Origenes Werke Band 6 Die Demonstratio Evangelica

Table of contents :
Einleitung
Die Handschriften
Die Quellen. Die indirekte Überlieferung. Die Bibelcitate. Das Verhältnis der Demonstratio zu anderen Schriften des Eusebius
Der Inhalt der verlorenen Bücher. Die Indices
Die Ausgaben
Abkürzungen
Text
Excerpte aus Prokops Oktateuchcommentar
Register
I. Stellenregister
1. Altes Testament
2. Neues Testament
3. Kirchliche und nichtkirchliche Schriftsteller
4. Eusebius
II. Namen- und Sachregister
III. Wortregister
IV. Die Seiten der Ausgabe des Stephanus
Nachträge und Berichtigungen

Citation preview

DIE GRIECHISCHEN

CHRISTLICHEN SCHRIFTSTELLER DER

ERSTEN DREI JAHRHUNDERTE HERAUSGEGEBEN VON DER K1RCHENVÄTER-COMMISSION DER KÖNIGL. PREUSSISCHEN AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN

EUSEBIUS SECHSTER BAND

LEIPZIG J. C. H I N E I C H S ' S C H E 1913

BUCHHANDLUNG

IN DEB BEIHENFOLGE DES ERSCHEINENS BAND 23

Druck von A u g u s t P r i e s in Leipzig.

H E R M A N N UNO E L I S E QEB. H E C K M A N N WENTZEL-STIFTÜNG

E U S E B I U S WEKKE SECHSTER BAND

DIE DEMONSTRATIO EVANGELICA HERAUSGEGEBEN IM AUFTRÄGE DER KIRCHENVÄTER-COMMISSION DER KÖNIGL. PREÜSSISCHEN AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN

VON

DB. I V A B A .

HEIKEL

PBOFESSOB DER GRIECHISCHEN LITERATUR AN OER UNIVERSITÄT IN HEL8INGFORS

LEIPZIG J. C. HINRICHS'SCHE BUCHHANDLUNG 1913

INHALT VON EUSEBIUS BAND VI Einleitung

Seite

Die Handschriften IX Die Quellen. Die indirekte Überlieferung. Die Bibelcitate. Das Verhältnis der Demonstratio za anderen Schriften des Eusebius . . . . XVII Der Inhalt der verlorenen Bücher. Die Indices XXIV Die Ausgaben XXV Abkürzungen ΧΧΤΧ

Text Excerpta ans Prokops Oktateuchcommentar Register

1 497

I. S t e l l e n r e g i s t e r 1. Altes Testament 2. Neues Testament 3. Kirchliche und nichtkirchliche Schriftsteller 4. Eusebius II. N a m e n - u n d S a c h r e g i s t e r III. W o r t r e g i s t e r IV. Die S e i t e n der Ausgabe des Stephanus

513 513 522 526 527 529 545 586

Nachträge und Berichtigungen

588—589

Die »Evangelische Beweisführung« des Eusebius gehört nicht zu den bedeutendsten Werken der altchristlichen Literatur, aber verdient doch größere Aufmerksamkeit, als der Arbeit bisher zuteil geworden ist. Für die Geschichte der Bibelexegese bietet die Demonstratio viel Interessantes. Sie zeigt nicht nur, wie weit die allegorische Interpretation ging, sondern auch, welche Bibelstellen man zusammenzustellen pflegte oder Eusebius zuerst zusammengestellt hat. Sie führt eine bestimmte Auffassung von der geschichtlichen Entwicklung der Menschheit und dem Verhältnis der Weltereignisse zum Christentum vor. Die Persönlichkeit Jesu und die seiner Jünger wird in rhetorischer Apologetik mit noch immer wirkungsvollen psychologischen Zügen gezeichnet. Für die Kenntnis des dogmatischen Standpunktes Eusebs betreffs der Christologie und der Lehre von Gott ist das Werk sehr wichtig. Es wirft Streiflichter auf die Zeitgeschichte: die Christenverfolgungen, die äußere Lage der Juden zur Zeit des Eusebius, ihren Haß und ihre Polemik gegen die Christen. Die ganze Beweisführung wendet ihre Spitze gegen die Juden. Wenn das Werk sowohl im Altertum als in neuerer Zeit wenig Beachtung gefunden hat, so trägt wohl der langatmige rhetorisch geschraubte Stil und die oft geschmacklose allegorische Auslegung, unter denen auch die beachtenswerten Gedanken begraben werden, daran die größte Schuld. Das Fehlen einer größeren Anzahl alter Handschriften ist jedenfalls als ein Beweis der geringen Beachtung der Demonstratio zu betrachten.

Die Handschriften. Alle Handschriften der Demonstratio Evangelica stammen aus Codex Parisinus 469 (P), wie schon Montfaucon (Bibl. bibl. MSS I, p. 527 E) vermutete. Die Handschrift ist ein Pergamentcodex des XII. Jahrhunderts. Die Blätter sind 3 4 x 2 4 cm, die Textfläche 25 χ 15 cm. Die Zahl der Zeilen ist auf jeder Seite 31. Die Zahl der beschriebenen und numerierten Blätter beträgt 322. Am Anfang ist E u s e b i u s VI.

Β

χ

Eusebius, Demonstratio evangelica

ein Blatt in den Deckel eingefügt, nnd dann folgen 5 leere Blätter; auf der Rückseite des 4. Blattes steht von einer Band des XVI. Jahrhunderts mit blasser Tinte das Wort πίναξ nnd dann von einer anderen Hand derselben Zeit mit schwarzer Tinte: εν τ αντί] τή βίβλφ περιέχονται Ευΰεβίον τον Παμφίλου Ευαγγελικής αποδείξεως λόγοι όέχα, ών ο πρώτος αναρχος xaì ο τελευταίος ατελής, xaì πλέον ουδέν. Auf der Bückseite des 5. Blattes steht wieder mann recentissima: Ευΰεβίον του Παμφίλου ευαγγελικής αποδείξεως λόγοι ι ', ών ò πρώτος άναρχος xaì ο τελευταίος ατελής. — Das erste numerierte Blatt beginnt ganz oben mit den Worten ή παιδίαχη (S. 13, 8 dieser Ausgabe). Nach Fol. 322 v folgen mit sehr liederlicher junger Schrift einige schwer leserliche Zeilen. Sodann folgen 5 leere Blätter und ein in den Deckel eingefügtes Blatt. Auf dem mit 9 bezeichneten Textblatte steht ganz unten Γ (freilich von einer späteren Hand daneben B), womit angegeben wird, daß zwei Quaternionen (jede von S Blättern) vorangegangen sind, nnd daß mit Fol. 9 die dritte Quaternio anfängt. Es ist also vor dem mit 1 bezeichneten Blatte eine Quaternio (8 Folien) verloren gegangen. Die jetzt am Anfange des Codex vorhandenen leeren Blätter waren also später eingefügt worden behufs eines eventuellen Ersatzes des verloren gegangenen Textabschnittes. Nach FoL 135 (V 1, S. 215, 17 dieser Ausgabe) ist ein Blatt, das letzte der Quaternio ιη (28), ausgefallen. — Mit Fol. 320 beginnt die letzte Quaternio μ $ (42), von der indessen nur 3 Blätter beschrieben sind. Auch hier sind die leeren Blätter wahrscheinlich später hinzugefügt worden, da der Text auf Fol. 322 7 mit τής του οωτήρος ημών παραχελενΰεως (S. 492, 15) abbricht, während der unten genannte Codex Maurocordati zeigt, daß noch vier Zeilen folgten, womit das X. Buch seinen Abschluß fand. Daß Parisinus 469 noch im XIII. Jahrhundert unverstümmelt war, kann man auf Grund des Bononiensis 3644 schließen. Parisinus 469, unsere für den größten Teil des Textes einzig maßgebende Handschrift, ist sehr deutlich geschrieben, nur daß die Tinte auf einigen Seiten blaß ist. Von Abbreviaturen werden ganz wenige verwendet, und diese finden sich fast ausschließlich an den Enden der Zeilen und in der Semiuncialschrift, in welcher die Capitelindices und die im fortlaufenden Texte vorkommenden Inhaltsangaben geschrieben sind. Von erster Hand gibt es hier und da auf Rasur gemachte Verbesserungen. Auch hat dieselbe erste Hand zum Teil im Texte, zum Teil am Rande vergessene Worte eingefügt. Von derselben Hand findet man zahlreich am Rande das Zeichen Σ μ. Die Citate aus der heiligen

Einleitung. Die Handschriften

XI

Schrift sind durch Gänsefüße, Profancifcate durch mit Punkten versehene Querstriche am Rande gekennzeichnet worden. Nur in den ersten Büchern gibt es Absätze, später sind die Abschnitte, oft an wenig passenden Stellen, durch einen Querstrich bezeichnet. Die Interpunction ist die in mittelalterlichen Handschriften gewöhnliche. In der Verwendung der Spirituszeichen herrscht große Unsicherheit. Das stumme t fehlt entweder ganz — das ist der gewöhnliche Fall —, oder kommt adscriptum vor. Worttrennung ist nicht regelmäßig durchgeführt, sondern graphische Gründe haben oft bestimmt, ob zwei Wörter getrennt oder -verbunden geschrieben wurden. — Das bewegliche ν ist in den ersten Büchern oft vor Consonanten ausradiert worden. Von zweiter Hand sind mit ganz schwarzer Tinte, fast nur in den ersten Büchern, einige (recht unbedeutende) Veränderungen vorgenommen worden. Eine andere sehr späte Hand hat mit sehr blasser Tinte den Band mit Strichen und Querkreuzen verunziert und einige kurze Bemerkungen bezüglich des Inhaltes hinzugefügt. Sie sind aber, besonders in den späteren Büchern, fast ganz ausradiert worden. Jedenfalls sind diese Bemerkungen, wenn sie überhaupt gelesen werden können, völlig wertlos. Die Handschrift ist für Gaisfords Ausgabe durch E. Miller verglichen worden. Diese Collation ist als eine gute zu bezeichnen. Mit der Gaisfordschen Ausgabe habe ich im Frühjahr 1904 die Handschrift verglichen. Dann ist eine sehr genaue Nachcollation 1910 von Prof. Carl Schmidt unternommen worden. Wenn die Angaben der vorliegenden Ausgabe von denen der Gaisfordschen Ausgabe abweichen, ist das als Correctur zu betrachten. Falsche Spirituszeichen und ganz gewöhnliche orthographische Fehler sind in den Apparat nicht aufgenommen worden. Auch schien es mir nicht nötig, jedesmal zu bemerken, wenn ein lapsus calami verbessert worden ist oder ein Wort zwischen den Zeilen oder am Bande steht, denn es handelt sich augenscheinlich um Verbesserungen erster Hand nach der Vorlage, nicht um die Verdrängung ursprünglicher Lesarten. Conjecturen oder andere willkürliche Verbesserungen hat manus prima nicht gemacht. Es mögen, um die Art der im Apparate nicht erwähnten Correcturen zu beleuchten, hier einige erwähnt werden. 13, 28 τον τόπον, mit no ν auf Bas. aus τον. 14, 3 èχλέξηται, in einem Bibelcitate, mit έχλε auf Rasur (hätte verdient, aufgenommen zu werden, aber eine ursprüngliche lectio varia ist hier doch nicht denkbar). 16, 2 έρρημένονς, das erste ρ in ι verbessert. 18,18 εις ίχπλήρωαιν mit

tv auf Bas. 21, 7 ενροιςtf1av mit t auf Ras. 22, 23 προϊων âh ¿ξής mit ω aus o. Β*

Eusebius, Demonstratio evangelica

XII

33,1 πολνπλανή mit dem zweiten λ später eingefügt. 34,15 νιπίοις statt νηπίοις. 34,24 τοιώνδε mit ε ans η. 39,18 τε&νάναναι. 40,25 άπόδοσις mit ι auf Bas. 45,9 ¿ξαγαγέζω mit ω ans o. 46,20 ώριομένης mit ι aus η. 47,28 όλοχαντωμάτων mit ν später eingefügt. 71,31 δι' ήν (statt V¡v) αίτίαν. Dae meiste hierher Gehörige findet sich doch im Apparat. Als Beispiele unrichtiger Spirituszeichen dürfte es genügen, anzuführen: 14,13 ¿ψήσεις. 15,24 u. 26 cc%pt]T(ti. 17,10 όμωμοχοτος. 17,11 Ιφχειν. Solche Fehler sind sehr zahlreich. Was das an mehreren Stellen ausgekratzte -v betrifft, könnte es natürlich scheinen, es wieder in den Text einzuführen. Dagegen spricht aber folgendes: 1. Der Corrector ( = die erste Band) hat sonst keine Änderungen gegen seine Vorlage unternommen. 2. —ν ist lange nicht überall in der Stellung vor Consonant ausradiert worden. Vgl. 13,9 f φησιν πλ?)ν (und freilich so auch sonst bei φησιν). 18, 5 επηξεν χνριος. 19,8 ϊ&νεσιν καταγγέλλει. 19,24 όλισ&ησασιν νενομο9·έτητο. 22,1 άπήντησεν τόπω. 22,33 S-εοφιΧέσιν προπάτορσιν. 14,18 ist -ν in είλόγησέν αε ausradiert und dann später wieder hinzugesetzt worden! 3. Es gibt auch Fälle, wo -v auch ohne unternommene Basur fehlt, wie 18,15 πέφηνε τοιγαρονν. 19, 3 ¿γνώρισε χνριος. 19, 35 ηξονσι πάντα. Es ist also wahrscheinlich, daß der Librarius bei der Collation seiner Abschrift nach der Vorlage gewissenhaft -v ausradierte, wenn es in der Vorlage fehlte, freilich aber dieser ziemlich unnützen Arbeit bald müde wurde. Die Excerpte sprechen auch dafür, daß -ν ursprünglich sparsamer verwendet war (unten S. XIX u. XX). Betreffe der Schreibung der Eigennamen sei bemerkt, daß die HS überall hat, aber in Anbetracht der völligen Dnzuverlässigkeit der HS in der Verwendung der Spirituszeichen habe ich überall die gewöhnliche Form ' Α β ρ α ά μ eingeführt. Sonst habe ich in zweifelhaften oder gleichgültigen Dingen das Bild, welches die HS gibt, so wenig wie möglich ändern wollen. Μωνσϊ/ς steht immer in den Bibelcitaten, in dem gewöhnlichen Texte dagegen fast immer Μωαής, und danach bin ich verfahren, obgleich die auch in Eusebs Text einige Male vorkommende Form Μωνσής doch deren Durchführung berechtigt hätte. Die alten guten HSS der Kirchengesch, inachen es sogar wahrscheinlich, daß diese Form Euseb gehört. Dagegen scheint es mir ausgeschlossen, daß Ήριοιόης zu Eusebs Zeit gebräuchlich gewesen wäre, und so habe ich das etymologische t nicht aufgenommen. Die Stämme γενν—, γεν— (ζ. Β. γεννητός und γενητός) kommen promiscue vor ; ich habe mich hierin völlig nach der HS gerichtet. So anch bei γιγν— und ytv—. Die HS bietet τουτέστιν und τοντ' εστίν (vgl. 77,10 Apparat!), δηλονότι und δήλον οτι-, wenn ich der HS nicht gefolgt bin, ist dies im Apparat angegeben. Statt or' αν ist 'όταν, statt ώς αϋτως ist ωσαύτως, statt μηδε μίαν ist μηδεμίαν geschrieben worden, und in entsprechenden Fällen (ζ. Β. οπόταν) ist ähnlich verfahren worden, πρόσχες in der Bedeutung von πρό(σ)σχες hätte gut überall unverändert bleiben können, wie in den Bibelcitaten. Dagegen schien es nicht möglich, das δνσέβεια der HS unbehelligt zu lassen, χρήν und έχρήν sind ohne Unterschied verwendet worden; eine Normalisierung schien nicht am Platze zu sein. c Αβραάμ

Codex Mawrocordati

(F).

W i e oben erwähnt wurde, fehlen in Parisinus

469 einige Blätter am Anfange des Werkes und einige Zeilen am Ende

Einleitung.

Die Handschriften

XIII

desselben, und danach fehlen diese Partien auch in den älteren Ausgaben. Diese Lücken wurden aber YOU J. A. F a b r i c i u s (Delectus Argumentorum, Hamburg 1725) nach einer jetzt verschollenen Handschrift ergänzt. Seine leider allzu kurzen Angaben über die Handschrift lauten folgendermaßen: »Singulari autem beneficio celsissimi ac sapientissimi Walachiae principis Maurocordati atque illustrissimi eius propinqui et archicamerarii Johannis Scarlati mihi contigit ut proxeneta C. V. Stephano Berglero licuerit mihi ex integriore codice, quem Graecia servavit principique obtulit, defectum ilium ingentem initio libri primi supplere Decimique finem ubi perpauca desiderabantur subnectere*. — Über die von Maurocordatus gesammelten griechischen Handschriften und ihren Untergang nach seinem Tode (1730) handelt C. B. Hase in seinem Commentar zu Joannes Lydus p. LXTX—LXXI Wie sich die genannte Handschrift zu Parisinus 469 verhielt, ist unklar, aber die Frage wird doch einigermaßen erhellt durch das Bekanntwerden von Codex Bononiensis (22. XXXII) 3644 (0), einer Papierhandschrift des XIII. Jahrhunderts, auf die ich durch die kurzen Bemerkungen von A l l e n , Notes on greek Mss in Italian libraries, London 1890, aufmerksam wurde. Zu meiner großen Überraschung fand ich in dieser Handschrift nicht nur den bisher nur durch Fabricius bekannten Anfang der Demonstratio, sondern auch die bisher bestehende Lücke im V.Buche (S. 215, 17—216, 33) wurde jetzt ausgefüllt. Dagegen fehlt in Cod. Bon. S. 103,26 Xai ο μεν τόπος—113,13 της αξίας', 241, 17 αντφ Ιγώ αρχιστράτηγος —24613 χατιΰχύΰω; 437,15 Χριατιανών ε&νη^—440 14 kvavd-ρωπιχωτέρας, und der Schluß von Χ 3, 20 an. Die letzten erhaltenen Worte sind: είς εαντονς ¿ράν επιβπώμενοι S. 460,17. Von der Handschrift verglich ich im Sommer 1904 in Bologna den Anfang bis δι α δη λοιπόν ηδη d-αρρών I 6,62 (S. 32, 26) und schrieb die bisher vermißte Partie V 2 (S. 215, 17 — 216, 33) ab. Sodann hat Professor Carl S c h m i d t sich der Mühe unterzogen, die ganze HS (von S. 32 dieser Ausgabe an) in Berlin, wohin sie auf Verlangen gesandt wurde, für mich genau zu vergleichen. Wie es nämlich bei Entdeckungen — und eine solche lag hier gewissermaßen vor — leicht geschieht, wurde die HS zuerst von mir überschätzt. Ich nahm ihre Lesarten bis in das 3. Buch in den kritischen Apparat meines Manuscripts auf, aber schließlich konnte ich nicht die Augen vor der Tatsache verschließen, daß die scheinbare Selbständigkeit der HS in der Tat auf willkürlichen Änderungen beruhte

1) Dieees Citat habe ich nicht nachprüfen können.

