Palme TYT Coğrafya Soru Bankası
Youtube: Kayıp Kütüphaneci
8,014 807 97MB
Turkish Pages 288 Year 2019
Polecaj historie
Citation preview
Coğrafya SORU KİTABI Cemal ÇELİK
PALME
YAYINEVİ
PALME YAYINEVİ
COĞRAFYA Soru Kitabı
Cemal ÇELİK
Yayın No. 1646 / 18
Yayına Hazırlama : PALME Yayıncı Sertifika No. : 14142
Dizgi Grafik Birimi
PALME Yayınevi©
ISBN
: 978-605-282-131-2
Baskı : Tuna Matbaacılık San. ve Tic. AŞ Baskı Tarihi : 2018 Basımevi Sertifika No. : 16102
Bu kitap, 5846 sayılı yasanın hükümlerine göre kısmen ya da tamamen basılamaz, dolaylı dahi olsa kullanılamaz; teksir, fotokopi ya da başka bir teknikle çoğaltılamaz. Her hakkı saklıdır, PALME YAYINEVİ’ne aittir.
“Benim Manevi Mirasım BİLİM ve AKILDIR” M. Kemal ATATÜRK
YAYINEVİ’NDEN
Milli Eğitim Bakanlığının uygulamaya koyduğu öğretim programlarının ana felsefesi; öğrencilerin kendilerine güvenen, sistemli düşünebilen, girişimci, planlı çalışma alışkanlığına ve eleştirel bakış açısına sahip, estetik duyguları ve yaratıcılıkları gelişmiş bireyler olmalarını sağlamaktır. İşte bu felsefe okullarımızdaki öğretim sürecine tam olarak yerleştirildiği ve uygulandığı zaman öğrencilerimizin derslere olan ilgi ve motivasyonları ciddi bir biçimde artacaktır. Tüm bu gelişmelerin sonucu olarak bilişim toplumunun gerektirdiği becerilere sahip, objektif ve analitik düşünebilen, yaratıcı bir beyin gücüne sahip kuşaklar yetişecektir. Böyle bir süreçte yetişen gençler etrafı ile sağlıklı iletişim kurabilecek, kendini iyi tanıyacak ve çevresine daha yararlı bireyler olacaktır. Yayınevimiz tarafından büyük bir özveriyle hazırlanan bu yayınlar, yukarıda belirtilen bakış açısıyla oluşturulmuş, yeni sınav sistemine (YKS) uygun bir nitelik kazanmıştır. Bu kitabın hazırlanmasında büyük emekler veren değerli yazarımıza teşekkür ederiz. Yayınevimizin lise grubundaki yüzlerce yayınlarından biri olan kitabımızın tüm öğrencilerimize yararlı olmasını, öğretmenlerimize de derslerinde katkı sağlamasını diliyoruz.
4
Palme Yayınevi
YAZARDAN
Sevgili Öğrenciler, YKS - TYT SORU KİTABI Yüksek Öğretim Kurumlar Sınavında (YKS) istediğiniz sonuca ulaşmanız için başvuracağınız önemli bir kaynaktır. Kaynak, 2018 yılında düzenlenen ve yürürlüğe giren 9. ve 10. sınıf coğrafya dersi programına uygun ve coğrafya öğretiminin genel amaçları ile temel ilkeleri göz önüne alınarak hazırlanmıştır. Kitapta öğrencilerin yerel çevreden başlayıp ülke ve dünya geneli ile ilgili coğrafi bilinç kazanmaları ve coğrafya bilgilerini etkin bir şekilde kullanmaları amaçlanmıştır. Konuyla ilgili verilen bilgiler, o ünitedeki konuların işleniş sırasına göre bütünsel olarak verilmiştir. Konu testleri 2018 yılında güncellenen müfredat programın uygun ve karşınıza çıkabilecek çeşitli soru biçimlerini içermektedir. Testlerin yanında yer alan bilgiler, hatırlatma ve uyarılar gerek konuları öğrenmenize gerekse soruları çözerken ihtiyacınız olan sonuçlara ulaşmanıza yardımcı olacaktır. Sevgili öğrenciler, size Yüksek Öğretim Kurumlar Sınavında ve yaşamınızın her alanında başarılar diliyor, sevgilerimi sunuyorum. Cemal ÇELİK Coğrafya Öğretmeni
5
İÇİNDEKİLER 1. ÜNİTE : DOĞAL SİSTEMLER ..................... 7
6. BÖLÜM YERİN ŞEKİLLENMESİ.......................... 147
1. BÖLÜM DOĞA, İNSAN VE COĞRAFYA ............... 9
Doğa ve İnsan Etkileşimi Coğrafya’nın Konusu ve Bölümleri Coğrafyanın Önemi ve Gelişimi 2. BÖLÜM DÜNYANIN ŞEKLİ VE HAREKETLERİ ... 17
Dünya’nın Şekli ve Sonuçları Dünya’nın Günlük Hareketleri ve Sonuçları Dünya’nın Güneş Sistemindeki Yeri Dünya’nın Yıllık Hareketi ve Sonuçları Matematik İklim Kuşakları
3. BÖLÜM COĞRAFİ KOORDİNAT SİSTEMİ ........... 39
Paralel ve Meridyenlerin Özellikleri Yerel ve Ulusal Saatler Türkiye’nin Matematik ve Özel Konumu Coğrafi Konum
4. BÖLÜM HARİTA BİLGİSİ ...................................... 59
Çizim Yöntemi – Harita Türleri Ölçek Yorumu – Ölçek Hesabı Yer Şekillerin Haritalarda Gösterilmesi Profil Çizimi – Eğim Hesabı Harita Bilgisi
5. BÖLÜM İKLİM BİLGİSİ .......................................... 81
Atmosfer ve Sıcaklık Sıcaklık Dağılışını Etkileyen Faktörler Yeryüzünde Sıcaklık Dağılışı Türkiye’de Sıcaklık Basınç ve Rüzgârlar Türkiye’de Basınç ve Rüzgârlar Nemlilik ve Yağışlar Türkiye’de Nemlilik ve Yağışlar İklim Tipleri ve Bitki Örtüsü Türkiye’de İklim Tipleri ve Bitki Örtüsü
6
Yer’in İç yapısı-Jeolojik Zamanlar Yer’in Şekillenmesi (Topografya ve Kayaçlar) Yer’in Şekillenmesi (Levha Hareketleri) İç Kuvvetler Dış Kuvvetler: Akarsular Dış Kuvvetler: Karstik Şekiller Dış Kuvvetler: Buzullar - Rüzgârlar Dış Kuvvetler: Dalga, Akıntılar ve Kıyı Tipleri
7. BÖLÜM SU- TOPRAK - BİTKİ ............................. 195
Su Kaynakları Toprak Oluşumu ve Çeşitleri Türkiye’de Topraktan Yararlanma ve Toprak Erozyonu Bitki Örtüsü
2. ÜNİTE: BEŞERİ SİSTEMLER ..................... 223 1. BÖLÜM NÜFUS VE YERLEŞME .......................... 225
Nüfusun Gelişimi, Dağılışı ve Nitelikleri Göçlerin Nedenleri ve Sonuçları Yerleşme Coğrafyası Türkiye’de Nüfus ve Yerleşme
2. BÖLÜM EKONOMİK FAALİYETLER ................... 243
Ekonomik Faaliyetlerin Temel Özellikleri Ekonomik Faaliyetlerin Sınıflandırılması
3. ÜNİTE: KÜRESEL ORTAM: BÖLGELER-ÜLKELER ................. 251 1. BÖLÜM ORTAK PAYDA BÖLGE ......................... 253 2. BÖLÜM ULAŞIM ................................................... 263
4. ÜNİTE: ÇEVRE VE TOPLUM ...................... 269 1. BÖLÜM İNSAN VE ÇEVRE ................................... 271 2. BÖLÜM DOĞAL AFETLER VE TOPLUM ............. 277
1. Ünite DOĞAL SİSTEMLER
1. Bölüm DOĞA, İNSAN VE COĞRAFYA
1. Bölüm 2. Bölüm 3. Bölüm 4. Bölüm 5. Bölüm 6. Bölüm 7. Bölüm
/ DOĞA, İNSAN VE COĞRAFYA / D ÜNYA'NIN ŞEKLİ VE HAREKETLERİ / C OĞRAFİ KOORDİNAT SİSTEMİ / HARİTA BİLGİSİ / İKLİM BİLGİSİ / YER'İN ŞEKİLLENMESİ / TOPRAK – SU – BİTKİ
A) Atmosfer
B) Litosfer
dakilerden hangisidir?
C) Hidrosfer
D) Biyosfer
A) Enlem
B) Boylam
C) Toprak
D) Yer şekilleri
E) Termosfer
Doğa ve İnsan Etkileşimi E) Matematik konum
Bilgi Köşesi
1. TEST Aşağıdakilerden hangisi, doğal çevre koşullarının insan yaşamına etkisine örnek gösterilemez? A) Marmara Bölgesi'nde yol yapım maliyetlerinin düşük olması
4.
8.
B) Marmara Bölgesi'nde kümes hayvancılığıyla uğraşanların fazla olması C) Rüzgârlardan elektrik enerjisi üretilmesi
Doğal ortamların oluşturulmasında insanların hiçbir rolü bulunmamaktadır. Buna göre aşağıdakilerden hangisi, doğal unsurları oluşturan durumlardan biri Doğayı oluşturan fiziki unsurlar; hava, su, değildir? toprak ve yer şekilleri, bitki ve hayvanlardır. A) Fabrikalar B) Yeraltı suları Bu unsurlardan hangisinin beşeri sisC) Topraklar D) Fiyortlar temler üzerindeki etkisi en fazladır? E) Dağ sıraları
A) Toprak B) Hava 5. Doğayı oluşturan fiziki unsurlar; hava, su, C) Yer şekilleri D) Bitki toprak, yer şekilleri, bitki ve hayvanlardır. E) Hayvan Bu unsurlardan hangisinin beşeri sistemler üzerindeki etkisi en fazladır?
D) Ekvator çevresinde yaşayan insanların giysilerinin ince olması E) Kurak bölgelerde kerpiç konutların yaygın olması
A) Toprak C) Yer şekilleri Aşağıdakilerden hangisi, canlıların içinde yaşadığı doğal ortamlardan biri değildir? A) Biyosfer C) Hidrosfer
B) Litosfer D) Manto E) Atmosfer
3.
• Tarım ürünlerinin çok yetiştiği bölgelerde gıda fabrikaları yaygın olması
• Ormanlık bölgelere yakın yerlere kağıt fabrikalarının kurulması
• Killi toprakların yoğun olduğu bölgelerde seramik, tuğla, kiremit ve kerpiç üretim tesisleri yaygın olması
6.
9.
Palme Yayınevi
2.
Yukarıda verilen bilgilerden aşağıdakilerden hangisine ulaşılabilir?
B) Ekonomik faaliyetlerin çeşitlilik göstermesi C) Doğal kaynakların ekonomik faaliyetleri etkilemesi D) Ekonomik faaliyetlerin doğal kaynakları oluşturması E) Ekonomik faaliyetlerin sadece doğal kaynaklarla oluşması
Dünya’da dört mevsimin yaşandığı yerlerde Dünya’da yaşandığı yerlerde insanlar dört kışınmevsimin soğukla yazın sıcakla mücainsanlar kışın kış soğukla yazın mücadele etmek, mevsimi içinsıcakla yiyecek hazırdele etmek, kış mevsimi için yiyecek hazırlamak mecburiyetindedir.Bu faaliyetler bu lamak mecburiyetindedir.Bu faaliyetler bu yerlerde yaşayan insanların mücadeleci bir yerlerde insanların mücadeleci bir karakteryaşayan kazanmalarını sağlamıştır. karakter kazanmalarını sağlamıştır.
Bunagöre, göre,haritada haritadanumaralandırılan numaralandırılan Buna yerlerdenhangisinde, hangisinde,insanlar insanlarmücademücadeyerlerden leciyanları yanlarıdaha dahaçok çokgelişmiştir? gelişmiştir? leci A) 11 ve A) ve2 2 C) 2 ve 3 C) 2 ve 3
A) Ekonomik faaliyetlerin sadece doğal kaynaklara bağlı kalması
B) İklim D) Bitki E) Hayvan
Palme Yayıncılık
1.
E) 4 ve 5
ve 55 B)B) 11 ve D) 3 ve 4 D) 3 ve 4 E) 4 ve 5
7.
Türkiye’de bölgeler arasında iklim farklılık7. A 8. D 9. E ları belirgin olduğu gibi, çok yakın mesafelerde de iklim özellikleri değişebilmektedir.
Bu duruma neden olan doğal olay, aşağıdakilerden hangisidir? A) Enlem C) Toprak
B) Boylam D)Yer şekilleri E) Matematik konum
DOĞA VE İNSAN ETKİLEŞİMİ
11. Beşeri sistemlerde, doğal çevrenin in
faaliyetleri üzerindeki etkisi ön plandadır
Aşağıdakilerden hangisi, beşeri siste lerin konularından biri değildir? A)
Ekvatorda yerleşmelerin yüksek y lerde kurulması
Coğrafyanın konusunu oluştuB) Sanayi ran doğal unsurlartesislerinin dört grubafazla olduğu ala ayrılmıştır. rın Bu sık ortamların nüfusluoluşyerler arasında bu masında insanların ması hiçbir etkisi olmamıştır. Doğal sistemleri oluşturan havaküre, bölgelerde taşküre, ahşap meske C) Ormanlık suküre ve canlı küre birbirinden rin fazla olması bağımsız olarak algılansa da bu sistemler sürekli etkileşim D) Dışarıya akışıiçeriolan göllerin sular sindedirler. tatlı olması Muhteşem Dörtlüler ➫ Atmosfer E) Şehirlerin gelişme fonksiyonlarının ➫ Litosfer ➫ Biyosfer birinden farklı olması ➫ Hidrosfer
DOĞAL SİSTEMLER 1. Atmosfer (Havaküre): Yeryüzünü saran gaz tabakası dır. Atmosferin coğrafyayı ilgilendiren kısmı alt tabakasıdır. Çünkü iklim olayları bu tabakada meydana gelir. Atmosferin alt tabakasında 12.meydana Aşağıdakilerden coğrafyanın gelen olaylarıhangisi, klimararlandığı toloji inceler. bilim dallarından biri değild 2. Litosfer (Taşküre): YeryüzüTarih nü A) saran katı yer tabakasınaB) Jeofizik taşküre denir. Taşkürenin C) Meteoroloji üzerindeki toprak canlılarınD) Botanik besin maddesini barındırır. E) Eczacılık Taşküreyi oluşturan başlıca unsurlar; dağ, vadi, ova ve plato gibi yer şekilleridir. 3. Hidrosfer (Suküre): Litosfer üzerinde bulunan okyanus, deniz, akarsu, göl ve yeraltı sularına verilen isimdir. 10. A 11. (Canlıküre): B 12. D Doğal 4. Biyosfer çevrede yaşayan hayvanlar ve bitkilerin yaşam alanıdır. Biyosfer tüm canlı türlerini ve ilişkilerini, canlıların atmosfer, litosfer ve hidrosfer ile etkileşimi inceleyen ekolojik sistemdir.
9
/ Doğa, İnsan ve Coğrafya
Bilgi Köşesi
8.
Beşeri sistemlerde, doğal çevrenin insan faaliyetleri üzerindeki etkisi ön plandadır.
Aşağıdakilerden hangisi, beşeri sistemlerin konularından biri değildir?
Doğal Çevrenin Etkileri ➫ Başta insan olmak üzere tüm canlıların yaşam alanını etkiler. ➫ İnsanların; beslenme, giyinme, ekonomik faaliyetler gibi özelliklerinin de farklılaşmasına neden olur. ➫ İnsanların ten renkleri ve karakterlerinin farklı olmasına da etki eder. ➫ Kırsal kesimlerde yaşayan insanların ev yapım malzemelerinde etkili olur. ➫ Ekonomik faaliyetleri etkiler. ➫ Tarım ürünlerinin yetiştirilmesinde etkili olur.
Bilgi
İnsanların soğuk iklim bölgelerinde yaşayan insanların yağlı ve protein ağırlıklı hayvansal besinler tüketip kalın ve kürklü kıyafetleri tercih etmesi, sıcak iklim bölgelerinde insanların sebze ve meyve ağırlıklı beslenip daha ince ve serin tutan kıyafetleri tercih etmesi doğal çevrenin etkilerine örnektir.
11. Aşağıdakilerden hangisi, doğal unsurlardan biri olabilir? A) Çimento C) Kömür E) Köprü
A) Ekvatorda yerleşmelerin yüksek yerlerde kurulması
B) Kâğıt D) Konut
B) Sanayi tesislerinin fazla olduğu alanların sık nüfuslu yerler arasında bulunması 12. Sıcaklığın çok yüksek ve düşük olduğu yerlerde yaşam zorlaşır. Belli bir dönemde görülen yüksek sıcaklıklar gerekli tedbirler alınmadığı takdirde insan sağlığını olumsuz etkiler.
C) Ormanlık bölgelerde ahşap meskenlerin fazla olması D) Dışarıya akışı olan göllerin sularının tatlı olması E) Şehirlerin gelişme fonksiyonlarının birbirinden farklı olması
9.
Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’nin 36° – 42° Kuzey paralelleri arasında yer almasının sağladığı doğal unsurlarından biri olabilir? A) Bitki örtüsünün çeşitli olması B) Yer şekillerinin engebeli olması C) Doğusunda yükseltinin fazla olması
Palme Yayınevi
1. Bölüm
Buna göre, haritada numaralandırılan yerlerden hangisinde yıl içindeki sıcaklık değişmelerinden dolayı ortaya çıkan olumsuzluklar daha fazla olabilir?
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
D) Üç tarafının denizlerle çevrili olması İnsanların Doğal Çevre Üzerindeki Etkileri İnsanların bilgi birikiminin artması ve teknolojik gelişmelerle doğada daha fazla söz sahibi olmuştur. Örneğin; ➫ elverişli olmayan arazilere köprü, tünel ve viyadükler yapması, ➫ tarım alanlarını genişletmesi, ➫ yerleşilebilir yeni alanlar açması, ➫ barajlar yaparak akarsuları kontrol altına alması, ➫ kanallarla denizleri birbirine bağlaması insanların doğal çevre üzerindeki bazı etkileridir.
E) Kıyı uzunluğunun fazla olması
10. Aşağıdaki açıklamalardan hangisi doğru değildir? A) Yeraltı zenginlikleri doğal sistemlerden litosferde bulunur. B) İnsanların karalar üzerindeki dağılışını etkileyen önemli doğal unsurlardan biri hidrosferdir.
13. Kutup çevresinde örneğin Grönland Adası’nda yaşayan insanlar barınaklarını doğal çevrede var olan kar ve buzullardan yapmaktadırlar. Burada yaşayan insanlar ortamın etkisiyle kalın giysiler giyerler. Oysa sıcak ve nemli iklim koşullarının yaşandığı alçak enlemlerde insanlar evlerini ağaçlardan yaparlar ve giysileri de incedir.
C) Yer şekillerini inceleyen bilim dalı jeomorfolidir.
A) Doğal çevrenin etkilerinin farklı olduğuna
D) Coğrafyanın dallarında biri olan biyocoğrafya, litosfer, hidrosfer ve atmosferdeki canlıları inceler.
B) Ekonominin insanlar üzerindeki etkisine C) Yer şekillerinin yaşamı zorlaştırdığına D) Sıcaklığın nüfus dağılışındaki etkilerine
E) Fiziki coğrafyanın dallarından biri olan klimatoloji jeolojiden yararlanır.
10
Yukarıdaki açıklama aşağıdakilerden hangisine örnek gösterilebilir?
1. B
2. D
3. C
4. A
5. B
6. A
E) Ekonomik faaliyetlerin dağılışına
7. D
8. D
9. A
10. E
11. C
12. E
13. A
Coğrafyanın Konusu ve Bölümleri Bilgi Köşesi
2. TEST 1.
Aşağıdakilerden hangisinde coğrafyanın dağılış ilkesinden yararlanılmıştır?
4.
Coğrafya, araştırma ve inceleme yapan konuyu kendisine özgü yöntemlerle açıklar. Bu yöntemlerden biri de olayların neden ve sonuçlarının sorgulanmasıdır.
Aşağıdakilerden hangisi, coğrafyacının sorduğu sorulardan biri olamaz?
A) Toprakların fiziksel ve kimyasal çözünmenin sonucunda oluşması B) Yağış ve sıcaklığın yüksek olduğu yerlerde ormanların kendini yenileme süresinin kısa olması
A) Bu iklim tipi Türkiye’de nerede görülür?
C) Bitki örtüsünün Amazon ve Kongo havzalarında çeşitli olması
B) Yer şekillerin oluşum süreci nasıldır?
D) Dağlık bölgelerde yol yapım maliyetinin yüksek olması
D) Ekvatorun genel hava koşulları nasıldır?
C) OECD ülkeleri hangi rejimle yönetilir? E) Barisferi oluşturan minerallerin yoğunlukları ne kadardır?
E) Sıcaklığın düşük olduğu yerlerde kalıcı kar sınırının alçak olması
2.
Aşağıdaki doğal unsurlardan hangisi, klimatolojinin konusu içerisinde yer alır? A) Rüzgârlar C) Göller E) Bitkiler
3.
B) Akarsular D) Dağlar
Palme Yayınevi
5.
Aşağıdakilerden hangisi, coğrafyanın yararlandığı bilim dallarından biri değildir? A) Tarih C) Meteoroloji E) Hidrografya
6.
B) Jeofizik D) Botanik
Aşağıda fiziki coğrafya dallarından birinin yararlandığı bilim dalları verilmiştir.
Aşağıdakilerden hangisi, coğrafya öğreniminin insanlara kazandırdığı becerilerden biri olabilir? A) Yer şekillerin ilk oluştuğu zamanın bilinmesi B) Geçmişte yaşanan savaşların sonuçlarının öğrenilmesi C) Coğrafyanın faydalandığı bilim dallarının öğrenilmesi D) Doğal çevreyi doğru ve bilinçli kullanılması E) İklim olaylarının görülmediği atmosfer katmanlarının öğrenilmesi
Soru işaretiyle gösterilen yere coğrafyanın aşağıdaki bölümlerinden hangisi gelmelidir? A) Hidrografya B) Klimatoloji C) Jeomorfoloji D) Biocoğrafya E) Meteoroloji
Coğrafya; Doğal çevreyi inceleyen ve doğal çevre ile insanlar arasındaki ilişkileri ortaya koyan bilim dalına coğrafya denir. Her bilim dalında olduğu gibi coğrafyanın da kendisine özgü ilkeleri vardır. Bunlara coğrafyanın ilkeleri denir. Bunlar: 1. Nedensellik (Sebep–sonuç) İlkesi: Coğrafi olayların nedenlerini araştırır. 2. Dağılış İlkesi: Olayların dağılışını belirler. Bu ilke sadece coğrafya ya özgüdür. Bu özelliği ile diğer bilimlerden ayrılır. 3. Karşılıklı İlgi İlkesi: Coğrafi olayların bir biri ile ilişkilerini ele alır. COĞRAFYA’NIN BÖLÜMLERİ Fiziki Coğrafya: Doğal sistemlerdeki coğrafi olayları inceler. Fiziki coğrafyanın başlıca bilim alanları şunlardır: ➫ Jeomorfoloji ➫ Klimatoloji ➫ Hidrografya ➫ Biyocoğrafya ➫ Toprak Coğrafyası ➫ Doğal Afetler Coğrafyası ➫ Kartografya Beşerî ve Ekonomik Coğrafya: İnsanın doğal sistemler içindeki faaliyetlerini inceler. Başlıca bilim alanları şunlardır: ➫ Nüfus Coğrafyası ➫ Yerleşme Coğrafyası ➫ Kültürel Coğrafya ➫ Siyasi Coğrafya ➫ Tarihî Coğrafya ➫ Tarım Coğrafyası ➫ Sanayi Coğrafyası ➫ Ulaşım Coğrafyası ➫ Enerji Coğrafyası ➫ Ticaret Coğrafyası ➫ Turizm Coğrafyası ➫ Sağlık Coğrafyası
11
/ Doğa, İnsan ve Coğrafya
Bilgi Köşesi Bölgesel Coğrafya: Dünya üzerinde veya bir ülke içinde yer alan herhangi bir bölgenin genel coğrafi özelliklerini inceler. Bölgesel coğrafya bölümlere ayrılır. • Bölgeler Coğrafyası • Ülkeler Coğrafyası • Kıtalar Coğrafyası Coğrafya konularını incelerken birçok bilim dalının ortaya koyduğu sonuçlardan yararlanır. Bunlara coğrafyanın yararlandığı bilim dalları denir. Bunlar: Jeoloji: Yer bilimidir. Kartografya: Harita bilimidir. Botanik: Bitki bilimidir. Zooloji: Hayvan bilimidir. Meteoroloji: Atmosfer olaylarını araştırır. Jeofizik: Dünya’nın iç yapısını inceler. Petrografi: Taş bilimidir. Hidroloji: Sular bilimidir. Antropoloji: Toplumların sosyal özelliklerini inceler. Coğrafya ayrıca; ekonomi, tarih, istatistik bilimlerinden de yararlanır. Gregg ve Leinhardt, coğrafyayı 4 özellikle karakterize edilen bir disiplin olarak tanımlamaktadırlar. Bunlar: 1. Dünyadaki özelliklerin dağılışı (Örnek: dağlar, nehirler, denizler vb.) gösterir. 2. Bazı şeylerin oldukları yerlerde ve zamanda neden ve nasıl meydana geldiğini anlamaktır. 3. Meydana gelen olayların, diğer olaylarla ilgisi ve bağlantısıdır (Örnek: Bitki örtüsünün tahrip edildiği yerlerde erozyonun fazla olması). 4. Coğrafyanın haritalar ile bilgilerin ve fikirlerin iletişimini sağlamasıdır. Verilen bu dört özellik birbiri ile çok çeşitli yollardan etkileşim içindedir. Bunlardan ilk üçü coğrafyanın temel prensipleridir. Sonuncusu ise coğrafî araştırmalar sonucu elde edilen bilgilerin ifadesidir.
12
7.
10. Aşağıda coğrafyanın konusunu oluşturan doğal sistemler verilmiştir.
Kuzeydoğu Anadolu’da yaz yağışlarının etkisiyle büyükbaş hayvancılık yaygın iken, Güneydoğu Anadolu’da yaz kuraklığının etkisiyle küçükbaş hayvancılık yaygındır.
DOĞAL SİSTEMLER
Yukarıdaki açıklamada, coğrafyanın hangi ilkesi ön plana çıkarılmıştır? A) Dağılış
I
Atmosfer
II
Litosfer
B) Sebep- sonuç C) Karşılıklı ilgi
D) Haritalama E) Üretim – dağıtım
8.
Verilen şemada numaralandırılan yerlere aşağıdakilerden hangisi gelmelidir?
I
II
A) Hidrosfer
Meteoroloji
Aşağıdakilerden hangisi, fiziki coğrafyanın kapsamında bulunan konulardan biri değildir?
B) Kartografya
Jeoloji
C) Hidrografya
Biocoğrafya
D) Biocografya
Jeofizik
A) Toprak oluşum koşulları
E) Meteoroloji
Zooloji
B) Akarsu rejimlerindeki değişmeler C) Yağış oluşum şekilleri D) İnsanların tarımsal etkinliklerde bulunmaları E) Yükseltinin sıcaklık dağılışı üzerindeki etkileri
9.
İnsan, hayatını sürdürebilmek, kolaylaştırmak veya yaşam kalitesini yükseltmek için çeşitli bilgilere ihtiyaç duyar. Bu bilgilerden biri de coğrafi bilgilerdir.
Coğrafya öğrenmenin faydaları arasında aşağıdakilerden hangisi yer almaz? A) Coğrafya, doğal ortamlardan termosfer ve barisfede meydana gelen oluşumları doğrudan inceler. B) Coğrafya, insanın yakın çevresinden başlayarak ülkesini ve dünyayı tanımasını sağlar.
Palme Yayınevi
1. Bölüm
11. Coğrafya litosferle ilgili araştırma yaparken aşağıdaki bilim dallarından hangisinden yararlanmaz? A) Jeoloji C) Jeofizik E) Litoloji
12. Fiziki coğrafya, doğayı oluşturan ana unsurları yani iklimi, yer şekillerini, toprak, akarsu, bitki ve hayvanları inceler. Ancak, insanların etkinlikleri beşeri faaliyetlerden biri olduğu için beşeri coğrafyanın konusunda yer almaktadır.
C) İklim, yağış, mevsimler, küresel ısınma ve deprem gibi coğrafi olayların yeryüzüne dağılışını ve canlılara olan etkilerini öğretir.
B) Nüfus hareketlerinin yönü C) İnsanların işkollarına dağılımı D) Yer hareketlerinin en çok görüldüğü alanlar
E) İnsanlara sel, deprem, erozyon gibi felaketlere karşı tedbir almayı ve bilinçli hareket etmesini öğretir.
2. A
3. D
4. E
5. E
6. C
Aşağıdakilerden hangisi, beşeri coğrafyanın konularından biri değildir? A) Enerji tüketiminin en fazla olduğu ülkeler
D) Coğrafya, insanın yaşadığı mekânı etkin ve doğru kullanmasını öğretir ve dünyayı tanımasını sağlar.
1. C
B) Meteoroloji D) Petrografi
E) Hammaddelerin sanayi üzerindeki etkileri
7. B
8. D
9. A
10. C
11. B
12. D
Coğrafyanın Önemi ve Gelişimi Bilgi Köşesi
3. TEST 1.
Coğrafyanın seyriyle ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?
4.
• Cumhuriyet döneminin önemli coğrafyacılarından biridir.
A) İlk Çağ'da insanlar, resim ve basit çizimlerle yaşadığı ortamı kaydederek ilk haritaları oluşturmuşlardır.
• Beşeri coğrafya alanında çok sayıda çalışmaları vardır.
• 2015 yılında emekli ikramiyesiyle üniversitesinde CBS (Coğrafi Bilgi Sistemi) laboratuvarını kurmuştur.
Yukarıdaki bilgiler aşağıdaki coğrafyacılardan hangisine aittir?
B) Orta Çağ'da coğrafya alanındaki gelişmeler daha çok İslam coğrafyacıları tarafından olmuştur. C) Strabon ve Coğrafya Kılavuzu adlı eseriyle coğrafyaya büyük katkılar sağlayan Ptolemaios Yeni Çağ coğrafyacıları arasında yer alırlar.
A) Erol Tümertekin C) Reşat İzbırak D) Hayati Doğanay E) Salih Ceylan
E) Fiziki Coğrafyanın kurucusu Alexder Von Humbolt’tur.
973-1048 yılları arasında yaşamış bugünün Özbekistan olarak bilinen Harezm’de doğan büyük Türk Bilgini El - Biruni coğrafyaya hizmet eden bilim insanıdır. Bu bilim insanının yaptığı çalışmalar arasında aşağıdakilerden hangisi yer almaz?
5. Palme Yayınevi
2.
A) Meridyenler arasındaki uzaklığı hesapladı.
“Dünyanın bilinen en eski haritalarından biri olarak kabul edilen bu duvar resmi, Konya ilimizde yapılan kazılarda bulunmuştur. Bu haritada, basit bir yerleşme krokisi ve o zaman aktif olduğu anlaşılan Tuz Gölü’nün güneydoğusundaki volkanlardan biri çizilmiştir.” Yukarıda yazının icadından önceye ait olan bu harita aşağıdaki uygarlıklardan hangisine ait olabilir? A) Urartu C) Sümerler E) Gordion
B) Mevsimlerin ne zaman başladı ve sona erdiğini hesapladı. C) Güneş'in Yer'den yaklaşık kaç km uzak olduğunu hesapladı.
B) Lidya D) İyonya
D) Dünya'nın çapını bugünküne yakın değerde olduğunu buldu.
3.
E) Harita çiziminde silindir projeksiyonu ilk kez kullandı.
6.
Orta ve Yeni Çağ'da yaşamış Türk ve Müslüman coğrafyacılar arasında aşağıdakilerden hangisi yer almaz?
İlk Çağ’da Coğrafya: İlk coğrafi düşüncelere Anadolu, Mısır ve Mezopotamya'da yaşayan filozofların eserlerinde rastlanmaktadır. Bu destansı yapıtlar coğrafyanın ilk eserleri sayılmaktadır. İlk Çağ’daki Coğrafyacılar: Homer, Hekataios, Aristoteles, Strabon, Tales ve Herodot öne çıkan bilim insanlarıdır.
B) Sırrı Erinç
D) Coğrafya Yakın Çağ'da bilimsel karakter kazanmıştır.
COĞRAFYA BİLİMİNİN GELİŞİMİ
Dîvânu Lugâti’t-Türk adlı eser, aslında bir dil sözlüğüdür. Bununla birlikte Orta Asya’nın coğrafi özellikleri ile ilgili zengin bilgiler içerdiği için önemli bir coğrafi araştırma kaynağı olarak da kabul edilebilir.
Orta Çağ’da Coğrafya: Orta Çağ Avrupası’nda coğrafya, diğer bilimler gibi kilisenin baskısı ile duraklama dönemine girmiştir. Bu çağda coğrafyaya İslam coğrafyacıları katkı sağlamışlardır. Orta Çağ’daki Coğrafyacılar: Belhi, Makdisi, İbn Hurdazbih, Mesudi, İbn-i Sina ve Biruni öne çıkan bilim insanlarıdır.
Yeni Çağ ve Yakın Çağ’da Coğrafya: Pusulanın geliştirilmesiyle uzak bölgelere seyahatlerin yapılması ve Müslüman coğrafyacıların eserlerinin okunması başta olmak üzere diğer birçok neden, coğrafyanın bu dönemde çok büyük mesafe kat etmesini sağlamıştır. Yeni Çağ ve Yakın Çağ’da Coğrafyacılar: Bartolomeu Dias, Gerardus Markator, Piri Reis,Seydi Ali Reis, Kâtip Çelebi.
Yukarıdaki eser aşağıdakilerden hangisine aittir? A) Kaşkarlı Mahmut
A) İbrahim Hakkı Akyol
B) İbni Sina
B) Ali Kuşçu
C) Biruni
C) Piri Reis
D) Batlamyus
D) Kaşgarlı Mahmut
E) Eratosthenes
E) Evliya Çelebi 13
1. Bölüm
/ Doğa, İnsan ve Coğrafya
Bilgi Köşesi Portulan Haritaları Pusulanın gemicilikte kullanılmaya başlaması, Eski Çağ coğrafya eserlerinin İslam bilginleri yoluyla daha sonra da Rönesansda çevrilmeye başlanması gemicilerin kullandığı klavuz kitap ve rüzgârgülü haritaları çoğalmıştır. İste bu haritalara Portulan haritaları denir.
7.
11. Coğrafi Keşiflerde gemicilerin kullandığı klavuz kitap ve rüzgâr gülü haritalarına verilen ad aşağıdakilerden hangisidir?
Bu dönemde coğrafya ile ilgili bilgi birikimi, bazı gözlemler ve gözlemlere bağlı olarak gerçekleştirilen harita çizimleriyle başlamıştır. Bu dönemin haritalarından biri Babil’i gösteren haritadır.
A) Portulan haritaları B) Cihannüma
Yukarıda coğrafya biliminin gelişmesiyle ilgili verilen bilgiler hangi çağa aittir? A) Yakın Çağ C) Yeni Çağ E) Tarih Öncesi Çağ
8.
C) Mir’alül Memalik D) Kitabı Bahriye
B) İlk Çağ D) Orta Çağ
E) Seyahat Name
Aşağıda verilen haritalardan hangisi daha eski bir zamana ait olabilir?
12. Yeni Çağ’da yeryüzünde kuzey güney yönünde yapılan geziler ile yüksek dağlara çıkılmasıyla fiziki coğrafya alanında gelişmeler olmuştur.
A) Babil’i gösteren harita
Yakın Çağ’da Coğrafya: Bu çağda coğrafya biliminin özellikleri şunlardır: ➫ Coğrafya bilimsel temellere oturmuştur. ➫ Yer’in gerçek şekli geoit olduğu ortaya konulmuştur. ➫ Haritacılıkta ilerlemeler olmuş, jeoloji biliminde gelişmeler olmuş ve bugünkü jeomorfolojinin temelleri atılmıştır. ➫ Fiziki coğrafyanın kurucusu Alexander Vo Humbolt, beşeri coğrafyanın kurucusu Carl Ritter’dir. Bilimsel gezilerin başını çeken coğrafyacı James Cook’tur. Bu geziler sırasında New fountland ile Labrador Yarımadasının haritasını çizmiştir.
B) Piri Reis’in dünya haritası C) Çatalhöyük’ü gösteren harita
D) Belhi’nin İklim haritası E) El İdrisi’nin Dünya haritası
Aşağıdakilerden hangisi bu gelişmelerden biri olduğu söylenemez? A) Yeryüzünde yaşanan iklimlerin değiştiği
9.
B) Bitki ve hayvan fosilleri bulundu
Aşağıda coğrafya bilimine katkı veren bilim insanları verilmiştir.
• Herodotos
• İbni Batuta
• Strabon
• Vasgo De Cano
• James Cook
Palme Yayınevi
Piri Reis ( 1475 – 1555) Gelibolu’da doğmuş Dünya’nın en büyük coğrafyacılarından biridir. Çok gezmiş denizlerin kıyılarında çok yer görmüş, Akdeniz için bir portulan haritası hazırlamıştır. Ayrıca Türk denizcilerinin geleneklerini ve kendi bilgilerini geniş ölçüde kattığı Kitab- ı Bahriye adlı eserini yazmıştır.
Bu bilim insanlarından kaç tanesi İlk Çağ’da yaşamışlardır?
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
C) Vadilerin akarsu aşındırmasıyla oluşan şekiller olduğu D) Yeryüzünün sadece Akdeniz ve çevresinden oluşmadığı E) Deltaların akarsu biriktirmesiyle oluştuğu
10. Osmanlı Devleti’nde coğrafya ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
13. Piri Reis’in dünyanın en önemli coğrafyacıları arasında yer almasını sağlayan en önemli çalışması aşağıdakilerden hangisidir?
A) Coğrafya, daha çok matematik olarak başlamıştır.
A) Akdeniz çin portulan haritası hazırlaması
B) Diğer bilim dallarındaki gelişmelere paralel olarak açıklamalı coğrafyada gelişmeler olmuştur.
B) Osmanlı İmparatorluğu’nda Kaptan-ı Derya görevini üstlenmesi C) Amerika Kıtasını gösteren dünya haritasını hazırlaması
C) Piri Reis ve Seydi Ali Reis deniz coğrafyası üzerine önemli eserler vermiştir.
D) Denizcilr için hazırladığı Kitab- ı Bahriyeyi hazırlaması
D) 17. yüzyılda tarihi coğrafya yönünde şehirleri ve ülkeleri tanıtan eserler yayınlanmıştır.
E) Çok gezmiş ve kıyıları çok fazla dolaşması
E) İmparatorluğun büyümesiyle deniz coğrafyası gelişme göstermiştir.
14
1. C
2. E
3. A
4. D
5. E
6. A
7. B
8. C
9. B
10. B
11. A
12. D
13. C
Doğa, İnsan ve Coğrafya Bilgi Köşesi
4. TEST 1.
Aşağıdaki durumlardan hangisinin beşerî faaliyetler üzerindeki olumsuz etkisi diğerlerinden daha fazladır?
3.
Daha iyi ve güvenli yaşama arzusu, insanoğlunun çevresel koşullara müdahale etmesine neden olmuştur.
A) İç Anadolu’da mağaraların tavanının çökmesiyle obrukların oluşması
Aşağıdakilerden hangisi, bu duruma örnek gösterilemez?
B) Batı Avrupa kıyılarında gelgitin etkisiyle kıyı çizgisinin değişmesi
A) Engebeli yerlerde tüneller yapılması B) Düz ve ovalık bölgelerde toplu kır yerleşmelerinin kurulması
C) Japonya’da meydan gelen volkanik patlamalarla havaya çeşitli maddelerin karışması
C) Kurak iklim bölgelerinde akarsular üzerine barajlar yapması
D) Suriye’den Güneydoğu Anadolu’ya esen rüzgârların bölgede toz bulutları oluşturması
D) Bazı ülkelerde havayolunun avantajlarından yararlanmak için denizde havalimanı yapması
E) Güneydoğu Asya’da tropikal rüzgârların bölgedeki deniz ve hava trafiğini etkilemesi
Palme Yayınevi
E) Dağların kıyıya paralel uzandığı kıyılarda dalgaların etkisini azaltmak için dalgakıranlar yapması
2. Ekonomik coğrafya’nın inceleme alanları arasında;
4.
I. Ormanların fazla olduğu alanlarda ahşap konutların yaygın olması
II. Krom ve bakır madenlerinin bulunduğu yerlerde bunları işleyen tesislerin kurulması
I. Kom ve ağıl kırsal yerleşmelerde oturanların oluşturduğu geçici yerleşme türleridir.
III. Ulaşım sektöründeki gelişmelere bağlı olarak ticaretin canlanması
II. Bu yerleşim birimlerinde barınma gereksinimleri çadır ve kulübeler karşılamaktadır.
III. Asıl ekonomik faaliyeti hayvancılıktır.
IV. Levha sınırında bulunan yerlerde tektonik hareketlerin fazla görülmesi
IV. Kom ve ağıl en çok Doğu Anadolu, İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu’da görülür.
durumlarından hangileri yer alır? A) I ve II
B) I ve III D) II ve IV
V. Türkiye’de ağıl yerleşmeleri kom yerleşmelerinden daha yaygındır.
Bu açıklamalarda numaralandırılan cümlelerden hangisinde coğrafyanın dağılış ilkesi kullanılmıştır?
A) I
C) II ve III E) III ve IV
Aşağıda kom ve ağıllarla ilgili bazı açıklamalar numaralandırılarak verilmiştir.
B) II
C) III
D) IV
DOĞAL SİSTEMLER Doğal sistemlerde meydan gelen başlıca olaylardan bazıları şunlardır. ATMOSFER ➫ Genel hava dolaşımı ➫ Güneşlenme ➫ Bulutlanma ➫ Yağış ➫ Rüzgâr ➫ Sıcaklık değişimi HİDROSFER ➫ Su dolaşımı ➫ Dalga- akıntılar ➫ Buzul erimesi ➫ Suyun donması ➫ Karların erimesi BİYOSFER ➫ Hayvanların doğması ve ölmesi ➫ Bitki ve hayvanlardan yararlanılması ➫ Orman yangınları ➫ Bitki genlerinin değiştirilmesi ➫ İnsanların bitki türlerini azaltması ➫ Hayvanların bitkileri yemesi LİTOSFER ➫ Taşların oluşması ➫ Yer şekillerinin oluşması ➫ Erozyon ➫ Heyelan ➫ Volkanizma ➫ Toprakların oluşması Hatırlatma
Coğrafya konularını işleme şekline göre iki bölüme ayrılır. a) Genel Coğrafya: Coğrafi olaylardan ve konulardan her birini ayrı ayrı olarak ele alınır. b) Yerel Coğrafya: Yeryüzünün bir bölümündeki çeşitli olayların karşılıklı etkileri ve bulundukları yerlerle ilgilerini inceler.
E) V
15
1. Bölüm
/ Doğa, İnsan ve Coğrafya
Bilgi Köşesi
5.
Hatırlatma Beşeri coğrafyanın alt dalları şunlardır: ➫ Siyasi coğrafya ➫ Tarım coğrafyası ➫ Nüfus coğrafyası ➫ Sanayi coğrafyası ➫ Enerji coğrafyası ➫ Sağlık coğrafyası ➫ Ulaşım coğrafyası ➫ Turizm coğrafyası
Aşağıdakilerden hangisi coğrafyanın yararları ya da incelediği konulardan biri değildir?
8.
İnsanın insanla, insanın doğayla arasındaki etkileşimi beşeri coğrafya inceler.
Aşağıda beşeri coğrafyanın alt dallarıyla ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) İnsanların yaşadığı bölgedeki yer şekillerini öğretmesi B) Doğal olayların insanlar üzerindeki etkilerini araştırması
A) Devletlerin jeopolitik konumunu ve uluslar arası etkileşimini siyasi coğrafya inceler.
C) İktisadi, kültürel ve siyasi gelişmeleri takip etmesi
B) Endüstri kuruluşların türlerini, dağılışını ve etkilerini sanayi coğrafyası inceler.
D) Yapılacak ekonomik yatırımların maddi ve manevi kayıplarını araştırması
C) Doğal ve beşeri koşulların petrol boru hatlarını incelemesi ulaşım coğrafyasının konusudur.
E) Bitki ve hayvanların gelişim aşamalarını izlemesi
D) Coğrafi koşullardan kaynaklanan sağlık şartlarını sağlık coğrafyası inceler. E) Doğal bitki örtüsü ile hayvan toplulukları arasındaki ilişkiyi yerleşme coğrafyası inceler.
A) Kentlerde son yıllarda beslenen evcil hayvanların artması
Bilgi
Coğrafyanın başlıca amacı insanların yaşamını kolaylaştırmasıdır. Coğrafya, doğanın olumsuz koşullarına karşılık önlem almamızı ve ekonomik etkinlikleri organize etmemize yardımcı olur.
9.
Aşağıdakilerden hangisi, canlıların doğal ortama uyum sağlamasına örnek gösterilemez?
B) Çöllerde yaşayan canlıların açık renkli olması C) Kutuplarda yaşayan hayvanların derilerinin altında kalın yağ tabakasının bulunması
Palme Yayınevi
6.
“Fosil yakıtların kullanımının artması asit yağmurlarına neden olması” olayı coğrafyanın;
I. bağıntı,
II. nedensellik,
III. dağılış
ilkelerinden hangisine örnek gösterilir? A) Yalnız I
B) Yalnız II D) I ve II
D) Sıcak ve nemli yerlerdeki ağaçların geniş yapraklı olması
C) Yalnız III E) II ve III
10. Aşağıdakilerden hangisinde insanın doğaya etkisine örnek gösterilir?
E) Muson Asyası'ndaki ağaçların kışın yapraklarını dökmesi
A) Yağışın az olduğu yerlerde insanların su kaynaklarına yakın yerlerde toplanması B) Dağlık bölgelerde yol yapım maliyetinin yüksek olması
7.
C) Gemileri dalgaların etkisinden korumak için kıyıda dalgakıranlar yapması
Aşağıda coğrafya biliminin gelişimine katkı sağlayan Türk ve Müslüman bilim insanlarından yazar eser eşleştirmelerinden hangisi doğrudur?
D) Kış aylarında insanların ısınmaya ayırdığı bütçenin artması E) Sıcak ve nemli bölgelerde yaşayan insanların ince giysileri tercih etmesi
A) Katip Çelebi – Divanı-ı Lügati Türk
11. Yer şekillerinin oluşumu ve dağılışını inceleyen bilim dalının çalışmalarına aşağıdaki bilim dallarından hangisi yardımcı olmaz?
B) Evliya Çelebi – Seyahatname C) Piri Reis - Kitab’üt-Tahkik Mâ li’l-Hind D) Biruni – Cihannüma E) Seydi Ali Reis - Kitâb-ür-Rüşandi
A) Jeofizik
B) Pedoloji
D) Limnoloji
16
1. E
2. C
3. B
4. D
5. E
6. A
7. B
8. E
9. A
C) Jeoloji E) Litoloji
10. C
11. D
DÜNYA'NIN ŞEKLİ VE HAREKETLERİ
2. Bölüm
2. Bölüm
/ Dünya'nın Şekli ve Hareketleri
Bilgi Köşesi DÜNYA’NIN ŞEKLİ VE BOYUTLARI Dünya kutuplarda basık, ekvatorda şişkin olan bir biçime sahiptir. Dünya’nın kendine özgü bu biçimine geoit adı verilir.
1. TEST
1.
3. Aşağıdakilerden hangisi, Dünya’nın küre
– En büyük paralel dairesinin ekvator olması
– Meridyenler arasındaki mesafenin kutuplara gidildikçe daralması
– Yerden yükseldikçe görülen alanın genişlemesi
şeklinde olması ile açıklanamaz? A) Çizgisel hızın ekvatorda fazla olması B) Işınların aldığı yolun kutuplara doğru uzaması C) Sıcaklık ortalamalarının ekvatora doğru artması
gibi durumlar, aşağıdakilerden hangisinin sonucu olarak ortaya çıkmıştır?
Dünya’nın geoit şeklinde olması birtakım sonuçlar ortaya çıkarmıştır. Dünya’nın şeklinin geoit olduğunun kanıtları şunlardır:
D) Kutuplarda buzul örtülerinin bulunması
A) Yer şekilleri
E) Gündüz süresinin yıl içinde uzayıp kısalması
B) Dünya’nın eksen hareketi C) Eksen eğikliği
➫ Ekvator çevresi kutuplar çevresinden uzundur.
D) Dünya’nın küresel şekli E) Yörüngenin elips şekli
➫ Ekvator yarıçapı kutuplar yarıçapından fazladır.
– Yerçekiminin kutuplarda fazla, ekvatorda az olması
– Ekvator yarıçapı ile, kutuplar yarıçapının eşit olmaması
Yukarıdaki özellikler, aşağıdakilerden hangisinin kanıtıdır?
Palme Yayınevi
➫ Dünya’nın merkezine daha yakın olan kutuplarda, yerçekimi kuvveti ekvatora göre daha fazladır.
4.
A) Yer ekseninin yörünge düzlemine eğik olmasının B) Yerküre’nin geoit şeklinde olmasının C) Yerküre’nin ekseni etrafında dönmesinin
2.
D) Yerküre’nin yörüngede hareket ettiğinin E) Yörüngenin elips şeklinde olmasının 0°
Ekvator yarıçapı : 6378 km. Kutuplar yarıçapı : 6357 km. Ekvator çevresi : 40076 km. Kutuplar çevresi : 40 009 km. Basıklık oranı : 1/297 Yüzölçümü : 510 milyon km2
Hacmi: 1.083 milyon km3
Yukarıdaki şekilde aynı enerji miktarına sahip olan ışın demetlerinden I.sinin dar bir alanı II. sinin ise geniş bir alanı aydınlatıp ısıttığı görülmektedir. Bu durumun ortaya çıkmasının temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Dünya’nın küresel bir şekle sahip olması B) Çizgisel hızın ekvatorda daha çok olması C) Yörünge şeklinin elips olması
18
5. 29 Mart 2006 tarihinde yaşanan tam Güneş tutulmasının izlendiği ülkemizde tutulma süresi, Ordu’da 75 dakika, Antalya’da 67 dakika olarak gerçekleşmiştir.
Ülkemizde aynı astronomik olayın farklı sürelerde yaşanmış olması, kentlerimizin aşağıdaki özelliklerinden hangisinin farklı olmasının sonucudur? A) Greenwiçh’e olan uzaklıklarının B) Yüzey şekillerinin
D) Atmosferin ekvatorda kalın kutuplarda ince olması
C) Çizgisel hızlarının
E) Sıcaklığın kutuplara doğru gidildikçe azalması
E) Sıcaklık ortalamalarının
D) Denize göre konumlarının
Dünya'nın Şekli ve Sonuçları 6. Yerküre’nin, kutuplardan basık ekvatordan
9. Aşağıdaki tabloda bazı enlemler üzerinde
şişkince kendine özgü bir şekli vardır, buna geoit (küremsi) adı verilir.
ardışık iki meridyen arasındaki kuş uçuşu uzaklık verilmiştir.
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi Yerküre’nin şeklinin sonuçlarına kanıt olarak gösterilemez?
Enlem
İki meridyen arası kuş uçuşu uzaklık (km)
0°
111
40°
85
60°
55
80°
20
A) Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açısının ekvatordan kutuplara gidildikçe küçülmesi
B) Yerküre’nin, ekseni etrafındaki dönüşünü batıdan doğuya doğru tamamlaması
Bu uzaklığın enleme göre değişmesinin nedeni, aşağıdakilerden hangisidir? A) Kara-deniz dağılışı
C) Paralellerin boyları ile meridyenler arası uzaklığın ekvatordan kutuplara doğru azalması
B) Yer’in küresel şekli C) Yer ekseni ile ekliplik arasındaki açı D) Dünya’nın yörünge hareketi
D) Bütün meridyenlerin kutup noktalarında birleşmesi
Buna göre, çizgisel hızları aynı olan tüm noktalar için aşağıdakilerden hangisinin kesinlikle aynı bir özellik olduğu söylenebilir?
10. Aşağıdakilerden hangisi, Yer’in şeklinin Palme Yayınevi
ekvatordan kutuplara doğru azalır.
geoit olmasıyla açıklanabilir? A) Yerçekimi B) Çizgisel dönüş hızı C) Bitki örtüsü D) Hava sıcaklığı E) Nüfus dağılışı
A) Sıcaklık ortalamasının
Dünya’nın Şeklinin Küresel Olmasının Sonuçları 1. Güneş ışınlarının düşme açısı ekvatordan kutuplara doğru küçülür. Bu nedenle sıcaklık ortalamaları ekvatordan kutuplara doğru genel olarak azalır. 2. Dünya’nın yarısı aydınlık, yarısı karanlıkta kalır. Aydınlık ve karanlık yarımküreleri ayıran sınıra “aydınlanma çemberi” denir. 3. Paralel dairelerinin çevre uzunlukları ekvatordan kutuplara doğru azalır. Bu nedenle çizgisel hızları da ekvatordan kutuplara doğru azalır.
E) Dünya’nın eksen hareketi
E) Yerküre’nin ekseni etrafındaki dönüş hızının ekvatordan kutuplara doğru azalması
7. Dünya’nın şekline bağlı olarak çizgisel hız
Bilgi Köşesi
4. Dünya’nın ekseni etrafındaki dönüş hızı ekvatordan kutuplara gidildikçe azalır. Bu nedenle Güneş doğarken ve batarken yaşanan alacakaranlık süreleri (şafak ve gurup vakti) ekvatordan kutuplara doğru artar. 5. İki meridyen arasındaki uzaklık, ekvatordan kutuplara doğru azalır.
B) Yaşadıkları mevsimin C) Güneş ışınlarının geliş açısının D) Yer şekillerinin
11. Aşağıdakilerden hangisi, Dünya’nın şek-
E) Alacakaranlık süresinin
line bağlı olarak ortaya çıkan sonuçlardan biri değildir?
8. Dünya'nın dönüş hızının fazla olduğu yerlerde alacakaranlık süresi kısadır.
A) Güneş ışınlarının geliş açısının enleme göre değişmesi B) Paralellerin çevre uzunluklarının kutuplara doğru azalması C) Alacakaranlık süresinin kutuplara doğru uzaması
D) Çizgisel hızın ekvatordan kutuplara doğru azalması
Buna göre, haritada numaralandırılan alanlardan hangisinde alacakaranlık süresi daha uzun yaşanır? A) I 1. D
B) II 2. A
C) III
D) IV
E) V
3. E
4. B
5. C
E) Sıcaklık değerlerinin günün saatlerine göre değişmesi
6. B
7. E
8. C
9. B
10. A
11. E
19
2. Bölüm
/ Dünya'nın Şekli ve Hareketleri
Bilgi Köşesi
Dünya’nın, ekvatorda şişkin kutuplarda basık olduğunu; ➫ ekvator çevresinin kutuplar çevresinden uzun olması, ➫ yerçekimi kuvvetinin kutuplardan ekvatora doğru azalması, ➫ paralellerin çevre uzunluklarının düzenli azalmaması, ➫ ekvator çevresinin kutuplar çevresinden uzun olması kanıtlar.
1. Dünya, genel olarak küresel bir şekle sa-
3. Aşağıdakilerden hangisi, Dünya’nın küresel şeklinin sonuçlarından biri değildir?
hiptir. Ancak tam bir küre olmayıp kutuplardan hafif basık, ekvatorda hafif şişkincedir. Dünya’nın kendine özgü bu şekline geoit (küremsi) adı verilir.
A) Dünya’nın dönüş hızının kutuplara doğru azalması
Aşağıdakilerden hangisi, Dünya’nın geoit şeklinde olduğuna kanıt olarak gösterilebilir?
B) Sıcaklığın kutuplara doğru azalması
C) Paralellerin birer derece aralıklarla çizilmesi
A) Güneş ışınlarının dönencelere ve dönenceler arasındaki yerlere dik düşmesi
D) Dünya'nın yarısı aydınlık iken, diğer yarısının karanlık olması
B) Dünya’nın ekseni çevresindeki dönüşünü 24 saatte tamamlaması
E) Paraleller arasında kalan alanın kutuplara doğru küçülmesi
C) Doğudaki yerlerde Güneş’in batıdaki yerlere göre daha önce doğması
D) Ekvator düzlemi ile yörünge düzlemi arasında 23°279 lık açının bulunması
E) Ekvator dairesinin Dünya’nın merkezine en uzak noktalardan oluşması
4. Aşağıdaki özelliklerden hangisi, Yer'in küresel şeklinin sonuçlarından biri değildir? A) Güneş ışınları yeryüzüne farklı açılarla düşmesi Palme Yayınevi
Enlem–sıcaklık ilişkisine göre ekvatora yakın olan yer, uzak olan yerden daha sıcaktır.
2. TEST
Uyarı
Sıcaklığın genel olarak ekvatordan kutuplara doğru azalmasına enlem etkisi denir. Enlem sıcaklık ilişkisine göre ekvatora yakın olan yer, uzak olan yerden daha sıcaktır.
B) Dünyanın dönüş hızının kutuplara gidil dikçe azalması C) Ana iklim kuşaklarının oluşması D) Ekvator yarıçapının kutuplar yarıçapından büyük olması E) Güneş’in ufuk düzleminde doğudan batıya doğru hareket etmesi
Bilgi
Tan (şafak) vakti: Güneş doğmadan az önce beliren alaca karanlık aşamasıdır. Gurup vakti: Güneş’in ufkun altına inmesi sonucu oluşan alaca karanlık aşamasıdır. Alaca karanlık vakti: Güneş doğmadan önceki veya battıktan hemen sonraki aydınlık, yarı karanlık, akşam karanlığı aşamalarıdır. Alaca karanlık süresi çizgisel hıza bağlıdır. Ekvator’da çizgisel hız fazla olduğu için alaca karanlık süresi kısa iken kutuplara yaklaştıkça çizgisel hız azaldığı için bu süre uzar.
2. Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açısının ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe her enlemde 1° küçülmesi,
neş ışınlarının geliş açısı küçülür.
Aşağıdakilerden hangisi, bu durumun sonucuna örnek olamaz?
II. gölge boyunun kutuplara gidildikçe uzaması,
A) Deniz suyu tuzluluk oranının ekvatordan kutuplara doğru azalması
III. Çanakkale ve Eskişehir’in sıcaklığının farklı olması,
B) Yıllık ortalama sıcaklıkların genelde ekvatordan kutuplara doğru azalması
IV. ekvatorun sıcak, kutupların soğuk olması
C) Bitkilerin ekvatordan kutuplara doğru kuşaklar oluşturması
olaylarından hangilerinin ortaya çıkmasına neden olmuştur?
A) Yalnız II
D) 21 Mart’ta yatay düzleme dik duran aynı boydaki çubukların gölgesinin ekvatordan kutuplara doğru uzaması
E) Çizgisel hızın ekvatordan kutuplara doğru azalması
I. çizgisel hızın kutuplara gidildikçe azalması,
20
5. Ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe, gü-
B) I ve II
D) II ve IV
C) I ve III
E) III ve IV
Dünya'nın Şekli ve Sonuçları 6.
9. Şekilde de görüldüğü gibi Dünya’nın kutup ve ekvator yarıçapları aynı uzunlukta değildir.
Aşağıda iki şekil belli varsayımlara göre Dünya üzerindeki genel basınç dağılışını göstermektedir.
Paralellerin çevre uzunluklarının şekilde gösterildiği gibi farklı olmasının nedeni, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Yer’in küresel şekle sahip olması
Bu durum, aşağıdakilerden hangisini kanıtlamada kullanılamaz?
B) Meridyenlerle dik açı oluşturması C) Hava sıcaklığının kutuplara doğru azalması
A) Yerçekiminin her yerde aynı olmadığını
D) Karaların oranının kutuplara gidildikçe azalması
B) Yerden yükseldikçe görüş alanının genişlediğine
E) Yer ekseninin yörünge düzlemine dik olmaması
C) Ekvator çevresinin kutuplar çevresinden uzun olduğunu D) Yer’in tam bir küre biçiminde olmadığını E) Yer’in kutuplardan basık olduğunu
7. Yerçekimi ekvatordan kutuplara doğru arBu durum, aşağıdakilerden hangisinin gerçekleşmesi durumunda ortadan kalkar? A) Yer’in yıllık hareketini yapmaması B) Çizgisel hızın ortadan kalkması
Palme Yayınevi
tar.
Bilgi Köşesi
10. Aşağıdaki şekilde, yerküre üzerinde dört nokta verilmiştir.
Birinci şekilde termik basınç kuşakları, ikinci şekilde hem termik hem de dinamik basınç kuşakları gösterilmiştir. Dinamik basınç kuşakları Dünya’nın günlük hareketi sonucunda oluşmuştur. Buna göre, birinci şekilde Dünya’nın günlük hareketi dikkate alınmamıştır.
Ayrıca bu şekillerin ikisinde de karaların etkisi dikkate alınmamıştır.
C) Kutuplardaki basıklığın ortadan kalkması D) Eksen eğikliğinin ortadan kalkması E) Yörüngenin daire şeklinde olması
8. Dünya çevresinde dairesel yörüngede hareket eden ve saatteki hızı 1200 km. olan bir uzay aracı 45° Kuzey paraleli üzerindeki bir merkezi sürekli gözlemliyor.
Yukarıdaki bilgilerden yararlanılarak, aşağıdakilerden hangisine ulaşılamaz? A) Araç, Dünya çevresindeki bir tam dönüşünü 24 saatte tamamlar.
I. Çizgisel hız M de en fazla, K de en azdır.
II. N deki deniz suyunun tuzluluğu L dekinden fazladır.
III. Kalıcı kar sınırı yüksekliği M de en fazladır.
IV. Yerçekimi kuvveti L den M ye doğru azalır.
Şekildeki noktalarla ilgili olarak verilen yukarıdaki özelliklerden hangileri, güneş ışınlarının düşme açısının kutuplara doğru küçülmesinin sonuçları arasında yer alır?
A) Yalnız I
B) Araç, batıdan doğuya doğru hareket etmiştir. C) Araç ile 45° Kuzey paralelin hızı eşittir. D) Araç ile Dünya’nın dönüş yönleri aynıdır. E) Uzay aracının hızı bulunduğu paralelin hızından fazladır.
1. E
2. D
3. C
4. E
5. E
6. A
7. C
B) Yalnız II C) I ve IV
D) II ve III
8. C
E) III ve IV
9. B
10. D
21
2. Bölüm
/ Dünya'nın Şekli ve Hareketleri
Bilgi Köşesi Dünya'nın Kendi Ekseni Çevresindeki (Günlük) Hareketi
1. TEST
1. Aşağıdaki kavram haritasında bir durumun
3. Aşağıdakilerden
hangisi, Dünya’nın günlük hareketinin sonuçlarından biri değildir?
sonuçları gösterilmiştir.
Dünya’nın kutup noktalarından geçtiği varsayılan düzlemine yer ekseni denir. Dünya, ekseni etrafında batıdan doğuya dönerek hareketini tamamlar. Dünya’nın ekseni etrafındaki bu bir tam dönüşe günlük hareket denir.
A) Meltem rüzgârlarının oluşması B) Gece–gündüzlerin birbirini takip etmesi C) Gece–gündüz sürelerinin yıl içinde değişmesi D) Taşların mekanik yolla çözülmesi E) 30° ve 60° enlemlerinde dinamik basınç merkezlerinin oluşması
Günlük hareket sonucunda yeryüzünde iki farklı hız oluşur.
Bunlar; çizgisel hız ve açısal hızdır. Oluşan çizgisel hız ekvatordan uzaklaştıkça azalır. Ancak açısal hız her yerde aynıdır. Dünya, bu hareketini batıdan doğuya yapar ve hareketini 24 saatte tamamlar. Dünya’nın bu hareketine bir gün denir.
Buna göre, “soru işareti” ile gösterilen bölüme aşağıdakilerden hangisi yazılabilir? A) Eksen eğikliğinin sonuçları C) Dünya’nın yörünge hareketinin sonuçları D) Dünya’nın yıllık hareketinin sonuçları E) Dünya’nın ekseni çevresindeki hareketinin sonuçları
Palme Yayınevi
B) Dünya’nın şeklinin sonuçları
4.
I. Yeryüzünde dinamik basınçların oluşması
II. Sürekli rüzgârların yön sapmasına uğraması
III. Okyanus akıntılarının halkalar oluşturması
IV. Aydınlanma çemberinin yerinin değişmesi
V. Kutuplarda gece gündüz sürelerinin 6 aya çıkması
Yukarıda verilen durumlardan hangileri Dünya'nın günlük hareketinin sonucunda oluşmuştur?
A) I ve IV
Çizgisel hızın farklı olmasına bağlı olarak; ➫ Ekvator ve çevresinde güneş hızlı doğar ve hızlı batar. ➫ Kutuplara doğru gittikçe Güneş’in doğuş batış süresi uzar. ➫ Gurup, şafak, öğlen ve alacakaranlığın süresi ekvatordan kutuplara gidildikçe uzar.
D) I, II ve III
C) IV ve V
D) II, III ve V
2. Dünya, ekseni çevresindeki günlük hareketini batıdan doğuya doğru 24 saatte tamamlamaktadır.
Bu hareketin sonucunda,
5. Dünya ekseni çevresindeki hareketini 24 saatte tamamlar. Buna günlük hareket denir.
I. bir merkezin yerel saati,
II. bir noktanın çizgisel hızı,
III. güneş ışınlarının gelme açısı
Aşağıdakilerden hangisi, Dünya’nın günlük hareketinin sonuçlarından biridir?
olgularından hangilerinde, herhangi bir değişimin yaşandığı söylenemez?
A) Yerel saat farklarının oluşması
B) Mevsimlik termik basınçların oluşması
A) Yalnız I
C) Gece – gündüz sürelerinin değişmesi
D) Mevsim sürelerinin değişmesi
E) Föhn rüzgârlarının oluşması
22
B) II ve V
B) Yalnız II
D) I ve III
C) Yalnız III
E) II ve III
Dünya'nın Günlük Hareketi ve Sonuçları 6.
9. Aşağıdakilerden hangisi, Dünya’nın ekseni çevresinde batıdan doğuya doğru döndüğünü kanıtlayan olaylardan biridir?
A) Türkiye’nin doğusu ile batısı arasında 76’lık yerel saat farkı olması
B) Güneş’in doğduğu noktaların yıl içinde değişmesi
C) Alacakaranlık süresinin Sinop’tan kısa olması
D) Erzincan’da öğle vaktinin Ankara’dan önce yaşanması
E) Akdeniz kıyılarının Karadeniz kıyılarından sıcak olması
Haritada ok yönünde hareket eden bir gözlemci,
I. Dünya’nın dönüş hızı,
II. ardışık iki paralel arasındaki uzaklık,
III. güneş ışınlarının yeryüzüne geliş açısı
durumlarından hangilerinin değiştiği hakkında kanıtlar elde edebilir?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
D) I ve II
Antalya’da,
C) Yalnız III
E) I ve III
Bilgi Köşesi Dünya’nın Günlük Hareketin Sonuçları: ➫ Gece ve gündüz birbirini takip eder. ➫ Bir yerde güneş ışınlarının düşme açısı ve gölge boyları gün içinde değişir. ➫ Günlük sıcaklık farkları oluşur. Buna bağlı olarak; ➫ günlük basınç farkları, ➫ meltem rüzgârları, ➫ kayaçlar mekanik (fiziksel) yolla çözülmesi olayları görülür.
10. – Dinamik basınçların oluşması 7. Dünya’nın ekvatordaki saatteki çizgisel hızı
– Gece–gündüzlerin birbirlerini takip etmesi
Yukarıda verilen olaylar, aşağıdakilerden hangisinin sonucudur?
yaklaşık olarak 1670 km/saattir. Bu hızın 1670 km/saat ten fazla olması durumunda, aşağıdakilerden hangisi değişirdi?
A) Dönencelerin ekvatora uzaklığı
B) İki meridyen arasındaki zaman farkı
C) Ekvatordaki gece gündüz süre farkı
D) Bir yılın süresi
D) Dünya’nın şeklinin geoit olmasının
E) Cisimlerin gölge boyu
E) Paralellerin çevre uzunluğunun değişmesinin
Palme Yayınevi
8. Sürekli rüzgârlar, Kuzey Yarımküre’de ha-
B) Yörüngenin elips şeklinde olmasının C) Ekliptik ile eksen arasında açı bulunma sının
➫ Okyanus akıntılarının yönlerinde sapmalar ve halkalar oluşur.
Rüzgârların sapma yönlerinin yukarıdaki durumun tam tersi olması için, aşağıdakilerden hangisinin gerçekleşmesi gerekirdi?
Yukarıdaki şekilde aynı enlemde yer alan X ve Y merkezlerinin aynı anda Güneş’in ufuk düzlemindeki konumları verilmiştir.
Merkezlerin aynı anda Güneşe karşı konumlarının farklı olmasının nedeni, aşağıdakilerden hangisi olamaz?
C) Dünya’nın ekseni çevresindeki dönüş yönünün değişmesi
A) Dünya’nın eksen hareketinin yönü
B) X’in daha doğuda yer alması
D) Eksen eğikliğin derecesinin artması
C) Boylam derecelerinin aynı olmaması
E) Kara ve denizlerin yarımkürelere dağılımının değişmesi
D) Y’nin daha batıda bulunması
E) Ekvatora uzaklıklarının farklı olması
A) Dünya’nın yörüngedeki dönüş hızının artması B) Dünya’nın ekseni çevresindeki hareket hızının artması
1. E
2. B
3. C
4. D
5. A
➫ Sürekli rüzgârların esme doğrultularında sapmalar meydana gelir. Sapma, Kuzey Yarımküre’de sağa, Güney Yarımküre’de sola doğrudur. Bu güce koriyolis (coriolis) etkisi denir. Keskin bir viraja hızlı giren bir aracın savrulmasını bu duruma örnek gösterebiliriz. ➫ 30° ve 60° paralelleri çevresinde dinamik basınç kuşakları oluşur.
11.
reket yönünün sağına, Güney Yarımküre’de hareket yönünün soluna doğru sapmaya uğrarlar.
A) Yer’in kendi çevresinde dönmesinin
➫ Yerel saat farkları oluşur. Yerel saatler doğuda ileri batıda geridir.
6. E
7. B
8. C
9. D
10. A
11. E
➫ Ana ve ara yönler belirlenir.
23
2. Bölüm
/ Dünya'nın Şekli ve Hareketleri
Bilgi Köşesi Dünya’nın kutuplardan geçtiği düşünülen ekseni etrafındaki hareketi batıdan doğuya doğrudur. Bu hareketi sonunda rüzgâr ve akıntılar Kuzey Yarımküre’de hareket yönünün sağına, Güney Yarımküre’de hareket yönünün soluna doğru saparlar. Aynı durum Ağrı’da Güneş’in daha önce, Edirne’de daha sonra doğmasınada neden olur.
4. TEST
1. Aşağıdakilerden hangisi, Dünya’nın ken-
4. Aşağıda bazı sonuçlar ve bu sonuçlara ne-
di çevresinde yaptığı hareketin sonuçlarından biridir?
A) Gün içinde cisimlerin gölge boyu ve yönünün değişmesi
Bunlardan hangisinin nedeni doğru değildir?
B) Dünya’nın Güneş’e olan uzaklığının değişmesi
A) Yerçekiminin kutuplara doğru artması – Dünya’nın şekli
C) Güneş’in doğduğu ve battığı yerlerin yıl içinde değişmesi
B) Doğudaki noktalarda yerel saatin ileri olması – Dünya’nın dönüş yönü
C) Gece gündüzlerin ardalanması Dünya’nın eksen hareketi
D) Bitkinin kutuplara doğru değişmesi – Dünya’nın şekli
E) Alacakaranlık süresinin kutuplara doğru uzaması – Dünya’nın yıllık hareketi
den olan olaylar birlikte verilmiştir.
D) Mevsim sürelerinin farklı olması E) Çizgisel hızın kutuplara doğru azalması
2.
–
Uyarı
Yerel saatlerin doğuda ileri batıda geri olmasının nedeni Dünya'nın dönüş yönüdür.
Yukarıdaki şekilde, bir yerde sıcaklığın gün içindeki değişimi gösterilmiştir. Sıcaklığın günün saatlerine göre değişmesinin nedeni, aşağıdakilerden hangisi olabilir? A) Yükseltinin fazla olması
Palme Yayınevi
5.
Yukarıdaki çizimlerle belirtilen olaylardan hangilerinin oluşmasında, Dünya’nın kendi ekseni çevresindeki hareketi etkili olmuştur?
A) Yalnız II
B) Hava nemliliğinin gün içinde değişmesi C) Rüzgârların etkisinin değişmesi D) Dünya’nın ekseni etrafında dönmesi E) Güneş ışınlarının geliş açısının yıl içinde değişmesi
Hatırlatma
Çizgisel hızın oluşmasında Dünya’nın günlük hareketi etkilidir. Ancak çizgisel hızın Ekvator’dan kutuplara doğru azalmasında Dünya’nın şekli etkilidir.
D) I ve III
C) I ve II
E) II ve III
3. Dünya ekseni etrafında batıdan doğuya
6. Aşağıdakilerden hangisinin oluşumunda
doğru dönmekte ve bu hareketini 24 saatte tamamlamaktadır.
Dünya’nın şekli ve hareketleri birlikte etkili olmuştur?
Aşağıdakilerden hangisi, Dünya’nın yukarıdaki hareketiyle açıklanamaz?
A) Çizgisel hızın kutuplara doğru azalması
A) Gece ve gündüzün meydana gelmesi B) Matematik iklim kuşaklarının oluşması C) Öğle vaktinin saat 12.00 de yaşanması D) Doğuda Güneş’in önce doğması E) İki meridyen arasındaki zaman farkının 4 dakika olması 24
B) Yalnız III
B) Bir yarısının aydınlık, diğer yarısının karanlık olması C) Dünya’nın Güneş’e uzaklığının değişmesi D) Paraleller arasındaki kuş uçumu uzaklığın eşit olması E) Sıcaklıkların kutuplara doğru azalması
Dünya'nın Günlük Hareketi ve Sonuçları 7. – Sürekli rüzgârlar ve okyanus akıntıla-
11.
Bilgi Köşesi
rı Kuzey Yarımküre’de sağa, Güney Yarımküre’de sola sapar.
– Yerel saatler doğuda ileri, batıda geridir.
Yukarıdaki durumlar, aşağıdakilerden hangisinin sonucudur?
Uyarı
Dünya’nın günlük hareketinin sonucunda gece ve gündüz, yıllık hareketinin sonucunda da mevsimler meydana gelir.
A) Dünya’nın çizgisel hızının kutuplara doğru azalmasının
B) Dünya’nın şeklinin küresel olmasının C) Yörüngenin şeklinin elips olmasının D) Dünya’nın batıdan doğuya doğru dönmesinin
Yerküre üzerinde işaretlenmiş X ve Y noktalarında Yer’in kendi çevresindeki dönüş hızı aynı olduğuna göre, bu noktalarla ilgili aşağıda verilenlerden hangisi doğru olur? A) Yıllık sıcaklık ortalamaları eşittir.
E) Yer ekseni ile yörünge düzlemi arasında 66°33ı lık açı bulunmasının
B) Ekvatora uzaklıkları eşittir. C) Güneş ışınlarının düşme açısı her zaman eşittir. D) Deniz seviyesinden yükseklikleri aynıdır.
8. Aşağıdakilerden hangisi Dünya’nın dö-
E) Gündüz uzunluğu yıl boyunca aynıdır.
nüş yönüyle ilgilidir? A) Güneş’in doğuda erken doğması
D) Dinamik basınç merkezlerinin oluşumu E) Sürekli rüzgârların sapma göstermesi
Palme Yayınevi
B) Gölge boyunun yıl içinde değişmesi C) Gece – gündüz oluşumu
9. Dünya’nın ekseni etrafında dönüşü sırasında enleme bağlı olarak çizgisel hız değişmektedir. Aşağıdaki kentlerimizden hangisinin Güneş’in karşısından geçiş hızı daha fazladır?
A) Sivas
B) Balıkesir
D) Muş
Dünya’nın ekseni çevresinde dönüşünün etkisiyle Yerküre’nin ekvator bölümü şişkin, kutuplar basıktır. Yer’in bu kendine özgü şekline Geoit denir.
12. Aşağıdakilerden hangisi, Dünya’nın günlük hareketinin bir sonucunda ortaya çıkmıştır? A) Sıcaklıkların kısa mesafelerde değişmesi
C) Kütahya
E) Antalya
B) Türkiye’de en yüksek sıcaklıkların 7. ve 8. aylarda ölçülmesi
10. Aşağıdakilerden hangisi, Dünya’nın gün-
C) Orta kuşakta dört mevsimin belirgin olarak yaşanması
lük hareketinin sonuçlarından biri değildir?
Dünya’nın Güneş Sistemindeki Yeri Gök varlıklarının bütününü içinde bulunduran sonsuz boşluğa uzay denir. Uzay, boyutları bilinemeyen ve hesaplanamayan bir boşluktur. Evrende sayısı bilinmeyen galaksi sistemleri ve bu galaksilerin sistemler içinde çok sayıda yıldız sistemleri bulunur. Yıldız sitemleri içerisinde; yıldız, gezegen, asteroit, meteor vb. gök cisimleri bulunur. Dünya ve diğer gök cisimleri ile birlikte evrende yer alır. Dünya Samanyolu Galaksisi içinde yer alır. Güneş sistemini oluşturan gezegenler, yapıları bakımından karasal ve gaz yapılı gezegenler olmak üzere iki gruba ayrılır. Dünya, karasal yapılı gezegenler içerisinde yer alır ve Güneş'e yaklaşık 150 milyon km mesafe ile Güneş’e en yakın üçüncü gezegendir. Dünya, güneş sistemi içerisinde ise büyüklük bakımından beşinci gezegendir.
D) Gölge boyunun günün saatlerine göre değişmesi
A) Günlük sıcaklık farklarının meydana gelmesi
E) Aydınlanma çemberinin yeri kutup dairesi ile kutup noktası arasında değiştirmesi
B) Meltem rüzgârlarının oluşması C) Mevsimlerin meydana gelmesi D) Sürekli rüzgârların yönlerinden sapması E) Taşların mekanik yolla çözülmesi 1. A ?
2. D ?
3. B ?
4. E ?
5. C ?
6. A ?
7. D ?
8. A ?
9. E ?
10. C ?
11. B ?
12. D ?
25
/ Dünya'nın Şekli ve Hareketleri
Bilgi Köşesi DÜNYA'NIN YILLIK HAREKETİ Yerküre, kendi ekseni etrafında hareket ederken, aynı zamanda saat ibresinin tersi yönünde de, Güneş etrafında döner.
5. TEST
1. Dünya’nın Güneş çevresindeki hareketi sı-
4. Aşağıdaki şekil, 21 Haziran durumunu gös-
rasında Güneş’e olan uzaklığı değişmektedir.
Dünya, Güneş çevresindeki hareketini elips görünümlü yörüngesi üzerinde 365 gün, 5 saat 48 dakikada tamamlar. Arta kalan yaklaşık 6 saatlik değer, 4 yılda, 1 gün yapar. Bu nedenle şubat ayı her dört yılda bir 29 gün sürmektedir.
termektedir.
Güneş’e olan uzaklıktaki değişmenin Dünya’daki sıcaklık değerlerinin etkilemediğine aşağıdakilerden hangisi, kanıt olarak gösterilebilir? A) Ocak ayında Güney Yarımküre’de yaz mevsiminin yaşanması
Şekle göre, aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılamaz?
C) 21 Mart’ta ekvatorda sıcaklıkların artması
D) Kuzey Yarımküre’nin Güney Yarımküre’den sıcak geçmesi
A) Güney Yarımküre’de gündüz süresi gece süresinden uzudur. B) Güneş ışınları öğle vakti 23°27ı Kuzey
E) 21 Haziran’da Kuzey Yarımküre’de havanın sıcak geçmesi
C) Ekvatorda gece-gündüz süreleri birbirine eşittir.
D) Kuzey Yarımküre’de en uzun gündüz yaşanır.
E) Kuzey kutup dairesindeki gündüz süresi Güney kutup dairelerindeki gece süresine eşittir.
B) Türkiye’de gölge boyunun 6. ve 7. aylarda kısa olması
2. Dünya’nın ekseninin yörünge düzlemine 23°279 eğik olması Türkiye’de, I. doğusundaki yerlerde Güneş’in daha önce doğması ve batması,
enlemine dik gelir.
Palme Yayınevi
2. Bölüm
II. dört mevsimin belirgin yaşanması, III. güneyinde gece ve gündüz süresinin daha az değişmesi, IV. şafak ve gurup vakitlerinin kuzeyinde daha uzun yaşanması Yörüngenin şekli elips biçiminde olması nedeniyle Dünya’nın Güneş’e olan uzaklığı yıl içinde değişir. Dünya ile Güneş arasındaki mesafe yaklaşık olarak 150 milyon km.dir. Bu uzaklık 3 ocak tarihinde en az (günberi = perihel) 4 temmuz tarihinde en fazladır (günöte = afel).
26
durumlarından hangilerinin ortaya çıkmasını sağlamıştır?
A) I ve II
B) I ve III
D) II ve IV
C) II ve III
E) III ve IV
3. 21 Haziran tarihinde Hatay ilinden kuzeye doğru ilerlerken, aşağıdakilerden hangisi gerçekleşmez?
A) Yer çekiminin artması
B) Paralel boylarının kısalması
C) Gündüz süresinin uzaması
D) Çizgisel hızın artması
E) Gece gündüz farkının artması
5. Dünya’nın yörüngesinin elips şeklinde olmasının sonuçlarından biri, Kuzey Kutup noktasında gündüz süresinin gece süresinden uzun olmasıdır.
Aşağıdakilerden hangisi, yörüngenin elips şeklinde olmasının başka bir sonucudur?
A) Dünya’nın şeklinin geoit olması
B) Kuzey Yarımküre’de yaz mevsiminin kış mevsiminden uzun sürmesi
C) Güneş ışınlarının 21 Aralık’ta Oğlak dönencesine dik düşmesi
D) Çizgisel hızın ekvatordan kutuplara doğru azalması
E) Ekvatorda gece - gündüz süresinin eşit olması
Dünya'nın Yıllık Hareketi ve Sonuçları 6.
Aşağıdakilerden hangisi, Dünya şekilde gösterilen konumdayken gerçekleşen bir durumdur? A) Güney Yarımküre’de kış mevsimi yaşanır.
8.
I. Ayların gün sayılarının farklılık göstermesi
II. Kuzey ve Güney yarımkürelerde aynı tarihte farklı mevsimlerin yaşanması
III. Dünya’nın günöte ve günberi konumlarını yaşaması
IV. Kuzey Yarımküre’de yaz mevsiminin kış mevsimine göre uzun olması
Yukarıda verilenlerden hangileri, Dünya yörüngesinin elips şeklinde olmasıyla ilgilidir?
B) Kuzey Kutup noktasında 6 ay sürecek gündüzler başlar.
A) Yalnız Il
B) Yalnız III
D) I ve IV
C) I ve II
E) I, III ve lV
C) Güneş ışınları Yengeç dönencesine dik açıyla gelir. D) Güneye doğru gündüz süresi uzar.
9. Kuzey Yarımküre’de sonbahar ve kış 89
E) Aydınlanma dairesi kutup noktalarından geçer.
gün, ilkbahar 93 gün, yaz mevsimi ise 94 gün sürer.
Palme Yayınevi Y
06.00
18.00
Z
08.00
16.00
Tabloda verilen bilgilere dayanarak, merkezler hakkında, aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılamaz?
E) Yer eksen ile ekliptikle çakışmalıdır.
10. Aşağıdakilerden hangisi Dünya günberi noktasındayken yaşanan olaylardan biri değildir?
A) Y’nin çizgisel hızı daha fazladır.
A) Kuzey Yarımküre’de gece süresi daha kısadır.
B) Gece – gündüz süresi arasındaki fark Z merkezinde daha fazladır.
B) Dünya’nın yörüngedeki hızı en fazladır.
C) X’te alacakaranlık süresi daha uzundur.
C) Dünya Güneş’e en yakın konumdadır.
D) X ve Z farklı yarımkürelerde yer alır.
D) Güney Yarımküre’de yaz mevsimi yaşanır.
E) Z’nin gündüz süresi diğer merkezlerden kısadır.
1. E
2. C
3. D
4. A
5. B
E) Güneş’in Dünya’ya uyguladığı çekim gücü en fazladır. 6. D
7. B
8. E
9. C
10. A
Süre (gün) Güney Yarımküre
21.00
Süre (gün) Kuzey Yarımküre
Batış Saati
03.00
D) Dünya, Güneş çevresinde hareket etmemelidir.
Mevsim
Doğuş Saati
X
C) Yer yörüngesi daire şeklinde olmalıdır.
➫ Mevsim süreleri farklıdır. Örneğin, Kuzey Yarımküre’de İlkbahar ve yaz mevsimlerinin toplam süresi (186 gün), sonbahar ve kış mevsimlerinin toplam süresinden (179 gün) uzundur. İlkbahar
21 Haziran günü Güneş’in doğuş ve batış saatleri verilmiştir.
➫ Güneş ile Dünya arasındaki çekim kuvveti dolayısıyla Dünya’nın yörüngesindeki dönüş hızı değişir.
Yaz
B) Güneş ışınları tüm merkezlere aynı açı ile gelmelidir.
➫ Yeryüzünde günberi (1-3 ocak), ve günöte (1-4 temmuz) tarihleri yaşanır.
Sonbahar
A) Yeryüzünün tamamı kara ile kaplı olmalıdır.
7. Aşağıdaki tabloda X, Y ve Z merkezlerinde
Merkez
Kuzey Yarımküre’de yaşanan mevsimlerin sürelerinin eşit olabilmesi için aşağıdakilerden hangisi gerçekleşmelidir?
Dünya’nın yörüngesi elips biçiminde olması nedeniyle şu sonuçlar ortaya çıkmıştır:
Kış
Bilgi Köşesi
Tablodan da anlaşılacağı gibi Kuzey Yarımküre’deki sıcak dönem Güney Yarımküre’dekinden daha uzundur. ➫ Eylül ekinoksu 2 gün gecikmeyle (23 Eylül’de) gerçekleşir. ➫ Ayların gün sayıları eşit değildir. Örneğin, ocak ayı 31 gün, şubat ayı 28 ve mart ayı 30 gün çeker. ➫ Kuzey Kutup noktasında gündüz süresi gece süresinden uzundur.
27
2. Bölüm
/ Dünya'nın Şekli ve Hareketleri
Bilgi Köşesi Uyarı
6. TEST
1. Kuzey Yarımküre’de yaşanan mevsimle-
4. Aşağıdakilerden hangisi, Dünya’nın Gü-
rin sürelerinin eşit olmamasının nedeni, aşağıdakilerden hangisi olabilir?
neş çevresindeki hareketinin sonuçlarından biri değildir?
A) Kara ve denizlerin farklı dağılması
A) Yıllık sıcaklık farklarının oluşması
B) Dünya’nın ekvatorda şişkin olması
B) 30° ve 60° enlemlerinde dinamik basınç merkezlerinin oluşması
Dünya’nın Güneş’e olan uzaklığının değişmesi, Dünya’daki sıcaklık dağılışı üzerinde etkili değildir. Örneğin; Dünya haziran ayında Güneş’e uzak olmasına rağmen Kuzey Yarımküre’de yaz mevsimi yaşanırken; aralık ayında Güneş’e yakın olmasına rağmen, kış mevsimi yaşanır. Çünkü, yeryüzünde sıcaklık dağılışını belirleyen faktör Dünya’nın Güneş’e uzaklığı değil, güneş ışınlarının düşme açısıdır.
C) Dünya’nın batıdan doğuya doğru dönmesi
C) Gece ve gündüz süresinin yıl içerisinde değişmesi
D) Güneş ışınlarının geliş açısı
D) Güneş ışınlarının yere düşme açılarının yıl içerisinde değişmesi
E) Yörüngenin şeklinin elips olması
E) Her iki yarımkürede farklı mevsimlerin yaşanması
2. Aşağıdakilerden hangisi, diğer dört ola-
5. X ve Y merkezleri karşılaştırıldığında,
yın nedeni olabilir?
Kavramlar: Yer Ekseni: Kutup noktalarından ve yerin merkezinden geçtiği varsayılan doğrudur. Ekvator: Dünya’yı iki eşit parçaya böldüğü varsayılan en büyük paralel dairesidir. Ekvator Düzlemi: Ekvator’un oluşturduğu düzlemdir. Yörünge Düzlemi (Ekliptik): Dünya’nın Güneş etrafında izlediği yörünge düzlemidir. Dönence: Güneş ışınlarının yarım kürelerde dik açıyla geldiği en son noktadır. Kutup Daireleri: Gece veya gündüzün 24 saat yaşanabildiği enlemlerdir (66° 33' kuzey ve güney). Aydınlanma Çemberi: Dünya’nın aydınlık ve karanlık kısımlarını birbirinden ayıran sınıra denir. Ekinoks: 21 Mart ve 23 Eylül tarihlerine verilen isimdir. Bu tarihlerde Dünya’da gecegündüz eşitliği yaşanır. Solstis: 21 Aralık ve 21 Haziran tarihlerine verilen isimdir. Bu tarihlerde Güneş ışınları dönencelere dik açıyla düşer.
28
B) Dönence ve kutup dairelerinin yerlerinin belirlenmesi C) Yer ekseni ile yörünge düzlemi arasında 66°339lık açı olması D) Güneş’in doğduğu yerin yıl içinde yer değişmesi
Palme Yayınevi
A) Gece – gündüz sürelerinin yıl içinde değişmesi
– 21 Haziran’da X merkezinde gündüz süresinin 15 saat, Y merkezinde 10 saat olduğu
– 21 Mart’ta Y merkezinde Güneş’in daha önce doğduğu görülmüştür.
Buna göre, bu merkezlerle ilgili, aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Merkezler farklı yarımkürelerde bulunur. B) X merkezi ekvatora daha uzaktır.
E) İki yarımkürede aynı anda farklı mevsimlerin yaşanması
C) Y merkezinin yerel saati daha ileridir. D) Gece-gündüz süre farkı Y merkezinde daha fazladır. E) 21 Haziran’da Güneş, yerel saatle X merkezinde daha önce doğar
3. Güneş’in ufuk düzlemi üzerindeki yükseltisi, eksen eğikliğinin etkisiyle yazdan kışa; Dünya’nın şeklinin etkisiyle ekvatordan kutuplara doğru azalır.
6. Eksen eğikliği 23°27ı olduğu için, 23°27ı enlemleri yarımkürelerde güneş ışınlarının dik düştüğü son noktalardır ve “dönence” olarak adlandırılmışlardır. Bu yüzden dönenceler dışındaki yatay yüzeyler güneş ışınlarını dik açıyla almazlar.
Buna göre, aşağıda verilen yer ve tarihlerden hangisinde, Güneş’in ufuk düzlemindeki yükseltisi daha azdır? A) 21 Aralık - Sinop
Buna göre, eksen eğikliğinin derecesi aşağıdakilerden hangisi kadar olsaydı, Türkiye’deki yatay yüzeyler, güneş ışınlarını yıl içinde dik açıyla alabileceklerdi?
A) 26° B) 30
B) 23 Eylül - Mersin C) 21 Haziran - İzmir D) 21 Mart - Antalya E) 20 Mayıs - Erzincan
C) 33° D) 35°
E) 38°
Dünya'nın Yıllık Hareketi ve Sonuçları 7.
10. Güneşin doğuş saati hem enleme hem de gündüz süresinin uzunluğuna bağlıdır. Gündüz süresinin uzun olduğu yerlerde Güneş daha erken doğar.
Aşağıdakilerden hangisi, Dünya şekilde gösterilen konumdayken, gerçekleşen durumlardan biridir? A) Ekvatorda gündüzler gecelerden uzundur. B) Yeryüzünde kuzeye gidildikçe gündüzler uzamaktadır.
C) Aydınlanma dairesi kutup noktalarından geçer. D) Oğlak dönencesindeki cisimlerin gölge boyu en kısadır. E) Güney Yarımküre’de Güneş, erken doğar, geç batar.
alan iki merkezde Güneş’in aynı anda doğduğu ve aynı anda battığı görülmüştür.
Bu durum iki merkezler için, aşağıdakilerden hangisinin doğru olduğunun kesin kanıtıdır?
Bu merkezlerden hangisinde, 21 Aralık tarihinde Güneş, daha erken doğar?
A) I
B) II
C) III
D) IV
EKSEN EĞİKLİĞİ Yer ekseni, yörünge düzlemi (ekliptik) üzerine 23°279 eğiktir. Başka bir ifadeyle ekvator düzlemi ile yörünge düzlemi arasında 23°279 lık bir açı vardır. Buna eksen eğikliği denir. Eksen eğikliği hiçbir zaman değişmez. Dünya, yıllık hareketini gerçekleştirirken eksen eğikliğinden kaynaklanan açıları korumaktadır.
E) V
11. Palme Yayınevi
8. 23 Eylül tarihinde farklı yarımkürelerde yer
Yukarıdaki haritada, aynı boylamda bulunan beş merkezin ekvatora uzaklıkları verilmiştir.
Bilgi Köşesi
21 Haziran’da gece ve gündüz süreleri yukarıdaki grafikteki gibi olan bir merkez, haritada numaralandırılan noktalardan hangilerine ait olabilir?
B) Ekvatora eşit uzaklıktadırlar.
A) I ve II
C) Başlangıç meridyeninin batısında yer alırlar.
D) Deniz seviyesinden yükseltileri aynıdır.
12.
A) Aynı boylam üzerindedirler.
B) II ve III
D) IV ve V
Eksen eğikliğinin sonuçları Dünya’nın yıllık hareketinin sonuçlarıyla birlikte ortaya çıkar. Bu nedenle yıl içinde değişen coğrafi olayların çoğunun temel nedeni yer ekseninin eğik olmasıdır.
C) III ve IV
E) I, III ve IV
E) Dönenceler arasında yer alırlar.
9. Bir merkezin yıl içindeki gece – gündüz süresinin değişimini gösteren grafikten, aşağıdakilerden hangisine ulaşılamaz? A) Yarımküresine
23 Eylül’de kaç numaralı doğrultuda alınan yol boyunca Güneş’in öğle vakti ufuk düzlemi üzerindeki yükseltisinde artış görülebilir?
A) I
B) Yaşadığı mevsime C) İklim kuşağına D) Yükseltisine E) Ekvatora uzaklığına 1. E
2. C
3. A
4. B
5. D
6. E
7. B
B) II 8. A
9. D
C) III 10. E
D) IV 11. C
E) V 12. C
29
2. Bölüm
/ Dünya'nın Şekli ve Hareketleri
Bilgi Köşesi Eksen eğikliğinin Sonuçları: ➫ Mevsimler oluşur. Güneş ışınlarının ekvator ve dönencelere dik açıyla gelmesine göre belirlenen mevsimler orta kuşakta belirgin olarak yaşanır.
7. TEST
1. Dünya’nın Güneş etrafındaki dönüşüyle bir-
4. İstanbul’da yatay düzleme dik duran bir
likte yeryüzündeki merkezlerde Güneş’in gökyüzündeki durumu değişir.
çubuğun gölge boyunun yıl içindeki değişiminin incelenmesi, İstanbul’un aşağıdaki özelliklerinden hangisinin bilinmesini sağlar?
Aşağıdakilerden hangisi, sadece bu durumun sonuçlarından biri olabilir? A) Sıcaklığın günün saatlerine göre değişmesi
A) İklim tipinin
➫ Güneş ışınları yıl boyunca Yengeç ve Oğlak dönenceleri arasına dik ve dike yakın açılarla gelir.
B) Rüzgârların Kuzey Yarımküre’de hareket yönünün sağına sapması
C) Yerel saatinin
C) Cisimlerin gölge boylarının yıl içinde değişmesi
E) Bitki örtüsünün
➫ Gece ve gündüz süreleri sürekli olarak değişir. Ekvator çevresinde gece ve gündüz süreleri az değişir.
D) Muson rüzgârlarının oluşması
5.
E) Yerel saat farklarının oluşması
2. Türkiye’de, yaz mevsimi günlerinin kış mevsimi günlerinin toplamından daha fazla olması, Dünya’nın aşağıdaki özelliklerinden hangisinin sonucu olabilir?
➫ 21 Mart ve 23 Eylül tarihleri arasında Kuzey Yarımküre’de gündüzler uzun, geceler kısadır.
A) Yörünge şeklinin elips olması
➫ Güneş’in ufuk düzlemindeki doğuş ve batış yerleri değişir.
D) Yer ekseninin yörünge düzlemine eğik olması
➫ Aydınlanma çemberinin geçtiği alt sınır belirlenir. Bilindiği gibi alt sınır yıl boyunca 66°339 paralelleridir.
D) Denize göre konumunun
B) Dünya'nın ekvatorda şişkin olması C) Eksen hareketin batıdan doğuya doğru yapması
E) Çizgisel dönüş hızının kutuplarda az olması
3.
Palme Yayınevi
➫ Kutup daireleri ile kutup noktaları arasında gece ve gündüz süreleri 24 saat ve daha fazla olur.
B) Matematik konumunun
Merkezler
Gece (s/dk)
Gündüz (s/dk)
X
15.00
09.00
Y
09.00
15.00
Yukarıda farklı konumlardaki merkezlerde 21 Haziran tarihindeki gece – gündüz uzunlukları verilmiştir.
Verilen bilgilere dayanılarak bu merkezler için, aşağıdakilerden hangisinin kesin doğru olduğu söylenebilir? A) Güneşlenme süreleri eşittir. B) Aynı boylam üzerinde bulunurlar. C) Dönenceler arasındaki bölgede yer alırlar. D) Yıllık sıcaklık ortalamaları aynıdır. E) Başlangıç paraleline eşit uzaklıktadırlar.
6. Yer ekseni yörünge düzlemine dik olsaydı, aşağıdaki olaylardan hangisi gerçekleşmezdi?
21 Haziran’da yukarıdaki haritada işaretli noktalar için, aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A) Güneş ışınları yıl boyunca ekvatora dik gelirdi.
A) I’de 24 saat gündüz yaşanır.
B) Gece gündüz süreleri yıl boyunca her yerde eşit olurdu.
B) II’de güneş ışınları öğlen vakti dik alır.
30
C) III’te kış gündönümü yaşanır.
C) Aydınlanma sınırı yıl boyunca kutup noktalarına teğet geçerdi.
D) II ve III’ün gündüz süreleri eşittir.
D) Mevsimlerin süresi eşit olurdu.
E) IV’te gece ve gündüz süreleri eşittir.
E) Yıllık sıcaklık farkı azalırdı.
Dünya'nın Yıllık Hareketi ve Sonuçları 7. Aşağıdakilerden hangisi, ekinokslarda
10.
Bilgi Köşesi
yaşanan olaylardan biridir?
A) Dünya’nın her yerinde yaşanan gece – gündüz süresi eşittir.
Uyarı
Eksen eğikliği sonucunda matematik iklim kuşaklarının sınırları belirlenir. Bunlardan dönencelerin yerlerini Yer ekseni ile ekvator düzlemi arasındaki açı belirler. Buna göre dönenceler ekvatordan 23° 27/ uzakta bulunan noktalardan geçmektedir. Aynı şekilde Yer ekseni ile yörünge düzlemi arasındaki açı da kutup dairelerin geçeceği paralelleri belirler.
B) Aydınlanma çemberi kutup dairelerine teğet geçer. C) Aynı meridyen üzerindeki tüm noktalar güneş ışınlarını aynı açıyla alır.
D) Güneş ışınları öğle vakti Oğlak dönencesine dik gelir.
E) Kuzey Yarımküre’de en kısa gölge boyları oluşur.
8.
Bu durumda, öğretmenin, öğrencinin sorduğu soruya vermiş olduğu aşağıdaki yanıtlardan hangisinin doğru değildir? A) Aydınlanma çemberi sürekli kutup noktalarından geçerdi.
21 Aralık’ta yukarıdaki şekilde gösterilen X ve Y noktalarından oklar yönünde hareket eden kişilerin aşağıdaki gözlemlerinden hangisinin ortak olduğu söylenemez? A) Dünya’nın dönüşünden kaynaklanan çizgisel hızlarının artması
B) Yıl boyunca gece ve gündüz süreleri eşit olurdu. Palme Yayınevi
B) Güneş ışınlarının geliş açılarının büyümesi C) Gece – gündüz arasındaki süre farkının azalması
C) Aynı boylam üzerindeki noktalarda Güneş aynı anda doğar, aynı anda batardı. D) Güneş ışınları yıl boyunca ekvatora dik gelirdi.
Ekvator ile ekliptik düzlemi arasındaki 23° 27' lik açı dönencelerin yerini belirler. Dönenceler;
E) Aynı anda farklı yarımkürelerde farklı mevsimler yaşanmaya devam ederdi.
➫ Güneş ışınlarının en son dik geldiği noktalardır. ➫ Yer ekseni ile ekliptik düzlem arasındaki 66° 33' lik açı, Kutup Çemberlerinin yerini belirler,
D) Paralellerin çevre uzunluklarının artması E) Alacakaranlık ve gurup vakitlerin sürelerinin kısalması
9. X ve Y noktaları arasındaki 300 km.lik
11. Türkiye’de yıl boyunca aynı mevsim
kuş uçumu uzaklığın farklı paralellerde farklı zaman farkını vermesinin nedenlerinden biri, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Meridyenler arasındaki zaman farkının 4 dakika olması
B) Paralelleri dik açıyla kesmesi
C) Birer derece aralıklarla çizilmesi
D) Meridyenlerin kutup noktalarında birleşmesi
E) Bir başlangıç meridyeninin olması 1. C
2. A
3. D
4. B
özelliklerinin yaşanabilmesi için, aşağıdakilerden hangisi gerçekleşmelidir? A) Ekvator ve yörünge düzleminin çakışık olması
➫ 66° 33' enleminden (kutup çemberleri), kutup noktasına (90°) kadar olan yerlerde Güneş'in hiç doğmadığı ya da batmadığı günler görülür. ➫ 66° 33' enlemlerinde yılın bir gününde Güneş hiç batmaz ve doğmaz iken, kutup noktalarında bu süre yaklaşık 6 ay olur.
B) Güney Yarımküre'de yer alması C) Eksen eğikliğinin artması
5. E
D) Dünya’nın doğudan batıya doğru dönmesi E) Yer şekillerinin sade olması
6. D
7. A
8. B
9. D
10. E
11. A
31
2. Bölüm
/ Dünya'nın Şekli ve Hareketleri
Bilgi Köşesi Ekvator düzlemi ile yörünge düzlemi arasındaki açılar değiştiği varsayılırda eksen eğikliğinin sonuçları da değişir.
8. TEST
1.
3. Gece gündüz arasındaki süre farkı alçak enlemlerden yüksek enlemlere doğru gidildikçe artmaktadır.
Yerkürenin ekseni yörünge düzlemine Şekil I de görüldüğü gibi dik olsaydı;
Yukarıdaki şekilde işaretli olan K ve L noktalarının Dünya’nın ekseni etrafındaki dönüşünden kaynaklanan alacakaranlık sürelerinin aynı olduğu görülmüştür.
Buna göre, yukarıdaki haritada gösterilen ülkelerin hangisinde, gece – gündüz arasındaki süre farkı daha fazladır?
Bu durumun nedeni, aşağıdakilerden hangisidir? A) Boylamlarının aynı olması
B) Özel konumlarının aynı olması
C) Çizgisel dönüş hızlarının aynı olması ➫ Güneş ışınları yalnız ekvatora dik gelecekti.
A) Meksika
B) Peru
D) İran
C) Norveç
E) Zaire
D) Yarımkürelerinin farklı olması Palme Yayınevi
E) Gündüz sürelerinin aynı olması
➫ Mevsimler oluşmayacaktı. ➫ Gece ve gündüz süreleri her yerde yıl boyunca eşit olacaktı. ➫ Güneş'in ufukta doğduğu ve battığı noktalar yıl boyunca aynı kalacaktı. ➫ Yıl içinde gölge boyları değişmeyecekti.
2. Aşağıdaki tabloda, özel konumları benzer olan bölgelerin coğrafi koordinatları verilmiştir.
uzunlukların hesaplanmasının nedeni, aşağıdakilerden hangisidir?
Ancak Şekil II de görüldüğü gibi eksen eğikliği nedeniyle, Yerküre A konumunda iken Kuzey Yarımküre, B konumunda iken Güney Yarımküre daha çok ısınır.
Kısaca, Yerkürenin ekvator düzlemi ile yörünge (ekliptik) düzlemi arasında 23°27' bir açının bulunması bir yerin yıl boyunca aynı derecede ısınmasına engel olur.
Bölge
Boylam
15°Kuzey – 65°Kuzey 20°Batı – 10°Doğu
II
40°Güney – 40°Kuzey 40°Güney – 50°Güney 10°Kuzey – 10°Güney 30°Güney – 60°Güney
IV V
Enlem
I
III
32
4. Bir bölgenin kuzey-güney yönündeki
15°Batı – 15°Doğu 10°Batı – 40°Batı 30°Batı – 60°Doğu 60°Batı – 90°Batı
Bu bölgelerden hangisinde, iklim çeşitliliği daha fazladır? A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
A) Meridyenlerin kutup noktalarında birleşmesi B) Meridyenlerin paralel dairelerini dik kesmesi C) Doğu-batı yönündeki engebeliliğin fazla olması D) Paralel aralıklarının her yerde aynı olması E) Dünya’nın batıdan doğuya doğru dönmesi
Dünya'nın Şekli ve Hareketleri 5. Aşağıdakilerden hangisi, diğer dördünün
8.
Bilgi Köşesi
nedenidir? A) Kars’ın bir sonraki güne İstanbul’dan önce geçmesi B) Rüzgârın Güney Yarımküre’de sola sapması C) Mardin’de Güneş’in, Mersin’den önce doğması
Belirli bir tarihte güneş ışınlarının geliş açısı gösterilen yukarıdaki şekil üzerinde belirtilen merkezlerin hangilerinin öğle saatlerinde ölçülen aynı boydaki cisimlerin gölge boylarının uzunlukları arasındaki fark daha fazladır?
A) I ve IV
D) Edirne’de yerel saatin Kars’a göre geri olması E) Günlük hareketin batıdan doğuya doğru olması
B) I ve V
D) II ve V
6.
süreleri ekvatordan kutuplara doğru değişmektedir.
Gece-gündüz eşitliğinin yaşandığı 21 Mart ve 23 Eylül tarihlerinde şekilde numaralandırılan merkezlerin hangilerinde Güneş, aynı anda doğar ve aynı anda batar?
B) II ve III
D) III ve IV
E) III ve IV
9. Eksen eğikliğinden dolayı gece-gündüz
A) I ve II
C) II ve III
C) II ve IV
E) IV ve V
Palme Yayınevi
Yukarıdaki şekilde, Dünya’nın Güneş etrafındaki hareketi sırasında ortaya çıkan özel durumlardaki konumları gösterilmiştir.
Buna göre, 21 Haziran tarihinde hangi iki noktanın gündüz süreleri arasındaki fark en fazladır?
A) 3 ve 5
B) 4 ve 5
D) 1 ve 2
C) 1 ve 3
E) 2 ve 4
10. K ve L merkezlerinin özellikleri karşılaştırıldığında K merkezinde,
7. Güneş’in doğuş ve batışı ile güneşlenmenin bitkiler üzerindeki etkilerini araştıran bir bilim adamının gün içinde meydana gelen fizyolojik değişiklikleri, aşağıdaki paralellerden hangisi üzerinde yıl boyunca görmesi mümkün değildir? A) Ekvator
B) Yengeç dönencesi C) Oğlak dönencesi D) 45°Kuzey E) 74°Kuzey
1. C
I. yıl içinde aynı uzunluktaki cisimlerin gölgelerinin daha uzun olduğu,
II. gece-gündüz sürelerindeki değişimin daha fazla olduğu,
III. 21 Haziran’da gündüz süresinin daha uzun olduğu,
görülmüştür.
Bu özelliklerden hangileri, K merkezinin Kuzey Yarımküre’de olduğunu gösterir?
A) Yalnız I
2. A
3. C
4. D
Dünya’nın yörüngesindeki hareketi sırasında mevsimlerin başlangıç ve bitiş tarihlerini belirleyen özel konumlar, 21 Haziran, 21 Aralık (yaz ve kış gündönümü) ile 21 Mart ve 23 Eylül (ekinoks) tarihlerinde ortaya çıkar.
5. E
6. D
7. E
Uyarı
Bir yerde; Güneş’in doğduğu ve battığı noktalar, Güneş’in doğma ve batma saatleri ile ufuktaki yolu ve yüksekliğinin değişmesi gece ve gündüz sürelerinin yıl içinde değiştiğini kanıtlar.
B) Yalnız III C) I ve II
D) I ve III 8. D
E) II ve III 9. A
10. B
33
2. Bölüm
/ Dünya'nın Şekli ve Hareketleri
Bilgi Köşesi 21 HAZİRAN KONUMU
9. TEST
1. Aşağıdakilerin hangisinde, Dünya’nın
4. Aşağıdakilerden hangisi, yer ekseninin
kendi çevresindeki hareketi etkili olmamıştır?
eğikliğinin 23°279 olmasının sonuçlarından biri değildir?
A) Yerel saat farklarının oluşması
A) Gün süresinin 24 saat olması
B) Dinamik basınç kuşaklarının oluşması
B) Yarımkürelerde farklı mevsimlerin yaşanması
➫ Güneş ışınları 23°27ı Kuzey enlemindeki (Yengeç dönencesindeki) yatay yüzeylere dik düşer.
C) Sürekli rüzgârların sapmaya uğraması
C) Matematik iklim kuşaklarının sınırlarının belirlenmesi
D) Dünya’nın ekvatorda şişkin olması E) Meridyen sayılarının paralellerin sayısından fazla olması
➫ Yengeç dönencesinin kuzeyindeki noktalar, güneş ışınlarını yıl içinde alabilecekleri en büyük açıyla alır ve cisimlerin gölge boyları da en kısa olur.
E) Orta kuşakta dört mevsim belirgin yaşanabilmesi
2. Aşağıdaki tabloda, X, Y ve Z merkezlerinde 21 Haziran’da Güneş’in yerel saatle kaçta doğduğu verilmiştir.
5.
21 Haziran’da Güneş’in doğduğu saat
➫ Kuzey Yarımküre’de yaz mevsimi, Güney Yarımküre’de kış mevsimi başlar.
X
5.20
Y
7.50
Z
6.10
Buna göre X, Y ve Z merkezleriyle ilgili olarak, aşağıdakilerden hangisi kesinlikle yanlıştır? A) Aynı boylam üzerinde yer alırlar.
Palme Yayınevi
➫ Yengeç dönencesinde yatay yüzeylere dik duran cisimlerin öğle vaktinde gölgesi oluşmaz.
D) Güneş’in doğuş ve batış saatlerinin yıl içinde değişmesi
Dünya’nın Güneş’e karşı konumu yukarıdakilerden hangilerindeki gibi olduğunda, Türkiye’de gece ve gündüz arasındaki süre farkı daha fazla olur?
A) I ve II
B) Y ve Z noktaları Güney Yarımküre’de yer alır.
➫ Aydınlanma çemberi 66°33ı enlemlerine (kutup daireleri) teğet geçer.
C) Ekvatora en yakın olanı Z, en uzak olan nokta Y’ dir.
➫ Kuzey Yarımküre’de en uzun gündüz, Güney Yarımküre’de en uzun gece yaşanır.
D) 21 Mart’ta güneş ışınları X noktasına daha büyük açı ile düşer. E) X noktası Asya Kıtası'nın kuzeyinde yer alır.
➫ Kuzeye doğru gündüzlerin süresi uzar ve Kuzey Kutup dairesinde 24 saate ulaşır.
B) II ve IV
D) III ve IV
C) II ve V
E) IV ve V
6.
3. Güneş ışınlarının bir yere dik açıyla düşmesi ekvator düzlemi ile ekliptik düzlem arasındaki açıya bağlıdır.
34
Bu açı 23°27ı değil de 25° olsaydı, aşağıda derecesi verilen paralellerden hangisine güneş ışınları yılda bir kez dik düşerdi? A) 0°
B) 10° C) 25° D) 30°
E) 35
Yukarıdaki şekilde gösterilen noktaların hangisinde, gece-gündüz uzunluğu yıl boyunca en fazla değişir?
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
Dünya'nın Şekli ve Hareketleri 7. Bir yerde, aşağıdakilerin hangisinde
11. Aşağıdaki tabloda, K, L ve M kentlerinin 21
meydana gelen değişme, Dünya’nın ekseni etrafında dönmesiyle açıklanamaz?
Haziran ve 21 Aralık’taki gündüz uzunlukları (saat) verilmiştir.
A) Gece - gündüz sürelerinde
Kent
21 Haziran
B) Sıcaklık değerlerinde
K
17
7
C) Cisimlerin gölge yönlerinde
L
10
14
M
15
9
D) Rüzgârların yön sapmasında E) Basınç değerlerinde
merkezlerin hangisinde 21 Haziran’da aydınlanma süresi en kısadır?
21 ARALIK KONUMU
21 Aralık
➫ Güneş ışınları 23°279 Güney enlemindeki (Oğlak dönencesindeki) yatay yüzeylere dik düşer.
Bu kentlerin ekvatora yakın olandan uzak olana doğru sırası, aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir?
A) K, M, L
8. Aşağıda coğrafi koordinatları verilen
B) K, L, M
D) L, M, K
Bilgi Köşesi
C) L, K, M
E) M, L, K
A) 70° Kuzey – 45° Doğu B) 35° Kuzey – 35° Doğu
➫ Oğlak dönencesinde cisimlerin öğle vaktinde gölgesi oluşmaz.
C) 10° Kuzey – 65° Doğu D) 25° Kuzey – 10° Doğu
9. Aşağıdakilerden hangisi Dünya’nın yıllık hareketinin sonuçlarından biri değildir? A) Gece ve gündüz süre farkının yıl içinde değişmesi
Palme Yayınevi
E) 45° Kuzey – 75° Doğu
12. Dünya’nın kendi çevresindeki dönüş hızı, aşağıdakilerin hangisi üzerinde etkili olmamıştır? A) Sürekli rüzgârların sapma oranında
B) Gurup vakti süresinin kutuplara doğru uzaması
B) Dinamik basınçların yerlerinde
C) Bir yerde Güneş’in doğuş ve batış saatlerinin değişmesi
C) İki meridyen arasındaki zaman farkında
D) Yıl içinde güneş ışınlarının dik geldiği yerlerin değişmesi
E) Yıllık sıcaklık farklılıklarının oluşmasında
D) Dünya’nın basıklık oranında
E) Aydınlanma çizgisinin kutup noktalarıyla kutup daireleri arasında yer değiştirmesi
hinde yaşanan olaylardan biridir?
C) Oğlak Dönencesi’ndeki cisimlerin öğle vaktinde gölgeleri oluşmaz.
A) 45° Kuzey paraleli, 21 Mart
D) Güney Yarımküre’de ilkbahar başlangıcıdır.
B) 30° Doğu meridyeni, 21 Aralık
C) 10° Kuzey paraleli, 21 Haziran
D) 30° Kuzey paraleli, 21 Aralık
E) 45° Güney paraleli, 23 Eylül
E) Aydınlanma süresi Kuzey Yarımküre’de daha uzundur.
4. A
5. D
➫ Güney Yarımküre’de en uzun gündüz, Kuzey Yarımküre’de en uzun gece yaşanır.
linde yer alan İzmir’den aşağıda verilen tarihlerden hangisinde gündüz süresi İzmir’dekinden daha uzundur?
B) Öğle vaktinde güneş ışınları ekvatora dik gelir.
3. C
➫ Aydınlanma çemberi kutup dairelerine teğet geçer.
13. 27° Doğu meridyeni ve 38° Kuzey parale-
A) Kuzey Yarımküre’de yaz başlar.
2. D
➫ Güney Yarımküre’de yaz mevsimi, Kuzey Yarımküre’de kış mevsimi başlar.
➫ Kuzeye doğru gecelerin, güneye doğru gündüzlerin süresi uzar ve kutup dairelerinde 24 saat olur.
10. Aşağıdakilerden hangisi, 21 Aralık tari-
1. E
➫ Oğlak dönencesinin güneyindeki noktalar, güneş ışınlarını yıl içinde alabilecekleri en büyük açıyla alır ve cisimlerin gölge boyları da en kısa olur.
6. E
7. A
8. C
9. B
10. C
11. D
12. E
13. D
35
2. Bölüm
/ Dünya'nın Şekli ve Hareketleri
Bilgi Köşesi 21 MART – 23 EYLÜL KONUMU
10. TEST
1.
3. Aydınlanma dairesinin kuzey kutup bölgesinden görüntüsünün elde edildiği gün için, aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
(Ekinoks = Gece-Gündüz Eşitliği)
A) Sinop’ta gündüz süresi Hatay’dan uzundur.
➫ Güneş ışınları ekvatordaki yatay yüzeylere dik düşer. ➫ Ekvatorda yatay yüzeylere dik duran cisimlerin öğle vaktinde gölgesi oluşmaz.
C) Güneş ışınları Yengeç dönencesine dik gelmektedir.
Yukarıdaki haritada belirtilen hangi ok yönünde ilerleyen bir gözlemci gurup ve tan sürelerinin uzadığını gözlemler? A) I
B) II
C) III
D) IV
D) Türkiye’de en kısa gölge boyu güney illerimizde ölçülür.
E) V
E) Ekvatorda gece ile gündüz süreleri eşittir.
Palme Yayınevi
➫ Kuzey ve Güney Yarımküre’deki aynı enlemler, güneş ışınlarını aynı açıyla alırlar.
B) Güney Yarımküre’de gündüzler gecelerden daha uzundur.
➫ 23 Eylül’de Kuzey Yarımküre’de sonbahar, Güney Yarımküre’de ilkbahar başlangıcıdır. 21 Mart’ta ise Kuzey Yarımküre’de İlkbahar, Güney Yarımküre’de sonbahar mevsimi başlar. ➫ Aydınlanma çemberi kutup noktalarından geçer. ➫ Aynı boylam üzerindeki noktalarda Güneş aynı anda doğar ve aynı anda batar. ➫ Gece ve gündüz süreleri Dünya’nın her yerinde eşittir.
36
2. I. Sürekli rüzgârların Kuzey Yarımküre’de
4. 21 Aralık’ta X noktasında, Güneş bir gün
sağa, Güney Yarımküre’de sola sapması
süreyle hiç batmazken, Y noktasında gündüz uzunluğu 9 saat, Z noktasında ise 16 saattir.
II. Dünya’nın Güneş’e uzaklığının yıl içinde değişmesi
III. Bir yerde öğle vaktindeki gölge boyunun yıl boyunca değişmesi
Bu durumların nedenleri, aşağıdakilerin hangi sinde doğru sıralanmıştır? II
III
Bu noktalarla ilgili olarak, aşağıda verilenlerden hangisi kesin değildir? A) Y noktasında gece-gündüz süreleri arasındaki zaman farkı daha azdır.
III
B) Y noktası Kuzey Yarımküre’de, X ve Z noktaları Güney Yarımküre’de yer alır.
A)
Eksen hareketi
Eksen eğikliği
Yörüngenin şekli
C) Y noktası, Z noktasına göre ekvatora daha yakındır.
B)
Yörüngenin şekli
Eksen eğikliği
Eksen hareketi
D) Güneş, 21 Mart’ta bu noktaların üçünde de aynı anda doğar.
C)
Eksen hareketi
Yörüngenin şekli
Eksen eğikliği
D)
Eksen eğikliği
Yörüngenin şekli
Eksen hareketi
E) X noktası Güney Kutup dairesi üzerinde bulunur.
E)
Eksen eğikliği
Eksen hareketi
Yörüngenin şekli
Dünya'nın Şekli ve Hareketleri 5. 36° Kuzey paralelindeki Antalya’da oturan
7. Aşağıdakilerden
hangisi, Türkiye’nin orta kuşakta bulunmasının sonuçlarından biridir?
bir kişi, başka bir yere gidiyor. Gittiği yerde Güneş’in doğması sırasında yaşanan alacakaranlık süresinin daha uzun olduğunu görüyor.
Bu kişinin gittiği yer, hangi enlem üzerindedir?
A) 0° (Ekvator)
B) 23° Güney
C) 30° Güney
D) 35° Kuzey
E) 65° Güney
A) Kuzey kıyılarının daha yağışlı olması B) Doğuya gidildikçe sıcaklıkların azalması C) Dört mevsimi belirgin olarak yaşaması D) Akdeniz kıyılarının Karadeniz kıyılarından 7- 8 derece daha sıcak olması E) Bitki örtüsünün kısa aralıklarla değişmesi
Bilgi Köşesi Uyarı
23 Eylül’den sonra güneş ışınları ekvatorun güneyindeki noktalara dik düşer. 23 Eylülden sonra Kuzey Yarımküre’de geceler gündüzlerden uzun olmaya başlar ve 21 Mart’a kadar devam eder. 21 Marttan sonra Kuzey Yarımküre’de geceler gündüzlerden uzundur. Ayrıca 23 Eylül -21 Mart tarihleri arasında Kuzey Kutup noktasında sürekli gece yaşanır.
8. 6. Aşağıdaki grafiklerde üç yerde, yatay düz-
GÖLGE BOYU VE GÖLGE YÖNÜ
Palme Yayınevi
leme dik duran cisimlerin yıl içinde öğle vaktindeki gölge değişimi gösterilmiştir.
Aşağıdakilerden hangisi, Dünya şekilde gösterilen konumdayken gerçekleşen bir durum değildir? A) Güneş, aynı meridyen üzerindeki noktalarda aynı anda doğar. B) Kuzey Yarımküre’de yaz mevsimi başlar.
