪ ورځ ک‪ ３‬مﻴﻨ‪％‬ل شــﻮې جام‪ ３‬پﻪ طﻨاب و‪７＄‬وو‪ ،‬لﻮم‪７‬ى د‬ ‫جامﻮ اوبﻪ ﻳخ وﻫﻲ‪ .‬وروستﻪ پﻪ ډﻳره أرام‪ ،９‬پرتﻪ لﻪ دې چ‪ ３‬اوبﻪ شﻲ‪ ،‬پﻪ بخار بدل‪８５‬ي (تصعﻴد ک‪８５‬ي)‪ .‬کﻪ‬ ‫＇ﻮ ساعتﻪ وروستﻪ جام‪ ３‬کﻮ！ﻲ تﻪ د ﻧﻨﻪ راوړو‪ ،‬گﻮرو چ‪ ３‬تر ﻳﻮې زﻳاتﻲ اﻧدازې پﻮرې وچ‪ ３‬شﻮي دي‪.‬‬

‫(‪ )1-15‬شکل‪ ،‬جامد کاربﻦ داي اکساﻳد او ﻳا وچ ﻳخ‬

‫کلﻪ کلﻪ گاز ﻫم کﻮلﻰ شــﻲ چ‪ ３‬پﻪ مســتقﻴمﻪ تﻮگﻪ پﻪ جامد تبدﻳل شــﻲ‪ .‬د بﻴلگ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ‪ ،‬ﻫغﻪ کﻨگلﻮﻧﻪ‬ ‫چ‪ ３‬پﻪ ﻳخچال ک‪ ３‬د ﻧﻨﻪ جﻮر‪８４‬ي او ﻳا ﻫغﻪ کﻨگلﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د ژمﻲ پﻪ ســ‪７‬و شــپﻮ ک‪ ３‬د ک‪７‬ک‪ ９‬د ＊ﻴ‪＋‬ــ‪ ３‬پر‬ ‫مخ جﻮړ‪８４‬ي‪ .‬دﻏ‪ ３‬پﻴ‪ ３＋‬تﻪ چ‪ ３‬د تصﻌﻴد ﻋکس دى تکاثﻒ واﻳﻲ‪.‬‬ ‫گاز‬

‫د تﻮدوخﻴزې اﻧرژي ﻻستﻪ راوړل‬

‫تصعﻴد‬

‫تکاثف‬

‫د تﻮدوخﻴزې اﻧرژى لﻪ ﻻسﻪ ورکﻮل‬

‫جامد‬ ‫(‪ )1-16‬شکل‬

‫‪18‬‬

‫ﻓکروک‪７‬ئ‬ ‫د ﻧقتالﻴﻨﻮ ‪－‬ﻮل‪( ９‬تابلﻴت) چ‪ ３‬پﻪ (‪ )1-17‬شکل ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬گﻮرئ چ‪ ３‬د کﻮﻳﻪ ضد دوا پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ کارول کﻴ‪８‬ي او ﻫغﻪ د جامﻮ پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬ږدي‬ ‫تر＇ﻮ لﻪ کﻮﻳﻪ خﻮړلﻮ ＇خﻪ جام‪ ３‬وساتﻲ‪.‬‬ ‫کﻪ د ﻧقتالﻴﻨﻮ ＇ﻮ ‪－‬ﻮل‪ ９‬د جامﻮ پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬ک‪８５‬دئ و بﻪ گﻮرئ چ‪ ３‬ﻫغﻪ ورځ پﻪ ورځ کﻮچﻨ‪ ９‬ک‪８５‬ي‪ .‬دغﻪ پﻴ‪＋‬ﻪ کﻮلﻰ شئ تﻮضﻴح ک‪７‬ئ؟‬

‫(‪ )1-17‬شــکل‪ ،‬د ﻧفتالﻴــﻦ تابلﻴت چ‪ ３‬د‬ ‫جامــﻮ‪ ،‬د بــزى (کﻮﻳ‪ )３‬خــﻮړو د مخﻨﻴﻮي‬ ‫لپاره ‪＄‬ﻨﻲ کار اخﻴستل ک‪８５‬ي‬

‫د ﻧاخاﻟص‪ ９‬اﻏ‪５‬زې‬ ‫پﻪ ژم‪ ３‬ک‪ ３‬کلﻪ چ‪ ３‬پﻪ ســ‪７‬کﻮﻧﻮ باﻧدې واوره اورﻳدل‪ ３‬وي‪ ،‬د ســ‪７‬کﻮﻧﻮ کﻨ‪／‬ل ک‪５‬دلﻮ د مخﻨﻴﻮي لپاره پر ﻫغﻮ‬ ‫باﻧدې مالگﻪ شﻴﻨدي‪ .‬ستاسﻮ پﻪ ﻧظر مالگﻪ ＇ﻨگﻪ کﻮلﻰ شﻲ د س‪７‬کﻮﻧﻮ د کﻨ‪／‬ل ک‪５‬دلﻮ مخﻪ وﻧﻴسﻲ؟‬ ‫پﻮرتﻨ‪ ９‬پﻮ＊تﻨ‪ ３‬تﻪ د ‪＄‬ﻮاب ورکﻮلﻮ لپاره تاسﻮ باﻳد د ﻧاخالصﻮ مﻮادو اغ‪５‬زې د مﻮادو د وﻳل‪ ３‬کﻴدو‪ ،‬اﻧجماد او‬ ‫غلﻴان پر درجﻮ باﻧدې وپﻮﻫﻴ‪８‬ي‪ .‬د ﻻﻧدې فعالﻴت لﻪ تر سره ک‪５‬دو وروستﻪ بﻪ پر دغﻪ اغ‪５‬زو باﻧدې پﻮه شئ‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫ﻳﻮه اﻧدازه خالص‪ ３‬اوبﻪ لﻪ شکل سره سم تر ﻫغﻪ تﻮدې ک‪７‬ئ چ‪ ３‬جﻮش شﻲ‪.‬‬ ‫د تﻮدوخــ‪ ３‬درجﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ ترمامتر اﻧدازه ک‪７‬ئ‪ ،‬وﻳــ‪ ３‬لﻴکئ‪ .‬بﻴا ﻳﻮ اﻧدازه مالگﻪ‬ ‫پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬واچﻮئ او پر‪８４‬دئ چ‪ ３‬واﻳش‪８５‬ي‪ .‬بﻴا د ا‪４‬ش‪５‬دو (غلﻴان) د تﻮدوخ‪３‬‬ ‫درجﻪ ولﻴکئ‪.‬‬ ‫د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ درجﻪ ک‪ ３‬کﻮم بدلﻮن گﻮرئ؟‬ ‫کﻪ د مالگ‪ ３‬پر ‪＄‬اى لﻪ بﻮرې ＇خﻪ کار واخلﻮ‪＇ ،‬ﻪ ﻧتﻴجﻪ بﻪ ترﻻسﻪ ک‪７‬و؟‬ ‫دغﻪ تجربﻪ ترسره ک‪７‬ئ او ﻧتﻴجﻪ ﻳ‪ ３‬ولﻴکئ‪.‬‬

‫‪100‬‬

‫‪105‬‬

‫(‪ )1-18‬شکل‪ ،‬د خالصﻮ اوبﻮ او د مال‪／‬ﻴﻨﻮ اوبﻮ د‬ ‫اﻳشﻴدو د تﻮدوخ‪ ３‬د درج‪ ３‬مﻮﻧدل‬

‫د مالگ‪ ３‬غﻮﻧدې ﻳﻮه ماده چ‪ ３‬پﻪ ﻳﻮه خالصﻪ ماده لکﻪ لﻪ اوبﻮ ســره ﻳﻮ ‪＄‬اى شــﻲ ﻧاخالصﻲ بلل ک‪８５‬ي‪ .‬پﻪ‬ ‫ﻳــﻮه خالصﻪ ماده ک‪ ３‬د ﻧاخالص‪ ３‬زﻳاتــﻮل د ﻫغ‪＄ ３‬ﻴﻨ‪ ３‬فزﻳکﻲ خﻮاص بدلﻮي‪ .‬د ذوب او اﻧجماد ﻧقط‪３‬‬ ‫او د غلﻴان ﻧقطﻪ ﻫغﻪ خﻮاص چ‪ ３‬د ﻧاخالص‪ ９‬پﻪ اضافﻪ کﻮلﻮ سره بدل‪８５‬ي‪.‬‬

‫‪19‬‬

‫د دې فعالﻴت د ترســره کﻴدو پﻪ ترڅ ک‪ ３‬ﻫرو مرو متﻮجﻪ شــﻮي ﻳاســت چ‪ ３‬کلﻪ خالص‪ ３‬اوبﻪ د تﻮدوخ‪３‬‬ ‫پﻪ ﻳﻮه خاصﻪ درجﻪ ک‪ ３‬واﻳشــ‪８５‬ي‪ ،‬وروســتﻪ د ﻧاخالص‪( ９‬مالگ‪ )３‬پﻪ زﻳاتﻮلﻮ ســره‪ ،‬د اوبﻮ د جﻮشــﻴدو د‬ ‫تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ زﻳات‪８５‬ي‪ .‬ﻳعﻨ‪ ３‬د اوبﻮ د غلﻴان ﻧقطﻪ پﻮرتﻪ ‪＄‬ﻲ‪ .‬پﻪ ﻫمدې ډول‪ ،‬ﻧاخالص‪ ３‬د ﻳﻮې خالص‪３‬‬ ‫مادې د ذوب او اﻧجماد پر ﻧقط‪ ３‬ﻫم اثر کﻮي‪.‬‬ ‫د اﻧجماد او ذوب ﻧقطﻪ د ﻧاخالص‪ ９‬د شــتﻮن پﻪ اثر را ！ﻴ＂‪８５‬ي‪ .‬ﻳعﻨ‪ ３‬کﻪ خالص‪ ３‬اوبﻪ د سلســﻴﻮس پﻪ صفر‬ ‫درجﻪ ک‪ ３‬مﻨجمدې شﻲ‪ .‬ﻫغﻪ اوبﻪ چ‪ ３‬مالگﻪ پﻪ ک‪ ３‬حل شﻮې ده‪ ،‬پﻪ صفر درجﻪ ک‪ ３‬ﻧﻪ مﻨجمد ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫لﻪ صفر ＇خﻪ ＇ﻮ درج‪＊ ３‬کتﻪ (د صفر ﻻﻧدې) ک‪ ３‬ﻫم ＊اﻳﻲ چ‪ ３‬کﻨ‪／‬ل ﻧﻪ شﻲ‪ .‬اوس بﻪ تاسﻮ ﻫرو مرو‬ ‫ﻫغﻪ پﻮ＊تﻨ‪＄ ３‬ﻮاب ک‪７‬ی شئ چ‪ ３‬لﻮم‪７‬ى مطرح شﻮې دي‪.‬‬ ‫د غلﻴــان د ﻧقطــ‪ ３‬او د ذوبــان او اﻧجماد د ﻧقطﻮ د اﻧدازې بدلﻮن د ﻧاخالص‪ ３‬مادې پﻪ ډول او مقدار پﻮرې‬ ‫ت‪７‬لﻲ دي‪ .‬دا خاصﻴت پﻪ ور‪＄‬ﻨﻲ ژوﻧد ک‪ ３‬پﻪ زړه پﻮرې ﻧقش لري‪ .‬تاسﻮ حتما ً پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪ ３‬پﻪ ژمﻲ ک‪３‬‬ ‫اﻧتﻲ فرﻳز (دﻳخ ضد) پﻪ ﻧامﻪ ﻳﻮ ماﻳع د مﻮ！ر پﻪ رادﻳاتﻮر ک‪ ３‬اچﻮي‪.‬‬ ‫اﻧتــﻲ فرﻳــز د ﻧاخالص‪ ９‬ﻳﻮ ډول دى چ‪ ３‬د مﻮ！ر پﻪ رادﻳاتﻮر ک‪ ３‬لﻪ اوبﻮ ســره گ‪８４６‬ي او د دې باعث ک‪８５‬ي‬ ‫چ‪ ３‬د رادﻳاتﻮر د اوبﻮ د اﻧجماد ﻧقطﻪ ډ‪４‬ره را ！ﻴ＂ﻪ شﻲ او حتﻰ تر ‪ 20o C‬او د ‪ 30 o C‬پﻮرې کﻨ‪／‬ل‬ ‫ﻧﻪ شﻲ‪ .‬ﻧﻦ دﻳخﻮﻧﻮ پر ضد د اﻧجماد د ضد پﻪ خاصﻴت سرب‪５‬ره د جﻮش ضد خﻮاص‪ ،‬د زﻧگ ضد او د‬ ‫خﻮ ساکﻴدو ضد خﻮاص ﻫم پﻪ ﻧظر ک‪ ３‬ﻧﻴسﻮ‪ .‬پﻪ ﻫمدې علت ＊ﻪ ده چ‪ ３‬اﻧتﻲ فرﻳز د کا ل پﻪ اوږدو ک‪３‬‬ ‫د مﻮ！ر پﻪ رادﻳاتﻮر ک‪ ３‬مﻮجﻮد وي‪.‬‬

‫(‪ )1-19‬شکل‪ ،‬اﻧتﻲ فرﻳز ﻳا دﻳخ ضد‪،‬‬ ‫د مﻮ！روﻧﻮ پﻪ رادﻳاتﻮروﻧﻮ ک‪ ３‬د اوبﻮ د‬ ‫کﻨ‪／‬ل ک‪５‬دو مخﻪ ﻧﻴسﻲ‪.‬‬

‫‪20‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫ﻫغﻪ ＇ﻮک چ‪ ３‬شﻴرﻳخ جﻮړوي‪ ،‬د شﻴرﻳخ جﻮړولﻮ پﻪ وخت ک‪ ３‬مالگﻪ لﻪ ﻳخ سره گ‪６‬وي‪ .‬کﻪ ستاسﻮ پﻪ محل ک‪ ３‬شﻴرﻳخ‬ ‫جﻮړوﻧکﻰ وي‪ ،‬د شﻴرﻳخ جﻮړوﻧکﻲ ﻳﻮه دوکان تﻪ ورشئ او ﻳﻮ داس‪ ３‬گزارش جﻮړک‪７‬ئ چ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻪ ک‪ ３‬د شﻴرﻳخ جﻮړولﻮ‬ ‫پ‪７‬اووﻧﻪ او د مالگ‪ ３‬کارولﻮ دلﻴل مشخص شﻮى وي‪ .‬خپل ‪－‬زارش پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬ولﻮلئ‪.‬‬

‫د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د وﺿﻌﻴت پرتﻠﻪ (ﻣﻘاﻳسﻪ) کﻮل‬ ‫کــﻪ چﻴــرې د ﻳخ ﻳﻮې ！ﻮت‪ ３‬تﻪ تﻮدوخﻪ ورکــ‪７‬و د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ پﻪ وضعﻴت ک‪ ３‬ﻳ‪＇ ３‬ﻪ بدلﻮﻧﻪ را‪＄‬ﻲ؟ د دې‬ ‫پﻮ＊تﻨ‪ ３‬د ‪＄‬ﻮاب ورکﻮلﻮ لپاره ﻻﻧدې فعالﻴت تر سره کﻮو‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫ﻻﻧدې شکل د ﻳﻮې مادې د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ جامد‪ ،‬ماﻳع او گاز حالت ＊ﻴﻲ‪ .‬پﻪ خپلﻮ گروپﻮﻧﻮ ک‪ ３‬پﻪ دې اړه خبرې اترې وک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫د الف شکل مطابق ﻳﻮه ！ﻮ！ﻪ ﻳخ پﻪ ﻳﻮه لﻮ＊‪ ３‬ک‪－ ３‬رم ک‪７‬ئ و‪－‬ﻮرئ چ‪＇ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ اوبﻪ کﻴ‪８‬ي (د ب شکل)‬ ‫اوس ﻫمدغﻮ اوبﻮ تﻪ تر ﻫغﻪ تﻮدوخﻪ ورک‪７‬ئ چ‪ ３‬پﻪ ‪－‬از بدل‪ ３‬شﻲ (د ج شکل)‬

‫ب‬

‫ج‬

‫(‪ )1-20‬شکل‪ ،‬کﻮلﻰ شﻮ چ‪ ３‬د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ حرکت د دغﻮ گلﻮلﻮ‬ ‫د حرکت پﻪ ＇‪５‬ر تشبﻴﻪ ک‪７‬و‬

‫الف‬

‫د جامد‪ ،‬ماﻳع او گاز د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ پﻪ وضعﻴت ک‪ ３‬کﻮم تﻮپﻴروﻧﻪ مﻮﻧدلﻰ شئ؟‬ ‫کﻪ ﻳﻮ جامد جســم تر ﻫغﻪ وختﻪ تﻮد ک‪７‬و چ‪ ３‬پﻪ گاز بدل شــﻲ‪ ،‬ﻧﻮ ستاســﻮ پﻪ ﻧظر بﻪ د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ پﻪ مﻮقعﻴت او د ﻫغﻮ پﻪ‬ ‫سرعتﻮﻧﻮ ک‪ ،３‬لﻪ جامد ＇خﻪ پﻪ ماﻳع او لﻪ ماﻳع ＇خﻪ پﻪ گاز د بدلﻴدو پﻪ پ‪７‬اووﻧﻮ ک‪ ３‬بﻪ کﻮم تﻮپﻴروﻧﻪ رامﻨ‪％‬تﻪ شﻲ؟‬

‫مالﻴکﻮلﻮﻧــﻪ پﻪ ﻳﻮه جامد جســم ک‪ ３‬ﻳﻮ لﻪ بل ســره کلک ت‪７‬لﻲ دي‪ ،‬ﻳعﻨ‪ ３‬ﻫر مالﻴکــﻮل لﻪ خپلﻮ گاوﻧ‪６‬ﻳﻮ‬ ‫مالﻴکﻮلﻮﻧــﻮ ســره کلک ت‪７‬ون لري‪ .‬بﻨا پردې‪ ،‬دا مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ ﻧﻪ شــﻲ کﻮلﻰ چ‪ ３‬خپــل مﻮقعﻴت تﻪ تغﻴﻴر‬ ‫ورک‪７‬ي او پﻪ جســم ک‪ ３‬دﻧﻨﻪ لﻪ ﻳﻮه ‪＄‬اى ＇خﻪ بل ‪＄‬اى تﻪ حرکت وک‪７‬ي‪ .‬لﻪ دې املﻪ مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ د خپل‬ ‫تعادل مﻮقعﻴت پﻪ دوو خﻮاوو ک‪ ３‬اﻫتزازي حرکت کﻮي‪.‬‬ ‫‪＄‬کﻪ ﻧﻮ ﻳﻮ جامد جســم خاص او ！اکلﻰ شــکل لري او کﻪ ﻫغﻪ پﻪ ﻫر لﻮ＊ــﻲ ک‪ ３‬واچﻮو‪ ،‬د ﻫغﻪ لﻮ＊ــﻲ‬ ‫شکل ﻧﻪ اختﻴاروي‪.‬‬

‫‪21‬‬

‫د جامدو مﻮادو پر خﻼف‪ ،‬پﻪ ماﻳعاتﻮ ک‪ ３‬د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ ت‪７‬ون ﻳﻮ لﻪ بل سره ضعﻴف دی‪ .‬ﻫر مالﻴکﻮل کﻮلﻰ‬ ‫شــﻲ پﻪ ماﻳع ک‪ ３‬خپل ‪＄‬اى تﻪ تغﻴﻴر ورک‪７‬ي‪ .‬لﻪ دې املﻪ کﻪ پﻪ ﻳﻮه لﻮ＊ــﻲ ک‪ ３‬اوبﻪ واچﻮئ‪ ،‬مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ د‬ ‫ماﻳع پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬خپل ‪＄‬ای بدلﻮي او ماﻳع د لﻮ＊ﻲ شکل ﻧﻴسﻲ‪ .‬خﻮ بﻴا ﻫم مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ ﻳﻮ پربل تاثﻴر لري‪.‬‬ ‫پﻪ دې حالت ک‪ ３‬د مالﻴکﻮل فاصلﻪ لﻪ ﻧﻮرو مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ ＇خﻪ لﻪ خاص حد ＇خﻪ ﻧﻪ شــﻲ کﻮلﻰ زﻳاتﻪ او‬ ‫کمﻪ شﻲ او لﻪ ﻫمدې املﻪ د ماﻳع حجم ثابت دی‪.‬‬ ‫پﻪ گازوﻧﻮ ک‪ ３‬د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ ت‪７‬ون ﻳﻮ لﻪ بل ســره د ماﻳع پﻪ پرتلﻪ ډ‪４‬رضعﻴف دی او ﻫر مالﻴکﻮل کﻮلﻰ شــﻲ‬ ‫چ‪ ３‬پﻪ فضا ک‪ ３‬أزاد حرکت وک‪７‬ي‪ .‬پﻪ ﻫمدې دلﻴل گازوﻧﻪ کﻮم خاص شــکل او ！اکلی حجم ﻧﻪ لري او‬ ‫پﻪ ﻫر لﻮ＊ﻲ ک‪ ３‬چ‪ ３‬واچﻮل شﻲ‪ ،‬ﻫغﻪ ډکﻮي او د ﻫغﻪ شکل اختﻴاروي‪.‬‬ ‫اوس باﻳــد دې پﻮ＊ــتﻨ‪ ３‬تﻪ ‪＄‬ﻮاب ورک‪７‬و چ‪ ３‬تﻮدوخﻪ ＇ﻨگﻪ ﻳﻮ جســم لﻪ جامد ＇خــﻪ پﻪ ماﻳع او پﻪ گاز‬ ‫بدلﻮي؟‬ ‫کلﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮ جامد جســم تﻮد شــﻲ‪ ،‬د جســم مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ اﻧرژي تر ﻻســﻪ کــﻮي او د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ‬ ‫ســرعت ﻳــ‪ ３‬زﻳات‪５‬ــ‪８‬ي‪ .‬پﻪ ﻳﻮه خــاص حالت کــ‪ ３‬مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ پــﻪ ﻫغﻪ اﻧدازه اﻧــرژي مﻮمﻲ چ‪３‬‬ ‫کﻮلــﻰ شــﻲ د گاوﻧ‪６‬ﻳﻮ مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ د ت‪７‬ون لﻪ قﻴد ＇خﻪ أزاد او پﻪ جســم ک‪ ３‬دﻧﻨــﻪ خپل مﻮقعﻴت‬ ‫پــﻪ أزاده تﻮ‪－‬ــﻪ بــدل کــ‪７‬ي‪.‬‬ ‫پﻪ دې حالت ک‪ ３‬جســم چ‪ ３‬خپل شــکل ﻧﻪ شﻲ ساتلی‪.‬واﻳﻮ چ‪ ３‬جسم وﻳل‪( ３‬ذوب) شﻮى او د ماﻳع پﻪ‬ ‫حالــت کــ‪ ３‬دى‪ .‬کﻪ ＇ﻪ ﻫم پﻪ ماﻳع ک‪ ３‬د ﻧﻨﻪ مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ پﻪ أزاد ډول حرکت کﻮلﻰ شــﻲ او ﻳﻮې او‪ ،‬بل‪３‬‬ ‫خﻮاتﻪ تلﻰ شــﻲ‪ ،‬خﻮ بﻴا ﻫم ﻳﻮ د بل د تاثﻴر ﻻﻧدې وي‪ ،‬خﻮ پﻪ فضا ک‪ ３‬ﻫرې خﻮا تﻪ أزاد حرکت ﻧﻪ شــﻲ‬ ‫کﻮلی‪.‬‬

‫ﻓکروک‪７‬ئ‬ ‫پﻮرتﻨﻴﻮ ＇رگﻨدوﻧﻮ تﻪ پﻪ پام سره پﻪ گاز باﻧدې د ماﻳع پﻪ بدلﻴدو ک‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬اغﻴزې تﻮضﻴح ک‪７‬ئ؟‬

‫‪22‬‬

‫د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﻓصﻞ ﻟﻨ‪６‬ﻳز‬ ‫حرارتﻲ اﻧرژي د ﻳﻮه جسم د ！ﻮلﻮ ذرو د داخلﻲ اﻧرژۍ (ذخﻴروي او حرکﻲ) اﻧرژﻳﻮ لﻪ مجمﻮعﻲ‬ ‫＇خﻪ عبارت ده‪.‬‬ ‫د ﻳﻮه جسم د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ د ﻫغﻪ جسم د تﻮدوخ‪ ３‬کچﻪ را＊ﻴﻲ‪ .‬سلسﻴﻮس د تﻮدوخ‪ ３‬درج‪ ３‬د‬ ‫اﻧدازه کﻮلﻮ واحد دی چ‪ ３‬پﻪ ‪ oC‬سره ＊ﻮدل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫اﻧبساط د تﻮدوخ‪ ３‬د درج‪ ３‬د لﻮړﻳدو پﻪ اثر د ﻳﻮه جسم د حجم زﻳاتﻮالﻲ تﻪ واﻳﻲ‪.‬‬ ‫اﻧقباض د تﻮدوخ‪ ３‬د درج‪ ３‬د ！ﻴ＂ﻴدو پﻪ اثر د ﻳﻮه جسم د حجم کمﻮالﻲ تﻪ واﻳﻲ‪.‬‬ ‫پﻪ ﻻﻧدې دﻳاگرام ک‪ ３‬د مﻮادو د فازوﻧﻮ (حالتﻮﻧﻮ) د بدلﻴدو او د تﻮدوخ‪ ３‬د اﻧرژۍ د اخ‪５‬ستلﻮ او ﻳا لﻪ ﻻسﻪ‬ ‫ورکﻮلﻮ سره ت‪７‬او ＊ﻮدل شﻮى دى‪ .‬تاسﻮ کﻮلﻰ شئ‪ ،‬چ‪ ３‬د ﻫر فاز د بدلﻴدو ﻧﻮم ﻫم پﻪ دې دﻳاگرام ک‪ ３‬وگﻮرئ‪.‬‬ ‫گاز‬

‫تصعﻴد‬ ‫ذوبان‬

‫د تﻮدوخﻴزې اﻧرژي ﻻستﻪ راوړل‬

‫تبخﻴر‬

‫مﻴعان‬ ‫تکاثف‬ ‫اﻧجماد‬

‫د تﻮدوخﻴزې اﻧرژى لﻪ ﻻسﻪ ورکﻮل‬

‫ماﻳع‬

‫جامد‬

‫‪23‬‬

‫د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﻓصﻞ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ -1‬د ﻻﻧد‪４‬ﻨﻴﻮ جملﻮ پﻪ ﻫره جﻮړه ک‪ ３‬د کﻮم‪ ３‬ﻳﻮې د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ لﻮړه ده؟‬ ‫الف‪ :‬اوبﻪ د اﻳش‪５‬دو پﻪ حال ک‪ – ３‬کﻨ‪／‬ل د وﻳل‪ ３‬ک‪５‬دو پﻪ حال ک‪３‬‬ ‫ب‪ :‬وﻳل‪ ３‬شﻮې اوسپﻨﻪ ‪ -‬غﻮړي د اﻳش‪５‬دو پﻪ حال ک‪３‬‬ ‫ج‪ :‬د ژم‪ ３‬ﻳﻮه ورځ ‪ -‬د دوبﻲ ﻳﻮه ورځ‬ ‫‪ -2‬د تﻮدوخ‪ ３‬درج‪ ３‬د ‪ oC‬پﻪ عﻼمﻪ ولﻴکئ‪.‬‬ ‫د سلســﻴﻮس ‪ 100‬درج‪ ،３‬د سلســﻴﻮس ‪ 12.5‬درج‪ ،３‬د سلســﻴﻮس ‪ 25‬درج‪ ،３‬د سلســﻴﻮس ‪72‬‬ ‫درج‪ ،３‬د سلسﻴﻮس ‪ 150‬درج‪.３‬‬ ‫‪ -3‬داخل‪ ３‬اﻧرژي پﻪ ساده ژبﻪ تﻮضﻴح ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ -4‬حرارتﻲ (تﻮدوخﻴز) اﻧبساط ＇ﻪ شﻰ دى؟ لﻪ ＇ﻮ مثالﻮﻧﻮ سره ﻳ‪ ３‬بﻴان ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ -5‬حرارتﻲ اﻧقباض پﻪ ＇ﻮ مثالﻮﻧﻮ ک‪ ３‬تﻮضﻴح ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ -6‬د مﻮادو مالﻴکﻮلﻲ جﻮړ＊ت تﻪ پﻪ پام سره د اﻧقباض او اﻧبساط پﻴ‪ ３＋‬تﻮضﻴح ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫م ه سم ن ده‬ ‫ند جمل‬ ‫ د تن س د ذ بان درج د مس رتل ل ه ده‬‫ل‬ ‫تن س د مس رتل د ت د خ ل ه درج‬ ‫ش تن س د مس ل‬ ‫ن ل م تن س جامد‬ ‫ل تن س ا مس خ ما ع مخل ط لر ا هغ س‬ ‫ا ب ا مس‬ ‫‪o‬‬ ‫‪ -8‬د کﻨ‪／‬ل د ﻳﻮې ！ﻮ！‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ ‪ 5 C‬ده‪ .‬کﻪ تر ﻫغﻪ ﻳ‪ ３‬تﻮده ک‪７‬و چ‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫‪ 105o C‬تﻪ ورس‪８５‬ي‪ ،‬د ﻫغﻪ پﻪ حالت ک‪ ３‬بﻪ کﻮم تﻮپﻴروﻧﻪ رامﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻲ؟ تﻮضﻴح ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ -9‬غﻮاړو ﻳﻮ لﻮﻧد کمﻴس چ‪ ３‬اوس مﻴﻨ‪％‬ل شﻮى دى‪ ،‬زر وچ ک‪７‬و‪ ،‬د حل کﻮم‪ ３‬ﻻرې ورتﻪ پﻴشﻨﻬادوئ؟‬ ‫خپل ！اکلﻰ دلﻴل ولﻴکئ‪.‬‬ ‫‪ -10‬ﻳﻮه اﻧدازه اوبﻪ د مﻴز پر سر تﻮﻳ‪ ３‬او بﻴا ﻳ‪ ３‬پﻮ (پف) ک‪７‬ئ‪ .‬لﻪ ＇ﻮ شﻴبﻮ وروستﻪ اوبﻪ ور ک‪８５‬ي‪ .‬ستاسﻮ‬ ‫پﻪ ﻧظر اوبﻪ چ‪５‬رې تللﻲ دي؟‬ ‫‪ -11‬کلﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮه اﻧدازه پ＂رول ستاسﻮ پﻪ ﻻسﻮﻧﻮ تﻮى شﻲ‪ ،‬ول‪ ３‬احساسﻮئ چ‪ ３‬ستاسﻮ ﻻسﻮﻧﻪ ساړه شﻮي دي؟‬ ‫‪ -12‬ﻻﻧدې مفﻬﻮمﻲ ﻧقشﻪ بشپ‪７‬ه ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫اﻧرژي‬ ‫ﻧﻮ＊ت ﻧﻪ مﻨﻨﻮﻧک‪ ３‬اﻧرژي‬ ‫د لمر د‬ ‫تﻮدوخ‪３‬‬ ‫وړاﻧگ‪３‬‬ ‫‪24‬‬

‫د ډبرو‬ ‫سکاره‬

‫دوﻳﻢ ﻓصﻞ‬ ‫د تﻮدوخ‪ ３‬ﻟ‪８５‬دﻳدل‬ ‫کلﻪ چ‪ ３‬دوه تاوده او ســاړه جســمﻮﻧﻪ ﻳﻮ لﻪ بل ســره پﻪ تماس ک‪ ３‬شــﻲ‪ ،‬ﻧﻮ‬ ‫تﻮدوخﻪ لﻪ تاوده جسم ＇خﻪ ساړه جسم تﻪ لﻴ‪８‬دﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫تﻮدوخﻪ لﻪ لمر ＇خﻪ ‪＄‬مک‪ ３‬تﻪ ＇ﻨ‪／‬ﻪ رســ‪８５‬ي؟ پﻪ داس‪ ３‬حال ک‪ ３‬چ‪ ３‬د‬ ‫‪＄‬مک‪ ３‬او لمر ترمﻨ‪ ＃‬د فضا ډﻳره برخﻪ خﻼ ده؟‬ ‫کلﻪ چ‪ ３‬پﻪ د‪４‬گ ک‪ ３‬گرم خﻮاړه پﻪ فلزي کاچﻮغﻪ ﻳا ＇م（‪ ９‬اړوو‪-‬راړوو‪＇ ،‬ﻮ‬ ‫شﻴبﻲ وروستﻪ زمﻮږ ﻻس سﻮ‪＄‬ﻲ‪ ،‬د دې علت ＇ﻪ شﻰ دى؟‬ ‫تﻮدوخﻪ زمﻮږ ﻻس تﻪ ＇ﻨگﻪ رسﻴدل‪ ３‬ده؟‬ ‫کلﻪ چ‪ ３‬د کﻮ！‪ ３‬پﻪ ﻳﻮه گﻮ＊ﻪ ک‪ ３‬بخارۍ لگﻮو‪＇ ،‬ﻪ وخت وروستﻪ د کﻮ！‪３‬‬ ‫د لرې فاصل‪ ３‬ﻫﻮا ﻫم تﻮد‪８４‬ي‪ .‬د دې علت تﻮضﻴح ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫د تﻮدوخ‪ ３‬او د تﻮدوخ‪ ３‬د ســرچﻴﻨﻮ پﻪ اړه مﻮ پﻪ تﻴرو درسﻮﻧﻮ ک‪ ３‬معلﻮمات‬ ‫ترﻻسﻪ ک‪７‬ل‪.‬‬ ‫أﻳا تاسﻮ د تﻮدوخ‪ ３‬د لﻴ‪８‬دﻳدو د مختلفﻮ طرﻳقﻮ‪ ،‬ﻫداﻳت (کاﻧ‪６‬کشﻦ)‪ ،‬بﻬﻴر ﻳا‬ ‫جرﻳان (کاﻧﻮﻳکشﻦ) او تشعشع (رﻳ‪４６‬شﻦ) پﻪ اړه معلﻮمات لرئ؟ پﻪ دې فصل‬ ‫ک‪ ３‬بﻪ د تﻮدوخ‪ ３‬لﻴ‪８‬دﻳدو د درﻳﻮ طرﻳقﻮ او لﻪ ﻫغﻮ ＇خﻪ د کار اخ‪５‬ستلﻮ پﻪ اړه‬ ‫معلﻮمات ترﻻسﻪ ک‪７‬ئ او پﻮ＊تﻨﻮ تﻪ بﻪ ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ ورک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪25‬‬

‫د تﻮدوخ‪ ３‬د ﻟﻴ‪８‬دﻳدو ﻃرﻳﻘ‪３‬‬ ‫تﻮدوخﻪ پﻪ درﻳﻮ طرﻳقﻮ سره لﻪ ﻳﻮه جسم ＇خﻪ بل تﻪ ﻳا لﻪ ﻳﻮه ‪＄‬ای ＇خﻪ بل ‪＄‬ای تﻪ لﻴ‪８‬دﻳ‪８‬ي (اﻧتقالﻴ‪８‬ي)‪:‬‬