XIV

Eusebius, Demonstratio evangelica

und daß in den Partien, wo wir den Parisinus 469 besitzen, aus dem Bononiensis kein Heil für den Text zu holen ist. Man findet in O keine Lesarten, die den Vorzug vor denen des Codex Ρ verdienten. Die Abweichungen von Ρ — streckenweise sind sie sehr zahlreich, in anderen Partien äußerst spärlich — bestehen hauptsächlich in einer veränderten Wortfolge, in Hinzufügung von Wörtern, mitunter auch in Vertauschungen (wie ταντα statt τάδε, δέ statt δη, ovv statt αν, οπως statt πώς, μετόχων statt κατόχων). Natürlich kommen auch Vertauschungen von Modi und Casus vor; Ausfall von Wörtern und gewöhnliche Schreibfehler sind selten. Beispielehalber mögen einige dieser HS eigentümliche Lesarten hier angefahrt werden. 14,1 xal (oi + Ο) μή χείρης. 14,2 nach χνρίον τον &εοϋ + σον. 14, 7 τόν μήνα των νέων Ρ, τον μήνα tòv νέον Ο. 14, 35 nach λέγων + όντως. 15,25 άχαθ-άρτων Ρ, άχα&άρων Ο. 16,1 άφε&ήσεται αντώ (αντον Ο) ή αμαρτία. 16,31 τής (τήν Ο) . . πορείας. 17,7 τ«ς . . &εοσεβεΐν προηρημένας (προειρημένας Ο) γνναΐχας. — 56, 20 όμοϋ περί των έ&νών Ρ, ηερί των έ&νών δμον 0 . 56,22 (τον + Ο) γένονς. 56,24 μνρία δ'αν Ρ, τοιαϋτα ό'αν μνρία Ο. 56,25 έν έπαγγελίαις των έ&νών Ρ, έν ταΐς των έ&νών έπαγγελίαις Ο. 56,28 ανχονσι (+ τε O) xaL 56,30 ¿πιόείξαι (te + 0 ) ώς. 56,31 αντοΐς (+ ως Ο) έν ταΐς. 5 6 , 3 4 τής τον 9εον κλήσεως Ρ, τής κλήσεως τον 9-εον Ο. 57,8 ¿πΐ σχολής (+ τέως Ο) μέλλων. 57,9 nach &εω + àyiw.

Die HS ist mit bräunlicher Tinte geschrieben, hat 34—37 Zeilen auf jeder Seite. Die Blatfcränder sind rund herum durch angeklebte Papierstreifen verbessert worden. Dadurch ist die letzte, bisweilen die zwei letzten Zeilen jeder Seite teilweise oder ganz zerstört worden. Ob ursprünglich etwas am Rande stand, kann man nicht mehr sagen. .Am Schlüsse ist die HS stark wasserfleckig und die Blätter haben große Löcher. — Die Buchstaben sind in bezug auf Form und Größe sehr mannigfaltig. Abbreviaturen werden ziemlich häufig verwendet. Es kommen deren fast alle Arten auf jeder Seite vor. Besonders zahlreich sind sie in allen Indices, ι subscriptum kommt nicht vor, ι ad« scriptum bisweilen, besonders in Dativen und dann kleiner geschrieben als η und ω. Überhaupt macht die HS einen wenig ansprechenden Eindruck. Daß 0 abgeschrieben wurde aus P, während diese HS noch unversehrt war, kann nicht bezweifelt werden. Anderseits wird ein Blick in den kritischen Apparat zu den ersten Seiten des Werkes, die nur durch 0 und durch die Angaben des Fabricius (F) aus der HS des Maurocordatus erhalten sind, uns davon überzeugen, daß diese beiden Handschriften Schwesterhandschriften waren, die eine weder besser noch schlechter als die andere. TJnd da 0 aus Parisinus 469 stammt, wird dasselbe mit der von Fabricius benutzten Handschrift der Fall

Einleitung.

Die Handschriften

XV

gewesen sein, deren Verlust wir also jetzt leichter verschmerzen können. W o wir nicht Ρ haben, ist der Text unsicherer als von der Stelle an, wo dieser einsetzt. Die übrigen jetzt existierenden Handschriften sind alle sehr jung und in erster oder zweiter Ordnung Nachkömmlinge von Parisinus 469. Sie haben am Anfang, am Schluß und in der Mitte (S. 215, 17 bis 216, 33) gerade dieselben Defecte wie Parisinus 469 in seinem jetzigen Zustande. Es sind die folgenden: Oxoniensis (S) in Bibliotheca Collegii S. Joannis Baptistae (Nr. 41 im Kataloge von 0. Coxe), Papierhandschrift des XV. Jahrhunderts, aus 264 großen Folien bestehend. Von Gaisford für seine Ausgabe vollständig verglichen. Parisini 470 (aus 472 abgeschrieben), 471, 472, 473, alle ans dem XVI. Jahrhundert, die zuletzt genannte eine Valerianhandschrift aus dem Jahre 1543. Dine Valerianhandschrift (Allen, Notes on greek Mss in Italian libr. sagt zwar, aber m. Έ. ohne Qrund: only the beginning of the book is in Valerianus' hand) ist anch Bononiensis 2304 aus dem Jahre 1532/1533, die auch Tatiana Contra gentes enthält. Ambrosianus (Mediolanensis) L 109 sup. ist aus dem XV. Jahrb. Von allen diesen Handschriften habe ich den Abschnitt ή παιδίβχη S. 13,8 bis ort αν&ρωποί είΰιν S. 18,27 verglichen und ihre sonstige Abhängigkeit von Ρ constatiert. Die Angabe in A. Harnacks Gesch. der altchristL Literatur I S . 568, daß es nach Montfaucon, Diar. Ital. 408 in Pisa eine Handschrift der Dem. Ev. gebe, beruht auf einem Mißverständnis. Es ist bei Montfaucon die Bede von einer Handschrift »in coenobio canonicorom regularium S. Salvatoris Bononiensi«, die Eusebii Dem. Ev. und Tatiani contra gentes enthalte und von Valerianus im Jahre 1533 geschrieben sei, also von dem Bononiensis 2304. Ant. Possevinus Mantuanus nennt in der Appendix zu seinem App. sacr. (ich benutzte eine 1606 in Venedig erschienene Ausgabe) »Ex catalogo librorum variis in locis Constantinopoli exstantium, qui sunt graece m. s. quique a Grammatico fuere exhibiti«, p. 61 Eusebii Demonstratio evangelica. Wie es sich mit dieser Handschrift verhalten mag, kann ich nicht sagen. Eine Escorialhandschrift, unter 597 aufgenommen, bezeichnet Miller p. 370 als verschollen. Die von Donatus Veronensis für seine lateinische Obersetzung benutzte HS: »Graecum exemplar, quod unum in Italia penes Joannem

ΧΥΙ

Eusebius, Demonstratio evangelica

Franciscain Mirandulensem principela extaret«, ist entweder mit einer der bekannten jungen Handschriften identisch oder diesen doch sehr ähnlich. Die Bruchstücke aus Buch XV. In den früheren Ausgaben findet man nur das 1. Bruchstück (S. 493—494), aus A. Mais script, yet. nov. Coll. I 2, S. 173 abgedruckt. Dies Werk enthält indessen noch einige andere Bruchstücke, die ebenfalls zu Buch XV der Dem. gehören. Dies geht bei 5 aus S. 496,7 f hervor, die auf Bruchstück 1 hinweisen. Daß auch die übrigen Fragmente 2, 3, 4, 6 aus demselben Abschnitte der Dem. excerpiert sind, läßt sich aus dem Inhalt und der Nachbarschaft, worin sie sich befinden, schließen. Zu Bruchstück 1 hat Möns. GL M e r c a t i die Güte gehabt, die Catenenhandschrift Cod. Vatic. 1153 —1154 genau zu vergleichen und außerdem Cod. Ottob. 452 an mehreren Stellen einzusehen. Sodann habe ich durch die liebenswürdige Vermittlung des Herrn Präfecten der Vaticanischen Bibliothek P . E h r l e photographische Copien von den Folien 242—257 des Ottobonianus erhalten. Leider standen mir keine Notizen aus dem Cod. Chisian. ß . VIII 54, der als die Vorlage von Cod. Vatic. 1153—1154 bezeichnet wird, zu Gebote. Die Überlieferung der Bruchstücke 2—6 scheint indessen in Ottob. richtig zu sein (nur S. 495,5 ist offenbar fehlerhaft '). Betreffs dieser Catenenhandschriften vergleiche man die Abhandlung von E. Klostermann, Die Überlieferung der Jeremiahomilien des Orígenes, in Texte u. Unters. N. F. 1897, Bd. I, Heft 3, S. 38 f u. 110 f, und M. Faulhaber, Die Propheten-Catenen nach römischen Handschriften, in Bardenhewers Biblische Studien IV, Heft 2 u. 3, 1899 2 . Von den Catenenexcerpten zu Buch VIH wird unten S. XIX die Rede sein. Daß A. Mai nicht, wie Faulhaber S. 166 sagt, den Vaticanus 1153 —1154, sondern den Ottob. 452 benutzt, bemerkt G. Mercati (brieflich V4 1913), sowohl auf Grund von Mais eigenhändigen Notizen, die Mercati eingesehen, als auf Grund der abweichenden Lesarten des Vat. (vgl. S. 493,8 τον Καισαρείας Ott., Mai, om. Y. 494, 3 βίον Ott., Mai, τον βίον V., 13 τ" ( = τον) Ott., T¿ Mai, των V vor èv άν&ρ. 17 των 'Ρωμ. Ott., Mai, την 'Ρωμ. Y. 19 καΐ περί Ott., Mai, seal om. V. 19 f è + vor σίδηρος V gegen Ott. u. Mai. 2δ τον λόγο ν Ott., Mai, τω λόγω V. 28 το ,Ιονό. Ott., Mai, τό των Ίονδ. Υ). Außerdem erinnert Mercati daran, daß der Vatic, zu Mais Zeiten schwer benutzbar war, weil er zu den Handschriften gehörte, die den 1) Wenn im textkrit. Apparat Schreibfehler des Ottob. angeführt werden ohne weitere Bemerkung, bedeutet dies, daß Mai das Richtige hat, wie im Texte. 2) Den Hinweis auch auf Faulhabers Abhandlung verdanke ich Klostermann.

Einleitung. Die Quellen usw.

XVII

Fremden vorgezeigt wurden. Aus Mais Xotizen geht auch hervor, daß er für seine Catenenexcerpte außer dem Ottob. auch den Cod. 18 Pii II. benutzte. Dieser Codex — eine Abschrift aus Vatic. — kommt indessen, weil, nach Mercatis Bemerkung, bei Dan. 2 lückenhaft, hier nicht in Betracht 1 .

Die Quellen. Die indirecte Überlieferang. Die Bibelcitate. Das Verhältnis der Demonstratio zu anderen Schriften des Eusebius 2 . Um directe Quellen der Demonstratio aufzuspüren, habe ich eine große Masse altchristliche Literatur durchgelesen, aber mit geringem Gewinn. Ähnliche Gesichtspunkte findet man wohl, aber mit Bestimmtheit läßt sich nicht sagen, daß diese oder jene Arbeit Euseb vorgelegen hat. In Justinns' Apol. I sieht man Verschiedenes wie im Keime, was man bei Eusebius mit vielen Worten entwickelt findet3. Mit den Arbeiten des Orígenes war Eusebius natürlich vertraut. In den Büchern contra Celsum erkennt man viele Parallelen, auch die Arbeit de Principile läßt sich citieren. Die Commentare des Orígenes bieten dagegen nur wenige Berührungspunkte 4 . Zum Gemeingut gewordene stoische Lehrsätze, die Arbeiten Philos und Porphyrins' haben gewiß manchen Gesichtspunkt geliefert. Eine genaue Untersuchung des Verhältnisses, in welchem Eusebius zu seinen Vorgängern steht, hat den Weg in Geffckens trefflicher Arbeit, Zwei griechische Apologeten, Leipzig 1907, vorgezeichnet. Sie würde gewiß einige neue Züge zu der dort entworfenen Entwicklungsgeschichte der Apologetik liefern können. Wirkliche Citate, doch verhältnismäßig kurze, hat Eusebius aus Josephus, aus Porphyrius, aus Apollonius Tyanensis und aus Julius Africanus gebracht. 1) Aber da Mai, wie ich sehe, zu slxöva πολλήν S. 493,19 (dieser Ausgabe) »ita uterque codex« bemerkt, hat er doch hier, außer dem Ott., noch einen anderen Codex benatzt, aber welchen? Doch wohl eine zu der Chieianusgruppe gehörende Handschrift. Tgl. auch die Bruchstücke 2—6! 2) Der Umfang, den der griechische Text und die Register dem Bande gegeben haben, machte es mir zur Pflicht, mich in diesem und in den folgenden Abschnitten ganz kurz zu fassen. 3) Irenaeus, Die apostolische Verkündigung (T. 11. U. NF. Bd. 31, H. 1) enthält zum Teil eine ähnliche Materie wie die Dem., läßt sich aber an keiner Stelle citieren. 4) Die im Apparat vorkommenden Citate aus den Bibelcommentaren rühren von Klostermann her, der außerdem zu S. 455,6 ff Lomm. 12,364, zu S. 455,30 ff Lomm. 12,361, zu S. 489,22 ff Lomm. 12,89 notierte — sehr entlegene Parallelen!

xvm

Eusebius, Demonstratio evangelica

Die Josephus-Giiate sind nicht ganz wörtlich, aber (die KG ,und die Ecl. proph. sind auch zu vergleichen) zeigen doch, daß der Text des Codex Ρ nicht fehlerfrei ist. Das Porphyr-Citat S. 111,7 ff mit dem Paralleltext dazu in der Praep. ev., sowie das am letztgenannten Orte auch vorkommende Citat aus Apollonius Tyan. (S. 111, 17) legen kein gutes Zeugnis für Ρ ab. S. 140, 3—19 (Porphyrii De philos, ex orac. haur.) ist auch anderweitig besser überliefert. Der Auszug aus Julius Afric. (S. 374,28—377,9) liegt in Eusebs Ecl. proph. in anderer (und ζ. T. besserer) Fassung vor. Kurz, auch die indirecte Überlieferung mahnt der HS Ρ nicht zu. großes Vertrauen zu schenken, obgleich e i n i g e Fehler auf die Excerpte Eusebs zurückgehen können. Eine Entdeckung von Klostermann 1 macht es möglich, den Text eines späteren Benutzers der Dem. zum Vergleich heranzuziehen. Klostermann fand nämlich, daß Prokop von Gaza für seinen Oktateuchcommentar Stücke aus Buch VIII, S. 352,1—366,29 und IX, S. 403,22 bis 407,14; 409,10—411,20 u. (427,25) 429,16—430,8 der Demonstratio excerpiert h a t Der Text des Prokop findet sich bei Migne 87, I, 493 A ff, 868 Β ff und 916 Β ff — überwiegend aber nur lateinisch. Diesem Übelstand wurde aber dadurch abgeholfen, daß Klostermann aus einer in seinem Besitze befindlichen Photographie des Cod. Monac. gr. 358 s. XI mir solche Varianten zur Verfügung stellte, die für den Text der Demonstratio von irgendeiner Bedeutung zu sein schienen. Da Prokop seine Vorlage nicht nur kürzt und anderseits Auszüge aus anderen Schriftstellern einschaltet, sondern auch verwickelte Constructionen auflöst und ungewöhnliche Wörter gegen allgemein gebräuchliche vertauscht, habe ich geglaubt, bei der Heranziehung seines Textes sehr vorsichtig sein zu müssen. Es gibt jedoch Fälle, wo Prokop das entscheidende Wort zu sprechen hat. — Nachdem der Dem.-Text schon gedruckt war, hat Klostermann die Excerpte aus Prokop S. 497 ff als Appendix ediert und dabei die nicht eusebianischen Stücke, wenigstens soweit die Cat. Lipsiensis es erlaubte, ihren Urhebern zugeschrieben. Noch ist zu erwähnen, daß Johannes Damaseenus De imagin. Or. III (1 367 ed. Lequien) den Abschnitt S. 232,5 ο&εν εΐΰετι — 232,15 citiert. Da dies bei der Eecension des Textes leider unbeachtet blieb, müssen alle Abweichungen bei Joh. Dam. hier angeführt werden. Ζ 6 ó τόπος Ρ, τόπος Dam. wohl falsch. 8 οϊ γαρ Ρ, ο'ί τ ε Dam., besser. 10 εϊη δ' αν Ρ, ΐίη 6ι αν Dam., falsch. 11 statt dea wunderlichen oi άγνωτες Ρ hat Dam. άγρώτες, was als solches nicht möglich ist, aber auf etwa άγρωται

(od. άγρόται), agrestes, barbari, deutet. 11 αέβοναιν Ρ, αεβονοι Dam. u. 14 ¿ξέ· 1) L. Eisenhofer, Procopius von Gaza, Freiburg 1897, hatte die Benutzung der Dem. nicht bemerkt.

Einleitung. Die Quellen usw.