Bu yerlerin bulunduğu enlemler aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir? II
III
III
A)
Yengeç dönencesi
Ekvator
Oğlak dönencesi
B)
Oğlak dönencesi
Yengeç dönencesi
Ekvator
C)
Ekvator
Oğlak dönencesi
Yengeç dönencesi
D)
Oğlak dönencesi
Ekvator
Yengeç dönencesi
E)
Yengeç dönencesi
Oğlak dönencesi
Ekvator
C) Kuzeye doğru gidildikçe gündüz süresi uzar. D) Aydınlanma dairesi kutup çemberlerine teğet geçer. E) Güneş ışınları Yengeç dönencesine dik düşer.
Güneş ışınları Yengeç ve Oğlak dönencesindeki yatay yüzeylere yılda bir kez, dönenceler arasındaki yatay yüzeylere yılda iki kez dik açıyla düşer. Bu nedenle bu yüzeylerdeki cisimlerin gölge boyları dönencelerde bir kez, dönenceler arasındaki enlemlerde de yılda iki kez sıfır olur.
Cisimlerin Güneş’e karşı konumları nedeniyle gölgeleri farklı yönlere doğru uzanır. Bu nedenle dönenceler arasında bulunan cisimlerin gölge yönleri hem kuzeye hem de güneye doğru uzanır. Ancak dönenceler dışında bulunan cisimlerin gölgeleri yıl boyunca Kuzey Yarımküre’de kuzeye, Güney Yarımküre’de güneye doğru uzanır.
37
/ Dünya'nın Şekli ve Hareketleri
Bilgi Köşesi
9. Aşağıdakilerden hangisi, Dünya’nın Gü-
Matematik İklim Kuşakları Eksen eğikliğinin sınırlarını belirlediği iklim kuşaklarına Matematik iklim kuşakları denir. Yörünge düzlemi ile yörünge düzlemi arasındaki açı 23°279 olduğundan güneş ışınları en son 23°279 Kuzey ve Güney enlemlerinde dik gelir. Bu enlemlere dönence denir. Güneş ışınlarının dik düştüğü bu alana Tropikal kuşak denir.
Tropikal Kuşak ➫ Dönenceler arasındaki bölgedir. ➫ Güneş ışınlarını dik açıyla alırlar. ➫ Gece gündüz süresi az değişir. ➫ Alize rüzgârları kuşağıdır. ➫ Yıl içinde sıcaklık değişimi az olur. ➫ Gölge boyu sıfır olur. Orta Kuşak ➫ Dönenceler ile kutup dairleri arasındaki bölgedir. ➫ Gece ve gündüz değişimi belirgindir. ➫ Yatay düzlemler güneş ışınlarını dik açıyla alamazlar. ➫ 4 mevsim belirgindir. ➫ Ilıman iklim tipleri görülür. ➫ Batı rüzgârları kuşağıdır. ➫ Cephe yağışları görülür. ➫ Yıllık sıcaklık farkı fazladır. Kutup Kuşağı ➫ Kutup dairesi ile kutup noktası arasındaki bölgedir. ➫ Güneş ışınlarını küçük açıyla alırlar. ➫ Sıcaklık sürekli düşüktür. ➫ Kutup rüzgârları kuşağıdır.
38
12. I. 30° ve 60° enlemlerinde dinamik basınç
neş çevresindeki hareketinin sonuçlarından biri değildir?
A) Her iki yarımkürede farklı mevsimlerin yaşanması
II. Kutuplarda sürekli gecelerin ya da gündüzlerin yaşanması
III. Okyanus akıntılarının oluşması
B) Yıllık sıcaklık farklarının oluşması
IV. Aydınlanma çemberinin yer değiştirmesi
C) Gece ve gündüz süresinin yıl içerisinde değişmesi
V. Sürekli rüzgarların sapmaya uğraması
Yukarıdakilerden hangileri Dünya'nın günlük hareketinin sonuçlarındandır?
A) l ve II
merkezlerinin oluşması
D) Güneş ışınlarının yere düşme açılarının yıl içerisinde değişmesi E) 30° ve 60° enlemlerinde dinamik basınç merkezlerinin oluşması
lük hareketinin sonuçlarından biri değildir?
A) Gece–gündüz oluşur.
B) Meltem rüzgârları oluşur.
C) Mekanik çözülme oluşur.
D III ve V
C) II ve III
E) IV ve V
cisimlerin gölge boyu uzar.
D) 30° ve 60° enlemlerinde basınç merkezleri oluşur.
B) I ve V
13. Güneş ışınlarının düşme açısı küçüldükçe
10. Aşağıdakilerden hangisi, Dünya'nın günPalme Yayınevi
2. Bölüm
E) Gece–gündüz süreleri değişir.
11. Aşağıdakilerden
hangisi, Dünya’nın şeklinin sonuçlarından biri değildir?
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi doğru değildir?
A) Günün en kısa gölgesi saat 12.00 de oluşur.
B) Türkiye’de yılın en kısa gölgeleri 21 Haziran’da oluşur.
C) 23 Eylül’de gölge boyları ekvatordan kutuplara gidildikçe uzar.
D) Ekvatorda yıl boyunca gölge oluşmaz.
E) İstanbul’daki bir cismin 21 Mart’taki gölge boyu 23 Eylül'dekine eşittir.
14. Aşağıdaki olaylardan hangisi diğerlerinin nedenidir?
A) Sıcak kuşak Kuzey Yarımküre'de daha geniştir.
A) Gece – gündüz sürelerinin yıl içinde değişmesi
B) Yerçekimi ekvatordan kutuplara artar.
B) Dönence ve kutup dairelerinin oluşması
C) Güneş ışınları yeryüzüne farklı açılarla düşer.
C) Yer ekseni ile yörünge düzlemi arasında 66°33’ açı olması
D) Paralellerin çevre uzunluğu kutuplara gidildikçe azalır.
D) Güneş’in doğduğu yerin yıl içinde yer değiştirmesi
E) Bitki örtüsü kutuplara doğru kuşaklar oluşturur.
E) İki yarımkürede aynı anda farklı mevsimlerin yaşanması
1. C
2. C
3. B
4. D
5. E
6. B
7. C
8. A
9. E
10. E
11. A
12. B
13. D
14. C
COĞRAFİ KOORDİNAT SİSTEMİ
3. Bölüm
/ Coğrafi Koordinat Sistemi
Bilgi Köşesi Paralel: Ekvatora paralel olarak çizildiği varsayılan dairelere paralel denir.
1. TEST
1.
II. Aralarındaki alan her yerde eşittir.
III. Meridyenler ile aralarında dik açı bulunmaktadır.
➫ Başlangıç paraleli ekvatordur.
IV. Aralarındaki kuş uçumu uzaklık sadece ekvatorda 111 km.dir.
Ekvator, kutup noktalarına eşit uzaklıkta bulunan ve Dünya’yı Kuzey ve Güney Yarımküre olarak iki eşit parçaya ayıran çemberdir. Dünya’nın ortasından geçtiği için çevre uzunluğu en fazla olan paraleldir.
Yukarıda verilen özelliklerden hangileri paralellere ait olabilir?
Paralellerin Özellikleri
➫ Paraleller ekvatordan başlayarak kutuplara doğru birer derecelik aralıkla çizilmişlerdir. ➫ 90 tanesi Kuzey Yarımküre’de, 90 tanesi Güney Yarımküre’de olmak üzere toplam 180 paralel vardır. ➫ Dünya küre şeklinde olduğu için paralellerin çevre uzunlukları ve çizgisel hızları ekvatordan kutuplara doğru azalır. ➫ İki paralel dairesi arasındaki uzaklık ise her yerde yaklaşık 111 km.dir. ➫ Meridyenleri dik keserler. ➫ Paraleller birer çemberdir ve doğu batı yönünde uzanırlar.
4. Ekvator, kutup noktalarından eşit uzaklıkta
I. Çevre uzunlukları kutuplara gidildikçe kısalır.
A) I ve II
B) I ve III
D) II ve IV
bulunan, Dünya’yı Kuzey ve Güney yarımkürelere bölen en büyük paralel dairesidir. Ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe paralellerin çevre uzunlukları kısalır.
C) II ve III E) III ve IV
2.
Şekilde görüldüğü gibi meridyenlerin uzunluklarının eşit olmasının nedeni, aşağıdakilerden hangisi olabilir?
Palme Yayınevi
3. Bölüm
Buna göre, harita üzerinde numaralandırılan yerlerden hangisinden geçen paralel daha kısadır? A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
5. Ardışık İki paralel arasındaki uzaklık her yerde 111 km.dir ve paralellerin çevre uzunlukları ekvatordan uzaklaştıkça kısalır.
Paralellere ait yukarıda verilen özellikler aşağıdakilerden hangisinin sonucudur?
A) Kuzey güney yönünde uzanmaları
A) Dünya’nın şeklinin küresel olmasının
B) Başlangıç meridyenin Greenwiçh olması
B) Kara ve denizlerin dağılışının
C) Birer derece aralıklarla çizilmeleri
C) Yer eksenin eğik olmasının
D) Kutup noktalarında birleşmeleri
D) Meridyenlerin kutuplarda birleşmesinin
E) Doğu ve batı meridyeni olarak ayrılmaları
E) Dünya’nın kendi çevresinde dönmesinin
3. Aşağıdakilerden hangisi, meridyenlere ait bir özellik değildir? A) Boylarının eşit olması B) Aralarında 4 dakikalık zaman farkının bulunması C) Sadece özel paralellerle dik açı oluşturmaları D) Aralarındaki uzaklığın sadece ekvatorda 111 km. olması E) Kutup noktalarında birleşmeleri
40
6. Aşağıdakilerden hangisi, ekvatorun özelliklerinden biri değildir? A) Yerçekiminin en az olduğu yerdir. B) Kutup noktalarına eşit uzaklıkta bulunur. C) Kara üzerinde en çok geçen paraleldir. D) Çevre uzunluğu en çok olan paraleldir E) Yer’in dönüş hızının en fazla olduğu paraleldir.
Paralel ve Meridyenlerin Özellikleri 7. Aralarında 1°lik fark bulunan iki paralel dai-
10. İki meridyen arasındaki uzaklık ekvatordan
resi arasındaki uzaklık değişmezken, aralarında 1° lik fark bulunan iki meridyen arasındaki uzaklık ekvatordan kutuplara gidildikçe azalmaktadır.
kutuplara gidildikçe azalır.
Bilgi Köşesi Enlem: Herhangi bir noktanın ekvatora olan uzaklığının derece (°), dakika (ı) ve saniye (ıı) olarak belirtilmesidir. Bir noktanın enlem değerini tam olarak belirtmek için derece, dakika ve saniye kullanılır.
Buna göre, meridyenler arasındaki uzaklığın değişmesi, aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Dünya’nın küresel şekliyle B) Dünya’nın eksen hareketiyle
C) Meridyen sayısının 360 olmasıyla D) Dünya’nın yörünge hareketiyle E) Ekvator ile ekliptik düzlemin çakışmamasıyla
Buna göre, yukarıdaki haritada, numaralandırılmış olan bölgelerden hangisinden 800 km. doğuya ya da batıya gidildiğinde daha çok meridyen geçilmiş olur? A) I
B) II
C) III
D) IV
0° ile 23° 27ı arasındaki enlemlere alçak enlemler, 23° 27ı ile 66° 33ı arasındaki enlemlere orta enlemler, 66° 33ı ile 90° arasındaki enlemelere yüksek enlemler denir.
E) V
8. Bütün meridyenlerin, – eşit uzunlukta olmaları, – ekvatoru dik kesmeleri, – birbirlerine paralel olmamaları, – bir paralel boyunca birbirlerinden eşit uzaklıkta olmaları özellikleri, aşağıdakilerden göstergesidir?
hangisinin
A) Ekvatoru birer derece aralıklarla kestiklerinin
ridyenlerin ortak özelliğidir? A) Uzunluklarının birbirine eşit olması B) Aralarındaki uzaklığın her yerde 111 km. olması
Palme Yayınevi
11. Aşağıdakilerden hangisi paralel ve me-
C) Dünya’yı iki farklı yarımküreye ayırmaları D) Başlangıç koordinatlarından uzaklaştıkça derecelerinin küçülmesi
B) Bütün meridyenlerin kutuplarda birleştiklerinin
E) Bir kutuptan başlayıp diğer kutupta sona ermeleri
C) Dünya’nın dönüş hızının ekvatordan kutuplara doğru azaldığının D) Ardışık iki meridyen arasındaki zaman farkının 4 dakika olduğunun E) Aynı meridyen üzerindeki bütün noktaların yerel saatinin aynı olduğunun
12. Meridyenlerin derecesi Greenwich’ten uzaklaştıkça büyümektedir.
9. Paralellerin
aşağıdaki özelliklerinden hangisi, Dünya’nın şeklinin sonuçları arasında gösterilebilir?
A) Ekvatora paralel ve birer derece aralıklarla çizilmiş olmaları B) Başlangıç paralelinin derecesinin sıfır olması C) Derecelerinin ekvatordan kutuplara doğru artması
Buna göre, haritada gösterilen merkezlerin hangisinde geçen meridyenin derecesi daha büyüktür?
D) Çevre uzunluklarının ekvatordan kutuplara doğru kısalması
E) Paralellerin meridyenleri dik olarak kesmeleri 1. B
2. D
3. C
4. E
5. A
6. C
A) Edirne
7. A
8. B
B) Ankara
D) Erzurum
9. D
Meridyen: Bir kutuptan diğerine uzandığı varsayılan ve paralelleri dik olarak kesen yaylardır. Meridyenlerin Özellikleri ➫ Greenwich (Grinviç) gözlemevinden geçen meridyen, başlangıç meridyeni (0° meridyeni) olarak kabul edilmiştir. ➫ Birer derece aralıklarla çizildikleri için 360 meridyen vardır. ➫ Başlangıç meridyeninin doğusundaki 180 meridyene doğu meridyenleri, batısındaki 180 meridyene batı meridyenleri denir. ➫ Bütün meridyenler bir kutuptan diğerine uzandıkları için uzunlukları aynıdır. ➫ İki meridyen arasındaki kuş uçumu uzaklık ekvatorda en fazla olup, 111 km. dir. Bu uzaklık ekvatordan kutuplara doğru azalır.
C) İzmir
E) Mersin
10. A
11. C
12. D
41
/ Coğrafi Koordinat Sistemi
Bilgi Köşesi Coğrafi konum: Bir kıtanın, ülkenin ya da bölgenin küre üzerindeki yerinin ifade edilmesidir.
2. TEST
1. Bir yerin ekvatora olan açısal uzaklığına enlem denir.
A) Doğuda bulunan merkezlerde Güneş’in daha erken doğması
Bunlardan birincisi enlem ve boylam dereceleriyle ifade edilen matematik konumdur. İkincisi de yüzey şekilleri, denizlere ve ticaret yollarına yakınlık gibi özelliklerin belirtildiği özel konumdur.
B) Kutuplara yaklaştıkça deniz suyunun tuzluluk oranının azalması
Uyarı
Matematik konuma mutlak konum, özel konuma da göreceli konum adı da verilir.
boylam dereceleri yaklaşık olarak verilmiştir.
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi üzerinde enlemin etkisi yoktur?
Coğrafi konum özellikleri iki grupta toplanır.
Bir kıtanın, ülkenin ya da bölgenin Dünya üzerindeki yerinin belirlenebilmesi için, coğrafi koordinatların bilinmesi gerekir. Coğrafi koordinatlar, Dünya üzerinde olduğu varsayılan paralel ve meridyenlerden yararlanılarak belirlenir.
4. Aşağıdaki tabloda, beş ülkenin enlem ve
C) Bitki türlerinin ekvatordan kutuplara doğru değişmesi
D) Kalıcı kar sınırının kutuplarda deniz seviyesinden başlaması E) Ekvatordan uzaklaşıldıkça sıcaklığın azalması
Ülke
Enlem dereceleri
Boylam dereceleri
I
Güney Afrika Cumhuriyeti
22°-35° G
15°-33° D
II
Türkiye
36°-42° K
26°-45° D
III
Mısır
22°-32° K
25°-37° D
IV
Cezayir
19°-36° K
8°B-12° D
V
Ukrayna
44°-53° K
22°-40° D
Tablodaki bilgilere göre, enlem farkı en az ve boylam farkı en fazla olan ülkeler, aşağıdakilerden hangisinde birlikte verilmiştir? A) I ve II
2. Meridyen ve paralellerin aşağıdaki özelliklerinden hangisi, Dünya’nın şekliyle ilgili değildir? A) Paralellerin çevre uzunluklarının kutuplara doğru kısalması B) Başlangıç paralelinde çizgisel dönüş hızının en fazla olması C) Greenwich’in baş meridyen olması D) Bir meridyen dairesinin çevre uzunluğunun, ekvatorun çevre uzunluğundan kısa olması E) Meridyen aralıklarının ekvatorda en geniş olması
Palme Yayınevi
3. Bölüm
B) II ve IV
D) IV ve V
C) III ve V
E) I, III ve V
5. 15° Batı meridyeni ile 30° Kuzey paralelinde bulunan bir gözlemcinin yaptığı yolculukta hangi yöne doğru giderse başlangıç meridyeninden uzaklaşırken, ekvatora yaklaşır?
A) Kuzeybatı
B) Kuzey
C) Batı
D) Güneybatı
E) Güneydoğu
6. Aralarında 10° lik enlem farkı bulunan A ve B merkezlerinin ikisi de ekvatorun kuzeyindedir.
3. Ankara’nın dünya üzerindeki yerini belirlemek için, aşağıdaki bilgilerden hangisi gereklidir? A) Denizlere göre konumu B) Dönence ile kutup noktalarına olan uzaklığı
42
Bu merkezlerden A’nın enlem derecesinin daha büyük olduğunu, aşağıdakilerden hangisiyle kanıtlanabilir? A) Alacakaranlık süresinin daha uzun olmasıyla B) Güneş’in geç doğup erken batmasıyla
C) Bulunduğu saat dilimi
C) Bitki örtüsünün daha gür olmasıyla
D) Ekvatora olan uzaklığı
D) Yerel saatinin daha geri olmasıyla
E) Başlangıç meridyeni ile ekvatora olan uzaklığı
E) İki merkez arasında 1110 km. lik uzaklığın bulunmasıyla
Paralel ve Meridyenlerin Özellikleri 7. Ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe me-
10. Bir ülkenin yalnızca boylam derecesine
Buna göre, aşağıdaki paralel dairelerinden hangisi üzerinde, iki meridyen arasındaki kuş uçumu uzaklık en azdır?
II. iklim kuşağı,
A) 15° Kuzey
B) 45° Kuzey
III. başlangıç meridyenine göre konumu,
C) 6° Güney
D) 70° Güney
IV. ekvatora göre konumu
özelliklerinden hangileri hakkında bilgi edinilemez?
E) 75° Kuzey
I. doğusu ile batısı arasındaki yerel saat farkı,
A) I ve II
Bu bölgenin doğu-batı yönündeki uzunluklarının hesaplanamamasının nedeni, aşağıdakilerden hangisidir?
C) Meridyenlerin kutup noktalarında birleşmesi D) Kuzey Yarımküre’de bulunması E) Dünya’nın batıdan doğuya doğru dönmesi
Palme Yayınevi
B) Meridyenlerin paralel dairelerini dik kesmesi
Yukarıdaki şekilde işaretli noktalardan aynı yönde harekete geçen aynı yükseklikteki iki uçak, Dünya çevresinde birer tur atmıştır. Bu sırada uçakların kat ettikleri yolun eşit olmadığı gözlemlenmiştir.
Bu durum, aşağıdakilerden hangisi ile açıklanabilir? A) Uçakların hızlarının eşit olması B) Uçakların uçuş yönlerinin aynı olmaması C) Yörüngenin elips şeklinde olması D) Yer ekseninin yörünge düzlemine eğik olması
C) Ekvator D) 45° Kuzey paraleli
E) Uçakların bulunduğu paralellerin uzunluklarının farklı olması.
E) Oğlak dönencesi 3. E
Uyarı
Dünya’nın şeklinden ötürü paralellerin çevre uzunlukları ekvatordan kutuplara doğru azalır. Buda aynı hızla uçan uçaklardan kutba yakın olanın daha kısa sürede tur atmasını sağlar.
B) Yengeç dönencesi
2. C
Ekvator Güney kutup dairesi 45° Kuzey paraleli 60° Güney paraleli
12.
A) Güney kutup dairesi
1. A
Buna göre, aşağıda verilen paralellerden hangisi üzerinde, iki meridyen arasındaki kuşuçumu uzaklığı başka bir paralel üzerinde bulmak mümkün değildir?
B) C) D) E)
ile tarih değiştirme çizgisi (180°) arasındaki meridyenlerde yerel saatlerle ilgili çalışma yapacaktır. Bilim adamı, aşağıda verilen paralellerden hangisi üzerinde bulunursa, çalışmasını daha kısa sürede tamamlayacaktır?
E) III ve IV
A) Yengeç dönencesi
9. Bir bilim adamı başlangıç meridyeni (0°)
D) II ve IV
C) II ve III
uçumu uzaklıklar güneyden kuzeye gidildikçe değişir. Bu nedenle iki meridyen arasındaki kuş uçumu uzaklıklar bazı durumlarda aynı olabilmektedir.
zey-güney doğrultusundaki kuşuçumu uzunlukları hesaplanırken, doğu batı yönündeki uzunluğu hesaplanamaz.
A) Doğu-batı yönündeki engebeliliğin fazla olması
B) I ve IV
180° meridyeni aynı zamanda Tarih Değiştirme Çizgisi olarak kullanılmaktadır. Bu meridyenin doğusunda tarih bir gün geri, batısında tarih bir gün ileridir.
11. Yarımkürelerde meridyenler arasındaki kuş
8. Coğrafi koordinatları bilinen bölgelerin ku-
Bilgi Köşesi
bakılarak, o ülkenin;
ridyenler arasındaki uzaklık azalır.
4. B
5. D
6. A
7. E
8. C
9. A
10. D
11. B
12. E
43
3. Bölüm
/ Coğrafi Koordinat Sistemi
Bilgi Köşesi Boylam: Herhangi bir noktanın başlangıç meridyenine olan uzaklığının derece, dakika ve saniye cinsinden belirtilmesidir. Boylam farkı yerel saat farkına sebep olur.
3. TEST
1. Yerel saati ve meridyen derecesi bilinen
4.
bir nokta ile ilgili, aşağıdaki bilgilerden hangisine ulaşılır? A) Kuzey Yarımküre’de yer aldığına B) Güneş’in doğma batma saatine C) Ekvatora uzaklığına meridyenine
kuşuçumu
E) Ulusal saat ile arasındaki zaman farkına
Paralel
Meridyen
I
22° – 32° Kuzey
0° – 30° Doğu
II
36° – 46° Kuzey
0° – 30° Batı
Yukarıda, coğrafi koordinatları verilen iki bölge ile ilgili, aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) İzdüşüm alanları ile gerçek alanları aynıdır.
2.
B) Doğusu ile batısı arasındaki yerel saat farkı aynıdır. C) Ekvator ile kutup noktalarına olan uzaklıkları farklıdır.
Ekvatora uzaklıkları farklı olan yukarıdaki noktaların aşağıdaki özelliklerinden han gisi yıl boyunca aynıdır? A) Gündüz süreleri B) Güneş’in ufuk hattındaki yüksekliği C) Yerel saatleri D) Sıcaklık ortalamaları E) Güneş ışınlarını alma açıları
3. Aşağıdaki şekillerde, İzmir ve Van’da 21 Mart’ta Güneş’in aynı anda gökyüzündeki konumları verilmiştir.
D) Kuzey – güney yönündeki kuşuçumu uzunlukları eşittir. Palme Yayınevi
Aynı boylam üzerindeki noktalarda, ➫ yerel saat, ➫ Güneş’in gökyüzünde en yüksek noktaya (tepe noktasına) ulaştığı an, ➫ gün içinde en kısa gölge boyunun oluştuğu an, ➫ bahar başlangıç günlerinde Güneş’in doğduğu ve battığı an aynıdır.
D) Başlangıç uzaklığına
Bölge
E) Bulundukları saat dilimleri farklıdır.
5. Yerel saati başlangıç meridyeninin saatinden 80 dakika ileri olan bir noktanın,
I. başlangıç meridyenine olan açısal uzaklığı,
II. bulunduğu yarımküre,
III. boylam derecesi
özelliklerinden hangilerine kesin ulaşılabilir?
A) Yalnız I
C) Yalnız III
B) Yalnız II D) I ve II
E) I ve III
Şekillerdeki bilgilerden yararlanarak, aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir?
6. Çanakkale’de yerel saat 11.56 iken,
I. Yer’in eksenindeki dönüş yönü,
A) Dünya ekseninin yörünge düzlemine eğiktir.
II. yörüngenin şekli,
B) İzmir’deki gündüz süresi Van’dakinden uzundur.
III. boylam farkı,
IV. enlem farkı,
durumlarından hangilerinin sonucudur?
D) Van’ın yerel saati İzmir’inkinden daha ileridir.
A) Yalnız II
C) I ve II
E) Van’da gurup vakti süresi daha kısadır.
C) İki kent arasında tarih farkı vardır.
44
Ağrı’da 13.12 olması,
B) Yalnız IV D) I ve III
E) II ve IV
Yerel ve Ulusal Saatler 7. Aynı enlem üzerinde bulunan iki merkezde
10. Rize kentimizin Güneş'i yıl boyunca An
Güneş’in aynı anda görünen konumu aşağıdaki gibidir.
kara, İzmir ve Antalya kentlerine göre daha önce görmesi, bu kentimizin aşağıdaki durumlardan hangisinin sonucu olabilir?
A) Gece gündüz süre farkının çok olmasının
Bu merkezlerle ilgili, aşağıdakilerden hangisi kesin söylenebilir?
B) Günlük sıcaklık farkının çok olmasının D) Daha doğudaki meridyende bulunmasının
B) Yerel saatleri farklıdır. C) Başlangıç meridyenin doğusundadırlar.
E) Yerel saatinin daha geri olmasının
D) Boylam dereceleri aynıdır. E) Yüzey şekilleri sadedir.
uzaklık yalnızca ekvatorda 111 km.dir. Aralarındaki mesafe kutuplara gidildikçe azalır ve tüm meridyenler kutup noktalarında birleşir.
ra gidildikçe azalmasına karşın, aralarındaki 4 dakikalık zaman farkı değişmez.
C) Kutuplarda yerçekiminin fazla olmasıyla
Palme Yayınevi
Bu durum, aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir?
B) Dünyanın batıdan doğuya dönmesiyle
E) Paralel numaralarının ekvatordan uzaklaştıkça büyümesiyle
B) Eksenle ekliptik arasında 66°33’lık açı olması C) Paralellerin çevre uzunluğunun kutuplara doğru kısalması
9. Türkiye, 26°- 45° Doğu meridyenleri arasın-
D) Doğudaki noktalarda Güneş’in daha erken doğması
dadır. Bu bilgiye dayanarak Türkiye’nin,
I. doğusu ile batısı arasındaki yerel saat farkı,
II. güneş ışınlarının yıl içindeki düşme açısı,
Buna göre, aşağıdakilerden hangisinin oluşumu meridyenlerin aralarındaki uzaklığın kutuplara doğru azalmasında etkili olan faktörle açıklanabilir? A) Dünya’nın, ekseni çevresinde batıdan doğuya doğru dönmesi
D) Dünya’nın ekvatorda şişkin olmasıyla
E) Gece–gündüz süreleri arasındaki farkın kutuplara doğru artması
III. yer aldığı ana iklim kuşağı,
IV. başlangıç meridyenine olan açısal uzaklığı
12. 60 dakikalık yerel saat farkı için, aşağıda-
özelliklerinden hangileri hakkında bilgi edinilemez?
ki paralellerden hangisi üzerinde alınan yol daha uzundur?
A) I ve II
C) I ve III
1. E
B) II ve III
A) 10° Kuzey
D) II ve IV
C) 40° Kuzey
E) III ve IV 2. C
3. D
4. A
5. E
6. D
Dünya, kendi çevresinde batıdan doğuya doğru döndüğü için daha doğudaki meridyenler Güneş hizasına daha önce gelirler. Bu nedenle yerel saat doğuda ileri, batıda geridir.
11. Ardışık iki meridyen arasındaki kuş uçuşu
8. Dünya’nın çizgisel hızı, ekvatordan kutupla-
A) Meridyenlerin kutuplarda birleşmesiyle
Yerel saat: Güneş’e olan konuma göre belirlenir. Bir meridyen çizgisi öğle vakti Güneş’in karşısına geldiğinde (ışınların açısı en büyük, gölge boyu en kısa) o meridyen üzerindeki bütün noktalarda yerel saat 12. 00’dir.
C) Yıllık sıcaklık farkının az olmasının
A) Ekvatora olan gerçek uzaklıkları eşittir.
Bilgi Köşesi
B) 35° Güney D) 55° Güney
E) 67° Kuzey
7. B
9. B
8. A
Uyarı
Aynı meridyen üzerindeki tüm noktalarda yerel saat aynıdır. Ancak, Güneş’in doğuş ve batış saati yalnızca 21 Mart ve 23 Eylül’de aynıdır. Diğer tarihlerde gündüz süreleri aynı olmadığı için Güneş’in doğuş ve batış saatleri de farklıdır.
10. D
11. C
12. A
45
3. Bölüm
/ Coğrafi Koordinat Sistemi
Bilgi Köşesi Uyarı
4. TEST
1.
4. İki meridyen arasındaki yerel saat farkı her yerde 4 dakikadır.
Dünya’nın ekseni etrafındaki dönüş yönü nedeniyle yerel saatler doğuda daha ileri, batıda geridir. Bu nedenle elde edilen zaman farkı, meridyeni verilen merkezin yerel saati ile toplanır ya da çıkarılır.
Hatırlatma
Güneşin doğuşu ve batışı ile ilgili sorularda ilk üç aşama yerel saat soruları ile aynıdır. Doğudaki bir noktada güneşin doğuş veya batış saati sorulduğunda bulunan yerel saat farkı çıkarılır. Batıdaki bir noktada ise bulunan yerel saat farkı toplanır. Bir diğer husus ise 21 Mart ve 23 Eylül tarihlerinde gece-gündüz eşitliği olduğu için gece ve gündüz süreleri on ikişer saattir. Diğer tarihlerde güneşin doğuş veya batış saati sorulduğunda gece veya gündüz süresi belirtilmelidir.
B) I ve III
D) II ve IV
B) 17.12
D) 20.30
C) 19.08
E) 21.32
Uyarı
Buna göre, Y noktası yukarıdaki şekilde gösterilen bölgelerin hangisinde yer alır? A) I
A) 2° Batı
46
C) III
D) IV
E) V
neş, 21 Mart’ta Başlangıç meridyenine göre 2 saat 16 dakika önce batar?
B) II
6. Aşağıdaki meridyenlerin hangisinde Gü-
3.
E) 10.40
noktasının yerel saati başlangıç meridyeninin saatinden 76 dakika ileridir.
İki meridyen arasındaki uzaklık kutuplara doğru azaldığı halde iki meridyen yayı arasındaki zaman farkı değişmez. Bu durumun nedeni Dünya’nın çizgisel dönüş hızının kutuplara doğru azalmasıdır.
D) 09.36
C) 07.14
5. Ekvatorun 1665 km güneyinde bulunan Y
E) III ve IV
iken 17°Doğu meridyeninde yerel saat kaçtır? A) 16.32
B) 09.00
C) II ve III
2. 13° Batı meridyeninde yerel saat 19.32
Şekildeki noktalardan doğuya doğru 800 km. gidilirse hangi ikisinde varılan noktaların yerel saatleri arasındaki fark en az olur? A) I ve II
A) 07.30
Palme Yayınevi
Buna göre, Türkiye’nin en doğusunda bulunan 45o Doğu meridyeninde yerel saat 08.30 iken en batısında bulunan 26o Doğu meridyeninde yerel saat kaç olur?
Yukarıdaki şekilde gösterilen doğrultulardan hangisinin başlangıç noktası ile bitiş noktası arasındaki yerel saat farkı daha azdır? A) I
B) II
C) III
D) IV
E)V
B) 31° Batı
C) 34° Doğu
D) 41° Doğu E) 45° Doğu
7. Aynı paralelde ve aralarında 160 dakika yerel saat farkı bulunan iki merkez arasında kaç derecelik boylam farkı bulunur?
A) 15
B) 20
C) 30
D) 40
E) 60
Yerel ve Ulusal Saatler 8. İki merkezin aynı boylam üzerinde yer al-
13.
Bilgi Köşesi
ması, bu merkezlerin,
I. yüzey şekilleri,
II. ekvatora uzaklığı,
III. bitki örtüsü,
IV. öğle vakti
özelliklerinden hangilerinin aynı olduğunu gösterir?
A) Yalnız II
B) Yalnız IV
D) II ve IV
C) I ve II
Yukarıdaki şekilde gösterilen noktalardan hangi ikisinin yerel saatleri arasındaki fark en azdır?
E) III ve IV
A) I ve III
B) II ve III
D) I ve IV
C) II ve IV
E) III ve IV
14. Yerel saatleri arasında 4 saat fark olan iki merkezin tam ortasından 20° Doğu boylamı geçmektedir.
9. 14° Batı meridyeninde yerel saat 15.24 iken yerel saatin 17.32 olduğu meridyen, aşağıdakilerden hangisidir? A) 32° Batı
B) 17° Doğu C) 30° Batı
D) 18° Doğu E) 46° Batı
10. Ekvator üzerinde ve 20° Doğu boylamında bulunan X noktasının yerel saat 10.20 iken, aynı enlemde bulunan ve başlangıç meridyeninin 1665 km. batısında yer alan Y noktasının yerel saati, aşağıdakilerden hangisidir?
A) 06.20
B) 08.00
D) 12.40
C) 09.30
Palme Yayınevi
A) 50° Doğu – 45° Batı
B) 15° Doğu – 25° Batı
C) 80° Doğu – 10° Batı
D) 30° Doğu – 30° Batı
E) 50° Doğu – 10° Batı
11. 33° Doğu meridyeni üzerindeki Ankara’da
A) 16.16
B) 17.04
D) 18.10
Meridyenler birer derece aralıklarla çizildikleri için 360 meridyen yayı vardır. Bunlardan 180 tanesi doğu, 180 tanesi batı meridyenidir. Ayrıca aynı paralel dairesi üzerinde meridyenler birbirine eşit uzaklıktadır. Batı meridyenleri
Doğu meridyenleri
15.
E) 12.48
yerel saat 16.40 olduğu anda, 27° Doğu meridyeni üzerindeki İzmir’in yerel saati kaçtır?
Bu merkezlerin boylamları aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir?
İki meridyen arasındaki uzaklık kutuplara doğru azaldığı için doğu-batı yönünde uzunlukları eşit olan bölgelerdeki meridyen sayısı kutuplara doğru artar.
Yukarıdaki şekil üzerinde belirtilen A merkezinde Güneş’in 06.12’de doğduğu bir günde B merkezinde Güneş, 07.12’de doğmuştur. Buna göre, bu iki merkez arasında kaç meridyen fark vardır? A) 6
B) 10
C) 15
D) 20
E) 30
Uyarı
Bir meridyen yayının tam karşısında bulunan ve birleştiğinde çember oluşturan meridyen yayına anti meridyen denir. Bir meridyen ile onun antimeridyeni arasında 180o ya da 12 saat yerel saat farkı vardır.
16. Aşağıda Kuzey Yarımküre’de bulunan A merkezinden numaralandırılan doğrultularda 400 km. yol alınmıştır.
C) 16.56
E) 19.00
12. Yerel saati 17° Batı boylamının yerel saatinden 20 dakika ileri olan bir merkezden aşağıdaki boylamlardan hangisi geçer?
A) 12° Batı
B) 2° Doğu
D) 22° Batı
C) 12° Doğu
E) 22° Doğu
Bunlardan hangileri arasında oluşan yerel saat farkı en fazla olur? A) I ve III
1. D
2. E
3. A
4. C
5. E
6. C
7. D
8. B
9. D
10. B
B) I ve IV C) II ve III
D) II ve IV
11. A
12. A
13. D
E) III ve IV 14. E
15. C
16. D
47
3. Bölüm
/ Coğrafi Koordinat Sistemi
Bilgi Köşesi
➫ Yerel saat uygulaması ülke içinde veya ülkeler arasında ulaşım, haberleşme, ticaret gibi alanlarda içinden çıkılmaz karışıklıklara yol açar. Bu nedenle saat dilimleri oluşturulmuş ve her saat dilimi için ortak bir saat kullanılmaya başlanmıştır. ➫ Bir saatlik fark 15 meridyen oluşturulduğuna göre Dünya 15’er meridyenden oluşan 24 tane saat dilimine ayrılmıştır (360:15=24). Her dilimin ortak saati o dilimin ortasındaki meridyenin yerel saatine göre ayarlanmaktadır.
Başlangıç Meridyeni Bütün meridyen yaylarının boyları eşit olduğundan, herhangi bir yerin konumunu belirtmek için meridyenlerin bir tanesinin başlangıç olarak alınması gerekir. Batlamyus (MS 90-168), haritalarında Atlas Okyanusu’nda bulunan Kanarya Adaları üzerinden geçen meridyeni başlangıç meridyeni (0º) olarak kullanmıştı. O zaman dünyanın bilinen en batı kısmı burasıydı. Ancak zamanla Afrika’nın batı kıyıları iyice öğrenildikten sonra başlangıç meridyeni için daha batıdaki adalar kullanıldı. 18. yüzyılda her devlet, kendi ülkesinden (genellikle başkenti) geçen meridyeni başlangıç meridyeni olarak kabul etti. Londra, Paris, Lizbon, Madrid, Petersburg ve İstanbul (Ayasofya’dan geçen meridyen) gibi. 1884 yılında yapılan uluslararası bir konferansta İngiltere’de Londra yakınlarındaki Greenwich’ten geçtiği kabul edilen başlangıç meridyeni, günümüz ülkelerinin hemen hemen tamamında başlangıç meridyeni olarak kullanılmaktadır.
48
1. Türkiye’de kışın 30° Doğu meridyeninin ye-
4.
rel saati, yazın 45° Doğu meridyeninin yerel saati ortak saat olarak kullanılır.
Buna göre, kış mevsiminde aşağıdaki kentlerden hangisinin yerel saati ile ortak saat arasındaki fark en az olur? A) Edirne
B) Samsun
D) Malatya
C) Bilecik
E) Iğdır
21 Mart tarihinde Güneş 33° Doğu meridyeninde bulunan Ankara’da ulusal saate göre 06.20’de doğduğuna göre, aynı gün 43° Doğu meridyeninde bulunan Van’da Güneş saat kaçta batar?
A) 17.40
2. Aşağıdaki şekilde bazı saat dilimleri ile Türkiye’nin yer aldığı meridyenler gösterilmiştir. Her saat diliminde ortak saat olarak, dilimin ortasındaki meridyenin yerel saati kullanılır.
Palme Yayınevi
SAAT DİLİMLERİ
5. TEST
Buna göre, Türkiye’de saatler yaz saati uygulaması için bir saat ileri alındığında hangi boylamın yerel saati ulusal saat olarak kullanılır?
A) 15° Doğu B) 30° Doğu C) 37°30 Doğu D) 45° Doğu E) 52°30 Doğu
B) 18.00
D) 19.20
C) 19.00
E) 20.40
5.
Türkiye yaz saati uygulamasında olduğu dönemde, 36° Doğu meridyenindeki Amasya’da Güneş’in konumu şekildeki gibi iken, Türkiye’de ortak saat kaçtır? A) 11.24
B) 12.00
D) 13.00
C) 12.36
E) 13.36
3. Türkiye’de ulusal saatlerin Almanya’da daha ileri olması Türkiye’nin,
I. Güneş’i daha önce görmesi,
II. öğle vaktinde güneş ışınlarının daha büyük açıyla düşmesi,
III. üzerinde bulunduğu paralelin çevre uzunluğunun daha uzun olması,
IV. daha doğudaki meridyenler arasında bulunması
özelliklerden hangileriyle açıklanır?
A) I ve II
B) I ve IV
D) II ve IV
6.
C) II ve III
E) III ve IV
Yukarıdaki şekilde doğu–batı yönündeki uzunluğu verilen bir bölgede, aşağıdaki saat dilimlerinden hangisi kullanılmaz? A) 1.
B) 2.
C) 3.
D) 4.
E) 6.
Yerel ve Ulusal Saatler 7. Aşağıdaki ülkelerin hangisinde, aynı
11. Aşağıdaki I. şekilde X ve Y merkezlerinin
anda birden fazla ortak saat kullanılmaktadır?
coğrafi koordinatları verilmiştir. Şekil II de ise Y merkezinde Güneş’in gökyüzünden konumu görülmektedir.
A) İngiltere C) Mısır
B) Avustralya D) İtalya
Bilgi Köşesi
E) Türkiye
8.
Yukarıda aynı enlem üzerinde bulunan X ve Y merkezlerinde 21 Mart günü Güneş’in aynı andaki konumları verilmiştir.
Buna göre bu iki merkezle ilgili, aşağıdakilerden hangisi kesin doğrudur?
Buna göre, aynı anda X merkezinde Güneş hangi konumda görünür?
A) Y merkezi denizden daha uzaktır. B) Y, başmeridyene daha yakındır.
D) Merkezlerin yerel saati farklıdır. E) Merkezler farklı yarımkürelerdedir.
12. 40° Kuzey paraleli üzerinde doğuya doğru Palme Yayınevi
C) Merkezler aynı paralel üzerinde bulunur.
kuş uçuşu 400 km. giden bir kişi, 30 dakikalık yerel saat farkı oluştuğunu gözlüyor. Daha sonra başka bir paralel üzerinde yine kuş uçuşu olarak 400 km. doğuya gidiyor ve 100 dakikalık yerel saat farkı oluştuğunu görüyor.
iken aynı anda Iğdır’da gölge boyu en kısa konumda ise, bulunduğumuz kent aşağıdakilerden hangisidir?
Buna göre, yapılan yolculuk aşağıdaki paralellerden hangisinde yapılmış ola bilir?
A) 25° Kuzey
C) 0° Ekvator
A) 42° Doğu boylamı Siirt
B) 38° Doğu boylamı Malatya
C) 33° Doğu boylamı Ankara
D) 28° Doğu boylamı Bandırma
E) 27° Doğu boylamı Çeşme
9. Bulunduğumuz kentte yerel saat 11.12’
1. C
B) 07.28
D) 08.24 2. D
3. B
E) 70° Kuzey
6. E
– 45° Doğu boylamları arasında yer aldığını kanıtlayan bir yargıdır?
Uyarı
A) Yükseltisinin doğuya doğru artması
Saat dilimlerinin sınırları, ülkelerin siyasal sınırlarından ötürü düzgün uzanmaz.
D) Dört mevsimi belirgin yaşaması
C) 07.54
5. C
D) 40° Güney
C) Topraklarının 2. ve 3. saat dilimlerinde bulunması E) Yaz mevsiminde ileri saat uygulamasına geçmesi
E) 08.44 4. A
B) 10° Güney
B) Doğusunda Güneş’in daha önce doğması
saati ile 07.40’ta doğduğu bir günde, 40° Doğu meridyeninde Güneş, Türkiye saati ile kaçta doğmuştur? A) 06.56
➫ Rusya Federasyonu, ABD, Avustralya, Kanada gibi doğu-batı yönündeki genişliği fazla olan ülkelerde, yerel saat farkları da fazladır. Bu nedenle bu özellikteki ülkelerde aynı anda birden fazla ortak saat kullanılır.
13. Aşağıdakilerden hangisi Türkiye’nin 26°
10. 29° Doğu meridyeninde Güneş Türkiye
Türkiye’de kış döneminde 2 numaralı saat dilimi (30° Doğu meridyeni) ortak saat olarak kullanılır. Yaz döneminde ise Güneş ışığından daha fazla yararlanabilmek için 3 numaralı saat dilimi (45° Doğu meridyeni) ortak saat olarak kullanılır.
7. B
8. D
9. C
10. A
11. D
12. E
13. C
49
3. Bölüm
/ Coğrafi Koordinat Sistemi
Bilgi Köşesi TÜRKİYE’NİN KÜRE ÜZERİNDEKİ YERİ A. Matematik Konumu
6. TEST
1. Erzurum’dan 40° Kuzey paraleli geçmekte
4. Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’nin ma-
dir.
tematik konumunun sonucudur?
23 Eylül tarihinde Erzurum’da Güneş’in öğle saatindeki görüntüsü, aşağıdakilerden hangisine benzemektedir?
A) Yazın, gündüz süresinin kuzeye doğru uzaması B) Akdeniz kıyılarında girinti ve çıkıntıların az olması C) İç Anadolu’da platoların geniş alan kaplaması D) Doğu Anadolu’da zengin maden yataklarının bulunması E) İstanbul’da, günlük sıcaklık farklarının az olması
Türkiye’nin matematik konumunun sonuçları; ➫ Ilıman kuşakta ve onun ekvatora yakın olan güney kesiminde yer alır. ➫ Akdeniz iklimi kuşağında bulunur. Türkiye bu açıdan düşünüldüğünde yarı kurak iklimin etkisi altındadır. ➫ Sıcak ve soğuk iklim kuşakları arasındaki geçiş alanında bulunduğu için, ne sürekli sıcak ne de sürekli soğuktur. ➫ Yıllık sıcaklık farkının fazla olduğu bir ülkedir. ➫ Yazın güneydeki tropikal hava kütlelerinin, kışın ise kuzeydeki kutup hava kütlelerinin etki alanında kalır. ➫ Güneş ışınlarını dik açıyla almaz. Örneğin; 36° Kuzey paralellerinin geçtiği yerlerdeki yatay düzlemler güneş ışınlarını en fazla 77° 27ılik açıyla alırlar.
5. Aşağıdaki tabloda, beş ülkenin enlem ve boylam dereceleri yaklaşık olarak verilmiştir.
2. Ülkeler kendi sınırları içinde ticaret, ulaşım, haberleşme gibi hizmetlerin yürütülmesinde karışıklıklar çıkmaması için ülke içinden geçen bir meridyenin yerel saatini ortak saat olarak seçerler.
Türkiye’deki ortak saatlerle ilgili, aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Tek bir ulusal saat kullanılır.
B) Kış saati uygulamasında 30° Doğu meridyeni esas alınır.
C) Ocak ayında Iğdır’ın yerel saati ile ortak saati aynı zamanı gösterir. D) Gündüzlerin uzun olduğu zamanlarda yaz saati uygulamasında bulunur. E) Temmuz ayında Iğdır’ın yerel saati ile ulusal saati aynıdır.
Ülke
Enlem dereceleri (Kuzey)
Boylam dereceleri (Doğu)
I
22°-35°
15°-33°
II
26°-45°
25°-37°
III
19°-36°
8°-12°
IV
44°-53°
22°-40°
V
36°-42°
26°-45°
Bunlardan hangisi, Türkiye’ye ait olabilir? A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
6. Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’nin, Kuzey Yarımküre’de yer aldığının kanıtlarından biri olamaz? A) 36° paralelinin çevre uzunluğunun daha fazla olması
B) Güneyinden kuzeyine doğru sıcaklığın genel olarak azalması
3. Alanya’dan 32° Doğu boylamı geçmektedir.
C) Gurup vaktinin süresinin kuzeye doğru uzaması
Yerel saati Alanya’nın yerel saatinden 28 dakika daha ileri olan Malatya’nın boylamı aşağıdakilerden hangisidir?
A) 7° Doğu
B) 25° Doğu
D) 39° Doğu
50
Palme Yayınevi
Türkiye, 36° – 42° Kuzey paralelleri ile 26° – 45° Doğu meridyenleri arasında yer alır. Burası, ekvatorla kuzey kutbu arasında, ama ekvatora daha yakın bir yerdir.
C) 30°Doğu
E) 44° Doğu
D) Kuzeyden esen rüzgârların sıcaklığı düşürmesi E) Gece–gündüz süre farkının kuzeyine doğru artması
Türkiye'nin Matematik ve Özel Konumu 7. Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’nin orta
11.
Bilgi Köşesi
kuşakta yer aldığını gösterir? A) Güneşlenme süresinin kısa olması B) Güneyden esen rüzgârların hava sıcaklığını artırması C) Yıllık sıcaklık farkının fazla olması D) Doğudan batıya gidildikçe sıcaklığın artması
İzmir-Van
lemek için, aşağıdaki bilgilerden hangisi gereklidir? A) Kıtalara göre konumu
A) Gündüz süresi
Yerel saat
B) Ortalama yükselti
Bitki örtüsü
C) Yerel saat
Gündüz süresi
D) Denize uzaklık
E) Toprak türü
SAAT DİLİMLERİ
8. İstanbul’un dünya üzerindeki yerini belir-
Giresun-Adıyaman
Aynı anda saatler
E) Güneş ışınlarının geliş açısının haziranda büyük, aralıkta küçük olması
İzmir ile Van, Giresun ile Adıyaman arasında aşağıda verilen özelliklerden hangileri değişmez?
Türkiye 26° - 45° Doğu meridyenleri arasında bulunduğu için 2. ve 3. saat dilimlerinde yer alır. Elektrik tasarrufu amacıyla kış mevsiminde 2. saat dilimi, yaz mevsiminde de 3. saat diliminin saati ortak saat olarak kullanılır.
Matematik konumu Saat dilimi
B) Kıyıların gerçek uzunluğu C) Şehir merkezinden geçen meridyen E) Başlangıç meridyeni ile ekvatora olan konumu
9. Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’nin özel
Palme Yayınevi
D) Gece gündüz arasındaki süre farkı
12.
konumunun sonucudur?
28°D
42°D
28°D
➫ Türkiye’nin en doğusu ile en batısı arasında 76 dakikalık yerel saat farkı vardır.
42°D
A) Akdeniz kıyılarının Karadeniz kıyılarından daha sıcak olması B) Kuzey Yarımküre’de bulunması
C) Yıl içinde dört mevsimin yaşanması D) Ege Bölgesi’nin İç Anadolu’dan daha nemli olması
E) Yerel saat farkının 76 dakika olması
Bitlis’te Güneş ortak saate göre, 06.00’da doğduğu bir günde, Aydın’da Güneş ortak saate göre kaçta doğar? A) 04.40
B) 05.04
D) 07.20
C) 06.56
E) 08.12
10. Türkiye’nin,
I. denize yakınlık,
II. kalıcı kar sınırı,
III, tarım ürününün çeşidi,
IV. dağlarının uzanış yönü,
özelliklerinden hangileri hem matematik hem de özel konumuna göre değişir?
A) I ve II
1. B
B) I ve IV
D) II ve IV 2. C
3. D
13. İzmir'de gün içinde gölge boyunun en kısa olduğu anda ulusal saat 13.12'yi göstermektedir. Buna göre İzmir'den aşağıdaki meridyenlerden hangisi geçer?
C) II ve III
A) 26° Doğu
2. saat diliminin (kış saati) saati 30° Doğu meridyenine 3. saat diliminin saati (yaz saati) 45° Doğu meridyenine göre ayarlanır.
Bilgi
Gün ışığından daha fazla yararlanmak amacıyla saatlerin düzenlenmesi hakkındaki, 14 Mart 2016 tarihli ve 8589 sayılı Bakanlar Kurulu Kararında yer alan '30 Ekim 2016 Pazar günü saat 04.00'ten itibaren bir saat geri alınması' ibaresi yürürlükten kaldırılmıştır." Alınan bu kararla Eş Güdümlü Evrensel Zaman (UTC) ölçümüne göre, kışın +2, yazın +3 olan Türkiye, Doğu Avrupa zaman diliminden çıkıp, +3'ü standart zaman dilimi olarak belirleyen ülkeler gurubuna katıldı.
B) 27° Doğu C) 28° Doğu
D) 33° Doğu E) 40° Doğu
E) III ve IV 4. A
5. E
6. A
7. C
8. E
9. D
10. C
11. A
12. C
13. B
51
/ Coğrafi Koordinat Sistemi
Bilgi Köşesi ÖZEL KONUM VE SONUÇLARI Herhangi bir yerin, kıtalara, komşu ülkelere, denizlere, boğazlara, dağlara, geçitlere, ticaret yollarına göre konumuna “özel konum” denir. Bir yerin özel konumu; ➫ iklimi, ➫ bitki örtüsünü, ➫ tarımı, ➫ yerleşmeyi, ➫ turizmi, ➫ toprak tiplerini, ➫ hayvancılığı, ➫ akarsuları, ➫ sanayiyi etkiler
7. TEST
1. Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’nin özel konumu hakkında fikir vermez?
A) Ana iklim kuşağı
B) Endüstriyel gelişimi
C) Kış turizmi olanakları
D) Deniz ticaretindeki önemi
E) Önemli yollara göre konumu
Bu durumun nedeni, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Enlem
B) Boylam
C) İklim kuşağı
D) Matematik konum
E) Özel konum
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi Türkiye’nin özel konumunun sonuçlarından biri değildir?
5. Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’nin özel
A) Ortalama yüksekliğin batıdan doğuya doğru artması
A) Güneş ışınlarını yıl içerisinde dik almaması
B) Doğusu ve batısı arasında 76 dakikalık yerel saat farkı olması C) Karadeniz ve step iklimlerinin görülmesi
konumunun sonucudur?
B) Kuzey Yarımküre'de bulunması C) Başmeridyenin doğusunda bulunması
D) Üç tarafının denizlerle çevrili olması
D) Yüzey şekillerinin kısa mesafede değişmesi
E) İstanbul ve Çanakkale boğazlarına sahip olması
E) Yıllık sıcaklık ortalamalarının 20°nin altında olması
3.
I.
II. Tarım ürünlerinin Mardin'e göre çeşitli olması
6.
I. Tarım ürünlerinin çeşitli olması
III. Kıyılarının İzmir'e göre daha az girintili çıkıntılı olması
II. Iğdır’da pamuk tarımının yapılması
III. Tropikal ürünlerin yetişmesi
IV. Deniz suyu sıcaklığının İstanbul’a göre fazla olması
IV. Tarım ürünlerinin hasadının batıdan doğuya doğru uzaması
Antalya’nın yukarıdaki özelliklerinden hangileri matematik konumunun sonuçlarından değildir?
Yukarıdakilerden hangileri, Türkiye’nin sadece özel konumun etkisine örnek gösterilemez?
A) I ve II
A) Yalnız II
Yerel saatinin Erzincan’a göre geri olması
B) I ve IV
D) II ve IV
52
göre belirlenen konumuna özel konum denir.
a) Türkiye, üç kıtanın birbirine en fazla yaklaştığı yerde bulunur. Ayrıca İstanbul ve Çanakkale boğazlarıyla Asya ve Avrupa’yı birbirinden ayırır. Türkiye’nin bu özelliğinin sonucunda;
b) İki farklı yarımada üzerinde bulunur. Bu nedenle kıyı uzunluğu fazladır.
belirgin olduğu gibi, çok yakın mesafelerde de iklim özellikleri değişebilmektedir.
2. Bir yerin dağlara, denizlere, ticaret yollarına
Türkiye’nin Özel Konumu ve Sonuçları; Özel konum, bir yerin kıtalara, denizlere, dağlara, komşu ülkelere geçitlere ve ticaret yollarına göre durumudur.
➫ Türkiye Transit taşımacılıkta önemlidir. ➫ Karadeniz’e kıyısı olan ülkeler deniz ticaretini Türkiye üzerinden gerçekleştirir. ➫ Kıtalar arasındaki başlıca ulaşım yolları üzerinde bulunduğu için stratejik önemi fazladır.
4. Türkiye’de bölgeler arasında iklim farklılıkları
Palme Yayınevi
3. Bölüm
C) II ve III
E) III ve IV
D) I ve III
B) Yalnız III C) Yalnız IV E) II ve IV
Türkiye'nin Matematik ve Özel Konumu 7. Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’nin özel
10. Türkiye’nin aşağıdaki coğrafi özelliklerin-
konumuyla ilgili bir durumudur?
den hangisi, özel konumu ile ilgili değildir?
A) Batısı ile doğusu arasında 76 dakikalık zaman farkının olması
A) Kuzey güney yönünde 666 km.lik kuş uçumu uzaklığın görülmesi
B) Doğu Anadolu’nun İç Anadolu’dan soğuk olması
B) İç kesimlerinde sıcaklık farkının daha fazla olması
C) Ege kıyılarında güneyden kuzeye gidildikçe sıcaklığın azalması
C) En az yağışın Konya Ovası’nda görülmesi
D) Yıl içinde dört mevsimin belirgin olarak yaşanması
D) Asya ve Avrupa arasındaki ticaret yolları üzerinde bulunması
E) Akdeniz'in sularının Karadeniz’den sıcak olması
E) Karadeniz ve Akdeniz bölgelerinde ulaşım koşullarının güç olması
11. Türkiye’de değişik mevsim özelliklerinin aynı zamanda görülmesini sağlayan başlıca etken, aşağıdakilerden hangisidir?
8. Aşağıdakilerden
hangisi, Karadeniz Bölgesi’nde dağların kıyıya paralel uzanması ile ilgili bir sonuç değildir? A) Boyuna kıyı tipinin görülmesi
B) Kıyıda denizin birden derinleşmesi
C) Falezlerin yaygın olması
D) Kıyıya daha çok geçitlerle ulaşılması
E) En fazla yağışın sonbaharda görülmesi
c) Petrol rezervleri bakımından zengin Ortadoğu ülkeleri ile sanayileşmiş Batı ülkeleri arasında bulunur.
d) Yükselti ortalaması fazladır (1132m.) Bu yükselti Anadolu’nun batısından doğusuna gidildikçe artar. Bunun sonucunda; ➫ Gerçek sıcaklığı ile indirgenmiş sıcaklıkları arasındaki fark fazladır. ➫ Sıcaklık ortalaması düşüktür ve sıcaklıklar batıdan doğuya doğru düşer. ➫ Karın yerde kalma süresi Anadolu’nun doğusunda daha uzundur.
B) Farklı denizlere komşu olması e) Yer şekilleri engebelidir. Ayrıca yer şekilleri doğu batı yönünde uzanır.
C) Kuzey Yarımküre’de bulunması
Palme Yayınevi
A) Enlem farkının fazla olması
Bilgi Köşesi
D) Yüzölçümünün büyük olması E) Yer şekillerinin çeşitli olması
12.
9. Aşağıda bazı merkezlerimiz gösterilmiştir.
Yukarıdaki haritada, numaralanmış alanlarla ilgili olarak, aşağıda verilen durumlardan hangisi, özel konum ile açıklanamaz?
Türkiye'nin stratejik öneminin fazla olmasında; ➫ Karadeniz ve Akdeniz arasındaki denizyollarına egemen olması, ➫ Doğu ve batının birbirine en çok yaklaştığı yerde bulunması, ➫ Zengin petrol ve doğalgaz yataklarına yakın yerde olması durumları etkili olmuştur.
A) I’de sanayileşmenin en fazla olması B) II’de yağış miktarının en fazla olması
Bu merkezlerden hangisinin özel konumu diğerlerine göre daha farklı olduğu söylenebilir?
C) III’te deniz etkilerinin iç kesimlere ulaşması
A) Rize
E) V’te yol yapım maliyetinin fazla olması
1. A
B) İzmit
D) Samsun
E) İstanbul
2. B
4. E
3. C
D) IV’te Güneş’in daha önce doğması
C) Ankara
5. D
6. D
7. B
8. E
9. C
10. A
11. E
12. D
53
3. Bölüm
/ Coğrafi Koordinat Sistemi
Bilgi Köşesi
➫ Dağlar, Akdeniz ve Karadeniz bölgelerinde kıyıya paralel, Ege Bölgesi’nde kıyıya dik uzanmaktadır. ➫ Kıyı ile iç kesimler arasındaki ulaşım kuzey ve güney kıyı bölgelerimizde zor, Ege Bölgesi’nde kolaydır. ➫ Deniz etkilerinin iç kesimlere sokulması zordur. Bu nedenle karasal etkiler geniş alanlarda görülür. ➫ İklim ve bitki çeşidi fazladır. ➫ Kara ve demiryollarının yapım maliyeti yüksektir. ➫ Akarsuların enerji potansiyeli yüksektir.
1. Meridyenler arasındaki uzaklığın kutup-
4. Aynı enlem üzerinde bulunan iki merkezde
lara doğru azalmasının nedeni, aşağıdakilerden hangisi olabilir?
Güneş’in aynı anda görünen konumu aşağıdaki gibidir.
A) Kutup noktalarında birleşmeleri
B) Başlangıç yerinin Greenwich olması
C) Birer derece aralıklarla çizilmeleri
D) Kuzey güney yönünde uzanmaları
E) Yerel saat farkına neden olmaları
Kentlerin Güneş’e karşı konumlarının farklı olmasının nedeni, aşağıdakilerde hangisi olabilir?
A) Meridyenleri
B) Gündüz süreleri
2. Dünya’nın küresel şekli nedeniyle paralel-
C) İklim kuşakları
ler arasındaki uzaklık kutuplara gidildikçe azalır. Bu nedenle aynı paralel ve meridyen farkına sahip yerlerin iz düşüm alanlar eşit değildir.
D) Denizden uzaklıkları
E) Yaşadıkları mevsim
Uyarı
Türkiye’de özel konum sonucunda mikroklimalar oluşmuştur. En tanınmış mikroklimalar ise Rize’de ve Iğdır Ovası’nda görülür. Rize’de mikroklimanın görüldüğünün kanıtı turunçgiller ve çay tarımının yapılması, Iğdır’da mikroklimanın görülmesinin kanıtı da pamuk tarımının yapılmasıdır.
Buna göre, meridyen farkı aynı olan yukarıdaki yerlerden hangisinin iz düşüm yüzölçümü daha küçüktür? A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
3. Aşağıdaki şekillerde, 23 Eylül günü beş ayrı ülkenin en batısında bulunan merkezlerde Güneş’in gökyüzündeki konumları gösterilmiştir.
Buna göre, bu ülkelerden hangisinin daha batıda olduğu söylenebilir? A)
B)
D)
54
5. Türkiye’de aynı anda tek ortak saat ayarı Palme Yayınevi
Türkiyenin engebeli ve yer şekillerinin doğu –batı yönünde uzanmasının sonucunda;
8. TEST
C)
E)
kullanılmaktadır.
Bu durumun nedeni, aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? A) Ortalama yükseltisinin fazla olması B) Kuzeyi ve güneyi arasında altı enlem bulunması C) Başmeridyenin doğusunda yer alması D) Yer şekillerinin çok engebeli olması E) Topraklarının doğu batı yönünde çok geniş olmaması
6. İki meridyen arasındaki kuş uçumu uzaklığın ekvatordan kutuplara gidildikçe azalmasının nedeni, aşağıdakilerden hangisidir? A) Dünya’nın iki türlü hareketinin olması B) Meridyen boylarının eşit olması C) Paraleller arasındaki uzaklığın 111 km. olması D) Ekvator düzleminin yörünge düzlemini eğik kesmesi E) Meridyenlerin birer derece aralıklarla geçmesi
Coğrafi Konum 7.
10. Aşağıda paralel ve meridyenlerle ilgi-
Bilgi Köşesi
li verilen bilgilerden hangisinin nedeni, Dünya’nın şeklidir? A) Paralellerin çevre uzunluklarının kutuplara doğru kısalması B) Meridyenlerin kuzey güney yönünde uzanması
Yukarıdaki şekilde gösterilen K ve L merkezleri arasındaki kuş uçumu uzaklık 4995 km. olduğuna göre, L’den geçen paralel aşağıdakilerden hangisi olabilir?
A) 10° Kuzey
C) 10° Güney
Uyarı
Türkiye’nin doğusu ile batısı arasında 76 dakikalık zaman farkının olması boylam farkının sonucudur.
C) Meridyenler arasındaki zaman farkının 4 dakika olması D) Meridyen sayılarının paralel sayılarından fazla olması
B) 20° Güney
E) Paralellerin birer derece aralıklarla çizilmesi
D) 45° Güney E) 60° Güney
11. Ardışık iki meridyen arasındaki kuş uçumu uzaklık yalnızca ekvatorda 111 km.dir. Aralarındaki mesafe kutuplara gidildikçe azalır ve tüm meridyenler kutup noktalarında birleşir.
8. Aralarında 20 °lik boylam farkı bulunan X
A) 10° Güney
C) 43° Güney
B) 25° Kuzey D) 65° Güney
E) 75° Kuzey
Palme Yayınevi
ve Y noktaları arasındaki uzaklık, bu noktaların aşağıdaki paralellerden hangisinde bulunması halinde en kısa olur?
Buna göre, aşağıdakilerden hangisinin oluşumu meridyenlerin aralarındaki uzaklığın kutuplara doğru azalmasında etkili olan faktörle açıklanabilir? A) Dünya’nın, ekseni çevresinde batıdan doğuya doğru dönmesi
Uyarı
Türkiye’de jeolojik açıdan yeni oluşmuş araziler yaygındır. Bu nedenle Türkiye jeotermal enerji potansiyeli bakımından zengindir. Ayrıca deprem riski fazla, linyit yatakları yaygındır.
B) Eksenle ekliptik arasında 66°33’lık açı olması C) Doğudaki noktalarda Güneş’in daha erken doğması
9.
D) Gece – gündüz süreleri arasındaki farkın kutuplara doğru artması
Meridyenler
Aralıklar
Paraleller
E) Paralellerin çevre uzunluğunun kutuplara doğru kısalması
12. Bir yerin Kuzey Yarımküre’de yer aldığını, aşağıdakilerden hangisi kanıtlar? A) Doğuya doğru meridyen derecelerinin büyümesi
B) Ekvatorun en uzun paralel olması
Şekildeki X merkezinden 666 km. kuzeye ve güneye gidildiğinde hangi aralıklara ulaşılır? A) 1 ve 4 C) 2 ve 5
1. A
C) Kuzeye doğru paralel derecelerinin büyümesi D) İki paralel arasındaki alanın kutuplara doğru küçülmesi
B) 1 ve 6
D) 3 ve 5
E) Ardışık iki paralel arasındaki uzaklığın 111 km. olması
E) 2 ve 6
2. D
3. C
4. A
5. E
6. B
7. C
8. E
9. C
10. A
11. E
12. C
55
3. Bölüm
/ Coğrafi Koordinat Sistemi
Bilgi Köşesi
Ulaşım yollarının kavşağında bulunan merkezlerde ticaret ve endüstri gelişmektedir. ➫ Verimli Ege ovalarının denize açılan kapısı olan İzmir kenti bu nedenle gelişmiştir. Karadeniz liman kentleri, gerisindeki yüksek ve geçit vermeyen sıradağlar nedeniyle yeterince gelişememiştir.
1. Güneş, herhangi bir yerde ufuk düzleminde
3.
tam tepe noktasına geldiğinde saat 12.00 olarak kabul edilir. Buna göre hesaplanan saate yerel saat denir.
Yerel saatle ilgili olarak,
Merkez
Enlem
Boylam
I
40° Güney
30° Doğu
II
40° Kuzey
30° Batı
I. Her noktanın kendine özgü bir yerel saati vardır.
Yukarıdaki tabloda matematik konumları verilen merkezlerin ortak özellikleri arasında, aşağıdakilerden hangisi yer almaz?
II. Dünya, batıdan doğuya döndüğünden doğudaki noktaların yerel saati ileridir.
A) Bulundukları saat dilimlerinin aynı olması
III. Aynı boylam üzerindeki noktalarda yerel saat farkları vardır.
B) Gece gündüz süre farkının aynı olması
yargılarından hangilerine ulaşılabilir?
C) Başlangıç boylamına kuş uçumu uzaklıklarının aynı olması
A) Yalnız I
D) Çizgisel hızlarının aynı olması
B) Yalnız II
D) I ve II
C) Yalnız III
E) Bulundukları iklim kuşaklarının aynı olması
E) I ve III
4. Türkiye’de, Palme Yayınevi
Türkiye’de matematik konum nedeniyle dört mevsim belirgin olarak yaşanır. Ancak dört mevsim koşullarının aynı anda yaşanmasının temel nedeni yer şekillerinin çeşitli olmasıdır. Çünkü; yer şekilleri iklimin genel karakterinde bölgesel hatta bölge içerisinde bile kısa mesafelerde değiştirir.
9. TEST
➫ Türkiye'de endüstri kuruluşları daha çok anayollara yakın yerlerde kurulmuştur. Örnek: Bursa, İstanbul, İzmit, Eskişehir gibi.
I. sıcaklığın genelde güneyden kuzeye gidildikçe azalması,
II. ticaret yolları üzerinde bulunması,
III. dört mevsimin belirgin olarak yaşanması,
IV. yazın, en yüksek sıcaklıkların Güneydoğu Anadolu’da yaşanması
özelliklerinden hangileri, Türkiye’nin matematik konumunun sonuçları arasında yer almaz?
2. Dünya üzerindeki bir merkezin özellikleri şunlardır:
A) I ve II
B) I ve III
C) II ve III
• Ekvatorun kuzeyindedir.
• Başlangıç meridyeninin doğusundadır.
• Gurup vaktinin süresi en kısadır.
5. Yeryüzünde yaşanan bazı durumlar mate-
D) II ve IV
E) III ve IV
matik konuma, bazı durumlar da özel konuma göre değişir.
Yukarıda özellikleri verilen merkez, haritada numaralandırılan yerlerin hangisinde bulunur? A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
Bu durum düşünülerek, bir yerin 40° Kuzey paraleli ile 60° Doğu meridyeninde olduğunu bilmekle, aşağıdakilerden hangisine ulaşılamaz? A) Başlangıç meridyenine olan açısal uzaklığa B) Bulunduğu saat dilimine C) Bitki örtüsünün genel çeşidine D) Gece ve gündüz süresine E) Yüzey şekillerinin engebeliliğine
56
Coğrafi Konum 6. Matematik ve özel konumları farklı olan yer-
8. Türkiye, 26°- 45° Doğu meridyenleri arasın-
lerin başta iklim olmak üzere birçok özelliği farklı olur.
Bu bilgiye dayanılarak Türkiye’nin,
I. doğusu ile batısı arasındaki yerel saat farkı, II. güneş ışınlarının yıl içindeki düşme açısı, III. yer aldığı ana iklim kuşağı, IV. bulunduğu saat dilimi
Yukarıdaki dünya haritasında, beş yer numaralandırılarak gösterilmiştir.
B) 1 ve 4
D) 3 ve 5
özelliklerinden hangileri hakkında bilgi edinilemez?
Bu yerlerden hangilerinin iklim özellikleri daha çok benzerdir? A) 1 ve 2
Bilgi Köşesi
dadır.
A) I ve II
B) II ve III
D) II ve IV
C) I ve III
E) III ve IV
Uyarı Türkiye’de sıcaklık dağılışı hakkında ➫ iklim tipi ➫ bitki örtüsü ➫ toprak türleri ➫ akarsu rejimi ➫ hayvan türleri ➫ deniz suyu tuzluluğu ve sıcaklığı ➫ kalıcı kar sınırı bilgi verir.
C) 2 ve 5
E) 4 ve 5
9. Yerel saat, Güneş’in, günlük hareketine göre düzenlenen saattir. Ulusal saat ise, her saat diliminin ortasından geçen meridyene göre düzenlenir.
Palme Yayınevi
7.
Buna göre, ulusal saat hangi zorunluluktan dolayı ortaya çıkmıştır? A) Yerel saatin ülkede karışıklık yaratması B) Başlangıç meridyenine olan uzaklıkla rının farklı olması C) Ulusal saatin bütün ülkeler için ortak olması D) Ülkelerin gece gündüz sürelerinin yıl içinde değişmesi E) Ülkelerin Güneş önünden geçiş zamanlarının farklı olması
Yukarıda, taralı bir bölgenin coğrafi koordinatları verilmiştir.
10.
20°
60°
III IV
Şekildeki bilgilere göre, bölge ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?
30
A) Tamamı Kuzey Yarımküre’dedir. B) Doğu – batı yönündeki genişliği kuzey – güney yönünden daha fazladır. C) Oğlak dönencesinin kuzeyindedir. D) Yüzey şekilleri engebeli, yükseltisi fazladır.
Uyarı
Türkiye’de aynı anda birbirinden farklı mevsim koşullarının yaşanmasının nedeni, Türkiye’nin özel konumudur. Ancak Türkiye’de dört mevsimin belirgin yaşamasının nedeni de matematik konumdur.
V
II I
E) Topraklarının çoğu başlangıç meridyeninin batısındadır.
20
A
20° Kuzey paraleli ile 60° Doğu meridyeninin kesiştiği A noktası üzerinde yer alan bir gözlemci şekilde belirtilen hangi ok yönünde yol alırsa Türkiye’ye ulaşır? A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
57
3. Bölüm
/ Coğrafi Koordinat Sistemi
Bilgi Köşesi
11. Aşağıda, paralel ve meridyenlerle ilgili ve-
14. Aynı enlem üzerinde bulunan iki kentin
rilen özelliklerden hangisi sabit değildir? A) İki meridyen uzaklık
Uyarı
Sıcaklığın genel olarak ekvatordan kutuplara doğru azalmasına enlem etkisi denir.
arasındaki
iklim ve bitki örtülerinin farklı olması kentlerin aşağıdaki özelliklerinden hangisinin farklı olmasıyla açıklanamaz?
kuşuçumu
A) Ortalama yükseltilerinin
B) Ardışık iki paralel arasındaki uzaklık
B) Denize olan uzaklıklarının
C) İki meridyen arasındaki zaman farkı
C) Arazi engebeliklerinin
D) Meridyenlerin uzunlukları
D) Etkili hava kütlelerinin
E) İki meridyen yayı arasındaki alan
E) Boylam değerlerinin
12. Aynı paralel üzerinde bulunan iki merkezde Güneş’in aynı anda görünen konumu aşağıdaki gibidir.
15. IV III
II
15°D 45°D
10°B 0°
0
Uyarı
Aynı meridyen üzerindeki tüm noktalarda yerel saat aynıdır. Güneş’in doğuş ve batış saati yalnızca 21 Mart ve 23 Eylül’de aynıdır. Diğer tarihlerde gündüz süreleri aynı olmadığı için Güneş’in doğuş ve batış saatleri de farklıdır.
Bu merkezler, sırasıyla aşağıda verilen kent çiftlerinden hangisi olabilir?
A) İstanbul – İzmir
B) Ankara – Kars
C) Hakkâri – Malatya
D) Adıyaman – Muğla
E) Sivas – Uşak
Palme Yayınevi
I
Yukarıdaki şekilde belirtilen noktalardan hangi ikisinin yerel saatleri arasındaki fark en fazladır?
A) I ve II
B) I ve III
D) II ve IV
13. Aşağıdakilerden hangisi bir ülkenin Güney Yarımküre’de yer aldığını kanıtlar? A) Kıyılarında deniz suyu sıcaklığının güneye gidildikçe artması
C) II ve III E) III ve IV
16. Aşağıda verilen ülkelerden hangisinde yıllık sıcaklık ortalamalarının farklı olması, sadece enlem etkisiyle açıklanır?
A) Hollanda – Nijerya
B) Belçika – Çek Cumhuriyeti
C) Gece – gündüz süreleri arasındaki farkın kuzeyine doğru artması
C) Fransa – Ermenistan
D) Kanada – Finlandiya
D) Güneyine gidildikçe çizgisel hızın azalması
E) İsrail – Moğolistan
B) Kuzeyine gidildikçe alacakaranlık süresinin uzaması
E) Kalıcı kar sınırının kuzeye gidildikçe deniz seviyesine yaklaşması 58
1. D
2. C
3. A
4. D
5. E
6. D
7. C
8. B
9. A
10. D
11. A
12. B
13. D
14. E
15. D
16. A
HARİTA BİLGİSİ
4. Bölüm
4. Bölüm
/ Harita Bilgisi
Bilgi Köşesi
1. TEST
1. Aşağıdaki şekillerden I.sinde bir bölgenin küre üzerindeki konumu, II. sinde ise haritadaki durumu gösterilmiştir.
Haritalar, yer şekillerinin biçimini gerçeğe tam uygun olarak göstermezler. Haritalarda görünen, gerçeğin az ya da çok benzeridir. Haritalarda gerçeğin tam olarak gösterilememesinin nedenleri şunlardır: ➫ Dünya'nın küresel şekli ➫ Yer şekilleri ➫ Küçültmenin yapılması Projeksiyon Yöntemleri a) Silindirik Projeksiyon: Bu yöntemle oluşturulan haritalarda ekvator ve çevresindeki bozulmalar en az, bu yerden kutuplara doğru bozulmalar artar. b) Konik Projeksiyon: Bu Projeksiyonda orta enlemler ve çevresinde bozulmalar en az iken, kutuplara ve ekvatora doğru gidildikçe bozulmalar artar. c) Düzlem Projeksiyon: Düzlem projeksiyonda merkez kutup noktası alındığında en az hata kutuplarda olur. Kutuplardan ekvatora gidildiğinde bozulmalar artar.
60
Bölgenin haritadaki durumunun, gerçek konumundan farklı olmasının temel nedeni, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Bölgenin orta kuşakta olması
B) Küresel yüzeyin düzleme aktarılması
C) Yer şekillerinin gösterilmemiş olması
D) Harita ölçeğinin küçük olması
E) Dünya’nın ekseni etrafında dönmesi
2. Silindirik projeksiyon yöntemiyle çizilen ha-
I. Haritadaki küçültme oranının fazla olması
II. Okyanusların karalardan daha geniş yer kaplaması
III. Yer şekillerinde engebe ve yükseltinin fazla olması
IV. Dünya’nın şeklinin küresel olması
V. Haritası çizilecek bölgenin yüzölçümünün küçük olması
Yukarıdakilerden hangileri, haritalardaki hata oranının daha fazla olmasına neden olur?
A) I ve II
A) Libya
B) Kanada
C) İngiltere
D) Türkiye
D) I, III ve V
E) II, IV ve V
ise ülkelerin, bölgelerin veya illerin sınırlarını gösterir.
Buna göre, aşağıda verilenlerden hangisi, hem siyasi hem de fiziki haritalardan yararlanılarak bulunamaz? A) Haritadaki iki merkezin birbirine göre yönü
Buna göre, bu projeksiyon yöntemiyle çizilmiş bir dünya haritasında, aşağıdaki ülkelerden hangisi gerçeğe daha yakın görüntü verir?
B) II ve III
5. Fiziki haritalar yer şekillerini, siyasi haritalar
ritalarda meridyen aralıkları her yerde aynıdır.
C) I, III ve IV
Palme Yayınevi
Bir çizimin harita özelliği taşıyabilmesi için kuşbakışı görüntüyü yansıtması, çizimin bir ölçeğe göre yapılması ve çizimlerin bir düzleme aktarılması gerekir.
4.
B) İki merkez arasındaki yer şekillerinin profili C) Haritalardaki bir gölün gerçek alanı D) Haritası çizilen yerin coğrafi koordinatları
E) Moğolistan
E) Haritalardaki iki nokta arasındaki kuşucumu uzaklıkları
3. Aşağıdaki bölümlerden hangisinin ger-
6. Mağara, çeşme, bataklık gibi ayrıntılar
çek alanı ile izdüşüm alanı arasındaki fark, oransal olarak en azdır?
aşağıdaki haritalardan hangisinde görülebilir?
A) Yıldız Dağları
A) Atlas haritalarında
B) Doğu Karadeniz
B) Duvar haritalarında
C) Hakkâri
C) Siyasi haritalarda
D) Antalya
D) Topoğrafya haritalarında
E) Güney Marmara
E) Jeoloji haritalarında
Çizim Yöntemi – Harita Türleri 7. Aşağıdakilerden hangisi, fiziki haritaların
11. Haritalardaki bozulmalar Dünya’nın şekli,
özelliklerinden biri değildir?
küçültme oranı ve yer şekillerine bağlı olarak değişir.
A) Yükselti basamakları farklı renklerle gösterilir.
B) Eş derinlikleri gösterir C) Haritada akarsu, göl ve denizler bulunur.
Buna göre, aynı büyüklükteki kâğıtlara aşağıda verilen bölgelerden hangisinin haritası çizildiğinde, bozulma daha fazla olur? A) Doğu Anadolu Bölgesi
D) Farklı yüzey şekillerini gösterir.
Bilgi Köşesi Türkiye’de gerçek alan ile izdüşüm alan arasındaki farkın en fazla olduğu bölgeler, Doğu Anadolu ve Karadeniz; en az olduğu bölgeler, Marmara ve Güneydoğu Anadolu’dur.
B) Güneydoğu Anadolu Bölgesi
E) Tahıl tarımı yapılan alanları gösterir
C) İç Anadolu Bölgesi D) Ege Bölgesi E) Akdeniz Bölgesi
8. Aşağıdaki yer şekillerinden hangisinin gerçek alan ile izdüşüm alan arasındaki farkı en büyüktür? A) Dağ
B) Boyun
D) Ova
C) Göl
12. Ölçekleri aynı olan Asya Kıtası’nın siyasi
E) Delta
haritası ile Türkiye’nin fiziki haritasının, aşağıdaki özelliklerinden hangisi bakımından benzerdir?
9. Aşağıdakilerden hangisi, bütün haritaların ortak özelliklerinden biridir?
Palme Yayınevi
A) Harita anahtarları B) Ayrıntı gösterme güçleri C) Kullanılan kâğıdın büyüklükleri D) Kullanım alanları
A) Ayrıntıyı gösterme güçleri
E) Konu başlıkları
B) Gösterdikleri alanın genişlikleri C) Kuşbakışı görünümü esas almaları
Bir yerin izdüşüm yüzölçümü, arazideki yükseklikler ve çukurluklar dikkate alınmadan her yer düz kabul edilerek yapılan hesaplamalar sonucu elde edilir. Gerçek yüzölçümde ise bu yükseklikler ve çukurluklar dikkate alınarak hesaplanır. Bu nedenle yükseklik ve engebelik arttıkça gerçek yüzölçümü ile izdüşüm yüzölçümü arasındaki fark artar.
D) Kullanılan renkler ve işaretler E) İzohips aralık değerleri
13. Yeryüzü şekilleri düzleme aktarılırken tamamen doğru şekilde yansıtılamaz ve haritalarda hatalar oluşur.
Buna göre,
10. Siyasi ve fiziki haritaların,
I. yükselti ortalaması,
I. ölçekleri,
II. yer şekillerinin engebeliliği,
II. renk ve işaretleri,
III. denizlerin oranı,
III. projeksiyon yöntemi,
IV. kullanılan ölçek,
IV. kullanım amaçları
V. doğal bitki örtüsü,
özelliklerinden hangileri, kesin olarak farklılık gösterir?
özelliklerinden hangileri harita çiziminde hataya neden olmaz?
A) I ve II
B) I ve IV
A) I ve II
C) II ve III
D) II ve IV
C) II ve IV
E) III ve IV 1. B
2. A
3. E
4. C
5. B
6. D
7. E
Harita Elemanları - Ölçek - Yön oku - Lejant - Konu başlığı - Meridyen ve paralel çizgileri
B) II ve III D) III ve V
E) IV ve V 8. A
9. C
10. D
11. A
12. B
13. D
61
/ Harita Bilgisi
Bilgi Köşesi KULLANIM AMAÇLARINA GÖRE HARİTALAR
2. TEST
1. Düzlem şeklindeki bir kâğıdın, haritası çizi-
4. Konik projeksiyon, kürenin çevresine koni
lecek yerlere değdirilmesiyle düzlem projeksiyon oluşturulur. Bu yöntemde değme noktası neresi ise buradan çevreye doğru alan ve şekillerde bozulmalar olur.
şeklinde bir kâğıt sarılmasıyla oluşturulur. Bu yöntemle çizilen haritalarda şekiller bozulur ama alanlar korunur. Bu yöntem orta enlemler ve çevresindeki bölgelerin çiziminde kullanılır.
a) Genel haritalar: Toplumun geniş bir kesimi tarafından kullanılan haritalardır. Örnek; atlaslardaki haritalar, duvar haritaları, topografya haritaları, siyasi haritalar.
Fiziki haritalar: Yüzey şekillerini yüksekliğine göre belirli renklerle gösteren haritalardır.
Siyasi haritalar: Ülke sınırlarını, il ya da eyalet sınırlarını gösteren haritalardır.
Bir düzlemin Kuzey kutup noktasına teğet geçtiği durumda, yukarıda coğrafi koordinatları verilen yerlerden hangisinin haritası daha doğru çizilir? A) I
B) II
C) III
D) IV
Buna göre, yukarıda coğrafi koordinatları verilen alanlardan hangisi, konik projeksiyonla çizildiğinde alanlar daha doğru gösterilir?
A) I
2. Haritaların çiziminde projeksiyon yöntemlerinin kullanılmasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
B) Denizlerin geniş yer kaplaması
b) Özel haritalar: Belli bir konunun uzmanlarının kullanması için hazırlanan haritalardır. Örnek: Maden, bitki, jeoloji, iklim, nüfus vb. haritaları
C) III
D) IV
hilinde küre üzerine aktarılarak model küre elde edilir. Ancak düzlem üzerine aktarılırken Yer’in şeklinden kaynaklanan bozulmalar ortaya çıkacaktır. Çünkü yuvarlak olan bir cismi bozulma olmadan veya özelliklerini yitirmeden düzlem üzerine aktarmak oldukça güçtür.
Haritacılıkta ortaya çıkan yukarıdaki bozulmaları en aza indirmek için, aşağıdaki yöntemlerden hangisi geliştirilmiştir?
A) Harita elemanları
B) İzohips
C) Kabartma
D) Projeksiyon
E) Kuşbakışı görüntü
C) Küresel yüzeyin düzleme doğru aktarılması D) Haritaların kuşbakışı görüntüye göre çizilmesi E) Yer şekillerin engebeli olması
3. Haritalarda enlem ve boylamın gösterilmediği durumlarda aşağıdaki harita elemanlarından hangisi kullanılır?
6. Aşağıdaki bölümlerden hangisinin ger-
A) Yön oku işareti
çek alanı ile izdüşüm alanı arasındaki fark, oran olarak en azdır?
B) Çizgi ölçek
A) Orta Fırat Bölümü
C) Harita anahtarı
B) Doğu Karadeniz Bölümü
D) Konu başlığı
C) Yukarı Kızılırmak Bölümü
E) Renklendirme
D) Antalya Bölümü E) Yukarı Murat – Van Bölümü
62
E) V
5. Yerküreye ait özellikler, belli bir ölçek da-
A) Çok sayıda bilgiyi haritalarda gösterilmesi
Beşeri ve ekonomik haritalar: Nüfus dağılışı ile ekonomik faaliyetleri gösteren haritalardır.
B) II
E) V Palme Yayınevi
4. Bölüm
Çizim Yöntemi – Harita Türleri 7. Ölçekleri aynı olan Türkiye’nin siyasi ha-
10. Güney Amerika’nın alanı, Grönland adasın-
ritası ile fiziki haritasının,
dan daha büyük olmasına karşın, silindirik projeksiyon yöntemiyle çizilmiş bir haritada Grönland adası Güney Amerika’dan büyük görülmektedir.
I. harita lejandı,
II. kullanım amaçları,
III. ayrıntı gösterme güçleri,
IV. coğrafi koordinatları
özelliklerinden benzerdir?
hangileri
A) Farklı yarımkürelerde yer almaları
bakımından
A) I ve II
B) I ve IV
C) II ve III
D) II ve IV
Aşağıdakilerden hangisi, bu durumun temel nedenidir?
Bilgi Köşesi ÖLÇEKLERİNE GÖRE HARİTA ÇEŞİTLERİ Haritaların ölçekleri, çizilecek haritanın özelliğine göre değişir veya haritanın kapsam ve amacına göre ölçek seçilir.
B) Meridyen aralıklarının ekvatordan kutuplara doğru azalması C) Paralellerin ekvatordan kutuplara doğru kısalması
E) III ve IV
D) Dünya’nın küresel şeklinin düzleme aktarılması
Büyük Ölçekli Haritalar: Bu haritada ölçek 1/1000 ile 1/200.000 arasında değişir. Büyük ölçekli haritalar ikiye ayrılır.
E) Ortalama yükseltilerinin farklı olması
I. Okyanusların geniş yer kaplaması
II. Dünya’nın şeklinin küresel olması
III. Yer şekillerinin engebeli olması
IV. Haritada işaretlerinin bulunması
V. Haritası çizilecek bölgenin yüzölçümünün küçük olması
Yukarıdakilerden hangileri, haritalardaki hata oranının fazla olmasına neden olur?
A) I ve II
C) I, III ve IV
dırıldığında, aşağıdaki haritalardan hangisi, bu gruptaki haritalar arasında yer almaz? Palme Yayınevi
8.
11. Haritalar kullanım amacına göre sınıflan-
A) Fiziki haritalar
B) Beşeri haritalar
C) Siyasi haritalar
D) Ekonomi haritaları
E) Atlas haritaları
Topografya haritaları: Ölçeği 1/20.000 ile 1/200.000 arasında olan haritalardır. Bu haritalarda yeryüzü ayrıntılı gösterilir.
B) II ve III
D) I, III ve V
12. Türkiye’nin fiziki haritasından yararlanarak, aşağıdakilerden hangisi hakkında bilgi edinilemez?
E) II, IV ve V
A) Tuz Gölü’nün gerçek alanı
B) Marmara Bölgesi’nin toprak örtüsü
9.
I. Güneydoğu Anadolu Bölgesi
C) Fırat Nehri’nin uzunluğu
II. Kanada
D) Türkiye’nin meridyen ve paralelleri
III. Şanlıurfa
E) Cilo Dağının uzanış yönü
Yukarıda verilen üç farklı alanın eşit boyutlardaki sayfalara, sayfanın tamamı kullanılarak haritaları çizilmiştir.
13. Siyasi haritalar, aşağıdakilerden hangisinin dağılımını göstermektedir?
Bu haritaların ayrıntıları gösterme güçleri nasıl sıralanır?
A) Kent yerleşmelerinin
B) Yükselti basamaklarının
A) l > lll > ll
B) l > ll > lll
C) Ülke ve il sınırlarının
C) lll > l > II
D) III > ll > l
D) Yağış miktarının
E) Ekonomik etkinliklerinin
E) ll > l > lll
1. E
2. C
3. A
Orta Ölçekli Haritalar: Ölçek 1/200.000 – 1/500.000 arasındadır.
Küçük Ölçekli Haritalar: Ölçeği 1/500.000 den daha küçük olan haritalardır. Bu haritalar daha çok atlaslarda kullanılır.
Uyarı
Planlar: Ölçeği 1/20.000 e kadar olan haritalara denir. Şehir, köy ve bina planları bu grupta yer alır. En ayrıntılı haritalardır.
4. B
5. D
6. A
7. E
8. B
9. C
10. D
11. E
12. B
13. C
Kroki: Bir yerin kuş bakışı görünümünün ölçeksiz ve kabataslak olarak düzleme aktarılmasıdır. Kroki Kuş bakışı çizilmeleri ve düzleme aktarılmasıyla haritalara benzerken, ölçeksiz çizilmesiyle haritalardan ayrılmaktadır.
63
4. Bölüm
/ Harita Bilgisi
Bilgi Köşesi Ölçek, harita üzerinde iki nokta arasındaki mesafenin, arazi üzerindeki aynı mesafeye oranına denir.
3. TEST
1. Bir bölgenin haritasının büyük ölçekli ol
I. gerçek yüzölçümü ile izdüşüm yüzölçümü arasındaki farkın fazla olması,
II. haritada farklı renk ve tonlarının kullanılması
III. ayrıntı gösterme gücünün fazla olması
Haritalarda iki çeşit ölçek kullanılır. Bunlar:
özelliklerden hangilerine sahip olduğunu gösterir?
1. Kesir Ölçek: Bu ölçekte haritadaki küçültme oranı kesirle ifade edilir. Kesir ölçekte pay, harita üzerindeki uzunluğu ifade eder ve “1” ile gösterilir. Paydadaki sayı ise haritadaki bölgenin ne kadar küçültüldüğünü gösterir.
A) Yalnız I
Ölçek =
Haritadaki uzunluk (cm)
4. Aynı ölçekle çizilmiş olan,
ması,
Yeryüzündeki gerçek uzak
B) Yalnız II
D) I ve II
– Avrupa fiziki haritası,
– Dünya fiziki haritası
ile ilgili olarak, aşağıdaki yargılardan hangisine varılamaz? A) Ayrıntı gösterme güçleri aynıdır. B) Harita kâğıtlarının büyüklükleri farklıdır. C) Alplerin yüksekliği iki haritada da aynıdır.
C) Yalnız III
D) Haritalardaki 1 cm.lik uzunluğun gösterdiği geçek uzunluk aynıdır.
E) II ve III
E) Avrupa Kıtası, haritada daha geniş alan kaplar.
Uyarı
ritalar arasındaki temel fark, ayrıntıları gösterme gücüdür. Aşağıdaki ölçeklerden hangisi kullanılarak çizilen bir alanın haritasında, ayrıntı daha fazladır?
A) 1/50.000
C) 1/250.000
B) 1/70.000
Çizgi ölçekte eşit bölmelerin her birine çentik denir. Çizgi ölçeklerden faydalanarak harita üzerindeki mesafelerin gerçek değerleri kolayca hesaplanabilir. Haritalarda büyütme ve küçültme yapılırken oranlarda bozulma olmadığından çizgi ölçek, kesir ölçeğe göre daha çok tercih edilir. Ayrıca çizgi ölçekte dar mesafelerdeki uzunlukları hesaplayabilmek için çizgi ölçekteki sıfırın sol tarafında bulunan çentik daha küçük eşit aralıklara ayrılır.
64
5. Üç farklı haritada, bir ülkenin kapladığı alan,
I. haritada → 3 cm2,
II. haritada → 12 cm2,
III. haritada → 6 cm2 dir.
Buna göre, bu haritaların ayrıntıyı gösterme gücünün en az olandan en fazla olana doğru sırası, aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir?
A) I, II, III
D) 1/500.000 E) 1/2.000.000
Uzaklık ve alan bulmak için haritaların ölçeğinden faydalanır. Bu nedenle bütün haritalardan uzaklık ve alan hesabı için yararlanılabilir.
Hatırlatma
Palme Yayınevi
2. Büyük ölçekli haritalar ile küçük ölçekli ha2. Çizgi Ölçek: Haritadaki iki nokta arasındaki uzunluğun yeryüzündeki karşılığının bir çizgi üzerinde gösterilmesidir. Eşit aralıklarla bölünmüş çizgilerde her aralık, yeryüzünde ne kadar uzunluğa karşılık geldiğini belirtir.
3.
I.
II. Erzincan
III. Doğu Anadolu Bölgesi
Yukarıda verilen üç farklı alanın eşit boyutlardaki sayfalara, sayfanın tümü kullanılarak haritaları çizilmiştir.
D) II, I, III
C) I, III, II
E) III, II, I
Yukarı Fırat Bölümü
6. Bir bölgenin
Bu haritaların ayrıntıları gösterme güçleri aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?
A) l > lll > ll
B) II, III, I
B) l > ll > lll
D) II > l > Ill
C) lll > ll > l
E) ll > lll > l
1 500.000 ölçekli haritası çizildi-
ğinde, haritanın boyutları 10x20 cm. olmuştur. 1
Aynı bölgenin 250.000 ölçekli haritası çizildiğinde, harita kâğıdının boyutları aşağıda verilenlerden hangisi gibi olur?
A) 15 x 30 cm
C) 80 x 120 cm
B) 20 x 40 cm D) 100x150 cm
E) 400 x 600 cm
Ölçek Yorumu – Ölçek Hesabı 7. Bir bölgenin, 1/1.000.000 ölçekli ve
11.
1/3.000.000 ölçekli siyasi haritaları karşılaştırıldığında, 1/3.000.000 ölçekli harita için, aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
Bilgi Köşesi HARİTALARDAN YARARLANMA
A) Harita kâğıdı daha küçüktür.
C) Belli iki kent arasının harita uzunluğu daha kısadır.
Türkiye’nin fiziki haritası, önce şekil I de gösterilen boyutlarla, sonra şekil II deki boyutlarla çizilmiştir.
II. çizimde I. çizime göre,
D) Ayrıntı gösterme gücü daha azdır.
I. küçültme oranı,
E) Harita işaretleri benzerdir
II. yükseklik değerleri,
III. coğrafi koordinatları,
IV. kıyıların haritalardaki uzunlukları
özelliklerinden hangilerinde, herhangi bir değişiklik yapılmamıştır?
A) I ve II
B) Enlem farkı daha fazladır.
8. Aşağıdaki yerleşim merkezlerinin planları aynı büyüklükteki sayfalara, sayfanın tümü kullanılarak çizilmiştir.
Buna göre, hangisinin planındaki ayrıntı gösterme gücü daha fazla olur?
A) Antalya
D) Konya
E) Şanlıurfa
C) II ve III
E) III ve IV
A) 1/200.000
B) 1/550.000
C) 1/1.400.000
D) 1/2.000.000
Bir haritada ölçek yardımıyla alan ve uzunluk hesabı yapılır. Ancak yer şekillerin gösterildiği haritalarda yükselti farkından yararlanarak ta eğim hesabı da yapılabilir.
12.
len İç Anadolu Bölgesi haritasının harita kâğıdı daha büyüktür?
➫ İdari bölümleri ve sınırları öğrenmek için siyasi haritalardan yararlanılır.
Uyarı
9. Aşağıdaki ölçeklerden hangisiyle çizi-
D) II ve IV
➫ Eğim bulma ve profil çıkarma işlemleri için yer şekillerinin gösterildiği fiziki haritalardan yararlanılır.
C) Bartın Palme Yayınevi
B) Afyon
B) I ve IV
➫ Uzaklık ve alan bulmak için haritaların ölçeğinden yararlanılır. Bu nedenle bütün haritalardan uzaklık ve alan hesabı için yararlanılabilir.
E) 1/4.000.000
Yukarıdaki çizik ölçeğin kesir ölçek olarak değeri 1/3.000.000 dir.
Bu çizik ölçekte soru işaretinin yerine aşağıdaki sayılardan hangisi gelmelidir?
A) 45
B) 90 C) 105 D) 120
E) 150
10. Avrupa Kıtası’nın fiziki haritası ile Asya Kıtası’nın fiziki haritası,
I. harita işaretleri,
II. kullanım sayıları,
III. ayrıntı gösterme güçleri,
IV. kuşbakışı görünüşe göre çizilmiş olmaları
özelliklerinden benzerdir?
A) I ve II
1. C
hangileri
B) I ve IV
D) II ve IV 2. A
13. Ölçeği 1/2.000.000 olan bir Türkiye hari-
3. D
tasında İstanbul – Tekirdağ arası 2 cm. ile gösterilmiştir. Bu uzaklık başka bir haritada 8 cm. ise, bu ikinci haritanın ölçeği nedir?
bakımından
C) II ve III
5. C
6. B
A) 1/500.000
B) 1/ 750.000
C) 1/ 1.000.000
D) 1/ 4.000.000
E) III ve IV 4. E
7. B
E) 1/ 8.000.000
8. C
9. A
10. B
11. C
12. D
13. A
65
4. Bölüm
/ Harita Bilgisi
Bilgi Köşesi Haritalarda uzunluk ve alan hesaplamaları yapılırken dikkat edilmesi gereken önemli husus sorunun hangi birimde sorulduğu ve cevabın hangi birimde istendiğidir.
4. TEST
1. Aşağıda verilen ülkelerin haritaları, yer şe-
4. 1/200.000 ölçekli haritada 24 cm. olan bir
killeri dikkate alınmadan, aynı boyuttaki kâğıtlara çizilmiştir.
ırmağın, 1/600.000 ölçekli haritadaki karşılığı aşağıdakilerden hangisidir?
Elde edilen haritalardan hangisinde, bozulma oranı daha azdır?
A) Hindistan B) Kanada
D) Rusya
A) 6 cm
B) 8 cm
D) 20 cm
C) 10 cm
E) 72 cm
C) Belçika
E) Brezilya
5. Ölçeği 1/200.000’den büyük olan haritalara büyük ölçekli haritalar denir.
Buna göre;
Türkiye haritasının harita kâğıdı daha küçüktür?
1. Hata oranı fazladır.
2. Yeryüzünü ayrıntılı gösterir.
A) 1/500.000
B) 1/750.000
3. Küçültme oranı azdır.
C) 1/1.500.000
D) 1/3.000.000
4. Geniş alanları gösterir.
özelliklerinden hangileri büyük ölçekli haritalar için doğrudur?
A) 1 ve 2
E) 1/5.000.000
Palme Yayınevi
Haritalarda iki merkez arasındaki uzaklığı hesaplayabilmek için aşağıdaki formül kullanılmalıdır.
2. Aşağıdaki ölçeklerden hangisiyle çizilen
Gerçek uzunluk = Harita uzunluğu x Ölçek paydası Haritalarda alan hesaplanırken gerçek alan ölçek paydasının karesine bölünür.
D) 2 ve 4
C) 3 ve 4
E) 1 ve 4
3. Aşağıda, tamamı karalar üzerinde bulunan beş bölgenin coğrafi koordinatları veril-miştir.
Hatırlatma: Haritalarda ölçek değişikliği olsa bile çizilen yerlerin yükselti, coğrafi koordinatlar ve gerçek alanları değişmez.
6. 1/400.000 ölçekli bir haritada 3 cm. ile gösterilen sokağın kuşucumu uzunluğu kaç kilometredir?
66
B) 2 ve 3
Bu bölgeler aynı büyüklükteki kâğıtlara çizildiğinde, hangisinin ölçeği en büyük olur? A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
A) 4
B) 6
C) 12
D) 30
E) 45
7. Gerçek uzunluğu 2000 km. olan bir karayolu 1/8.000.000 ölçekli haritada kaç cm. ile gösterilir?
A) 5
B) 10 C) 15
D) 20
E) 25
Ölçek Yorumu – Ölçek Hesabı 8. Karadeniz Bölgesi’nin,
I. 1/400.000
II. 1/600.000
12. Bir bölgenin 1/200.000 ölçekli harita üzerinde kapladığı alan 1/600.000 ölçekli harita üzerinde kapladığı alandan kaç kat daha büyüktür?
ölçekli haritaları çizilmiştir.
Bu haritalarla ilgili olarak, aşağıda verilenlerden hangisi doğru olamaz?
A) I. haritanın ölçeği daha büyüktür.
A) 2
B) 3
C) 5
D) 9
E) 18
gerçek alanı 324 km2 dir.
C) I. haritada Tortum Gölü’nün harita alanı daha büyüktür.
Üzerinde ölçüm yapılan bu haritanın ölçeği aşağıdakilerden hangisi olabilir?
D) II. haritada Samsun – Trabzon arası daha ayrıntılı gösterilmiştir.
A) 1/200.000
E) II. haritadaki küçültme oranı daha fazladır.
C) 1/900.000
B) 1/500.000 D) 1/5.000.000
Uyarı
E) 1/ 7.000.000
Bir yerin farklı ölçeklerle haritasının çizilmesi gerçek alanı, coğrafi koordinatları, yer şekilleri ve yükseltiyi etkilemez.
9. Gerçekte 800 km. olan bir uzunluğun 20 cm. ile gösterildiği bir haritanın ölçeği, aşağıdakilerden hangisi olabilir? B) 1/2.000.000
C) 1/3.000.000
D) 1/4.000.000
E) 1/ 6.000.000
14. 1/ 400.000 ölçekli haritada 3 cm2 ile gösPalme Yayınevi
A) 1/1.200.000
Uyarı
Ölçeksiz yapılan kabataslak çizimlere kroki adı verilir. Krokinin haritayla olan benzer yanı kuşbakışı görüntüsü iken, farklı olan yanı ise ölçeğinin olmamasıdır.
13. Bir haritada 4 cm2 olarak ölçülen bir gölün
B) Haritaların ayrıntı gösterme güçleri farklıdır.
Bilgi Köşesi
terilen bir gölün izdüşüm alanı aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir?
A) 12 km2
B) 48 km2
C) 60 km2
E) 90 km2
D) 72 km2
10. 1/400.000 ölçekli bir haritada aradığı
Uyarı
yerşeklini göremeyen bir araştırmacı, o bölgeye ait aşağıdaki ölçeklerden hangisinin kullanıldığı haritayı seçerse amacına ulaşabilir?
15. Haritalardaki küçültme oranına ölçek denir.
Buna göre, aşağıdaki özelliklerden hangisi büyük ölçekli haritalara ait olabilir?
A) 1/200.000 – Fiziki
A) Ölçek paydasındaki rakam büyüktür.
B) 1/1.000.000 – Fiziki
B) Küçültme oranı fazladır.
C) 1/300.000 – Siyasi
D) 1/100.000 – Beşeri
D) Ayrıntıları gösterme gücü fazladır.
E) 1/500.000 – Fiziki
E) Hata oranı fazladır.
Bir haritada kesir ölçekle birlikte çizgi ölçeğin verilmesinin nedeni haritalarda büyültme ve küçültme işlemi sırasında haritanın ölçeğinin korunmasıdır. Çünkü, haritalarda büyütme ve küçültme işlemi sırasında kesir ölçek değişir, çizgi ölçek değişmez.
C) Geniş alanları gösterir.
11. Haritaların daha ayrıntılı olmaları, 16. 1/200.000 ölçekli bir Türkiye haritasında bir
I. bölgeye daha alçaktan bakılması,
II. izohips aralık değerinin küçük olması,
III. harita ölçeğinin küçük olması
özelliklerinden hangilerine bağlıdır?
A) Yalnız I
1. C
B) Yalnız II
D) I ve III
2. E
3. A
4. B
gölün alanı 4 cm2 gelmektedir.
Bu gölün alanı kaç km2 dir?
A) 16
C) I ve II
B) 20
D) 12
C) 24
E) 8
E) II ve III
5. B
6. C
7. E
8. D
9. D
10. A
11. C
12. D
13. C
14. B
15. D
16. A
67
4. Bölüm
/ Harita Bilgisi
Bilgi Köşesi Haritalarda yüzey şekilleri, haritanın kullanım amacı ve ölçeği gibi özelliklerine göre farklı yöntemler kullanılarak gösterilmektedir. Bunlar:
5. TEST
1. Türkiye fiziki haritasında Konya Ovası ile
4. Şekildeki izohips haritasında A – B noktaları
Çukurova aynı renkle gösterilebilir mi, neden?
arasındaki yükselti farkı 500 m.dir.
A) Gösterilemez; çünkü, yükseklikleri farklıdır. B) Gösterilebilir; çünkü, aynı haritada yer alırlar.
Kabartma Yöntemi: Yüzey şekillerinin üç boyutlu olarak gösterildiği bu yöntemde, haritaların maliyeti yüksektir ve haritanın taşınması zordur. Bu nedenle fazla kullanılan bir yöntem değildir.
C) Gösterilebilir; çünkü, toprak türleri aynıdır. D) Gösterilemez; çünkü, coğrafi bölgeleri farklıdır. E) Gösterilemez; çünkü, yüzölçümleri farklıdır.
2. Fiziki haritalarda, her yükseklik aralığı farklı
Coğrafi bölgelerimizin aynı ölçekte fiziki haritaları çizildiğinde, aşağıdaki bölgelerin hangisinin haritasında yeşil renk ve tonları görülmez? A) Karadeniz Bölgesi B) Güneydoğu Anadolu Bölgesi
A) Sarı
C) Beyaz
B) Yeşil D) Koyu kahverengi E) Turuncu
5. Tarama yöntemiyle çizilmiş bir haritada tarama çizgilerinin sık geçmesi, aşağıdakilerden hangisine bağlıdır?
C) Marmara Bölgesi
A) Bitki örtüsünün gür olmasına
D) Doğu Anadolu Bölgesi
B) Eğimin fazla olmasına
E) Akdeniz Bölgesi
C) Yükseltinin fazla olmasına
D) Haritanın büyük ölçekli olmasına
E) Yer şekillerinin bakı özelliklerine
3. Bölgeler
Gerçek yüzölçümü (km2)
İz düşüm yüzölçümü (km2)
I
326
206
II
229
227
III
185
146
IV
151
138
V
148
144
6. Haritalarda renkler yükselti basamaklarını ifade eder. Yükseltisi 500 m.den az olan alanlar haritalarda yeşil renk ile gösterilir.
Bir bölgede, gerçek yüzölçüm ile iz düşüm yüzölçümü arasındaki farkın fazla olması, o bölgenin engebeli olduğunun göstergesidir.
Buna göre, tabloda gerçek ve iz düşüm yüzölçümleri verilen boş bölgenin hangisinde, yer şekillerindeki engebeliliğin daha fazla olduğu söylenebilir?
Buna göre, K noktasının bulunduğu izohips aralığı bir fiziki haritada hangi renkle gösterilir?
bir renkle gösterilir.
Palme Yayınevi
Gölgelendirme Yöntemi: Haritası çizilecek olan bölgenin belli bir yönden aydınlatıldığı varsayılır. Bu yöntemde ışığa dönük yüzeyler açık renkle, gölgede kalan yüzeyler koyu renklerle gösterilir. Bu yöntemde yer şekillerinin ayrıntıları tam olarak gösterilmediği için, genellikle fiziki haritalarda yardımcı bir yöntem olarak kullanılır. Eşyükselti eğrileri ile hazırlanmış haritalar da bu yöntem de kullanılarak yer şekilleri daha net gösterilmeye çalışılır.
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
Buna göre, aşağıdaki alanlardan hangisi harita üzerinde yeşil renk ile gösterilmez? A) Sakarya Ovası B) Ergene Havzası C) Gediz Grabeni D) Kars Platosu E) Çatalca Platosu
68
Yer Şekillerin Haritalarda Gösterilmesi 7.
10. A ve B merkezleri arasındaki yükselti farkı 800 m.dir.
Yukarıda izohips haritası verilen arazinin, renklendirme yöntemi ile hazırlanacak haritasında aşağıdaki renklerden hangisi kullanılmaz?
A) Sarı
B) Mavi
C) Kahverengi
Bu haritadaki C noktasının yüksekliği kaç metredir?
A) 1000
B) 1200
D) 800
C) 1300 E) 600
D) Açık yeşil
E) Koyu yeşil
11. Bir bölgeye ait topografya haritasında izo-
Bilgi Köşesi Tarama Yöntemi: Yer şekilleri, uzunlukları ve kalınlıkları değişen çizgilerle gösterilir. Eğimin fazla olduğu yerlerde çizgiler kısa, kalın ve birbirine yakındır. Eğimin az olduğu yerlerdeki çizgiler uzun, ince ve birbirine uzaktır.
Renklendirme Yöntemi: Yükselti basamaklarının farklı renklerle gösterildiği bir yöntemdir. En çok orta ölçekli ve küçük ölçekli haritalarda kullanılır.
hipslerin sık geçtiği görülmüştür.
8. 3000 m ve 2000 m yükseklikten bakılarak
A) Yükselti değerlerinin B) Ölçeğin
A) Harita küçük ölçeklidir.
Palme Yayınevi
çizilen İstanbul’un topografya haritalarında, aşağıdakilerden hangisinin değiştiği söylenemez?
Yalnızca bu bilgiye göre, bu harita ve bölge ile ilgili aşağıdaki yargılardan hangisinin kesinlikle doğru olduğu söylenebilir?
B) Haritadaki hata oranı fazladır. C) Yer şekillerinin eğimi fazladır. D) Yükselti ortalaması fazladır.
C) Ayrıntıları gösterme gücünün
E) Haritanın çizimi için küçük bir kâğıt kullanılmıştır.
D) Haritaların kâğıtta kapladığı alanın
Renklendirme yönteminde yükseltisi: ➫ 0–500 m. arasında olan yerler yeşil, ➫ 500 – 1000 m. arasında olan yerler sarı, ➫ 1000 m. den yüksek olan yerler kahverengi ve tonları, ➫ Kalıcı karlar ve kutuplar beyaz ➫ Okyanus, deniz ve göller mavinin tonları ile gösterilir.
E) İzohips aralık değerlerinin
12. Haritalarda ayrıntılar azaldıkça hata oranı artar.
9.
Yukarıdaki harita üzerinde gösterilen X noktası hangi yükselti değerleri arasında yer alır?
A) 400 – 425 m
B) 425 – 450 m
C) 450 – 475 m
D) 475 – 500 m
1. A
E) 500 – 525 m 2. D
3. A
4. E
5. B
6. D
Buna göre, aşağıda verilen topografya haritalarının hangisinde hata oranı diğerlerinden azdır?
7. C
8. A
9. D
10. A
11. C
12. E
69
4. Bölüm
/ Harita Bilgisi
Bilgi Köşesi İZOHİPS (EŞYÜKSELTİ) YÖNTEMİ
6. TEST
1.
4.
Bu yöntem, topografya haritalarında kullanılır. Eşyükselti eğrileri, yüksekliği aynı olan noktaların birleştirilmesiyle çizilir. Bundan dolayı eşyükselti eğrileri birbirini kesmezler.
➫ İzohipsler iç içe kapalı eğrilerdir. ➫ Her eğri kendisinden daha yüksek yerleri gösteren eğriyi çevreler.
A) Haritada üç tepe bulunur.
➫ İki tepe arasında kalan yerler boyundur.
E) Akarsular farklı yönlere doğru akmaktadır.
2. Ardışık iki izohips arasındaki yükselti farkı-
A) I ve III
B) I ve IV
D) II ve V
C) II ve IV
E) III ve V
na izohips aralığı denir.
Buna göre, ayrıntıları gösterme güçleri göz önüne alındığında aşağıdaki ölçeklerle hazırlanacak haritalardan hangisinde izohips aralığı en büyüktür?
Yukarıdaki haritada işaretlenen X noktasının yükselti değerinin 150 metre olabilmesi için, eşyükselti eğrilerinin arasındaki yükselti farkı kaç metre olmalıdır?
A) 10
A) 1/ 20.000
C) 1/ 100.000
B) 20 D) 100
B) 1/ 45.000
C) 50
E) 200
D) 1/ 125.000
E) 1/200.000
6. Eşyükselti eğrilerinin aralıklarının sık veya
Uyarı
seyrek olması yer şekillerinin eğim koşullarına bağlıdır.
3. Aşağıdakilerden hangisi, yer şekillerinin haritalarda gösterildiği biri değildir?
Aşağıdaki yer şekillerinden hangisini gösteren eşyükselti eğrileri daha sık aralıklarla çizilir?
A) Kıyı ovaları
B) Birikinti konisi
C) Delta
D) Plato
yöntemlerden
A) İzohyet
B) Tarama
C) İzohips
D) Kabartma
70
5.
D) Akarsuların akış hızı aynıdır.
Eş yükselti eğriler arasındaki yükselti farkı haritanın tamamında aynıdır. Bu yükselti farkına ekuidistans ya da eş yükselti eğrisi aralığı denir.
Yukarıdaki topoğrafya haritalarının hangilerinde, eşyükselti eğrileri arasında bulunan yükselti farkı aynıdır?
C) Haritada sırt, vadi ve tepe bulunmaktadır.
➫ İki eğri arasındaki yükselti farkı her yerde aynıdır ve bu fark haritanın ölçeğine göre değişir.
➫ İzohipslerin “V” şeklini aldığı yerler akarsu vadisini”, “V” nin sivri ucu akarsuyun kaynağını gösterir.
B) İzohips aralık değeri belli değildir.
➫ Deniz kıyısı 0 m. eğrisidir. En içteki eğride yer alan nokta zirveyi gösterir.
➫ Eğimin fazla olduğu yerlerde eğriler sıklaşır, eğimin az olduğu yerlerde birbirinden uzaklaşır.
Eşyükselti eğrileriyle gösterilmiş olan yukarıdaki topografya haritası incelendiğinde, aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
Palme Yayınevi
Eşyükselti eğrilerinin özelikleri şunlardır:
E) Renklendirme
E) Dik yamaç
Yer Şekillerin Haritalarda Gösterilmesi 7. Bu yöntemde yer şekillerinin bir yönde ay-
10. Aynı haritada yer alan, aşağıdaki yer-
dınlatıldığı düşünülür. Işık alan yerler beyaz bırakılıp ışık almayan yerler ise gri veya kahverengi ile gösterilir. Bu yöntem yeryüzü şekillerini ayrıntılı göstermediği için daha çok yardımcı yöntem olarak kullanılır.
şekillerinden hangisinin bulunduğu yerde eşyükselti eğrileri daha seyrek geçer?
Yukarıda, yer şekillerini haritalarda gösterme yöntemlerinden hangisinin özellikleri açıklanmıştır?
A) Renklendirme yöntemi
B) Gölgelendirme yöntemi
C) Tarama yöntemi
D) İzohips yöntemi
E) Kabartma yöntemi
A) Sırt C) Ova
B) Kanyon vadi D) Volkan konisi
E) Falez
11.
Bilgi Köşesi Aynı derinlikteki noktaların birleştirilmesiyle elde edilen eğrilere izobat denir. Bu eğrilerle hazırlanan haritalara batimetrik haritalar denir. Batimetrik haritalarda göl ve denizlerin derinlikleri gösterilir
Uyarı
Türkiye fiziki haritalarında, kahverenginin oran olarak en fazla kullanıldığı bölge Doğu Anadolu’dur. Aynı nedenlerle sarının en fazla kullanıldığı bölge Güneydoğu Anadolu, yeşilin en fazla kullanıldığı bölge Marmara’dır.
8.
Eğimin azaldığı yerlerde akarsuyun akış hızı azalır.
Buna göre, yukarıdaki haritada gösterilen akarsuların işaretli olan bölümlerinden hangisinde akış hızı daha fazladır?
A) I
B) II
C) III
D) IV
Yukarıda, tarama yöntemiyle çizilmiş bir yer şekli gösterilmiştir.
Buna göre, tarama yönteminin özellikleriyle ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
Palme Yayınevi
A) Tarama çizgileri eğim yönünde uzanır. B) Kalın çizgiler eğimin arttığını gösterir. C) Eğimin az olduğu yerde çizgiler uzun ve seyrektir. D) Çizgi boyları yükselti basamaklarını ifade etmektedir.
E) V
E) Eğimin az olduğu yerlerde çizgiler daha kısa görünür.
9. Akarsu vadilerinin olduğu yerlerde eşyükselti eğrileri ”V” şeklini alır. “V” nin sivri ucu akarsuyun kaynak yönünü gösterir ve bu yöne doğru eşyükselti eğrilerinin değeri artar.
12.
Yukarıda eşyükselti eğrileriyle çizilen bölgenin haritasında numaralandırılan yerlerden hangisi vadiyi göstermektedir?
Haritada verilen doğrultulardan hangisinde tepe, kapalı çukur ve boyun bulunmaktadır?
A) 1
A) G-H
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
1. D
2. E
3. A
4. A
5. C
6. E
7. B
8. A
B) J - I
D) E – F 9. C
Bilgi
Uzaktan Algılama Yeryüzünden belirli uzaklıklara, atmosfere veya uzaya yerleştirilen platformlara monte edilmiş ölçüm aletleriyle (özellikle yapay uydular) yeryüzünde bulunan doğal ve yapay nesneler hakkında bilgi alma ve değerlendirme teknikleri olarak tanımlanabilmektedir. Günümüzde yerküre ile uğraşan tüm bilim dalları uzaktan algılamayı kullanmaktadır. Uzaktan algılamayla elde edilen bilgiler haritalara aktarılırken belli semboller kullanılır. Bu sembollerin başlıcaları nokta, çizgi ve alandır. Bazı haritalarda bunlardan biri kullanırken bazı haritalarda da üçü birlikte kullanılır. Bu semboller; Şekli ve sınırları çok küçük olan verileri göstermede nokta sembolü kullanılır. Sınırları belli olan yerler için örneğin, deniz ve göller alan sembolü kullanılarak gösterilir. ·Alan olarak gösterilemeyen yollar, akarsular, faylar ve kıvrım eksenleri çizgi sembolüyle gösterilir.
C) A – B
E) C – D 10. C
11. E
12. C
71
/ Harita Bilgisi
Bilgi Köşesi Eşyükselti eğrilerinden yararlanarak arazideki belli iki yer arasının yandan görünüşü çıkarılabilir. Bu yandan görüntüyü çıkarma işlemine profil çizimi denir. Topografya haritalarından profil çıkarılırken; Alınan doğrunun, izohips eğrileriyle kesiştiği noktalarının izdüşümü, daha önce hazırlanmış çizgi grafik üzerine işaretlenir. Grafik üzerinde işaretlenen noktaların birleştirilmesiyle istenilen doğrultusundaki profil çıkarılmış olur. Profil çiziminde dikkate alınması gereken bazı özellikler şunlardır:
7. TEST
1. Eşyükselti eğrilerinden yararlanılarak yeryüzü şekillerinin profili elde edilir.
Buna göre, profil çizimine uygun harita, aşağıdakilerden hangisi olabilir?
A) Topografya
B) Jeoloji
C) İklim
D) Turizm
3. Doğrultuda tepe ve çukur vb. şekillerin olup olmadığına
E) İdari
Yukarıda A–B arasında verilen yeryüzü şeklinin profili, aşağıdaki izohips haritalarının hangisinden çıkarılmıştır?
2.
1. Başlangıç ve bitiş noktaların yüksekliğine 2. Haritadaki yer şekillerin eğim durumuna
4.
Yukarıdaki haritada gösterilen arazinin M-L doğrultusundaki profili, aşağıdakilerden hangisidir?
Palme Yayınevi
4. Bölüm
4. Verilen doğrultu üzerinde akarsuyun olup olmadığına
5. Aşağıdakilerden hangisi, izohips yöntemiyle çizilmiş topografya haritalarındaki özelliklerden biri değildir? A) Aynı izohips eğrisi üzerindeki noktaların yüksekliği aynıdır.
3. İki kent arasındaki 12 km.lik yolun eğimi % 20’dir.
Bu kentlerden biri 600 m. yüksekliğe sahip olduğuna göre diğer kentin deniz seviyesinden yüksekliği kaç metredir?
A) 2400
72
B) 3000
D) 4000
C) 3200
E) 4400
B) Aynı izohips haritasında birbirini izleyen iki eğri arasındaki yükseklik farkı her yerde aynıdır. C) Yükseklik arttıkça izohips sayısı artar. D) Eğimin fazla olduğu yerlerde izohipsler birbirine yakındır. E) İzohips haritalarındaki işareti tepe noktasını, en küçük eğri ise deniz seviyesini gösterir.
Profil Çizimi – Eğim Hesabı 6. Bir dağ yamacında bulunan A – B noktaları
9.
Bilgi Köşesi
arasındaki uzaklık 5 km. aralarındaki yükselti farkı ise 500 metredir.
Bu iki nokta arasındaki eğim yüzde kaçtır?
A) 10
B) 20 D) 50
Uyarı
Fiziki haritalarda gösterilen renkler yeryüzü şekillerini göstermez. Ancak haritadaki farklı şekillerin daha kolay seçilmesini sağlar.
C) 30 E) 80
Eşyükselti eğrileriyle çizilen yukarıdaki haritada, aşağıdaki yeryüzü şekillerinden hangisi yoktur?