‫‪ -۱‬ﻫداﻳت (کاﻧدکشﻦ ‪)Conduction‬‬ ‫پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪ ３‬د ﻫرې مادې د جﻮړ＊＀ ذرې د تل لپاره د اﻫتزاز (خﻮ‪＄‬ﻴدو) پﻪ حالت ک‪ ３‬دي‪ .‬کﻪ چ‪５‬رې‬ ‫ﻳﻮ جسم د تﻮدوخ‪ ３‬لﻪ مﻨبع سره پﻪ اړﻳکﻪ ک‪ ３‬وي‪ ،‬د تﻮدوخ‪ ３‬لﻪ مﻨبع سره د ﻧژدې ذرو اﻫتزاز د (‪)۲-۱‬‬ ‫شــکل پﻪ شــان زﻳات‪８５‬ي او لﻪ وروستﻴﻮ ذرو سره د دې ذرو د ！کر پﻪ اثر‪ ،‬تﻮدوخﻪ لﻴ‪８‬دﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬د لﻴ‪８‬دﻳدو‬ ‫دغ‪ ３‬طرﻳق‪ ３‬تﻪ د تﻮدوخ‪ ３‬ﻫداﻳت واﻳﻲ‪.‬‬

‫أﻳا ！ﻮل جامد اجسام تﻮدوخ‪ ３‬تﻪ ﻳﻮ شان ﻫداﻳت ورکﻮي؟‬

‫د تﻮدوخ‪ ３‬پر ﻫداﻳت د ＊ﻪ پﻮﻫﻴدلﻮ لپاره ﻻﻧدې فعالﻴت تر سره کﻮو‪:‬‬

‫(‪ )2-1‬شکل‪ ،‬د ﻫداﻳت پﻪ طرﻳق‪ ３‬د‬ ‫تﻮدوخ‪ ３‬لﻴ‪８‬د‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د اړتﻴا وړ ﻣﻮاد او ساﻣان‪ :‬ﻳﻮه فلزي مﻴلﻪ‪ ،‬ﻳﻮه ＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ مﻴلﻪ‪ ،‬دوه داﻧ‪３‬‬ ‫سﻨجاقﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻳﻮه اﻧدازه مﻮم‪ ،‬شمع‪ ３‬او کاغذي ‪－‬ﻴﻼسﻮﻧﻪ‪.‬‬ ‫ک‪７‬ﻧﻼر‪:‬‬

‫ﻫر ســﻨجاق د مﻮم پﻪ مرستﻪ د ＊ﻴ‪＋‬ــﻪ ﻳﻲ او فلزي مﻴلﻮ پﻪ ﻳﻮه سر ک‪３‬‬ ‫وﻧ‪＋‬ــلﻮئ‪ .‬اوس د مﻴلﻮ بل سر د کاغذي ‪－‬ﻴﻼس پﻪ مرستﻪ شمع‪ ３‬اوﻳا‬ ‫الکﻮلﻲ ＇راغ تﻪ پﻪ ﻳﻮه وخت ک‪ ３‬ﻧژدې ک‪７‬ئ‪ .‬ﻫغﻪ ＇ﻪ چ‪ ３‬تاســﻮﻳ‪３‬‬ ‫وﻳﻨئ‪ ،‬پﻪ خپل ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬وواﻳئ‪.‬‬ ‫(‪ )2-2‬شکل‬

‫ﻼ‪ :‬پﻪ‬ ‫لــﻪ پﻮرتﻨــﻲ فعالﻴت ＇خﻪ ﻧتﻴجﻪ اخلﻮ چ‪ ３‬پﻪ مختلفﻮ مﻴلﻮ ک‪ ３‬د تﻮدوخــ‪ ３‬لﻴ‪８‬دﻳدل تﻮپﻴر لري‪ .‬مث ً‬ ‫پﻮرتﻨ‪ ９‬تجربﻪ ک‪ ３‬فلزي مﻴلﻪ چ‪ ３‬د تﻮدوخ‪＊ ３‬ﻪ ﻫادي ده‪ .‬د ＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ مﻴل‪ ３‬پﻪ پرتلﻪ پﻪ ډﻳر سرعت سره‬ ‫تﻮدوخﻪ لﻴ‪８‬دوي‪ .‬کﻪ بﻴل‪ ３‬فلزي مﻴل‪ ３‬پﻴداک‪７‬و او پاســﻨ‪ ９‬تجربﻪ پر ﻫغﻮباﻧدې ترســره ک‪７‬و‪ ،‬و بﻪ لﻴدل شﻲ‬ ‫چ‪ ３‬فلزات پﻪ خپل مالﻴکﻮلﻲ جﻮړ＊ــت ک‪ ３‬ســره تﻮپﻴر لري او د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ اﻧتقالﻮلﻮ ک‪ ３‬ﻳﻮ لﻪ بل ＇خﻪ‬ ‫تﻮپﻴر لري‪.‬‬ ‫د مثال پﻪ ډول‪ :‬مس اوسپﻴﻦ زر (ﻧقره)‪ ،‬د تﻮدوخ‪＊ ３‬ﻪ لﻴ‪８‬دوﻧکﻲ (ﻫادي) دي‪.‬‬

‫‪26‬‬

‫‪ -۲‬جرﻳان (کاﻧﻮﻳکشﻦ) ‪Convection‬‬ ‫جرﻳان د تﻮدوخ‪ ３‬د اﻧتقالﻮلﻮ لپاره ﻳﻮه طرﻳقﻪ ده‪ .‬لﻪ دې طرﻳق‪ ３‬ســره د ＊ــﻪ أشﻨا ک‪５‬دو لپاره ﻻﻧدې فعالﻴت‬ ‫ترسره کﻮو‪:‬‬ ‫(‪ )2-3‬شکل‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د اړتﻴــاوړ ﻣــﻮاد‪（＇ :‬ﻮوﻧکــﻰ‪ ،‬د قلم ﻧﻴچﻪ‪ ،‬د قلم رﻧگ‪ ،‬بﻴکر‪ ،‬شــمع ﻳا الکﻮلﻲ ＇راغ‪ ،‬درې پ‪＋‬ــ‪３‬‬ ‫لروﻧکﻰ او ﻧﻪ سﻮ‪＄‬ﻴدوﻧک‪ ３‬جال‪.９‬‬ ‫ک‪７‬ﻧﻼره‬

‫لﻮ＊ــﻰ ترﻧﻴماﻳﻲ پﻮرې لﻪ اوبﻮ ＇خﻪ ډک ک‪７‬ئ او د ＇（ﻮوﻧکﻲ پﻪ مرســتﻪ د لﻮ＊ــﻲ پﻪ ﻳﻮه گﻮ＊ﻪ ک‪ ３‬د‬ ‫رﻧگ ＇ﻮ ＇ا＇کﻲ و ＇（ﻮئ او الکﻮلﻲ ＇راغ د لﻮ＊ــﻲ بل‪－ ３‬ﻮ＊ــ‪ ３‬ﻻﻧدې ک‪８５‬دى‪＇ .‬ﻪ شﻰ گﻮرئ؟‬ ‫کﻮلﻰ شئ چ‪ ３‬د رﻧگﻪ ذراتﻮ د حرکت لﻮرى د لﻮ＊ﻲ پﻪ دﻧﻨﻪ ک‪ ３‬پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬رسم ک‪７‬ئ؟‬

‫و بــﻪ گــﻮرئ چ‪ ３‬جرﻳان (د ماﻳع د ذرو د مﻮقعﻴت بدلﻮن) د اﻧتقال پﻪ طرﻳقﻪ ک‪ ３‬د ماﻳع ﻳﻮه برخﻪ چ‪ ３‬تﻮده‬ ‫شﻮې‪ ،‬پﻮرتﻪ حرکت کﻮي او خپل ‪＄‬اى د ماﻳع ﻫغ‪ ３‬برخ‪ ３‬تﻪ پر‪８４‬دي چ‪ ３‬س‪７‬ه ده‪.‬‬ ‫پﻪ دې ترتﻴب د تﻮدوخ‪ ３‬اﻧرژي لﻪ ﻳﻮه ‪＄‬اى ＇خﻪ بل ‪＄‬اى تﻪ اﻧتقال‪８５‬ي‪ .‬د دغ‪ ３‬عملﻴ‪ ３‬پﻪ ادام‪ ３‬سره ！ﻮل‪３‬‬ ‫اوبﻪ تﻮد‪８４‬ي‪＇ .‬ﻪ فکر کﻮئ کﻮم علت دى چ‪ ３‬پﻪ دې طرﻳق‪ ３‬د ماﻳع د تﻮدﻳدو باعث ک‪８５‬ي؟‬ ‫تاســﻮ مخک‪ ３‬اﻧبســاط مطالعﻪ ک‪７‬ى دى‪ .‬د ماﻳع مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ تﻮدوخﻪ اخلﻲ‪ ،‬اﻧبســاط کﻮي او د اﻧبساط پﻪ‬ ‫ﻧتﻴجــ‪ ３‬کــ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬حجم ډﻳر‪８４‬ي‪ ،‬او کثافت ﻳﻲ کم‪８５‬ي‪ .‬د ماﻳع ﻫغﻪ برخﻪ چ‪ ３‬کثافت ﻳ‪ ３‬ل‪ ８‬وي‪ ،‬د ماﻳع پر‬ ‫سطح باﻧدې ‪＄‬اى ﻧﻴسﻲ او د ﻫغ‪＄ ３‬اى س‪７‬ه ماﻳع ﻧﻴسﻲ‪ .‬دغﻪ عمل تر ﻫغﻪ وختﻪ پﻮرې ادامﻪ مﻮمﻲ چ‪３‬‬ ‫ماﻳع تﻮده شﻲ‪ .‬کﻪ دا تجربﻪ پﻪ مختلفﻮ گازوﻧﻮ سره ترسره ک‪７‬ئ‪ ،‬تاسﻮ بﻪ و‪－‬ﻮرئ چ‪ ３‬گازوﻧﻪ ﻫم د ماﻳعاتﻮ‬ ‫پﻪ شان‪ ،‬پﻪ ﻫمدې طرﻳق‪ ３‬سره تﻮدوخﻪ اﻧتقالﻮي‪.‬‬ ‫د بخارۍ پﻪ واسطﻪ د کﻮ！‪ ３‬د ﻫﻮا تﻮدﻳدل د دغﻪ ډول اﻧتقال‪ ،‬ﻳﻮه ＊ﻪ ب‪５‬لگﻪ ده‪.‬‬

‫(‪ )2-4‬شــکل‪ ،‬پﻪ کﻮ！ﻪ ک‪ ３‬د س‪７‬ې او‬ ‫تﻮدې ﻫﻮا جرﻳان‬

‫‪27‬‬

‫پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ -1‬د شکل پﻪ اړه فکر وک‪７‬ئ او وواﻳئ چ‪ ３‬کﻮم جسم پﻪ‬ ‫کﻮم‪ ３‬طرﻳق‪ ３‬سره تﻮدوخﻪ ＊ﻪ اﻧتقالﻮلی شﻲ او ول‪３‬؟‬ ‫(‪ )2-5‬شــکل‪ ،‬د مادې د ذرو وضعﻴت‬ ‫پﻪ جامد‪ ،‬ماﻳع او گاز درﻳﻮ حالتﻮﻧﻮ ک‪３‬‬

‫‪ -2‬ﻛﻪ ﻟﻪ (‪ )2-6‬شکل سره سم لﻪ اوبﻮ ＇خﻪ ډک دوه‬ ‫！ﻴﻮپﻮﻧــﻪ تاوده ک‪７‬ئ وواﻳئ چ‪ ３‬ول‪ ３‬دﻫغﻪ ！ﻴﻮپ اوبﻪ چ‪３‬‬ ‫لﻪ ＊کتﻪ ＇خﻪ تﻮدوخﻪ ورکﻮل ک‪８５‬ي ول‪ ３‬ژر تﻮد‪８４‬ي؟‬ ‫(‪ )2-6‬شــکل‪ ،‬د اوبﻮ لروﻧکﻮ دوو‬ ‫！ﻴﻮپﻮﻧــﻮ تــﻮدول لﻪ مختلفــﻮ برخﻮ‬ ‫＇خﻪ‬

‫‪ -۳‬تشﻌشﻊ ‪Radiation‬‬ ‫تشعشــع د تﻮدوخ‪ ３‬د اﻧتقالﻮلﻮ درﻳمﻪ طرﻳقﻪ ده‪ .‬لمر چ‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬لﻮﻳﻪ مﻨبع ده‪ ،‬خپلﻪ اﻧرژي د وړاﻧگﻮ‬ ‫د تشعشع پﻪ شکل ‪＄‬مک‪ ３‬تﻪ اﻧتقالﻮي‪.‬‬ ‫اتمﻮسفﻴر‬

‫‪＄‬مکﻪ‬

‫تشعشع‬

‫(‪ )2-7‬شکل‪ ،‬د تشعشع پﻪ اثر د لمر د تﻮدوخ‪ ３‬اﻧتقال‬

‫ﻳﻮازې لمر‪ ،‬تشعشعﻲ اﻧرژي لري؟‬ ‫پﻪ دې مطلب د پﻮﻫ‪５‬دلﻮ لپاره ﻻﻧدې فعالﻴت ترسره کﻮو‪:‬‬ ‫‪28‬‬

‫لمر‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫ﻳﻮ اوتﻮ لﻪ بر‪＋４‬ــﻨا ســره وصل ک‪７‬ئ‪＇ .‬ﻪ وخت وروســتﻪ چ‪ ３‬تﻮد شــﻮ‪ ،‬ﻫغﻪ لﻪ بر‪＋４‬ــﻨا‬ ‫＇خﻪ وباســئ‪ .‬وروســتﻪ ﻫغﻪ پﻪ عمﻮدي ډول وﻧﻴســئ او خپل ﻻس لﻪ شکل سره سم‬ ‫ورتﻪ ﻧژدې وﻧﻴسئ‪.‬‬ ‫ ＇رﻧ‪／‬ﻪ چ‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬د جرﻳان د طرﻳق‪ ３‬پر اســاس اوتﻮدوخﻪ د اتﻮ پﻮرتﻪ برخ‪ ３‬تﻪ‬‫لﻴ‪８‬دﻳ‪８‬ي‪ ،‬خﻮ پﻮ＊تﻨﻪ دا ده چ‪ ３‬ستاسﻮ ﻻس د اتﻮ پﻪ ＇ﻨ‪ ，‬ک‪ ３‬ول‪－ ３‬رمﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ کﻮلﻰ شئ‪ ،‬ﻧتﻴجﻪ واخلئ چ‪ ３‬اوتﻮ ﻫم د لمر پﻪ شان‪ ،‬د تشعشع پﻪ طرﻳقﻪ ﻫم ستاسﻮ‬‫ﻻس تﻮدوي‬ ‫(‪ )2-8‬شکل‬

‫لﻪ پﻮرتﻨﻲ فعالﻴت ＇خﻪ ﻧتﻴجﻪ اخلﻮ چ‪ ３‬تاوده جســمﻮﻧﻪ ﻫم لﻪ ‪＄‬اﻧﻪ ＇خﻪ اﻧرژي تشعشع کﻮي چ‪ ３‬دغﻪ‬ ‫اﻧرژي د ﻫغﻮ د لﻮړې تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ اثر د احساس وړ ده‪.‬‬ ‫د ﻳﻮه تﻮد جســم د تشعشــعﻲ اﻧرژۍ مقدار‪ ،‬د تﻮدوخ‪ ３‬پر درج‪ ３‬سرب‪５‬ره‪ ،‬پﻪ ﻧﻮرو عﻮاملﻮ پﻮرې ﻫم ت‪７‬لی‬ ‫دی‪ ،‬پر دې مﻮضﻮع باﻧدې د ＊ﻪ پﻮﻫﻴدلﻮ لپاره ﻻﻧدې فعالﻴت ترسره کﻮو‪:‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د اړتﻴاوړ ﻣﻮاد‪ :‬لﻪ جﻮش اوبﻮ ＇خﻪ ډک مکعبﻲ لﻮ＊ــﻰ چ‪＇ ３‬لﻮر اړخﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ ترتﻴب ســپﻴﻦ‪ ،‬تﻮر‪ ،‬ســﻮر او شﻴﻦ رﻧ‪ ，‬شﻮي‬ ‫وي او ＇لﻮر داﻧ‪ ３‬ترمامتروﻧﻪ‪.‬‬ ‫ک‪７‬ﻧﻼر‪:‬‬

‫ترمامتروﻧﻪ د لﻮ＊ﻲ پﻪ ＇لﻮرو خﻮاوو ک‪ ３‬چ‪ ３‬ﻫره خﻮا تﻮر‪ ،‬سپﻴﻦ‪ ،‬سﻮر او شﻴﻦ رﻧگ لري‪ ،‬د لﻮ＊ﻲ پﻪ مساوي فاصلﻮ ک‪ ３‬ږدو‪.‬‬ ‫＇ﻪ وخت وروستﻪ د ＇لﻮرو ترمامتروﻧﻮ درج‪ ３‬پﻪ ﻳﻮه وخت ک‪ ３‬ولﻴکئ‪ .‬و بﻪ گﻮرئ چ‪ ３‬ب‪５‬ل‪ ３‬ب‪５‬ل‪ ３‬درج‪ ３‬لري‪ ،‬ول‪３‬؟‬

‫(‪ )2-9‬شکل‬

‫لﻴدل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬ﻫغﻪ ترمامتر چ‪ ３‬د سپﻴﻨ‪ ３‬سطح‪ ３‬خﻮا تﻪ دى‪ ،‬د ﻫغﻪ ترمامتر پﻪ پر تلﻪ چ‪ ３‬تﻮرې خﻮاتﻪ‬ ‫دى‪ ،‬د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ ﻳ‪！ ３‬ﻴ＂ﻪ ده‪.‬‬ ‫دې پاﻳل‪ ３‬تﻪ رسﻴ‪８‬و چ‪ ３‬تﻮرې سطح‪ ３‬ډﻳره تﻮدوخﻪ جذب ک‪７‬ې ده ﻧﻮ‪＄‬کﻪ ډﻳره اﻧرژي تشعشع کﻮي‪.‬‬

‫‪29‬‬

‫ﻓکروک‪７‬ئ‬ ‫پﻪ ژم‪ ３‬ک‪ ３‬کﻮم رﻧگ جام‪ ３‬اغﻮستل ＊ﻪ دي چ‪ ３‬د اﻧسان بدن تﻮد پات‪ ３‬شﻲ؟＇ﻨ‪／‬ﻪ؟‬

‫ﻟﻪ تﻮدوخ‪＇ ３‬خﻪ کار اخ‪５‬ستﻞ‬ ‫د سﻮکالﻪ ژوﻧد او ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬مﻮادو‪ ،‬لکﻪ‪ :‬غﻮ＊‪ ،３‬مﻴﻮې‪ ،‬دوا او سبﻮ د ساتلﻮ لپاره د تﻮدوخ‪ ３‬مﻨاسب‪ ３‬درج‪３‬‬ ‫تﻪ اړتﻴا لرو‪.‬‬ ‫د ﻳخچال پﻪ شــان پﻪ ﻳﻮه چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬د مﻨاســب‪ ３‬درج‪ ３‬د رامﻨ‪％‬تﻪ کﻮلﻮ لپاره تر ﻫغﻪ چ‪ ３‬لﻪ‬ ‫ﻫغﻪ ＇خﻪ تﻮدوخﻪ ووﻳستل شﻲ او ﻳا ﻳﻮ عاﻳق چاپﻴرﻳال (ترمﻮز) جﻮړ شﻲ‪ .‬د جسمﻮﻧﻮ د تﻮدوخ‪ ３‬د اﻧتقال‬ ‫لﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوو ＇خﻪ ‪＂－‬ﻪ اخﻴستل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د (‪ )2-10‬شکل تﻪ وگﻮرئ‪＄ ،‬ﻴﻨﻲ وختﻮﻧﻪ د تﻮدوخ‪ ３‬لﻮړې درج‪ ３‬تﻪ او ‪＄‬ﻴﻨﻲ وختﻮﻧﻪ د تﻮدوخ‪！ ３‬ﻴ＂‪３‬‬ ‫درج‪ ３‬تﻪ اړتﻴا ده‪.‬‬ ‫د دې لپــاره ‪＄‬ﻴﻨــ‪ ３‬مﻮضﻮعات لکﻪ‪ :‬د تﻮدوخ‪ ３‬تبادل‪ ،‬د تﻮدوخ‪ ３‬تحفظ‪ ،‬ترمﻮز‪ ،‬کار او تﻮدوخﻪ مطالعﻪ‬ ‫کﻮو‪.‬‬

‫(‪ )2-10‬شکل‪ ،‬د اﻧسان بدن بﻴﻼبﻴلﻮ‬ ‫تﻮدوخﻮ تﻪ اړتﻴا لري‬

‫د تﻮدوخ‪ ３‬تبادل‬ ‫د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ تبادل باﻧدې د ＊ﻪ پﻮﻫﻴدو لپاره ﻻﻧدې فعالﻴت ترسره کﻮو‪:‬‬ ‫＇ﻴ‪７‬ﻧﻪ‬ ‫لــﻪ خپلــﻮ پلروﻧﻮ‪ ،‬د کﻮرﻧﻴﻮ لﻪ مشــراﻧﻮ‪ ،‬او د خپل‪ ３‬ســﻴم‪ ３‬لﻪ خلکﻮ ＇خﻪ معلﻮمات را ！ﻮل ک‪７‬ئ‪ ،‬چــ‪ ３‬دوى د خپلﻮ کﻮروﻧﻮ د‬ ‫تﻮدولﻮ او س‪７‬ولﻮ لپاره پخﻮا لﻪ کﻮمﻮ طرﻳقﻮ ＇خﻪ ‪＂－‬ﻪ اخﻴستلﻪ او اوس ＇ﻨگﻪ ‪＂－‬ﻪ اخلﻲ؟ ﻧتﻴجﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ خپل ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬وواﻳئ‪.‬‬

‫پﻪ ﻳﻮه محﻴط ک‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬تبادل‪ ،‬د تﻮدوخ‪ ３‬د درج‪ ３‬د بدلﻮن پﻪ اثر رامﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪８５‬ي‪ .‬پﻪ ﻳﻮه محﻴط ک‪ ３‬د‬ ‫تﻮدوخ‪ ３‬د تبادل لپاره د تﻮدوخ‪ ３‬د مﻨبع او د تﻮدوخ‪ ３‬د اﻧتقالﻮلﻮ مﻨاسب‪ ３‬طرﻳقﻲ تﻪ اړتﻴا ده‪.‬‬ ‫د بﻴل‪ ３／‬پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ‪:‬‬ ‫‪30‬‬

‫‪ -۱‬پﻪ ک‪７‬ﻳﻲ ﻳا تخم پزۍ ک‪ ３‬تﻮدوخﻪ لﻪ مﻨبع ＇خﻪ فلز تﻪ لﻴ‪８‬دﻳ‪８‬ي او د ک‪７‬اﻳﻲ لﻪ فلز ＇خﻪ غذاﻳﻲ مﻮادو‬ ‫تﻪ چ‪ ３‬پخﻴ‪８‬ي او ﻫم د ک‪７‬اﻳﻲ ﻻستﻲ تﻪ د ﻫداﻳت پﻪ طرﻳقﻪ لﻴ‪８‬دﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د دې لپاره چ‪ ３‬زمﻮږ ﻻس وﻧﻪ ســﻮ‪＄‬ﻲ د ک‪７‬اﻳ‪ ９‬ﻻســتی لﻪ لر‪－‬ﻲ او ﻳا پﻼستﻴک ＇خﻪ پﻮ＊ﻮي‪ ،‬تر ＇ﻮ د‬ ‫زﻳات‪ ３‬تﻮدوخ‪ ３‬د ﻫداﻳت کﻮلﻮ مخﻪ وﻧﻴﻮل شﻲ‪.‬‬ ‫شکل (‪ )۲-۱۱‬الف‬ ‫‪ -۲‬پــﻪ مرکــز ‪－‬رم‪( ９‬راډﻳﻴ＂ر) چ‪ ３‬پﻪ داخل ک‪ ３‬ﻳ‪－ ３‬رم‪ ３‬اوبﻪ جرﻳان لري‪ ،‬جﻮتﻪ ده چ‪ ３‬تﻮدوخﻪ لﻪ مﻨبع‬ ‫＇خﻪ د ‪－‬رمﻮ شﻮو اوبﻮ د جرﻳان د طرﻳق‪ ３‬پﻪ واسطﻪ د مرکز ‪－‬رم‪ ９‬فلز تﻪ لﻴ‪８‬دﻳ‪８‬ي‪ .‬پﻪ داس‪ ３‬حال ک‪ ３‬چ‪３‬‬ ‫د راډﻳﻴ＂ر ‪－‬رم شﻮی فلز تﻮدوخﻪ د تشعشع پﻪ طرﻳقﻪ د کﻮ！‪ ３‬چاپﻴرﻳال تﻪ لﻴ‪８‬دوي‪.‬‬

‫الف‬ ‫ب‬

‫(الف)‪ -‬د ﻫداﻳت پﻪ طرﻳقﻪ پﻪ ک‪７‬اﻳﻲ‬ ‫ک‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬اﻧتقال‬

‫د تﻮدوخ‪ ３‬تحﻔﻆ‬

‫(ب)‪ -‬د تشعشع پﻪ طرﻳقﻪ ک‪ ３‬پﻪ‬ ‫مرکز ‪－‬رم‪ ３‬ک‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬اﻧتقال‬

‫(‪ )2-11‬شکل‬

‫د تﻮدوخ‪ ３‬د تحفظ د ＊ﻪ زده کﻮلﻮ لپاره ﻻﻧدې فعالﻴت ترسره ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ %25‬د چت لﻪ ﻻرې ＇خﻪ‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫أﻳا د مخامخ شــکل پﻪ ＇‪５‬ر د خپل کﻮر ﻧقشﻪ رسمﻮلی شئ؟‬ ‫مخامخ شکل تﻪ وگﻮرئ او وواﻳئ‪ ،‬چ‪ ３‬د کﻮ！‪ ３‬لﻪ کﻮمﻮ برخﻮ‬ ‫＇خﻪ ډ‪４‬ره تﻮدوخﻪ ضاﻳع ک‪８５‬ي؟ او ول‪３‬؟‬ ‫لــﻪ بحث او خبرو اترو وروســتﻪ‪ ،‬لﻪ کﻮر ＇خــﻪ د تﻮدوخ‪ ３‬د‬ ‫ضاﻳع ک‪５‬دو د مخﻨﻴﻮي لپاره د کﻮمﻮ ﻻرو وړاﻧدﻳز کﻮئ؟‬

‫‪%10‬‬ ‫د ک‪７‬کــ‪ ９‬لــﻪ ﻻرې‬ ‫＇خﻪ‬

‫‪ %15‬د ‪＄‬مک‪ ３‬لﻪ ﻻرې ＇خﻪ‬

‫‪ %15‬د سﻮرﻳﻮ لﻪ ﻻرې ＇خﻪ‬

‫(‪ )2-12‬شکل‪ ،‬د تﻮدوخ‪ ３‬د تبادل ﻧقط‪ ３‬پﻪ ﻳﻮه کﻮر ک‪３‬‬

‫‪31‬‬

‫د اﻧــرژۍ راز‪ ،‬راز ســرچﻴﻨ‪ ３‬شــتﻪ چ‪＄ ３‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬تر ﻧامعلﻮم وخت پﻮرې پاتــﻲ وي‪ ،‬لکﻪ‪ :‬د لمر اﻧرژي‪،‬‬ ‫باد‪ ،‬جاري اوبﻪ اوﻧﻮر‪.‬‬ ‫او د اﻧرژۍ ‪＄‬ﻴﻨﻲ ﻧﻮرې سرچﻴﻨ‪＇ ３‬ﻪ مﻮده وروستﻪ خﻼص‪８５‬ي‪ .‬لکﻪ‪ :‬ت‪５‬ل د ډبروسکاره‪ ،‬گاز او ﻧﻮر‪.‬‬ ‫د اﻧرژۍ کمﻮالﻰ ﻫغﻪ ســتﻮﻧزه ده چ‪ ３‬بشــر پﻪ ک‪ ３‬فکر کﻮي‪ .‬د تﻴلﻮ‪ ،‬ډبرو ســکرو او ‪－‬از د زر ختمﻴدو د‬ ‫مخﻨﻴﻮي لپاره ﻳﻮه ﻻره سپما ده‪ .‬د بخار دﻳ‪ ，‬ﻳا ترمﻮز پﻪ شان ﻳﻮه لﻮ＊ﻲ ک‪ ３‬د رامﻨ‪％‬تﻪ شﻮې تﻮدوخ‪ ３‬د‬ ‫ضاﻳع ک‪５‬دو مخﻨﻴﻮی لﻪ ＊ﻪ عاﻳق ک‪５‬دو سره اړﻳکﻪ لري‪.‬‬

‫ﻓکروک‪７‬ئ‬ ‫‪ .1‬د ژمﻲ او دوبﻲ پﻪ فصلﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ک‪７‬ک‪ ９‬تﻪ د پردو اچﻮل ＇ﻪ گ＂ﻪ لري؟‬ ‫‪ .2‬کﻪ ستاسﻮ د کﻮر د‪４‬ﻮالﻮﻧﻪ پﻨ‪ ６‬او ک‪７‬ک‪ ９‬ﻳ‪ ３‬لﻮﻳ‪ ３‬او لمر تﻪ مخامخ وي‪ ،‬د سﻮ‪５＄‬دو مﻮاد او ﻳا لر‪－‬ﻲ ډ‪４‬ر مصرف‪８５‬ي او کﻪ ل‪８‬؟‬ ‫‪ .3‬کﻪ ستاسﻮ کﻮروﻧﻪ ＊ﻪ عاﻳق جﻮړ شﻮي وي‪ ،‬أﻳا پﻪ ژمﻲ ک‪ ３‬لﻪ تاسﻮ سره مرستﻪ کﻮلﻰ شﻲ؟‬

‫ترﻣﻮز‬ ‫پﻪ ت‪５‬رو درســﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬د ســاتﻨ‪ ３‬پﻪ اﻫمﻴت پﻮه شﻮ‪ .‬ترمﻮز ﻫغﻪ لﻮ＊ﻰ دى چ‪ ３‬دﻫغﻪ پﻪ جﻮړولﻮ‬ ‫ک‪ ３‬پﻪ در‪４‬ﻮاړو طرﻳقﻮ د تﻮدوخ‪ ３‬د تبادل‪ ３‬مخﻪ ﻧﻴﻮل شﻮې ده‪.‬‬ ‫ترمﻮز ﻳﻮ اســتﻮاﻧﻪ ﻳﻲ شــکلﻪ لﻮ＊ــﻰ دى‪ .‬ﻳﻮ باﻧدﻳﻨی او ﻳﻮ مﻨ‪％‬ﻨی پﻮښ لري‪ .‬د دې دواړو پﻮ＊ﻮﻧﻮ پﻪ مﻨ‪＃‬‬ ‫ک‪ ３‬خالﻲ فضا ده‪ .‬د دې لﻮ＊ﻲ خﻮلﻪ پﻪ ﻳﻮه سرپﻮښ بﻨد‪８４‬ي‪ .‬ترمﻮز ﻫغﻪ خﻮاړه ﻳا ماﻳع چ‪ ３‬پﻪ ک‪ ３‬دي ‪－‬رم‬ ‫ﻳا ﻳخ ساتﻲ‪ )۲-۱٣( .‬الف او ب شکل‪.‬‬ ‫پﻪ ترمﻮز ک‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬د درج‪ ３‬د ثابتی پات‪ ３‬ک‪５‬دو علتﻮﻧﻪ دا دى‪:‬‬ ‫‪ .1‬د ترمﻮز د دوو پﻮ＊ــﻮﻧﻮ پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬د خﻼء شــتﻮالﻰ د جرﻳان پﻪ طرﻳقﻪ د تﻮدوخ‪ ３‬د ضاﻳع ک‪５‬دو مخﻪ‬ ‫ﻧﻴسﻲ‪.‬‬ ‫‪ .2‬د ترمﻮز خﻮلﻪ پﻪ سرپﻮښ بﻨدول د ﻫداﻳت پﻪ طرﻳقﻪ د تﻮدوخ‪ ３‬د ضاﻳع ک‪５‬دو مخﻪ ﻧﻴسﻲ‪.‬‬ ‫‪ .3‬د ترمﻮز پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬د براق (جﻼ لروﻧکی) پﻮښ د تشعشــع پﻪ طرﻳق‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬د ضاﻳع ک‪５‬دو مخﻪ‬ ‫ﻧﻴسﻲ او تﻮدوخﻪ ب‪５‬رتﻪ د ﻧﻨﻪ مﻨعکسﻮي‪.‬‬

‫‪32‬‬

‫سرپﻮښ‬ ‫تش جدار‬

‫(‪ )۲-۱٣‬الف د ترمﻮز‬ ‫ظاﻫري شکل‬

‫دوه جدار لروﻧکﻲ شﻴش‪ ﾢ‬ﻳﻲ پﻮښ‬ ‫جﻼ لروﻧکی پﻮښ‬ ‫بﻴروﻧﻲ پﻮښ‬

‫(‪ )۲-۱٣‬ب شکل د ترمﻮز جﻮړ＊ت‬

‫احتراﻗﻲ اﻧجﻨﻮﻧﻪ (د ﻣﻮ！ر اﻧجﻦ)‬

‫بشــر ﻧﻦ پﻪ دې قادر شــﻮى دى چ‪ ３‬لﻪ تﻮدوخ‪＇ ３‬خﻪ پﻪ صﻨعت ک‪ ３‬کار واخلﻲ او مختلف ماشﻴﻨﻮﻧﻪ پﻪ‬ ‫حرکت راولﻲ‪ .‬د ‪＄‬مک‪ ３‬پر مخ د مﻮ！ر او مﻮ！ر ســاﻳکل پﻪ واســطﻪ گر‪＄‬ﻴدل‪ ،‬پﻪ ﻫﻮا او فضاک‪ ３‬د طﻴارې‬ ‫او راک＀ پﻪ واسطﻪ الﻮتل‪ ،‬دا ！ﻮل د تﻮدوخ‪ ３‬لﻪ برکتﻪ دي چ‪ ３‬بشر دغﻪ کاروﻧﻪ ترسره کﻮي‪ .‬دغﻪ اﻧجﻨﻮﻧﻪ‬ ‫د تﻮدوخ‪ ３‬اﻧرژي پﻪ مﻴخاﻧﻴکﻲ اﻧرژۍ بدلﻮي او د احتراقﻲ اﻧجﻨﻮﻧﻮ پﻪ ﻧامﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫د ل‪８‬لﻮ پلک‬

‫خر ج‬

‫والﻮ او فﻨر‬

‫ره‬

‫د ت ل ا از د داخل د‬

‫ره‬

‫د تﻴل او ‪－‬از د سﻮ‪＄‬ﻴدو ‪＄‬ای‬

‫(‪ )2-14‬شکل‪ ،‬د راکت اﻧجﻦ چ‪３‬‬ ‫پﻪ تﻮدوخﻪ کار کﻮي‬ ‫پستﻮن‬

‫ﻻستی‬

‫د مﻮ！رساﻳکل اﻧجﻦ ﻳﻮ پ＂رولﻲ اﻧجﻦ دى چ‪ ３‬د احتراقﻲ اﻧجﻨﻮﻧﻮ ﻳﻮ ډول دى‪ .‬پﻪ دې ډول ماشﻴﻨﻮﻧﻮ ک‪３‬‬ ‫ﻳﻮه اﻧدازه حرارت چ‪ ３‬د تﻴلﻮ د سﻮ‪＄‬ﻴدو ＇خﻪ حاصلﻴ‪８‬ي د پستﻮن د حرکت سبب ‪－‬ر‪＄‬ﻲ دا حرکت د‬ ‫ﻻستﻲ او مﻴلﻪ لﻨ‪ ，‬لﻪ ﻻرې پﻪ دوراﻧﻲ حرکت تبدﻳلﻴ‪８‬ي او ！اﻳروﻧﻮ تﻪ اﻧتقالﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪33‬‬