XIX

φηνεν Ρ, ίξέφηνε Dam. (beide ohne -v wohl besser; vgl. oben S. XII). 14 avtòv Ρ, εαυτόν Dam. 14 αύτοΰ Ρ, ait ω Dam., entschieden richtig. 15 γνώμην Ρ, sehr zweifelhaft, muß, da ein alter Zeuge vorliegt, gegen γνώσιν [θνώσιν Druckfehler] Dam. vertauscht werden. Schließlich sind einige W o r t e über die bisher nicht beachtete Überlieferung des Dem. ev.-Textes in den Caknenhandschriften hinzuzufügen. Ich hatte τοη Anfang nicht ins Ange gefaßt, diese schwer zugänglichen Textquellen systematisch aufzuspüren und heranzuziehen, und was ich hier anführe, hat deshalb keinen abschließenden Charakter. 1. P r o p h e t e n c a t e n e n . In der Catenenhandschrift Ottobonianus 4 5 2 und natürlich auch in den übrigen oben S. X V I genannten HSS findet sich in verschiedenen Abschnitten das meiste ans dem 2. Cap. des VIII. Buches ( D a n i e l ) excerpiert. In dem mir allein zur Verfügung stehenden Ottob. 4 5 2 findet man die betreffenden Auszüge an folgenden Stellen: S. 367,27 Της των (sic) Ιουδαίων — 368,15 συνέσεως δέχεσ&αι (sic): fol. 255 r vi', Ζ. 12 von oben. 368.23 è (sic) των εβΧομήχοντα— 369,3 νενομισμένην άγίαν: fol. 255r vd , Ζ. 32 von oben. 369.24 σαφώς γονν (sic) ό μεν προφήτης — 370,1 τον σωτηρος ήμά>ν: fol. 255 ν ν&\ Ζ. 8 von unten. 370,6 âv (sic) μεν τον ονντελεσ&ηναι — 370,13 τέλος ειληφε: fol. 255ν ξα', Ζ. 3 von unten. 370.30 τό ονν απάντων ϊσχανον (sic) — 370, 33 f¡ αμαρτία : foL 255 ν, Ζ. 1 von unten. 371, 3 δια γαρ τό άδννατον — 371,8 τάς αμαρτίας (sic) τον κόσμου : foL 2 5 6 ' ξγ', Ζ. 9 von oben. 371,12 είχότως τήν παροναίαν—371,15 πεπιστενχότων : fol. 256 Γ ξγ\ Ζ. 11 von oben. 371; 20 εστι μϊν ονν — 371,23 χαζά τόν άπόστολον: foL 256 Γ ξε\ Ζ. 13 von oben. 372,6 χνριότερον (sic) μοι δοχεΐ — 372,14/15'Αποχάλνφιν'Ιωάννου: foL 256 r ξς', Ζ. 17 von oben. 372,26f τον αφραγιααι — 372,32 έξέλειπον (sic): fol. 256r §ς', Ζ. 20 von oben. 373,1 xal χοντο «tè— 373,5 τηι προφητεία·, fol. 256 r, |ζ', Ζ. 30 von oben. 373,15 έπΐ (sic) âh ò 'Αχνλας — 373,25 παντελώς απέβη (sic): fol. 256r ξζ', Ζ. 33 von oben. 373.25 αλλ' εγωγε — 373,28Ίπωννμίας: fol. 256r ξζ', Ζ. 34 von unten. 373.31 αγίων δε Βγιος — 373,34 άνηγορενμένος: fol. 256r ξζ'. Ζ. 33 von unten. 374,4 έπεί oín>—374,10/11 της τον σωτηρος ημών έπιδημίας (sic): fol. 256r ξζ', Ζ. 36 von unten. 374,28 'Αφρικανού. ή μεν ονν περικοπή — 377,9 συντελούνται fol. 255r v9·', Ζ. 33 von unten. 377,10 ταντα μεν ονν — 384,24 ονχ εστίν èv αντώ: fol. 255r ν»', Ζ. 14 von unten.

Eusebius, Demonstratio evangelica



385,13 δια τοντο (sic) τό αποτέλεσμα— 385,16 ονχ εστίν έν αιτώ : fol. 255 τ

ν$', Ζ. 15 von unten.

385,18 το αχριτον — 385,27 δωρονμενοι: foL 256ν οζ', Ζ. 21 von oben. 386,15 έν&αντα (sic) πάλιν — 386,17 δηλοϋσ&αι: fol. 256ν οη\ Ζ. 31 von oben. 386.27 συνάδει — 387,3 διέφ&ειραν. fol. 256ν οη , Ζ. 33 von oben. 387,5 ώστε ήδη χατά — 387,8 Ιατορίαις: fol. 256ν οθ·', Ζ. 32 von unten. 387.17 τίνα rfè τρόπον — 388,9 xal τ?> θνσίαν: fol. 256* πγ', Ζ. 12 von unten. 388,10 χαταλειπονσης (sic) — 388,23 άξίω τόπω: fol. 2571 πζ', Ζ. 17 von oben. 388.28 βλλά γαρ πλησιαζονσης— 389,5 έπιτελοίμενα: fol. 257' πη', Ζ. 2δ

von oben.

389,10 το αχριτον — 389,21 περιήρετο (sic): fol. 256ν ος', Ζ. 15 von oben. 389,28 al μετά ταντα

τοη oben.

νομιζόμεναι — 390,8 ανμπεαεΐν:

fol. 257r πς',

Ζ. 6

390.18 fjvziva φωνή ν— 390,21 ή èρήμωσις αυτής: fol. 257r πη', Ζ. 37 von oben.

Die Catenenüberlieferung des Eusebtextes ist keine gute. Wenn von Spiritus- und Aecentfehlern, von orthographischen und anderen offenbaren Schreibfehlern abgesehen wird, gewinnen wir aus Ottob. folgende lectiones variae: S. 867,28f εϊς των αγίων λειτουργών τον &εοϋ < | 29 è < vor αρχάγγελος | νπομείνας αλωσιν | 6 Μωνο hier und sonet | 7 δε < | 8 nach ταντα + μεν | 8 f έπιχεχρνμμένος | 9 statt φηοϊν ονν αντφ] xal μετ' όλίγα | 10—12 έν άρχ$ — όπτααία < | 15 rfftadot] δέχεα&αι | — 23 οτι] ό | 24 è < vor χρόνος 1 άναλνόμενα | 32 τό αίτιον] τον αίτιον | 33 χαταξιοΰσ&αι χρηματίζειν] καλεΐν | — 369, 24 ονν δια τούτων] γονν | 26 in τον &εον άγιασμα fehlt &εον | 27 μήν] γονν | 28 δε < ] φηαι \ 29 Wortfolge xal τον λαόν xal τήν πάλιν | 31 πορε*)Θ·έντες μα&ητεύΟατε πάντα τα εθ-νη, διδάοκοντες αυτους τηρεΐν πάντα οοα ενετει9 λάμην υμίν«. τίνα δε ταύτα ην αλλ' η τα της καινής δια&ήκης μαθ-ήματά τ ε χαι παιδεύματα; Ιπειδή τοίνυν τ avi)·* όντως εχειν άποδέδεικται, ωρα νυν ΙδεΙν τον τρόπον της χαινής δια&ήχης χαί τον 15 προκεκηρνγμενού καινον αοματός τε χαί νόμου.

V. Ή μεν δη παλαιά δια&ήκη χαί ο δια Μωοέως νόμος μόνφ τω b 'Ιουδαίων ε&νει, χαί τούτω επί της οίχείας γής οίχονντι, κατάλληλος άποδέδειχται, οντε δε τοις λοιποίς ε&νεοι τοίς χα&' όλης τής οίκον- c μένης οντε τοις επί τής αλλοδαπής άπφκιομένοις .ουδαίοις' τον δε 20 τής καινής δια&ήχης τρόπον πάοιν ε&νεοιν βιωφελή χρήν δήπον καταΟτήναι, ώς μηδαμώς μηδαμόθ-εν παραποδίζεο&αι τους κατά τούτον πολιτενεοθ-αι μέλλοντας, μήτ' από χώρας μήτ' από γένονς μήτ' άπό τόπον μήτε εχ τίνος ετέρου το οννολον. 2 τοιούτος δε πέφηνεν ό προς τον οωτήρος ημών 'ΐηοον Χριοτοΰ νενομο&ετη μένος νόμος τε 25 χαί βίος, την παλαιτάτην χαι πρεοβυτέραν Μωοέως ενοέβειαν άνανεονμενος, καθ·' ην ο θεοφιλής 'Αβραάμ και ol τοντον προπάτορες •δείκνυνται πεπολιτευμένοι. *εΙ γοΰν έ&ελήοειας τόν τε Χριοτιανών d βίον και την υπό του Χριοτοΰ πάοιν εΟ-νεοι χαταβεβλημένην &εοοέβειαν οννεξετάοαι τω τρόπφ των άμφι τον 'Αβραάμ επ' ενοεβεία 30 και διχαιοοννη με μαρτυρημένων, ενα και τον αυτόν ενρήοεις. 4 έχείνοί τε γαρ τής πολν&έον πλάνης άποχωρήοαντες, και την περί τα αγάλματα δειοιδαιμονίαν άποοτραφέντες, νπερχνψαντες δε χαί την όρωμένην άπαοαν κτίΰιν, και μηΟ·' ηλιον μήτε οελήνην μήτε τι τών μερών τον παντός &εοποιήοαντες, εφ' ενα τον άνωτάτω &εόν, αντον 35 δή τον υψιοτον τον ονρανον χαι γής δημιονργόν, εαντονς άνήγαγον. 10 10 Matth. 28, 19—20 Vor Ζ. 16: ε', τις ò τον χριοτοΰ τής καινής διαθ-ήχης τρι'πος. 7 τε -+- vor όιατρ. Ρ

Demonetr. evaiig. I Cap. 4, 7—9. Cap. 5, 1—12

21

ο και ΰννίοτηαιν αυτός ό Μωοής εν ταΐς τής αρχαιολογίας Ιατορίαις τον 'Αβραάμ αναγραφών φάΰκοντα· *εχτενώ την χείρά μου προς τον &εον τον ΰψιοτον, ος εκτιαεν τον ονρανον χάί την γήν«. 6 Και πρό γε τούτον είοάγων τον Μελχιοεδέκ, ον δη φηοιν »ιερέα« γεγονέναι »τον &εον τον υ ψ ί σ τ ο υ « , τον 'Αβραάμ ώδε πως εύλογοΰντα' »ευλογημένος Αβραάμ τω Q-εφ τω νψίΰτφ. ος εχτιοεν τον ονρανον 7 ενροις χαι την γήν*. δ' αν χαί τον 'Ένώχ και τον Νώε διχαιω- b &έντας χαι εύαρεοτήΰαντας τω #εφ κατά τον αντον τω 'Αβραάμ τρόπον, άλλα χαι ο 'ΐώβ »άν&ρωπος δίχαιος, άλη&ινός, αμεμπτος, &εοοεβης, άπεχόμενος άπο παντός πονηροί) πράγματος« προ τών Μωαέως χρόνων μεμαρτύρηται' ¿ ς δη xal πείραν της είς τον τών ολων &εον ενοεβείας δι' ά&ρόας της τών υπαρχόντων αποβολής ύποΰχών, μέγιΰτον εύοεβονς υπόδειγμα τρόπου xal τοις μετ αντον απολέλοιπεν, τον φιλόοοφον εκείνον επιφωνήοας λόγον »γνμνός εξήλ&ον ix χοιλίας μητρός μου, γυμνός χαί άπελεύαομαι' ό κύριος β εδωχεν, ό κύριος άφείλετο" ως τώ χυρίφ εδοξεν, ουτω χαί εγένετο. 8 χαι εϊη το ονομα χυρίον ενλογημένον*. τον ¿πάντων χνριον οέβων ταύτας ηφίει τ ας φωνάς, ας προϊών ό αυτός διαοαφεί δι' ων φηοι' »Οοφος γάρ εϋτι διανοία, χραταιός τε χαι μέγας, ό θείων την υπ* ονρανον èx θεμελίων, οι de ΰτϋλοι αυτής οαλεΰονται, ό λέγων τώ ήλίφ, χαι ουχ ανατέλλει, κατά δε άΰτρων καταΟφραγίζει, ο ταννΟας τον ονρανον μόνος*. 5

δ

10



20

Εί δή ονν τούτον αντών εκείνων τών πάλαι χαί προ Μωοέως θεοφιλών d-εον ίναγχος πάΰι τοις ε&νεοιν ό Χριΰτον λόγος ομοίως d 25 ίχείνοις μόνον εύαεβείν διετάξατο, πέφηνεν οπως κοινωνοί γεγενήμε&α τής ϊοης αντών εκείνων ενοεβείας' της δε ενοεβείας μεταΰχόντες δήλον ώς χαϊ τής ευλογίας μεταληψόμε&α. 10'Αλλά χαί τον του &εον λόγον, ον δή Χριατον ήμίν προΰαγορενειν φίλον, ομοίως χάκεΐνοι γνόντες εμαρτνρή&ηοαν οί'γεχαίπολν 30 διαφερόντως τής έμφανονς αντον παρονϋίας τε χαί ϋ-εοφανείας ηξιώ11 ΦηοανεπάχουΟον γονν ώς πάλιν αυτός ο Μωοής τον Ιπιφανέντα τοϊς ΰεοφιλέοι χαί πολλάκις χρηματίΰαντα αυτοίς τα άναγεγραμμένα ποτε μεν &εον χαί χνριον ποτε δε χαί άγγελον ϋ-εοΰ προοαγορεύει, άντιχρνς παριΰτας οτι μη ο έπί πάντων ϋ-εος ο ύ τ ο ς ην, αλλά τις 35 δεύτερος, &εός μεν χαι κύριος τών θεοφιλών ανδρών άνηγορενμένος, 12 λέγει άγγελος rfè τον ανωτάτου πατρός. δ' ονν αντοίς ρήμαον 1 1 9

2 Gen. 14, 22 — 4 ff Gen. 14, 18—19 — 7 vgl. Gen. 5, 22. 24 ; 6, 8 ff — 9 Hiob 1, 8 — 14 Hiob 1, 21 — 19 Hiob 9, 4. 6—8 23 αντών èκείνων Hkl (vgl. Ζ. 26), αυτόν έχεΐναν Ρ | 3 β hier eine jüngere Hand in Ρ : φλυαρείς ΐνσέβιε ασεβέστατε

τών Gaisf., τόν Ρ

22

Eusebius

»χα! επορεύθ-η 'ίαχώβ εις Χαράν, χαί άπήντηοεν τόπψ χαί εχοιμή&η εχεί· εδν γαρ ο ήλιος' xal ελαβεν άπο τών λί&ων τον τόπον, χαί ε&ηχε προς χεφαλής αυτόν, χαί ΙχοιμηΟ-η εν τω τόπψ εχείνψ, χαί ενυπνιάοΘ-η, χαί Ιδου χλΤμαξ εΟτηριγμένη εν τή γή. ης ή χεφαλή άφιχνείτο 5 είς τον οΰρανόν, χαί οι άγγελοι τον ϋ-εοΰ άνέβαινον χαί χατέβαινον έπ' 13 αν την. ó δε χυριος επεοτήριχτο επ' αυτής, χαί είπεν, εγώ χνριος ó &εός Αβραάμ τον πατρός οον χαί 6 ϋ-εός Ίβαάχ' μη φοβον, ή γη, εφ' ης αν χα&εύδεις επ' αν της, οοί δώαω αν την χαί τω Οπέρματί b 14 οον, χαί εοται το Οπέρμα οον ώς η άμμος της γης*. οίς εξής επι10 λέγει' *χαί άνέοτη Ίαχώβ το πρωί, χαί ελαβε τον λίϋ-ον òv νπέ&ηχε 15 προς χεφαλής αντον, χαί εοτηοεν αυτόν Οτηλην«. είτα προϊών αν τον δη τοντον τον επιφανέντα αντω 9-εόν χαί χνριον άγγελον ονομάζει &εον. φηοίν γονν ό Ίαχώβ' *χαί είπέν μοι ó άγγελος τον 9-εον χαθ·' νπνον, Ίαχώβ' εγώ δε είπα, τί Ιοτίν*; 16xat εξής' νεώραχα*. 1δ φηοίν, »πάντα οΟα Λαβαν ποιεί οοι. εγώ είμι ό &εός ό ¿φ&είς Οοι c εν τόπψ Q-εον ον ηλειψάς μοι εχεί οτηλην, χαί ηνξ,ω μοι εχεί ενχήνι. 17 'θ δ' αντός οντος χαί τω 'Αβραάμ παραφανείς ϋ-εός χαί χνριος άνηγόρενται, μνοταγωγών τον Q-εοφιλή τ ας περί τον πατρός αν&εντίας, χαί τινα ώς περί ετέρον &εον διδάΰχων, α χαί κατά χαιρον 18 20 επιϋχεψώμε&α. αλλά χαί τω Ίώβ ονδένα η τοντον είναι τον χρηματίοαντα μετά την αντάρχη διαγνμναοίαν Q-εμιτόν είπείν. πρότερον μεν γαρ »δια λαίλαπος χαί νεφών« επιφανείς αντω τον τών ολων &εόν εαυτόν όντα παρίοτη, προϊών άνθρωπος δίκαιος èv 25 τή γενεά αυτου«, ον χαί ζώπνρον οπέρμα τω γένει των αν&ρώπων 18 εν τ% του καταχλυΰμοϋ φϋ-ορα πάντων των £πι γης άπολλυμένων ο των όλων &εος όιεφύλαξεν. 4 ουδέν γονν ουδε ούτος τών Ιουδαϊκών ε&ών επιοτάμενος, ον τε èv περιτομη οώματος οϋτ* èv τοίς άλλοις τοίς νπό Μωϋέως διατεταγμένοις, όμως δίκαιος, εί και τις άλλος, 30 άνηγόρενται. 5 και πρό γε τοντου ò ^Ενώχ, ός χαί λέγεται ενηρεατηκέναι τώ &εφ χαϊ μετατε&εΙΟ&αι ως μη εύρίοκεο&αι αυτοϋ θάνατον, τοιούτος όε και οντος γεγονώς ουτε το οώμα περιτέτμητο ουτε τι τής Μωοέως μετηει νομοθ-εοίας, αντιχρυς δε χριοτιανικώς άλλ' ουχί b Ιουδαϊκώς ζών άναπέφηνε. και αυτός δ' ο Αβραάμ μετά τους προω4 Psal. 104, 12—15 — 18 u. 22 Gen. 14, 18 — 24 α. 29 vgl. Gen. 6, 9 — 27 vgl. Justin. Dial. c. Tryph. 92 (Migne 6, 693 C) — 80 vgl. Gen. 5, 24

Vor Z. 12: τις ο χατα τ>)ν χαινήν δια&ήκην χατηγγελμένος νπό τον χριστον π&οιν άν&ρώποις βίος 1 παραδέόο*ιαι (wohl χ ausradiert) Ρ 23 ο über der Zeile in Ρ 82 οντε τι (statt oí! r ' er ι) Kl, ονιέτι Ρ