A) Boyun
B) Çanak
D) Sırt
C) Vadi
E) Tepe
7.
Yukarıdaki İzohips haritasında gösterilen A – B merkezleri arasındaki yolun eğimi % 20 olduğuna göre bu merkezler arasındaki yolun uzunluğu kaç km dir? A) 20
B) 18
C) 10
D) 2
Palme Yayınevi
10.
Eğim Hesaplama Bir topografya haritasında iki nokta arasındaki uzaklık biliniyorsa bu noktalar arasındaki eğimi izohipslerden yararlanarak hesaplanabilir. Eğim, iki nokta arasındaki yükselti farkının 100 ya da 1000 ile çarpılıp bu iki nokta arasındaki yatay mesafeye bölünmesiyle elde edilir. Eğim yüzde olarak istenmişse yükseklik farkı 100 ile binde olarak istenmişse 1000 ile çarpılır.
Bilgi
E) 0,5
Yukarıdaki haritada T ve P doğrultusunda çıkarılacak yeryüzü şekli profili, aşağıdakilerden hangisindeki gibidir?
İki nokta arasındaki yükseklik farkının bu noktalar arasındaki kuş uçumu uzaklığa oranına eğim denir. Yükseklik farkı (m) Eğim = –––––––– x100 ya da 1000 Uzaklık (m) formülünden bulunur.
Uyarı
Engebeli bir bölgede iki merkez arasında yapılacak yolun eğiminin az olması için, yolun dönemeçlerle uzatılması gerekir.
8. Aşağıdaki izohips haritalarından hangisinde, bir sırt gösterilmiştir?
1. A
2. E
3. B
4. C
5. E
6. A
7. D
8. D
9. B
10. C
73
4. Bölüm
/ Harita Bilgisi
Bilgi Köşesi Haritalarda yüzey şekilleri, iki ayrı harita ile gösterilir. Bunlardan biri jeomorfoloji, diğeri topografya haritalarıdır. Jeomorfoloji haritaları yaygın olmayıp, özel amaçlar için kullanılır.
Haritalarda yüzey şekilleri, haritanın kullanım amacı ve ölçeği gibi özelliklerine göre farklı yöntemler kullanılarak gösterilmektedir.
8. TEST
1. Bir haritanın ölçeğinin paydası küçültül-
4. Aşağıdaki çizgi ölçeklerden hangisi
düğünde;
1/1.000.000 ölçeğinin karşılığıdır? (Çizgi ölçeklerin boyu 8 cm dır.)
I. Küçültme oranı azalır.
II. Ayrıntı azalır.
III. Çizilen alan genişler.
IV. Hata oranı azalır.
verilenlerden hangileri yanlış olur?
A) I ve III
B) I ve IV
D) II ve IV
C) II ve III
E) III ve IV
2. Bir haritada 16 cm2 lik bir alan 1/200.000 oranında küçültülerek gösterilmiştir.
Bilgi
2
Bu alan gerçekte kaç km dir?
A) 4
B) 8
C) 32
D) 56
E) 64 Palme Yayınevi
Plan ve topoğrafya haritaları büyük ölçekli haritalardır. Plan, ölçeği 1/1 ile 1/20.000 arasında olan ve yeryüzünü en ayrıntılı gösteren en büyük ölçekli haritadır. Topoğrafya haritaları ise ölçeği 1/20.000 ile 1/200.000 arasında olan haritalardır. Bu haritalarda yeryüzü şekilleri üzerinde yer alan doğal ve beşerî unsurlar birlikte gösterilir.
3.
5. Bir topografya haritasında, izohipslerin seyrekleşmesi, aşağıdakilerden hangisini ifade eder? A) Yükselti farkının arttığını B) Eğimin azaldığını C) Engebeliliğin arttığını D) Ayrıntı gösterme gücünün arttığını E) Ekvatora yaklaşıldığını
Yukarıdaki topografya haritasında bir yerleşim yeri kurmanız istense, haritada numaralandırılan hangi yeri seçerdiniz? Neden?
6. İstanbul ilini içeren aşağıdaki ölçeklerle yapılan haritalardan hangisinde cadde ve sokakları daha ayrıntılı görme olanağı vardır?
A) I numaralı yeri. Çünkü, güneye bakmaktadır. B) II numaralı yeri. Çünkü, dalgaların etkisine uzaktır. C) III numaralı yeri. Çünkü, akarsu taşkınlarından uzaktır. D) IV numaralı yeri. Çünkü, doğal ortamı yerleşmeye daha uygundur. E) V numaralı yeri. Çünkü, yükseltisi daha fazladır.
74
1
A) 20.000
C)
B)
1 25.000
1 1 D) 300.000 100.000
1
E) 2.000.000
Harita Bilgisi 7.
– İzohips aralık değeri en azdır.
10.
– Haritada tepe, sırt ve boyun görülmektedir.
– Fiziki haritada sadece mavi ve yeşil renklerle gösterilir.
Bilgi Köşesi
Uyarı
I. haritanın alanı
Buna göre II. haritanın ölçeği aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir?
A) 1/1 000 000
B) 1/2 000 000
C) 1/3 000 000
D) 1/20 000 000
II. haritanın dört katıdır.
Topografya haritalarında eşyükselti eğrileri arasındaki uzaklık eğime bağlıdır. Eğimin fazla olduğu yerlerde eğriler sık, eğimin az olduğu yerlerde eğriler seyrek olur.
E) 1/30 000 000 Hatırlatma
Bütün haritalardan faydalanarak yön bulma, konum belirleme, uzunluk ve alan hesaplamaları yapılabilir. Yükselti ve eğim hesaplama ise sadece fiziki haritalarda ve topoğrafya haritalarında yapılır.
Yukarıda verilen bilgiler numaralandırılan topografya haritalarından hangisine ait olabilir?
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
8. Aşağıdakilerden hangisi büyük ölçekli
Palme Yayınevi
11.
Yukarıdaki haritada, işaretli olan noktalardan hangilerinin yükseltileri eşittir?
A) I ve III
B) II ve III
D) I, II ve IV
C) IV ve V
E) II, III ve V
haritalara ait bir özellik olabilir? A) Küçültme oranı fazladır.
12. Haritalar öncelikle kullanım amaçlarına
B) Ölçeğin payındaki rakam büyüktür.
göre çizilir. Bu nedenle kara ve deniz sınırları bütün haritalarda aynı olmakla birlikte içerdikleri bilgilerde farklılıklar vardır.
C) Ayrıntıları gösterme gücü fazladır. D) Geniş alanları gösterir.
E) Yer şekillerindeki bozulma fazladır.
Aşağıdakilerden hangisi, fiziki haritaların yansıttığı coğrafi özellikler arasında gösterilemez? A) İnsanların yaşam biçimlerine ait özelliklerin dağılımı
9. Gerçek alanı ile izdüşüm alanı arasındaki farkın fazla olduğu bir yer için aşağıdakilerden hangisi kesinlikle söylenebilir?
B) Deniz ve okyanusların derinlik basamakları
A) Ortalama yükseltisi azdır. B) Ulaşım kolaydır.
C) Yer şekillerinin yükselti ve eğim özellikleri
C) Ovalar geniş yer kaplar.
D) Yeryüzü şekillerinin dağılımı
D) Akarsuların akış hızı azdır.
E) Akarsu ve göllerin dağılımı
E) Yer şekillerinde engebe fazladır. 1. C
2. E
3. D
4. C
5. B
6. A
7. B
8. C
9. E
10. B
11. D
12. A
75
/ Harita Bilgisi
Bilgi Köşesi İki farklı Türkiye haritasında; İzmir - Konya arası I. haritada 10 cm, II. haritada 20 cm. ile gösterilmiştir.
9. TEST
1. Bir Türkiye Fiziki haritasında Ege ve
4. Haritalara birçok yönüyle benzemesine rağ-
Marmara bölgelerinde hâkim rengin yeşil, İç Anadolu’da sarı, Doğu Anadolu’da ise kahverengi olması, aşağıdakilerden hangisini kanıtlar?
men krokiler harita özelliği taşımamaktadır.
A) Küçük alanları göstermesi
A) Türkiye’de yükseltinin batıdan doğuya doğru arttığını
I. haritanın özellikleri Küçük ölçeklidir. Ayrıntı azdır. Hata oranı fazladır. Boyutu küçüktür.
B) Çizim yönteminin farklı olması C) Küçültme işleminin rast gele yapılması
B) Dağların genelde kıyıya paralel uzandığını
D) Kuşbakışı çizim yönteminin kullanılmaması
C) Türkiye’nin doğu – batı genişliğinin kuzey – güney genişliğinden fazla olduğunu
II. haritanın özellikleri Büyük ölçeklidir. Ayrıntı çoktur. Hata oranı azdır. Boyutu büyüktür. İki farklı haritada; I. haritada 1 cm’nin karşılığı 20 km., II. haritada 1 cm. nin karşılığı 10 km. dir.
Krokileri haritalardan ayıran özellik, aşağıdakilerden hangisidir?
E) Bina ve sokakları göstermesi
D) Türkiye’nin Asya ile Avrupa’yı birbirine bağladığını E) Türkiye’nin üç yanının denizlerle çevrili olduğunu
2. Dünya’nın tamamının ya da bir bölümünün belirli bir oran dahilinde küçültülerek düzlem üzerine aktarıldığı çizimlere harita denir.
I. haritanın özelliği
Coğrafi çalışmaların en önemli yardımcı aracı olan haritalar çizilirken öncelikle aşağıda verilenlerden hangisinin bilinmesi gerekir?
Küçük ölçeklidir. Ayrıntı azdır. Hata oranı fazladır.
5.
Palme Yayınevi
4. Bölüm
Yukarıdaki topografya haritasında aşağıdaki yer şekillerinden hangisi gösterilmemiştir?
B) Haritanın kullanım amacının
A) Tepe
C) Haritanın basım tekniğinin
A) Harita çizim yönteminin II. haritanın özelliği Büyük ölçeklidir. Ayrıntı çoktur. Hata oranı azdır.
B) Vadi
D) Sırt
C) Boyun
E) Delta
D) Yararlanılacak işaretlerin E) Çizimi yapılacak yerin yükseltisinin
Dünya ve Türkiye’nin aynı ölçekte haritaları çizildiğinde: ➫ Ayrıntıları aynıdır. ➫ Haritaların boyutları farklıdır. ➫ Dünya haritasının boyutu büyük, Türkiye haritasının boyutu küçüktür.
3. Ölçeği 1/200.000’den büyük olan haritalara büyük ölçekli haritalar denir.
lerine göre fiziki haritaları çizilmiştir.
Buna göre;
1. Geniş alanları gösterir.
2. Yeryüzünü ayrıntılı gösterir.
3. Hata oranı fazladır.
4. Küçültme oranı azdır.
A) Kullanım amaçları
özelliklerinden hangileri büyük ölçekli haritalar için doğrudur?
B) Ayrıntıları gösterme gücü
A) 1 ve 2
D) Hata oranları
76
6. Bir ülkenin 1/5.000.000 ve 1/200 000 ölçek-
B) 1 ve 4
D) 2 ve 4
C) 2 ve 3 E) 3 ve 4
Bu haritaların, aşağıdaki özelliklerin hangisi yönünden birbirine benzediği söylenebilir?
C) Küçültme oranları E) Harita boyutları
Harita Bilgisi 7.
10. Aşağıdakilerden
hangisi izohipslerin özelliklerinden biri değildir? A) İzohipslerin sıklaştığı yerlerde eğim fazladır. B) Kıyı çizgisi “0” metre ile gösterilir. C) Ardışık iki izohips arasındaki yükselti farkı eşittir.
B) C – D
D) G – H
Çizgi (Grafik) Ölçek: Harita üzerindeki uzunlukların gerçek değerinin bir doğru üzerinde gösterilmesidir.
D) Birbirlerini çevrelemeyen komşu iki eğrinin yükseltileri eşittir.
Yukarıdaki haritada, belirtilen doğrultuların hangisinde çizilecek yeryüzü şekli profilinde, yükselti farkı daha az olur? A) A – B
Bilgi Köşesi
E) Büyük ölçekli haritalarda izohips aralığı fazladır.
C) E – F
ÖRNEK 1
E) K – L Yukarıda çizik ölçeğin harita üzerindeki uzunluğu 5 cm olsun. Buna göre 5 cm. = (10 + 40) = 50 km. yi 1 cm. = 10 km.yi gösterir.
8. Farklı ölçeklerle çizilmiş iki Türkiye fiziki haritasının, aşağıdaki özelliklerinden hangisi aynıdır? A) Ayrıntıları gösterme gücü
C) Bir gölün haritalarda kapladıkları alanın büyüklüğü
11. Topografya haritalarında eşyükselti eğrileri Palme Yayınevi
B) Renklerle gösterilen yükselti basamakları
D) Eşyükselti eğrilerinin aralık değeri
arasındaki yükselti farkı haritanın ölçeğine göre farklılık gösterir. Ölçekleri aynı olan haritalarda eğriler arasındaki yükselti farkı aynıdır.
E) Harita üzerindeki iki merkez arasındaki uzaklık
Yukarıdaki çizik ölçeğin kesir ölçek karşılık gelen değeri 1/ 1.000.000 dur.
Kesir Ölçek: Haritalardaki küçültme oranının bayağı kesir ile ifadesidir. Pay, haritadaki uzunluğu Payda ise arazi üzerindeki (gerçek) uzunluğu gösterir. Kesir ölçekte pay ve paydanın birimleri cm. dir.
ÖRNEK 2 9. Konularına göre haritalar fiziki ve beşeri ha-
1/500.000 kesir ölçekli haritada
ritalar olarak gruplandırılır. Fiziki haritalarda yer şekillerinin özellikleri, beşeri haritalarda nüfus özellikleri yer alır.
1 cm → 500.000 cm. → 5 km. 2 cm → 1.000.000 cm. → 10 km. 3 cm → 1.500.000 cm. → 15 km. yi gösterir.
Buna göre, ölçekleri aynı olan Türkiye fiziki ve beşeri haritalarında aşağıdakilerden hangisi ortak özelliklerden biri olabilir? A) Erciyes Dağı’nın yükseltisi
D) Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki yer şekilleri
Buna göre, yukarıdaki topografya haritalarından hangilerinin ölçekleri arasındaki fark daha fazladır?
A) I ve II
E) Marmara Bölgesi’nin nüfus yoğunluğu
B) Türkiye’deki nüfus dağılışı C) Atatürk Barajı’nın haritadaki alanı
1. A
2. B
3. D
4. C
5. E
6. A
7. D
B) II ve III
D) II ve V 8. B
9. C
C) II ve IV
E) IV ve V 10. E
11. B
77
4. Bölüm
/ Harita Bilgisi
Bilgi Köşesi GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE BİLGİLERİN HARİTALARA AKTARILMASI 1. Tarih Öncesi Çağlar: Bu çağdaki çizilen haritalar daha çok duvarlara çizilen resimlerden oluşmaktadır. Çatalhöyük Şehir Planı buna örnek gösterilebilir.
10. TEST
1. Haritalar Dünya’nın tamamını veya bir bölü-
3. Türkiye’nin eşyükselti eğrileri kullanıla-
münü gösteren çizimlerdir. Ancak haritalar gerçeği tam olarak yansıtmaz. Haritaların kâğıt üzerine hatasız aktarılması olanaksızdır.
rak, aynı ölçekle çizilmiş olan aşağıdaki bölge haritalarından hangisinde, eşyükselti eğrilerinin sayısı en az olur?
2. İlk Çağ: Bu çağdaki önemli çizimler arasında;
➫ Mısır ve Mezopotamya’da akar-
C) Karadeniz D) Akdeniz E) Marmara
B) Yarımkürelerde kara ve denizlerin dağılış oranlarının farklı olması
➫ Babil’in kuzeyinde bulunan Ga
C) Paralellerin daire, meridyenlerin yay şeklinde uzanması
Sur Ören şehrinin taslak haritası
➫ MÖ 900 yıllarına ait Eski Babil haritası. Bu harita tablet üzerine oyulmuştur.
D) Dünya’nın şeklinin küresel olması E) Dünya’nın ekseni etrafında hareket etmesi
➫ Herodot’un Dünya Haritası. Bu haritada coğrafi koordinatlar ilk kez kullanılmıştır.
Palme Yayınevi
3. Orta Çağ: Haritacılık bu çağda Türk ve İslam Dünyası’ndaki gelişmeler sayesinde ilerlemiştir. Müslüman coğrafyacılar tarafından insanlığa miras bırakılmış önemli eserler şunlardır:
➫ El İdrisi’nin Dünya Haritası hi, dünyayı doğu batı yönünde uzanan iklim kuşaklarına ayırmıştır.
B) İç Anadolu
A) Dünya üzerindeki yer şekillerinin farklı olması
su taşkınları sonucunda kaybolan tarlaların yeniden belirlenmesi için ortaya çıkan toprak ölçüm işleri haritacılıktaki çalışmalardan biridir.
➫ Belhi’nin iklim tipleri atlası. Bel-
A) Doğu Anadolu
Bu durumun temel nedeni, aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir?
2. Aşağıda bir adanın eşyükselti eğrileri yönte-
4. Aynı boyuttaki kâğıtlara aşağıdaki alanların
miyle çizilmiş haritası verilmiştir.
haritaları çizilmiştir.
4. Yeni ve Yakın Çağ: Bu çağlardaki önemli haritalar şunlardır:
I. Asya
Kaşgarlı Mahmud’un Dünya Haritası: Türkler tarafından yapıldığı bilinen en eski haritadır. Harita; Orta Asya’nın büyük bir kısmını, Çin, Japonya ve Kuzey Afrika’yı göstermektedir.
II. Avrupa
Piri Reis’in Dünya Haritası: Türk ve dünya denizciliğine önemli katkılar sağlamış olan Pîrî Reis’in 1513 yılında çizdiği dünya haritasıdır.
III. Türkiye Bu haritalarla ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi doğru değildir? A) En fazla küçültme I. haritada yapılmıştır.
Buna göre, ada üzerinde numaralandırılmış noktalarlar ilgili olarak, aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) I. nokta 300 m yükseltidedir. B) III. nokta, IV. noktadan daha yüksektedir. C) IV. nokta deniz seviyesindedir. D) V. noktanın bulunduğu yer burundur. E) I. nokta, II. noktadan daha yüksekte yer alır.
78
B) II. haritanın ayrıntı gösterme gücü I. den fazla III. den azdır. C) I. haritanın paydasındaki sayı en büyüktür. D) II. harita daha alçaktan bakılarak çizilmiştir. E) Ölçeklerin büyükten küçüğe doğru sıralanışı III, II, I şeklindedir.
Harita Bilgisi 5. Tarama yöntemiyle hazırlanan haritalarda
7.
Bilgi Köşesi
yer şekilleri, sıklıkları ve uzunlukları eğime bağlı olarak değişen çizgilerle taranarak gösterilir.
Buna göre, haritada çizgilerin seyrek aralıklarla ve uzun olarak tarandığı yer için, aşağıdakilerden hangisi kesinlikle söylenebilir?
Türkiye'de Kıvrımlı Dağlar
A) Dağ doruğudur. B) Dar akarsu vadisidir. C) Kapalı çukurdur. D) Yüksek tepedir
Türkiye Bölgeler Haritası
E) Geniş düzlüktür.
Yukarıdaki Türkiye’ye ait olan haritalarda Marmara Denizi farklı yüzölçüme sahip olduğu gösterilmiştir.
Aşağıdakilerden hangisi bu durumu yaratan faktörlerden biri değildir? A) Ölçeklerinin farklı olması B) Kullanım amaçlarının farklı olması C) Araziye farklı yükseklikten bakılmış olması
Palme Yayınevi
6.
CBS (Coğrafi Bilgi Sistemleri): CBS; dünyaya ait mekânsal verileri (iklim, nüfus, yer şekilleri) elde etmek, depolamak, kontrol etmek, işlemek, analiz etmek ve görüntülemek için kullanılan bir sistemdir. CBS’nin bileşenleri; temel olarak donanım (bilgisayar), yazılım (kullanılan CBS programları), coğrafi veriler, yöntemler ve kullanıcıdır. Dünya üzerindeki herhangi bir yerin farklı özellikteki haritaları bu yöntemle oluşturulabilir. CBS yeni bir teknoloji olmasına rağmen günümüzde eğitim, sağlık, belediyecilik, ulaşım, turizm, savunma, sanayi, tarım, ormancılık ve afet yönetimi gibi pek çok alanda kullanılmaktadır. CBS’nin kullanımı her geçen gün artmaktadır.
D) Kullanılan kâğıtların boyutlarının farklı olması E) Ayrıntı gösterme güçlerinin farklı olması
8.
Eşyükselti eğrileriyle çizilmiş olan yukarıdaki harita ile ilgili olarak, aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Akarsu batıya doğru akmaktadır. B) İzohipsler arasındaki yükselti farkı 50 m.dir. C) Bölgenin batısında eğim daha fazladır. D) Akarsu yatağında şelale oluşmuştur. E) Haritadaki yükselti farkı 550 m.den fazladır.
Yukarıda farklı yükseltilerden bakıldığında görülen iki alanın aynı büyüklükteki kâğıtlara haritası çizilecektir.
Aşağıdakilerden hangisi I ile gösterilen alanın çizilecek haritası için doğru olur? A) Ayrıntılar daha fazladır. B) Gösterdiği alan daha büyüktür. C) Küçültme oranı daha fazladır. D) Ölçek payı daha küçüktür. E) Ölçeği daha küçüktür. 79
4. Bölüm
/ Harita Bilgisi
Bilgi Köşesi
9.
12. Renklendirme yöntemiyle hazırlanmış bir dünya fiziki haritasına bakıldığında, aşağıdaki ülkelerin hangisinin büyük bir kısmında aynı rengin kullanıldığı görülür?
Uyarı
Alanları farklı olan bölgelerin aynı ölçekle haritaları çizildiğinde, küçültme oranları, ayrıntı gösterme güçleri ve hata oranları aynı olur. Ancak haritaların kâğıt büyüklükleri farklı olur.
D) Norveç
Yukarıdaki harita, bir bölgenin eşyükselti eğrileri ile yer şekillerini, grafik ise haritada işaretli noktaların yükseltilerini göstermektedir.
Yukarıdaki bilgilere göre, hangi merkezin yükselti değeri doğru verilmemiştir?
A) K
B) L
C) M
D) N
E) Mısır
ölçeğin küçük tutulması ve küresel yüzeyin düzleme aktarılmış olması nedeniyle yer şekillerinin biçimini gerçeğe tam uygun olarak göstermezler.
E) P
Buna göre, aynı büyüklükteki kâğıtlara konik projeksiyon kullanılarak, aşağıdaki bölgelerimizden hangisinin fiziki haritası çizildiğinde harita, gerçeğe daha yakın olur?
A) Güneydoğu Anadolu
B) Marmara
C) Karadeniz
A) Kızılırmak iki kat uzun gösterilir.
D) Doğu Anadolu
B) Kıyı çizgisi iki kat uzun görünür.
E) Akdeniz
10. İki ayrı Türkiye haritasından birincisinin ölçeği, ikinci haritanın ölçeğinden iki kat daha büyüktür.
Buna göre birinci harita ile ilgili olarak, aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
C) 1 cm. nin gösterdiği gerçek uzunluk iki kat büyüktür. D) Ölçek paydasındaki sayı iki kat küçüktür. E) İznik Gölü dört kat büyük çizilmiştir.
14.
A x 4000
B
11. Silindirik projeksiyon yöntemiyle çizilen ha-
00
15
ritalarda meridyen aralıkları her yerde aynıdır.
Buna göre, bu projeksiyon yöntemiyle çizilmiş bir dünya haritasında, aşağıdaki ülkelerden hangisi, gerçeğe daha yakın görüntü verir? A) Türkiye
80
C) İran
13. Haritalar, yer şekillerinin karmaşık olması,
Palme Yayınevi
Büyük Türk Bilgini Biruni: El-Biruni (973-1048), bugünün Özbekistan’ı olarak bilinen Harezm’de doğdu. İlk eğitimini Ebu Nasr Mansur’dan aldı. Ebu Nasr Mansur, seçkin bir matematikçi ve gök bilimciydi. Yunan filozoflarından Aristo, Arşimet ve Demokritus’un çalışmalarından etkilenen ElBiruni, bilimsel çalışmalarına 17 yaşında başladı. 11. yüzyılın önemli Müslüman hükümdarlarından Gazneli Mahmud, Hindistan’a yaptığı seyahatlerde El-Biruni’yi yanında götürdü. El-Biruni, 1017-1030 yılları arasında Hindistan’da bulundu ve bu dönemde meşhur kitabı Kitab’üt-Tahkik Mâli’l-Hind’i yazdı. Güneş’in yüksekliğini ve meridyenler arası mesafeyi hesapladı. Güneş’in hareketlerinden mevsimlerin ne zaman başladığını belirledi. Dünya’nın çapını bugünkü değere çok yakın olarak hesapladı.
A) Hindistan B) Türkiye
B) Almanya
D) Mısır 1. D
2. C
3. E
5. E
Yukarıdaki haritada A noktasının yüksekliği 4000 m. B noktasının yüksekliği 1500 m’dir. Bu iki nokta arasındaki uzaklık 5 km’dir.
Buna göre, haritadaki A ve B noktaları arasındaki arazinin eğimi yüzde kaçtır?
A) 25 B) 50 C) 60
C) İngiltere
E) Norveç 4. D
6. A
7. B
8. A
9. E
10. C
11. D
D) 65
12. E
13. A
E) 70
14. B
İKLİM BİLGİSİ
5. Bölüm
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi ATMOSFER ve ÖZELLİKLERİ Dünya’nın çekim gücüne bağlı olarak yerküreyi çepe-çevre saran gaz tabakasına atmosfer denir. Bu gaz tabakasını, oranları farklı olan azot (% 78), oksijen (% 21), asal gazlar, su buharı, karbondioksit ve tozlar oluşturur.
Atmosferin şekli ve biçimi Dünya’nın şekline benzer. Kalınlığı ekvatorda fazla, kutuplarda azdır. Atmosferin bu şekle sahip olmasında; ➫ sıcaklık ➫ yerçekimi ➫ merkezkaç kuvveti etkilidir.
1. TEST
1. Atmosferin aşağıdaki etkilerinden hangi-
1. Yeryüzünün aşırı ısınmasını ve soğumasını engeller. 2. Zararlı güneş ışınlarını tutar. 3. Gölge yerlerin tam karanlık olmasını önler. 4. Hava akımlarıyla güneş görmeyen yerlerin çok soğuk olmasını engeller. 5. İklim olaylarının meydana gelmesini sağlar.
rının özelliklerinden biri değildir?
A) Yeryüzünün daha çok ısınmasını ve daha çok soğumasını engellemesi
A) Ozonosferin zararlı güneş ışınlarını tutması
B) Güneşten gelen enerjiyi tutarak yeryüzünün doğrudan ısınmasını sağlaması
B) İklim olaylarının troposfer katında meydana gelmesi
C) Güneş ışınlarını dağıtarak, Güneş görmeyen yerlerin de aydınlanmasını sağlaması
C) Stratosfer katında sıcaklığın dikey yönde değişmemesi
D) Radyo dalgalarının troposfer katından yansıtılması
D) Hava hareketleriyle sıcaklık farklılıklarını azaltması
E) Dikey hava hareketleri sadece troposfer katında görülmesi
E) Atmosfere giren meteorların sürtünmenin ve sıcaklığın etkisiyle yanmasını sağlaması
2. Dünya’nın şekli ve eksen eğikliği güneş ışınlarının gelme açının enleme göre değişmesine neden olur.
Atmosferin Etkileri Atmosfer içerdiği oksijen aracılığıyla doğrudan doğruya içinde hayatın gelişmesini sağladığı gibi, oluşturduğu diğer koşullarla o hayatın sürmesine de olanak hazırlamıştır. Bunlara atmosferin etkileri denir. Bunlar;
4. Aşağıdakilerden hangisi, atmosfer katla-
si, Güneş almayan yerlerin de sıcak olmasını sağlar?
Buna göre, yukarıda matematik konumları verilen alanların hangisinde, güneş ışınlarının gelme açısı yıl içinde daha fazla değişir? A) I
B) II
C) III
D) IV
E)V
3. Bulutların sadece troposferde bulunması, bu katın aşağıdaki hangi özelliğinin sonucudur? A) Daha çok yerden ışımayla ısınması B) Kalınlığının her yerde aynı olmaması C) Su buharının tamamını bulundurması
5. Ekvator ile 10° paralelleri arasında görülen
Palme Yayınevi
5. Bölüm
sıcaklık koşulları, özel konum koşulları nedeniyle başka enlem aralığında görülmezken, 70°-80° paralelleri arasında görülen sıcaklık koşullarını özel konum elemanlarına bağlı olarak başka paralel aralıklarında görülür.
Yukarıdaki duruma neden olan faktör, aşağıdakilerden hangisi olabilir?
A) Denize uzaklık
B) Yükselti
C) Kara-deniz dağılışı
D) Yer şekillerinin uzanış yönü
E) Okyanus akıntıları
6. Yeryüzünde sıcaklık dağılışını etkileyen pek çok etmen vardır.
I. Kış mevsiminin soğuk geçmesi
II. Öğle vakti sıcaklığın sabah ve akşam vaktinden fazla olması
III. Güneş’e dönük yamaçların daha sıcak olması
IV. Yıllık sıcaklık farklılıklarının oluşması
V. Güneş ışınlarının düşme açısının değişmesi
Yukarıdakilerden hangisi, diğerlerini ortaya çıkaran temel etmendir?
A) I
D) Dikey hava hareketlerinin görülmesi E) Yatay hava hareketlerinin görülmesi
82
B) II
C) III
D) IV
E) V
Atmosfer ve Sıcaklık 7. Atmosferin
10. En yüksek sıcaklık değerlerinin, güneş
aşağıdaki özelliklerinden hangisi, güneş ışınlarının atmosferde dağılması ve yansımasının sonuçlarındandır?
ışınlarının en büyük açıyla düştüğü saatten sonra gözlenmesi, I. yerin ısı birikimi,
Uyarı
A) Yükseklik arttıkça sıcaklığın azalması
II. gündüz süresi,
B) Troposferin en kalın olduğu yerin yer değiştirmesi
III. güneş ışınlarının atmosferde aldığı yol
C) Ozonosferin zararlı güneş ışınlarını tutması
durumlarından hangileri ile açıklanır?
A) Yalnız I
D) Güneş battıktan sonra havanın bir süre daha aydınlık olması
B) Yalnız II C) I ve II
D) I ve III
E) II ve III
E) Troposferin ekvatoral bölgede daha sıcak olması
8. Yeryüzünde Güneş'i doğrudan görme-
11. İki merkezin en yüksek ya da en düşük
yen yerlerin aydınlık olmasını sağlayan başlıca etken, aşağıdakilerden hangisidir?
sıcaklık ortalamalarının aynı aylarda ölçülmesi, bu merkezlerin aşağıdaki özelliklerinden hangisinin kesinlikle aynı olduğunu gösterir?
B) Güneş ışınları yansıyarak atmosfer içinde dağılması C) Atmosferde basınç farkından doğan hava akımlarının olması D) Atmosferde değişen oranlarda su buharı bulunması
Palme Yayınevi
A) Atmosferin, bazı ışınların yeryüzüne ulaşmasını engellemesi
A) Yeryüzü şekillerinin
B) Ekvatora uzaklıklarının
C) Denize göre konumlarının
D) Yağış rejimlerinin
E) Yarımkürelerinin
E) Atmosferin farklı katmanlardan oluşması
9. Dünya’nın şeklinden ötürü güneş ışınlarının düşme açısı ekvatordan kutuplara doğru küçülür. Bunun sonucunda hava sıcaklığı kutuplara doğru gidildikçe genel olarak azalır.
Aşağıdakilerden hangisi, bu duruma örnek olur?
12. Eşyükselti eğrileriyle çizilen aşağıdaki yer şekillerinin hangisinde, kuzeye bakan yamaçlar yıl boyunca daha fazla ısınır?
B) Kuzey Yarımküre’de sıcaklık ortalamalarının Güney Yarımküre’ye göre yüksek olması C) İtalya kıyılarında hava sıcaklığının İngiltere kıyılarına göre yüksek olması D) Kışın, Batı Avrupa kıyılarında hava sıcaklığının Orta Avrupa’ya göre yüksek olması E) Kanada’nın doğu kıyılarında sıcaklığın aynı enlemdeki Batı Avrupa kıyılarına göre düşük olması 2. A
3. C
4. D
5. B
6. E
7. D
Güneş ışınları atmosfere girdiği andan itibaren kırılır, dağıtılır, tutulur ve yansıtılır. Bütün bunların miktarları da atmosferin yoğunluğuna ve güneş ışınlarının geliş açısına göre değişir. Örneğin; kurak yerler ile güneş ışınlarını büyük açıyla alan yerlerde kırılma, dağılma ve tutulmanın miktarı daha azdır.
Atmosfer, fiziksel ve kimyasal özellikleri farklı olan katlardan oluşur. Bunlar: a) Troposfer: Atmosferin en alt katmanıdır. Atmosferi oluşturan gazların %75’i, su buharının %100’ü yerçekimi nedeniyle bu katmanda yer alır. Bu nedenle hava olayları troposfer katında görülür. Troposfer katının kalınlığı ekvatorda fazla kutuplarda azdır. Bu durum ekvatorda ısının havanın yükselmesinin sonucunda ortaya çıkmıştır. b) Stratosfer: Dikey hava hareketlerinin görülmediği ve sıcaklığın her yerde aynı olduğu atmosfer katıdır. c) Mezosfer: Bu katmanda yükseldikçe sıcaklık önce yükselir, sonra düşer. Bu katmanda ozon gazı bulunur. Ozon gazı, Güneş’ten gelen zararlı ışınları tutar. d) Termosfer: Mezosferden sonra bulunan katmanın özellikleri şunlardır: ➫ En sıcak katmandır. Sıcaklığı yaklaşık 1.000-1.650 °C arasında değişir. ➫ Kutup ışıkları (aurora) bu katmanda görülür. ➫ Gazlar burada iyonlara ayrışmış hâlde bulunur. Bu yüzden radyo dalgaları çok iyi iletilir (iyonosfer). e) Ekzosfer: Atmosferin en dış katmanıdır. Bu katmanda yer çekimi en az olduğundan haberleşme uyduları bu katmana yerleştirilir.
A) En yüksek sıcaklık değerlerinin dönenceler çevresinde ölçülmesi
1. D
Bilgi Köşesi
8. B
9. C
10. A
11. E
12. C
83
5. Bölüm
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi
Ozonosferde sıcaklığın yüksek olması; zararlı ışınların tutulması ile bu ışınların oksijen atomlarını parçalaması sonucu açığa çıkan enerjinin sonucudur.
Bilgi
Meteorolojide iki çeşit gözlem vardır. Sinoptik Gözlem: Dünyadaki bütün meteorolojik istasyonlarında başlangıç meridyenin saatine göre aynı anda yapılan gözlemlerdir. Sinoptik gözlemler GMT saatiyle her saat ve üçer saat aralıklarla yapılır. 00.00,06.00, 12.00, 18.00 GMT’te yapılan gözlemler ana sinoptik, 03.00, 09.00, 21.00 GMT’de yapılan gözlemler ara sinoptik gözlemlerini oluşturur. Klimatolojik Gözlem: Buna iklimsel gözlem de denir. Ülke ve bölgelerin iklim özellik ve durumlarını incelemek, iklim araştırma ve projeleri için veri elde etmek amacıyla yapılan rasatlardır. Coğrafyacıların en çok yararlandığı gözlemlerdir. Bu gözlemler, Dünya’nın her ülkesinde yerel saatlere göre yapılır. Örneğin, Türkiye’de 7, 14, 21’de olmak üzere üç kez yapılır ve elde edilen değerlerin ortalaması bulunur. Ortalamalar hesaplanırken, 21’de ölçülen sıcaklık değeri iki kez alınır ve elde edilen toplam değer dörde bölünür. Bu rasat saatlerinde atmosfer özellikleri veya olaylarının hepsi ölçülmez. Örneğin, yağış sabah saat 07.00 de, basınç ise üç saat ara ile ölçülür.
84
1. – Kara ve denizlerin ısınma ısılarının farklı
4. Güneş ışınlarının düşme açısı küçüldükçe
olması
– Karaların sabit, suların hareketli olması
– Güneş ışınlarının etkilediği derinliklerin farklı olması
Yukarıda verilen durumların ortak sonucu, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Ekvatorda kalıcı karların bulunması
B) Yerden yükseldikçe hava sıcaklığının azalması
C) Kıtaların batı kıyılarının doğu kıyılarından sıcak olması
D) 30 derece paraleller çevresinin en sıcak yerler olması
E) Karaların çabuk ısınması ve soğuması
aynı miktardaki güneş ışınının düştüğü yüzey genişler.
Yukarıdaki duruma göre, 21 Haziran tarihinde aşağıdaki yerlerden hangisinde, aynı miktardaki ışınların düştüğü yüzey en geniştir?
A) 55° Güney paraleli
B) Yengeç dönencesi
C) 40° Kuzey paraleli
D) Ekvator
E) Kuzey Kutup dairesi
2. Palme Yayınevi
Uyarı
2. TEST
Yukarıdaki yer şekillerinde doğal ortamdaki koşullara göre, aynı tür bitki örtüsünün farklı yüksekliklerde oluştuğu aralık gösterilmiştir.
Buna göre, bu yer şekillerinin ekvatora en uzak olandan en yakın olana doğru sıralanmış hali, aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir?
A) II – I – III
B) I – III – II
D) III – II – I
5. Atmosferde bulunan su buharı miktarına göre iklimler denizel ve karasal iklimler olarak iki gruba ayrılır. Denizel iklimlerin en belirgin özelliği ısınma ve soğumanın daha yavaş olmasıdır.
C) II – III – I
E) I – II – III
3. Kuzey Yarımküre’deki dağların güney yamacından kuzey yamacına doğru gidildikçe, aşağıdakilerden hangisinde artış gözlenmez?
A) İğne yapraklı ormanlarda
B) Topraktaki nemlilikte
C) Yerleşme üst sınırında
D) Buzul şekillerinde
E) Kar yağışı miktarında
Buna göre, yukarıda aylık ortalama sıcaklık grafikleri verilen üç bölgeden hangilerinin bulunduğu yerde nemlilik daha fazladır?
A) Yalnız I
B) Yalnız II C) I ve II
D) I ve III
E) II ve III
Sıcaklık Dağılışını Etkileyen Faktörler 6. Aşağıdakilerden hangisi, kara ve deniz-
9. Aşağıdaki topografya haritasında ‘A’ nokta-
lerin ısınma özellikleri nedeniyle ortaya çıkan sonuçlardan biri değildir?
sının sıcaklığı 10°C "B" noktasının ise 5°C’ dir.
Bilgi Köşesi
A) Kıyılarda meltem rüzgârlarının oluşması
İKLİM ELEMANLARI
B) Kıyılar üzerinde denizin ılımanlaştırıcı etkisinin olması
C) Muson rüzgârlarının yıl içinde yön değiştirmesi
D) Alize, batı ve kutup rüzgârlarının oluşması
E) Karasal ve denizel iklimlerin ortaya çıkması
Sıcaklık, basınç, rüzgâr, nem ve yağış gibi atmosfer koşullarına iklim elemanları denir. Atmosfer koşulları içerisinde öne çıkan iklim elemanı sıcaklıktır. İklim: Bir yerdeki atmosfer olaylarının uzun yıllar gösterdiği ortalama duruma iklim denir. İklim bölgelerini ve özelliklerini inceleyen bilim dalına klimatoloji denir. Hava Durumu: Bir yerde etkili olan atmosfer koşullarının kısa süreli değişen durumlarıdır. Hava durumunu meteoroloji inceler. Bugün hava çok sıcak, yarın öğleden sonra yağmur yağacak vb. olaylar hava durumuna örnektir. Hava Kütlesi: Sıcaklık ve nemlilik yönüyle aynı olan geniş atmosfer parçasıdır. Cephe: Farklı özellikteki hava kütlelerinin karşılaşma alanıdır
Yükseltiyle hava sıcaklığı her 200 m. de 1°C değiştiğine göre, 'B' noktasından geçen eşyükselti eğrisinin yükseltisi kaç metredir?
A) 2000
7. Sıcaklığı 4°C olan bir köyün yükseltisi 800
D) 500
B) 1400
C) 1000
E) 200
metredir.
Benzer hava koşullarında, bu köyün sıcaklığının –12°C olması için yükseltisinin kaç metre olması gerekir? A) 1400 B) 1500 C) 1600 D) 3200 E) 4000
8. Aşağıdaki şekilde, kalıcı kar ve kar yağışı
10.
Palme Yayınevi
sınırlarının Kuzey Yarımküre’deki dağılışı verilmiştir.
Denizden uzaklaştıkça sıcaklık farkı arttığına göre, numaralandırılan bölümlerden hangisi denize daha yakın olduğu söylenebilir? A) I
B) II
C) III
D) IV
Sıcaklığın yeryüzündeki dağılışının farklı olmasına neden olan etmeler şunlardır:
E) V 1. Güneş Işınlarının Yeryüzüne Düşme Açısı
SICAKLIK
11. Aşağıdaki şekilde X kentinde günün farklı
Kalıcı kar ve kar yağışı sınırlarının kutuplara doğru deniz seviyesine yaklaşmasına yol açan temel etken, aşağıdakilerden hangisinin ortaya çıkışında da etkili olmuştur?
A) Kutuplardan esen rüzgârların sıcaklıkları düşürmesinin
B) Dünya’nın yörüngedeki hızının değişmesinin
C) Mevsimlerin oluşmasının
D) Paralel dairelerinin eşit aralıklarla uzanmasının
E) Gece-gündüz süresinin yıl içinde değişmesinin 1. E
2. B
3. C
4. A
5. B
saatlerinde güneş ışınlarının geliş açısı verilmiştir.
Güneş ışınlarının yere düşme açısının büyük olduğu yerlerde; ➫ Işınların atmosferdeki yolu kısadır ve tutulma oranı azdır. ➫ Işın demetlerinin yeryüzünde etkilediği alan dardır. Bu nedenlerle ışınların düşme açısının büyük olduğu yerlerde sıcaklık değerleri yüksektir.
6. D
Güneş hangi konumda iken, ışınların atmosfer tarafından tutulma oranı en az olur?
A) I
B) II
7. E
8. A
C) III 9. C
D) IV 10. A
E) V 11. C
85
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi Güneş Işınlarının Düşme Açısını Etkileyen Faktörler: a) Dünya’nın şekli (Enlem etkisi) b) Dünya’nın kendi ekseni çevresindeki hareketi c) Eksen eğikliği d) Yer şekillerinin eğim ve bakısı a) Dünyanın Şekli (Enlem Etkisi) Dünya’nın küresel şekli yeryüzünün her noktasının aynı miktarda enerji almasını engeller. Uzayda birbirine paralel demetler halinde gelen güneş ışınları yerkürenin ekvator bölümüne büyük, kutup bölümüne küçük açılarla düşer. Bu nedenle güneş ışınlarının ısıtıcı etkisi ekvatordan kutuplara gidildikçe azalır.
3. TEST
1. Yeryüzündeki sıcaklık dağılışı, Dünya’nın
3. İklim özellikleri, bir yerin hem matematik
şekline, günlük hareketine, eksen eğikliğine ve yüzey şekillerinin eğim ve bakısına göre değişir.
konumundan hem de özel konumundan etkilenir.
Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’de sıcaklığın Dünya’nın şekline göre değiştiğine bir örnektir?
A) Kış mevsiminde hava sıcaklıklığının 0 C’ nin altına düşmesi
B) Kıyılarındaki sıcaklık farkının iç kesimlerden fazla olması
C) Kuzey Anadolu Dağları’nın güney yamacının kuzey yamacından daha sıcak olması
D) Batı Anadolu’nun yıllık ortalama sıcaklıklarının Doğu Anadolu’dan yüksek olması
E) Karadeniz kıyılarının Akdeniz kıyılarından serin olması
2. Aşağıdaki tabloda, beş merkezin enlemleri,
Palme Yayınevi
5. Bölüm
Yukarıdaki şekillerde beş bölgenin coğrafi koordinatları ile bu bölgelerin kuzeyinde bulunan bir merkezle güneyinde bulunan bir merkezin yıllık sıcaklık ortalaması gösterilmiştir.
Bu bölgelerden hangilerindeki merkezlerin yıllık sıcaklık ortalamalarının farklı olması, enlem etkisi ile açıklanabilir?
A) I
Enlem (Kuzey)
Enlemin etkisiyle ortaya çıkan sıcaklığın kutuplara doğru azalması başta yer şekilleri olmak üzere, kara - deniz dağılışı ve okyanus akıntılarının etkisiyle düzenli olarak gerçekleşmez.
10°
75
75
21
II
60°
1
25
0
III
75°
150
1100
12
IV
59°
2
40
6
V
20°
4
1200
17
Bu merkezlerden hangilerinin yıllık ortalama sıcaklıkları arasındaki farkın temel nedeni, okyanus akıntıları olabilir?
A) I ve II
86
I
Yıllık Denize Yüksek- ortalama uzaklık lik (m) sıcaklık (km) (°C)
D) III ve IV
B) II ve III C) II ve IV E) IV ve V
C) III
D) IV
E) V
4. Aşağıdakilerden hangisi, atmosferdeki nemin sıcaklık dağılışı üzerindeki etkisine örnek gösterilebilir?
denize uzaklıkları, yükseklikleri ve yıllık ortalama sıcaklıkları verilmiştir. Uyarı
B) II
A) Yıllık sıcaklık farkının belirgin olması
B) Batıdan doğuya gidildikçe sıcaklıkların azalması
C) Akdeniz Bölgesi’nin Karadeniz Bölgesi’nden sıcak olması
D) İç bölgelerin yıllık sıcaklık farklarının kıyı bölgelerinden fazla olması
E) Berlin'in haziran ayında sıcak, aralık ayında soğuk olması
Sıcaklık Dağılışını Etkileyen Faktörler 5. Aşağıda havanın ısınma özellikleriyle il-
8. Aşağıdakilerden hangisi, atmosferin et-
gili verilen bilgilerden hangisi doğru değildir?
kilerinden biri değildir?
A) Zararlı güneş ışınlarını tutması
A) Havanın bulutlu olması aşırı soğumayı önler.
B) Sıcaklığı gün içinde değiştirmesi
B) Hava, yeryüzüne yakın bölümlerindeki ısı değişmelerinde daha çok etkilenir.
C) Yeryüzünü meteorlardan koruması
D) Sıcaklık farklarını azaltması
C) Deniz yüzeyindeki hava kütleleri kara yüzeyindekine göre daha çabuk ısınır.
E) Gölgelerin tam karanlık olmaması
D) Havanın alt katmanları daha yavaş ısınır.
E) Atmosferin üst katmanlarında günlük ısı farkı daha fazladır.
9. Kuzey Yarımküre’deki yıllık sıcaklık farkı Güney Yarımküre’dekine göre daha fazladır.
6.
Bu durumun temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
120
A
0
Yukarıdaki haritada verilen A merkezinde ölçülen sıcaklık 4°C dir.
Bu merkezin deniz seviyesine indirgenmiş sıcaklığı kaç derece olur?
A) -1° B) 3°
C) 6°
D) 9°
Palme Yayınevi
600
A) Kara ve denizlerin dağılışı
B) Okyanus akıntıları
C) Dünya’nın eksen hareketi
D) Yörüngenin elips şekli
E) Eksen eğikliği
E) 12°
10. Aşağıda Kuzey Yarımküre’deki kalıcı kar sınırının enleme göre değişimi verilmiştir.
7. Meridyenlerin en sıcak noktalarını birleştirdiği düşünülen teorik çizgiye termik ekvator denir. Termik ekvator daha çok coğrafi ekvatorun kuzeyinde uzanır ve bir iki yer hariç Güney Yarımküre’ye inmez.
Bu durumun nedenleri arasında, aşağıdakilerden hangisi yer almaz?
A) Kuzey Yarımküre’de karaların daha fazla olması
B) Güney Yarımküre’de soğuksu akıntılarının etkisinin daha fazla olması
I. Güneş’e bakı,
C) Güney Yarımküre’de deniz oranının daha fazla olması
II. nemlilik,
III. enlem
D) Kuzey Yarımküre’de yaz mevsiminin daha uzun sürmesi
faktörlerinden hangileriyle açıklanabilir?
E) Kuzey Yarımküre’nin güneş ışınlarını daha dik alması
A) Yalnız I
2. C
3. B
4. D
5. C
6. D
b) Dünyanın Günlük Hareketi: Güneş ışınlarının yüzeye düşme açısı günün saatlerine göre değişir. Gün içerisinde güneş ışınlarının büyük açıyla düştüğü öğle saatlerindeki hava sıcaklığı, güneş ışınlarının eğik açıyla düştüğü sabah ve akşam saatlerinden yüksektir.
Gün içerisinde en yüksek hava sıcaklığı güneş ışınlarının en büyük açıyla geldiği yerel saat 12.00’den birkaç saat sonra ölçülür. En yüksek hava sıcaklığının görüldüğü saatlerde atmosferdeki ısı birikimi en fazladır. Gün içerisinde en düşük hava sıcaklığı da yeryüzünün gece boyunca ısı kaybetmesiyle gecenin son saatlerinde ölçülür.
c) Eksen Eğikliği (mevsim): Yer ekseninin yörünge düzlemine eğik olması nedeniyle güneş ışınları, aynı anda yarımkürelere farklı açılarda düşer. Bu durum mevsimlerin oluşmasına yol açar. Güneş ışınları; 21 Haziran’da Yengeç dönencesine 21 Aralık’ta da Oğlak dönencesine dik gelir. Bu nedenle haziranda Kuzey Yarımküre, aralıkta Güney Yarımküre daha sıcaktır.
Kalıcı kar sınırındaki bu değişim,
1. E
Bilgi Köşesi
7. E
B) I ve II
D) II ve III 8. B
C) I ve III
E) I, II ve III 9. A
10. C
87
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi 2. Yükselti Troposferde ısınma daha çok yerden yansıyan ışınlarla olmaktadır. Bu yüzden yerden yükseldikçe sıcaklık azalır (Her 100 m.de 0,5°C).
4. TEST
1. Atmosferin özelliklerinden ötürü meydana
4. Aşağıdaki şekilde gösterilen numaralı böl-
gelen olaylar Dünya’daki yaşamı olumlu yönde etkiler.
gelere doğru ok yönünde esen rüzgârlar yıl boyunca I ve III’te sıcaklığı düşürücü, II de de artırıcı etkide bulunmaktadır.
A) Yeryüzünün çok ısınmasını ve çok soğumasını engeller.
Bir yerde ölçülen sıcaklıklara gerçek sıcaklık denir. Yükseltinin etkisinin ortadan kaldırılarak deniz seviyesine göre hesaplanan sıcaklıklara ise indirgenmiş sıcaklık denir.
B) Güneşten gelen enerjinin tamamını tutarak yeryüzünün doğrudan ısınmasını sağlar.
D) Hava hareketleriyle sıcaklık farklılıklarını azaltır.
A) 10° Kuzey
E) Atmosfere giren meteorların sürtünmenin ve sıcaklığın etkisiyle yanmasını sağlar.
C) 0° (Ekvator)
2. Yükseğe çıkıldıkça sıcaklığın azalması başka bir deyişle atmosferin alt tabakalarının daha sıcak olmasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
örnek gösterilir.
B) 50° Kuzey D) 40° Güney
E) 15° Güney
5. Kuzey Yarımküre'de sıcaklığın güneyden kuzeye doğru düzenli azalmasını engelleyen faktörler arasında, aşağıdakilerden hangisi yer almaz?
A) Atmosferin, Güneş’ten gelen ışınlardan çok, yerden yansıyanlarla ısınması
A) Kara ve denizin etkileri
B) Güneş ışınlarının yere ulaşıncaya kadar atmosferde tutulmaya uğraması
B) Yer şekilleri
C) Güneş ışınlarının düşme açısı
D) Yükselti
E) Okyanus akıntıları
C) Güneş ışınlarının farklı enlemlere farklı açılarla gelmesi D) Yükseklere çıkıldıkça atmosfer basıncının azalması
Uyarı
Gerçek sıcaklık ile indirgenmiş sıcaklıkların eşit olduğu yerler deniz seviyesidir. Yüksek yerlerde gerçek sıcaklık ile indirgenmiş sıcaklıklar arasındaki fark fazladır.
E) Güneş ışınlarının gelme açısının bakı ve eğime göre değişmesi
3. Yaz sıcaklık ortalaması ile kış sıcaklık ortalaması arasındaki farkın büyüklüğü karasallık derecesini belirler.
88
Yalnızca enlemin sıcaklık üzerindeki etkisine göre düşünüldüğünde, “?”ile belirtilen enlem aşağıdakilerden hangisi olabilir?
C) Güneş ışınlarını dağıtarak, Güneş görmeyen yerlerin aydınlık olmasını sağlar.
Ayrıca yerden yükseldikçe atmosferin yoğunluğu azalır. Bu nedenle yüksek yerlerde hava çabuk ısınır, çabuk soğur ve sıcaklık farkı fazla olur.
Yükseltinin sıcaklık üzerindeki etkisine, ➫ yükselen hava kütlesinin yağış bırakması, ➫ dağların yüksek kesimlerinde kalıcı karların görülmesi, ➫ bitki örtüsünün yükseltiye bağlı olarak kuşaklar oluşturması
Aşağıdakilerden hangisi, atmosferin yaşamı etkileyen özellikleriyle ilgili doğru bir bilgi değildir?
Palme Yayınevi
5. Bölüm
Karasallığın Kuzey Yarımküre'de Güney Yarımküre'den daha belirgin olmasının nedeni, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Soğuk okyanus akıntıların etkisi
B) Yükselti farklılığı
C) Dinamik yüksek basıncın etkisi
D) Yerkürenin eksen eğikliği
E) Kara–deniz dağılışındaki farklılık
6. Aşağıdaki ifadelerden hangisi doğru değildir? A) Kuzey Yarımküre’de ılıman kuşak daha geniştir. B) Ekvator ile dönenceler arasındaki alanda yıllık sıcaklık farkı fazladır. C) Avustralya’da en uzun gündüzün yaşandığı tarihte sıcaklıklar yüksektir. D) Türkiye’de temmuz ve ağustos aylarında hava sıcaklığı daha yüksektir. E) 23 Eylülde güneş ışınları ekvatora dik gelir.
Sıcaklık Dağılışını Etkileyen Faktörler 7. Aşağıdaki şekilde Güneş’ten gelen enerjinin
9.
Bilgi Köşesi
dağılımı verilmiştir.
3. Nemlilik
Yukarıdaki grafikte Kuzey Yarımküre’de bulunan bir merkezin yıl içindeki güneşlenme ve sıcaklık durumu gösterilmiştir.
Atmosferdeki su buharı, havanın fazla ısınmasını ve fazla soğumasını önler. Bu yüzden nemliliğin fazla olduğu yerlerde hava yavaş ısınır, yavaş soğur ve sıcaklık farkı az olur. Nemliliğin az olduğu yarı kurak ve kurak iklim bölgelerinde ise bunun tersi durum görülür. Uyarı
Nemli havada terleme az olur. Bu nedenle vücut terleme yoluyla soğuyamadığı için hissedilen sıcaklığı ölçülen sıcaklıktan farklı olur. Örneğin, nemli hava sıcakta boğucu, soğukta dondurucu etki yapar.
Sıcaklığın güneşlenmeyle aynı tarihlerde maksimum seviyeye ulaşmamış olmasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
A) Güneş ışınları yere yaklaştıkça ışınların atmosfer tarafından tutulması azalır.
A) Güneşten gelen enerji miktarının az olması
B) Güneş ışınlarının bir kısmı gazlara çarparak uzaya geri döner.
B) Bulunulan yerin denizden uzak olması
4. Kara ve Denizlerin Etkisi
C) Güneşlenme süresinin uzun olması
C) Atmosfer daha çok yerden geri dönen enerjiyle ısınır.
D) Güneş ışınlarının atmosferde tutulması
E) Atmosferde ısı birikimi yaşanması
D) Güneş ışınlarının bir kısmı yere çarparak uzaya yansır.
Karalar, denizlere oranla çabuk ısınır çabuk soğur, bu yüzden karalardaki sıcaklık farkı denizlere ve deniz etkisine açık yerlere göre daha fazladır.
E) Atmosfer, yeryüzünün aşırı ısınması ve soğumasını engeller.
Şekildeki bilgilerden hangisine ulaşılamaz?
aşağıdakilerden
8. Su buharının tamamı, içinde yaşadığımız atmosfer katmanı olan troposferde bulunmaktadır.
Palme Yayınevi
Karalar, Kuzey Yarımküre’de Güney Yarımküre’ye göre daha geniş alan kaplar. Bu nedenle Kuzey Yarımküre’de; ➫ Yıllık sıcaklık farkı daha fazladır. ➫ Yıllık ortalama sıcaklık daha yüksektir. ➫ Sıcak ver orta kuşak daha geniştir. ➫ İzoterm eğrileri daha çok bükülür.
10.
Troposferde yer alan su buharının etkilerine, I. hava olaylarının meydana gelmesi, II. yeryüzünün aşırı ısınıp soğumasını engellemesi,
5. Rüzgârlar ve Okyanus Akıntıları
Yukarıdaki şekilde belirtilen A merkezinde sıcaklığın 18°C olduğu anda B merkezinin sıcaklığı 10°C’dir.
IV. Güneş’ten gelen zararlı ışınların tutulması
Buna göre, B merkezinin yükseltisi kaç m. dir?
durumlarından hangileri örnek olarak gösterilemez?
A) 600 B) 1000 C) 1600 D) 2000 E) 3200
A) Yalnız III
III. canlıların su gereksiniminin karşılanması,
B) Yalnız IV C) I ve II
D) II ve III
1. B
2. A
Rüzgârlar ve okyanus akıntıları, oluştukları yerin sıcaklığını gittikleri yerlere taşırlar. Bu nedenle Kuzey Yarımküre’de kuzeyden esen rüzgârlarla, kuzeyden gelen akıntılar sıcaklığı düşürücü etkide bulunurken, güneyden gelenler sıcaklığı artırıcı etkide bulunur. Güney Yarımküre’deki durum bunun tersidir.
E) II ve IV
3. E
4. D
5. C
6. B
7. A
8. B
9. E
10. C
89
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi YERYÜZÜNDE SICAKLIK DAĞILIŞI Yeryüzünde güneş ışınlarının düşme açısına göre matematik iklim kuşakları, güneş ışınlarının düşme açısı, kara ve denizlerin dağılışı ile okyanus akıntılarının etkisiyle de sıcaklık kuşakları oluşmuştur. Örneğin; güneş ışınlarının dik açıyla geldiği bölge tropikal kuşağı oluştururken, yıllık ortalama sıcaklığı 20°C nin üstünde olan bölge sıcak kuşağı oluşturmaktadır.
5. TEST
1. Güneşlenme süresi, bir yerin gün içerisinde
4.
Güneş’i gördüğü süreyi ifade eder. Güneşlenme süresi atmosferde enerji birikimine neden olacağından sıcaklık üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Bir yerde güneşlenme süresi uzadıkça atmosferdeki ısı birikimi artacağından sıcaklık değerleri yükselir. Buna göre, kutup bölgelerinde 6 ay Güneş batmadığı halde sıcaklık değerlerinin düşük olmasının nedeni, aşağıdakilerden hangisi olabilir?
A) Karaların oranının az olması
B) Ortalama yükseltinin fazla olması
C) Atmosferde nemliliğin düşük olması
D) Güneş ışınlarının eğik açıyla gelmesi
E) Okyanus akıntılarının etkili olma
2. Aynı enlem üzerinde özel konumdan dolayı izoterm eğrileri büklümler yapar. İzoterm, eğrileri sıcak alanlarda ekvatordan uzaklaşır, soğuk alanlarda ekvatora yaklaşır.
Yukarıda bir bölgenin topografya haritası verilmiştir.
Palme Yayınevi
5. Bölüm
Haritadaki A merkezinin indirgenmiş hava sıcaklığı 12°C olduğuna göre bu merkezin gerçek sıcaklığı kaç °C derecedir? A) 6 B) 9
C) 14
D) 15
E) 18
5. Aşağıdaki haritada, yeryüzünde sıcaklığın yıl içinde dağılışı görülmektedir.
Buna göre, yukarıdaki indirgenmiş izoterm haritası hangi aya ait olabilir?
A) ağustos
Matematik iklim kuşaklarının sınırları yarımkürelere göre değişmezken, sıcaklık kuşaklarının sınırları Güney ve Kuzey Yarımküre’de farklıdır. Sıcak ve ılıman kuşak Kuzey Yarımküre’de, soğuk kuşak Güney Yarımküre’de daha geniştir. Bu durumun en önemli nedeni de kara ve denizlerin dağılışıdır.
90
B) nisan
C) şubat
Harita incelendiğinde, en soğuk yerlerin kutuplar ve kutuplara yakın karaların iç kısımlarında gözlenmesi, I. bitki örtüsü,
D) eylül E) temmuz
II. okyanus akıntıları, III. enlem, IV. karasallık
3. Aşağıdaki ülkelerden hangisinde, enlem etkisine bağlı ülke içindeki sıcaklık değişimi daha az olabilir?
A) Ürdün
B) Avustralya
D) İtalya
E) ABD
C) Şili
etmenlerinden hangileri ile açıklanabilir?
A) Yalnız II
B) Yalnız III
D) I ve III
C) I ve II
E) III ve IV
Yeryüzünde Sıcaklık Dağılışı 6. Aşağıdaki tabloda özel konumları benzer beş
9. Aşağıdakilerden hangisi, karalarla denizlerin ısınma özellikleri birbirinden farklı olmasıyla ilgili bir durum değildir?
merkezin coğrafi koordinatları verilmiştir. Merkez
Paralel
Meridyen
I
20° Güney
130° Doğu
II
18° Kuzey
67° Batı
III
38° Kuzey
20° Doğu
IV
10° Güney
85° Batı
V
3° Kuzey
70° Batı
A) Kuzey Yarımküre’nin Güney Yarımküre’den daha sıcak olması B) Yıllık sıcaklık farkının Kuzey Yarımküre’de daha fazla olması C) Denizden esen rüzgârların yazın serinletici etki yapması D) Kuzey Yarımküre’de kuzeyden esen rüzgârların sıcaklığı düşürmesi
Bu merkezlerden hangisinde, yıllık sıcaklık farkı daha fazladır?
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
E) Termik ekvatorun daha çok Kuzey Yarımküre’den geçmesi
Bilgi Köşesi İzoterm Haritaları Sıcaklıkları aynı olan noktaların birleştirilmesiyle elde edilen eğrilere eş sıcaklık (izoterm) eğrileri, bu yöntemle hazırlanan haritalara da izoterm haritaları denir. İzoterm haritaları gerçek sıcaklıklara göre ve indirgenmiş sıcaklıklara göre ayrı ayrı hazırlanır.
Dünya Yıllık İzoterm Haritası
7. Aşağıdakilerden hangisi enlemin sıcaklık üzerindeki etkisine örnek gösterilemez? A) Ocak ayında Arjantin’in, Türkiye’den daha sıcak olması
B) Kutuplardan esen rüzgârların sıcaklığı azaltması
C) Bitki örtüsünün, ekvatordan kutuplara doğru değişmesi
D) Kalıcı karların, kutuplarda denize kadar inmesi
E) Türkiye’de kış mevsiminde ülkenin en sıcak yerlerinin güneyde olması
10.
Palme Yayınevi
Yukarıdaki haritada verilen numaralı noktaların hangisinde, 20 Aralık tarihinde saat 12.00 de ölçülen sıcaklığın diğerlerine göre daha yüksek olması beklenir?
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
8. Aşağıda beş merkezin yükseltisi ve bu merkezlerde ölçülen yıllık sıcaklık ortalamaları verilmiştir.
Merkez
Yükseklik (m)
Gerçek sıcaklık ortalaması (°C)
I II III IV V
1000 1800 400 1400 4200
9 12 10 7 –10
11. Ekvatorda yıllık sıcaklık farkı az iken, bu fark ekvatordan uzaklatıkça artar.
A) Yörüngenin elips şeklinde olması B) Dünya’nın kendi çevresinde dönmesi
Bu merkezlerden hangileri, deniz seviyesine indirgenmiş izoterm haritasında aynı izoterm eğrisi üzerinde bulunur? A) I ve II
B) I ve IV
D) II ve IV 1. D
2. C
Bu durumun temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
C) Kara ve denizlerin dağılışı
Harita incelendiğinde aşağıdaki sonuçlara ulaşılır: ➫ Sıcaklık, ekvatordan kutuplara doğru azalır. ➫ En düşük sıcaklıklar, enlem ve karasal etkiler yüzünden kutuplar ve çevresinde görülür. ➫ Kuzey Yarımküredeki karaların batı kıyıları, doğu kıyılarından daha sıcaktır (sıcaksu akıntılarının etkisiyle). ➫ İzoterm eğrileri düzgün uzanış göstermezler. Okyanuslar üzerinde izotermlerin yön değiştirmesi sıcak ya da soğuksu akıntıları ile ilgilidir.
D) Yer ekseninin 23°279 eğik olması E) Yerden yükseldikçe hava yoğunluğunun azalması
C) II ve III
E) III ve V 3. A
4. B
5. E
6. C
7. A
8. B
9. D
10. E
11. D
91
5. Bölüm
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi Dünya Temmuz Ayı İzoterm Haritası Temmuz ayında, Kuzey Yarım-küre’de yaz, Güney Yarımküre’de kış mevsimi yaşanır. Bu ayda en yüksek sıcaklıklar Yengeç dönencesi çevresindeki karaların iç kısımlarında görülür.
6. TEST
1. Aşağıdaki haritada gösterilen Havanna ve
3. Dünya’nın en sıcak bölgeleri güneş ışın-
Kalküta kentleri aynı enlem üzerinde yer almalarına rağmen bu kentlerin yıllık sıcaklık ortalaması farklıdır.
larının daha dik açıyla geldiği ekvator ve çevresi değilde, dönenceler civarı olmasının en önemli nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
Aşağıdakilerden hangisi bu farklılığın nedeni olabilir?
A) Güneş ışınlarının geliş açısı
A) Karalarla kaplı alanların geniş yer tutması
B) Yükselici hava hareketlerinin etkili olması
C) Denizlerle kaplı alanların fazla olması
D) Havadaki nem miktarının az olması
E) Bitki örtüsünün cılız ve seyrek olması
B) Ekvatora uzaklık
C) Yükselti
D) Gündüz süreleri
4. Bulunduğu kentin sıcaklığını, önündeki yıllık izoterm haritasından inceleyen biri, haritadaki sıcaklık değerlerinin, kentin yıllık gerçek sıcaklık değerlerinden daha yüksek olduğunu tespit etmiştir.
Palme Yayınevi
E) Yarımküreleri
Dünya Ocak Ayı İzoterm Haritası Bu ayda en yüksek sıcaklıklar, Oğlak dönencesi ile ekvator arasındaki karaların deniz etkisinden uzak iç kısımlarında görülür. Bu dönemde Güney Amerika, Güney Afrika ve Avustralya’nın iç kısımlarında sıcaklıklar 30° C civarındadır. Ocak ayında en düşük sıcaklıklar Kuzey Yarımküre karalarında ölçülür.
92
2.
Bu durum, aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir?
A) Haritada okyanus akıntılarının sıcaklık üzerindeki etkisi dikkate alınmıştır.
B) Haritada sıcaklıklar deniz seviyesine indirgenmiştir.
C) Haritada kara – deniz dağılışının sıcaklık üzerindeki etkisi dikkate alınmıştır.
D) Haritada enlemin sıcaklık üzerindeki etkisi dikkate alınmamıştır.
E) Bu kentte nem oranı çok yüksektir.
Yukarıdaki izoterm haritasındaki bilgilerden aşağıdakilerden hangisine ulaşılamaz?
A) Güney Yarımküre’de karalar daha sıcaktır.
5. Aşağıdakilerden hangisi, güneş ışınları-
B) Kuzey Yarımküre’de yaz mevsimi yaşanır.
nın düşme açısının farklılık göstermesindeki etkenlerden biri değildir?
C) En düşük sıcaklık ile en yüksek sıcaklık arasındaki fark, 40°C den fazladır.
A) Bakı
D) Güney Yarımküre’de izoterm eğrilerinin paralellere uygunluğu daha fazladır.
B) Enlem
C) Bulutlar
E) Kıtaların batı ve doğu kıyılarında izoterm eğrileri paralellerden sapma gösterir.
E) Eksen eğikliği
D) Günlük hareket
Yeryüzünde Sıcaklık Dağılışı 6. Kara ve denizlerin ısınma özellikleri birbirin-
8.
Bilgi Köşesi
den farklıdır. Aşağıdakilerden hangisinin ortaya çıkmasında kara ve denizlerin ısınma özelliklerinin farklı olması etkili olmamıştır?
A) Karalarda günlük sıcaklık farklarının daha fazla olması
B) Kıyıda bulunan merkezlerin daha geç ısınması
C) Kuzey Yarımküre’nin ortalama sıcaklığının Güney Yarımküre’den daha fazla olması
D) Yaz musonlarının denizden karaya doğru esmesi
Yukarıdaki haritada Atlas Okyanusu üzerinde yıllık izoterm eğrilerinin uzanışı gösterilmiştir.
E) Sürekli rüzgârların sıcaklık üzerinde etkili olması
İzotermlerin enlemlerden sapma göstermesine,
I. okyanus akıntıları,
II. deniz suyu tuzluluğu,
caklık dereceleri arasındaki farka yıllık sıcaklık farkı denir. Aşağıdaki haritada yeryüzünde yıllık sıcaklık farklarının dağılışı gösterilmiştir.
Palme Yayınevi
7. En sıcak ve en soğuk ayların ortalama sı-
Uyarı
III. Güneş’e bakı
gibi etmenlerden hangileri neden olmuştur?
A) Yalnız I
9.
B) I ve II C) I ve III
D) Yalnız II
E) II ve III
11° 12° 13°
Uyarı
Meridyenlerin en sıcak noktalarını birleştiren çizgiye Termik Ekvator denir. Dünyanın en sıcak çizgisi olarak kabul edilir. Karasallığın ve okyanus akıntılarının etkisiyle Termik Ekvator’un büyük bir bölümü Kuzey Yarımküre’den geçer.
11° 12° 13°
°
14
Normal koşullarda aynı boylam üzerindeki yerlerde hava sıcaklığının ekvatordan kutuplara gidildikçe düzenli bir şekilde azalması gerekir. Ancak yükselti ve yer şekillerinin de sıcaklığa etkisi nedeniyle hava sıcaklığı kutuplara doğru düzenli bir şekilde azalmaz.
11°
11°
12°
12°
12° 11°
K
Yukarıdaki haritada, Kuzey Yarımküre’deki bir bölgede ölçülen gerçek sıcaklık değerleri eş sıcaklık eğrileriyle gösterilmiştir. Haritada verilen bilgilere dayanarak, bölge ile ilgili aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılamaz?
Aşağıdakilerden hangisi, bu haritadan çıkarılabilecek yargılardan biri değildir?
A) Kıyılardan iç kesimlere doğru yıllık sıcaklık farkı artar.
B) Günlük sıcaklık farkları ekvatorda en azdır.
C) Yıllık sıcaklık farkları Kuzey Yarımküre’de daha fazladır.
C) İzoterm eğrileri genelde birer derece aralıklarla geçmektedir.
D) Denizler üzerinde sıcaklık fark daha azdır.
E) Yıllık sıcaklık farkı orta kuşak karalarının batı kıyılarında doğu kıyılarına göre daha azdır.
D) Bölgedeki en yüksek sıcaklık değeri ile en düşük sıcaklık değeri arasındaki fark 3°C’ den fazladır.
1. C
2. A
3. D
4. B
A) Kuzeye doğru sıcaklıkların azalmasının nedeni enlemdir.
Uyarı
Yeryüzünde deniz ve kara tipi olmak üzere iki farklı sıcaklık rejimi oluşmuştur. Deniz tipinde mevsimler arasında büyük sıcaklık farkları yoktur. Bir mevsimden diğer bir mevsime geçişte ani sıcaklık oynamaları görülmez. Kara tipinde ise sıcaklıklar hızla değişir ve yıllık sıcaklık farkları fazladır.
B) Bölgenin yüzey şekilleri engebelidir.
E) Bölge Kuzey Yarımküre’nin kutup kuşağında bulunur. 5. C
6. E
7. B
8. A
9. E
93
5. Bölüm
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi TÜRKİYE’DE SICAKLIK Türkiye’de sıcaklık özelliklerini belirleyen başlıca etkenler; enlem, yükseklik, yeryüzü şekilleri, dağların uzanış yönü, denize göre konum ile Türkiye’yi etkisi altına alan alçak ve yüksek basınç merkezleri ile hava kütleleridir.
Yıllık Sıcaklık Dağılışı
7. TEST
1. İznik, Beyşehir ve Burdur gibi yerleşim bi-
4. Sıcaklığı 4°C olan Erzincan’ın yükseltisi
rimlerinde görülen sıcaklık farkı, çevrelerine göre daha azdır. Aşağıdaki illerden hangisinde buna benzer durum vardır?
1200 metredir. Benzer hava koşullarının görüldüğü Erzurum’un sıcaklığının 0oC olduğuna göre, Erzurum’un yükseltisinin kaç metredir?
A) Konya
B) Sivas
D) Şanlıurfa
C) Van
E) Afyon
A) 1600
B) 1800
D) 2400
C) 2000 E) 3000
5.
2. Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’de sı-
A) Karadeniz’de sıcaklık ortalamalarının Akdeniz’den düşük olması
B) Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde yaz sıcaklıklarının en yüksek olması
Türkiye’de yıllık ortalama gerçek sıcaklık dağılışı haritası incelendiğinde, genel olarak aşağıdaki sonuçlara ulaşılır:
C) Güneş ışınlarının Karadeniz kıyıları ve çevresine eğik gelmesi
D) Doğu Anadolu’da dağların güney yamaçlarındaki ürünlerin erken olgunlaşması
➫ Sıcaklık, kuzeyden güneye doğru gidildikçe genel olarak artar. Bunun başlıca nedeni, enlem farkı ve güneyden esen sıcak rüzgârlardır.
E) Doğu Anadolu’nun, Ege Anadolu’dan soğuk olması
➫ Denizin etkisiyle aynı enlemde kıyılar, iç kesimlerden sıcaktır. ➫ İç kesimlerde sıcaklık, batıdan doğuya doğru gidildikçe azalır. Çünkü doğuya doğru karasallık ve yükselti artar.
İç
3. Yeryüzünde sıcaklık ve yağış, sadece en-
lemlere göre değişmez. Söz gelimi aynı enlem üzerinde bulunan Çanakkale ile Erzurum veya Rize ile İstanbul’un yağış rejimleri ile sıcaklıkları aynı değildir. Buna göre, aşağıdakilerden hangisi bu farklılığa yol açan etmenlerden biri değildir? A) Yükselti
B) Yer şekilleri
C) Nem oranı
D) Yağış miktarı
E) Işınların geliş açısı
➫ En yüksek sıcaklıklar, Akdeniz kıyıları ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin güneyindedir (enlem etkisi). Burada sıcaklıklar 18°C den fazladır.
➫ En düşük sıcaklıklar, Doğu Anadolu Bölgesi’nin kuzeydoğusunda ve doğusundadır (karasallık ve yükseltinin etkisi).
94
ve
Palme Yayınevi
caklık üzerinde etkili olan bakı faktörünün etkisini en iyi açıklar?
Yukarıda verilen Türkiye’nin deniz seviyesine indirgenmiş yıllık izoterm haritasına göre, aşağıdaki sonuçlardan hangisine ulaşılamaz?
A) En yüksek sıcaklıklar Güneydoğu Anadolu’dadır.
B) Kıyı bölgeleri içi bölgelerden daha sıcaktır.
C) Türkiye’nin kuzeyi ile güneyi arasındaki sıcaklık farkı 6°C den fazladır.
D) Sıcaklık dağılışında enlem etkisi belirleyici olmuştur.
E) En düşük sıcaklık Kuzeydoğu Anadolu’dadır.
6. Yaz mevsiminde Mersin’de buharlaşma po-
tansiyeli 600 mm. iken yaklaşık aynı enlem üzerinde yer alan Şanlıurfa’da buharlaşma potansiyelinin 1800 mm. civarında olduğu görülmektedir. Bu illerde buharlaşma potansiyelinin farklılık göstermesinde aşağıdakilerden hangisi etkili olmuştur?
A) Güneş ışınlarının geliş açısı
B) Yer şekilleri
C) Bitki örtüsü
D) Karasallık
E) Toprak örtüsü
Türkiye'de Sıcaklık 7. Aşağıdaki haritada Türkiye’de yıllık sıcaklık
9. Aşağıda, Türkiye’nin ocak ayı ve temmuz
farklarının dağılışı gösterilmiştir.
ayı ortalamalarına göre indirgenmiş izoterm haritası verilmiştir.
Bilgi Köşesi Ocak Ayı Sıcaklık Dağılışı
Haritadaki bilgilerden yararlanarak, aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılamaz? A) İç kesimlere gidildikçe karasallık artmaktadır. B) Güneydoğu Anadolu’daki Akdeniz’den fazladır.
karasallık
C) Doğu Anadolu’ya gidildikçe karasallık artmaktadır.
D) Türkiye’nin batı kıyılarında yıllık sıcaklık farkı 24°C den azdır.
Bu haritalarla ilgili, aşağıdaki açıklamalardan hangisi yanlıştır?
A) Yıllık sıcaklık farkı, Kuzeydoğu Anadolu’da en fazladır. B) İki haritada da en sıcak yerler aynıdır. C) İzotermlerin paralellere uygunluğu, temmuz ayı haritasında daha fazladır. D) En düşük ve en yüksek sıcaklık ortalamaları arasındaki fark, ocak ayında daha fazladır. E) İki haritada da bölge içi ortalama sıcaklıkta görülen fark, Doğu Anadolu Bölgesi’nde en fazladır.
E) Yükselti etkisiyle en düşük sıcaklık farkları Karadeniz kıyılarında görülür. Palme Yayınevi
8. Kentler
Ocak Temmuz Yıllık sıc. farkı (°C) (°C) (°C)
Çanakkale
5.9
24.6
18.7
Çankırı
3.1
26.8
23.7
Kars
–2.2
26.1
28.3
10.
Yukarıda aynı enlem üzerinde bulunan üç kentin deniz seviyesine indirgenmiş temmuz ve ocak ayı sıcaklık ortalamaları ile yıllık sıcaklık farkları verilmiştir. Bu tabloda verilen kentlerin sıcaklık ortalamalarının ve sıcaklık farklarının aynı olmaması aşağıdakilerden hangisiyle açıklanır?
Yukarıdaki haritada Aydın, Konya ve Van’ın ocak ayı sıcaklık ortalamaları verilmiştir. Bu kentlerin sıcaklık ortalamalarının farklı olmasında aşağıdakilerden hangisi etkili olmuştur?
A) Güneş'e bakılarının aynı olmaması
B) Güneş ışınlarını alma açılarının aynı olmaması
A) Yükselti ortalamalarının farklı olmasıyla
B) Güneşlenme sürelerinin farklı olmasıyla
C) Yer şekillerin uzanışlarının farklı olmasıyla
C) Yükseltilerinin farklı olması
D) Hâkim rüzgâr yönlerinin farklı olmasıyla
D) Güneşlenme sürelerinin farklı olması
E) Bitki topluluklarının farklı olmasıyla
E) Hâkim rüzgâr yönlerinin aynı olmaması
1. C
2. D
3. E
4. C
5. B
6. D
7. E
8. A
9. B
10. C
Ocak ayı indirgenmiş izoterm haritasına göre Türkiye’de sıcaklık dağılışı: ➫ En yüksek sıcaklık ortalamaları, enlemin ve denizselliğin etkisiyle Akdeniz kıyılarındadır (10°C ile 12°C arası). ➫ Kıyılardan iç kesimlere doğru gidildikçe karasallığın etkisiyle sıcaklıklar azalır. ➫ En düşük sıcaklıklar karasallık, enlem ve Sibirya yüksek basıncının etkisiyle Kuzeydoğu Anadolu’da ölçülür.
95
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi Temmuz Ayı Sıcaklık Dağılışı
8. TEST
1. Türkiye’nin ocak ayı sıcaklık ortalamaları
Temmuz ayı indirgenmiş izoterm haritasına göre, Türki-ye’de sıcaklık dağılışı: ➫ En yüksek sıcaklıklar Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ndedir (34°C den fazla). Bunun nedenleri; enlem, karasallık, Basra alçak basıncı ve çölden esen rüzgârların (samyeli) etkisidir. ➫ En düşük sıcaklıklar Karadeniz ve Marmara kıyılarındadır (24°C den düşük). Bu durumun nedeni enlemdir.
4. Türkiye’nin güney kıyılarında ölçülen sıcaklık
na göre hazırlanmış indirgenmiş izoterm haritasındaki bilgilerden aşağıdakilerden hangisine ulaşılamaz?
ortalamaları kuzey kıyılarından yüksektir.
A) Ege kıyılarında sıcaklık dağılışı enleme uygundur. B) En düşük sıcaklıklar Doğu Anadolu’da ölçülmüştür. C) En yüksek sıcaklıklar Akdeniz kıyılarında görülür. D) Marmara Bölgesi’nde en düşük sıcaklıklar Trakya’dadır. E) İç Anadolu Bölgesi’nde batıdan doğuya doğru sıcaklıklar artar.
Bu durumun nedeni, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Güney kıyıların güneş ışınlarını daha büyük açıyla alması B) Kuzey kıyılarda yağış rejiminin düzenli olması C) Güney kıyılarda bitki örtüsünün daha zayıf olması D) Kuzey kıyılarda yükselti ortalamasının daha az olması E) Güney kıyılarda dağların kıyıya paralel uzanması
5. 2. Adana’dan Gaziantep’e gidildikçe kış sıcaklık ortalamasının azaldığı, yaz sıcaklık ortalamasının ise arttığı görülmektedir.
Bu durum sıcaklık ile aşağıdakilerden hangisi arasındaki ilişkiye örnek gösterilebilir? A) Enlem
Palme Yayınevi
5. Bölüm
II. Adana’daki yıllık ortalama sıcaklığın Samsun’dan yüksek olması
III. Akdeniz kıyılarının, Karadeniz kıyılarından 7 - 8°C sıcak olması
IV. Aynı tarım ürününün Ege Bölgesi’nde Doğu Anadolu Bölgesi’nden erken olgunlaşması
Yukarıdakilerden hangileri, enlem sıcaklık ilişkisine ters düşmektedir?
A) Yalnız I
B) Bakı C) Rüzgâr
D) Nemlilik
E) Toprak örtüsü
I. Doğu Anadolu Bölgesi’nde yıllık ortalama sıcaklığın İç Anadolu’dan düşük olması
B) Yalnız II
D) II ve III
C) I ve IV
E) III ve IV
3. 6. “Ankara’dan Erzurum’a doğru gidildiğinde sıcaklık değerlerinin azaldığı görülür." Yukarıdaki anlatım, Türkiye’de sıcaklık dağılışında aşağıdakilerden hangisini açıklamaya iyi bir örnek olur?
A) Gündönümü tarihlerine göre sıcaklığın değişme durumunu Yukarıda numaralandırılan alanların hangisinde gerçek sıcaklık ile indirgenmiş sıcaklıklar arasındaki fark en fazladır? A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
B) Aynı enlem üzerindeki iklim farklılığının nedenlerini C) En düşük ve en yüksek sıcaklık ortalamalarını D) Yıllık sıcaklık farklarının ortaya çıkışını E) Sıcaklığın enlemin etkisinde kaldığını
96
Türkiye'de Sıcaklık 7.
10.
Bilgi Köşesi Uyarı
Yukarıdaki grafik, Türkiye’de bulunan I ve II nolu merkezin aylık ortalama sıcaklık değerlerini göstermektedir. Grafikteki bilgilere göre, I ve II nolu merkezin aşağıdaki özelliklerinden hangisinin farklı olduğu kesin söylenebilir? A) Ekvatora uzaklıkları B) Bulundukları coğrafi bölgeler C) Denize göre konumları D) Yükselti ve yer şekilleri E) Yaşadıkları mevsimler
A) Marmara
B) Doğu Anadolu
C) Güneydoğu Anadolu
D) İç Anadolu
E) Ege
ağustos, iç kısımlarda ise temmuzdur, üstelik maksimum sıcaklıklar iç kısımlarda daha fazladır. İç bölgelerimizde ortaya çıkan bu durum, aşağıdakilerden hangisinin sıcaklıkları etkilediğini kanıtlar? Güneş’e bakının Güneş ışınlarının düşme açısının Yükseltinin Yer şekillerinin Karaların çok ve çabuk ısınmasının 2. D
3. C
Uyarı
Güneş ışınlarının düşme açısı büyüdükçe etkiledikleri alan daraldığına göre, bu alanların ait olabileceği iller, aşağıdakilerin hangisinde doğru eşleştirilmiştir?
9. Türkiye’de kıyı kentlerimizde en sıcak ay
1. E
A) B) C) D) E)
A) Mevsim B) Karasallık C) Ekvatora uzaklık D) Enlem E) Denize göre konum
yatay zeminlerde etkiledikleri alanlar gösterilmiştir. Palme Yayınevi
zırlanmış yıllık ortalama sıcaklık haritası ile indirgenmiş yıllık ortalama sıcaklık haritasında karşılaştırıldığında, hangi bölgedeki sıcaklık değerlerinin daha fazla değiştiği görülür?
11. Aşağıda, aynı miktardaki üç ışın demetinin
8. Türkiye’nin gerçek sıcaklıklara göre ha-
Yukarıdaki haritada, Türkiye’de yıllık ortalama sıcaklık dağılışı verilmiştir. Haritadaki bilgilere göre, sıcaklık dağılımında, aşağıdakilerden hangisinin etkili olduğu söylenemez?
4. A
5. C
Temmuz ayı indirgenmiş izoterm haritasında Doğu Anadolu’da sıcaklıkların yüksek olması, sıcaklıkların deniz seviyesine indirgenmiş olmasından kaynaklanır. Oysa gerçek sıcaklık haritasında temmuz ayında da en düşük sıcaklıklar, yükseltinin etkisiyle Doğu Anadolu’dadır.
I
III
A) Sinop
Konya
Hatay
B) Hatay
Sinop
Konya
C) Konya
Sinop
Hatay
D) Sinop
Hatay
Konya
E) Konya
Hatay
Sinop
12. Yükselti ve yer şekillerinin kısa mesafede
değişme göstermesi sıcaklığın da bu doğrultuda değişmesine neden olur. Aşağıdaki illerimizden hangisinde yükselti ve yer şekillerine bağlı sıcaklık değişimi daha azdır?
A) Zonguldak
6. B
II
İndirgenmiş izoterm haritasında enlem ve karasallığın etkisiyle en yüksek sıcaklıklar Güneydoğu Anadolu’da, en düşük sıcaklıklar Doğu Anadolu’da görülür.
7. C
8. B
B) Edirne
D) Hakkâri 9. E
C) Artvin E) Antalya
10. A
11. D
12. B
97
5. Bölüm
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi BASINÇ Atmosferi oluşturan gazların belli bir ağırlığı vardır. Bu gazların yerçekiminin etkisiyle cisimler üzerine uygulandığı ağırlığa atmosfer basıncı ya da hava basıncı denir. Atmosfer basıncı her yerde aynı değildir.
9. TEST
1. Ekvator çevresinin yıl boyunca alçak ba-
4.
I. Kuzey Yarımküre’nin orta kuşağındadır.
sınç alanı olmasının nedeni, aşağıdakilerden hangisidir?
II. Deniz kıyısındadır.
III. Karasallık fazladır.
A) Güneş ışınlarını büyük açılarla alması
IV. Günlük sıcaklık farkı azdır.
B) Buharlaşmanın fazla olması
C) Ortalama yükseltinin az olması
D) Kara ve denizlerin farklı ısınması
Yıl içinde basınç değişimi çok fazla olan bir yerle ilgili, yukarıdakilerden hangileri söylenebilir?
E) Yer’in ekseni çevresinde hızlı dönmesi
A) I ve II
B) I ve III
D) II ve IV
C) II ve III
E) III ve IV
Normal atmosfer basıncı, 45° enleminde deniz seviyesinde ve sıfır derece sıcaklıkta ölçülen basınçtır. Bu basınç 1013 mb. ya da 760 mm.dir.
5. Havanın ısınması, basıncın azalmasına;
2. Bir yerdeki atmosfer basıncı,
I. havadaki nem miktarına,
II. sıcaklığa,
III. yüksekliğe,
IV. hava yoğunluğu
etmenlerinden hangilerine bağlıdır?
A) Yalnız I
1013 milibarın üzerindeki atmosfer basıncına yüksek basınç (antisiklon), 1013 milibarın altındaki basınca da alçak basınç (siklon) denir.
soğuması ise, artmasına yol açar. Bununla birlikte, dönenceler çevresindeki basınç, kutup dairesi çevresindeki basınçtan daha yüksektir.
Palme Yayınevi
Atmosfer basıncı alçak basınç ve yüksek basınç olmak üzere ikiye ayrılır. Alçak ve yüksek basınçların sınırlarının belirtilmesi için de normal hava basıncının ne olduğunun bilinmesi gerekir.
B) Yalnız IV
D) II ve III
Bu durumun nedeni, aşağıdakilerden hangisidir? A) Dönenceler çevresinde havanın yükselmesi B) Kutup dairesi çevresindeki yükseltisinin az olması C) Rüzgârların, kutup dairesi çevresinde yağış getirmesi D) Ters alizelerin dönenceler çevresinde alçalması E) Kutuplar çevresinde çok sayıda yanar dağın bulunması
C) I ve III
E) II, III ve IV
6.
3. Orta kuşakta kurak bir yaz mevsiminin yaşanmasının temel nedeni, aşağıdakilerden hangisidir? A) Termik alçak basıncının etkili olması
Yukarıdaki şekillerde yatay hava hareketleri gösterilen a ve b bölgelerinin aşağıdaki özelliklerinden hangisi ortaktır?
D) Güneş ışınları büyük açıyla gelmesi
A) Basınç değerleri
E) Dünya’nın Güneş’e yaklaşması
C) Rüzgâr hızları
B) Denizden karaya rüzgârların esmesi C) Dinamik yüksek basıncın etkisinde kalması
98
B) Sıcaklıkları D) Yoğunlukları
E) Yarımküreleri
Basınç ve Rüzgârlar 7.
9.
Bilgi Köşesi Atmosfer Basıncının Yeryüzündeki Dağılışını Etkileyen Faktörler
Yukarıdaki eşbasınç haritalarında görüldüğü gibi, ocak ve temmuz dönemlerinde basınç merkezleri yer değiştirmektedir.
Bu değişikliklerin nedeni, aşağıdakilerden hangisi olabilir?
Sadece yükseltinin atmosfer basıncı üzerindeki, etkisi düşünüldüğünde, yukarıdaki topografya haritasında yer alan K-L doğrusu üzerindeki basınç değişim grafiği, aşağıdakilerden hangisine benzer?
A) Kara ve denizlerin farklı ısınması B) Yer’in Güneş çevresindeki hareket etmesi D) Kara ve denizlerin dağılışı E) Yer’in eksen hareketinin batıdan doğuya dönmesi
8. Yeryüzünden yükseldikçe basınç her 10 m.de 1 milibar azalır. Deniz seviyesine indirgenmiş basınçlar bu ilkeden yararlanılarak hesaplanır. V IV III
II
I
10. Karaların iç kesimleri; kışın yüksek basınç alanı, yazın alçak basınç alanı durumundadır.
Basınçta görülen bu değişikliğin nedeni, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Sıcaklık ortalamalarının yazın yüksek, kışın düşük olması
Deniz
B) Yer yörüngesinin elips biçiminde olması
Buna göre, yukarıdaki izohips haritasında belirtilen noktalardan hangilerinin gerçek basıncı ile indirgenmiş basıncı arasındaki fark aynıdır? A) I ve II
B) I ve V
D) III ve IV 1. A
2. E
C) II ve IV
C) Yer ekseninin ekvator düzlemine dik olması D) Dünya’nın kendi ekseni çevresinde dönmesi
2. Yükseklik: Yerçekiminin etkisiyle atmosferdeki gazların büyük bir bölümü yeryüzüne yakın yerlerde toplanmıştır. Bu nedenle yerden yükseldikçe hava yoğunluğu dolayısıyla atmosfer basıncı azalır.
3. Sıcaklık: Isınan hava genleşir, hafifler ve yükselir. Bu durumda atmosfer basıncı da azalır. Soğuyan hava ise sıkışıp ağırlaştığında alçalır ve hava basıncının artmasına neden olur. Sıcaklığın etkisiyle oluşan bu basınçlara termik kökenli basınç denir. Dünya’nın şekli nedeniyle ekvatorda termik alçak basıncı, kutuplarda termik yüksek basıncı bulunur.
Palme Yayınevi
C) Dünya’nın küresel şekle sahip olması
1. Yerçekimi: Dünya’nın şekli nedeniyle yerçekimi kutuplara doğru artar. Bu da basıncın enleme göre küçük değişiklikler göstermesine neden olur.
4. Dinamik Etken: Hava kütlelerinin hareketleri basıncı etkiler. Hava kütlelerinin belli alanlarda alçalarak yığılması basıncın yükselmesine, hava kütlelerinin yükselmesi de basıncın azalmasına neden olur. Bu şekilde oluşan basınçlara dinamik basınç denir. Dünya’nın kendi ekseni çevresinde dönmesi sonucunda hava kütleleri 30° enlemleri ve çevresinde alçalır, 60° enlemleri ve çevresinde yükselir. Bu nedenle 30° enlemleri çevresinde dinamik yüksek basınç alanları, 60° enlemleri çevresinde ise dinamik alçak basınç alanları oluşmuştur.
E) Dünya’nın şeklinin geoit olması
E) IV ve V 3. C
4. B
5. D
6. E
7. B
8. D
9. E
10. A
99
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi BASINÇ MERKEZLERİNİN ÖZELLİKLERİ
10. TEST
1. Aşağıda mevsime göre bazı merkezlerde
3. Aşağıdaki haritada numaralandırılan yerle-
etkili olan basınç merkezleri verilmiştir.
Yüksek Basınç (Antisiklon) Basınç, basınç 1013 mb dan fazladır. Yüksek basınç alanlarında yatay ve dikey hava hareketi olmak üzere iki önemli hava hareketi görülür.
rin hepsi yüksek basınç alanıdır.
Bunlardan hangisinde, sıcaklık ve basınç arasındaki ilişkiye ters düşen bir durum vardır? A) Kuzey Afrika’da yıl boyunca yüksek ba sıncın etkili olması
B) Sibirya’da kış mevsiminde yüksek basıncın etkili olması
Yatay hava hareketi merkezden çevreye doğrudur. Dikey hava hareketi ise alçalıcıdır. Ancak yatay hava hareketi bir doğru boyunca gelişmez. Dünya’nın günlük hareketine bağlı olarak Kuzey Yarımküre’de saat ibresi (hareket yönünün sağına) sapma gösterir.
C) Ekvatorda yıl boyunca alçak basıncın etkili olması D) Kuzeydoğu Anadolu'da yaz mevsiminde alçak basıncın etkili olması
Bu yerlerin hangisinde oluşan yüksek basınç düşük sıcaklığın etkisiyle oluşmamıştır?
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
E) Orta Asya’da yaz mevsiminde alçak basıncın etkili olması
2. Aşağıdaki haritada Kuzey Yarımküre’de deniz yüzeyindeki bir bölgede ölçülen basınç değerleri, eşbasınç eğrileri ile gösterilmiştir.
Palme Yayınevi
5. Bölüm
4. Aşağıdakilerden hangisi, dinamik yüksek basıncı ve kutup yüksek basınç alanlarında görülen iklimlerin benzer özelliklerinden biri olabilir? A) Sıcaklıkların düşük olması B) Havanın rüzgârlı olması C) Yağış miktarının fazla olması D) Günlük sıcaklık farkının fazla olması E) Yüzey şekillerinin engebeli olması
Uyarı
Yüksek basınç alanlarındaki alçalıcı hava hareketi yağış oluşumunu engeller. Çünkü, alçalan hava ısınır ve nem taşıma kapasitesi artar. Yüksek basıncın etkili olduğu yerlerde havanın genelde açık olmasının nedeni budur.
Bu haritadan, aşağıdakilerden hangisine ulaşılamaz? A) Bölgede üç basınç merkezi bulunmaktadır.
5.
B) Bölgenin merkezinden çevreye hava akımı gerçekleşir. C) Alçak basınç merkezlerinde yükselici hava hareketi görülür. D) Bölgenin her yerinde aynı şiddette rüzgâr esmemektedir. E) Bölgenin kuzey ve güneyinde yükselti daha fazladır.
100
Yukarıdaki basınç merkezinde görülen rüzgârlardan hangisinin hızı daha azdır?
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
Basınç ve Rüzgârlar 6. Dönenceler çevresinde çöllerin geniş
9. Aşağıdakilerden hangisi, 60° paralelinde
yer kaplamasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
bulunan basınç alanının bir özelliği değildir?
Bilgi Köşesi
A) Nem miktarının az olması
A) Kışın, karalarda kesintiye uğrar.
Alçak Basınç (Siklon)
B) Bitki örtüsünün bulunmaması
B) Dünya’nın az yağış alan yerlerindendir.
C) Sıcak su akıntılarının etkili olması
C) Sürekli rüzgârların karşılaşma alanıdır.
D) Dinamik yüksek basıncın etkisinde kalması
D) Eksen hareketinin etkisi ile oluşmuştur.
E) Yükselici hava hareketleri görülür.
Basıncın 1013 milibardan daha az olduğu alçak basınçlarda, yükselici hava hareketi ile çevreden merkeze doğru olan bir hava hareketi görülür.
Havanın bulutlu olduğu kış gecelerinde ayaz yaşanmaz.
Alçak basınç alanlarında yükselici hava hareketi görüldüğü için hava genelde kapalı ve yağışlıdır. Bulutlu olması nedeniyle de yerin ısı kaybı az olur.
Buna göre, yukarıdaki haritada numaralanmış merkezlerden hangilerinde ocak ayında gece ayaz yaşanması beklenir?
E) Güneş ışınlarının dik ve dike yakın açılarla düşmesi
7. Aşağıda bir yerde etkili olan basınç merkezi
10.
Bu basınç merkezi aşağıdaki ülkelerden hangisinde oluşabilir?
A) Almanya
B) İran
C) Meksika
D) Kanada
E) Avustralya
Palme Yayınevi
gösterilmiştir.
A) 1 ve 2
B) 1 ve 3
D) 3 ve 5
C) 2 ve 4
E) 1, 4 ve 5 Uyarı
8. Aşağıda, bir yörede belli bir dönemdeki basınç dağılışının gösterildiği izobar haritası verilmiştir.
11. Isınan havanın genleşip yükselmesiyle yer-
Yeryüzünde sürekli ısınma ve soğumadan doğmuş iki termik basınç kuşağı ile yerin eksen hareketine bağlı olarak hava kütlelerinin yığılması ve seyrelmesinden doğmuş iki dinamik basınç kuşağı vardır.
yüzünde hava basıncı azalır.
Haritadaki bilgilere göre, K merkezi ile ilgili,
I. yükselici hava hareketinin görülmesi, II. hava hareketinin merkezden çevreye olması III. yüksek basınç alanı durumunda olması
yargılarından hangilerine ulaşılamaz?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
D) I ve II 1. A
2. E
C) Yalnız III
4. D
5. E
Buna göre, yukarıdaki şekilde numaralarla gösterilen basınç alanlarından hangilerinin oluşumu, sıcaklık–basınç ilişkisine ters düşmektedir?
A) I ve II
E) II ve III 3. C
6. D
7. E
B) I ve V
D) II ve IV
8. A
9. B
C) II ve III E) III, IV ve V
10. B
11. C
101
5. Bölüm
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi Rüzgâr
11. TEST
1. Aşağıdakilerden hangisinde atmosferin
Yüksek basınç alanlarından alçak basınç alanlarına doğru oluşan yatay hava hareketlerine rüzgâr denir.
4.
I. Lodos
etkisinden söz edilemez?
II. Keşişleme
A) Yerden yansıyan enerjinin tutulmasında
III. Kıble
IV. Föhn
Yukarıdaki rüzgârlardan hangilerinin sıcaklığı artırıcı etkide bulunması, sıcaklığın enleme göre değiştiğine örnek olamaz?
A) Yalnız II
B) Kutuplara doğru aydınlanma süresinin uzamasında
Rüzgârın Hızı
C) Yeryüzünün, meteor korunmasında
Basınç farkına, basınç merkezleri arasındaki uzaklığa ve yer şekillerine göre değişir.
yağmurlarından
D) Gölge yerlerin tam karanlık olmamasında
E) Güneş’ten gelen enerjinin bir kısmının tutulmasında
➫ Basınç farkı arttıkça rüzgârın hızı artar.
B) Yalnız IV
D) II ve III
C) I ve II
E) III ve IV
5. Rüzgârın yıl içinde esme sayısına rüzgâr frekansı denir. Rüzgârın rüzgârgülü ile gösterilir.
➫ Basınç merkezleri arasındaki uzaklık azaldıkça rüzgârın hızı artar.
Aşağıdakilerden hangisi rüzgârın hızını etkilemez? A) Yer şekilleri B) Basınç farkı
Palme Yayınevi
Doğu
Batı
Kuzey
Güney
Esme Sayısı
10
15
90
12
Esme Sayısı
D) Rüzgârın yönü E) Basınç merkezleri arasındaki uzaklık
Rüzgâr Yönü
Rüzgâr Yönü
C) Dünya’nın eksen hareketi
➫ Dünya’nın dönmesine bağlı olarak olarak rüzgâr yönlerinde sapmalar meydan gelir. Sapmalar rüzgârın hızını azaltır.
sıklığı
Aşağıdaki tabloda A merkezine yıl içerisinde esen rüzgârın esme sayıları verilmiştir.
2. Rüzgârın hızı, birim zamanda aldığı yoldur. ➫ Yüzey şekillerindeki engebelilik azaldıkça ya da yerden yükseldikçe yer şekillerinin etkisi azaldığından rüzgârın hızı artar.
esme
K.doğu K. batı G. doğu G. batı 18
11
85
80
Buna göre, A merkezinin rüzgârgülü frekansı aşağıdakilerden hangisi olabilir?
3. Yüksek basınç alanlarından alçak basınç alanlarına doğru olan yatay hava hareketlerine rüzgâr denir. Rüzgârın esiş yönünü bazı etkenler değiştirir.
Aşağıdakilerden hangisi, rüzgârın esiş yönünü değiştiren etkenlerden değildir? A) Yer şekillerinin engebeliliği B) Vadilerin ve boğazların doğrultusu C) Basınç merkezlerinin yağış miktarı D) Dünya’nın ekseni etrafında dönmesi E) Basınç merkezlerinin birbirine göre konumu
102
6. 30° enlemindeki dinamik yüksek basınç alanından ekvatordaki termik alçak basınç alanlarına doğru esen rüzgâr, aşağıdakilerden hangisidir? A) Yaz musonu B) Batı rüzgârı C) Alizeler D) Fön E) Deniz meltemi
Basınç ve Rüzgârlar 7. İki bölge arasında rüzgâr oluşması için
10. Aşağıdaki basınçlardan hangisinin olu-
aşağıdakilerden hangisinin oluşumu öncelik kazanmaktadır?
şumunda, Dünya’nın günlük hareketinin etkisi yoktur?
A) Basınç farkının oluşması
A) Gece karalardaki yüksek basıncın
B) Sıcaklığın yükselmesi
B) Yıl boyunca 30° enlemlerindeki yüksek basıncın
C) Havanın açık olması
C) Yıl boyunca kutuplardaki yüksek basıncın
D) Nem oranının artması E) Okyanus akıntılarının oluşması
D) Gündüz denizlerdeki yüksek basıncın E) Yıl boyunca 60° enlemlerindeki alçak basıncın
8. Aşağıdaki seçeneklerde izobar haritaları verilen bölgelerden hangisinde rüzgâr şiddeti daha fazladır? A)
B) 1014
11. Aşağıdakilerden hangisi, basınçlarla ilgi-
1014
li doğru bir ifade değildir?
1010
1012 1010
A) Yükselici hava hareketinin görüldüğü yerlerde antisiklon alanı oluşur.
1006
C)
D)
1024 1020
1024
B) Dönenceler çevresinde havanın yığılıp sıkışmasıyla yüksek basınç alanı oluşur.
1022
1016
1020
C) Karalar kış mevsiminde yüksek basınç alanıdır.
Palme Yayınevi
1018
1012
E) 1020
9.
Rüzgârın Yönü: Dünya’nın eksen hareketine, yer şekillerine ve basınç merkezlerin konumlarına göre değişir.
Dünya’nın ekseni etrafındaki dönüşüne bağlı olarak rüzgâr yönlerinde sapmalar olur.
Yer şekillerinin uzanışı hâkim rüzgâr yönüne etki eder. Örneğin, yer şekilleri kuzey - güney doğrultulu bir yönde uzanıyorsa rüzgâr da en fazla kuzeyden ya da güneyden esecektir.
Basınç merkezlerinin yerleri değiştikçe rüzgârın yönü değişir. Örneğin, meltem rüzgârları gündüz denizden, gece karadan eserler.
D) Ekvatoral bölge yıl boyunca alçak basınç alanıdır. E) Sıcak mevsimde deniz üzerindeki basınç, kara üzerindekine göre yüksektir.
1014
Bilgi Köşesi
12. Uyarı
Rüzgârın esme durumunu ya da bir yerde esen rüzgârın çeşitli yönlerden esme sayılarını ortaya koyan şekillere rüzgâr frekans gülü denir. Rüzgâr frekans gülü yer şekilleri ve yer şekillerin uzanış yönleri hakkında bilgi verir.
Yukarıdaki şekilde, bir merkezin rüzgâr frekans gülü verilmiştir.
Yukarıda sürekli rüzgârların etki alanları gösterilmiştir.
Bu şekilden, merkezle ilgili aşağıdakilerden hangisine ulaşılabilir?
Batı rüzgârları ile kutup rüzgârlarının karşılaşma alanları için, aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?
A) Coğrafi koordinatlarına B) Yağış miktarına
A) Alçalıcı hava hareketleri etkilidir.
C) Rüzgârın sıcaklığına
B) Genellikle cephe yağışları oluşur.
D) Yer şekillerine E) Rüzgârın hızına
C) Hava genellikle açıktır. D) Bitki örtüsü seyrektir. E) Yağış rejimi düzensizdir.
1. B
2. D
3. C
4. B
5. E
6. C
7. A
8. E
9. D
10. C
11. A
12. B
103
5. Bölüm
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi Rüzgâr Çeşitleri
12. TEST
1. İki merkez arasındaki rüzgârın hızının artması, aşağıdakilerden açıklanabilir?
Rüzgârlar, esme süreleri, etkiledikleri alanın büyüklüğü ve etkileri gibi özellikler bakımından farklılıklar gösterirler. Bu farklılıklardan ötürü rüzgârlar üç gruba ayrılır.
3. Yalnızca rüzgâr frekans gülleri göz önü-
hangisiyle
ne alındığında, bir merkezin aşağıdaki özelliklerinden hangisi hakkında bilgi sahibi olunur?
A) Basınç değerleri arasındaki farkın artmasıyla
A) Bulundukları yarımküre
B) Basınç merkezlerin birbirinden uzak olmasıyla
B) Ana iklim kuşağı C) Denizden uzaklığı
C) Hava yoğunluklarının farklı olmasıyla
Bunlar:
D) Yıllık ortalama sıcaklıkları
D) İki merkezde de sıcaklık değerlerinin azalmasıyla
➫ Sürekli rüzgârlar ➫ Mevsimlik rüzgârlar
E) Çevrelerindeki yer şekilleri
E) Merkezlerin doğu – batı yönünde komşu olmalarıyla
➫ Yerel rüzgârlar.
1. Sürekli Rüzgârlar:
4. Bir merkezde rüzgârın yönlere göre, esme
Yeryüzündeki sürekli basınç kuşaklarından oluşan alizeler, batı rüzgârları ve kutup rüzgârlarıdır.
Palme Yayınevi
sıklığını gösteren şekle rüzgâr frekans gülü denir.
2. Rüzgârın yıl içindeki esme sayısına rüzgâr frekansı denir. Rüzgârın esme sayısı rüzgâr gülü ile gösterilir. Rüzgâr yönü
a) Alizeler: ➫ 30° enlemleri üzerindeki subtropikal yüksek basınç alanlarından, ekvatoral alçak basınç alanına doğru olan hava hareketleridir.
➫ Dünya’nın ekseni etrafındaki dönüşünden dolayı sapmaya uğrayarak Kuzey Yarımküre’de kuzeydoğudan güneybatıya; Güney Yarımküre’de güneydoğudan - kuzeybatıya doğru eserler.
Esme sayısı
Rüzgâr yönü
Esme sayısı
Doğu
110
Kuzeydoğu
35
Batı
120
Güneydoğu
45
Güney Kuzey
30 104
Kuzeybatı Güneybatı
32 90
Yukarıda K merkezinin rüzgâr frekans gülü verilmiştir.
Rüzgâr frekans gülü göz önüne alındığında K merkezinin aşağıdaki izohips haritalarında gösterilen yerlerden hangisinde bulunduğu söylenebilir?
Yukarıda, rüzgâr yönü ve esme sayıları verilen A merkezinin rüzgârgülü frekansı, aşağıdakilerden hangisi olabilir?
➫ Hızları orta şiddette olan bu rüzgârlar en düzenli rüzgârlardır.
104
Basınç ve Rüzgârlar 5. Rüzgâr çeşitleriyle ilgili olarak, aşağıda
8. Aşağıdaki şekilde bir basınç alanındaki
verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?
rüzgârların esme yönü oklarla gösterilmiştir.
A) Sürekli rüzgârlar büyük iklim tiplerini oluşturur.
b) Batı Rüzgârları:
➫ 30° enlemleri üzerindeki subtropikal yüksek basınç alanlarından, 60° enlemleri üzerindeki subpolar alçak basınç alanlarına doğru olan hava hareketleridir.
B) Dağın yamacından alçalan hava föhn rüzgârını oluşturur. C) Günlük basınç farkı meltem rüzgârlarını oluşturur. D) Alizeler mevsimlik rüzgârlardır. E) Batı rüzgârları orta kuşak karalarının batı kıyılarına yağış bırakır.
Bilgi Köşesi
Yukarıdaki bilgilere göre, şekildeki basınç alanının özelliği ve bulunduğu yarımküre, aşağıdakilerin hangisinde verilmiştir?
➫ Dünyanın dönmesinden dolayı sapmaya uğrayarak batıdan eserler.
A) Yüksek basınç alanı, Kuzey Yarımküre B) Yüksek basınç alanı, Güney Yarımküre
6. Bir merkezde yıl boyunca, hangi yönden kaç kez rüzgâr estiğini gösteren şekillere “rüzgâr frekans gülü” denir. Rüzgârın esme yönünü belirleyen faktörler, basınç merkezlerinin konumu veya yüzey şekilleridir.
C) Alçak basınç alanı, Güney Yarımküre D) Alçak basınç alanı, Kuzey Yarımküre
Palme Yayınevi
E) Yüksek basınç alanı, ekvator
9. Aşağıdaki haritada Akdeniz’de esen yerel
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
7. Karalar denizlere oranla çabuk ısınır çabuk soğur.
➫ Okyanuslar üzerinden geçerek geldikleri orta kuşak kıtalarının batı kıyılarına bol yağış bırakırlar.
rüzgârlar gösterilmiştir. c) Kutup Rüzgârları:
Yukarıdaki haritada numaralanmış olan yörelerin hangisinin rüzgâr frekans gülü üzerinde, yüzey şekillerinin etkisi daha azdır?
➫ Kara ve deniz dağılışının etkisi ile Kuzey Yarımküre’de tam gelişemez, zaman zaman fırtınalara neden olurlar. Güney Yarımküre’de daha düzenli eserler.
➫ Kutuplar üzerindeki yüksek basınç alanlarından, 60° enlemleri üzerindeki alçak basınç alanlarına doğru olan hava hareketidir.
Haritada numaralandırılan yerel rüzgârlardan hangisinin adı yanlış verilmiştir?
A) 1 – Mistral
C) 3 – Sirocco
B) 2 – Föhn D) 4 – Hamsin
➫ Sapmaya uğrayarak doğudan eserler. ➫ Kutup rüzgârları soğuk ve kuru olarak eserler.
E) 5 - Krivetz
Buna göre yukarıdaki şekillerin hangilerinde gösterilen rüzgâr hava sıcaklığını düşürmüştür?
A) I ve II
B) I ve III
D) II ve IV
C) II ve III
E) III ve IV
10. Aşağıdakilerden hangisi, sürekli basınç kuşakları arasında, yıl boyunca esen rüzgârlardan biridir?
A) Muson
C) Yıldız
2. C
3. E
4. B
5. D
6. C
7. B
D) Deniz meltemi
1. A
B) Föhn
E) Alizeler 8. A
9. B
10. E
105
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi Mevsimlik (Muson) Rüzgârlar ➫ Kıta ve okyanusların mevsimlik ısınma farklarından ötürü oluşan basınç farklılıklarından kaynaklanırlar. Etki alanları geniştir. ➫ Kışın karalar soğuk (yüksek basınç alanı), denizler ılıktır (alçak basınç alanı). Böylece kış musonu karadan denize doğru eser. Yağış bırakmaz. ➫ Yazın okyanuslar serin (yüksek basınç alanı), karalar sıcaktır (alçak basınç alanı). Okyanuslardan karalara doğru eser ve bol yağış bırakır.
13. TEST
1. Yerel basınç farklarından oluşan rüzgârların
Buna göre, aşağıdaki rüzgârlardan hangisinin etki alanı dar esme süresi daha kısadır?
Bu durum, aşağıda verilen alanlardan hangisinde görülmez?
B) Musonlar
A) Asor adaları
C) Batı rüzgârları
D) Karayel
B) Akdeniz Havzası
E) Tropikal siklonlar
C) İzlanda Adası D) Kuzey Afrika E) Arap Yarımadası
2. Aşağıdakilerin hangisi, bir yörede etkili olan rüzgârın hem yönü hem de hızı üze rinde etkilidir?
5.
A) Enlem derecesi
C) Basınç merkezleri arasındaki uzaklık
a) Meltem Rüzgârları:
D) Yer şekillerin uzanış yönü
Günlük sıcaklık farkları sonucu olan günlük basınç farklılıklarından kaynaklanırlar. Etki alanları dar ve esiş süreleri kısadır.
E) Dünya’nın küresel şekli
3. Aşağıdaki tabloda, beş merkezde üç dönemde ölçülen sıcaklık ortalamaları (°C) ile basınç ortalamaları (mb) verilmiştir.
b) Sıcak Yerel Rüzgârlar: Geldikleri yerlere göre sıcak olan rüzgârlardır. Etkileri föhn hariç enlem sıcaklık ilişkisine dayanır.
Hamsin: Mısır'dan Akdeniz'e doğru eser.
Yukarıdaki grafikte, aynı enlem üzerinde bulunan ve yükseklikleri aynı olan beş kentin aynı anda ölçülen basınç değerleri verilmiştir.
Buna göre, kentlerden hangisinin sıcaklığı daha yüksektir?
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
2. dönem
3. dönem
°C
mb
°C
mb
°C
mb
I
22
1011
15
1018
20
1012
II
14
1010
10
1011
18
1009
6. Meltem rüzgârlarının gün içinde devirli
III
34
1016
24
1017
29
1015
IV
11
1016
7
1021
9
1018
olarak esmesinin temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
V
16
1014
13
1020
15
1017
A) Sıcaklığın sürekli artması
Bu merkezlerden hangilerindeki basınç değişiminde sıcaklığın etkisi daha azdır?
Keşişleme (Samyeli): Güney ve güneydoğudan eser.
1. dönem
Merkez
Sirocco– Tunus ve Cezayir’den Akdeniz’e doğru eser.
106
A) Meltemler
B) Basınç farkı
Lodos Türkiye'de güneybatıdan esen ılıtıcı rüzgârdır.
duğu alanlarda görülen alçalıcı hava hareketleri kuraklığa yol açar.
Yerel Rüzgârlar
Kıyılarda, kara ve deniz meltemleri oluşur. İç kısımlarda, dağ ve vadi meltemleri oluşur.
4. Dinamik yüksek basınç kuşağının etkili ol-
etki alanları dar esme süreleri kısadır.
Palme Yayınevi
5. Bölüm
A) I ve II
B) II ve III
D) I, III ve V
C) II ve IV
E) III, IV ve V
B) Basıncın sürekli düşmesi C) Dağların kıyıya paralel uzanması D) Sıcaklığın gün içinde değişmesi E) Denizlerin daima daha sıcak olması
Basınç ve Rüzgârlar 7. Aşağıdaki haritada yeryüzündeki basınç
10.
Bilgi Köşesi
dağılışı gösterilmiştir.
Haritadaki bilgilerden, aşağıdakilerden hangisi çıkarılamaz?
Yukarıdaki haritada, dünya üzerinde basıncın dağılışı ve buna bağlı hava akımları (rüzgârlar) gösterilmiştir.
Haritadaki bilgilere göre, aşağıdaki yorumlardan hangisi yapılamaz?
A) Kuzey Yarımküre’deki karalarda alçalıcı hava hareketi görülür.
A) Orta Asya’dan çevreye doğru rüzgâr esmektedir.
B) Basınç dağılışında kara ve deniz dağılışı da etkili olmuştur.
B) Kuzey Yarımküre’de karalarda soğumaya bağlı olarak termik yüksek basınç oluşmuştur.
C) Kuzey Yarımküre’de kış mevsimi yaşanmaktadır.
C) Dönenceler çevresindeki yüksek basınç dinamik kökenlidir. D) Kuzey Yarımküre’de kış mevsimi yaşanmaktadır.
E) Basınç farkı Kuzey Yarımküre’de daha fazladır.
E) Rüzgârların sapması, Kuzey Yarımküre’de sola, Güney Yarımküre’de sağa doğrudur.
Palme Yayınevi
D) Güney Yarımküre'de karalar daha sıcaktır.
11. Yaz musonu kıyılara bol yağış bırakırken, kış musonu kuru eser.
8. Aşağıdaki rüzgârlardan hangisi, sıcak kuşakta bulunan karaların doğu kıyılarına bol yağış bırakır?
Bu durum aşağıdakilerden hangisinin sonucu olabilir? A) Esme yerlerinin
A) Kış musonu
B) Esiş sürelerinin
B) Alizeler
C) Esme zamanlarının
C) Batı rüzgârları
D) Esme sayılarının
D) Tropikal hortumlar
E) Sıcaklık değerlerinin
E) Sıcak yerel rüzgârlar
12. Aşağıdakilerden hangisi, föhn rüzgârının etkilerinden biri değildir? A) Sıcaklığı arttırır. B) Kar erimesini hızlandırır.
9. Aşağıdaki rüzgârlardan hangisinin hava durumu üzerindeki etki süresi daha kısadır?
C) Yağış olasılığını arttırır.
A) Alize
E) Ürünlerin erken olgunlaşmalarını sağlar.
1. A
B) Muson D) Kutup
2. D
3. B
D) Buharlaşmanın şiddetini arttırır.
C) Poyraz
Föhn: Sıcak yerel rüzgârların bir çeşidi de föhn rüzgârıdır. Oluşumu diğer sıcak yerel rüzgârlardan farklıdır. Bu rüzgârlar, bir dağı aşarak, öteki yamaçta alçalırken, sürtünmenin de etkisiyle her 100 m. de 1°C ısınarak oluşur. Isıtıcı ve kurutucu etki yapar. Türkiye’de en çok Karadeniz ve Akdeniz bölgelerinde etkili olur. Föhn rüzgârlarının etkili olduğu yerlerde; ➫ Sıcaklık ve buharlaşma artar. ➫ Bitkilerin olgunlaşma dönemi kısalır. ➫ Yağış oluşumu engellenir. Soğuk Yerel Rüzgârlar: Geldikleri yerlere göre sıcaklığı düşük olan rüzgârlardır. Mistral Poyraz Karayel Yıldız Tropikal Siklonlar: Tropikal kuşakta genellikle şiddetli ısınma sonucu oluşan güçlü rüzgârlardır. Bu rüzgârlar alçak basınç alanlarında daha güçlü ve hızlı eserler. Hızları 100 km.nin üzerinde olup, sarmal karakterli rüzgârlardır. Genelde okyanuslar üzerinde oluşurlar ve kıyılarda yıkıcı etkilere neden olurlar. Tropikal rüzgârlara; ➫ Asya denizlerinde ve Avustralya’nın Büyük Okyanus kıyılarında tayfun, ➫ Hint Okyanusu’nda sayklon, ➫ Meksika Körfezi kıyıları ile Antil Adalarında hariken, ➫ Avustralya’da vili vili adı verilmektedir. Tropikal rüzgârlara benzeyen ancak dar alanlarda görülen bir başka rüzgâr da hortumdur.
E) Batı 4. C
5. B
6. D
7. E
8. B
9. C
10. E
11. A
12. C
107
5. Bölüm
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi
Türkiye’yi etkileyen büyük basınç merkezleri ve hava kütleleri ile bunlara bağlı atmosfer olayları, mevsimlerin iklim özelliklerinin belirlenmesinde önemli rol oynar.
1. Gezici siklonlar Türkiye’yi batıdan doğuya
basıncı ülkemizi etkilediğinde meydana gelen iklim olaylarından biridir?
doğru sıkça etkiler.
Böyle günlerde Türkiye’de aşağıdaki durumlardan hangisinin gerçekleşmesi beklenir?
A) Hava sıcaklığı artar. B) Ilıman ve yağış getirici hava koşullan gerçekleşir.
A) Bağıl nemin düşmesi B) Basıncın yükselmesi C) Rüzgârların dinmesi
C) Kuzeybatıdan esen rüzgârların sayısı artar.
D) Havanın açması
➫ Kış mevsiminde, Türkiye daha çok Sibirya yüksek basıncı ile İzlanda alçak basıncının etkisinde kalır. Sibirya yüksek basıncının etkisinde kaldığında Türkiye’de kışlar çok soğuk geçer. Türkiye bu dönemde daha çok kuzeyden gelen soğuk rüzgârlar olan poyraz, yıldız, karayelin etkisinde kalır. Zaman zaman da güneyden sıcak rüzgârlar, özellikle lodos eser.