‫د دی اﻧجﻨﻮﻧﻮ د کار مرحل‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې ډول دي‪:‬‬ ‫اﻟﻒ‪ -‬د رودلﻮ مرحلﻪ‪ :‬د پســتﻮن پﻪ ＊ــکتﻪ راتلﻮ ســره د تﻴل او ﻫﻮا مخلﻮط د ورودي ک‪７‬کئ لﻪ ﻻري‬ ‫استﻮاﻧﻲ (سلﻨ‪６‬ر) تﻪ داخلﻴ‪８‬ي‪ .‬کلﻪ چ‪ ３‬پستﻮن ﻻﻧدﻳﻨ‪ ９‬ﻧقطﻲ تﻪ ورسﻴ‪８‬ي‪ ،‬دا ورودي ﻻره بﻨدﻳ‪８‬ي‪ .‬د تﻴلﻮ‬ ‫او ﻫﻮا مخلﻮط پﻪ استﻮاﻧﻪ ک‪ ３‬بﻨد پاتﻲ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ب‪ -‬د تراکم مرحلﻪ‪ :‬پستﻮن پﻮرتﻪ ‪＄‬ﻲ‪ ،‬د تﻴلﻮ او ﻫﻮا مخلﻮط متراکم کﻮي‪ ،‬پﻪ دی حالت ک‪ ３‬د مخلﻮط‬ ‫حرارت ډﻳر ج‪／‬ﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ج‪ -‬د اور اخﻴســتلﻮ مرحلﻪ‪ :‬کلﻪ چ‪ ３‬پســتﻮن تــر ！ﻮلﻮ پﻮرتﻨﻲ مﻮقعﻴت تﻪ ورســﻴ‪８‬ي پلک جرقﻪ وﻫﻲ‪،‬‬ ‫مخلﻮط اور اخلﻲ‪ ،‬حرارت او فشار تر ډﻳره حده ج‪／‬ﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د‪ -‬د کار ســرتﻪ رســﻮلﻮ مرحلﻪ‪ :‬پﻪ دي مرحلﻪ ک‪ ３‬د زﻳات فشــار پﻪ اثر مخلﻮط اﻧبساط مﻮمﻲ او پستﻮن‬ ‫＊کتﻪ خﻮاتﻪ ش‪７‬ل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬پﻪ دې مرحلﻪ ک‪ ３‬اﻧجﻦ کار سرتﻪ رسﻮي‪.‬‬ ‫ﻫـ‪-‬د سلﻨ‪６‬ر ！ﻴ＂‪ ３‬ﻧقط‪ ３‬تﻪ د پستﻮن د رس‪５‬دلﻮ پﻪ وخت‪ ،‬د سلﻨ‪６‬ر د وتﻮﻧ‪％‬ﻲ ک‪７‬ک‪ ９‬خﻼص‪８５‬ي او پستﻮن‬ ‫پﻮرتﻪ خﻮاتﻪ حرکت کﻮي او لﻪ سلﻨدر ＇خﻪ ！ﻮل سﻮ‪５＄‬دلﻰ لﻮ‪－‬ﻰ او گاز راو‪＄‬ﻲ‪.‬‬

‫تراکﻢ‬

‫روډل‬

‫اور اخﻴستﻞ‬

‫خاﻟی کﻴدل‬

‫شکل (‪ )۲-۱٥‬د ﻳﻮه ماشﻴﻦ مختلف‪ ３‬مرحلﻲ‬

‫‪34‬‬

‫د دوﻳﻢ ﻓصﻞ ﻟﻨ‪６‬ﻳز‬ ‫د اﻫتزازوﻧﻮ د زﻳاتﻴدلﻮ او د ﻳﻮې ذرې لﻪ بل‪ ３‬ذرې ســره د ！کر پﻪ اثر پﻪ جســم ک‪ ３‬تﻮدوخﻪ ﻫداﻳت‬ ‫ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫پﻪ ماﻳعاتﻮ او ‪－‬ازوﻧﻮ ک‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ واســطﻪ د ســ‪７‬و او تﻮدو ذراتﻮ ‪＄‬اى پﻪ ‪＄‬اى کﻮلﻮ تﻪ د جرﻳان‬ ‫طرﻳقﻪ (کاﻧﻮﻳکشﻦ) واﻳﻲ‪.‬‬ ‫لﻪ مﻨبع (ســرچﻴﻨ‪＇ )３‬خﻪ د تشعشــع پﻪ اثر ﻳﻮه جسم تﻪ د تﻮدوخ‪ ３‬اﻧتقال د تشعشع د طرﻳق‪ ３‬پﻪ ﻧامﻪ‬ ‫ﻳاد‪８４‬ي‪ .‬تﻮدوخﻪ د تشعشع پﻪ طرﻳقﻪ لﻪ خﻼء ＇خﻪ ﻫم ت‪５‬ر‪４‬دلی شﻲ‪.‬‬ ‫د تﻮدوخ‪ ３‬د مﻨاسب‪ ３‬درج‪ ３‬د رامﻨ‪％‬تﻪ کﻮلﻮ او د ضرورت وړ مﻮادو د تﻮدوخ‪ ３‬د ساتلﻮ لپاره پﻪ ﻳﻮه‬ ‫چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬لﻪ اﻧتقال ＇خﻪ کار اخﻴستل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د تﻮدوخــﻲ لﻪ ﻳﻮې ســرچﻴﻨ‪＇ ３‬خﻪ ﻳﻮ جســم او ﻳا ﻳﻮ چاپﻴرﻳال تﻪ د تﻮدوخــ‪ ３‬اﻧتقال‪ ،‬د تﻮدوخ‪ ３‬د‬ ‫تبادل‪ ３‬پﻪ ﻧامﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫د ﻳﻮه محﻴط پﻪ ســمﻪ تﻮگﻪ د عاﻳق ک‪５‬دو پﻪ اثر د تﻮدوخ‪ ３‬درج‪ ３‬ســاتل د تﻮدوخ‪ ３‬د تحفظ پﻪ ﻧامﻪ‬ ‫ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫ترمﻮز ﻫغﻪ لﻮ＊ی دی چ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻪ ک‪ ３‬پﻪ درې واړو طرﻳقﻮ سره د تﻮدوخ‪ ３‬د اﻧتقال مخﻪ ﻧﻴﻮل شﻮې‬ ‫ده‪.‬‬ ‫ﻫغــﻪ اﻧجﻨﻮﻧــﻪ چــ‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬اﻧــرژي پﻪ مﻴخاﻧﻴکــﻲ اﻧرژي بدلــﻮي‪ ،‬د احتراقﻲ اﻧجﻨﻮﻧــﻮ پﻪ ﻧامﻪ‬ ‫ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬

‫‪35‬‬

‫د دوﻳﻢ ﻓصﻞ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ -1‬جسمﻮﻧﻪ پﻪ کﻮم حالت ک‪ ３‬د ﻫداﻳت پﻪ طرﻳقﻪ تﻮدوخﻪ اﻧتقالﻮلی شﻲ؟ ول‪３‬؟‬ ‫‪-2‬مﻮاد پﻪ کﻮمﻮ حالتﻮﻧﻮ ک‪ ３‬تﻮدوخﻪ د جرﻳان (کاﻧﻮﻳکشﻦ) پﻪ طرﻳقﻪ اﻧتقالﻮي؟‬ ‫‪ -3‬أﻳا تﻮدوخﻪ د تشعشع پﻪ طرﻳقﻪ لﻪ خﻼء ＇خﻪ ت‪５‬ر‪４‬دای شﻲ؟ مثال ﻳ‪ ３‬وواﻳئ‪.‬‬ ‫‪ -4‬لﻪ تﻮدوخﻲ ＇خﻪ د کار اخﻴستﻨ‪＇ ３‬ﻮ مثالﻮﻧﻪ وواﻳئ‪.‬‬ ‫‪ -5‬پــﻪ ژمــﻲ ک‪ ３‬د ک‪７‬کﻴﻮ لــﻪ ﻻرې د خپلﻮ کﻮروﻧﻮ د تﻮدوخــ‪ ３‬د ضاﻳع ک‪５‬دو د مخﻨﻴــﻮي لپاره ＇ﻪ باﻳد‬ ‫وک‪７‬ئ؟‬ ‫‪ -6‬لﻪ چاﻳﻮ ＇خﻪ ډک چاﻳﻨک باﻧدې ！ﻮکر ول‪ ３‬اچﻮئ؟‬ ‫ﻟﻪ صحﻴح ‪＄‬ﻮاب ＇خﻪ داﻳره تاوک‪７‬ئ‬ ‫‪ -7‬کﻮم مﻮاد د ﻫداﻳت پﻪ طرﻳقﻪ د تﻮدوخ‪＊ ３‬ﻪ ﻫادي دي؟‬ ‫ب‪ :‬گازات‬ ‫الف‪ :‬فلزات‬ ‫د‪！ :‬ﻮل مﻮارد‬ ‫ج‪ :‬ماﻳعات‬ ‫‪ -8‬د لمر د تﻮدوخ‪ ３‬اﻧرژي پﻪ کﻮم‪ ３‬طرﻳق‪ ３‬سره ‪＄‬مک‪ ３‬تﻪ رس‪８５‬ي؟‬ ‫ب‪ :‬د جرﻳان پﻪ طرﻳق‪３‬‬ ‫الف‪ :‬د ﻫداﻳت پﻪ طرﻳق‪３‬‬ ‫د‪ :‬پﻪ درې واړو طرﻳقﻮ‬ ‫ج‪ :‬د تشعشع پﻪ طرﻳق‪３‬‬ ‫د جﻤﻠﻮ تش ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ ډک ک‪７‬ئ‬ ‫‪＇ -9‬رﻧ‪／‬ﻪ چ‪ ３‬د فلزاتﻮ ذرې ‪ ..........................‬دي‪ ،‬کﻮلی شﻲ چ‪ ３‬پﻪ ＊ﻪ ډول ‪..................‬‬ ‫تﻪ ‪ ........‬د‪ ................................‬پﻪ طرﻳقﻪ اﻧتقال ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫‪ -10‬ترمــﻮز ﻫغــﻪ ‪ ..............................‬دي چ‪ ３‬د تﻮدوخــ‪ ３‬د ‪................................‬‬ ‫مخﻪ ﻧﻴسﻲ‪.‬‬ ‫‪ -11‬ﻫغﻪ اﻧجﻨﻮﻧﻪ چ‪ ........................ ３‬اﻧرژي پﻪ ‪ ......................‬اﻧرژۍ بدلﻮي‪ ،‬د احتراقﻲ‬ ‫اﻧجﻦ پﻪ ﻧامﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬

‫‪36‬‬

‫در‪４‬ﻢ ﻓصﻞ‬

‫د ﻣﻘﻨاﻃﻴس ساحﻪ‬ ‫پﻪ ت‪５‬رو ！ﻮل‪／‬ﻴﻮ ک‪ ３‬مقﻨاطﻴس‪ ،‬د مقﻨاطﻴس خﻮاص‪ ،‬د مقﻨاطﻴس‬ ‫ډولﻮﻧﻪ او د مقﻨاطﻴس استعمال مﻮ پﻪ لﻨ‪６‬ه تﻮ‪－‬ﻪ ولﻮستل‪.‬‬ ‫لــﻪ مقﻨاطﻴس ＇خﻪ پﻪ کﻮمﻮ وســﻴلﻮ ک‪＂－ ３‬ﻪ اخﻴســتل کﻴ‪８‬ي؟‬ ‫(‪ )٣-۱‬شــکل د برقﻲ مقﻨاطﻴس کﻮمﻪ ‪＂－‬ﻪ اخﻴســتﻨﻪ ＊ــﻴ‪３‬؟‬ ‫أﻳا پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪ ３‬د مقﻨاطﻴس ســاحﻪ کﻮمﻪ ده او د ﻫغ‪ ３‬خطﻮﻧﻪ‬ ‫＇ﻨگﻪ رسم‪８５‬ي؟ بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ مقﻨاطﻴس ＇ﻨگﻪ جﻮړوي؟‬ ‫پﻪ دې فصل ک‪ ３‬تاســ‪ ３‬کﻮلﻰ شــئ پﻮرتﻨﻴﻮ پﻮ＊ــتﻨﻮ تﻪ ‪＄‬ﻮاب‬ ‫ورک‪７‬ئ او پﻪ ﻫغﻮ پﻮرې لﻪ ت‪７‬لﻮ مطالبﻮ سره أشﻨا شئ‪.‬‬ ‫(‪ )٣-۱‬شکل د برقی مقﻨاطﻴس‬ ‫‪＂－‬ﻪ اخﻴستﻨﻪ ＊ﻴ‪.３‬‬

‫‪37‬‬

‫‪S‬‬ ‫‪N‬‬

‫‪N‬‬

‫د ﻣﻘﻨاﻃﻴس ﻗﻄبﻮﻧﻪ‬

‫‪S‬‬

‫＇ﻨگﻪ چ‪ ３‬تاسﻮ پﻪ پﻨ‪％‬م ！ﻮلگﻰ ک‪ ３‬مطالعﻪ ک‪７‬ل‪ ،‬مقﻨاطﻴس‬ ‫د شــمال او جﻨﻮب دوه قطبﻮﻧﻪ لري شــمال قطب ﻳ‪ ３‬پﻪ ‪ N‬او‬ ‫جﻨﻮب قطب ﻳ‪ ３‬پﻪ ‪ S‬ســره ＊ــﻮدل کﻴ‪８‬ي‪ .‬باﻳد پﻮه شﻮ چ‪ ３‬د‬ ‫دغــﻮ قطبﻮﻧﻮ مﻮقعﻴت د مقﻨاطﻴس پﻪ شــکل پﻮرې ت‪７‬لﻰ دى‬ ‫(‪ )3-2‬شکل‪.‬‬

‫‪N‬‬

‫‪S‬‬

‫‪S‬‬

‫‪N‬‬

‫‪N‬‬

‫‪S‬‬

‫‪S‬‬

‫(‪ )3-2‬شکل‪ ،‬د مقﻨاطﻴس د مختلفﻮ شکلﻮﻧﻪ قطبﻮﻧﻪ‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د اړتﻴاوړ ﻣﻮاد‪ :‬دوه داﻧﻲ مﻴلﻪ ﻳﻲ مقﻨاطﻴسﻮﻧﻪ‬ ‫ مقﻨاطﻴســﻲ مﻴلﻲ جﻼ جﻼ لﻪ وســط ＇خﻪ پﻪ أزاد ډول د ﻳﻮه تار پﻪ واســطﻪ ‪＄‬ﻮړﻧد ک‪７‬ئ د مقﻨاطﻴس ﻫغﻪ خﻮا چ‪ ３‬د ‪＄‬مک‪３‬‬‫شمال خﻮاتﻪ را‪－‬ر‪＄‬ﻲ پﻪ ‪ N‬سره او بلﻪ خﻮا ﻳ‪ ３‬پﻪ ‪ S‬سره پﻪ ﻧ‪＋‬ﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫ د دوو مقﻨاطﻴسﻮﻧﻮ دوه مختلف ډولﻪ قطبﻮﻧﻪ سره ﻧژدې ک‪７‬ئ‪ .‬و‪－‬ﻮرئ ＇ﻪ پ‪８５＋５‬ي؟‬‫ د مقﻨاطﻴس دوه ﻳﻮ ډول قطبﻮﻧﻪ سره ﻧژدې ک‪７‬ئ وگﻮرئ ＇ﻪ پﻴ‪８５＋‬ي؟‬‫‪ -‬د خپلﻮ گروپﻮﻧﻮ د لﻴدﻧﻮ کتﻨﻮ ﻧتﻴج‪ ３‬خپلﻮ ！ﻮلگﻴﻮالﻮ تﻪ وواﻳئ‪.‬‬

‫کــﻪ تجربﻪ مﻮ ســمﻪ ترســره کــ‪７‬ې وي‪ ،‬وﻳﻨــئ چ‪ ３‬د‬ ‫مقﻨاطﻴس دوه ﻳﻮ ډول قطبﻮﻧﻪ ﻳﻮ بل دفع او د مقﻨاطﻴس‬ ‫دوه مختلــف قطبﻮﻧﻪ ﻳﻮ بل جذبــﻮي‪ .‬لﻪ دې خاصﻴت‬ ‫＇خﻪ پﻪ اســتفادې د مقﻨاطﻴــس د قطبﻮﻧﻮ د معلﻮمﻮلﻮ‬ ‫لپاره کار اخﻴستلﻰ شﻮ‪.‬‬ ‫لﻪ بلﻪ پلﻮه کﻪ چ‪５‬رې ﻳﻮه مقﻨاطﻴسﻲ مﻴلﻪ أزاده ‪＄‬ﻮړﻧده‬ ‫شــﻲ‪ ،‬د مقﻨاطﻴس شــمال قطب تل د ‪＄‬مک‪ ３‬شمال‬ ‫خﻮاتﻪ ‪－‬ر‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫ﻧﻮ لﻴدل ک‪８５‬ي چ‪＄ ３‬مکﻪ د مقﻨاطﻴس پﻪ شان کارکﻮي‬ ‫(‪ )3-3‬شکل‪.‬‬

‫‪38‬‬

‫د ‪＄‬مک‪ ３‬شمال‬

‫د ‪＄‬مک‪ ３‬شمال‬

‫(‪ )3-3‬شکل‪ ،‬د مقﻨاطﻴس شمال قطب د ‪＄‬مک‪ ３‬شمال خﻮا تﻪ ‪－‬ر‪５＄‬دل‬

‫‪N‬‬

‫ﻣﻘﻨاﻃﻴسﻲ ساحﻪ‬ ‫د دي لپاره چ‪ ３‬مقﻨاطﻴسﻲ ساحﻪ وپﻴژﻧﻮ لﻪ ﻳﻮه مقﻨاطﻴس او ﻳﻮه قطب ＊ﻮدوﻧکﻲ ＇خﻪ کار اخلﻮ او ﻻﻧدې‬ ‫فعالﻴت ترسره کﻮو‪:‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫مقﻨاطﻴس قطب ＊ــﻮدوﻧکﻲ تــﻪ ﻧژدې کﻮو‪ .‬گــﻮرو چ‪ ３‬د ﻧژدې‬ ‫ک‪５‬دو پﻪ وخت ک‪ ３‬د قطب ＊ــﻮدوﻧکﻲ ستﻨﻪ مﻨحرفﻪ ک‪８５‬ي‪ .‬کلﻪ‬ ‫چ‪ ３‬مقﻨاطﻴس ب‪５‬رتﻪ لرې ک‪７‬و‪ ،‬ســتﻨﻪ ب‪５‬رتﻪ خپل پخﻮاﻧﻲ ‪＄‬اى تﻪ‬ ‫را‪＄‬ﻲ‪ .‬دغﻪ تجربﻪ ＇ﻮ ‪＄‬لﻪ ترســره ک‪７‬ئ او د خپل‪ ３‬لﻴدﻧ‪ ３‬کتﻨ‪３‬‬ ‫پﻪ اړه لﻪ گروپﻮﻧﻮ سره خبرې وک‪７‬ئ‪.‬‬

‫ﻣﻘﻨاطﻴسﻰ ستﻨﻪ‬

‫(‪ )3-4‬شکل‪ ،‬د مقﻨاطﻴس پﻪ شاوخﻮا ک‪３‬‬ ‫مقﻨاطﻴسﻲ ساحﻪ‬

‫لﻪ تجرب‪＇ ３‬خﻪ ﻧتﻴجﻪ اخ‪５‬ستل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬کلﻪ د مقﻨاطﻴس شاوخﻮا تﻪ قطب ＊ﻮدوﻧکﻲ او ﻳا بل مقﻨاطﻴس‬ ‫ور ﻧــژدې کــ‪７‬و‪ ،‬پﻪ ﻫغﻪ ســاحﻪ ک‪ ３‬پر مقﻨاطﻴس باﻧــدې قﻮه وارد‪８４‬ي‪ .‬کﻪ د قطب ＊ــﻮدوﻧکﻲ پر ‪＄‬اى د‬ ‫مقﻨاطﻴس پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬د اوسپﻨ‪ ３‬ذرې واچﻮو‪ ،‬د اوسپﻨ‪ ３‬ذرې خپل حالت تﻪ تغﻴﻴر ورکﻮي او پﻪ ！اکلﻮ‬ ‫لﻮرﻳﻮ (خطﻮﻧﻮ) ک‪ ３‬تﻨظﻴم‪８５‬ي‪ .‬و بﻪ وﻳﻨئ چ‪！ ３‬ﻮ！‪( ３‬ذرې) د مقﻨاطﻴس د دوو قطبﻮﻧﻮ پﻪ برخﻮ ک‪ ３‬ﻧسبت‬ ‫مﻨــ‪ ＃‬تﻪ ډ‪４‬رې جذب‪８５‬ي‪ .‬ﻫر＇ﻮمره چ‪ ３‬د اوســپﻨ‪ ３‬د ！ﻮ！ﻮ (ذرې) فاصل‪ ３‬لﻪ مقﻨاطﻴس ＇خﻪ لرې شــﻲ‪،‬‬ ‫حالت ﻳﻲ ل‪ ８‬تغﻴﻴر کﻮي او خطﻮﻧﻪ ﻳ‪６－ ３‬وډ او تﻴت ＊کاري‪.‬‬ ‫ﻣﻘﻨاﻃﻴسﻲ ساحﻪ د ﻣﻘﻨاﻃﻴس د شاوخﻮا ﻫﻐﻪ ﻓﻀا ده چ‪ ３‬ﻣﻘﻨاﻃﻴسﻲ ﻗﻮه پﻪ ک‪ ３‬ﻋﻤﻞ کﻮي‪.‬‬

‫ﻓکروک‪７‬ئ‬ ‫‪ .1‬کﻮلﻰ شﻮ چ‪ ３‬د ﻳﻮې مقﻨاطﻴسﻲ مﻴل‪ ３‬لﻪ ！ﻮ！‪＇ ３‬خﻪ د قطب ＊ﻮدوﻧکﻲ پﻪ حﻴث استفاده وک‪７‬و؟ کﻪ کﻮلﻰ ﻳ‪ ３‬شﻮ‪ ،‬ﻧﻮ ＇ﻨگﻪ؟‬ ‫‪ .2‬کﻪ دوه مقﻨاطﻴسﻮﻧﻪ ولرو‪＇ ،‬ﻨگﻪ کﻮلﻰ شﻮ چ‪ ３‬دوه ﻫم ډولﻪ او مختلف الﻨﻮع قطبﻮﻧﻪ پﻪ ک‪ ３‬و！اکﻮ؟‬ ‫‪ .3‬د ‪＄‬مک‪ ３‬شمالﻲ قطب باﻧدې لﻪ پﻮﻫ‪５‬دو سره ＇ﻨگﻪ د ﻳﻮې مقﻨاطﻴسﻲ مﻴل‪ ３‬قطبﻮﻧﻪ ！اکئ؟‬

‫‪39‬‬

‫اﺿاﻓﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣات‬ ‫لــﻪ مقﻨاطﻴس ＇خﻪ پﻪ اســتفادې ســره لــﻪ فلزاتﻮ‬ ‫＇خﻪ د اضافﻲ مﻮادو جﻼ کﻮل‪ ،‬د مقﻨاطﻴســﻲ‬ ‫جرثقﻴــل‪ ،‬بر‪＋４‬ــﻨاﻳﻲ مﻮ！ﻮروﻧﻮ او ﻧﻮر وســاﻳلﻮ‬ ‫جﻮړول پــﻪ تخﻨﻴک ک‪ ３‬ډ‪４‬ــر اﻫمﻴت او رواج‬ ‫لري‪ .‬پﻪ (‪ )3-5‬شــکل ک‪ ،３‬د بر‪＋４‬ــﻨا پﻪ تﻮلﻴد‬ ‫ک‪ ３‬لــﻪ مقﻨاطﻴس ＇خﻪ د کار اخ‪５‬ســتلﻮ ﻳﻮ مﻮرد‬ ‫＊ــﻮدل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬دغﻪ وســﻴل‪ ３‬تﻪ د مســتقﻴم جرﻳان‬ ‫جﻨرﻳتــﻮر (داﻳﻨمﻮ) ﻫم واﻳﻲ‪ .‬لﻴدل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬کلﻪ ﻳﻮه فلزي‬ ‫حلقﻪ پﻪ مقﻨاطﻴســﻲ ســاحﻪ ک‪ ３‬حرکت وک‪７‬ي‪ ،‬بر‪＋４‬ــﻨاﻳﻲ جرﻳــان را مﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫(‪ )3-5‬شکل د برق پﻪ تﻮلﻴد ک‪ ３‬د مقﻨاطﻴس اﻫمﻴت ＊ﻴﻲ‪.‬‬ ‫(‪ )3-5‬شکل‪ ،‬د بر‪＋４‬ﻨا پﻪ تﻮلﻴد ک‪ ３‬لﻪ مقﻨاطﻴس ＇خﻪ کار اخﻴستل‬

‫د ﻣﻘﻨاﻃﻴسﻲ ساح‪ ３‬خﻄﻮﻧﻪ‬ ‫د مقﻨاطﻴسﻲ خطﻮﻧﻮ د لﻴدلﻮ لپاره ﻻﻧدې فعالﻴت تر سره کﻮو‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د اړتﻴــاوړ ﻣــﻮاد‪ :‬مﻴلﻪ ﻳﻲ مقﻨاطﻴس‪ ،‬د اوســپﻨ‪ ３‬ذرې‪ ،‬ﻳﻮه ＊ﻴ‪＋‬ــﻪ ﻳﻲ صفحﻪ ﻳا‬ ‫کاغذي کارتﻦ او ﻳﻮ مالگﻪ پاشﻮوﻧکﻰ‪.‬‬ ‫‪ .1‬پــﻪ ﻫــر گروپ ک‪ ３‬مقﻨاطﻴس پﻪ ﻳﻮه ﻫﻮار ‪＄‬اى کــ‪ ３‬ک‪８５‬دئ او د ﻫغ‪ ３‬پر مخ‬ ‫＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ صفحﻪ او ﻳا کاغذي کارتﻦ ک‪８５‬دئ‪.‬‬ ‫‪ .2‬د اوسپﻨ‪ ３‬ذرې د ＊ﻴ‪ ３＋‬ﻳا کاغذ پر مخ د مالگ‪ ３‬پاشﻮوﻧکﻲ پﻪ واسطﻪ ﻧرۍ‬ ‫ﻧرۍ وشﻴﻨدئ‪.‬‬ ‫‪ .3‬پــﻪ ＊ﻴ‪＋‬ــﻪ او ﻳا کاغذي صفحــ‪ ３‬باﻧدې ＇ﻮ ورو ضربــ‪ ３‬ورک‪７‬ئ او وگﻮرئ‬ ‫چ‪ ３‬د اوســپﻨ‪ ３‬پﻪ ذرو ک‪＇ ３‬ﻪ تغﻴﻴر را‪＄‬ﻲ؟ ﻫر گروپ دې خپل‪ ３‬لﻴدﻧ‪ ３‬کتﻨ‪３‬‬ ‫！ﻮلگﻲ تﻪ وواﻳئ‪.‬‬ ‫(‪ )3-6‬شکل‬

‫‪40‬‬

‫کﻪ فعالﻴت مﻨظم ترســره شــﻮى وي‪ ،‬متﻮجﻪ ک‪８５‬و چ‪ ３‬د مقﻨاطﻴس تر اغ‪５‬زې ﻻﻧدې د اوســپﻨ‪ ３‬ذرې د‬ ‫خطﻮﻧﻮ پﻪ شکل مﻨظم‪ ３‬ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫دا خطﻮﻧﻪ د مقﻨاطﻴسﻲ ساح‪ ３‬د خطﻮﻧﻮ پﻪ ﻧامﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬پﻪ (‪ )٣-۷‬شکل ک‪ ３‬د مقﻨاطﻴسﻲ ساحﻲ خطﻮﻧﻪ‬ ‫＊ﻮدل شﻮي دي‪ .‬د دې خطﻮﻧﻮ تراکم د مقﻨاطﻴسﻲ ساح‪ ３‬شدت ＊ﻴﻲ‪ .‬لﻪ مقﻨاطﻴسﻲ قطبﻮﻧﻮ سره ﻧژدې‬ ‫دا خطﻮﻧﻪ ډ‪４‬ر متراکم (زﻳات) دي‪ ،‬ﻧﻮ‪＄‬کﻪ د مقﻨاطﻴس‪ ３‬ساح‪ ３‬شدت ﻫم ډ‪４‬ر دى‪.‬‬

‫(‪)3-7‬شکل‪ ،‬د مقﻨاطﻴسﻲ ساح‪ ３‬خطﻮﻧﻪ‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫کﻮلﻰ شئ چ‪ ３‬مصﻨﻮعﻲ مقﻨاطﻴس جﻮړ ک‪７‬ئ؟‬ ‫د اړتﻴاوړ ﻣﻮاد‪ :‬ﻳﻮ فﻮﻻدي ﻳا اوسپﻨﻴز مﻴخ اوﻳﻮ داﻧﻪ مﻴلﻪ ﻳﻲ مقﻨاطﻴس‪.‬‬ ‫لﻪ شــکل سره سم‪ ،‬مقﻨاطﻴس ＇ﻮ ‪＄‬ل‪ ３‬پﻪ فﻮﻻدي مﻴخ باﻧدې داس‪ ３‬کش‬ ‫ک‪７‬ئ چ‪ ３‬لﻪ ＊ﻲ ＇خﻪ کﻴ‪ ３２‬خﻮا تﻪ وي او د کشﻮلﻮ لﻮری او ﻳا د مقﻨاطﻴس‬ ‫حرکت پر م‪５‬خ باﻧدې ﻳﻮ شــان وي‪ .‬وروســتﻪ فﻮﻻدي مﻴح ﻧﻮرو مﻴخﻮﻧﻮ تﻪ‬ ‫ﻧــژدي ک‪７‬ئ وبﻪ ‪－‬ﻮرئ چ‪ ３‬فﻮﻻدي مﻴخ مقﻨاطﻴســﻲ خاصﻴت لري او کﻪ‬ ‫ﻧﻪ؟‬

‫(‪ )3-8‬شکل‬

‫ﻓکروک‪７‬ئ‬ ‫د مصﻨﻮعﻲ مقﻨاطﻴس بل ډول پ‪５‬ژﻧئ؟‬

‫‪41‬‬

‫بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ ﻣﻘﻨاﻃﻴس‬ ‫پــﻪ پﻨ‪％‬م ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬د مقﻨاطﻴس پــﻪ (طبﻴعﻲ او مصﻨﻮعﻲ) ډولﻮﻧﻮ ﻳﻮ‬ ‫＇ﻪ وپﻮﻫ‪５‬دو‪ .‬بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ مقﻨاطﻴس د مصﻨﻮعﻲ مقﻨاطﻴس ﻳﻮ ډول دى‪.‬‬ ‫مخامخ شکل لﻪ بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ مقﻨاطﻴس ＇خﻪ ‪＂－‬ﻪ اخﻴستﻨﻪ را＊ﻴﻲ‪.‬‬

‫(‪ )3-9‬شکل‪ ،‬بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ مقﻨاطﻴس‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د ﺿرورت وړ ﻣﻮاد‪ 20 :‬تر ‪ 30‬ســاﻧتﻲ متره مســﻲ ســﻴم چ‪ ３‬پﻮښ او ﻳا‬ ‫ﻻک ولري‪ ،‬ﻳﻮ اوسپﻨﻴز ﻳا فﻮﻻدي مﻴخ‪ ،‬د رادﻳﻮ ﻳﻮه ب＂رۍ‪.‬‬ ‫سﻴم پﻪ فﻮﻻدي مﻴخ مﻨظم تاو ک‪７‬ئ او د سﻴم دوه سروﻧﻪ د ب＂رۍ پﻪ دوو‬ ‫خﻮاوو پﻮرې ولگﻮئ او دې پﻮ＊تﻨﻮ تﻪ ‪＄‬ﻮاب ورک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫‪ .1‬أﻳا فﻮﻻدي مﻴخ مقﻨاطﻴسﻲ خاصﻴت پﻴداک‪７‬ى دى؟‬ ‫‪ .2‬کﻪ د بر‪＋４‬ــﻨا جرﻳان بﻨد شــﻲ‪ ،‬أﻳــا مﻴخ بﻴا ﻫم مقﻨاطﻴســﻲ خﻮاص‬ ‫لري؟‬ ‫‪ .3‬د خپلﻮ لﻴدﻧﻮ ﻧتﻴجﻪ پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬وواﻳئ‪.‬‬

‫سﻴم‬

‫(‪ )3-10‬شکل‬

‫کﻪ فعالﻴت مﻮ ســم ترســره ک‪７‬ى وي‪ ،‬حتما ً مﻮلﻴدلﻲ دي چ‪ ３‬فﻮﻻدي مﻴخ مقﻨاطﻴسﻲ خاصﻴت مﻮﻧدلﻰ‬ ‫دى‪ .‬ﻧﻮ‪＄‬کﻪ وﻳلی شــﻮ کلﻪ چ‪ ３‬لﻪ تاو شــﻮي ســﻴم (کﻮاﻳل) ＇خﻪ‪ ،‬د بر‪＋４‬ﻨا جرﻳان ت‪５‬ر شﻲ‪ ،‬دغﻪ سﻴم لﻪ‬ ‫مﻴخ سره پﻪ مقﻨاطﻴس بدل‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د مقﻨاطﻴس قدرت لﻪ ﻻﻧدې عﻮاملﻮ سره ت‪７‬او لري‪:‬‬ ‫‪ .1‬پﻪ ﻳﻮه کﻮاﻳل (تاو شﻮي سﻴم) ک‪ ３‬د بر‪＋４‬ﻨا د جرﻳان شدت‪.‬‬ ‫‪ .2‬د سﻴم د حلقﻮ د شم‪５‬ر زﻳاتﻮالﻰ‪.‬‬ ‫‪ .3‬د مﻴخ (ﻫست‪ )３‬ﻧﻮعﻴت‪.‬‬

‫‪42‬‬

‫د درﻳﻢ ﻓصﻞ ﻟﻨ‪６‬ﻳز‬ ‫مقﻨاطﻴسﻲ ساحﻪ د مقﻨاطﻴس د شاوخﻮا ﻫغﻪ فضا ده چ‪ ３‬مقﻨاطﻴسﻲ قﻮه پﻪ ک‪ ３‬عمل کﻮي‪.‬‬ ‫کــﻪ د مقﻨاطﻴــس پﻪ شــاوخﻮا ک‪ ３‬د اوســپﻨ‪ ３‬ذرې واچﻮو‪ ،‬د خطﻮﻧﻮ پﻪ ＇‪５‬ــر مﻨظم‪ ３‬ک‪８５‬ي چ‪ ３‬دا‬ ‫خطﻮﻧﻪ د مقﻨاطﻴسﻲ ساح‪ ３‬د خطﻮﻧﻮ پﻪ ﻧامﻪ ﻳادوي‪.‬‬ ‫کلﻪ چ‪ ３‬لﻪ ﻳﻮه کﻮاﻳل ＇خﻪ چ‪ ３‬اوسپﻨﻴزه ﻫستﻪ ولري د بر‪＋４‬ﻨا جرﻳان تﻴر شﻲ ﻫغﻪ کﻮاﻳل لﻪ ﻫست‪３‬‬ ‫سره پﻪ مقﻨاطﻴس بدل‪８５‬ي‪.‬‬