Eusebius

24

νομαομένονς γεγονώς xaì νεώτερος παρ' αντονς τοίς χρόνοις, πρεοβντης δε δια την ήλιχίαν, δια τους μέλλοντας εξ, αυτόν φνναι ωοπερ τινά αφραγίδα την περιτομήν πρώτος νπέμεινε τον οώματος, γνώριομα της αντον διαδοχής τοίς εξ αντον χατά οάρχα γενηαομένοις τοντί το 5 αη μείον παραδιδονς φέρειν' 6προ δέ γε της παιδοποιίας xaì προ της περιτομής xaì αντος öta της των είδώλων άναχωρήοεως xaì της ενός τον Ιπί πάντων &εον ομολογίας xaì δια μόνον τον χατ' άρετην βίον e δείχννται χριοτιανιχώς αλλ' ουχί Ιονδαϊχώς βεβιωχώς. '· μεμαρτνρηται γονν τα προΰτάγματα xaì τάς εντολάς τά τε διχαιώματα xaì τα νό10 μιμα τον &εοϋ προ της Μωοέως διαταγής πεφνλαγμένος. λέγει ό' ονν προς τον 'Ιοααχ χρηματίζων ο &εός' *xaì δώοω τω οπέρματί οον πάααν την γήν ταντην, xaì ενενλογη&ήοονται εν τω ΰπέρματί οον πάντα τα ϊ&νη της γης, άν&' ων νπήχονοεν 'Αβραάμ ο πατήρ οον της εμής φωνής, xaì εφνλαξε τάς έντολάς μον xaì τα προοτάγ1δ ματά μον, xaì τα δικαιώματα μον, xaì τα νόμιμά μον*. d Ά Ήν γαρ xaì προ τον Μωοέως νόμον προοτάγματα &εον ετερα, xaì διχαιώματα ονχ ομοια τοίς παρά ΜωοεΙ, νόμιμά τε άλλα xaì εντολαί Χριοτον, δι ών εόιχαιώϋ-ηοαν. ότι δ' ον 'τα αντα ήν τοίς δια ΜοοΟεως νομο&ετη&είοι Οαφώς ο Μωοής παρίοτηοιν εν οις φηαιν 20 προς τον λαόν' νάχονε 'Ιοραήλ τα διχαιώματα xaì τα χρίματα, όοα εγώ λαλώ εν τοίς ώοίν υμών εν τή ήμερα τ αντί], xaì μα&ήοεο&ε αντα χάί φυλάξαο&ε ποιείν αντά. χνριος ό ϋ-εός υμών διέ&ετο προς •υμάς èv Χωρήβ δια&ήχην, ονχι τοίς πατράοιν υμών διέ&ετο χνριος την δια&ήχην ταντην, άλλα προς υμάς«. 14 9 25 Και ορα γε όπως άχριβώς φηοι *τήν δια&ήχην ταντην«, επεί μή την αν την τοίς πατράοιν αντών διετέ&ειτο. εΐ δ* ονν απολύτως μή δεδόοϋ-αι τοις πατράοιν αντών δια&ήχην είρήχει, ψενδής αν ήν ο λόγος αντώ. δέδοται γονν τω 'Αβραάμ δια&ήχη χαι τω Νωε, ως τα ιερά μαρτνρεί λόγια. δια τοντο μετά προΰθ-ήχης ό Μωοής ον ταντην 30 φηοί δεδόο&αι τοίς πατράοιν αυτών, ετέραν αΐνιττόμενος την χρείττω 10 χαι διαφέρονοαν, δι' ης xaì θεοφιλείς άπεφάν&ηααν. αντίχα τω 'Αβραάμ δια τής είς τον τών ολων d-εον πίοτεως τα τής διχαι- b οούνης χατωρ&ώο&αι μεμαρτΰρηται νπ' αντον Μωοέως λέγοντος' *Ιπίοτενΰε δε 'Αβραάμ τω ϋ-εω, xaì ελογίο&η αντφ είς διχαιοοννην*. 35 11 ort δε μετά την τής διχαιοοννης χατόρ&ωαιν χαι μετά τήν επ'

3 ff vgl. Röm. 4,11 — 11 Gen. 26, 4 - 5 — 20 Deut, δ, 1—3 — 34 Gen. IS, 6 11 χρηματίζων è Hkl, £v> Ρ ist später hinzugefügt in Ρ

22 xaì φνλάξαο&ε steht am Rande u. αυτά

Demonstr. evang. I Cap. 6, δ—17

25

εύοεβίία μαρτνρίαν το τής περιτομής ίϊληφε ϋη μείον χαί μηδέν προς ευΰεβείας διχαίωοιν αντφ τοντί οννεβάλλετο, οαφώς 6 λόγος παρία τηοι ν. Ενροις δ' αν και τον 'ΐωοηφ πρ'ο των Μωοέως χρόνων εν τοίς 5 Αιγυπτίων βαοιλείοις άπαραφνλάχ τ ως αλλ' ουκ ιονόαΐχώς άχ&έντα. 12 ει δε &έλεις. χαί τον χορνφαΐον αυτόν χαί νομο&έτην τοϋ'Ιουδαίων e ϊ&νους Μωοέα γνοίης αν εξ 'έτι νηπίας ηλικίας παρά τη τοϋ Αιγυπτίου βαοιλέως &νγατρί τας διατριβας πεποιημένον, τροφής τε της Αιγύπτιας άπαρατηρήτως μετειληχότα. 13 10 Τί δεί λέγειν τον τριομαχάριον ''Ιώβ, τον άλη&ή άνΟ-ρωπον εκείνον, τον άμεμπτον, τον δίκαιον, τον &εοοεβή, της είς άκρον ενΟεβείας αυτφ χαί διχαιοπραγίας τις άρα αιτία ην; μη τί γε τα Μωοεως παραγγέλματα; ουδαμώς, άλλα οαββάτου ημέρας έπιτήρηοις ην η τίνος άλλης ιουδαϊκής εθ-ελο&ρηοκείας φυλακή; πό&εν, πρεοβυτέρω d Ιό τοίς χρονοις Μωοέως και της κατ' αυτόν νομο&εοίας γενόμεναι; ο μεν γαρ Μωοής έβδομος έξ 'Αβραάμ γενεαλογεΐται, ούτοοί δε πέμπτος, δυοι προτέραις τον Μωοέα γενεαίς προάγων. 14 &έα δ* ονν χαί τούτου τον βίον, Μωοέως μεν της νομο&εοίας ουδέν έπαγόμενον, τής δε τοϋ αωτήρος ημών ευαγγελικής όιδαΰχαλίας ουχ αλλότριον. λέγει δ 20 ουν αυτός τον εαυτοϋ διεξ,ιών βίον εν τή προς τους εταίρους απολογία' >διέοωοα γαρ πτωχό ν εκ χειρός δυνάοτον, xcà ορφανφ ψ ονχ ήν βοη&ος έβοηϋ-ηοα. οτόμα δε χήρας με ευλόγηΟεν, διχαιοούνην δε ενεδεδύχειν. ήμφιαοάμην δε χρίμα ϊαα διπλόιδι, οφ&αλμος ήμη ν τυφλών, πους δε χωλών, εγώ ήμη ν πατήρ αδυνάτων«. 15 αυτά δή ταντα 15 25 άντιχρυς τα πάοιν ήμίν δια τής ευαγγελικής διδαοκαλίας μα&ήματα χηρυττομενα. άλλα χαί ώς είδώς ευ μάλα το >χλαίειν μετά κλαιόντωνεΙ δε χαί τω οφΘ-αλμφ επηχολον&ηοεν η χαρδία μου γνναιχι ανδρός ετέρου«. 19καί τον λογιομον άποδίδωοιν εξης επάγων' *ϋ·νμος γαρ ανδρός ακατάΰχετος το μιαναι ανδρός γνναίχα. 10 πυρ γάρ εοτι χαιόμενον επί πάντων των μερών, ον δ' αν εΙαέλΟ-η, έχ ριζών άπώλεοεν«. 20 άλλα χαί το τον τρόπον άδωροδόχητον παρίοτηοιν ώδε' >εί de χαί ταΐς χεροί μον ηψάμην δώρων, οπείραιμι άρα χαί άλλοι φάγοιοαν, άριζος δε γενοίμην επί γης*. 11 όπως δε χαί τοις οίχείοις προοεφέρετο, μα&είν εατιν αφ' ών διδάΰκει φάοκων >εί δη il 15 χαί ίφανλιοα κρίμα &εράποντός μον η ϋ-εραπαίνης, χρινομένων αντών προς εμέ*. 22και πάλιν τον λογιομον άποδίδωΰι' »rt γαρ ποιηοω εάν εταοίν μον ποιήται ο ϋ-εός; πότερον ονχ ώς εγώ εγενόμην εν ϋαρχί, όντως κάκεΐνοι γεγόναοι; γεγόναμεν δε ¿v τη αν τη κοιλία«. 23 τούτοις ϊπιλέγει' *χηρας τον όφθ-αλμον ουκ εξέτηξα. εί δε και τον 20 ψωμόν μον εφαγον μόνος, και ονχι ορφανω μετέδωκα, ει δε χαί εϊδον 24 χαί πάλιν νποβάς γνμνον άπολλνμενον, χαί ονχ ήμφίεοα*. λέγει· >εί δε χαί λί&φ πολντελεΐ επεποί&ηθα, εί δε χαί ηνφράν&ην πολλον πλοντον μοι γενομένου, εί δε χαί επ' άναρι&μήτοις ε&έμην χείρά μον«. 25καί τον λογιΰμον αυϋ-ις επιλέγει' >η ονχ ορώμεν ηλιον επιφανοχοντα 16 25 χαί έκλείποντα. χαί ϋεληνην de ψ&ίνονθαν* ; 26 είτα πάλιν της ευαγγελικής διδαοχαλίας φηοάΰης' »ερρέ&η τοις άρχαίοις, αγαπηθείς τον πληοίον ϋον, χαί μιΰηοεις τον εχθ-ρόν Οον, εγώ δε λέγω νμΐν, αγαπάτε τους έχ&ρονς νμών*, αντοφνεϊ διδαοχαλία προλαβών è &ανμάθιος τονργον άπεπληρον διό φηΰιν' »εί δε χαί επιχαρης εγενόμην επί 30 πτώματι εχ&ροϋ μον, και είπεν ή χαρδία μον, εν γε. άχονοαι άρα το ονς μον την χατάραν μον*. 27και έπιλέγει' *εξω δε ονκ ηυλίζετο b ξένος, ή de &νρα μον παντι ελ&όντι άνέωχτο*, ϊπεί μη αλλότριος 28 τον φηΰαντος' »fένος ημην, χαί οννηγάγετέ με«. ola δε αύτον και 3 Matth. 5, 27 — 7 Hiob 31, (7). 9 — 9 Hiob 31,11—12 — 12 Hiob 31,7—8 — 14 Hiob 31, 13 — 16 Hiob 31, 14—10 — 19 Hiob 31, 16—17. 19 — 22 Hiob 31, 24—25 — 24 Hiob 31, 26 — 26 Matth. 5, 43 - 4 4 — 29 Hiob 31, 29—30 — 31 Hiob 31, 32 — 33 Matth. 25, 35 4 σχέψασθ-ε Steph., αχέψασθ-σι Ρ [ in καλώς steht ώς auf Ras. in Ρ [ ¿ηι&νμεΐν, σχέψασ&ε (statt έπι&νμεΐν. ακήραα&ε) Kl 29 lieber δι' 8

Demonetr. evang. I Cap. 6, 17—33

27

τα περί τών άχονοίων πλημμελημάτων, Ιπάχουΰον λέγοντος' >εΙ δε και αμαρτών άχουοίως εκρνψα την άμαρτίαν μου, ου γαρ διετράπην πολνοχλίαν πλή&ονς. τον μη εξαγορενοαι ενώπιον αυτών, εί de xaì ίϊαοα αδύνατον έξελ&είν κόλπφ κενώ. χείρα όε κυρίου εί μη έδεδοίκειν, 5 Ονγγραφην δε ην είγον κατά τίνος εί μη ρήξας αυτήν άπέδωκα, ουδέν Ρ,αβών παρά χρεωφειλέτον«. 29 Ταυ τ' ην και τα τοιαύτα των προ Μωοέως θεοφιλών ανδρών, (εξ ενός γαρ και τον των λοιπών τεκμαίρεο&αι προοηκει βίον) τα περιύμνητα της &εοοεβείας ά&λα, δι' α και φίλοι ϋ-εοϋ και προφήται • 10 (κλη&ήναι) χατηξιώ&ηοαν. 30 τοιοντοις δ' ουοιν τίς Ir ι χρεία ην τών παρά ΜωαεΙ παραγγελμάτων, φαυλοις άνδράοι και μοχ&ηροΐς παραδεδομένων; ουχοϋν δια τούτων απάντων τον άρχαιότατον της τών προπατόρων &εοοεβείας τρόπον ο Χριοτοΰ λόγος παΟι καταγγείλας τοις i ε&νεοιν προφανώς αποδέδεικται, ως είναι την χαινήν δια&ηχην ονδ' αλ15 λην εκείνης της άρχαιοτάτης (προ) τών Μωοέως χρόνων εύοεβοϋς πολιτείας, ωϋτε ó μου και παλαιαν αυτήν είναι και νέαν' παλαιτάτην μεν δια τα αποδεδειγμένα, νέαν δε αϋ&ις δια το μακροΐς τοίς μεταξύ χρόνοις ωΟπερ άποχρυβείοαν εξ άν&ρώπων αυθ-ις αναβεβιωκέναι δια της του ϋωτήρος ημών διδαΟκαλίας. 31 τούτον γέ τοι τον μεταξύ δηλον20 μενον χρόνον εως ϋννέβαινε λαν&άνειν άν&ρωπονς και ωΰπερ έφηΟυχάζειν τον της καινής διαϋ-ήκης τρόπον, ó Μωοέως έν τω μεταξύ παρειοελ&ών νόμος, olà τις νηπίων και ατελών ψυχών έπίτροπος και οίκονομος η και Ιατρός δεινή και Αιγυπτιακή νόοω τετρνχωμένω 17 τω παντι 'Ιουδαίων ε&νει, αύτοΖς δη τοις του 'Αβραάμ άπογόνοις, 25 μν οϊοις τε ουοιν ομοίως τοις προπάτορΰι χατορ9·οΰν, τον υποβεβηκότα xcà ατελή βίον παρεδίδον. 32 Επειδή γαρ έν τfj παρ3 ΑΙγυπτίοις διατριβή ούτοι μετά την τών &εοφιλών προπατόρων τελευτήν ταΐς ΑΙγυπτιαχαΙς όμοιοτροπίαις απαχ&έντες επί την πολΰθ-εον, ώς εφην, δειΰιδαιμονίαν άπο30 πεπτώκεοαν, ώς μηδέν τών Αιγυπτίων πλέον εχειν δοκείν γεγονέναι δε κατά πάντα όμοιους αυτοίς, κατά τε την τών ειδώλων πλάνην εν τε τοίς άλλοις έγχειρημαοιν · είχότως, ωΰπερ έχ βν&οΰ κακών âv- b ιμώμενος αυτούς ο Μωοής, άφίοτη μεν της αΘ-έου πολν&εΐας, άνήγεν dà Ijtì. τον πάντων δημιονργον &εόν, πρώτον εκείνον βαθ-μον ενΰε35 βείας ώς έν εΐΰαγωγαΐς καϊ προ&νροις τών τελεωτέρων προβεβλημένος. 33 έπειτα ου φονεύειν, ου μοιχεύειν, ου κλέπτειν, ουκ έπιορχείν, ουκ αρρενας άρρεοιν έπιμαίνεΰθ-αι, ου μητράΰιν ουκ άδελφαΖς 1 Hiob 31, 33—3δ. 37 — 9 Jak. 2, 23 — 22 vgl. Röm. 5, 20; Gal. 4, 2 — 3β vgl. Exod. 20, 14; Lev. 18, 22; 20, 13

10 χληΰηναι -f- Kl 15 ngò + Hkl 26 in παρεδίδον steht δον auf Ras. in Ρ

Eusebius

28

ov 9νγατράθιν έπιμίγνυο&αι, ovó' οβα τοιαύτα τοίς τότε πράττειν εξήν άφόβως αννεχώρει. 34 παραλαβών δε εξ ανήμερου χαι &ηριώδονς βίου, λογιχωτέραν χαι εννομον εν τοις τότε χρόνοις πολιτείαν πρώτος e επί γης δια γραφής ουνεοτήοατο, ovoτω τότε παοιν άν&ρώποις έχ35 είτα δε ώς αν ατελέοιν 5 φανονς οντος ονδε τον τοιονδι τρόπον. άπειπών την είδωλολατρίαν, d-νοίαις χαί τιοι οωματιχωτέροις τον ίνα χαί επί πάντων d-εόν &εραπενειν παρεχέλενεν, διά τίνων άπορρητοτέρων δια ονμβόλων] την χατ' αυτόν &ρηοχείαν ίπιτελείν νομο9ετήοας. ην χαί &ανμαοίως τώ &είφ πνεύματι ουνιδών ονχ είς 10 άπειρον δείν περιέπειν, νφ> ενα τόπον περιέγραψεν, όρίοας μη άλλα- d χόοε ϋνντελεΐν τα χατ αυτόν νόμιμα η εν μόνω ενί τόπφ, οντος δ' 36 όθ-εν είς ην ó εν Ίεροοολνμοις, εξω δε τούτον μηχέτι. ετι χαί δενρο παιοίν 'Εβραίων ου d-εμιτόν αλλοϋε εχτός της χαΒ-ηρημένης αυτών μητροπόλεως ουτε &νειν χατα τον νόμον, οντε ιερόν οντε Ιό δυοιαοτήριον έγείρειν, οντε χρίειν ιερέας ουτε βαΰιλέας, οντε τάς χατα Μωοέα πανηγύρεις χαι εορτας έχτελεΐν, ου μιαομον χα&αίρεΰθ-αι, ου πλημμελείας ¿πολνεοθ-ai, ον δώρα τω &εφ προΰφέρειν, ονχ ίλεονΰθ-at χατα τα νενομο&ετημένα. Ά7διόπερ χαί τη Μωοέως ειχότως νποβέβληνται χατάρα, εν μέρει μεν φνλάττειν τινά πειρώμενοι, εν όέ 18 20 τοίς ολοις παρανομούντες, διαρρήδην Μωοέως άποφηναμένον' *οτι δη έπιχατάρατος πας, ος ονχ εμμενεΐ èv πάοι τοίς εγγεγραμμένοις τοΰ νόμου, τον ποιήοαι αντά*. Τοντοις δε πάοι περιπεπτώχαοιν, αυτόν Μωοέως d-είω πνενματι προειληφότος, οτι δη της δια Χριοτον χαινής δια&ήχης άνα2δ νεω&είοης χαί τοις παοιν εΟ-νεοι χαταγγελθ-είοης περιττή τις εϋται ή χατ' ου τον νομο&εοία, ην είχότως νφ' ενα τόπον περιώριοεν, ίνα, εϊ ποτε τοντον Οτερη&εΐεν χαί άποχλειοθ-εΐεν της οίχείας ελευθερίας, b μηχέτ' αυτοίς εξόν εϊη επί της αλλοδαπής τα χατ' αυτόν νόμιμα ΟνντελεΙν, eòe έξ άνάγχης την δευτέραν διαϋ-ήχην την δια Χριατον 30 χατηγγελμένην γενέο&αι παραδεχτέον. 3>9 αυτό δη ουν τοϋτο Μωοέως προηγορενχότος ομον τε ó Χριοτός επεδήμει τ φ βίφ χαι της χαινής δια&ήχης προεβάλλετο πάοι τοίς εϋ-νεΟι διδαοχαλία, παραχρήμα τε 'Ρωμαίοι την πόλιν ελόντες πολιορχία χα&είλον [τά Ίεροοόλνμα] χαί τόν αυτόθι νεών λέλντό τε αυτίχα πάοα ή Μωοέως διάταξις, xcù τα e 35 της παλαιάς περιήρητο διαθήχης, τά τε τής άρας μετήει τους παρά 38