5. Aşağıdakilerden hangisi Sibirya yüksek
D) Sıcaklık düşer, genellikle açık hava koşulları gözlenir.
E) Yağış oluşması
E) Lodos rüzgârının şiddeti ve etkileri artar.
2. Türkiye aşağıdaki rüzgârlardan hangisinden doğrudan ya da dolaylı etkilenmez?
A) Poyraz
B) Mistral
D) Lodos
C) Föhn
6. Aşağıdaki hangisi, Türkiye’de etkili olan basınçların dağılışını etkileyen etmenlerden biri değildir?
E) Batı rüzgârı Palme Yayınevi
TÜRKİYE’DE BASINÇ VE RÜZGÂRLAR
14. TEST
3.
A) Toprak örtüsünün çeşitli olması B) Çevresinde büyük kara kütlelerinin bulunması C) 36° – 42° Kuzey paralelleri arasında olması
Yukarıdaki haritada ok yönünde esen rüzgâr, ulaştıkları kıyıda, sıcaklık üzerindeki etkisi, aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir? A) Gündüz ısıtıcı
E) Üç tarafının denizlerle çevrili olması
7. Türkiye’de ocak ve şubat aylarında at-
B) Her zaman serinletici
mosfer basıncı en yüksek değerlere nerede ulaşır, neden?
C) Gündüz serinletici D) Yazın ısıtıcı
A) Marmara Bölgesi’nde; çünkü, kuzeyde yer almaktadır.
E) Kışın soğutucu
4. Yer şekillerinin engel oluşturmadığı enge-
B) Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde; çünkü, ortalama yükselti azdır.
besiz kıyılarda rüzgârların, etki alanı geniştir.
C) Hakkâri Bölümü’nde; çünkü, yükselti fazladır.
Buna göre, aşağıdaki illerden hangisinin kıyılarında, rüzgârların etkilediği alan daha geniştir?
D) Akdeniz Bölgesi’nde; çünkü, güneş ışınlarını büyük açıyla alır.
A) Aydın
108
D) Yükselti ortalamasının fazla olması
B) Zonguldak
D) Giresun
C) Antalya
E) Sinop
E) Doğu Anadolu Bölgesi’nde; çünkü sıcaklık düşüktür.
Türkiye'de Basınç ve Rüzgârlar 8.
11. Bir yerde, sıcaklık değerlerindeki değişim arttıkça basınç değerleri de değişir.
Bilgi Köşesi İzlanda alçak basıncı etkili olduğunda Türkiye’de kışlar ılık ve yağışlı geçer ve cephe yağışları artar.
Yukarıda oluşumu gösterilen rüzgâr aşağıdaki illerimizden hangisinde daha çok görülür?
A) Trabzon
B) Zonguldak
C) Samsun
D) Edirne
Buna göre, yukarıdaki haritada gösterilen numaralı yörelerin hangisinde, basınç değişimi daha fazla olması beklenir?
E) Antalya
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
9. Yalnızca yükseltinin basınç üzerindeki etkisi göz önüne alındığında, aşağıdaki bölgelerden hangisinde hava basıncı daha düşük olur? A) Marmara
B) Doğu Anadolu
C) Karadeniz
D) Ege
E) Güneydoğu Anadolu
merkezi aşağıdakilerden hangisi olabilir?
➫ Yaz mevsiminde Türkiye, Afrika’nın kuzeybatısındaki Asor yüksek basıncı ile güneydoğusundaki Basra alçak basıncının etkisi altında kalır. Yazlar sıcak ve kurak geçer. Özellikle Basra alçak basıncının etkisinde iken, Türkiye’de sıcaklıklar mevsim normallerinin üzerine çıkar.
B) Sibirya yüksek basıncı C) Ekvatoral alçak basıncı D) Basra alçak basıncı E) İzlanda alçak basıncı
10.
A) Asor yüksek basıncı
Palme Yayınevi
12. Türkiye’yi yıl boyunca etkileyen basınç
Föhn rüzgârı bu mevsimde, özellikle Doğu Karadeniz kıyılarında etkili olur. Çünkü Doğu Anadolu soğuk olduğundan yüksek basınç alanı, Karadeniz ise alçak basınç alanıdır.
13.
Yukarıda, Türkiye’de esen rüzgârlardan hangilerinin esme yönü, yanlış verilmiştir?
Kent
Basınç (Milibar)
Tokat
1016
Ardahan
985
Uşak
1012
Gaziantep
1028
Trabzon
1034
Yukarıdaki tabloda, beş kentin aynı gün ve saatte ölçülen basınç değerleri verilmiştir.
Bu kentlerin sıcaklık değerlerinin eşit olduğu varsayıldığında, hangi kentin yükseltisi daha fazladır?
D) Lodos – Keşişleme
A) Tokat
E) Kıble – Lodos
D) Gaziantep
A) Yıldız – Lodos B) Yıldız – Keşişleme C) Poyraz – Karayel
1. E
2. B
3. C
4. A
5. D
6. A
7. E
8. A
9. B
B) Ardahan
10. C
C) Uşak E) Trabzon
11. E
12. A
13. B
109
5. Bölüm
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi Uyarı
Türkiye, batı rüzgârlarının kuşağında bulunur. Ayrıca yüzey şekillerinin uzanış yönü de doğu-batıdır. Bu nedenlerden ötürü ülkemizde en çok batı yönlü rüzgârlar esmektedir. Batı yönlü rüzgârlar da lodos, karayel ve günbatısıdır.
15. TEST
1. Aşağıdakilerden
5. Güney yönlü rüzgârlar Türkiye’ye ulaş-
hangisi, Türkiye’de hava basıncını etkileyen etmenlerden biri değildir?
A) Yükseklik
B) Sıcaklık
C) Yoğunluk
D) Enlem
tıklarında sıcaklığı artırırken kuzey yönlü rüzgârlar Türkiye’de sıcaklığı düşürmektedir.
E) Boylam
Bu durum, rüzgârların aşağıdaki özelliklerinden hangisiyle açıklanabilir? A) Yer şekillerin uzanış yönünün rüzgârların yönünü etkilemesiyle
2. Türkiye’de havanın sıcak ve kurak geçti-
B) Yüksek basınç alanlarından, alçak basınç alanlarına doğru esmeleriyle
ği bir dönemde aşağıda verilen hava hareketlerinden hangisi görülür?
C) Dünyanın günlük hareketinden dolayı sapmaya uğramalarıyla D) Rüzgârlar geldikleri yerlerin sıcaklık özelliklerini ulaştıkları alana taşmalarıyla
Türkiye’de Görülen Yerel Rüzgârlar Poyraz: Türkiye’de kuzeydoğudan sert ve soğuk eser. Yer yer kar yağışına neden olur. Karadeniz ve Marmara’da etkilidir. Karayel: Türkiye’de kuzeybatıdan sert ve soğuk eser, kar yağışına neden olur. Marmara ve Karadeniz’de etkili olur. Yıldız: Türkiye’de kuzeyden eser. Soğuk ve serttir. Marmara ve Karadeniz’de etkilidir.
3. Türkiye’yi etkisi altında bırakan alçak ve yüksek basınç merkezleri vardır.
Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye'yi etkileyen yüksek basınç alanı değildir? A) Afrika’nın kuzeyindeki basınç merkezi B) Sibirya basınç merkezi C) İzlanda basınç merkezi D) Akdeniz’in batısındaki basınç merkezi E) Azor basınç merkezi
Palme Yayınevi
E) Basınç farkının fazla olduğu alanlarda daha hızlı esmeleriyle
6.
Lodos rüzgârı haritada numaralandırılan yönlerden hangisinden eser?
A) I
C) III
D) IV
E) V
4. Türkiye’de etkili olan rüzgârın özellikleriyle ilgili olarak, aşağıda verilen bilgilerden hangisi doğru değildir? A) Lodos, Marmara’da yağışlara neden olur.
7. Bir bölgede belirli sürede en çok esen rüzgâra, hâkim rüzgâr denir.
B) Denizden esen rüzgârlar ulaştıkları kıyılarımızda sıcaklığı her zaman düşürür.
Ege Bölgesi’ndeki grabenlerde hâkim rüzgâr yönünün doğu batı olmasının nedeni, aşağıdakilerden hangisi olabilir?
C) Türkiye’ye güneyden esen rüzgârlar hava sıcaklığını yükseltir.
A) Basınç merkezlerinin konumu
D) Dinamik yüksek basınç alanlarından doğan rüzgârlar güney yönlüdürler.
C) Matematik konum
E) Basınç farkı arttıkça, rüzgârın hızı da artar. 110
B) II
B) Yükselti ortalaması
D) Basınç farkı
E) Yer şekillerin uzanış doğrultusu
Türkiye'de Basınç ve Rüzgârlar 8. Sıcaklık azaldıkça atmosfer basıncı artar.
11. Bir dağı aşarak diğer yamaçta alçalmasıyla
Ancak Kuzey Anadolu dağlarında sıcaklık ortalamaları Karadeniz kıyı kuşağına göre daha soğuk olduğu halde atmosfer basıncı daha düşüktür.
Bilgi Köşesi
oluşan rüzgârlara Föhn rüzgârı denir. Bu rüzgâr en çok aşağıdaki illerimizden hangisinde görülür?
Bu durum,
A) Balıkesir
I. yükseldikçe hava yoğunluğunun azalması,
B) Rize C) Şanlıurfa
D) Tekirdağ
E) Manisa
Keşişleme (Samyeli) Güney ve güneydoğudan, sıcak ve kuru eser. Doğu Akdeniz çevresinde etkilidir.
II. dağların kıyıya paralel uzanması, III. kıyı kuşağının kutuplara daha yakın olması
özelliklerinden hangileri ile açıklanır?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
D) I ve III
Türkiye'de güneybatıdan esen ılıtıcı rüzgârdır. Ardından yağmur getirir. Batı Anadolu ve Marmara Denizi’nde etkilidir.
C) Yalnız III
E) II ve III
Haritada gösterilen yörelerin sıcaklık ortalamalarının aynı olduğu varsayıldığında, hangisindeki basınç, daha düşük olabilir?
A) I
I. Sibirya yüksek basıncı,
II. Basra alçak basıncı,
III. Asor yüksek basıncı
alanlarından hangileri etkilidir?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
D) I ve II
C) Yalnız III
Palme Yayınevi
9. Türkiye’de yaz mevsiminde,
Lodos
12.
B) II
C) III
D) IV
E) V
13.
E) II ve III
Uyarı
10. Aşağıdaki şekilde, kara ve denizlerin gün içindeki ısınma farkından meydana gelen kara meltemi gösterilmiştir. Kara ve deniz arasında sıcaklık farkı arttıkça rüzgârın hızı da artar.
Yukarıda, temmuz ayı izobar (eşbasınç) haritası gösterilmiştir.
Haritadaki bilgilere göre, aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
Rüzgârın hızı, en çok basınç merkezleri arasındaki basınç farkına bağlıdır. Bu nedenle en şiddetli rüzgârlar da basınç farkının en fazla olduğu zamanlarda görülür.
A) Türkiye’nin büyük bölümünde alçalıcı hava hareketi görülür.
B) Kars ve çevresinde alçak basınç etkilidir.
Buna göre, kara meltemi aşağıdaki zamanlardan hangisinde şiddetinin daha fazla olması beklenir?
A) Sabaha karşı
B) Akşam
C) Öğleden sonra
D) Öğlene doğru
1. E
2. A
C) Yüksek basınç termik kökenlidir. D) Karadeniz kıyılarında rüzgârlar görülür.
E) Akşam üzeri 3. C
4. B
5. D
6. C
7. E
güney
yönlü
E) Güney kıyılarda kuzey yönlü rüzgârlar etkilidir. 8. A
9. E
10. A
11. B
12. D
13. C
111
5. Bölüm
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi NEMLİLİK Buharlaşma sonucu havaya karışan su buharına nem denir. Nem, yer ve zamana göre en çok değişiklik gösteren gazdır. Nemin (su buharı) tamamı troposferde bulunur ve troposfer içindeki payı da % 3’tür. Yeryüzündeki suların buharlaşarak havaya karışması olayına buharlaşma denir. Buharlaşma iki şekilde ifade edilir. Bunlar:
16. TEST
1. Yerdeki suyun havaya karışmasına buhar-
4.
laşma denir. Sıcaklık, havanın nem yüzeyi, rüzgarlar ve denizlere uzaklık buharlaşmayı etkiler.
Merkez
Sıcaklık
I
32
II
25
Aşağıdakilerden hangisinde artış olması, buharlaşmanın artmasına neden olmaz?
III
20
IV
18
V
29
A) Sıcaklık
B) Nem açığı
C) Rüzgâr hızı
D) Buharlaşma yüzeyi
E) Bağıl nem
Yukarıdaki sıcaklık değerleri verilen bölgelerin her birinde 1m3 havadaki nem miktarı 15 gram ise, oransal nem miktarı hangisinde en fazladır?
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
2. Aşağıdaki tabloda, beş merkezde havada bulunan su buharı ile havanın taşıyabileceği maksimum su buharı miktarı (g/m3) verilmiştir.
Merkez
Havada bulunan su buharı (g/m3)
Havanın taşıyabileceği maksimum su buharı (g/m3)
I II III IV V
6 25 20 15 6
9 27 29 28 11
b) Potansiyel buharlaşma Yağışın buharlaşmadan az olduğu yerlerdeki buharlaşmadır. Buharlaşmayı birçok faktör etkilemektedir. Bunlar: ➫ Sıcaklık ➫ Havanın bağıl nemliliği ➫ Basınç ve rüzgâr ➫ Buharlaşma yüzeyinin genişliği.
Uyarı
Sıcaklık arttıkça, bağıl nemlilik azaldıkça buharlaşmanın potansiyeli artar.
112
Bu merkezlerden hangisinde bağıl nemlilik daha fazladır?
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
5. Palme Yayınevi
a) Gerçek buharlaşma Yağışın buharlaşmadan fazla olduğu buharlaşmadır. Gerçek buharlaşmada nem fazlalığı vardır. Yeryüzünde ekvator, ülkemizde Karadeniz kıyıları gerçek buharlaşmanın fazla olduğu yerlere örnektir.
Yukarıdaki haritada numaralanmış yerlerin hangisinde, bağıl nemin en fazla ve en az olması beklenir?
A) 1 ve 4
B) 2 ve 3 C) 2 ve 5
D) 3 ve 4
E) 4 ve 5
3. Atmosferdeki nem oranına bağlı olarak oluşan sonuçlar arasında aşağıdakilerden hangisi sayılamaz?
A) Akdeniz kıyılarında kış sıcaklıklarının en yüksek olması
6. Bir yerde gün içinde bağıl nemlilikte
B) Ekvatoral bölgede günlük sıcaklık farklarının düşük olması
meydana gelen değişmenin nedeni, aşağıdakilerden hangisi olamaz?
C) Batı Avrupa kıyılarında yıllık sıcaklık farklarının az olması
A) Sıcaklığın düşmesi
D) Arabistan çöllerinde geceleri sıcaklıkların dondurucu seviyeye düşmesi
B) Havanın yükselmesi
C) Havanın nem açığının değişmesi
E) Kutuplarda yıl boyunca düşük sıcaklıkların görülmesi
D) Yüksek basıncın etkili olması
E) Rüzgâr şiddetinin artması
Nemlilik ve Yağışlar 10. Mutlak nem, 1 m3 havadaki nem miktarının
7. Havanın sıcaklığı arttıkça bağıl nemliliği azalmaktadır.
gram olarak ifade edilmesidir. Mutlak nem, sıcaklık ile bölge koşullarına bağlı olarak değişiklik gösterir.
Buna göre, aşağıdaki iklim tiplerinden hangisinde aynı miktardaki mutlak nem en düşük bağıl nemi verir? A) Karasal
E) Bozkır
8. Aşağıdaki grafik, bir yerde, beş farklı merkezde havadaki mevcut su buharı ile havanın taşıyabileceği maksimum su buharını göstermektedir.
Buna göre, yukarıda sıcaklıkları ve nem miktarları verilen beş merkezden hangisinde, nem kaynaklarının daha az olduğu söylenebilir?
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
11. Ekvator ve kutuplarda nemlilik değişimi az iken, orta kuşakta nemlilik değişimi fazladır.
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
Palme Yayınevi
Bir yerde bağıl nem arttıkça buharlaşma azaldığına göre, kaç numaralı merkezde buharlaşma şiddeti daha az olur?
Buna göre, aşağıdaki ülkelerden hangisinde yıl içindeki nemlilik değişimi daha azdır?
A) Almanya
B) Endonezya
C) Kırgızistan
D) Türkmenistan
12. Finlandiya ve İtalya’da aynı mutlak nemliliğin farklı bağıl nemlilik vermesinin nedeni, aşağıdakilerden hangisidir?
Buna göre, bağıl nemin %100 olduğu bir alanda, aşağıdakilerden hangisinin gerçekleşmesi beklenir?
A) Rüzgâr hızının artması
B) Buharlaşma şiddetinin artması
C) Cephe oluşması
D) Yağışın başlaması
E) Maksimum nemliliğin artması 1. E
2. B
3. E
4. D
5. A
6. C
Sıcaklık Bir yerde sıcaklık arttıkça buharlaşma artar. Böylece havadaki su buharının miktarı artar. Sıcaklığın etkisiyle havadaki mutlak nemin miktarı, ➫ Ekvatordan kutuplara doğru azalır. ➫ Yazın fazla kışın azdır. ➫ Gündüz fazla gece azdır. ➫ Alçak yerlerde fazla yüksek yerlerde azdır.
C) Okyanus akıntıları
D) Bitki örtüsü
E) Ekvatora uzaklık
Yükselti Yükselti arttıkça havada bulunan su buharı miktarı azalır. Çünkü yükseldikçe sıcaklık ve havanın yoğunluğu azalır.
Denize uzaklık Okyanus, deniz veya göl kıyısından kara içlerine doğru gidildikçe havada bulunan su buharı miktarı azalır.
B) Denize uzaklık
cut su buharı miktarının havanın o sıcaklıkta taşıyabileceği maksimum su buharı miktarına oranıdır.
Mutlak Nem 1 m3 havanın içinde bulunan su buharının gram cinsinden ağırlığına mutlak nem denir. Mutlak nemliliği etkileyen etmenler şunlardır:
E) Romanya
A) Yer şekilleri
9. Bağıl nem, belirli bir sıcaklıkta havada mev-
NEMLİLİK KAVRAMLARI Havadaki nem, mutlak nemlilik, maksimum nemlilik ve bağıl nemlilik olmak üzere üç farklı şekillerde ifade edilir.
B) Tundra C) Savan
D) Okyanus
Bilgi Köşesi
13. Sadece sıcaklığın etkili olduğu düşünülürse, deniz kıyısındaki bir merkezde, mutlak nem miktarı günün hangi saatinde daha fazla olur?
A) Sabah
B) Gece
C) Öğleden sonra
D) Sabaha karşı
E) Akşam
7. C
8. A
9. D
10. D
11. B
12. E
13. C
113
5. Bölüm
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi Uyarı
17. TEST
1. Buharlaşma miktarı sıcaklıkla doğru, bağıl
4. Sıcaklık arttıkça ve denizlere yaklaştıkça
nemle ters orantılıdır.
Türkiye’de mutlak nemliliğin en fazla olduğu bölge Akdeniz; en az olduğu bölge Doğu Anadolu’dur. Yeryüzünde mutlak nemliliğin en fazla olduğu yerler ekvator çevresindedir.
havada bulunan nem miktarı artmaktadır.
Sıcaklık (°C)
Bağıl nem (%)
I
28
65
II
20
75
III
25
85
IV
18
95
V
27
70
Yukarıdaki bilgilere göre, bu merkezlerden hangisinde buharlaşma miktarı en azdır?
Maksimum Nem 1m3 havanın belli bir sıcaklıkta alabileceği en fazla su buharı miktarına maksimum nem (doyma noktası) denir.
B) II
C) III
D) IV
Buna göre, yukarıdaki haritada numaralarla gösterilen noktaların hangisinde havada bulunan su buharının miktarı daha azdır?
A) I
E) V
2. Aşağıdakilerden hangisi, nemliliğin ekvatordan kutuplara doğru düzenli azalmasına engel olan unsurlardan biri değildir?
Taşıyabileceği su buharının tamamını (maksimum nem) bulunduran hava neme doymuş havadır. Sıcaklık arttıkça hava genleşir ve hacmi büyür. Bu nedenle sıcaklık arttıkça havanın taşıyabileceği su buharının miktarı artar.
A) I
Palme Yayınevi
B) II
C) III
D) IV
E) V
5. Aşağıdaki grafik, üç hava kütlesinin mutlak ve maksimum nem miktarlarını göstermektedir.
A) Güneş ışınlarının geliş açısı B) Okyanus akıntıları C) Yer şekilleri
D) Kara ve denizlerin dağılışı
E) Doğal bitki örtüsü
Grafikteki bilgilere göre, aşağıdaki yorumlardan hangisi yapılamaz? A) I numaralı hava kütlesinin nem oranı %50 dir.
3. Kuzey Yarımküre'nin orta kuşağında bağıl nem oranının en düşük değerlere ulaştığı aylar, aşağıdakilerden hangisidir?
A) ocak – şubat
B) mart – nisan
C) temmuz – ağustos
D) eylül – ekim E) kasım – aralık
114
B) II numaralı hava kütlesinin nem açığı en fazladır. C) III numaralı hava kütlesinin mutlak nemi en azdır. D) Üç hava kütlesinin sıcaklığı eşittir. E) II numaralı hava kütlesinde bağıl nem en fazladır..
Nemlilik ve Yağışlar 6. Aşağıdaki grafik, belli bir yerde beş farklı
9.
sıcaklıkta havada mevcut su buharı ile havanın taşıyabileceği maksimum su buharı miktarını (g/cm3) göstermektedir.
Ölçüm
Mutlak nem (g/m3)
Bağıl nem (%)
I.
12
60
II.
12
85
Yukarıdaki tabloda bir merkezde gün içinde yapılan iki farklı ölçüm sonucunda elde edilen değerler verilmiştir.
Yukarıdaki bilgilere göre, kaç °C sıcaklıkta havada bağıl nem en düşüktür?
Verilen bilgilere dayanarak, bu merkezde aşağıdaki durumlardan hangisinin gerçekleştiği söylenemez?
A) Havanın nem açığı azalmıştır.
A) 5
B) Sıcaklık azalmıştır.
C) Havadaki su buharının miktarı artmıştır.
D) Bulutlanma ihtimali artmıştır.
B) 10
C) 15
D) 20
E) 25
E) Havanın maksimum nemliliği düşmüştür.
7. Sıcaklık arttıkça mutlak nem artar. Ancak
Yukarıdaki açıklamayı yapan bir gözlemci, bu düşüncesini, aşağıda verilen ülkelerden hangisini örnek göstererek kanıtlayabilir? A) Yemen
Palme Yayınevi
“sıcak olan her yerde mutlak nem fazladır” genellemesi her zaman doğru değildir.
B) Kanada C) Brezilya
D) Norveç
E) Japonya
10. Büyük Sahra Çölü’nde sıcaklık şartları yıl içinde 1m2 alanda 4000 mm. suyu buharlaştırabilir. Ancak Büyük Sahra’da bir yıl içinde 200 mm. buharlaşma gerçekleşmektedir.
8. Aşağıda eşyükselti eğrileriyle çizilen yer şekilleri haritasında, işaretli olan beş noktanın mutlak nem miktarları aynıdır.
Bu duruma neden olan faktör, aşağıdakilerden hangisinde örneklendirilmiştir?
A) İç Anadolu’da yaz aylarında havanın nem taşıma kapasitesinin artması B) Karadeniz’de yıl boyunca bağıl nem oranının yüksek olması
Buna göre, hangisinde bağıl nem en yüksektir?
A) I
B) II
1. D
C) III
2. A
D) IV
3. C
4. E
E) V
5. B
C) Föhn rüzgârının kurutucu etki yapması D) Yaz aylarında Güneydoğu Anadolu’daki bağıl nemin Akdeniz Bölgesi’nden düşük olması
Bilgi Köşesi Bağıl Nem Belirli bir sıcaklıktaki havada bulunan su buharının, o sıcaklıkta havanın taşıyabileceği maksimum su buharı miktarına oranına bağıl nem denir. Mutlak nem Bağıl nem= x 100 Maksimum nem
➫ Havanın bağıl nemini değiştiren temel faktör sıcaklıktır. Sıcaklık arttıkça havanın taşıyabileceği su buharı miktarı (doyma noktası) artar. Bu da havanın bağıl neminin azalmasına neden olur.
➫ Sıcaklık azaldıkça havanın taşıyabileceği su buharı miktarı azalır. Bu durumda havanın nem açığı azalır, bağıl nemi artar. Yani hava kütlesi doyma noktasına yaklaşır.
➫ Neme doymuş havanın bağıl nemi %100 dür. Bu durumdaki havada bulunan su buharı miktarı ile havanın taşıyabileceği su buharı miktarı eşittir.
➫ Bağıl nem arttıkça buharlaşma şiddeti azalır.
Hatırlatma
Hatırlatma Havadaki bağıl nem oranı; ➫ %100 ise hava neme doymuştur ve mutlak nem maksimum neme eşittir. ➫ %100’den büyükse havada yağış vardır ve mutlak nemlilik maksimum nemlilikten fazladır. ➫ %100’den küçükse havada nem açığı vardır ve mutlak nem maksimum nemden azdır.
E) Akdeniz kıyılarında yağış rejiminin düzensiz olması
6. D
7. A
8. E
9. C
10. D
115
5. Bölüm
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi
18. TEST
1.
Uyarı
Mutlak nem ile bağıl nem arasındaki ilişki dikkate alındığında mutlak nemi fazla olan yerlerin bağıl nemliliği de fazladır. Bu nedenle mutlak nemi daha fazla olan merkezin bağıl nemliliği daha yüksek olacaktır.
4. Bir bölgede sıcaklık arttıkça, havanın nem Sıcaklık (°C)
Doyma noktası (g/m3)
10 15 20 25 30
7,5 10,5 14,4 19,5 26
açığı da artar.
Yukarıdaki tabloda hava kütlesinin belirli sıcaklıktaki doyma noktaları verilmiştir. Buna göre 30°C sıcaklıkta ve mutlak nemi 14.4 gram olan hava kütlesinin yağış oluşturabilmesi için en az kaç metre yükselmesi gerekir?
Bu durumun nedeni, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Mutlak nemin artması
B) Havanın genleşmesi
C) Maksimum nemin azalması
D) Bağıl nemin %100 e yaklaşması
E) Havanın doyma noktasına yaklaşması
5. Aşağıdaki tabloda, beş merkezin mutlak ve bağıl nemlilikleri verilmiştir.
A) 500 B) 1000 C) 1500 D) 2000 E) 2500
dilerine gelen bütün ışığı yansıtmalarının bir sonucu olabilir?
Uyarı
A) Beyaz görünmeleri
B) Gölge oluşturmamaları
C) Soğumayı engellemeleri
D) Yoğunlaşmayı kolaylaştırmaları
E) Su döngüsünü oluşturmaları
ZonBolu guldak
Nem taşıma kapasitesi (gr/m3)
–10
2,3
0
4,8
10
9,4
20
17,3
30
26,2
Yukarıdaki tablodan da anlaşılacağı gibi sıcaklık arttıkça havanın taşıyabileceği nem miktarı artar. Buna göre, sıcaklıkla maksimum nemlilik arasında doğru bir orantı vardır. Bu bilgi göz önüne alındığında, yeryüzünde en yüksek maksimum nemlilik dönenceler çevresindeki kıtaların iç kesimlerinde olduğu görülür.
116
Mutlak nem (g/m3)
Bağıl nem (%)
I
10
20
II
10
50
III
10
90
IV
10
10
V
10
60
Merkezlerin sıcaklık ve nemlilik özellikleri hakkında, aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) I. merkezin denize uzaklığı en fazladır.
Doyma miktarı (gr/m3)
Sıcaklık (°C)
3.
Sıcaklık (°C)
Merkezler
Palme Yayınevi
2. Aşağıdakilerden hangisi, bulutların ken-
Eskişehir
Antalya
Yıllık sıcaklık farkı (°C)
15
19
21
18
Ortalama nem (%)
73
72
68
64
Yukarıdaki tablodan hangisine ulaşılamaz?
B) II. merkezde hava, taşıyabileceği nemin yarısına sahiptir C) III. merkezde sıcaklık en düşüktür. D) IV. merkezde havanın maksimum nemi en fazladır. E) Merkezlerin nem açıkları farklıdır.
aşağıdakilerden
A) Yıllık sıcaklık farkı kıyıdan içeriye doğru artar. B) Kuzeyden güneye doğru ortalama nemlilik azalır. C) Yaz sıcaklığı ve kuraklığı arttıkça, oransal nem azalır. D) Yıllık sıcaklık farkı Zonguldak’ta daha azdır. E) Ortalama nemdeki azalma, yıllık sıcaklık farkını aynı oranda etkilemez
6. Aşağıda sıcaklıkları eşit olduğu varsayılan beş hava kütlesinin bağıl nemlilikleri verilmiştir.
Bunlardan hangisinin mutlak nemi daha fazladır?
A) %25
B) %30
D) %60
E) %90
C) %50
Nemlilik ve Yağışlar 7. Dünya üzerinde alçak basınç alanların-
10. Bir bölgede kış mevsiminde alçalıcı hava
da bol yağış görülmesinin temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
hareketlerinin etkili olması, aşağıdakilerden hangisine yol açmaz?
Bilgi Köşesi Uyarı
A) Geniş su yüzeylerinin bulunması
A) Işımanın azalmasına
B) Alçalıcı hava hareketlerinin olması
B) Basıncın yükselmesine
C) Yükselici hava hareketlerinin görülmesi
C) Maksimum nemin artmasına
D) Bitki örtüsünün gür olması
D) Bulutluluk oranının azalmasına
E) Hava hareketlerinin çevreden merkeze doğru olması
E) Havanın ayaz olmasına
Bağıl nem birçok faktöre bağlı olmakla birlikte temelde sıcaklık ile mutlak nemliliğe bağlıdır. Bağıl nem, sıcaklıkla ters, mutlak nemle doğru orantılıdır. Ülkemizde, bağıl nemliliği en yüksek olduğu bölge Karadeniz, en düşük olduğu bölge Güneydoğu Anadolu’dur.
11. Bulutluluk, gökyüzünü kaplayan bulutların 8. – Sıcaklık arttıkça bağıl nem azalır. – Mutlak nem arttıkça bağıl nem artar.
Buna göre, yukarıda sıcaklık ve mutlak nemlilikleri verilen yerlerden hangisinde bağıl nem en düşüktür?
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
Palme Yayınevi
miktarı, tümü 10 veya 8 olarak kabul edilen gökyüzüne oranlanarak belirlenir. Örneğin, gökyüzünün yarısı bulutlarla kaplıysa, bulutluluk 10’da 5’tir. Açık günde bulutluluk 10’da 0 ile 2, bulutlu günde 10’da 2 ile 8, kapalı günde ise 10’da 8 ile 10 arasında değişir. Buna göre, yaz aylarında bulutluluk oranı 10’da 8 ile 10 arasında değişiklik gösteren bir yöre ile ilgili, aşağıdaki yorumlardan hangisi yapılamaz?
A) Yağış yaz aylarında fazladır.
B) Yağış rejimi düzensizdir.
C) Bağıl nemlilik yaz aylarında yüksektir.
D) Konveksiyonel yağış alır. E) Yaz mevisiminde güneşlenme süresi kısadır.
Uyarı
Yeryüzünde bağıl nemliliğin en düşük olduğu yerler dönenceler çevresidir. Çünkü dönenceler çevresinde maksimum nemlilik fazla, mutlak nemlilik azdır. Bağıl nemlilik, hem ekvatorda hem de kutuplarda yüksektir. Ekvatorda mutlak nem fazla olduğundan, kutuplarda ise maksimum nemlilik düşük olduğundan bağıl nemlilik yüksektir.
9. 12. Aynı enlem üzerinde nem oranı az olan yerler, nem oranı fazla olan yerlere göre daha soğuk bir kış geçirir. Bu durum, aşağıdakilerden hangisiyle açıklanır?
Yükselti mutlak nemlilik ilişkisine göre, yukarıdaki topografya haritasında gösterilen noktalardan hangisinde mutlak nemlilik en azdır?
A) I
1. D
B) II
2. A
C) III
3. C
D) IV
4. B
5. A
E) V
6. E
A) Havanın nem taşıma kapasitesinin az olmasıyla B) Güneş’ten gelen enerjinin azalmasıyla C) Yer’in ısı kaybının fazla olmasıyla D) Güneş ışınlarının yere düşme açısının küçük olmasıyla E) Yüksek basıncın etkili olmasıyla 7. C
8. E
9. D
10. A
11. B
12. C
117
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi YOĞUNLAŞMA VE YAĞIŞ Yoğunlaşma ve yağışın temel koşulu havanın soğumasıdır. ➫ Havanın bağıl neminin artması ve doyma noktasına ulaşmasıyla yoğunlaşma meydana gelir. Yoğunlaşmanın yeryüzüne yakın yerde meydana gelmesi sonucu sis, yükseklerde meydana gelmesi sonucu bulut oluşur. Bulut: Yerden yükselen havanın içindeki su buharının yoğunlaşmasıyla oluşurlar. Bulutlar yüksekliklerine göre üç gruba ayrılır. 1. Alçak bulutlar (Stratüsler): Yerden itibaren 3000 m. yükseklerde oluşan kalın, yoğun ve koyu renkli bulutlardır. 2.Orta bulutlar (Kümülüsler): 3000 -6000 m. arasında yükseltilerde yoğunlaşmaya bağlı olarak oluşan bulutlardır. 3. Yüksek bulutlar (Sirüsler): 6000 m.nin üzerindeki hava katmanından su buharının buz şeklinde yoğunlaşmasıyla oluşan bulutlardır. Su buharının azlığına bağlı olarak bulutların görünüşleri tüy şeklindedir. Sis: Kara ve deniz yüzeylerine yakın yerlerde oluşan yoğunlaşma ürünlerine sis denir. Sis, ➫ bulutsuz gecelerde sıcaklığını kaybetmeden yer yüzeyine nemli havanın temas etmesiyle,
19. TEST
1. Buharlaşmanın potansiyeli sıcaklık ve bağıl neme bağlıdır. Sıcaklık arttıkça, bağıl nem azaldıkça buharlaşmanın potansiyeli artar.
vanın bağıl nemliliğini etkiler.
Yukarıdaki grafikte bağıl nem ve sıcaklıkları verilen merkezlerden hangisinde, buharlaşmanın potansiyelinin en fazla olması beklenir? A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
2. Mutlak nemliliğin en önemli klimatik etkisi bir hava kütlesinin yağdırabileceği yağış miktarını belirlemesidir. Buna göre, aşağıdakilerden hangisinden gelen hava kütleleri ulaştığı yamaca daha az yağış bırakır?
Buna göre, haritada işaretli olan yerlerin hangisinde mutlak nem fazla olduğu için, bağıl nem yüksektir?
A) I
A) Ekvatordan
B) Hint Okyanusu’ndan
C) Kutuplardan
D) Karadeniz’den
E) Hazar Gölü üzerinden
3.
➫ eğimli bir arazi üzerinde yükselen nemli havanın sıcaklığının düşmesiyle,
Yukarıdaki tabloda nemlilik durumları verilen merkezlerin hangi özellikleri kesinlikle aynıdır?
➫ soğuk hava kütlesinin daha soğuk olan su yüzeyinden geçmesiyle oluşur.
A) Denize uzaklıkları
B) Yükseklikleri
C) Boylamları
D) Enlemleri E) Sıcaklıkları
B) II
C) III
D) IV
E) V
5. Konveksiyonel yağış, fazla ısınan havanın yükselmesi sonucunda oluşur.
E) 5
➫ farklı sıcaklıktaki hava kütlelerinin karşılaşmasıyla,
118
4. Su buharı miktarının azalıp çoğalması, ha-
Palme Yayınevi
5. Bölüm
Buna göre, sıcaklık ve yağışın yıl içindeki dağılışı verilen iklim tiplerinden hangisinde konveksiyonel yağış olasılığı daha azdır?
Nemlilik ve Yağışlar 6. Sıcaklık azaldıkça, havanın taşıyabileceği
9. Bir merkezde yağışlar yıl boyunca kar biçi-
su buharı miktarı da azalır.
Aşağıdakilerden açıklanamaz?
hangisi,
bu
minde gerçekleşirken, bir başka merkezde yağışlar yıl boyunca yağmur olarak alır.
bilgiyle
Yalnızca verilen bilgiye dayanarak, bu merkezlerle ilgili aşağıdaki yargılardan hangisinin kesinlikle doğru olduğu söylenebilir?
A) Toros Dağlarında yükselen hava kütlelerinin yağış bırakması
B) Konya’daki yağış miktarının Muğla’dan daha az olması
C) Balkanlar’dan gelen hava kütlelerinin Bolu yöresinde yağış bırakması
D) Bulutlanmanın kış mevsiminde daha fazla görülmesi
E) Gece sis oluşumunun gündüzden daha fazla olması
A) Kar yağışının olduğu merkezin yükseltisi daha fazladır. B) Yağmurun yağdığı merkez deniz kıyısında yer alır.
C) Merkezler farklı enlemlerde yer alır.
D) Merkezler farklı kıtalarda bulunur. E) Merkezlerin sıcaklıkları farklıdır.
Bilgi Köşesi Yoğunlaşma ürünleri ➫ Yağmur: Havadaki su buharının yoğunlaşma sonucu su damlacıkları şeklinde düşmesiyle oluşur. Yoğunlaşma sıfır derece sıcaklığın üzerinde gerçekleşir. ➫ Kar: Su buharının yükseklerde, 0° nin altında yoğunlaşıp kristalleşerek yeryüzüne düşmesiyle oluşur. ➫ Dolu: Bulutlardaki su damlacıklarının dikey doğrultuda, hızla yükselmesi ve donması sonucunda oluşur.
7. Bir dağ yamacı boyunca yükselen hava
Bu durum, aşağıdakilerden hangisi ile açıklanabilir?
A) Bağıl nemin düşük olmasıyla
B) Engebeliliğin artmasıyla
C) Mutlak nemin azalmasıyla
D) Bitki örtüsünün ortadan kalkmasıyla
E) Yağışların daha çok kar şeklinde düşmesiyle
➫ Çiy: Havadaki su buharı soğuk cisimlerle temas ettiğinde bu cisimler üzerinde yoğunlaşır. Daha çok sabaha karşı meydana gelen bu yoğunlaşma su buharının bitkiler veya cisimler üzerinde su damlacıkları şeklinde yoğunlaşmasıyla meydana gelir.
Palme Yayınevi
kütlesinin sıcaklığı düştüğü için, bıraktığı yağış artar. Ancak belli bir yükseklikten sonra sıcaklık çok düşük olduğu halde yağışın azaldığı gözlenir.
➫ Kırağı: Cisimler üzerinde yoğunlaşma sonucu oluşan buz kristallerine kırağı denir.
10.
➫ Kırç: Cisimlerin üzerini kaplayan ince buz örtüsüne kırç denir. Kırç, aşırı soğuk havalarda görülür.
8. Aşağıdaki hava hareketlerinden hangisi sis oluşumuna neden olmaz? A) Soğuk okyanus akıntısının üzerinde sıcak hava tabakasının olması
Yağış dağılışı üzerinde yer şekillerinin etkisi göz önüne alındığında, deniz üzerinden gelen hava kütlesinin izohips haritasında numaralanmış alanlardan hangisine daha fazla yağış bırakması beklenir?
A) 1
B) Sıcak ve soğuk hava kütlelerinin karşılaşması C) Gece boyunca yerin ışıma yoluyla ısı kaybetmesi D) Yamaç boyunca alçalan havanın ısınması
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
E) Sıcak bölgelerden soğuk su akıntılarının geçmesi 1. B
2. C
3. E
4. C
5. A
6. B
7. C
8. D
9. E
10. A
119
5. Bölüm
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi Havanın yükselme şekline göre farklı yağış tipleri oluşur. Bunlar: Yamaç Yağışları (Orografik yağışlar) Dağlarla karşılaşan hava kütlelerinin yamaç boyunca yükselerek soğuması sonucu oluşan yağışlardır. Güneydoğu Asya, Karadeniz ve Akdeniz bölgeleri gibi dağların kıyıya paralel uzandığı yerlerde daha çok görülür.
20. TEST
1. Havanın doyma noktası çok yüksek ol-
4.
duğu halde, bağıl nemliliği fazla olan bir yer ile ilgili olarak, aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?
A) Atmosferdeki nem miktarı fazladır.
B) Bulutluluk süresi kısadır.
C) Sürekli alçalıcı hava hareketi vardır.
D) Hava kütlelerinin doyma noktası düşüktür.
E) Hava kütleleri ancak çok düşük sıcaklıklarda yağış oluşturur.
Denizden gelen nemli hava kütleleri dağlarla karşılaşınca yağışa neden olurlar.
Buna göre şekildeki hava kütlesinin en çok ve en az yağış bırakacağı yer, aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir?
A) I ve III
2.
B) I ve IV
D) II ve V
C) II ve IV
E) III ve V
5. Aşağıdakilerden hangisinde cephe ya-
Sıcaklıkları farklı olan hava kütleleri karşılaşınca cephe oluşur. Cephe boyunca sıcak havanın soğuk havanın üzerinde yükseldiği alanlarda görülen yağışlardır. Bu yağış tipi, farklı iklim kuşakları arasında yer alan orta kuşakta daha çok görülür. 30°- 60° enlemleri arasında görülen yağışların çoğu cephe yağışlarıdır. Batı ve Orta Avrupa ile okyanusal iklim bölgelerinde her mevsim, Akdeniz iklim bölgelerinde kış yağışları cephe yağışları görülür. Türkiye’deki kış yağışlarının büyük çoğunluğu cephe yağışlarıdır.
Yukarıda bir hava kütlesinin ok yönündeki hareketi sırasında bulut, yağmur ve kar gibi farklı yağış biçimleri oluşturabildiği gösterilmiştir.
Hava kütlesinin hareketi sırasında, aşağıdakilerden hangisinin değişmesi, yoğunlaşma biçiminin değişmesine neden olmuştur?
A) Yoğunluğun
B) Mutlak nemliliğin
C) Bitki örtüsünün
D) Denizden uzaklığın
E) Sıcaklığın
3. Birer yoğunlaşma şekli olan kar ve kırağının oluşumundaki farklılık, aşağıdakilerden hangisinin farklılığına bağlanabilir?
120
A) Doyma noktalarının
B) Atmosferdeki yoğunluğun
C) Su buharının yoğunlaşma yerinin
D) Havadaki mutlak nemin
E) Havadaki bağıl nemin
Palme Yayınevi
Cephe Yağışları
ğışları gösterilmiştir?
6. I. Çiğ
II. Yağmur
III. Kırağı
IV. Kırç
V. Kar
Yukarıdaki yağış biçimlerinden hangileri hava sıcaklığı 0°C üstünde iken oluşurlar?
A) I ve II
B) I ve V
D) III ve IV
C) II ve III E) IV ve V
Nemlilik ve Yağışlar 7. Sıcaklığın yıl boyunca yüksek olduğu termik
10. I. Batı Avrupa
alçak basınç alanları ile Batı rüzgârlarının etkili olduğu bölgelerde yağış rejimi düzenlidir.
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi yağış rejimi düzenli olan yerlerden biri değildir?
Bilgi Köşesi
II. Kutuplar
III. Kuzey Afrika
IV. Amazon Havzası
V. Güneydoğu Asya
Yukarıdakilerden hangileri, yeryüzünün en çok yağış alan yerleri arasındadır? A) I ve II
A) Amazon Havzası
B) Kongo Havzası
C) Endonezya Adaları
D) Güneydoğu Asya
E) Kuzeybatı Avrupa
Konveksiyonel Yağışlar
B) I ve V
D) II ve IV
C) II ve III
E) I, IV ve V
11. Sis, nemli hava kütlesinin zemin üzerinde
Termik alçak basınç alanlarında, ısınan havanın yükselerek soğuması sonucu oluşan yağışlardır. Daha çok öğle saatlerinde ve kısa süreli sağanak şeklinde görülür. Bu yağış tipi Ekvatoral Bölge’de yıl boyunca, orta kuşakta sıcak dönemlerde görülür. Orta kuşakta ilkbahar ve yaz mevsimlerindeki yağışlar konveksiyonel kökenli yağışlardır.
çeşitli şekillerde soğumasıyla oluşur.
Yukarıdaki haritada numaralandırılan yerlerden hangisinde en yağışlı mevsim yaz aylarıdır?
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
Palme Yayınevi
8.
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi sis oluşumunu engelleyen etmenlerden biridir?
A) Sıcak hava kütlesinin soğuk bir bölgeye gelmesi
B) Gün içinde havanın ısınması
C) Sıcak ve soğuk su akıntılarının karşılaşması
D) Sıcaklıkları farklı iki hava kütlesinin karşılaşması
E) Gece boyunca toprağın ısı kaybetmesi
12.
Yer şekilleri ve iklim özellikleri göz önüne alındığında, yukarıda oluşumu gösterilen yağış tipi, haritada numaralandırılmış yerlerden hangisinde görülür? A) 1 1. A
B) 2 2. E
C) 3 3. C
D) 4 4. D
E) 5 5. C
6. A
Yukarıdaki şekilde bir yamaç boyunca yükselen havanın X seviyesinde yağış oluşturmazken Y seviyesinde yağış oluşturması, aşağıdakilerden hangisi ile açıklanabilir?
A) X te mutlak nemin az olması
B) Y de mutlak nemin fazla olması
C) X te nem açığının az olması
D) Y’de maksimum nemin az olması
E) Y de bağıl nemin düşük olması
7. D
Az yağış alan yerler; ➫ Dönenceler çevresi (sıcak çöller) ➫ Kutuplar (Grönland Adası ve Antarktika) ➫ Karaların iç kısımlarıdır (Orta Asya). Fazla yağış alan yerler; ➫ Ekvatoral bölge (Amazon ve Kongo havzaları.) ➫ Orta kuşakta kıtaların batı kıyıları (Kanada’nın batı kıyıları, Batı Avrupa) ➫ Muson bölgeleridir.
9.
YERYÜZÜNDE YAĞIŞ DAĞILIŞI
8. E
9. B
10. E
11. B
12. D
121
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi Türkiye’de Yağış Dağılışı: Türkiye nemlilik ve yağış yönüyle incelendiğinde kuzey güney ve doğu batı yönünde farklılıklar olduğu görülür. Bu farklılığın nedenleri arasında denizsellik, karasallık, yükselti ve bakının etkisi başta gelir. Türkiye’de en çok ve en az yağış alan yerler şunlardır:
En çok yağış alan yerler: Yağış miktarı 1000 mm. den fazla olan yerlerdir. Bunlar: ➫ Doğu ve Batı Karadeniz kıyıları ➫ Toroslar (özellikle Batı Toroslar–Antalya) ➫ Menteşe Yöresi ➫ Yıldız Dağları Bölümü ➫ Doğu Anadolu dağlarıdır (özellikle Hakkâri).
Rize, ortalama 2350 mm. yağışı ile Türkiye’de en çok yağış alan yeridir.
En az yağış alan yerler Yağış miktarı 500 mm.den az olan yerlerdir. Bunlar: ➫ İç Anadolu Bölgesi ➫ Doğu Anadolu’nun çukur alanları (Iğdır, Malatya ovaları gibi). ➫ Güneydoğu Anadolu’da Fırat - Dicle arası Türkiye’de en az yağış alan yerler Tuz Gölü çevresi ve Iğdır Ovası’dır. Buralarda yıllık yağış miktarı 250–300 mm. arasındadır.
122
21. TEST
1. – Sıcaklık artıkça hava kütlesinin taşıyabi-
4.
leceği nem miktarı artar.
– Sıcaklık azaldıkça havanın bağıl nemliliği artar.
Kent
Yıllık ortalama sıcaklık (°C)
Yıllık ortalama yağış (mm)
I
15.7
487
II
14.3
731
III
11.7
359
Yukarıdaki haritada, beş yer numaralandırılarak gösterilmiştir.
Bunlardan maksimum ve bağıl nemliliğin en fazla olduğu yerler, aşağıdakilerden hangisinde sırasıyla birlikte verilmiştir.
A) I ve II
B) II ve III
D) III ve V
Yukarıdaki tabloda üç kentimizin yıllık ortalama sıcaklıkları ile yağış miktarları verilmiştir. Bu kentlerimiz aşağıdakilerden hangisinde doğru eşleştirilmiştir? I II III A) Samsun Diyarbakır Ankara
C) II ve IV
E) IV ve V
2. Aşağıdaki coğrafi bölümlerin hangisin-
Palme Yayınevi
5. Bölüm
B) Diyarbakır
Ankara
Samsun
C) Ankara
Samsun
Diyarbakır
D) Ankara
Diyarbakır
Samsun
E) Diyarbakır
Samsun
Ankara
5.
de, orografik yağışın toplam yağış içindeki payı daha fazladır?
A) Kıyı Ege
B) Orta Fırat
C) Doğu Karadeniz
D) Çatalca – Kocaeli
E) Erzurum – Kars
Yukarıdaki Türkiye haritasında, yıllık ortalama donlu gün sayıları gösterilmiştir. Türkiye’de don olaylarının dağılışı dikkate alındığında, aşağıdakilerden hangisinin donlu gün sayısı üzerindeki etkisi daha fazladır?
A) Yer şekilleri
B) Yükselti
C) Karasallık E) Enlem
D) Denizsellik
3. Türkiye’de batıdan doğuya gidildikçe hava
nın taşıyabileceği nem miktarı azalır. Bu durum aşağıdaki bilgilerden hangisiyle açıklanır?
A) Denizden uzaklaşılmasıyla
B) Yükseltinin artmasıyla
C) Yerel saatin ileri olmasıyla
D) Engebeliliğin artmasıyla
E) Karasallığın artmasıyla
6. Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’de yağış dağılışını etkileyen etmenlerden biridir? A) Denize uzaklık B) Bitki örtüsü C) Güneşlenme süresi D) Yaşanılan mevsim E) İklim kuşağı
Türkiye'de Nemlilik ve Yağışlar 7. Akdeniz yağış rejiminde bulunan Antalya
11. Türkiye’de yağış rejimi düzenli ve yağış
1030 mm., İzmir 700 mm. yağış almaktadır. Antalya ve İzmir’in yağış miktarının farklı olmasında, aşağıdakilerden hangisinin etkili olduğu söylenebilir?
miktarı 2000 mm. nin üstünde ise, bu yer için aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A) Yükselici hava hareketi görülür
A) Enlem dereceleri
B) Doğal bitki örtüsü ormandır.
B) Asor yüksek basıncı
C) Mutlak nemliliği fazladır.
C) Komşu oldukları denizlerin büyüklükleri
D) Deniz kenarındadır.
D) Kıyı gerisindeki yer şekilleri ve yüksel-tileri
E) Yüksek basınç alanıdır.
E) Gezici basınç merkezlerinin etkileri
Bilgi Köşesi Uyarı
Türkiye’de, orografik yağışlar Karadeniz Bölgesi’nde, cephe yağışları Ege ve Akdeniz bölgelerinde, konveksiyonel yağışlar da en çok İç Anadolu ve Kuzeydoğu Anadolu’da görülür.
8. Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’nin en 12.
az yağış alan yerlerindendir? A) Orta Karadeniz Bölümü
B) Erzurum Kars Platosu
C) Konya Ovası
D) Batı Toroslar
E) Menteşe Yöresi
Kent
9. Dağların uzanışı, denizden gelen nemli hava kütlelerinin hareket yönünü etkiler.
Buna göre şekildeki yağış oluşumu, aşağıdaki illerimizden hangisinde en az görülür? A) Muğla
B) Trabzon
D) Denizli
Palme Yayınevi
Yıllık ortalama yağış (mm)
Erzurum
528
Hakkâri
820
Van
367
Yukarıdaki tabloda Erzurum, Hakkâri ve Van’ın yıllık ortalama yağış miktarları verilmiştir.
Aynı bölgede olmalarına rağmen yağış miktarlarının farklı olmasının nedeni, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Enlemlerinin farklı olması
B) Buharlaşmanın farklı olması
C) Yükselti ve yer şekillerinin farklı olması
D) Doğal bitki örtülerinin farklı olması
E) Farklı rüzgârların etkisi altında olmaları
Uyarı
Yeryüzündeki basınç durumu ve onun doğal sonucunda oluşan cepheler ve konveksiyonel hareketler yağış dağılışını doğrudan kontrol eder. Buna göre, 1000 mm. den fazla yağış alan yerlerin alçak basınç alanları, 250 mm. den az yağış alan yerlerin yüksek basınç alanları olduğu görülür.
C) Mersin
E) Sinop
10. Denizden gelen hava kütlesinin yağış oluşturabilmesi için yükselip soğuması gerekir. Buna göre, aşağıdaki bölümlerden hangisinde, denizden karaya doğru hareket eden hava kütlelerinin yağış bırakma olasılığı en azdır?
13. Aşağıdaki yerlerden hangisinde kış ayla-
A) Kuzeydoğu Anadolu
A) Batı Karadeniz Bölümü
B) Güneydoğu Anadolu
B) Kıyı Ege Bölümü
C) Tuz Gölü Havzası
C) Antalya Bölümü
D) Gediz Grabeni
D) Yıldız Dağları Bölümü
E) Çatalca Yarımadası
E) Doğu Karadeniz Bölümü
1. E
2. C
3. B
4. E
5. B
6. A
rında alçalıcı hava hareketleri daha çok görülür?
7. D
8. C
9. D
10. B
11. E
12. C
13. A
Harita Türkiye'deki yağış dağılışını göstermektedir.
123
5. Bölüm
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi Türkiye’de Yağış Rejimleri
22. TEST
1. Nem miktarının az olduğu alanlarda ısınma ve soğuma şiddetlidir. Buna göre, aşağıda verilen kentlerin hangisinde günlük sıcaklık farkı daha fazladır?
Türkiye, matematik konumuna göre Akdeniz iklim kuşağında yer aldığı halde, özel konum farklılıkları nedeniyle, yağış rejimleri çeşitlilik gösterir.
A) Çanakkale
➫ Akdeniz Bölgesi, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin batısı, Ege Bölgesi ve Güney Marmara’da en çok yağış kış, en az yağış yaz mevsiminde düşer.
C) Rize
➫ Karadeniz Bölgesi’nde yaz kuraklığı görülmez. En çok yağış sonbahar, en az yağış ilkbahar mevsiminde düşer.
B) Diyarbakır
D) İzmir
Türkiye’de ilkbahar sonları ile yaz başlarında ısınmaya bağlı olarak bazı yörelerde konveksiyon yağışlar (kırkikindi yağışları) görülür.
Buna göre, yukarıdaki haritada numaralarla gösterilen taralı alanların hangisinde, konveksiyon yağışların görülme olasılığı en azdır?
A) I
E) Antalya
2.
B) II
C) III
D) IV
E) V
Palme Yayınevi
➫ Erzurum-Kars Yöresi’nde en çok yağış yaz, en az yağış kış mevsiminde düşer. ➫ Diğer alanlarda ve özellikle İç Anadolu Bölgesi’nde en çok yağış ilkbahar, en az yağış yaz mevsiminde düşer.
4.
Yıllık yağışın mevsimlere dağılışı, yukarıdaki grafikte verilen bir yörenin iklim tipi, haritada numaralarla gösterilen alanlardan hangisinde görülür?
A) I
B) II
C) III
D ) IV
E) V
5. Aşağıdaki haritada, Türkiye’deki yağış dağılışı gösterilmiştir.
3. Türkiye’nin genel iklim özellikleriyle ilgili olarak aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır?
124
A) Ankara ve Eskişehir çevresi Türkiye'nin en kurak yerleridir.
B) Kıyı bölgeleri, iç bölgelerden daha çok yağış alır.
Kıyılarda yağış miktarının her yerde aynı olmaması yağış ile aşağıdakilerden hangisi arasındaki ilişkiyi göstermektedir?
C) Güneyden kuzeye gidildikçe sıcaklıklar azalır.
A) Enlem derecesi
D) Yazların sıcak ve kurak olduğu yerler fazladır.
E) Kıyılardan iç bölgelere gidildikçe yıllık sıcaklık farkı artar.
B) Sıcaklık ortalaması C) Bitki örtüsü D) Güneş ışınlarının düşme açısı E) Yüzey şekilleri
Türkiye'de Nemlilik ve Yağışlar 6. Türkiye’de yağışın dağılışında,
9. Aşağıdaki haritada, Türkiye’de yağışın da-
I. kıyı gerisindeki yer şekilleri, II. yükselti, III. denize göre konum, IV. Güneş’e bakı durumlarından hangilerinin etkisi daha fazladır?
A) I ve II
B) I ve III
D) II ve IV
Uyarı
Sıcak havanın soğuk hava üzerinde yükselmesiyle oluşan cephelere sıcak cephe; soğuk hava sıcak havanın altına girerek sıcak havayı yükselterek oluşan cepheye soğuk cephe denir. Soğuk hava ile serin havanın karşılaşma alanlarında oluşan cepheye de oklüzyon cephesi denir.
C) II ve III
E) III ve IV
7.
Yukarıdaki haritada, Türkiye’nin yıllık ortalama nisbi (bağıl) nemliliğin dağılışı gösterilmiştir.
Buna göre, Türkiye’de aşağıdaki özelliklerden hangisinin dağılışı ile, yukarıdaki haritada verilen dağılış arasında bir ilgi olduğu söylenemez?
Haritada yağış miktarının her yerde aynı olmadığı, bazı yerlerde yağış miktarının 1000 mm.den fazla, bazı yerlerde 500 mm.den az olduğu görülmektedir.
Aşağıdaki yerlerden hangisinde, yağış miktarı 1000 mm.nin üzerindedir?
A) Ergene Havzası B) Tuz Gölü Havzası
C) Hakkâri Bölümü
D) Iğdır Ovası
E) Güneydoğu Anadolu Bölgesi
Palme Yayınevi
Bilgi Köşesi
ğılışı verilmiştir.
Yağış rejimi
A) Arazi yapıları
10. Aşağıda, Antalya ile İzmir’in yağış miktarı-
B) Yağış miktarı
C) Bitki örtüsü
D) Güneşlenme süresi
nın aylara dağılışı gösterilmiştir. Bu dağılışta İzmir’in yağış miktarının daha az olduğu görülmektedir.
E) Buharlaşma miktarı
Yağışın yıl içindeki dağılışıdır. Bazı yerlerde yağış, yılın her ayında görülür ve aylar arasındaki yağış farkı az olur. Buna düzenli yağış rejimi denir. Amazon Havzası, Batı Avrupa ve Karadeniz Bölgesi gibi.
8. İlkbahar %44
Ya
z%
4
Yukarıda yağışın mevsimlere oransal dağılışı verilen kent aşağıdakilerden hangisidir? A) Muğla
B) Erzurum
D) Aydın 1. B
Buna göre, İzmir’in yağış miktarlarının daha az olmasının nedeni, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Denize uzaklık
B) Bitki örtüsü
C) Enlem
D) Buharlaşma yüzeyleri
Kış %29
Sonbahar %23
2. C
C) Konya
E) Çanakkale 3. A
4. D
E) Yer şekillerinin denize göre konumu 5. E
6. B
7. A
8. C
9. C
10. E
125
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi YERYÜZÜNDE İKLİM TİPLERİ Yeryüzünün çok geniş alanlarında, iklim elemanlarında önemli benzerlikler görüldüğü gibi kısa aralıklarla büyük farklılıklar da görülür. Bu özelliklerine göre iklimler iki gruba ayrılır.
23. TEST
1. Bitki coğrafyası konusunda araştırma yapan bir araştırmacı araştırma yaptığı bölgelerdeki bitki örtülerini şu şekilde tanımlamıştır:
2. Makroklima (Büyük iklim):
Buna göre, bitki coğrafyacısının araştırma yaptığı iklimler, aşağıdakilerin hangisinde doğru sıralanmıştır?
Çok geniş alanlarda etkili olan iklimlerdir. Bu iklimlerin birbirinden ayrılmasında öncelikle sıcaklık, yağış miktarı ve yağış rejimi özellikleri göz önüne alınmıştır. Makroklima iklim tiplerinin oluşumunda;
grafiği verilmiştir.
I. Batı Avrupa: Geniş yapraklı ağaçların egemen olduğu karışık ormanlar ve ormanların ortadan kaldırıldığı alanlarda çayırlar yer almaktadır. II. Akdeniz Çevresi: Kızılçam ormanları ve kızılçam ormanlarının tahrip edildiği yerlerde yıl boyunca yeşil kalabilen, kısa boylu, sert yapraklı bodur çalı toplulukları bulunmaktadır. III. Grönland Adası’nın iç kısımları ve Antartika: Toprak buzlarla kaplı olduğu için bitki örtüsü bulunmamaktadır.
1. Mikroklima (Küçük iklim) Yüzey şekillerinin etkisiyle ortaya çıkan ve dar alanlarda etkili olan iklimlerdir. Bulundukları bölgenin iklim özelliklerinden farklılıklar gösterirler. Bu nedenle bulundukları bölgenin diğer alanlarında yetişmeyen tarım ürünleri buralarda yetişebilir.
3. Aşağıda bir bölgenin yıllık sıcaklık ve yağış
I
II
III
Grafikteki bilgilere göre, bu bölge ile ilgili olarak, aşağıdaki yorumlardan hangisi yapılamaz? A) Yıl boyunca yağış alır. B) Yıllık sıcaklık farkı 15°C civarındadır. C) En soğuk ay ortalaması 5°C nin üstündedir. D) Sıcaklık arttığında yağış da artmaktadır. E) Doğal bitki örtüsü karışık ormanlar ve çayırlardır. Palme Yayınevi
5. Bölüm
A)
Okyanusal
Akdeniz
Kutup
B)
Akdeniz
Okyanusal
Tundra
C)
Ekvatoral
Kutup
Savan
4. Ekvatordan uzaklaştıkça sıcaklığın azalma-
D)
Okyanusal
Akdeniz
Bozkır
E)
Tropikal
Çöl
Karasal
sı doğal bitki örtüsünün yetişme üst sınırını belirler.
➫ güneş ışınlarının düşme açısı, ➫ genel hava dolaşımı, ➫ hava kütleleri, ➫ basıncın genel dağılışı, ➫ karasallık ve denizsellik, ➫ okyanus akıntıları etkili olmuştur.
Buna göre, Akdeniz ikliminin doğal bitki örtüsü olan makinin üst sınırı aşağıdaki ülkelerden hangisinde en fazladır?
A) Türkiye
B) Portekiz
D) Arnavutluk
C) İtalya
E) Tunus
2. Doğal bitki örtüsü bilinen bir bölgenin aşağıdaki özelliklerinden hangisi hakkında bilgi edinilebilir?
5. Kuzey Yarımküre’de, makroklimaların daha geniş alanlarda görülmesinin başlıca nedeni, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Boylamı
B) Yağış miktarı ve rejimi
C) Denizden uzaklığı
B) Yükselti
D) Yükselti ortalaması
C) Kara-deniz dağılışı
E) Hâkim rüzgâr yönü
D) Yerel rüzgârlar
A) Okyanus akıntıları
E) Doğal bitki örtüsü 126
İklim Tipleri ve Bitki Örtüsü 6. Dünya’nın en sıcak iklim tipi Yengeç dö-
9. Sıcaklık ortalamalarının düşük olduğu böl-
nencesi ve çevresindeki karalarda görülür. Bu durum, aşağıdakilerden hangisiyle açıklanamaz?
gelerde iğne yapraklı ormanlar deniz seviyesine yakın yerlerden başlar. Buna göre, aşağıdaki iklimlerin hangisinde iğne yapraklı ormanların başlama sınırı daha düşüktür?
A) Savan
A) Günlük sıcaklık farkının fazla olmasıyla B) Bulutluluk süresinin kısa olmasıyla C) Dinamik yüksek basıncın etkili olmasıyla
D) Alçalıcı hava hareketinin görülmesiyle
B) Muson
D) Akdeniz
C) Step
E) Karasal
E) Ekvatora uzaklıklarıyla
10. Alçak kesimlerde sıcaklık ve nemliliğin yıl boyunca yüksek olması, insanların yerleşme için yüksek yerleri tercih etmelerine neden olmuştur.
7.
A) Savan
Muson
B) Akdeniz
Savan
C) Ekvatoral
Okyanus
D) Ekvatoral
Muson
E) Step
Tundra
Palme Yayınevi
Yukarıda, iki iklim tipinin aylık ortalama yağış miktarları gösterilmiştir. Bu iklim tipleri, aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?
iklim bölgelerinin hangilerinde, yerleşmek için yüksek yerler tercih edilmez?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
D) I ve II
C) Yalnız III
E) I ve III
11. Yağışın az, buna karşılık buharlaşmanın şiddetli olduğu zamanlarda kuraklığın şiddeti artar.
Buna göre, aşağıda verilen alanlardan hangisinde yukarıda sözü edilen nedene bağlı olarak kuraklık yaşanması beklenemez?
A) Grönland Adası
B) Avustralya’nın iç kesimleri
8. Aynı enlem aralığında bulunan yerlerde yer
C) Arap Yarımadası
şekilleri, denize göre konum vb. özel konum şartları nedeniyle aynı iklimler görülmeyebilir. Bunun sonucunda makroklima alanları içinde daha farklı iklim özelliklerine sahip mikroklima alanları oluşabilir. Buna göre, aşağıdakilerden hangisinde mikroklimal alanların oluşma olasılığı en azdır?
D) Büyük Sahra
E) Meksika'nin iç kesimi
A) Akdeniz Bölgesi B) Antarktika C) Orta Afrika D) Muson Asyası E) Güney Amerika 1. A
2. B
3. D
4. E
5. C
6. A
İklim tiplerinin genel özelliklerini şöyle sıralayabiliriz. ➫ Sıcak Kuşak İklimleri: Yıllık sıcaklık ortalamaları yüksek, yıllık sıcaklık farkları azdır. Bu durumun nedeni güneş ışınlarının düşme açısının fazla değişmemesidir. Bu kuşaktaki iklimler öncelikle yağış özelliklerine göre birbirlerinden ayrılırlar. Sıcak kuşak iklimleri şunlardır: ➫ Ekvatoral iklim ➫ Yaz yağışlı tropikal iklim (Savan iklimi) ➫ Muson iklimi ➫ Çöl iklimi
Buna göre, I. ekvatoral, II. savan, III. ılıman okyanus,
Bilgi Köşesi
➫ Ilıman Kuşak İklimleri: Yıllık sıcaklık farkı fazla olan bu iklimlerde dört mevsim belirgindir. Ekvatora uzaklık, yükselti ve denize uzaklık gibi etkenlere bağlı olarak farklı özelliklere sahiptirler. Bunlar: ➫ ➫ ➫ ➫
Akdeniz iklimi Ilıman okyanus iklimi Sert karasal iklim Ilıman karasal iklim (Bozkır iklimi)
➫ Soğuk Kuşak İklimleri: Kutuplara yakın yerlerde etkili olduklarından sıcaklık ortalamaları düşüktür. Bunlar: ➫ Tundra iklimi ➫ Kutup iklimi
12. Bir yerde yükselti ortalamasının fazla olmasının aşağıdakilerden hangisi üzerinde etkisi yoktur?
A) Doğal bitki örtüsü
B) Sıcaklık ortalaması
C) Yağış miktarı
D) Zemin yapısı
E) Yetiştirilen tarım ürünleri
7. D
8. B
9. E
10. C
11. A
12. D
127
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi Ekvatoral İklim Ekvatoral Bölge’de her iki yarımkürede 10° Kuzey ve Güney paralelleri arasında görülür. Ekvatoral iklim, Amazon ve Kongo havzalarının büyük bir kesiminde, Gine Körfezi’ne yakın bölgelerde, Endonezya’da ve Malezya’nın büyük bir bölümünde etkilidir.
24. TEST
1.
oluşan bir bölge için aşağıdakilerden hangisi kesinlikle doğrudur? A) Sürekli yüksek basınç merkezidir. B) Yağış rejimi düzensizdir. C) Yükseltisi 100 m.nin altındadır.
Yıllık sıcaklık ortalamasının yüksek olduğu bu iklimde yıllık ve günlük sıcaklık farkı azdır. Yıl boyunca ısınarak yükselen havanın etkisiyle konveksiyonel yağış görülür. Güneş ışınlarının dik düştüğü dönemlerde yağış daha da artar. Yıllık yağış miktarı fazladır. Kurak dönemin bulunmadığı bu iklim bölgelerindeki doğal bitki örtüsü bütün yıl yeşil kalan sık ve uzun boylu ağaçlardan oluşan yağmur ormanıdır.
4. Bitki örtüsü geniş yapraklı ağaçlardan
Yukarıdaki haritada gösterilen numaralı alanların hangisinin doğal bitki örtüsü orman değildir? A) I
B) II
C) III
D) IV
D) Sıcak ve nemli bir bölgedir. E) Günlük sıcaklık farkı fazladır.
5.
E) V
2. X bölgesinin doğal bitki örtüsü step,Y bölgesinin doğal bitki örtüsü ormandır. Bu durum, X ve Y bölgelerinin aşağıdakilerin hangisi bakımından farklı olmasına bağlanabilir? A) Düzlük alanların oranının
Palme Yayınevi
5. Bölüm
Yukarıdaki haritada numaralandırılan yerlerden hangisinde ekvatoral iklim görülür?
A) 1 ve 2
B) 1 ve 5
D) 3 ve 4
C) 2 ve 4
E) 4 ve 5
B) Toprak türünün C) İklim tipinin D) Yapılan hayvancılık türünün E) Uygulanan tarım yöntemlerinin
6.
Uyarı
Ekvatoral iklimde yıllık sıcaklık farkının az olmasının nedeni güneş ışınlarının geliş açısının az değişmesidir. Günlük sıcaklık farkının az olmasının nedeni de nemliliğin fazla olmasıdır.
3. Akdeniz ikliminin görüldüğü yerlerde yağış miktarındaki farklılığın temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Yer şekilleri B) Sürekli basınç kuşakları C) Güneşlenme süreleri D) Sürekli rüzgârlar E) Doğal bitki örtüsü
128
Yukarıda sıcaklık ve yağışın aylara göre dağılış grafiği verilen iklim tipinin görüldüğü bir bölge için aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Sıcaklığın arttığı dönemlerde yağış da artmıştır. B) Topraklarında tuz ve kireç oranı fazladır. C) Yıllık sıcaklık farkı çok azdır. D) Akarsu ve kaynak sularının debisinde fazla değişme görülmez. E) Bölgede geniş yapraklı ormanlar yaygındır.
İklim Tipleri ve Bitki Örtüsü 7. Yeryüzünde dar alanlı mikroklima tipleri-
10. – Yıllık sıcaklık farkı azdır.
nin oluşmasında,
– Sıcak su akıntılarının ve Batı rüzgârlarının etkisiyle oluşmuştur.
I. enlem,
II. yer şekilleri,
III. denize göre konum,
IV. sürekli ve mevsimlik rüzgârlar
etmenlerinden hangilerinin sonucudur?
A) l ve ll
B) I ve III
D) II ve IV
– Bitki örtüsü karışık ormanlardır.
Yukarıda özellikleri verilen iklim aşağıdaki haritada numaralanmış alanlardan hangisinde görülür?
A) 1
C) II ve III
E) III ve IV
B) 2
C) 3
D) 4
Bilgi Köşesi Yaz Yağışlı Tropikal İklim (Savan İklimi) Ekvatoral iklim bölgesinin çevresindeki alanlarda etkilidir. Her iki yarımkürede 10° – 20° paralelleri arasında görülür. Tropikal iklim Sudan, Çad, Nijerya, Mali, Moritanya, Brezilya, Kolombiya, Peru, Bolivya gibi ülkelerde görülür.
E) 5
8. Aşağıdaki grafiklerde sıcaklık ve yağışın yıl
Palme Yayınevi
içindeki dağılışı verilen iklimlerin yağış rejimleri düzenli, sıcaklık rejimleri düzensizdir.
Sıcaklık rejimlerindeki bu durum, aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir?
A) Rüzgârlarla
C) Karasallıkla
11. Aşağıda sıcaklık ve yağış grafiği verilen iklim tiplerinden hangisi sert karasal iklime ait olabilir?
B) Yükseltiyle
Sıcaklık ortalaması 20°C'nin üzerindedir. Güneş ışınlarının daha dik geldiği dönem yağışlı, yılın diğer dönemi kuraktır. Yıllık yağış miktarı 1000 – 2000 mm. arasında olduğu halde kurak dönemin uzun olması ve buharlaşmanın şiddetli olması, ormanların gelişmesini engellemiştir. Bu iklim bölgesinde bitki örtüsü, yağışlarla yeşillenen gür otlarla seyrek ağaçlardan oluşan savanlardır.
D) Akıntılarla
E) Enlemlerle
Uyarı
9. Çayır, her zaman yeşil kalan gür ot toplulu-
Savan iklimi en yaygın olarak Afrika ve Güney Amerika kıtalarında görülür. Bu iklim tipi ve doğal bitki örtüsü Avrupa Kıtası’nda görülmez.
ğudur.
Sıcaklık ve yağış özellikleri göz önüne alındığında, aşağıdaki iklimlerin hangisinde, çayırların geniş yer tutması beklenir? A) Muson B) Tundra C) Akdeniz D) Ilıman okyanus E) Ilıman karasal 1. E
2. C
3. A
4. D
5. A
6. B
7. C
8. E
9. D
10. A
11. B
129
5. Bölüm
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi Muson İklimi Yazın denizden esen yaz musonlarının etkisiyle çok yağış alır. Muson rüzgârları kışın karadan denize doğru estiği için bu mevsimde yağış azalır. Dünya’nın en fazla yağış alan yerleri bu iklim bölgesindedir.
25. TEST
1. Suudi Arabistan, iklim bakımından yeryü-
3. Avustralya’nın güney kıyılarının iklimine
zündeki en sıcak ve kurak yerlerden birisidir. Ülkede gece ve gündüz sıcaklık farkları çok yüksektir. Yıllık yağış miktarı ülkenin batı ve doğu kısımlarında 300 mm. civarındadır. Bu kısımların dışında yağış 100 mm. nin altına düşer.
uyum sağlamış olan bir bitki, aşağıdakilerin hangisinde doğal olarak yetişebilir?
A) Arjantin’in batısı B) Kanada’nın kuzeyi C) Fransa’nın güneyi D) Japonya’nın doğusu
Bu durumun nedeni, aşağıdakilerden hangisidir?
E) Hindistan’ın kuzeyi
A) Dinamik yüksek basıncının etkisinde bulunması B) Ortalama yükseltisi 1000 m.yi bulan platoların geniş yer kaplaması
4. Yeryüzünde genel hava dolaşımının
C) Denize uzaklıklarının az olması
İklimin doğal bitki örtüsü kış kuraklığında yapraklarını döken muson ormanları ile çok yağışlı yerlerde ekvatoral ormanlar yaygındır. Yağışların az olduğu düzlüklerde savanlar görülür. Muson iklimi Güney ve Güneydoğu Asya’da belirgin olarak görülür.
E) Kuzey Yarımküre’de bulunması
A) Dünya’nın günlük hareketi B) Dünya’nın şekli C) Yörüngenin şekli D) Kara ve deniz dağılışı E) Eksen eğikliği
2. Aşağıda, bir bölgede sıcaklık ve yağışın yıl içindeki dağılışı gösterilmiştir.
5. 10° paralelleri arasında etkili olan ekvatoral
Grafikteki bilgilere göre, bu bölgede yıl içinde dört mevsimin belirgin yaşandığını, aşağıdakilerden hangisi gösterir? A) Yağış miktarının fazla olması
130
oluşmasının temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
D) Yüzey şekillerinin sade olması
Palme Yayınevi
Görüldüğü alanın genişliğinden dolayı sıcaklık ve yağışta farklılıklar görülür. Yıllık ortalama sıcaklık 15 -20°C arasındadır. İklimde daha çok yamaç yağışı görülür. Kıyıya yakın yamaçlarda yıllık yağış 2000 mm. yi geçer. (Assam bölgesindeki Çerapunci, yıllık 12.000 mm. yağışı ile dünyanın en yağışlı yeridir.) Yükseltinin azaldığı yerlerde yağış azalır.
iklim ile dönenceler çevresinde etkili olan savan ikliminin sıcaklık ortalamaları karşılaştırıldığında, savan ikliminde yaz sıcaklık ortalamalarının daha yüksek olduğu görülür.
Bu durum iki iklim bölgesinin aşağıdaki özelliklerinden hangisinin farklı olmasından kaynaklanır?
B) Sıcaklıkların sıfır derecenin altına düşmemesi
A) Nem oranlarının
C) Buharlaşmanın az olması
C) Güneş ışınlarını alma açılarının
D) Yıllık sıcaklık farkının belirgin olması
D) Enlemlerinin
E) Sıcaklığın arttığı dönemde yağışın azalması
E) Yükselti ortalamalarının
B) Bitki örtülerinin
İklim Tipleri ve Bitki Örtüsü 6. I. Düşük sıcaklıklara dayanıklı iğne yap-
9.
Bilgi Köşesi
raklı ormanlardır.
II. Yaz yağışları ile yeşeren, kış kuraklığı ile sararan yüksek boylu sık ot topluluklarıdır.
Çöl İklimi Dönenceler çevresinde dinamik yüksek basıncın etkili olduğu bölgeler ile kıtaların iç kesimlerinde etkili olan bir iklimdir.
III. İlkbahar yağışları ile yeşeren, yaz kuraklığı ile sararan seyrek ot topluluklarıdır. Yukarıda bazı özellikleri verilen bitki toplulukları sırasıyla hangi iklimlere aittir? I II III
A) Savan B) Savan C) Bozkır D) Karasal E) Karasal
Karasal Bozkır Savan Bozkır Savan
Yukarıdaki haritada belirtilen taralı alanların ortak özelliği aşağıdakilerden hangisidir? A) Yer şekillerinin engebeli olması
Bozkır Karasal Karasal Savan Bozkır
B) Yükselti ortalamalarının fazla olması C) Yağış miktarlarının fazla olması D) Yağış rejimlerinin düzenli olması E) Yeraltı su seviyelerinin düşük olması
7. Tropikal bölgeden uzaklaştıkça yağışsız dönemin uzamasıyla yıl boyunca yağışlı zamanı olmayan bir iklim bölgesi oluşur. Aşağıdaki yerlerden hangisi yukarıda tanımlanan alanlara örnek gösterilemez? A) Büyük Sahra Çölü B) Kalahari Çölü C) Arabistan Çölü
10. Büyük iklim tiplerinin görüldüğü yerlerde yağış miktarının her yerde aynı olmamasının nedeni, aşağıdakilerden hangisi olamaz?
Palme Yayınevi
A) Gündüz süreleri
Çöl ikliminde yağış miktarı 250 mm.nin altındadır. İklimde belli bir yağışlı dönem yoktur. Nemlilik çok az olduğu için günlük sıcaklık farkı çok fazladır. Doğal bitki örtüsü, kuraklığa uyum sağlamış kurakçıl otlar ve dikenli bitkilerdir.
B) Basınç kuşakları Dönenceler çevresindeki çöllere tropikal çöl, etrafı yüksek dağlarla çevrili ve deniz etkilerine kapalı alanlarda oluşmuş çöllere orta kuşak çölleri denir.
C) Yer şekilleri
D) Taklamakan Çölü
D) Sürekli rüzgârlar
E) Atakama Çölü
E) Denize uzaklık
8. Aşağıdaki haritada, ekvatoral iklimin iki kıtadaki yayılım alanı verilmiştir.
11. Aşağıdaki grafiklerde, bir ülkenin beş ayrı bölgesinin yağış miktarı ile buharlaşma şiddeti oransal olarak gösterilmiştir.
Harita incelendiğinde ekvatoral iklimin Afrika’nın doğusunda ve Güney Amerika’nın batısında etkili olmadığı görülmektedir.
Bu kesintinin nedeni, aşağıdakilerden hangisidir?
Yağış miktarının, buharlaşmadan fazla olduğu alanlarda bitkinin kendisini yenilemesi daha kolay olduğuna göre; numaralandırılarak gösterilen bölgelerden hangisinde, bitki örtüsünün kendini yenileme süresi daha uzundur?
A) 1
B) 2
7. D
8. B
A) Enlem B) Yüzey şekilleri C) Okyanus akıntıları D) Genel hava dolaşımı E) Kara ve denizlerin dağılışı 1. A
2. D
3. C
4. B
5. A
6. E
C) 3 9. C
D) 4 10. A
Tropikal çöllerin ve orta kuşak çöllerinin mevsimlik sıcaklık ortalamaları ile yıllık sıcaklık farkları birbirinden farklıdır. Ancak her iki çöl ikliminde günlük sıcaklık farkları çok fazladır.
E) 5 11. A
131
5. Bölüm
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi
Her iki yarımkürede 30°- 40° enlemleri arasındaki yerlerde etkili olan iklim tipidir. Yazları sıcak ve kurak, kışları ılık ve yağışlıdır. Yıllık sıcaklık ortalaması 18°C’tır. Yıllık yağış miktarı yükseltiye göre değişmekle birlikte 600 – 1000 mm. arasındadır. Doğal bitki örtüsü, kızılçam ve bunların tahrip edilmesiyle oluşan bodur ağaçlardan oluşan makidir.
Akdeniz iklimi; Akdeniz kıyıları, Kaliforniya, Orta Şili, Güney Afrika’da Kap Bölgesi ve Avustralya’nın güney ve güneybatısında etkilidir.
1.
4. Kutuplara yakın alanlarda görülen, düşük
I. Hindistan’daki ormanlarda ağaçlar kışın yapraklarını döker. II. Orta kuşaktaki bazı ağaç türleri kışın yapraklarını döker.
sıcaklığa dayanıklı, cılız, kısa boylu yosun ve kurakçıl otlardan oluşan bitki topluluğuna “tundra” adı verilir. Orta kuşakta da bazı alanlarda tundra bitkileri görülebilmektedir.
Farklı iklim bölgelerinde görülen bu özellikleri ortaya çıkaran etkenler de farklıdır.
Bu etkenler, aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir?
I
A) Düşük sıcaklık
II
Bu durum aşağıdakilerden hangisiyle açıklanır?
A) Güneş ışınlarının geliş açısıyla
B) Yüksek bir dağın varlığıyla
Kuraklık
C) Buharlaşmanın şiddetli olmasıyla
B) Yüksek sıcaklık
Düşük sıcaklık
D) Nem miktarının fazla olmasıyla
C) Kuraklık
Yağış türü
E) Günlük sıcaklık farkının az olmasıyla
D) Yükselti
Yağış azlığı
E) Kuraklık
Düşük sıcaklık
Palme Yayınevi
Akdeniz İklimi
26. TEST
2.
5. Aşağıda, bir bölgede sıcaklık ve yağışın yıl içindeki dağılışı gösterilmiştir.
Yukarıda yıllık sıcaklık ve yağış dağılışı gösterilen iklim ile ilgili olarak, aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Kurak mevsimi yoktur. B) Mart ve eylül en yağışlı aylardır. C) Yıllık sıcaklık farkı azdır.
Uyarı
D) Bağıl nemi azdır.
Akdeniz ikliminin en belirgin özelliği yaz mevsiminin kurak, kış mevsiminin yağışlı geçmesidir.
E) Her mevsim yağış alır.
Grafikteki bilgilere göre, bu bölgede bitki örtüsünün tüylü ve reçineli olması, aşağıdakilerden hangisinin sonucudur? A) Yağış miktarının fazla olmasının
3. Yıllık sıcaklık farkı az, yağış rejimi düzenli olan bir yörenin doğal bitki örtüsü aşağıdakilerden hangisidir?
A) Savan
132
B) Maki
D) Bozkır
C) Orman E) Çayır
B) Sıcaklıkların sıfır derecenin altına düşmemesinin C) Buharlaşma miktarının fazla olmasının D) Yıllık sıcaklık farkının belirgin olmasının E) Sıcaklığın arttığı dönemde yağışın azalmasının
İklim Tipleri ve Bitki Örtüsü 6. Dağların kıyıya paralel uzandığı yerlerde
9. Aşağıdakilerden hangisi Muson ikliminin özelliklerinden biridir?
deniz etkilerinin yayılış alanı daha dardır.
A) Kış sıcaklıkları her yerde sıfır derecenin üzerindedir. B) En çok yamaç yağışı görülür. C) Yazlar dinamik yüksek basıncın etkisiyle kurak geçer.
D) Bitki örtüsü yıl boyunca yeşil kalan çalı topluluklarıdır.
Buna göre haritadaki numaralı kıyıların hangisinde, deniz etkilerinin daha dar bir şerit halinde görülmesi beklenir? A) I
B) II
C) III
D) IV
E) Her iki yarımkürede 30 - 40 derece paralelleri arasındaki kıtaların batında görülür.
E) V
7. Yağışlarda meydana gelen ani değişiklikler
A) Yunanistan C) Türkiye
B) Hollanda D) Libya
E) İngiltere
Palme Yayınevi
Buna göre, aşağıdaki ülkelerden hangisinde yağışlarda meydana gelen azalma doğal bitki örtüsü üzerinde olumsuz etkisini daha az hissettirir?
dedir. – Yıllık sıcaklık farkı oldukça azdır. – Yağışlar yaz mevsiminde toplanmıştır. Yukarıda bazı özellikleri verilen bölgede görülen iklim tipi aşağıdakilerden hangisidir?
A) Akdeniz
C) Savan
B) Okyanusal D) Ekvatoral
E) Step
8. Aşağıda sıcaklık ve yağış grafikleri verilen iklim tiplerinden hangisi, Yengeç dönencesi ile 50° Kuzey paraleli arasında görülmez?
1. E
2. D
3. C
4. B
5. E
Ilıman Okyanus İklimi Genel olarak 40°–60° paralelleri arasındaki kıtaların batı kesimlerinde görülür. Okyanusal iklim Batı rüzgârları ile sıcak okyanus akıntılarının etkisiyle oluşmuştur. İklim, Kuzeybatı Avrupa ile Kanada’nın batısı, Alaska kıyıları, Güney Şili ve Yeni Zelanda’da görülür. Etkili olduğu alan kara ve denizlerin dağılışı nedeniyle Kuzey Yarımküre’de daha geniştir.
10. – Yıllık sıcaklık ortalaması 20°C’nin üzerin-
bitkiler üzerinde olumsuz bazı etkiler yaratır.
Bilgi Köşesi
11.
6. A
Yukarıda, aylık ortalama sıcaklık ve yağış grafiği verilen iklim tipinin dünyada etkili olduğu bölge aşağıdakilerin hangisinde verilmiştir?
A) Kuzeybatı Kanada
B) Güneydoğu Asya
C) Batı Avrupa
D) Güney Afrika
E) Orta Asya 7. D
8. A
9. B
10. C
11. E
Okyanusal iklimin etkili olduğu bölgelerdeki sıcaklık ortalamaları aynı enlemlerdeki diğer bölgelerden yüksektir. Bu durumun nedeni sıcak okyanus akıntıları ve batı rüzgârlarıdır. Her mevsimin yağışlı olduğu iklimde yağış miktarı 1500 mm. civarındadır. İklimin doğal bitki örtüsü kışın yapraklarını döken geniş yapraklıların hâkim olduğu karma ormandır.
133
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi Sert Karasal İklim
27. TEST
1. Farklı yarımkürelerde bulunan iki mer-
4. A bölgesinde deniz düzeyinden 2000 m.
kezin doğal bitki örtülerinin aynı olması, bu merkezlerin aşağıdaki özelliklerinden hangisinin benzer olduğunun kesin kanıtıdır?
yükseklikte görülen bir bitki türünün, B bölgesinde 500 m. yükseklikte görülmesi, bölgelerin aşağıdaki özelliklerinden hangisinin farklı oluşuyla açıklanabilir?
A) Denize göre konumlarının
A) Yükseltilerinin
Genel olarak 40°–65° enlemleri arasında, kıtaların deniz etkilerine uzak iç kesimlerinde görülür. Sert karasal iklim; Sibirya, Kanada ve Doğu Avrupa’da geniş bir yayılış alanına sahiptir.
Sert karasal iklimde hem enlemin hem de karasallığın etkisiyle yıllık sıcaklık farkı çok fazladır. Kışlar soğuk ve uzundur. Kar örtüsü uzun süre yerde kalır. Yazlar yağışlıdır. Kışın buharlaşma ve havanın mutlak nemi az olduğundan yağış azdır. Doğal bitki örtüsü iğne yapraklı orman ve yaz yağışlarıyla yeşeren çayırladır.
B) Ekvatora olan uzaklıklarının
B) Yarımkürelerinin
C) Yükselti ortalamalarının
C) Boylamlarının
D) Yıllık sıcaklık ve yağış ortalamalarının
D) Denize göre konumlarının
E) Toprak tiplerinin
E) Enlemlerinin
5. Aşağıda verilen ülke–iklim eşlemelerinden hangisi yanlıştır?
2. Makedonya’da karasal iklim görülür. Kışlar
A) Suudi Arabistan – Çöl
soğuk, yazlar oldukça sıcak geçer. Yağış daha çok kış ve ilkbahar aylarında düşer.
B) Danimarka – Ilıman okyanus
C) Kenya – Step
D) Hindistan – Muson
E) Endonezya – Ekvatoral
Buna göre, Makedonya’da aşağıdaki bitki örtülerinden hangisi yetişemez?
A) Maki
B) Bozkır
C) Çam ormanları
D) Meşe
E) Dağ çayırları
6.
Uyarı
Karasal iklimin en belirgin özelliği yıllık sıcaklık farkının fazla oluşudur. Bu fark denizden uzaklaştıkça artar. Örneğin, denizden uzaklığı daha fazla olan Sibirya’daki sıcaklık farkı, Kanada ve Doğu Avrupa’dan daha fazladır.
Palme Yayınevi
5. Bölüm
3. 30° paralelleri üzerinde dinamik yüksek basınç etkisi ile oluşan çöllere tropikal çöller denir.
Yukarıdaki haritada etki alanı verilen iklim tipinin ortak özelliği için, aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Havada bulunan su buharının oranı azdır. B) Kayalık ve kumluk alanlar geniş yer kaplar.
Buna göre, yukarıdaki harita üzerinde belirtilen çöllerden hangisinin dinamik yüksek basıncın etkisiyle oluştuğu söylenemez?
C) Günlük sıcaklık farkının en fazla olduğu iklim tipidir.
A) Yalnız I
E) Yer şekillerinin biçimlenmesinde rüzgârların etkisi fazladır.
134
B) Yalnız V
D) III ve IV
C) II ve III E) IV ve V
D) Ocak ve temmuz arasındaki sıcaklık farkı fazladır.
İklim Tipleri ve Bitki Örtüsü 7. Nemin fazla olduğu iklim bölgelerinin doğal
10. – Yıllık yağış miktarı az olduğundan bitki
bitki örtüsü ormanlardır.
örtüsü kurakçıl ot ve çalılardan oluşur.
Buna göre, yukarıdaki haritada gösterilen taralı alanlardan hangisinin doğal bitki örtüsünün orman olması beklenemez? A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
– Dinamik kökenli yüksek basınç yıl boyunca etkilidir.
Yukarıda özellikleri verilen iklim tipinin aşağıdaki alanlardan hangisinde görüldüğü söylenebilir?
A) Alaska kıyıları
B) Avustralya’nın doğu kısımları
C) Güneybatı Asya
D) Batı Avrupa kıyıları
E) Orta Afrika
– Günlük sıcaklık farkı fazla olduğundan mekanik çözülme şiddetlidir.
8. Yağışlarının oluşumunda rüzgâr sistemlerinin etkili olduğu iklim tipleri, aşağıdakilerin hangisinde birlikte verilmiştir? – Ilıman okyanus
B) Savan
– Akdeniz
C) Muson
– Karasal
D) Tundra
– Bozkır
E) Ekvatoral
–
Palme Yayınevi
A) Muson
Kutup
11. Ilıman okyanusal ikliminin yıllık yağış ve sıcaklık grafiği, aşağıdakilerden hangisi olabilir?
9.
Bilgi Köşesi Yarı Kurak Karasal iklim (Step İklimi) Enlem aralığı olmayan yarı kurak karasal iklim başka bir ifadeyle ılıman karasal iklim tipi çöllerin çevresinde ve orta kuşaktaki karaların deniz etkisine uzak iç kesimlerinde etkilidir.
Bu iklim tipinde en yağışlı mevsim genellikle ilkbahardır. Ancak iklimin görüldüğü bazı yerlerde en yağışlı mevsim yaz, bazı yerlerde kış aylarıdır. İlkbahar yağışlarının fazla olduğu yerlerde en kurak mevsim de yazdır. Doğal bitki örtüsü ilkbahar yağışlarıyla yeşeren ve yaz kuraklığıyla sararıp kuruyan otlardan oluşan bozkırdır.
Tundra İklimi 60°-70° enlemleri arasında kalan bölgelerin bazı kesimlerinde etkilidir. Yaz mevsiminde sıcaklık ortalamaları 0°C nin üstüne çıkar. Yılın büyük bir bölümünde topraklar donmuş haldedir. Doğal bitki örtüsü yosunlar ve soğuğa dayanıklı kurakçıl çalılardan oluşan tundradır.
Yukarıda sıcaklık ve yağış grafiği verilen iklim bölgesi için, aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Yıllık sıcaklık farkları fazladır. B) Bitki örtüsü tayga ormanlarıdır. C) Toprakları yılın büyük bölümünde donmuş haldedir. D) Kutup daireleri çevresinde görülür. E) Yaz mevsiminde konveksiyonel yağış alır.
1. D
2. A
3. B
4. E
5. C
6. D
7. E
8. A
9. B
10. C
11. D
135
5. Bölüm
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi Türkiye'nin sıcaklık değerlerinde rolü olan etkenler şöyle sıralanabilir. ➫ Matematik konum (enlem) ➫ Denizlere göre konum ➫ Kıyılardaki dağların uzanış yönü ➫ Yükseklik ➫ İç kısımlarda yer şekillerinin çeşitliliği ➫ Bakı durumu.
28. TEST
1.
3. – Yazın yağış miktarı en fazladır. Bölge
Doğal bitki örtüsü
– Yıllık sıcaklık farkı en fazladır.
I
Maki
– Doğal bitki örtüsü çayırdır.
II
Tundra
Yukarıda verilen özellikler, haritadaki taralı alanların hangisine aittir?
A) l
III
Savan
IV
Geniş yapraklı orman
V
Step
Yukarıdaki tabloda, beş bölgenin doğal bitki örtüleri verilmiştir.
Bu bölgelerin hangisi Türkiye’de bulunmaz?
A) I
B) II
C) III
kesin
D) IV
olarak
E) V
Türkiye'de yağışın dağılışı, yıllık ortalama 2500 ile 250 mm. arasında değerler gösterir. Türkiye'de yağışın dağılışında,
B) ll
C) lll
D) IV
E) V
Palme Yayınevi
4. Yerden ısınan havanın, dikey yönde yükse-
➫ yükseklik, ➫ dağların denize göre konumu, ➫ Güneş'e dönük olmasının önemli rolü vardır.
lerek soğumasıyla oluşan yağışlara konveksiyonel yağış denir.
Buna göre, aşağıdaki yerlerden hangisinde bu yağışlar görülür? A) Güneydoğu Anadolu’daki kış yağışları B) Akdeniz ve Ege bölgelerindeki kış yağışları
2.
C) İç Anadolu’daki kış yağışları D) Karadeniz Bölgesi’ndeki sonbahar yağışları
136
Yukarıda, Türkiye’de beş merkezin yıllık ortalama donma görülen gün sayısı aşağıda verilen illerle eşleştirilerek verilmiştir.
Bu eşleştirmelerden hangisi doğru verilmiştir?
A) I – Erzurum
B) II – Mersin
C) III – Ardahan
D) IV – Muğla
E) V - Sivas
E) İç Anadolu’da ilkbaharda görülen yağışlar
5. Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’nde yoğunlaşma koşullarının bulunmasına karşın, yağış miktarının çok az olmasının nedeni, aşağıdakilerden hangisi olabilir?
A) Farklı hava kütlelerinin karşılaşması
B) Deniz etkilerine uzak olması
C) Mutlak nemliliğin düşük olması
D) Yer şekillerin sade olması
E) Yükselici hava hareketlerinin görülmesi
Türkiye'de İklim Tipleri ve Bitki Örtüsü 6. Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’nin en
9. Türkiye’de Akdeniz ikliminin etkili ol-
az yağış alan yerlerindendir?
A) Menteşe Yöresi
B) Iğdır Ovası
C) Hakkâri Bölümü
D) Doğu Karadeniz Bölümü
E) Teke Yarımadası
duğu yerlerin yağış rejimleri göz önüne alındığında, hangi aylarda yüksek basıncın daha çok etkili olduğu söylenebilir?
A) nisan – mayıs
B) kasım – aralık
C) şubat – mart
D) temmuz – ağustos
E) aralık – ocak
10. Aşağıdaki haritada, ülkemizde çok yağış 7. Anadolu’nun kuzey ve güneyindeki dağla-
alan yerler gösterilmiştir.
rın, kıyıya paralel uzanması olumlu ve olumsuz bazı sonuçlar ortaya çıkarmıştır. Aşağıdakilerden hangisi, yukarıdaki durumun ortaya çıkardığı olumsuz sonuçlar arasında gösterilemez?
A) Kıyıda yağış miktarının fazla olması
B) Kıyı ile iç kesimler arasındaki iklim farklılığının fazla olması
C) Ormanlarla kaplı alanların daralması
D) Denizel iklimin yayılış alanının dar olması
Palme Yayınevi
E) Karasal iklim koşulların geniş alanlarda görülmesi
8. Orta kuşakta etkili olan yaz mevsimi kurak
Harita incelendiğinde, çok yağış alan yerlerin, yükseltinin fazla olduğu dağlık alanlarda yer aldığı görülür.
Bu durum, aşağıdakilerden hangisini kanıtlamaktadır?
A) Yüksek yerlerde ısınma ve soğuma hızının arttığını
B) Dağların tepelerinde bitki örtüsünün daha gür olduğunu
C) Yükseldikçe su buharı miktarının arttığını
D) Bakının yağış üzerinde önemli bir etken olduğunu
E) Yükseldikçe havanın nem taşıma kapasitesinin azaldığını
Akdeniz iklimi, yazın sıcak, kışın ılık ve yıllık yağışın büyük bir bölümünü kış mevsiminde alan bir iklim tipidir.
Bu iklim tipi, Türkiye’nin aşağıdaki coğrafi bölümlerinden hangisinde görülür?
B) Erzurum-Kars
A) Doğu Anadolu - Akdeniz
C) Güney Marmara
B) Karadeniz – Güneydoğu Anadolu
D) Yukarı Sakarya
C) Akdeniz – Marmara
E) İç Batı Anadolu
D) Ege – Karadeniz
E) İç Anadolu – Güneydoğu Anadolu
3. D
4. E
5. C
➫ Sibirya Yüksek Basınç Merkezi: Kışın karaların soğumasıyla oluşur. Etkili olduğu alanlarda hava genelde açıktır. Yer sürekli ısı kaybeder.
➫ İzlanda Alçak Basınç Merkezi: Atlas Okyanusu üzerinde İzlanda çevresinde dinamik alçak basınç doğuşludur. Türkiye’yi etkilediğinde kış az şiddetli geçer ve yağışlı olur.
➫ Basra Alçak Basınç Merkezi: Basra Körfezi kuzeyinde fazla ısınmadan oluşur. Türkiye'yi etkilediğinde (tem-muz ayında) sıcaklık mevsim normallerinin üzerine çıkar.
ve en uzun olduğu bölgeler, aşağıdakilerden hangisinde birlikte verilmiştir?
A) Batı Karadeniz
2. A
Türkiye'yi Etkileyen Basınç Merkezler ➫ Asor Yüksek Basınç Merkezi: Atlas Okyanusu’nda Asor Adaları çevresinde, dinamik yüksek basınç doğuşludur. Yazın etkilidir. Sıcaklığa ve kuraklığa neden olur.
11. Türkiye’de güneşlenme süresinin en kısa
1. C
Bilgi Köşesi
6. B
7. A
8. C
9. D
10. E
11. B
137
5. Bölüm
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi TÜRKİYE’DE İKLİM TİPLERİ VE BİTKİ ÖRTÜSÜ
29. TEST
1. Aşağıdakilerin hangisinde, verilen sıcak-
3. Aşağıda, Türkiye’deki beş dağlık alanın
lık farklılıkları enlem etkisi ile açıklanır?
eteklerinde bulunan bitkilerden hangisinin bulunduğu yerde nemlilik daha fazla, sıcaklık farkı daha azdır?
A) Kışın, Doğu Anadolu’daki sıcaklık ortalamasının Doğu Karadeniz’e göre düşük olması
Türkiye, matematik konumundan ötürü orta kuşağın yani ılıman iklim kuşağının güneyinde yer alır. Bu alanda genel olarak Akdeniz iklimi etkilidir.
A) Maki
B) Kışın Adana’nın Diyarbakır’dan sıcak oolması
B) İğne yapraklı orman
C) Doğudan batıya doğru gidildikçe sıcaklık ortalamalarının artması
D) Gariğ
C) Geniş yapraklı orman
E) Alpin çayırlar
D) Kış mevsiminde en düşük sıcaklıkların Kuzeydoğu Anadolu’da görülmesi
E) Yaz mevsiminde Akdeniz kıyılarının Marmara kıyılarına göre sıcak olması
Farklı iklim tiplerinin oluşmasında,
Palme Yayınevi
Türkiye’deki başlıca iklim tipleri üç ana grupta toplanır. Ancak, hem doğal özelliklerinin çeşitli olmasına hem de enlem farkına bağlı olarak, farklı iklim tiplerinin görüldüğü bir ülkedir.
2.
➫ yükseklik, ➫ dağların uzanış yönü, ➫ denize uzaklık, ➫ enlem özellikleri etkili olmuştur.
Yukarıda, I ve II numaralandırılan Samsun ve Sivas’ın yıllık ortalama sıcaklık grafiği verilmiştir. Bu grafikteki bilgilere göre Samsun ve Sivas’ın; I. en yüksek sıcaklıkların ölçüldüğü ay, II. ana iklim kuşağı, III. bulunduğu yarımküre, IV. nemlilik durumları
özelliklerinden hangilerinin farklı olduğu söylenebilir?
A) I ve II
138
B) I ve IV
D) II ve IV
C) II ve III E) III ve IV
4. Aşağıda yağış ve sıcaklık grafikleri verilen merkezden hangisinde, Karadeniz iklimi görülür?
Türkiye'de İklim Tipleri ve Bitki Örtüsü 5.
8. I. Denize göre konum
Yukarıdaki haritada gösterilen numaralı alanların hangisinde, yıl boyunca yeşil kalan bodur çalılar bulunur? A) I ve II
B) I ve III
D) III ve V
II. Bitki örtüsü
III. Dağların uzanışı
IV. Yükseklik
V. Toprak tipi
Yukarıdakilerden hangileri Türkiye’de yakın alanlarda farklı iklimlerin görülebilmesinin nedenleri birlikte verilmiştir?
A) I ve V C) l, III ve IV
C) II ve IV
E) IV ve V
Bilgi Köşesi
KARADENİZ İKLİMİ
B) I, II ve V D) II, III ve V
E) III, IV ve V
Kuzey Anadolu Dağları’nın denize bakan kısmında görülen ve her mevsimi yağışlı geçen nemli bir iklimdir. Kurak mevsimi yoktur. Yağışların önemli bir bölümü sonbahar ve kış mevsiminde düşer. Denizselliğin ve nemliliğin etkisiyle yaz ve kış sıcaklıkları arasındaki fark azdır. Yazları serin (20°C ile 24°C arası), kışları ılıktır (5°C ile 7°C).
6. Marmara Denizi ve çevresi ile Batı ve Gü-
Yukarıda özellikleri ve etkileri verilen rüzgâr, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Deniz meltemi
B) Lodos
C) Samyeli
D) Föhn
9. Karadeniz Bölgesi’nde sedir ve kızılçam, gibi ağaç türlerinin görülmesi, aşağıdaki yargılardan hangisini kanıt oluşturur? Palme Yayınevi
ney Anadolu’da çok etkili olan bu rüzgâr, kışın havayı ısıttıktan sonra yerini birden bire soğuklara bırakır. Bu durum insanların hastalanmasına, hayvan ve bitkilerin zarar görmesine neden olur.
A) Bölgenin çok yağışlı olduğunu B) Denize kıyısı olduğunu C) Eğimli yamaçlara sahip olduğunu D) Akdeniz ikliminin etkisinde kaldığını E) Yağış rejiminin düzenli olduğunu
seltiye göre bitki topluluklarının kuşaklar oluşturduğu görülmüştür.
Bu durumun temel nedeni aşağıdaki lerden hangisi olabilir?
A) Toprak yapısının yükseltiyle değişmesi
B) Yağış rejiminin değişmesi
C) Bulutluluğun yükseltiyle artması
D) Yağışın yükseltiyle değişmesi
E) Sıcaklığın yükseltiyle azalması
Karadeniz ikliminin etkili olduğu alanlarda, (özellikle Doğu ve Batı Karadeniz bölümlerinde) nemlilik fazla olduğu için ormanlar geniş alan kaplar. Doğu Karadeniz kıyılarında, bir yamaç boyunca yükseldikçe geniş yapraklı, karma ve iğne yapraklı ağaçlardan oluşan bitki kuşakları görülür.
10.
Bu nedenle, Türkiye’de verimli orman alanlarının önemli bir bölümü Karadeniz ve Marmara bölgelerinde yer alır.
Yukarıdaki haritada numaralanmış alanlardan hangisinde, temmuz ayında yağışın başlaması için gereken nem miktarı daha fazladır? A) 1
1. E
Doğal Bitki Örtüsü
E) Karayel
7. Karadeniz Bölgesi’ndeki bir dağda yük-
2. B
3. C
4. B
5. A
Genel özellikleri bu olmakla birlikte, dağların uzanış yönü, yükselti ve hava kütlelerine göre konumu nedeniyle sıcaklık ve yağış yer yer farklılıklar gösterir.
6. B
7. E
B) 2 8. C
C) 3 9. D
D) 4 10. D
E) 5 139
5. Bölüm
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi AKDENİZ İKLİMİ Yazları çok sıcak ve kurak, kışları ılık ve yağışlı geçen bu iklim, Güney ve Batı Anadolu kıyıları ile Güney Marmara kıyılarında görülür. Genel özellikleri ile Akdeniz Bölgesi’nin kıyı kesiminde 700–800 m. yükseklikteki yerlere kadar görülür. Donma olayları çok enderdir.
30. TEST
4.
1. Karadeniz ikliminin ortalama sıcaklık 13 –15°C dir. İklimde her mevsim yağışlıdır ve yıllık yağış miktarı 1500 mm. civarındadır.
Yukarıda verilen Karadeniz ikliminin doğal bitki örtüsü, aşağıdakilerden hangisi olabilir? A) Yaz döneminde gelişen uzun boylu otların oluşturduğu savanlar B) Yıl boyunca yeşil kalan iğne yapraklı ağaçlar C) Yapraklarını yıl boyu dökmeyen yayvan yapraklı ağaçlar
Yukarıdaki haritalarda aynı iklim tiplerinin görüldüğü yerler eşleştirildiğinde hangisi dışta kalır?
D) Yayvan yapraklı ağaçların fazla olduğu karışık ormanlar E) Kışın yapraklarını dökmeyen bodur çalılar
2. Türkiye’de çeşitli iklim tiplerinin görülmesinde, aşağıdakilerden hangisinin etkisinden söz edilemez? A) Topraklarının iki farklı yarımadada bulunması
Doğal Bitki Örtüsü
B) Dağlık ve engebeli ülke olması
İklimin doğal bitki örtüsü makidir. Maki, her zaman yeşil kalan, bodur ağaç ve çalılardan oluşan bitki topluluğudur. Genellikle 1-3 m. boyunda olan bu ağaççıklar kuraklığa dayanıklı bir yapıdadır. Yetişebildikleri yükselti Akdeniz Bölgesi’nde 700-800 m. ye kadardır. Bu yükselti Ege ve Marmara’ya doğru gidildikçe enlemin etkisiyle azalır.
C) Üç tarafının denizlerle çevrili olması
B) II
C) III
D) IV
E) V
5. Aşağıdaki grafikte, Türkiye’de bulunan iki merkezin aylık ortalama sıcaklıkları verilmiştir.
D) Orta kuşakta bulunması E) Dağların kıyıya göre konumunun farklı olması
3. “Kış erken gelir, çok soğuk olur. Kar ortalama 80 gün toprak üstünde kalır. Yaz mevsimi kısa sürer. Yaz ve kış mevsimi arasındaki sıcaklık farkı oldukça yükseltir.”
140
A) I
Palme Yayınevi
Ege kıyılarında, kuzeye doğru gidildikçe yaz kuraklığı azalır, kış sıcaklıkları ise biraz daha düşer. Özellikle Güney Marmara kıyılarında Akdeniz ikliminin özellikleri iyice azalmıştır. Bu nedenle burada, Akdeniz ikliminden Karadeniz iklimine geçiş özellikleri görülür.
Yukarıda, özellikleri verilen iklim tipi Türkiye’de, aşağıdaki illerimizden hangisinde görülür? A) Ankara
B) Çanakkale C) Kars
D) Antalya
E) Şanlıurfa
Bu merkezler, aşağıdaki coğrafi bölümlerden hangisinde olabilir?
I
II
A) Orta Karadeniz
Kıyı Ege
B) Doğu Karadeniz
Yukarı Sakarya
C) Konya
Orta Fırat
D) İç Batı Anadolu
Ergene
E) Batı Karadeniz
Yıldız Dağları
Türkiye'de İklim Tipleri ve Bitki Örtüsü 6. Aşağıda, karasal ve step iklim tiplerinin sı-
9. Türkiye’de bitkinin üst sınırın bölgelere
A) Yağış biçimlerinin
Uyarı
B) Sıcaklık ortalamalarının
Akdeniz Bölgesi’nden Marmara Bölgesi’ne doğru gidildikçe makinin yetiştiği yükselti sınırı düşer. Makinin yetişme sınırının üstünde ise orman örtüsü bulunur.
C) Yüzey şekillerinin D) Toprak tiplerinin E) Yağış rejimlerinin
Karasal ve step iklim tipleri, aşağıdaki bölgelerden hangisinde birlikte görülür?
A) Doğu Anadolu
B) Ege
C) İç Anadolu
D) Marmara
Bilgi Köşesi
göre farklı olmasının nedeni aşağıdakilerden hangisi olabilir?
caklık ve yağış grafiği verilmiştir.
10. Bitki coğrafyası konusunda araştırma yapan bir bilim adamı, gittiği yörede defne, ardıç, mersin, lavanta, zeytin, zakkum gibi bitkilerin yaygın olduğunu gözlemlemiştir.
E) Güneydoğu Anadolu
düğü bölgelerimiz arasında, aşağıdakilerden hangisi yer almaz?
A) İç Anadolu
C) Ege
B) Akdeniz
D) Marmara
E) Güneydoğu Anadolu
Palme Yayınevi
7. Maki, step ve ormanların birlikte görülBuna göre, araştırmacı yukarıdaki haritadaki numaralanmış alanlardan hangisine gitmiş olamaz?
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
11. Türkiye’ye kuzeyden esen rüzgârlar hava sı-
Uyarı
Ormanlarda alt sınırını yağış, üst sınırını düşük sıcaklık belirler. Nemliliğin fazla olması nedeniyle orman alt sınırı Karadeniz Bölgesi’nde deniz seviyesinden başlar. Türkiye'de orman üst sınırı Doğu Anadolu’da en yüksek, Karadeniz Bölgesi’nde en düşüktür..
caklığını düşürür, güneyden esen rüzgârlar hava sıcaklığını yükseltir.
8.
Bu durum, sıcaklıkla aşağıdakilerden hangisi arasındaki ilişkiye örnek olabilir? Yukarıda Diyarbakır’da yağışın mevsimlere dağılışı oransal olarak verilmiştir.
A) Yer şeklinin
C) Yarımadanın D) Basıncın
Diyarbakır’da yağış oranının en az olduğu mevsimin yaz olmasının nedeni, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Bitki örtüsünün cılız olması
B) Sıcaklığın çok yüksek olması
C) Yüksek basıncın etkili olması
A) İç Anadolu
B) Ege
D) Mutlak nem miktarının az olması
C) Karadeniz
D) Marmara
E) Kuzey yönlü rüzgârların etkili olması
1. D
2. A
3. C
4. E
B) Yükseltinin
E) Enlemin
12. Aşağıdaki bölgelerimizden hangisinde
5. B
karasal ve denizsel iklim özellikleri bir arada görülmez?
6. A
7. A
8. C
E) Akdeniz 9. B
10. C
11. E
12. A
141
5. Bölüm
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi KARASAL İKLİM Günlük ve yıllık sıcaklık farkı fazladır. Kışlar soğuk ve kar yağışlıdır. Yazları sıcaktır. Denizden uzaklaşıldıkça ve yükseklik arttıkça karasal özellikler de artar. Karasal iklimde kar uzun süre yerde kalır ve yazlar kısa sürer.
31. TEST
1. Ege Bölgesi’nin doğal bitki örtüsü maki, İç
4.
Anadolu Bölgesi’nin doğal bitki örtüsü bozkırdır. Bu durum, Ege ve İç Anadolu bölgelerinin aşağıdakilerin hangisi bakımından farklı olmasına bağlanabilir? A) Nüfus miktarlarının
B) İklim tipinin C) Yüzey şekillerinin D) Bölge yüzölçümlerinin
E) Toprak türünün
Erzurum–Kars Platosu gibi yüksek alanlarda yazları yağışlı karasal iklim görülür. Kışlar çok soğuk ve uzundur. Buralarda yaz yağışları ile yeşeren dağ çayırları (alpin çayır) görülür.
2. Aşağıdaki haritada, çayır bitki örtüsünün
A) Yalnız I
Bu dağılışa göre, bu bitki ile ilgili olarak, aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir?
A) Türkiye’nin her bölgesinde görülür.
B) Sadece engebeli yerlerde görülmez.
C) Genelde yüksekliğin az olduğu yerlerde görülür.
D) Yaz kuraklığına dayanıklıdır.
E) Karadeniz, Akdeniz ve Doğu Anadolu’da görülür.
3. Türkiye’de bazı ağaç türleri kışın yaprakları
nı döker. Bu durumun nedeni aşağıdakilerden hangisi olabilir?
B) Yalnız II
D) I ve III
C) Yalnız III
E) II ve III
5. Aşağıda, Karadeniz Bölgesi’nde yer alan bir merkezin aylık ortalama sıcaklık ve yağış grafiği verilmiştir.
Grafikteki bilgiler göz önüne alındığında, bu merkezin iklim özellikleri, aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiştir? A) Yazlar sıcak, kışlar soğuk ve her mevsim yağışlı B) Yazlar serin, kışlar ılık ve kurak
A) Düşük sıcaklık
C) Kışları sıcak, yazları serin ve yağışlı
B) Yağış azlığı
D) Yazları serin, kışlar ılık ve her mevsim yağışlı
C) Yerel rüzgârlar D) Yükselti E) Kuraklık
142
coğrafi dağılışı verilmiştir.
Palme Yayınevi
Karasal iklimin, Türkiye’de denize uzaklık ve yükseltinin farklı olmasına bağlı olarak yazları yağışlı karasal iklim ve yazları kurak karasal iklim olmak üzere iki alt tipi görülür.
Yukarıda sıcaklık ve yağış grafikleri verilen iklim tiplerinden hangileri, Türkiye’de görülmez?
E) Kışlar soğuk ve en yağışlı mevsim ilkbahar
Türkiye'de İklim Tipleri ve Bitki Örtüsü 8. Aşağıdakilerden hangisi, Akdeniz iklimi-
6.
nin özelliklerinden biri değildir? A) Doğal bitki örtüsü makidir. B) En fazla yağış kış aylarında görülür. C) Yıllık yağış miktarı 500 mm. den fazladır. D) Kış mevsimi ılık geçer. E) Yağışlar en çok konveksiyonel hava hareketleriyle oluşur.
Yukarıdaki grafiklerden I. sinde Antalya’nın, II. de Isparta’nın yağış ve sıcaklık durumu gösterilmiştir.
Aşağıdakilerden hangisi, bu grafiklerden çıkarılacak sonuçlardan biri olabilir?
9. Her yerde yayılış gösteren bitkilere kozmo-
A) Merkezlerin yağış miktarı aynıdır.
B) Antalya’da en yüksek sıcaklıklar temmuz ayında görülür.
C) Isparta’da yıllık sıcaklık farkı daha azdır.
D) Aynı türden ürünlerde olgunlaşma süresi, Antalya’da daha kısadır.
E) Isparta’da doğal bitki örtüsü daha gürdür.
Palme Yayınevi
polit bitkiler denir.
Türkiye’deki yetişme alanları göz önüne alındığında aşağıdaki bitkilerden hangisi kozmopolit bitkilere örnek gösterilebilir?
A) Fıstık çamı
C) Meşe
Bilgi Köşesi Dağ çayırları, orman kuşağının üst sınırından daimi kar sınırına kadar olan yükseltilerde yer alır. Türkiye’de dağ çayırlarının yer aldığı yükselti aralığı iklim koşullarına bağlı olarak bölgeden bölgeye farklılıklar gösterir. Dağ çayırları Kuzey Anadolu ve Doğu Anadolu Dağlarında daha fazla görülür. İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi, Ege Bölgesi’nde İç Batı Anadolu Bölümü ve Trakya’nın iç kesimleri gibi deniz etkisine kapalı olan ve yüksekliğin fazla olmadığı alanlarda ise yazları kurak karasal (step) iklim görülür. Yağışın önemli bir bölümü ilkbahar ve kış mevsiminde düşer.
B) Zakkum D) Anzer çayı
E) Keçiboynuzu
7. – Nem miktarı az olduğundan günlük ve yıllık sıcaklık farkı fazladır.
– Yükseltinin arttığı yerlerde yağışlı dönem yaza sarkar.
– Düşük sıcaklığa dayanıklı iğne yapraklı karaçam ve sarıçam ormanları yer alır.
Yukarıdaki bilgiler haritada numaralanmış taralı alanlardan hangisinde görülür?
A) I
B) II 1. B
C) III 2. E
D) IV 3. A
E) V 4. C
5. D
10. Dağların kıyıya paralel uzandığı yerlerde orografik yağışlar daha çok görülür.
Türkiye’de yer şekillerinin uzanış yönü göz önüne alındığında, haritada numaralandırılan alanların hangisinde, orografik yağışlar daha fazla görülür?
A) I
6. D
B) II 7. A
8. E
C) III 9. C
D) IV 10. D
E) V 143
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi Deniz etkisine kapalı alçak alanlardaki yarı kurak iklim koşullarında ormanlar gelişemez. Buralardaki bitki örtüsü bozkırdır.
Bozkır, yağışların az olduğu yarı kurak iklim bölgelerinde, ilkbahar yağışlarıyla yeşillenen, yağışsız geçen yaz mevsiminde sararıp kuruyan ot türlerinden oluşan bitki örtüsüdür.
32. TEST
1. İzmir’den Van’a giderken yol boyunca
4.
görülen bitki örtüsü aşağıdakilerden hangisi olamaz?
A) Maki
B) Bozkır
C) Savan
D) Dağ çayırları
E) İğne yapraklı orman
Yukarıda Türkiye’nin temmuz ayındaki ortalama basınç dağılışı ve rüzgâr haritası verilmiştir.
Haritadaki bilgilerden yararlanarak aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılamaz? A) En yüksek basınç Kuzeybatı Anadolu’dadır.
2. Ergene Havzası'nın çevresinde yer alan
B) Güneydoğu Anadolu’da yüksek sıcaklık basıncı azaltmıştır.
dağlar çok yüksek olmamasına rağmen Edirne, Tekirdağ ve Kırklareli gibi merkezlerde şiddetli karasal etkilerin görülmesinin nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
A) Bitki örtüsünün cılız olması
B) Balkanlardan gelen hava kütlelerine açık olması
C) Güneş ışınlarının eğik gelmesi
D) Yüzey şekillerinin sade olması
E) Yükseltinin az olması
C) Doğusundaki basınç dağılışında enlemin etkisi daha belirgindir. D) Bölge içindeki basınç farkı Ege’de daha fazladır.
Palme Yayınevi
5. Bölüm
E) Rüzgârlar kuzeyden güneye doğru esmektedir.
5. Aşağıdaki tabloda Ankara ve İstanbul’da güneşlenme süresinin mevsimlerin sürelerine oranları verilmiştir. Güneşlenme süresi (%) Kent
Uyarı
İç bölgelerde (özellikle İç Anadolu’da ve Ergene Havzasında) ağaçların kesilmesi ya da yakılması sonucu oluşmuş bozkırlara da rastlanır. Bunlara antropojen bozkır adı verilir.
3. – İç Anadolu Bölgesi
– Karadeniz Bölgesi
Yukarıda verilen bölgelerin en fazla yağış aldıkları mevsim, aşağıdakilerden hangisinde sırasıyla doğru verilmiştir?
144
A) İlkbahar – Sonbahar – Kış
B) Sonbahar – İlkbahar – Yaz
C) İlkbahar – Yaz – Sonbahar
D) Kış – Yaz – İlkbahar
E) Kış – İlkbahar – Yaz
İlkbahar
Yaz
Sonbahar
Ankara
33
51
83
66
İstanbul
28
48
76
51
Buna göre, aşağıdakilerden hangisine ulaşılamaz?
A) Ankara ve İstanbul’da güneşlenme süresi kışın en azdır.
B) Sonbahar ve İlkbahar arasında güneşlenme farkı Ankara’da daha fazladır.
C) Yıllık toplam güneşlenme Ankara’da daha fazladır.
D) Güneşlenmenin dağılışı karasal-denizsel etkilere uygundur.
E) Maksimum güneşlenme iki ilde de aynı aya rastlar
– Akdeniz Bölgesi
Kış
süresi
Türkiye'de İklim Tipleri ve Bitki Örtüsü 6.