‫‪43‬‬

‫د در‪４‬ﻢ ﻓصﻞ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪-‬د‬

‫م رد ن م ن اخلئ‬

‫استفاده‬

‫ل مقناط س خ‬

‫ آ ا مقناط س ل فلزات جذب‬‫ د مقناط‬‫‪ -‬آ ا د بر نا‬

‫خط ن ترا م د مقناط س شا خ ا‬ ‫مقناط س قدرت د بر نا د جر ان ل شدت ه ت ا لر‬

‫‪ -‬ل‬

‫شاخ ا‬

‫قطب‬

‫دن‬

‫باند ‪ .....................‬اچﻮل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ﻟﻪ سﻤﻮ ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻮ ＇خﻪ داﻳره تاوک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫‪ -6‬د مقﻨاطﻴسﻲ مﻴل‪ ３‬پﻪ کﻮمﻪ برخﻪ ک‪ ３‬د ساح‪ ３‬شدت ل‪ ８‬دى؟‬ ‫الف‪ :‬د مﻴل‪ ３‬پﻪ شمالﻲ قطب ک‪３‬‬ ‫ب‪ :‬د مﻴل‪ ３‬پﻪ جﻨﻮبﻲ قطب ک‪３‬‬ ‫ج‪ :‬د مﻴل‪ ３‬پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪３‬‬ ‫د‪ :‬د مﻴل‪ ３‬پﻪ شمالﻲ او جﻨﻮبﻲ قطبﻮﻧﻮ ک‪３‬‬ ‫‪ -7‬کﻪ چ‪５‬رې لﻪ ﻫغﻪ کﻮاﻳل ＇خﻪ چ‪ ３‬ﻫستﻪ لري د بر‪＋４‬ﻨا جرﻳان ت‪５‬ر شﻲ‪:‬‬ ‫الف‪ :‬ﻳﻮازې کﻮاﻳل پﻪ مقﻨاطﻴس بدل‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ب‪ :‬ﻳﻮازې ﻫستﻪ د مقﻨاطﻴس خاصﻴت پﻴدا کﻮي‪.‬‬ ‫ج‪ :‬م‪５‬خ او ﻳا فﻮﻻدي ﻫستﻪ پﻪ داﻳمﻲ مقﻨاطﻴس بدلﻮي‪.‬‬ ‫د‪ :‬کﻮاﻳل لﻪ ﻫست‪ ３‬سره پﻪ مقﻨاطﻴس بدلﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫‪44‬‬

‫قطب‬

‫دن‬

‫＇ﻠﻮرم ﻓصﻞ‬

‫ساکﻨﻪ بر‪＋４‬ﻨا‬ ‫تاســﻮ پﻪ پﻨ‪％‬م ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬د ســاکﻨ‪ ３‬بر‪＋４‬ــﻨا پﻪ اړه معلﻮمات ترﻻســﻪ ک‪７‬ی‬ ‫دی‪ .‬اوس دې پﻮ＊ــتﻨ‪ ３‬تﻪ ‪＄‬ﻮاب ورک‪７‬ئ‪ ،‬کلﻪ مﻮ د پشمﻲ جامﻮ اغﻮستلﻮ‬ ‫او ﻳا د خپلﻮ و‪＋４‬ــتاﻧﻮ د ږمﻨ‪％‬ﻮلﻮ پــﻪ وخت ک‪ ３‬ترق‪ ،‬تروق او جرق‪ ３‬تﻪ پام‬ ‫شﻮى دى؟‬ ‫＇ﻪ فکر کﻮئ چ‪ ３‬د دې پ‪ ３＋５‬عامل ＇ﻪ شﻰ دى؟‬ ‫أﻳا مﻮضﻮع‪／‬اﻧ‪ ３‬لکﻪ‪ :‬بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ چارج‪ ،‬الکتروسکﻮپ‪ ،‬بر‪＋４‬ﻨا ﻳﻲ ساح‪،３‬‬ ‫د اجسامﻮ پﻪ بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ کﻮلﻮ ک‪ ３‬د الکتروﻧﻮﻧﻮ اغﻴزې او پﻪ ﻫﻮا ک‪ ３‬تالﻨده او‬ ‫بر‪＋４‬ــﻨا‪ ،‬پﻮﻫ‪８５‬ئ؟ پﻪ دې فصل ک‪ ３‬لﻪ دې مﻮضﻮع گاﻧﻮ ســره أشﻨا ک‪８５‬ئ او‬ ‫پﻮرتﻨﻴﻮ پﻮ＊تﻨﻮ تﻪ بﻪ ‪＄‬ﻮاب ورک‪７‬ى شئ‪.‬‬

‫‪45‬‬

‫بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ چارج‬ ‫پﻪ پﻨ‪％‬م ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬مﻮ د ساکﻨ‪ ３‬بر‪＋４‬ﻨا او د اتﻮم د جﻮړ＊＀ پﻪ اړه او د اووم ！ﻮلگﻲ پﻪ کﻴمﻴا ک‪ ３‬مﻮ ﻫم‬ ‫د اتﻮم پﻪ اړه ﻻزم معلﻮمات ترﻻسﻪ ک‪７‬ي دي‪.‬‬ ‫＇ﻪ فکر کﻮئ چ‪ ３‬پﻪ دې اړه ＇ﻮمره پﻮﻫ‪８５‬ئ؟‬ ‫بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ چارجﻮﻧﻪ ＇ﻪ شﻰ دي؟ او ورباﻧدې د ＊ﻪ پﻮﻫ‪５‬دو لپاره ﻻﻧدې فعالﻴت ترسره ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د اړتﻴاوړ ﻣﻮاد‪ :‬ﻳﻮه د و‪＋４‬تاﻧﻮ ږمﻨ‪ ،＃‬د کاغذ کﻮچﻨ‪！ ９‬ﻮ！‪ ３‬او وړﻳﻦ ！ﻮکر‪.‬‬ ‫ک‪７‬ﻧﻼر‪:‬‬

‫‪ .1‬لﻮمــ‪７‬ى ږمﻨــ‪ ＃‬د کاغذ ！ﻮ！ﻮ تﻪ ﻧژدې ک‪７‬ئ او وگﻮرئ چ‪＇ ３‬ﻪ اغ‪５‬ز پرې‬ ‫کﻮي‪.‬‬ ‫‪ .2‬دا ‪＄‬ل ږمﻨ‪ ＃‬پﻪ وړﻳﻨ‪！ ３‬ﻮ！‪ ３‬پﻮرې ＊ﻪ وسﻮلﻮئ او وروستﻪ ﻳ‪ ３‬د کاغذ‬ ‫！ﻮ！ﻮ تﻪ ﻧژدې ک‪７‬ئ‪＇ ،‬ﻪ شﻰ گﻮرئ؟ دا حادثﻪ ول‪ ３‬رامﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪８５‬ي؟‬ ‫(‪ )4-1‬شکل‬

‫ومﻮلﻴدل چ‪ ３‬ږمﻨ‪ ＃‬لﻪ وړﻳﻨ‪！ ３‬ﻮ！‪ ３‬ســره لﻪ ســﻮلﻮلﻮ وروســتﻪ د کاغذ ！ﻮ！‪ ３‬جذبﻮي‪ .‬تاســﻮ پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪３‬‬ ‫جســمﻮﻧﻪ لﻪ اتﻮمﻮﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړ شــﻮي دي او ﻫر اتﻮم لﻪ ﻫســت‪＇ ３‬خﻪ چ‪ ３‬د اتﻮم پﻪ مرکز ک‪ ３‬دى او لﻪ‬ ‫الکتروﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ چ‪ ３‬د ﻫست‪ ３‬پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬پﻪ خپلﻮ مداروﻧﻮ ک‪＇ ３‬رخ‪８５‬ي‪ ،‬جﻮړ شﻮي دي‪.‬‬ ‫د اتﻮم پﻪ ﻫستﻪ ک‪ ３‬ﻫغﻪ ذرې چ‪ ３‬د پروتﻮن (‪ )P‬پﻪ ﻧامﻪ ﻳاد‪８４‬ي او مثبت چارج لري‪ ،‬او د اتﻮم پﻪ مدار ک‪３‬‬ ‫ﻫغﻪ ذرې چ‪ ３‬د الکترون (‪)e‬پﻪ ﻧامﻪ ﻳاد‪８４‬ي او مﻨفﻲ چارج لري‪ ،‬وجﻮد لري‪ .‬پﻪ عادي حالت ک‪ ３‬د اتﻮم‬ ‫د پروتﻮﻧﻮﻧﻮ او الکتروﻧﻮﻧﻮ شــم‪５‬ر ســره مســاوي وي چ‪ ３‬پﻪ دې حالت ک‪ ３‬اتﻮمﻮﻧﻪ خﻨثﻰ دي او بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ‬ ‫چارج ﻧﻪ لري‪ .‬کلﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮ جسم لﻪ ﻧﻮرو جسمﻮﻧﻮ سره د تماس ﻳا سﻮلﻮلﻮ پﻪ اثر اتﻮمﻮﻧﻪ الکتروﻧﻮﻧﻪ ورک‪７‬ي‬ ‫او ﻳا ﻳ‪ ３‬ور ＇خﻪ واخلﻲ پﻪ ﻫغﻪ جسم ک‪ ３‬ﻳﻮه اﻧدازه ساکﻨﻪ بر‪＋４‬ﻨا رامﻨ‪％‬تﻪ ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ﻳعﻨ‪ ３‬کﻪ پﻪ اتﻮمﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د پروتﻮﻧﻮﻧﻮ او الکتروﻧﻮﻧﻮ تعداد مســاوي ﻧﻪ وي‪ ،‬د جســمﻮﻧﻮ اتﻮمﻮﻧﻪ بر‪＋４‬ــﻨاﻳﻲ‬ ‫چارج غﻮره کﻮي او وﻳل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬جسم چارج لري‪ .‬ﻫغﻪ جسمﻮﻧﻪ چ‪ ３‬چارج لري‪＄ ،‬ﻴﻨ‪ ３‬سپک‪ ３‬او‬ ‫کﻮچﻨ‪ ９‬ذرې جذبﻮي‪.‬‬

‫‪46‬‬

‫د ﻳﻮه جسﻢ چارجﻮل‪ :‬د ﻳﻮه جسم پﻪ چارجﻮلﻮ د ＊ﻪ پﻮﻫ‪５‬دو لپاره ﻻﻧدې فعالﻴت ترسره کﻮو‪:‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د اړتﻴاوړ ﻣﻮاد‪＊ :‬ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ مﻴلﻪ‪ ،‬ور‪＋４‬مﻴﻨﻪ ！ﻮ！ﻪ ﻳا پﻼستﻴکﻲ مﻴلﻪ‪ ،‬ورﻳﻦ ！ﻮکر او د کاغذ ！ﻮ！ﻲ‪.‬‬ ‫ک‪７‬ﻧﻼره‪:‬‬

‫＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ مﻴلﻪ او ور‪＋４‬مﻴﻨﻪ ！ﻮ！ﻪ ﻳﻮه لﻪ بل‪ ３‬سره وسﻮلﻮئ‪ .‬کﻪ ＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ مﻴلﻪ او ور‪＋４‬مﻴﻨﻪ ！ﻮ！ﻪ ﻧﻪ وي‪ ،‬پﻼستﻴکﻲ مﻴلﻪ او وړﻳﻨﻪ ！ﻮتﻪ‬ ‫ﻳﻮه لﻪ بل‪ ３‬سره وسﻮلﻮئ او د کاغذ ！ﻮ！‪ ３‬تﻪ ﻳ‪ ３‬ﻧژدې ک‪７‬ئ‪ ،‬خپل‪ ３‬لﻴدﻧ‪ ３‬کتﻨ‪！ ３‬ﻮلگﻴﻮالﻮ تﻪ وواﻳئ‪.‬‬

‫د فعالﻴت لﻪ ترســره کﻮلﻮ ＇خﻪ وروســتﻪ بﻪ متﻮجﻪ شــئ چ‪＊ ３‬ﻴ‪＋‬ــﻪ ﻳﻲ مﻴل‪ ３‬او ور‪＋４‬مﻴﻨ‪！ ３‬ﻮ！‪ ３‬دواړو‬ ‫چارج اخ‪５‬ستﻰ او د کاغذ ذرې جذبﻮي‪ .‬ﻧتﻴجﻪ ﻳ‪ ３‬دا شﻮه چ‪ ３‬کلﻪ دوه جسمﻮﻧﻪ ﻳﻮ لﻪ بل سره وسﻮل‪８５‬ي‪،‬‬ ‫‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬الکتروﻧﻮﻧﻪ لﻪ ﻳﻮه جسم ＇خﻪ بل تﻪ ل‪８５‬د‪８４‬ي او جسمﻮﻧﻪ چارج پﻴدا کﻮي‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د اړتﻴاوړ ﻣﻮاد‪＊ :‬ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ مﻴلﻪ‪ ،‬ور‪＋４‬مﻴﻨﻪ ！ﻮ！ﻪ‪ ،‬او الکترومتر (ﻫغﻪ ألﻪ چ‪ ３‬د چارج شتﻮالﻰ ＊ﻴﻲ) او ﻳا الکتروسکﻮپ‪.‬‬ ‫ک‪７‬ﻧﻼره‪:‬‬

‫＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ مﻴلﻪ لﻪ ور‪＋４‬مﻴﻨ‪！ ３‬ﻮ！‪ ３‬سره وسﻮلﻮئ او وروستﻪ ﻳ‪ ３‬الکترومتر تﻪ ﻧژدې ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫بــل ‪＄‬ل ور‪＋４‬ــمﻴﻨﻪ ！ﻮ！ﻪ الکترومتــر تﻪ ﻧژدې ک‪７‬ئ او ﻫر ‪＄‬ل د الکترومتر د ســتﻨ‪ ３‬عکس العمل تﻪ پــام وک‪７‬ئ او ﻧتﻴجﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫ولﻴکئ‪ .‬وروستﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬وواﻳئ‪.‬‬

‫＊ﻴ‪＋‬ﻪ مﻴلﻪ‬

‫ور＊مﻴﻦ ！ﻮکر‬

‫(‪)4-2‬شکل‪ ،‬الکترومتر‬

‫متﻮجﻪ بﻪ شئ چ‪ ３‬د شکل پﻪ شان پﻪ ترتﻴب سره د ＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ مﻴل‪ ３‬او ور＊مﻴﻨ‪！ ３‬ﻮ！‪ ３‬د الکترومتر سرتﻪ‬ ‫تﻪ پﻪ ﻧژدي کﻴدو ســره‪ ،‬د ﻫر ﻳﻮ پﻪ مقابل ک‪ ３‬د الکترومتر ســتﻦ (عقربﻪ) مخالفﻮ لﻮروتﻪ اﻧحراف کﻮي‪.‬‬ ‫ﻧﻮ ﻧتﻴجﻪ اخلﻮ چ‪ ３‬کلﻪ د ＊ﻴ‪＋‬ــﻪ ﻳ‪ ３‬مﻴل‪ ３‬او ور＊ــمﻴﻦ ！ﻮکر ﻳا پﻼستﻴکﻲ مﻴل‪ ３‬او وړﻳﻦ ！ﻮکر پﻪ شان دوه‬ ‫جسمﻮﻧﻪ ﻳﻮ لﻪ بل سره وسﻮلﻮل شﻲ‪ ،‬دواړه جسمﻮﻧﻪ مختلف (مثبت ﻳا مﻨفی) چارج اخلﻲ‪.‬‬

‫‪47‬‬

‫ﻓکروک‪７‬ئ‬ ‫‪＊ .1‬ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ مﻴل‪ ３‬او ور‪＋４‬مﻴﻨ‪！ ３‬ﻮ！‪ ３‬ول‪ ３‬چارج اخﻴستی دی؟‬ ‫‪ .2‬کلﻪ چ‪ ３‬د ＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ مﻴل‪ ３‬او ور‪＋４‬مﻴﻨ‪！ ３‬ﻮ！‪ ３‬پر ‪＄‬اى لﻪ ＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ مﻴل‪ ３‬او وړﻳﻨ‪！ ３‬ﻮ！‪＇ ３‬خﻪ کار واخلﻮ‪ ،‬ﻧتﻴجﻪ بﻪ ﻳ‪＇ ３‬ﻪ وي؟‬

‫ﻣثبت او ﻣﻨﻔﻲ چارج‪ :‬پﻪ پخﻮاﻧﻲ درس ک‪ ３‬مﻮ ولﻮستل چ‪ ３‬کلﻪ دوه جسمﻮﻧﻪ ﻳﻮ لﻪ بل سره وسﻮلﻮل‬ ‫شﻲ‪ ،‬دواړه چارج‪８５‬ي او ﻧﻮر شﻴان جذبﻮلی شﻲ‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د ﺿرورت وړ ﻣﻮاد‪ :‬دوې پﻼستﻴکﻲ مﻴل‪ ،３‬ﻳﻮه ＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ مﻴلﻪ‪ ،‬ور‪＋４‬مﻴﻨﻪ ！ﻮ！ﻪ‪ ،‬وړﻳﻨﻪ ！ﻮ！ﻪ‪ ،‬تار او پاﻳﻪ‪.‬‬ ‫لﻮم‪７‬ی ﻳﻮه پﻼســتﻴکﻲ مﻴلﻪ ‪＄‬ﻮړﻧده او وروســتﻪ دواړه مﻴل‪ ３‬لﻪ وړﻳﻨ‪！ ３‬ﻮ！‪ ３‬سره وسﻮلﻮئ چ‪ ３‬چارج واخلﻲ‪ .‬اوس دالف شکل‬ ‫پﻪ شان أزاده مﻴلﻪ‪＄ ،‬ﻮړﻧدې شﻮې مﻴلی تﻪ ﻧژدې ک‪７‬ئ او ﻧتﻴجﻪ ﻳ‪ ３‬ولﻴکئ‪.‬‬ ‫اوس ＊ﻴ‪＋‬ــﻪ ﻳﻲ مﻴلﻪ لﻪ ور‪＋４‬ــمﻴﻨ‪！ ３‬ﻮ！‪ ３‬ســره وسﻮلﻮئ چ‪ ３‬چارج واخلﻲ او پﻼستﻴکﻲ مﻴل‪ ３‬تﻪ ﻳ‪ ３‬د (ب) شکل پﻪ شان ﻧژدې‬ ‫ک‪７‬ئ‪＇ .‬ﻪ چ‪ ３‬پﻴ‪８５＋‬ي‪ ،‬وﻳ‪ ３‬لﻴکئ او خپل ！ﻮلگﻲ تﻪ ﻳ‪ ３‬وواﻳئ‪.‬‬

‫＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ مﻴلﻪ‬

‫د (الف) شکل‪،‬‬ ‫چارج شﻮې‬ ‫پﻼستﻴکﻲ مﻴل‪３‬‬

‫چارج شﻮې‬ ‫پﻼستﻴکﻲ‬ ‫مﻴلﻪ‬ ‫د (ب) شکل‪ ،‬چارج شﻮې‬ ‫＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ او پﻼستﻴکﻲ مﻴلﻪ‬ ‫(‪ )4-3‬شکل‪ ،‬د پﻼستﻴکﻲ او ＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ مﻴل‪ ３‬پﻪ ذرﻳعﻪ د دوه ډولﻪ چارج ازمﻴ‪＋‬ت‬

‫پام وک‪７‬ئ چ‪ ３‬دواړه پﻼســتﻴکﻲ مﻴل‪ ３‬ﻳﻮ ډول چارجﻮﻧﻪ لري او ﻳﻮ بل دفع کﻮي او پﻼســتﻴکﻲ او ＊ﻴ‪＋‬ــﻪ‬ ‫ﻳــﻲ مﻴلــ‪ ３‬د مختلفﻮ چارجﻮﻧﻮ لﻪ املﻪ ﻳﻮ بل جذبﻮي‪ .‬دغﻪ دفع او جذب د جســم د چارج لﻪ ډول ســره‬ ‫ت‪７‬او لري‪ .‬کﻪ د چارجﻮﻧﻮ اﻧدازه بدلﻪ ﻧﻪ شﻲ‪ ،‬ﻫر＇ﻮمره چ‪ ３‬د چارج شﻮو جسمﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬فاصلﻪ ل‪８‬ه وي‪،‬‬ ‫بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ قﻮه ډ‪４‬ره وي او کﻪ ترمﻨ‪ ＃‬ﻳ‪ ３‬فاصلﻪ ډ‪４‬ره وي‪ ،‬بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ قﻮه کم‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ﻫغﻪ جسمﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د ﻻملﻮﻧﻮ پﻪ اثر الکترون لﻪ ﻻسﻪ ورکﻮي‪ ،‬د ﻫغﻪ د پروتﻮﻧﻮﻧﻮ شم‪５‬ر لﻪ الکتروﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ‬ ‫ډ‪４‬ر‪８４‬ي او مثبت چارج‪８５‬ي‪ .‬ﻫغﻪ جســمﻮﻧﻪ چ‪ ３‬الکترون اخلﻲ‪ ،‬د الکتروﻧﻮﻧﻮ شــم‪５‬ر ﻳ‪ ３‬د پروتﻮﻧﻮﻧﻮ لﻪ‬ ‫شمﻴر ＇خﻪ زﻳاتﻴ‪８‬ي او مﻨفﻲ چارج‪８５‬ي‪.‬‬

‫‪48‬‬

‫اﻟکتروسکﻮپ‬

‫(‪ )4-4‬شکل‪ ،‬الکتروسکﻮپ‬ ‫خﻮل‪９‬‬ ‫برﻧجﻲ مﻴلﻪ‬

‫الکتروسکﻮپ ﻫغﻪ حساسﻪ ألﻪ ده چ‪ ３‬د ﻫغ‪ ３‬پﻪ واسطﻪ پﻪ ﻳﻮه جسم‬ ‫ک‪ ３‬د ساکﻨ‪ ３‬بر‪＋４‬ﻨا د ل‪８‬ې اﻧدازې شتﻮن ﻫم معلﻮمﻮلﻰ شﻮ‪.‬‬

‫فلزي پا‪３１‬‬

‫د اﻟکتروســکﻮپ جﻮړ＊ت او د اســتﻌﻤال ﻃرﻳﻘﻪ‪ :‬د‬ ‫＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ پﻨجره‬

‫الکتروسکﻮپ ډ‪４‬ر ســاده ډول پﻪ (‪ )4-4‬شکل ک‪＊ ３‬ﻮدل شﻮى‬ ‫دى لﻪ ﻳﻮې برﻧجﻲ مﻴل‪＇ ３‬خﻪ چ‪ ３‬پاسﻨﻲ سرکی ﻳ‪ ３‬خﻮل‪ ９‬لري‬ ‫او ﻻﻧدﻳﻨﻲ ســرک‪ ３‬دوه فلزي پا‪ ３１‬لري‪ ،‬جﻮړ شــﻮی دی او د ﻳﻮ فلزي چﻮکاټ پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬واقع ده چ‪３‬‬ ‫＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ ک‪７‬ک‪ ９‬لري او چﻮکاټ لﻪ ‪＄‬مک‪ ３‬سره وصل شﻮی دی‪.‬‬ ‫أﻳا د الکتروسکﻮپ د کارکﻮلﻮ پﻪ طرﻳقﻪ پﻮﻫﻴ‪８‬ئ؟ د دې مﻮضﻮع د پﻮﻫﻴدولﻮ لپاره ﻻﻧدې فعالﻴت تر سره کﻮو‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د اړتﻴاوړ ﻣﻮاد‪ :‬پﻼستﻴکﻲ مﻴلﻪ‪ ،‬ورﻳ‪＋‬مﻴﻨﻪ ！ﻮتﻪ‪ ،‬مسﻲ سﻴم‪ ،‬رب‪７‬ي تسمﻪ او الکتروسکﻮپ‪.‬‬ ‫ک‪７‬ﻧﻼره‪:‬‬

‫‪ .1‬پﻼستﻴکﻲ مﻴلﻪ پﻪ وړﻳﻨ‪！ ３‬ﻮ！‪ ３‬باﻧدې وسﻮلﻮئ چ‪ ３‬چارج شﻲ‪.‬‬ ‫‪ .2‬الکتروسکﻮپ لﻪ خﻮل‪ ３‬سره پﻪ خپل ﻻس وﻫلﻮ ب‪ ３‬چارجﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ .3‬پﻼستﻴکﻲ مﻴلﻪ د الکتروسکﻮپ لﻪ خﻮل‪ ９‬سره ولگﻮئ او وگﻮرئ چ‪＇ ３‬ﻪ پ‪８５＋５‬ي؟‬ ‫‪ .4‬د الکتروسکﻮپ خﻮل‪ ９‬پﻪ رب‪７‬ي تسم‪ ３‬لﻪ ‪＄‬مک‪( ３‬د اوبﻮ ﻧل‪ ،‬فلزي ک‪７‬ک‪ )９‬سره وصل ک‪７‬ئ او ﻧتﻴجﻪ ﻳ‪ ３‬ولﻴکئ‪.‬‬ ‫‪ .5‬وروستﻪ د الکتروسکﻮپ خﻮل‪ ９‬پﻪ مسﻲ سﻴم لﻪ ‪＄‬مک‪ ３‬سره وﻧ‪＋‬لﻮئ او ﻧتﻴجﻪ ﻳ‪ ３‬بﻴا ﻫم ولﻴکئ‪.‬‬ ‫‪ .6‬وړﻳﻨــﻪ ！ﻮ！ﻪ د الکتروســکﻮپ خﻮلــ‪ ９‬تﻪ ﻧژدې ک‪７‬ئ‪ .‬دا ‪＄‬ل ﻫم ﻧتﻴجﻪ ولﻴکئ او پﻪ پاى ک‪ ３‬ﻫــر گروپ خپل‪ ３‬ل‪５‬دﻧ‪ ３‬کتﻨ‪ ３‬پﻪ‬ ‫！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬وواﻳئ‪.‬‬

‫دا فعالﻴت را＊ﻴﻲ چ‪ ３‬الکتروسکﻮپ تﻪ د ﻫر ډول چارج د ﻧژدې ک‪５‬دو پﻪ اثر‪ ،‬د الکتروسکﻮپ پا‪ ３１‬لﻪ ﻳﻮ‬ ‫بل ＇خﻪ لرې ک‪８５‬ي‪＄ .‬کﻪ دواړه پا‪ ３１‬ﻳﻮ ډول چارج اخلﻲ‪ .‬د پا‪１‬ﻮ لرې ک‪５‬دل محض دا را＊ﻴﻲ چ‪ ３‬جسم‬ ‫بر‪＋４‬ــﻨاﻳﻲ چارج لري‪ .‬الکتروســکﻮپ ﻳﻮازې پﻪ مسﻲ سﻴم لﻪ ‪＄‬مک‪ ３‬ســره د الکتروسکﻮپ د خﻮل‪ ９‬پﻪ‬ ‫وصلﻮلﻮ او ﻳا خﻮل‪ ９‬باﻧدې پﻪ ﻻس وﻫلﻮ ب‪ ３‬چارجﻪ ک‪８５‬ي‪ ،‬خﻮ پﻪ رب‪７‬ي تسم‪ ３‬ﻧﻪ ب‪ ３‬چارجﻪ ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫‪49‬‬

‫لﻪ تر سره شﻮي فعالﻴت ＇خﻪ دا ﻧتﻴجﻪ اخﻴستلی شﻮ چ‪＄ ３‬ﻴﻨ‪ ３‬جسمﻮﻧﻪ د بر‪＋４‬ﻨا جرﻳان ت‪５‬روي او ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻧﻮر‬ ‫جسمﻮﻧﻪ د بر‪＋４‬ﻨا جرﻳان ﻧﻪ ت‪５‬ر وي‪ .‬ﻫغﻪ جسمﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د بر‪＋４‬ﻨا جرﻳان تﻴروي‪ ،‬د بر‪＋４‬ﻨا د ﻫادي جسمﻮﻧﻮ پﻪ‬ ‫ﻧامﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪ ،‬لکﻪ‪ :‬فلزات‪ ،‬مال‪／‬ﻴﻨ‪ ３‬خاورې پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬د تﻴزابﻮ محلﻮلﻮﻧﻪ‪ ،‬د اﻧسان بدن او ﻧﻮر‪.‬‬ ‫ﻫغﻪ جســمﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د بر‪＋４‬ــﻨا جرﻳان ﻧﻪ تﻴروي د بر‪＋４‬ــﻨا د عاﻳقﻮ جســمﻮﻧﻮ پﻪ ﻧامﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪ ،‬لکﻪ‪＊ :‬ﻴ‪＋‬ﻪ‪،‬‬ ‫مقﻨاطﻴس‪ ،‬رب‪ ،７‬ورﻳ‪＋‬م‪ ،‬ت‪５‬ل‪ ،‬پﻼستﻴک او ﻧﻮر‪.‬‬ ‫ﻓکروک‪７‬ئ‬ ‫‪ .1‬کﻪ پﻪ الکتروسکﻮپ ک‪ ３‬د دوو ﻫمجﻨسﻮ فلزي پا‪１‬ﻮ پر ‪＄‬اى‪ ،‬دوې ﻧا ﻫمجﻨسﻪ فلزي پا‪ ３１‬ک‪＋５‬ﻮدل شﻲ‪ ،‬الکتروسکﻮپ فعالﻴت‬ ‫کﻮلﻰ شﻲ او کﻪ ﻧﻪ؟ ول‪３‬؟‬ ‫‪ .2‬د دې درس د فعالﻴت پﻪ ＇لﻮرمﻪ مرحلﻪ ک‪ ３‬کلﻪ چ‪ ３‬د الکتروســکﻮپ خﻮل‪ ９‬پﻪ رب‪７‬ي تســم‪ ３‬لﻪ ‪＄‬مک‪ ３‬سره وصل ک‪７‬و‪ ،‬ول‪３‬‬ ‫ﻧﻪ ب‪ ３‬چارجﻪ ک‪８５‬ي؟‬ ‫‪ .3‬د الکتروسکﻮپ فلزي پا‪ ３１‬د چارج‪５‬دو پﻪ وخت ک‪ ３‬ﻳﻮ لﻪ بلﻪ ول‪ ３‬ل‪５‬رې ک‪８５‬ي؟‬

‫د تﻤاس ﻟﻪ ﻻرې چارجﻮل‬ ‫پﻪ ت‪５‬ر درس ک‪ ３‬مﻮ ولﻮستل چ‪ ３‬دوه جسمﻮﻧﻪ ﻳﻮ لﻪ بل سره د سﻮلﻮلﻮ پﻪ اثر چارج اخلﻲ‪ .‬أﻳا کﻮلﻰ شﻮ چ‪３‬‬ ‫د تماس لﻪ املﻪ‪ ،‬دوه فلزي جسمﻮﻧﻪ چارج ک‪７‬و؟ د دې پﻮ＊تﻨ‪ ３‬د ‪＄‬ﻮابﻮلﻮ لپاره ﻻﻧدې فعالﻴت ترسره کﻮو‪:‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د اړتﻴاوړ ﻣﻮاد‪ :‬پﻼستﻴکﻲ مﻴلﻪ‪ ،‬وړﻳﻨﻪ ！ﻮ！ﻪ‪ ،‬ﻳﻮه کﻮچﻨ‪ ９‬فلزي کره‪ ،‬د عاﻳق‬ ‫پاﻳﻪ او الکتروسکﻮپ‪.‬‬

‫پﻼستﻴکﻲ مﻴلﻪ‬ ‫فلزي کره‬

‫ک‪７‬ﻧﻼره‪:‬‬

‫‪ .1‬فلــزي کره پﻪ ﻻس لمس ک‪７‬ئ او د الکتروســکﻮپ خﻮل‪ ９‬تﻪ ﻳ‪ ３‬ﻧژدې‬ ‫ک‪７‬ئ د خپلﻮ لﻴدﻧﻮ کتﻨﻮ ﻧتﻴجﻪ ولﻴکئ‪.‬‬ ‫‪ .2‬پﻼستﻴکﻲ مﻴلﻪ لﻪ ！ﻮ！‪ ３‬سره وسﻮلﻮئ چ‪ ３‬چارج واخلﻲ‪.‬‬ ‫(‪ )4-5‬شکل‪ ،‬د لمس کﻮلﻮ(سﻮلﻮلﻮ) پﻪ طرﻳقﻪ د ﻳﻮه جسم چارج کﻴدل‬ ‫‪ .3‬پﻼستﻴکﻲ مﻴلﻪ د فلزي کرې پرمخ کش ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ .4‬فلــزي کــره د الکتروســکﻮپ خﻮل‪ ３‬تﻪ ﻧژدې کــ‪７‬ئ او و‪－‬ﻮرئ چ‪ ３‬أﻳا د الکتروســکﻮپ پا‪ ３１‬لﻪ ﻳﻮ بــل ＇خﻪ جﻼ کﻴ‪８‬ي؟‬ ‫ول‪３‬؟‬

‫‪50‬‬

‫ومﻮ ولﻴدل چ‪ ３‬ب‪ ３‬چارجﻪ فلزي کرې د چارج لروﻧک‪ ３‬پﻼستﻴکﻲ مﻴل‪ ３‬سره د تماس پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬چارج‬ ‫واخﻴست‪.‬‬

‫ﻓکروک‪７‬ئ‬ ‫د اس ل امل فلز جسم ن‬

‫رن‬

‫ارج اخ‬

‫د چارج د ﻧﻮﻋﻴت آزﻣاﻳ‪＋‬ت‬ ‫پــﻪ ت‪５‬ر لﻮســت ک‪ ３‬مﻮ د الکتروســکﻮپ جﻮړ＊ــت مطالعﻪ کــ‪ ７‬او وپﻮﻫ‪５‬دو چ‪ ３‬پﻪ عــادي حالت ک‪ ３‬د‬ ‫الکتروســکﻮپ فلزي پا‪ ３１‬ســره ﻧژدې دي‪ .‬او کلﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮ چارج شﻮى جسم د الکتروسکﻮپ خﻮل‪ ９‬تﻪ‬ ‫ﻧژدې ک‪７‬و‪ ،‬د الکتروســکﻮپ د فلزي پا‪１‬ﻮ د لرې ک‪５‬دو باعث ک‪８５‬ي‪ .‬فرق ﻧﻪ کﻮي چ‪ ３‬جســم کﻮم ډول‬ ‫چارج لري‪ .‬دا پﻮ＊ــتﻨﻪ پﻴدا ک‪８５‬ي چ‪ ３‬پﻪ الکتروســکﻮپ د ﻳﻮه جســم د بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ چارج ﻧﻮعﻴت (ډول)‬ ‫！اکلﻰ شﻮ او کﻪ ﻧﻪ؟‬ ‫ﻻﻧدې فعالﻴت تر سره کﻮو‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د اړتﻴاوړ ﻣﻮاد‪ :‬دوه ＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ مﻴل‪ ،３‬ورﻳ‪＋‬مﻴﻨﻪ ！ﻮتﻪ‪ ،‬پﻼستﻴکﻲ ！ﻮ！ﻪ‪ ،‬وړﻳﻨﻪ مﻴلﻪ‪ ،‬او الکتروسکﻮپ‪.‬‬ ‫ک‪７‬ﻧﻼره‪:‬‬