20 (Deut. 27, 26) Gal. 3, 10 3 γρ. ιιρωτος ed. Paris., πρώτον Ρ 8 i? Λα Bille, Ιδία Ρ; η δια συμβόλων < Hkl 10 in όρίοας steht ο auf Ras. in Ρ 26 ή nachher hinzugefügt in Ρ 30 vieil. γενήσεο9αι Kl 33 τά 'If ρ. < Hkl

Demonstr. evang. I Cap. 0, 33—44

29

χαιρον τα Μωοέως πράττειν, παρανομοϋντας είς αυτά, βιαζόμενονς' άντειοήγετο δε όμον χαι κατά το αντυ της νέας χαι εντελούς διδαόχαλίας τα νόμιμα. *°διόπερ είχότως ο οωτηρ χαι χύριος τοις οίομένοις εν μόνη τή 'Ιερονοαλημ η εν ορεοί τιοιν η τόποις άφωριομένοις 5 όείν τον &εον προοχννείν φηοιν »ερχεται ωρα, χαι νυν εοτιν, οτε οι αλη&ινοί προΟχννηταί προοχννηοονοιν οντε εν τω ορει τούτω ουτε d εν 'Ιερονοαλημ τω πατρί' πνεύμα γαρ ο &εός, χαι τους προοχυνοΰντας αυτόν εν πνεύματι χαι άλη&εία δει προοχννείνc. 41 Και ταΰτα φήοαντος, παραχρήμα xal ονχ εις μαχρον πολιορ10 χη&έντων των \ίεροοολύμων, του τ' αυτό&ι άγιάοματος χαι του προς αν τω &νθιαθτηρίου της τε χατα Μωοέα λατρείας χατά την αντον Μωοέως διάταξιν χεριηρημένης, άνέφανεν είς πάντας άνθ-ρώπονς χαι ίξέλαμψεν η αρχέτυπος των προ Μωοέως ϋ-εοφιλών ανδρών ενοέβεια, η τε δι' αυτής παοιν τοις ε&νεοιν έπηγγελμένη ευλογία, από τον πρώ15 του βα&μον χαι από τής πρώτης οτοιχειώοεως της χατα Μωοέα λα· 19 τρείας επί τον χρείττova χαι τελειότερον προοάγονοα τους προοιόντας αύτη βίον. 42 αντίχα γοΰν των μαχαρίων έχείνων χαι &εοφιλών, τών αμφϊ τον 'Αβραάμ λέγω, ονχ άφωριομένως εν τινι τόπφ προοχννούντων, ονδε δια Ονμβόλων χαι τύπων, αλλ' r¡ φηοιν ο οωτηρ 20 χαι χνριος ημών *èv πνενματι χαι αληθ-εία*, . . . δια τής τον Οωτήρος ημών Επιφανείας απαοι τοίς ε&νεΰιν νπήρξεν, τών πάλαι προφητών χα\ τοντο τε&εωρηχότων. λέγει δ' ουν αντιχρνς Σοφονίας' »έπιφα- b νηοεται χνριος ίπ' αντούς, χαι έξολο&ρενοει πάντας τους &εους τών έ&νών τής γής, χαι προοχννηοονοιν αύτφ, εχαοτος έχ του τόπον 25 αυτών*. 43'θ δε ΜαλαχΙας όμον προς τους εχ περιτομής αποτείνεται, xcà περί τών ε&νών ταΰτα προαναφωνεΐ, φάοχων >ονχ ϊοτιν μον &έλημα, λέγει χνριος παντοχράτωρ, χαι &νοίαν ον προοδέξομαι έχ τών χειρών νμών, διότι απ' ανατολών xal μέχρι δνομών το ονομά μον δεδόξαοται 30 èv τοις ε&νεΟι, χαι εν παντί τόπφ Q-νμίαμα προοάγεται τ φ ονόματι μον χαι &νοία χα&αρά*. 4 4 το γαρ èv παντί τόπφ ϋνμίαμα χαι θ-υ· β αίαν άναφέρεο&αι &εφ τί ετερον παρίοτηοιν, η οτι μή èv 'ΐεροοολνμοις μηδ' άφωριομένως èv τφδε τ φ τόπφ, èv πάθη δε χώρα xcà èv πάοι τοις ε&νεοι μέλλονΟι το δι' ευχών &νμίαμα χαι την ον δι αί5 Joh. 4 , 2 3 - 2 4 — 22 Zephan. 2, 11 — 27 Mal. 1, 1 0 - 1 1 .

1 παραν. είς αντά, βιαζ. Kl (statt παραν., (ίς αντά βιαζ.) | βιαζομένονς Steph., βιαζόμενοι Ρ 12 Μωναέως Ρ | άνεφάνη Hkl, vgl. 32,26 1 4 ήτε Ρ 2 0 es fehlt etwa: χατα ταντα εναεβεΐν

|

zu σρς am Rande eine spätere Hand

ορα τί λέγει 33 in άφωριαμένως eteht ως auf Ras. in Ρ

Eusebius

30 μάτων επί

άλλα

παΟιν

θεοπίζων

αμα

Αίγνπτον, 5 αντοίς χνριον τω

δι

έργων

άναφέρειν χαι

εΐοαχοναεται

χαι

έχείνη,

άποδώαονΟΐν,

αυτών,

χα&αράν

αντονς,

τοίς χαϊ

χαι ίάοεται

τω

ΑΙγνπτίοις,

γνώοονται

χαι ποιήαονΰιν

θνοίαν

χαϊ χέχραγεν

θνοιαοτήριον

χνριος

χαϊ

ώνομαΟμένην

δε διαρρήδην

*εοται

εοται

ος αώοει

εν τη ήμερα

χνρίφ,

45βοά

λέγων'

χα\ γνωατος

άνθρωπον

ενΟεβών

θεώ;

θνοίας,

επιοτραφήοονται

χνρίφ χαι

εν

χώρα

άποοτελεΐ

οι Αιγύπτιοι χαι ενξονται προς

τφ

ο Ήααΐας

χνριον,

τον

d

ευχάς χαι

αντονς*.

46~Αρά

οοι δοχονμεν άληθή λέγειν, μετάθεοιν τον Μωοέως νόμον 10 μάλλον δε πανλαν χαί λνΟιν φάΰχοντες δια τών προφητιχών φωνών 4 7 ó μεν γε ΛΙωοής θνοιαοτήριον θεοπίζεοθαι; χαι θνοίας ονδ' άλλαχοοε γης ή èv μόνη τη Ίονδαία χαι ταντης εν μια πόλει ονοτήοαοθαι νομοθετεί' ή δε προφητεία εν χώρα φηοίν Αίγνπτον τ ω χνρίφ θνοιαοτήριον ίδρνθήοεοθαι, χαι τονς ΑΙγνπτίονς αντονς τω χνρίω τών 15 προφητών αλλ' ονχέτι τοις πατρωοις θεοίς χαλλιερήοειν τας θνοίας, χαί της θεογνωοίας ον Μωοέα αίτιον ονδ* ετερον τών προφητών αντοΐς γενήοεοθαι, αλλά τινα xaivòv χαί νέον άνθρωπον θεόθεν άπεοταλμένον. μετατιθεμένον δε τον θνοιαοτήριον παρά τα τφ 20 ΜωύεΙ δοχοΰντα, άνάγχη πάοα χαί τον Μωοέως νόμον μεταβολήν 20 γενέοθαι. είτα χαϊ προαχννήαονοιν αντφ εχαοτος εχ τον τόπον αντον*. 57 ΠροοχννεΙ δ δήτα ονν πας τω επί πάντων &εφ βάρβαρος χαι °Ελλην, ον τρέχων έπί τα 'Ιεροοόλνμα, ονδ' αΐμαοι xal ϋ-νοίαις άφοοιονμενος, οϊχο&εν rfè xal εφ' εαντώ μένων, χαί πνενματι χαι άλη&εία 58 χαι αν τη γε την άναιμον χαι χα&αράν άποδιδονς αντω λατρείαν. ην η χαινή δια&ήχη, ον χατά την παλαιάν τνγχάνονοα· παλαιάν δε 10 μη τοι νομίοχις λέγεο&αι την των προ Μωοέως θεοφιλών ανδρών, άλλα την νπό Μωοέως αντον τω 'ΐονδαίων ϊ&νει νενομο&ετημένην. 59 επιφέρει γονν ο λόγος διαΰαφών τίνα εφηοεν είναι την παλαιάν. y μηδέν ομοιον οχήοειν διδάοχει την χαινην λέγων' >δια&ήθομαι δια- 22 &ήχην χαινην, ον χατά την δια&ήχην ην διεθ-έμην τοϊς πατράοιν, εν 1δ ήμερα επιλαβομένον μον της χειρός αντών εξαγαγείν αντονς εχ γης 60 Αίγνπτον«. ον χατά ταντην γονν φηοιν την νπό Μωοέως νενομοθ-ετημένην αντη γαρ ην χατά την εξοδον την cut' Αίγνπτον τοις 'ΐονδαίοις παραδοθ-εΙΟαεδοξεν αν ονν εναντίαν είοάγειν την χαινην δια&ήχην τον τρόπον της Q-εοθεβείας των άμφι τον 'Αβραάμ θεοφιλών, 20 εί μη άχριβώς επεοημήνατο φηοας' >ον χατά την δια&ήχην ην διε- b ϋ-έμην τοίς πατράοιν αντών χατ' έχείνο χαιρον, χαθ· ο ν έξήγαγον αντονς εχ γης Αίγνπτον*. 61 Ου χατά την νπό Μωοέως άρα έπί της εξόδον χαι επί της χατά την ερημον διατριβής νενομο&ετημένην εοεο&αι την χαινην 25 ε&έοπιζεν, αλλά χατ * εχείνην δηλαδή την πρόπαλαι πολιτενϋαμένην, δι ης χατορ&ώοαντες άνεφάνηοαν οι προ Μωοέως. 62 di' ά δη λοιπόν ήδη &αρρών, τάς τών ϋ-εοοεβείν έπαγγελλομένων προαιρέοεις μή επί δνο άλλα τρία . . τάγματα, τό τε τών παντελώς ειδωλολατρών, c τών δή επί την πολν&εον πλάνην άποπεπτωχότων, χαι το τών èx 30 περιτομής διά Μωοέως επί τον πρώτον άνεληλν&ότων της ενοεβείας βα&μόν, χαι τρίτον το τών επαναβεβηχότων διά της ευαγγελικής διδαΰχαλίας, ο χαί τών δνείν μέοον παρεμβαλων, μηχέϋ·' ήγον τους από 'ΐονδαίων άφιοταμένονς πάντως δείν έφ' ελληνιΰμον εχπίπτειν, μηδε τονς εξ 'Ελλήνων άναχωρονντας εξ άνάγχης χρήναι 'Ιουδαίους εοεο&αι, 35 τον δε μέοον ελών τον τρίτον ενρήοεις άνω πον εοτώτα χαί ώοπερ d εφ' -υψηλοτάτης άχρωρείας άναβεβηχότα, εχατέρω&εν δε χάτω τονς λοιπονς άπολελοιπότα. 3 Zephan. 2, 11 — 7 vgl. Joh. 4, 23 — 18 Jerem. 38, 31—32 — 2 0 Jerem. 38, 32 8 ανιή Ρ

28 es fehlt ein Verb, Steph. διαιρον

Demonstr. evang. I Cap. 6, 56—69

33

63τίμιος ό γάμος και ή κοίτη αμίαντος, πόρνους δε και μοιχούς κρινεΐ ό ϋ-εός*. ταύτα μεν ούν είς την πρώτην ήμίν είρήο&ω πρόταΰιν. Χ . Περί dè τον μη ζωο&ντείν ημάς τω επί πάντων &εω, των 34 πάλαι θεοφιλών ανδρών, ών δη φαμεν κατά ζήλον &εοθεβείας, τούτο πεποιηκότων, ούτος εξ ημών άποδοΰείη αν ο λόγος, ονχ ωΰπερ Έλληαιν ενομίζετο, και τοίς 'Εβραίων ϊεροίς λόγοις ταντα δοκεΐ περί b της των πάλαι και πρώτων ανδρών Θ-εραπείας τον &είου. 2 οι μεν εφαοαν μη &ύειν τους προτέρονς μηδέν ότιούν τών ζώων μηδε ϋ-υμιάν τοίς &εοΙς, αλλ' ήλίω μεν και τοίς κατ' ούρανον άατροις χλόη ν και » οιονεί τ iva της γονίμον φνοεως χνούν ταΐς χεραιν άραμένονς< πόαν τε και φύλλα και ρίζας κατακαίειν πνρί' πόρρω δε παρανομίας ελαύνοντας τους μετά ταντα άνθ-ρώπονς αίμάξαι τους e βωμούς ζώων οφαγαϊς, είναι δε ταύτη ν ανόοιον και άδιχον καί ουδαμώς &εφ προοφιλή &υοίαν μηδέν γαρ της τών ανθρώπων λογικής ψυχής την τών αλόγων διαφέρειν διό xal φόνου δίκην ύπέχειν άξιον τους ζφο&ντούντας εφαοκον, ώς της αυτής και όμοιας εν τε άν&ρώπφ και εν τ ω άλόγω ζώω ψυχής ένυπαρχούοης. ί'Αλλ> ό μεν τών 'Ελλήνων περί τών παλαιών λόγος τοιόΰδε τις ήν ο δέ γε της 'Εβραίων γραφής ου τοιούτος• τους γάρ τοι πρώτους ευ&νς γενομένους άνθ-ρώπονς άμα τή πρώτη ουοτάοει του βίου θναίαις ταΐς άπο ζώων τιμήααι το θ-είον ιΟτορεΐ. * λέγει δ' d ονν' >κάί εγένετο μεθ-' ημέρας ήνεγκε Κάιν άπο τών καρπών τής γης &ναίαν τω κνρίω ' και "Αβελ ήνεγκε καί αυτός από τών πρωτοτόκων τών προβάτων αυτού• και έπεΐδεν ο &εος επί "Αβελ καί έπι τοις δώροις αυτού' επί δε Κάιν και ταΐς θναίαις αυτού ου προΰέοχεν*. 3 I Tim. 3, 2 — 7 Hebr. 13, 4 — 1 4 ff Porphyr, de Abstin. II 5 — 2 2 ff vgl. Porphyr, de Abatin. I, 19 — 2 9 Gen. 4, 3—5

Vor Z. 10: ι. τίνι λόγω μή xal ήμΐν ομοίως τοις παλαιοΐς Βνμιαν xal 9νειν τψ 9-εφ tà γεώδη παραδέδοται 11 »εοοεβεΐν Hkl, vgl. 16, 33; 33,13; 41, 24 ff (besondere Ζ. 27), 9εοαεβείας Ρ 12 ωσπερ Ρ, γρ. ως παρ' ed. Paris., aber unnötig

44

Eueebiwi

SIνθα

δη επιοτήοεις ως μάλλον ο ζφοθντήοας άπόδεκτος εϊρητ«t παρά τον από γης προοαγαγόντα τφ θεφ την θυΰίαν. xal Νώε δε ενθνς *απο πάντων των κτηνών των καθαρών xal από πάντων των πετβινών των καθαρών άνήνεγχεν όλοχαρπωΰεις επί το θυοι5 αΟτήριον, χαί ωΰφράνθη κύριος ¿αμήν εύωδίας*. αλλά χαί Αβραάμ θύοας άναγέγραπται, ωατε χατα την της θείας γραφής μαρτνρίαν 35 πρώτην απάντων την δια ζωων θνοίαν επινενοήοθαι τοίς παλαι θεοφιλέοι. 6 τούτον δε τον λογιομον ήγοΰμαι είναι ου τον τυχόντα ούδ' ανθρωπίνως χεχινημένον, χατα θείαν δ' επίνοιαν υποβεβλημένον. 10 επειδή γαρ εώρων, ατε τον τρόπον εύοεβείς χαί θεφ προΰφχειωμένοι θείφ τε πνενματι τ ας ψνχας π εφωτιομένοι, μεγάλης αντοίς θεραπείας δείν είς άποχάθαροιν των θνητών πλημμελημάτων, λύτρον της αυτών αωτηρίας τω χαί ζωής χαί 'ψυχής χορηγώ προαοφείλεοθαι ήγοΰντο. ' επειτα μηδέν χρείττον χαί τιμι(ώτερ)ον της οίχείας 15 ψνχής καθιεροΰν εχοντες, αντί ταύτης τέως την δια τών άλογων b ζωων προοήγον θυΰίαν, της οφών ψυχής άντίψυχα προοχομίζοντεςούδεν χατα τοΰτο πλημμελείν ονδ' άδιχείν ηγούμενοι, οτι μηδε τή τών ανθρώπων λογική χαί νοερά δυνάμει παραπληοίαν είναι την ψυχήν τών αλόγων επαιδεύοντο, ούδ' άλλο τι είναι αυτήν ή το 20 αίμα αυτών είναι μεμαθηχό τες, χαί την εν τφ αίματι ζωτική ν δΰναμιν, ο χαί παρέχειν αυτούς ωοπερ ψυχήν αντί ψυχής αναφέροντας τώ 8 τοΰτο θεώ. δε αυτό Μωΰής λευχότατά που διαΟαφεΙ, λέγων' >ψνχή πάοης Οαρκός αίμα αύτοΰ εΰτιν, χαί εγώ δέδωχα ύμίν το αίμα c επί του θυοιαοτηρίου, εξιλάοχεοθαι περί τών αμαρτιών υμών' το 25 γαρ αίμα αυτών αντί ψυχής έξιλάοεται. δια τούτο εϊρηχα τοίς υίοίς 9 πρό(θ)αχες 'ΐοραήλ, πάοα ψυχή εξ υμών ου φάγεται αίμα*. γοϋν επιμελώς εν τούτοις οπως εϊρηται τό >εγώ δέδωχα ύμΐν επί τον θυΰιαοτηρίου εξιλάοχεοθαι περί τών ψυχών υμών, το γαρ αίμα αντί τής ψυχής έξιλάοεται«. ααφώς γαρ αντί τής ανθρωπινής ψυχής το 30 τών οφαγιαζομένων ζωων αϊμά φηοιν έξιλάοκεοθαι. τοΰτο δε αυτό χαί ô περί τών θυΰιών νόμος υποβάλλει νοείν τ φ τεθεωρημένως d οχοποΰντι. 10 πάντα γοΰν τον θύοντα τ ας χείρας έπιβάλλειν προοταττει τή κεφαλή τοΰ θυομένον, προΰκομίζειν δε το ζφον τφ ΙερεΙ τής κεφαλής ίχόμενον, ώοανεί ύπερ τής εαντοΰ κεφαλής το Ιερεΐον 35 προαφέροντα. λέγει δ' ούν εφ' εχάοτφ' >προοάξει αυτό έναντι κυρίου, χαί επιθήοει τ ας χείρας αύτοΰ επί την κεφαλήν τοΰ δώρου«. 3 Gen. 8, 2 0 - 2 1 — (17 ff vgl. Orig. de Priiic. II, 8) — 2 3 u. 27 Lev. 17,11 — 35 Lev. 3, 1—2