10. Yükselti arttıkça yansımayla meydana gelen enerji kaybı da artmaktadır.
Kentler
Gerçek sıcaklık (°C)
İndirgenmiş sıcaklık (°C)
Ankara
11,7
16.2
Yukarıda yağışın mevsimlere göre dağılışı yüzde olarak gösterilen ilimiz, aşağıdakilerden hangisidir?
Kastamonu
9.8
13.8
Erzurum
4
14.0
İstanbul
15
15,5
A) Ankara
Şanlıurfa
20
23.0
B) Rize
C) Kars
Türkiye’de en geniş yer kaplamasının ana nedeni, aşağıdakilerden hangisidir?
Yukarıda, beş ayrı merkezin gerçek sıcaklıkları ile indirgenmiş sıcaklıkları verilen kentlerden hangisinde ışımayla kaybolan enerji miktarı en fazladır?
A) Ankara
A) Dağlık bir bölge olması
C) İstanbul
B) Sıcaklığın yüksek olması
C) Nem miktarının fazla olması
D) Topraklarının yıkanmış olması
E) Akarsu ağının sık olması
D) Sakarya
E) Aydın
Palme Yayınevi
7. Karadeniz Bölgesi'nde orman alanının
8.
Yukarıdaki merkezlerin yağış miktarı, yağış rejimi ve yükselti değerlerinin benzer olduğu varsayılırsa, hangisinin daha kurak olması beklenir? A) I
B) II
C) III
D) IV
D) Erzurum
E) Şanlıurfa
11. Aşağıdaki iklim tiplerinden hangisinin en yağışsız dönemi yaz mevsimi değildir?
A) Güneydoğu Anadolu iklimi
B) Bozkır iklimi
C) Akdeniz iklimi
D) Marmara iklimi
E) Erzurum Kars iklimi
12. Aşağıda, bir iklim tipinin sıcaklık ve yağış grafiği verilmiştir.
A) Sığla ağacı D) Meşe
B) Ardıç
C) Karaçam E) Garig
➫ K öyceğiz Gölü ve çevresinde: Sığla ➫ Göller Yöresi: Kasnak meşesi ➫ Zonguldak civarında: Istıranca meşesi ➫ Datça ve Teke yarım adalarında: Datça hurması ➫ Kazdağı’nda: Kazdağı göknarı n Kastamonu ve Yozgat çevresinde: İspir meşesi
Fıstık çamı: Tipik bir Akdeniz ağacıdır. Batı ve Güney Anadolu’da bulunur. Gençlik döneminde yuvarlak, yaşlılık döneminde ise şemsiye gibi görünür. Kızılçam Dünya’da en çok Türkiye’de bulunur. En çok Ege ve Akdeniz bölgelerinde bulunmakla birlikte Batı ve Orta Karadeniz bölümlerinde de yerel olarak görülür. Kızılçam ışığı seven ve hızlı büyüyen bir ağaçtır. Kayın Daha çok kuzey bölgelerimizde yayılış gösterir. Güneyde Amanos dağlarında da bulunur. Geniş yapraklıdır. Sarıçam Kuzey Anadolu’nun yüksek dağlık kesimlerinde saf ya da karışık ormanlar kurar. Meşe Türkiye’nin hemen her bölgesinde türlerine bağlı olarak yayılış gösterir. Meşe geniş yapraklı ağaçtır.
9. Köyceğiz, Fethiye, Milas ve Marmaris
Türkiye’de bazı endemik bitki türleri ve görüldüğü yerler:
B) Kastamonu
E) V
yörelerinde saf halde ya da başka ağaçlarla karışık halde bulunan yabani olarak dünyanın başka hiçbir yerinde bulunmayan ağaç türü aşağıdakilerden hangisidir?
Bilgi Köşesi
Bu iklim tipi aşağıdaki illerimizden hangisinde görülmez?
A) Ardahan
D) Kars
B) Iğdır
C) Hakkâri
E) Erzurum 145
5. Bölüm
/ İklim Bilgisi
Bilgi Köşesi Uyarı
Matematik konumu nedeniyle savan iklimi ve doğal bitki örtüsü Türkiye’de görülmez.
13. Yıllık duruma göre, aşağıdaki iklim tiple-
17. Türkiye’de Akdeniz ikliminin görüldüğü
rinden hangisinde bağıl nem fazladır?
yerlerde yağış miktarındaki farklılığın temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
A) Karadeniz iklim
B) Step iklimi
A) Yer şekilleri
C) Akdeniz iklimi
B) Sürekli basınç kuşakları
D) Bozkır iklimi
C) Güneşlenme süreleri
E) Güneydoğu Anadolu iklimi
D) Sürekli rüzgârlar
ĐKLĐM BĐLGĐSĐ ( Türkiye’de Đklim Tipleri ve Bitki Örtüsü ): E) Doğal bitki örtüsü
1.
Aağıdaki iklim tiplerinden hangisinde mutlak nem fazla olduğu için bağıl nem de fazladır? A) Karadeniz iklim
14.
C) Akdeniz iklimi Aşağıdakilerin hangisi,
5.
B) Step iklimi
Bozkır iklimi Türkiye’dekiD)do-
A) Yer ekilleri B) Sürekli basınç kuakları C) Günelenme süreleri D) Sürekli rüzgârlar
E) Güneydoğu Anadolu iklimi ğal bitki örtüsü üzerinde etkili olduğu söylenemez?
A) Yağış2. rejimi Aağıdakilerin
B) Enlem
Uyarı
Akdeniz iklimi, enlem aralığı olan makroklimadır. Her iki yarımkürede 30- 40 derece enlemleri arasında görülür. İklimin yayılış alanı ve yağış miktarı, başta yer şekilleri olmak üzere özel konuma bağlı olarak değişir. Bu nedenle Türkiye’de Akdeniz ikliminin görülmesinin nedeni matematik konumdur.
E) Doğal bitki örtüsü
hangisi, Türkiye’deki doğal bitki örtüsü üzerinde etkili olduğu söylenemez?
18. Karasal iklimde kış, erken başlar ve çok
A) Yağı rejimi miktarı C) Yağı miktarı
C) Yağış
D) Boylam
E) Kış sıcaklıkları
soğuktur. Yağan kar uzun süre yerde kalır. 6. Karasal iklimde kı, erken balar ve çok soğuktur. Yaz mevsimi, kısa sürer, sıcak ve yağışlı Yağan kar uzun süre yerde kalır. Yaz mevsimi, kısa geçer. sürer, sıcak ve yağılı geçer.
B) Enlem D) Boylam E) Kı sıcaklıkları
Palme Yayınevi
3.
Türkiye’de Akdeniz ikliminin görüldüğü yerlerde yağı miktarındaki farklılığın temel nedeni aağıdakilerden hangisidir?
Maki, sert yapraklı, kuraklığa dayanıklı, her mevsim yeil bodur ağaçlardan ve çalılardan oluan bir bitki topluluğudur.
Buna göre, aağıdakilerden hangisi bu bitki topluluğunu oluturan elemanlara örnek oluturur?
15. Maki, sert yapraklı, kuraklığa dayanıklı, her
Istıranca ağaçlardan meesi B) Fındık mevsim yeşilA) bodur ve çalılarC) Geven D) Kızılçam dan oluşan bir bitki topluluğudur. E) Zakkum
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi bu bitki topluluğunu oluşturan elemanlara örnek oluşturur? 4.
A) Istıranca meşesi
B) Fındık
C)
D)
E) Zakkum
Yukarıda özellikleri verilen iklim tipi,
A) I 7.
A) Sürekli basınçlar B) Mevsimlik rüzgârlar C) Denizlere uzaklık Geven D) Yer ekillerinin uzanı yönü E) Kızılçam Dünya’nın ekli
B) II
C) III
B) II
C) III
E) V
I. kıın kar yağıının görülmesi
III. yıllık sıcaklık farkının fazla olması IV. yaz yağılarının az olması özelliklerinden hangileri bakımından benzer değildir?
19. Türkiye’nin iç kesimlerinde görülen ka-
da, aşağıdakilerden hangisi etkili değilCEMAL ÇELĐK dir?
A) Sürekli basınçlar
B) Mevsimlik rüzgârlar
C) Denizlere uzaklık
D) Yer şekillerinin uzanış yönü
E) Dünya’nın şekli 2. B 14. D
D) IV
E) V
II. yağı miktarının az olması
16. Türkiye’deki iklim tiplerinin oluşmasın-
1. C 13. A
D) IV
Türkiye’nin iç kesimlerinde görülen karasal iklim tipleri;
Yalnız I rasalA)iklim tipleri,
146
haritada
Yukarıda özellikleri verilen iklim hangisinde tipi, hanumaralarla gösterilen taralı alanların görülür? ritada numaralarla gösterilen taralı alanların hangisinde görülür? A) I
Türkiye’deki iklim tiplerinin olumasında, aağıdakilerden hangisi etkili değildir?
3. A 15. E
4. D 16. B
B) Yalnız IV
D) II ve III
I. kışın kar yağışının görülmesi,
II. yağış miktarının az olması,
III. yıllık sıcaklık farkının fazla olması,
IV. yaz yağışlarının az olması, özelliklerinden hangileri benzer değildir?
5. E 17. A
A) Yalnız I
6. A 18. B
C) I ve II
E) III ve IV
7. C 19. B
B) Yalnız IV
D) II ve III
8. B
9. A
bakımından
C) I ve II
E) III ve IV
10. D
11. E
12. C
Uyarı: Matematik konumu nedeniyle savan iklimi ve doğal bitki örtüsü Türkiye’de görülmez.
Uyarı: Akdeniz iklimi enlem aralığı olan makroklimadı . Her iki yarımkürede 3040 derece enlemleri arasında görülür. Đklimin yayılı alanı ve yağı miktarı, bata
yer ekilleri olmak üzere özel konuma bağlı olarak değiir. Bu nedenle Türkiye’de Akdeniz ikliminin görülmesinin nedeni matematik konumdur.
YER'İN ŞEKİLLENMESİ
6. Bölüm
6. Bölüm
/ Yer'in Şekillenmesi
Bilgi Köşesi
1. TEST
Yer’in iç yapısı hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlayan etmenler şunlardır:
1. İnsanlar, araştırma, inceleme ve gözlemleri sonucu Yer’in iç yapısı hakkında bilgi sahibi olmuşlardır.
➫ Maden ocakları ➫ Sondaj kuyuları ➫ Deprem dalgaları ➫ Volkanizma ➫ Sıcak yeraltı suları
Aşağıdakilerden hangisi, Yer’in iç yapısı hakkında bilgi veren durumlardan biri değildir?
3.
I. Deprem olaylarının sıkça görülmesi
II. Taşkömürü yataklarının bulunması
III. Yüksek sıradağların bulunması
IV. Aşınmış düzlüklerin ve geniş birikim alanlarının bulunması
Yukarıda verilen özelliklerden hangileri, III. Jeolojik Zamanda oluşan bir araziye ait olamaz?
A) Sondaj kuyularının açılması B) Deprem dalgalarının hızı ve izledikleri yolların incelenmesi
A) I ve II
C) Volkan püskürmeleri sonucu lavların incelenmesi
B) I ve III
D) II ve IV
C) II ve III
E) III ve IV
D) Yeraltından çıkan sıcak suların incelenmesi
Uyarı
Dünya’nın katmanları ilgili bilgiler en çok, deprem dalgaları ve volkanik olaylardan elde edilir.
E) Yol yapımı çalışmalarından elde edilen bilgilerden yararlanılması
4. Birinci Jeolojik Zamanda oluşmuş arazi-
Palme Yayınevi
lerle ilgili olarak, aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? Yer’in Katmanları Dünya, özellikleri farklı olan ve birbirini kuşatan katmanlardan oluşmuştur. Bunlar; yerkabuğu, manto ve çekirdektir.
2.
A) Dış kuvvetlerin etkileri fazladır. B) Depreme dayanıklıdır. C) Ortalama yükseltileri fazladır. D) Volkanik kayaçlar yaygındır. E) Kırılmalarla oluşmuştur.
Yerkabuğu: Yerkabuğu katmandan oluşur.
iki
a) Kıtasal kabuk (sial): Kıtaların yer aldığı kabuktur. Bu kabuk okyanusal kabuğa göre daha kalındır. Ancak yoğunluğu daha azdır. b) Okyanusal kabuk (sima): Okyanus tabanlarında yayılan lavların oluşturduğu kabuktur. Kalınlığı daha az, yoğunluğu daha fazladır.
5. Magmada sıcaklık ve basınca bağlı olarak Yer’in iç kesitinin gösterildiği yukarıdaki şekilde X ile gösterilen katmanın özellikleriyle ilgili, aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Kalınlığı en fazla olan yer katmanıdır. B) Akışkan yer katmanıdır.
148
oluşan konveksiyonel akıntılar vardır. Bu akıntılara bağlı olarak levhalar, üzerlerindeki kıtalarla birlikte magmanın akıcı olan üst kısmı üzerinde hareket ederler. Buna göre, levha hareketlerine bağlı olarak aşağıdakilerden hangisi meydana gelemez?
C) Çekirdek ile litosfer arasında bulunur.
A) Sıcak su kaynakları
D) Dünya’nın yaklaşık % 67’sini oluşturmaktadır.
B) Volkanik depremler
E) Magma yatay ve dikey yönde hareket halindedir.
D) Yeni yüzey şekilleri
C) Deniz ve karaların alanında değişmeler E) Kimyasal kökenli madenler
Yer'in İç Yapısı – Jeolojik Zamanlar 6.
I. Taşkömürü yataklarının oluşması
II. Şiddetli volkanik olayların görülmesi
III. Kaledoniyen ve Hersiniyen kıvrım sisteminin oluşması
IV. Linyit, tuz, petrol ve borasit yataklarının oluşması
V. Atlas ve Hint okyanuslarının oluşumu
9. Kuzey Anadolu Dağları ile Alp Dağları Av-
Bu durum, dağların aşağıdaki özelliklerinden hangisinin benzer olmasını sağlamıştır? A) Yağış miktarının B) Bitki örtüsünün
Yukarıdaki oluşumlardan hangileri Üçüncü Zamanda (Tersiyer) meydana gelmiştir? A) l, ll ve lll
B) I, IV ve V
C) II, III ve IV
D) II, IV ve V
Bilgi Köşesi
rasya Levhası ile Afrika Levhasının birbirine yaklaşmasıyla oluşmuştur. Uyarı
Yerkabuğundan mantoya inildikçe sıcaklık her 33 m. de 1 santigrat derece artmaktadır. Ancak bu sıcaklık artışı arazinin oluşum zamanı, yeraltı suyu ve taşlar gibi faktörlerin etkisiyle farklılıklar gösterir.
C) Kaya yapılarının D) Sıcaklık ortalamalarının E) Uzanış yönlerinin
E) III, IV ve V
10. Üçüncü Zamanda peneplen haline gelen
7. Yer’in iç yapısı ile ilgili aşağıda verilen
yerlerin Dördüncü Zamanda toptan yükselmesinin sonuçlarından biri, aşağıdakilerden hangisi olabilir?
bilgilerden hangisi yanlıştır? A) Yoğunluğu en fazla olan yer katmanı iç çekirdektir.
C) Ortalama kalınlığı en fazla olan tabaka Litosfer’dir. D) Sıcaklık yerin merkezine inildikçe artar.
A) Yüksek düzlüklerin fazla olması B) Buzul göllerinin görülmesi Palme Yayınevi
B) Yoğunluğu en az olan yer katmanı sial’dır.
C) Kuzey–güney yönünde ulaşımın zor olması D) Göl bakımından fakir olması E) Kıvrım ve kırık dağlarının fazla olması
E) Sial kıtalarda daha kalın okyanuslarda daha incedir.
8.
Manto: Yerkabuğu ile çekirdek arasındaki katmandır. Mantonun yerkabuğuna yakın kısımları daha akışkandır. Buna astenosfer adı verilir. Kıtalar akışkan olan bu katman üzerinde yüzerler. Burada meydana gelen yatay ve dikey hareketler iç kuvvetlerin oluşumunda etkili olurlar.
11. Çekirdek: Yer’in merkezindeki katmandır. İç ve dış çekirdek olarak ikiye ayrılır. Demir ve nikelden oluşan bu katmanın yoğunluğu en fazladır.
Yukarıdaki haritada, Türkiye’deki Birinci Zaman arazilerinin bir bölümü gösterilmiştir.
Bu alanlarla ilgili olarak, aşağıdakilerden hangisi doğru bir yargı olur?
A) Yağış miktarı fazladır.
B) Yer yapısı yerli yerine oturmuştur..
C) Tarımsal verim yüksektir.
D) Önemli tortulanma alanlarıdır.
E) Buzul etkileri görülür.
1. E
2. A
3. D
Yukarıdaki haritada, jeolojik devirlere göre oluşan araziler gösterilmiştir.
Buna göre, aşağıda eşleştirilen ülkelerden hangilerinin yer yapıları farklıdır? A) Yemen – Avustralya B) Peru–Türkiye C) Arjantin–Finlandiya D) İsveç–Japonya E) Güney Afrika Cumhuriyeti–Kanada
4. B
5. E
6. D
7. C
8. B
9. E
10. A
11. D
149
6. Bölüm
/ Yer'in Şekillenmesi
Bilgi Köşesi JEOLOJİK ZAMANLAR Dünyamız şimdiki biçimini alıncaya kadar değişik evrelerden geçmiştir. Birbirinden farklı bu evrelerden her birine jeolojik zaman denir. Bunlar: A- İlkel Zaman (Prekambriyen): Günümüzden yaklaşık 600 milyon yıl önce sona eren jeolojik zamandır. Yaklaşık 4 milyar yıl sürmüştür. Bu devrin önemli olayları şunlardır: ➫ Sularda tek hücreli canlılar ortaya çıkmıştır. ➫ En eski kıta çekirdekleri oluştu.
2. TEST
1. Yerkabuğu manto adı verilen katman üze-
A) Şiddetli kıvrımlar meydana gelmiştir.
Yer kabuğunun hareket etmesini temel nedeni, aşağıdakilerden hangisidir?
B) Dev bitki türlerinden oluşan ormanlar gelişmiştir.
A) Yer’in içinin sıcak ve hareketli olması
C) Kıtalar henüz birbirinden ayrılmamıştır.
B) Volkanik sarsıntıların olması
D) Kuzey Yarımküre’de şiddetli soğuma görülmüştür.
C) Dünya’nın yıllık hareketi D) Kıtaların yaylanması
E) Yeryüzünde dev bir okyanus bulunuyordu.
E) İklimin değişmesi
2. Aşağıda bazı ifadeler ve açıklamalar veril5. Aşağıda I. Zaman, II. Zaman ve III. Zaman-
miştir. Alfred Wegener
II
Çekirdek
III
Pangea
IV
Manto
V
Sial
a
Yerkürenin en sıcak katmanı
b
Yerküre’nin akışkan katmanı
c
Kıtaların kayma teorisi
d
Kıtaların tek parça olduğu kıta
e
Kabuğun alt katmanıdır.
da oluşan arazilerin dağılışı verilmiştir. Palme Yayınevi
I
Bu ifade ve açıklamalardan hangisi yanlış eşleştirilmiştir? A) I- c
B) II – a
D) IV – b
Haritadaki bilgilere göre, aşağıdaki ülkelerden hangisinin bulunduğu yer farklı bir jeolojik zamanda oluşmuştur?
C) III – d E) V – e
A) Peru
B) İtalya
D) Ekvador
C) Afganistan E) Finlandiya
3. Yerkabuğunun üst bölümünü oluşturan sial tabakası kıtalarda kalın, okyanus tabanlarında incedir. Buna göre, aşağıdaki alanların hangisinde sial tabakası daha kalındır? A) Orta Avrupa B) Güney Asya C) Doğu Amerika D) Kuzey Afrika E) Batı Avustralya
150
görülen durumlardan biri değildir?
rinde hareket eder. Bu hareket sonucunda birçok yer şekilleri oluşur.
B- Birinci Zaman (Paleozoik): Bu devrin önemli olayları şunlardır: ➫ Kaledoniyen ve Hersiniyen kıvrımları oluştu. ➫ Karbon devrinde kömür yatakları oluştu. İlk kara bitkileri ortaya çıktı C. İkinci Zaman (Mesozoik): Günümüzden yaklaşık 65 milyon yıl önce sona eren jeolojik zamandır. İkinci zaman yaklaşık 160 milyon yıl sürmüştür. Bu devrin önemli olayları şunlardır: ➫ Ekvatoral ve soğuk iklimlerin belirdi. ➫ Kimmerid ve Avustrien kıvrımları oluştu. ➫ Tetis jeosenklinali oluştu.
4. Aşağıdakilerden hangisi, Paleozoikte
6. Aşağıdakilerden hangisi IV. Jeolojik Zamandaki oluşumlardan biri değildir? A) Anadolu’nun toptan yükselmesi B) Çanakkale Boğazı’nın oluşması C) Kıtaların iki parçaya ayrılması D) Yanardağların püskürmesi E) İskandinavya’nın yükselmesi
Yer'in İç Yapısı – Jeolojik Zamanlar 7. Bir taraftan kıtaların şeklinin temelden
10. I. ve II. jeolojik devirle oluşan araziye yaş-
değiştiği, volkanizmanın tüm şiddetiyle sürdüğü, Alplerin oluştuğu zaman dilimi aşağıdaki seçeneklerin hangisinde verilmiştir?
lı; III. ve IV. jeolojik devirde oluşan araziye genç arazi denir. Buna göre, yaşlı bir araziden genç bir araziye gidildikçe, aşağıdakilerden hangisinde artış görülmez?
A) İlkel Zaman B) Birinci Zaman
A) Ortalama yükseklikte
C) İkinci Zaman
B) Yer şekillerinde engebelilikte
D) Üçüncü Zaman
C) Tektonik hareketlerde
E) Dördüncü Zaman
D) Sıcaklık ortalamasında E) Akarsuların enerji potansiyelinde
11. – İklim değişikliklerinin olması
8. Aşağıdakilerden hangisi 4. Zamanın (Kuaterner) özelliklerinden birisi değildir?
– Egeit Kıtası’nın çökmesi
– Deniz seviyesinde değişme olması
– İnsanın ortaya çıkması
Yukarıda verilen olaylar, hangi jeolojik zamana aittir?
A) İnsanın ortaya çıkması C) İlk kültürlerin ortaya çıkması D) Şimdiki deniz seviyesine erişilmesi E) İlk bakterilerin ortaya çıkması
B) I. Zaman (Paleozoik) C) II. Zaman (Mesozoik) D) III. Zaman (Tersiyer) E) IV. Zaman (Kuaterner)
12. Yeryüzünde;
I. Alp - Himalaya kıvrımları ile linyit, petrol, tuz ve borasit yataklarının oluşması,
II. kıta çekirdekleri ve tek hücreli ilk canlıların oluşması,
III. gür bitki topluluklarının yetişmesi ve taşkömürünün oluşması
9. l. Jeolojik Zamanda Türkiye’nin bulunduğu arazinin, bol yağışlı bir iklime sahip olduğunu ve buna bağlı olarak gür bir bitki örtüsünün görüldüğünü aşağıdakilerden hangisi kanıtlar? A) Zonguldak ve çevresinde taşkömürü yataklarının bulunması B) Mermer, gnays, kuvarsit gibi taşların bulunması
I
II
III. zaman
İlkel zaman
D) Linyit’in yaygın bir enerji kaynağı olması
B) III. Zaman
İlkel Zaman
I. Zaman
C) IV. Zaman
III.Zaman
I. Zaman
D) I. Zaman
İlkel Zaman
II. Zaman
E) III. Zaman
I. Zaman
II. Zaman
E) Yer şekillerinin engebeli ve yükseltisinin fazla olması 3. B
4. D
5. E
6. C
E. Dördüncü Zaman (Kuvaterner): Günümüzden 2 milyon yıl önce başlayan ve halen devam eden jeolojik zamandır. Batı Avrupa, İskandinavya ve Kanada buzullarla kaplanmıştır. Bu devrin önemli olayları: ➫ İklimde büyük değişiklikler ve dört buzul dönemi (Günz, Mindel, Riss, Würm) yaşandı. ➫ İnsan ortaya çıktı. ➫ İstanbul ve Çanakkale boğazları ve Ege Denizi oluştu. ➫ Karadeniz, Akdeniz'e bağlandı.
III
A) II. Zaman
2. E
depremler görüldü. ➫ Atlas ve Hint okyanusları oluştu. ➫ Türkiye'nin ana yer şekilleri oluştu.
gibi olaylar, hangi jeolojik devirler içerisinde meydana gelmiştir?
C) Yıldız Dağları ve Kırşehir’de tektonik depremlerin az görülmesi
1. A
D. Üçüncü Zaman (Tersiyer): Günümüzden yaklaşık 2 milyon yıl önce sona eren jeolojik zamandır. Üçüncü zaman yaklaşık 63 milyon yıl sürmüştür. Bu devrin önemli olayları şunlardır: ➫ Kıtalar bugünkü görünümünü kazanmaya başlamıştır. ➫ Linyit havzaları oluştu. ➫ Bugünkü iklim bölgeleri ve bitki toplulukları belirmeye başladı. ➫ Alp kıvrım sistemi gelişti. ➫ Şiddetli volkanik olaylar ve
A) İlkel Zaman (Azoik)
Palme Yayınevi
B) İklim değişmelerinin yaşanması
Bilgi Köşesi
7. D
8. E
9. A
10. D
11. E
12. B
151
6. Bölüm
/ Yer'in Şekillenmesi
Bilgi Köşesi TAŞLAR (KAYAÇLAR) 1- Katılaşım (Püskürük) Taşlar: Yerin derinliklerindeki sıcak ve erimiş maddelerin yeryüzüne çıkarak veya yerkabuğunun içinde kalarak soğuması sonucu oluşurlar. Bunlar:
3. TEST
1. Bazalt ve andezit kireçtaşı, kil, kum ve marn
3. Kayaların içerisinde bulunan kalker ve tuz-
gibi kayaçlara göre daha belirgin yer şekilleri oluştururlar.
lar sular eriterek taşınır. Suda eriyen bu mi nerallerin yeryüzünde çökelmesiyle kimyasal tortul kayalar oluşur.
Bu durum, kayaçların aşağıdaki özelliklerinden hangisinin sonucu olabilir?
A) Daha fazla olmaları
A) Linyit
B) Aşınmaya karşı daha dayanıklı olmaları
C) Yer’in iç kısımlarında soğumaları
a) Dış püskürük taşlar: Bazalt, andezit, tüf, volkan camı (obsidyen)
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi kimyasal tortul kayalara örnektir? B) Granit
D) Mermer
C) Bazalt
E) Traverter
D) Mineral boyutlarının daha büyük olmaları E) Büyük kütleler halinde bulunmaları
4.
Uyarı
Palme Yayınevi
Türkiye’de peribacalarının oluşturduğu alanlarda volkan tüfleri çok yaygındır.
2. Kayaçların oluşturduğu yüzey şekilleri iklim
b) İç püskürük taşlar: Mağnanın yerkabuğunda soğumasıyla oluşan kayaçlardır. İç püskürük kayaçların başlıcaları; granit, siyenit, diorit, ve gabrodur.
şartlarına da bağlıdır. Nemli iklimlerin görüldüğü iklim bölgelerinde kayaçlar daha yuvarlak yüzeye sahip iken, kurak iklimlerde daha köşeli bir şekle sahiptirler.
Yukarıdaki haritada aşağıdaki kayaç grubundan hangisinin dağılışı gösterilmiştir?
Buna göre, aşağıdaki iklim bölgelerinden hangisinde kayaçlar köşeli bir şekle sahip olma olasılıkları daha fazladır?
A) Kimyasal tortul B) Dış püskürük C) Mekanik tortul D) Metamorfik E) Organik tortul
2- Tortul Taşlar: Birikme sonucu oluşurlar.
a) Kimyasal tortul taşlar: Suyun içinde erimiş olarak bulunan kireç, tuz gibi maddelerin çökelmesiyle oluşurlar. Kalker (kireç taşı), jips, kaya tuzu bu gruba örnek gösterilebilir.
5. Karbondioksitli suların içinde erimiş halde bulunan kireç, zamanla bu gazın uçmasıyla çökelir.
Aşağıdakilerden hangisi, bu yolla meydana gelmiş kaya örneğidir? A) Obsidyen
152
D) Sarkıt
B) Tüf
C) Andezit E) Konglomera
Yer'in Şekillenmesi (Topografya ve Kayaçlar) 6. Mağmanın, yerkabuğunun kırık ya da di-
10. Damlataşı mağaraları karstik şekillerden
rençsiz yerlerinden yeryüzüne püskürmesi olaylarına volkanizma denir.
biridir. Bu mağaralar kalkerli araziler içinde suların eritme ve aşındırması sonucunda meydana gelen yeraltı boşluklarından oluşur.
Aşağıdaki kayaçlardan hangisi, volkanizma sonucu meydana gelen kayaçlardan biri olabilir? A) Mercan kalkeri
B) Konglomera
C) Traverten
D) Sarkıt –dikit
Buna göre, damlataş mağaraları aşağıdaki illerimizden hangisinde daha az bulunur? A) Antalya
E) Gabro
B) Mersin
D) Çanakkale
E) Konya
sıcaklık sonucunda meydana gelirler.
Bu bloklara verilen genel ad aşağıdakilerden hangisidir?
A) Mağmatik
B) Metamorfik
C) Sediment
D) Dış püskürük
A) Tor topografyası
E) Kimyasal tortul
B) Kayaç topografyası Palme Yayınevi
C) Karstik topografya D) Akarsu topografyası E) Buzul topografyası
c) Organik tortul taşlar: Canlı kalıntılarının havasız ortamda taşlaşmasıyla oluşurlar. Mercan kalkeri, taşkömürü ve linyit bu şekilde oluşmuştur.
Yukarıda boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi gelmelidir?
sal ayrışmalara uğradıklarından değişik boyut ve şekillerde bloklara dönüşür.
b) Mekanik tortul taşlar: Dış kuvvetlerin taşıdığı kum, çakıl gibi maddelerin birikmesiyle oluşurlar. Örnek; kumtaşı, kiltaşı ve konglomera.
C) Muğla
11. …………………kayaçları yüksek basınç ve 7. Kütle halindeki granitler, fiziksel ve kimya-
Bilgi Köşesi
12. Bir iç püskürük taş olan granit, diğer iç püskürük taşlara göre farklı özelliklere sahiptir.
Aşağıdakilerden hangisi, granitin özellikleri arasında gösterilemez?
3. Başkalaşım (metamorfik) Taşları: Püskürük ya da tortul taşların yüksek sıcaklık ve basınç altında değişmesiyle oluşur. Başlıcaları; gnays, mermer, elmas ve şisttir. Kalker – Mermer Kömür – Elmas Granit- Gnays Kiltaşı - Şist
A) Kuvars, feldispat ve mika gibi minerallerden oluşması B) Sert ve iri kristalli bir yapıya sahip olması
8. Kayaçlar aşağıdaki dış kuvvetler hangisi tarafından daha az ufalanıp taşınır? A) Rüzgârlar
B) Buzullar
D) Dalga ve akıntılar
C) Yeryüzünde kendine özgü yüzey şekilleri oluşturması
C) Akarsular
D) Blok halindeki granitlerin iklim koşullarının etkisiyle tor topoğrafyası oluşturması
E) Gelgit
E) Yüksek sıcaklık ve basınç altında kaldığında kuvarsite dönüşmesi
9. Dış kuvvetler tarafından taşınan malzemeler akarsu, göl, deniz ve okyanus tabanları ile çukur alanlarda tabakalar halinde birikir. Bu tabakalar zaman içerisinde sıkışarak tortul kayaçlara dönüşür.
13. İç ve dış püskürük kayaçların yaygın olarak bulunduğu bir yerle ilgili, aşağıdakilerden hangisi kesin söylenebilir? A) Denize uzaklığı fazladır.
Yukarıdaki anlatıma göre oluşan kayaçlara aşağıdakilerden hangisi örnek gösterilebilir? A) Mermer
B) Granit
D) Bazalt 1. B
2. C
3. E
B) Doğal bitki örtüsü makidir. C) Yer yapısı faylarla parçalanmıştır. D) Nüfus miktarı fazladır.
C) Konglomera
E) Toprak katmanları gelişmiştir.
E) Gnays 4. A
5. D
6. E
7. A
8. E
9. C
10. D
11. B
12. E
13. C
153
/ Yer'in Şekillenmesi
Bilgi Köşesi Kıtaların Serüveni Karaları meydana getiren ve aynı zamanda okyanusların altında devam eden yerkabuğu bütün değildir. Levha adı verilen parçalara bölünmüştür. Bir levha, yalnızca okyanusal ya da kıtasal kabuktan oluştuğu gibi her iki kabuk türünü de içerebilir. Levhalar, levha sınırı ya da levha kenarı ile sonlanır. Depremlerin ve yanardağların çoğu bu bölgelerde görülür. Kıtaların hareket ettiği görüşünü destekleyen en önemli kanıtlardan biri de denizden oldukça uzak mesafelerde deniz canlıların fosillerinin bulunmasıdır. Ayrıca birbirinden binlerce uzaklıkta bulunan kıtalarda aynı fosil örneklerinin bulunması da kıtaların başlangıçta birleşik olduğunu kanıtlamaktadır.
4. TEST
1.
– Yoğunluğu 2,7 gr/cm3 dür.
4. Japonya, İtalya, Endonezya, Yunanistan
– Silisyum ve alüminyumdan oluşmuştur.
– Kıtalarda kalın, okyanus tabanlarında incedir.
ve İzlanda’da sıcak su kaynaklarının çok olması, bu ülkelerin hangi özelliği ile ilgilidir? A) Levhaların karşılaşma alanlarında bulunmaları
Yukarıda özelliklerini verilen yer katmanı aşağıdakilerden hangisidir? A) Sima
B) Sial
D) İç çekirdek
B) Orta kuşakta yer almaları C) Yer şekillerinin engebeli olmaları
C) Manto
D) Kıyı uzunluklarının fazla olması
E) Dış çekirdek
E) İklim tiplerinin çeşitli olması
5. 2. – Katmanın üst kesimine astonesfer denir.
– Yatay ve dikey hareketler görülür.
– Kalınlığı 2840 km.dir.
Yukarıda özellikleri verilen yer katmanı aşağıdakilerden hangisidir? A) Sima
B) Sial
D) İç Çekirdek
C) Manto E) Dış çekirdek
Palme Yayınevi
6. Bölüm
Yukarıdaki haritada işaretli noktalardan hangileri levhaların karşılaşma alanlarından biri değildir? A) I ve II
B) I ve III
D) III ve IV
C) II ve V
E) IV ve V
6. Aşağıda, yeryüzündeki büyük levhalar gösterilmiştir.
3. Dünyada şiddetli depremlerin meydana geldiği yerler genellikle kıta kenarlarıdır. Bu alanların aşağıdaki özelliklerinden hangisi, şiddetli depremlerin oluşumuna neden olmaktadır? A) Sıradağların bulunması B) Şiddetli hava hareketlerinin görülmesi C) Zeminin geçirimli kayaçlardan oluşması D) Kıta kenarlarında tortullaşmanın fazla olması E) Yer yapısının tam olarak oturmamış olması
Levhaların hareket yönleri göz önüne alındığında, aşağıda eşleştirilen levhalardan hangileri birbirlerine yaklaşmaktadır? A) Güney Amerika – Afrika B) Afrika – Avustralya C) Antarktika – Afrika D) Avrasya – Pasifik E) Nazaka – Pasifik
154
Yer'in Şekillenmesi (Levha Hareketleri) 7. Karaları meydana getiren ve aynı zamanda
9.
Bilgi Köşesi
okyanusların altında devam eden yerkabuğu bütün değildir. Levha adı verilen parçalara bölünmüştür. Bu levhalardan bazıları birbirlerinden uzaklaşırken bazıları da birbirlerine yaklaşmaktadır.
Ana levhalar şunlardır:
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi, birbirlerine yaklaşan levhaların oluşturduğu yüzey şekillerinden biri değildir? A) Himalaya Dağları B) İzlanda Adası C) Fuji Yanardağı Yukarıdaki yer şekillerinden hangileri levhaların karşılaşma alanlarında görülen yüzey şekilleri olabilir?
D) Guam Çukuru E) Kayalık Dağları
A) I ve II
8. Aşağıdaki I. haritada deprem kuşakları, II.
B) II ve IV
D) I, IV ve V
C) III ve V
E) II, III ve IV
Palme Yayınevi
haritada ise volkanik alanların dağılışı gösterilmiştir.
10. Birbirinden uzaklaşan iki okyanusal levhanın hareketleri sonucunda aşağıdaki yer şekillerinden hangisi oluşmuştur? A) Doğu Afrika Grabeni B) Sahra Çölü C) Okyanus ortası sırtlar D) Sibirya Ovası
Afrika Levhası Antarktik Levhası Avustralya Levhası (Hint Plakası ile 50 - 55 milyon yıl önce birleşmiştir) Avrasya Levhası (Asya ve Avrupa'yı kapsar.) Kuzey Amerika Levhası Güney Amerika Levhası. Büyük Okyanus Levhası Kıtalar bu levhaların üzerindedirler ve levhalar hareket ettikçe onlarda hareket ederler. Levhalar ortalama olarak yılda birkaç santimetre ile 15 santimetre arasında hareket eder. Hareket halindeki levhaların birbirleri arasında üç tür ilişkisi olabilir. Bunlar: ➫ yaklaşma, ➫ uzaklaşma, ➫ yan yana kayma hareketidir. Mantodaki ısı akımlarının neden olduğu bu hareketler sonucunda levha sınırlarında uzun zaman ölçeğinde yeni okyanuslar, yeni kıtalar, sıradağlar ve volkanik dağlar oluşur.
E) Apalaş Dağları
Deprem kuşakları ile volkanik alanların dağılışının paralellik göstermesinin nedeni, aşağıdakilerden hangisidir?
11. Levha hareketleri depremin şiddeti üzerinde etkilidir.
A) Yerkabuğunu oluşturan levhaların karşılaşma alanları olmaları
I. Yakınlaşan levhalar.
II. Uzaklaşan levhalar.
B) Dış kuvvetlerin etkilerinin zayıf olmaları
III. Yan yana kayan levhalar.
C) Magmanın dikey yönlü hareketleri sonucunda oluşmaları
Yukarıdaki levha hareketlerinden hangilerinin görüldüğü yerlerde, şiddetli depremler görülmez?
D) Buzulların erimesi sonucu hafifleyen alanlar olmaları
A) Yalnız I
E) Yerkabuğunun ince olan yerleri olmaları
1. B
2. C
3. E
4. A
5. C
6. D
B) Yalnız II
D) I ve III 7. B
8. A
C) Yalnız III
E) II ve III 9. E
10. C
11. B
155
6. Bölüm
/ Yer'in Şekillenmesi
Bilgi Köşesi YER ŞEKİLLERİNİN OLUŞUMU (İÇ KUVVETLER ) Yer şekilleri, iç ve dış kuvvetlerin karşılıklı etkisiyle, yeryüzünün zamanla biçim değiştirmesi sonucunda oluşmuştur. İç kuvvetler, yüzey şekillerinin oluşumu bakımından yapıcıdırlar ve enerjilerini magmadan alırlar. Bunlar; dağ oluşumu (orojenik hareketler), kıta hareketleri (epirojenik hareketler), volkanizma ve depremlerdir.
5. TEST
1. Yer şekillerinin oluşumunda yapıcı etkiye
4. Aşağıdakilerden
sahip olan ve dış kuvvetlere malzeme sağlayan etkenlere iç kuvvetler denir.
hangisi, Türkiye’nin epirojeneze uğradığına kanıt olarak gösterilebilir?
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi iç kuvvetlerden biri değildir?
A) Dağların yamaçlarında deniz kumullarının bulunması
A) Volkan püskürmeleri
B) Yükselti ortalamasının fazla olması
B) Dağ oluşumları
C) Genç oluşumlu bir alan olması
C) Depremler
D) Deprem riski fazla alanların geniş yer kaplaması
D) Heyelanlar
E) Akarsularının yatak eğimlerinin fazla, rejimlerinin düzensiz olması
E) Epirojenez
5.
bir kütle üzerinde bulunmasının sonuçlarından biri değildir? A) Volkanik arazilerin fazla olması DAĞ OLUŞUMU (Orojenik Hareketler) Dış kuvvetler tarafından aşındırılan maddeler çukur alanlara, özellikle de kıta kenarlarındaki deniz diplerinde yığılırlar. Yerkabuğunun bu çukur, esnek ve kalın birikinti alanlarına jeosenklinal denir. İşte bu alanlar kıvrım dağlarının başlangıcıdır. Çünkü Jeosenklinalin yanındaki kıta parçaları zamanla yer değiştirirler. Kıtaların bu hareketi tortul tabakaları sıkıştırır, esnek olan bu tabakalar kıvrılarak yükselir ve kıvrımlı dağları (sıradağlar) oluşturur.
B) Sıcak su kaynaklarının fazla olması C) Yüksek ve engebeli arazilerin fazla olması D) Deprem riski fazla alanların geniş yer kaplaması E) Akarsu rejimlerinin düzensiz olması
Türkiye’de ovaların oluşumundaki etkenler düşünülürse, yukarıdaki haritada verilen ovalardan hangisi, orojenik hareketler sonucunda oluşan çöküntü ovalarına örnek verilemez? A) Gediz
B) Muş
D) Merzifon
C) Konya E) Amik
6. Anadolu’nun da içinde bulunduğu Tetis 3. Yer şekillerinin biçimi iç ve dış kuvvetlerin etkisiyle sürekli değişir. Aşağıdakilerin hangisinde iç kuvvetlerin payı en büyüktür?
Denizi’nin tabanında biriken tortullar yan basınçlara uğrayarak kıvrım dağlarını oluşturmuştur. Bu açıklamadan yararlanılarak, aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A) Ilıman iklim kuşağında yer aldığı
A) Dağ oluşumunda
B) Ortalama yükseltinin azaldığı
B) Mekanik çözülmede
C) Yer şekillerinin çok çeşitli olduğu
C) Plato oluşumunda
D) Taşkömürü yataklarının oluştuğu
D) Delta oluşumunda
E) Anadolu’nun orojeneze uğradığı
E) Buzul hareketlerinde
156
Palme Yayınevi
2. Aşağıdakilerden hangisi, bir yerin genç
İç Kuvvetler 7.
10. Karalar üzerinde meydan gelen buzullaşma sonucunda kara kütlesinin ağırlığı artar ve kara kütlesi çöker. Kara kütlesinin çökmesiyle deniz suları karaya doğru ilerler. Buna deniz ilerlemesi (trangresyon) denir. Yukarıda verilen hareketin sonucunda, aşağıdakilerden hangisinin meydana gelmesi beklenemez?
Yer yapısının kesiti yukarıdaki gibi olan bir yerin özellikleriyle ilgili olarak, aşağıdakilerden hangisi doğru değildir?
Kıta
B) Akarsuların aşındırma gücü azalır. C) Karaların ortalama yükseltisi azalır.
B) Yer hareketleri sırasında oluşan yan basınçlarla tabakalar kırılmıştır.
D) Kıyılarda taraça adı verilen yer şekilleri oluşur.
C) Fay hattı boyunca bazı tabakalar alçalmış, bazı tabakalar yükselmiştir.
E) Akarsu yataklarında biriktirme şekilleri artar.
D) Esnek tortul tabakaların kıvrılmasıyla oluşmuştur. E) Tektonik deprem olasılığı fazladır.
Palme Yayınevi
11. Yeryüzünde deprem alanları ile,
rinden hangisinin oluşumu, epirojenezle yükselen bölgelerde görülen yer şekillerinden biri olabilir?
Kıvrımlı dağların oluşum evreleri aşağıdaki şekillerde gösterilmiştir.
Jeosenklinal
Tortular
Kıta
A) Karaların yüzölçümü küçülür.
A) K horst, L graben alanıdır.
8. Aşağıda kesitleri gösterilen yer şekille-
Bilgi Köşesi
I. kıyı taraçası,
II. volkanik arazi,
III. kalkerli arazi
Manto Kıta
Kıta
Manto Kıta
Volkan Kıvrımlı dağlar
Kıta
Manto
Kıvrımların kubbe biçiminde yükselen bölümlerine antiklinal, çukur kısımlarına senklinal denir.
özelliklerinden hangilerine sahip yerlerin dağılışı paralellik gösterir? A) Yalnız I
B) Yalnız II
D) I ve III
C) I ve II
E) II ve III
12. Aşağıdaki haritada yeryüzünde karalar üzerinde volkanizmanın en etkili olduğu alanlar gösterilmiştir.
AG: Antiklinal DH: Senklinal AB: Antiklinal ekseni DE: Senklinal ekseni Bir jeosenklinalin bölümleri Dünya’nın oluşumundan günümüze kadar üç büyük orojenez oluşumuna sahne olmuştur. Bunlar: Paleozoikte’te Kaledonien dağ oluşumu hareketi sırasında İskoçya ve Norveç’teki dağlar,
9. Tektonik depremler daha çok genç kıvrım
Bu yerlerde volkanizmanın etkili olmasının nedeni, aşağıdakilerden hangidir? A) Yerkabuğunun kalın olmaları
dağları çevresinde görülür.
B) Yağışlı iklimlerin görüldüğü alanlar olmaları
Buna göre, aşağıdaki ülkelerden hangisinde tektonik depremin görülme olasılığı daha azdır? A) Afganistan
B) Hindistan
D) Kolombiya 1. D
2. E
3. A
C) Yükseltinin fazla olduğu alanlar olmaları D) Birbirinden uzaklaşan levhalar olmaları
C) Mısır
5. C
Tersiyer’deki dağ oluşum hareketleriyle Himalayalar, Alpler, Kayalık ve And dağları oluşmuştur.
E) Levhaların karşılaşma alanları olmaları
E) İtalya 4. B
Paleozoik sonlarında gerçekleşen dağ oluşlum hareketleriyle; Apalaşlar, Urallar, Orta Ren Dağları,
6. E
7. D
8. B
9. C
10. D
11. B
12. E
157
6. Bölüm
/ Yer'in Şekillenmesi
Bilgi Köşesi Türkiye, bütünüyle Alp Kıvrım kuşağında yer alır. Toroslar ve Kuzey Anadolu dağları bu oluşumla meydana gelen yüzey şekilleridir. Orojenez sırasında tabakalarda yer yer kırılmalar da meydana gelir. Yan basınçların etkisiyle sıkışan veya gerilen yerkabuğu, direncin zayıf olduğu yerlerde kırılır. Bu kırıklara fay denir. Yükselen ya da yüksekte kalan bloklar kı-
6. TEST
1. İki kırık boyunca yükselmiş bloklara horst denir.
yükselmesi şeklindeki yaylanma hareketlerine epirojenez denir.
Aşağıdaki yer şekillerinden hangisi bir horsttur?
Türkiye’de aşağıdakilerden hangisi, epirojenik hareketler sonucunda alçalan yerlerden biridir?
A) Bozdağlar B) Küçük Menderes Ovası
A) Bakırçay Grabeni
C) Ağrı Dağı
B) Toros Dağları
D) Çukurova
C) Tendürek Yanardağı
E) Istranca Dağlan
D) Ergene Havzası E) Bafra Ovası
2. Aşağıdaki doğal kaynaklardan hangisinin oluşumu ile volkanik olaylar arasında bir ilişki yoktur?
rıklı dağları (horst), çöken blok ise çöküntü ovalarını (graben) oluşturur. Horst
5. Geniş yerkabuğu parçalarının alçalması ve
A) Manganez
B) Demir
D) Bakır
C) Krom
E) Petrol
3. Pasifik Okyanusu kıyıları sıcak su kaynakları bakımından oldukça zengindir. Yukarıdaki şekilde kırılma ile oluşan bir yer yapısının enine kesiti gösterilmiştir.
Bu durumun nedeni aşağıdakilerden hangisi olabilir? A) Verimli toprakların geniş yer kaplaması B) Kalkerli arazinin yaygın olması
Türkiye’de Kıyı Ege’de yer alan Aydın Dağları ve Bozdağlar birer horst; Bakırçay, Gediz, Büyük ve Küçük Menderes ovaları ile Hatay Çukuru (Amik Ovası) birer grabendir.
C) Arazinin kırıklı olması D) Dağların uzanış doğrultusu E) Kırmızı renkli toprakların yaygın olması
Palme Yayınevi
Graben
6. Magmanın yerkabuğunun kırık ve çatlaklarından büyük bir basınçla yeryüzüne çıkmasına volkanizma denir. Aşağıdakilerden hangisi, volkanik olaylar sonucunda meydana gelen yer şekillerinden biri değildir? A) Maar
B) Tüf tabakası
C) Antiklinal
D) Volkan konisi
E) Lav platosu
4. Yerkabuğunu oluşturan levhaların birbirine doğru yaklaşmalarıyla oluşan yan basınçların etkisiyle kıtaların kenarlarında kıvrım dağları oluşur.
7. Meydana gelmek için gerekli enerjiyi yerin derinliklerinden alan hareketlere iç kuvvetler denir. Aşağıdakilerden hangisinin oluşumunda iç kuvvetlerin etkisinden söz edilemez? A) Ege Bölgesi’ndeki kırık dağlarının
Haritada belirtilen dağlardan hangisi, kıvrım dağlarına örnek gösterilemez? A) Küre
158
D) Canik
B) Kaçkar E) Kaz
C) Bey
B) Bafra Deltası’nın C) Batı Toros Dağlarının D) Van Gölü’nün E) Erciyes, Süphan ve Ağrı dağlarının
İç Kuvvetler 8. İki farklı bölgede, farklı tarihlerde aynı bü-
11. Türkiye’de alüvyonların biriktiği alanlarda
yüklükte meydana gelen depremler ortaya çıkan maddi hasarın birbirlerinden farklı olduğu tespit edilmiştir.
ağırlaşmanın etkisiyle epirojenik hareketin etkisiyle alçalma olmuştur.
Bilgi Köşesi Uyarı
Kırık (fay) hatları yerkabuğunun zayıf ve hareketli bölümleridir. Volkanizma, şiddetli depremler ve sıcak su kaynakları (kaplıca) bu alanlarda görülür.
Bu durum, bölgelerin aşağıdakilerden hangisi bakımından farklı olduğunu kesin olarak göstermez? A) Arazinin kayaç türleri B) Binaların yapı teknikleri
Buna göre, yukarıdaki haritada numaralandırılan alanlardan hangisinde, epirojenik harekete bağlı olarak alçalma görülmüştür?
C) Dış merkeze uzaklıkları D) İç merkezin derinliği E) Bölgelerin doğal bitki örtüleri
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
9.
Yukarıdaki yer şekillerinin oluşumunda, aşağıdaki kuvvetlerden hangisi etkili olmuştur? A) Epirojenez
B) Deprem
C) Volkanizma
D) Orojenez
Palme Yayınevi
12. Yanardağlardan
çıkan malzemelerin farklı görüntüde volkan şekilleri oluşturmasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) İklim koşulları B) Çıkan lavların akıcılığı C) Dış kuvvetlerin etkileri
KITA OLUŞUMU (Epirojenik Hareketler) Yerkabuğunun geniş alanlarındaki dikey yönlü yükselme ve alçalma hareketleridir. Yerkabuğunu oluşturan levhalar dengede bulunurlar. Buna izostatik denge denir. Bu denge yerkabuğu üzerinde meydana gelen olaylarla değişir. Bu olaylar epirojenezin nedenlerini oluşturur. Bunlar: ➫ Dış kuvvetlerin aşındırma ve biriktirme faaliyetleri ➫ Volkanizma ile yığılan materyal ➫ İklim değişiklikleri buzullaşma ve buzul erimeleri Bu hareketin olduğu kıyılarda deniz ilerlemeleri (transgresyon) ya da deniz çekilmeleri (regresyon) gerçekleşir.
D) Magmanın soğuma hızları E) Magmanın geldiği derinlik
E) Dalga ve akıntılar
10. Hindistan Levhası’nda milyonlarca yıl sü-
13. Tektonik depremlerle ilgili, aşağıdakiler-
ren kayma süreci görülmektedir. Bu süreç Tersiyer Devri’nin ortalarında başlamış ve günümüzde de devam etmektedir.
A) Depremin büyüklüğü açığa çıkan enerjinin büyüklüğüne bağlıdır.
den hangisi söylenemez?
Yukarıda anlatılan Hindistan Levhası’nın hareketi sonucunda, aşağıdaki yer şekillerinden hangisi oluşmuştur?
B) Dış merkez, deprem şiddetinin yeryüzünde en fazla hissedildiği yerdir. C) Birikmiş enerjinin tümü ilk sarsıntıda boşalmayabilir.
A) Himalaya Dağları B) Ural Dağları
D) Deprem, faylarla parçalanan yerlerde daha çok görülür.
C) Taklamakan Çölü
E) Yer yapısının kayalık olduğu alanlarda depremin yıkıcı etkisi daha fazladır.
D) Hazar Gölü E) Baykal Gölü 1. A
2. E
3. C
4. E
5. D
6. C
7. B
8. E
9. D
10. A
11. C
12. B
13. E
159
/ Yer'in Şekillenmesi
Bilgi Köşesi Buzul çağında İskandinavya ve Kanada’da deniz ilerlemesi, sıcak dönemde ise buzulların erimesi ile hafifleyen kıtaların yükselmesi sonucunda deniz gerilemeleri olmuştur. Türkiye, bugünkü görünümünü Dördüncü Jeolojik Zamanda epirojenik harekete uğrayıp yükselmesinin sonucunda almıştır. Üçüncü Zamanın sonlarında başlayan yükselme hareketi Dördüncü Zamanda da devam etmiştir. Bu epirojenez sonucunda: ➫ Anadolu’nun çevresindeki çukurlar çökmeye uğramıştır. ➫ Egeit karasının çökmesi sonucu Ege Denizi ve Ege adaları oluşmuştur. Ege Bölgesi’ndeki çöküntü ovaları da bu dönemde oluşmuştur. ➫ Marmara çanağının çökmesiyle Marmara Denizi ve Boğazlar oluşmuştur.
7. TEST
1. Aşağıdakilerden hangisi, volkanik dağla-
5. Dağlar, yükselti ve eğim farkı yaratan hey-
rından biri değildir? A) Nemrut
betli ve yüksek yer şekilleridir. Oluşum şekillerine göre; kıvrımlı dağlar, kırıklı dağlar, volkanik dağlar olmak üzere üç gruba ayrılır.
B) Tendürek C) Karacadağ
D) Samanlı
E) Erciyes
2. Aşağıdaki yer şekillerinden hangisinin
Kırıklı
Volkanik
A) Küre
Menteşe
Erciyes
B) Nemrut
Kaçkar
Bozdağlar
C) Bolkar
Bozdağ
Ağrı
D) Tahtalı
Madra
Süphan
E) Ilgaz
Amanos
Karacadağ
oluşumunda iç kuvvetlerin etkisi yoktur?
A) Senklinal
B) Graben
D) Horst
C) Devkazanı
E) Antiklinal
Kıvrımlı
3. Epirojenez, yerkabuğunun geniş alanlarında etkili olan, oldukça yavaş gerçekleşen dikey yönlü bir harekettir. Anadolu, epirojenez sonucunda toplu halde yükselmeye uğramış ve bazı yer şekilleri meydana gelmiştir. Buna göre, aşağıda verilen yer şekillerinden hangisinin oluşumunda epirojenezin etkisinden söz edilebilir? A) Ağrı Dağı
B) Meke Tuzlası
C) Amik Ovası
D) Menteşe Dağları
6.
E) Haymana Platosu
4. Anadolu, IV. Zamanda epirojeneze uğrayarak yükselmiştir. Bu yükselme Anadolu’da iklim değişikliklerine neden olmuştur. Aşağıdakilerden hangisi, bu değişikliklerin sonuçlarından biri olamaz?
Yukarıda eşdeprem eğrileriyle gösterilen haritada depremin yıkıcı etkisi A noktasında daha az, B noktasında daha fazla olmuştur.
Bu durum, A ve B noktalarının hangi bakımdan farklı olduğunu göstermektedir? A) Yükseltileri
A) Buzul şekillerinin oluşması
B) İç merkeze olan uzaklık
B) Yeni bitki türlerinin görülmesi
C) Denize göre konum
C) Çöküntü ovalarının oluşması
D) İklim tipleri
D) Moren topraklarının oluşması
E) Kaya yapıları
E) Hayvan türlerinin değişmesi
160
Buna göre, aşağıdaki seçeneklerden hangisinde oluşum şekillerine göre verilen dağlarla ilgili örnekler yanlış verilmiştir?
Palme Yayınevi
6. Bölüm
İç Kuvvetler 7. Tektonik depremler, yerkabuğundaki kırık
10. Volkanların şekli ve püskürme özellikleri
hatlar boyunca oluşan yer hareketleri sonucunda meydana gelir.
çıkardıkları maddelere bağlıdır. Bazen yalnızca gaz patlamasından ibarettir ve bunun sonucunda patlama çukurlukları oluşur. Bu çukurların içinin suyla dolması sonucunda da göller meydana gelir.
Buna göre aşağıdakilerin hangisinde, tektonik deprem olma olasılığı en azdır? A) Taşeli Platosu
Buna göre Türkiye’de aşağıdaki yerlerden hangisinde gaz patlamasıyla oluşan yer şekilleri yaygın olarak görülür?
B) Büyük Menderes Ovası C) Güney Marmara Bölümü
Bilgi Köşesi Epirojenez sonucunda farklı yüzey şekilleri oluşmuştur. Bunlar: ➫ kanyon vadi, ➫ akarsu-kıyı taraçaları (seki), ➫ gömük menderesler
D) Van Gölü Havzası
A) Kula çevresi
➫ platolar
E) Doğu Anadolu’daki çöküntü ovaları
B) Nevşehir – Ürgüp çevresi
dır.
C) Van Gölü çevresi D) Kayseri çevresi E) Karaman ve çevresi
8. Aşağıda, orojenezle oluşmuş bir yer şeklinin kesiti verilmiştir.
Bu yer şekli, aşağıdaki yerlerden hangisinde görülür?
Palme Yayınevi
11.
A) Kongo Havzası’nda B) Arap Yarımadası’nda
Yukarıda 4. jeolojik dönemde Ege Bölgesi’ndeki tabakaların kırılmasıyla oluşan horst ve grabenler görülmektedir.
Yeryüzünde iç kuvvetlerin etkisiyle oluşan bu olaylara ne ad verilir?
C) Kuzey Amerika’nın doğusunda D) Avrupa’nın güneyinde
A) Epirojenez
B) Volkanizma
E) Batı Avrupa kıyılarında
C) Orojenez
D) Depremler
E) Erozyon
9. Kanada ve İskandinav ülkelerinde epi-
12. Ülkemiz genç kıvrım (Alp–Himalaya) dağları
rojenez hareketin görülmesinin nedeni, aşağıdakilerden hangisi olabilir?
kuşağında yer aldığından, şiddetli deprem bölgesi içinde bulunmaktadır. Ancak, ülkemizin her yeri aynı derecede deprem tehlikesiyle karşı karşıya değildir.
A) Akarsuların taşıdıkları alüvyonların kıyıları doldurması B) Buzulların eriyerek karaların hafiflemesi C) Rüzgârların kıyılarda aşındırma şekilleri oluşturmaları D) Farklı levhaların karşılaşma alanlarında bulunmaları E) Rüzgâr aşındırmasıyla azalması 1. D
2. C
3. E
4. C
Uyarı
Anadolu’nun hem yüksek hem de geniş düzlüklere sahip olması, Anadolu’nun epirojenik harekete uğrayıp yükseldiğini kanıtlamaktadır. Ayrıca Çukurova ve Ergene Havzası epirojenez sonucu alçalan yerlerdir.
Bu durum, bu alanların hangi bakımdan farklı olmalarıyla ilgilidir? A) Yer yapıları
C) Toprak tipleri
B) Yükseltileri D) Denize uzaklıkları
E) Nüfus yoğunlukları
ağırlıklarının
5. B
6. E
7. A
8. D
9. B
10. E
11. C
12. A
161
6. Bölüm
/ Yer'in Şekillenmesi
Bilgi Köşesi VOLKANİZMA Yerküre’nin iç kısımlarındaki magmanın yerkabuğunda veya yeryüzünde katılaşmasına volkanizma denir. Volkanizma oluşum yeri nedeniyle ikiye ayrılır.
8. TEST
1. Deniz ilerlemesi (transgresyon) ve deniz
4. Kıvrımlı dağlar genel olarak III. Zamanda
gerilemesi (regresyon) olayları, aşağıdaki hareketlerden hangisinin sonucu olarak ortaya çıkmıştır?
Alp orojenezi ile oluşmuştur. Bu dağlar, Türkiye’nin kuzey ve güneyinde doğu-batı yönlü olarak uzanırlar. Buna göre, aşağıdaki dağlarımızdan hangisi, Alp orojeneziyle oluşmuş kıvrımlı dağlarımızdan biridir?
A) Orojenik hareketlerin B) Epirojenik hareketlerin C) Volkanik hareketlerin
➫ Yüzey volkanizması: Yer’in derinliklerindeki magmanın dışarıya çıkmasıyla oluşan volkanizmadır. Yeryüzüne çıkan magmaya lav denir.
A) Yıldız Dağları
D) Dalga ve akıntıların
C) Hasandağı
E) Fayların kırılmasının
2. Depremleri önlemek mümkün değildir. An-
B) Yerleşmeler sağlam zeminlere yapılmalı C) Konutlar mümkün olduğu kadar az katlı yapılmalı
B) Buharlaşmanın şiddetli olması C) Peneplen haline gelen yerlerin Dördüncü Zamanda toptan yükselmesi D) Lav akıntılarının geniş alanlarda görülmesi E) İkinci Zamanda, yüksek yerlerin aşınmasıyla geniş düzlüklerin meydana gelmesi
E) Konutların temeli sağlam olmalı Volkanların Yeryüzündeki Dağılışı
Yeryüzündeki aktif volkanların büyük bir çoğunluğu Pasifik Okyanusu kıyılarında bulunmaktadır. Bu nedenle bu yerlere ateş çemberi denir.
3. Yerkabuğunun geniş alanlarında tabaka
E) Mercan Dağları
A) Alp - Himalaya kıvrım sisteminde bulunması
D) Konutlar bulundukları bölgenin iklim şartlarına uygun olmalı
Büyük Okyanus çevresi, Akdeniz Havzası, Atlas ve Hint Okyanusu’ndaki bazı alanlar volkanizmanın en etkili olduğu yerlerdir.
D) Menteşe Dağları
ve bazı ovaların yükseltilerinin fazla olmasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
Aşağıdakilerden hangisi, bu önlemlerden biri olamaz? A) Sağlam ve hafif yapı malzemeleri kullanılmalı
B) Bozdağlar
5. Türkiye’de geniş yer kaplayan platoların
cak zararlarını en aza indirmek için bazı önlemler alınabilir.
Palme Yayınevi
Bunlar: ➫ Derinlik volkanizması: Magma yerin zayıf olan dirençsiz noktalarında dışarıya çıkmaya çalışır. Ancak bu olay her zaman yaşanamayabilir. Magma yerkabuğunun tabakaları arasına sokularak çeşitli derinliklerde soğumasıyla derinlik volkanizması gerçekleşir.
6.
yapıları bozulmadan meydana gelen dikey yönlü hareketlere “epirojenez” denir. Kara kütleleri ağırlaşma sonucu alçalırken, hafifleyen alanlarda ise yükselme yaşanır. Buna göre, aşağıdakilerden hangileri epirojenezle alçalan alanlara örnek verilebilir? A) Beydağları B) Çukurova C) Bolkar Dağları D) Kuzey Anadolu Dağları E) Bozok Platosu
162
Yukarıdaki şekilde gösterilen yer yapısına sahip arazilere, haritadaki numaralı alanların hangisinde rastlanmaktadır? A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
İç Kuvvetler 7. Aşağıdakilerden hangisi, orojenik ve
10. Yerkabuğunda oluşan titreşim ve salınım
epirojenik hareketlerin ortak özelliği olabilir?
hareketlerine deprem denir. Buna göre ülkemizde aşağıdaki yerlerden hangisinde tektonik deprem olasılığı daha azdır?
A) Aynı jeolojik zamanda görülmeleri B) Enerjilerini Yer’in iç kesiminden almaları
A) Bingöl
C) Yüksek ve engebeli yer şekillerini oluşturmaları
B) Burdur
D) Adapazarı
C) Konya
E) Afyon
D) Kolay aşınan kayaçları oluşturmaları E) Dış kuvvetlerin sonucunda oluşmaları
11.
8. Kuzey Afrika’daki çöllerde yapılan incelemeler sonucu, oldukça geniş eski akarsu vadileri ile büyük ağaç kalıntılarına rastlanmıştır.
Yukarıdaki kıvrım hareketleri sonucunda oluşan I, II ve III numara ile gösterilen yer şekilleri, aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir?
Bu durum, aşağıdakilerden hangisini kanıtlamada iyi bir örnek olur?
I
A) Her vadinin zamanla çöle dönüştüğünü
C) Kıtaların hareket etmesiyle iklim özelliklerinin değiştiğini D) Akarsu vadilerinin daha hızlı bir değişime uğradığını
A) Horst Palme Yayınevi
B) Kuzey Afrika’da çöllerin geniş alan kapladığını
II
E) Ekvatorun kutuplardan daha sıcak ve nemli olduğunu
B) Antiklinal Senklinal C) Graben D) Graben
Horst Antiklinal
Jeosenklinal Jeoantiklinal Horst
Graben
E) Senklinal Antiklinal
Senklinal
12. Aşağıdakilerden hangisi, depremlerin sık görüldüğü yörelerin özelliği değildir? A) Etkin volkanların bulunması
9. Yer yapısında kırıkların fazla olduğu yerler-
B) Kırık dağlarının varlığı
de deprem ve volkanizma fazla görülür.
C) Genç dağların bulunması D) Sıcak su kaynaklarının fazla olması E) Eski kıta çekirdekleri olmaları
13. Aşağıda verilen volkanik dağlardan hangisi, farklı bir bölgemizde yer almaktadır? Buna göre, yukarıdaki haritada numaralandırılan alanların hangisinde, deprem ve volkanizma daha fazla görülür? A) I ve II
B) I ve V
D) III ve V 1. B
2. D
3. B
A) Tendürek Dağı
Yerkabuğu hareketleri, yerkabuğunu oluşturan tabakaların üzerinde çok büyük gerilimler oluşturur. Bu gerilme sonucu sert olan tabakalar kırılır. Bu kırık alanları fay hatlarını oluşturur. Fayların geçtiği alanlar çoğu kez yerkabuğunun altında biriken enerjinin kolaylıkla yeryüzüne çıktığı alanlardır. Depremler oluşumlarına göre üçe ayrılırlar:
2. Göçme Depremi: Karstik alanlarda, mağaraların tavanlarının çökmesiyle oluşur. 3. Tektonik Deprem: Yerkabuğunun derinlerinde, basınç veya gerilimler sonucunda oluşan yer değiştirme, kırılma, oynama gibi hareketlerin etkisiyle oluşan depremlerdir. Deprem Dalgaları Boyuna Dalgalar (P) : Yüzeye ilk ulaşan ve saniyede 8 km yol alan bu dalgalar zemini sıkıştırma ve genişletme özelliğine sahiptir. Enine Dalgalar (S) : Saniyede 4,5 km yol alarak yüzeye ulaşır ve yüzeyi sağa sola, aşağı yukarı sallar. Yüzey Dalgalar (L) : Saniyede 1,5 km yol alan yüzey dalgaları dalgalar gibi salınım hareketleri meydana getiren yıkıcı etkisi en fazla olan dalga türüdür.
C) Erciyes Dağı
C) II ve IV
5. C
Doğal nedenler sonucunda yerkabuğunda meydana gelen salınım ve titreşim hareketlerine deprem denir.
B) Hasan Dağı D) Melendiz Dağı
E) IV ve V 4. E
DEPREMLER
1. Volkanik Deprem: Volkanik patlamalar sonucu meydana gelir. Etki alanları dardır.
III
Graben
Bilgi Köşesi
E) Karadağ 6. E
7. B
8. C
9. D
10. C
11. B
12. E
13. A
163
6. Bölüm
/ Yer'in Şekillenmesi
Bilgi Köşesi Türkiye’deki en önemli deprem bölgeleri: 1) Kuzey Anadolu deprem bölgesi: İzmit Körfezi’nden başlar doğuda Aras Vadisi'ne kadar uzanır.
9. TEST
1. Aşağıdakilerden hangisi, epirojenik yük-
4. Aşağıdaki yeryüzü şekillerinden hangisi,
selme veya alçalmaların sonucunda ortaya çıkan durumlardan biri değildir?
tektonik hareketlerin etkisiyle oluşan şekillerden biri değildir?
A) Sıradağların oluşması
A) Graben
B) Akarsu vadilerinin derinleşmesi
B) Horst
C) Krater
D) Mantarkaya E) Senklinal
C) Yeni kıtaların oluşması D) Tekne biçimli geniş çanakların oluşması
2) Batı Anadolu deprem bölgesi: Trakya’nın güney bölümü ile Batı Anadolu’yu, özellikle buradaki çöküntü hendeklerini (grabenleri) içine alır.
kaplamasının temel etkeni, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Volkanik arazilerin bulunması
B) Epirojenez ile yükselmiş olması
2. Aşağıdaki şekilde, yan basınçlara uğrayan
C) Depremlerin çok görülmesi
kütlelerin kırılması sonucu meydana gelen horst ve grabenler gösterilmiştir.
D) Akarsu ağının fazla olması E) Kıvrımlı dağların bulunması
Palme Yayınevi
3) Güneydoğu Anadolu deprem bölgesi: İskenderun Körfezi’nden başlayarak, Güneydoğu Toroslardaki kırıklar boyunca Van bölgesinin ötelerine uzanır.
5. Türkiye’de yüksek düzlüklerin geniş yer
E) Denizin karaya doğru ilerlemesi ya da gerilemesi
Bu oluşumla meydana gelen dağlara, aşağıdakilerden hangisi örnek gösterilemez?
munda ve bugünkü görünümünü almasında, epirojenik hareketler etkili olmamıştır? A) Göksu Kanyonu B) Çarşamba Ovası
A) Menteşe Dağları
B) Bozdağlar
C) Ergene Havzası
C) Aydın Dağları
D) Nur Dağı
D) Bozok Platosu
E) Köroğlu Dağları
3. Aşağıdakilerden hangisi Alp orojenez kuşağında bulunan bir ülkenin özelliklerinden biri olamaz? A) Sıcaklıkların kısa mesafede değişmesi B) Yer yapısının kırıklı olması
E) Haymana Platosu
7. Jeosenklinal alanlar, milyonlarca yıl süren birikimin sonucunda giderek malzemelerle dolar ve kalınlığı binlerce metreye ulaşır. Aşağıdakilerden hangisi, jeosenklinallerde birikmeye yol açan etkenlerden biri değildir?
C) Akarsuların denge profiline ulaşmış olması
A) Buzullar
D) Akarsu havzalarının dar, hızlarının fazla olması
C) Akarsular
E) Antiklinal ve senklinallerin görülmesi
164
6. Aşağıdaki yerlerden hangisinin oluşu-
B) Rüzgâr D) Dalga ve akıntılar E) Yeraltı suları
İç Kuvvetler 8. Farklı bölgelerde kaplıcalar, volkan koni-
12. Türkiye’de, volkanizmanın oluşturduğu
leri ve çöküntü ovalarının bulunması, bu bölgelerin aşağıdaki özelliklerden hangisi bakımından benzer olduklarını gösterir?
şekiller, aşağıdaki yerlerin hangisinde, daha çok görülür?
A) Yer şekilleri
C) Yer yapısı
C) Orta Kızılırmak Bölümü
➫ depremin şiddeti, ➫ yer ve kaya yapısı, ➫ binaların özelliği
D) Kuzeydoğu Anadolu Bölümü
ile yakından ilgilidir.
B) Batı Karadeniz Bölümü
D) Yükselti
E) Kayaç türleri
Depremin yıkıcı etkisi;
A) Güney Marmara Bölümü
B) Bitki örtüsü
E) Güneydoğu Anadolu Bölgesi
Depremlerden korunma çareleri aranırken bu etkenler göz önünde bulundurulmalıdır.
9. İki farklı bölgede, farklı tarihlerde aynı büyüklükte deprem meydana gelmiş ve birinci bölgede ortaya çıkan depremin hasarının daha fazla olduğu tespit edilmiştir.
13. Taşkömürü S
Bu durum, iki bölgenin,
I. Zaman
I. yer şekilleri,
Linyit
S III. Zaman
II. arazi yapısı,
Turba
S IV. Zaman
III. yapı tekniği
özelliklerinden hangilerinin farklı olmasıyla ilgili değildir?
B) Yalnız II
D) I ve II
10. Volkanik dağların çevresi bütün tehlikelere karşın yoğun bir şekilde nüfuslanmıştır. Bunun başlıca nedeni verimli tarım alanı olmalarıdır.
A) Türkiye’de fosil yakıtlarınca zengin olduğunu B) Türkiye’nin daha çok yakın zamanda şekillendiğini C) Türkiye’nin enerji kaynaklarının yetersiz olduğunu
Buna göre, aşağıda verilen yanardağlardan hangisinin çevresinde, yoğun nüfuslanma görülmez? A) Kula
B) Erciyes
D) Nemrut
Türkiye'deki volkanik dağlar sönmüştür. Nemrut en son XV. yüzyılda, Erciyes ise hemen ilk çağlara kadar etkinlik göstermiştir. Volkanizma ile oluşan dağlar en çok Doğu Anadolu ve İç Anadolu’da bulunur.
Buna göre, Türkiye’de linyit yataklarının fazla olması, aşağıdakilerden hangisini kanıtlar?
C) Yalnız III
E) II ve III
Yukarıda, organik tortul kayalar ve oluştuğu jeolojik devirler verilmiştir.
Palme Yayınevi
A) Yalnız I
Bilgi Köşesi
D) Türkiye’nin bitki örtüsü bakımından fakir olduğunu E) Türkiye’nin doğu – batı yönünde uzandığını
C) Hasandağı E) Karacadağ
11. 14. Türkiye’nin jeolojik yapısı göz önüne alındığında, aşağıdaki yerlerin hangisinde tektonik depremin görülme olasılığı en azdır? Yer yapıları göz önüne alındığında, yukarıdaki haritada numaralandırılan alanların hangisinde, şiddetli yer sarsıntılarının görülmesi beklenir? A) I 1. A
2. E
B) II 3. C
C) III 4. D
D) IV 5. B
A) Iğdır Ovası B) Küçük Menderes Grabeni C) Güney Marmara Bölümü D) Karaman ve Yöresi
E) V 6. B
E) A mik Ovası 7. E
8. C
9. A
10. D
11. E
12. C
13. B
14. D
165
/ Yer'in Şekillenmesi
Bilgi Köşesi DIŞ KUVVETLER Dış kuvvetler iç kuvvetler tarafından meydana getirilen yer şekillerini aşındırarak yeni şekiller oluştururlar. Dış kuvvetler faaliyetlerini aşındırma, taşıma ve biriktirme olmak üzere üç aşamada gerçekleştirir. Akışın hızlı olduğu yerlerde aşındırma şekilleri, aşındırılan malzemenin bırakıldığı yerlerde biriktirme şekilleri meydan gelir. Dış kuvvetlerin başlıcaları şunlardır: ➫ Akarsular ➫ Yeraltı suları ➫ Rüzgârlar ➫ Buzullar ➫ Dalga, akıntı ve gelgitler
AKARSULAR Akarsular, yeryüzünün şekillenmesinde en etkili dış kuvvettir. Çünkü, çöller ve kutuplar dışında hemen her yerde akarsu vardır. Akarsular yeryüzünü aşındırma, taşıma ve biriktirme yoluyla şekillendirir. Akarsuların bu faaliyetleri, bölgenin iklim ve zemin koşulları ile akarsuyun özelliklerine bağlı olarak değişir.
10. TEST 1.
Aşağıda, Kuzey Yarımküre’de yağmur ve kar sularıyla beslenen beş farklı akarsuyun akım grafikleri verilmiştir.
Bu aşındırma aşağıdaki yerlerden hangisinde daha fazladır? B) Japonya C) Amazon Havzası D) Güney Amerika’nın batısı
Bu akarsulardan hangisinin bulunduğu bölgede yaz mevsimi daha kurak geçtiği söylenebilir?
A) I
2.
Kuzey Afrika ve Batı Avustralya ile Orta Asya’nın, sularını denize ulaştıramamasının ortak nedeni, aşağıdakilerden hangisi olabilir?
B) II
C) III
D) IV
E) Anadolu Yarımadası
E) V
5.
A) Yer şekilleri B) Kaya yapısı
C) Bitki örtüsü
D) Yağış rejimi
Yukarıdaki topografya haritasında gösterilen akarsu için aşağıdakilerden hangisi, kesin olarak söylenebilir? A) Üzerinde ulaşım yapılabilir. B) Akış hızı fazladır. C) Debisi fazla değişmez. D) Akım miktarı fazladır.
3.
Bir akarsuyun akım değerinin mevsimden mevsime çok değişmesi, akarsuyun taşıdığı maddelerin boyutunda büyük farklılıklar görülmesine yol açar.
Buna göre, aşağıdaki akarsulardan hangisinin taşıdığı maddelerin boyutu mevsimden mevsime daha çok değişir? A) İndus
B) Nil D) Amazon
166
Akarsuların eğimin azaldığı yerlerde salınımlar yaparken taşıdıkları materyallerle birlikte yatağın yanlarına çarpması sonucu meydana gelen aşındırmaya yana aşındırma denir.
A) Güney Avrupa
E) Buharlaşma şiddeti Bir akarsuyun doğduğu yere kaynak, denize veya göle döküldüğü yere ağız denir. Akarsuyun kaynağa yakın kesimlerine yukarı çığır, ağza yakın kesimlerine aşağı çığır denir. Farklı uzunluktaki akarsular yeryüzünde adeta bir ağ oluştururlar. Buna akarsu ağı denir. Yer şekillerinin farklılığına bağlı olarak, çeşitli akarsu ağı tipleri oluşmuştur.
4.
Palme Yayınevi
6. Bölüm
C) Kongo E) Rehn
E) Kar erimeleri ile beslenir.
Dış Kuvvetler – Akarsular 6.
9.
I. Tüf tabakalarının sel suları ve rüzgârın etkisiyle süpürülmesi oluşan şekillerdir.
II. Sel sularının özellikle killi kayalar üzerinde oluşturduğu karmaşık yer şekilleridir.
Yukarıda tanımları yapılan akarsu aşındırma şekilleri aşağıdakilerden hangisinde birlikte verilmiştir?
I
Kanyon vadi
B) Menderes
Kırgıbayır
C) Çenti vadi
Denge profili
D) Peribacası
Kırgıbayır
E) Delta
Geniş tabanlı vadi
Yağış
Bilgi Köşesi
Havza: Akarsuyun kollarıyla birlikte sularını topladığı alana, o akarsuyun havzası denir. Havzaları birbirinden ayıran sınıra da su bölüm çizgisi denir.
II
A) Peribacası
––– Sıcaklık
Aylar
Yukarıda bir bölgenin sıcaklık ve yağış durumu verilmiştir.
Yalnızca bu bilgilere dayanarak, bölgedeki akarsularla ilgili aşağıdaki so nuçlardan hangisine ulaşılabilir? A) Akarsuyun zemini karstik yapılıdır. B) Akarsuyun akımı kış aylarında fazla yaz aylarında azdır. C) Akarsuyun enerji potansiyeli fazladır. D) Akarsuyun vadisi dar tabanlı olduğu için aşındırması fazladır.
Deniz seviyesine yakın, geniş tabanlı bir vadide bulunan bir akarsuyun özellikleri ile ilgili, aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A) Akarsu menderes çizerek akmaktadır.
E) Akarsuyun ilkbahar mevsimindeki akım toplamı diğer mevsimlerdeki akım toplamından fazladır.
Palme Yayınevi
7.
B) Akarsuyun derine doğru aşındırması fazladır. C) Akarsu düzenli rejime sahiptir.
10. Akarsuyun enine kesitinden 1 sn.de geçen suyun m3 cinsinden değerine akım denir.
D) Akarsu iri malzemeler taşımaktadır. E) Akarsuyun boyu kısa, yatağı derindir.
8.
Aşağıdakilerden hangisi, akarsuyun yatak eğiminin azalması sonucunda oluşan durumlardan biridir?
Yağış (mm)
Buharlaşma (mm)
I
600
250
II
200
800
III
2100
550
IV
960
2050
V
300
910
Yağış miktarının ve buharlaşmanın akım üzerindeki etkisi düşünüldüğünde, tablodaki merkezlerden hangisinde akarsuların daha çok su taşıması beklenir?
A) I
A) Havzası daralır. B) Derine doğru aşındırması artar. C) Taşıdığı su miktarı artar.
Merkez
B) II
C) III
D) IV
Havzanın büyüklüğü; ➫ yeryüzü şekillerine, ➫ iklim şartlarına, ➫ ana akarsuyun uzunluğuna, ➫ zeminin yapısına bağlıdır. Suları denize ulaşan havzalara açık havza, suları denize ulaştıramayan akarsu havzalarına kapalı havza adı verilir. Türkiye’deki akarsuların havzalarının çoğu açıktır. Bununla beraber sularını denize ulaştıramayan yerlerde vardır. Bunlar Türkiye’deki kapalı akarsu havzalarını oluştururlar. Türkiye’deki kapalı havzaların başlıcaları şunlardır: ➫ Tuz Gölü çevresi ➫ Konya Ovası ➫ Van Gölü Havzası ➫ Göller Yöresi (Burdur, Acıgöl) ➫ Afyon Akarçay Havzası (Akşehir, Eber gölleri)
E) V
D) Akarsuyun uzunluğu azalır. E) Enerji potansiyeli azalır.
1. D
2. E
3. A
4. C
5. B
6. D
7. A
8. E
9. B
10. C
167
6. Bölüm
/ Yer'in Şekillenmesi
Bilgi Köşesi Uyarı
11. TEST 1.
Akarsu, havzası içindeki kollarıyla birlikte bir ağ oluşturur. Buna akarsu ağı denir. Havzanın eğimi, taşların cinsi ve tabakaların özelliğine göre farklı akarsu ağları oluşmuştur.
Aşağıdakilerden hangisi, dağlık, engebeli ve yükseltisi fazla olan yerlerdeki akarsuların genel özelliklerinden biri değildir?
4.
Bir akarsuyun akımı yıl içinde fazla değişmiyorsa rejimi düzenlidir.
A) Rejimleri düzenlidir.
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi bir bölgedeki akarsu rejiminin düzenli olmasını sağlar?
B) Enerji potansiyelleri fazladır.
A) Sıcaklık farkının az olması
C) Akış hızları fazladır.
B) Deniz etkisine açık olması
D) Bol miktarda alüvyon taşırlar.
C) Kar erimeleriyle beslenmesi
E) Taşımacılığa elverişli değildir.
D) Her mevsim yağmurlu olması E) Havzasının geniş olması
Uyarı
2.
Aşağıdaki haritada bir bölgedeki akarsular gösterilmiştir.
Akım (Debi): Bir akarsuyun belli bir kesitinden 1 saniyede geçen su miktarının m3 cinsinden değerine akım veya debi denir. Akarsuların akımını etkileyen faktörler şunlardır: ➫ Havzaya düşen yağış miktarı ➫ Arazi yapısı ➫ Buharlaşma şiddeti ➫ Beslenme kaynakları ➫ Kar ve buz erimeleri ➫ Bitki örtüsü ➫ Yer şekilleri (eğim, yükselti ve bakı)
Uyarı
168
5.
Nehirler
Havza alanı (km2)
Kongo
3.690.750
Nil
3.348.870
A) Akarsuların üzerinde ulaşım yapılabilir.
Volga
1.533.280
B) Batıda bulunan akarsuyun potansiyeli en azdır.
Tuna
898.370
Gediz
18.000
enerji
C) Akarsuların akımı farklı mevsimde yükselir.
Yukarıdaki tabloda bazı akarsular ve bu akarsuların havzaları verilmiştir.
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi tablodan çıkarılabilecek bir sonuç olabilir?
D) Akarsuların ağızlarında haliç bulunur. E) Bölgede yükselti kuzeye doğru artar.
A) Nil, sularını farklı iklim bölgelerinden toplar. 3.
Akarsuyun akımı, öncelikle havzasına düşen yağış miktarına bağlıdır. Örneğin, ekvatoral bölgede akan Amazon ve Kongo nehirlerinin akımı en yüksektir.
Yalnızca bu haritadan yararlanarak, bu bölge ve akarsularla ilgili aşağıda kilerden hangisi söylenebilir?
Palme Yayınevi
Kapalı havza oluşumunda yeryüzü şekilleri ve iklim şartları etkili olmuştur. Etrafı yüksek dağlarla çevrili alanlar ile buharlaşmanın yağıştan fazla olduğu kurak alanlar kapalı havzalardır. Örneğin, Dünya’nın en geniş kapalı havzaları Orta Asya’da ve Kuzey Afrika’da bulunur.
Akarsular Akdeniz Bölgesi’nde daha çok kimyasal yolla aşındırma yaparken, Karadeniz Bölgesi’nde daha çok mekanik yolla aşındırma yaparlar.
B) Kongo’nun havzası diğerlerinden geniştir.
Akarsuların Karadeniz ve Akdeniz bölgelerinde farklı yolla aşındırma yapmalarının nedeni, aşağıdakilerden hangisi olabilir?
D) Tuna’nın yatak eğimi, Gediz’den fazladır.
A) Yağış miktarı B) Bitki örtüsü C) Zemin yapısı D) Dağların uzanışı E) Yağış rejimi
C) Volga’nın havzasındaki buharlaşma, diğer nehirlerden azdır.
E) Kongo’nun uzunluğu, Nil’den fazladır.
Dış Kuvvetler – Akarsular 6.
Akarsuyun enine kesitinden 1 saniyede geçen su miktarına debi denir.
Aşağıdakilerden hangisi debiyi azaltan faktörlerden biri değildir?
9.
A) Buharlaşma sonucu su kaybının olması
B) Akarsu havzasında yağış miktarının azalması C) Akarsudan sulama amacıyla yararlanılması
Buna göre, bir akarsuyun rejimini etkileyen faktörler arasında, aşağıdakilerden hangisi yer almaz? A) Yağış rejimi B) Akarsu havzasının genişliği
D) Akarsu havzasındaki yağışların kar biçiminde olması
Bilgi Köşesi Akarsu Rejimi: Akarsuyun akımında bir yıl boyunca meydana gelen değişikliklere akarsuyun rejimi denir. Su seviyesi yıl içinde fazla değişiklik göstermeyen akarsuların rejimi düzenlidir. Su seviyesi aylara, mevsimlere göre çok değişiyorsa akarsuyun rejimi düzensizdir.
C) Yağış biçimi D) Yükselti ve yer şekilleri
E) Akarsuyun karstik bir kaynakla beslenmesi
7.
Akarsuyun yıl içindeki beslenme durumuna akarsuyun rejimi denir. Yıl içinde akımı fazla değişmeyen akarsulara düzenli; akımı yıl içinde belirgin olarak değişme görülen akarsulara düzensiz rejimli akarsular denir.
E) Toprak kalınlığı
10. Aşağıda dış kuvvetler tarafından oluşturulan bazı yer şekilleri gösterilmiştir.
Farklı iklim bölgelerinden geçen veya farklı iklim bölgelerinden büyük kollarla beslenen akarsuların rejimine verilen ad ve bu özellikte olan bir akarsu, aşağıdakilerin hangisinde verilmiştir?
Akarsuyun rejimi, ➫ yağış rejimi, ➫ yağış biçimi, ➫ yeraltı kaynağının türü, ➫ yer şekilleri, ➫ jeolojik yapı, ➫ insan faaliyetleri gibi özelliklere bağlı olarak değişir.
B) Karma rejimli – Nil C) Akdeniz rejimli – Bakırçay D) Karlı dağ rejimli – Çoruh E) Yağmurlu Akdeniz rejimi – Dalaman
Palme Yayınevi
A) Sel rejimli – Çarşamba Uyarı
Yıl içindeki seviye değişimi az olan akarsuların rejimi düzenli, seviye değişimi fazla olan akarsuların rejimi düzensizdir.
8.
Bir bölgenin akarsu bakımından zengin ya da fakir olması akarsu yoğunluğu ile ifade edilir. İklimin nemli yer şekillerin engebeli olduğu yerlerde akarsuların yoğunluğu fazladır
A) Yalnız I
B) Yalnız II D) I ve III
C) I ve II E) II ve III
11. Akarsuyun göle veya denize döküldüğü son aşındırma seviyesine taban seviyesi denir.
Bu yer şekillerinden hangileri akarsu aşındırması sonucunda oluşmuştur?
Buna göre, yukarıdaki haritada gösterilen numaralı alanların hangisinde, akarsu yoğunluğu daha fazladır? A) I ve IV
B) II ve III D) IV ve V
1. A
2. E
3. C
Buna göre, yatağını taban seviyesine ulaştıran bir akarsuyun,
5. B
Türkiye’de akarsuların rejimleri düzensizdir. Bu durum yağış rejimlerinin düzensiz olması, yer şekillerinin engebeli olması ve kar erimelerinin etkili olmasıdır.
II. devkazanı
III. çentik vadi,
IV. delta
şekillerinden hangilerini beklenemez?
6. E
7. B
oluşturması
B) I ve III D) II ve IV
E) I, III ve IV 4. D
Uyarı
I. menderes,
A) I ve II
C) III ve IV
Uyarı
Yeryüzünde akarsulardan yoksun yerler; ➫ kutuplar, ➫ çöller, ➫ dağların doruklarıdır
8. A
9. E
C) II ve III E) III ve IV
10. D
11. C
169
/ Yer'in Şekillenmesi
Bilgi Köşesi Akarsuların Oluşturduğu Şekiller: Akarsuların oluşturduğu şekiller aşındırma ve biriktirme şekilleri olarak ikiye ayrılır. Aşındırma: Akarsuyun, içerisinde geçtiği yatağı kazması Akarsu Aşındırması Akarsular yatağını üç yönde aşındırır. a) Derine Aşındırma: Akarsuyun düşey yönde yaptığı aşındırmadır. Bu aşındırma taban seviyesine ulaşıncaya kadar devam eder. Mutlak taban seviyesi deniz seviyesidir. Ayrıca göl ya da bataklık ta taban seviyesi olur. Buna da yerel taban seviyesi denir. b) Yana aşındırma: Akarsuların yatağını genişletmek amacıyla yaptığı aşındırmadır. Eğimin azaldığı yerde öne çıkar. c) Geriye Doğru Aşındırma: Akarsuyun döküldüğü yerden başlayarak kaynağa doğru yaptığı aşındırmadır. Bu aşındırma sonucunda akarsuyun boyu uzarken akarsuyun yatak eğimi azalır. Geriye doğru aşındırma sonucunda akarsu denge profiline ulaşır.
Akarsu aşındırması bazı etkenlere bağlıdır. Bunlar; ➫ su miktarı, ➫ yatak eğimi, ➫ akarsu hızı, ➫ yük miktarı dır.
12. TEST 1.
Akdeniz’e dökülen akarsu ağızlarında deltalar oluşurken, Atlas Okyanusu kıyılarındaki akarsu ağızlarında daha çok haliçlere rastlanması, bu kıyıların aşağıdakilerden hangisi bakımından farklı olduğunu kanıtlar?
Aşağıdaki şekilde, bir akarsuyun biriktirme yaptığı yerde oluşan tortul tabakaların dizilişinin kesiti gösterilmiştir.
A) Gelgit genliği B) Deniz derinliği
C) Akarsu rejimi D) Kıyı yüksekliği
E) Kıyıdaki arazi yapısı
Bu biriktirme kesitinde, aşağıdakilerden hangisiyle ilgili bilgi yoktur? A) Akarsuyun akım düzeniyle B) Taşımacılığa uygun olup olmadığıyla C) Aşındırma gücüyle D) Akarsuyun taşıma gücüyle E) Kapalı havza olup olmadığıyla
2.
Türkiye'deki akarsuların rejimlerinin düzensizliği üzerinde en çok etkili olan faktör aşağıdakilerden hangisidir? A) Bitki örtüsü B) Yağış şekli C) Yağış rejimi D) Buharlaşma E) Yer şekilleri
5.
Aşağıdakilerden hangisi akarsu ve sel sularının aşındırmasıyla oluşmuş bir yer şekli değildir? A) Kırgıbayır B) Hörgüçkaya C) Peri bacaları D) Plato E) Devkazanı
3.
Akarsuyun tüm kollarıyla birlikte sularını topladığı alana akarsu havzası denir. Sularını denizlere ulaştıramayan akarsular kapalı havza oluştururlar.
Konya Ovası ve Tuz Gölü çevresinin kapalı havza olması,
I. yer yapısı,
II. etrafının dağlarla çevrili olması,
III. bitki örtüsünün seyrek olması,
IV. yağış miktarının az olması
özelliklerinden hangileriyle açıklanır? A) I ve II
B) I ve IV D) II ve IV
170
4.
Palme Yayınevi
6. Bölüm
6.
C) II ve III E) III ve IV
Akarsuların yukarı kısımlarında, aşağıdaki vadi şekillerinden hangisi daha çok görülür?
Dış Kuvvetler – Akarsular 7.
Akımı düzenli olan akarsularda akarsuyun aşındırma gücü yıl içinde fazla değişmemektedir.
10. Akarsuların eğiminin fazla olduğu yerlerde derine aşındırmaları, yamaçlardaki aşındırmadan daha hızlıdır.
Buna göre, aşağıda akım grafikleri verilen akarsulardan hangisinin aşındırma gücü yıl içerisinde daha az değişir?
Buna göre, aşağıda gösterilen vadilerden hangisinin bulunduğu yerde eğim en azdır?
Bilgi Köşesi AKARSULARIN AŞINDIRMA ŞEKILLERI • Vadi: Akarsuların yataklarını derine ve yana aşındırmasıyla oluşan, sürekli inişi olan çukurlardır. Enine kesitleri dikkate alınarak çeşitli türlere ayrılır. ➫ Çentik vadi: Akarsuların yataklarını geriye doğru aşındırarak oluşturduğu vadi çeşididir. Türkiye’de çentik vadiler dağlık ve yükseltinin fazla olduğu Karadeniz ve Doğu Anadolu’da daha çok görülür.
Palme Yayınevi
8.
Eğim arttıkça akarsuyun mekanik aşındırma gücü de artar.
Aşağıdaki bölümlerden hangisinde mekanik aşındırmanın en fazla olduğu söylenebilir? A) Konya C) Kıyı Ege
11. Akarsuyun oluşturduğu “S” şeklindeki büklümlere menderes denir. Kıyı Ege akarsuları menderes oluştururken, Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki akarsularda menderes oluşumuna rastlanmaz.
B) Güney Marmara D) Dicle E) Yukarı Fırat
Yalnızca verilen bilgiye dayanarak, aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir? A) Kıyı Ege akarsularının akımı daha düşüktür.
9.
B) Doğu Anadolu akarsularının havzaları daha geniştir.
Aşağıdakilerden hangisi, akarsuların aşındırma yoluyla oluşturduğu yer şekillerden biridir? A) Plato C) Falez E) Hörgüçkaya
1. A
2. C
C) Kıyı Ege akarsularının rejimleri düzensizdir. D) Doğu Anadolu akarsularının aşındırma güçleri daha fazladır.
B) Ova D) Mantarkaya
3. D
4. E
5. B
➫ Boğaz vadi: Akarsular dağları enine keserek oluşturduğu vadilerdir. Ülkemizde boğaz vadiler sıradağları aşan akarsuların dağları dik yardığı Akdeniz ve Karadeniz bölgelerinde rastlanır.
➫ Kanyon vadi: Sert kayaçların yaygın olduğu yerlerde akarsular, yataklarını derine kazarak oluşturduğu vadi türüdür. Bu vadi türü kalkerli arazilerin yaygın olduğu örneğin Akdeniz Bölgesi’nde fazladır.
E) Kıyı Ege akarsularından taşımacılıkta yararlanılabilir.
6. D
7. C
8. E
9. A
10. C
11. D
171
6. Bölüm
/ Yer'in Şekillenmesi
Bilgi Köşesi ➫ Geniş tabanlı vadi: Akarsular, eğimin azaldığı yerlerde oluşturduğu vadi türüdür. Bu vadi türleri Marmara ve Kıyı Ege’de oluşmuştur.
13. TEST 1.
3. Akarsular, eğimin fazla olduğu alanlarda aşındırma, eğimin azaldığı yerlerde ise biriktirme yaparlar.
Aşağıda, okyanus kıyısındaki beş yörenin kıyı şeklinin kesiti ve bu yörelerde denize dökülen akarsular gösterilmiştir.
Buna göre akarsuyun, I. su miktarı,
II. yük miktarı,
III. zemin yapısı,
IV. akış yönü
özelliklerinden hangileri, akarsuyun aşındırma gücü üzerinde etkili değildir?
➫ Desimetrik vadi: Akarsular, vadinin dirençli kesimlerini az, dirençsiz kesimlerini fazla aşındırdığı yerlerde oluşan vadidir.
A) Yalnız I
B) Yalnız III C) Yalnız IV D) I ve II
E) III ve IV
• Devkazanı: Akarsuyun çağlayan şeklinde akan bölümünde, suyun yüksekten düştüğü yerde oluşan oyuklardır. Türkiye’deki akarsular üzerinde çok sayıda çavlan ve çağlayan görülür. Örnek: Manavgat, Tortum, Girlevik, Kurşunlu
A) I
B) II
C) III
D) IV
Birikinti konisi; yamaçlardan inen akarsuların eğimin azaldığı yerlerde taşıdıkları malzemeleri üst üste yığmasıyla oluşur.
Bu durum, birikinti konisi oluşumunda akarsuyun aşağıdaki özelliklerinden hangisinin etkili olduğunu gösterir?
E) V
B) Derinliğinin fazla olduğunu C) Rejiminin düzenli olduğunu D) Bol su taşıdığını E) Boyunun kısa olduğunu
Akarsu yataklarındaki kum adacıklarının oluşmasında, aşağıdakilerden hangisinin etkili olduğu söylenemez? A) Yatak eğiminin azalması B) Su miktarının azalması C) Akarsuyun derinliğinin azalması D) Taşıma gücünün azalması E) Akış hızının artması
172
4.
A) Akış hızının azaldığını
2. • Peribacası: Volkanik alanlarda dirençli kaya, alttaki tüf tabakasını koruması ile oluşmuş koni biçimli bacalara benzeyen şekillerdir.
Yukarıdaki bilgilere göre, hangi yöredeki akarsuyun ağız kısmında denizin alüvyonlarla dolması daha kolaydır?
Palme Yayınevi
Uyarı
Yüksek ve engebeli olan yerlerdeki vadilerin çoğunluğu dik yamaçlı ve derindir. Bu durum, akarsuların daha çok derine aşındırma yaptığını gösterir. Bu vadiler baraj yapımına elverişlidir.
5.
Çoruh, Manavgat ve Dicle ırmaklarının en fazla ve en az su taşıdıkları dönem farklıdır.
Bu durumun nedeni, aşağıdakilerden hangisidir? A) Bitki örtüleri B) Denizden uzaklıkları C) Denizden yükseltileri D) İklim koşulları E) Akarsu uzunlukları
Dış Kuvvetler – Akarsular 6.
Türkiye akarsularının akım değişmelerine ilişkin aşağıdaki örneklerden hangisi yanlıştır?
10. Aşağıdaki şekillerde, iki vadi çeşidi gösterilmiştir.
A) Akarsularımızın boyları kısa olduğu için akımları düşüktür. B) Fırat Nehri’nde akım ilkbahar mevsiminde artar.
C) Dalaman Çayı’nda akım yıl içinde az değişir.
D) Gediz Irmağında kışın akım en yüksek seviyesine ulaşır.
Bu vadi tipleriyle ilgili olarak, aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
Menderes: Eğimin az olduğu ve akarsuyun salınarak aktığı yerlerde oluşan büklümlü şekillerdir. Türkiye’de Marmara ve Ege bölgelerindeki akarsularda menderesler fazladır.
A) I dağlık yerlerde yaygın olarak görülen vadi çeşididir.
E) Ege Bölgesi’ndeki akarsularda yaz mevsiminde akım azalır.
B) I. vadinin bulunduğu alanın yükseltisi fazladır. C) II’deki akarsuyun akış hızı daha azdır. D) I’deki akarsuyun yana aşındırması daha fazladır.
7.
Bilgi Köşesi
E) II, yer şekillerin engebesiz olduğu yerlerde görülür.
Büklümler (menderes) çizerek akan bir akarsu üzerinde, aşağıdaki şekillerden hangisi oluşamaz?
Kırgıbayır: Arazinin akarsular tarafından aşındırılmasıyla oluşan pürüzlü yüzeylerdir. Kırgıbayır, ülkemizde yarı kurak iklimlerin görüldüğü İç Anadolu, Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde görülür.
A) Irmak adası Palme Yayınevi
B) Devkazanı C) Geniş tabanlı vadi D) Irmak setleri E) Yatık yamaçlı vadi
Plato: Akarsular tarafından derin vadilerle parçalanan geniş düzlükler plato olarak adlandırılır.Türkiye’de dağlardan sonra en fazla yer kaplayan yer şekilleri platolardır.
11.
Başlıca platolarımız
8. Aşağıdakilerden hangisi, akarsuların aşındırma şekillerinden biri değildir? A) Peneplen C) Delta E) Peribacası
B) Kırgıbayır D) Devkazanı
9.
Doğu Anadolu Bölgesi’nin Batı Anadolu Bölgesi’ne göre baraj yapımına daha uygun olması, aşağıdakilerden hangisiyle ilgilidir?
Yukarıdaki şekilde akarsuyun yatağında zaman içinde meydana gelen değişim gösterilmiştir. Buna göre, aşağıdakilerden hangisi taralı olarak gösterilen yatak yapısını oluşturmuş bir akarsuda meydana gelen değişikliklerden biri olamaz? A) Akış hızı azalmıştır. B) Yatak eğimi azalmıştır. C) Menderes oluşturmaya başlamıştır.
A) Vadilerin dar ve derin olmasıyla
D) Hidroelektrik potansiyeli azalmıştır.
B) Yağış miktarının yeterli olmasıyla
E) Aşındırma gücü artmıştır.
D) Buharlaşmanın az olmasıyla E) Akarsu rejimlerinin düzensiz olmasıyla 2. E
3. C
4. A
5. D
6. C
7. B
8. C
9. A
10. D
Platolar
İç Anadolu Bölgesi
Haymana, Cihanbeyli, Uzunyayla, Obruk, Bozok
Güneydoğu Anadolu Bölgesi
Gaziantep ve Şanlıurfa platoları
Akdeniz Bölgesi
Taşeli ve Teke platoları
Doğu Anadolu Ardahan, Erzurum Bölgesi ve Kars platoları Marmara Bölgesi
Çatalca Kocaeli
Ege Bölgesi
Yazılıkaya Platosu
Karadeniz Bölgesi
Perşembe Platosu
Peneplen (Yontuk düz): Akarsu ve diğer dış kuvvetlerin aşındırmasıyla oluşan deniz seviyesine yakın hafif dalgalı geniş düzlüklerdir.
C) Akarsu debilerinin yüksek olmasıyla
1. B
Bölge
11. E
173
6. Bölüm
/ Yer'in Şekillenmesi
Bilgi Köşesi Uyarı
14. TEST 1.
Peneplen, peribacası ve kırgıbayır yüzeysel aşındırmanın etkisiyle oluşan yer şekilleridir.
B) Kış aylarında akım en yüksek seviyeye çıkar. C) Yaz aylarında akım en düşük seviyededir. D) Ulaştırma ve taşımacılığa elverişlidir.
Yukarıdaki blokdiyagramda, bir akarsu vadisinin şekli gösterilmiştir.
Bu akarsuyla ilgili olarak, aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılamaz?
E) Rejimleri düzensizdir.
A) Akarsu, taban seviyesine yaklaşmıştır. B) Akarsu menderesler yaparak akmaktadır. C) Akarsuyun akış hızı azalmıştır. D) Akarsuyun aşındırma gücü azalmıştır.
Aşağıdaki grafikte Türkiye’de arazinin yükselti basamakları ve bunları kapladıkları alanlar yüzde (%) olarak gösterilmiştir.
E) Akarsuyun akımı düzenli olmuştur.
Palme Yayınevi
2.
Deltaların oluşabilmesi için gerekli koşullar şunlardır: ➫ Akarsuyun büyük olması ve yeterli alüvyon taşıması ➫ Akarsuyun döküldüğü yerde kıyının fazla derin olmaması ➫ Denizde gelgit olayı ve akıntının etkili olmaması Uyarı
4.
A) Akarsuların debisi eylül ayından itibaren yükselir.
AKARSULARIN BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ Akarsuların biriktirme şekilleri yatak eğiminin, akış hızının ve taşıma gücünün az, yük miktarının fazla olduğu yerlerde görülür. Akarsu biriktirmesi sonucunda; oluştuğu yer şekilleri şunlardır: 1. Delta ovası Akarsuların taşıdıkları malzemeyi denize ulaştırdıkları yerde biriktirir. Denizin sığ olduğu yerlerde oluşan bu ovalara delta denir.
Aşağıdakilerden hangisi, Akdeniz ikliminde bulunan akarsuların özelliklerinden biri değildir?
5.
Gelgitin etkili olduğu denizlerde akarsuların ağzında haliç denilen körfezler oluşur. Örnek: Almanya, İngiltere, Kuzey Fransa kıyıları gibi… Haliçler çok önemli birer doğal limandır.
Grafikteki bilgilerden yararlanarak, Türkiye’deki akarsularla ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
Yukarıda bir akarsuyun yatağından alınan vadi kesiti verilmiştir.
C) Taşımacılığa uygun değildir.
Verilen kesite bakılarak, bu vadide bulunan akarsu ile ilgili, aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılamaz?
D) Yatak eğimleri fazladır.
A) Derine doğru aşındırması fazladır.
E) Akarsu yoğunluğu fazladır.
B) Rejimi düzenlidir.
A) Doğu-batı yönünde uzanırlar. B) Aşındırma güçleri fazladır.
C) Akış hızı yüksektir. D) Yatak eğimi fazladır. E) Denge profiline ulaşmamıştır. 2. Irmak adası Akarsu yatağında biriken ada görünümlü kum yığınlarıdır. 3. Birikinti konisi Akarsuların taşıdıkları alüvyonların dağların eteklerinde birikmesiyle oluşan şekillerdir.
174
3.
Yatak eğimi fazla olan akarsularda, aşağıdaki yer şekillerinden hangisinin görülmesi beklenmez? A) Çentik vadi C) Menderes E) Devkazanı
B) Boğaz vadi D) Peribacası
Dış Kuvvetler – Akarsular 6.
Türkiye’de akarsuların oluşturduğu aşındırma ve biriktirme şekilleri birbirine yakın yerlerde bulunur.
9.
Nehirlerinin büyük bölümünde taşımacılık yapılan bir ülke ile ilgili, aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?
Bu durum, aşağıdakilerden hangisinin sonucu olabilir?
A) Akarsu rejimleri düzenlidir.
A) Orta kuşakta bulunması
C) Dağlık bir araziye sahiptir.
B) Yer şekillerinin engebeli olması
D) Kara ulaşımı gelişmemiştir.
C) İklim çeşidinin fazla olması
E) Ülke içi taşımacılıkta en çok akarsular kullanılır.
B) Akarsularında eğim kırıkları vardır.
D) Dağarın kıyıya paralel uzanması E) Taşıdıkları su miktarının az olması
10. İklim koşulları, akarsu aşındırma ve biriktirme şekillerinin oluşumunda etkili olur.
Akarsuların kaynak ile ağız kesimi arasında yükselti farkının fazla olduğu ve akarsuların çağlayanlar oluşturarak aktıkları yerlerde oluşturdukları derin çukurlara “devkazanı” denir. Buna göre, aşağıdaki akarsularımızdan hangisinde devkazanının görülme olasılığı en azdır? A) Bartın C) Dicle E) Göksu
B) Manavgat D) Küçük Menderes
Buna göre, aşağıdaki alanlardan hangisinde akarsu aşındırma ve biriktirme şekillerine rastlanamaz? A) Hindistan’da Dakkan Platosu B) Kuzeybatı Avrupa C) Güneybatı Asya
Palme Yayınevi
7.
Bilgi Köşesi
D) Rusya’nın doğu kesimi E) Antarktika’nın iç kesimleri
4. Dağ içi ovası Akarsular tarafından taşınan malzemelerin dağlık bölgelerdeki çukurlarda birikmesiyle oluşan ovalardır. 5. Dağ eteği ovası Dağların etek kısımlarındaki birikinti konilerinin zamanla genişleyip birleşmesiyle oluşan dalgalı düzlüklerdir. 6. Akarsu Sekisi (Taraçası): Akarsuların önce aşındırmayla, sonra biriktirme yaparak oluşturduğu yer şeklidir. Bu tür şekiller tabanlı vadilerin bulunduğu yerde akarsuların derine doğru aşındırmasının artmasıdır. Bu aşındırmayı artıran faktörler de deniz seviyesinin çekilmesi ya da karanın yükselmesidir.
11. Eğimin azaldığı yerlerde akarsuların yük taşıma gücü azalır. Bunun sonucunda akarsu biriktirme şekilleri oluşur. 8.
Haliç, gelgitin etkili olduğu kıyılarda akarsuların ağız kısımlarının aşınmasıyla oluşan yer şeklidir.
Türkiye’deki akarsu ağızlarında haliç oluşamamasının nedeni, aşağıdakilerden hangisidir? A) Akarsu rejimlerinin düzensiz olması B) Akarsuların bol miktarda yük taşıması C) Türkiye’nin iç denizlerle çevrili olması
Buna göre, I. dağ içi ovası,
II. vadi,
III. ırmak adası,
IV. kırgıbayır,
V. birikinti konisi
yer şekillerinden hangilerinin akarsuyun yatak eğiminin azalmasına bağlı olarak oluştuğu söylenemez? A) I ve II
D) Denizlerin derinliğinin fazla olması E) Akarsuların doğu–batı doğrultusunda uzanması
1. D
2. A
3. C
4. E
5. B
B) II ve IV D) I, II ve V
6. B
7. D
8. C
9. A
C) III ve IV E) III, IV ve V
10. E
11. B
175
/ Yer'in Şekillenmesi
Bilgi Köşesi KARSTİK ŞEKİLLER Kaya tuzu, kireç taşı (kalker), alçı taşı(jips) ve tebeşir gibi tortul kayaçlar suda kolay çözülür. Bu tür kayaçların yaygın olduğu yerlerde yer üstü ve yer altı sularının etkisiyle oluşan şekillere karstik şekiller denir. Buna göre karstik şekiller hem yeryüzünde hem de yeraltında bulunur. Karstik şekillerin oluşabilmesi için bazı koşullar gerekir. Bunlar: ➫ Çözünebilen kayaçların yeterli bir kalınlıkta olması ➫ Kayaçların gözenekli olması ➫ Arazinin fazla engebeli olmaması ➫ Yüzeyin çıplak olması Uyarı
Karstik şekiller kimyasal tortul kayaçların bulunduğu yerlerde görülür. En çok ta ana kayanın kalker olduğu yerle de görülür. Karstik şekillerin bir kısmı yer üstünde bir kısmı da yeraltında oluşur. Oluşan bu şekiller aşındırma ve biriktirme şekilleri olarak ikiye ayrılır. Karstik Aşınım Şekilleri Karstik arazilerdeki kalker, jips gibi kayaçların karbondioksitli suların etkisiyle eritilmesiyle çeşitli yer şekilleri oluşur. Başlıca aşınım şekilleri şunlardır; Lapya: Karstik şekillerin en küçüğüdür. Boyları birkaç cm ile 1 -2 metre arasında değişen oyuklar ve keskin sırtların yan yana sıralandığı pürüzlü yüzeylerdir.
15. TEST 1.
Karstik şekillerin oluşumunda;
I. buzullar,
II. yeraltı ve yerüstü suları,
III. kolay eriyen kayaçlar,
IV. rüzgârlar
etkenlerinden hangileri birlikte etkili olmuştur? A) I ve II
B) I ve III D) II ve IV
2.
D) Polye
C) Uvala
Yukarıda karstik bölgelerde görülen birikme şekilleri verilmiştir.
Bu biriktirme şekilleri ülkemizde daha çok hangi bölgelerde görülür?
C) Güneydoğu Anadolu – Marmara D) Akdeniz – İç Anadolu E) Doğu Anadolu – Akdeniz
E) Kaya tuzu
I. Mağara tavanlarının çökmesiyle oluşan derin kuyulardır.
II. Yeraltı suyunun yeryüzünde yaptığı biriktirmelerdir.
III. Uvalaların erime sonucunda genişleyerek birleşmesiyle oluşan karstik ovalardır.
Yukarıda tanımlanan karstik şekiller, aşağıdakilerin hangisinde birlikte verilmiştir?
6.
C) Jips
5.
3.
B) Kalker D) Tebeşir
B) Marmara – İç Anadolu
176
Buna göre, karstik şekiller aşağıdaki kayaçların hangisinin yaygın olduğu yerlerde görülmez?
E) Sarkıt
A) Karadeniz – Ege Dolin: Lapyaların birleşmesiyle oluşan ve çapları birkaç metre ile birkaç yüz metreyi bulan çukurlardır.
E) III ve IV
Aşağıdakilerden hangisi, karstik aşındırma şekli değildir? B) Dolin
Yeraltı suları ve kaynaklar yeryüzünde ve yer altında bazı şekiller oluşturur. Karstik şekiller adı verilen bu şekiller daha çok suda kolay çözülebilen kayaçların bulunduğu yerde görülür.
A) Granit
Eriyebilen kayaçların bulunduğu sahalarda (karstik arazilerde) yeraltı ve yerüstü suları çeşitli aşındırma ve biriktirme şekilleri yaparlar.
A) Lapya
4.
C) II ve III
Palme Yayınevi
6. Bölüm
I
II
III
A) Uvala
Voklüz
Polye
B) Obruk
Traverten
Polye
C) Dolin
Obruk
Mağara
D) Obruk
Traverten
Düden
E) Lapya
Kör vadi
Obruk
Karstik şekillerle ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Kurak iklim bölgelerinde karstik şekiller zor oluşur ve geç kaybolurlar. B) Karstik yörelerde arazi yüzeyi pürüzlüdür ve yürümeyi çok güçleştirmektedir. C) Karstik şekiller yeryüzünde de yeraltında da bulunur. D) Karstik yörelerdeki sular bol miktarda kireç içerir. E) Karstik alanlarda yüzey suları fazla olduğu için çok nüfusludurlar.
Dış Kuvvetler: Karstik Şekiller 7.
9.
Kolay çözülebilen tortul kayaçların suda kolay çözülmesiyle oluşan yerlere karstik topoğrafya, bu kayaçların çözünmesiyle oluşan şekillere de karstik şekiller denir. bu şekillerin oluşması bazı koşullara bağlıdır.
Karstik arazilerde akan suların içerisinde çözülmüş halde bulunan kirecin miktarı daha fazladır.
Aşağıdakilerden hangisi karstik şekillerin oluşma koşullarından biri değildir? A) Çözünebilen kayaçların yeterli kalınlıkta olması B) Kayaçların gözenekli ya da çatlak olması C) Kayaçların ılıman karasal iklim bölgesinde olması
D) Arazinin fazla engebeli olmaması E) Kayaçların arasında suların hareketli olabilmesi
A) Susurluk C) Gediz E) Büyük Menderes
Palme Yayınevi
8.
Yukarıdaki şekil I de taban suyu, şekil II de voklüz kaynağı gösterilmiştir.
Bu kaynak sularından I. şeklin bulunduğu yerde karstik şekiller oluşmazken, II. şeklin bulunduğu yerde karstik şekillerin oluşması;
B) Ceyhan D) Manavgat
10.
Buna göre, haritada verilen akarsulardan hangisinin sularında bulunan kirecin miktarı daha fazla olabilir?
Yukarıda lapya, sütun, sarkıt ve dikit gösterilmiştir. Bu şekiller ve bunların oluşumunu etkileyen faktörler düşünüldüğünde, aşağıda verilenlerden hangisi söylenemez? A) Lapya, yağmur ve kar sularının kalkeri eritmesiyle oluşur. B) Sarkıt ve dikit, CO2 gazının sudan ayrılmasıyla meydana gelir.
II. mağmatik sulardan beslenmesi
III. yeraltı suyunun yüzeye daha yakın olması
C) Lapya’nın tabanındaki toprak, terrarossadır.
B) Yalnız II
D) I ve II
1. C
2. E
Bulunduğu İl
Mağara
Antalya
Düden, Dim, Karain ve Damlataş
Burdur
İnsuyu
Tokat
Ballıca
Gümüşhane
Karaca
Mersin
Narlıkuyu, Cennet ve Cehennem
Obruk: Mağaraların tavanının çökmesi ya da bazı dolinlerin birleşmesiyle oluşan derin kuyularıdır. Obruklar yaygın olarak İç Anadolu ile Akdeniz Bölgesi’nde görülür. Konya Bölümü’nde Kızılören ile Kuru obruk, Taşeli Platosu’nda Cennet ve Cehennem obrukları bulunur.
D) Verilen yer şekillerinin görüldüğü yerde anakaya kalkerdir.
özelliklerden hangilerinin sonucu olabilir? A) Yalnız I
Uvala: Birden fazla dolinin birleşmesiyle oluşan çukurlardır. Polye: Birkaç uvalanın birleşmesiyle meydana gelir. En büyük karstik aşındırma şeklidir. Yüzeyi alüvyonlarla kaplı olduğu için karstik bölgelerin en önemli tarım alanıdır. Elmalı, Kestel, Korkuteli ve Acıpayam ovaları polyelere örnektir. Düden:Polye tabanında bulunan sular düden adı verilen çukurlardan yeraltına sızarlar. Yer altı sularının yükseldiği zamanlarda yer altı suyunun yükselmesine bağlı olarak düdenden yeryüzüne çıkar. Mağara ve Galeri: Yeraltına sızan suların buralarda oluşturduğu boşluklardır. Bu boşluklardan birkaçının birleşmesiyle oluşan daha büyük mağaralara galeri denir. Türkiye'deki önemli mağaralar
I. arazinin kimyasal tortul kayaçlardan oluşması,
Bilgi Köşesi
E) Lapya ve sütun mekanik parçalanmayla oluşur.
C) Yalnız III E) I ve III
3. D
4. A
5. B
6. E
7. C
8. A
9. D
10. E
177
/ Yer'in Şekillenmesi
Bilgi Köşesi Karstik Biriktirme Şekilleri Kireçli sular içindeki CO2 gazının çeşitli nedenlerle uçmasıyla, suyun içindeki kireç çökelir. Böylece karstik biriktirme şekilleri oluşur. Karstik biriktirme şekillerin en önemlisi travertenlerdir. Traverten: Yeryüzüne çıkan suların bünyesindeki kalsiyum karbonatın çökelmesi ile traverten adı verilen yer şekilleri meydana gelir. Travertenler ihtiva ettikleri minerallerin özelliğine bağlı olarak farklı renk alır. Pamukkale travertenleri bunların en tanınmışlarıdır. Sarkıt, Dikit ve Sütunlar: Su damlacıkları içindeki kalsiyum karbonatın mağara tavanında birikmesi ile sarkıt, mağara tabanında birikmesiyle de dikit oluşur. Sarkıt ve dikitlerin birleşmesiyle de sütun meydana gelir.
16. TEST 1.
Karstik yapının yaygın olduğu alanlarda suların yeraltına sızması fazla olduğundan, yer üstü suları az olur.
Karstik alanlarda yeraltına sızmanın fazla olması;
I. kanyon vadilerin görülmesine,
II. karstik alanların az nüfuslanmış olmasına,
III. karstik göllerin sularının tatlı olmasına
durumlarından hangilerine yol açmıştır? A) Yalnız I
B) Yalnız II
D) I ve II
2.
4.
Kalsiyum bikarbonat, su ile temas ettiğinde karstik kayaçların yapısında bulunan bikarbonatların içindeki karbondioksit ayrılır ve kalsiyum karbonat çökelir.
Bu oluşum sonucunda aşağıdaki yüzey şekillerinden hangisi oluşur? A) Polye
B) Lapya D) Uvala
E) Obruk
E) I ve III
Aşağıdakilerden hangisi, Akdeniz Bölgesi’nde yeraltı sularının oluşturduğu aşındırma şekillerinden biri değildir? A) İnsuyu Mağarası
Yukarıdaki haritada, Türkiye’deki karstik alanlar gösterilmiştir.
Bu alanlarda, aşağıdaki yer şekillerinden hangisi bulunmaz?
B) Cennet Obruğu
Uyarı
A) Lapya
C) Kestel Ovası
Karstik arazilerde; ➫ Çıplak zeminler geniş yer tutar. ➫ Toprak, erimeler sonucunda oluşan çukurlarda toplanmıştır. ➫ Karstlaşmış kayaların yüzeyi su bakımından fakirdir. ➫ Tarım olanakları sınırlıdır. ➫ Yerleşmeler az ve dağınık topraklara bağlı olarak serpilmiştir.
D) Damlataş Mağarası
B) Dolin D) Fiyord
C) Obruk E) Traverten
E) Antalya Travertenleri 6.
3.
Yeraltı suları kolay eriyebilen (kalker, kayatuzu, jips) kayaları, kimyasal yolla eriterek çeşitli yeryüzü şekillerini oluştururlar.
Aşağıdakilerden hangisi, yeraltı sularının biriktirme yoluyla oluşturduğu yeryüzü şekillerinden biri değildir? A) Mağara
B) Traverten
D) Dikit
C) Sarkıt
E) Sütun
Yukarıdaki yer şekillerinden hangileri karstik aşındırma şeklidir? A) Yalnız I
B) Yalnız IV D) II ve III
178
C) Traverten
5.
C) Yalnız III
Palme Yayınevi
6. Bölüm
C) I ve II E) III ve IV
Dış Kuvvetler: Karstik Şekiller 7.
Karstik şekillerin, en çok Taşeli Platosu ile Teke Yarımadası’nda görülmesinin temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
11. Karstik aşınım şekilleri çözünmeyle oluşur. Oluşan bu şekillerdeki çatlak ve yarıklar zamanla genişleyerek çeşitli büyüklükteki şekillere dönüşür.