‫‪ .1‬دواړه ＊ﻴ‪＋‬ــﻪ ﻳﻲ مﻴل‪ ３‬لﻪ ورﻳ‪＋‬ــمﻴﻨ‪！ ３‬ﻮ！‪ ３‬سره وسﻮلﻮئ‪ .‬لﻪ سﻮلﻮلﻮ وروستﻪ ﻳﻮه ﻳ‪ ３‬لﻪ الکتروسکﻮپ سره پﻪ تماس ک‪ ３‬ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫پﻪ دې وخت ک‪ ３‬لﻴدل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬د الکتروســکﻮپ فلزي پا‪ ３１‬لﻪ ﻳﻮ بل ＇خﻪ لرې ک‪８５‬ي‪ .‬وﻳلﻰ شــﻮ چ‪ ３‬د الکتروســکﻮپ پا‪３１‬‬ ‫ﻳﻮ ډول چــارج اخﻴســتی دی‪ )4-6( .‬الف‬ ‫شکل‬ ‫‪ .2‬بلــﻪ ＊ﻴ‪＋‬ــﻪ ﻳﻲ مﻴلﻪ خﻮل‪ ９‬تــﻪ ورو ﻧژدې‬ ‫ک‪７‬ئ او وگﻮرئ چ‪＇ ３‬ﻪ پ‪＋５‬ــ‪８５‬ي؟ (‪)4-6‬‬ ‫ب شکل‬ ‫‪ .3‬لﻪ ﻫغ‪ ３‬وروســتﻪ لﻮم‪７‬ى پﻼستﻴکﻲ مﻴلﻪ‬ ‫پﻪ وړﻳﻨ‪！ ３‬ﻮ！‪ ３‬وسﻮلﻮئ او ډ‪４‬ر ورو ﻳ‪ ３‬خﻮل‪９‬‬ ‫(ج)‬ ‫(ب)‬ ‫(اﻟﻒ)‬ ‫تــﻪ ﻧژدې ک‪７‬ئ‪ )4-6( ،‬ج شــکل او پا‪１‬ﻮ تﻪ‬ ‫(‪ )4-6‬شکل‪ ،‬د چارج د ازماﻳ‪＋‬ت طرﻳقﻪ‬ ‫متﻮجﻪ اوسئ‪ .‬پام وک‪７‬ئ چ‪ ３‬پﻼستﻴکﻲ مﻴلﻪ‬ ‫د الکتروسکﻮپ پﻪ خﻮل‪ ９‬وﻧﻪ لگ‪８５‬ي؛ خپل‪ ３‬لﻴدﻧ‪ ３‬کتﻨ‪ ３‬ولﻴکئ‪.‬‬ ‫‪ .4‬د دې تجرب‪ ３‬لﻪ ترسره کﻮلﻮ وروستﻪ وواﻳئ چ‪ ３‬پﻼستﻴکﻲ مﻴلﻪ کﻮم ډول چارج لري؟‬

‫‪51‬‬

‫کﻪ تجربﻪ مﻮ ＊ﻪ ترسره ک‪７‬ې وي‪ ،‬کلﻪ چ‪ ３‬دوﻳمﻪ ＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ مﻴلﻪ خﻮل‪ ９‬تﻪ ﻧژدې ک‪７‬ئ‪ ،‬د الکتروسکﻮپ‬ ‫د پا‪１‬ﻮ د زﻳات اﻧحراف ﻻمل ک‪８５‬ي‪ .‬دا ＊ــﻴﻲ چ‪ ３‬جســم لﻪ الکتروســکﻮپ ســره ﻳﻮ ډول چارج لري او‬ ‫کلﻪ چ‪ ３‬پﻼســتﻴکﻲ مﻴلﻪ خﻮل‪ ９‬تﻪ ورو ﻧژدې ک‪７‬ئ‪ ،‬د الکتروســکﻮپ د فلزي پا‪１‬ﻮ د ﻧژدې ک‪５‬دو ﻻمل‬ ‫ک‪８５‬ي‪ .‬دا ＊ــﻴﻲ چ‪ ３‬پﻼســتﻴکﻲ مﻴلﻪ د الکتروسکﻮپ ســره مختلف ډول چارج لري‪ .‬پﻪ دې اساس د‬ ‫الکتروسکﻮپ د چارج د ډول لﻪ مخ‪ ３‬کﻮلﻰ شﻮ چ‪ ３‬د اجسامﻮ د چارجﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮعﻴت (ډول) پﻮه شﻮ‪.‬‬

‫ﻓکروک‪７‬ئ‬ ‫کــﻪ د الکتروســکﻮپ چــارج مثبت وي‪ ،‬کلﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮ جســم چ‪ ３‬مثبت چارج لري ورﻧژدې شــﻲ‪ ،‬فلزي پا‪１‬ــ‪＇ ３‬ﻪ عکس العمل‬ ‫＊ﻴﻲ؟‬

‫بر‪＋４‬ﻨا ﻳ‪ ３‬ساحﻪ‬ ‫د مقﻨاطﻴس پﻪ مبحث ک‪ ３‬مﻮ ولﻮستل‪ ،‬چ‪５‬رتﻪ چ‪ ３‬مقﻨاطﻴس وي‪ ،‬شاوخﻮا ساحﻪ ﻳ‪ ３‬د مقﻨاطﻴس‪ ３‬ساح‪ ３‬پﻪ‬ ‫ﻧامﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫پﻪ ﻫمدې تﻮگﻪ‪ ،‬د چارجداره جسم پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬ﻫم بر‪＋４‬ﻨا ﻳﻲ ساحﻪ وجﻮد لري‪.‬‬ ‫پﻪ دغﻪ مفﻬﻮم د ＊ﻪ پﻮﻫ‪５‬دلﻮ لپاره ﻻﻧدې فعالﻴت ترسره کﻮو‪:‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د اړتﻴاوړ ﻣﻮاد‪ :‬پﻮک‪ ،９２‬پﻼستﻴکﻲ مﻴلﻪ‪ ،‬وړﻳﻨﻪ ！ﻮ！ﻪ‪＊ ،‬ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ مﻴلﻪ‪ ،‬ورﻳ‪＋‬مﻴﻨﻪ ！ﻮ！ﻪ او تار‪.‬‬ ‫ک‪７‬ﻧﻼره‪:‬‬

‫‪ .1‬پرس‪５‬دل‪ ３‬پﻮک‪ ９２‬پﻪ ﻳﻮ تار پﻪ ﻳﻮه ‪＄‬اى ک‪ ３‬أزاده ‪＄‬ﻮړﻧده ک‪７‬ئ او پﻪ ورﻳ‪＋‬مﻴﻨﻪ ！ﻮ！ﻪ ﻳ‪ ３‬وسﻮلﻮئ‪.‬‬ ‫‪ .2‬پﻼســتﻴکﻲ مﻴلﻪ لﻪ وړﻳﻨ‪！ ３‬ﻮ！‪ ３‬ســره وسﻮلﻮئ‪.‬‬ ‫وروستﻪ ﻳﻲ پ‪７‬س‪５‬دل‪ ３‬پﻮک‪ ９２‬تﻪ ﻧژدې ک‪７‬ئ او ﻧتﻴجﻪ‬ ‫ﻳ‪ ３‬ولﻴکئ‪ )۴-۷( .‬الف شکل‬ ‫پﻼستﻴکﻲ مﻴلﻪ‬ ‫＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ مﻴلﻪ‬ ‫‪＊ .3‬ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ مﻴلﻪ لﻪ ورﻳ‪＋‬مﻴﻨ‪！ ３‬ﻮ！‪ ３‬سره وسﻮلﻮئ‬ ‫او پ‪７‬ســ‪５‬دل‪ ３‬پﻮک‪ ９２‬تﻪ ﻳﻲ ﻧژدې ک‪７‬ئ‪ .‬د پ‪７‬ســ‪５‬دل‪３‬‬ ‫ب‬ ‫الف‬ ‫پﻮک‪ ９２‬عکس العمل ولﻴکئ او ﻧتﻴجﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ ！ﻮلگﻲ‬ ‫(‪ )4-7‬شکل‪ ،‬ﻳﻮ پر بل باﻧدې د چارج لروﻧکﻮ جسمﻮﻧﻮ د قﻮې اغ‪５‬زه‬ ‫ک‪ ３‬وواﻳئ‪.‬‬

‫‪52‬‬

‫‪F‬‬

‫کﻪ فعالﻴت مﻮ ＊ــﻪ ترســره ک‪７‬ى وي‪ ،‬و بﻪ گﻮرئ چ‪ ３‬د پﻼســتﻴکﻲ مﻴل‪ ３‬پﻪ‬ ‫ﻧژدې کﻮلﻮ سره پ‪７‬س‪５‬دل‪ ３‬پﻮک‪ ９２‬لرې ک‪８５‬ي او د ＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ مﻴل‪ ３‬او پ‪７‬س‪５‬دل‪３‬‬ ‫پﻮک‪ ９２‬لﻪ ﻧژدې ک‪５‬دلﻮ سره‪ ،‬دواړه ﻳﻮ بل تﻪ ﻧژدې ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ﻧتﻴجﻪ ＊ﻴﻲ چ‪ ３‬کﻪ ﻳﻮه ذره چ‪ ３‬مثبت چارج ولري‪ ،‬چارج لروﻧکﻲ جسم تﻪ‬ ‫ﻧژدې ک‪７‬و‪ ،‬دا ذره د چارج لروﻧکﻲ جسم د قﻮې پﻪ اثر لرې او ﻳا ﻧژدې ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫دغﻪ قﻮه چ‪ ３‬پﻪ ذرې باﻧدې وارد‪８４‬ي‪ ،‬د بر‪＋４‬ــﻨاﻳﻲ قﻮې پﻪ ﻧامﻪ او ﻫغﻪ ســاحﻪ‬ ‫چ‪ ３‬دا قﻮه پک‪ ３‬اغﻴزه کﻮی‪ ،‬د بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ ساح‪ ３‬پﻪ ﻧامﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ،３‬د ﻳﻮه چارج لروﻧکﻲ جســم د شــاوخﻮا فضا چ‪ ３‬پﻪ ک‪ ３‬پﻪ ﻳﻮې‬ ‫چارج لروﻧک‪ ３‬مثبت‪ ３‬ذرې (امتحاﻧﻲ چارج) قﻮه وارده شــﻲ د برقﻲ ســاح‪３‬‬ ‫پﻪ ﻧامﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬

‫(‪ )4-8‬شکل‪ ،‬پﻪ بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ ساحﻪ ک‪ ３‬پﻪ‬ ‫ﻳﻮه ازماﻳشﻲ ذره باﻧدې د چارج لروﻧکﻲ‬ ‫جسم اغ‪５‬ز‬

‫‪F‬‬

‫ﻓکروک‪７‬ئ‬ ‫‪ .1‬د فعالﻴت د ترسره کﻮلﻮ پﻪ وخت ک‪ ３‬د پﻼستﻴکﻲ مﻴل‪ ３‬لﻪ ﻧژدې کﻮلﻮ سره‪ ،‬پ‪７‬س‪５‬دل‪ ３‬پﻮک‪ ９２‬ول‪ ３‬لرې شﻮه؟‬ ‫‪ .2‬پ‪７‬س‪５‬دل‪ ３‬پﻮک‪＊ ９２‬ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ مﻴل‪ ３‬تﻪ ول‪ ３‬ﻧژدې شﻮه؟‬ ‫‪ .3‬د ﻳﻮه چارج لروﻧکﻲ جسم پﻪ شاوخﻮا ک‪ ،３‬بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ ساحﻪ ＇ﻨ‪／‬ﻪ أزماﻳلی شئ؟‬

‫بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ اﻟﻘا‬ ‫پخﻮامﻮ ولﻮستل چ‪ ３‬پﻪ خپلﻮ مﻨ‪％‬ﻮ ک‪ ３‬د دوو جسمﻮﻧﻮ پﻪ سﻮلﻮلﻮ سره ساکﻨﻪ بر‪＋４‬ﻨا رامﻨ‪％‬تﻪ ک‪８５‬ي‪ .‬کﻪ‬ ‫ﻳﻮ ب‪ ３‬چارجﻪ جسم د چارج لروﻧکﻲ جسم تر ＇ﻨگ ک‪８５‬دو‪ ،‬أﻳا جسم کﻮلﻰ شﻲ چ‪ ３‬چارج واخلﻲ؟‬ ‫ﻻﻧد‪４‬ﻨﻲ فعالﻴت تﻪ پام وک‪７‬ئ او پﻪ غﻮر ﻳ‪ ３‬ترسره ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د اړتﻴــاوړ ﻣــﻮاد‪ :‬دوې فلــزي کــرې چ‪ ３‬د عاﻳــق پﻪ ســتﻨ‪( ３‬پاﻳﻪ) باﻧدې کلک‪ ３‬شــﻮې وي او پﻼســتﻴکﻲ چارج شــﻮې مﻴلﻪ او‬ ‫الکتروسکﻮپ‪.‬‬ ‫ک‪７‬ﻧﻼر‪:‬‬

‫‪ .1‬دوې فلزي کرې ﻳﻮ لﻪ بل سره وﻧ‪＋‬لﻮئ‪.‬‬ ‫‪ .2‬بﻴا لﻪ شکل سره سم چارج لروﻧک‪ ３‬پﻼستﻴکﻲ مﻴلﻪ کُرې تﻪ داس‪ ３‬ﻧژدې ک‪７‬ئ چ‪ ３‬سره وﻧﻪ ﻧ‪＋‬لﻲ‪.‬‬ ‫‪ .3‬پرتﻪ لﻪ دې چ‪ ３‬پﻼستﻴکﻲ مﻴلﻪ لرې ک‪７‬ئ‪ ،‬د عاﻳق د ستﻨ‪( ３‬پاﻳ‪ )３‬پﻪ‬ ‫مرستﻪ‪ ،‬کُرې ﻳﻮه لﻪ بل‪＇ ３‬خﻪ لرې ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ .4‬لﻪ ﻫغ‪ ３‬وروســتﻪ پﻼســتﻴکﻲ مﻴلﻪ لرې ک‪７‬ئ او پﻪ کُرې باﻧدې ﻻس‬ ‫مــﻪ وﻫئ او پﻪ الکتروســکﻮپ ﻳــ‪ ３‬معلﻮم ک‪７‬ئ چــ‪ ３‬دواړو کُرو چارج‬ ‫اخ‪５‬ستﻰ دى او کﻪ ﻧﻪ؟ لﻴدﻧ‪ ３‬کتﻨ‪ ３‬ولﻴکئ‪.‬‬ ‫شکل (‪ )4-9‬القاﻳﻲ چارج‬

‫‪53‬‬

‫پﻪ تﻴر فعالﻴت ک‪ ３‬بﻪ الکتروســکﻮپ دا و＊ــﻴﻲ چ‪ ３‬دواړو فلزي کُرو چارج اخ‪５‬ستﻰ دى‪ .‬پاﻳلﻪ دا ده چ‪３‬‬ ‫کلــﻪ ﻳﻮ چارج لروﻧکﻰ ﻫادي جســم ﻳﻮ ب‪ ３‬چارجﻪ ﻫادي جســم تﻪ ﻧژدې کــ‪７‬و‪ ،‬پﻪ دې حالت ک‪ ３‬چارج‬ ‫لروﻧکی جسم د ب‪ ３‬چارجﻪ جسم مخالف چارجﻮﻧﻪ د ‪＄‬ان خﻮاتﻪ راﻧژدې او ﻫم ډولﻪ چارجﻮﻧﻪ لﻪ ‪＄‬ان‬ ‫لرې کﻮي کﻪ وکﻮﻻی شﻮ دا جسم د ﻫغﻪ د چارج لﻪ پلﻮه پﻪ دوو برخﻮ ووﻳشﻮ (لکﻪ دواړه کرې مﻮچ‪ ３‬لﻪ‬ ‫ﻳﻮ بل ＇خﻪ لرې ک‪７‬ې)‪،‬پﻪ ﻧتﻴجﻪ ک‪ ３‬د مختلفﻮ چارجﻮﻧﻮ لروﻧکﻲ دوه جســمﻮﻧﻪ رامﻨ‪％‬تﻪ ک‪８５‬ي‪ ،‬چ‪ ３‬د‬ ‫چارج ک‪５‬دو دغ‪ ３‬طرﻳق‪ ３‬تﻪ بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ القا واﻳﻲ‪.‬‬ ‫ﻓکروک‪７‬ئ‬ ‫کﻪ د پﻼستﻴکﻲ مﻴل‪ ３‬پر ‪＄‬اى لﻪ داس‪＊ ３‬ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ مﻴل‪＇ ３‬خﻪ کار واخ‪５‬ستل شﻲ چ‪ ３‬مثبت چارج ولري‪＇ ،‬ﻪ پﻴ‪８５＋‬ي؟‬

‫د جسﻤﻮﻧﻮ پﻪ بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ کﻮﻟﻮ ک‪ ３‬د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ ﻧﻘش‬ ‫＇ﻨگﻪ کﻮلﻰ شﻮ‪ ،‬د مالش او ﻳا القا پﻪ اثر د ﻳﻮه جسم د بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ ک‪５‬دو علت بﻴاﻧﻮﻻی شﻮ؟‬ ‫ﻻﻧدې فعالﻴت تﻪ پام وک‪７‬ئ او پﻪ غﻮر ﻳ‪ ３‬ترسره ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫ازﻣاﻳ‪＋‬ت وک‪７‬ئ‬ ‫کلﻪ چ‪ ３‬خپل‪ ３‬جام‪ ３‬وباسئ‪ ،‬أﻳا د جرق‪ ３‬غ‪ ８‬مﻮ اورﻳدلﻰ دى؟‬ ‫أﻳا د شپ‪ ３‬پﻪ تﻴاره ک‪ ３‬مﻮ ﻫم د خپلﻮ جامﻮ د اﻳستلﻮ پﻪ وخت ک‪ ３‬رو＊اﻧﻪ جرق‪ ３‬لﻴدل‪ ３‬دي؟ دا ＇ﻪ شﻰ دى چ‪３‬‬ ‫د دې جرق‪ ３‬د غ‪ ８‬د رامﻨ‪％‬تﻪ ک‪５‬دو سبب شﻮی دى؟ دا غ‪ ８‬د ﻫﻮا د بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ چارجﻮﻧﻮ د اﻫتزاز سبب دى‪ .‬دا‬ ‫بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ چارج پﻪ ﻫﻮا ک‪ ３‬ستاسﻮ د جامﻮ او سر وﻳ‪＋‬تاﻧﻮ پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬رامﻨ‪％‬تﻪ ک‪８５‬ي‪ .‬د جامﻮ د اﻳستلﻮ پﻪ وخت‬ ‫ک‪＊ ３‬اﻳﻲ ستاسﻮ د سر وﻳ‪＋‬تان ﻫم ج‪ ，‬ودر‪８４‬ي‪ .‬پﻮﻫ‪８５‬ئ ول‪３‬؟ دا ‪＄‬کﻪ چ‪ ３‬ستاسﻮ د سر وﻳ‪＋‬تان ﻫر ﻳﻮ ﻫم‬ ‫ډولﻪ بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ چارج لري او ﻳﻮ بل دفع کﻮي‪.‬‬ ‫دا عملﻴﻪ پﻪ ﻳﻮازې تﻮگﻪ پﻪ خپل کﻮر کﻲ تر سره ک‪７‬ئ او د خپل‪ ３‬کتﻨ‪ ３‬پر ﻧتﻴج‪ ３‬بلﻪ ورځ لﻪ خپلﻮ ！ﻮل‪／‬ﻴﻮالﻮ‬ ‫سره بحث وک‪７‬ئ‪.‬‬

‫د دې فعالﻴت لﻪ پاﻳل‪＇ ３‬خﻪ کﻮلﻰ شــئ چ‪ ３‬د ســﻮلﻮلﻮ او ﻳا القاء پﻪ اثر د ﻳﻮه جســم بر‪＋４‬ﻨا ﻳ‪ ３‬ک‪５‬دل ＊ﻪ‬ ‫＇رگﻨد ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫د دوو جســمﻮﻧﻮ خپلﻮ ک‪ ３‬ســﻮلﻮل د ﻳﻮه عامل پﻪ حﻴث‪ ،‬د دوى د چارج کﻮلﻮ باعث ک‪８５‬ي‪ .‬چ‪ ３‬پﻪ پاﻳلﻪ‬ ‫ک‪ ３‬ﻫغﻪ جسم چ‪ ３‬الکترون ورکﻮي د مثبت چارج او ﻫغﻪ چ‪ ３‬الکترون اخلﻲ مﻨفﻲ چارج اخلﻲ‪.‬‬ ‫ﻫم ﻧﻮع چارجﻮﻧﻪ ﻳﻮ بل دفع او مختلف الﻨﻮع چارجﻮﻧﻪ ﻳﻮ بل جذبﻮي‪.‬‬ ‫ﻧﻮ پﻪ دې اساس‪ ،‬د القا د طرﻳق‪ ３‬پﻪ واسطﻪ د ﻳﻮه جسم د چارج ک‪５‬دو ＇رﻧگﻮالﻰ تشرﻳح کﻮلی شﻮ‪.‬‬

‫‪54‬‬

‫＇ﻨگﻪ چ‪ ３‬مﻮ پﻪ فلزي کُرو ک‪ ３‬تجربﻪ ک‪７‬ه‪ ،‬ﻳﻮې ســاح‪ ３‬تﻪ‪ ،‬د بر‪＋４‬ــﻨاﻳﻲ چارج ﻧژدې ک‪５‬دل‪ ،‬د ﻫم ﻧﻮع‬ ‫چارجﻮﻧــﻮ د دفــع ک‪５‬دو او مخالفﻮ چارجﻮﻧﻮ د جذبﻴدو ﻻمل ک‪５‬ــ‪８‬ي او د کُرو د ب‪５‬ل‪５‬دو پﻪ صﻮرت ک‪ ３‬پﻪ‬ ‫دواړو کُرو ک‪ ３‬دوه ډولﻪ القاﻳﻲ چارج رامﻨ‪％‬تﻪ ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫ﻓکروک‪７‬ئ‬ ‫‪ .1‬د کﻮم ﻻمل پﻪ اساس جسمﻮﻧﻪ د القا پﻪ اثر بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ چارج اخلﻲ؟‬ ‫‪ .2‬پﻪ عادي حالت ک‪ ３‬جسمﻮﻧﻪ ول‪ ３‬بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ چارج ﻧﻪ لري؟‬ ‫‪ .3‬کلﻪ چ‪ ３‬پﻪ ﻳﻮه اتﻮم ک‪ ３‬د پروتﻮﻧﻮﻧﻮ شم‪５‬ر زﻳات وي‪ ،‬ﻫغﻪ اتﻮم کﻮم ډول چارج لري؟‬

‫تاﻟﻨده او بر‪＋４‬ﻨا‬ ‫أﻳا پﻮﻫ‪８５‬ئ تالﻨده او بر‪＋４‬ــﻨا ＇ﻨگﻪ مﻨ‪％‬تــﻪ را‪＄‬ﻲ؟ فکر کﻮئ چ‪３‬‬ ‫تالﻨده او بر‪＋４‬ﻨا خطرﻧاکﻪ ده؟ تالﻨده او بر‪＋４‬ﻨا د خلکﻮ د ډار او و‪４‬رې‬ ‫باعث کﻴ‪８‬ي‪ .‬د فراﻧکلﻦ پﻪ ﻧامﻪ ﻳﻮه عالم ثابتﻪ ک‪７‬ه‪ ،‬چ‪ ３‬تالﻨده او بر‪＋４‬ﻨا‬ ‫د ساکﻨ‪ ３‬بر‪＋４‬ﻨا محصﻮل دى چ‪ ３‬پﻪ ﻫﻮاک‪ ３‬رامﻨ‪％‬تﻪ ک‪８５‬ي او پﻪ أسمان‬ ‫ک‪ ３‬د ورﻳ‪％‬ﻮ لﻮﻳ‪ ３‬کتل‪ ３‬د حرکت پﻪ اثر چارج اخلﻲ چ‪ ３‬پﻪ ﻧتﻴجﻪ ک‪３‬‬ ‫د ‪＄‬مک‪ ３‬او ورﻳ‪％‬ﻮ او ﻳا د ورﻳ‪％‬ﻮ پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬د چارجﻮﻧﻮ د تشــﻮالﻲ‬ ‫(تخلﻴــ‪ )３‬باعــث ک‪８５‬ي چ‪ ３‬دا تخلﻴ‪ ３‬چارجﻮﻧﻮ لﻪ ﻻســﻪ ورکﻮي‪ ،‬د‬ ‫تالﻨدې او بر‪＋４‬ﻨا پﻪ ﻧامﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪ )4-10( ،‬شکل‪.‬‬

‫(‪ )4-10‬شکل‪ ،‬د ورﻳ‪％‬ﻮ پﻪ مﻨ‪＃‬‬ ‫ک‪ ３‬او ﻳا د ‪＄‬مک‪ ３‬او ورﻳ‪％‬ﻮ پﻪ‬ ‫مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬د چارجﻮﻧﻮ خالﻲ کﻴدل د‬ ‫تالﻨدې او بر‪＋４‬ﻨا پﻪ شکل‬

‫دا تالﻨــده ﻳا تﻨدر د تشــﻴدو پﻪ وخت ک‪ ３‬خطرﻧاکﻪ ک‪５‬دى شــﻲ‪ .‬کلﻪ‬ ‫چ‪ ３‬د ســﻮﻧ‪ ，‬د مﻮادو پﻪ ســرچﻴﻨﻮ او ﻳا پﻪ تعمﻴروﻧﻮ ولگ‪８５‬ي اور‬ ‫ل‪／‬ﻮي‪ .‬د تﻨدر لﻪ خطر ＇خﻪ د تعمﻴروﻧﻮ د ســاتلﻮ لپاره د تعمﻴروﻧﻮ‬ ‫پــر لﻮړ ‪＄‬اى ک‪ ３‬ﻳﻮه فلزي مﻴلﻪ درول ک‪５‬ــ‪８‬ي او دا مﻴلﻪ پﻪ ﻳﻮه ب‪２‬ﻪ لﻪ‬ ‫‪＄‬مک‪ ３‬ســره ﻧ‪＋‬ــت‪ ３‬وي چ‪ ３‬چارجﻮﻧﻪ ‪＄‬مک‪ ３‬تــﻪ ﻫداﻳت کﻮي‪،‬‬ ‫(‪ )4-11‬شکل‪.‬‬ ‫(‪ )4-11‬شکل‪ ،‬فلزي مﻴل‪ ３‬د تالﻨده‬ ‫لﻪ خطر ＇خﻪ د مخﻨﻴﻮي لپاره‬

‫ﻓکروک‪７‬ئ‬ ‫‪ .1‬خپل کﻮروﻧﻪ د تﻨدر لﻪ خطروﻧﻮ ＇خﻪ ＇ﻨ‪／‬ﻪ وساتﻮ؟‬

‫‪55‬‬

‫د ＇ﻠﻮرم ﻓصﻞ ﻟﻨ‪６‬ﻳز‬ ‫د ﻳﻮه جسم پﻪ اتﻮمﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د پروتﻮﻧﻮﻧﻮ پﻪ ﻧسبت د الکتروﻧﻮﻧﻮ ډ‪４‬روالﻰ او ﻳا ل‪８‬والﻰ د دې سبب ک‪８５‬ي‬ ‫چ‪ ３‬جسم بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ چارج واخلﻲ‪.‬‬ ‫کلﻪ چ‪ ３‬دوه جسمﻮﻧﻪ ﻳﻮ لﻪ بل سره وسﻮلﻮل شﻲ‪ ،‬د جسم پﻪ اتﻮمﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د الکتروﻧﻮﻧﻮ او پروتﻮﻧﻮﻧﻮ‬ ‫د شم‪５‬ر اﻧ‪６‬ول لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ ‪＄‬ﻲ او جسم چارج اخلﻲ‪.‬‬ ‫جسمﻮﻧﻪ د سﻮلﻮلﻮ تماس او ﻳا القا پﻪ واسطﻪ‪ ،‬مثبت او ﻳا مﻨفﻲ بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ چارج اخلﻲ‪.‬‬ ‫الکتروســکﻮپ ﻳﻮه حساســﻪ الﻪ ده چ‪ ３‬پﻪ جسمﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د ساکﻨ‪ ３‬بر‪＋４‬ــﻨا د ل‪８‬ې اﻧدازې شتﻮن ﻫم‬ ‫معلﻮمﻮلﻰ شﻲ‪.‬‬ ‫د جسمﻮﻧﻮ د ﻫم‪６‬ولﻪ (ﻫمجﻨسﻪ) او مختلف الﻨﻮع چارجﻮﻧﻮ معلﻮمﻮل د چارج د ازماﻳ‪＋‬ت پﻪ ﻧامﻪ‬ ‫ﻳادوي‪.‬‬ ‫ﻳﻮه چارج لروﻧکﻲ جسم تﻪ د ﻳﻮه ب‪ ３‬چارجﻪ ﻫادي جسم د ﻧژدې کﻴدو پﻪ صﻮرت ک‪ ３‬چارجﻴدل‪،‬‬ ‫د بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ القا پﻪ ﻧامﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د ورﻳ‪％‬ﻮ ترمﻨ‪ ＃‬او ﻳا د ورﻳ‪％‬ﻮ او ‪＄‬مک‪ ３‬ترمﻨ‪ ＃‬د ســاکﻨ‪ ３‬بر‪＋４‬ــﻨا خالﻲ ک‪５‬دو تﻪ تالﻨده او بر‪＋４‬ــﻨا‬ ‫(رعدوبرق) واﻳﻲ‪.‬‬

‫د ＇ﻠﻮرم ﻓصﻞ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ -1‬آﻳا جسمﻮﻧﻪ پﻪ عادي حالت ک‪ ３‬بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ چارج لري؟‬ ‫‪＇ -2‬ﻪ وخت ﻳﻮ جسم چارج اخلﻲ؟ خپل معلﻮمات ولﻴکئ‪.‬‬ ‫‪ -3‬بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ چارجﻮﻧﻪ پﻪ ‪ .........‬ډولﻪ دي‪.‬‬ ‫‪ -4‬ﻫغﻪ جسمﻮﻧﻪ چ‪ ３‬الکترون ورکﻮي‪:‬‬ ‫ب‪ :‬مﻨفﻲ چارج اخلﻲ‪.‬‬ ‫الف‪ :‬مثبت چارج اخلﻲ‪.‬‬ ‫د‪ :‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‪.‬‬ ‫ج‪ :‬خﻨثﻰ ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪ -5‬چارج لروﻧکﻰ جسم پﻪ ﻳﻮه بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ ‪ .........‬ک‪ ３‬پﻪ چارج لروﻧک‪ ３‬ذرې باﻧدې ‪ ..........‬واردوي‪.‬‬ ‫‪ -6‬د ‪ .....‬او ﻳا ‪.....‬ترمﻨ‪ ＃‬د چارجﻮﻧﻮ د خالﻲ کﻴدو د عملﻴﻲ پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬تالﻨده او ‪......‬مﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫‪ -7‬د القاء پﻪ طرﻳقﻪ د ﻳﻮ جسم چارج ک‪５‬دل تشرﻳح ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ -8‬د تالﻨدې او بر‪＋４‬ﻨا پﻪ اړه خپل معلﻮمات ولﻴکئ‪.‬‬ ‫‪56‬‬

‫پﻨ‪％‬ﻢ ﻓصﻞ‬

‫ﻗﻮه‬ ‫مــﻮږ لﻪ پخﻮا ＇خﻪ د قﻮې لﻪ کلم‪ ３‬ســره أشــﻨا ﻳﻮ‪ ،‬او د قــﻮې پﻪ اړه مﻮ ب‪５‬ﻼ‬ ‫ب‪５‬ــل مطالب‪ ،‬لکﻪ‪ :‬د قــﻮې ډول ډول اغ‪５‬زې‪ ،‬د قﻮې واحد او د اﻧدازه کﻮلﻮ‬ ‫＇رﻧگﻮالﻰ زده ک‪７‬ل‪.‬‬ ‫د قﻮې د اﻧدازه کﻮلﻮ لﻪ وســﻴل‪ ３‬ســره چ‪ ３‬قﻮه ســﻨج ورتﻪ واﻳﻲ‪ ،‬أشﻨا شﻮئ‬ ‫او ﻫــم وپﻮﻫﻴدلئ چــ‪ ３‬قﻮه ﻳﻮ وکتﻮري کمﻴت دى چــ‪ ３‬د جﻬت او مقدار‬ ‫لروﻧک‪ ３‬ده‪.‬‬ ‫ﻫر وخت چ‪ ３‬ﻳﻮ کﻴلﻮگرام بﻮره لﻪ ﻧﻮرې ﻳﻮ کﻴلﻮگرام بﻮرې سره جمع ک‪７‬و‪،‬‬ ‫دوه کﻴلﻮگرامــﻪ بــﻮره ک‪８５‬ي او کﻪ ﻳﻮ ﻧﻴﻮتﻦ قﻮه لﻪ بل ﻧﻴﻮتﻦ قﻮې ســره جمع‬ ‫ک‪７‬و‪ ،‬حاصل ﻳ‪＇ ３‬ﻮ دى؟‬ ‫پﻮرتﻨﻴﻮ پﻮ＊تﻨﻮ تﻪ د ‪＄‬ﻮاب ورکﻮلﻮ لپاره ب‪７５‬ه مﻪ کﻮئ‪ .‬دې پﻮ＊تﻨﻮ تﻪ بﻪ د دې‬ ‫فصل لﻪ لﻮستلﻮ وروستﻪ سم او مﻨاسب ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ پﻴدا ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫ کلﻪ چ‪ ３‬پﻪ خپل‪ ３‬پ‪ ３＋‬د‪４‬ﻮال وﻫئ‪ ،‬ول‪ ３‬د درد احساس کﻮئ؟‬‫ کلﻪ چ‪ ３‬د ﻳﻮه جســم کتلﻪ پﻪ تلﻪ اﻧدازه کﻮئ‪ ،‬واﻳئ چ‪ ３‬ﻳﻮ کﻴلﻮگرام ده او‬‫کلﻪ چ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پﻪ قﻮه ســﻨج اﻧدازه کﻮو‪ ،‬واﻳﻮ چ‪ ３‬لس ﻧﻴﻮ！ﻨﻪ ده‪ .‬ستاسﻮ پﻪ ﻧظر‬ ‫د کتل‪ ３‬او وزن ترمﻨ‪＇ ＃‬ﻪ تﻮپﻴر دى؟‬

‫‪57‬‬

‫ﻗﻮه وکتﻮري کﻤﻴت دى‬ ‫کــﻮم مطلبﻮﻧــﻪ مــﻮ چ‪ ３‬د قﻮې پﻪ باره ک‪ ３‬زده ک‪７‬ي دي‪ ،‬د ﻫغﻮ د ﻻ ＊ــﻪ زده کﻮلﻮ لپاره ﻻﻧدې فعالﻴت تر‬ ‫سره ک‪７‬ئ‪:‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫الف‪ :‬پﻪ خپلﻮ گروپﻮﻧﻮ ک‪ ３‬مشﻮره و ک‪７‬ئ او ﻻﻧدې جمل‪ ３‬پﻪ مﻨاسبﻮ کلمﻮ سره بشپ‪７‬ې ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫قﻮه ﻳﻮ ‪ .........................‬کمﻴت دى‪.‬‬ ‫قﻮه‪ ......................‬او ﻫم د ‪ ........................‬لروﻧک‪ ３‬ده‪.‬‬ ‫قﻮه پﻪ ﻳﻮ‪ ..........................‬ســره ＊ﻴﻮ چ‪ ３‬د ﻫغﻪ ‪ .......................‬دقﻮې مقدار او د‪...........................‬‬ ‫د قﻮې جﻬت ＊ﻴﻲ‪.‬‬ ‫ب‪ :‬ﻻﻧدې قﻮې پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬رسم ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫د ‪ 10N‬قﻮه د شمال پﻪ لﻮرې ک‪.３‬‬ ‫‪ 14N‬قﻮه د جﻨﻮب لﻮﻳدﻳ‪ ＃‬پﻪ لﻮرې ک‪.３‬‬ ‫‪ 20N‬د ختﻴ‪ ＃‬پﻪ لﻮرې ک‪.３‬‬