14 τιμιωτερον Steph., τίμιον Ρ, vgl. doch 4δ, 14

Demonstr. evang. I Cap. 10, δ—17

45

11

Και όντως εφ' ίχάοτον τετήρηται ϋ-ύματος. ουδεμιάς &υθίας άλλως αναφερομένης, δι' ών ό λόγος παρίΰτηΟιν, οτι δη άντίψυχα της αυτών φνχής προοήγετο τα ζωο&υτούμενα' ο δε των άλογων ζφων το αίμα την ψυχή ν είναι διδάξας. ουδαμώς λογικής xal νοερας 36 5 ονοίας ομοίως τοίς αν&ρώποις μετέχειν αυτά παρίοτηοιν, είναι γαρ αυτών την ούοταϋιν εξ υλης και οωμάτων, τοίς άπό γής βλαΰτήμαοι και φυτοίς παραπληοίαν. Ί1νϊ δ' ούν λόγω πάλιν ο Μωοής φηοιν τον &εόν είπείν »βλαοτηοάτω η γή βοτάνην χόρτου, οπεΐρον οπέρμα και ξνλον χάρπιμον*. και αύ&ις παραπληοίως- >εξαγαγέτω ή γή 10 τετράποδα και ερπετά και θηρία της γής κατά γένος «. 13 ωϋτε ομογενή καϊ ομοφυή και όμοούοια είναι ήγείο&αι τοίς από γής βλαοτήμαοι και φντοΐς τα αλόγα, διό και μηδαμώς πλημμελείν τους ζφο&υ- b τοΰντας. εϊρηται γοΰν και τω Νώε έδεο&αι κρέα ώς λαχανα άγρον. 14 Εως μεν ούν ονδέπω το κρείττον ούδε το μέγα και τίμιον και 1δ ΰ-εοπρεπες οφάγιον παρήν άν&ρώποις, ταΐς δια ζφων ϋυοίαις λύτρα τής εαντών ζωής και αντίψνχα της οίκείας φύοεως προΰηκόντως άποδιδόναι χρήν τω &εφ, ώς καϊ επραττον οί πάλαι θεοφιλείς, οεμνόν χι xaì &εοφιλες και μέγα ιερείον ηξειν ποτε εις άν&ρώπους τω ϋ-είφ π νευματ ι προειληφό τες, το του παντός κα&άροιον χόομον, 20 ου και τα ούμβολα τέως επιτελεϊν αυτούς, προφήτας οντάς και τό e μέλλον εοεο&αι προτυπουμένους' έπειδή δε το τέλειον παρήν, τοίς των προφητών ακολούθως ϋ-εΰπίΰμαοι πέπαντο τα πρώτα και λέλυτο παραχρήμα δια τής του κρείττονος και αληθούς ιερουργίας. 15 Ούτος δ1 ην ο Χριϋτός του θεον, άνωθεν kx παλαιών χρόνων 25 ανθρώπους και προβάτου δίκην ύπερ παντός τον τών ανθρώπων γένους ΰφαγήοεοθαι προαγορευόμενος. η φηοιν περί αύτοΰ Ήοαΐας ó προφήτης' »ώς πρόβατον επί οφαγήν ήχθη, xal ώς αμνός εναντίον του κείροντος άφωνος*. 16χαί επιλέγει' »ούτος τας άμαρ- d τίας ημών φέρει, και περί ημών οδυνάται' xcù ημείς έλογιοάμεθα 30 αυτόν είναι εν πόνφ και έν πληγή και εν κσκώαει' αυτός δε έτραυματίοθη δια τάς αμαρτίας ημών, και μεμαλάκιοται δια τας ανομίας ημών' παιδία ειρήνης ημών επ' αυτόν, τω μώλωπι αύτοΰ ημείς Ιάθημεν καϊ κύριος παρέδωκεν αυτόν ταΐς άμαρτίαις ημών*, αυτός γαρ »¿μαρτίαν ούχ εποίηοεν, ούδ' ευρέθη δόλος εν τ φ οτόματι αύ35 τον*. 11 τα ομοια τούτοις και 'Ιερεμίας ετερος 'Εβραίων προφήτης έκ προΰώπου του Χριοτον έπιφωνεΐ, λέγων' *εγώ ώς άρνίον άκακον 8 Gen. 1, 11 — 9 Gen. 1, 24 — 18 vgl. Gen. 9, 3 — 27 Jes. 53, 7 — 28 Jes. 53, 4—5. 6 — 8 4 Jes. 53. 9 — 8 6 Jerem. 11, 19 5

τοις später

hinzugefügt in Ρ

36

ix

Kl,

έπί Ρ

46

Eusebius

άγόμενον τον &νεβ&αιι. έπιαφραγίζεται τ ας τ όντων προρρήοεις 37 'Ιωάννης ό βαπτιοτής επί της τον οωτήρος ημών επιφανείας. ιδώ ν γαρ αντον χαί τοις παρονΰιν επιδείξας, ώς άρα αυτός εϊη ο προφητενόμενος, επεφ ώνηοεν >ϊδε ο αμνός τον &εον, ό αίρω ν την άμαρ5 τίαν τον χόομον«. 18 ore τοίννν χατά τάς των προφητών μαρτυρίας ενρηται το μέγα χαί τίμιον λντρον 3Ιουδαίων ομον χαί Ελλήνων, το τον παντός χόομον χα&άροιον, το πάντων άν&ρώπων άντίψνχον, το πάαης χηλίδος χαί αμαρτίας χα&αρον ΙερεΙον, ο αμνός τον &εον, το &εοφιλες χαί άγνόν πρόβατον, το προφητενόμενον άρνίον, ον δια b 10 της εν&έον xcù μνοτιχής διδαοχαλίας πάντες ήμεΐς οι εξ ε&νών την άφεοιν τών προτέρων αμαρτημάτων ευράμε&α, — di' ò χαί 'Ιονδαίων οί είς αυτόν ήλπιχότες ελεν&εροι της Μωοέως άφίενται χατάρας, — είχότως την τοντον μνήμην τον τε οώματος αντον χαί τον αίματος τήν νπόμνηοιν όοημέραι έπιτελονντες, χαί της χρείττονος ή χατά 15 τονς παλαιονς ΰνοίας τε xcà ιερουργίας ήξιωμένοι, ονχέΟ·' οοιον ήγονμε&α χαταπίπτειν επί τα πρώτα, *αθ&ενή ατοιχεία*, ονμβολα χαί e 19 είχότως είχόνας αλλ' ονχ αντήν άλή&ειαν περιέχοντα. dè χαί αν τών Ιονδαίων οί είς τον Χριϋτον τον &εοϋ χαταπεφενγότες, εΐ μηχέτι τών Μωοέως επιοτρέφοιντο παραγγελμάτων, χατά τήν χαινήν 20 δια&ήχην βιονντες της νπο Μωοέως ώριΰμένης εχτος αν εΐεν χατάρας, άτε δή άμνον τον &εον ον μόνον τήν άμαρτίαν τον χόομον, άλλα χαί τήν εν τή παραβάΰει τών Μωοέως εντολών χατάραν εις αντον άνειληφότος. γέγονεν ονν ó άμνος τον d-εον χαί αμαρτία χαί d χατάρα' αμαρτία μεν υπέρ τών αμαρτωλών του χόομον, χατάρα δ' 25 νπερ τών (μή) εμμενόντων πάοι τοις έγγεγραμμένοις εν τφ Μωοέως νόμω. 20 διό φηΰιν ¿ άπόοτολος' »ΧριΟτος ημάς εξ,ΐ]γόραοεν èx της χατάρας τον νόμον, γενόμενος νπερ ημών χατάραι, χαί »τον μή γνόντα άμαρτίαν νπερ ημών άμαρτίαν εποίηοεν«. 21 τι γαρ ονχ εμελλε γίνεο&αι το τον χόομον χα&όροιον, το τών αμαρτωλών άντίψνχον, 30 ο δή χαί »ώς πρόβατον επί οψαγήν ήχ&η*, xaì ώς »αρνίον ¿γόμενον τον &νεθ&αι*, ταντά τ ε πάντα νπερ ημών xaì όι' ημάς; ό&εν οι μεν παλαιοί xaì θεοφιλείς άνδρες είχότως άπονοία τών κρειττόνων τοις 38 ονμβόλοις προΰανείχον, ώς xaì τοντο αντο è οωτήρ ήμών διδάσκει λέγων' »πολλοί προφήται xaì δίχαιοι επε&νμηΰαν Ιδεΐν α νμείς 35 βλέπετε χαί ούχ είδον, χαί άχονΰαι α νμείς αχονετε χαί ονχ ήχονόαν*. 2ίήμεΙς δε τα άλη&ή χαί τών είχόνων τα όρχέτνπα δια της μνοτη4 (n. 21 ff) Joh. 1, 29 — 1 6 Gal. 4, 9 -

2 5 vgl. Gal. 3 , 1 0 — 2 6 Gal. 3 , 1 3

— 27 II Kor. 5, 21 — 3 0 Jes. 53, 7, Jerein. 11, 19 — 3 4 Matth. 13, 17

6 ευρ. aus ηνρ. Ρ 8 χηλίδος Ρ 11 urspr. αμαρτιών Ρ sc. ιερεΐα, vgl. S. 31, 21 25 μή + Bille 30 8 Ρ 8ς Kl

16 τα πρώτα

Demonstr. evang. I Cap. 10,17—28

47

ριώόονς οικονομίας τον Χριοτον παρειληφότες ονχέτι τών παλαιών δεηοόμεϋ-α. 23 Μόνος δ' ονν αυτός των πώποτε λόγος ων &εοϋ προχόΰμιος, χαι άρχιερευς πάοης νοερας xal λογικής χτίοεως, τον ημίν ομοιοπα&ή b δ οία πρόβατον χαι άμνόν εκ της ανθρώπων άφορίοας αγέλης, τούτω τε επιγράψας τάς πάντων ημών αμαρτίας, χαι την χατάραν γε αυτώ την εν τω Μωοέως νόμω προοτετιμημένην περιάψας, οτι δη Μωοέως άνειπόντος »επιχατάρατος πας 6 κρεμάμενος επί ξύλου*, τοντο πέπον&εν αντος δι ημάς >γενόμενος νπερ ημών κατάρα&νθον τω &εφ &υσίαν αΐνέοεως, χαί άπόδος τω νψίΰτφ τ ας εύχάς ΰου, χαί επιχάλεϋαί με εν ημέρα ϋ-λίψεως, χαί εξελοΰμαΐ 6ε, χαί δοu ξάοεις με*. xaì πάλιν >επαρθις των χειρών μον &νΰία εΟπερινή*. χαί αύ&ις *&υθία τω ϋ-εφ πνεϋμα ονντετριμμένον*. 35 25 Πάντα δή ούν ταύτα εξ αιώνος τε&εοπιΰμένα δια της εύαγγελιχής του οωτήρος ημών διδαοχαλίας χατά τον παρόντα χαιρον προς 40 απάντων τών έ&νών εχτελείται, άληθ-είας επιμαρτνρούϋης τη προφητιχη φοανη, δι ής τ ας χατά Μωαέα Q-νθίας ο &εος παραιτηΰάμενος το μέλλον εαεο&αι xa&' ημάς αυτούς &εοπίζει λέγων' »διότι άπò άνα30 τολών ήλίον χαί μέχρι δυομών το ονομά μου δεδόξαϋται εν τοις ε&νεοι. χάί εν παντί τόπω θυμίαμα προοάγεται τ ω ονόματι μον χαί frvoía χα&αρά«. 36

θύομεν δήτα τοιγαροΰν τω Ιπ\ πάντων Β-εφ &υοίαν αίνέοεως' ϋ-ύομεν το ενϋ-εον χαί ΰεμνον χαί ιεροπρεπες ϋ·ΰμα· &ύομεν χαινώς b 35 χατά την χαινήν δια&ήχην »την χα9·αράν ϋνΰίαν*. &υοία δε τω &εφ 8 Jes. 25, 1 — 10 Jes. 25, 6—7 — 21 (u. 33) Psal. 49, 1 4 - l S — 2 3 Psal. 140, 2 — 24 Psal. 50, 19 — 29 Mal. 1, 11 13 xal < Hkl Sf¡ ονν πάντα Steph.

25 πάντα ót¡ ονν ταντα OS, ταύτα δή oiv ταντα Ρ, ταντα 27 τή über der Zeile in Ρ

Demonstr. evang. I Cap. 10, 28—39

49

πνεύμα Ουντετριμμένον εϊρηται · *χαρδίαν γοΰν ουντετριμμένην και τεταπεινωμένην ο Θ-εος ουκ έξονόενοίαει*. 37και δη χαί &υμιώμεν το προφητικον θυμίαμα, εν π αντί τόπφ προοχομίζοντες αυτφ τον ευώδη χαρπον της παναρέτου θεολογίας, δια των προς αυτόν ευχών άνα~ 5 φέροντες, τοϋτό τοι χαί άλλος διδάοχει προφήτης, ο φήοας' »γενη&ήτω ή προοευχή μου ως &υμίαμα ενώπιον αου*. 38 ουκοϋν και 9-ύομεν xal ϋυμιώμεν τοτε μεν την μνήμην του μεγάλου &ΰματος e χατα τα προς αυτοϋ παραδο&έντα μνοτήρια επιτελοϋντες, χαί την αωτηρίας ημών ευχαριΰτίαν δι εΰαεβών ύμνων τε χαί ευχών 10 τω &εφ προοχομίζοντες, τοτε δε οφας αυτούς ολως χα&ιεροϋντες αντώ, χαί τω γε άρχιερεί αυτοϋ λόγω αύτώ αώματι χαί ψνχφ αναχείμενοι. 39 διό πάαης μεν αΐϋχρουργίας το αώμα αχραντον χαί άμίαντον αύτφ φυλάττειν αοκοϋμεν, παντός rfè πά&ους χαί χηλίδος απάοης της από χαχίας χεχα&αρμένην την διάνοιαν αντφ προΰχομίζομεν, λογιομοίς 15 τε ¿διαπτώτοις και απλάοτφ διαϋ-έοει δόγμααΐ τε άλη&είας ευϋεβοϋμεν αυτόν, αρεΰτα γαρ αυτφ ταντα είναι μάλλον η &υΟιών πλη&ος αϊματι χαί χαπνφ χαί χνίΰεοιν Επιτελουμένων πεπαιδεύμεθ-α. 1 Peal. 50, 19 — 5 Peal. 140, 2 — 16 ygl. Jes. 1, 11

10 8λως Hkl, totoe Donat., ολω Ρ

Eusebius VI.

17 χνίοεαιν, aber 89, 22 χνίααις Ρ

4

Τάδε Ινεοτιν εν τφ δεντέρω ανγγράμματι τής περί τον αωτήρος ημών ευαγγελικής αποδείξεως. α'. °Οτι μη ώς ετνχεν μηδε μάτην τ ας παρ* 'Εβραίοις προφητιχάς βίβλους δια πάαης οπονδής περιέπομεν. 5 β'. °Οπως τα χρηστότερα περί ημών τών αλλοφύλων ε&νών προλαβόντες οι παρ' αύτοίς προφήται εχηρνττον. α'. Άπο της Γεν[ν]έοεως. β'. Άπο (της) αυτής, γ'. 'Από (τής> αυτής. 10 δ'. 'Από του Δευτερονομίου. ε . Άπο τον χα' Ψαλμού. ς'. Άπο τον μς' Ψαλμοί), ζ'. Άπο τον πε' Ψαλμον. η'. Άπο τον ¿,ε' Ψαλμού. 1δ Άπο τον Ζαχαρίον. ι . Άπο τον Ήοαίον. ια'. ιΟμοίως. γ'. °Οπως οι αντοι επί τή τον Χριοτον παρονοία την τον πάλαι παρά 'Εβραίοις μόνον γιγνωοχομένου Q-εον γνώοιν τ ε χαι ενοε20 βειαν πάντα τα ε&νη μαθ-ήοεΰ&αι προεθ-εαπιζον. ιβ'. Άπο τον β' Ψαλμον. ιγ'. Άπο τον οα' Ψαλμού, ιδ'. Άπο τον ·>ζ' Ψαλμον. ιε'. Άπο τής Γεν[ν\έοεως. 2δ ις'. Άπο τον Σοφονίον. ιζ'. Άπο τον αυτόν, ιη'. Άπο τον Ζαχαρίον. ι&'. Άπο τον 0 de χύριος είπεν, ου μη χρνψω έγώ 46 από Αβραάμ του παιδός μου α έγώ ποιώ; 'Αβραάμ γινόμενος εοται είς ε&νος μέγα χαί πολύ' χαί ένευλογη&ηοονται εν αντώ πάντα τα 25 ε&νη της γήςΕίπεν δε αντω ο θεός«, δήλο ν δε ότι 46 τω 'Ιαχώβ' »εγώ κύριος ο θεός, αύξάνου χαί πληθύνου εις εθνη, και 11 κατά μεν το προφανές εν έθνος ονναγωγαι εθνών έχ Οον έΰοντακ. 20 μόνον το 'Ιουδαίων από τον 'Ιακώβ ΰυνέατη. πώς ούν άληθενοι αν πληθυντικώς λέγων ο χρηομός; επεί δε ó Χριΰτος του θεον ix οπε'ρματος 'Ιακώβ γενόμενος πολλας ουναγωγας εθνών δια της ευαγγελικής b αυτοΰ ουνεκρότηοε διδαοκαλίας, εΐκότως εις αυτόν και δι' αυτοΰ τα τής προφητείας τέλους τετύχηκεν ηδη πρότερο ν, και εΐοανθις ετι 25 μάλλον τεύξεται. 12δ'. 'Από τοΰ Δεντερονομίον. *Ευφράνθητε ουρανοί αμα αυτώ, και προοκυνηοάτωΰαν αύτφ πάντες νιοι θεοΰ. εύφράνθητε εθνη μετά τοΰ λαοΰ αυτοΰ, και ενιϋχυϋάτωοαν αυτούς πάντες άγγελοι θεοΰ*. άντί δε τοΰ » ενφράνθητε εθνη μετά τον λαοΰ αυτοΰ« ó 'Ακύλας ' c 30 >αΙνοποιήθατε*, φηοίν, »εθνη λαός αυτοΰ«, και θεοδοτίων *άγαλλιαοθε εθνη λαός αύτον*. 7 Gen. 26, 3—4 — 11 vgl. Röm. 1, 3 — 1 6 vgl. Gen. 12, 3 — 17 Gen. 35,11 — 2 6 Deut. 32, 43