A) Kış mevsiminin yağışlı geçmesi
B) Yüzey şekillerinin engebeli olması C) Yaz mevsiminin sıcak ve kurak geçmesi
Aşağıdakilerden hangisinde bu şekillerin küçükten büyüğe olan sırası doğru verilmiştir?
D) Bitki örtüsünün maki olması
A) Lapya, dolin, polye, uvala
E) Ana kayanın kireçtaşı olması
B) Polye, lapya, uvala, dolin C) Dolin, uvala, polye, lapya
8.
A) Polye
B) Lapya D) Dolin
C) Obruk E) Traverten
12. Polye, karstik ova anlamına gelen geniş erime çanaklarıdır.
Aşağıdaki haritada Türkiye’deki karstik arazilerin bir kısmı gösterilmiştir. Kalkerli arazilerde oluşan karstik şekiller uzun ömürlü, jipsli arazilerde oluşan karstik şekiller kısa ömürlüdür.
Bu alanlardan hangilerindeki karstik şekiller daha kısa ömürlüdür? A) Yalnız II
B) Yalnız IV
D) II ve IV
Lapyalar: Özellikle Orta ve Batı Toroslarda görülür. Traverten: En tanınmışı Denizli’de bulunur. Obruk: Mersin ve Konya’da Mağaralar: Batı Toroslarda özellikle Antalya ve Burdur’da bulunur.
Uyarı
Türkiye’de Karstik şekiller
E) Uvala, dolin, lapya, polye
Buna göre, aşağıdaki ovalardan hangisi bir polye ovasına örnek oluşturur? A) Bafra Ovası B) Elmalı Ovası C) Akhisar Ovası D) Bakırçay Ovası E) Çukurova
Palme Yayınevi
9.
D) Lapya, dolin, uvala, polye
Elmalı ve Korkuteli ovaları aşağıdaki karstik şekillerinden hangisine örnek gösterilir?
Bilgi Köşesi
Karstik arazilerde tarım uvala ve polyelerin bulunduğu yerlerde yapılır. Bunlardan uvalalar bahçe tarımı, polyeler tarla tarımına elverişlidirler.
Aşağıdaki haritada Türkiye'de karstik alanların dağılışı verilmiştir. Bu alanlarda karstik aşınım ve birikim şekillerinin hemen hepsi görülür.
13. Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’de karstik şekillerin yaygın olduğu yörelerden değildir? A) Obruk Platosu B) Taşeli Platosu
C) I ve III
C) Göller Yöresi
E) I, II ve III
D) Erzurum – Kars Platosu E) Teke Yarımadası
10. Karstik aşındırma şekillerin yaygın olarak bulunduğu bir bölgedeki kaynak suları ile ilgili olarak, aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A) Sular magmanın etkisiyle yeryüzüne çıkar.
14. Aşağıdakilerden hangisi, karstik arazilerin tarım faaliyetleri üzerindeki sınırlayıcı etkisine örnek gösterilebilir?
B) Suyun debisi yıl içerisinde çok fazla değişir.
A) Deniz seviyesinden yüksek yerlerde oluşması
C) Suların içerisinde bol miktarda kireç bulunur.
B) Yüzeyin su kaynaklarınca fakir olması C) Yüzeyin engebeli olması
D) Jeotermal santrallerde kullanılır.
D) Yıkanmanın yetersiz olması
E) Suların sıcaklığı yıl içerisinde hiç değişmez. 1. B
2. E
3. A
4. C
5. D
6. A
7. E
E) Küçükbaş hayvancılığın yaygın olması 8. A
9. B
10. C
11. D
12. B
13. D
14. B
179
6. Bölüm
/ Yer'in Şekillenmesi
Bilgi Köşesi
17. TEST 1.
Yeraltı sularının miktarını belirleyen durumlardan biri de yağış miktarı ile arazi yapısıdır. Arazi yapısının kolay eriyen kayaçların bulunduğu yerlerde yağış miktarı da fazla ise yeraltı suyu daha fazla olur.
3.
Yağmur suları ve yeraltı sularının etkisi ile kalkerli arazilerde erime ve tortullaşma sonucu oluşan şekillere karstik şekiller denir.
Türkiye’de karstik şekillerin en yaygın görüldüğü bölge aşağıdakilerden hangisidir?
Yalnızca arazi yapısı göz önüne alındığında aşağıdaki yerlerin hangisinde yeraltı suyu daha az olabilir?
A) Marmara B) Karadeniz
A) Menteşe Yöresi Hatırlatma
D) Akdeniz
C) Teke Yarımadası
Suda eriyik halde bulunan kalker suyun buharlaşmasıyla çökelir. Bu tortulların ust uste birikmesiyle zamanla çeşitli birikinti şekilleri oluşur. Karstik biriktirme şekillerinin en önemlisi travertenlerdir. Karstik topoğrafyadan gelen yer altı suları yüzeye çıkınca taşıdığı kireçleri bırakır. Sudaki kirecin çökelmesiyle travertenler oluşur.
E) Güneydoğu Anadolu
D) Göller Yöresi
I. Yüzey sularının kalkerli arazilerde oluşturduğu pürüzlü yüzeylerdir. 5, 10 cm derinlikte ve genişlikte olan bu şekiller genellikle eğimli kalker yüzeyler üzerindeki çatlaklardan akan sular tarafından oluşturulur.
II. Mağara tavanlarının çökmesiyle oluşan derin kuyulardır. Cennet ve Cehennem mağaraları en tanınmış örnekleridir.
III. Suların içindeki kirecin yeryüzünde tabakalar halinde çökelmesiyle oluşan şekillerdir. Denizli ve Antalya’da örnekleri görülür.
IV. En büyük karstik çanaklardır. Tabanında tarım yapılabilir. Ayrıca tabanında bulunan su yutan deliğin yağışlı dönemlerde tıkanması sonucu biriken sular, bu çanağı göle dönüştürür.
Yukarıda verilen tanımlar arasında aşağıdaki karstik aşındırma ya da biriktirme şekillerinden hangisi yoktur? A) Obruk
B) Lapya D) Polye
C) Kör vadi E) Traverten
Palme Yayınevi
E) Kütahya ve Uşak çevresi
2.
180
C) Doğu Anadolu
B) Obruk Platosu
4.
Yeraltı mağaralarında, damlayan suların etkisiyle sarkıt ve dikitler oluşur. Bunların birleşmesiyle de “damlataş sütunları” meydana gelir.
Yukarıda tanımlanan damlataş sütunları, hangi kaya grubunda yer almaktadır? A) Kimyasal tortul C) Katılaşım E) İç püskürük
B) Başkalaşım D) Mekanik tortul
5.
Yeraltı sularının, kireç taşlarını çözerek oluşturduğu oyuklara mağara denir.
Aşağıdaki mağara– bulunduğu il eşlemelerinden hangisi doğru değildir? A) Yarımburgaz – İstanbul B) Cennet–Cehennem Antalya C) Damlataş – Alanya D) Karain – Antalya E) İnsuyu – Burdur
Dış Kuvvetler: Karstik Şekiller 6.
9.
Karstik aşındırma şekli olan polyeler, adeta yöresel olarak birer hayat sahasıdırlar. Yerleşmeler çoğunlukla polye tabanlarında bulunmaktadır. Bu durumun nedeni, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Taban suyunun fazla olması
Yer altı mağaraların diplerinde genellikle su birikintileri bulunur. Hatta bazı mağaraların içinde göller, dereler hatta çağlayanlar oluşmuştur. Bu durumun nedeni aşağıdakilerden hangisi olabilir?
B) Derinliğinin taban seviyesinden fazla olması
C) Verimli tarım alanlarının bulunması D) Hayvancılık için geniş meraların bulunması
C) Sıcak su kaynaklarından beslenmesi D) Tabanı geçirimsiz kayaçlarla kaplı olması
E) Deprem tehlikesinin bulunmaması
E) Bitki köklerinin bu derinliğe ulaşmaması
10. Aşağıdaki haritada karstik şekillerin en az görüldüğü bazı yerler gösterilmiştir.
Yukarıdaki haritada, numaralanmış yerlerden hangisinde karstik şekillere rastlama olasılığı en azdır? A) I
B) II
C) III
D) IV
Obruk: Yeraltı mağaralarının tavanlarının çökmesiyle oluş bu yer şekli, aşırı yeraltı suyunun kullanıldığı yerlerde de görülür. İç Anadolu Bölgesi'nde bu oluşumla meydana gelen birçok obruk bulunmaktadır. Suda eriyik halde bulunan kalsiyum karbonatın suyun buharlaşması sonucu çökmesiyle traverten,sarkıt,dikit gibi karstik birikim şekilleri oluşur.
Palme Yayınevi
7.
Hatırlatma
Kalker, jips, tuz gibi kayaçların çözünmesi sonucu lapya, dolin, uvala, obruk, mağara gibi karstik aşınım şekilleri oluşur.
A) Mağara tabanlarında buharlaşmanın olmaması
B) Bitki örtüsünün gür olması
Bilgi Köşesi
E) V
Bu yerlerde karstik şekillerin az olmasının nedeni, aşağıdakilerden hangisi olabilir? A) Yüzey şekillerinin sade olması B) Deniz etkilerine kapalı olması C) Nemliliklerinin düşük olması D) Sıcaklık ortalamalarının yüksek olması E) Ortalama yükseltilerinin fazla olması
8.
Yeraltı ve yerüstü sularının kalker, jips gibi kolay eriyebilen kayaçların bulunduğu yerlerde oluşturduğu aşındırma ve biriktirme şekillerine karstik şekiller denir.
Aşağıdakilerden hangisi, aşındırma ile oluşmuş karstik şekillerden biri değildir?
11. Karstik aşındırma ve biriktirme şekilleri kalker, jips gibi kolay eriyebilen kayaların olduğu yerlerde oluşurlar.
A) Alanya’daki Damlataş Mağarası
B) Karain Mağarası'ndaki dikitler
Aşağıdaki gruplardan hangisinde, karstik aşındırma şekilleri birlikte verilmiştir?
C) Taşeli Platosu’ndaki dolinler
A) polye, uvala, dolin
D) Teke Yöresi’ndeki göller
B) traverten, peribacası, dolin
E) Mersin'deki Göksu Kanyonu
C) polye, peribacası, dikit D) traverten, sarkıt, dikit E) vadi, uvala, haliç
1. E
2. C
3. D
4. A
5. B
6. C
7. E
8. B
9. D
10. C
11. A
181
/ Yer'in Şekillenmesi
Bilgi Köşesi Kutuplar ve yakınındaki yerler ile yüksek dağların doruklarını şekillendiren dış kuvvet buzullardır.
18. TEST 1.
4.
– Kuzey Anadolu Kaçkar’da,
– Toros sisteminde Cilo Dağları’nda,
– Volkanik kütlelerde Ağrı ve Süphan’da buzullar bulunur.
Buzulların bulunduğu yukarıdaki dağların diğer dağlarımızdan farkı, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Yeraltı kaynakları bakımından fakirdir.
Soğuk bölgelerde yağan karın hepsi erimez, üst üste yığılarak biriken bu karlara kalıcı kar (toktağan), bu karların başladığı yüksekliğe kalıcı (toktağan) kar sınırı denir. Toktoğan kar sınırı ekvatordan kutuplara doğru değişmektedir. Türkiye'de buzul şekillerinin görüldüğü alanlar 2220 m.nin üzerindeki alanlardır. Mevcut buzullar ise 3500 m.den daha yüksek yerlerde görülür. Bu nedenle günümüzde Marmara, Ege ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde buzullar görülmez.
Buzulların oluşturduğu yeryüzü şekillerine yaygın olarak rastlanan bir yöre ile ilgili olarak, aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? B) Tarım alanları sınırlıdır. C) Plato ve ovalar fazladır. D) Sıcaklık ortalaması düşüktür.
C) Ortalama yükseltileri D) Oluşum biçimleri E) Yayılma alanları 2.
Buzulların aşındırmasıyla oluşan çukurların sularla dolmasıyla buzul gölleri meydana gelir.
Buna göre iklim koşulları göz önüne alındığında, aşağıdaki alanların hangisinde buzul göllerine yaygın olarak rastlanır? A) Kuzey Avrupa
5.
C) Doğu Afrika D) Güney Avrupa
Buzul çeşitleri Sirk buzulu: Dağlardaki çukur ya da çanaklara yerleşmiş buzullardır.
Buna göre, haritada numaralandırılan yerlerden hangilerinde, kalıcı karlara rastlanabilir? A) I ve II
3.
Türkiye’de buzulların başlama sınır 2000 m. dir. Bu sınır Türkiye’den ekvatora doğru gidildikçe yükselir, kutuplara doğru gidildikçe düşer.
Buna göre, aşağıdaki dağlardan hangisinde kalıcı kar sınırı Türkiye’den daha düşüktür? A) Himalayalar B) Usanbaras C) Klimanjoro D) Atlas Dağları E) Urallar
182
Sıcaklığın yüksek olduğu ve yüksek dağların bulunmadığı yerlerde kalıcı karlara rastlanılmaz.
B) Güneydoğu Asya
E) Avustralya
Örtü buzulu: Antarktika, Grönland gibi büyük kara parçaları üzerinde örtü şeklinde geniş alanlara yayılmış buzullardır.
sisteminde
B) Yağış miktarı
Türkiye’de; Buzul (Cilo) Dağı, Aladağlar ile Orta Toroslar’da Bolkar Dağları, Erciyes, Süphan, Ağrı ve Doğu Karadeniz’de Kaçkar Dağı’nda küçük buzullar vardır.
Takke buzulu: Yüksek dağların zirvesini örten buzullardır.
dağ
A) Ekvatora uzaklıkları
E) Buharlaşma şiddeti fazladır.
Palme Yayınevi
6. Bölüm
B) II ve III D) IV ve V
6.
C) III ve IV E) I, II ve V
Türkiye’de buzulların etkili olduğu yerlerde aşağıdaki yer şekillerinden hangisi görülmez? A) Asılı vadi C) Sirk
B) Mantarkaya D) Hörgüçkaya E) Moren depoları
Dış Kuvvetler: Buzullar ve Rüzgârlar 7.
Türkiye’de morenlerin az görülmesinin nedeni, aşağıdakilerden hangisidir?
10. Buzulların ve deniz akıntılarının oluşumuna katkıda bulundukları yer şekli aşağıdakilerden hangisidir?
A) 36° – 42° Kuzey paralelleri arasında bulunması
A) Plato
B) Yer şekillerin çeşitli olması
B) Vadi D) Delta
C) Yükseltisinin doğuya doğru artması
C) Haliç E) Fyord
D) Dağların doğu – batı yönünde uzaması E) 26°–45° Doğu meridyenleri arasında bulunması 11. Türkiye’deki en büyük buzullar Hakkâri’nin Buzul (Cilo) Dağı’ndadır.
Bu durum, öncelikle Hakkâri’nin hangi özelliğine ters düşer?
8.
A) Yağan kar miktarına
B) Karasallığına
Bilgi Köşesi Buzulların Aşındırma Şekilleri: Buzullar üzerinden geçtikleri yerleri çizer, oyar, törpüler ve cilalar. Bu aşındırma sonucunda oluşan vadilerin enine profili U biçimli olur. Tekne vadi, asılı vadi adı verilen vadiler ile buzul yalağı (sirk) adı verilen küçük çanaklar oluşur. Buzul ortadan kalktığında bu çanaklarda göller oluşur. Buzullar dirençli taşların sırtlarını törpüleyerek hörgüçe benzeyen şekiller oluştururlar. Bunlara hörgüçkaya denir.
C) Enlemine D) Yağış biçimine E) Yükseltisine
Yukarıdaki haritada, buzul aşındırma şekillerinin bulunduğu bazı yerler gösterilmiştir.
Bu alanlarda buzulların oluşma nedeni, aşağıdakilerin hangisinde doğru eşleştirilmiştir? A) Nemlilik
–
Rüzgârlar
B) Karasallık
–
Yükseklik
C) Enlem
–
Boylam
D) Enlem
–
Yükseklik
E) Yükseklik
–
Denize uzaklık
Palme Yayınevi
12. Buzullar, büyük kara parçası üzerinde örtü şeklinde geniş alanlar kaplamasıyla örtü buzulunu meydana getirirler.
Örtü buzulu, aşağıdaki adalardan hangisinde görülür? A) Girit C) Grönland
B) Hokkaido D) Sina E) Yeni Zelanda
13. Dış kuvvetler, aşındırma ve biriktirme yaparak yeryüzünü şekillendirir. 9.
Aşağıdaki dağlardan hangisinde buzul aşındırma ya da biriktirme şekilleri görülür?
Aşağıdaki dış kuvvetlerden hangisi, oluşturduğu yer şekli ile yanlış eşleştirilmiştir?
A) Karacadağ
A) Buzul – hörgüçkaya
B) Cilo Dağı
B) Rüzgâr – delta
C) Yıldız Dağları
C) Dalga – falez
D) Menteşe Dağları
D) Akarsu – menderes
E) Madra Dağı
E) Yeraltı suyu – traverten
1. D
2. A
3. E
4. C
5. C
6. B
7. A
8. D
9. B
10. E
11. C
12. C
13. B
183
6. Bölüm
/ Yer'in Şekillenmesi
Bilgi Köşesi Buzulların Biriktirme Şekilleri: Buzullar aşındırarak taşıdığı çeşitli büyüklükteki malzemeyi hareketin bittiği yerlerde biriktirirler. Bu malzemeye moren denir. Morenler, buzul erimesi sonucunda oluşan akarsular tarafından taşınarak eğimin azaldığı yerlerde biriktirilir ve bu yerlerde sander düzlüklerini meydana getirirler.
19. TEST 1.
Türkiye’de rüzgâr aşındırma ve biriktirme şekillerinin daha çok Güneydoğu ve İç Anadolu bölgelerinde yaygın olmasının nedeni aşağıdakilerden hangisi olamaz?
4.
A) Bitki örtüsünün cılız olması
Yukarıdaki şekilde, rüzgârın etkileriyle oluşmuş ve barkan adı verilen kumul gösterilmiştir.
Bu yer şeklinin oluşmasında, aşağıdakilerden hangisinin etkili olduğu söylenemez?
B) Buharlaşmanın şiddetli olması C) Sert ve yumuşak kayaçların yan yana bulunması D) Mekanik çözülmenin şiddetli olması E) Yağış miktarının az olması
A) Sıcaklık ortalamasının yüksek olması B) Bitki örtüsünden yoksun olması C) Kurak iklimin görülmesi D) Gevşek malzemeli zeminin bulunması E) Mekanik çözülmenin kuvvetli olması
Palme Yayınevi
2.
Uyarı
Türkiye’nin şekillenmesinde en az etkili dış kuvvet buzullardır. Buzulların en az etkili olmasının nedeni de Türkiye’nin matematik konumudur.
5.
Yukarıda rüzgârın aşındırmasıyla oluşan yer şekline ne ad verilir?
A) Mantarkaya
B) Tafoni C) Barkan D) Kayalık çöller
A) I ve II
E) Kumullar
Rüzgâr erozyonu aşağıdaki alanlardan hangisinde daha çok etkilidir? A) Dağların eteklerinde B) Bitki örtüsünün cılız olduğu yerlerde C) Karstik arazilerde D) Ekvatoral iklim alanlarında E) Akarsu rejiminin düzensiz olduğu yerlerde
184
B) I ve III D) II ve IV
6. 3.
Yukarıdaki Türkiye haritasında numaralandırılan alanların hangisinde rüzgârın etkileri daha çok görülür? C) II ve III E) III ve IV
Günlük sıcaklık farkının yıllık sıcaklık farkından daha fazla olduğu, yağış rejimi olmayan bir iklim bölgesinde aşağıdaki yer şekillerinden hangisinin oluşması beklenemez? A) Mantarkaya B) Yardang C) Kumullar D) Barkan E) Moren tepeleri
Dış Kuvvetler: Buzullar ve Rüzgârlar 7.
10. Aşağıdakilerden hangisi rüzgâr biriktirme şekillerinden birisidir? A) Moren
B) Taraça D) Barkan
Yukarıdaki harita aşağıdaki olaylardan hangisinin dağılışını göstermektedir?
C) Delta E) Ova
11. Rüzgârın taşıdığı ince boyuttaki malzemeleri bırakmasıyla oluşan depo, aşağıdakilerden hangisi olabilir?
A) En çok yağış alan yerleri B) Karstik alanların dağılışı C) Göllerin en çok olduğu yerleri
A) Kumul C) Hörgüçkaya
D) Heyelanın çok olduğu yerleri E) Rüzgâr erozyonunun çok görüldüğü yerleri
B) Irmak adası D) Delta E) Lös
12.
Palme Yayınevi
A) I
9.
B) II
C) III
D) IV
Rüzgârların yeryüzünün biçimlenmesinde en çok rol oynadığı yerler çöllerdir. Çünkü, çöllerde mekanik çözülme en fazladır. Çöller, dönenceler çevresinde ve deniz etkilerine kapalı kıtaların iç kesimlerinde görülür.
İklim özellikleri ile yeryüzünü şekillendiren dış kuvvetler arasındaki ilişki düşünüldüğünde, yukarıdaki haritada işaretli bölgelerden hangisinde, yer şekillerinin biçimlenmesinde rüzgârların etkisi en azdır?
Kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde fiziksel çözülmenin fazla olması nedeniyle rüzgâr aşınım ve biriktirme şekilleri yaygındır.
Rüzgâr aşındırması mekanik yolla olur. Rüzgârın zeminden kaldırarak taşıdığı parçaları kaya yüzeylerine çarpmasıyla aşınma meydana gelir. Bu aşındırma sonucunda rüzgâr mağarası, hamada, tafoni, yardang ve mantarkaya (şeytan masası) meydana gelir.
8.
Bilgi Köşesi
Yukarıdaki Türkiye haritasında numaralandırılan alanların hangisinde buzul örtülerine ya da buzulun oluşturduğu yüzey şekillerine görülebilir? A) Yalnız I
B) Yalnız III D) II ve IV
C) Yalnız IV E) I, III ve IV
E) V
13. Aşağıdaki etkenlerden hangisi arttığında, rüzgârın aşındırma etkisi azalır?
Rüzgâr aşındırmasının ve biriktirmesinin etkili olduğu yerlerin ortak özelliği aşağıdakilerden hangisidir?
A) Yükselti B) Yük miktarı
A) Toprak örtüsünün kalın olması
C) Mekanik çözülme
B) Eğimin fazla olması
D) Sıcaklık farkı
C) Erozyonun şiddetli olması
E) Bitki örtüsü
D) Sıcaklık farkının az olması E) Yağış rejiminin düzenli olması
1. C
2. A
3. B
4. A
5. D
6. E
7. E
8. B
9. C
10. D
11. E
12. B
13. E
185
6. Bölüm
/ Yer'in Şekillenmesi
Bilgi Köşesi Mantarkaya: Rüzgârlar taşıdığı malzemeleri kayaların alt kısımlarına çarparak kayaları aşındırır. Aşınmayan kısımlar bir şapka görünümü alır. Şapka görünümlü bu şekillere mantarkaya denir.
20. TEST 1.
Bitki örtüsünün cılız olduğu kurak ve yarı kurak bölgelerde rüzgârların şekillendirici etkisi fazladır.
4.
Buzullar, yıl boyunca yağan ve erimeyip yüzeyde biriken karların oluşturduğu kütlelerdir.
Buna göre, buzul etkisiyle oluşan şekillerin aşağıda verilen alanların hangisinde, ancak çok yüksek seviyelerde görüldüğü söylenebilir? A) Kanada’nın kuzeyi B) Orta Afrika
Tafoni: Kayaçların sular tarafından çözünen tarafları rüzgâr tarafından aşındırılıp oluşturulan oyuklara tafoni denir.
Yukarıdaki haritada, numaralarla gösterilen taralı alanların iklim özellikleri göz önüne alındığında, hangilerinde rüzgârların şekillendirici etkisinin daha fazla olduğu söylenebilir? A) I ve II
B) I ve IV D) III ve V
C) Grönland Adası D) Antarktika E) İskandinav Yarımadası
C) II ve III E) IV ve V
Palme Yayınevi
2. Yardang: Kayaçların yumuşak kısımlarının kolay aşınırken sert kısımların geç aşınmasıyla oluşan şekillere denir.
5.
“Dirençli taşlardan oluşan yerler çizilmiş, törpülenmiş, cilalanmış ve hörgüçkaya adı verilen şekiller oluşmuştur.
Yukarıda açıklanan oluşumu meydana getiren dış kuvvet, aşağıdakilerden hangisidir? A) Buzullar C) Akarsular E) Seller
Yukarıda gösterilen yer şeklinin oluşum koşulları düşünüldüğünde, haritada numaralandırılmış yerlerden hangisinde görülmesi beklenir? A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
6.
B) Rüzgârlar D) Yeraltı suları
Türkiye’de örtü buzulunun bulunmamasının nedeni, aşağıdakilerden hangisidir? A) Dağlık olması
3.
Sıcaklığın düşük olduğu bölgelerde yağan karlar bir çukurun içinde donarak oluşturduğu buzula sirk buzulu denir. Sirk buzulu aşağıdaki yer şekillerinden hangisinin bulunduğu yerde görülür? A) Hamada C) Irmak adası E) Kanyon vadi
186
B) Haliç D) Drumlin
B) Yarımada olması C) Orta kuşakta bulunması D) Yüksek ülke olması E) 26°–45° Doğu meridyenleri arasında bulunması
Dış Kuvvetler: Buzullar ve Rüzgârlar 7.
Aşağıdaki yer şekillerinden hangisinin oluşumunda rüzgârın etkisi vardır?
11. Dış kuvvetler, kendi arasında rüzgârlar, sular ve buzullar olmak üzere üç ana gruba ayrılır. Dış kuvvetlerin etki dereceleri üzerinde iklim koşulları etkilidir.
A) Mantarkaya C) Barkan E) Tafoni
B) Kumullar D) Lös
9.
• Bitki örtüsünün cılız olması
• Sağanak yağışların etkili olması
• Yarı kurak iklimin görülmesi
Rüzgârların, taşıdıkları malzemeleri kayaların alt kısımlarına çarparak kayaları aşındırıp meydan getirdikleri şapka görünümlü yüzey şekli, aşağıdakilerden hangisi olabilir?
Palme Yayınevi
8.
12.
Yukarıda verilen özelliklerin görüldüğü alanlarda, aşağıdaki yüzey şekillerinden hangisinin oluşması beklenir? A) Yalıyar B) Menderes C) Lapya D) Devkazanı
Buna göre, haritada numaralandırılarak gösterilen alanlarda hangi dış kuvvetler etkili olmaktadır? I
II
III
A) Rüzgâr
Buzul
Akarsu
B) Buzul
Rüzgâr
Akarsu
C) Akarsu
Rüzgâr
Buzul
D) Buzul
Akarsu
Rüzgâr
E) Rüzgâr
Akarsu
Buzul
Tokdoğan kar sınırı (m)
Yer
Enlem
Chimbarosa
5500
0°
Everest
4800
28°
Glitterfield
1250
62°
Talvic
0
70°
Yukarıdaki tabloda, bazı yerlerdeki tokdoğan kar sınırı gösterilmiştir.
Tokdoğan kar sınırındaki değişmenin nedeni, aşağıdakilerden hangisi olabilir? A) Akıntılar C) Ekvatora uzaklık E) Mevsim
Rüzgârların biriktirmesi: Rüzgârların taşıdığı kum ve miller, rüzgâr hızının kesildiği sahalarda birikir. Bunun sonucunda çeşitli şekiller oluşur. Bunlar; barkan, lös ve kum yığınlarıdır.
Barkan: Rüzgârın biriktirmesi sonucu meydana gelen hilal biçimindeki kum yığınlarıdır.
Kum yığınları: İri ve küçük kumların bir arada bulunduğu kum yığınlarıdır.
Lös: Rüzgârın taşıdığı ince boyutlardaki malzemeleri hızının azaldığı ya da kaybolduğu yerlerde biriktirmesiyle oluşan depolardır.
E) Rüzgâr mağarası
Bilgi Köşesi
Türkiye’de rüzgâr etkileri fazla görülmemektedir. Ancak bazı kıyılarda; Kumköy, Şile, Çeşme plajları ile Çukurova ve Göksu deltalarında, İç Anadolu’da Konya–Karapınar çevresinde az da olsa etkili olmaktadır.
B) Yükselti D) Yağış miktarı
10. Aşağıdakilerden hangisi, IV. Zamanın birinci yarısında, buzulların etkili olduğu bölgelerde görülmesi beklenen yer şekillerinden biri değildir? A) Hörgüçkaya C) Fiyordlu kıyı E) Asılı vadiler
1. E
2. E
3. D
B) Moren setleri D) Kumullar
4. B
5. A
6. C
7. C
8. A
9. E
10. D
11. B
12. C
187
6. Bölüm
/ Yer'in Şekillenmesi
Bilgi Köşesi Dalgalar: rüzgârların etkisiyle oluşan yüzey suyu hareketleridir. Dalgaların oluşmasında, rüzgârla birlikte gelgit ve deniz tabanında meydana gelen deprem, heyelan ve volkanizma gibi olaylar da etkilidir.
21. TEST 1.
Bir litre deniz suyunda eriyik halde bulunan mineral madde miktarına tuzluluk denir.
3.
Denizlerin sıcaklık ve tuzluluğu okyanuslara göre daha fazla değişkenlik gösterir.
Aşağıdakilerden hangisi, denizlerdeki tuzluluk oranını belirleyen temel etkendir?
Bu durum, denizlerin aşağıdaki özelliklerinden hangisiyle açıklanabilir?
A) Rüzgârlar C) Yağış E) Akıntılar
A) Kıta sahanlığının daha geniş olmasıyla
B) Bulutluluk D) Sıcaklık
B) Çevresindeki karalardan etkilenmesiyle C) Yüzölçümlerinin daha küçük olmasıyla D) Dalga, akıntı ve gelgit gibi su hareketlerinin daha az etkili olmasıyla E) Derinliğinin daha az olmasıyla
Akıntılar: Okyanus ve denizlerde rüzgâr, gelgit ve su kütleleri arasındaki seviyeyoğunluk farkından meydana gelir. Akıntıların en önemlisi ve en yaygını sürekli rüzgârların oluşturduğu okyanus akıntılarıdır.
4.
Gelgit: Ay ve Güneş’in çekim gücü etkisiyle oluşan ve okyanus kıyılarında etkili olan alçalma ve yükselme hareketleridir.
Palme Yayınevi
2.
Yukarıda verilen kıyılarla ilgili olarak, aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) I'de şelf alanı daha geniştir.
B) II’de dalga aşındırması daha fazladır. Okyanus akıntıları rüzgârlarda olduğu gibi, enlemin etkisiyle, geldikleri yerin sıcaklığını gittikleri yere taşırlar.
C) I’de dalga biriktirmesiyle oluşan şekillere rastlanabilir.
Buna göre, yukarıdaki haritada numaralarla gösterilen akıntıların gittikleri yerde sıcaklığı nasıl etkiledikleri, aşağıdakilerin hangisinde doğru sıralanmıştır?
E) II’de yalıyar (falez) adı verilen kıyı şekilleri oluşur.
1
2
D) II’de gelgit genliği daha azdır.
3
A) Yükseltir
Düşürür
Düşürür
B) Düşürür
Yükseltir
Yükseltir
C) Yükseltir
Yükseltir
Düşürür
D) Düşürür
Düşürür
Yükseltir
E) Yükseltir
Düşürür
Yükseltir
5.
Türkiye kıyılarının şekillenmesinde, aşağıdakilerden hangisinin etkisi yoktur? A) Rüzgârların B) Buzulların C) Akıntıların D) Akarsuların E) Tektonik hareketlerin
188
Dış Kuvvetler: Dalga, Akıntı ve Kıyı Tipleri 6.
9.
Denizlerde 200 m. derinliğe kadar olan yerlere kıta sahanlığı ya da şelf alanı denir.
Bilgi Köşesi
Yukarıdaki şekilde bir akarsuyun ağız kısmında yaptığı biriktirme gösterilmiştir.
Şekilde verilen bilgilere dayanılarak,
Numaralandırılan kıyıların yer şekilleri göz önüne alındığında, hangisinde kıta sahanlığı daha dardır?
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
I. Akarsu bol alüvyon taşır.
II. Kıta sahanlığı geniştir.
III. Akarsuyun havzası dardır.
IV. Kıyıda gelgit genliği fazladır.
yargılarından hangilerine ulaşılamaz? A) Yalnız I
D) II ve III
Gelgit sırasında sulardaki yükselme ve alçalma arasındaki seviye farkına gelgit genliği denir. Gelgit genliği okyanus kıyılarında fazla, deniz ve göl kıyılarında azdır. Palme Yayınevi
7.
B) Yalnız III
C) I ve IV
Haliç: Gelgit genliğinin fazla olduğu denizlerin kıyısında deltalar oluşamaz. Çünkü akarsularla kıyıya getirilen alüvyonlar git hareketiyle dalgalar tarafından taşınarak açıklara götürülür. Böylece akarsu ağızlarında alüvyon biriktirilemez. Buralarda huni biçiminde girintiler oluşur. Bu girintilere haliç denir. Falez (Yalıyar): Dağların kıyıya paralel uzandığı boyuna kıyılarda ya da derinliğin birden arttığı dik kıyılarda dalga aşındırması sonucu falez (yalıyar) adı verilen diklikler oluşur.
E) III ve IV
10. Aşağıdakilerden hangisi, Karadeniz’in tuzluluk oranının düşük olmasının nedenlerinden biri değildir? A) Her mevsim bol yağış alması B) Ortalama derinliğinin fazla olması
C) Bol su taşıyan akarsularla beslenmesi
Yukarıdaki bilgilere göre, haritada numaralandırılan kıyılardan hangisinde, gelgit genliği daha azdır?
A) 1
B) 2
8.
Platoları yaran akarsu vadilerinin deniz sularıyla dolmasıyla oluşan girintili çıkıntılı kıyı tipine “ria kıyı tipi” adı verilir.
Buna göre aşağıdaki illerden hangisinde ria tipi kıyılar bulunur? A) Trabzon
C) 3
B) Tekirdağ
D) Giresun
1. D
2. A
D) 4
3. C
D) Diğer denizlerle bağlantısının zayıf olması E) Ortalama sıcaklığının düşük olması
E) 5
11. Kapıdağ Yarımadası, aşağıdakilerden hangisinin sonucunda oluşmuştur? A) Dalga biriktirmesi B) Buzul aşındırması C) Rüzgâr aşındırması
C) İstanbul
D) Akarsu biriktirmesi E) Gelgit aşındırması
E) Sinop
4. D
5. B
6. A
7. D
8. C
9. E
10. B
11. A
189
6. Bölüm
/ Yer'in Şekillenmesi
Bilgi Köşesi Kıyılarda Oluşan Biriktirme Şekilleri Alçak ve basık kıyılarda denizin derinliği azdır. Bu kıyılarda dalga ve akıntıların sürüklediği maddeler birikerek biriktirme şekilleri oluşur. Bunlar kıyı oku, kıyı seti, kıyı kordonu, lagün ve tombolodur.
22. TEST 1.
Karadeniz’den Marmara ve Ege Denizi’ne doğru akıntıların üstten; Ege ve Marmara Denizi’nden Karadeniz’e doğru olan akıntıların ise alttan hareket etmesi, aşağıdakilerden hangisi ile açıklanamaz?
4.
Okyanus akıntıları Kuzey Yarımküre’de geldiği yönün sağına, Güney Yarımküre’de ise geldiği yönün soluna doğru sapar.
Bu durumun nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Dünya’nın ekseni çevresindeki hareketi
A) Karadeniz’e dökülen akarsuların çok olmasıyla
B) Tuzluluklarının farklı olması C) Gelgit genliğinin farklı olması
B) Ege ve Marmara Denizi’nin daha derin olmasıyla
D) Deniz suyu sıcaklığının aynı olmaması E) Yoğunluklarının farklı olması
C) Karadeniz’in su seviyesinin daha yüksek olmasıyla
Tombolo (Bağlama seti): Denizdeki bir adanın kıyı oklarıyla karaya bağlanmasıyla oluşan şekillere tombolo denir.
D) Ege ve Marmara Denizi’nin sularının daha tuzlu olmasıyla E) Karadeniz’in bol yağış almasıyla
2.
Türkiye’de kıyıların şekillenmesinde, aşağıdakilerden hangisinin etkisi daha azdır? A) Akıntılar
Lagün (Deniz kulağı): Koy ve körfezlerin önlerinin kıyı oku ya da kıyı kordonlarıyla kapanması sonucunda oluşan göllerdir.
Doğu ve Batı Karadeniz bölümlerinde falezli kıyılara rastlanırken, Orta Karadeniz Bölümü’nde plajlı kıyılar görülmektedir.
Bu durum, bölümlerin öncelikle hangi özellikleriyle ilgilidir?
Palme Yayınevi
Kıyı okları: Dalgalar tarafından aşındırılan malzemenin kıyıya dik bir şekilde biriktirilmesi sonucu oluşan şekillerdir.
5.
A) Hâkim rüzgâr yönleriyle B) Dağların uzanış yönünün farklı olmasıyla
B) Yer şekilleri
C) Deniz seviyelerinin farklı olmasıyla
C) Dalgalar
D) Kıyı derinliklerinin farklı olmasıyla
D) Akarsular
E) Akarsuların taşıdığı alüvyonların miktarıyla
E) Gelgit olayı
3.
6.
Ay’ın ve Güneş’in çekim gücüyle oluşan, deniz seviyesindeki yükselme alçalma sırasında meydana gelen seviye farkına gelgit genliği denir.
D) Japon Denizi
Buna göre, gelgit genliğinin fazla olduğu kıyılar için, aşağıdakilerden hangisinin doğruluğu kesindir?
E) Kuzey Denizi
A) Kıta sahanlığı dardır.
Aşağıdaki denizlerden hangisinde gelgit genliği en azdır? A) Gine Körfezi B) Umman Denizi C) Basra Körfezi
B) Akarsu ağızlarında delta oluşamaz. C) Koy, körfez bakımından zengindirler. D) Limanlı kıyı tipi görülür. E) Yüksek enlemlerde bulunan kıyılardır.
190
Dış Kuvvetler: Dalga, Akıntı ve Kıyı Tipleri 7.
10.
Aşağıdaki haritada bazı kıyılar numaralandırılarak gösterilmiştir.
Bilgi Köşesi
Haritada gösterilen kıyılarla ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi doğru değildir? A) 1 ‘de kıta sahanlığı dardır.
A) Kıyılar buzul etkisiyle şekillenmiştir.
B) 2’de dalga biriktirmesi etkilidir.
C) Akarsu ağı çok gelişmiştir.
D) 4’te dalga aşındırması fazladır.
D) Yükselti ortalaması fazladır.
E) 5’te enine kıyılar görülür.
I. Delta
II. Haliç
III. Kıyı oku
IV. Falez
Yukarıdaki yüzey şekillerinden hangileri, yalnızca okyanus veya kenar denizlerin kıyılarında görülür? B) Yalnız II D) II ve IV
9.
Palme Yayınevi
E) Dağlar kıyıya dik uzanır.
Deniz ve okyanus kıyılarında oluşan yüzey şekillerinin bir kısmı göllerin kıyısında da oluşabilir.
A) Yalnız I
Enine Kıyı Tipi: Dağların kıyıya dik uzandığı yerlerde oluşan kıyılardır. Bu kıyılarda girinti ve çıkıntılar fazladır.
B) Dalga aşındırması fazladır.
C) 3’te kıta sahanlığı geniştir.
8.
Yukarıdaki şekilde verilen kıyı tipinin yaygın olarak bulunduğu bir yer ile ilgili aşağıdakilerden hangisi kesin söylenebilir?
KIYI TİPLERİ Orojenez, epirojenez, buzullar, volkanizma, dalga ve akıntıların doğrudan ve dolaylı etkileriyle yeryüzünde birbirinden farklı kıyı tipleri oluşmaktadır.
Enine kıyı, tipi en çok Ege Bölgesi’nde görülür. Ege kıyılarından Edremit Körfezi ile Güllük Körfezi arasındaki kıyı tipi, enine kıyı tipine örnektir.
11. Aşağıdakilerden hangisinin oluşumunda, kıyıya paralel dağ sıraları arasındaki vadilerin deniz sularıyla dolmasıyla oluşan kıyı tipidir? Boyuna Kıyı Tipi: Dağların kıyıya paralel uzandığı bölgelerde meydana gelen kıyı tipidir. Bu kıyı tipi Karadeniz ve Akdeniz bölgelerinde görülür.
C) I ve III E) III ve IV
Kıyı oklarının denize doğru ilerleyerek açıktaki bir adayı ana karaya bağlamasıyla oluşan yer şekline verilen ad, aşağıdakilerden hangisidir? A) Falez C) Tombolo E) Kanyon
1. B
2. E
B) Mantarkaya D) Lagün
3. C
4. A
5. D
6. B
7. E
8. B
9. C
10. A
11. D
191
/ Yer'in Şekillenmesi
Bilgi Köşesi Liman Kıyı Tipi: Kıyı oklarının koyların önlerini kapatmasıyla oluşan kıyı tipidir.
Dalmaçya Kıyı Tipi: Kıyıya paralel uzanan dağlar arasındaki vadiler, denizin yükselmesi sonucunda sular altında kalır. Böylece denizin içinde kalan dağlar ve tepeler ada görünümü alarak dalmaçya kıyı tipini oluşturur.
Dalmaçya kıyı tipi, yeryüzünde en belirgin olarak Adriyatik Denizi kıyılarında görülür. Ülkemizde bu kıyı tipinin görüldüğü yerler ise KAŞ kıyılarıdır.
23. TEST 1.
Okyanus akıntılarının karşılaşma alanları balıkçılık için elverişlidir.
Buna göre, aşağıdaki ülkelerden hangisinde sözü edilen nedene bağlı olarak balıkçılığın geliştiği söylenemez?
A) Japonya
B) İtalya
C) Norveç
Dağların kıyıya paralel uzandığı kıyılarda kıta sahanlığı dardır.
Buna göre, haritada işaretli kıyılardan hangisinde kıta sahanlığı en geniştir?
A) 1
2.
1 lt. deniz suyunda erimiş halde bulunan mineral oranına tuzluluk denir.
Ege Bölgesi'nde dağlar kıyıya paralel uzansaydı, aşağıdakilerden hangisi gerçekleşmezdi?
Buna göre, Baltık Denizi’nin tuzluluk oranının Adriyatik Denizi’nden az olmasında,
A) Kıyı ile iç kesimler arasındaki iklim farkı azalırdı.
B) 2
C) 3
D) 4
D) Kanada
I. sıcaklığın düşük olması,
II. buharlaşmanın az olması,
III. iç deniz olması,
IV. kıyı şekillerinin farklı olması,
V. beslenme kaynaklarının daha fazla olması
özelliklerinden hangileri etkilidir? B) II ve III D) IV ve V
3.
C) Çukurova D) Batı Karadeniz E) Saroz Körfezi
C) Nemli hava kütleleri kıyıda dar bir alanda etkili olurdu D) Kıyı ile iç kısımlar arasında ulaşım geçitlerle sağlanırdı. E) Kıyılar doğal liman bakımından zengin olmazdı.
E) I, II ve V
Buna göre Türkiye’de, aşağıda verilen yerlerin hangisinin kıyılarında, falez oluşumu daha çok görülür? B) Güney Marmara
B) Şelf sahası dar ve delta oluşumu zor olurdu.
C) III ve IV
Dalga ve akıntılar alçak ve sığ kıyılarda biriktirme, yüksek ve derin kıyılarda ise aşındırma yaparak kıyıları şekillendirir. Dalgaların aşındırması sonucu oluşan dik kıyılara falez (yalıyar) denir.
A) Samsun
E) İzlanda
E) 5 5.
A) Yalnız I
192
4.
Palme Yayınevi
6. Bölüm
6.
Dalgalar, şelf alanının dar olduğu derin kıyıların önünde aşındırma, sığ kıyılarda ise biriktirme yapar.
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi dalga ve akıntıların biriktirme yoluyla oluşturduğu yer şekillerinden biri değildir? A) Kıyı kordonu B) Tombolo C) Lagün D) Yalıyar E) Kıyı oku
Dış Kuvvetler: Dalga, Akıntı ve Kıyı Tipleri 7.
10. Aşağıdaki haritada bazı kıyılar numaralandırılarak gösterilmiştir.
Dağların kıyıya paralel uzandığı dik ve yüksek kıyılarda dalgaların kıyıya çarpması sonucunda, kıyının alt kısmı zamanla oyuk şeklinde aşınır. Oyuğun üst kısımları zamanla çökerek kıyıda falez (yalıyar) adı verilen diklikler oluşur.
Bilgi Köşesi Ria Tipi Kıyılar: Denizin yükselmesiyle platoları yaran akarsu vadilerinin sular altında kalmasıyla oluşan kıyılardır. Bu kıyılarda kıyı derin ve dolambaçlıdır.
A) 1 – Boyuna kıyı tipi
Yukarıdaki Türkiye haritasında gösterilen aralıkların yüzey şekilleri dikkate alındığında, hangilerinde falezlerin daha fazla olduğu söylenir? A) I ve II
B) I ve IV D) II ve IV
Haritada numaralandırılan yerlerde görülen kıyı tiplerinden hangisi doğru verilmiştir? B) 2 – Dalmaçya kıyı tipi C) 3 – Watt kıyı tipi D) 4 – Enine kıyı tipi E) 5 - Ria kıyı tipi
C) II ve III
Skyer Kıyı Tipi: Buzulların etkisi ile oluşan horgüçkaya ve morenlerin sular altında kalmasıyla meydana gelen kıyılara denir.
E) III ve IV
Marmara Denizi kıyılarında, aşağıdaki kıyı şekillerinden hangisine rastlanmaz? A) Yalıyar C) Skyer tipi kıyı E) Tombolo
B) Lagün D) Kıyı kordonu
Palme Yayınevi
11. 8.
Uyarı
9.
Yukarıda verilen yer şeklinin görüldüğü yerlerde aşağıdaki kıyı tiplerinden hangisi görülür? A) Liman kıyı tipi B) Dalmaçya kıyı tipi C) Skyer kıyı tipi D) Boyuna kıyı tipi E) Haliç kıyı tipi
Yukarıdaki yer şeklinin oluşumunda, aşağıdakilerden hangisinin etkisi en azdır? A) Dağların kıyıya göre konumu B) Denizdeki dalgaların etkisi C) Suyun sıcaklığı D) Rüzgârın etkisi E) Denizin derinliği
Fiyordlu Kıyı Tipi: Buzul vadilerinin sular altında kalmasıyla meydana gelen kıyılardır. Fiyordlu kıyıların bulunduğu yerlerde çok sayıda koy, körfez ve yarımada bulunur.
12. Buzulların etkisi ile oluşan horgüçkaya ve morenlerin sular altında kalmasıyla meydana gelen kıyı tipi aşağıdakilerden hangisidir? A) Skyer
B) Boyuna D) Lagün
Orojenez, epirojenez, buzullar, dalga ve akıntılardan dolayı farklı kıyı tipleri oluşmuştur. Bazı kıyı tiplerinin özellikleri aşağıda verilmiştir: Enine kıyılar: Bu kıyılarda girinti ve çıkıntılar fazladır. Boyuna kıyılar: Bu kıyılarda kıyı sade bir görünümdedir. Skyer kıyılar: Buzulların etkili olduğu kıyılarda görülür. Limanlı kıyılar: Kıyı okları kıyının önünü kapatır. Dalmaçya kıyılar: Denizin içinde kalan dağ ve tepeler ada görünümünü alır. Ria kıyılar: Denizin yükseldiği yerlerde görülür. Fiyordlu kıyılar: Buzul vadilerin sular altında kalmasıyla oluşur.
C) Enine E) Liman
193
/ Yer'in Şekillenmesi
Bilgi Köşesi Hatırlatma
Gelgit: Ay ve Güneş’in çekim gücüne bağlı olarak suların kabarması ve çekilmesine gelgit denir. Güneş ve Ay, aynı doğrultuya geldiklerinde kabarma daha fazla olur. Buna büyük gelgit denir. Ay ve Güneş birbirlerine dik doğrultuda oldukları zaman kabarma daha az olur. Buna da küçük gelgit denir. Büyük ve küçük gelgit bir ayda ikişer defa olmaktadır. Ay’ın Dünya’ya en yakın olduğu zamanda gelgit genliği artar. Suların çekilme ve kabarma düzeyleri arasındaki yükselti farkına gelgit genliği denir.
13. Dağların kıyıya paralel uzandığı bir bölgede dalgalar daha çok aşındırma yoluyla etkili olur.
16. Aşağıda fiyort kıyı tipi ile dünya haritasında beş yer işaretlenerek gösterilmiştir.
Bu durum,
I. kıyıda kolay aşınan kayaçların varlığı,
II. kıyının gerçek uzunluğu ile kuş uçumu uzunluğu arasındaki farkın az olması,
III. kıyı derinliğinin fazla olması
özelliklerinden hangilerinin sonucu olabilir? A) Yalnız I
B) Yalnız II D) I ve II
C) Yalnız III E) II ve III
14. Karadeniz ve Akdeniz bölgelerin kıyılarında boyuna, Ege Bölgesi kıyılarında enine kıyı tipi görülür.
Verilen bölgelerdeki yer şekilleri göz önüne alındığında, bu bölgelerdeki kıyılarla ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Ege Bölgesi’nde deniz etkileri iç kesimlere kolayca sokulur. B) Karadeniz ve Akdeniz kıyılarında şelf alanı dardır.
Uyarı
Kıyıların biçimlenmesinde en önemli etmenler şunlardır: ➫ Deniz yükselmesi ➫ Enlem etkisi ➫ Yer kabuğundaki çökmeler ➫ Akarsu ve buzulların etkisi Fiyort kıyı tipine yüksek enlemlerde, mercan kıyıları alçak enlemlerde rastlanır.
Palme Yayınevi
6. Bölüm
C) Ege kıyılarında biriktirme, Karadeniz ve Akdeniz kıyılarında aşındırma şekilleri ön plana geçer.
Bu kıyı tipi haritada numaralandırılarak işaretlenen yerlerin hangisinde görülür?
A) 1
B) 2
C)3
D) 4
E) 5
17. Oluşum koşulları gereği bazı kıyı tipleri Türkiye’de görülmezken bazı kıyı tipleri de Türkiye’de görülür.
Aşağıda şekilleri verilen kıyı tiplerinin oluşumları göz önüne alındığında, hangisi Türkiye’de görülmez?
D) Akdeniz ve Karadeniz kıyılarından iç kesimlere geçişte boğaz ve geçitler daha çok önemlidir. E) Ege kıyılarında falez, Karadeniz ve Akdeniz kıyılarında tombolo fazladır. 15. Fransa’nın kuzey kıyılarındaki akarsuların ağızlarında büyük haliçler oluşurken, ülkenin güney kıyılarındaki akarsuların ağızlarında delta oluşmaktadır.
194
Aynı ülke içerisinde akarsu ağızlarında farklı yer şekillerine rastlanması aşağıdakilerden hangisinin farklılığı ile açıklanır?
18. Aşağıda kıyı tipleri ve görüldüğü yerler eşleştirilmiştir.
Bunlardan hangisi doğru verilmiştir?
A) Kıyıların derinliğinin
A) İstanbul Boğazı ⇒ Dalmaçya
B) Gelgit etkilerinin
B) Menteşe kıyıları ⇒ Enine
C) Kıyı gerisindeki yer şekillerinin
C) Kaş kıyıları ⇒ Boyuna
D) Akarsuların akımlarının
D) Küçükçekmece ⇒ Liman
E) İklim tiplerinin
E) Batı Karadeniz kıyıları ⇒ Skyer
1. E 13. C
2. E 14. E
3. D 15. B
4. B 16. A
5. A 17. B
6. D 18. D
7. B
8. C
9. C
10. A
11. E
12. A
SU, TOPRAK VE BİTKİ ÖRTÜSÜ
7. Bölüm
/ Su, Toprak ve Bitki Örtüsü
Bilgi Köşesi SU KAYNAKLARI Dünya’daki su kaynaklarını okyanuslar, denizler, göller, akarsular, kar ve buzullar ile yer altı suları oluşturur. Okyanuslar ve Denizler: Kıtalar arasında kalan büyük çukurlukları dolduran su kütlelerine okyanus adı verilir. Okyanusa bağlı ve okyanustan daha küçük olan ve genellikle kıta içlerine doğru sokulmuş su kütlelerine ise deniz adı verilmektedir. Denizler de kendi içerisinde iki ana gruba ayrılır. Okyanuslardan ada yaylarıyla ayrılmış olan denizlere kenar deniz, okyanuslara boğazlar aracılığıyla bağlanan ve kara içlerine sokulmuş denizlere ise iç deniz adı verilir. Okyanuslar: Atlas Okyanusu, Büyük Okyanus, Hint Okyanusu
1. TEST 1.
Yeryüzünde okyanus ve denizler farklı oranlarda tuzluluğa sahiptir. Bu suların fiziksel ve kimyasal özellikleri de farklıdır.
Aşağıdakilerden hangisi bu farklılıkları etkileyen durumlardan biri değildir?
A) Sularının sıcak olması
A) Enlem dereceleri
C) İçerisinde çeşitli canlıların yaşaması
B) Akıntı sistemleri
D) Suların tuzlu olması
C) Akarsulardan beslenme durumları
E) Karadaki sulardan yeterince beslenememesi
E) Çanak yapıları
5. 2.
Türkiye doğal göller bakımından oldukça zengin olduğu halde Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde doğal göl bulunmamaktadır.
Bu durum Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nin aşağıdaki özelliklerinden hangisiyle açıklanabilir? A) Yer şekillerinin sade olmasıyla
196
Yukarıdaki şekilde, Marmara Bölgesi’nde bulunan Küçükçekmece ve Büyükçekmece gölleri gösterilmiştir.
Bu göllerin oluşumunda etkili olan temel faktör, aşağıdakilerden hangisidir?
B) Buharlaşmanın şiddetli olmasıyla C) Yağış miktarının azlığıyla
İç Denizler Akdeniz, Kızıldeniz, Karadeniz, Azak Denizi
Göllerin suları acı, tatlı, sodalı ve tuzlu olabilmektedir. Bu farklılığın nedenleri; iklim koşulları, beslenme kaynakları, gölün bulunduğu arazi yapısı, gölün büyüklüğü ve gideğeninin ( göl ayağı) olup olmamasıdır.
Deniz ve okyanus sularının içme ve sulama suyu olarak kullanılamamasının nedeni aşağıdakilerden hangisi olabilir? B) Sularında oksijen miktarının az olması
D) Su miktarları
Kenar Denizler Karayip Denizi, Japon Denizi, Umman Denizi, Manş Denizi
GÖLLER Karalar üzerindeki çukurlarda birikmiş durgun sulara göl denir. Göllerin genellikle deniz ve okyanuslarla bağlantısı yoktur. Göller yeryüzündeki tatlı suların % 87’sini oluştururken, karalar üzerinde kapladığı alan sadece % 2’dir.
4.
Palme Yayınevi
7. Bölüm
D) Yükselti ortalamasının azlığıyla E) Yüzölçümünün küçük olmasıyla
A) Toprak kayması B) Akıntılar C) Dalga biriktirmesi D) Dalga aşındırması E) Akarsular
3.
Türkiye’de göllerin toplandığı başlıca dört bölge vardır. Bunlar: Göller Yöresi, Güney Marmara, Van Gölü ve Tuz Gölü göller yöresidir.
Güney Marmara’da bulunan göller, aşağıdakilerden hangisinde birlikte verilmiştir?
6.
Aşağıdaki göllerden hangisi, iç kuvvetlerin etkisiyle oluşmuştur?
A) Eğirdir- Burdur- Beyşehir- Acıgöl
A) Karstik göller
B) Van Gölü –Haçlı- Çıldır- Nemrut
B) Krater göller
C) Tuz Gölü- Eber- Seyfe- Durusu
C) Sirk gölleri
D) Sapanca- İznik- Uluabat- Manyas
D) Alüvyon set gölleri
E) Bafa- Hazar- Terkos- Çıldır
E) Heyelan set gölleri
Su Kaynakları: Denizler, Okyanuslar ve Göller 7.
Bafa Gölü’nde çeşitli balıklar yaşarken, Van Gölü’nde yalnızca göle dökülen akarsuların ağızlarında az sayıda balık bulunmaktadır.
Bu durum, Van Gölü’nün aşağıdaki özelliklerinden hangisiyle açıklanabilir?
10. Göller, karalar üzerindeki çukur alanlarda suların birikmesiyle oluşur.
Aşağıdakilerden hangisi, göl oluşumuna yol açan etmenlerden biri değildir? A) Volkanik püskürmeler
A) Suyun sodalı olmasıyla
B) Heyelanlar
B) Beslenme kaynaklarının fazla olmasıyla
C) Akarsu biriktirmesi
C) Deniz seviyesinden yüksek olmasıyla
D) Rüzgâr aşındırması
D) Kirliliğinin fazla olmasıyla
E) Tektonik hareketler
E) Su seviyesinin yıl içinde fazla değiş mesiyle
Bilgi Köşesi Gölün fazIa suları göl çanağının en alçak yerinden bir dere halinde dışarıya akmaya başlar. Buna gideğen ya da göl ayağı adı verilir. Suları taşan veya tabana sızan göllerin suları tatlı, daha çok buharlaşmayla su kaybedenlerin suları ise tatlı değildir (Arazinin kayaç türüne bağlı olarak tuzlu, sodalı vb. olur.). Örneğin; Tuz Gölü ve Van Gölü.
11. Hazar Gölü’nün sularının tatlı olması, aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir?
8. Göller
Yüzölçümü Bulunduğu (km2) bölge
Su özelliği
A) Beslenme kaynaklarının fazla olmasıyla
Çıldır
115
D. Anadolu
Tatlı
B) Göl ayağının olmasıyla
Marmara
34
Ege
Tatlı
C) Buharlaşmasının fazla olmasıyla
İznik
298
Marmara
Tatlı
Tortum
8
Karadeniz
Tatlı
D) Doğu Anadolu’da yer almasıyla
Yukarıda bazı göllerin yüzölçümü, bulunduğu bölge ve su özellikleri verilmiştir.
Yalnızca tabloda verilen bilgilere dayanılarak, bu göllerin hangi özelliğinin benzer olduğu söylenebilir?
Palme Yayınevi
E) Derinliğinin az olmasıyla
Tektonik Göller: Yerkabuğunun kırılarak çökmüş (graben) bölümlerinin sularla dolmasıyla oluşur. Doğu Afrika’daki göller, Asya’da Hazar, Baykal, Aral ve Lût gölleri. Türkiye’de; Güney Marmara gölleri (Uluabat, Manyas, İznik vb.), Tuz Gölü, Hazar (Elazığ), Burdur, Beyşehir, Eğirdir, Acıgöl tektonik göllere örnektir.
Uyarı
A) Kaya yapısının B) Oluşum yaşının
12. İnsanlar tarafından yapılan yapay set göllerine baraj denir.
C) Yükseltisinin D) Su miktarının
E) Gideğeninin olmasının
Dünya’nın en büyük gölleri genelde tektonik kökenlidir. Hazar, Nyasa, Tanganyika ve Baykal gölleri buna örnek olarak gösterilebilir.
Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’deki barajların özelliklerinden biri değildir? A) En çok rejimi düzensiz olan akarsular üzerinde bulunur.
9.
B) Enerji üretiminde önemli paya sahiptir.
Okyanuslardan ada yaylarıyla ayrılmış olan denizlere kenar deniz, okyanuslara boğazlar aracılığıyla bağlanan ve kara içlerine sokulmuş denizlere ise iç deniz adı verilir.
C) Erozyon nedeniyle kısa sürede su tutma kapasiteleri azalır. D) Bölge iklimini nemli hale getirmek amacıyla kurulurlar.
Buna göre, aşağıdaki denizlerden hangisi kenar denize örnek gösterilemez?
E) İçme ve sulama suyu sağlamak için kurulurlar.
A) Azak Denizi B) Japon Denizi C) Umman Denizi D) Kuzey Denizi E) Karayip Denizi
1. E
2. B
3. D
4. D
5. C
6. B
7. A
8. E
9. A
10. D
11. B
12. D
197
/ Su, Toprak ve Bitki Örtüsü
Bilgi Köşesi Volkanik Göller (Krater gölü): Volkanik patlama çukurlarının sonradan sularla dolmasıyla oluşur. Nemrut, Meke Tuzlası, Acıgöl ve Gölcük (Isparta) başlıca örnekleridir.
Karstik Göller: Kalkerli arazide kimyasal çözünmeyle meydana gelmiş çukurlarda oluşmuşlardır. Bu göllerin başlıca örnekleri Akdeniz Bölgesi’ndeki, Söğüt, Kestel, Suğla, Karagöl ve İç Anadolu’da Obruk Platosu’ndaki obruklardır. Hatırlatma
2. TEST 1.
Aşağıda bazı göllerden doğan akarsular doğduğu yerlerle eşlenmiştir.
4.
Bu eşlemelerden hangisi doğru değildir?
Aynalı, Kilimli ve Karagöl oluşum yönüyle, aşağıdaki göl gruplarından hangisine örnek gösterilebilir?
A) Manyas Gölü’nden Kocaçay
A) Buzul gölleri
B) Beyşehir Gölü’nden Çarşamba Suyu
B) Karstik göller
C) Çıldır Gölü’nden Arpaçay
C) Tektonik göller
D) Tuz Gölü’nden Peçenek Suyu
D) Kıyı set gölleri
E) Hazar Gölü'nden Dicle Nehri
E) Volkanik göller
5. 2.
Karstik göllerde kimyasal çözülmenin fazlalığı nedeniyle bu göllerin suları genelde tatlı değildir.
Buzul Gölleri: Buzulların aşındırmasıyla oluşan çukurlara, suların dolmasıyla meydana gelen göllerdir.
Göl sularının kapladığı alan yıl içinde değişiklik gösterir. Bunda göl çanağının derinliği, buharlaşma şiddeti, gölü besleyen akarsuların getirdiği su miktarı etkilidir. Buna göre, bulundukları yörelerin doğal koşuları da göz önüne alındığında, aşağıdaki göllerden hangisinde, suların kapladığı alanın yaz ve kış mevsimleri arasında en çok değişme göstermesi beklenir?
B) Karayip Denizi C) Manş Denizi D) Baltık Denizi E) Umman Denizi
6.
II. Kıyı set
B) Van Gölü
III. Tektonik
C) Tuz Gölü
Yukarıda oluşumları verilen göllerin örnekleri aşağıdaki seçeneklerin hangisinde doğru sıralanmıştır?
E) Burdur Gölü
I
3.
Oluşumuna göre göl tipleri incelendiğinde Türkiye’de tektonik kökenli göllerin sayısının diğer göl çeşitlerine göre oldukça fazla olduğu görülmektedir. Bu durum, Türkiye’nin aşağıdaki özelliklerinden hangisi ile açıklanabilir? B) Aktif fay hatlarına sahip olmasıyla C) Sık bir akarsu ağına sahip olmasıyla D) Yükselti ortalamasının fazla olmasıyla E) Akarsularının bol alüvyon taşımasıyla
II
III
A) Tortum
İznik
Kestel
B) Avlan
Mogan
Sapanca
C) Kestel
Terkos
Hazar
D) Eğirdir
Köyceğiz
Terkos
E) Sapanca
Suğla
Sera
7.
Gideğeni olan göllerin yıl içindeki seviye değişimi azdır.
Buna göre, aşağıdaki göllerin hangisinde yıl içinde seviye değişikliği daha azdır?
A) Zemin yapısının geçirgen olmasıyla
198
I. Karstik
A) Beyşehir Gölü
D) İznik Gölü
Buzul gölleri, IV. jeolojik zamanın buzul dönemlerinde, buzullar altında kalan İskandinavya ve Kanada’da ve yüksek dağlık bölgelerde sıkça görülen ve yüz ölçümü genellikle küçük olan göllerdir.
Aşağıda verilen denizlerinden hangisi, farklı bir okyanus kıyısında bulunur? A) Kuzey Denizi
Palme Yayınevi
7. Bölüm
A) Tuz Gölü C) Acıgöl
B) Van Gölü D) Burdur Gölü E) Sapanca Gölü
Su Kaynakları: Denizler, Okyanuslar ve Göller 8.
12. Aşağıda oluşumlarına göre göl çeşitleri ve bu göllerin en çok görüldüğü bölgeler eşleştirilmiştir.
Göller çeşitli şekillerde oluşmuş çukur alanların sularla dolması ile meydana gelir. Gölün oluşumunu sağlayan çanaklar tektonik, volkanik, karstik olaylar ve buzul aşındırması sonucu oluşur.
Bu eşleştirmelerden hangisi doğru değildir?
Buna göre, aşağıdaki göllerden hangisinin oluşumu diğerlerinden farklıdır?
A) Tektonik göl – Marmara Bölgesi
A) Sapanca
C) Kıyı set gölü – Marmara
B) İznik
D) Uluabat
B) Heyelan set gölü – Karadeniz Bölgesi
C) Abant
Bilgi Köşesi Set Gölleri: Bir vadinin ya da bir yanı açık bir çukurluğun önünün bir setle kapanması ve setin arkasında suların birikmesiyle oluşan göllerdir. Bunlar:
D) Karstik göl – Akdeniz Bölgesi
E) Tuz Gölü
E) Alüvyon set gölü – Güneydoğu Anadolu Bölgesi
a) Volkanik (lav) Set Gölleri: Van Gölü ile Kuzeydoğu Anadolu’daki Çıldır Gölü.
9. Türkiye’de heyelan set göllerine en fazla Karadeniz Bölgesi’nde bulunur.
Bölgenin aşağıda verilen özelliklerinden hangisi heyelanı artırıcı rol oynamaz?
13. Türkiye’deki göllerin ulaşıma elverişsiz olmasının temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
A) Tabakaların eğim doğrultusunda uzanması B) Yamaç eğimlerinin fazla olması
A) Yüzölçümlerinin küçük olması
C) Yağış miktarının fazla olması
B) Beslenme kaynaklarının az olması
D) Oluşum zamanları farklı arazilere sahip olması
C) Havzalarının dar olması
10. Türkiye’de göl sayısının fazla olmasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
c) Heyelan Set Gölleri: Tortum, Sera, Abant ve Yedigöller.
D) Sularının sodalı olması
Palme Yayınevi
E) Geçirimsiz tabakaların bulunması
d) Kıyı set gölleri: Büyükçekmece ve Küçükçekmece gölleriyle deltalarda oluşmuş göller başlıca örnekleridir. Ayrıca ülkemizde çok sayıda baraj gölü (suni set gölü) de vardır.
E) Tektonik kökenli olmaları
14. Aşağıda verilen göllerden hangisi krater gölüdür?
A) Akdeniz iklim kuşağında bulunması B) Yükselti ortalamasının fazla olması
A) Tortum Gölü
C) Volkanik arazinin geniş yer kaplaması
B) Van Gölü
D) Ye şekillerinin engebeli olması
C) Köyceğiz Gölü
E) Orta kuşakta olması
D) Nemrut Gölü E) Büyükçekmece Gölü
11. Türkiye’de bazı göller birbirine yakın oldukları halde, tuzluluk oranları birbirlerinden farklıdır.
Bu durum, aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir?
15. Volkanik göllerin bir kısmı volkanik patlamanın oluşturduğu çukurlarda suların birikmesiyle oluşur.
A) Yağış miktarlarının farklı olmasıyla
B) Göllerin genişliklerinin farklı olmasıyla C) Dışarıya akıntılarının olup olmamasıyla E) Derinliklerinin farklı olmasıyla 1. D
2. C
3. B
4. A
5. E
6. C
7. E
8. C
e) Karma yapılı göller: Bazı göllerin oluşumunda birden fazla etmen birinci derecede etkili olmuştur. Bu tip göllere karma yapılı göller adı verilir. Örneğin, Beyşehir Gölü’nün oluşumunda hem tektonik hem de karstik faktörler etkili olmuştur.
Aşağıda verilen göllerden hangisi, bu oluşumla meydana gelmiştir? A) Tortum Gölü C) Aynalı Göl E) Meke Tuzlası
D) Buharlaşma oranlarının farklı olmasıyla
b) Alüvyon Set Gölleri: Mogan (Ankara), Köyceğiz ve Bafa Gölü
9. D
10. B 11. C
B) İznik Gölü D) Eğirdir
12. E
13. A
14. D
15. E
199
7. Bölüm
/ Su, Toprak ve Bitki Örtüsü
Bilgi Köşesi Rejimlerine Göre Akarsular: Bir akarsuyun debisi yıl içerisinde farklı koşullara bağlı olarak az ya da çok değişiklik gösterir. Bu değişime akarsu rejimi adı verilir. Rejimlerine göre akarsular sınıflandırıldığında iki ana akarsu rejimi ortaya çıkar. Bir akarsuyun su seviyesi yıl içerisinde önemli derecede değişiklik gösteriyorsa bu akarsuyun rejimi düzensiz, akarsuyun su seviyesi değişmiyorsa ya da çok az miktarda değişiklik gösteriyorsa bu akarsuyun rejimi düzenlidir.
3. TEST 1.
4.
Kaynak sularıyla beslenen akarsuların en belirgin özelliklerinden biri de su seviyelerinin yıl içinde daha az değişmesidir. Buna göre, aşağıda verilen akarsulardan hangisinin yeraltı sularıyla beslendiği söylenebilir?
Akarsu
Uzunluk (km)
Sakarya
824
Akım (m/sn) 228
Tuna
2775
8.920
Yang Çe
4988
21.800
Kongo
4666
75.000
Amazon
6275
203.880
Yukarıda bazı akarsuların uzunlukları ve ortalama akım değerleri verilmiştir.
Bu akarsuların ortalama akımlarının farklı olmasının temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Yağış rejimi B) Havzalarındaki yer şekilleri C) Akarsuların havza genişlikleri
Akarsuyun rejimi,
D) Havzalarındaki sıcaklık ortalamaları
➫ yağış rejimi,
E) Yeraltı sularının etkileri
➫ yağış biçimi,
Palme Yayınevi
➫ yeraltı kaynağının türü, ➫ yer şekilleri, ➫ jeolojik yapı, ➫ insan faaliyetleri gibi özelliklere bağlı olarak değişir.
Uyarı
Yağışın yıl içinde düzenli düştüğü alanlardaki Amazon ve Kongo gibi nehirlerin akımı düzenli, yağışın yılın bir döneminde düştüğü alanlardaki Ganj ve İndus gibi nehirlerin akımı düzensizdir.
2.
Aynı iklim bölgesinde bulunan iki akarsuyun rejimlerinin farklı olması, aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Havzalarına düşen yağış miktarlarıyla B) Beslenme kaynaklarıyla C) Yatak eğimleriyle D) Akış yönleriyle E) Enlem dereceleriyle
5.
Sakarya Nehri’nin ortalama akım miktarı 228 m3/sn.dir. Kongo Nehri’nin ortalama akım miktarı ise 75.000 m3/sn.dir.
Akarsuların akımlarında görülen bu farklılık en çok aşağıdakilerden hangisine bağlanabilir? A) Yataklarının yapısına B) Akarsuların boyuna C) Yağışın düzenine D) Havzalarına düşen yağış miktarına
3. Aşağıdaki akarsulardan hanginsin döküldüğü yer yanlış verilmiştir? A) Volga – Hazar Denizi B) Nil – Akdeniz C) Missisipi – Meksika Körfezi D) Ganj – Bengal Körfezi E) Lena – Manş Denizi
200
E) Akarsu havzalarının genişliğine
Su Kaynakları: Akarsular 6.
9.
Aşağıda bir akarsuyun akım grafiği ve Türkiye haritası gösterilmiştir.
Bir akarsuyun herhangi bir yerinden bir saniyede akan su miktarına akım veya debi denir. Debi yağış miktarına, yağış biçimine yeraltı sularına, göl gidegenine ve akarsu havzasının büyüklüğüne göre değişir. Buna göre, aşağıdaki akarsulardan hangisinin debisinin daha fazla olduğu söylenebilir? A) Volga
B) Fırat
C) Mississippi
D) Kongo
E) Amazon
10. Akarsuların bazı özellikleri üzerinde iklim koşulları etkili olmaktadır.
Akarsuyun akım grafiği, haritada numaralandırılan yerlerden hangisine ait olabilir? A) I
B) II
C) III
D) IV
Akarsuların aşağıdaki özelliklerinden hangisi üzerinde iklim koşullarının daha çok etkili olduğu söylenebilir? A) Akış hızı
E) V
B) Akım düzeni C) Havza genişliği
Dünya’da karma rejimli akarsuların en iyi örneği Nil Nehri’dir.
Bu durum aşağıdakilerden hangisiyle ilgili olabilir?
Palme Yayınevi
7.
D) Yatak eğimi E) Enerji potansiyeli
11. Aşağıda Antalya ve Isparta’nın aylık ortalama sıcaklık ve yağış grafikleri verilmiştir.
A) Farklı iklim bölgelerinden geçmesi
B) Güneyden kuzeye doğru akması C) Debisinin fazla olması D) Yatak eğiminin az olması E) Aşındırma ve taşıma gücünün fazla olması
8.
Kura ve Aras akarsularının kaynakları Karadeniz'e, Fırat ve Dicle akarsularının kaynakları Akdeniz'e daha yakın olmasına karşın sularını bu denizlere ulaştıramazlar.
Bu durumun nedeni, aşağıdakilerden hangisidir? A) Yağış biçimi B) Yağış miktarı C) Bitki örtüsü D) Yer şekilleri E) Zemin yapısı 1. C
2. B
3. E
4. C
5. D
TÜRKİYE'DE AKARSU REJİMLERİ Yağmur Rejimli Akarsular: Yıllık yağışın çoğunluğunu yağmur biçiminde düştüğü Akdeniz ve Ege Bölgesi'nde yaygındır. Kışın kabarık yazın çekik akarlar. Kar ve Buzul Rejimli Akarsular: Kar erimelerine bağlı olarak ilkbaharda veya yaz başlarında coşan akarsulardır. Karadeniz ve Doğu Anadolu'nun yüksek dağlarından doğan akarsular bu gruba örnektir. Kaynak Suları ile Beslenen Akarsular: Karstik kaynaklarla beslenen akarsulara Manavgat ve Köprü Çayları örnek gösterilebilir. Gölden Çıkan Akarsular: Akımı az değişen bu akarsularımıza Arpaçay (Çıldır Gölü), Dicle (Hazar Gölü), Çarşamba Suyu (Beyşehir Gölü) ve Susurluk (Manyas – Uluabat gölleri) örnek gösterilir. Karma Rejimli Akarsular: Farklı kolları, farklı beslenme özellikleri taşıyan ve değişik iklim bölgelerinden geçen akarsulardır. Fırat, Dicle, Kızılırmak karma rejimli akarsularımızdır.
Bu illerde akarsuların su seviyelerinin en yüksek olduğu zamanların farklı olması; I. yağış miktarı,
II. sıcaklıkları,
III. yağış rejimleri
durumlarından hangileriyle açıklanabilir? A) Yalnız I
B) Yalnız II D) I ve II
6. A
Bilgi Köşesi
7. A
8. D
9. E
C) Yalnız III C) II ve III
10. B
11. B
201
/ Su, Toprak ve Bitki Örtüsü
Bilgi Köşesi Beslenme Kaynaklarına Göre Akarsular: Akarsuların başlıca beslenme kaynakları, göl, yağmur, kar, buz ve yeraltı sularıdır. Yağmur Sularıyla Beslenen Akarsular: Yeryüzündeki akarsuların önemli bir kısmı yağmur sularıyla beslenir. Bunun doğal sonucu olarak, o yöredeki yağış rejimi, doğrudan akarsu rejimine yansımaktadır. Tropikal iklimindeki akarsularda bunu görmek mümkündür. Kar ve Buz Sularıyla Beslenen Akarsular: Bu akarsular, yüksek dağlardan beslenen akarsulardır. Kar ve buz kütleleri, sıcaklığın artmasıyla eriyerek suya dönüşür ve akarsuları besler. Bu nedenle ilkbahar ve yaz başlarında akarsuların akım değerinin en yüksek düzeye ulaşır. Göl Sularıyla Beslenen Akarsular: Bu akarsular, gölden kaynaklanıp, gölün sularını başka yerlere taşır. Bunlara küçük akarsular örnek gösterilebilir.
4. TEST 1. Karma rejimli akarsular birçok koldan ve değişik kaynaklardan beslendikleri için bol su taşırlar ve bulunduğu bölgenin iklim özelliğini tam yansıtmazlar.
Aşağıdaki akarsulardan hangisi denize döküldüğü bölgenin iklim özelliklerini yansıtmaz? A) Ren
B) Oranj D) Ganj
Buna göre, aşağıdaki akarsulardan hangisi sularını göle boşaltmaktadır? A) Tuna C) Sarıırmak
C) Nil
B) İndus D) Volga E) Amazon
E) Çoruh
2. Aşağıdaki grafiklerde iki farklı akarsuyun akımı verilmiştir.
Yalnızca grafikteki bilgilerden bu akarsularla ilgili, aşağıdakilerden hangisine ulaşılabilir? A) Akım düzenine
5. Coğrafya dersinde Türkiye’deki akarsuların döküldüğü yere göre akarsular, beslenme kaynaklarına göre akarsular ve rejimlerine göre akarsular tartışan öğrenciler arasında şu diyaloglar yaşanmıştır.
Bihter: Soğuk dönemde akarsuların taşıdıkları suyun miktarı az, havaların ısınmaya başladığı dönemde taşıdıkları suyun miktarı fazladır.
Akın: Bazı akarsular kaynağını başka ülkelerden alıp, ülkemiz sınırları içerisinde denize dökülürler. Meriç ve Asi bu duruma örnek olan akarsularımızdır.
Irmak: Karadeniz’e dökülen akarsularımızın rejiminin düzenli olmasının temel nedeni dağların kıyıya paralel uzanmasıdır.
Buna göre, öğrenciler arasında yaşanan diyalogda yanlış bilgiyi aşağıdakilerden hangileri vermiştir?
B) Bulundukları yarımküreye C) Akış hızlarına D) Akarsuların uzunluklarına E) Beslenme kaynakların çeşidine
3. Aşağıdaki akarsulardan hangisinin bulunduğu kıta doğru verilmiştir? A) Nil – Asya B) Kongo - Afrika C) Yang Çe – Avustralya D) Obi – Avrupa D) Nijer – Güney Amerika
202
4. Akarsulardan bazıları sularını denize, bazıları göle dökerler. Göle dökülen akarsu havzalarına kapalı havza adı da verilir.
Palme Yayınevi
7. Bölüm
A) Yalnız Irmak C) Yalnız Bihter E) Akın ve Bihter
B) Yalnız Akın D) Bihter ve Irmak
Su Kaynakları: Akarsular 6. Akarsuyun yatağı içinde yıl boyunca göstermiş olduğu akım değişimine, akım düzeni veya rejimi denir. Akarsu seviyesi yıl içinde önemli değişiklikler gösteriyorsa düzensiz, göstermiyorsa düzenli bir rejime sahiptir.
9.
Aşağıda, bir akarsuyun yatağından alınan bir yıllık biriktirme kesiti görülmektedir.
Buna göre, aşağıdakilerden hangisinde bulunan akarsuların rejimi düzenlidir?
A) Yağış miktarı fazla olan iklim bölgelerinde
Biriktirme kesitinin incelenmesiyle;
I. akarsuyun döküldüğü yere,
B) Yaz yağışlarının kış yağışlarından fazla olan iklim bölgelerinde
II. akarsuyun beslenme kaynaklarına,
III. akarsuyun rejimine
C) Yağışların yıl boyunca yağmur olarak düştüğü yerlerde
bilgilerinden hangileri elde edilir? A) Yalnız I
D) Akarsuyun yatak eğiminin fazla olduğu yerlerde
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi bir akarsuyun debisinin yıl içinde değişikliğe uğramasında doğrudan etkili olamaz? A) Yağış rejimi C) Bitkilerin terlemesi E) Yeraltı suları
8.
B) Karların erimesi D) Buharlaşma
Palme Yayınevi
Akarsuyun bir kesitinden 1 saniyede geçen suyun m3 olarak değerine debi (akım) denir.
B) Yalnız II D) I ve II
E) Yağışın yıl içinde dengeli düştüğü alanlarda
7.
Bilgi Köşesi
Yıl boyunca sürekli akışa sahip olmayan akarsulara genellikle çöllerde rastlanır.
Döküldüğü Yerlere Göre Akarsular: Akarsuların bir kısmı suyunu denizlere, bir kısmı da göllere boşaltmaktadır. Sularını topladığı alana o akarsuyun havzası denir. Sularını denize ulaştırabilen alanlara açık havza, ulaştıramayanlara ise kapalı havza adı verilir. Aşağıdaki haritada sularını deniz ve okyanusa gönderemeyen alanlar gösterilmiştir.
C) Yalnız III
E) II ve III
10. Aşağıda bir akarsuyun havzası ve bu akarsuyun farklı kesitlerinde akarsuyun debisiyle ilgili ölçümler yapılacaktır.
Döküldükleri Göre Akarsularımız:
Başlıca
➫ Karadeniz’e dökülen akarsular: Sakarya, Bartın Çayı, Kızılırmak, Yeşilırmak ve Çoruh ➫ Marmara Denizi’ne dökülen Susurluk ➫ Ege Denizi’ne dökülen akarsular: Meriç, Bakırçay, Gediz, Küçük Menderes ve Büyük Menderes
Akarsuyun hangi kesitinde debi en fazla olur?
➫ Akdeniz’e dökülen akarsular: Aksu, Manavgat, Göksu, Seyhan, Ceyhan ve Asi
A) I
➫ Basra Körfezi’ne dökülen akarsular: Doğu Anadolu Bölgesi’nden doğan Fırat ve Dicle ırmaklarıdır.
B) II
C) III
D) IV
E) V
➫ Hazar Denizi’ne dökülen ırmaklar Kura ve Aras’tır.
11. Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’deki akarsuların genel özelliklerinden biri değildir?
Buna göre haritada numaralanmış bölgelerden hangisinde sürekli akan akarsulara rastlanmaz?
A) Bazıları ülke sınırları içerisinde denize ulaşırlar.
A) I
C) Genelde en çok suyu ilkbaharda taşırlar.
B) II
C) III
D) IV
B) Beslenme kaynaklarında yağış miktarı ve biçiminin önemli yeri vardır.
E) V
D) Bol miktarda alüvyon taşırlar. E) Rejimleri düzenlidir 1. C
2. A
3. B
4. D
5. A
6. E
7. C
8. B
9. C
10. A
11. E
203
7. Bölüm
/ Su, Toprak ve Bitki Örtüsü
Bilgi Köşesi YERALTI SULARI Yeryüzüne düşen suların bir bölümünün yeraltına sızarak, taşların gözeneklerinde, çatlaklarında boşluklarında ve geçirimsiz tabaka üzerinde birikmesiyle yeraltı suları oluşur.
5. TEST 1.
Yerkabuğunun kırıklı olduğu alanlarda sıcak su kaynakları yaygındır.
Buna göre, arazi yapıları göz önüne alındığında aşağıdaki bölümlerden hangisinde jeotermal enerjiden yararlanma olasılığı en azdır? A) Asıl Ege C) Orta Karadeniz E) Dicle
Yeraltı sularının beslenmesini ve rezervini etkileyen faktörler;
4.
Aşağıdakilerden hangisi, kaynak sularının kullanıldığı alanlardan biri değildir? A) Sularından kireçtaşı elde etme B) Tarım alanlarını sulama C) Bazı hastalıkları tedavi etme D) Elektrik enerjisi elde etme
B) Yukarı Fırat D) Güney Marmara
E) İçme suyu elde etme
➫ yer ve kaya yapısı, ➫ buharlaşmanın şiddeti,
2.
➫ yüzeyin eğimi ➫ doğal bitki örtüsüdür. Uyarı
Yeraltı suyunun derinliği (yüzeye yakınlığı); yer şekillerine, geçirimli tabakanın kalınlığına, dipteki geçirimsiz (kil) tabakanın derinliğine, yağış miktarına ve yağış rejimine bağlı olarak değişir.
Aşağıdakilerden hangisinin bir kaynak suyunun sıcaklığı yıl içerisinde pek fazla değişmez? A) Yüksek enlemdeki bir alanda yer alıyorsa
Akdeniz Bölgesi’ne ait aşağıdaki özelliklerden hangisinin karstik oluşumlarla ilgisi yoktur?
B) Su, yerin derinliklerinden geliyorsa
A) Yeraltı suları bakımından zengin olması
C) Akımı yaz mevsiminde azalıyorsa
B) Kalker ve kayatuzu yataklarının yaygın olması
D) İki geçirimsiz tabaka arasında bulunuyorsa E) Kaynak yüzey sularıyla besleniyorsa
3. Uyarı
Yeraltı sularının içinde çeşitli mineraller (kalsiyum, magnezyum, flor, klor, sodyum, demir, kükürt, azot, silisyum gibi) vardır. Derinliği, su sıcaklığı ve kayaların çözünürlüğü arttıkça yeraltı suyunun mineral oranı da artar.
Yeraltı suları genellikle yağışlarla beslendiği için ve geçirimli kayaların bulunduğu arazilerde yeraltına sızma fazla olduğundan yağışın bol olduğu yerler ile geçirimli arazilere sahip yerler yeraltı suları bakımından zengindir.
Aşağıdaki haritada, Türkiye’de şiddetli deprem bölgeleri, en az sarsılan yerler ile başlıca faylar gösterilmiştir.
5.
Palme Yayınevi
➫ yağış miktarı,
C) Krom ve boksit yataklarının bulunması D) Mağaralarda, sarkıt ve dikitlerin olması E) Kaynak sularının kireçli olması
6.
Aşağıdaki şekilde, Akdeniz Bölgesi’nde yaygın olan kaynak türü gösterilmiştir.
Şiddetli deprem bölgeleri En az sarsılan yerler Başlıca faylar
Kırıklı yapıların bulunduğu yerlerde fay hattı boyunca yüzeye çıkan suların oluşturduğu kaynaklara fay kaynağı denir.
Buna göre, aşağıdaki yerlerden hangisinde fay kaynakları daha az görülür? A) İskenderun Körfezi ve çevresi B) Kıyı Ege Bölümü C) Güney Marmara D) Trakya’nın iç ve kuzey kesimi E) Van Gölü havzası
Bu durum, bölgenin aşağıda verilen özelliklerinden hangisi ile ilgilidir? A) Kanyon vadilerin bulunması B) Kıvrımlı dağların geniş yer tutması C) Kar erimelerinin etkili olması D) Suların farklı bölgelerden gelmesi E) Karstik arazinin yaygın olması
204
Su Kaynakları: Yeraltı Suları 7.
Aşağıdakilerden hangisi, sıcak su kaynaklarının özelliklerinden biri değildir?
10. Alüvyal ovalar ve karstik alanlar, geçirimli araziler olduklarından yeraltı suyu bakımından zengindirler.
A) Kırık hatları boyunca yüzeye çıkar.
Bilgi Köşesi Yeraltı sularının kendiliğinden yeryüzüne çıktığı veya çıkarıldığı yerlere kaynak denir. Kaynaklar yüzeye çıkış yerlerinin, yüzeye çıkış şekillerinin ve su sıcaklıklarının farklı olmasına bağlı olarak çok çeşitlidir.
B) Geçirimsiz tabaka üzerinde bulunur. C) Sularındaki eriyik madde oranı fazladır. D) Bazı hastalıkların tedavisinde kullanılır. E) Isınmada ve elektrik üretmede de kullanılır.
Buna göre, yukarıdaki haritada numaralarla gösterilen yerlerden hangisinde, yeraltı suyu potansiyelinin daha az olduğu söylenebilir?
A) I
8.
B) II
C) III
D) IV
Yamaç (Vadi) Kaynakları Vadi yamaçlarının yeraltı suyu tablasını kestiği yerlerde oluşan kaynaklardır.
E) V
Türkiye’de çeşitli şekillerde oluşmuş kaynak suları bulunur.
Aşağıdakilerin hangisinde, haritadaki numaralı alanlarda yaygın olan kaynak türü yanlış verilmiştir?
Palme Yayınevi
11.
A) I'de Artezyen kaynağı B) II'de Voklüz kaynağı C) III'te Yamaç kaynağı D) IV'te Karstik kaynağı E) V'te Artezyen kaynağı
Yukarıdaki şekilde bir artezyen su yatağı ve burada açılmış kuyu gösterilmiştir.
Buna göre, aşağıdaki yorumlardan hangisi yapılamaz?
Karstik Kaynaklar (voklüz) Kalkerin çatlaklarında ve boşluklarında (mağaralarda) toplanan suların, bir yol bularak yeryüzüne çıkmasıyla oluşan kaynaklardır. Kaynağın suları soğuk ve kireçlidir.
A) Kaynağın suları soğuktur. B) Tarımda sulamada kullanılabilir. C) Akımı yaz aylarında daha fazladır. D) Yeraltı suyu, yeryüzüne fışkırarak çıkar. 9.
E) Geçirimliliği farklı tabakaların bulunduğu yerlerde oluşur.
Türkiye’de çok çeşitli kaynakların görülmesinin nedenlerinden biri, aşağıdakilerden hangisidir? A) Yüzölçümünün büyük olması B) İklim çeşidinin fazla olması C) Dağların doğu batı yönünde uzanması D) Ilıman kuşakta bulunması
12. Ergene Havzası’nda yaygın olan kaynak tipi, aşağıdakilerden hangisidir?
E) Yer yapısı ve kayaçların farklı olması
A) Fay
B) Artezyen D) Yamaç
1. E
2. B
3. D
4. A
5. C
6. E
7. B
8. D
9. E
10. E
C) Karstik
E) Gayzer
11. C
12. B
205
7. Bölüm
/ Su, Toprak ve Bitki Örtüsü
Bilgi Köşesi Artezyen Kaynakları Tekne biçiminde uzanan iki geçirimsiz tabaka arasındaki geçirimli tabakada hapsolmuş olan basınçlı su kaynaklarıdır. Üstteki geçirimsiz tabaka delinirse sular yeryüzüne fışkırarak çıkar.
6. TEST 1.
Kaynak suları yerin derinliklerinden geliyor ise suları sıcaktır.
Buna göre,
I. fay,
II. gayzer,
III. yamaç,
IV. karstik
kaynaklarından hangilerinin suları sıcaktır? A) Yalnız II
B) Yalnız III
D) II ve III
C) I ve II E) III ve IV
Fay Kaynakları Yeraltı suyunun fayları izleyerek yeryüzüne çıkmasıyla oluşur.
Uyarı
Sıcak yeraltı sularından elde edilen enerjiye jeotermal enerji denir. Jeotermal enerji;
Palme Yayınevi
Aşağıda verilenlerden hangisi, bu iki kaynağın ortak özelliğidir?
B) Dağlık bölgelere paralellik göstermesi C) Termal enerji üretiminde kullanılması
➫ organik maddelerin kurutulmasında, ➫ sanayide kullanılmaktadır.
Bu yeraltı sular,
I. sularının soğuk olması,
II. magmatik sular olmaları,
III. elektrik üretiminde kullanılmaları
özelliklerinden hangiler benzerlik gösterir?
D) Kayaç yapılarının aynı olması E) Suların yeryüzüne buhar şeklinde çıkması
bakımından
B) Yalnız III D) II ve III
C) I ve II E) I, II ve III
4.
Yeraltı suları çeşitli nedenler yüzeye çıktığı yerlere kaynak denir. Kaynaklar, suyun yüzeye çıkma şekline bağlı olarak sınıflandırılır.
Buna göre, iki geçirimsiz tabaka arasındaki geçirimli tabakada bulunan suların yüzeye çıkmasıyla oluşan kaynak çeşidi aşağıdakilerden hangisidir? A) Yamaç
B) Fay D) Voklüz
C) Artezyen E) Gayzer
5.
Akdeniz kıyılarında Antalya, Pozantı, Manavgat çevresi voklüz kaynaklar bakımından zengindir. Marmara Bölgesi’nin kuzeyinde ise bu tip kaynaklara pek rastlanmaz.
Buna göre, bu alanların aşağıdaki özelliklerinden hangisinin farklı olduğu söylenebilir?
A) Sularında bol miktarda mineral bulunması
➫ sağlık, ısıtma alanlarında, ➫ havaalanlarındaki pistlerin ısıtılmasında,
Yukarıdaki I. şekilde taban suyu, II. şekilde karstik kaynak gösterilmiştir.
Yukarıdaki şekillerden I.sinde voklüz kaynağı, Il. sinde fay kaynağı gösterilmiştir.
➫ elektrik enerjisi üretiminde, ➫ yüzme havuzlarında,
A) Yalnız I
2.
Gayzer Volkanizmanın etkin olduğu bölgelerde, yeraltı sularının, belli aralıklarla yeryüzüne fışkırarak çıktığı kaynaklardır.
3.
A) Yağış miktarlarının B) Zemin yapılarının C) Yükselti ortalamalarının D) Sıcaklık ortalamalarının E) Denize göre konumlarının
206
Su Kaynakları: Yeraltı Suları 6.
9.
Geçirimsiz tabaka, gözenekliliği az olan tabakadır. Suyla temas eden kil zerrelerinin şişmesiyle gözenekler hızla kapandığı için su alt tabakaya geçmez.
Geçirimli tabaka, yeraltına sızan suların hem alt tabakalar hem de kayaçların gözeneklerinde birikmesini sağlayan tabakalardır.
Yukarıda, geçirimli ve geçirimsiz tabakaların verilen özelliklerinden yararlanılarak, aşağıdakilerden hangisine ulaşılamaz?
Yukarıdaki şekilde, Akdeniz Bölgesi'nde görülen bir kaynak gösterilmiştir. Aşağıdakilerden hangisi, bu kaynağın özelliklerinden biri değildir? A) Yaz mevsiminde akım azalır.
A) Geçirimli tabakanın derinliği yeraltı suyunun derinliğini etkiler.
B) Karstik kayaların çatlaklarından sızan sularla oluşmuştur.
B) Geçirimsiz ve geçirimli tabakaların dizilişi farklı kaynak tiplerini oluşturur.
C) Su sıcaklığı yıl içerisinde değişir. D) Akımı yıl içerisinde değişmez.
C) Fay kaynakları iki geçirimsiz tabakada biriken suların dışarıya çıkmasıyla oluşur.
E) Kaynağın suları soğuktur.
D) Geçirimli tabakanın üzerinde bulunan geçirimsiz tabakanın delinmesiyle yeraltı suyu dışarı çıkar.
Yeraltı suyunun miktarını belirleyen etkenlerden biri de yağış miktarıdır. Yalnızca bu durum göz önüne alındığında, aşağıdaki alanlardan hangisinin yeraltı suları bakımından fakir olması beklenir?
Uyarı
A) Kıyı Ege
10. Anakayanın kimyasal tortul kayaçlardan oluştuğu yerlerde yeraltındaki sular dışarıya çıkarak volüz kaynaklarını oluştururlar.
B) Ergene Havzası
V
D) Göller Yöresi
III
I
E) Tuz Gölü çevresi
II IV
Fayları izleyerek yüzeye çıkan yeraltı sularının kaplıca olarak tanımlanması, aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir?
Yeraltı suları, alüvyal ovalarda geçirimsiz bir tabaka üzerindeki çakıl ve kum tabakalarında taban suyu olarak, tekne biçimindeki iki geçirimsiz tabaka arasında basınçlı yeraltı suyu (artezyen) olarak, çözünebilen kayaçlardan oluşan arazilerde karstik yeraltı suyu olarak bulunur.
Türkiye, arazinin jeolojik yapısına ve yeryüzü şekillerine bağlı olarak oluşmuş yeraltı suları ve kaynaklar bakımından zengindir.
C) Güney Marmara
8.
TÜRKİYE’DE YERALTI SULARI Yağış sularının yaklaşık 1/3 ü yeraltına sızar. Yağışın fazla olduğu ve zeminin geçirimli taşlardan oluştuğu yerler yeraltı suyu fazladır. Ülkemizde yeraltı suyu bakımından zengin olan yerler, yeraltına sızmanın fazla olduğu alüvyal ovalar ve karstik arazilerdir.
E) Yüzeyde geçirimsiz tabakaların bulunduğu yerlerde yeraltı suyu azdır.
Palme Yayınevi
7.
Bilgi Köşesi
Buna göre, yukarıda numaralandırılan yerlerin arazi yapıları göz önüne alındığında, hangisinde voklüz kaynakları daha fazla görülür?
A) I
B) II
C) III
D) IV
Türkiye’deki kaplıcalar ve maden suyu kaynaklarının bulunduğu yerler ile Türkiye’deki kırıklı arazilerin dağılışı paralellik gösterir. Bu nedenle Türkiye’deki kaplıcalar; Güney Marmara, Ege Bölgesi, Doğu Anadolu ve Kuzey Anadolu’da belli doğrultularda yoğunlaşır.
E) V
A) Sudaki eriyik madde miktarıyla B) Suyun kullanım alanıyla C) Kaynağın akım miktarıyla D) Suyun sıcaklık durumuyla E) Kaynağın sürekliliğiyle 1. C
2. A
3. A
4. C
5. B
6. D
7. E
8. D
9. C
10. D
207
7. Bölüm
/ Su, Toprak ve Bitki Örtüsü
Bilgi Köşesi ÇÖZÜLME VE TOPRAK OLUŞUMU Taşların, dış kuvvetler ve atmosfer olaylarının etkisiyle ufalanıp dağılmasına çözülme denir. Çözülme iki şekilde olur:
7. TEST 1.
Nemlilik ve sıcaklığın fazla olduğu yerlerde kimyasal çözünme fazladır.
4.
Nemli bölgelerde kimyasal çözünme, kurak bölgelerde ise mekanik çözülme etkilidir.
Buna göre mekanik çözülmenin en fazla görüldüğü yer, aşağıdakilerden hangisidir? A) Kutup bölgeleri B) Yüksek dağlık alanlar
Fiziksel (Mekanik) Çözülme: Taşların kimyasal yapılarında herhangi bir değişiklik meydana gelmeden, ufalanması olayıdır. Taşların fiziksel yolla çözülmesindeki etkenler:
C) Sıcak çöl bölgeleri D) Ekvatoral iklim alanları
Buna göre, yukarıdaki haritada işaretli alanların hangisinde kimyasal çözünmenin daha yaygın olduğu söylenebilir?
A) I
2.
Yıkanmanın az, buharlaşmanın şiddetli olduğu alanlardaki topraklarda tuz ve kireç birikimi fazladır. Yıkanmanın fazla, buharlaşmanın az olduğu alanlardaki topraklarda ise tuz ve kireç birikimi az olur.
B) II
C) III
D) IV
E) Akdeniz iklim bölgeleri
E) V
➫ Günlük sıcaklık farkları
➫ Bitki kökleri ➫ Tuzun kaya çatlaklarında birikmesi ➫ Akarsu, rüzgâr, buzul, dalga gibi dış kuvvetler
➫ Canlıların faaliyetleridir.
5.
Palme Yayınevi
➫ Suyun kaya çatlaklarında donması
Kayaların toprak haline gelmesinde, kuvvetli bir kimyasal çözünmenin etkili olduğu bölgelerin en önemli özelliği, aşağıdakilerden hangisidir? A) Karasal iklimin görülmesi B) Bitki örtüsünün seyrek olması C) Günlük sıcaklık farkının fazla olması D) Sıcak ve nemli olması E) Kutup bölgelerine yakın olması
Yukarıdaki bilgilere göre, haritada numaralandırılan alanlardan tuz ve kireç birikimi en az ve en fazla olanları hangileridir?
3.
En az
En fazla
A)
I
II
B)
V
II
C)
II
I
D)
III
IV
E)
I
IV
Aşağıdaki topraklardan hangisinin bulunduğu bölgede kayaçlar, kimyasal yolla daha hızlı çözülür? A) Çernozyom B) Podzol D) Laterit
208
C) Lös E) Tundra
6.
1 cm. kalınlığındaki toprağın oluşabilmesi için en az 100 – 150 yıl geçmesi gerekmektedir. Bu süre nemli iklim bölgelerinde daha kısa, kurak iklim bölgelerinde daha uzundur.
Nemli iklim bölgelerinde toprak oluşumunun daha kısa sürede gerçekleşmesinin nedeni, aşağıdakilerden hangisi olabilir? A) Kimyasal çözünmenin fazla olması B) Kayaç türlerinin dirençsiz olması C) Rüzgâr etkisinin az olması D) Güneş ışınlarının geliş açısının küçük olması E) Yüzey şekillerinin çeşitli olması
Toprak Oluşumu ve Çeşitleri 7.
Hidromorfik topraklarla ilgili, aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?
9.
A) Kurak iklim bölgelerinde oluşan topraklardır. B) Bataklık alanlarda ya da taban suyunun yüksek olduğu alanlarda oluşan topraklardır.
Halomorfik topraklar, kurak ve yarı kurak bölgelerde, suyla eriyik haldeki çeşitli tuz ve karbonatların suyun buharlaşmasıyla toprağın yüzeyinde ve çeşitli derinliklerde birikmesiyle oluşan topraklardır.
C) Anakayanın bulunduğu yerde çözünmesiyle oluşan topraklardır. D) Volkanlardan çıkan kum boyutundaki depolardır. E) Akarsuların taşıyıp getirdiği topraklardır.
Buna göre, haritada numaralandırılan yörelerin iklim özellikleri göz önüne alındığında, hangilerinde halomorfik toprakların görülme olasılığı daha fazladır? A)I ve II
B) II ve III D) III ve V
Kimyasal çözünmenin fazla olduğu bölgelerin topraklarındaki humus miktarı, genellikle fiziksel ufalanmanın fazla olduğu bölgelerin topraklarındaki humus miktarından fazladır. Buna göre, aşağıda aylık ortalama sıcaklık ve yağış grafiği verilen iklimlerden hangisinin görüldüğü bölgenin topraklarındaki humus miktarı daha fazla olur?
E) IV ve V
Uyarı
Taşların fiziksel çözülmesinde en önemli etken, günlük sıcaklık farklarıdır. Günlük sıcaklık farkları arttıkça, fiziksel çözülmenin şiddeti de artar. Bu nedenle günlük sıcaklık farklarının çok fazla olduğu çöl, step ve karasal iklim bölgelerinde fiziksel çözülme daha fazladır.
Kimyasal Çözünme: Taşların çözünmesi (erimesi veya oksitlenmesi) olayıdır. Kimyasal çözünmede taşın fiziksel ve kimyasal yapısı değişir. Taşların kimyasal yolla çözünmesindeki etkenler: ➫ Su
Palme Yayınevi
8.
C) II ve IV
Bilgi Köşesi
10.
– Suların kayaların içine sızarak, kayaları eritmesi sonucunda kimyasal çözünme oluşur.
– Sıcaklık, kimyasal çözünmeyi hızlandırır.
Yukarıda verilen bilgilere göre, kimyasal çözünmenin en fazla ve en az görüldüğü iklim tipleri, aşağıdakilerin hangisinde sırasıyla birlikte verilmiştir?
➫ Havadaki gazlar ➫ Sıcaklık ➫ Kaya yapısıdır.
A) Ekvatoral – Çöl B) Akdeniz – Step C) Muson – Step D) Savan – Akdeniz E) Ekvatoral – Orta kuşak karasal
11. İklim koşullarının aynı olduğu aşağıdaki kayaçlardan hangisinin bulunduğu yerlerde toprak oluşumu daha hızlıdır? A) Granit
B) Kiltaşı D) Bazalt
1. B
2. E
3. D
4. C
5. D
6. A
7. B
8. E
9. C
C) Andezit E) Mermer
10. A
11. B
209
/ Su, Toprak ve Bitki Örtüsü
Bilgi Köşesi TOPRAKLAR Toprak, çeşitli kayaçların ufalanması ile oluşmuş ve içinde çeşitli mineraller, organik maddeler, hava ve su bulunan bir örtüdür.
TOPRAK TİPLERİ ZONAL (YERLİ) TOPRAKLAR: Herhangi bir bölgede etkili olan iklim ve bitki örtüsü şartlarına göre oluşmuş topraklardır. Zonal topraklar, nemli ve kurak bölge toprakları olarak ikiye ayrılır. 1) Nemli Bölge Toprakları a) Laterit b) Kırmızı topraklar c) Kahverengi orman toprakları d) Podzol e) Tundra
8. TEST 1.
B) Karstik arazilerin geniş yer kaplaması C) Yağış miktarlarının az olması
D horizonu: Anakayadan oluşmuştur.
210
5.
Yukarıdaki açıklamaya göre ülkemizde çernozyom toprakları aşağıdakilerden hangisinde görülür?
C) II ve IV E) IV ve V
Mekanik çözülmenin şiddetli olduğu bir yerde aşağıdaki özelliklerden hangisi görülmez? A) Toprak oluşumunun hızlı olduğu B) Bitki örtüsünün cılız olduğu
A) Sivas
B) Edirne D) Antalya
Bilgi
C horizonu: Toprağın en alt katmanıdır. Anakaya ya ait parçalar vardır.
Çernozyom toprakları yüksek boylu çayırlara bağlı olarak oluşur. Bu topraklarda sıcaklığın düşük olması nedeniyle organik ayrışma az, organik madde birikimi fazladır.
B) II ve III E) III ve V
E) Yer şekillerinin engebeli olması
2.
Yöre iklimi göz önüne alındığında, yukarıdaki haritada numaralarla gösterilen alanlardan hangisinin topraklarının diğerlerine göre yıkanma daha az ve topraktaki tuz kireç oranı daha fazla olması beklenir? A) I ve II
D) Günlük sıcaklık farkının fazla olması
B horizonu: A horizonundan yıkanan çözünmüş maddelerin biriktiği katmandır.
Bu durumun nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Bitki örtülerinin step olması
2) Kurak Bölge Toprakları a) Çernozyomlar b) Kahverengi step toprakları c) Çöl toprakları
TOPRAK KATMANLARI A horizonu: Toprağın en üstünde humusça zengin ve koyu renklidir. Kireç, tuz gibi çözünebilen maddeler topraktan uzaklaştırıldığı katmandır.
4.
Aşağıdaki haritada toprak oluşumunun yavaş olduğu yerler taralı olarak gösterilmiştir.
Palme Yayınevi
7. Bölüm
C) Şanlıurfa
C) Yağış rejiminin düzensiz olduğu D) Buharlaşmanın şiddetli olduğu
E) Kars
E) Yağış miktarının az olduğu 3.
Toprakta yer alan cansız bitki ve hayvan kalıntıları toprağın organik maddesini oluşturur. Organik madde miktarı bitki örtüsüne bağlıdır. Bitki örtüsü arttıkça organik madde miktarı artar.
Buna göre, ülkemizde organik madde miktarınca en zengin olan topraklar, aşağıdakilerden hangisinde görülür?
6.
Podzol, step ve terra rossa toprakları sırasıyla aşağıdaki bölgelerimizden hangilerinin toprak tipleridir?
A) Rize Dağları’nın kuzey yamaçlarında
A) İç Anadolu – Karadeniz – Akdeniz
B) Ergene Havzası’nda
B) Karadeniz – İç Anadolu – Akdeniz
C) Şanlıurfa’nın güneyindeki ovalarda
C) Akdeniz – İç Anadolu – Karadeniz
D) Erciyes Dağı’nın çevresinde
D) Akdeniz – Karadeniz – İç Anadolu
E) Çukurova’da
E) Karadeniz – Akdeniz – İç Anadolu
Toprak Oluşumu ve Çeşitleri 7.
Herhangi bir bölgede etkili olan iklim ve bitki örtüsüne göre oluşmuş ve normal profil özelliğine sahip topraklar arasında, aşağıdakilerden hangisi yer almaz? A) Podzol C) Tundra
10. Kireçtaşı üzerinde yaygın olarak oluşan ve koyu renkli toprak olan rendzinalar, aşağıdaki yerlerden hangisinde daha fazla görülür?
B) Terra rossa D) Kolüvyal E) Kahverengi orman
A) Batı Karadeniz B) Menteşe Yöresi C) Ergene Havzası D) Dicle Bölümü E) Yıldız Dağları
11. Aşağıdaki haritada yeryüzündeki bazı alanlar taranarak gösterilmiştir. 8.
Bilgi Köşesi AZONAL TOPRAKLAR (Taşınmış Topraklar) Dış kuvvetlerin geçtikleri yerden kopardıkları maddeleri, daha sonra biriktirmeleriyle oluşmuşlardır. Taşınmış topraklar şunlardır: a) Alüvyon b) Lös c) Moren d) Kolüvyal e) Regosoller
Haritadaki alanların iklim özellikleri ve doğal bitki örtüleri göz önüne alındığında, numaralandırılan yerlerden hangisinde topraktaki organik madde miktarı daha azdır?
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
A) Akarsuların taşımasının etkisiyle oluşmuşlardır. B) İçerisinde demir ve alüminyum fazladır.
Palme Yayınevi
Bu alanlarda görülen toprakla ilgili, aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?
C) Toprakta yıkanma ve humus miktarı azdır. D) Volkanizmanın etkisiyle oluşmuşlardır. E) Toprakta bütün katmanlar bulunur.
12. Aşağıda bazı toprak tipleri ve toprak özellikleri verilmiştir. 9.
Toprak oluşumunda kimyasal çözünmenin etkisi fiziksel çözülmeden daha fazladır. Merkez
Yıllık yağış miktarı (mm)
Yıllık sıcaklık ortalaması (°C)
I
800
14
II
250
18
III
450
10
IV
500
12
V
2000
25
Yukarıda yıllık yağış miktarı ve yıllık sıcaklık ortalaması verilen merkezlerden hangisinde, toprak oluşumu daha yavaştır? A) I
1. C
B) II
2. E
C) III
3. A
4. C
D) IV
5. A
Toprak tipi
6. B
7. D
İntrazonal topraklar şunlardır: a) Halomorfik b) Hidromorfik c) Kalsimorfik
Toprak özelliği
Alüvyal
Akarsuların taşıyıp biriktirdiği malzemelerden oluşur.
Lös
Buzulun taşıyıp biriktirdiği malzemelerden oluşan ve toprak katmanları bulunur.
Kalsimorfik
Yumuşak kireçtaşı ve killi depolar üzerinde oluşan topraklardır.
Terra rossa
Bünyesinde demiroksit oranı fazla olan kırmızı topraklardır.
Podzol
İğne yapraklı orman sahalarında görülen topraklardır.
Bu topraklardan hangisinin özelliği doğru verilmemiştir? A) Alüvyal C) Kalsimorfik
E) V
İNTRAZONAL TOPRAKLAR Bu toprakların oluşumunda topografya ve ana kaya etkilidir. Bu topraklarda toprak katmanları gelişmemiştir ve toprağın sadece A ve C katmanları (horizon) bulunur.
8. E
9. B
B) Terra rossa D) Lös E) Podzol 10. B
11. C
12. D
211
/ Su, Toprak ve Bitki Örtüsü
Bilgi Köşesi Alüvyon: Akarsuların taşıyıp biriktirdikleri bir kısım, çakıl ile daha ince unsurlu mil, kil karışımından oluşmuş topraklardır. Delta ovaları ve vadi tabanlarındaki topraklar buna örnektir. Ülkemizde alüvyal toprakların görüldüğü başlıca alanlar: Karadeniz kıyılarında: Bafra, Çarşamba ve Adapazarı ovaları. Ege kıyılarında: Bakırçay, Gediz, Küçük ve Büyük Menderes ovaları Akdeniz kıyılarında: Çukurova, AmikOvası, Silifke ve Antalya ovaları İç kesimlerde: Erzurum, Erzincan, Muş, Erbaa, Niksar ve Konya ovaları alüvyal toprakları geniş yer kapladığı alanlardır.
9. TEST 1.
Kolüvyal Topraklar: Dağların yamaçlarındaki malzemin dağların eteklerinde birikmesiyle oluşan topraklardır.
Regosoller: Volkanlardan çıkan kum boyutundaki malzemelerin akarsuların biriktirdiği depolar üzerinde oluşan topraklardır.
212
4.
A) Taşeli Platosu
B) Gaziantep çevresi C) Konya Ovası
D) Istıranca Bölümü E) Mardin Eşiği
2.
I. Kıtaların iç kısımları
II. Ovalar III. Kutup çevreleri
IV. Ekvatoral bölge
Yukarıdaki yerlerden hangilerinde, mekanik çözülme diğerlerinden daha fazladır? A) I ve II
B) I ve III D) II ve IV
Yukarıdaki haritada yaygın olarak bulunan zonal toprak türü aşağıdakilerden hangisidir? A) Terra rossa B) Laterit C) Çernozyom D) Alüvyon E) Kahverengi step
Lös: Rüzgârların, kurak bölgelerden taşıdıkları maddeleri biriktirmeleriyle oluşmuş topraklardır. İnce unsurludur ve kolay aşınırlar. Moren (Buzultaş): Buzulların biriktirmesiyle oluşmuş topraklardır.
İklim ve bitki toplulukları göz önüne alındığında, aşağıdaki alanların hangisinde, toprak organik madde bakımından daha zengindir?
C) II ve III E) III ve IV
Palme Yayınevi
7. Bölüm
5.
Ülkemizde, aşağıda verilen tarım ürünlerinden hangisinin yetiştirildiği alanlardaki toprak oluşumu, en çok kimyasal çözünmenin etkisi altındadır? A) Şekerpancarı B) Buğday C) Çay D) Mercimek E) Ayçiçeği
3.
6.
Yukarıdaki haritada, mekanik çözülme ve kimyasal çözünmenin en fazla görüldüğü bazı yerler verilmiştir.
Bu yerler, aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir?
Kimyasal çözünme
Mekanik çözülme
A) 1 ve 2
3 ve 4
B) 1 ve 3
2 ve 4
C) 2 ve 4
1 ve 3
D) 3 ve 4
1 ve 2
E) 2 ve 4
1 ve 3
Yukarıdaki Türkiye haritasında numaralandırılan yerlerin hangisinde alüvyal topraklar yaygın değildir?
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
Toprak Oluşumu ve Çeşitleri 7.
Aşağıdakilerden hangisi yerli toprakların oluşumunda etkili olan faktörlerden biri değildir? A) Akarsular C) Bitki örtüsü
8.
B) İklim D) Organizmalar E) Zaman
Aşağıdaki haritada numaralandırılan yerlerin toprak örtüsü verilmiştir.
10.
• Taşınmış toprakların bir türü de kolüvyal topraklardır.
• Kolüvyal topraklar; yüzeysel suların ve derelerin yakın yerlere taşıyarak biriktirdiği genç topraklardır.
• Genellikle fazla eğimli yamaçların eteklerinde yer alan taşlı ve çakıllı topraktır.
• Bu topraklar ısınmanın daha fazla olduğu yamaçlarda daha yaygındır.
Yukarıdaki bilgilere göre bu toprakların, Türkiye’de daha çok dağların güney yamaçlarında görülmesinin nedeni, aşağıdakilerden hangisidir? A) Fiziksel ayrışmanın daha fazla olması B) Yamaç eğimlerinin daha çok olması C) Yerleşme üst sınırının daha yüksek olması
Bilgi Köşesi Uyarı
Taşınmış toprakların mineral çeşitliliği fazladır. Bu nedenle tarım için verimli topraklardır.
Halomorfik Topraklar: Bu topraklar kurak ve yarı kurak bölgelerde, suyla eriyik haldeki çeşitli tuz ve karbonatların suyun buharlaşmasıyla toprağın yüzeyinde ve çeşitli derinliklerde birikmesiyle oluşan topraklardır.
D) Yeraltı suyunun daha çok olması
Bunlardan hangisinin toprak örtüsü doğru verilmiştir?
E) Dirençsiz kayaların daha fazla olması Uyarı
Tuzlu topraklar (soloncaklar - halomorfikler) Konya ve Tuz Gölü havzaları ile deltaların denize yakın kesimlerinde görülür.
A) I – Terra rossa Palme Yayınevi
B) II – Laterit C) III – Tundra D) IV– Kahverengi orman E) V – Çöl toprağı
9.
Hidromorfik Topraklar: Bataklık alanlarında ya da taban suyu seviyesinin yüksek olduğu alanlarda oluşan topraklardır.
11. Akarsular, rüzgârlar veya buzullar tarafından koparılıp taşınan materyallerin birikmesiyle oluşmuş topraklara taşınmış topraklar denir.
Çernozyom topraklarının oluştuğu iklim bölgesindeki yağış, bitki örtüsünün ve humusun artmasını sağlayacak miktardadır. Bu iklim bölgesinde toprak yıkanması az olduğundan, toprak hem mineral tuzlar hem de humus bakımından zengin olur.
Yukarıda oluşumu anlatılan verimli topraklar,
B) Topraklarda horizon (katman) bulunmaz.
II. ekvatoral iklim bölgeleri,
III. çayır iklim bölgeleri
alanlarından hangilerinde yaygındır? B) Yalnız II D) I ve III
1. D
2. B
3. C
C) Verimli oldukları için çeşitli ürünlerin yetiştirilmesine uygundur. D) En önemli örnekleri alüvyal, lös ve morenlerdir.
C) Yalnız III
E) Birbirine yakın yerlerde bulunurlar.
E) II ve III
4. E
Taşınmış topraklarla ilgili, aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Gevşek yapılı olup bünyelerinde çeşitli mineraller bulunur.
I. yarı nemli stepler,
A) Yalnız I
Uyarı
Hidromorfik topraklar göl ve vadi tabanlarında görülür.
5. C
6. D
7. A
8. B
9. D
10. A
11. E
213
7. Bölüm
/ Su, Toprak ve Bitki Örtüsü
Bilgi Köşesi Kalsimorfik Topraklar: Yumuşak kireçtaşı ve marn (killi kireçtaşı) depoları üzerinde oluşan topraklardır.
10. TEST 1.
Toprak oluşumunun sıcak ve nemli iklim bölgelerinde daha hızlı olmasının nedeni, aşağıdakilerden hangisidir?
5.
A) Bitki örtüsünün orman olması
Yağış, topraktaki tuz ve kireci eriterek toprağın alt katmanlarına taşır. Bu olaya yıkanma denir. Bu özellikteki yerlerde toprak yüzeyi mineral maddeler bakımından fakirdir.
B) Yeraltı suyunun yüzeye yakın olması
2. Rendzinalar: Yumuşak kireçtaşı üzerinde oluşan topraklardır. Genellikle koyu renklidirler. Toprak, besin maddeleri yönünden zengindir. Bu topraklarda tahıl yetiştirilmeyen eğimli sahalarda yer yer ormanlar yetişir. İç Anadolu, Trakya, Ege ve Doğu Anadolu da yaygındır.
C) Başkalaşım kayaçların yaygın olması D) Kayaçların daha hızlı ayrışması E) Güneş ışınlarını büyük açıyla alması 2.
Yukarıdaki haritada numaralandırılan yerlerden hangisinde, kireçtaşının etkisiyle kimyasal çözünme daha fazladır?
A) 1
3.
Ana kayaların, dış güçlerin etkisi ile parçalanıp uzaklara taşınarak biriktirilmesi ile oluşan verimli topraklara taşınmış topraklar denir.
Aşağıdakilerden hangisi taşınmış topraklara örnek gösterilir?
Uyarı
Vertisollerde kil oranı fazla olduğu için tarım için işlenmesi zordur. Kurak dönemde çok sert olan bu topraklara Anadolu'da taş doğuran toprak denir. Hatırlatma
Vertisoller killi olduğu için kurak mevsimde çatlar ve bu çatlaklara üst kısımdan sürekli toprak dökülür. Yağışlı mevsimde ise toprak su ile doygun hâle geldiği için şişerek çatlaklardan dökülen toprak tekrar yukarı itilir ve âdeta yerinde döner. Olayla bağlantılı olarak bunlara dönen toprak anlamına gelen “vertisol” ismi verilmiştir.
B) 2
A) Podzol
C) 3
D) 4
E) 5
B) Laterit
C) Alüvyon
D) Çernozyom
E) Terra rossa
A) I
6.
Aşağıdaki haritada I ve II ile gösterilen alanlarda kimyasal çözünmenin hızı farklıdır.
Aşağıdakilerden hangisi, bu alanlardaki kimyasal çözünme hızının farklı olmasının nedenlerinden biri olabilir?
B) II
C) III
D) IV
A) Bitki örtüsü B) Sıcaklık C) Mikroorganizmalar
A) Tundra kuşağı
D) Yüksek dağlık alanlar E) Karaların denizden uzak iç kısımları
E) Taşın cinsi
7.
Aşağıda verilen alanların hangisi, ana kayanın mekanik yolla ayrışmasının hızlı olduğu yerlerden biridir? A) Çöküntü ovaları B) Delta ovaları C) Dağ dorukları D) Vadi tabanları E) Denize dönük yamaçlarda
214
E) V
D) Nemlilik
C) Dönenceler çevresi Rendzinalar, Çatalca Platosu, Yıldız Dağları, Samanlı Dağlarının güney etekleri ile Malatya çevresinde görülür.
Yukarıdaki haritada numaralandırılarak gösterilen taralı alanlardan hangisinde, yıkanmanın fazlalığına bağlı olarak topraktaki mineral madde oranının en az olduğu söylenebilir?
4. Aşağıdaki yerlerden hangisinde mekanik çözülmenin en fazla görüldüğü yerlerden biri değildir? B) Ekvator çevresi
Uyarı
Palme Yayınevi
Bu topraklar ikiye ayrılır. 1. Vertisoller: Eski göl tabanlarındaki killi ve kireçli topraklar üzerinde oluşan topraklardır. Toprak killi olduğu için kurak mevsiminde çatlar. Muş, Altınbaşak ovalarında, Ergene Havzası’nda, Bursa – Karacabey arasında, Menemen Ovası’nda ve Konya da görülür.
Toprak Oluşumu ve Çeşitleri 8.
Aşağıdakilerden hangisi, kurak bölge toprakları ile nemli bölge topraklarını birbirinden ayıran özelliklerden biri değildir?
11. A bölgesinin toprak örtüsü terra rossa, B bölgesinin toprak örtüsü kahverengi bozkırdır.
B) Humus miktarı
Bu durum, A ve B bölgelerinin aşağıdakilerin hangisi bakımından farklı olmasına bağlanabilir?
C) Yıkanma katının kalınlığı
A) Yüzey şekilleri
D) Anakayanın derinliği
B) İklim tipi
E) En çok görülen çözülme tipi
C) Uygulanan tarım yöntemleri
A) Topraktaki madensel tuzların oranı
Bilgi Köşesi Laterit: Dönenceler arasında kalan sıcak nemli alanların toprağıdır. Demir oksitlerinden ötürü rengi kırmızıdır.