‫أﻳا فکر کﻮئ چ‪ ３‬د قﻮې پﻪ اغ‪５‬زه ک‪ ３‬ﻳﻮازې د قﻮې مقدار او جﻬت دخالت لري؟‬ ‫پر مﻮضﻮع د ＊ﻪ پﻮﻫ‪５‬دلﻮ لپاره ﻻﻧدې فعالﻴت ترسره ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫لﻪ شکل سره سم د فزﻳک درسﻲ کتابﻮﻧﻪ پر م‪５‬ز ک‪８５‬دئ او پﻪ خپلﻪ گﻮتﻪ د ﻫغﻮ پﻪ ب‪５‬لﻮ‪ ،‬ب‪５‬لﻮ برخﻮ باﻧدې قﻮه وارده ک‪７‬ئ‪ .‬کﻮ＊）‬ ‫وک‪７‬ئ چ‪ ３‬قﻮې پﻪ ﻳﻮه اﻧدازه‪ ،‬پﻪ افقﻲ ډول ﻳﻮې خﻮا تﻪ وي‪ .‬أﻳا دغﻪ درې واړه قﻮې د کتاب پرمخ ﻳﻮشان اغ‪５‬زه کﻮي؟‬ ‫ستاسﻮ پﻪ ﻧظر‪ ،‬کﻮم عامل دى چ‪ ３‬پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ لﻮرو د کتاب د حرکت ﻻمل کﻴ‪８‬ي؟‬

‫(‪)5-1‬شکل‪ ،‬د قﻮې اغﻴزه لﻪ‬ ‫ﻫغ‪ ３‬ﻧقط‪ ３‬ســره اړﻳک‪ ３‬لري‬ ‫چ‪ ３‬قﻮه پرې وارد کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫‪58‬‬

‫اوس پــﻮه شــﻮو چ‪ ３‬قﻮه ﻳﻮ وکتﻮري کمﻴت دی او د ﻫر وکتــﻮري کمﻴت مقدار (اﻧدازه)‪ ،‬لﻮری (جﻬت) او‬ ‫داغﻴزې ﻧقطﻪ لري‪.‬‬ ‫＇ﻨگــﻪ چ‪ ３‬تاســﻮ پﻪ ت‪５‬ر فعالﻴت ک‪ ３‬ولﻴــدل‪ ،‬د کتاب حرکت پﻪ ﻫغﻪ ﻧقط‪ ３‬پﻮرې تــ‪７‬او لري چ‪ ３‬قﻮه پري‬ ‫اغﻴزه کﻮي‪ .‬کﻪ چﻴرې قﻮه د کتاب پﻪ ﻳﻮه ＇ﻨ‪６‬ه باﻧدې وارده شــﻲ‪ ،‬ممکﻨﻪ ده چ‪ ３‬کتاب و ＇رخ‪８５‬ي او کﻪ‬ ‫د کتاب د ＇ﻨ‪６‬ې پر مﻨ‪ ＃‬اغ‪５‬زه وک‪７‬ي‪ ،‬کتاب پرتﻪ لﻪ ＇رخ‪５‬دو ＇خﻪ مســتقﻴم حرکت کﻮي‪ .‬ﻧﻮ وﻳﻼی شــﻮ‬ ‫ﻫغﻪ عامل چ‪ ３‬پر جســمﻮﻧﻮ باﻧدې د قﻮې د اغﻴزې پﻪ ＇رﻧ‪／‬ﻮالﻲ ک‪ ３‬ډﻳر مﻬم رول لري ﻫغﻪ ﻧقطﻪ ده چ‪３‬‬ ‫قﻮه پرې واردﻳ‪８‬ي‪.‬‬

‫د ﻗﻮو جﻤﻊ کﻮل‬ ‫پر دې مﻮضﻮع د ＊ﻪ پﻮﻫﻴدلﻮ لپاره‪ ،‬ﻻﻧدې فعالﻴت تر سره کﻮو‪:‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫حسﻴﻦ او زﻫره لﻪ شکل سره سم‪ ،‬پﻪ ﻳﻮه صﻨدوق باﻧدې قﻮه‬ ‫واردوي‪ .‬ﻫر شکل تﻪ پﻪ پام سره وواﻳئ‪:‬‬ ‫کﻪ ﻳﻮازې د حسﻴﻦ قﻮه پرې عمل وک‪７‬ي کﻮم اثر رامﻨ‪％‬تﻪ کﻮي؟‬ ‫کﻪ ﻳﻮازې د زﻫرې قﻮه و کارول شﻲ کﻮم اثر رامﻨ‪％‬تﻪ کﻮي؟‬ ‫د حسﻴﻦ او زﻫرې د قﻮو اغ‪５‬زې ﻳﻮلﻪ بل سره ＇ﻪ اړﻳک‪ ３‬لري؟‬ ‫پﻪ ﻫر شکل ک‪ ３‬داس‪ ３‬قﻮه پﻴدا کﻮلی شئ چ‪ ３‬پﻪ ﻳﻮازې ‪＄‬ان‬ ‫حسﻴﻦ او زﻫرې د دواړو د مجمﻮعﻲ قﻮې پﻪ شان اغ‪５‬ز وک‪７‬ي؟‬

‫(اﻟﻒ)‬

‫(ب)‬ ‫(‪)5-2‬شکل‪ ،‬پر ﻳﻮه جسم دوې وارد شﻮې قﻮې پﻪ وکتﻮري‬ ‫ډول سره جمع ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫قﻮې ﻫم د ﻧﻮرو کمﻴتﻮﻧﻮ پﻪ شــان ســره جمع ک‪５‬دلی شﻲ‪ ،‬خﻮ دې ！کﻲ تﻪ پﻪ پام سره چ‪ ３‬قﻮه ﻳﻮ وکتﻮري‬ ‫کمﻴت دى‪ ،‬د ﻧﻮرو کمﻴتﻮﻧﻮ پﻪ ＇‪５‬ر سره ساده ﻧﻪ جمع ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د فعالﻴت ﻧتﻴج‪ ３‬تﻪ پام وک‪７‬ئ‪ .‬د الف پﻪ شــکل ک‪ ３‬دوې قﻮې پﻪ ﻳﻮه لﻮري ک‪ ３‬واردې شــﻮي دي‪ .‬دغﻪ‬ ‫دواړه قﻮې لﻪ ﻳﻮ بل سره جمع کﻴ‪８‬ي او د دې سبب ک‪８５‬ي چ‪ ３‬صﻨدوق پﻪ أساﻧ‪ ９‬سره کش شﻲ‪.‬‬

‫‪59‬‬

‫د بﻴلگ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ‪ ،‬کﻪ د حســﻴﻦ قــﻮه لﻪ ‪ 100N‬او د زﻫرې قﻮه لﻪ ‪50N‬‬ ‫اﻟﻒ‬

‫ســره برابره وي‪ ،‬دغﻪ دواړه قﻮې ﻳﻮه لﻪ بل‪ ３‬ســره د ‪ 150N‬قﻮې پﻪ ＇‪５‬ر‬ ‫عمل کﻮي‪ .‬د (ب) پﻪ شــکل ک‪ ３‬دوې قﻮې ﻳﻮه د بل‪ ３‬پﻪ مخالفﻮ جﻬتﻮﻧﻮ‬ ‫ک‪ ３‬وارد‪８４‬ي‪ .‬کﻪ دا قﻮې ســره مســاوي وي‪ ،‬د ﻳﻮ بــل اغ‪５‬زه خﻨثﻰ کﻮي‪.‬‬

‫ب‬

‫لــﻪ دې املﻪ صﻨــدوق ﻫﻴ＆ کﻮم‪ ３‬خﻮا تﻪ حرکت ﻧﻪ شــﻲ کﻮلﻰ‪ .‬او کﻪ پﻪ‬ ‫دې حالــت کــ‪ ３‬د پﻮرتﻪ پﻪ ＇‪５‬ر‪ ،‬د حســﻴﻦ قﻮه ‪ a = 100N‬او د زﻫرې‬ ‫قــﻮه ‪ b = 50N‬وي‪ ،‬لﻪ ‪ a‬قﻮې ＇خﻪ ‪ 50N‬قــﻮه‪ ،‬د ‪ b‬قﻮې د خﻨثﻰ‬ ‫کﻮلــﻮ لپاره مصرف‪５‬ــ‪８‬ي او ﻳﻮازې ‪ 50N‬قﻮه د صﻨدوق د کشــﻮلﻮ لپاره پﻪ‬

‫ج‬

‫کار‪８４‬ي‪.‬‬ ‫لﻪ دې کبلﻪ‪ ،‬کﻪ د ‪ a‬او ‪ b‬دوه قﻮې‪ ،‬د (الف) پﻪ شکل ک‪ ،３‬ﻳﻮه ‪150N‬‬ ‫شکل (‪ )5-3‬د دوه قﻮې‬ ‫محصلﻪ ＊ﻮدﻧﻪ‬ ‫ﻧﻴﻮتﻨﻲ قﻮه د ﻫمغ‪ ３‬پﻪ جﻬت ک‪ ３‬عﻮض ک‪７‬و‪ ،‬دغﻪ قﻮه ﻫمغﻪ اغ‪５‬ز لري‪.‬‬ ‫پﻪ ﻫمدې ترتﻴب‪ ،‬کﻪ چ‪５‬رې د (ب) لﻪ شکل ＇خﻪ د ‪ a‬او ‪ b‬قﻮې ل‪５‬رى ک‪７‬و‪ ،‬او د ﻫغ‪ ３‬پﻪ عﻮض ﻳﻮه ‪50‬‬ ‫ﻧﻴﻮتﻦ قﻮه د ‪ a‬قﻮې پﻪ لﻮر وارده ک‪７‬و‪ ،‬بﻴا بﻪ ﻫم د ﻫماغﻪ دوو قﻮو غﻮﻧدې اغ‪５‬زه ولري‪.‬‬ ‫دې قــﻮې تــﻪ چــ‪ ３‬د دوو پخﻮاﻧﻴﻮ قﻮو غﻮﻧدې اغ‪５‬ز لري‪ ،‬د ﻫغﻪ دوو قــﻮو د جمع حاصل او ﻳا د دوو قﻮو‬ ‫محصلــﻪ واﻳﻲ‪ .‬کﻪ چﻴرې دوې قﻮې ﻫــم جﻬتﻪ وي‪ ،‬د دوى د محصل‪ ３‬اﻧدازه د ﻫغﻮى لﻪ معمﻮلﻲ جمع‬ ‫سره برابره ده او د محصلﻪ قﻮې جﻬت ﻳ‪ ３‬ﻫم د ﻫغﻮى لﻪ جﻬت سره ﻳﻮ شان وي او کﻪ د دوه قﻮو جﻬت‬ ‫مخالــف وي‪ ،‬د محصلﻪ قﻮې د ترﻻســﻪ کﻮلﻮ لپاره‪ ،‬د کﻮچﻨ‪ ９‬قﻮې اﻧــدازه لﻪ لﻮﻳ‪ ３‬قﻮې ＇خﻪ کمﻮو‪ .‬د‬ ‫محصلﻪ قﻮې جﻬت بﻪ ﻫم د لﻮﻳ‪ ３‬قﻮې جﻬت وي‪ .‬پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ وختﻮﻧﻮ ک‪ ３‬چ‪ ３‬قﻮې د (‪ )٥-٣‬الف شکل‬ ‫پﻪ ＇‪５‬ر ﻳﻮه لﻪ بل‪ ３‬سره زاوﻳﻪ جﻮړه ک‪７‬ي‪ ،‬د محصل‪ ３‬د مﻮﻧدلﻮ لپاره پﻪ ﻻﻧدې ډول عمل کﻮي‪:‬‬ ‫ لﻮم‪７‬ى د ﻫرې ﻳﻮې قﻮې د ＊ــﻮدلﻮ لپاره ﻳﻮ وکتﻮر رســمﻮو‪ .‬دغﻪ وکتﻮروﻧﻪ باﻳد داســ‪ ３‬رسم شﻲ چ‪ ３‬د‬‫پﻴل مشــترکﻪ ﻧقطﻪ ولري او د وکتﻮروﻧﻮ اوږدوالﻰ باﻳد د قﻮو لﻪ اﻧدازې ســره متﻨاسب وي‪ ،‬لکﻪ‪ :‬د (الف)‬ ‫پﻪ شکل ک‪.３‬‬

‫‪60‬‬

‫ وروستﻪ‪ ،‬د ﻫر وکتﻮر لﻪ وروستﻨ‪ ９‬برخ‪＇ ３‬خﻪ لﻪ بل وکتﻮر سره مﻮازي او مساوي قطعﻪ خط رسمﻮو‪،‬‬‫لکﻪ‪ :‬د (ب) شکل‪.‬‬ ‫ د دوو لﻮم‪７‬ﻧﻴﻮ وکتﻮروﻧﻮ د شــروع ک‪５‬دو لﻪ ‪＄‬اى (مبداء) ＇خﻪ د متﻮازي اﻻضﻼع قطر داســ‪ ３‬رسمﻮو‪،‬‬‫چ‪ ３‬لﻮرى ﻳ‪ ３‬د تقاطع ﻧقط‪ ３‬خﻮا تﻪ وي‪ ،‬لکﻪ‪ :‬د (ج) شکل‪.‬‬ ‫دغــﻪ وکتــﻮر چ‪ ３‬پﻪ اخر ک‪ ３‬رســم شــﻮ‪ ،‬د ‪ a‬او ‪ b‬د دوو وکتﻮروﻧﻮ محصلﻪ (د جمــع حاصل) دی‪ .‬کﻪ‬ ‫وکتﻮروﻧﻪ مﻮ پﻪ مﻨاسبﻪ اﻧدازه رسم ک‪７‬ي وي‪ ،‬د محصلﻪ وکتﻮر مقدار ﻫم لﻪ خط کش ＇خﻪ پﻪ استفادې‬ ‫اﻧدازه کﻮلی شﻮ‪.‬‬ ‫تﻤرﻳﻦ‪ :‬د ‪ a‬قﻮه د ‪ 15N‬پﻪ اﻧدازې د ختﻴ‪ ＃‬پﻪ لﻮري او د ‪ b‬قﻮه د ‪ 20N‬پﻪ اﻧدازه د شــمال پﻪ لﻮري ک‪３‬‬ ‫عمل کﻮي‪ .‬پﻪ شکل ک‪ ３‬ﻫره ‪ 5N‬قﻮه ﻳﻮ ساﻧتﻲ متر اوږدوالﻰ ＊ﻴﻲ‪.‬‬ ‫د دې دوو وکتﻮروﻧﻮ محصلﻪ رسم ک‪７‬ئ او د محصلﻪ وکتﻮر اوږدوالی د خط کش پﻪ مرستﻪ اﻧدازه ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫د ﻗﻮې ﻣﻮﻣﻨ＀‬ ‫کلﻪ ﻧا کلﻪ د جسمﻮﻧﻮ د ＇رخﻮلﻮ لپاره لﻪ قﻮې ＇خﻪ کار اخلﻮ‪ .‬ممکﻦ د دې قﻮې پر اثر ممکﻦ جسمﻮﻧﻪ و＇رخ‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د قﻮې د ＇رخ‪５‬دو اغ‪５‬ز د قﻮې د مﻮمﻨ＀ پﻪ ﻧامﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪ .‬د قﻮې مﻮمﻨ＀ د قﻮې پﻪ لﻮﻳﻮالﻲ‪ ،‬د قﻮې پﻪ لﻮري‬ ‫او جسم باﻧدې د قﻮې د اغ‪５‬ز پﻪ ﻧقط‪ ３‬پﻮرې اړه لري‪.‬‬ ‫ﻻﻧدې فعالﻴت دقﻮي مﻮمﻨت مفﻬﻮم رو＊اﻧﻪ کﻮي‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د خپل ！ﻮلگﻲ دروازه خﻼصﻪ ک‪７‬ئ‪ .‬د خپل ﻻس پﻪ غ＂ﻪ گﻮتﻪ د دروازې پﻪ ب‪５‬لﻮ‪ ،‬ب‪５‬لﻮ‬ ‫برخﻮ د شکل پﻪ شان (الف‪ ،‬ب او ج) فشار وارد ک‪７‬ئ چ‪ ３‬دروازه خﻼصﻪ ک‪７‬ئ‪ .‬پام‬ ‫وک‪７‬ئ چ‪ ３‬ستاس‪－ ３‬ﻮتﻪ پﻪ کﻮمﻪ برخﻪ (الف‪ ،‬ب ﻳا ج) ک‪ ３‬ده چ‪ ３‬لﻪ کﻮم ‪＄‬ای ＇خﻪ‬ ‫دروازه د ﻧﻮرو دوو ﻧقطﻮ پﻪ پرتلﻪ أساﻧﻪ خﻼصﻴ‪８‬ي‪ ،‬ول‪３‬؟‬ ‫(‪ )5-4‬شکل ﻫغﻪ ﻧقطﻪ چ‪ ３‬قﻮه ورباﻧدې‬ ‫واردﻳ‪８‬ي د قﻮې د مﻮمﻨ＀ پﻪ اﻧدازه ک‪ ３‬مﻬم‬ ‫رول لري‪.‬‬

‫‪61‬‬

‫لکﻪ چ‪ ３‬ولﻴدل شﻮل‪ ،‬ﻫر ＇ﻮمره چ‪ ３‬د دروازې لﻪ چپراس ＇خﻪ فاصلﻪ لرې غﻮره شﻲ‪ ،‬د ل‪８‬ې قﻮې تطبﻴق ډ‪４‬ره‬ ‫اغ‪５‬زه کﻮي‪ .‬ﻳعﻨ‪ ３‬دروازه أساﻧﻪ خﻼص‪８５‬ي‪ .‬ﻳﻮ پ‪５‬چ ستاسﻮ پﻪ گﻮتﻮ ﻧﻪ خﻼص‪８５‬ي‪ .‬د ﻫغﻪ د خﻼصﻮلﻮ لپاره لﻪ ﻫغﻪ‬ ‫رﻧچ ＇خﻪ کار اخﻴستل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬ﻻستﻰ ﻳ‪ ３‬اوږد وي‪ .‬کلﻪ چ‪ ３‬پﻪ رﻧچ وار‪４‬دوﻧک‪ ３‬قﻮه زﻳاتﻪ شﻲ او د قﻮې د‬ ‫اغ‪５‬زې ‪＄‬اى لﻪ پ‪５‬چ ＇خﻪ لرې و ！اکل شﻲ‪ ،‬پﻴچ زر او أساﻧﻪ خﻼص‪８５‬ي‪ .‬ﻳعﻨ‪ ３‬ﻫر＇ﻮمره چ‪ ３‬قﻮه ډ‪４‬ره او د اغ‪５‬ز‬ ‫ﻧقطﻪ د دوران لﻪ ﻧقط‪＇ ３‬خﻪ لرې وي‪ ،‬د قﻮې د ＇رخ‪５‬دو اغ‪５‬زه ډ‪４‬ره او د قﻮې مﻮمﻨت زﻳات دي‪.‬‬ ‫د قﻮې د مﻮمﻨ＀ لﻮﻳﻮالﻰ پﻪ دوو ＇ﻴزوﻧﻮ پﻮرې ت‪７‬لﻰ دى‪:‬‬ ‫‪ .1‬د قﻮې زﻳاتﻮالﻰ زﻳات مﻮمﻨ＀ رامﻨ‪％‬تﻪ کﻮي‪.‬‬ ‫‪ .2‬پﻪ ﻫره اﻧدازه چ‪ ３‬د قﻮې د اغﻴزې ﻧقط‪ ３‬او د اتکآ ﻳا دوران ﻧقط‪ ３‬ترمﻨ‪ ＃‬فاصلﻪ (قﻮې م＀) زﻳاتﻪ وي د‬ ‫مﻮمﻨت مقدار ﻫم زﻳات دی‪ .‬د ＇رخ‪５‬دو لﻮرى د قﻮې پﻪ جﻬت پﻮرې اړه لري‪ .‬ﻫغﻪ ﻧقطﻪ چ‪ ３‬جسم د ﻫغ‪３‬‬ ‫پﻪ شاوخﻮا ＇رخ‪ ３‬د اتکا ﻧقطﻪ ﻧﻮم‪８５‬ي‪.‬د ب‪５‬ل‪ ３／‬پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ د ﻫرې دروازې چپراس او ﻫر پﻴچ چ‪ ３‬د رﻧچ پﻪ‬ ‫واسطﻪ خﻼصﻴ‪８‬ي د اتکا ﻳا دوران ﻧقط‪ ３‬دي‪.‬‬ ‫د قﻮې مﻮمﻨ＀ د ﻳﻮې ！اکل‪ ３‬ﻧقط‪ ３‬پﻪ شاوخﻮا د ﻳﻮې قﻮې د ＇رخﻴدو د اغ‪５‬زې لپاره معﻴار دى‪.‬‬ ‫د قﻮې عمﻮدي فاصلﻪ د اتکا لﻪ ﻧقط‪＇ ３‬خﻪ × قﻮه = د قﻮې مﻮمﻨ＀‬ ‫پﻮ＊تﻨﻪ‬ ‫ول‪ ３‬د ﻻرۍ د！ﻴروﻧﻮ د ﻧ＂ﻮﻧﻮ (پﻴچﻮﻧﻮ) د خﻼصﻮلﻮ لپاره د لﻮی ﻻستﻲ سکﻮرﻧج تﻪ اړتﻴا ده؟‬

‫د ﻋﻤﻞ او ﻋکس اﻟﻌﻤﻞ ﻗﻮې‬ ‫کلــﻪ چــ‪ ３‬د لﻮبﻮ پﻪ مﻴدان ک‪ ３‬لﻪ ﻳﻮ بل ســره ！کر وک‪７‬ئ‪ ،‬د دواړو وجــﻮد درد کﻮي‪ .‬علت ﻳ‪ ３‬دادی چ‪３‬‬ ‫‪＄‬مکﻪ او ستاسﻮ ！ﻮل‪／‬ﻴﻮال چ‪ ３‬ور سره مﻮ ！کر ک‪７‬ي دی تاسﻮ پﻪ ﻫغﻪ او ﻫغﻪ ستاسﻮ پﻪ وجﻮد قﻮه واردوي‬ ‫چ‪ ３‬اغﻴزه ﻳ‪ ３‬د درد پﻪ شکل احساسﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫(‪ )5-5‬شکل‬

‫قﻮه ﻫغﻪ وخت رامﻨ‪％‬تﻪ ک‪８５‬ي چ‪ ３‬دوه جسمﻮﻧﻪ ﻳﻮ پربل متقابلﻪ اغﻴزه وک‪７‬ي‪ ،‬ﻧﻮ کلﻪ چ‪ ３‬جسمﻮﻧﻪ دوه وي‪ ،‬ﻧﻮ‬ ‫دوې قﻮې ﻫم مﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ کﻪ جسم ﻳﻮازې وي ﻧﻪ قﻮه واردولی شﻲ او ﻧﻪ ﻫم ورباﻧدې قﻮه وارد‪８４‬ي‪.‬‬

‫‪62‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د (‪ )5-6‬شکل پﻪ شان ﻳﻮه کﻮچﻨ‪ ９‬تشلﻪ د ﻳﻮې غ＂‪ ３‬ساکﻨ‪ ３‬تشل‪ ３‬پﻪ لﻮر ور وش‪７‬ئ چ‪ ３‬ورسره ！کر وک‪７‬ي‪ .‬لﻪ خپلﻮ‬ ‫！ﻮل‪／‬ﻴﻮالﻮ سره بحث وک‪７‬ئ چ‪ ３‬ول‪ ３‬کﻮچﻨ‪ ９‬تشلﻪ بﻴرتﻪ را‪－‬ر‪＄‬ﻲ او لﻮﻳﻪ تشلﻪ ﻫم پﻪ حرکت را‪＄‬ی‪.‬‬

‫د لﻮﻳ‪ ３‬تشل‪ ３‬د عکس العمل قﻮه‬

‫د کﻮچﻨ‪ ９‬تشل‪ ３‬د عمل قﻮه‬

‫(‪ )5-6‬شکل‬ ‫(‪ )5-6‬شکل‬

‫د عمل او عکس العمل قﻮې تل پﻪ دوو مخالفﻮ جﻬتﻮ ک‪ ３‬وي چ‪ ３‬ﻳﻮ پر بل باﻧدې عمل کﻮي‪ .‬ﻫغﻪ قﻮې‬ ‫چ‪ ３‬تاسﻮ ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻳﻮه شﻲ او ﻳا کس وارد وئ (د عمل قﻮه) او ﻫغﻪ قﻮه چ‪ ３‬ﻳﻮ شﻰ ﻳا ﻳﻮ ＇ﻮک ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻫمغﻪ‬ ‫اﻧدازه پﻪ مخالف جﻬت ک‪ ３‬پﻪ تاسﻮ او ﻳا ﻳﻮ شﻲ وارد وي‪ ،‬د عکس العمل قﻮه بلل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫دﻏﻪ ﻗﻮې د ﻧﻴﻮتﻦ پﻪ واسﻄﻪ کشﻒ او د ﻳﻮه ﻗاﻧﻮن پﻪ ب‪２‬ﻪ داس‪ ３‬بﻴان شﻮې دي‪:‬‬

‫د ﻫر عمل لپاره ﻳﻮ مساوي او مخالف الجﻬت عکس العمل شتﻮن لري‪.‬‬

‫د جاذب‪ ３‬ﻗﻮه (د جسﻢ وزن)‬ ‫کلﻪ چ‪ ３‬تاسﻮ ﻳﻮ جسم لﻪ ﻻسﻪ خﻮش‪ ３‬کﻮئ کﻮم‪ ３‬خﻮاتﻪ لﻮ‪８４‬ي؟‬ ‫د شــپ‪８‬م ！ﻮل‪／‬ﻲ د ســاﻳﻨس پﻪ کتاب ک‪ ３‬لﻪ ﻫغﻪ قﻮې ســره أشﻨا شﻮئ چ‪ ３‬جسمﻮﻧﻪ ＊کتﻪ خﻮاتﻪ کشﻮي‪.‬‬ ‫أﻳا ددې قﻮې ﻧﻮم مﻮ پﻪ ﻳاد دى؟‬ ‫ﻫغــﻪ قﻮه چ‪ ３‬جســمﻮﻧﻪ خپلــ‪ ３‬خﻮاتﻪ را کاږي د ‪＄‬مکــ‪ ３‬د جاذب‪ ３‬قﻮه بلل ک‪８５‬ي‪ ،‬دا قــﻮه پر ﻫغﻮ ！ﻮلﻮ‬ ‫جســمﻮﻧﻮ چ‪ ３‬د ‪＄‬مک‪ ３‬پﻪ شــاوخﻮا ک‪ ３‬دي‪ ،‬وارد‪８４‬ي او ﻫغﻮى د ‪＄‬مک‪ ３‬د مرکز خﻮاتﻪ را کاږي چ‪３‬‬ ‫د جسم وزن بلل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫‪63‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫کﻪ چپرې لﻪ مخامخ شکل سره سم د (الف)‪( ،‬ب) او (ج) لﻪ ب‪５‬لﻮ‪ ،‬ب‪５‬لﻮ برخﻮ ＇خﻪ‬

‫اﻟﻒ‬

‫؟‬

‫م‪ ３２‬خﻮشــ‪ ３‬شــﻲ‪ ،‬ستاســﻮ پﻪ ﻧظر‪ ،‬کﻮم‪ ３‬خﻮاتﻪ بﻪ حرکت وک‪７‬ي؟ أﻳا د ‪＄‬مک‪３‬‬ ‫کرې د شکل پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬د حرکت جﻬتﻮﻧﻪ سم ترسﻴم شﻮي دي؟‬

‫ب‬

‫پﻪ خپلﻮ گروپﻮﻧﻮ ک‪ ３‬خبرې وک‪７‬ئ او پاﻳلﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬وواﻳئ‪.‬‬ ‫(‪ )5-7‬شکل‪ ،‬د م‪ ３２‬سقﻮط‬ ‫د ‪＄‬مک‪ ３‬پﻪ شاوخﻮا ک‪３‬‬

‫ج‬

‫لکﻪ ＇ﻨگﻪ چ‪ ３‬تاسﻮ پﻪ فعالﻴت ک‪ ３‬متﻮجﻪ شﻮئ‪ ،‬کﻪ تاسﻮ ﻧسبت ‪＄‬مک‪ ３‬تﻪ د الف پﻪ مﻮقعﻴت ک‪ ３‬ﻳاست او‬ ‫م‪２‬ﻪ خﻮش‪ ３‬ک‪７‬ئ‪ ،‬د ‪＄‬مک‪ ３‬خﻮا تﻪ را لﻮ‪８４‬ي‪ .‬پﻪ ﻫمدې تﻮگﻪ کﻪ تاسﻮ پﻪ (ب)‪( ،‬ج) او (د) ﻧقطﻮ ک‪ ３‬ﻫم اوسئ‬ ‫او م‪２‬ﻪ خﻮش‪ ３‬ک‪７‬ئ‪ ،‬بﻴاﻫم م‪２‬ﻪ د ‪＄‬مک‪ ３‬خﻮاتﻪ جذب ﻳا لﻮﻳ‪８‬ي‪ ،‬پﻪ داس‪ ３‬حال ک‪ ３‬چ‪ ３‬د ب پﻪ ﻧقطﻪ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د‬ ‫جاذب‪ ３‬قﻮې جﻬت مخالف رسم شﻮی دی‪ .‬خﻮ حقﻴقت دادی چ‪ ３‬پﻪ ﻫر حالت ک‪ ３‬د قﻮې جﻬت د ‪＄‬مک‪３‬‬ ‫د مرکز خﻮاتﻪ دى‪ .‬دغﻪ قﻮه د ‪＄‬مک‪ ３‬د جاذب‪ ３‬لﻪ قﻮې ＇خﻪ عبارت ده چ‪ ３‬زمﻮږ پر بدن او ﻫر شﻲ باﻧدې چ‪３‬‬ ‫د ‪＄‬مک‪ ３‬پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬دي‪ ،‬اغ‪５‬زه کﻮي او خپل‪ ３‬خﻮاتﻪ ﻳ‪ ３‬را کشﻮي‪.‬‬ ‫د ‪＄‬مکــ‪ ３‬د جاذبــ‪ ３‬د قﻮې جﻬت تل د ‪＄‬مک‪ ３‬د مرکز خﻮاتﻪ دى‪ ،‬د جاذب‪ ３‬قﻮه‪ ،‬جســمﻮﻧﻪ د ‪＄‬مک‪ ３‬پرمخ‬ ‫ســاتﻲ او ﻫغﻪ شــﻴان چ‪ ３‬پﻮرتﻪ خﻮاتﻪ اچﻮل ک‪８５‬ي‪ ،‬بﻴرتﻪ پر ‪＄‬مک‪ ３‬باﻧدې را لﻮ‪８４‬ي‪ .‬د جاذب‪ ３‬قﻮه ﻧﻪ ﻳﻮازې د‬ ‫‪＄‬مک‪ ３‬او جسمﻮﻧﻮ پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬شتﻪ‪ ،‬بلک‪ ３‬د جاذب‪ ３‬قﻮه‪ ،‬سپﻮږم‪ ９‬د ‪＄‬مک‪ ３‬پﻪ شاوخﻮا مدار ک‪ ３‬ساتﻲ او د‬ ‫لمر د جاذب‪ ３‬قﻮه‪＄ ،‬مکﻪ او ﻧﻮري سﻴارې پﻪ خپلﻮ مداروﻧﻮ ک‪ ３‬ساتﻲ‪.‬‬ ‫د جاذب‪ ３‬قﻮه د جسمﻮﻧﻮ د کتل‪ ３‬مقدار او د ﻫغﻮى ترمﻨ‪ ＃‬فاصل‪ ３‬پﻮرې ت‪７‬ل‪ ３‬ده‪ .‬ﻳعﻨ‪ ３‬ﻫر ＇ﻮمره چ‪ ３‬د جسمﻮﻧﻮ‬ ‫کتل‪ ３‬لﻮﻳ‪ ３‬وي‪ ،‬ﻫغﻮمره د جاذب‪ ３‬د قﻮې اغ‪５‬زه ډﻳره وي او برعکس ﻫر ＇ﻮمره چ‪ ３‬د جســمﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬فاصلﻪ‬ ‫ډﻳره وي‪ ،‬د جاذب‪ ３‬قﻮه د دوى پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬ل‪８‬ه وي‪.‬‬

‫ﻓکروک‪７‬ئ‬ ‫د جاذب‪ ３‬قﻮه ＇ﻪ شﻰ ده؟ تشرﻳح ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ‪:‬‬

‫‪64‬‬

‫کتﻠﻪ او وزن‬ ‫مــﻮږ ！ــﻮل دا تج ربﻪ لرو چ‪ ３‬د خپلــ‪ ３‬اړتﻴا وړ‬ ‫مــﻮادو‪ ،‬لکﻪ‪ :‬بــﻮره‪ ،‬ورﻳج‪ ،３‬مﻴــﻮې او ﻧﻮرو د‬ ‫اخ‪５‬ســتلﻮ پﻪ وخت ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬باﻳد اﻧدازه و！اکﻮ‪ .‬د‬ ‫ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ‪ :‬کلﻪ چ‪ ３‬م‪ ３２‬اخلﻮ‪ ،‬باﻳد اﻧدازه‬ ‫ﻳا مقدار ﻳ‪ ３‬مشــخص کــ‪７‬و چ‪＇ ３‬ﻮمره اخلﻮ‬ ‫مقدار ﻳ‪ ３‬معمﻮ ًﻻ پﻪ دوه پلﻪ ﻳﻲ ﻳا ﻧﻮرو تلﻮ چ‪３‬‬ ‫پﻪ (‪ )5-8‬شکل ک‪ ３‬وﻳﻨئ اﻧدازه کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫(‪ )5-8‬شکل‪ ،‬ﻫغﻪ تل‪ ３‬چ‪ ３‬مﻮاد پرې اﻧدازه کﻮي‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫پﻪ ﻻﻧدې شکل ک‪ ３‬تلﻪ لﻪ ب‪５‬لﻮ‪ ،‬ب‪５‬لﻮ وزﻧﻮﻧﻮ سره گﻮرئ‪.‬‬ ‫د ﻻﻧدې تلﻮ پﻪ واســطﻪ پﻪ ！ﻮل‪／‬ﻲ د ب‪５‬ﻼ ب‪５‬لﻮ شــﻴاﻧﻮ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬د کتابﻮﻧﻮ بکس‪ ،‬درســﻲ کتاب او داس‪ ３‬ﻧﻮرو شﻴاﻧﻮ وزﻧﻮﻧﻪ اوکتل‪ ３‬پﻴدا‬ ‫او سره پرتلﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫(‪ )5-9‬شکل‪ ،‬تل‪ ３‬لﻪ ب‪５‬لﻮ‪ ،‬ب‪５‬لﻮ وزﻧﻮﻧﻮ سره‬