Vor 'O Óh Z. 6 : ώς ενλογη&ήοονται πάντα t« ε&νη τής γης, έπΐ τω προελενσομένψ ix διαδοχής τον icaàx οπέρματί. Vor Είπεν Ζ. 17: περί πλείστων έ&νών xal ονναγωγων έ&νων των έξ Ιαχώβ αν στη σο μένων, χαίτοι μόνον τον ιουδαίων 'έθνους σύνης των έ9νών 2 es fehlt ein Particip, wie παιδεν&εΐαι, vgl. Ζ. 13 in Ρ, aber vgl. den Index oben S. 50

17 'Από τής αυτής fehlt

8 0 αΐνοποιήσατέ Kl, ίνοποιήσταε

Ρ

Demonstr. evaag. II Cap. 1, 6—20

55

ε'. 13 Ψαλμον xa'. »ΜνηοΘ-ήοονται και έπιοτραφηοονται προς χνριον πάντα τα πέρατα της γης, και προοκννήϋοναιν ενώπιον αντον παααι ai πατριαϊ των ε&νών ότι τον κνρίον ή βαΰιλεία, χαί αντός δεοπόζει των εϋ-νών*. και εξής επιλέγει' 14 »άναγγεληοεται τω χνρίφ γενεά d 5 ή ερχόμενη, και άναγγελονοι την δικαιοοννην αντον λαφ τω τεχ&ηοομένφ, ον εποίηαεν ο κύριος*. οαφή ταντα, ovó' ερμηνείας δεόμενα. 15 ς'. Ψ α λ μ ο ν μς'. >Πάντα τα ε&νη χροτήοατε χείρας, αλαλάξατε τω &εφ εν φωνή ¿γαλλιάοεως' ότι χνριος νψιοτος, φοβερός, βαΰιλενς μέγας επί πάααν την γήν*. icxal εξής επιλέγει' *οτι βαοιλενς πάοης 47 10 της γης ό &εός, ψάλατε οννετώς. εβαοίλενοεν ο &εός επί τα ε&νη, ο &εος χάϋ-ηται επί &ρόνον αγίον αντον. άρχοντες λαών οννήχ&ηοαν μετά τον ϋ-εον 'Αβραάμ*, xat ταντα οαφή χαί ονδ* ερμηνείας δεόμενα. 17 ζ'. Ψαλμον πε'. *Ονχ εοτιν όμοιος οοι kv d-εοΐς, χνριε, χαί ονχ εοτιν κ α τ ά τα εργα οον πάντα τα ε&νη όοα εποίηοας ηξονοι χαί 15 προΰχννήοονοιν ενώπιον Οον, χνριε. χαί δοξάοονοι το όνομα οον, οτι μέγας ει ον, χαί ποιών ΰανμάοια, ον εί ό &εος μόνος*, ομοίως b χαί ταντα οαφή. 18 1?'. Ψαλμον ^£'. *Αιοατε τω χνρίφ άομα χαινόν, αΰατε τφ χνρίφ παΰα ή γή. αΰατε τφ χνρίφ, ενλογήοατε το όνομα αντον, εναγ20 γελίοαΰ&ε ήμέραν εξ ημέρας το οωτήριον αντον' αναγγείλατε èv τοις ε&νεΰι την δόξαν αντον, εν παοι τοις λαοϊς τα ϋ-ανμάοια αντον. ότι e μέγας χνριος xcù αίνετός αφόδρα, φοβερός εοτιν επί πάντας τους 9-εονςΑιθατε

εοωαεν

άπεκάλυψεν

30 πάντα

των

γένοιτο*. ο

έ&νών

οχολής

ουνήχΟ-ηοαν

Got ί&νη

49

μέλλοιμι.

εΐ ου, έγώ

δωοω

περάτων πάντα

επί

ονν &εφ τάς περί

αυτοϋ*,

μου

αντω*.

»χαι

δε τα νΰν

ερμηνείας,

οι άρχοντες

βαοιλέως,

εως

της γής,

ψαλμού'

i d ' . Ψαλμού

εποίηοεν

και

>και καταχυριενοει

ποταμών

Ίουδαίοις,

χρηοομαι

εθ-νη και λαοί ίμελέτηθαν

με, νιος

τον

τα ε&νη δονλενοονοιν

επί

άγιος

νΐω

ονδ

ου μόνον

διερμηνεΰειν

τοϋ Χριοτοΰ και

ου χαι

προοδοκία

29

επάν

πάαας

οου τα πέρατα

επιλέγει'

άπο

γης,

εμοΰ,

&εον,

πάβης

οα . »'Ο ϋ-εος το κρίμα

οου τω

καί

>πάντα

παρ'

χατάοχεοίν

Ψαλμού

τα εξής.

της

και κατά

είπε ν προς

αϊτηΰαι την

όμοΰ

>Ινατίεφρύαξαν

κυρίου

>κύριος

2

δίχα

δι'

άπολύτρωΰιν;

κλήοεως

του

διερμηνενειν,

ουναγαγών

παρουοία,

επιφανηοόμενος.

χαλοι>

προξενήοειν

γενήοεο&αι

ε&νών

ο Χριοτος

αωτήρ

είς πλάτος

οι βαοιλείς

κατά

των

Ο-εαοώμεΘ-α'

τα άγα&α

η τον Χριοτοΰ

μαρτνρίαις

Ψαλμοΰ0'.

παρέοτηοαν

5

ε&νεοι

λέγεται

ld-νεθι

όμολογοϋαι

ι) της

η αυτός

τοίς

προρρήαεις

αυτό,

και

τοίς

αντη

εαυτών

ώς

νπήρχεν

των

10 èd-νών

25

την

τοίννν

άλλα και πάοι

20 οης,

δ' αν εϊη

περιτομής

τενξεο&αι την

57

58

Eusebius

τφ κνρίω πάαα ή γη*. 6xaì επιλέγει' »οαλενθ-ήτω ή &άλαθθα και το πλήρωμα αυτής, ή οικουμένη και πάντες οι κατοικονντες εν αυτή. ποταμοί χροτήοουοι χειρί επί το αυτό, τα όρη αγαλλιάοονται από προΰώπου κυρίου, οτι ερχεται χρίναι την γήν, κρινιΐ την οίκουμένην 5 tv δικαιοούνη και λαούς εν ενθ-ύτητκ. 7ιε. 'Από της Γενέΰεως. *Ονχ εκλείψει άρχων εξ'ΐούδα, ουόέ e ηγούμενος εκ των μηρών αυτόν. εως αν έλ&η φ απόκειται, και αυτός προοόοκία ε&νώνι. 8ic;'. Από τοϋ Σοφονίου. »'Επιφανήοεται κύριος επ* αυτούς, καϊ d 10 εξολο&ρενϋει πάντας τους &εούς των ε&νών, και προοχννήοονοιν αύτφ, 'έκαοτος εκ του τόπου αυτών, παβαι al νήοοι των ε&νώνέγώ χνριος 10 ο d-εός έχάλεοά οε εν διχαιοβννη, χαι χρατήΰω της χειρός οον, xal ένιοχυοω θε~ scai εδωχά οε εις δια&ήχην γένους, είς φως έϋ-νών, άνοίξαι οφ9·αλμονς τυφλών, έξαγαγεϊν έχ δεομών δεδεμένονς χαι έξ οϊχον 52 φυλαχής καθήμενους εν αχότει. εγώ χνριος ò θεός, τοντό μον έϋτιν όνομα, την δόξαν μον ετέρφ ον δώΰω, ονδε τάς άρετάς μου τοίς 15 γλνπτοΐς. τα άπ' άρχής ίδού ηχαοιν, καινά α νυν άναγγελώ, χαί προ τον άναγγείλαι εδηλώϋ-η ύμίν*. 14 κα\ 'Από του αυτοΰ. »Αχονϋατέμον νήοοι χάί προϋέχετε έθνη, b δια χρόνου πολλού οτήοεται, λέγει χΰριος. έχ κοιλίας μητρός μου εχά· λεΰεν το όνομά μου, χαί εθηκεν το ΰτόμα μου ώς μάχαιραν όξεΖαν, 20 και υπό την οχέπην της χειρός αυτόν' ε&ηχέν με ώς βέλος Ιχλεχτόν, χαί εν τη φαρέτρα αυτόν έοχέπαοέν με*. 15 καί επιλέγει εξής· *ίδού δέόωχά οε είς διαθήχην γένους, είς φώς έθνών, τον είναι οε εως εϋχάτον της γης*. ι6 χβ'. 'Από τον αντον• *Οντω λέγει χνριος ο ρνοάμενός αε θεός β 25 'Τΰραήλ, άγιάόατε τον φανλίζοντα την ψνχήν αντον, τον βδελυοοόμενον υπό των έθνών τών δούλων τών αρχόντων βαοιλεΐς οψονται αυτόν, χαί άναΰτήοονται άρχοντες, xal προοκννήοοναιν αντφ*, χαί 1 7 τα εξής. οίς επιλέγει· »χαίρω δεχτώ επηχονοά οον, xal εν ημέρα οωτηρίας εβοήθηοά 0οι, χαί εδωχά Οε είς διαθηχην εθρών, τον χατα30 οτήοαι την γήν, χαί χληρονομήοαι κληρονομιάς έρημους, λέγοντα τοϊς d έν δεομοίς, έξέλθετε, και τοις εν τω Οχότει, άναχαλνφθήναι, και εν πάοαις ταϊς οδοίς βοΰχηθήΰονται, χάί èv πάΰαις ταΐς τρίβοις η νομή 3 Jes. 42, 1 - 4 ; vgl. Matth. 12, 20 — 9 Jee. 42, 6 - 9 — 17 Jes. 49, 1—2 21 Jes. 49, 6 — 24 Jes. 49, 7 — 28 Jes. 49, 8—13 Vor 'Ιδον Ζ. 2; όήλωσις χριατον παροναΐας και της Si' αύτον γενομένης είς πάντα τ« ϊθνη ευεργεσίας. Vor 'Αχονσ. Ζ. 17: δήλωσις χριστού χαϊ γενέαεως xal κλήαεως έ&νών. Vor Οντω Ζ. 24: χριοτοϋ παροναΐας όήλωοις χαϊ χλήαεως έθνών 8 άναλάμψει — χρΐαιν steht am Rande in Ρ steht am Rande in Ρ

81 f xal — βοσχη&ήαονται

60

Eusebius

αυτών ού πεινάΰουοιν ούδε διψήοουοιν, ούδε πατάξει αυτούς καναων ούδε ο ήλιος, αλλ' ó ελεών παραχαλέοει, χαί δια πηγών υδάτων αξει αυτούς' χαί β-ήοω παν ορος εις οδόν χαί πάοαν τρίβον εις βόϋχημα ls αύτοΐς. ιδού ούτοι πόρρω&εν ηξουοιν, ούτοι άπο βορρά χαί &α5 λάοοης, άλλοι δε έχ γης Περοών. εύφράν&ητε ουρανοί χαί άγαλλιάο&ω η γη. ρηξάτωοαν τ ό ορη εύφροούνην, οτι ήλέηοεν χΰριος τον λαον αύτοϋ, χαί τούς ταπεινούς τοΰ λαοΰ αύτοΰ παρεχάλεοεν*. 19 χγ'. Τοΰ αύτοϋ. *Προοέχετε τοις ώοιν υμών χαι έπαχολου&ήΟατε ταΐς όδοίς μου' επαχούΰατέ μου, χαί ζήοεται εν άγα&οίς η ψνχη 10 υμών. χαί δια&ήοομαι ύμϊν δια&ήχην αίώνιον, τα οΟια Δαβίδ τα πιοτά, ιδού μαρτύριον εθ-νεοιν δέδωχα αύτον, άρχοντα χαι προΰτάοοοντα ε&νεοιν. εϋ-νη ä ούχ οϊδασίν οε επιχαλέοονταί οε, χαι λαοί οϊ ούχ επίοτανταί οε ¿πί οε χαταφεύξονται, ενεχα χυρίου τοΰ &εοΰ οου τοΰ άγιου οου 'Ιοραήλ, οτι εδόξαοέν οε*. 20 15 Και διά τούτων ούν μεμαθ-ηχότες, ώς ή τοΰ Χριοτοΰ παρουοία ού μόνοις 'Ιουδαίο ις άλλα χαί τοίς πάοιν ε&νεοιν οωτηριος εοεοθ-αι προηυτρεπίζετο, φέρε χαι το τρίτον άποδείξωμεν, οπως χατά τούς της επιφανείας αύτοΰ χρόνους ού μόνον τα χρηοτότερα τοίς εθ-νεοι 21 προεφητεύετο, άλλα χαί τοίς εχ περιτομής τα εναντία. διαρρήδην 20 γοΰν άπόπτωαιν χαι άποβολην τοΰ 'Ιουδαίων εθ-νους δια την είς Χριοτον άπιοτίαν αύτών εοεοθ-αι τα παρ' αύτοΐς λόγια προαγορεύει, ως μηχέτι ϊοους ημάς αύτοϊς, άλλα χαί χρείττους αύτών εχ περιουοίας άναφαίνεΰθ-αι. χαι νΰν δε χρήοομαι ψιλαΐς ταΐς των προφητών παραθέοεοι δίχα πάοης της είς αύτας θ-εωρίας, διά τε το οαφες 25 αύτών χαί δια το μέλλειν επί οχολής πληρεοτάτην αύτών ποιήοαοθ-αι την εξέταοιν. 111. χδ'. 'Από τοΰ 'Ιερεμίου. *Τάδε λέγει χύριος, οτήτε εν ταΐς όόοΤς, χαί ϊδετε, χαι ερωτήοατε τρίβους χυρίον αιώνιους, χαί ΐδετε ποία έοτιν ή οδός ή άγαθή χαί βαδίζετε εν αύτη, χαί εύρήοετε άγνιομον 30 ταίς ψυχαΐς υμών χαί είπαν, ού πορευοόμεθ-α. χα&έοταχα εφ' υμάς οχοπούς, άχούοατε της φωνής της οάλπιγγος' χαί είπαν, ούχ άχονοόμεθ-α. διά τοΰτο ηχουοαν τα εϋ-νη, χαι οι ποιμαίνοντες τα ποίμνια èv αύτοίς«. 8 Jes. 5δ, 3 - 5 — (19 vgl. Justin. I 53, 3) — 27 Jerem. 6, 16—18 Vor Προα. Ζ. 8: δήλωσις χριστού xal χλήσις έ&νών. Vor Τάδε Ζ. 27: όήλωσις αρνήσεως τον Ιουδαίων ε&νονς χαί της άντ ' αυτών είοποιήσεως των ¿θνών 12 in ¿πιχαλέσονταί σε steht ai σε auf Ras. in Ρ

53

b

c

d

54

Demonstr. evang. II Cap. 2, 17—21. Cap. 3, 1—7

61

κε'. 'Από τον αντον. *Κνριε Ιοχνς μον και βοή&ειά μον και καταφυγή μου εν ημέρα, κακών, προς οε 'έ&νη ηξονοιν άπ έοχάτον της γης, και έρονΟιν' ως ψενδή έχτήοαντο οί πατέρες ημών είδωλα, και ·> ουκ ΐοτιν εν αντοίς ωφέλεια, εΐ ποιηθεί εαντώ αν&ρωπος &εονς, καί 5 ούτοι ονκ είοιν &εοί. 3 δια τοντο i δον εγώ δείξω αντοίς εν τώ καιρώ τοντω, γνωριώ αντοίς την χειρά μον κα) την δνναμίν μον και γνώοονται ότι ονομά μοι κύριος, αμαρτία 'ΐονδα εγγέγραπται εν γραφή εν οννχι άδαμαντίνφ, εγκεκολαμ(μ)ένη επί τον οτή&ονς της καρδίας αυτών, ήνίκα αν μνηοθ-ώοιν τα αλόη αυτών επί ξνλον δααέος. καί 10 επί βουνών μετεώρων, και ορέων εν άγρώ. Ιοχνν οον καί &ηθανρονς e οον είς προνομήν δώοω, και τα υψηλά οον δια τάς αμαρτίας οου τάς εν παΟι τοίς όρίοις οου. και αφε&ήαη μόνη, και ταπεινω&ήοη άπο της κληρονομιάς οου, ης εδωκά οοι. 4 καί χαταδονλωΟω οε τοίς εχ&ροίς Οον èv τη γη η ουκ εγνως' οτι πνρ εκκέκανται εν τώ &νμφ 15 μον, εως αΙώνος καν&ήοεται«. ι

* ς ' . 'Από τον'Αμώς. » Ιδού εγώ εντέλλομαι, χαι λικμήοω εν παΟι d τοίς ε&νεοι τον οίκον Ίοραηλ όν τρόπον λιχμάται εν τω λιχμφ, χαί ον μη πέοη ούντριμμα επί την γη ν ρομφαία τελευτήοονοιν πάντες οί αμαρτωλοί του λαοϋ μον, οί λέγοντες, ου μη ίγγίΰη ουδέ μη ελΟ-η 20 εφ' ημάς τα κακά' εν τη ημέρα εκείνη άναΟτήΰω την Οχηνήν Δαβίδ την πεπτωκυίαν, χαί ανοικοδομηθώ τα πεπτωχότα αυτής, 6 χαί τα χατεοκαμμένα αυτής άναοτήοω, χαί ανοικοδομηθώ αυτήν, καθώς αί ήμέραι του αΙώνος, οπως Ιχζητήοωοί με οί κατάλοιποι των ανθρώπων, χαί πάντα τα ί&νη, εφ' α Ιπιχέχληται το ονομά μου έπ' αυτά, 25 λέγει κύριος ο ποιών ταντα πάντα*. Ίκζ'. 'Από τον Μιχαίου. »Ακουοατε δη ταντα, οί ηγούμενοι οί- 55 χου 1Ιακώβ και οί κατάλοιποι οϊχον Ίϋραήλ, οί βδελυοοόμενοι κρίμα, και 5