Kırmızı Topraklar: Akdeniz iklim bölgesinin toprağıdır. Kalker üzerinde oluşan kızıl renkli bu topraklara “terra rossa” adı verilir.
D) Yapılan hayvancılık faaliyeti E) En yağışlı mevsimi 9.
Kahverengi Orman Toprakları: Ilıman kuşağın yayvan ve iğne yapraklı karışık orman alanlarının toprağıdır.
12. Bir bölgede çok çeşitli toprak türlerinin bulunması, aşağıdakilerden hangiyle açıklanamaz? A) Yer şekillerinin engebeli olmasıyla
Yukarıda sıcaklık ve yağış grafiği verilen bölgenin bitki örtüsü ile toprak türü aşağıdakilerden hangisinde birlikte verilmiştir?
Palme Yayınevi
B) Subtropikal kuşakta bulunmasıyla
Podzol: İğne yapraklı ormanlarla kaplı soğuk, nemli iklim bölgelerinin toprağıdır.
C) Çeşitli iklim tiplerinin görülmesiyle D) Kuzey güney yönünde geniş olmasıyla E) Kuzey Yarımküre’de bulunmasıyla
A) Maki – Terra rossa B) Maki – Çernozyom C) Bozkır – Podzol
Çernozyomlar (Kara topraklar): Orta kuşağın yarı nemli steplerinde görülür. Fazla yıkanmadıkları için mineral tuzlar ve kireç bakımından zengindir. Ayrıca, humus kalın bir tabaka oluşturur. Bu nedenle Dünya’nın en verimli toprakları arasındadır.
D) Karma orman – Terra rossa E) İğne yapraklı orman – Laterit
13.
10. Toprak horizonları ile ilgili, aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır? A) Ayrışmanın başladığı katman C horizonudur.
B) A horizonundan sızan suların taşıdığı, kireç ve tuz B horizonunda birikir.
Yukarıdaki haritada numaralarla gösterilen alanlardan hangisinin toprakları diğerlerine göre daha fazla yıkanmış ve daha az kireçli olması beklenir?
A) I
C) Organik madde zenginliğinden dolayı koyu renkli olan katman B horizonudur. D) En verimli katman A horizonudur.
B) II
C) III
D) IV
E) V
E) Ana kayanın bulunduğu katman D horizonudur.
1. D
2. A
3. C
4. B
5. A
6. E
7. C
8. D
9. A
10. C
11. B
12. E
13. B
215
7. Bölüm
/ Su, Toprak ve Bitki Örtüsü
Bilgi Köşesi
Topraklarımızın %28,6’sı ormanlarla kaplıdır. Orman alanları daha çok yağışın bol olduğu kıyılarda ve yüksek alanlarda toplanmıştır. Türkiye topraklarının %17’si tarıma elverişsiz olan arazidir. Kullanılmayan araziler arasında; yüksek ve sarp kayalıklar, eğimin fazla olduğu yamaçlar, makilik ve çalılık alanlar, bataklıklar, kumsallar yer alır. Türkiye arazisinin %27,5’inde tarım yapılmakta olup, tarlaların büyük bir kısmında tahıl ve diğer bitkisel ürünler yetiştirilmektedir. Toprağın Sanayide Kullanımı Fiziksel ve kimyasal özellikleri nedeniyle bazı topraklar sanayide ham madde olarak kullanılmaktadır. Türkiye’de tuğla ve kiremit üreten tesislerin yoğunlaştığı başlıca alanlar; Manisa, İzmir, Uşak, Kütahya, Eskişehir, Çorum, Tokat, Kastamonu ve Bartın’dır. Seramik sanayisinin geliştiği başlıca alanlar ise Kütahya, İzmir, Bozüyük, Söğüt (Bilecik), Çan (Çanakkale), İstanbul ve Kocaeli’dir.
1.
Türkiye toprakları tarım, ormancılık, çayır, mera, yerleşme, turizm ve sanayi ham maddesi gibi birçok alanda kullanılmaktadır.
Türkiye’nin arazi kullanım oranları göz önüne alındığında, topraklar en çok aşağıdaki alanlardan hangisinde kullanılmaktadır? A) Ormancılık
B) Sanayi
D) Tarım
E) Turizm
2.
Türkiye topraklarının %17’si tarıma elverişsiz olan arazidir. Kullanılmayan araziler arasında; yüksek ve sarp kayalıklar, eğimin fazla olduğu yamaçlar, makilik ve çalılık alanlar, bataklıklar, kumsallar yer alır.
Buna göre, yukarıdaki haritada numaralandırılan yerlerin hangisinde tarıma elverişsiz toprakların oranı daha fazladır?
A) I
B) II
C) III
Buna göre, pamuğun yetiştirildiği alanların gösterildiği yukarıdaki haritada aşağıdaki toprak türlerinden hangisi bulunur? A) Podzol
D) IV
E) V
B) Lös D) Çernozyum
3.
Ülkemizde toprağın ham madde olarak kullanıldığı alanlardan biri çimento sanayisidir. Günümüzde şehirlerin önemli bir kısmında çimento fabrikası bulunmaktadır. İnşaat sektörünün geliştiği yerlerde çimento fabrikalarının sayısı daha fazladır.
Buna göre, aşağıdaki yerlerin hangisinde çimento sanayisi daha az gelişmiştir? B) Güney Marmara C) Ankara – Eskişehir Yöresi D) Çatalca Kocaeli Bölümü
C) Vertisoller E) Alüvyon
5.
Ülkemizde toprağın hammadde olarak kullanıldığı sanayi dallarından biri de seramik sanayisidir. Dünya seramik üretiminde sayılı ülkeler arasında yer alan Türkiye, birçok ülkeye seramik ihraç etmektedir.
Aşağıda verilen illerimizden hangisinde seramik sanayisi bulunmaz? A) Kütahya
E) Antalya Körfezi çevresi
216
C) Yerleşme
A) Yukarı Murat Van Havzası Ülkemizin birçok yöresinde küçük atölyelerde seramik ve çömlek üretimi devam etmektedir
4. Bazı bitki türleri, bazı toprak türlerinde daha iyi yetişir ve bu topraklardan daha kaliteli ürün elde edilir. Örneğin çay fazla yıkanmış kireçsiz topraklarda daha iyi yetişmekte ve bu topraklardan daha fazla verim alınmaktadır.
Palme Yayınevi
TÜRKİYE’DE TOPRAKLARDAN YARARLANMA Türkiye toprakları tarım, ormancılık, çayır, mera, yerleşme, turizm ve sanayi ham maddesi gibi birçok alanda kullanılmaktadır. Türkiye eğim değerleri yüksek dağlık ve engebeli bir ülke olmasına karşılık yüzölçümünün %45’iekili-dili alan ve çayırmera olarak kullanılmaktadır.
11. TEST
B) Zonguldak C) Bileçik
D) Çanakkale
6.
E) İstanbul
Toprak sanayide hammadde olarak birçok alanda kullanıldığına göre, aşağıdakilerin hangisinde toprak hammadde olarak kullanılmaz? A) Kiremit
B) Tuğla D) Demir çelik
C) Seramik E) Çimento
Türkiye'de Topraklardan Yararlanma ve Toprak Erozyonu 7.
- Doğal bitki örtüsü yüksek boylu çayırlardır.
- Ayrışma az olduğundan toprakta bol miktarda organik madde birikmiştir.
- Türkiye’de bulunduğu yerler yüksek olduğu için bazı alanlarda kullanımını zorlaştırmıştır.
10. Ülkemiz topraklarında çeşitli derecelerde erozyon meydana gelmektedir. Erozyonun büyük bir kısmının tarım alanlarında meydana gelmesi, erozyona insan etkisini açıkça ortaya koymaktadır.
Yukarıda özellikleri verilen toprağın bulunduğu alanlar en çok aşağıdakilerden hangisi için kullanılır? A) Hayvancılık C) Seramik
A) Eğimli arazileri tarıma açması B) Akarsular üzerine barajlar yapması C) Tarlaları eğim yönünde sürmesi
B) Tarım D) Çimento E) Yerleşim
D) Meraları aşırı otlatması E) Tarım alanları nadasa bırakması 11. Türkiye’de toprak erozyonu eskidende görülebilen bir olay iken, son yıllarda daha da hızlanmasında aşağıdakilerden hangisi daha çok etkili olmuştur?
8. Aşağıda erozyonun bazı alan ya da yerler üzerindeki etkileri verilmiştir. • Toprağın verimli kısmı taşınarak bitkilerin yetişmesi zorlaşır.
• Toprağın elverişsiz olmasıyla toprakta yaşayan birçok canlı türü yok olur. • Tarım alanlarından istenilen düzeyde gelir elde edemeyenler bulundukları yerleri terk ederler.
• Suni göller akarsuların taşıdığı alüvyonlarla dolduğunda ömürleri kısa olur. Bu alanlar arasında aşağıdakilerden hangisi verilmemiştir? A) Göç C) Sanayi
B) Ekosistem D) Barajlar E) Tarım
B) Buharlaşmanın şiddetlenmesi
Türkiye’de erozyonun fazla olmasında;
I. yüzey şekillerinin yüksek ve engebeli olması,
II. yağış rejiminin düzensiz olması,
III. bitki örtüsünün çeşitli olması,
IV. barajların ömrünün kısa olması
durumlarından hangilerinin etkisinden söz edilmez? A) I ve II
B) I ve III D) II ve IV
1. D
2. C
3. A
4. E
E) Nüfusun artması
➫ Bitki örtüsünün cılız olması
12.
I. Toprak tabakasının incelmesi
II. Baraj göllerinin sığlaşması
➫ Yarı kurak iklim koşulları nın görülmesi ➫ Yağış rejiminin düzensiz olması
III.
IV. Kıyıların alüvyonla dolması
V. Nadas alanlarının azalması
Yukarıdakilerden hangileri bir yörede erozyonun fazla olduğunu gösterir?
Ürün çeşidinin artması
A) III ve V
B) I, II ve III D) I, III ve V
➫ Beşeri faktörler
C) I, II ve IV E) II, III ve V
13. Bir ülkede toprak erozyonunun başlıca nedenlerinin toprağın aşırı işlenmesi, aşırı otlatma ve yangınların olduğu biliniyorsa, bu durumu yaratan temel etkenin aşağıdakilerden hangisi olduğu söylenebilir? A) Tarım alanlarının yetersizliği
Türkiye topraklarında erozyonun büyük bir kısmının tarım alanlarında meydana gelmesi, erozyona insan etkisini açıkça ortaya koymaktadır. ➫ Tarlaların eğim yönünde sürülmesi ➫ Çok eğimli yamaçların tarıma açılması ➫ Nadas uygulaması ➫ Hayvanların meralarda aşırı otlatılması ➫ Bitki örtüsünün tahrip edilmesi erozyonu artıran başlıca beşeri etmenlerdir.
B) Nüfusun hızla artması C) Bitki örtüsünün tahrip edilmiş olması D) Ülkenin yüksek ve engebeli olması E) Ülke kaynaklarının yeterince değerlendirilememesi
E) III ve IV 6. D
➫ Yer şekillerinin engebeli olması
D) Yağışların azalması
C) II ve III
5. B
Uyarı
Türkiye, erozyonun şiddetli olduğu ülkelerdendir. Örneğin dünyada km2 başına taşınan toprak miktarı yılda 368 ton iken bu değer Türkiye’de 600 ile 800 tondur.
Türkiye’de erozyonun çok olmasının başlıca nedenleri
C) İklimin değişmesi
9. Toprak yüzeyinin akarsular, sel suları ve rüzgâr gibi dış kuvvetler tarafından aşındırılarak taşınmasına erozyon denir.
TÜRKİYE’DE TOPRAK EROZYONU Toprak yüzeyinin akarsular, sel suları ve rüzgâr gibi dış kuvvetler tarafından aşındırılarak taşınmasına erozyon denir. Erozyon su, rüzgâr ve buzul erozyonu olmak üzere çeşitlere ayrılır. Ülkemizde daha çok su erozyonu etkilidir. Buzul ve rüzgârların neden olduğu erozyon, su erozyonuna göre daha azdır.
A) Eğimin artması
Palme Yayınevi
İnsanların aşağıdaki etkilerinden hangisi erozyonu arttırmaz?
Bilgi Köşesi
7. A
8. C
9. E
10. B
11. E
12. C
13. B
217
7. Bölüm
/ Su, Toprak ve Bitki Örtüsü
Bilgi Köşesi BİTKİ ÖRTÜSÜ Bir yerde doğal olarak yetişen ot, çalı, ağaç gibi türlerin bir araya gelerek oluşturduğu topluluğa bitki örtüsü denir. Yeryüzünde bitki örtüsünün dağılışı ve çeşitlilik göstermesinde etkili olan faktörler: ➫ İklim (sıcaklık ve yağış koşulları) ➫ Yer şekilleri (yükselti, eğim, bakı koşulları) ➫ Toprak özellikleri ➫ Biyolojik faktörler (yangınlar, aşırı otlatma) Bunlar içerisinde bitkilerin yeryüzündeki dağılışını etkileyen en önemli faktör iklimdir. Bitkilerin dağılışını etkileyen iklim elemanları da sıcaklık ve nemliliktir.
12. TEST 1.
4.
Benzer yetişme koşullarına sahip bitkilerin bir arada bulunması sonucu meydana gelen topluluklara bitki formasyonu adı verilir. Bitki formasyonlar doğal koşullara bağlı olarak kimi zaman ot, kimi zaman çalı, kimi zaman da ağaç toplulukları hâlinde bulunmaktadır.
Alpin çayırı İğne yapraklı orman Savan
Buna göre aşağıda verilen bitki türlerinin bulunduğu formasyonlardan hangisi yanlış verilmiştir?
Karışık yapraklı oran Geniş yapraklı orman
A) Geven – Ot formasyonu B) Garig – Çalı formasyonu C) Selvi – Ağaç formasyonu
A) Savan
E) Funda – Ot fprmasyonu
B) İğne yapraklı orman C) Alpin çayırı D) Karışık yapraklı orman
Uyarı
Türkiye’de endemik bitkiler en çok Toros Dağları kuşağında, en az Trakya ve İç Anadolu düzlüklerinde bulunur. Bitki tür ve topluluklarının temel özellikleri dikkate alındığında ağaç, çalı ve ot formasyonu olmak üzere üçe ayrılmaktadır. A) Orman Formasyonu: Yağış ve sıcaklık ortalamalarının yeterli, toprak şartlarının elverişli olduğu alanlarda ağaçlar
218
Aşağıdakilerden hangisi yeryüzündeki bitki örtüleri ile ilgili doğru bir bilgi değildir? A) Bitki örtüsü ağaç, çalı ve ot toplulukları olmak üzere üç ana gruba ayrılır.
E) Geniş yapraklı orman Palme Yayınevi
2.
B) Bitki örtüsünün çeşitlilik göstermesi orada farklı iklimlerin etkili olduğunu gösterir. C) Tayga ormanları geniş yapraklı ağaçlardan oluşur.
Bilgi
Yeryüzünde geniş alanlara yayılış gösteren bitkilere kozmopolit bitkiler, sadece dar bir bölgede yayılış gösterenlere ise endemik bitkiler adı verilir. Türkiye’deki bitkilerin bir kısmı dünyanın başka bir yerinde görülmeyen endemik bitkilerdendir. Örneğin Köyceğiz çevresindeki sığla, Göller Yöresi’ndeki kasnak meşesi, Datça ve Teke yarımadalarındaki Datça hurması, Kazdağı’ndaki Kazdağı köknarı, Kastamonu ve Yozgat çevresindeki İspir meşesi birer endemik bitkidir.
Şekilde verilen bitki türlerinin yetişme şartları göz önüne alındığında, hangi bitkinin yetiştiği yükselti aralığının yanlış verildiği söylenebilir?
D) Çınar – Ağaç formasyonu
Uyarı
Bitkilerin dayanabileceği sıcaklık değerleri türlere göre +40°C ile – 40°C arasında değişir. Ayrıca ağaç yetişmesi içinde yıllık yağış tutarının 300 mm.nin üzerinde olması gerekir. Bitkiler düşük sıcaklık nedeniyle yetişemediği en son yükseltiye bitkinin yükselti sınırı denir. Bitkinin yükselti sınırı bulunan bölgenin enlemine, karasallığına, yükseltisine ve bakısına göre değişir. Bitkinin düşük sıcaklık nedeniyle yetişemediği enleme de bitkinin enlem sınırı denir. Her bitki türünün enlem sınırı farklıdır.
Aşağıdaki şekil bir bölgede yükseltiyle bitki örtüsünün oluşturduğu kuşaklar verilmiştir.
5.
Ağaç formasyonu; yağış, sıcaklık ve toprak koşullarının uygun olduğu yerlerde yetişen bitki topluluğudur. Bitkiler geniş yapraklı ve iğne yapraklı olmak üzere iki ana gruba ayrılır.
Aşağıda verilen bitki örtülerinden hangisi diğerlerinden farklı bir grupta yer alır?
D) Maki, garig ve psodömaki çalı formasyonlarını oluşturur. E) Bir dağ yamacı boyunca bitki örtüsünün kuşaklar oluşturmasının temel nedeni sıcaklığın yükseltiyle değişmesidir.
A) Meşe 3.
Aşağıdakilerden hangisi yeryüzünde bitki örtüsünün çeşitlilik göstermesinde etkili değildir? A) Yer şekillerin eğim ve yükseltileri B) Denizlerin tuzluluk oranı C) Sıcaklık ve yağış özellikleri D) Biyolojik faktörler E) Toprak özellikleri
B) Çınar D) Ihlamur
C) Kavak E) Köknar
Bitki Örtüsü 6.
Nemli ve sıcak iklim bölgelerinde geniş yapraklı ağaçlardan oluşan ormanları nemli ve soğuk iklim bölgelerinde iğne yapraklı ağaçlardan oluşan ormanlar, nemli ve ılıman iklim bölgelerinde ise karışık ormanlar doğal bitki örtüsünü oluşturmaktadır.
9.
Bitkinin düşük sıcaklık nedeniyle yetişemediği sınıra bitkinin enlem sınırı denir. Bitkilerin enlem sınırı farklılık gösterir.
Buna göre, aşağıdaki bitki örtülerinden hangisinin enlem sınırı daha düşüktür?
A) Taygalar
B) Bozkır
C) Savan
D) Dağ çayırları E) Tundra
L
7.
10. İç Anadolu, Doğu Anadolu ve özellikle Güneydoğu Anadolu’da yetişen otsu bitkilerden çoğunun kökleri derine inmektedir.
Buna göre, yukarıdaki haritada gösterilen alanlardaki orman örtüleri aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir? Karışık yapraklı
İğne yapraklı
A)
K
L
M
B)
L
M
K
C)
M
K
L
D)
K
M
L
E)
L
K
M
B) Yağışın genellikle yağmur olarak düşmesi C) Günlük sıcaklık farklarının düşük olması D) Yağış miktarının az, buharlaşmanın şiddetli olması
D) Çayır
E) Yüzey şekillerinin sade, yükseltilerinin fazla olması
C) Step E) Tundra
Yengeç Dönencesi Ekvator
8.
Doğal bitki örtüsü benzer olan iki farklı bölge; I. sıcaklık ortalamaları,
II. toprak kalınlıkları,
III. yağışın özellikleri,
IV. yer şekillerinin uzanışları
yönünden karşılaştırıldığında hangileri bakımından benzer oldukları söylenebilir? A) I ve II
B) I ve III D) II ve IV
1. E
2. C
3. B
Oğlak Dönencesi
B) Düşük sıcaklıklara dayanıklıdırlar. C) Kışın yağış azlığından dolayı yapraklarını dökerler. D) Bitki örtüsü reçinelidir. E) Yıl boyunca yeşil kalan ormanlar doğal bitki örtüsünü oluştururlar.
E) III ve IV 4. A
Bu yerlerdeki bitki örtüsünün özellikleri arasında, aşağıdakilerden hangisi yer almaz? A) İğne yapraklı ağaçlardan oluşmaktadır.
C) II ve III
5. E
6. D
Ağaçlar, yapraklarının özelliklerine göre iğne ve geniş yapraklı olmak üzere iki gruba ayrılır. Bazı kesimlerde geniş ve iğne yapraklı ağaçlar bir arada bulunarak karışık ormanları oluşturur. İğne yapraklı ağaçlar yıl boyunca yeşilliklerini korur. Bu gruba kızılçam, karaçam, sarıçam, köknar, sedir, ladin ve selvi gibi ağaçlar girmektedir. Kışın yaprağını döken geniş yapraklı ağaçların en yaygın türleriyse; meşe, kayın, gürgen, kestane, kızılağaç, kavak, ıhlamur, akçaağaç ve dişbudaktır. B) Çalı Formasyonu: Gerek ormanların tahrip edilmesi sonucu gerekse iklim şartları ve toprak özelliklerinin etkisiyle oluşan kısa boylu ağaççıkların oluşturduğu bitki topluluklarına çalı formasyonu denir. 1. Maki, 2. Garig, 3. Psodömaki Bilgi
11. Aşağıdaki haritada koyu renkle taranmış iki alanda kışlar uzun, soğuk ve sert; yazlar ise kısa ve sıcak geçmektedir.
Aşağıdaki bitki örtülerinden hangisi otsu topluluklardan değildir? B) Savan
Bitkilerdeki bu durumun nedeni, aşağıdakilerden hangisi olabilir? A) Toprak örtüsünün kalın olması
Palme Yayınevi
Geniş yapraklı
A) Garig
yetişir. Ağaçların oluşturdukları bitki topluluklarına orman denir. Başlıca orman alanlar; 1. Ekvatoral yağmur ormanları 2. Muson ormanları 3. Orta kuşağın karışık ormanları 4. Tayga ormanları Bilgi
M K
Bilgi Köşesi
7. A
8. B
9. C
10. D
11. C
Makiyi oluşturan başlıca bitkiler; yabani zeytin, mersin, keçiboynuzu, kermez meşesi, sandal, koca yemiş, defne, sakız, menengiç, zakkum, tesbih ve akçakesmedir. Makiler; Marmara kıyılarında 300-400 m, Ege kıyılarında 500-600 m, Akdeniz kıyılarında 700-800 m yükseltiye kadar çıkabilmektedir. Garig: Akdeniz ve Ege kıyılarında makilerin tahrip edildiği, toprağın inceldiği alanlarda genelde diz boyu yüksekliğinde dikenli çalılardan oluşan bitki topluluklarına denir. Bu bitkilerin başlıcaları; lavanta çiçeği, diken çalısı, süpürge çalısı, laden, yasemin ve fundadır. Psödomaki: Karadeniz kıyılarında ormanların tahrip edildiği yerlerde çalılara rastlanır. Bunlara “yalancı maki (psödomaki) ” denir. C) Ot Formasyonu: İklim şartları, yer şekilleri ve toprak özellikleri gibi çevre faktörlerinin ağaç ve orman yetişmesine uygun olmadığı yerlerde yetişen ot cinsinden bitkilerin oluşturduğu topluluğa denir. Ot toplulukları yağışın az olduğu yerlerde ormanların tahribiyle de (antropojen etki) oluşabilir. Ot toplulukları şunlardır: 1. Savan, 2. Step (bozkır), 3. Çayır, 4. Tundra
219
7. Bölüm
/ Su, Toprak ve Bitki Örtüsü
Bilgi Köşesi Yağmur ormanları: Ekvatoral iklim bölgesinin doğal bitki örtüsüdür. İklim her mevsim bol yağışlı ve nemli olduğu için son derece gür bir orman örtüsü bulunmaktadır.
13. TEST 1.
Aşağıda dört iklim tipinin sıcaklık ve yağış rejim grafikleri verilmiştir.
3.
Dağ sıralarının bulunduğu yerlerde, dağların denize bakan yamaçları ile iç kesimlere dönük yamaçlarındaki bitki örtüsü de farklılık gösterir. Denize bakan yamaçta bitki örtüsü daha gür olur.
Buna göre, aşağıdaki dağların verilen yamaçlarından hangisinde bitki örtüsü daha seyrektir?
Muson ormanları: Muson iklim bölgesinin doğal bitki örtüsüdür. Yağış rejiminden dolayı muson ormanları kışın yapraklarını dökerler.
A Yıldız Dağları’nın kuzey yamaç B) Bolkar Dağları’nın güney yamacı C) Küre Dağları’nın kuzey yamacı D) Aydın Dağları’nın batı yamacı
Geniş yapraklı ve karma ormanlar: Orta kuşak okyanusal iklim bölgesinin doğal bitki örtüsüdür.
E) Elma Dağı'nın güney yamacı
Bu iklimlerin doğal bitki örtüleri arasında aşağıdakilerden hangisi yer almaz? A) Bozkır
B) Maki
C) Savan
4.
İğne yapraklı ormanlar: Orta kuşak karasal iklim bölgesinin doğal bitki örtüsüdür. Sert karasal iklimlerde tayga adı verilen iğne yapraklı ormanlar bulunur.
2.
Maki: Kızılçamların tahrip edilmesi sonucunda ortaya çıkan bodur ağaç ve çalı topluluklarından olan makiler, Akdeniz iklim bölgesinin karakteristik bitki örtüsüdür.
Bitkinin düşük sıcaklık nedeniyle yetişemediği enleme de bitkinin enlem sınırı denir. Her bitki türünün enlem sınırı farklıdır.
A) Yağmur ormanları B) Tundra C) Bozkır D) Maki E) Savan
Aşağıda bitki örtüsüyle ilgili verilen bilgilerden hangisi, bitkilerin enlem sınırı hakkında bilgi verir? A) Makinin yetiştiği yükselti sınırının Akdeniz Bölgesi’nden Marmara Bölgesine doğru azalması B) Endemik bitki türlerinin Toroslarda en fazla, İç Anadolu’ ve Trakya’da en az olması C) Türkiye’de 12.000 den fazla bitki çeşidinin bulunması
220
Palme Yayınevi
D) Yağmur ormanı E) Tayga
Aşağıdaki bitki örtülerinden hangisin görüldüğü iklim bölgelerinde yıllık sıcaklık ortalaması ile nemlilik değerleri daha fazladır?
5.
Dağ çayırları, orman kuşağının üst sınırından daimi kar sınırına kadar olan yükseltilerde yer alır. Türkiye’de dağ çayırlarının yer aldığı yükselti aralığı iklim koşullarına bağlı olarak bölgeden bölgeye farklılıklar gösterir.
3
D) İzmir’den Konya’ya gidildikçe bitkinin yükselti sınırının artması
5
E) Ormanlarla kaplı alanların Karadeniz ve Akdeniz bölgelerinde fazla olması
1
2
4
Yukarıdaki haritada numaralandırılan taralı yerlerin hangisinde dağ çayırlarına rastlanılmaz?
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
Bitki Örtüsü 6.
8.
Aşağıda, enleme ve yükseltiye göre bitki kuşakları gösterilmiştir.
9.
Bitki örtüsünün şekillerde gösterildiği gibi enleme ve yükseltiye göre kuşaklar oluşturmasındaki temel etken, aşağıdakilerden hangisidir?
Defne, kocayemiş, mersin, keçiboynuzu, sandal, zakkum, akçakesme, kermez meşesi, süpürge çalısı, taş meşesi, bodur ardıç gibi bitkiler, aşağıdaki iklim tiplerinden hangisinde görülür? A) Ilıman okyanus iklimi B) Sert karasal iklim C) Akdeniz iklimi D) Muson iklimi E) Ilıman karasal iklim Aşağıda, coğrafi koordinatları verilen beş bölge toprak, su, yükselti ve deniz etkileri gibi koşullar bakımından birbirine benzer olduğu varsayılmıştır.. Buna göre, bu bölgelerden hangisinde, bitki örtüsünün çeşidi daha fazladır?
A) Yağış rejimi
Bilgi Köşesi Savan: Yazları yağışlı tropikal iklim bölgesinin doğal bitki örtüsüdür. Yazların yağışlı kışlarınsa kurak geçtiği bu bölgede, kurak kış aylarında sararan uzun boylu otsu bitkiler ile kuraklığa dayanıklı çalı ve ağaçlar yer alır.
Çöl bitki örtüsü: Çöl iklim bölgesinin doğal bitki örtüsüne de çöl adı verilir. Yağış ve sıcaklık koşullarındaki olumsuzluk nedeniyle bitki örtüsü son derece seyrektir. Kurakçıl ot, çalılar ve kaktüsler en yaygın bitki türleridir.
B) Rüzgârlar D) Basınç E) Yağış miktarı
7.
• Yağış miktarı 2000 mm.nin üzerinde olduğu yerlerde görülür.
• Bitkiler yayvan yapraklı ve yapraklarını dökmeyen ağaçlardır.
• Orman altı sarmaşık ve otsu bitkilerle kaplıdır.
Yukarıda özellikleri verilen bitki topluluğu, aşağıdakilerden hangisi olabilir? A) Ekvatoral yağmur ormanı B) Orta kuşağın karışık ormanı C) Tayga ormanı D) Antropojen bozkırlar E) Galeri ormanı
Palme Yayınevi
C) Sıcaklık Bozkır (Step): Yarı kurak iklim bölgesinin doğal bitki örtüsüdür. Yıllık yağış miktarının az olduğu yarı kurak bölgelerde görülen bozkır, seyrek ve cılız ot ile çalı topluluklarından oluşur.
10. Trakya’da yer alan Yıldız Dağlarından Gürcistan sınırına kadar uzanan Karadeniz ormanları, Türkiye’nin en gür ve orman altı bitki örtüsü bakımından da en yoğun ormanlarını oluşturur. Bu ormanlarla ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
Bozkır bitki örtüsü içinde geven, koyun yumağı, üzerlik, çakırdikeni, yavşan otu, gelincik, sığır kuyruğu, kılıçotu, çayır üçgülü, peygamber çiçeği bulunur.
A) Dağların denize bakan yamaçlarında geniş yapraklı ağaçlar hâkim örtüyü oluşturur. B) Nemlilik etkisiyle orman üst sınırının en fazla olduğu yerdir. C) Dağların eteklerinde görülen en önemli ağaç türleri kayın, kestane, gürgen, ıhlamur ve kızılağaçtır. D) Sarıçam, karaçam, köknar ve ladin ağaçları Karadeniz ormanlarında çok bulunan ağaç türleridir. E) Dağların güney yamaçlarında ormanların başlama sınırı daha yüksektir. 221
/ Su, Toprak ve Bitki Örtüsü
Bilgi Köşesi Bilgi
Ormanlarımızda az da olsa büyük ve yaşlı ağaçlar görülmektedir. Anıt ağaç olarak adlandırılan bu ağaçlar koruma altına alınmıştır. ➫ Mersin-Çamlıyayla'da bulunan Türkiye'nin 1100 yaşındaki en yaşlı ardıcı, ➫ Elmalı-Çıklıkkara sedir ormanındaki 1000 yaşında olan ambar katranı, ➫ Çanakkale-Behramkale'deki palamut meşesi bunlara örnektir.
Bilgi
Türkiye’deki 12.000 civarında bitki türünün yarısı Kuzey Anadolu dağlarında yer almaktadır.
Bilgi
Meşe, ülkemizin hemen her bölgesinde türlerine bağlı olarak yayılış gösterir. 25 m boya ve 2 m çapa erişebilen geniş tepeli ağaçlardan 3- 5 m boya sahip çalılara kadar değişen türleri vardır.
11. Aşağıdaki haritada beş alan gösterilmiş ve bu yerlerdeki bitki örtüleriyle ilgili bilgiler verilmiştir.
13. Ormanlar, ağaçların bir örtü oluşturduğu alanlardır. Ağaçlar, yapraklarının özelliklerine göre iğne ve geniş yapraklı olmak üzere iki gruba ayrılır. Bazı kesimlerde geniş ve iğne yapraklı ağaçlar bir arada bulunarak karışık ormanları oluşturur.
• Kurak ve yarı kurak bölgelerde, ilkbahar yağışlarıyla yeşeren ve yaz kuraklığının etkisiyle sararan ot topluluklarıdır.
• İlkbaharda yeşerip yaz boyu yeşil kalan, bozkırlardan daha gür ot topluluklarıdır.
• Bozkırlarla kaplı olan bu yerde adacıklar hâlinde meşe, ardıç ve karaçam ağaçlarına rastlanır. Bu bitki örtüsüne antropojen bozkır denir.
• Kızılçamların tahrip edildiği kıyı kuşağında geniş alanlar kaplayan, daima yeşil kalan, bodur ağaç ve çalılardan oluşan bitki örtüsüdür.
• Geniş yapraklı ağaçların en yaygın türleri olan meşe, kayın, gürgen, kestane, kızılağaç, kavak, ıhlamurun en çok bulunduğu yerdir.
Bu bölgelerden hangisine ait bitki örtüsüyle ilgili verilen bilgi yanlıştır?
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
12. Makiler; Marmara kıyılarında 300-400 m, Ege kıyılarında 500-600 m, Akdeniz kıyılarında 700-800 m yükseltiye kadar çıkabilmektedir.
Makilerin çıkabildiği üst sınırın bölgelere göre değişiklik göstermesinin nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Yağış
• Köknar
• Ihlamur
• Sedir
• Kestane
• Ladin
Yukarıda verilen ağaçlardan kaç tanesi iğne yapraklıdır?
A) 1
2. A
3. E
13. C
14. E
15. A
Bu bitkiler en çok aşağıdakilerin hangisinde bulunur?
D) Gelibolu Yarımadası’nda E) Batı Toroslarda 15. Aşağıda bazı bitkilerle ilgili bilgiler verilmiştir.
• Tipik bir Akdeniz ağacı olan bu bitki özellikle Batı ve Güney Anadolu'da yaygın olarak görülür.
• Kuzey Anadolu'nun yüksek dağlık kesimlerinde saf ya da karışık ormanlar kurmakla birlikte küçük adacıklar hâlinde iç ve güney bölgelerimize kadar ulaşır.
• Daha çok kuzey bölgelerimizde doğal yayılış göstermekle birlikte, güneydeki Amanoslar'da yayılış gösterir.
• Ülkemizin hemen her bölgesinde türlerine bağlı olarak yayılış gösterir.
Bu bitkiler arasında aşağıdakilerden hangisi yer almaz? A) Kestane C) Meşe E) Sarıçam
4. A
5. D
6. C
E) 5
C) Tuz Gölü Havzası’nda
E) Beşeri etkenler
1. C
D) 4
B) Güneydoğu Toroslarda
D) Rüzgâr
222
C) 3
A) Canik Dağları’nda
B) Sıcaklık C) Toprak örtüsü
B) 2
14. Ülkemizde Mezozoik ve Neozoik’te oluşmuş, günümüzdeki iklim şartlarında yetişmesi mümkün olmayan ve relikt (kalıntı) diye adlandırılan bazı bitki türler bulunur.
Palme Yayınevi
7. Bölüm
7. A
8. C
B) Fıstık çamı D) Kayın
9. E
10. B
11. D
12. B
2. Ünite BEŞERİ SİSTEMLER
1. Bölüm NÜFUS VE YERLEŞME
1. Bölüm 2. Bölüm
/ NÜFUS VE YERLEŞME / E KONOMİK FAALİYETLER
Nüfusun Gelişimi, Dağılışı ve Nitelikleri Bilgi Köşesi
1. TEST
1. Aşağıdakilerden hangisi, nüfus artışının
4. Aşağıdakilerden hangisi, nüfusun ülke
nedenlerinden biri olabilir?
içinde dağılışını etkileyen doğal etmenlerden biri değildir?
A) İklimin sıcak ve nemli olması B) Dağınık yerleşmelerin fazla olması
A) Toprak
B) Denize uzaklık
C) Doğum oranının yüksek olması
C) Yükselti
D) İklim
D) Sağlık kuruluşlarının yetersiz kalması
E) Sanayi
Bir ülkenin kalkınmasında alınan kararların, amaçlanan hedeflere ulaşması için mevcut kaynakların bilinmesi gerekir. Bu kaynaklardan biri de insandır. İnsanlarla ilgili bilgiler de nüfus sayımlarından öğrenilmektedir.
E) Erkek nüfusun kadın nüfusundan fazla olması
5. Ekonomik açıdan gelişmiş ülkelerde nüfus ülke geneline daha dengeli dağılmıştır.
2.
Buna göre, aşağıdaki ülkelerden hangisinde nüfus dağılışı diğerlerine göre daha dengesizdir? A) Bulgaristan B) Mısır
Yukarıdaki haritada numaralandırılan yerlerden hangilerinde orta kuşakta yer şekillerinin engebeli olmasının etkisiyle nüfus daha seyrektir? A) Yalnız I
B) I ve III
D) III ve IV
D) Japonya
E) Macaristan
Palme Yayınevi
Uyarı
19. Yüzyıl sayımlarının amaçları asker sayısını bilmek ve vergi yükümlülerini belirlemektir. Modern sayımların amaçları ise, nüfus miktarı ve nüfus artışı ile nüfus yapısını belirlemektir
6.
C) II ve V
E) IV ve V
Ülkeler
Nüfusun İkiye Katlanma Süresi (Yıl)
Japonya
- 331
Türkiye Mısır Yunanistan
65 35 - 245
İngiltere
3. Aşağıdakilerden hangisi, bir ülkede arit-
B) Ülke dışına göçlerin olması C) Doğumların artması
D) İç göçlerin artması E) Ölüm oranının azalması
114
Yukarıdaki tabloda beş ülkenin nüfus miktarlarının ikiye katlanma süreleri verilmiştir.
Bu tabloya göre, nüfus artış hızı en fazla ve en az olan ülkeler aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir?
metik nüfus yoğunluğunun değişmesinin nedenleri arasında yer almaz? A) Sınırlarının değişmesi
C) Ukrayna
En Fazla
En Az
A) Japonya
Türkiye
B) Mısır
Yunanistan
C) İngiltere
Mısır
D) Türkiye
Yunanistan
E) Mısır
İngiltere
225
1. Bölüm
/ Beşeri Sistemler: Nüfus ve Yerleşme
Bilgi Köşesi
7. Aşağıda, nüfusun yaş gruplarına dağılımı
9. Aşağıdaki tabloda, bazı ülkelerin doğum ve
verilen ülkelerin hangisinde, aktif olmayan (ekonomide bağımlı) nüfus ve oranı en fazladır?
Nüfus sayımlarının yapılmasında hedeflenen amaçlar şunlardır:
ölüm oranları verilmiştir. Doğum oranı (‰)
Ülke
➫ Ülkenin nüfus miktarı ➫ Nüfusun eğitim durumu ➫ Nüfusun mesleklere göre dağılımı ➫ Yaş grupları ➫ Kent ve kır nüfusları ➫ Nüfus hareketleri ➫ Nüfusun cinsiyetlere göre dağılımı
şeklinde sıralanabilir.
Ölüm oranı (‰)
Çin
21
7
Hindistan
31
10
İngiltere
14
12
Kenya
47
10
Meksika
17
6
Tablodaki bilgilere göre bu ülkelerle ilgili,
I. gelişmişlik düzeyleri,
II. nüfus artış oranları,
III. nüfus yoğunlukları,
IV. kırsal ve kentsel nüfus miktarı
özelliklerden hangilerine ulaşılamaz? A) Yalnız I
B) Yalnız II
D) II ve IV
C) Yalnız III
E) III ve IV
10. Aşağıdaki nüfus piramitlerine sahip ülPalme Yayınevi
kelerden hangisi, nüfus artış hızını düşürmeye yönelik nüfus politikaları uygulamaları başarılı olmuştur?
8.
11. Afrika Kıtası’nda nüfus, kıta geneline çok
I. toplam nüfus,
II. kır kent nüfusunun oranları,
III. 20 - 40 yaşları arasındaki nüfusun miktarı,
Buna göre, kıtada nüfusun yoğunlaştığı yerler arasında, aşağıdakilerden hangisi yer almaz?
IV. bağımlı nüfus sayısı
A) Nil Vadisi
bilgilerinden hangilerine ulaşılamaz?
B) Nijerya kıyıları
C) Kongo Havzası
D) Victoria Gölü çevresi
E) Güney Afrika kıyıları
A) Yalnız I
226
dengesiz bir şekilde dağılmıştır. Kıtada nüfus yoğunluğu ekonomiye ve iklim şartlarına sıkı sıkıya bağlıdır.
Yukarıdaki nüfus piramidinden,
B) Yalnız II
D) I ve II
1. C
2. A
C) Yalnız III
E) III ve IV
3. D
4. E
5. B
6. E
7. A
8. B
9. E
10. E
11. C
Nüfusun Gelişimi, Dağılışı ve Nitelikleri Bilgi Köşesi
2. TEST
1. Doğal koşullar ülkelerin nüfus dağılışında
4. Aşağıdakilerden hangisi, bir ülkenin sosyo-ekonomik yapısı hakkında bilgi veren özelliklerden biri değildir?
etkili olurlar.
Bir ülkedeki nüfus dağılışı doğal koşullardan daha az etkileniyorsa; bu ülkeyle ilgili en geçerli yargı aşağıdakilerden hangisidir?
A) Nüfusun işkollarına dağılımı B) Nüfusun yaş gruplarına dağılımı C) Cinsiyet dağılımı
A) Nüfus artış hızı yüksektir.
D) Okullaşma oranı
B) Yağış miktarı fazladır.
E) Nüfusun yaş ortalaması
C) Köyden kente göç fazladır.
NÜFUS ARTIŞI Nüfusun bir önceki yıla göre gösterdiği sayısal değişime nüfus artışı denir. Nüfus artış hızı, iki sayım dönemi arasındaki her 1000 nüfus için yıllık artışa nüfus artış hızı denir. Nüfus artışı doğumlara, ölümlere ve göçlere bağlı olarak değişir. Doğanlarla ölenler arasındaki sayısal farka da doğal nüfus artışı denir.
D) Hammaddece zengindir. E) Sanayisi gelişmiştir.
5.
olmasının nedenleri arasında, aşağıdakilerden hangisi yer almaz? A) Yağış miktarının az olması B) Engebeliliğin fazla olması C) Sıcaklık değişiminin fazla olması
Palme Yayınevi
2. Dönenceler çevresinin seyrek nüfuslu
Haritada gösterilen bölgelerin hangisinde, yüksek yerlerde nüfuslanma daha fazladır? A) I
D) Çöllerin geniş alan kaplaması
B) II
C) III
D) IV
E) V
Uyarı
Bir yerdeki nüfus artışı, iş olanaklarının artışına paralel bir artış gösteriyorsa, buradaki nüfus artışında göçlerin etkisi fazladır.
E) Bağıl nemliliğin düşük olması
6. Yıllar Ülke
3. Aşağıdaki tabloda, ekonomik yapısı tarıma
Almanya İngiltere İsveç Hollanda İtalya
dayalı olan beş yerin yıllık yağış miktarı, zeminin yapısı ve yüzey şekillerinin engebelilik durumu ile ilgili bilgiler verilmiştir.
Yöre
Yıllık yağış miktarı (mm)
Zeminin yapısı
Engebelilik durumu
Alüvyon
Engebesiz
1950 1970 1990 2000
2010
13.8 15 15 11.5 12.2
20.5 20.5 24 17.5 21
16.7 15 17 13.2 14
19.2 18 19.7 14.5 16.6
19.5 19 22 15.6 17
Yukarıdaki tabloda bazı ülkelerde 60 yaş üstü insanların yıllara göre oranlan verilmiştir.
Bu ülkelerle ilgili, aşağıdakilerden hangisine ulaşılabilir?
I
740
II
1860
Killi
Az engebeli
III
1020
Humuslu
Engebesiz
IV
630
Karstik
Engebeli
A) Genç nüfuslarının fazla olduğuna
V
900
Alüvyon
Engebesiz
B) Doğum oranlarının yüksek olduğuna
C) Nüfus yoğunluklarının fazla olduğuna
D) Sağlık hizmetlerinin yetersiz olduğuna
E) Yaşlı nüfuslarının fazla olduğuna
Yalnızca tablodaki bilgilere göre, hangi yerde nüfus daha azdır? A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V 227
1. Bölüm
/ Beşeri Sistemler: Nüfus ve Yerleşme
Bilgi Köşesi
7. Sanayisi gelişmiş ülkeler genelde nüfus
Nüfus artışının şunlardır:
nedenleri
➫ Doğumların fazla olması ➫ Ölüm oranlarıının azalması ➫ Sağlık ve beslenme alanındaki gelişmeler ➫ Ortalama insan ömrünün uzaması
10. Amazon Havzası’nın az nüfuslanmasının
yoğunluğunun da fazla olduğu ülkelerdir.
ana neden, aşağıdakilerden hangisidir?
Aşağıdaki ülkelerden hangisi bu genellemeye uymaz?
A) Bol su taşıyan Amazon Nehri’nin taşkınlara neden olması
A) ABD
B) Havzada engebenin fazla olması nedeniyle tarım alanlarının az olması
B) İsviçre
D) Hollanda
C) Japonya
E) Fransa
C) Havzadaki ormanların ekonomik değer taşıması D) İklimin aşırı sıcak ve nemli olması
8. Aşağıdaki nüfus piramitlerinden hangisi,
E) Akarsuyun ulaşımı sınırlandırması
Batı Avrupa ülkelerine ait olabilir?
Dünya nüfusu, özellikle son yüzyıllarda hızla artmıştır. 2000 yılında dünya nüfusu 6,5 milyara ulaşmıştır. 2050 yılında 9,3 milyara ulaşacağı tahmin edilmektedir.
11. Dünya’da ilk nüfuslanan yerlerin iklim koşullarının elverişli olduğu akarsu boylarının olmasının temel nedeni, aşağıdakilerden hangisi olabilir? A) Akarsularda taşımacılıkta yararlanılması B) Yağış miktarının fazla olması
Yıllar
Artış oranı(%)
1950
1.47
1955
1.89
1960
1.33
D) Yüzey şekillerin engebeli olmaması
1965
2.07
E) Suyun içme ve tarımda kullanılması
1970
2.07
1975
1.73
1980
1.69
1985
1.70
1990
1.58
1995
1.38
2000
1.22
9.
2005
1.15
Palme Yayınevi
C) Sıcaklığın yüksek olması
Jamaika (%0)
Hong-Kong (%0)
27 Kuzey Amerika
Yukarıdaki tabloda 1950 2005 yılları arasında dünya nüfusunun artış oranları verilmiştir. Tabloda da görüldüğü gibi 1965 ve 1970 yıllarında artış hızı en fazla olmuştur.
228
12.
Güney Amerika
0.6
Nüfus artış hızı (%)
1.6
21.675.000
Yüzölçümü (km2)
20.535.560
487.457
Nüfus miktarı
380.250.000
Doğum
18
6
Ölüm
5
21
Doğal artış
13
12
Yıllık artış
33
Yukarıdaki tabloda, Jamaika ile Hong – Kong ‘un nüfus bilgileri verilmiştir.
Tablodaki bilgilerden, aşağıdakilerden hangisine ulaşılamaz?
Yukarıdaki tabloda, Kuzey Amerika ile Güney Amerika’nın bazı özellikleri verilmiştir.
A) Jamaika, dışarıya göç veren ülkelerden biridir.
Tablodaki bilgilerden yararlanılarak kıtalarla ile ilgili, aşağıdakilerden hangisine ulaşılamaz?
B) Doğumlarla ölümler arasındaki fark, Hong – Kong’da daha azdır.
A) Nüfus yoğunluklarına
B) Ortalama yükseltilerine
C) Gelişmişlik düzeylerine
D) Şehirleşme oranlarına
E) Nüfusun yıllara göre değişimlerine 1. E
2. B
3. D
4. C
C) Kadın ile erkek nüfusu arasındaki oransal fark, Jamaika’da daha fazladır. D) Jamaika ile Hong – Kong’un gelişmişlik düzeyleri birbirinden farklıdır.
5. B
E) Nüfusun ikiye katlanma süresi Hong– Kong’da daha kısadır.
6. E
7. A
8. C
9. B
10. D
11. E
12. C
Nüfusun Gelişimi, Dağılışı ve Nitelikleri Bilgi Köşesi
3. TEST
1.
3. Ülke
Tarım
Endüstri
Hizmet
I.
%70
%8
%22
II.
%40
%20
%40
III.
%5
%40
%55
Yukarıdaki tabloda çalışan nüfusun sektörlere göre dağılışı verilen ülkelerin gelişmişlik düzeyleri, azdan çoğa sıralanmasına, aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? A) III, II, I
D) II, I, III
B) II, III, I
Dünya’da nüfusun hızla artması ve kaynakların doğru kullanılmaması, nüfusun temel gereksinimlerinin karşılanamaması, açlık, işsizlik, konut sorunu, sosyal bunalımlar, çevre kirliliği gibi pek çok sorunu ortaya çıkarmıştır.
Yukarıda verilen taralı alanlardan hangisinde nüfus miktarı en azdır? A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
C) I, III, II
E) I, II, III
NÜFUSUN YAPISI Nüfusun çeşitli özellikleri vardır. Nüfusun sahip olduğu bu özelliklere, nüfus yapısı denir. Nüfus yapısını oluşturan özellikler, ➫ nüfusun yaş gruplarına, göre dağılımı, ➫ çalışan nüfusun işkollarına göre dağılımı, ➫ kentleşme oranı,
verilen ülkelerden hangisinde, doğal koşulların beşeri ortam üzerindeki etkileri daha fazladır?
Palme Yayınevi
2. Aşağıda nüfusun yaş gruplarına dağılımı
➫ nüfusun eğitim durumu, ➫ aktif nüfusun oranı şeklinde sıralanabilir. Nüfusla ilgili bilgiler nüfus sayımlarından öğrenilmektedir.
4. Yüzey şekilleri engebeli olan bölgelerdeki tarım alanlarının dar olması, tarımsal nüfus yoğunluğunun fazla olmasına yol açar.
Bölge
Gerçek yüzölçüm (bin km2)
İzdüşüm yüzölçüm (bin km2)
I
280
100
II
210
180
III
45
35
IV
90
70
V
40
35
Yalnızca tabloda verilen bilgilere göre düşünüldüğünde, hangi bölgedeki tarımsal nüfus yoğunluğunun daha fazla olması beklenir? A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
Nüfus Yoğunluğu: Nüfus yoğunluğu üç farklı biçimde ifade edilir. 1. Aritmetik Nüfus Yoğunluğu: Bir yerin toplam nüfusunun, o yerin yüz ölçümüne bölünmesi sonucu elde edilen değerdir. Bir yerdeki genel nüfus dağılışı hakkında bilgi verir. 2. Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu: Bir yerin toplam nüfusunun, o yerdeki işlenebilir alanlarının yüz ölçümüne bölünmesi sonucu elde edilir. 3. Tarımsal Nüfus Yoğunluğu: Bir yerdeki toplam kırsal nüfusun, o yerdeki işlenebilir alanlarının yüz ölçümüne bölünmesi sonucu elde edilen değerdir. Bir yerdeki kırsal nüfusun yoğunluğu hakkında bilgi verir.
229
1. Bölüm
/ Beşeri Sistemler: Nüfus ve Yerleşme
Bilgi Köşesi
5. Aşağıdaki grafikte, bir ülkede son 20 yılda 5
8. Aşağıda, bir ülkenin 1990 ve 2005 yıllarına
yıllık dönemler halinde nüfus artış hızı (binde) verilmiştir.
ait nüfus piramitleri verilmiştir.
NÜFUSUN YAŞ DURUMU Bir ülke nüfusu genç (0 -14), yetişkin(15 - 64) ve yaşlı(65+) nüfus olarak sınıflandırılır. Yaş durumu, ülkedeki çeşitli yaşlardaki nüfusun genel nüfus içindeki oranını belirler.
Herhangi bir yerin nüfus özellikleri, nüfus piramitlerinden çıkarılabilir. Ülkelerin nüfusları, nüfus özelliklerine ve piramidin şekline bağlı olarak dörde ayrılır. Bunlar: ➫ Gelişen nüfus
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
6. Aşağıda bazı ülkelerin aktif nüfuslarının sa-
Piramitlerde görülen değişimden bu ülkeyle ilgili, aşağıdaki yorumlardan hangisine ulaşılamaz?
A) Yaşlı nüfusun oranı artmıştır.
B) Genç nüfusun oranı azalmıştır.
C) Kişi başına düşen milli gelir artmıştır.
D) Ortalama yaşam süresi kısalmıştır.
E) Çalışmaya başlama yaşı yükselmiştir.
nayi, tarım hizmet sektörlerine dağılımı gösterilmiştir.
➫ Durağan nüfus
Buna göre, hangi ülke ekonomik açıdan gerikalmış olabilir?
➫ Gerileyen nüfus Sanayi
➫ Orta tip nüfus
A)
Tarım
B)
Hizmet
C) 9
%19
%66.4
D)
%29.3
% 3.
.5 %34.4
1
%57.1
%27.6
3. C
4. A
7
Hollanda
504
Irak
86
Yukarıdaki tabloda bazı ülkelerin 2016 yılı verilerine göre nüfus yoğunlukları karşılaştırılmıştır.
Aşağıdakilerden hangisi, tabloda verilen bilgilere dayanarak ulaşılabilecek bir sonuçtur?
D) Türkiye’nin yüzölçümü Irak’tan küçüktür. E) Japonya’daki nüfus Türkiye’den fazladır.
E) Yang Çe
2. A
347
C) Bu ülkeler içinde sanayinin en geliştiği ülke Hollanda’dır.
B) Amazon C) Nil
1. E
Japonya
B) Hollanda’da km2’ye düşen kişi sayısı en fazladır.
Buna göre, aşağıdaki akarsulardan hangisinin çevresinde nüfus yoğunluğu daha azdır?
D) Fırat
104
A) Kazakistan’ın yüzölçümü Irak’tan küçüktür.
oluşturdukları deltalar, nüfus yoğunluğunun en fazla olduğu yerlerdir.
Türkiye
%69.3
7. Geçmişten günümüze akarsu boyları ve
A) Ganj
Aritmetik nüfus yoğunluğu (kişi/km2)
Kazakistan
%67.8
E) %8
Ülkeler
2.
%31
6
%55
9.
%
2.
%
%26
230
Bu ülkenin hangi döneminde nüfus miktarı daha fazladır?
Palme Yayınevi
15 – 64 yaş dilimindeki nüfusa aktif nüfus veya çalışan nüfus denir. Çalışma çağındaki nüfus dilimine girdiği halde, işi olmayan nüfusa işsiz nüfus denir.
5. E
6. A
7. B
8. D
9. B
artış
hızı
Göçlerin Nedenleri ve Sonuçları Bilgi Köşesi
4. TEST
1. Aşağıdakilerden
4. Erozyon, kuraklık, heyelan, sel ve su baskın-
hangisi, gelişmekte olan ülkelerde iç göçün artmasıyla ortaya çıkan sorunlardan değildir?
ları göçlere neden olan doğal faktörlerdir.
A) Kentlerdeki arazilerin fiyatlarının yükselmesi
Buna göre, aşağıda nüfus özellikleri verilen ülkelerden hangisinde, iç göçler daha çok görülür?
B) Ülkelerin nüfus miktarının artması
A) Doğum oranının fazla olduğu
C) Altyapı tesislerinin yetersiz olması
B) Kent nüfus oranının yüksek olduğu
D) Gecekondu semtlerinin ortaya çıkması
C) Yetişkin nüfus oranının fazla olduğu
E) Endüstri kuruluşlarının kentlerin içerisinde kalması
D) Tarım sektöründe çalışan nüfusun az olduğu
E) Nüfus dağılışının düzenli olduğu
göçü artıran nedenlerden biridir?
5. Gelişmekte olan ülkelerde işçi göçünün zaman içinde hızla artmasının nedenleri arasında, aşağıdakilerden hangisi yer almaz?
D) Tarımda makine kullanımının yaygınlaşması E) Kentlerde yerleşim alanlarının geniş olması
Palme Yayınevi
A) Tarımsal üretim miktarının artması
C) Sulanabilir alanların genişlemesi
Ulusal sınırlar kriterlerine göre göçler ikiye ayrılır. İç göçler; daha çok kırsal kesimden kentlere olan göçlerdir. Göçe neden olan etkenler şöyle sıralanabilir: ➫ Hızlı nüfus artışı ➫ Tarımda makineleşme ➫ İklim şartları (soğuk kışlar ve kuraklık gibi)
2. Aşağıdakilerden hangisi, kırdan kente
B) Nüfus yoğunluğunun kırsal alanlarda fazla olması
İnsanların bireysel ya da toplu olarak yer değiştirmesi olayına göç denir.
A) Kırsal kesimdeki gelirin düşmesi
➫ Sanayi yatırımlarının dengesiz dağılımı ➫ Doğal olaylar (örneğin, deprem nedeniyle Erzincan’dan yapılan göçler) ➫ Sosyal olaylar
B) Gelir dağılımındaki bozuklukların artması
➫ Hayat standardını yükseltme isteği
C) Sanayi kuruluşların kentlerin içinde kalması
➫ Eğitim, sağlık ve daha iyi iş olanakları elde etme isteği
D) Kırsal kesimde isteklerin çoğalması ve çeşitlenmesi E) Nüfus artış hızının fazla olması
3. – Kentlerde sanayileşmeye bağlı olarak işgücüne duyulan gereksinimin artması
– Eğitim ve sağlık hizmetlerinin kentlerde yoğunlaşması
sonucunda kentler hızla göç almakta, buna bağlı olarak plansız kentleşme meydana gelmektedir.
Aşağıdakilerden hangisi, plansız kentleşmenin sonuçlarından biri olamaz? A) Eğitim ve sağlık hizmetlerinin gereksinimi karşılayamaması
6. Doğal afetler; ekonomik ve sosyal sorunların yanı sıra göçlere de neden olmaktadır. Depremler, sel olayları, volkanik püskürmeler, kuraklık ve çölleşme göçe neden olan doğa olaylarıdır.
Buna göre, aşağıda göç olaylarından hangisinin nedeni doğa olayları olamaz? A) Türklerin Orta Asya’dan göç etmeleri
B) Sanayi kuruluşlarının kent içinde kalması
B) 1994 yılında Kırgızistan’da 270 bin insanın göç etmesi
C) Kent içinde ulaşım güçlüklerinin yaşanması
C) 1939 yılından Erzincan’dan dışarıya yoğun bir göçün olması
D) Konut açığının giderek artması
D) 15. yüzyılda Avrupalıların Yeni Dünya’ya göç etmeleri
E) Doğum oranının ölüm oranından fazla olması
E) ABD’nin Kaliforniya Eyaleti’nden dışarıya göçlerin olması 231
/ Beşeri Sistemler: Nüfus ve Yerleşme
Bilgi Köşesi
7. Aşağıdakilerden hangisinin yoğun ola-
11. Aşağıdakilerden hangisi gerikalmış ya
rak göç alan bir bölgede artış göstermesi beklenemez?
da gelişmekte olan ülkelerden, gelişmiş ülkelere olan işçi göçlerinin zaman içinde artarak devam etmesinin nedenleri arasında yer almaz?
Göç alan yerlerde, çarpık kentleşme, çevre kirliliği, altyapı, sağlık ve eğitim hizmetlerinin yetersiz kalması gibi sorunlar ortaya çıkmaktadır. a) Geçici Göçler: Mevsimlik veya birkaç yıl için yapılan göçlerdir. Nedenleri farklılık gösterir.
➫ İşçi göçleri: Tarım ürünlerinden bazılarının (pamuk, zeytin, fındık, tütün gibi) yoğun olarak üretildiği alanlara hasat zamanında yapılan mevsimlik işçi göçü ve inşaat işlerinde çalışmak üzere yapılan göçlerdir.
A) Konut sorununun B) İşsizliğin
A) Ülkelerin gelir düzeylerinin düzelmemesi
C) Tüketimin
B) Ülke ikliminin ılımanlaşması
D) Doğal kaynakların
C) Doğal nüfus artış hızının yüksek olması
E) Aritmetik nüfus yoğunluğunun
D) Ülkelerde işsizlik sorununun yaşanması E) Bağımlı nüfus miktarının artması
8. 19. yüzyılın ikinci yarısında başlayan hızlı kentleşme beraberinde bir çok sorun ortaya çıkarmıştır.
➫ Turizmin, özellikle deniz turizminin yoğun olduğu Akdeniz ve Ege kıyıları yaz mevsiminde, kayak turizminin yaygın olduğu yerler de kış mevsiminde nüfuslanırlar.
b) Dış Göçler: Bir ülkeden, başka ülke ya da ülkelere olan göçlerdir. Dış göçler, daha çok gerikalmış ülkelerden gelişmiş ülkelere doğrudur.
12. Beyin göçü, ülkeler arasındaki gelişmişlik farkına neden olmaktadır. Bu nedenle sınırlı kaynaklarıyla yetiştirdiği insanları kaybeden az gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelerin kalkınmaları yavaşlamaktadır.
A) Çevre kirliliğinin artması B) Gecekondulaşmanın oluşması C) Doğum oranlarının azalması D) Altyapı çalışmalarının aksaması
➫ Yaylacılık, özellikle Toroslarda ve Doğu Karadeniz’de yaz mevsiminde yüksek yerlerin nüfuslanmasına yol açar.
Aşağıdakilerden hangisi hızlı kentleşme sonucunda kentlerde ortaya çıkan sorunlardan biri değildir?
E) Eğitim ve sağlık hizmetlerinin aksaması
9. Türklerin Orta Asya’dan göç etmelerinin
Palme Yayınevi
1. Bölüm
Buna göre en çok beyin göçü veren ülkeler arasında, aşağıdakilerden hangisi yer almaz? A) Nijerya
nedenlerinden biri, aşağıdakilerden hangisi olabilir?
D) İran
C) Belçika
E) Arjantin
A) Roma İmparatorluğu'nun işgali B) İklim koşullarının değişmesi C) Şiddetli yer sarsıntılarının görülmesi D) Yeni keşfedilen yerlerin bulunması E) Başka ülkelerde ortaya çıkan işgücü açıklarını kapatması
13. Aşağıdaki tabloda, beş ülke nüfusunun yaş gruplarına dağılımı verilmiştir.
0 -14
15 - 64
65+
I
19
71
10
fus hareketleri hakkında bilgi vermez? A) Yaş gruplarına dağılışı B) Sektörlere dağılışı
C) Eğitim durumu D) Nüfus yoğunluğu E) Cinsiyet durumu 1. B
2. D
3. E
Nüfusun yaş gruplarına dağılımı (%)
Ülke
10. Aşağıdakilerden hangisi bir ülkenin nü-
232
B) Türkiye
II
39
56
5
III
14
66
20
IV
54
44
2
V
18
72
12
Tablodaki bilgilere göre, hangi ülkede köyden kente olan göçler daha fazla olabilir? A) I
4. A
5. C
6. D
7. D
8. C
B) II 9. B
C) III 10. D
D) IV 11. B
12. C
E) V 13. D
Yerleşme Coğrafyası Bilgi Köşesi
5. TEST
1. Yerleşmeyi sınırlandıran etkenlere; deniz ve
4. İnsanlar denizaşırı ülkelere ulaşma isteği
okyanuslar, kutuplar, yükselti, yer şekilleri, kuraklık, bataklıklar ve gür ormanlar örnek olarak gösterilebilir.
kıyı kesimlerinde yerleşim yerlerini ve limanların kurulmasını sağlamıştır. Böylece liman kentleri ortaya çıkmıştır.
Aşağıdaki etmenlerden hangisi, tropikal kuşakta yerleşmeyi sınırlandıran olumsuz bir etken değildir?
A) Yükselti
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi liman kentlerine örnek gösterilemez? A) Marsilya
B) Paris
D) Tokyo
C) İzmir E) Hamburg
B) Gür bitki örtüsü C) Sıcak ve nemlilik
Yeryüzünde yerleşmeyi etkileyen faktörleri doğal ve beşeri olarak iki grupta inceleyebiliriz.
A.DOĞAL FAKTÖRLER 1. İklim Şartları: İklim şartlarının elverişli olduğu, dört mevsimin belirgin olarak yaşandığı orta kuşakta yerleşmeler daha fazladır. Tropikal kuşakta alçak kesimler çok sıcak ve nemliliğin fazla olmasından dolayı yerleşmeye uygun değildir.
D) Yağış azlığı E) Bataklıklar
5. İlk yerleşim yerlerin seçiminde aşağıdakilerden hangisinin rolü olmamıştır?
yüp birbirine eklenmesiyle şehir adı verilen yerleşim alanları ortaya çıkmıştır. Şehirlerin gelişmesinde daha çok ekonomik faaliyetler etkili olmuştur.
Palme Yayınevi
2. Küçük yerleşim alanlarının zamanla büyü-
A) İklim koşulları
2. Kara ve denizlerin dağılımı
B) Yüzey şekilleri
Yeryüzünde yerleşim alanını sınırlandıran en büyük engel denizlerdir. Su yüzeyleri Dünya alanının %71'ini kaplar. Bu alanlar, yerleşim alanlarını en fazla daraltan alanlardır.
C) Toprak
D) Turizm faaliyeti
E) Su kaynakları
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi ekonomik fonksiyona bağlı olarak gelişen şehirlere örnek olarak gösterilemez? A) Sanayi şehirleri
3. Yeryüzü şekilleri
B) Dini şehirler
Yüzey şekillerinin engebeli ve dağlık olduğu alanlarda yerleşmeler azdır.
C) Maden şehirleri D) Turizm şehirleri E) Ticaret şehirleri
6. Aşağıda nüfus piramitleri verilen ülkelerden hangisinin konutlarında doğal çevrenin etkisi daha fazladır?
3. Kent ve kır yerleşmelerinin doku özelliklerini kuruldukları yerin coğrafi özellikleri belirler.
Buna göre, yerleşmeler bir akarsu veya yol boyunca kurulmuş ise bu tip yerleşmeler, aşağıdakilerden hangisidir? A) Dağınık
B) Toplu
D) Kıyı boyu
C) Çizgisel
E) Dairesel 233
/ Beşeri Sistemler: Nüfus ve Yerleşme
Bilgi Köşesi 4. Verimli Tarım Alanları: Dünya üzerinde yerleşmelerin en fazla toplandığı alanlar verimli tarım alanlarıdır. Alüvyonların biriktirildiği ovalar ve delta ovaları suyun kolay temin edilebildiği alanlar önemli yerleşim alanlarını oluşturur.
7. – Sibirya’nın Tamir Yarımadası’nın en batı
kapladığı nemli iklim bölgelerinde yaygındır.
– Sovyetler Birliği döneminde askeri üst olarak kullanılıyordu.
– Günümüzde en önemli ekonomik faaliyeti madenciliktir.
Yukarıda özellikleri verilen kent aşağıdakilerden hangisidir? A) Ulan Bator B) La Paz
5. Su Durumu: Yerleşmelerin çoğu su kaynaklarına yakın yerlerde kurulmuştur. Çünkü yeterli miktarda su olmayan yerlerde yerleşmeler kurulamaz.
10. Ahşap (ağaç) evler, ormanların geniş alan
ucunda bulunur.
D) Kiev
Buna göre, aşağıdaki iklim tiplerinden hangisinde ahşap konutlar daha fazladır?
C) Bombay
E) Dikson
8. Köyler, yapmış oldukları ekonomik etkinliğe göre adlandırılır.
Aşağıdakilerden hangisi, ekonomik etkinliğe göre sınıflandırılan köy tiplerine örnek gösterilebilir? A) Vadi içi köyleri
6. Orman Örtüsü: Ormanların sık ve geniş alanlara yayılmış olduğu yerlerde nüfus seyrektir. Çünkü bu yerlerde tarım alanları azdır.
Palme Yayınevi
1. Bölüm
B) Balıkçı köyü C) Ova köyleri D) Akarsu boyu köyü E) Dağ eteği köyleri
11. Aşağıdakilerden hangisi, bir yerleşim biriminin kent ya da köy olarak nitelendirilmesinde kullanılan kriterlerden biri değildir? A) Yarımküresi B) İdari yapı C) Ekonomik etkinliği D) Nüfus miktarı
9. Şehirler nüfus büyüklüklerine göre dört gru-
E) İşkolları
ba ayrılır.
– Küçük şehir: Nüfusu 10 bin ile 25 bin arasında olan şehirlerdir.
12. Aşağıda bazı köyaltı yerleşmelerin özelliği verilmiştir.
– Orta büyüklükteki şehir: Nüfusu 25 bin ile 100 bin arasında olan şehirlerdir. – Büyük şehir: Nüfusu 100 bin ile 500 bin arasında olan şehirlerdir.
– Metropoliten şehir: Nüfusu 500 binden fazla olan şehirlere denir.
Yukarıdaki bilgilere göre, aşağıdaki şehirlerden hangisi diğerlerinden farklı grupta yer alır? A) Londra
B) Roma
D) Tokyo
C) Berlin
E) Ust Nera
1. A
2. B
3. C
4. B
5. D
Göçebe çobanların çadırlarından oluşan yerleşmelerdir.
Divan
Hayvancılık için otlak alanlarına bağlı olarak ortaya çıkan yerleşmelerdir.
Ağıl
Birkaç mahallenin tek muhtarlık olarak birleştiği kır yerleşmeleridir.
Mezra
Temel ekonomik faaliyetin ticaret olduğu yerleşmelerdir.
Çiftlik
Dağlık ve engebeli yerlerde kurulan geçici yerleşmelerdir.
Bu yerleşmelerden hangisinin tanımı doğru verilmiştir? A) Oba
234
Oba
6. A
7. E
B) Divan
D) Mezra 8. B
9. E
C) Ağıl
E) Çiftlik 10. C
11. A
12. A
Yerleşme Coğrafyası Bilgi Köşesi
6. TEST
1. Aşağıdaki tabloda, bazı kentlerin gelişme-
4.
B) BEŞERİ FAKTÖRLER
sinde etkili olan fonksiyonlar verilmiştir.
Kent
Gelişmesinde etkili olan fonksiyonlar
İstanbul
Sanayi, liman, ticaret
Paris
Ticaret, turizm, yönetim
Kudüs
Dinsel mabetler
Johannesburg
Madencilik
Venedik
Tarım
Tablodaki kentlerden hangisinin gelişmesinde etkili olan fonksiyon yanlış verilmiştir? A) İstanbul
Yerleşmelerin dağılışında doğal faktörlerden başka beşeri faktörler de etkili olmuştur. Bunların başlıcaları şunlardır:
B) Paris
A) I
C) Kudüs
D) Johannesburg
İklimle konutların yapı malzemeleri arasındaki ilişki göz önüne alındığında, yukarıdaki dünya haritasında numaralanmış alanların hangisinde konut yapımında kerpiç malzemenin yaygın olarak kullanıldığı söylenebilir? B) II
C) III
D) IV
1. Kır Yerleşmeleri
Bu durum iki bölgenin,
I. ekonomik etkinlikleri,
II. yer şekilleri,
III. su bulma olanakları,
IV. bitki örtüsü çeşidi
özelliklerinden hangilerinin farklı olmasıyla ilgilidir? A) I ve II
B) I ve IV
D) II ve IV
Palme Yayınevi
5. Tarım ve hayvancılığın birlikte yapıldığı meleri görülürken İç Anadolu’da toplu kır yerleşmeleri görülür.
veya birbirinin diğerine göre ön plana çıktığı yerleşmelere kır yerleşmeleri denir.
C) II ve III
Köyler, Türkiye’deki en küçük idari birimlerdir. Kasabalar (Belde), Köy ile kent arasında geçiş özelliği gösterir. Ekonomik etkinlik yönüyle köye benzer. Fakat köyden farklı olarak bazı el sanatları ve meslekler gelişmiştir. Nüfusu 2000 – 10.000 arasında değişir.
cak ve nemli olması nedeniyle yüksek yerlerde kurulur.
C) Kuzey Afrika E) Kongo Havzası
C) Dokusu yer şekilleri ve su kaynaklarına bağlıdır.
6. Ekvatoral bölgede kentler, havanın aşırı sı-
B) Akdeniz Havzası D) İskandinav ülkeleri
Kır yerleşmeleri; köyaltı yerleşmeleri, köy ve beldeler den oluşur.
B) İş bölümü belirgin değildir.
E) Konut tipleri ekonomik faaliyetlere göre farklılık gösterir.
E) III ve IV
Tarım ve hayvancılığın birlikte yapıldığı veya birinin diğerine göre ön plana çıktığı yerleşmelerdir.
Köyaltı yerleşmeleri: Tek ev ile köyler arasındaki yerleşmelerdir.
D) Kilometre kareye düşen kişi sayısı fazladır.
sal alandaki ev yapımında taş kullanımı daha fazladır? A) Orta Asya
Buna göre kır yerleşmeleriyle ilgili olarak, aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Doğal koşulların etkisi fazladır.
3. Aşağıdaki yerlerden hangisinde, kır-
Yerleşmeler kır yerleşmeleri ve kent yerleşmeleri olarak iki gruba ayrılmaktadır.
E) V
E) Venedik
2. Karadeniz Bölgesi’nde dağınık kır yerleş-
➫ Sanayileşme ➫ Tarım ➫ Yeraltı kaynakları ➫ Turizm ➫ Ulaşım
Buna göre, aşağıda verilen kentlerden hangisi yüksekte kurulmuş kentlerden biri olabilir? A) La Paz
C) Kahire
D) Cenevre
C) Kudüs
E) Bakü
235
/ Beşeri Sistemler: Nüfus ve Yerleşme
Bilgi Köşesi
7. Aşağıdakilerden hangisi, liman kentle-
Kırsal kesimde doğal koşullardaki farklılıklar nedeniyle dağınık veya toplu yerleşme görülür.
Dağınık yerleşme: Suyun bol olduğu ve engebeli arazide kurulan yerleşmelerdir.
Toplu yerleşme: Düz ve su kaynaklarının sınırlı olduğu arazilerde kurulan yerleşmelerdir.
2. Şehir Yerleşmeleri Şehir (Kent): Sanayi, ticaret, eğitim ve yönetim alanlarında çalışan insanların yaşadığı büyük yerleşim birimleridir. Şehirleri köylerden ayıran özelliklerin başında insanların çalışma alanları ile nüfusun fazlalığı ve kapladığı alanın büyüklüğü gelir.
A) Şiddetli dalgaların etkilerine kapalı olması
A) Verimli ve geniş tarım alanlarına sahiptirler.
B) Sanayinin gelişmiş olması
B) Gelişmiş ulaşım ağına sahiptirler.
C) Kara ve demir yollarıyla bağlantılı olması D) Tarihi zenginliklerin fazla olması
C) İhtiyaçları karşılayacak kadar pazar alanları bulunur.
E) Hinterlandının geniş olması
D) Tarıma dayalı sanayi tesisleri bulunur.
8. Kasaba ya da belde adı verilen yerleşmelerin özellikleri arasında, aşağıdakilerden hangisi yer almaz?
A) Köy ile kent arasındaki yerleşim birimidir.
B) Bazı el sanatları ve meslekler gelişmiştir.
C) Çevre köyler için pazar alanı durumundadır.
D) Nüfusları kent merkezlerinden daha azdır.
E) Geçim kaynakları şehirlerden daha çeşitlidir.
ağaç kovuklarını seçmişlerdir. Çevreden buldukları yiyecek ve içeceklerle yaşamlarını sürdürmüşlerdir. Kaba cisimleri silah olarak kullanmış ve bu yöntemle hayvanlardan yararlanarak geçimlerini sağlamışlardır.
➫ Büyük şehirler ➫ Metropoliten şehirler
Bu bilgiden, aşağıdakilerden hangisine ulaşılamaz? A) İlk insanlar doğal bir yaşam sürdürmüşlerdir. B) Üretici değil, tüketicidirler. C) İhtiyaç fazlası ürünleri başka toplumlara satmıştır. D) Doğadaki bazı maddeleri korunmada ve avcılıkta kullanmışlardır. E) Avcılık ve toplayıcılık insanların yaşam biçimidir.
236
11. Aşağıdaki haritada, beş yer numaralandırılarak gösterilmiştir.
Bu alanlardan hangisi, insanların ilk yerleştikleri alanlardan biri olabilir? A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
9. İlk insanlar, barınak olarak mağaraları ve
➫ Orta büyüklükteki şehirler
Fonksiyonlarına göre şehirler şunlardır: ➫ Tarım şehirleri ➫ Sanayi şehirleri ➫ İdari şehirler ➫ Kültür şehirleri ➫ Askeri şehirler ➫ Liman şehirleri ➫ Turizm şehirleri
aşağıdakilerden hangisi yer almaz?
E) Yeterli düzeyde alışveriş merkezleri vardır.
Nüfuslarına Göre Şehirler: Kesin olmamakla birlikte şehirlerimiz nüfus büyüklüklerine göre dört gruba ayrılır. ➫ Küçük şehirler
10. Tarım şehirlerinin özellikleri arasında,
rinde aranan özelliklerden biri değildir?
Palme Yayınevi
1. Bölüm
1. E
2. C
3. B
4. E
5. D
6. A
12. Mesken tiplerinin oluşmasında,
– iklim,
– doğadaki malzeme,
– jeolojik yapı,
– yer şekilleri,
– ekonomik durum,
– sosyal ve kültürel özellikler etkili olmuştur.
Buna göre, aşağıdaki mesken türlerinden hangisinde yukarıdakilerin etkisi daha azdır? A) Belde
7. D
B) Mezra
D) Köy
8. E
9. C
C) Kom
E) Yayla
10. B
11. C
12. A
Türkiye'de Nüfus ve Yerleşme Bilgi Köşesi
7. TEST
1. Şehirlerin köylerden ayrılan özelliklerin ba-
4. Aşağıdakilerden hangisi Türkiye'de nü-
şında şehirdeki insanların çalışma alanları gelir. Bu faaliyet alanlarına şehirlerin fonksiyonları denir.
fus yoğunluğunun az olduğu yörelerden biridir?
Aşağıda verilen şehirlerden hangisinin fonksiyonu diğerlerinden farklıdır? A) Karabük
B) Çarşamba C) Batman
D) Kırıkkale
E) İskenderun
1927–2010 yılları arasında Türkiye nüfusundaki değişimler şu başlıklar altında toplanabilir:
A) Çatalca – Kocaeli Bölümü
B) Çukurova
➫ Nüfusun artış hızı fazladır.
C) Gediz Grabeni
D) Yukarı Sakarya Bölümü
➫ Nüfusun eğitim düzeyi sürekli artmaktadır.
E) Taşeli Platosu
➫ Ortalama yaşam süresi giderek uzamaktadır. ➫ Kentsel nüfusun oranı yükselmektedir. ➫ İç ve dış göçler yoğun olarak yaşanmaktadır.
2. Kentleşme
oranı Marmara’da %75’i, Ege’de %60’ı aştığı halde, diğer kıyı bölgelerimiz olan Karadeniz ve Akdeniz’de, bu oran daha azdır. Bu durum Marmara ve Ege bölgelerinin aşağıdaki özelliklerinden hangisiyle açıklanabilir? A) İklim koşullarıyla B) Yeraltı kaynaklarıyla C) Sanayileşmeyle
bölgenin kenar kısımlarında toplandığı görülmektedir.
Aşağıdakilerden hangisi, bu durumun temel nedenidir? A) Verimli toprakların kenar kısımlarda ol ması
Palme Yayınevi
5. İç Anadolu Bölgesi’nde nüfus genellikle Nüfusun Yaş Dağılımı Türkiye nüfusunun en önemli özelliği genç ve dinamik olmasıdır. Türkiye, Avrupa’da en genç nüfusa sahip ülkedir.
B) İç kısımlarda kapalı havzaların bulunması
D) Tarım potansiyeliyle
C) Yağış miktarının iç kesimlere doğru azalması
E) Nüfus artış hızıyla
D) Platoların geniş yer kaplamsı E) Bitki örtüsünün azalması
Uyarı
Türkiye nüfusunun yarısı 28.3 yaşından küçüktür
3. Ormanların geniş alan kapladığı iklim bölgelerinde ahşap konutlar fazladır.
Buna göre, haritada numaralandırılmış alanlardan hangilerinde, ahşap konutlar daha fazla görülür? A) Yalnız I
B) Yalnız III
D) II ve III
6.
C) I ve II
E) III ve IV
Yukarıdaki haritada numaralandırılmış alanlardan hangilerinde, nüfusun seyrek olmasının nedeni yağış miktarının az olmasıdır? A) Yalnız 1
D) 2 ve 4
B) Yalnız 3
C) Yalnız 4
D) 3 ve 4
237
/ Beşeri Sistemler: Nüfus ve Yerleşme
Bilgi Köşesi
7.
10. Yağış miktarının az olduğu yerlerde tarım-
Kırsal - Kentsel Nüfus Ülkemizde ikâmet eden nüfusun % 70.5’i şehirlerde yaşamaktadır. Şehir nüfusu (il ve ilçe merkezlerinde ikamet eden nüfus) 49,747,859, köy nüfusu (bucak ve köylerde ikamet eden nüfus) ise 20,838,397 kişi. Şehirlerde yaşayan nüfus oranının en yüksek olduğu il % 92.7 ile Ankara, en düşük olduğu il % 31.8 ile Ardahan’dır.
Yıllar
Toplam nüfusun ortalama artış hızı (%)
1985-1989
0,8
2,5
1990-1994
1,6
2,2
1995-1999
1,6
1,9
A) Menteşe Yöresi
2000-2009
0,5
1,6
B) Taşeli Platosu
Yukarıdaki tabloda, Türkiye’de dört dönemdeki tarımsal üretim ve toplam nüfusun artış hızları karşılaştırılmıştır.
İnsanların herhangi bir nedenle yaşadıkları yerleri bırakıp başka yerlere gitmelerine, orada geçici ya da sürekli yerleşmelerine göç denir.
Buna göre, aşağıdaki yerlerden hangisinde nüfusun az olması yağış miktarının az olmasıyla açıklanabilir?
C) Hakkâri Bölümü D) Tuz Gölü çevresi E) Yıldız Dağları
Buna göre, aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılamaz? A) Tarımsal üretim 1985 -2009 yılları arasında sürekli artmıştır.
11. Artvin, Tunceli, Bayburt, Rize ve Gümüşha-
B) Nüfus miktarı sürekli azalmıştır.
ne illerimizin nüfus miktarları azalmaktadır.
C) Tarım üretimindeki artış hızı nüfusun artış hızının altında gerçekleşmiştir.
ÜLKEMİZDE GÖÇLER
Bu illerin nüfuslarının azalmasında aşağıdakilerden hangisinin etkili olduğu söylenemez?
D) Tarımsal üretim, 2009 yıllında en fazla gerçekleşmiştir.
A) Yüzölçümlerinin küçük olması
E) Tarım ürünleri artış hızının, nüfusun artış hızına en yakın olduğu dönem 1995– 1999 yılları arasıdır.
C) Tarıma uygun alanların az olması
1. Geçici göçler Mevsimlik ya da birkaç yıl için olur. Sözgelimi pamuk toplama zamanında Akdeniz ve Kıyı Ege ovalarına Doğu ve Güneydoğu’dan gelen mevsimlik işçiler ya da Almanya’ya giden Türk işçiler gibi...
dan elde edilen verimin düşmesi nedeniyle nüfus seyrekleşir.
Tarım üretimi artış hızı (%)
B) Ulaşım olanaklarının sınırlı olması Palme Yayınevi
1. Bölüm
D) Yer şekillerinin engebeli olması E) Ekonomik etkinliklerinin sınırlı olması
12. Aşağıdakilerden hangisi Türkiye’de nü-
8. Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’de kır-
fus artış hızının fazla olmasıyla ortaya çıkan sorunlardan biri değildir?
sal kesimdeki ev tiplerinin çeşitli olmasında etkili olan faktörlerden biri değildir?
A) Konuta olan ihtiyacın artması
A) Ekonomik etkinlikler
B) İç ve dış göçlerin hızlanması
B) Doğadaki malzeme
C) Eğitim hizmetlerinin yetersiz kalması
C) İklim özellikleri
D) Sağlık hizmetlerinin yetersiz kalması
D) Sosyal ve kültürel yapı
E) İşyerlerinin elaman ihtiyacının artması
E) Yüzölçümü
13. Nüfus yoğunluğu en fazla ve en az olan bölgelerimiz, aşağıdakilerden hangisinde birlikte verilmiştir?
9. Aşağıdaki kentlerin hangisinde yıl içinde tarımsal faaliyetlere dayalı nüfus miktarındaki değişimin diğerlerinden daha az olması beklenir? A) Adana
238
B) Manisa
D) Giresun
1. B
2. C
3. A
A) Ege – Güneydoğu Anadolu B) Marmara – Doğu Anadolu C) Karadeniz – iç Anadolu
C) Kocaeli
D) Marmara – Güneydoğu Anadolu
E) Aydın
4. E
5. C
E) Ege – Doğu Anadolu 6. A
7. B
8. E
9. C
10. D
11. A
12. E
13. B
Türkiye'de Nüfus ve Yerleşme Bilgi Köşesi
8. TEST
1. Yağışın az olduğu yerlerde nüfus miktarı
4. Aşağıdaki tabloda, 2005 yılındaki verilere
azdır.
göre bazı illerimizin erkek ve kadın nüfusları verilmiştir. İller
Buna göre, haritada numaralandırılan yerlerden hangileri yağış miktarının az olması nedeniyle seyrek nüfuslanmıştır? A) I ve II
2.
B) I ve III C) II ve III
D) II ve IV
I. Doğal koşullar
II. Tarımsal olanaklar
III. Ekonomik koşullar
IV. Siyasal etkenler
V. Ulaşım olanakları
Türkiye’de nüfusun bölgeden bölgeye değişmesini sağlayan koşullar arasında, yukarıdakilerden hangi ikisinin etkisi en fazladır? A) I ve IV
E) III ve IV
Palme Yayınevi
B) I ve III
D) III ve V
Kadın
İstanbul
5.088.000
4.930.000
Kocaeli
625.000
581.000
Kırşehir
125.000
129.000
Sinop
110.000
114.000
Tablodaki bilgilerden yararlanarak, bu illerin aşağıdaki özelliklerinden hangisinin farklı olduğu söylenebilir?
A) Yüzölçümlerinin
B) İklim koşullarının
C) Ekonomik düzeylerinin
D) Enlem derecelerinin
E) Denize uzaklıklarının
Bu göçler, geçim zorluğu ve kıtlıklar gibi ekonomik nedenlerin yanında, dinsel baskılar, rejim değişikliği, siyasal sınır değişiklikleri, savaşlar, doğa olayları gibi etkenler sonucu olur. En çok göç alan bölgeler: Marmara, Ege ve Akdeniz'dir.
En çok göç alan iller: Göç alarak nüfusu en fazla artan iller İstanbul, Antalya, Adıyaman, Şanlıurfa, Kocaeli, Bursa, Tekirdağ ve Van’dır.
En çok göç veren bölgeler: Doğu Anadolu, Doğu ve Orta Karadeniz bölümleri ile İç Anadolu’nun doğu kesimidir.
5. Bölgeler
Kır (%)
Kent (%)
Marmara
24.3
75.7
İç Anadolu
41.0
59.0
Karadeniz
71.8
28.2
Doğu Anadolu
69.8
30.2
Yukarıdaki tabloda Büyük Şehir Yasasından önce bazı bölgelerimizin kırsal ve kentsel nüfus oranları verilmiştir.
Aşağıdakilerden hangisi çıkarılabilecek bir yorumdur?
C) II ve III
E) IV ve V
Erkek
2. Kalıcı göçler
En çok göç veren illerin başında, Tunceli, Ardahan, Sinop, Kilis, Kastamonu, Artvin, Bartın ve Sivas gelmektedir. Ülkemizde göç, önemli ölçüde kırsal kesimden, kentlere doğru olmaktadır.
tablodan
A) Sanayinin geliştiği bölgelerde kentsel nüfusun oranı daha fazladır. B) İç bölgelerimizde kentsel nüfus oranı daha fazladır.
3. Tarım ürünlerinden bazılarının (pamuk, zeytin, fındık tütün gibi) yoğun olarak üretildiği alanlara hasat zamanında yapılan mevsimlik işçi göçü ve inşaat işlerinde çalışmak üzere yapılan göçlere işçi göçleri denir.
Buna göre, tarım ürünü toplamak için yapılan işçi göçleri arasında, aşağıdaki illerimizden hangisi yer almaz? A) Artvin
D) Ordu
B) Adana
C) Manisa
E) Denizli
C) Doğu Anadolu’da bölge dışına olan göçler kırsal nüfus miktarının kentsel nüfus miktarından fazla olmasına neden olmuştur.
D) İç Anadolu’da kır nüfusunun miktarı Karadeniz’in kır nüfus miktarından azdır. E) Karadeniz’de iklim koşulları kırsal alanlardaki nüfusu artırmıştır. 239
/ Beşeri Sistemler: Nüfus ve Yerleşme
Bilgi Köşesi Türkiye’de, sürekli göçlerin yanı sıra, geçici göçlerde olmaktadır. Bunlar mevsimlik göçler olarak adlandırılır ve iki şekilde yapılmaktadır. İşçi göçü: İş olanaklarının yeterli olmadığı alanlardan büyük şehirlere ve tarımın yoğun yapıldığı yerlere doğrudur. Göç eden insanlar bir süre çalıştıktan sonra tekrar geri dönmektedirler. Örneğin yazın Çukurova ve Ege Bölgesi’ndeki tarım alanları mevsimlik göç almaktadır. Ayrıca büyük şehirlerdeki inşaat işlerinde çalışmak için özellikle Doğu Anadolu, Karadeniz ve İç Anadolu’dan geçici göçler olmaktadır. Yayla göçleri: Akdeniz, Karadeniz, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde insanlar yazın çeşitli amaçlarla yaylalara çıkarlar. TÜRKİYE'NİN İDARİ YAPISI Türkiye’nin idari bölünüşünde en büyük birim ildir. İl, birden fazla ilçenin ve bu ilçelere bağlı belde ve köylerin bir araya gelmesiyle oluşan idari bir alandır. Bir ilde merkezî konumdaki yerleşme, genelde o ilin merkezidir. Türkiye’de 81 il, 957 ilçe, 40.000 kadar da köy bulunmaktadır. 81 il merkezimizin 16 tanesi metropol şehir özelliğindeyken, geri kalanlar ise şehirdir. 957 ilçe merkezimiz ise şehir veya kasaba fonksiyonuna sahip yerleşmelerdir. Birden fazla “merkez ilçe”ye sahip olan büyükşehirlerde her merkez ilçede ayrı belediye örgütleri bulunmaktadır. İl merkezinde eskiden beri var olan belediye örgütü ise “büyükşehir (anakent) belediyesi” adını almıştır. İl Yönetimi: Ülkemizde yönetim sistemi içerisinde en büyük idari birim olan il, merkezî yönetimin taşra teşkilatıdır. İlin genel yönetiminden sorumlu olan devlet memuru validir. İlçe Yönetimi: İl yönetiminin bir alt kademesi olan ilçeler, kaymakamlar tarafından yönetilir. Mahalle ve Köy Yönetimi: En küçük yönetim birimi olan mahalle ve köylerde yönetimin başında muhtar bulunur. Yerel (Mahallî) Yönetimler: İl özel idaresi, belediyeler, mahalle ve köyler yerel yönetimleri oluşturur.
240
6. – Dağınık kır yerleşmelerinde evler tek ya
9. Şehirleri köylerden ayıran özelliklerin ba-
da birkaç ev şeklinde araziye dağılmıştır.
şında, şehirdeki insanların çalışma alanları gelir. Bu faaliyet alanlarına şehirlerin fonksiyonları denir.
– Toplu yerleşmelerde evler bir merkezde toplanıştır.
Buna göre, aşağıdaki yerlerden hangisinde, toplu kır yerleşmeleri daha az görülür?
A) Ergene Havzası
B) Tuz Gölü çevresi
C) Güneydoğu Anadolu
D) Doğu Karadeniz
E) İç Batı Anadolu
Yukarıda işaretli alanlardan hangilerinde yağış miktarı fazla olmasına rağmen nüfus seyrektir? A) 1 ve 2
B) 2 ve 4
D) 3 ve 4
B) Iğdır
D) Nevşehir
C) Şanlıurfa E) İstanbul
10.
7.
Aşağıdaki şehirlerin hangisinin fonksiyonları arasında dinin etkisi yoktur? A) Antakya
Palme Yayınevi
1. Bölüm
Yukarıdaki grafik Türkiye’de 1935 -2000 yılları arasında nüfusun artış hızını binde (‰) olarak göstermektedir.
Bu grafikten yararlanarak, aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Verilen yıllarda nüfus artış oranında dalgalanmalar olmuştur. B) 1945’te 2. Dünya Savaşı etkisiyle en düşük nüfus artışı yaşanmıştır. C) 1945 yılında nüfus yoğunluğu en az olmuştur.
C) 4 ve 5
D) 2000 yılı sayımında nüfus artış hızı ‰ 20 nin altında gerçekleşmiştir.
E) 2, 3 ve 5
E) 1985’ten sonra nüfusun artış hızı düşmüştür.
8. Türkiye’de nüfus dağılışına bakıldığında kıyı bölgelerinde iklim şartları uygun olduğundan buralarda nüfus yoğunluğunun fazla olduğu görülür.
11. Aşağıdaki yörelerimizden hangisinde nüfuslanma endüstriyel gelişmeye bağlıdır?
Aşağıdaki alanlardan hangisi bu genellemeye uymaz?
A) İç Batı Anadolu Bölümü
A) Güney Marmara Bölümü
B) Doğu Karadeniz kıyıları
B) İskenderun Körfezi ve çevresi
C) Muğla kıyıları
C) Kıyı Ege Bölümü
D) Diyarbakır Havzası
D) Taşeli Platosu
E) Çatalca Yarımadası
E) Doğu Karadeniz Bölümü 1. D
2. B
3. A
4. C
5. A
6. D
7. E
8. D
9. B
10. C
11. E
Türkiye'de Nüfus ve Yerleşme Bilgi Köşesi
9. TEST
1. ” Kentlerde gecekondu olgusu giderek ileri
5. Mezra; Doğu Anadolu, Güneydoğu Ana-
boyutlara varmaktadır.” yargısı aşağıdaki şehirlerden hangisi için söylenemez?
dolu ve İç Anadolu bölgeleri ile Doğu Karadeniz’de yaygındır. Mezralarda ekonomik faaliyet çoğunlukla tarımdır. Yüksek kesimlerde hayvancılık faaliyeti yoğunluk kazanır.
A) Erzincan
B) Bursa
D) İzmir
C) Ankara
E) İstanbul
2.
Buna göre, aşağıdaki illerimizden hangisinde mezralarda hayvancılık faaliyetleri daha çok yoğunluk kazanır? A) Erzurum
Yukarıdaki Türkiye haritasında işaretli noktalardan hangisinde, yaz mevsimindeki nüfus artışının nedeni turizm değildir? A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
D) Trabzon
C) Kırşehir
E) Malatya
6. Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin nüfus miktarı az olmasına karşın nüfus yoğunluğu yüksektir. Palme Yayınevi
B) Çankırı
Bu durumun nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Yüzölçümünün küçük olması B) Ortalama yükseltisinin az olması C) Yer şekillerinin sade olması
3. Köyaltı yerleşmeleri, tek ev ile köyler
D) Ulaşım koşullarının gelişmesi
arasındaki yerleşmeler olduğuna göre, aşağıdaki yerleşmelerden hangisi, köyaltı yerleşmelerden biri değildir? A) Ağıl
B) Kom
E) Divan
E) Tarım alanlarının geniş olması
Türkiye’de Nüfus Dağılışında Etkili Olan Faktörler Doğal Faktörler ➫ Yeryüzü Şekilleri Dağların Uzanışı Eğim – Bakı – Yükselti ➫ İklim Sıcaklık Yağış ➫ Su kaynakları ➫ Kara ve denizlerin dağılışı Jeolojik yapı ve toprak çeşitleri Beşeri Faktörler ➫ Bilim ve teknolojideki gelişmeler ➫ İç ve dış göçler Ekonomi ➫ Turizm ➫ Sanayi ➫ Ticaret ➫ Tarım ➫ Hayvancılık ➫ Madencilik ➫ Ormancılık
C) Kasaba E) Mezra
7. Türkiye’de bazı şehirlerin fonksiyonları dikkate alınarak aşağıdaki şekilde sınıflandırılmıştır.
4. Bir yerde bol bulunan yapı malzemesi ve o bölgenin iklim özellikleri, bölgede konutların yapımında kullanılan malzemeleri etkiler.
Buna göre, aşağıdaki bölgelerden hangisinde iklim özellikleri konut yapımında ahşap kullanımını daha çok sınırlar? A) Karadeniz B) Marmara C) Ege D) Güneydoğu Anadolu E) Akdeniz
Bu sınıflandırmalardan hangisi doğru değildir? A) Tarım şehirleri: Akhisar, Konya, Samsun B) Ticaret şehirleri: İstanbul, Kayseri, Bursa C) Liman şehirleri: İzmir, Samsun, Mersin D) Sanayi şehirleri: Karabük, İskenderun, Batman E) Turizm şehirleri: Balıkesir, Kastamonu, Ağrı 241
1. Bölüm
/ Beşeri Sistemler: Nüfus ve Yerleşme
Bilgi Köşesi
8.
11.
Türkiye’de Nüfus Dağılışı Karadeniz Bölgesi Düzenli yağış rejimi ve ılıman iklim nedeniyle en yüksek yoğunluk bu bölümün kıyı şeridi boyundadır.
Marmara Bölgesi İstanbul ve çevresi bölge nüfusunun yarısını toplar. Sakarya Ovası, İzmit Körfezi kıyıları, Bursa Ovası ile Balıkesir, Bandırma, Karacabey üçgeni diğer yoğun alanlardır.
Kent
Nüfus miktarı
Yıllık nüfus artış hızı (‰)
Amasya
324.268
–5.19
Antalya
1.919.729
40.46
271.545
- 4.17
774.207
- 1.75
3.868.308
20.38
Bolu Erzurum İzmir
1950 1990 2010 2030 2050 Yaşlı bağımlılık oranı (%)
(0–14 yaş)
Yukarıdaki tabloda bazı kentlerin 2010 yılındaki nüfus miktarları ve nüfus artış hızları verilmiştir.
Yalnızca tabloda verilen bilgilere dayanarak, aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılamaz?
Yukarıdaki tabloda, bazı yıllardaki Türkiye nüfusunun yaş grubuna göre, bağımlılık oranları verilmiştir.
Tablodaki bilgilere göre, aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Toplam bağımlılık oranı verilen yıllarda 1950 yılında en fazla, 2010 yılında en azdır.
C) Antalya ve Erzurum arasındaki nüfus artış hızı en fazladır.
İç Bölgelerimiz: Kıyı bölgelerimize oranla hem nüfusun hem de yoğunluğun daha az olduğu bölgelerimizdir. İç bölgelerimizde nüfusun toplandığı alanlar dağların etek kısımları, Toros yayının iç kısımları, volkanik kütlelerin çevreleri (Erciyes, Hasandağ) Ankara, Sivas, Malatya, Diyarbakır, Gaziantep yöreleri ile Erzurum, Erzincan, Elazığ, Muş ve Iğdır ovalarıdır.
B) Verilen yıllardaki yaşlıların bağımlılık oranı sürekli artmıştır.
D) İzmir’in nüfus miktarı tabloda verilen diğer kentlerden fazladır. E) Nüfus miktarını ikiye katlanma süresi Antalya’da en kısadır.
9. Türkiye’nin 1930–2016 yılları arasında kent ve kır nüfusu göz önüne alındığında, aşağıdaki yargılardan hangisi söylenemez?
A) Kent nüfusu sürekli artmaktadır.
B) Türkiye’de kır nüfusunun en az olduğu yıl 2016'dır.
C) Kent ve köy nüfusunun 1980’li yıllarında birbirine en yakın olmuştur.
D) Kent kır nüfusları arasındaki fark yıllara göre değişmiştir.
E) Marmara ve Ege bölgelerinde kentleşme oranı daha yüksektir.
C) Genç bağımlılık oranı verilen yıllarda sürekli azalmıştır. D) Genç ve yaşlı bağımlılık oranları arasındaki fark gittikçe azalmaktadır.
Palme Yayınevi
Akdeniz Bölgesi Antalya, Adana, Hatay ovaları ile İskenderun Körfezi’nin doğu kıyıları; Mersin, Adana ve Antalya- Alanya arasındaki sahil şeridi yoğun nüfusludur.
8.73 15.72 28.72
(65+yaş)
B) Amasya kent dışına göç vermektedir.
6.64
Genç bağımlılık oranı (%) 70.51 59.34 38.64 29.60 27.36
A) Bolu ve Erzurum’un nüfusu azalmaktadır.
Ege Bölgesi Doğu - batı doğrultulu vadi olukları verimli toprakları ile nüfus çekerken İzmir ve çevresi sanayi, ticaret merkezi olması nedeniyle yoğun nüfusludur.
5.63
E) Genç bağımlı nüfusta erkeklerin, yaşlı bağımlı nüfusta kadınların oranı daha fazladır.
12. Aşağıdakilerden hangisi, bir yerleşim merkezinin gelişmesinde etkili değildir? A) Ulaşım ağının gelişmesi B) Sanayisinin gelişmesi C) Nüfus yoğunluğunun artması D) Ticaret faaliyetlerinin artması E) Sosyal hizmetlerinin gelişmesi
13.
10. Türkiye’de genç nüfusun fazla olması, aşağıdakilerden hangisinin bir kanıtıdır?
B) Ortalama ömrün uzun olduğunun
Yukarıdaki haritada işaretli noktalardan hangilerinde taş evler daha fazla görülür?
C) Çalışan nüfusun fazla olduğunun
A) 1 ve 2
A) Gelişmiş bir ülke olduğunun
D) Doğumların fazla olduğunun
B) 1 ve 5
D) 3 ve 5
C) 2 ve 4
E) 4 ve 5
E) Okuryazar oranının yüksek olduğunun 242
1. A
2. E
3. C
4. D
5. A
6. A
7. E
8. C
9. B
10. D
11. E
12. C
13. A
EKONOMİK FAALİYETLER
2. Bölüm
2. Bölüm
/ Beşeri Sistemler: Ekonomik Faaliyetler
Bilgi Köşesi Paleolitik (Kabataş Çağı) Çağ: ➫ İlk insanlar doğal barınaklarda yaşamışlardır. ➫ İnsanların geçim kaynağı avcılıktır. ➫ İnsanlar küçük gruplar halinde ve göçebe olarak yaşarlardı.
1. TEST
1. İnsanların varoluşundan günümüze kadar
4. Aşağıdaki gelişmelerden hangisi, diğer dördünün nedeni olabilir?
olan dönemde, geçim kaynaklarının çeşitliliği toplumsal yapının farklılaşmasında etkili olmuştur.
Aşağıdaki gelişmelerden hangisi, toplumsal yapının farklılaşmasındaki etkisi daha azdır? A) İnsanların tarımla uğraşmaya başlamaları
A) Bazı bitkilerin kültüre alınması
B) İlk köylerin ortaya çıkması
C) Nüfus artışının sıçrama göstermesi
D) İnsanların yerleşik hayata geçmeleri
E) İnsanlar arasında ticaretin başlaması
B) İnsanların yerleşik hayata geçmeleri Mezolitik (Yontma Taş Çağı) Çağ
C) Çeşitli silahların geliştirilmeleri
➫ Dönemin sonlarına doğru tarımla ilgili ilk denemeler yapıldı. Köpek evcilleştirildi.
244
E) İnsanlar arasında ilk ticaretin yapılmaya başlanması
gisi diğerlerine göre daha önce gerçekleşmiştir?
eşleştirilmiştir.
Yapılan bu eşleştirmelerden doğru değildir?
hangisi
A) Çeşitli kap ve kaçakların yapılması
B) İlk ticaretin yapılması
C) Bitkilerin kültüre alınması
D) Bakır, tunç ve demirin işlenmesi
E) Yöneticilik mesleğinin ortaya çıkması
A) Kas gücünün yerini buhar aldı. – Sanayi Çağı B) Yerleşik hayata geçildi. – Neolitik Çağ C) Seramik üretildi.- Neolitik Çağ D) İmparatorluklar kuruldu.- Kalkolitik Çağ E) Esnaf sınıfı oluştu. – Paleolitik Çağ
6.
I. İnsanların küçük gruplar halinde göçebe olarak yaşaması
II. Tarım ve hayvancılık yapanlarla zanaatkârlar arasında ticaretin başlaması
3. İnsanlar, Paleolitik Çağ’dan günümüze kadar çeşitli ekonomik faaliyetlerle ilgilenmişlerdir. Bu da insanların toplumsal yapının farklılaşmasında büyük rol oynamıştır.
III. Silahların gelişmesiyle askeri açıdan güçlü imparatorlukların ortaya çıkması
Kalkolitik Çağ’daki gelişmelerden hangisi, insanların toplumsal yapısındaki gelişmeleri hızlandırmıştır?
Yukarıda verilen gelişmelerin görüldüğü çağlar, aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir?
I
II
III
A) İmparatorlukların kurulması
A) Kalkolitik
Neolitik
Mezolitik
B) Köylerin büyümesi
B) Peleolitik
Neolitik
Kalkolitik
C) Tarım, hayvancılık ve ticaretin gelişmesi
C) Peleolitik
Mezolitik
Neolitik
D) Köylerin etrafının sularla çevrilmesi
D) Kalkolitik
Mezolitik
Paleolitik
E) Kentlerin ortaya çıkması
E) Mezolitik
Kalkolitik
Neolitik
Uyarı
İlk ticaret tarım ve hayvancılık yapanlarla zanaatkârlar arasında takas yapılarak başlamıştır.
5. Aşağıdaki ekonomik faaliyetlerden han-
2. Aşağıda verilen özellikler ait olan çağlarla
Neolitik (Yeni Taş Çağı) Çağ ➫ Tarım yapılmış ve hayvanlar evcilleştirilmiştir. ➫ İnsanlar yerleşik hayata geçmişlerdi. ➫ Göçebelik sona ermiştir. ➫ Kerpiç evler yapılmış, köyler oluştu ve nüfus artmıştır. ➫ İnsanların kap kaçak, giyecek gibi ihtiyaçları ortaya çıkınca seramik yapan bir takım zanaatkârlar ortaya çıkmıştır. ➫ İlk defa ticaret yapılmıştır.
D) İnsanların geçimini avcılık yaparak sağlamaları
Palme Yayınevi
➫ İnsanlar göç etmeden doğal şartların uygun olduğu yerleri buldular. Bu yerler, doğal yiyeceklerin ve av hayvanlarının bulunduğu verimli sulak alanlardır.
Ekonomik Faaliyetlerin Temel Özellikleri 7. – Tarımsal faaliyetler başladı.
10. Aşağıdakilerden hangisinde, teknolojik
– İnsanlar yerleşik hayata geçtiler.
gelişmelerin etkisi daha azdır?
– İnsanlar arasında ilk defa ticaret yapılmaya başlandı.
A) Çayır ve meraların tarım alanlarına dönüştürülmesi
Yukarıda verilen faaliyetler, aşağıdaki çağlardan hangisinde görülmeye başlamıştır?
B) Yeryüzündeki gelişmelerin kısa sürede insanlar ulaşması
A) Yeni Taş Çağı
C) Elde halı ve kilim dokumacılığının önemini kaybetmemesi
B) Yontma Taş Çağı
D) İnsanların ortalama ömürlerinin uzaması
C) Kaba Taş Çağı
D) Maden Çağı
E) Tarımda birim alandan elde edilen verimin artması
E) Orta Çağ
11. Kalkolitik Çağ’daki ekonomik faaliyetlerle ilgili,
8. Aşağıdakilerden
A) İnsanlar mağaralardan çıkarak toplayıcılık yapmaya başladılar. B) Zanaatkâr ve tüccarlar ortaya çıkmıştır. C) Demiri eriterek tarım aletleri yapmaya başladılar. D) Bitki ve hayvanları kültüre almaya başladılar.
Palme Yayınevi
hangisi, Neolitik Çağ’daki insanların geçim tarzlarında meydan gelen değişimlerden biridir?
I. devletlerarası ticaretin ortaya çıkması,
II. avcılık ve toplayıcılık faaliyetlerinin başlaması,
III. kap - kaçak yapımının başlaması,
IV. değişik meslek gruplarının ortaya çıkması
bilgilerinden hangileri doğrudur? A) I ve IV
B) II ve III
D) III ve IV
Bilgi Köşesi Kalkolitik (Maden Çağı) Çağ: ➫ Tarım yerleşmeleri büyüdü. ➫ Köylerin etrafı sularla çevrildi. ➫ Köyler büyüyerek kentlere dönüştü. ➫ Devletler ortaya çıktı. ➫ Maden işleme, tarım, el aletleri ve silahlarda gelişme oldu. Silahların gelişmesiyle askeri açıdan güçlü imparatorluklar kuruldu. ➫ Gelişen tarım, hayvancılık ve ticaret toplumun sosyal yapısını değiştirdi. Bunun sonucunda değişik meslekler ortaya çıktı.
C) II ve IV
E) I, II ve IV Uyarı
Dönem
Ekonomik Faaliyet
Ek. Temel Yaşam Gücü
Dünyada farklı hayat tarzlarının nedenleri, coğrafi koşullar ile tarihi ve sosyal sebeplerdir. Coğrafi koşulları oluşturan faktörler şunlardır:
Paleolitik
Toplayıcılık
Hammad- Mağara de
➫ Bulunulan alanın konumu
Neolitik
Tarım
Toprak
Köy
➫ Yer şekilleri
Sanayi D.
Makineleşme
EnerjiUlaşım
Kent
Bilgi Çağı
Hizmet
Bilgi
Şehir
12.
E) Sanayi faaliyetleri başlamıştır.
9.
➫ İklim şartları ➫ Bitki örtüsü
Tablodaki bilgilerden aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A) Yer şekillerin ekonomiyi aynı oranda etkilediği
B) İnsanların yaşam alanları değişmediği
Yukarıdaki haritada numaralandırılan yerlerden hangilerinin sınırları içerisinde ilk yerleşmeler ortaya çıkmış olabilir? A) I ve II
B) I ve V
D) III ve IV
1. D
2. E
3. C
C) Zaman içerisinde ekonominin temel gücünün değiştiği D) Ekonomik faaliyetlerin birincil faaliyetlere dayandığı
C) II ve III
E) IV ve V
4. A
5. C
E) Dünya nüfusunun sürekli arttığı 6. B
7. A
8. B
9. D
10. C
11. A
12. C
245
/ Beşeri Sistemler: Ekonomik Faaliyetler
Bilgi Köşesi EKONOMİK FAALİYETLERİN SINIFLANDIRILMASI İnsanlar hayatlarını devam ettirmek ve ihtiyaçlarını karşılamak için çalışmak zorundalar. Bu amaçla çeşitli ekonomik faaliyetlerde bulunurlar. İnsanların çalıştığı faaliyetler birincil, ikincil ve üçüncül faaliyetler olmak üzere üç ana grupta incelenir.
2. TEST
1. Aşağıdaki ekonomik faaliyetlerle ilgili
A) Teknolojik gelişmeler arttıkça insanların kas gücüne duyulan ihtiyacı azalmıştır.
B) Gelişmiş ülkelerde insanların çoğu birincil faaliyetlerde çalışmaktadırlar.
C) Hammaddelerin kullanılabilir hale gelmesi üçüncül faaliyetlerle mümkündür.
D) Turizm, eğitim ve sağlık ikincil ekonomik faaliyetler arasında yer alır.
E) Birincil faaliyetler içerinde insanlar en çok madencilik sektöründe çalışmaktadır.
A. Birincil Faaliyetler: Birincil faaliyetler genellikle toprak, hayvan ve denizlerden bir şeylerin elde edildiği ekonomik faaliyetlerdir. Bu nedenle tarım, hayvancılık, ormancılık, madenler ve su ürünleri (balıkçılık) birincil faaliyetleri oluştururlar. Birincil faaliyetlerin ürünleri daha çok sanayide hammadde olarak kullanılır. Dokuma, çimento, besin ve seramik sanayisi hammaddesini birincil kaynaklardan sağlamaktadır. Birincil kaynaklarla geçinen nüfus, gelişmiş ülkelerde az, gerikalmış ülkelerde fazladır. Bu kaynaklardan elde edilen ürün ikincil ve üçüncül kaynaklardan daha azdır.
4. Aşağıdaki tabloda, ekonomik faaliyet kolla-
verilen bilgilerden hangisi doğrudur?
rına göre bazı meslek gruplarıyla eşleştirilerek verilmiştir.
Birincil faaliyet
İkincil faaliyet
Üçüncül faaliyet
I
Tornacı
Balıkçı
Çiftçi
II
Çoban
Teknisyen
Sigortacı
III
Polis
Ormancı
Denizci
IV
Maden işçisi
Makine ustası
Öğretmen
Yukarıda verilen eşleştirmelerden hangileri doğrudur? A) I ve II
B) I ve IV
D) II ve IV
C) II ve III
E) III ve IV
2. Teknoloji alanındaki gelişmeler üretimi artırırken insan gücüne duyulan ihtiyacı azaltmıştır.
Ülke
Birincil faaliyet
İkincil faaliyet
Üçüncül faaliyet
I
15
20
70
II
50
10
40
III
4
32
64
IV
50
10
40
V
12
20
68
5. Sanayi Devrimi’nden sonra tarımda makiPalme Yayınevi
2. Bölüm
neleşmeye geçilmesiyle topraktan elde edilen ürün miktarı artmıştır.
A) Daha geniş alanların ekilmesi B) Ürünlerin olgunlaşma sürelerini kısaltması
Tablodaki bilgilere göre numaralandırılan ülkelerden hangisinde insan gücüne duyulan ihtiyaç daha az olabilir? A) I
B) II
C) III
D) IV
Aşağıdakilerden hangisi, tarımda makineleşmenin ürün miktarındaki artışın nedenleri arasında yer almaz?
C) Ürünlerin zamanında ekilmesi ve toplanması
E) V
D) Toprağın daha iyi işlenmesi E) Toprak bakımının kolaylaşması
3. Birincil ekonomik faaliyetlerin ülke ekonomisinde önemli bir yer kapladığının kanıtları arasında, aşağıdakilerden hangisi yer almaz? A) Nüfusun önemli bir kısmına iş sağlaması
ler tarım ve ticaret gelirlerini arttırmış, böylece Sanayi Devrimi'nin temelleri atılmıştır.
Aşağıdakilerden hangisi, Sanayi Devrimi’nin sonucunda meydana gelen gelişmelerden biri değildir?
A) Üretim artışı
D) Döviz gelirleri arasında önemli bir yere sahip olması
B) Hızlı nüfus artışı
C) Ulaşım araçları
E) Dışalımda birincil ekonomik faaliyet ürünlerinin payının fazla olması
D) Ekonomik yaşam
E) Yeni ticaret yolları
B) Tarıma dayalı sanayi tesislerin fazla olması C) İnsanların yaşamlarında önemli bir yere sahip olması
246
6. 17. yüzyılda başlayan hızlı bilimsel gelişme-
Ekonomik Faaliyetlerin Sınıflandırılması 7. Ekonomik faaliyetler ve bu faaliyetlerde ça-
9. Aşağıdakilerden hangisi, ikincil ekonomik faaliyetler arasında gösterilebilir?
lışan insanların sayısı ülkeden ülkeye göre değişir. Ülke
Birincil İkincil Üçüncül
Almanya
82.476.000
3
29
68
Japonya
127.654.000
5
27
68
Bulgaristan
7.890.000
21
29
50
Nijerya
124.009.000
65
10
25
Kanada
31.500.000
3
22
76
A) Araştırma geliştirme
B) Buğday üretimi
C) İlaç üretimi
D) Maden çıkarımı
E) Turistik yerleri tanıtma
Hammaddelerin işlendiği ve değerli ürünlerin elde edildiği ekonomik faaliyettir. Bu ekonomik faaliyeti sanayi (endüstri) oluşturmaktadır.
10. Aşağıdakilerden hangisi, üçüncül eko-
A) Nijerya
A) İnsanları sigortalamak
B) Tarım ürünlerini ihraç etmek
C) Tatil yörelerine turlar düzenlemek
D) Sanayi ürünlerini tanıtmak
E) Yer’in derinliklerinden maden çıkarmak
B) Kanada
nomik faaliyetler arasında yer almaz?
C) Almanya
D) Bulgaristan E) Japonya
8. Aşağıda, beş ülkenin dışsatımda tarım ve sanayi ürünlerinin payları oransal olarak verilmiştir.
11. Aşağıdaki grafiklerde beş ülkenin dışalım ve dışsatımında tarım ürünlerinin payı oransal olarak gösterilmiştir.
B. İkincil Faaliyetler:
Tablodaki bilgilere göre, verilen ülkelerden hangisinde birincil faaliyetlerde çalışan kişi sayısı daha fazladır?
Palme Yayınevi
N. miktarı
Grafikteki bilgilere göre, aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A) I. ülkede ikincil ekonomik faaliyetler daha fazla gelişmiştir.
B) II. ülkenin ekonomisinde birincil faaliyetler önemlidir. C) III. ülkede birincil ve ikincil faaliyetlerin oranları birbirine yakındır.
D) IV. ülkede doğal koşulların insanlar üzerindeki etkisi fazladır.
E) V. ülke en çok kazancı metalurji sanayinin ürünlerinden elde etmiştir.
1. A
2. C
3. E
4. D
5. B
6. E
Bilgi Köşesi
C. Üçünçül Faaliyetler Eğitim, sağlık, ulaşım, turizm, ticaret, bankacılık güvenlik ve iletişim gibi insanlara hizmet eden sektörler üçüncül faaliyetleri oluşturur. Gelişmiş ülkelerde örneğin, ABD, İngiltere, Norveç, Japonya, İtalya’da bu faaliyet kolunda çalışanların sayısı fazladır. Bir ülkede hizmet sektörünün gelişmesi yaşam koşulların iyileştiğini gösterir.
Bu ülkelerden hangisinde, birincil ekonomik faaliyetlerde çalışanların oranı daha yüksektir? A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
12. Aşağıdakilerden hangisi, bir ülkenin gelişmişlik seviyesi hakkında bilgi vermez?
A) Nüfusun işkollarına dağılımı
B) Üçüncül sektörde çalışanların oranı
C) Dışsatımda yer alan ürün grupları
D) Kilometrekareye düşen kişi sayısı
E) Kişi başına düşen ulusal geliri
7. A
8. E
9. C
10. E
11. A
12. D
247
2. Bölüm
/ Beşeri Sistemler: Ekonomik Faaliyetler
Bilgi Köşesi
3. TEST
1. Aşağıda verilen ekonomik faaliyetler
4. Aşağıdakilerden hangisi, gerikalmış ül-
geçmişten günümüze doğru sıralandığında, hangisi günümüze daha yakın bir zamanda ortaya çıkmıştır?
Birincil İkincil Üçüncül
kelerin özelliklerinden biri olamaz? A) Teknolojik bakımından dışa bağımlıdır.
Japonya
5
27
68
Meksika
12
23
65
A) Hayvancılık
B) Madencilik
ABD
2
20
78
C) Sanayi
D) Toplayıcılık
İsviçre
3
22
75
Kanada
3
21
76
Pakistan
57
18
25
Somali
65
10
25
A) Kentler büyüyerek devletlere dönüşmesi
Nijerya
70
20
10
B) Sanayileşmeyle birlikte insanların gelir düzeylerinin artması
C) İnsanlar arasındaki ticaretin artmasıyla yeni yerlere gitme arzularının artması
5. Bir ülkede,
– ulaşımın gelişmesi,
D) Kırsal alanlarda nüfusun normalin çok üzerinde artması
– tarihi eserlerin fazla olması,
E) Taşkömürünün demiri eritmede kullanılması
– tanıtım ve organizasyonların fazla yapılması
durumlarının görülmesi, aşağıdaki ekonomik faaliyetlerden hangisinde çalışanların daha fazla olduğunu kanıtlar?
E) Turizm
D) Doğal nüfus artış hızı çok yüksektir.
2. Aşağıdakilerden hangisi, turizm sektörü-
248
E) Nüfusun yaş bağımlılık oranı yüksektir.
nün ortaya çıkmasının nedeni olabilir?
3. Aşağıdaki grafiklerde, bir ülkenin ihracat ve Ülkeler arasında ekonomik faaliyetlerde çalışan insanların sayısı farklıdır. Ayrıca bir ülkede ekonomik faaliyetlerde çalışanların sayısı ya da oranı yıllara göre değişir. Çalışan nüfusun ekonomik faaliyetlere göre dağılımı ülkenin gelişmişliği hakkında bilgi vermektedir. Yukarıda da örnekleri verildiği gibi ABD, İngiltere, Norveç, Japonya, İtalya gibi ülkelerde üçüncül faaliyetlerde çalışanların oranı fazla iken, Pakistan, Somali, Nijerya gibi ülkelerde birincil faaliyetlerde çalışanların sayısı ve oranı daha fazladır.
C) Doğal kaynakları etkin bir şekilde kullanırlar.
ithalatının ürün gruplarına dağılışı verilmiştir.
Palme Yayınevi
Yukarıdaki tabloda bazı ülkelerde çalışan nüfusun ekonomik faaliyetlere göre dağılımı verilmiştir.
B) Hastalık ve çocuk ölüm oranları yüksektir.
A) Üçüncül ekonomik faaliyetlerde B) Birincil ekonomik faaliyetlerde C) Tarım ve hayvancılık sektörlerinde D) İkincil ekonomik faaliyetlerde E) Madencilik ve metalurji sektörlerinde
Aşağıdakilerden hangisi, ihracat ve ithalatı yukarıdaki gibi olan bir ülkenin özelliği olamaz? A) Satılan malların çoğu birincil ürünlere aittir.
6. Aşağıdakilerden hangisinde, sırasıyla birincil, ikincil ve üçüncül ekonomik faaliyetlere örnek gösterilebilir?
B) Nüfus artış hızı düşüktür.
A) pazarlama, madencilik, ulaştırma
C) Ülkede üretilen ürünlerin değeri yüksektir.
B) ormancılık, bakır işleme, bankacılık
D) Yaşam standardı yüksektir.
D) demir eritme, arıcılık, pazarlama
E) Nüfus en çok hizmet sektöründe çalışmaktadır.
E) overlokçu, polis, otobüs şoför
C) tarım, balıkçılık, sağlık
Ekonomik Faaliyetlerin Sınıflandırılması 7. Aşağıdaki ülkelerden hangisinde birincil
11. Türkiye’deki bazı yörelerin az nüfuslanma-
ekonomik faaliyetlerde çalışanların oranı en yüksektir?
sında, kuraklık, ulaşımın gelişmemesi ya da engebelilik gibi faktörler etkili olmuştur.