‫ﻫغﻪ مقدار مﻮاد چ‪ ３‬پﻪ دوه پلﻪ ﻳﻲ تل‪ ３‬ﻳ‪ ３‬اﻧدازه کﻮئ‪ ،‬پﻪ حقﻴقت ک‪ ３‬د ﻫمغﻪ جسم کتلﻪ بلل ک‪８５‬ي‪ .‬د‬ ‫ﻼ م‪ ３２‬کتلﻪ د ﻫغ‪ ３‬د جﻮړووﻧکﻮ ذرو پﻪ شم‪５‬ر او د ﻫرې ذرې پﻪ لﻮ ﻮالﻲ پﻮرې ت‪７‬ل‪ ３‬ده‪ .‬د ﻳﻮه‬ ‫ﻳﻮه جسم مث ً‬ ‫جسم د کتل‪ ３‬د اﻧدازې د ！اکلﻮ لپاره لﻪ کﻴلﻮگرام او گرام واحدوﻧﻮ ＇خﻪ کار اخلﻮ‪ .‬ﻳعﻨ‪ ３‬د کتل‪ ３‬واحد ‪kg‬‬ ‫او ‪ gr‬دى‪ .‬پﻪ ډ‪４‬رو وختﻮﻧﻮ ک‪ ３‬خﻠک پﻪ ﻏﻠﻄ‪ ９‬سره ﻟﻪ کﻴﻠﻮگرام ＇خﻪ د وزن د واحد پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ کار‬ ‫اخﻠﻲ‪ .‬د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ‪ :‬وﻳل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬د ﻳﻮې ﻫﻨدواﻧ‪ ３‬وزن ‪ 5kg‬دى‪ .‬پﻪ داس‪ ３‬حال ک‪ ３‬چ‪ 5kg ３‬د‬ ‫ﻫﻨدوا‪ ３１‬کتلﻪ ده او وزن ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻪ جسم د ‪＄‬مک‪ ３‬د جاذب‪ ３‬د قﻮې لﻪ اغﻴزې ＇خﻪ عبارت دی‪.‬‬

‫‪65‬‬

‫) ‪gr ( kg‬‬

‫‪.‬‬ ‫‪5kg‬‬

‫‪.‬‬

‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬

‫‪＄‬مک‪ ３‬پر ‪.‬‬ ‫وزن پﻪ ډاﻳﻦ او ﻧﻴﻮ！ﻦ اﻧدازه کﻴ‪８‬ي‪ .‬د ‪5kg‬‬ ‫سطحﻪ‪ .‬پﻪ ‪:‬‬ ‫ﻫرې ‪ 1kg‬کتل‪ ３‬باﻧدې (‪ )9.81N‬د جاذب‪３‬‬ ‫کتل‪ ３‬باﻧدې د ‪＄‬مک‪ ３‬لﻪ خﻮا ‪.‬‬ ‫او پﻪ ﻫرې (‪9.8N)1g‬‬ ‫(‪ )981dyn‬د جاذب‪. ３‬قﻮه واردﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬د ﻧﻮمﻮړو کتلﻮ‬ ‫لﻪ وزﻧﻮﻧﻮ سره مساوي دي‪.‬‬ ‫‪: .‬‬ ‫‪9.8N‬‬ ‫‪1kg‬‬ ‫چ‪＄ ３‬مکﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ ‪ 1kg‬کتل‪ ３‬باﻧدې واردوي‪. ،‬ﻳعﻨ‪ ３‬ﻫمغﻪ ‪ 9,8N‬وزن (قﻮې) تﻪ ﻳﻮ کﻴلﻮگرام قﻮه‬ ‫ﻫغﻪ‬ ‫‪9.8N‬قﻮه ‪.‬‬ ‫*‬ ‫ﻫمدې دلﻴل‪ ،‬کلﻪ چ‪ ３‬خلک پﻪ ور‪＄‬ﻨﻴﻮ خبرو اترو ک‪３‬‬ ‫‪1kg‬ﻫغﻪ پﻪ ‪ 1kgf‬ﻳا ‪ 1kg‬سره ＊ﻴﻲ‪ .‬پﻪ‬ ‫ﻫم واﻳﻲ او‬ ‫‪9.8N‬‬ ‫واﻳﻲ چ‪ ３‬د ﻳﻮه جسم وزن پﻨ‪％‬لس کﻴلﻮگرامﻪ دى‪ ،‬پﻪ حقﻴقت ک‪ ３‬د دوى مﻨظﻮر پﻨ‪％‬لس کﻴلﻮگرامﻪ قﻮه‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪150N‬‬ ‫ده‪ ،‬چ‪ ３‬تقرﻳبا ً لﻪ ‪ 150N‬سره برابره ده‪ .‬پﻪ محاسبﻪ ک‪ ３‬د کار د أساﻧتﻴا لپاره د ﻳﻮه جسم وزن چ‪ ３‬کتلﻪ‬ ‫‪10N‬پﻪ تﻮگﻪ‪ ،‬کﻪ ستاسﻮ‪ .‬کتلﻪ ‪ 45kg‬وي‪ ،‬ستاسﻮ وزن د ‪＄‬مک‪ ３‬پﻪ‬ ‫‪1kg‬د ب‪５‬لگ‪３‬‬ ‫ﻳ‪ 1kg ３‬ده‪ 10N ،‬قبلﻮو‪.‬‬ ‫‪.4‬‬ ‫‪.‬‬ ‫سطح ک‪ ３‬تقرﻳبا ً ‪ 450N‬دى‪450N.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪1kg‬‬ ‫‪45 ×10N‬‬ ‫‪10 = 450‬‬ ‫ﻳعﻨ‪N :３‬‬ ‫ک‪ ３‬ﻻﻧدې مستقﻴم‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬لري‪:‬‬ ‫کتلﻪ او وزن پﻪ خپلﻮ‬ ‫مﻨ‪％‬ﻮ ‪.‬‬ ‫‪450N‬‬

‫کتلﻪ = د جسم وزن‬ ‫‪45 × 10 = 450 N‬‬ ‫دجسم ‪9‬‬ ‫وﻳلﻰ شــئ چ‪ ３‬دﻳﻮه جسم وزن ＇ﻨگﻪ تغﻴﻴر کﻮي؟د‬ ‫‪9‬ﻳﻮه جسم وزن‪ ،‬د ‪＄‬مک‪ ３‬لﻪ مرکز ＇خﻪ د ﻫغﻪ جسم‬ ‫پــﻪ فاصل‪ ３‬پــﻮرې ت‪７‬لﻰ دى‪ .‬ﻳعﻨــ‪ ３‬ﻫر＇ﻮمره چ‪ ３‬د‬ ‫‪＄‬مکــ‪ ３‬لﻪ مرکز ＇خﻪ لرې شــﻲ‪ ،‬وزن ﻳ‪ ３‬کم‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ‪ ،‬کﻪ ﻳﻮ ﻫﻮا باز (فضاﻧﻮرد) پﻪ ﻫﻮا ک‪３‬‬ ‫د ‪＄‬مک‪ ３‬لﻪ سطح‪＇ ３‬خﻪ لرې سفر وک‪７‬ي‪ ،‬ممکﻦ‬ ‫داســ‪＄ ３‬اى تﻪ ورســ‪８５‬ي چ‪ ３‬د جاذب‪ ３‬قﻮه ورباﻧدې‬ ‫ﻧــﻮر اغ‪５‬ز وﻧﻪ کــ‪７‬ي‪ ،‬ﻳعﻨ‪ ３‬د ب‪ ３‬وزﻧــ‪ ９‬پﻪ حالت ک‪３‬‬ ‫وي‪ .‬پــﻪ دغﻪ حالت ک‪ ３‬فضاﻧــﻮرد خپلﻪ لﻮم‪７‬ﻧ‪ ９‬کتلﻪ‬ ‫لــري او د ﻫغﻪ جﻮړووﻧکــ‪ ３‬ذرې پﻪ خپل ‪＄‬اى دي‪.‬‬ ‫ﻳعﻨ‪ ３‬د ﻫغﻪ کتلﻪ ﻧﻪ ل‪８‬ه شــﻮې او ﻧﻪ ډ‪４‬ره شﻮې‪ ،‬بلک‪３‬‬ ‫ثابتﻪ ده‪.‬‬

‫ﻓکروک‪７‬ئ‬ ‫کتلﻪ او وزن ﻳﻮ لﻪ بلﻪ ＇ﻪ تﻮپﻴر لري؟‬

‫‪66‬‬

‫(‪ )5-10‬شکل پﻪ فضا ک‪ ３‬ﻳﻮ فضاﻧﻮرد د بی وزﻧ‪ ９‬پﻪ حالت ک‪３‬‬

‫د پﻨ‪％‬ﻢ ﻓصﻞ ﻟﻨ‪６‬ﻳز‬ ‫قﻮه پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ډولﻮﻧﻮ شتﻮن لري‪.‬‬ ‫کلﻪ چ‪ ３‬پر ﻳﻮه جسم باﻧدې قﻮه وارد‪８４‬ي د اجسامﻮ پﻪ حرکت‪ ،‬د حرکت پﻪ جﻬت او ﻳا شکل ک‪３‬‬ ‫بدلﻮن راولﻲ‪.‬‬ ‫قﻮه ﻳﻮ وکتﻮري کمﻴت دى چ‪ ３‬مقدار او جﻬت دواړه لري‪.‬‬ ‫دوې قﻮې پﻪ وکتﻮري شــکل جمع ک‪８５‬ي او د ﻫغﻮ د جمع‪ ３‬حاصل درﻳمﻪ قﻮه ده چ‪ ３‬د محصل‪３‬‬ ‫پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‬ ‫ﻳﻮه قﻮه ک‪５‬دلﻰ شﻲ چ‪ ３‬پر دوو قﻮو تجزﻳﻪ شﻲ او د دوو قﻮو پﻪ ＇‪５‬ر ب‪５‬ل ب‪５‬ل عمل وک‪７‬ي‪.‬‬ ‫د ﻳﻮې قﻮې د ＇رخ‪５‬دو ﻳا د دوران اغ‪５‬زه د قﻮې د مﻮمﻨ＀ پﻪ ﻧامﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫ﻫر ＇ﻮمره چ‪ ３‬قﻮه زﻳاتﻪ او ﻳا د قﻮې م＀ اوږد شﻲ‪ ،‬ﻫغﻮمره لﻮی مﻮمﻨ＀ رامﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د ﻳﻮ مﻮمﻨ＀ د دوران جﻬت‪ ،‬د وارد شﻮې قﻮې پﻪ جﻬت پﻮرې ت‪７‬لﻰ دى‪.‬‬ ‫ﻫغﻪ ﻧقطﻪ چ‪ ３‬قﻮه ﻳ‪ ３‬پر شاوخﻮا ＇رخﻲ‪ ،‬د اتکا ﻧقطﻪ بلل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د ‪＄‬مک‪ ３‬د جاذب‪ ３‬قﻮه ﻫغﻪ ده چ‪:３‬‬ ‫الف‪ -‬شﻴان د ‪＄‬مک‪ ３‬پرمخ ساتﻲ‪.‬‬ ‫ب‪ -‬کﻮم شﻴان چ‪ ３‬مﻮږ پﻮرتﻪ اچﻮو ﻫغﻪ ب‪５‬رتﻪ ‪＄‬مک‪ ３‬تﻪ را کشﻮي‪.‬‬ ‫ج‪ -‬سپﻮږم‪ ９‬د ‪＄‬مک‪ ３‬پﻪ شاوخﻮا پﻪ خپل مدار ک‪ ３‬ساتﻲ‪.‬‬ ‫وزن‪ :‬پﻪ جسمﻮﻧﻮ باﻧدې د ‪＄‬مک‪ ３‬د جاب‪ ３‬قﻮې اغﻴزه وزن بلل کﻴ‪８‬ي‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬وزن ﻳﻮ ډول قﻮه‬ ‫ده‪ ،‬ﻧﻮ پﻪ ډاﻳﻦ ﻳا ﻧﻴﻮتﻦ اﻧدازه ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د جسمﻮﻧﻮ وزن د ‪＄‬مک‪ ３‬لﻪ مرکز ＇خﻪ د ﻫغﻮى پﻪ فاصل‪ ３‬پﻮرې ت‪７‬لﻰ دى‪.‬‬ ‫کلــﻪ چ‪ ３‬پﻪ ﻳﻮه جســم باﻧدې قﻮه وارد‪８４‬ي‪ ،‬جســم ﻫم پﻪ ﻫغ‪ ３‬باﻧدې قــﻮه واردوي چ‪ ３‬د عمل او‬ ‫عکس العمل قﻮې ﻳ‪ ３‬بﻮلﻲ‪ .‬دغﻪ قﻮې تل مساوي‪ ،‬خﻮ جﻬتﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬سره مخالف دي‪.‬‬

‫‪67‬‬

‫د پﻨ‪％‬ﻢ ﻓصﻞ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ -1‬پﻪ ور‪＄‬ﻨﻲ ژوﻧد ک‪ ３‬د قﻮې د کارولﻮ ＇ﻮ مﻮارد پﻴداک‪７‬ئ او د قﻮې د عمل ＇رﻧگﻮالﻰ پﻪ ک‪ ３‬تشــرﻳح‬ ‫ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ -2‬داس‪ ３‬فکر وک‪７‬ئ چ‪ ３‬پﻪ ﻧ‪７‬ۍ ک‪ ３‬د جاذب‪ ３‬قﻮه ﻧشتﻪ‪ .‬پﻪ دغس‪ ３‬ﻧ‪７‬ۍ ک‪ ３‬ژوﻧد تشرﻳح ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ -3‬د جاذبــ‪ ３‬قــﻮه د جســمﻮﻧﻮ د ‪ ....................‬پــﻪ مقــدار او لــﻪ ‪＄‬مکــ‪＇ ３‬خﻪ د جســمﻮﻧﻮ پﻪ‬ ‫‪ ..................‬پﻮرې ت‪７‬او لري‪.‬‬ ‫‪ -4‬د ﻳﻮه ډ‪４‬ر کلک شــﻮي پ‪５‬چ د خﻼصﻮلﻮ لپاره پﻪ شــکل ک‪＊ ３‬ــﻮدل شــﻮي کﻮم رﻧچ ＇خﻪ کار اخلئ‬ ‫(رﻧچﻮﻧﻪ مساوي خﻮل‪ ３‬لري)‪ .‬د خپل اﻧتخاب علت تﻮضﻴح ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪10cm‬‬

‫‪30cm‬‬ ‫‪20cm‬‬

‫‪ -5‬د ﻳﻮه جسم وزن چ‪ ３‬کتلﻪ ﻳ‪ ３‬د ‪＄‬مک‪ ３‬پرمخ ‪ 10‬کﻴلﻮگرامﻪ ده‪＇ ،‬ﻮمره دى؟‬ ‫‪ -6‬د ﻳﻮې قﻮې د ＇رخﻴدو ﻳا مﻮمﻨ＀ اغ‪５‬زه پﻪ کﻮمﻮ کمﻴتﻮﻧﻮ پﻮرې ت‪７‬ل‪ ３‬ده‪.‬‬ ‫‪ -7‬کلﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮ جسم پﻪ بل جسم باﻧدې قﻮه وارده ک‪７‬ي‪ ،‬دوﻳم جسم پﻪ لﻮم‪７‬ي جسم باﻧدې ＇ﻮمره او پﻪ‬ ‫کﻮم جﻬت قﻮه واردوي؟ تﻮضﻴح ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ -8‬لﻪ ﻻﻧد‪４‬ﻨﻴﻮ کمﻴتﻮﻧﻮ ＇خﻪ کﻮم ﻳﻮ وکتﻮري کمﻴت دى؟‬ ‫د‪ -‬قﻮه‬ ‫ج‪ -‬کتلﻪ‬ ‫ب‪ -‬تﻮدوخﻪ‬ ‫الف‪ -‬اﻧرژي‬ ‫‪ -9‬پﻪ ﻻﻧدې شــکلﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻫرو دوو قﻮو حاصل جمع رســم ک‪７‬ئ او اوږدوالــﻰ ﻳ‪ ３‬پﻪ خط کش اﻧدازه‬ ‫ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪ -10‬د ‪ F‬وکتﻮر در ک‪７‬ل شــﻮى دى‪ .‬دوه عمﻮد وکتﻮروﻧﻪ ﻳﻮ پر بل داســ‪ ３‬رسم ک‪７‬ئ چ‪ ３‬دغﻪ د ‪ F‬قﻮه‬ ‫ﻳ‪ ３‬محصلﻪ وي‪.‬‬

‫‪68‬‬

‫شپ‪８‬م ﻓصﻞ‬

‫ساده ﻣاشﻴﻨﻮﻧﻪ‬ ‫تر اوســﻪ مﻮ د ﻫغﻮ مختلفﻮ وساﻳلﻮ پﻪ رول فکر ک‪７‬ی چ‪ ３‬پﻪ ور‪＄‬ﻨﻴﻮ‬ ‫کاروﻧﻮ ک‪ ３‬ترې ‪＂－‬ﻪ اخلئ؟‬ ‫د ﻻﻧدې کاروﻧﻮ د أســاﻧﻪ ترسره کﻮلﻮ لپاره‪ ،‬لﻪ کﻮمﻮ وساﻳلﻮ ＇خﻪ ‪＂－‬ﻪ‬ ‫اخلــئ؟ د مﻮ！ر ！اﻳر تبدﻳلﻮل‪ ،‬د پﻴچ خﻼصــﻮل او کلکﻮل‪ ،‬د وچ‪３‬‬ ‫وﻧ‪ ３‬پرې کﻮل او پﻪ ل‪ ８‬وخت ک‪ ３‬د ﻳﻮې فاصل‪ ３‬وﻫل‪.‬‬ ‫ﻫره وسﻴلﻪ چ‪ ３‬زمﻮږ کاروﻧﻪ أساﻧﻮي د ماشﻴﻦ پﻪ ﻧامﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪ .‬ماشﻴﻨﻮﻧﻪ‬ ‫دوه ډولﻪ دي‪ :‬ســاده او مرکب‪ .‬باﻳسکل ﻳﻮ مرکب ماشﻴﻦ دى چ‪ ３‬لﻪ‬ ‫＇ﻮ برخﻮ (ساده ماشﻴﻨﻮﻧﻮ) ＇خﻪ جﻮړ شﻮى دى‪ ،‬د (‪ )6-1‬شکل د‬ ‫باﻳســکل بﻴﻼبﻴل‪ ３‬برخ‪ ３‬لﻪ مﻮږ سره د کار پﻪ ترسره کﻮلﻮ ک‪ ３‬مرستﻪ‬ ‫کﻮي‪ .‬د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ‪ :‬د ُقﻮې د جﻬت پﻪ بدلﻮلﻮ د قﻮې د مقدار پﻪ‬ ‫زﻳاتﻮلﻮ ﻳا کمﻮلﻮ او د کار پﻪ چ＂ک ترسره کﻮلﻮ ک‪ ３‬مرستﻪ کﻮي‪.‬‬ ‫ســاده ماشﻴﻦ ＇ﻪ شــﻰ دى؟ د ساده ماشــﻴﻨﻮﻧﻮ ډولﻮﻧﻪ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬رافعﻪ‪،‬‬ ‫＇ــرخ‪ ،‬ماﻳلﻪ ســطحﻪ‪ ،‬پــﻪ دې فصل ک‪ ３‬پﻪ دغﻮ پﻮ＊ــتﻨﻮ تﻪ ‪＄‬ﻮاب‬ ‫پﻴدا ک‪７‬ي‪.‬‬

‫(‪ )6-1‬شکل‪69 ،‬‬ ‫باﻳسکل ﻳﻮ ماشﻴﻦ دى‬

‫ساده ﻣاشﻴﻦ ＇ﻪ شﻰ دى؟‬ ‫پﻮﻫﻴ‪８‬ئ ﻫغﻪ کاروﻧﻪ چ‪ ３‬اﻧســان ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻻس ﻧﻪ شــﻲ تر ســره کﻮﻻي ﻧﻮ اړتﻴا ده چ‪ ３‬لﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ وسﻴلﻮ ＇خﻪ‬ ‫‪＂－‬ﻪ واخلﻲ‪ ،‬ﻧﻮ ﻫغﻪ وســﻴل‪ ３‬چ‪ ３‬د قﻮې مقدار او جﻬت تﻪ تغﻴﻴر ورکﻮي او کار پﻪ أســاﻧﻪ تر ســره کﻮي‪،‬‬ ‫ماشﻴﻦ بلل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ســاده ماشــﻴﻨﻮﻧﻪ ﻫغﻪ وسﻴل‪ ３‬دي چ‪ ３‬ســاده جﻮړ＊ــت لري‪ ،‬د قﻮې مقدار او جﻬت تﻪ تغﻴﻴر ورکﻮي او‬ ‫ور‪＄‬ﻨﻲ ســاده کاروﻧﻪ تر ســره کﻮي‪ .‬پﻪ ﻻﻧدې (‪ )۶-۲‬شــکل ک‪ ３‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ ســاده ماشﻴﻨﻮﻧﻮ شکلﻮﻧﻪ رسم‬ ‫شﻮي دي‪.‬‬

‫د (‪ )6-2‬شکل ساده ماشﻴﻨﻮﻧﻪ‬

‫د پﻮرتﻨﻴﻮ ساده ماشﻴﻨﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ کﻮم کاروﻧﻪ تر سره کﻴ‪８‬ي؟ ﻧﻮمﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ولﻴکئ‪.‬‬ ‫د ＇ﻮ ساده ماشﻴﻨﻮﻧﻮ لﻪ ﻳﻮ ‪＄‬ای کﻴدو (ترکﻴب) ＇خﻪ مرکب ﻳا مغلق ماشﻴﻨﻮﻧﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي چ‪＄ ３‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پﻪ‬ ‫ﻻﻧدې شکل ک‪＊ ３‬ﻮدل شﻮي دي‪.‬‬

‫(‪ )6-3‬شکل‪ ،‬مرکب ماشﻴﻨﻮﻧﻪ‬

‫‪70‬‬

‫د ساده ﻣاشﻴﻨﻮﻧﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ‬ ‫پﻪ ت‪５‬ر درس ک‪ ３‬پﻮه شــﻮ چ‪ ３‬لﻪ ماشــﻴﻨﻮﻧﻮ ＇خﻪ د کار د أساﻧتﻴا لپاره ‪＂－‬ﻪ اخﻴستل کﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ (‪ )6-4‬شکل‬ ‫ک‪ ３‬د ساده ماشﻴﻨﻮﻧﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻧﻮر ډولﻮﻧﻪ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬رافعﻪ‪ ،‬ماﻳلﻪ سطحﻪ‪ ،‬پاﻧﻪ (سپﻴتﻪ)‪＇ ،‬رخ‪ ،‬پﻴچ او د ＇رخﻮﻧﻮ‬ ‫ﻳﻮ سﻴستم لﻴدل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫پﻪ شــکلﻮﻧﻮ ک‪ ３‬لﻪ اختﻼف ســره ســره دوى ！ﻮل د عامل‪ ３‬قﻮې او مقاوم‪ ３‬قﻮې د اغ‪５‬ز ﻧقط‪ ３‬او د اتکا‬ ‫ﻧقط‪ ３‬او ﻫمدارﻧگﻪ د عامل‪ ３‬قﻮې او مقاوم‪ ３‬قﻮې م＂‪( ３‬بازو‪－‬ان) لري چ‪ ３‬ﻫر ﻳﻮ مطالعﻪ کﻮو‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ ‪－‬روپﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻻﻧدې ماشــﻴﻨﻮﻧﻮ پﻪ شــکلﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د عامل‪ ３‬او مقاوم‪ ３‬قﻮې د اغﻴزې ﻧقط‪ ،３‬د اتکآ ﻧقط‪ ،３‬د‬ ‫عامل‪ ３‬او مقاوم‪ ３‬قﻮې م＂ﻮﻧﻪ پﻴدا ک‪７‬ي‪.‬‬

‫ماﻳلﻪ سطحﻪ‬

‫رافعﻪ‬

‫اتکا‬ ‫فاﻧﻪ (سپﻴتﻪ)‬

‫اکسل‬

‫＇رخ‬

‫پ‪５‬چ‬ ‫＇رخﻮﻧﻪ‬

‫(‪ )6-4‬شکل‪ ،‬د ساده ماشﻴﻨﻮﻧﻮ ډولﻮﻧﻪ‬

‫‪71‬‬

‫راﻓﻌﻪ‬ ‫رافعﻪ ســاده ماشــﻴﻦ دی ج‪ ３‬د قﻮې مقدار او جﻬت تﻪ تغﻴﻴر ورکﻮي او کار پﻪ أساﻧﻪ تر سره کﻮي‪ .‬رافع‪３‬‬ ‫پﻪ عمﻮمﻲ ډول پﻪ دوو ډولﻮﻧﻮ وﻳشل شﻮي چ‪ ３‬وروستﻪ بﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ اړه معلﻮمات ترﻻسﻪ ک‪７‬و‪.‬‬ ‫اړم (جبل)‪ :‬اړم ﻳﻮه سختﻪ مﻴلﻪ ده چ‪ ３‬د درﻧﻮ وزﻧﻮﻧﻮ ﻳا مقاومتﻮﻧﻮ د پﻮرتﻪ کﻮلﻮ ﻳا ‪＄‬ای پر ‪＄‬ای کﻮلﻮ لپاره‬ ‫ور ＇خﻪ ‪＂－‬ﻪ اخﻴستل کﻴ‪８‬ي‪ .‬اړم د رافع‪ ３‬ﻳﻮ ډول دی چ‪ ３‬پﻪ (‪ )۶-٥‬شکل ک‪ ３‬لﻴدل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫(‪)A‬‬

‫د عامل‬

‫‪ ３‬قﻮ‬

‫ې م＀‬

‫عامل قﻮه (‪)F‬‬

‫(‪)L‬‬

‫مقاوم‪ ３‬قﻮې (‪)R‬‬

‫د اتکا ﻧقط‪３‬‬ ‫د مقاوم‪ ３‬قﻮې بازو (م＀) (`‪)L‬‬

‫(‪ )6-5‬شکل رافعﻪ‬

‫(‪ )6-5‬شــکل تﻪ وگﻮرئ‪ .‬پﻪ دې شــکل ک‪ ３‬داس‪ ３‬رافع‪ ３‬رسم شــﻮي دي چ‪ ３‬د عامل‪ ３‬قﻮې‪ ،‬مقاوم‪３‬‬ ‫قﻮې‪ ،‬د اتکا ﻧقط‪ ３‬او د عامل‪ ３‬قﻮې او مقاوم‪ ３‬قﻮې بازوگان پﻪ ک‪ ３‬مشخص شﻮي دي‪.‬‬ ‫‪ R‬مقاومﻪ قﻮه‪ L ،‬د مقاوم‪ ３‬قﻮې بازو (م＀)‪ L ،‬د عامل‪ ３‬قﻮې بازو‪ F ،‬عاملﻪ قﻮه‪ B ،‬د مقاوم‪ ３‬قﻮې‬ ‫د اغ‪５‬ز ﻧقطﻪ‪ C ،‬د اتکا ﻧقطﻪ او ‪ A‬د عامل‪ ３‬قﻮې د اغ‪５‬ز ﻧقطﻪ ده‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫لﻪ (‪ )۶-۶‬شکل ＇خﻪ پﻪ ‪ ３＂－‬اخﻴستﻨ‪ ３‬سره خالﻲ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ د رافع‪ ３‬پﻪ مﻨاسبﻮ کمﻴتﻮﻧﻮ ﻳا ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوو سره ډک ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪r‬‬ ‫‪F‬‬

‫عامل ق ه‬

‫‪C‬‬

‫‪AC‬‬

‫‪A‬‬

‫‪BC‬‬

‫‪B‬‬

‫‪r‬‬ ‫‪R‬‬

‫‪72‬‬

‫‪F‬‬

‫د اتکا ﻧقطﻪ‬

‫‪L‬‬ ‫‪A‬‬

‫‪R‬‬

‫‪L‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪B‬‬

‫پﻪ رافعﻪ ک‪ ３‬د قﻮو د تﻮازن د ＊ﻪ پﻮﻫﻴدلﻮ لپاره ﻻﻧدې فعالﻴت ترسره کﻮو‪:‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت‬

‫د ﺿرورت وړ ﻣﻮاد‪ :‬دوې ‪ 20‬گرامﻪ کتل‪ ،３‬دوې ‪ 40‬گرامﻪ کتل‪ ،３‬ﻳﻮه ﻫﻮاره مﻴلﻪ‪.‬‬ ‫ک‪７‬ﻧﻼر‪:‬‬

‫‪ .1‬مﻴلﻪ د اتکا پﻪ ﻧقطﻪ باﻧدې لﻪ شکل سره سمﻪ و دروئ او د (‪ 20‬او ‪ 40‬گرامﻮ) کتل‪ ３‬د مﻴل‪ ３‬پﻪ دواړو ＇ﻮکﻮ ک‪ ３‬ک‪８５‬دئ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﻫﻮاره مﻴلﻪ داس‪＄ ３‬اى پر ‪＄‬اى ک‪７‬ئ چ‪ ３‬د تﻮازن پﻪ حالت ودر‪８４‬ي‪.‬‬ ‫‪R=40‬‬ ‫‪F=20‬‬ ‫‪ .3‬د عاملــ‪ ３‬قــﻮې او د مقاومــ‪ ３‬قــﻮې فاصل‪ ３‬د اتــکآ لﻪ ﻧقط‪＇ ３‬خﻪ پﻪ خــط کش پﻴدا‬ ‫ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ .4‬د اﻧدازه کﻮلﻮ پاﻳلﻪ پﻪ ﻻﻧدې جدول ک‪ ３‬ولﻴکئ‪.‬‬ ‫‪ .5‬لﻪ دې مرحل‪＇ ３‬خﻪ وروســتﻪ د مﻴل‪ ３‬پﻪ دواړو اﻧجامﻮﻧﻮ ‪－ ۴۰‬رامﻪ کتل‪＄ ３‬ای پر ‪＄‬ای‬ ‫او د ‪ ٣‬او ‪ ۴‬مرحلﻮ پﻪ شان عمل وک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫(‪ )6-7‬شکل‪ ،‬رافعﻪ‬

‫‪L‬‬

‫‪L‬‬

‫‪R‬‬ ‫‪F‬‬

‫‪L` R‬‬

‫‪ F.L‬د عامل‪ ３‬قﻮې بازو ‪L‬‬

‫د عاملﻪ قﻮه ‪F‬‬

‫د مقاوم‪ ３‬قﻮې بازو ‪L‬‬

‫مقاومﻪ قﻮه ‪R‬‬

‫‪ 20‬گرامﻪ قﻮه‬

‫‪ 40‬گرامﻪ قﻮه‬

‫‪ 40‬گرامﻪ قﻮه‬

‫‪ 40‬گرامﻪ قﻮه‬

‫کﻪ فعالﻴت مﻮ ＊ﻪ ترسره ک‪７‬ى وي‪ ،‬د مﻴل‪ ３‬لﻪ وزن پرتﻪ بﻪ ﻻﻧدې ﻧتﻴجﻪ ترﻻسﻪ ک‪７‬ى شئ‪.‬‬ ‫‪ –1‬د رافع‪ ３‬د تﻮازن پﻪ حالت ک‪ ３‬کﻪ ﻳﻮه قﻮه کمﻪ وي پﻪ ﻫمغﻪ تﻨاسب د ﻫغ‪ ３‬قﻮې بازو اوږد وي‬ ‫‪ -2‬د مقاوم‪ ３‬او عامل‪ ３‬قﻮې ﻧســبت د عامل‪ ３‬او مقاوم‪ ３‬قﻮې د بازو‪－‬اﻧﻮ لﻪ ﻧســبت ســره مســاوي دی‪.‬‬ ‫ﻳعﻨ‪:３‬‬

‫‪R L‬‬ ‫=‬ ‫‪F L‬‬

‫‪ .3‬کلــﻪ چــ‪ ３‬عاملــﻪ قــﻮه او مقاومﻪ قﻮه ﻫره ﻳــﻮه د خپلــﻮ بازوگاﻧﻮ پﻪ‬ ‫اوږدوالﻲ ک‪ ３‬ضرب شــﻲ‪ ،‬د دوى د ضرب حاصلﻮﻧﻪ ســره مســاوي‬ ‫دي (‪ )6-8‬شکل‪.‬‬ ‫ﻳعﻨﻰ‪:‬‬

‫‪R‬‬

‫‪F‬‬

‫‪F L=R L‬‬

‫‪L‬‬

‫‪ -4‬پﻮرتﻨ‪ ９‬رابطﻪ د رافعﻮ د قاﻧﻮﻧﻮ پﻪ ﻧامﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬

‫`‪L‬‬

‫(‪ )6-8‬شکل‪ ،‬رافعﻪ د تﻮازن پﻪ حالت ک‪３‬‬

‫‪73‬‬

‫د راﻓﻌ‪ ３‬ډوﻟﻮﻧﻪ‬ ‫رافع‪ ３‬د عاملﻮ او مقاومﻮ قﻮو د اغ‪５‬زو د ﻧقطﻮ او د اتکا د ﻧقطﻮ د مﻮقعﻴت لﻪ پلﻮه ﻻﻧدې درې ډولﻮﻧﻪ لري‪:‬‬ ‫‪ -۱‬ﻫغﻪ رافع‪ ３‬دي چ‪ ３‬د اتکا ﻧقطﻪ ﻳ‪ ３‬د عامل‪ ３‬قﻮې او مقاوم‪ ３‬قﻮې پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬وي‪ ،‬لکﻪ‪＇ :‬رﻧ‪／‬ﻪ چ‪３‬‬ ‫پﻪ (‪ )6-9‬شکل ک‪ ３‬لﻴدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬لکﻪ اﻧدرچﻮ‪.‬‬ ‫‪R‬‬

‫‪C‬‬

‫‪F‬‬

‫‪ -۲‬ﻫغﻪ رافع‪ ３‬دي چ‪ ３‬مقاومﻪ قﻮه پﻪ ک‪ ３‬د عامل‪ ３‬قﻮې او د اتکا ﻧقط‪ ３‬پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬وي‪ )6-10( ،‬شکل‬ ‫لکﻪ‪ :‬کراچ‪.９‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪ -٣‬ﻫغــﻪ رافعــ‪ ３‬دي چ‪ ３‬عاملﻪ قﻮه پﻪ کــ‪ ،３‬د اتکا ﻧقط‪ ３‬او مقاوم‪ ３‬قﻮې پﻪ مﻨــ‪ ＃‬ک‪ ３‬واقع وي‪ ،‬لکﻪ‪:‬‬ ‫＇رﻧ‪／‬ﻪ چ‪ ３‬پﻪ (‪ )6-11‬شکل ک‪ ３‬لﻴدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬لکﻪ س＂پلر ﻳا أتش ‪－‬ﻴر‪.‬‬

‫‪R‬‬

‫‪F‬‬

‫‪C‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻴدا ک‪７‬ي چ‪ ３‬ﻻﻧدې رســم شــﻮي ســاده ماشــﻴﻨﻮﻧﻪ کﻮم ډول رافع‪ ３‬دي‪ .‬اړوﻧد ﻧمبر ﻳ‪ ３‬پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪３‬‬ ‫ولﻴکئ‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪74‬‬

‫د ﻣاشﻴﻨﻮﻧﻮ ﻣﻴخاﻧﻴکﻲ گ＂ﻪ‬ ‫کﻮلﻰ شــئ د ﻫغﻪ ماشــﻴﻦ ﻧﻮم واخلئ چ‪ ３‬ﻫره ورځ ور＇خﻪ ‪＂－‬ﻪ اخلئ؟ ＇ﻪ ډول ماشــﻴﻨﻮﻧﻪ د مقاوم‪３‬‬ ‫قﻮې پﻪ مقابل ک‪ ３‬وارده شﻮې قﻮه ل‪８‬ه ﻳا ډ‪４‬روﻻی شﻲ؟‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت‬

‫(‪ )6-12‬شکل‪ ،‬رافعﻪ‬

‫‪ )6-8( –1‬شکل وگﻮرئ او پﻮ＊تﻨﻮتﻪ ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ وواﻳئ‪.‬‬