A) Pakistan
B) Azerbaycan
C) Moldovya
D) Arjantin
Bilgi Köşesi Gelişmiş Ülkelerin Özellikleri ➫ Sanayi ürünleri ihraç edilir. ➫ Ürünlerin değeri yüksektir.
E) Meksika
➫ Nüfusun artış hızı düşüktür. ➫ Nüfusun önemli kısmı hizmet sektöründe çalışmaktadır.
8. Şehirleri köylerden ayıran özelliklerin başında, şehirdeki insanların çalışma alanları gelir. Bu faaliyet alanlarına şehirlerin fonksiyonları denir. Aşağıdaki şehirlerin hangisinin fonksiyonları arasında dinin etkisi yoktur? A) Kudüs
B) İstanbul
C) Trablusgarp
D) Roma
A) I
den hangisinde doğru olarak ifade edilmektedir? A) Toplam nüfusun ülke alanına oranı
C) III
D) IV
E) V
➫ Ortalama ömür daha uzundur. ➫ Kentli nüfusun oranı yük-
12.
E) Mekke
9. Tarımsal nüfus yoğunluğu aşağıdakiler-
B) II
➫ Yaşam standardı daha yüksektir.
sektir.
Palme Yayınevi
Yukarıdaki haritada gösterilen yörelerden hangisinin az nüfuslanmasının nedeni yer şekillerin engebeli ve ikliminin elverişsiz olmasıdır?
Yıllar 1950
Nüfus artış oranı (%O) 21.7
1960
28.5
1970
25.2
1980
20.7
➫ En çok tarım ürünleri ihraç edilir.
1990
21.7
➫ Ürünlerin değeri düşüktür.
2000
18.2
➫ Nüfusun artış hızı yüksektir.
2010
15.5
➫ Nüfusun önemli kısmı tarım sektöründe çalışmaktadır.
Yukarıdaki tabloda bir ülkenin yıllara göre nüfus artış oranları verilmiştir.
Tablodaki bilgilere dayanarak, aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
B) Toplam nüfusun tarım alanlarına oranı
A) Ülkenin nüfus artış hızı aynı değildir.
C) Aktif nüfusun tarım alanlarına oranı
B) 21. yüzyılda nüfus miktarı azalmıştır.
D) Tarımda çalışanların ülke alanına oranı
Gelişmemiş Ülkelerin Özellikleri
➫ Yaşam standardı düşüktür. ➫ Ortalama ömür kısadır. ➫ Kentli nüfusun oranı düşüktür. ➫ Doğum ile ölüm oranı yüksektir.
C) Nüfus artış hızı 1960 yılında en fazla olmuştur.
E) Tarımda çalışanların tarım alanlarına oranı
D) Doğumların oranı ölümlerden daha fazladır. E) Nüfus miktarının en fazla olduğu yıl 2010’dur.
10. Aşağıdakilerden hangisi, nüfus da ğılışına etki eden doğal faktörlerden değildir?
13. İklim koşullarının yıldan yıla farklılaşması bazı ekonomik etkinliklerde üretim miktarını etkiler.
A) İklim B) Yer şekilleri C) Su kaynakları
İklim koşulları aşağıdaki birincil faaliyetlerden hangisini daha az etkiler?
D) Deniz akıntıları
A) Tarım
B) Hayvancılık
E) Ulaşım ve sanayi
C) Madencilik
D) Balıkçılık
E) Su ürünleri 249
2. Bölüm
/ Beşeri Sistemler: Ekonomik Faaliyetler
Bilgi Köşesi
14. Aşağıdaki tabloda bazı ülkelerin 2000 yılın-
17. Yerleşmelerle ilgili aşağıdaki yorumlardan hangisine yanlıştır?
daki nüfus yoğunlukları verilmiştir. Nüfus yoğunluğu (kişi/km2)
Ülke
Rusya Federasyonu’nda yer alan ÜST NERA’ da sıcaklıklar sık sık - 60, - 70°C’ye kadar düşmektedir. Bu koşullara rağmen zengin doğal kaynakları nedeniyle kentte on bini aşkın nüfus yaşamaktadır. Dünya’nın en kuzeyinde yer alan DİKSON Sibirya’nın Tamir Yarımadası’nın en batı ucunda yer alır. Günümüzde madencilik faaliyeti nedeniyle kentte 3000 madenci yaşamaktadır.
Türkiye
90
Ürdün
50
Irak
53
Suudi Arabistan
A) Dağınık yerleşmeler; su kaynakların fazla arazinin engebeli olduğu yerlerde görülür. B) Engebenin az olduğu yerlerde toplu yerleşmeler hâkimdir.
9
Lübnan
C) Avrasya’da batıdan doğuya doğru gidildikçe dağınık yerleşmelerin oranı artar.
316
Tablodaki bilgilere dayanarak, aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir?
D) Az dağınık ve toplu yerleşmelerin en yaygın olduğu yerler kıtaların iç kısımlardır.
A) Verilen ülkeler arasında nüfusu en fazla olan Lübnan’dır.
E) Himalayalar ve Kuzey Amerika’nın batısı yerleşmelerin dağınık olmaya başladığı yerlerdir.
B) Nüfusu en az olan ülke Suudi Arabistan’dır.
D) Ürdün ve Irak’ın nüfus yoğunlukları birbirine yakındır. E) Türkiye’nin nüfusu Irak’tan fazladır.
15. I
II
III
IV
V
Ekili–dikili alan 368 412 (km2)
526
695
1058
Tarımla 585 590 uğraşan insan sayısı
496
328
215
Palme Yayınevi
C) Yüzölçümü en küçük olan ülke Lübnan’dır.
18. Aşağıdakilerden hangisi nüfusun yeryüzünde dağılışını etkileyen faktörlerden değildir? A) Boylam
B) İklim
D) Enlem
C) Yükselti
E) Su kaynakları
Yukarıda tarım alanları ve çiftçilikle uğraşan insan sayıları verilen bölgelerin hangisinde tarımsal nüfus yoğunluğu daha düşüktür? A) I
B) ll
C) lll
D) IV
E) V
19. Aşağıdaki haritada bazı yerler taranarak gösterilmiştir.
16. Bir ülkede kişi başına düşen ulusal gelirin düşük olması, aşağıdakilerden hangisini doğrular? A) Yaşlı nüfusun çok olduğunu B) Nüfus artış hızının yüksek olduğunu C) Hizmet sektöründe çalışanların çok olduğunu
D) Gelişmiş bir ülke olduğunu E) İş olanaklarının çok olduğunu
250
1. E 13. C
2. B 14. D
3. A 15. E
4. C 16. B
5. A 17. C
Bu yerlerden hangisinde nüfus dağılışı su kaynaklarına bağımlılığı daha fazladır? A) I
6. B 18. A
7. A 19. E
8. C
B) ll 9. E
C) lll 10. E
D) IV 11. D
E) V 12. B
3. Ünite KÜRESEL ORTAM: BÖLGELER – ÜLKELER
1. Bölüm ORTAK PAYDA BÖLGE
1. Bölüm 2. Bölüm
/ ORTAK PAYDA BÖLGE / U LAŞIM
Ortak Payda Bölge Bilgi Köşesi
1. TEST 1.
Aşağıdakilerden hangisi, beşeri özelliklerine göre bölgeler oluşturulurken kullanılan ölçütlerden bir değildir?
A) Ekonomik faaliyetler
A) Sanayi bölgesi – Orta Afrika ülkeleri
B) Okuryazar oranı
B) Göller bölgesi – Kanada ve ABD arası
C) Nüfusun işkollarına dağılımı
D) Yüzey şekilleri ve yükselti
C) Çay tarım bölgesi – Güney Asya ülkeleri
E) Kır ve kent yerleşmeleri
D) Dağlık bölgeler – Himalayalar
4.
Aşağıdakilerin hangisinde verilen bölge, karşısında verilen yer için uygun örnek oluşturmaz?
E) Turizm bölgesi – Akdeniz Havzası
Aşağıdakilerden hangisi doğal bölgelerin belirlenmesinde kullanılan kriterlerden biri değildir?
A) Yer şekilleri
B) Bitki örtüsü
C) Yerleşme dokuları
D) İklim tipleri
E) Yer yapıları
3.
Doğal unsurlara göre çizilen bölge sınırları zaman içerisinde kolay kolay değişmez. Ancak, beşeri ve ekonomik özelliklere göre oluşturulan bölge sınırları zaman içerisinde daha kolay değişir.
5.
Palme Yayınevi
2.
Aşağıda nüfusun alansal dağılışı dikkate alınarak Türkiye nüfus yoğunluğu haritası oluşturulmuştur.
Harita incelendiğinde nüfusun yoğunlaştığı bölgeler arasında, aşağıdakilerden hangisi yer almaz?
A) Çatalca Kocaeli yarımadaları
B) İzmir ve çevresi
C) Doğu Karadeniz kıyı kuşağı
D) İskenderun Körfezi çevresi
E) Kuzeydoğu Anadolu
6.
Aşağıdaki ülkelerden hangisi, Akdeniz iklim bölgesinin sınırları içerisinde yer almaz?
Buna göre, aşağıdaki bölgelerden hangisinin sınırları zaman içerisinde daha hızlı değişir?
A) Dağlık bölgeler
B) İklim bölgeleri
C) Amazon orman bölgesi
A) Yunanistan
B) Romanya
D) Çöl bölgeleri
C) İtalya
D) Türkiye
E) Tarım bölgeleri
Bölge: Geniş anlamıyla bölge, sınırları belli bir alan demektir. Coğrafi bölge ise, hem doğal şartları hem de beşeri ve ekonomik özellikleri ile benzerlik gösteren alanlara denir.
Bölüm: Coğrafi bölgeler içerisinde de birbirinden farklı alanlar bulunabilir. Bölgenin genel özelliklerini taşımakla birlikte, daha farklı özelliklere sahip olan alanlara da bölüm adı verilir. Örneğin, Akdeniz Bölgesi’nin Antalya ve Adana olmak üzere iki ayrı bölümü vardır.
Yöre: Bölümlerin sınırları içinde de birbirinden farklı daha küçük alanlar bulunabilir. Buralara da yöre denir. Örneğin Ege Bölgesi’ndeki Muğla ve çevresi Kıyı Ege Bölümü’nün sınırları içerisinde yer alan farklı bir yöre olmuştur (Menteşe Yöresi).
E) Tunus
253
1. Bölüm
/ Ortak Payda Bölge
Bilgi Köşesi
7.
10. Aşağıdaki haritada, Türkiye’deki iklim bölgeleri gösterilmiştir.
Bir coğrafi bölgenin sınırlarının belirlenmesinde,
Doğal faktörler: Doğal özelliklerine göre oluşturulan bölgeler şunlardır:
a) Yer şekillerine göre bölgeler: Genel olarak bölge sınırlarının belirlenmesinde göz önüne alınan etken yüzey şekilleridir.
Yukarıda verilen bölge, aşağıdaki kriterlerden hangisine göre oluşturulmuştur? A) Yağış miktarına
B) Yıllık sıcaklık ortalamasına
C) Yer yapılarına
D) Yıllık sıcaklık farklarına
E) Denize uzaklıklarına
A) Türkiye’de üç farklı iklim tipi görülmektedir. B) Marmara, Ege ve Akdeniz bölgelerinde Akdeniz iklimi görülür.
b) İklim tiplerine göre bölgeler: Bu bölgeler oluşturulurken iklim özellikleri dikkate alınır.
d) Su özelliklerine göre bölgeler: Dünyadaki su kaynaklarını okyanuslar, denizler, göller ve yeraltı suları oluşturur.
Beşeri faktörler: Bölgelerin oluşturulmasında dikkate alınan beşeri faktörler nüfus ve yerleşme özellikleridir. Bu özellikler açısından dünyanın çeşitli kesimleri arasında önemli farklılıklar vardır.
C) Karasal iklimin yayılış alanı daha geniştir. D) Karadeniz ikliminin görüldüğü yerlerde yamaç yağışları fazladır.
8.
Beşeri ve ekonomik özelliklerine göre oluşturulan başlıca bölge türleri arasında, aşağıdakilerden hangisi yer almaz?
A) Yoğun nüfuslu bölgeler
B) Siyasi ve askeri bölgeler
C) Düz ovalık bölgeler
D) Tarım bölgeleri
E) Okuryazar oranı yüksek bölgeler
9.
Aşağıdakilerden hangisi, ekvatoral yağmur ormanı bölgelerinin özelliklerinden biri olamaz?
Palme Yayınevi
c) Bitki örtüsüne göre bölgeler: Bitki örtüsü, iklim tiplerinin özelliklerini en iyi şekilde yansıtır.
5. E
Haritadaki bilgiler göz önüne alındığında, aşağıdakilerden hangisinin dağılışı gösterilmiştir?
D) Karasal iklim bölgelerinin E) Volkanizmanın en az görüldüğü yerlerin
E) Yağış miktarının fazla olması 4. A
C) Çok ve az yağışlı yerlerin
D) Nüfusun yüksek yerlerde toplanması
3. E
Yukarıdaki haritada, dünyada bazı bölgelerin dağılışı gösterilmiştir.
B) Pamuk tarım bölgelerinin
C) Taban suyunun yüzeye yakın olması
2. C
A) Yoğun ve seyrek nüfuslu bölgelerin
B) Topraklarında tuz ve kirecin fazla olması
1. D
E) Kuzey kıyılarımızda Karadeniz iklimi görülür.
11.
A) Yıllık sıcaklık ortalamasının yüksek olması
254
Yalnızca haritadaki bilgilere göre, aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
6. B
7. A
8. C
9. B
10. D
11. A
Ortak Payda Bölge Bilgi Köşesi
2. TEST 1.
4.
Bölge sınırları belirlenirken doğal özellikler yaygın olarak kullanılan ölçütler arasında yer alır. Ancak zaman içerisinde meydana gelen beşeri müdahaleler, özelliklerle belirlenmiş bir bölge sınırının değişebileceğini göstermektedir.
A) Afganistan
5.
E) Nepal
C) Tsunami dalgaları sonucu kıyılardaki yerlerin seyrek nüfuslanması
A) Ganj Deltası
Ovalık bölge
B) Kuzeybatı Avrupa
Çayır bölgesi
C) Güney Amerika batısı
Dağlık bölge
D) Hazar Denizi çevresi
Maden bölgesi
E) İber Yarımadası
Kır bölgesi
Palme Yayınevi
Yer şekillerin sade olduğu bölgelere, aşağıdakilerden hangisi örnek gösterilemez?
6.
Bölge türü
Grönland Adası ve Antarktika’nın seyrek nüfuslu bölgeler arasında yer almasının nedeni aşağıdakilerden hangisi olabilir? A) Sıcaklık değerlerinin düşük olması B) Taban suyunun yüksek olması
A) Amazon Havzası
C) Yüzey şekillerinin engebeli olması
B) Arap Yarımadası
D) Yağış miktarının fazla olması
C) Güney Avrupa
E) Kıyılarında soğuksu akıntısının etkili olması
D) Orta ve Batı Avustralya E) Sibirya
Siyasi özelliklerine göre oluşturulan bölge sınırları zaman içerisinde değişebilir. Bu değişim Ortadoğu da kurulmuş ülkelerde daha hızlı olmaktadır. Bu durum aşağıdakilerden hangisiyle ilgili olamaz?
7.
· Pamukkale Travertenleri
· Pamir Platosu
· Doğu Afrika Grabeni
· Nil Deltası
B) Matematik konumla
Gezilen yerlerin özellikleri göz önünde bulundurulduğunda, bu grubun aşağıda tanımlanan bölgelerden hangisine gitmediği söylenebilir?
C) Ticaret yollarıyla
A) Karstik bölge
B) Yüksek bölge
D) Su kaynaklarıyla
C) Ovalık bölge
D) Kurak bölge
E) Enerji kaynaklarıyla
E) Volkanik bölge
A) Kutsal mekanlarıyla
Uyarı
Bölge sınırları belirlenirken doğal özellikler yaygın olarak kullanılan ölçütler arasında yer alır. Ancak zaman içerisinde meydana gelen beşeri müdahaleler, özelliklerle belirlenmiş bir bölge sınırının değişebileceğini göstermektedir.
Dünyayı gezmek ve değişik özellikler gösteren bölgeleri tanımak isteyen bir grup aşağıdaki yerlere gitmiştir:
Uyarı
Bölge sınırları zamanla değişebilir. işlevini yitiren bölgeler ortadan kalkar ve yerini yeni bölgelere bırakır. Örneğin, Orta Anadolu’da geniş alan kaplayan orman bölgeleri, daha çok beşeri etkenlere bağlı olarak günümüzde yerini bozkır bölgelerine bırakmıştır. Buna benzer durum siyasi bölgelerde de görülür.
Aşağıda verilen yerler ile bölge türü eşleştirmesinden hangisi doğru değildir? Yer
E) Yağışlı zamanlarda karstik arazilerde yeraltı su seviyesinin yükselmesi
C) İsviçre
B) Meralardaki otların mevsime göre değişmesi
D) Dağlık bölgelerin madenciliğe bağlı olarak yerleşime açılması
3.
B) Bolivya
D) Bangladeş
Bu durum aşağıdakilerden hangisi için geçerlidir? A) Bataklık bölgenin iklime bağlı olarak kurumasıyla tarıma açılması
2.
Yeryüzü yüksekliğine göre bölgelere ayrıldığında, aşağıdaki ülkelerden hangisi yüksek bölgelerin sınırları arasında yer almaz?
255
/ Ortak Payda Bölge
Bilgi Köşesi
8.
11.
- Yeryüzünün en önemli petrol üretim bölgelerinden biridir.
I. Doğal bölgeler arasındaki geçişler kademeli olmaz. Bölgeler birden bire değişir.
- Yıl boyunca yeşil kalan gür bitki örtüsü bölgelerinden biridir.
II. Farklı kriterlere göre belirlenen bölge sınırları bazı durumlarda örtüşür.
- Deprem olasılığının düşük olduğu bölgeler arasında yer alır.
III. Bölge sınırlarının belirlenmesinde insanların herhangi bir rolleri yoktur.
- Verimli toprak, elverişli iklim koşulları ile sanayi ve ticaretten dolayı sık nüfuslanmış bölgelerdendir.
IV. Bölge sınırları zamanla değişir. Ancak bu değişim doğal bölgelerde yavaş, beşeri ve siyasi bölgelerde hızlı olur..
Buna göre aşağıda verilen yerler yukarıdaki bölge türlerine örnek gösterildiğinde, hangisi dışarıda kalır?
Yukarıda bölgelerle ilgili verilen bilgilerden hangileri yanlıştır?
Aşağıda bazı bölge türlerinin özellikleri verilmiştir.
Bilgi
Doğal bölgeler yeryüzünün fiziki özelliklerine göre belirlenmektedir. Bunlar: ·jeomorfolojik, · jeolojik · klimatolojik bölgelerdir. Dünya karalar ve denizler olmak üzere iki ana bölgeye ayrılır. Karalar, kıta olarak adlandırılan yedi büyük birçok küçük parçalardan oluşur. Kıtaların en büyüğü Asya, en küçüğü Okyanusya’dır. Sular ise okyanuslar, denizler, göller, akarsular ve yeraltı suları bakımından gruplara ayrılır. Yeryüzü bu sulara göre de bölgelere ayrılır. Örneğin, Kuzey Amerika ve Kuzeybatı Avrupa göller yöresinde yer alırken, Kuzey Afrika ve Orta Asya sular bakımından fakir bölgeler arasında yer alır. Yeryüzü jeolojik özelliklerine göre bölgelere ayrılır. Bu bölge ayrımında arazinin yaşı kullanılan ölçütlerden biridir. Örneğin, genç araziler arasında Alp – Himalaya, Kayalık ve And dağları yer alır. Yaşlı araziler arasında Ural Dağları, Ardenler, Appalaş ve İskandinav dağları yer alır.
Hatırlatma
· Bölgeler nüfus bakımından sık, seyrek ve orta derecede nüfuslanmış bölge olarak üç ayrılır. · Ülkelerin siyasal sınırları da birer bölgedir. · Dünya ekonomik gelişmişlik bakımından gelişmiş ülkeler, az gelişmiş ülkeler ve gerikalmış ülkeler olmak üzere üç gruba ayrılır. · Dünya yeraltı kaynakları bakımında da bölgelere ayrılır. Örneğin, demir , bakır, petrol bölgeleri gibi…
B) İskandinavya
C) Büyük Sahra
D) Amazon Havzası
E) Batı Avrupa 9.
Bölgelerle ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi doğru değildir? A) Batı Avrupa sanayi bölgeleri arasında yer alır. B) Akdeniz’e kıyısı olan tüm yerler Akdeniz iklim bölgesinde bulunurlar.
B) I ve III C) II ve III
D) II ve IV
E) III ve IV
12. Dünya, doğal ve beşeri özellikleri bakımından birbirinden farklı alanlardan meydana gelmiştir. Bir alanın başka bir alandan ayrılabilmesi için kendine has bazı özelliklere sahip olması gerekir. Bu özellikler bölge kavramıyla ifade edilir. Bu nedenle bir ülke sahip olduğu her özelliğe göre farklı bölgeler içinde yer alabilir.
Buna göre,
· iklim özelliğine göre savan tropikal iklim bölgesinde,
D) Pasifik Okyanusu kıyıları volkanik bölgelere örnek gösterilir.
· ekonomik özelliğe göre tarım bölgesinde,
E) Muson iklim bölgesi sık nüfuslu bölgeler içinde yer alır.
· yeraltı kaynakları bakımından petrol ve doğal gaz bölgelerinde,
10. Endonezya ve Malezya;
· siyasi özelliklere Birleşmiş Milletlerde
· Bitki örtüsü yıl boyunca yeşil kalan geniş yapraklı ormandır.
yer alan ülke, aşağıdakilerden hangisi olabilir?
· Nüfus miktarı ve nüfus yoğunluğu fazladır.
· Deprem ve volkanizma çok fazla görülür.
· Müslüman halkın fazla olduğu yerlerden biridir.
Buna göre, verilen ülkeler aşağıdaki bölge türlerinden hangisine örnek gösterilemez? A) Maden bölgesi
C) Amazon Havzası yağış rejimi düzenli bölgeler arasında yer alır.
Bilgi
Beşeri bölgeler insanların etkileriyle ortaya çıkmış bölgelerdir. Bunların başlıcaları; · nüfus, · yerleşme, · ekonomik etkinlikler, kültürel ve siyasi yapılanmaya bağlı oluşan bölgelerdir.
A) Ortadoğu
A) I ve II
Palme Yayınevi
1. Bölüm
A) İtalya
B) Rusya
D) Nijerya
C) Suudi Arabistan E) Moğolistan
13. Siyasi özelliklere göre belirlenen bölge sınırları zamanla değişebilir. Örneğin, iç çatışmalar sonucunda bir ülke bağımsızlığını kaybeder ve bunun sonucunda yeni siyasi bölgeler ortaya çıkabilir.
B) Tropikal yağmur orman bölgesi
Bu durum, aşağıda verilen ülkelerden hangisinde görülmüştür? A) Almanya
C) Siyasi bölge
D) Sık nüfuslu bölge
B) İspanya
D) Brezilya
C) Libya
E) Yugoslavya
E) Tektonik bölge 256
1. D
2. C
3. B
4. D
5. E
6. A
7. D
8. C
9. B
10. A
11. B
12. D
13. E
Türkiye'de Bölge Sınıflandırılması Bilgi Köşesi
3. TEST 1. Bölge sınırları çoğu zaman kademeli bir geçiş gösterir. Bu durum iklim bölgelerinde çok belirgindir. Örneğin Karadeniz iklim bölgesinden karasal iklim bölgesine geçilirken her iklim tipinin özelliklerini yansıtan ara bölgeler bulunur. Bitki örtüsü bölgelerinde de buna benzer bir geçiş görülür. Bu nedenle bölge sınırlarını kesin hatlarla birbirinden ayırmak oldukça güçtür.
4.
Ekonomik özelliklerine göre bölge türleri bulunduğuna göre, İzmit çevresi aşağıdaki bölge türlerinden hangisine örnek gösterilebilir? A) Sanayi bölgesi B) Maden bölgesi
Doğal Faktörler: Bu grupta yer alan faktörlerin başlıcaları:
C) Turizm bölgesi D) Tarım bölgesi
Buna göre, Türkiye’nin aşağıdaki coğrafi bölgelerinden hangisinin kendi sınırları içindeki iklim koşulları ve bitki örtüsünde “ara bölge” adı verilen geniş alanlarının daha az olduğu söylenebilir?
E) Yoğun nüfuslu bölgelere
5.
A) Karadeniz B) Akdeniz C) Ege
Aşağıdakilerden hangisi, “Bir mekân parçası üzerindeki olaylar arasında karşılıklı neden sonuç ilişkisi bulunuyorsa o mekân parçası bölge özelliği taşır.” yargısına destek sağlamaz? A) Buharlaşmanın şiddetli olduğu yerlerde bitki örtüsünün cılız olması
D) Marmara E) İç Anadolu
Bazı ölçütlere göre çizilen bölge sınırları kısa sürede değişmez.
Aşağıdaki özelliklerden hangisine göre çizilen bölge sınırlarının diğerlerine göre değişiminin daha kısa sürede gerçekleşeceği savunulabilir?
B) Verimli tarım alanlarının bulunduğu yerlerde nüfusun fazla olması
Palme Yayınevi
2.
C) Dağların kıyıya paralel uzandığı yerlerde deniz etkilerinin iç kesimlere sokulamaması D) Düz ovalık yerlerde yeraltı kaynaklarının az olması E) Güneşlenme süresinin uzun olduğu yerlerde sebze tarımının önemli olması
A) Yeryüzü şekilleri
Bir coğrafi bölgenin sınırlarının belirlenmesinde, bölgeyi diğer bölgelerden ayıran faktörler bulunmaktadır. Bunlar doğal, beşeri ve ekonomik faktörlerdir.
➫ İklim tipi ➫ Yüzey şekilleri ➫ Bitki örtüsü ➫ Su özellikleri
Beşeri Faktörler: Bölgelerin oluşturulmasında dikkate alınan beşeri faktörler nüfus ve yerleşme özellikleridir. Bu özellikler açısından Türkiye’nin çeşitli kesimleri arasında önemli farklılıklar vardır. ➫ Nüfus özelliklerine göre bölgeler ➫ Yerleşim özelliklerine göre bölgeler
B) İklim özellikleri C) Nüfus özellikleri D) Su durumları
6.
E) Toprak özellikleri
3.
Ekonomik özelliklerine göre bölgeler oluşturulurken bölgelerin öne çıkan ekonomik faaliyetleri dikkate alınır. Bölge
Yoğun nüfuslu bölgelere……………………… ve seyrek nüfuslu bölgelere……………………örnek gösterilir.
I
Tarım bölgesi
II
Maden Bölgesi
Yukarıda boş bırakılan yere sırasıyla aşağıdakilerden hangileri gelmelidir?
III Turizm bölgesi IV
A) Hakkâri Yöresi – Ergene Havzası
V
B) Çatalca Yarımadası – Tuz Gölü Havzası C) Menteşe Yöresi – Taşeli Platosu D) Gediz Grabeni – Çukurova E) Doğu Karadeniz kıyıları Körfezi
İskenderun
Örnek Nevşehir ve Kırşehir çevresi Taşeli Platosu Ardahan ve Iğdır çevresi
Serbest ticaret Mersin Limanı bölgesi Sanayi bölgesi Menteşe Yöresi
Yukarıda numaralandırılarak verilen bölge örneklerden hangileri doğru verilmiştir? A) I ve III
B) I ve IV
D) III ve IV
C) II ve V
E) IV ve V 257
1. Bölüm
/ Ortak Payda Bölge
Bilgi Köşesi Uyarı
Doğal faktörlerin bölgelerin ayrılmasındaki etkileri kalıcıdır. Bunlara göre belirlenen sınırlar değişmez. Oysa beşeri ve ekonomik etkenler zamanla değişir.
7.
10. Aşağıda sıcaklık ve yağış grafiği verilen iklim grafiklerinden hangisi, bozkır bitki örtüsü bölgelerine örnek gösterilir?
Güney Marmara,
– sanayi gelirleri yüksek,
– nüfus miktarı fazla,
– ekili–dikili alanların oranı yüksek,
– zeytin üretimi fazla,
– yaş koza üretimi en fazla
yapıldığı bölümdür.
Yukarıdaki bilgilere göre Güney Marmara Bölümü, aşağıdaki bölge türlerinden hangisine örnek gösterilemez? A) Ekonomik bölgelere B) Yoğun nüfuslu bölgelere C) Maden bölgelerine D) Düz ovalık bölgelere
Bilgi
E) Karma bölgelere
8.
Aşağıdakilerden hangisi, dağınık kır bölgelerine örnek gösterilir? A) Artvin ve çevresi B) Güllük Körfezi ve çevresi C) Güney Marmara kıyıları
Palme Yayınevi
Yer şekillerine Göre Bölgeler: Genel olarak bölge sınırlarının belirlenmesinde göz önüne alınan etken yüzey şekilleridir. Yüzey şekillerine göre bölgeler de kendi içlerinde farklılık gösterirler. Bunlar: ➫ Düz - ovalık bölgeler ➫ Engebeli – dağlık bölgeler İklim Tiplerine Göre Bölgeler: Aynı veya benzer iklim özelliklerinin yayıldığı alanlar sınırlandırılırsa ortaya iklim bölgeleri çıkar. Türkiye’de iklim tiplerine göre farklı iklim bölgeleri oluşmuştur. Bunlar: ➫ Karadeniz iklim bölgesi ➫ Akdeniz iklim bölgesi ➫ Karasal iklim bölgesi
D) Çatalca Yarımadası E) Menteşe Yöresi
11. Türkiye’de seyrek nüfuslu bölgelere, aşağıdaki yerlerden hangisi örnek gösterilemez? A) Tuz Gölü Havzası
9.
B) Güney Marmara Bölümü
Bitki örtüsüne göre bölgeler oluşturulurken bitki örtüsünün özellikleri dikkate alınır.
C) Teke Yarımadası D) Hakkâri ve çevresi E) Yıldız Dağları Bölümü
12. Tarım, sanayi ve turizm bölgelerine aşağıdakilerden hangisi örnek gösterilebilir?
A) Zonguldak - Karabük çevresi
Yukarıdaki haritada numaralandırılan yerlerden hangisi maki bitki örtüsüne örnek gösterilir? A) I
B) II
C) III
D) IV
B) Çanakkale – Edirne arası C) Adana – Mersin çevresi
E) V
D) Muğla - Antalya çevresi E) Şanlıurfa – Adıyaman arası
258
1. E
2. C
3. B
4. A
5. D
6. B
7. C
8. A
9. D
10. D
11. B
12. C
Türkiye'de Bölge Sınıflandırılması Bilgi Köşesi
4. TEST 1.
4.
6 Haziran 1941 tarihinde toplanan ve 21 Haziran’a kadar devam eden Birinci Türk Coğrafya Kongresi’nde ele alınan konulardan biri de Türk Coğrafya Kurumunun oluşturulmasıdır.
Türkiye coğrafi bölgeleri oluşturan doğal faktörler arasında aşağıdakilerden hangisi yer almaz? A) Tarım ve hayvancılık B) Yeryüzü şekilleri
Aşağıdakilerden hangisi Türk Coğrafya Kurumunun amacı ve görevleri arasında yer almaz?
C) İklim özellikleri D) Doğal bitki örtüsü E) Coğrafi konumu
A) Türkiye’de coğrafyanın ve diğer bilimlerin gelişmesini ve ilerlemesini sağlamak
Bitki Örtüsüne Göre Bölgeler: Bitki örtüsü, iklim tiplerinin özelliklerini en iyi şekilde yansıtır. Bitki örtüsüne göre oluşturulan bölgelerin bazıları şunlardır: ➫ Maki bitki örtüsü ➫ Orman bitki örtüsü ➫ Bozkır bitki örtüsü ➫ Alpin çayırlar bitki örtüsü
B) Türkiye’nin coğrafi değerlerini tespit etmek, korumak ve geliştirmek C) Coğrafya ile ilgili uluslararası bilimsel çalışma ve yayımları izlemek
5.
D) Nüfus sayımlarının yapılma koşullarını belirlemek
A) Yer şekilleri
E) Türkiye’nin bilimsel metotlarla incelemek
Aşağıdakilerden hangisi Türkiye’de coğrafi bölgelerin oluşturma gerekçelerinden biri değildir?
B) Coğrafi koordinatları C) Nüfus ve yerleşme özellikleri D) Tarımsal özellikleri
Palme Yayınevi
2.
Aşağıdakilerden hangisi, Karadeniz Bölgesi’ni coğrafi bölge yapan özelliklerden değildir?
E) İklim özellikleri
A) Türkiye coğrafyasını daha iyi öğrenmek B) Farklı kriterlere göre oluşturulmuş bölge ayırımını ortadan kaldırmak
6.
C) Yabancı bölge isimlerini Türkçeleştirmek
3.
İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu’nun birbirinden farklı özelliği aşağıdakilerden hangisi olabilir?
Yerleşim özelliklerine Göre bölgeler: Yerleşim alanlarına göre bölgeler kent ve kır bölgeleri olarak gruplara ayrılır.
A) Doğal bitki örtüsü
D) Tarihi ayırımına göre yapılan bölge sınıflandırmasının coğrafi özelliklere göre yapılması
B) Hayvancılık yöntemleri
E) Yönetim biçimlerini belirlemek ve muhtemel sorunları daha kolay çözmek
E) Yağış rejimleri
Aşağıdakilerden hangisi Ege Bölgesi’ni Karadeniz Bölgesi’nden ayıran özelliklerden biri değildir?
Nüfus Özelliklerine Göre Bölgeler: Nüfus özelliklerine göre bölgeler oluştururken nüfusun yoğunluğu göz önüne alınır. Buna göre bölgeler yoğun nüfuslu ve seyrek nüfuslu bölgeler olarak ikiye ayrılır.
C) İklim tipleri D) Yer şekilleri
7.
Su Özelliklerine Göre Bölgeler: Dünyadaki su kaynaklarını okyanuslar, denizler, göller, akarsular ve yeraltı suları oluşturur. Yeryüzündeki suların %97’sini de tuzlu sular oluşturur. Tatlı sularının en büyük bölümünü buzullar ve yeraltı suları oluşturur.
Türkiye coğrafi bölgelerine isimler verilirken bölgelerin aşağıdaki özelliklerinden hangileri dikkate alınmıştır?
A) Kıyı tipi
A) Konumları
B) Doğal bitki topluluğu
B) Yer şekilleri
C) Dağlarının uzanış yönü
C) İklim özellikleri
D) Yağış rejimi
D) Yeraltı kaynakları
E) Yetiştirilen tarım ürünleri
E) Yüzölçümleri 259
1. Bölüm
/ Ortak Payda Bölge
Bilgi Köşesi Ekonomik Faktörler: Bölgelerin önde gelen ekonomik özellikleri dikkate alınır. Örneğin; Doğu Anadolu’da hayvancılık, İç Anadolu’da tarım ve hayvancılık, Ege ve Akdeniz’de tarım, turizm ve sanayi bu bölgeleri komşu bölgelerden ayırmaktadır. Ekonomik özelliklere göre oluşturulan bazı bölgeler şunlardır: ➫ Tarım bölgesi ➫ Sanayi bölgesi ➫ Maden bölgeleri ➫ Turizm bölgesi
8.
Yeryüzü şekilleri, coğrafi bölgelerimizi belirlerken göz önüne alınan en önemli faktörlerden biridir.
11. Türkiye’de ekonomik özelliklere göre oluşturulan bölge ve örneklerden hangisi doğru değildir?
Aşağıdakilerden hangisi yeryüzü şekillerine göre belirlenen özelliklerden biri değildir?
A) Tarım ve hayvancılık – Kuzeydoğu Anadolu B) Sanayi ve madencilik – Zonguldak ve Karabük
A) Kuzey Anadolu Dağları boyunca uzanan alanlar dağlık bölgelerimizden biridir.
C) Ticaret – İzmir ve çevresi
B) Ege Bölgesi dağların kıyıya dik uzandığı ve orta yükseklikteki dağlardan oluşur.
D) Turizm – Muğla ve çevresi E) Ulaştırma – Doğu Karadeniz
C) Doğu Anadolu, yüksek dağları ve çoğu yerde lav örtülerinden oluşan platolarıyla Türkiye’nin diğer yerlerinden ayrılır.
12. Marmara Bölgesi’nde sanayi ve ticareti; Karadeniz Bölgesi’nde tarım ve balıkçılığın ön planda olması bölgelerin belirlenmesinde aşağıdakilerden hangisinin etkili olmuştur?
D) İç Anadolu bölgesinde nüfus dağılışı su kaynaklarına yakın yerlerde toplanmıştır. E) İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde ova ve platolar geniş yer kaplar.
A) Yerleşme dokuları B) Bitki örtüleri C) Ekonomik faaliyetleri D) Yeryüzü şekilleri
Yer şekilleri, iklim, bitki örtüsü, ulaşım, tarım alanları ve yerleşmeyi etkiler.
Buna göre, Güneybatı Anadolu’nun yüzey şekilleri ve uzanış yönleri, aşağıdakilerden hangisi üzerinde etkili olmamıştır?
E) Nüfus miktarları Palme Yayınevi
Karma Bölgeler: Bu tür bölgeler oluşturulurken birden fazla işlev göz önüne alınır. Bu işlevlerden biri ya da bir kaçı ön plana çıkabilir. Örneğin İzmir; sanayi, ticaret, liman ve turizm özelliği nedeniyle karma bölgelere örnek gösterilebilir. Benzer bir durum, Ankara, Adana, Bursa ve İstanbul için de söylenebilir.
9.
13. Ekonomik faaliyetlere göre belirlenen bölgelere göre aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) Akdeniz Bölgesi - Tarım ve turizm
B) Yağış miktarının fazla olmasında
B) Güneydoğu Anadolu Bölgesi – Ticaret ve ulaştırma
C) Ulaşım koşullarının zor olmasında
C) Marmara Bölgesi - Sanayi ve ticaret
D) Nüfus miktarının az olmasında
D) Doğu Anadolu Bölgesi - Madencilik ve hayvancılık
A) Yaz turizm sezonunun uzun olmasında
E) Tarım alanlarının dar olmasında
E) İç Anadolu Bölgesi -Tahıl tarımı ve küçükbaş hayvancılık
10. Ege Bölgesi’nin yer şekilleri ile ilgili olarak, aşağıkilerden hangisi söylenemez?
14.
A) Kıyıdan iç kesimlere gidildikçe yükselti artar. B) İç Batı Anadolu’da platolar geniş yer kaplar. C) Bölgenin batısında antiklinal ve senklinaller fazladır. D) Kıyıda kırık, İç Batı Anadolu’da kıvrım dağları fazladır.
E) Dağların uzanış yönü doğu batıdır.
Yeryüzü şekillerine göre bölgeler oluşturulduğunda haritada numaralandırılan yerlerden hangisi diğerlerinden farklı bir grupta yer alır? A) I
260
1. D
2. E
3. C
4. A
5. D
6. E
7. A
8. D
9. A
B) II 10. C
C) III 11. E
D) IV 12. C
13. B
E) V 14. B
Türkiye'de Bölge Sınıflandırılması Bilgi Köşesi
5. TEST 1. Kıyı bölgeleri, yer şekillerine göre oluşturulan bölgeler kapsamında yer almaktadır.
4.
Yerel özelliklerden dolayı dünya üzerinde çok çeşitli iklim tipleri vardır. Bu nedenlerle yeryüzünde iklim tiplerine göre farklı iklim bölgeleri oluşmuştur.
Buna göre, Akdeniz İklim Bölgesini oluşturan alanlar arasında, aşağıdakilerden hangisi yer almaz?
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi kıyı bölgelerinden biri değildir? A) Karadeniz Bölgesi B) Güneydoğu Anadolu Bölgesi C) Ege Bölgesi
A) Gediz Grabeni
D) Marmara Bölgesi
B) Batı Torosların güneyi
E) Akdeniz Bölgesi
C) Kuzeybatı Trakya D) Güney Marmara E) Teke Yarımadası
Karma bölgeler oluşturulurken birden fazla işlev göz önüne alınır. Bu işlevlerden biri ya da bir kaçı ön plana çıkabilir. Örneğin İzmir, sanayi, ticaret, liman ve turizm özelliği nedeniyle karma bölgelere örnek gösterilebilir. Buna göre, aşağıdaki kentlerimizden hangisi, karma bölgelere örnek gösterilebilir? A) Muğla
B) Ordu
D) Adıyaman
5.
Türkiye’de oluşturulan aşağıdaki bölge çeşitlerinden hangisi günümüzden daha yakın dönemlerde kurulmuştur? B) Turizm bölgeleri C) Sanayi bölgeleri
Uyarı
D) Madencilik bölgeleri
Birden fazla işlevin ön plana çıktığı bölgelere karma bölgeler denir.
E) Tarım bölgeleri
C) Karaman E) Bursa
3.
Ekonomik özelliklerine göre bölgeler, farklı ölçütler esas alınarak gruplandırılır.
Buna göre,
6.
Aşağıdaki haritada Türkiye’nin iklim bölgeleri verilmiştir.
Buna göre, aşağıdan verilen kentlerimiz ve bulundukları iklim bölgelerinden hangisi yanlış verilmiştir?
I. Zonguldak ve çevresi - maden bölgesi
II. İstanbul ve İzmit çevresi - sanayi bölgesi
III. Muğla - Aydın çevresi – serbest ticaret bölgesi
örneklendirmelerinden hangilerinin doğrudur?
A) Bartın – Karadeniz iklim bölgesi
A) Yalnız I
C) Bingöl – Karasal iklim bölgesi
D) I ve II
Bu özelliğe örnek bölge örnekleri şunlardır: ➫ Mülki idari özelliklerine göre bölgeler ➫ Yerel yönetim özelliklerine göre bölgeler ➫ Kamu kurumlarının hizmet özelliklerine göre bölgeler ➫ Ekonomik özelliklerine bölge örnekleri şunlardır. ➫ Tarım özelliklerine göre bölgeler ➫ Sanayi özelliklerine göre bölgeler ➫ Ulaşım özelliklerine göre bölgeler ➫ Turizm özelliklerine göre bölgeler
A) Serbest ticaret bölgeleri
Palme Yayınevi
2.
İŞLEVSEL ÖZELLIKLERINE GÖRE BÖLGELER
B) Yalnız II
C) Yalnız III
E) II ve III
B) Balıkesir – Akdeniz iklim bölgesi D) Zonguldak – Karadeniz iklim bölgesi E) Düzce – Karasal iklim bölgesi
261
1. Bölüm
/ Ortak Payda Bölge
Bilgi Köşesi
7.
Yerleşim özelliklerine göre bölgeler, şehirsel ve kırsal bölgeler olarak ikiye ayrılır.
Aşağıdaki yerlerden hangisi, kentsel bölgeye örnek gösterilemez?
Hatırlatma
Beşeri özelliklerine göre bölge örnekleri şunlardır: ➫ Nüfus özelliklerine göre bölgeler ➫ Yerleşme özelliklerine göre bölgeler ➫ Konut yapı özelliklerine göre bölgeler ➫ Siyasi- askeri özelliklerine göre bölgeler ➫ İdari özelliklerine göre bölgeler
10. Doğu Anadolu Bölgesi, ülke ekonomisine hayvancılık alanında büyük katkı sağlamaktadır.
A) Ordu ve çevresi
Bu bölge aşağıda verilenlerden hangisinin bölgesi olamaz?
B) İzmir ve çevresi
A) Sığır Yetiştiriciliği
C) Kocaeli Yarımadası
B) Kümes hayvancılığı
D) Adana ve çevresi
C) Et üretimi
E) Ankara ve çevresi
D) Küçükbaş hayvancılık E) Arıcılık ve bal üretimi
8.
11. Ege Bölgesi’nde fazla yağış almasına rağmen nüfus yoğunluğu az olduğu için sık nüfuslu alanlar arasında gösterilmeyen yer, aşağıdakilerden hangisidir?
Aşağıdakilerden hangisi, siyasi bölgelerin özelliklerinden biridir? A) Bölge içinde bulunan yerlerin gelişmişlik düzeyleri aynıdır.
B) Edremit ve çevresi
C) Bölgeler sınırları idari durumlarına göre belirlenmiştir.
D) Gökova ve çevresi
D) Bölge sınırları içerisinde illerin yer şekilleri aynıdır. E) Bölge insanların hepsi aynı dili konuşurlar.
C) İç Batı Anadolu Bölümü
Palme Yayınevi
Ekonomik özelliklerine bölge örnekleri şunlardır: ➫ Tarım özelliklerine göre bölgeler ➫ Sanayi özelliklerine göre bölgeler ➫ Ulaşım özelliklerine göre bölgeler ➫ Turizm özelliklerine göre bölgeler
A) Menteşe Yöresi
B) Bölge sınırları zaman içinde değişimi çok uzun zaman diliminde olur.
E) Aydın ve Denizli arası
12. Sıcaklık; enlem, denizsellik, yükselti, bakı gibi faktörler etkilere göre değişir.
Buna göre, aşağıdaki coğrafi bölgelerimizden hangisi yaz sıcaklığı ortalaması yüksek olan bölgelerden biri değildir? A) Ege Bölgesi
9.
B) Marmara Bölgesi C) Akdeniz Bölgesi D) Güneydoğu Anadolu Bölgesi E) Karadeniz Bölgesi
13. Akdeniz Bölgesi’nde kışlar ılık geçer, yazlar erken gelir ve yaz süresi uzundur.
Yukarıda, sıcaklık ve yağış grafiği verilen iklim bölgesinin sınırları içerisinde, aşağıdaki yerlerden hangisinde bulunur?
A) Ergene Havzası B) Mardin Eşiği
Bu durum Akdeniz Bölgesi’ni aşağıdaki ekonomik bölgelerden hangisinin bölgesi haline getirmiştir? A) Maden bölgesi
C) Orta Fırat
B) Sanayi bölgesi
D) Antalya
C) Turizm bölgesi
E) İç Batı Anadolu
D) Serbest ticaret bölgesi E) Hayvancılık bölgesi
262
1. B
2. E
3. D
4. C
5. A
6. E
7. A
8. C
9. D
10. B
11. A
12. E
13. C
ULAŞIM
2. Bölüm
/ Uluslararası Ulaşım
Bilgi Köşesi Ulaşım, İnsanların çeşitli mal ve hizmetlerin çeşitli ulaşım araçlarıyla köyler, şehirler, ülkeler arasında bir yerden bir yere gidiş geliş durumuna ulaşım ya da ulaştırma denir.
1. TEST 1.
Aşağıdaki haritada, beş yer numaralandırılarak gösterilmiştir.
Buna göre, ulaşımla ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) İlk çağlarda insanlar kervanlarla ve kara yolu aracılığı ile bir yerden bir yere gidebiliyorlardı.
Ulaşımın önemi şunlardır:
B) Dünya'da deniz yolu ulaşımının başlamasıyla bilim, sanat ve kültürde hızlı bir yayılma başlamıştır.
➫ Ekonomik kaynakların değerlendirilmesi ve kalkınmada oldukça etkilidir.
C) Denizcilik alanındaki ilerlemeler ile birlikte kara yoluna, deniz yolu ulaşımı eklenmiştir.
➫ Bir yerin dünya ticaretindeki yeri ulaşımla yakından ilgilidir. Geliştiği oranda bölgeler arasındaki kalkınma ve endüstri dağılışı farklarını ortadan kaldırır. ➫ Çevre ve sosyo ekonomik koşullar, ulaşım araçları ile gelişir. Yeni iş olanakları ortaya çıkar.
4.
Ulaşım veya ulaştırma insanın, mal ve hizmetlerin çeşitli ulaşım araçları ile bir yerden başka bir yere taşınmasını kapsamaktadır.
gösterilebilir?
D) Buharla işleyen gemi ve trenlerin devreye girmesiyle ulaşımda büyük ilerlemeler olmuştur. E) II. Dünya Savaşı’ndan sonra jet uçaklarının icadıyla 3-4 saat içinde bir kıtadan başka bir kıtaya gitmek mümkün olmuştur. 2.
Demiryolları, düşük maliyetle yolcu ve mal taşıyabildiği orta uzaklıkta bir mesafe için ideal bir ulaşım türüdür. Buna göre, aşağıda eşleştirilen ülkelerden hangileri arasında demiryoluyla yapılan yük ve yolcu taşımacılığı ekonomik değildir?
Bu yerlerden hangisi, dünyada demiryolu ağının yoğun olduğu alanlar arasında
Palme Yayınevi
2. Bölüm
A) 1
5.
Aşağıdakilerden hangisi, demiryollarına
E) Hindistan – Çin
3.
Aşağıdaki tabloda bir ülkenin coğrafi bölgelerin yüzölçümü ve ülkedeki toplam karayolu ağının bölgelere dağılımı verilmiştir. Bölgelerde km2 ye düşen yol uzunluğu karayolu yoğunluğunu verir.
264
D) İngiltere – Mısır
C) 3
D) 4
E) 5
ait özelliklerden biri değildir?
A) Buharla çalışan lokomotifin icadıyla başlamıştır.
B) İlk demiryolu İngiltere’de Manchester ile Liverpool arasında yapılmıştır.
C) Orta mesafeli uzaklıklar için ekonomik
A) İspanya - Fransa B) Libya – Cezayir C) İran – Türkiye
B) 2
ulaşım türüdür.
D) Denizyollarından daha az yük ve yolcu taşımaktadır.
Bölge
Yüzölçümü (bin km2)
Karayolu ağı (km)
I
19
13
II
18
17
III
13
34
IV
30
20
V
20
16
E) Teknolojideki gelişmeler demiryolu ulaşımını daha az etkilemiştir.
6.
– Yol yapımı ve bakımı gerektirmez.
En hızlı ulaşımdır.
– Bir defada yük ve yolcu taşıma kapasitesi fazla değildir.
Yukarıda verilen özellikler aşağıdaki ulaşım yollarından hangisine aittir?
Tablodaki bilgilere göre, numaralandırılan bölgelerden hangisinde, karayolu yoğunluğu daha fazladır?
A) Havayolu
B) Demiryolu
C) Karayolu
D) İş sular yolu
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
E) Denizyolu
Ulaşım 7.
Aşağıda kıtaları birbirinden ayıran boğazlar verilmiştir. Boğaz
Kıtalar
I
Bering Boğazı
Asya -Amerika
II
Cebelitarık Boğazı
Afrika - Avrupa
III
Malakka Boğazı
Okyanusya Asya
IV
Hürmüz Boğazı
Avrupa - Afrika
Bu boğazlardan hangilerinin bulundukları yerler yanlış verilmiştir?
A) I ve II
B) I ve III
D) II ve IV
10.
I. Denizyolu
II. Havayolu
III. Karayolu
IV. Demiryolu
Yukarıda verilen ulaşım yollarından hangileri, dünyanın gelişmiş ekonomileri arasında yoğunlaşmıştır?
A) I ve II
Bilgi Köşesi
B) I ve III
D) II ve IV
C) II ve III
E) III ve IV
C) II ve III
E) III ve IV
11. Dünyadaki en yoğun havayolu trafiği aşağıda verilen yerlerden hangileri arasında yapılır? A) Hindistan – Avustralya
Dünya’da düşen yol uzunluğu bakımından Japonya ve Batı Avrupa ülkeleri önde gelmektedir.
Bu durumun nedeni, aşağıdakilerden hangisidir?
A) Yüzölçümlerinin küçük olması
B) Yüzey şekillerinin engebesiz olması
C) İklim koşullarının elverişli olması
D) Ekonomik açıdan gelişmiş olmaları
E) Nüfus yoğunluklarının fazla olması
9.
Havayolu ulaşımı yolcu ve yük taşımacılığında en pahalı olduğu ulaşım türü olmasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
C) Güney Amerika – Afrika D) Afrika – Avrupa E) Güney Asya – Japonya
12. Aşağıda dünya demiryolu ağı yoğunluk haritası verilmiştir.
A) Diğer ulaşım türlerine göre geç başlaması
A) Demiryolu ağı gelişmiş ülkelerde daha fazladır. B) Afrika Kıtası’nda demiryolu ağı azdır.
C) Yük ve yolcu taşıma kapasitelerinin düşük olması
C) Grönland Adası’nda demiryolu bulunmamaktadır.
D) Belli başlı merkezler arasında yoğunlaşması
D) Demiryolu ağı Avrupa Kıtası’nda Asya Kıtası’ndan daha yoğundur.
E) En hızlı ulaşım türü olması
E) Demiryolu ağı sadece nüfusun fazla olduğu yerlerde yoğundur.
2. D
3. C
4. B
5. E
6. A
Havayolu: Hızı ve konforu en fazla, zaman kaybı en az olan ulaşımdır. Ancak daha pahalı olduğundan yolcu taşımacılığındaki payı fazla değildir.
Haritaya göre aşağıdakilerden hangisine ulaşılamaz?
B) Havalimanı ve havayolu araçlarının yapım maliyetinin yüksek olması
1. B
Demiryolu: Karayollarına göre ulaşım giderleri daha azdır. Ancak, her yere gidememeleri ve engebeli alanlarda yer şekillerinden daha fazla etkilenmeleri karayolları kadar gelişmelerini önlemektedir.
Karayolu: En eski ulaşım sistemi olup en yaygın olanıdır. Yolcu ve yük taşımacılığının büyük bir bölümü karayollarıyla yapılır.
B) Kuzey Amerika – Batı Avrupa
Palme Yayınevi
8.
km2’ye
Denizyolu: Bir seferde taşınabilen yük miktarının en fazla olduğu ulaşımdır. Bu nedenle ulaşım giderlerinin en az olduğu taşımacılıktır.
7. E
8. D
9. C
10. A
11. B
12. E
265
/ Uluslararası Ulaşım
Bilgi Köşesi Panama Kanalı: Orta Amerika'nın en güney ülkesi Panama topraklarında yer alır ve Atlantik Okyanusu ile Büyük Okyanus'unu birbirine bağlayan suyoludur.
Süveyş Kanalı: Akdeniz ve Kızıldeniz’i birbirine bağlayan yapay suyoludur. Kanal Mısır topraklarındaki Sina Yarımadası ile Afrika arasındaki bir noktada açılmıştır.
İstanbul Boğazı: Karadeniz ile Marmara Denizi'ni birleştiren suyoludur. İstanbul'un Rumeli (Avrupa) ve Anadolu (Asya) yakalarını birbirinden ayırır. Uzunluğu düz olarak 30 kilometredir.
Babülmendep Boğazı: Kızıldeniz’i Hint Okyanusu’na (Aden Körfezi) bağlayan 32 km uzunluğundaki boğaz Yemen ile Somali kıyıları arasındadır. Boğazın Arabistan yarımadası kıyısına düşen bölümü 1. dünya savaşına kadar Osmanlı kontrolünde idi. Stratejik önemi yüksek olan boğaz Perim adasından (Yemen) denetlenir.
266
2. TEST 4.
Yukarıdaki gelişmeler aşağıdakilerden hangisinin başlamasına neden olmuştur?
Akdeniz ticaret yollarının bir dönem önemini kaybetmesine neden olan gelişme aşağıdakilerden hangisidir?
A) I. Dünya Savaşı
B) Haçlı Savaşları
A) Baharat Yolunun keşfine
C) 1929 Ekonomik buhranı
B) Coğrafi Keşiflere
D) Coğrafi Keşifler
C) Sanayi Devrimi'ne
E) Motorlu taşıtların icadı
D) Haçlı Savaşları'na
E) Kavimler Göçü'ne
2.
İpek Yolu, Çin’den başlayarak Orta Asya üzerinden, Hazar Denizi’nin güneyinden ve kuzeyinden geçerek Karadeniz limanlarına, oradan da Avrupa’ya ulaşan yoldur.
5.
Amerika Birleşik Devletleri, dünyada hava ulaşımının en yaygın ve en gelişmiş olduğu ülkedir.
Bu tanıma göre, İpek Yolu'nun geçtiği ülkeler arasında aşağıdakilerden hangisi yer alır?
Bu durumun nedenleri arasında, aşağıdakilerden hangisi yer almaz?
A) Ülkenin yüzölçümünün büyük olması
1.
– Pusulanın icat edilmesi
– Büyük yelkenli gemilerin yapılması
Palme Yayınevi
2. Bölüm
B) Nüfus miktarının fazla olması
A) Ukrayna
B) Filipinler
C) Kişi başına düşen gelirin fazla olması
C) Sri Lanka
D) Macaristan
D) Kentleşme oranının yüksek olması
E) Nüfus yoğunluğunun az olması
6.
Denizyolu ile karşılaştırıldığında, demiryollarının taşımacılıkta daha pahalı olmasının nedenleri arasında, aşağıdakilerden hangisi yer almaz?
E) Afganistan
3.
İletişim araçlarındaki gelişmeler ülkeler arasında sosyal, kültürel ve ekonomik ilişkileri artırmıştır.
Buna göre, aşağıdaki ülkelerden hangileri arasında iletişim araçlarının gelişmesine bağlı olarak ekonomik ve sosyal ilişkiler daha fazla artmıştır?
A) Yüzey şekillerinden etkilenmeleri
B) Yük ve yolcu taşıma kapasitelerinin daha az olması
A) Kenya - Moğolistan
C) Yol yapım maliyetlerinin bulunması
B) Bangladeş – Somali
C) Ukrayna – Türkiye
D) Yol yenileme ve bakım maliyetlerinin bulunması
D) Uruguay – Yemen
E) Mısır – İsrail
E) Denizlerin kıtalardan daha geniş yer kaplaması
Ulaşım 7.
Coğrafi Keşifler sonucunda aşağıdaki olaylardan hangisinin yaşandığı söylenemez?
A) Akdeniz limanlarının öneminin azalması
10. Panama Kanalı’nın özellikleriyle ilgili aşağıdakilerden hangisi doğrudur? A) Pasifik Okyanusu ile Hint Okyanusu’nu birbirine bağlar.
B) Osmanlı İmparatorluğu’nun ekonomik zararlara uğraması
B) Dünya ticaretinin yarısı bu su yolu yardımıyla yapılır.
C) Rönesans ve reform hareketlerinin başlaması
C) Kanal deniz seviyesinde 28 metre yukarıda bulunur.
D) Yeni sömürge alanlarının ortaya çıkması
E) Taşkömürü yataklarının önem kazanması
D) Gemiler kılavuz kaptan alma zorunluluğu yoktur.
E) Kanal, Brezilya ile Batı Avrupa arasındaki ticareti artırmıştır.
8.
Aşağıdaki ülkelerden hangileri arasındaki yolcu taşımacılığında denizyolu ulaşım araçları kullanılmaz?
A) Çek Cumhuriyeti - Macaristan
B) Almanya – İngiltere
C) Finlandiya - Türkiye
D) Kanada – Fransa
E) Yunanistan – Suriye
9.
Palme Yayınevi
11. Aşağıdaki ülkelerden hangileri arasındaki denizyolu ticaretinde Süveyş Kanalı kullanılmaz?
A) Kuveyt - İtalya
B) İran - Japonya
C) Almanya – Hindistan
D) İngiltere – Malezya
E) İran – Romanya
Aşağıda, nüfus özellikleri verilen ülkelerden hangisinde havayoluyla yapılan yük ve yolcu taşımacılığı daha fazladır?
12. Coğrafi Keşiflerin sonucunda aşağıdaki denizlerden hangisinin önemi artmıştır?
A) Doğum ve ölüm oranları yüksek olan
A) Akdeniz
B) Çalışanların yaş ortalaması düşük olan
B) Manş Denizi
C) Genç nüfus oranı fazla olan
C) Adriyatik Denizi
D) Doğal nüfus artış hızı düşük olan
D) Kızıldeniz
E) Kent nüfusu kır nüfusunda az olan
E) Karadeniz
Bilgi Köşesi Çanakkale Boğazı: Boğaz, Karadeniz'i Akdeniz'e bağlayan boğazlardan birisidir. Kıtalar arasında ulaşım feribotlarla sağlanır. En derin noktasının derinliği 167 metre olan boğazın ortalama derinliği 65 metredir.
Malakka Boğazı: Malezya Yarımadası ile Endonezya’ya bağlı Sumatra adası arasında bulunur. Kanalın uzunluğu 805 km. dir. Ekonomik ve stratejik açıdan bakıldığında Malakka Boğazı dünyanın en önemli deniz yollarından biri olup, Süveyş Kanalı ve Panama Kanalı´nın bir eşdeğeridir. Boğaz Hint Okyanusu ve Büyük Okyanus arasında ana denizyolu pasajını oluşturmakla, aynı anda dünyanın en kalabalık 3 ülkesi olan Hindistan, Endonezya ve Çin´i deniz yoluyla bağlılığını sağlamaktadır. Bununla kalmayıp yörenin en gelişmiş Ticaret Devlerini; Japonya, Güney Kore ve Tayvan´ı uluslararası ticarete bağlar.
267
/ Uluslararası Ulaşım
Bilgi Köşesi Bering Boğazı: Bering Boğazı, Asya’nın en doğu noktası (169° 449 Doğu) ile Amerika‘nın en batı noktası (168° 059 Batı) arasında bir boğazdır. Günümüzde Rusya ile ABD (Alaska) arasında coğrafi bir sınır konumunda olması ile birlikte Amerika ve Asya kıtalarının birbirine en yakın olduğu yerdir.
Kiel Kanalı: Baltık Denizinde ulaşım açısından önem taşır. Kuzey Denizinde Elbe Irmağı ağzındaki Brünsbüttelkoog’dan, doğuda Baltık Denizi kıyısındaki Kiel limanında yer alan Holtenau’ya kadar 98 km uzanır. İki deniz arasındaki en güvenli, kısa ve ucuz ulaşım yoludur. Genişliği 103 m, derinliği 11 m olan kanalın üzerinde yaklaşık 42 m yükseklikte yedi köprü bulunur.
Dover Boğazı: Büyük Britanya adasının Avrupa’dan ayıran dar boğaz. Uzunluğu 185, en dar yeri 31 kilometredir. Boğazın doğusunda Kuzey denizi, batısında Manş denizi bulunur. Çok eskiden beri, askerî ve iktisadî bakımdan büyük değer taşıyan bir boğazdır.
268
13. Havayolu ulaşımının yoğunlaştığı hatlar arasında, aşağıdakilerden hangisi yer almaz?
A) Avustralya ile Japonya
B) ABD ile İngiltere
C) Batı Avrupa ile Güney Asya
D) Orta Afrika ile Kuzey Asya
E) Güney Avrupa ile Ortadoğu
16. Aşağıdaki Avrupa ülkelerinden hangisinde ülke içi taşımacılıkta havayolu taşımacılığı önemli değildir? A) Almanya
14. Yer şekillerinin engebeli olduğu yerlerde, yol yapım giderleri yüksek olduğu için, demiryolunun yerini karayolu almıştır.
Yukarıdaki şekillerde beş bölgedeki karayolu gösterilmiştir.
Bu yörelerden hangisinde demiryolu yoğunluğu daha az olabilir?
A) I
B) II
B) Belçika
D) İngiltere
C) III
D) IV
E) İtalya
A) Akdeniz
B) Meksika Denizi
C) Umman Denizi
D) Manş Denizi
E) Japon Denizi
E) V
15. Yeryüzünde demiryolların yoğunlaştığı alanlar arasında aşağıdakilerden hangisi yer almaz?
18. Aşağıda eşleştirilen ülkelerden hangileri arasında demiryolu ile mal taşımacılığı daha kârlıdır?
A) Avustralya’nı batı ve iç kesimleri
A) Kanada - Brezilya
B) Kuzeybatı Avrupa
B) Güney Kore – Türkiye
C) Hindistan ve Japonya
C) Suriye – Romanya
D) Kanada ve ABD’nin doğusu
D) Kazakistan – Tacikistan
E) Güney Avrupa ülkeleri
E) Çin - İngiltere
1. B 13. D
2. E 14. C
3. C 15. A
4. D 16. B
5. E 17. A
C) Fransa
17. Coğrafi Keşiflerin sonucunda, aşağıdaki denizlerden hangisinin önemi azalmıştır?
Palme Yayınevi
2. Bölüm
6. E 18. D
7. E
8. A
9. D
10. C
11. B
12. B
4. Ünite ÇEVRE VE TOPLUM
1. Bölüm İNSAN VE ÇEVRE
1. Bölüm 2. Bölüm
/ İNSAN VE ÇEVRE / D OĞAL AFETLER VE TOPLUM
İnsan ve Çevre Bilgi Köşesi
1. TEST 1. İnsanın çevresiyle ilk temas etmesi beslenme amaçlıdır. İlk insanın beslenme ve barınma koşulları tamamen doğanın egemenliğindeydi. İnsan, doğada kendiliğinden yetişen bitkilerle ve avlayabildikleri hayvanlarla beslenebiliyordu.
4.
İnsan, doğal çevreyi kullanarak zamanla yapay bir çevre oluşturmuştur.
yapay çevreler arasında;
II. mağaralar,
Buna göre, ilk insanlarla ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?
III. boğazlar,
IV. maden ocakları,
A) Verimli akarsu boylarına yerleşmişlerdir.
V. karayolu
hangileri yer almaz?
I. yerleşim birimleri,
B) Göçebe bir yaşam sürdürmüşlerdir. A) I ve II
C) Yerleşik hayata geçmişlerdir. D) Yer altı kaynaklarını işletmeye başlamışlardır.
D) III ve IV
E) Çanak ve çömlekçilikte ileri gitmişlerdir.
İnsan, genellikle yerleşme için doğal ve beşerî çevre koşullarının uygun olduğu alanları tercih etmiştir.
Buna göre, Neolitik Çağ’da insanların yerleşmek için tercih ettiği akarsu havzaları arasında aşağıdakilerden hangisi yer almaz? A) Nil C) Fırat
5.
Palme Yayınevi
2.
Günlük hayatımızda kullandığımız hemen hemen her şeyi yaşadığımız çevreden temin etmekteyiz. Doğadan elde ettiğimiz hammaddeleri sanayi tesislerinde işleyerek kullanılabilir duruma getirilir. Buna göre, aşağıda verilen hammaddelerden hangisinin kullanıldığı alan doğru verilmemiştir?
C) Ağaç – Kâğıt D) Petrol - Plastik E) Bakır - Suni gübre
Aşağıdakilerden hangisinin oluşumunda insanların doğaya etkisine söz edilebilir?
B) Yağışın az yağdığı yıllarda tarımda verimin düşmesi
E) IV ve V
B) Demir – Otomotiv
B) Yang Çe D) Yenisey E) Ganj
A) Yer altı suyunu çıkartarak bağ ve bahçelerini sulaması
C) II ve III
A) Toprak – Seramik
6.
3.
B) I ve III
Atmosferin yapısının % 99’unu azot ve oksijen oluşturur. Karbondioksit ve su buharının atmosferdeki oranı çok düşüktür. Canlıların vazgeçemedikleri bu gazların oranındaki değişme canlıları doğrudan etkiler. Aşağıdakilerden hangisi atmosferdeki karbondioksit ve su buharının oranlarını değiştiren etkenler arasında yer almaz? A) Fosil yakıtların tüketiminin artması
C) Yanardağ patlamalarıyla insanların yerleştikleri alanları terk etmesi
B) Göl ve bataklıkların kurutulması
D) Deprem sonucunda tsunami dalgalarının oluşması
D) Ekilebilir arazilerin sulanabilir hale getirilmesi
E) Sıcaklığın düşük olduğu yerlerde kar yağışının uzun süre görülmesi
C) Fabrikaların bacalarına filtre takılmaması
E) Araçlardan havaya karışan ekzoz gazların artması
İNSAN VE ÇEVRE İnsanların etkileşim içinde olduğu doğal ve beşerî ortama çevre denir. İnsanlar ihtiyaçları doğrultusunda çevreyi değiştirmektedir. Beslenme, barınma, ulaşım ve dinlenme gibi ihtiyaçlarını karşılarken bu değişim bazen olumlu bazen de olumsuz olabilmektedir. İnsanların çevre üzerindeki etkileri ilk kez Neolitik Çağ’da yerleşik hayata geçmesi ile bitki ve hayvanları kültüre almasıyla başlamıştır. Bunun ilk görülmeye başladığı yerler de iklimin elverişli olduğu verimli topraklarda bulunduğu akarsu boyları olmuştur. Uyarı
İnsanların çevre üzerinde ilk kez etkili olmaya başladığı yerler Mezopotamya, Nil Vadisi, İndus, Ganj deltaları ile Anadolu’dur. Ayrıca Çin’de ilk insanların doğal çevre üzerinde etkili olduğu yerlerden biridir. İnsan, genellikle yerleşme için doğal ve beşerî çevre koşullarının uygun olduğu alanları tercih etmiştir. Doğadaki tatlı su kaynaklarını; içme suyu ihtiyacını karşılama, tarım alanlarını sulama ya da sanayi tesislerinde üretim amaçlı kullanmaya başlamıştır. Göl, deniz ve okyanuslardan balıkçılık, ulaşım ve turizm faaliyetlerinde yararlanan insan, akarsuların enerji potansiyelini kullanarak hidroelektrik enerjisi üretmeye başlamıştır. Uyarı
İnsanların doğal çevre üzerindeki etkileri ilk kez Sanayi Devrimi ile en yüksek düzeye ulaşmıştır. Doğal sistemler içerisinde insanlara engeller oluşturan faktörlerden biri yer şekilleridir. Yer şekillerin insanları zorladığı yerlerde insanlar teknolojik imkânlarla köprü, tüneller, yollar ve deniz kıyısında dolgu alanları yaparak yer şekillerinin ortaya çıkardığı engelleri aşmaya çalışır.
271
/ İnsan ve Çevre
Bilgi Köşesi Türkiye’de yer şekillerinin olumsuzluklarını aşmak için yapılan örneklerden bazıları şunlardır: Marmaray: İstanbul Boğazı’nın altından iki kıtayı birbirine kesintisiz bağlayan bir demir yolu tünelidir. Toplam uzunluğu 76,6 km Marmaray’ın 13,6 kilometresi yer altında ve deniz altında bulunan tünellerden oluşmaktadır. ➫ Avrasya Tüneli: Asya ve Avrupa’yı iki katlı karayolu tüneli ile birbirine bağlamaktadır. Toplam uzunluğu 14,6 km olan tünelin 5,6 km.lik kısmı deniz tabanının altından geçmektedir. ➫ Osmangazi Köprüsü: Uzunluğu 2.652 m olan ve İzmit Körfezi üzerine inşa edilen bu köprü, insanlara daha kısa ve güvenli bir ulaşım imkânı sağlamaktadır. ➫ Karadeniz Sahil Yolu: Sinop’tan başlayıp Gürcistan sınırına kadar uzanan 562 km lik Karadeniz sahil kuşağındaki karayoludur. Bu yolla Karadeniz kıyı kuşağına köprü ve tüneller ya da denize dolgu alanları yapılarak Kuzey Anadolu Dağları’nın ulaşıma olan olumsuz etkisi ortadan kaldırılmıştır. ➫ Ordu-Giresun Hava Limanı: Karadeniz kıyı kuşağında belli bir bölümünün doldurulmasıyla oluşturulan yapıdır. Bu yapı, Türkiye ve Avrupa’da deniz üzerine inşa edilmiş ilk havalimanı olma özelliğini de taşımaktadır. ➫ Maltepe Sahil Parkı: İstanbul’da Marmara denizi kıyı kuşağında denizin doldurulmasıyla yapılmıştır. Dünyanın en büyük şehir parklarından biri olan Maltepe Sahil Parkı, çok sayıda sosyal alandan oluşmaktadır.
272
7.
9.
İnsanların çevre üzerindeki etkileri nüfus miktarının yanı sıra teknolojik gelişmelere de bağlıdır. Teknolojik açıdan gelişmiş yerlerde insanların doğal çevre üzerindeki etkileri daha fazladır.
3
İnsanların doğal çevre üzerindeki etkileri yer şekillerine göre değişir. Örneğin, yer şekillerinin engebeli olduğu yerlerde insanlar köprü, tünel, viyadük gibi yapılar oluşturarak yer şekillerinin oluşturduğu engelleri aşmaya çalışırlar.
1 4
1
3
4
5 2 5
Buna göre, yukarıdaki haritada numaralandırılan yerlerin hangisinde, insanların doğal çevre üzerindeki etkileri daha fazladır?
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
8. Doğal çevre insan faaliyetlerini etkilemekte, insan faaliyetleri de doğal çevreyi değiştirmektedir.
Palme Yayınevi
1. Bölüm
2
Buna göre, yukarıdaki haritada numaralandırılan yerlerin hangisinde yer şekillerin olumsuz etkileri daha az olabilir?
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
10. Aşağıda insanların doğal çevreye müdahalesiyle ilgili verilen örneklerden hangisinin bulunduğu ülke yanlış verilmiştir? A) Kıyı koruma setleri – Hollanda B) Avrasya Tüneli – Türkiye C) Palmiye Adaları - Birleşik Arap Emirliği D) Üç Boğaz Barajı – ABD
Aşağıdakilerden hangisi, insanların bu faaliyetleri arasında yer almaz?
E) Yapay Nehir Projesi - Libya
A) Yeraltında kara ve demiryolu tünelleri yapması 11. Aşağıda insanların doğal çevre üzerindeki etkileriyle ilgili verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?
B) Engebeli arazilerde dağınık kır yerleşmelerini kurması C) Kıyıları doldurarak yerleşim alanlarını inşa etmesi
A) Marmaray, İstanbul Boğazı’nın altından geçen bir demiryolu tünelidir.
D) Kıyı koruma setleri yaparak gelgit ve dalgaların etkisini azaltması
B) Avrasya Tüneli, Asya ve Avrupa’yı iki katlı karayolu tüneli ile birbirine bağlamaktadır.
E) Barajlar yaparak akarsu taşkınlarını önlemesi
C) Osmangazi Köprüsü İzmit Körfezi üzerine inşa edilmiştir. D) Maltepe Sahil Parkı, İstanbul’da Marmara Denizi kıyı kuşağında denizin doldurulmasıyla yapılmış dünyanın en büyük şehir parklarından biridir. E) Karadeniz Sahil Yolu tüm Karadeniz kıyılarının doldurulmasıyla yapılmış karayoludur. 1. B
2. D
3. A
4. C
5. E
6. D
7. C
8. B
9. B
10. D
11. E
İnsan ve Çevre Bilgi Köşesi
2. TEST 1.
İnsanın doğal çevreye yapmış olduğu müdahaleler sonucunda hava, toprak, su ve besin kirliliği ortaya çıkmıştır. Ekosistemi bozan bu uygulamalar yeryüzünde bazı canlı türlerinin neslinin tükenmesine neden olmuştur.
İnsanların aşağıdaki uygulamalarından hangisi bu durumu daha çok neden olmuştur?
4.
Aşağıdaki haritada bir fosil kaynağını işleyen tesislerin bulunduğu yerler gösterilmiştir. Fosil kaynakların işlenmesi sırasında doğal çevreye katı, sıvı ve gaz halinde maddelerin karışmasıyla çevre kirliliği oluşur.
İnsanın yapmış olduğu bu müdahaleler
A) Göl ve bataklıkları kurutmak
➫ Yeni yerleşme alanları açmak
B) Fosil yakıtların kullanımını artırmak C) Akarsular üzerinde barajlar yapmak
D) Ormanları tahrip etmek E) Yeni yerleşim alanları açmak
Buna göre, haritada gösterilen yerlerde çevre kirliliğine yol açabilecek fosil kaynak aşağıdakilerden hangisi olabilir?
Atmosfere karışan zehirli gazların su buharıyla birleşmesiyle aşağıdakilerden hangisi meydana gelir? A) Asit yağmurları B) Ozon tabakasının delinmesi C) Küresel ısınma D) Sera etkisi E) Oksijenin atmosfere karışması
3.
İnsanların doğaya yapmış olduğu müdahaleler yeryüzünde farklılık gösterir. Örneğin bazı yerlerde yerleşim alanı açarak, bazı yerlerde orman tahribatı yaparak doğaya müdahalelerde bulunur. Aşağıda yeryüzünde bazı yerler ile bu yerlerde insanların doğaya olumsuz müdahaleleriyle ilgili verilenlerden hangisi yanlıştır? A) Amazon Havzası – Orman tahribatı yapmak
Palme Yayınevi
A) Linyit C) Petrol 2.
İNSANIN DOĞAYA ETKİSİ Doğal çevre, insanın bilinçsiz bir şekilde kullanmasıyla bozulmaktadır. Özellikle hayatımızın her alanında fosil yakıtların kullanımının artması hava, su ve toprak kirliliğine neden olmaktadır.
5.
B) Doğalgaz D) Taşkömürü E) Kaya gazı
Aşağıdakilerden hangisi, “Sanayi tesislerin yoğun olduğu yerlerde hava kirliliği, sanayi tesislerin az olduğu yerlere göre daha fazladır.” yargısını destekleyen bir örnektir? A) Hindistan’daki kirliliğin Moğolistan’dan fazla olması B) Norveç’teki kirliliğin Arabistan’dan az olması
Suudi
C) Yazın Antalya’daki kirliliğin Muğla’dan fazla olması D) Almanya’daki kirliliğin Polonya’dan az olması E) İstanbul’da yaz mevsimindeki kirliliğin kış mevsiminden az olması
➫ Sanayi tesisleri kurmak ➫ Ormanları tahrip etmek ➫ Bataklık ve gölleri kurutmak ➫ Yerüstü ve yer altı su dengesini bozmak
Uyarı
İnsanın doğaya yapmış olduğu olumsuz müdahaleler, ekosistemde dengeyi sağlayan bazı hayvan ve bitki türlerini yok etmiştir. Günümüzde nesli tükenme tehlikesi ile karşı karşıya olan bazı canlı türlerinin bulunmasının temel nedeni budur.
Bilgi
Çeşitli katı, sıvı atıkların, ağır metallerin toprağa ve suya bırakılmasıyla oluşan kimyasal kirlenme sanayi bölgelerinde fazladır. Hava, su ve toprağın fiziksel özelliğinin gözle görülür şekilde bozulmasıyla ortaya çıkan fiziksel kirlenme özellikle maden bölgelerinde fazladır. Hava, su ve toprağın çeşitli mikroorganizmalarla kirlenmesi ve biyolojik yapısının bozulmasıyla oluşan biyolojik kirlenme çoğunlukla tarım topraklarının zirai ilaçlara maruz kaldığı bölgelerde fazladır. Orman yangınlarıyla ortaya çıkan gazlar hava kirliliğine neden olurlar..
B) Batı Avrupa – Sanayi tesisleri kurmak C) Hint Yarımadası – Ormanlık alanlara yerleşim alanı açmak D) Hazar Havzası – Yer altı kaynaklarını çıkarmak E) Kuzey Afrika – Bataklıkları kurutmak
273
1. Bölüm
/ İnsan ve Çevre
Bilgi Köşesi
6.
Hava kirliliğinin nedenleri şunlardır: ➫ Sanayileşmeyle birlikte özellikle kömür ve petrol gibi fosil yakıt tüketiminin artması
8.
İnsanların doğal ortama müdahalelerinden biri de denizin doldurulmasıyla kıyıda yapmış olduğu değişimlerdir. İnsanların bu tür müdahaleler yer şekillerinin engebeli ve nüfusun fazla olduğu yerlerde daha çok görülür.
➫ Fabrika bacalarından havaya karışan çeşitli gazlar ➫ Egzozlardan havaya karışan maddeler ➫ Termik santrallerden ve evlerden çıkan zehirli gazlar
➫ Orman yangınlarıyla ortaya çıkan gazlar
Buna göre, yukarıdaki haritada farklı sembollerle gösterilen yerlerin hangisinde bu durum daha çok görülür? A)
B) D)
E)
Biyolojik
X……
Y……
Z……
II. Hava, su ve toprağın çeşitli mikroorganizmalarla kirlenmesidir.
III. Hava, su ve toprağın fiziksel özelliğinin gözle görülür şekilde bozulmasıyla oluşan kirliliktir.
Buna göre, numaralandırılan kirliliklerin şemadaki yerleri aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? X
Y
Z
A)
I
II
III
B)
II
I
III
C)
III
II
I
D)
I
III
II
E)
II
III
I
Örnek
I. Su kirliliği
Termik santrallerden dışarıya bırakılan sıcak sular
II. Radyoaktif kirlilik
Ulaşım araçlarının sayısının artması
III. Toprak kirliliği
Tarımda aşırı ilaç ve gübre kullanımı
IV. Işık kirliliği
Termik santrallerden enerji üretimi
9.
B) I ve III D) II ve IV
Aşağıdaki haritada bir kirlilik türünün fazla olduğu yerler koyu renkle gösterilmiştir.
Numaralandırılan bu kirlilik türlerinden hangileri karşısındaki örnekle birlikte doğru verilmiştir? A) I ve II
Fiziksel
Aşağıda bazı kirlilik türleri ve karşısında kirlilik örneği verilmiştir. Kirlilik Türü
Kimyasal
I. Çeşitli katı ve sıvı atıklar ile ağır metallerin toprağa ve suya bırakılmasıyla oluşan kirliliktir.
Palme Yayınevi 7.
Kirlilik Türleri
C)
Uyarı
Havaya karışan zehirli gazlar, asit yağmurlarına neden olmaktadır. Ayrıca atmosferde karbondioksit oranın artması sera etkisine, bu da dünyanın ısınmasına, buzulların erimesine ve iklimlerin değişmesine neden olmaktadır.
Aşağıdaki şemada bazı kirlilik türleri verilmiştir.
C) II ve III
Bu yerlerde görülen ortak kirlilik türleri arasında aşağıdakilerden hangisi kesin sayılamaz? A) Gürültü kirliliği
E) III ve IV
B) Hava kirliliği C) Işık kirliliği D) Su kirliliği E) Radyoaktif kirlilik
274
1. B
2. A
3. E
4. C
5. A
6. C
7. B
8. D
9. E
İnsan ve Çevre Bilgi Köşesi
3. TEST 1.
Karadeniz kıyı kuşağında belli bir bölümünün doldurulmasıyla Ordu-Giresun Hava Limanı inşa edilmiştir.
3.
Aşağıdakilerden hangisi, Ordu Giresun’da denizi doldurarak havaalanı yapılmasının nedeni olabilir?
Yeryüzü şekilleri bazı yerlerde ulaşımı engellemesine rağmen geliştirilen çeşitli projelerle bu olumsuzluklar aşılmıştır. Bu engelleri aşmak amacıyla yapılan Osmangazi Köprüsü aşağıdaki illerimizden hangisinde bulunur?
A) Yer şekillerinin engebeli olması
A) Sakarya
B) Ormanlarla kaplı alanların fazla olması
B) Kocaeli
C) Fındık tarımının yoğun bir şekilde yapılması
C) Bilecik
D) Nüfus miktarının fazla olması
E) Çanakkale
D) İzmir
KİRLİLİK TÜRLERİ Su Kirliliği ➫ Su döngüsü sırasında suya karışan atıklar ➫ Konutlarda, sanayide çıkan kirli sular ➫ Tarımda aşırı ilaç ve gübre kullanılması ➫ Termik ve nükleer santrallerden dışarıya bırakılan sıcak sular
E) Demiryolu ulaşımının bulunmaması Toprak Kirliliği ➫ Evlerden ve fabrikalardan çıkan çöpler
2.
• Hızlı nüfus artışı
• Teknolojik gelişmeler
• Tarım ve yerleşim alanı açma
Yukarıda insanların çevre üzerinde etkili olmasının nedenleri verilmiştir.
Palme Yayınevi
4.
Yoğun nüfuslu şehirlerde yaşayan insanlar, uygun yerlere sosyal alanlar yaparak kısa süreli etkinliklere katılırlar. Bu amaçla yapılan parklar buna örnek gösterilebilir. Aşağıdaki parklardan hangisi buna örnek gösterilemez? A) Ankara Gençlik Parkı B) Maltepe Sahil Parkı C) Gülhane Parkı
3
D) İzmir Kültür parkı
1
E) Abant Milli Parkı
2
4
Bunlara göre, Türkiye haritasında numaralandırılan yerlerin hangisinde, insanların çevre üzerindeki etkileri daha fazla olmuştur? A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
➫ Tarım alanlarında kullanılan kimyasal ilaç ve gübreler
Radyoaktif Kirlilik ➫ Radyoaktif atıklar ➫ Nükleer denemeler Gürültü Kirliliği ➫ Teknolojinin gelişmesi ➫ Sanayi kuruluşları ➫ Ulaşım araçları
5
➫ Su ve hava ile gelen maddeler
5. Aşağıdakilerden hangisi hava kirliliğinin nedenleri arasında yer almaz? A) Fabrika bacalarından havaya karışan çeşitli gazlar B) Orman yangınlarıyla ortaya çıkan gazlar C) Termik santrallerden ve evlerden çıkan zehirli gazlar D) Açık alanlarda kurulan çeşitli aydınlatma araçları E) Egzozlardan havaya karışan maddeler
275
1. Bölüm
/ İnsan ve Çevre 6.
➫ Yerleşme alanlarının genişlemesi
Fosil yakıtların tüketimindeki artış çevresel olarak büyük zararlara yol açmaktadır. Gelişmiş ülkelerde Teknoloji kullanılması nedeniyle olumsuz çevresel etkiler daha az görülür.
Buna göre;
➫ Açık alanların aydınlatılması
I. sanayi tesislerinin bacalarına filtre takılması,
B) Radyoaktif kirlilik
➫ Sanayi kuruluşlarının sayısının artması
II. enerji üretiminde yenilenebilir kaynakların tercih edilmesi,
D) Işık kirliliği
III. sanayi tesislerin nemli bölgelere kaydırılması
faaliyetlerinden hangileri bu etkiyi azaltmaz?
Bilgi Köşesi Işık Kirliliği
Besin Kirliliği: Hava, su ve toprak kirliliği besinlerin de
A) Yalnız I
kirlenmesine neden olmaktadır. Besinlerimizi elde ettiğimiz bitki ve hayvanlar, kirlenen bu doğal ortamlarda yaşamlarını sürdürmekte bu da insan sağlığını tehdit edebilmektedir.
9.
Bazı çevre sorunları yerel, bazı çevre sorunları da küresel boyutta olduğuna göre, aşağıdaki kirlilik türlerinden hangisinin etkisi diğerlerine göre daha yerel düzeyde olabilir? A) Hava kirliliği
B) Yalnız II D) I ve II
C) Su kirliliği E) Besin kirliliği
C) Yalnız III E) II ve III 10. Türkiye’de çevre ile ilgili görülen kirlilikler aşağıdakilerden hangisinde daha fazladır? A) Menteşe Yöresi
Ülkelerin fosil kaynak kullanım oranları dikkate alındığında, aşağıdaki ülkelerin hangisinde bu enerji kaynağının kullanımına bağlı olarak görülen çevre sorunlarının daha az olması beklenir?
B) Gelibolu Yarımadası
Palme Yayınevi
7.
C) Tuz Gölü Havzası D) Erzurum Kars Platosu E) Ergene Havzası
A) Kanada B) Suudi Arabistan C) Hindistan D) Çin E) Güney Afrika Cumhuriyeti 11 Aşağıda bir kirlilik türüne yol açan nedenler verilmiştir. 8.
Birleşik Arap Emirliği, Kuveyt ve İran’dan denizyoluyla dünya piyasalarına gönderilen petrol ilk önce aşağıdaki suyollarından hangisinde kirliliğine neden olma ihtimali daha fazladır? A) Süveyş Kanalı
• Tarım alanlarında kullanılan kimyasal ilaç ve gübreler
Bu kirlilik türü aşağıdakilerden hangisidir?
D) Hava
E) Macellan Boğazı
3. B
• Su ve hava ile gelen maddeler
C) Toprak
D) Korint Kanalı
2. C
B) Işık
C) Malakka Boğazı
1. A
• Evlerden ve fabrikalardan çıkan çöpler
A) Radyoaktif
B) Hürmüz Boğazı
276
E) Su
4. E
5. D
6. C
7. A
8. B
9. D
10. E
11. C
DOĞAL AFETLER
2. Bölüm
2. Bölüm
/ Doğal Afetler ve Toplum
Bilgi Köşesi
1. TEST 1.
Afet, insanlara zarar veren ve can ve mal kayıplarına yol açan doğa olaylarıdır.
4.
Bu doğa olaylarının özellikleri arasında, aşağıdakilerden hangisi yer almaz?
• tarlaları eğim yönüne dik sürmek,
• ağaçlandırma yapmak,
Afetin özellikleri şunlardır:
A) Can ve mal kayıplarının olması
• yamaçları taraçalamaktır.
➫ Doğal olması
B) Sadece beşeri faaliyetlerin sonucunda olması
Doğal afetler, en geniş anlamıyla insanlara zarar veren ve can ve mal kayıplarına yol açan doğal olaylarıdır.
➫ Can ve mal kaybına neden olması
C) Etki süreleri ve zararlarının farklı olması
➫ Çok kısa zamanda meydana gelmesi
Bu çalışmaların erozyonu önlemedeki ortak amacı aşağıdakilerden hangisidir? A) Kayaların çözülmesinin yavaşlatılması
D) Oluşumu başladıktan sonra insanlar tarafından engellenememesi
➫ Başladıktan sonra insanlar tarafından engellenememesidir.
Erozyonu önlemek için yapılan uygulamalardan bazıları,
B) Tarımsal verimin artırılması C) Yamaç eğimlerinin azaltılması
E) Bazılarının kaynağının Yer’in içi olması
D) Suyun akış hızının azaltılması E) Tarım alanlarının daha kolay işlenmesi
Uyarı
Doğal olayların afete dönüşmesinde; ➫ jeolojik yapı
5. 2.
Doğal afetler, insanların doğal dengeyi bozması oranında artarak devam etmektedir.
Aşağıdaki doğal afetlerden hangisi ile, insanların doğal dengeye müdahalesi arasında ilişki kurulamaz?
➫ iklim özellikleri ➫ insan faktörleri etkilidir.
Doğal afetler yeryüzünde her zaman olmuştur. Ancak insanların doğal dengeyi bozması oranında artarak devam etmektedir. Deprem, sel ve taşkınlar, heyelanlar, çığ, kuraklık doğal afetlerden bazılarıdır. Bazı çevresel bozulmalar da bir afet nedeni olabilir veya bunların yayılmaları bir afetin ortaya çıkmasına sebep olabilir (Örneğin, ormanların yok edilmesiyle çölleşmenin ortaya çıkması gibi).
A) Erozyon C) Heyelan E) Orman yangınları
3.
B) Kuraklık D) Volkanizma
Yukarıdaki haritada, Türkiye’de erozyonun fazla olduğu yerler gösterilmiştir.
Bunlardan hangisinde meydana gelen erozyon, diğerlerinden farklı bir nedene dayanır?
278
B) Kahverengi step C) Podzol D) Çernozyom E) Alüvyal
6.
Anakayanın geçirimsiz (killi), yağışın bol, yamaç eğiminin çok olduğu ve tabakaların düşey uzanıma sahip olduğu yerlerde kütlelerin aniden yer değiştirmesiyle heyelan oluşur.
Yukarıdaki Türkiye haritasında taranmış bölgelerde diğer koşulların aynı olduğu varsayılırsa, hangilerinde yağışın etkisiyle daha fazla heyelan görülür?
Dağlık yerlerde su erozyonu, düz yerlerde rüzgâr erozyonu daha fazladır.
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V
Aşağıdaki toprak türlerinden hangisinin görüldüğü alanlarda, heyelan olasılığı daha fazladır? A) Terra – rossa
Palme Yayınevi
➫ yeryüzü şekilleri
A) I ve II
B) I, II ve IV D) III, IV ve V
C) II, IV ve V E) IV ve V
Doğal Afetler 7.
Doğal afetlerin etkileri ülkeden ülkeye değişir, hatta aynı ülkenin sınırları içerisinde bölgeden bölgeye de değişir.
10. Aşağıdakilerden hangisi, sel ve taşkınların nedenleri arasında gösterilemez?
Doğal afetlerin etkilerinin farklı olması ile, aşağıdakilerden hangisi arasında ilişkisi kurulamaz?
B) Yüzey şekillerinin sel ve taşkınlara uygun olması
A) Akarsular üzerine barajların kurulması
A) Jeolojik yapıyla
C) Toprakların suyun yeraltına sızmasına uygun olmaması
B) Gelişmişlik düzeyleriyle
D) Kısa sürede çok fazla yağan yağışlar
C) Yüzey şekilleriyle
E) Yerleşim yerlerinin derelere yakın alanlarda kurulması
D) Beşeri etkenlerle E) Coğrafi koordinatlarıyla
Yeryüzünün faylı alanlarında deprem riski yüksektir.
Buna göre, yukarıdaki haritada belirtilen kentlerden hangisinde deprem riski en azdır? A) İzmir C) Edirne E) Bolu
9.
B) Erzincan D) Malatya
11. Aşağıdaki grafikte Türkiye’de arazinin yükselti basamakları ve bunları kapladıkları alanlar gösterilmiştir.
Palme Yayınevi
8.
Bilgi Köşesi
Grafikteki bilgilerden yararlanarak, Türkiye’de etkili olan doğal afetlerle ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
Doğal afetler oluşum nedenlerine göre jeolojik kökenli ve meteorolojik kökenli olmak üzere ikiye ayrılır.
JEOLOJİK KÖKENLİ DOĞAL AFETLER Deprem, volkanik püskürme ve heyelan jeolojik kökenli afetleri oluştururlar.
DEPREMLER: Yer’in derinlerindeki potansiyel enerjinin, doğal nedenlerle kinetik enerjiye dönüşmesi ve dalgalar halinde çevreye yayılması sonucunda, yerkabuğunda meydana gelen salınım ve titreşim hareketlerine deprem denir. Oluşum nedenlerine göre depremler üç grupta incelenir: a) Göçme depremleri b) Volkanik depremler c) Tektonik depremler
A) Akarsu taşkınlarının fazla olması B) Kaya düşmesi, toprak kaymasının fazla olması
Dünyadaki doğal afetler oluşum süreleri ve etkilerine göre sıralandığında en önemlilerinin kuraklık, bölgesel sel ve taşkınlar ile tropikal siklonlar olduğu görülür.
C) Çığ olasılığının fazla olması D) Orman yangınlarının fazla olması E) Toprağın su ve rüzgâr tarafından kolay taşınması
Buna göre, doğal afetlerle ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A) En yaygın doğal afetler jeolojik kökenlidirler. B) Doğal afetlerin etkilerinde coğrafi koordinatların etkisi yoktur. C) Verilen doğal afetlerin hepsinin oluşumunda insanların doğal dengeyi bozması etkili olmuştur.
12. Aşağıdakilerden hangisi, çığ oluşumuna neden olan faktörler arasında gösterilemez? A) Arazi eğiminin fazla olması
D) En önemli doğal afetler meteorolojik kökenlidirler.
B) Toprak örtüsünün yıkanmış olması
E) Yer yapısının engebeli olduğu alanlarda daha çok etkilidirler.
D) Havaların birden ısınması
1. B
2. D
3. B
4. D
5. C
6. B
C) Ormanların tahrip edilmesi E) Taze kar tabakasının kalın olması 7. E
8. C
9. D
10. A
11. D
12. B
279
/ Doğal Afetler ve Toplum
Bilgi Köşesi VOLKANİZMA Yer’in derinlerindeki çok sıcak maddeler (magma), yerkabuğunun kırık ve direnci zayıf yerlerinden sıvı halinde yeryüzüne çıkar. Bu sıvı maddelere lav denir. Volkanik püskürme sırasında yakın çevrede yer sarsıntıları, şiddetli sağanak yağmurlar, kasırgalar, çamur selleri ve kül çığları görülür.
KÜTLE HAREKETLERİ (HEYELAN) Yeryüzünü şekillendiren dış olaylardan biri de toprak kaymaları ve göçmeleridir. Bunlar yamaçlarda yerçekimine bağlı olarak meydana gelirler. Sadece yamaçtaki toprağın yer değiştirmesine toprak kayması denir. Toprakla birlikte alttaki kayalar, örneğin yamacın bir kısmının yerinden koparak yer değiştirmesine de göçme (heyelan) adı verilir.
2. TEST 1.
4.
Rüzgâr erozyonu kurak ve yarı kurak iklimlerde, bitki örtüsünün zayıf olduğu alanlarda etkilidir.
Buna göre, yukarıda verilen Türkiye haritasında işaretli yerlerden hangisinde rüzgâr erozyonu daha fazla etkilidir?
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
B) Akarsuların bol alüvyon taşıması C) Tektonik depremlerin görülmesi D) Şiddetli rüzgârların esmesi
E) 5
2.
Yerkabuğunun faylı genç arazilerinde deprem riski fazladır.
Buna göre, aşağıdaki kentlerden hangisinde deprem olasılığı daha düşüktür? A) Tokat B) İzmir C) Bolu D) Kahramanmaraş
Haritada gösterilen taralı alanlarda aşağıdaki doğal afetlerden hangisi görülmez? A) Yanardağ patlaması
E) Sel ve taşkınların etkili olması
Palme Yayınevi
2. Bölüm
5.
Türkiye’de büyük kentlerimizin bazı yerleşim birimlerinde su taşkınları yaşanmaktadır.
Bu yerleşim birimlerinde su taşkınlarının yaşanmasında,
I. gecekondulaşmanın fazla olması,
II. altyapının yetersiz olması,
III. yükseltinin fazla olması
nedenlerinden hangileri etkili olmaktadır?
E) Aksaray A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) Yalnız
III D) I ve II 3.
Toprakla birlikte alttaki kayaların da yer değiştirmesi olayına “heyelan” denir.
6.
Buna göre, heyelanların en fazla Doğu Karadeniz Bölümü’nde görülmesinin nedeni aşağıdakilerden hangisi olamaz?
Türkiye’nin coğrafi konumu nedeniyle doğal afetler bakımından risk altında olan bir ülkedir.
Matematik konumu göz önüne alındığında, aşağıdaki doğal afetlerden hangisinin Türkiye’yi görülme olasılığı daha azdır?
A) Eğimin fazla olması B) Yağışın fazla olması C) Bitki örtüsünün gür olması D) Killi tabakaların bulunması E) Tabakaların eğim doğrultusunda uzanması
A) Çığ düşmesi B) Şiddetli yağışlar C) Erozyon D) Heyelan E) Hortum
280
E) II ve III
Doğal Afetler 7.
10. Bayındırlık ve İskân Bakanlığı’na bağlı Afet İşleri Genel Müdürlüğü’nün hazırladığı raporlara göre Türkiye’de en çok görülen afetin oransal olarak % 61 ile deprem olduğu görülmüştür.
Aşağıdaki şekilde, Türkiye’de görülen doğal afetlerden birinin mevsimlere dağılışı gösterilmiştir.
Bu durumun nedeni, aşağıdakilerden hangisi olabilir? A) Yer şekillerinin çeşitli olması
B) Kimyasal kökenli kayaçların yaygın olması
Bu doğal afet, aşağıdakilerden hangisi olabilir?
C) Yer yapısının kırıklı olması D) Yüksek düzlüklerin fazla olması
A) Kuraklık
E) Kuzey Yarımküre’nin bulunması
B) Heyelan C) Orman yangınları D) Tektonik depremler E) Erozyon
Türkiye’de yaz kuraklığının yaşandığı alanlarda orman yangınları daha fazla görülür.
Palme Yayınevi
8.
11. Su kaynaklarının sınırlı ve yağış miktarının az olmasına bağlı olarak yaşanan afete kuraklık denir.
Meteorolojik kökenli doğal afetlerden biri olan kuraklıkla ilgili, aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
B) En uzun ve en etkili doğal afettir. C) Etkileri beşeri faaliyetlere göre değişir. D) Etkileri genç oluşumlu arazilerde daha fazladır. E) Yerüstü su kaynakları kurur ve yeraltı su seviyesi düşer.
A) Güneybatı Anadolu B) Boğazlar ve çevresi 12. Ülkelerin coğrafi konumlarının farklı olmasına bağlı olarak ülkelerde en çok görülen doğal afetler farklılıklar gösterir.
D) Doğu Karadeniz kıyı kuşağı E) Güney Marmara ve çevresi
9.
Heyelan ve toprak kaymalarının oluşumunu şu etkenler kolaylaştırır: Eğim: Eğim fazla ise, yerçekiminin etkisi ile aşağıya doğru hareket kolaylaşır. Su: Toprağın ve kayaların içine sızan su sürtünmeyi azaltır, hareketi kolaylaştırır. Kayanın veya toprağın cinsi: Kayaların cinsi birbirinin aynı değildir. Killi tabakalar suyu emerek hamur hale gelir, kayma kolaylaşır. Eğiminde etkisi ile ağırlaşan toprak kütlesinde kayma veya göçme meydana gelir. Tabakaların durumu: Tortul tabakaların vadiye doğru eğimli olduğu yamaçlarda göçme kolaylaşır.
A) Ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayanan bölgelerde daha çok etkilidir.
Yukarıda, ormanların Türkiye’deki dağılışı gösterilen haritadaki bilgilerden, aşağıdaki alanlardan hangisinde orman yangınları daha fazla olması beklenir?
C) Yıldız Dağları Bölümü
Bilgi Köşesi
Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’de erozyonun çok şiddetli olmasının nedenlerinden biri değildir?
Buna göre, aşağıda yer alan ülke ve doğal afet eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?
Ülke
METEOROLOJİK KÖKENLİ DOĞAL AFETLER Kuraklık, erozyon, fırtına, sel ve çığ meteorolojik kökenli doğal afetlerdir. Kuraklık: Su kaynaklarının sınırlı ve yağış miktarının az olmasına bağlı olarak yaşanan afete kuraklık denir. Kuraklık nüfusun fazla, ekonomisinin tarım ve hayvancılığa dayandığı bölgelerde doğal afete dönüşür. Kuraklık en uzun süreli ve en etkili olan doğal afettir. Kuraklık sonucunda: ➫ Su kaynakları kurur.
Doğal Afet
➫ Tarım faaliyetleri yapılamaz. ➫ İnsanlar ve hayvanlar ölür.
A) Japonya
Volkanizma
A) Yağış rejiminin düzensiz olması
B) Brezilya
Sel ve taşkınlar
B) Orman alanlarının yetersiz olması
C) Yunanistan
Deprem
C) Mera hayvancılığının yaygın olması
D) Almanya
Orman yangınları
D) Yüzey şekillerinin engebeli olması
E) Filipinler
Tropikal siklonlar
E) Üç tarafının denizlerle çevrili olması
1. B
2. E
3. C
4. A
5. D
6. E
7. B
8. A
9. E
10. C
11. D
12. D
281
/ Doğal Afetler ve Toplum
Bilgi Köşesi EROZYON Toprak örtüsünün yağmur ve sel suları ile rüzgârlar tarafından süpürülmesine toprak erozyonu denir. Bu süpürme işleminde yamaçlarda sular, kurak alanlarda da rüzgârlar etkili olmaktadır. Bir yerde, ➫ eğimin çok olması, ➫ sağanak haldeki yağmurlar ve hızlı kar erimelerinden oluşan sular, ➫ bitki örtüsünün olmaması, toprak erozyonunu artırmaktadır. Erozyon sonucunda zamanla yamaçlar topraktan yoksun kalır, çıplaklaşır ve verimsizleşir.
3. TEST 1.
• Japonya’da konutlar hafif ve esnek malzemelerle yapılmaktadır.
• İsveç, Norveç ve Kanada’da konutların yapımında ahşap malzeme kullanılmaktadır.
• Kuzey Afrika ülkelerinde konutlar kerpiçten yapılmaktadır.
Bu gözlemler konut yapımında, I. yer yapısı,
II. doğal koşullar,
III. matematik konum
durumlarından hangilerinin etkili olduğuna örnek olur? A) Yalnız I
B) Yalnız II
Yukarıdaki haritada Türkiye’de fay hatlarının dağılışı gösterilmiştir.
Buna göre, fay hatlarının geçtiği alanların tümü için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A) Genç arazilerdir.
C) Yalnız
B) Eğimli arazilerdir.
III
C) Yükselti ortalamaları fazladır. D) I ve II
ÇIĞ Çığ, kar örtüsünün eğim yönünde hareket etmesiyle can ve mal kayıplarına neden olan doğa olayıdır.
4.
2.
Türkiye’de erozyon nedeniyle çok fazla miktarda toprak aşınıp taşınmaktadır.
Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’de erozyonun çok fazla olduğunu kanıtlamada tek başına örnek olamaz?
Türkiye’de ortalama yükseltinin 1000 m.nin üzerinde olan yerlerde kış aylarında çığ tehlikesi vardır. Özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde ağaçtan yoksun alanlarda bu tehlike daha fazladır.
D) Kıvrımlı arazilerdir.
E) II ve III
E) Karstik kaynak bakımından zengindirler.
Palme Yayınevi
2. Bölüm
5.
Doğal kaynak, çevrede kendiliğinden oluşmuş, oluşma aşamasında insan aklı, emeği ve tekniğinin herhangi bir rolünün bulunmadığı bütün zenginlik kaynaklarını ifade eder. Tarih boyunca insanlar ihtiyaçlarını karşılamak için çeşitli doğal kaynakları kullanmışlardır. Bu doğal kaynakları kullanırken de yaşadıkları ortamı ve çevreyi çeşitli şekillerde değiştirmişlerdir.
Aşağıdakilerden hangisinin, doğal kaynakların kullanımında etkili olduğu söylenemez?
A) Tarım alanlarının verimsizleşmesi B) Kıyılarda geniş delta ovalarının bulunması C) Barajların ömürlerinin kısalması D) Toprak örtüsünün hızla incelmesi E) Akarsuların yük miktarının artması
A) Doğal kaynağın rezervi ve verimliliği 3.
Aşağıdaki tarım yöntemlerinden hangisi erozyonu hızlandırır?
B) Doğal kaynakların işletilmesinde kullanılan yöntem ve teknikler
A) Tarım alanlarını nadasa bırakmak
C) Doğal kaynakların oluşumu
B) Nöbetleşe ekim yapmak C) Tarlaları eğime dik yönde sürmek D) Eğimli yamaçlarda basamaklar oluşturmak E) Doğal bitki örtüsünü korumak 282
D) İnsan ihtiyaçları E) Ülkelerin gelişmişlik düzeyleri
Doğal Afetler 6.
Karadeniz Bölgesi hariç ülkemizin genelinde erozyon önemli bir sorundur.
Bu durumun nedenleri arasında, ülkemizin aşağıda verilen özelliklerinden hangisi yer almaz?
9.
Türkiye’de, doğal afetlerin önemli bir kısmının ilkbaharda yaşanmasının nedeni, aşağıdakilerden hangisi olabilir?
Türkiye’de çığ önleme ve zararlarını azaltmak için yapılması gereken çalışmaların başlıcaları şunlardır:
A) Yüzey şekilleri B) Kar erimeleri
A) Yüksek ve engebeli olması
C) Yağış biçimi
B) Nüfus artış hızının fazla olması
D) Bitki örtüsü
C) Toprağın kuru ve gevşek olması
E) Toprak türü
Bilgi Köşesi
➫ Çığ risk haritalarını hazırlamak
D) Bitki örtüsünün cılız olması
➫ Çığ önleme yapıları oluşturmak
E) Levhaların karşılaşma alanlarında bulunması 10. Dünya’da sel felaketinden ölen insanların yarıdan fazlası Bangladeş’te olmasının nedenleri arasında, aşağıdakilerden hangisi yer almaz?
➫ Çığ erken uyarı sistemleri oluşturmak ➫ Arama - kurtarma ekipleri kurmak
A) Ekonomik açıdan geri kalması
Kış yağışları kar şeklinde ve yeryüzü şekilleri engebeli olan bölgelerde çığ düşmeleri yoğun olarak yaşanır.
B) Ortalama yükseltinin az olması
Buna göre, aşağıdaki bölgelerimizden hangisinde, çığ düşme olasılığı daha fazladır?
E) Kuzeyinde Himalaya dağlarının bulunması
A) Doğu Anadolu B) Ege Bölgesi C) İç Anadolu D) Akdeniz E) Güneydoğu Anadolu
C) Muson ikliminin görülmesi D) Nüfus miktarının fazla olması
Palme Yayınevi
7.
11. İnsanlar, zaman içinde volkan püskürmelerinden etkilenmiş ve büyük afetler yaşamışlardır. Püskürmelerin, canlılar ve ekonomik yaşam üzerinde zararları olmasına karşın volkanların çok sayıda yararı da vardır.
Aşağıdakilerden hangisi, volkanların yararlarından biri olabilir? A) Yağış miktarını artırması B) Bitki çeşidini artırması
8.
C) Sıcak su kaynaklarının oluşması
Japonya’da meydana gelen depremler İran’da meydana gelen depremlerden daha az can ve mal kayıplarına yol açarlar.
D) Kimyasal kökenli madenlerin oluşması E) Tektonik depremlerin meydana gelmesi
Bu durum, aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Japonya’da arazinin daha sert kayaçlardan oluşması B) İran’da aktif fayların daha şiddetli depremler üretmesi
12. Doğu Karadeniz’de heyelan olaylarını azaltan etken, aşağıdakilerden hangisi olabilir?
C) İran’da düz alanların daha fazla olması
A) Bitki örtüsü
D) Japonya’nın depreme karşı etkili önlemler alması
B) Tabakaların uzanışı
E) Japonya arazisinin daha eski oluşumlu olması
D) Yağış miktarı
1. D
2. B
3. A
4. A
5. C
6. E
C) Yamaç eğimi E) Killi tabakalar 7. A
8. D
9. B
10. D
11. C
12. A
283
/ Doğal Afetler ve Toplum
Bilgi Köşesi SEL VE TAŞKINLAR Sel, Dünya’nın büyük bir bölümünde ve çok sıkça görülen ve afete dönüşmesi durumunda büyük can ve mal kayıplarına yol açan doğal bir tehlikedir.
Türkiye’de çok sayıda sel ve taşkınların görülmesinde; iklim, yüzey şekilleri, akarsu sistemleri, bitki örtüsü ve toprak yapısı etkili olmuştur. Ayrıca yanlış arazi kullanımı ve yanlış yer seçimleri sel ve taşkınların şiddetinin giderek artmasına neden olmaktadır.
4. TEST 1.
Aşağıdakilerden hangisi erozyonun ortaya çıkardığı sonuçlardan biri değildir?
4.
A) Tarım alanlarının verimsizleşmesi
Arazi yapıları göz önüne alındığında, aşağıdaki illerimizden hangisinde heyelanlar daha fazla görülmesi beklenir?
B) Liman, baraj, sulama kanallarının alüvyonlarla dolması
A) Artvin
C) Tarımsal üretim ve gelirin azalması
C) Adana
D) Tarım ürünlerinin olgunlaşma süresinin kısalması
D) Şanlıurfa
B) Nevşehir
E) Tekirdağ
E) Akarsu taşkınlarının artması
2.
Doğu Anadolu Bölgesi’nde akarsu taşkınlarının en çok görüldüğü dönem ilkbahar sonları ve yaz başları, en az görüldüğü dönem ise kış mevsimidir.
Bu durum aşağıdakilerden hangisiyle açıklanır? A) Yağış miktarıyla B) Yağış rejimiyle C) Yağış biçimiyle D) Havzalarının genişliğiyle
5.
Türkiye’nin jeolojik yapısı göz önüne alındığında tektonik kökenli doğal afetlerden biri olan şiddetli yer sarsıntılarının görüldüğü alanlar geniş yer kaplamaktadır.
Bu durum Türkiye’nin aşağıdaki özelliklerinden hangisinin sonucudur?
Palme Yayınevi
2. Bölüm
A) I. jeolojik zamana ait arazilere sahip olmasının B) Epirojenez sonucunda yükselmesinin C) Kıvrım dağlarının geniş yer kaplamasının
E) Yer şekillerinin engebeliliğiyle
D) Volkanik alanlarının bulunmasının
3.
Aşağıdaki haritada rüzgâr aşındırmasının etkili olduğu yerler taralı olarak gösterilmiştir.
6.
Türkiye’de bitki örtüsünün en zayıf olduğu Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde erozyon en fazla değildir.
Bu durum, aşağıdakilerden hangisinin sonucu olabilir?
Buna göre haritada taranarak gösterilen yerlerde aşağıdaki doğal afetlerden hangisi daha çok görülür?
A) Yüzey şekillerinin engebesiz olması
A) Sel ve taşkınlar
D) Yaz mevsiminin kurak geçmesi
B) Volkan püskürmesi
E) Kır nüfusunun kent nüfusundan az olması
C) Kuraklık D) Toprak kayması E) Çığ düşmesi
284
E) Genç oluşumlu, aktif fay hatlarına sahip olmasının
B) Nüfus miktarının az olması C) Yüzölçümünün küçük olması
Doğal Afetler 7.
10. Aynı büyüklükteki depremlerin farklı şiddetlerdeki hasarlara yol açmasının nedenleri arasında, aşağıdakilerden hangisi yer almaz? A) Arazi yapılarının farklı olması B) Yapı tekniklerinin farklı olması C) Deprem öncesi önlemlerin alınması
Yağışın ve yamaç eğiminin fazla olduğu yerlerde heyelan olayları fazladır.
D) Depremim meydana geldiği zamanın farklı olması
Yukarıdaki haritada belirtilen alanların doğal özellikleri dikkate alındığında, hangisinde heyelan olaylarının daha az olması beklenir?
E) Deprem sırasında dökülen maddelerin temizlenmesi
A) I
C) III
D) IV
E) V
Ülkemizde en çok görülen meteorolojik tehlikeler; şiddetli yağışlar, sel, taşkın, donma, orman yangınları, kuvvetli rüzgâr, fırtına, çığ ve yıldırımdır.
11. Türkiye’de atmosfer kökenli doğal afetler çok sık ve yaygın olarak görülür. Palme Yayınevi
8.
B) II
Aşağıdaki doğal afetlerden hangisi, yukarıdaki doğal afetlerden biri değildir? A) Kuraklık
Bilgi Köşesi Sel ve taşkınlardan korunmanın yolları ➫ Doğal bitki örtüsünün, özellikle de ormanların korunması gerekir. ➫ Suyun hızını kesmek için yamaçların teraslandırılması, akarsu yataklarına setler yapılması ve göletler oluşturulması sel baskınlarının yol açacağı zararları büyük ölçüde azaltır. ➫ Sel baskınlarından ve taşkınlardan korunmanın bir yolu da akarsu kenarlarına yerleşmenin önlenmesidir. ➫ Sel ve taşkın riski altındaki alanlar belirlenmeli ve buraların yapılaşmaya açılmaması gerekir.
B) Orman yangınları C) Çığ düşmesi D) Kaya düşmesi E) Sel ve taşkınlar
Türkiye’de meteorolojik doğal afetlerden orman yangınları haritada numaralandırılan yerlerden hangisinde daha çok görülür?
A) I
B) II
C) III
D) IV
E) V 12. Sel ve taşkınlara karşı alınan en etkili önlem aşağıdakilerden hangisi olabilir?
9.
…………….., Alp - Himalaya deprem kuşağı üzerinde bulunur. Bu nedenle sık sık deprem olur. 26 Aralık 2000 yılında Bam kentinde meydana gelen depremde 26.200 kişi hayatını kaybetti.
A) Nadas alanlarının artırılması B) Tarımda makineleşmenin artırılması C) Doğal bitki örtüsünün korunması D) Eğimli yerleri yerleşmeye açılması E) Nüfus artış hızının yükseltilmesi
Yukarıda boş bırakılan yere aşağıdaki ülkelerden hangisi yazılmalıdır? A) İran C) İsveç E) Kolombiya
1. D
2. B
B) Somali D) Meksika
3. C
4. A
5. E
6. A
7. B
8. D
9. A
10. E
11. D
12. C
285
/ Doğal Afetler ve Toplum
Bilgi Köşesi Sel ve Taşkınlardan Korunmanın Yolları Bangladeş’te meydana gelen taşkınların bazı nedenleri şunlardır: ➫ Muson yağmurlarının etkili olması ➫ Tarım ve yerleşme amacıyla ormanlık alanların tahrip edilmesi ➫ Nüfus artış hızının fazla olması ➫ Ormanların tahrip edilmesiyle yağmur sularının Ganj ve Brahmaputra nehirlerine kolay ulaşması ➫ Ortalama yükseltisinin az olması ➫ Sıcaklığın yüksek kesimlerdeki karların erimesi
5. TEST 1.
Türkiye’de ortalama yükseltinin 1000 m.nin üzerinde olan yerlerde kış aylarında çığ tehlikesi bulunur.
Buna göre, aşağıdaki illerimizden hangisinde çığ tehlikesi bulunmaz?
Yağışların normal değerin altına düşmesi; hidrolojik dengenin bozulmasına, ekosistem problemlerinin meydana gelmesine yol açan doğal afet aşağıdakilerden hangisidir?
A) Bingöl
A) Kuraklık
B) Edirne
B) Şiddetli rüzgârlar
C) Kastamonu
C) Çığ düşmesi
D) Gümüşhane
D) Kaya düşmesi
E) Hakkâri
E) Toprak erozyonu
2.
4.
Volkanizma sonucunda ortaya çıkan doğal afetler arasında, aşağıdakilerden hangisi meydana gelebilir? A) Güneş ışınlarının geliş açısının büyümesi B) Kıyı ve akarsu taraçalarının oluşması C) Çamur selleri ve kül çığlarının oluşması D) Atmosferde yükseldikçe sıcaklığın azalması
Palme Yayınevi
2. Bölüm
5.
• yamaç eğiminin fazla olduğu,
• toprağın kumlu, çakıllı (gevşek yapılı) olduğu,
• içine su alarak suya doygun hale gelip kayganlaşan killi tabakaların bulunduğu,
• yer tabakalarının eğim yönünde dizildiği yerlerde heyelan meydana gelir.
Buna göre, haritada numaralandırılan yerlerden hangilerinde heyelanlar daha fazla görülür?
E) Akarsuların rejiminin değişmesi Uyarı
Bangladeş’in %80’i deniz seviyesinden sadece 6 m. yüksekte olan alçak ve düz bir ülkedir. Ganj ve Brahmaputra nehirleri Bangladeş’in bu düzlüklerinde birleşerek Bengal Körfezine dökülür.
3.
Türkiye’de,
Bartın’da meydana gelen sel ve taşkınlardan korunma yolları arasında aşağıdakilerden hangisi yer almaz? A) Bartın Çayı’nın suyu kontrol altında tutulması B) Akarsu yataklarına dökülen dolgular kaldırılmalı C) Bartın Çayı Havzası ağaçlandırılmalı D) Bartın Çayı kıyıları gerekli bölümlerinde taşkın setleri yapılmalı E) Akarsuyun doğal drenaj sistemi değiştirilmeli
A) I ve V
B) III ve VI D) I, III ve V
286
C) I, II ve III E) II, V ve VI
Doğal Afetler 6. Türkiye’de toprak erozyonu tarımın önemli sorunlarındandır.
9.
Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’de erozyonu azaltmak için yapılacak uygulamalardan biri değildir?
Türkiye’de doğal afetlerin can ve mal kayıplarına daha fazla yol açmasının nedeni aşağıdakilerden hangisi olabilir? A) Kentleşme oranının yüksek olması
A) Hızlı yetişen ağaçsı bitkiler dikmek
B) Yüzey şekillerinin genelde doğu batı yönünde uzanması
B) Doğal bitki örtüsünü korumak
C) Beşeri ortamın etkilerinin fazla olması
C) Yamaçları taraçalamak
D) Bitki örtüsünün çeşitli olması
D) Nöbetleşe ekim yapmak
E) Dağların yükseltilerinin fazla olması
E) Yamaçlardaki tarlaları eğim yönünde sürmek
10. Karadeniz’e dökülen Bartın, Filyos, Değirmendere, Fırtına deresinin havzası sel ve taşkınlara neden olabilecek coğrafi koşullara sahiptir.
“Yerkabuğu hareketleri sırasında kıvrılamayacak kadar sertleşmiş kütleler kırılmalara uğramıştır. Kırılmalar sırasında kimi yerler çökmüş (graben), kimi yerler yükselmiştir (horst). Çöken yerlerde ovalar yükselen yerlerde dağlar oluşmuştur.” Yukarıdaki açıklamaya uygun şekillerin Türkiye’de en fazla görüldüğü bölge, aşağıdakilerden hangisidir? A) Akdeniz B) Ege
Hatırlatma
Türkiye’de doğal olayların afete dönüşmesinde, ➫ yer şekilleri, ➫ meteorolojik özellikleri, ➫ plansız kentleşme, ➫ ekolojik dengenin bozulması, ➫ tarıma uygun alanların yerleşme ve sanayiye aktarılmasıdır.
Uyarı
Türkiye’de en çok görülen doğal afet depremdir. Depremi heyelan ve sel – taşkınlar takip eder. Türkiye’de en az görülen doğal afet te çığ düşmesidir.
Aşağıdakilerden hangisi bu derelerin coğrafi koşullarından biri olabilir? A) Uzunluklarının fazla olmaması
Palme Yayınevi
7.
Bilgi Köşesi
B) Havzalarında bitki örtülerinin fazla olması C) Vadilerin dar ve derin olması D) Yatak eğimlerinin fazla olması
C) Karadeniz
E) Zeminlerinin geçirimli olması
D) İç Anadolu
Uyarı
Türkiye’de bitki örtüsünün cılız olduğu yerlerde ani sağanak yağışlar sel ve taşkınlara neden olmaktadır. Bu yerlerde gerçekleşecek ani kar erimesi de sel ve taşkınların boyutunu artırmaktadır.
E) Güneydoğu Anadolu
8.
Bilgi
Titreşim yaratan faaliyetler ile ses dalgaları aşağıdaki doğal afetlerden hangisine yol açabilir?
11. Bayındırlık ve İskân Bakanlığına bağlı Afet İşleri Genel Müdürlüğünün hazırladığı raporlarına göre, Türkiye’de en çok görülen doğa afetlerinin depremler olduğu görülmüştür.
A) Çığ düşmesi B) Volkan patlaması
C) Toprak kayması D) Akarsu taşkınları
Türkiye’de çığ olayı en çok Doğu Anadolu Bölgesi’nde görülür. Ayrıca Doğu Karadeniz’in iç kesimlerinde ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin dağlık kesimlerinde de görülür.
Bu durumun nedeni, aşağıdakilerden hangisi olabilir? A) Kolay eriyen taşların yaygın olması
E) Orman yangınları
B) Çok katlı binaların fazla olması C) Yarı kurak iklim tipinin görülmesi D) Farklı levhalarının arasında yer alması E) Yer şekillerinin engebeli olması
1. B
2. C
3. E
4. A
5. A
6. E
7. B
8. A
9. C
10. D
11. D
287
DERS NOTLARI
288