‫‪20cm‬‬

‫‪－ 50‬رام وزن‬

‫الف‪ :‬شکل کﻮم ډول رافعﻪ ＊ﻴﻲ‪.‬‬ ‫ب‪ :‬لﻪ ورک‪７‬ل شﻮو معلﻮماتﻮ ＇خﻪ پﻪ استفادې سره د عامل‪ ３‬قﻮې بازو پﻴداک‪７‬ئ او پﻪ جدول ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ولﻴکئ‪.‬‬ ‫‪L‬‬ ‫‪L‬‬ ‫‪L/‬‬ ‫؟‬

‫‪－ 25‬رام وزن‬

‫‪R/F‬‬

‫د عامل‪ ３‬قﻮې بازو ‪L‬‬

‫عاملﻪ قﻮه ‪F‬‬

‫د مقاوم‪ ３‬قﻮې بازو‬

‫مقاومﻪ قﻮه ‪R‬‬

‫؟‬

‫؟‬

‫‪ 25‬گرام‬

‫‪ 20‬ساﻧتﻲ متر‬

‫‪ 50‬گرام‬

‫‪ 30‬ساﻧتی متر‬

‫‪－ 35‬رام وزن‬

‫‪－ 50‬رام وزن‬

‫کﻪ د رافع‪ ３‬فعالﻴت تﻪ مﻮ پام ک‪７‬ی وي‪ ،‬ﻧﻮ ﻳﻮ جســم پﻪ جبل باﻧدې پﻪ ﻫره اﻧدازه چ‪ ３‬وغﻮاړو پﻪ أســاﻧﻪ‬ ‫ب‪％５‬اﻳﻪ کﻮلی شﻮ‪ .‬ﻳعﻨ‪ ３‬کﻪ چ‪５‬رې ﻫمغﻪ جسم پﻪ خپل ﻻس ب‪％５‬اﻳﻪ ک‪７‬و‪ ،‬ډ‪４‬ره قﻮه پﻪ کار‪８４‬ي‪.‬‬ ‫لﻪ دې ＇خﻪ داس‪ ３‬پاﻳلﻪ اخلﻮ چ‪ ３‬ماشﻴﻦ کار ﻧﻪ ډ‪４‬روي او ﻧﻪ ﻳ‪ ３‬کم وي‪ ،‬بلک‪ ３‬د کار ترسره کﻮل أساﻧﻮي‬ ‫ﻫمدغﻪ (د ﻳﻮ ماشــﻴﻦ پﻪ واســطﻪ د کاروﻧﻮ اســاﻧﻪ ترسره کﻮل) د ماشــﻴﻦ د مﻴخاﻧﻴکﻲ گ＂‪ ３‬پﻪ ﻧامﻪ ﻳاد‪８４‬ي‬ ‫چ‪ ３‬پﻪ ‪ M.A‬ﻳ‪＊ ３‬ﻴﻲ‪.‬‬ ‫د ﻳــﻮه ماشــﻴﻦ مﻴخاﻧﻴکﻲ ‪＂－‬ﻪ د مقاوم‪ ３‬او عامل‪ ３‬قــﻮې او ﻳا د عامل‪ ３‬قﻮې بازو او د مقاوم‪ ３‬قﻮې بازو لﻪ‬ ‫ﻧسبت ＇خﻪ عبارت ده‪.‬‬ ‫مقاومﻪ قﻮه ‪R‬‬ ‫د عامل‪ ３‬قﻮې بازو ‪L‬‬ ‫ــــــــــــــــــــــ = ــــــــــــــــــــ = ‪ = M.A‬د رافع‪ ３‬مﻴخاﻧﻴکﻲ گ＂ﻪ‬ ‫د مقاوم‪ ３‬قﻮې بازو ‪L‬‬ ‫عاملﻪ قﻮه ‪F‬‬

‫‪75‬‬

‫＇رخﻮﻧﻪ‬ ‫＇رخ ﻳﻮ ډول ســاده ماشﻴﻦ دى‪＇ .‬رخ ﻳﻮ ‪－‬رد‪ ،‬فلزي‪ ،‬پﻼستﻴکﻲ ﻳا لر‪－‬ﻴﻦ‬ ‫！ﻴکلی دی چ‪ ３‬د ﻳﻮه ثابت محﻮر پﻪ شــاوخﻮا أزاد حرکت کﻮي‪ .‬دې تﻪ مﻮ‬ ‫پــام ک‪７‬ى چ‪ ３‬د ماشــﻴﻨﻮﻧﻮ ډ‪４‬رې پرزې د ＇رخ پﻪ شــکل دي؟ ＇رخ کﻮم‬ ‫کاروﻧﻪ ترسره کﻮي؟ کاروﻧﻪ ＇ﻨگﻪ اساﻧﻮي او د ＇رخﻮﻧﻮ مﻴخاﻧﻴکﻲ ‪＂－‬ﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫＇رﻧ‪／‬ﻪ بدلﻮن مﻮمﻲ؟ ＇رخ ＇ﻮ ډولﻪ دى؟‬ ‫دا ﻫغﻪ پﻮ＊تﻨ‪ ３‬دي چ‪ ３‬پﻪ دې درس ک‪ ３‬بﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻮ پﻮه شﻮ‪.‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ثابت ＇رخ‬ ‫＇رﻧ‪／‬ــﻪ چ‪＇ ３‬ــرخ پﻪ ﻳﻮه ثابــت ‪＄‬ای ک‪ ３‬ﻧ‪＋‬ــلﻮل کﻴ‪８‬ي او ‪＄‬ــای ﻳ‪ ３‬ﻧﻪ‬ ‫بدلﻴــ‪８‬ي‪ ،‬ﻧــﻮ د ثابت ＇رخ پــﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬پﻪ ﻳاد ولــرئ چ‪ ３‬ثابت ＇رخ د‬

‫(‪ )6-13‬شکل‬

‫قﻮې مقدار تﻪ تغﻴﻴر ﻧﻪ ورکﻮي بلک‪ ３‬د قﻮې د جﻬت پﻪ بدلﻮلﻮ ســره پﻪ کار‬ ‫ک‪ ３‬أساﻧتﻴا راولﻲ‪.‬‬ ‫د ＊ﻪ پﻮﻫﻴدلﻮ لپاره ﻻﻧدې فعالﻴت ترسره کﻮو‪:‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د اړتﻴــا وړ ﻣــﻮاد‪ :‬دوې ‪ 25gr‬کتل‪ ،３‬ﻳﻮه ‪ 50gr‬کتلﻪ‪ ،‬ﻳﻮ ثابت‬ ‫＇رخ او ﻳﻮه رس‪９‬‬ ‫ک‪７‬ﻧﻼر‪:‬‬

‫‪ .۱‬د شکل مطابق‪＇ ،‬رخ پﻪ ﻳﻮه ثابت ‪＄‬ای پﻮرې وت‪７‬ئ او رس‪９‬‬ ‫ور ＇خــﻪ ت‪５‬ره ک‪７‬ئ‪ .‬د رســ‪ ９‬ﻳﻮې خﻮاتــﻪ ‪ 50gr‬کتلﻪ او بل‪３‬‬ ‫خﻮاتﻪ ﻳ‪ 25gr ３‬کتلﻪ ‪＄‬ﻮړﻧده ک‪７‬ئ‪ .‬وبﻪ لﻴدل شــﻲ چ‪＇ ３‬رخ‬ ‫د ‪ 50gr‬کتل‪ ３‬خﻮا تﻪ دوران کﻮي‪.‬‬ ‫‪ .۲‬پﻪ دوﻳم پ‪７‬او ک‪ ３‬لﻪ شکل سره سم د ＇رخ ‪ 25gr‬کتل‪ ３‬خﻮا‬ ‫تــﻪ دوﻳمﻪ ‪ 25gr‬کتلﻪ ﻫم ورزﻳاتــﻪ ک‪７‬ئ چ‪ ３‬د تﻮازن پﻪ حالت‬ ‫ک‪ ３‬پاتﻪ شﻲ‪ .‬پﻪ دې اړه چ‪ ３‬مﻮ ＇ﻪ ولﻴدل‪ ،‬ﻫغﻪ ولﻴکئ‪.‬‬

‫‪76‬‬

‫‪25 g‬‬ ‫‪50 g‬‬

‫‪25 g‬‬

‫(‪ )6-14‬شکل‪ ،‬ثابت ＇رخ‬

‫کﻪ فعالﻴت مﻮ سم ترسره ک‪７‬ى وي‪ ،‬ﻻﻧدې ﻧتﻴج‪ ３‬ترﻻسﻪ کﻮئ‪:‬‬ ‫‪＇ -1‬رﻧگــﻪ چــ‪ ３‬عاملﻪ قــﻮه د مقاوم‪ ３‬قﻮې پرخﻼف عمل کﻮي‪ ،‬لﻪ دې کبلــﻪ د قﻮې د لﻮري (جﻬت) د‬ ‫بدلﻴدو لپاره لﻪ ثابت ＇رخ ＇خﻪ کار اخ‪５‬ستل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪＇ -2‬رخ بﻪ ﻫغﻪ وخت د تﻮازن پﻪ حالت ک‪ ３‬وي چ‪ ３‬عاملﻪ قﻮه او مقاومﻪ قﻮه سره مساوي وي‪.‬‬ ‫‪ -3‬د ثابت ＇رخ مﻴخاﻧﻴکﻲ گ＂ﻪ لﻪ ﻳﻮ ســره مســاوي ده ‪＄‬کﻪ چ‪ ３‬د ＇رخ شعاع ﻳعﻨ‪ ３‬د عامل‪ ３‬قﻮې م＀‬ ‫)‪ (OA‬او د مقاوم‪ ３‬قﻮې م＀ )‪ (OB‬سره مساوي دي ﻳعﻨ‪:３‬‬ ‫‪L‬‬ ‫ــــــــــ‬ ‫و ﻳا ‪= 1‬‬

‫‪L= L‬‬ ‫‪＄‬کﻪ چ‪３‬‬

‫‪L‬‬

‫مقاومﻪ قﻮه ‪R‬‬ ‫‪L‬‬ ‫‪R‬‬ ‫ــــــ = ــــــ دي ﻧﻮ‪ = 1 :‬ــــــــــــــ = د ثابت ＇رخ مﻴخاﻧﻴکﻲ گ＂ﻪ‬ ‫عاملﻪ قـﻮه ‪F‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪L‬‬

‫‪C‬‬

‫‪B‬‬

‫‪A‬‬

‫‪A‬‬

‫‪C‬‬

‫‪B‬‬

‫‪D‬‬ ‫‪F‬‬ ‫(‪ )6-15‬شکل‪ ،‬ثابت ＇رخﻮﻧﻪ‬

‫‪R‬‬

‫‪ – 4‬پﻪ ثابت ＇رخ ک‪ ３‬د عامل‪ ３‬قﻮې د اغ‪５‬ز ﻧقط‪ ３‬د ‪＄‬اى بدلﻴدل او د مقاوم‪ ３‬قﻮې د اغ‪５‬ز ﻧقط‪ ３‬د ‪＄‬اى‬ ‫بدل‪５‬دل ســره مســاوي دي‪ ،‬ﻳعﻨﻲ د رســ‪ ９‬اوږدوالﻰ د مقاوم‪ ３‬قﻮې خﻮاتﻪ ﻫﻮمره کم‪８５‬ي‪＇ ،‬ﻮمره چ‪ ３‬د‬ ‫حرکت پﻪ وخت ک‪ ３‬د عامل‪ ３‬قﻮې پﻪ لﻮري ډ‪４‬ر‪８４‬ي‪ )6-15( .‬شکل‪.‬‬ ‫ب‪ -‬ﻣتحــرک (آزاد) ＇ــرخ‪＇ :‬رﻧ‪／‬ﻪ چ‪＇ ３‬رخ لﻪ وزن ســره ﻳﻮ‬ ‫‪F = 5kg‬‬ ‫‪＄‬ای د رس‪ ９‬پﻪ واسطﻪ ＊کتﻪ او پﻮرتﻪ أزاد حرکت کﻮي‪ ،‬ﻧﻮ ‪＄‬کﻪ د أزاد ﻳا‬ ‫متحرک ＇رخ پﻪ ﻧامﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫*‬

‫(‪ )6-16‬شکل متحرک ＇رخ‬

‫* ‪R = 10kg‬‬

‫‪77‬‬

‫پﻪ متحرک ＇رخ د ＊ﻪ پﻮﻫﻴدلﻮ لپاره ﻻﻧدې فعالﻴت ترسره ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د اړتﻴــا وړﻣــﻮاد‪ :‬دوې ‪ 50 g‬کتل‪ ３‬او ﻳــﻮه ‪ 200 g‬کتلﻪ‪ ،‬ﻳﻮ ثابت ＇رخ‪ ،‬ﻳﻮ‬ ‫متحرک ＇رخ او ﻳﻮه رس‪.９‬‬ ‫ک‪７‬ﻧﻼر‪:‬‬

‫‪ .۱‬د ＇رخﻮﻧﻮ ﻳﻮ سﻴســتم چ‪ ３‬ﻳﻮ ثابت او ﻳﻮ متحرک ﻳا أزاد ＇رخ پﻪ ک‪３‬‬

‫‪50 g‬‬ ‫‪50 g‬‬

‫ت‪７‬ل شــﻮی دی‪ ،‬د مشــترک‪ ３‬رســ‪ ９‬ﻳﻮې خﻮاتﻪ لﻮم‪７‬ی ‪ 50 g‬کتلﻪ او بل‪３‬‬ ‫خﻮاتﻪ ﻳ‪ 200 g ３‬کتلﻪ و‪７＄‬وئ‪.‬‬ ‫‪.۲‬پﻪ دوﻳم پ‪７‬او ک‪ ،３‬لﻪ شــکل سره سم‪ ،‬د سﻴستم چپ‪ ３‬خﻮاتﻪ بلﻪ ‪50 g‬‬

‫کتلﻪ ﻫم ور زﻳاتﻪ ک‪７‬ئ او خپل‪ ３‬کتﻨ‪ ３‬ولﻴکئ‪.‬‬

‫‪200 g‬‬ ‫(‪ )6-17‬شکل‪ ،‬د ＇رخﻮﻧﻮ سﻴستم‬

‫کﻪ فعالﻴت مﻮ سم ترسره ک‪７‬ى وي‪ ،‬ﻻﻧدې ﻧتﻴج‪ ３‬ترﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﻫر أزاد ＇رخ د قﻮې د جﻬت او مقدار د بدلﻮلﻮ لپاره کارکﻮي او کار دوه برابره اساﻧﻪ کﻮي‪.‬‬ ‫‪ -2‬کﻪ د رس‪ ９‬او ＇رخ وزن ډ‪４‬ر ل‪ ８‬وي او لﻪ ＇رخ سره د محﻮر اصطکاک ډ‪４‬ر کم شﻲ‪ ،‬عاملﻪ قﻮه او مقاومﻪ‬ ‫قﻮه ﻫغﻪ وخت تعادل مﻮمﻲ چ‪ ３‬مقاومﻪ قﻮه د عامل‪ ３‬قﻮې دوه برابره وي ﻳا عاملﻪ قﻮه د مقاوم‪ ３‬قﻮې ﻧﻴماﻳﻲ‬ ‫وي‪ )6-17( .‬شکل‪.‬‬ ‫مقاومﻪ قﻮه ‪R‬‬ ‫‪ = 200g r = 2‬ـــــــــــــــ = د أزاد ＇رخ مﻴخاﻧﻴکﻲ گ＂ﻪ‬ ‫عاملﻪ قﻮه ‪F‬‬ ‫‪100g r‬‬ ‫‪ – 3‬پــﻪ أزاد ＇ــرخ ک‪ ３‬د عاملــ‪ ３‬قﻮې د اغ‪５‬ز ﻧقط‪ ３‬د ‪＄‬اى بدلﻴدل د مقاوم‪ ３‬قﻮې د اغ‪５‬ز ﻧقط‪ ３‬د ‪＄‬اى‬ ‫د بدلﻴدو پﻪ ﻧسبت دوه برابره دى‪.‬‬

‫‪78‬‬

‫ﻣرکب ＇رخﻮﻧﻪ (د ＇رخﻮﻧﻮ سﻴستﻢ)‬ ‫＇رﻧ‪／‬ــﻪ چ‪ ３‬لــﻪ ﻧﻮم ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬معلﻮمﻴ‪８‬ي مرکــب ＇رخﻮﻧﻪ دثابتﻮ او متحرکــﻮ ＇رخﻮﻧﻮ لﻪ ترکﻴب ＇خﻪ‬ ‫جﻮړﻳ‪８‬ي‪:‬‬ ‫اﻟﻒ‪ -‬ﻫﻐﻪ ＇رخﻮﻧﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮه رس‪ ９‬وﻟري‬

‫پﻪ دې ډول ＇رخﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د رس‪ ９‬ﻳﻮ سر (اﻧجام) د ( ‪ )6-18‬شکل مطابق پﻪ ﻻﻧدﻳﻨﻲ ثابت‬ ‫＇رخ پﻮرې ت‪７‬ل شﻮی او پﻪ ترتﻴب د ﻳﻮه متحرک او ﻳﻮه ثابت ＇رخ لﻪ جرﻳﻮ ＇خﻪ تﻴرﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫پﻪ دې شکل ک‪ ３‬چ‪ ３‬دوه ثابت او دوه متحرک ＇رخﻮﻧﻪ کارول شﻮي دي‪ ،‬ﻧﻮ وزن (‪ )R‬د‬ ‫＇رخﻮﻧﻮدجاﻧبﻲرسﻴﻮپﻪشمﻴرپﻪمساويډولوﻳشلکﻴ‪８‬ي‪.‬ﻳعﻨ‪:３‬‬ ‫‪R = 4F‬‬

‫‪R‬‬ ‫‪=F‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪F = 100N‬‬

‫‪4‬‬

‫پﻪ عمﻮمﻲ تﻮ‪－‬ﻪ کﻪ د جاﻧبﻲ رسﻴﻮ او ﻳا د ＇رخﻮﻧﻮ شم‪５‬ر (‪ )n‬وي‪ ،‬ﻧﻮ‪:‬‬

‫ﻫمدارﻧ‪／‬ﻪ مﻴخاﻧﻴکﻲ ‪＂－‬ﻪ ﻳ‪:３‬‬

‫‪R‬‬ ‫‪= F R = nF‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪400‬‬ ‫=‪F‬‬ ‫‪= 100 N‬‬ ‫‪4‬‬

‫( ‪ )6-18‬شکل‬

‫‪R = 400N‬‬

‫‪R nF‬‬ ‫=‬ ‫‪=n‬‬ ‫‪F F‬‬ ‫‪400‬‬ ‫= ‪MA‬‬ ‫‪=4‬‬ ‫‪100‬‬ ‫ب‪ -‬ﻫﻐﻪ ＇رخﻮﻧﻪ چ‪＇ ３‬ﻮ رس‪ ９‬وﻟري‬

‫= ‪MA‬‬

‫پﻪ ﻳﻮه متحرک (أزاد) ＇رخ ک‪ ３‬مﻮ ولﻴدل چ‪ ３‬مقاومﻪ قﻮه ﻳا د (‪ )R‬وزن د ＇رخ پﻪ جاﻧبﻲ رســﻴﻮ وﻳشــل‬ ‫کﻴ‪８‬ي ﻳعﻨﻲ‪:‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪R = 2F‬‬

‫‪=F‬‬

‫‪2‬‬

‫د (‪ )6-19‬شکل مطابق لﻮم‪７‬ی متحرک ＇رخ د ‪ R‬وزن ﻧﻴماﻳﻲ کﻮي ﻳعﻨ‪:３‬‬ ‫‪R R‬‬ ‫=‬ ‫‪2 21‬‬

‫= ‪F1‬‬

‫دوﻳم ＇رخ د لﻮم‪７‬ي ＇رخ پات‪ ３‬وزن بﻴا ﻧﻴماﻳﻲ کﻮي ﻳعﻨ‪:３‬‬

‫‪R‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪R‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪R‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪A4‬‬

‫‪R‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪R‬‬ ‫‪4 A3‬‬

‫‪R‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪A2‬‬

‫=‪F‬‬

‫‪A1‬‬ ‫(‪ )6-19‬شکل‬

‫‪R‬‬

‫‪79‬‬

‫‪R‬‬ ‫‪R R‬‬ ‫‪F2 = 2 = = 2‬‬ ‫‪2 4 2‬‬

‫پﻪ ﻫمدې ترتﻴب درﻳم ＇رخ د دوﻳم ＇رخ پات‪ ３‬وزن درﻳم ‪＄‬ل ﻧﻴماﻳﻲ کﻮي ﻳعﻨ‪:３‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪R R‬‬ ‫‪F3 = 4 = = 3‬‬ ‫‪2 8 2‬‬

‫ﻧﻮکﻪ چﻴرې پﻪ سﻴستم ک‪ )n( ３‬متحرک ＇رخﻮﻧﻪ شتﻮن ولري‪ ،‬ﻧﻮ د عامل‪ ３‬قﻮې (‪ )F‬د پﻴدا کﻮلﻮ لپاره لﻪ‬ ‫ﻻﻧدې رابط‪＇ ３‬خﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪2n‬‬

‫‪R = 2n F‬‬

‫د دې سﻴستم مﻴخاﻧﻴکﻲ ‪＂－‬ﻪ‪:‬‬

‫=‪F‬‬

‫‪R 2n F‬‬ ‫= = ‪MA‬‬ ‫‪= 2n‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪F‬‬

‫ﻣاﻳﻠﻪ سﻄحﻪ‬

‫‪MA = 2 n‬‬

‫ﻫغﻪ سطحﻪ چ‪ ３‬لﻪ افقﻲ سطح‪ ３‬سره حاده زاوﻳﻪ جﻮړه ک‪７‬ي‪ ،‬د ماﻳل‪ ３‬سطح‪ ３‬پﻪ ﻧامﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫أﻳا ماﻳلﻪ ســطحﻪ کار أســاﻧﻪ کﻮلﻰ شﻲ؟ د ماﻳل‪ ３‬ســطح‪ ３‬مﻴخاﻧﻴکﻲ گ＂ﻪ ＇ﻮ ده؟ (‪ )6-20‬شکل تﻪ پام‬ ‫وک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪d‬‬

‫‪F‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪h‬‬

‫(‪ )6-20‬شکل‪ ،‬ماﻳلﻪ سطحﻪ‬

‫‪80‬‬

‫پــﻪ ماﻳلــﻪ ســطحﻪ ک‪ ３‬تل د مقاوم‪ ３‬قﻮې (‪ )R‬او د عامل‪ ３‬قﻮې (‪F‬چ‪ ３‬قﻮه ســﻨج ﻳ‪＊ ３‬ــﻴﻲ) ﻧســبت‪ ،‬د‬ ‫ماﻳل‪ ３‬سطح‪ ３‬د اوږدوالﻲ (‪ )d‬او لﻮړوالﻲ (‪ )h‬لﻪ ﻧسبت سره مساوي دي‪ .‬دغﻪ ﻧسبتﻮﻧﻪ د ماﻳل‪ ３‬سطح‪３‬‬ ‫مﻴخاﻧﻴکﻲ ‪＂－‬ﻪ را＊ﻴﻲ‪ ،‬ﻳعﻨ‪:３‬‬ ‫د ماﻳل‪ ３‬سطح‪ ３‬اوږدوالﻲ ‪d‬‬ ‫د ماﻳل‪ ３‬سطح‪ ３‬لﻮړوالﻲ ‪h‬‬

‫=‬

‫مقاومﻪ قﻮه ‪R‬‬ ‫عاملﻪ قﻮه ‪F‬‬

‫‪R d‬‬ ‫=‬ ‫‪F h‬‬

‫= د ماﻳل‪ ３‬سطح‪ ３‬مﻴخاﻧﻴکﻲ ‪＂－‬ﻪ‪MA‬‬

‫= ‪MA‬‬

‫پر ماﻳل‪ ３‬سطح‪ ３‬د ＊ﻪ پﻮﻫﻴدلﻮ لپاره ﻻﻧدې فعالﻴت ترسره کﻮو‪:‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د ﺿرورت وړ ﻣﻮاد‪ :‬ﻳﻮ قﻮه سﻨج‪ ،‬ﻳﻮ مﻮ！ر‪－‬ﻰ‪ ،‬ﻳﻮ وزن او د ماﻳل‪ ３‬سطح‪ ３‬پﻪ حﻴث ﻳﻮه ﻳﻮ متري تختﻪ‪.‬‬ ‫ک‪７‬ﻧﻼره‪:‬‬

‫‪ -1‬مﻮ！ر‪－‬ﻰ او وزن دواړه وزن ک‪７‬ئ (مقاومﻪ قﻮه)‪.‬‬ ‫‪ -2‬وزن د مﻮ！ر پر سر د ماﻳل‪ ３‬سطح‪ ３‬پر مخ کﻴ‪８‬دئ او (‪)6-21‬شکل سره سم‪ ،‬مﻮ！ر‪－‬ﻰ لﻪ قﻮه سﻨج سره پﻮرتﻪ خﻮاتﻪ کش ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫(‪ )6-21‬شکل‬

‫‪81‬‬

‫پام کﻮئ چ‪ ３‬د کشﻮلﻮ پﻪ وخت ک‪ ３‬قﻮه سﻨج لﻪ ماﻳل‪ ３‬سطح‪ ３‬سره مﻮازي وي‪ .‬دغﻪ تجربﻪ ＇ﻮ ‪＄‬لﻪ د ماﻳل‪ ３‬سطح‪ ３‬لﻪ ب‪５‬لﻮ‪،‬‬ ‫ب‪５‬لﻮ زاوﻳﻮ ﻳا مﻴل ＇خﻪ ترسره ک‪７‬ئ او ﻫر ‪＄‬ل د سطح‪ ３‬مﻴخاﻧﻴکﻲ گ＂ﻪ محاسبﻪ او ﻧتﻴجﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ جدول ک‪ ３‬ولﻴکئ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻫر ‪＄‬ل د ماﻳل‪ ３‬سطح‪ ３‬طﻮل (‪ )d‬او د ماﻳل‪ ３‬سطح‪ ３‬جگﻮالﻰ(‪ )h‬اﻧدازه ک‪７‬ئ او پﻪ جدول ک‪ ３‬ﻳﻲ ولﻴکئ‪.‬‬ ‫د مﻮ！ر‪－‬ﻲ او بار د وزن مجمﻮعﻪ‬

‫د قﻮه سﻨج عدد‬

‫‪R‬‬

‫‪F‬‬

‫د سطح‪ ３‬مﻴخاﻧﻴکﻲ گ＂ﻪ‬ ‫‪R‬‬ ‫‪F‬‬

‫‪d‬‬ ‫‪h‬‬

‫د ماﻳل‪ ３‬سطح‪３‬‬ ‫جگﻮالﻰ(‪)h‬‬

‫د ماﻳل‪ ３‬سطح‪ ３‬اوږدوالﻰ‬ ‫(‪)d‬‬

‫‪ 20‬ساﻧت‪ ３‬متر‬

‫‪ 1‬متر‬

‫‪ 30‬ساﻧت‪ ３‬متر‬

‫‪ 1‬متر‬

‫‪ 40‬ساﻧت‪ ３‬متر‬

‫‪ 1‬متر‬

‫د فعالﻴت لﻪ اجرا کﻮلﻮ ＇خﻪ وروستﻪ ﻻﻧدې پﻮ＊تﻨﻮتﻪ ‪＄‬ﻮاب ورک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫‪ -1‬د م‪５‬ز لﻪ سطح‪＇ ３‬خﻪ د ماﻳل‪ ３‬سطح‪ ３‬د جگﻮالﻰ لﻪ زﻳاتﻮالﻰ سره مﻴخاﻧﻴکﻲ گ＂ﻪ کم‪８５‬ي ﻳا ډ‪４‬ر‪８４‬ي؟‬ ‫‪ -2‬پﻪ جدول ک‪ ３‬د اړوﻧد مقاوم‪ ３‬او عامل‪ ３‬قﻮې ﻧسبتﻮﻧﻪ د ماﻳل‪ ３‬سطح‪ ３‬د اوږدوالﻲ او لﻮړوالﻲ لﻪ ﻧسبتﻮﻧﻮ سره پرتلﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫کﻮمﻮ پاﻳلﻮ تﻪ رسﻴ‪８‬ئ‪.‬‬

‫کﻪ فعالﻴت مﻮ سم ترسره ک‪７‬ى وي‪ ،‬د پﻮرتﻨﻴﻮ پﻮ＊تﻨﻮ د ‪＄‬ﻮاب لپاره بﻪ ﻻﻧدې ﻧتﻴج‪ ３‬ترﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫‪ -1‬کﻪ د ماﻳل‪ ３‬ســطح‪ ３‬اوږدوالی (‪ )d‬ثابت وي‪ ،‬ﻧﻮ د مﻴز لﻪ ســطح‪＇ ３‬خﻪ د ماﻳل‪ ３‬سطح‪ ３‬د لﻮړوالﻲ‬ ‫لﻪ زﻳات‪５‬دو سره مﻴخاﻧﻴکﻲ ‪＂－‬ﻪ کمﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪ -۲‬پﻪ جدول ک‪ ３‬لﻴدل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د‬

‫اوﻳا‬

‫‪82‬‬

‫‪R‬‬ ‫‪F‬‬

‫او ‪ d‬ﻧسبتﻮﻧﻪ سره مساوي دي‪.‬‬ ‫‪h‬‬

‫د شپ‪８‬م ﻓصﻞ ﻟﻨ‪６‬ﻳز‬ ‫ﻫره وسﻴلﻪ چ‪ ３‬د قﻮې مقدار اوجﻬت تﻪ تغﻴﻴر ورکﻮي او کار أساﻧﻮي‪ ،‬ماشﻴﻦ بلل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د ﻳﻮه ماشﻴﻦ مﻴخاﻧﻴکﻲ ‪＂－‬ﻪ د مقاوم‪ ３‬او عامل‪ ３‬قﻮې او ﻳا د عامل‪ ３‬قﻮې بازو او د مقاوم‪ ３‬قﻮې بازو‬ ‫لﻪ ﻧسبت ＇خﻪ عبارت ده چ‪ ３‬د کار د أساﻧﻪ کﻮلﻮ اﻧدازه را＊ﻴﻲ‪:‬‬ ‫(‪)L‬د عامل‪ ３‬قﻮې بازو‬ ‫(`‪)L‬د مقاوم‪ ３‬قﻮې بازو‬

‫(‪)R‬مقاومﻪ قﻮه‬ ‫=‬

‫(‪)F‬عاملﻪ قﻮه‬

‫= (‪)MA‬مﻴخاﻧﻴکﻲ ‪＂－‬ﻪ‬

‫رافعﻪ‪＇ ،‬رخ او ماﻳلﻪ سطحﻪ د ساده ماشﻴﻨﻮﻧﻮ ډولﻮﻧﻪ دي‪.‬‬ ‫رافعﻪ ساده ماشﻴﻦ دی چ‪ ３‬د قﻮې (مقدار او جﻬت) تﻪ تغﻴر ورکﻮي او کار أساﻧﻮي‪.‬‬ ‫د )`‪ ( F L = R L‬رابطﻪ د رافعﻮ د قاﻧﻮن پﻪ ﻧامﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ﻫره سطحﻪ چ‪ ３‬لﻪ افقﻲ سطح‪ ３‬سره حاده زاوﻳﻪ جﻮړه ک‪７‬ي د ماﻳل‪ ３‬سطح‪ ３‬پﻪ ﻧامﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫＇رخ د فلز‪ ،‬لر‪－‬ﻲ ﻳا پﻼستﻴک ‪－‬ردي ！ﻴکلﻲ تﻪ واﻳﻲ چ‪ ３‬د ﻳﻮه ثابت محﻮر پﻪ شاوخﻮا أزاد حرکت‬ ‫کﻮي‪.‬‬ ‫＇رخﻮﻧﻪ پﻪ دوه ډولﻪ ت‪７‬ل ک‪８５‬ي ثابت ﻳا متحرک‪.‬‬

‫‪83‬‬

‫د شپ‪８‬م ﻓصﻞ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ –1‬ساده ماشﻴﻦ ＇ﻪ شﻰ دى؟ ＇ﻮ مثالﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬وواﻳئ؟‬ ‫‪＇ -2‬ﻮ ډولﻪ ＇رخﻮﻧﻪ پ‪５‬ژﻧئ؟ ﻧﻮمﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬واخلئ‪.‬‬

‫‪＇ –3‬ﻮ ډولﻪ ساده ماشﻴﻨﻮﻧﻪ پ‪５‬ژﻧئ؟ ﻧﻮمﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬واخلئ‪.‬‬ ‫‪ –4‬ﻳﻮه رافعﻪ رســم ک‪７‬ئ او پﻪ ﻫغ‪ ３‬ک‪ ３‬د عامل‪ ３‬قﻮې د تاثﻴر ﻧقطﻪ‪ ،‬د مقاوم‪ ３‬قﻮې د تاثﻴر ﻧقطﻪ‪ ،‬د اتکا‬ ‫ﻧقطﻪ‪ ،‬بازوگان‪ ،‬مقاومﻪ قﻮه او عاملﻪ قﻮه را و＊ﻴئ‪.‬‬ ‫‪ –5‬ﻛﻪ ‪ L = 20cm‬او *‪ R=20Kg‬وي‪ ،‬نو پﻪ مخامخ شــکل کــ‪ ３‬د عامل‪ ３‬قﻮې مقدار (‪ )F‬او د‬ ‫عامل‪ ３‬قﻮې بازو (‪ )L‬محاسبﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ –6‬کــﻪ عاملــﻪ قﻮه *‪ ،30Kg‬مقاومﻪ قﻮه *‪ 200Kg‬او د مقاوم‪ ３‬قﻮې بازو ‪ 25‬ســاﻧتﻲ متر وي‪ ،‬ﻧﻮ پﻪ‬ ‫ﻻﻧدې شکل ک‪ ３‬د رافع‪ ３‬د عامل‪ ３‬قﻮې بازو پﻴداک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪B‬‬

‫?=‪L‬‬

‫‪C‬‬

‫*‪R=200Kg‬‬

‫'‪L‬‬

‫‪A‬‬

‫*‪F=30Kg‬‬ ‫‪ –7‬ﻫره سطحﻪ چ‪ ３‬لﻪ افقﻲ ﻳا ﻫمﻮارې سطح‪ ３‬سره ﻳﻮه حاده زاوﻳﻪ جﻮړه ک‪７‬ي‪ ،‬د ‪.........................‬‬ ‫پﻪ ﻧامﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫‪ –8‬ﻫغﻪ کلکﻪ مﻴلﻪ چ‪ ３‬د ‪ .......................‬پﻪ چاپ‪５‬ره و＇رخ‪８５‬ي‪ ،‬اړم (جبل) ﻧﻮم‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪ –9‬کﻪ د ﻳﻮې ماﻳل‪ ３‬ســطح‪ ３‬اوږدوالﻰ ‪ 3‬متره او جگﻮالﻰ ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ متر وي‪ ،‬مﻴخاﻧﻴکﻲ گ＂ﻪ ﻳ‪ ３‬محاســبﻪ‬ ‫ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ –10‬ﻳﻮ جسم چ‪ 800kg ３‬وزن لري پﻪ ‪＇ 4‬رخﻮﻧﻮ د ﻳﻮې رس‪ ９‬پﻪ واسطﻪ پﻮرتﻪ ک‪８５‬ي‪ .‬ﻫغﻪ عاملﻪ قﻮه‬ ‫چ‪ ３‬دا جسم پﻮرتﻪ کﻮي‪ ،‬حساب ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪84‬‬