1 Jerem. 16, 19—21 u. 17, 1—4 — 1 6 Amos 9, 9 - 1 2 — 2 6 Micha 3, 9—12 u. 4, 1 - 2

Vor Κύριε Ζ. 1 : τής των έ&νών ευσεβείας δήλωσις χαί της τον Ιουδαίων ε&νονς δυοσεβείας χατηγορία. πρόρρησις δε των μετά χί/ν τον χριστού παρονσίαν μετελϋ-όντων αντονς κακών. Vor Ίδον Ζ. 16: περί τής είς πάντα τα ε&νη διασποράς τον'ιουδαίωνε&νονς, καί περί τής ανανεώσεως τής χριστού παρουσίας καί βασιλείας, καί τής ¿π ' avzg γεγενημένης τής των ¿9νων απάντων κλήσεως (« über der Zeile in απάντων). Vor Άκουα. Ζ. 26: κατηγορία των αρχών των τον Ιουδαίων ε&νονς, xal δήλωσις έρημώσεως τής μητροπόλεως ai των, έπιφάνειά τ ε χριστού xal οϊχον 9-εον τής ¿κχλησίας αντον, λόγου τε xal νόμου πρόοδος, καί των ¿9νων απάντων δήλωσις 8 έγχεχολαμμενη Steph., ίγχεχολαμενη Ρ

62

Eusebius

πάντα τα όρθ-à διαατρέφοντες, οι οίχοδομοΰντες Σιών εν αϊμαοι και 'Ιερονοαλήμ εν άδιχίαις. οί ηγούμενοι αυτής μετά δώρων εκρινον, h χαί οί ιερείς αυτής μετά μιο&ον άπεκρίναντο, χαί οι προφήται αυτής μετά αργυρίου εμαντενοντο, χαί km τον χνριον επανεπαΰοντο, λέ5 γοντες, ουχί χύριος μεϋ·' ημών εατιν; ου μη επέλΘη εφ' ημάς χαχά. 8 δια τοΰτο δι' υμάς Σιών ώς αγρός άροτριαϋ-ηοεται, χαί 'ΐερονβαλήμ ως οπωροφυλάχιον Ιοται, χαί το όρος τοΰ οϊχου είς άλαος δρυμό ν. χαί εοται επ' εοχάτου των ημερών εμφανες το ορος χυρίου, 'έτοιμον επί τάς χορυφάς των ορέων, και μετεωριοθ-ήοεται υπεράνω τών 10 βουνών' χαί οπεΰοουοιν επ' αυτό λαοί, χαί πορενοονται ε&νη πολλά χαί εροϋοι, δεΰτε χαί άναβώμεν είς το όρος χυρίου χαί είς τον οίκον c τοΰ ϋ-εοϋ 7αχώβ, χαί δείξουΰΐν ημίν την όδόν αυτόν, χαί πορευοόμεθ-α εν ταΐς τρίβοις αύτοΰ' ότι εχ Σιών έξελεύοεται νόμος, χαί λόγος χυρίου εξ Χαίρε (¡φόδρα, &νγατερ Σιών. κήρυοοε, d &νγατερ 'Ιερονοαλήμ, Ιδού ο βαΰιλεύς οου έρχεται οοι δίκαιος και οώζων, αυτός πράος χαί επιβεβηκώς επί υποζνγιον χαί πώλον νέον, χαί έξολο&ρενοει αρματα εξ, 'Εφράϊμ και ίππο ν εξ 'ΐερονΰαλήμ, χαί εξολο&ρεύοει τόξον πολεμιχόν χαί πλή&ος εΙρήνης εξ εΟ-νών, και 20 κατάρξει από &αλάοαης 'έως &αλάθθης, και από ποταμών δι εκβολών γης*. 10 κθ·'. 'Από τοΰ Μαλαχίου. *Ουκ εΰτι μου ϋ-έλημα εν υμίν, λέγει 56 κύριος παντοκράτωρ, χαί &νοίαν ου προοδέξομαι εχ τών χειρών υμών. διότι απ' ανατολών ηλίου και μέχρι δυομών τό όνομά μου δεδόξαϋται 25 εν τοϊς εϋ-νεοι, χαί εν παντι τόπφ &νμίαμα προΰάγεται τώ ονόματι μου, και d-υοία χα&αρά. διότι μέγα τό ονομά μου εν τοις ϊ&νεοιν, λέγει κύριος παντοκράτωρ, ύμείς óh βέβηλοιh ε αυτό*. Ι1 λ'. Από τοΰ Ήϋαΐου. » Εγχαταλειφ&ηΟεται η ϋ-υγάτηρ Σιων ώς b ΰχηνη έν αμπελώνι, χαί ώς οπωροφυλάχιον èv οιχυηράτφ, ώς πόλις 15 Sachar. 9, 9—10 — 22 Mal. 1, 1 0 - 1 2 — 28 Jes. 1, 8

Vor Χαίρε Ζ. 15 : δήλωσις περί χριστού παρουσίας, xai της τών Ιουδαίων πολεμικής παρασκευής öλε&ρος, έ&νων τε εΙρήνη xai βασιλεία κυρίου μέχρι τών περάτων της οίχονμένης. Vor Ουκ Ζ. 22: παραίτησις τοΰ ιουδαίων ε&νους, xai της κατά τον μωσέως νόμον σωματικής αυτών θρησκείας αρνησις, τής δια χριστού πάσι τοις ε&νεσι παραδοθείσης πνευματικής λ.ατρείας. Vor 'Εγκατ Ζ. 28 : τον ιουδαίων ε9·νους άπόπτωσις λόχου τε &εοΰ και νόμου χαινοϋ οίκου τε αύτοΰ φανέρωσις, χαί τών έ9·νών απάντων ευαεβείας δήλωσις 5 κακά wahrsch. aus κακώς in Ρ 12 in 1Ιακώβ steht ι und β (aus μ) auf Ras. in Ρ 20 wohl (ειος- διεκβολών Kl

Demonstr. e van g. II Cap. 3, 7—17

63

πολιορχουμένη*. και εξής επιλέγει' y πώς εγένετο πόρνη πόλις πιοτή Σιών, εν η δικαιοΰύνη èχοιμή&η tv αύτη, νυν δε φονενταί«; 11 και επί τούτοις" »εοονται γαρ ώς τερέβιν&ος άποβεβληχυΐα τα φύλλα, και ώς παράδειοος νδωρ μη έχον. και εΟται ή Ιοχνς αν των ώς 5 χαλάμη οτιππύου, χάί ai έργαοίαι αντών ως οπιν&ήρες πνρος, xal β χαταχανϋ-ήοονται οι άνομοι, χαι οι αμαρτωλοί άμα, χαι ούχ εΟται ό οβέοων*. 13 τούτοις άπααιν επιλεγεί' *χαι εοται εν ταΐς εοχάταις ήμέραις έμφανες το ορος χνρίον, και ò οίχος τον &εον επ' άκρων των ορέων, χαι ύψω&ήοεται υπεράνω των βουνών, χαι ηξουοιν επ' 10 αυτό πάντα τα εθ·νη· χαι πορεύοονται ε&νη πολλά χαι εροϋοιν, όεϋτε χαι άναβώμεν είς το ορος τον κυρίου χαι είς τον οίκον τοϋ &εοϋ 'ίαχώβ, και άναγγελεΐ ήμίν την ¿δον αύτοϋ, χαι πορευοόμε&α εν αύτη. εκ γαρ Σιών εξελεύοεται νόμος, χαι λόγος χνρίον έξ 'Τερονοαλήμ, και d χρινεΐ άνά μέαον των ε&νών*. 11 λα'. 15 Τον αύτοϋ. * Τάδε λέγει κύριος ΣαβαωΟ-, και εΰται òv τρόπον εάν τις συναγάγω οτάχνν εν φάραγγι ατερεά, και χαταλειφΟ-η εν αύτη χαλάμη, η ώς ρώγες ελαίας δύο η τρεις επ' άκρον μετεώρων, η 15 τάδε λέγει τέοΰαρες η πέντε έπι τών κλάδων αντών χαταλειφθη. κύριος ό d-εος τον 'Ιαραήλ* τη ημέρα εκείνη πεποιΟ-ώς εοται ο ανϋ-ρω20 πος έπι τω ποιήοαντι αυτόν, οι δε οφΰ-αλμοι αύτοϋ είς τον αγιον τον 'ΐοραήλ Ιμβλέψονται' χαι ου μη πεποι&ότες ώοιν επί τοίς βωμοΐς, οντε επί τοίς εργοις των χειρών αυτών, ά εποίηϋαν οι δάκτυλοι αύτών, χαι ονχ οψονται τα δένδρα, ουτε τα βδελύγματα αυτών. τη ημέρα εκείνη εΰονται ai πόλεις οου εγχαταλελειμμέναι, ον τρόπον 25 εγχατέλιπον οι 'Άμορραΐοι χαι οι Εναΐοι άπό προοώπου τών νίών 'Ιαραήλ, 16χαι εΰονται έρημοιδιότι εγχατέλιπες τον &εον τον αωτήρά οου, χαι κυρίου του &εοϋ Οου ούχ εμνήοθ-ης. δια τοϋτο φυτεύ- b ϋεις φύτενμα άπιΰτον' τή δε ημέρα η αν φυτενβης, πλανη&ήΰη*. ίηλβ'. Τοϋ αύτοϋ. » Κύριε ό &εός μουδοξάΰω ϋε,ύμνήΰω το ονομά 30 Οου, οτι έποίηοας &αυμαθτά πράγματα, βουλήν αρχαίαν, άλη&ινήν. γένοιτο κύριε, οτι ε&ηκας πόλεις είς χώμα, πόλεις οχυρας τοϋ πεΰεΐν αύτών τα θεμέλια, τών άοεβών πόλις είς τον αιώνα ού μή οίχοδομη&η. δια τοϋτο ευλογηθεί Οε ό λαός ό πτωχός, και πόλεις άν&ρώ- β 1 Jes. 1, 21 — 8 Jes. 1, 30-31 — 7 Jes. 2, 2—4 — 15 Jes. 17, 4a. ób—11 — 29 Jes. 25, 1—4. 6—8 Vor Τάδε Ζ. 1 5 : χα&αίρεσις της δόξης τον Ιουδαίων λαον, χαι τών ίΟνών άπό της εΙδωλολατρ(ε)(ας

ίπωτροφί]

πρός τον των ολων &εόν, τά τε περί της

τών Ιουδαϊκών πόλεων, και περί της είς τον θ-εόν απιστίας αντών.

ίρημίας

Vor Κύριε Ζ. 2 9 :

δήλωσις χαΘαιρέοεως τών Ιονδαϊχών πόλεων xal της τών ¿&νών χατά 9εόν ευφροσύνης

21 τοΓ?] τής Ρ

Eusebias

64

πων αδικούμενων ενλογηοονοί οε. έγένον γαρ πάοη πόλει ταπεινή βοη&ός, και τοίς ά&νμήοαοι δι ενδειαν οκέπη. 18καί ποιήΰει κύριος Σαβαωϋ- πάοι τοίς ε&νεΰιν' επί το όρος τοΰτο πίονται ενφροΰύνην, πίονται olvov χρίοονται μύρον έν τω ορει τούτω, παράδος ταντα 5 πάντα τοίς ε&νεΰιν' ή γαρ βονλή αντη επί πάντα τα ε&νη. χατέπιεν ó ϋ-άνατος ίοχύοας, και πάλιν άφείλεν ó Q-εός παν δάκρνον από παντός προοώπον' το ονειδος τον λαού άφείλεν ο &εος από χάοης της γης, το γαρ ΰτόμα κνρίον έλάληοεν ταντα*. 19 λγ'. Τον αντον. »Μη μνημονεύετε τα πρώτα, και τα αρχαία μη d 10 ονλλογίζεο&ε' ότι Ιδον εγώ ποιώ καινά α ννν ανατελεΐ, και γνωοεοθ-ε αυτά, και ποιηθώ εν τη έρημω όδόν, και έν τη άνύδρφ ποταμούς' και ευλογηθεί με τα Q-ηρία τον άγρον, οειρηνες και θυγατέρες οτρον&ών οτι έδωκα εν τη έρήμφ νδωρ ποτίοαι το γένος μον το έκλεκτον, 20 λαόν μον ον περιεποιηοάμην τάς άρετάς μον διηγείο&ε. ου ννν 58 15 έκάλεοά οε 'Ιακώβ, oi5dè χοπιάοαι Οε έποίηοα 'ΐοραηλ. ονκ ηνεγκάς μοι πρόβατα της όλοχαρπώοεώς οου, ονδε εν ταΐς &νοίαις οον έδόξαοάς με' ονκ έδούλενϋάς μοι εν δώροις, ονδε εγχοπον ϋε έποίηοα έν λιβάνφ, ονδε έκτηοω μοι αργυρίου θυμίαμα, ονδε οτέαρ τών &νθιών Οον έπε&ύμηοα, αλλ' έν ταΐς άμαρτίαις Gov και έν ταΐς άδικίαις öov 20 προέοτην οον*. 21καί έν τοις εξής φηΰιν' »έπιΰτράφητε προς με, χαί οω&ήοεο&ε οι απ' έοχάτον της γης. εγώ εΙμί, χαί ονκ εΟτιν άλλος, κατ' έμαντον ομνύω, η μην έξελεύΰεται έκ τον Οτόματός μον δικαιοούνη, οι λόγοι μον ονκ άποΰτραφηοονται, οτι έμοί πάν γόνν b κάμψει, χαί ομείται πάοα γλώοοα τον &εον τον άλη&ινόν, λέγων, 25 διχαιοούνη χαί δόξα προς αντον ηξει, χαί αίαχνν&ήοονται πάντες οί διορίζοντες εαντονς από τον χνρίον*. ί2 λδ'. Τον αντον. >Οντω λέγει χύριος, ποίον το βιβλίον τοΰτο τον άποΟταϋίον της μητρός υμών, έν φ έξαπέοτειλα αν την, η τίνι e νπόχρεφ π έπραξα υμάς; Ιδον ταΐς άμαρτίαις υμών έπρά&ηται, χαί ταΐς 30 άνομίαις νμών έξαπέοτειλα την μητέρα νμών' διότι ήλ&ον, χαί ονκ ην άν&ρωπος' εκάλεοα χαί ονκ ην ó νπαχονοό μένος*, χαί τα εξής. οίς έπιλέγει' 23 »ot πορενόμενοι έν Οχότει, και ονκ εϋτιν αύτοίς φώς, 9 Jes. 43, 1 8 - 2 4 50, 10—11

-

20 Jes. 45, 22—2δ — 27 Jes. 50, 1—2 — 82 Jes.

Vor Mí¡ Ζ. 9: άγα&ών επαγγελία πάλαι ¿ρήμω ¿ξ è άνω ν έχχληαία, του τε 'Ιουδαίων ε9νονς άπόγνωοις χαί ελεγχος τών αμαρτιών αυτών, και πάντων τε (lies τών) ¿9νών χλήσις. Vor Οντω Ζ. 27: δήλωσις της τον χριστού είς άν&ρώπονς παρουσίας xal ελεγχος τον Ιουδαίων ΐΟ-νονς, xal τοις ε&νεσιν απααιν άγα&ών έπαγγελία 14 διηγεΐο&ε Ρ = διηγεΐσ&αι

29 ¿πρά&ηται Ρ = ¿πρά&ητε

Demonstr. evang. II Cap. 3, 17—29

65

πεποι&ατε èjtì τ φ ονόματι χυρίου, χαί άντιθτηρίθαθ&ε επί τω &εφ υμών. Ιδού πάντες νμείς πυρ χαίετε, χατιαχνΰατε φλόγα, πορεύεο&ε τω φωτΐ τον πυρός υμών xal τή φλογϊ η εξεχαύοατε. δι εμε εγε~ νετο τ α ύ τ α νμίν, εν λύπη χοιμη&ήοεο&ε*, χαί τα εξής. οϊς έπιό λέγει' 24 »άχονοατέ μου, άχονοατέ μον, λαός μον, χαί οι βαοιλεΐς προς d με ενωτίααο&ε, οτι νόμος παρ' εμον εξελενοεται, χαί ή χρίοις μον εις φως εθ-νών. έγγίζει ταχν η διχαιοοννη μον, χαί εξελενοεται ως φως το οωτήριόν μον, χαί επί τον βραχίονα μον ε&νη ελπιονΟιν*. (λε'.) 'Ex τον αντον· »Μη ουχί Ιοχνει ή χειρ μον τον αώααι; 10 η εβάρννεν το ους αντον του μη άκοϋοαι; άλλα τα αμαρτήματα υμών διίΰτηοιν άνα μέοον υμών χαί άνα μέαον τον ϋ-εον, χαί δια τ ας 59 αμαρτίας υμών άπέοτρεψεν το πρόαωπον αντον αφ' νμών τον μη ελεήοαι' ai γαρ χείρες νμών μεμολνομε'ναι αΐματι, xal οί δάχτυλοι 26 τα νμών εν αμαρτίαις, δε χείλη υμών ελάληοεν άνομίαν, xal ή 15 γλώαοα υμών άδιχίαν μελετά, ουδείς λαλεί δίχαια, ουδ' εοτιν η χρίοις άλη&ινη' πεποί&αοιν επί ματαίοις, χαί λαλοΰοι χαινά, οτι χνονΟι 2 7 ωά πόνον χαί τίχτονΟιν άνομίαν. άοπίδων ϊρρηξαν, χαί Ιοτον άράχνης νφαίνονΟι, xal ο ϋ-έλων τών ωών αυτών φαγείν ονντρίψας b ονριον εύρε χαί εν αντώ βαοιλίοχον. ο ίοτος αυτών ονχ εοται εις 20 Ιμάτιον, ovài μη π εριβάλωνται από τών έργων αντώ ν' τα γαρ εργα αυτών εργα ανομίας, οϊ δε πόδες αυτών επί πονηρίαν τρέχονΰι, ταχινοί εχχέαι αίμα, xal οι διαλογιΟμοϊ αν τών διαλογιΟμοί άφρόνων. αύντριμμα χαί ταλαιπωρία εν ταΐς οδοίς αυτών, αϊ τρίβοι αντώ» 28 δια διεατραμμέναι, ας διοδενονοιν, χαί ονχ οϊδαοιν είρήνην. rorro 25 άπέΰτη η χρίοις άπ' αν τών, χαί ον μη χαταλάβη αντονς διχαιοοννη. νπομεινάντων φώς έγένετο αντοίς Οχότος, μείναντες ανγην εν άωρία*> περιεπάτηΰαν. ψηλαφήϋουοιν ως τυφλοί τοίχον, χαί ως ουχ ύπαρχόντων οφϋ-αλμών ψηλαφήοονοι, πεοοννται εν μεοημβρία ώς έν μεοονυχτίφ, ως άπο&νήΰχοντες ΟτενάξουΟιν, ως άρχος χαί περιοτερα 2 9 »xal 30 άμα πορενοονται*, χαί τα εξής. οίς Επιλέγει' φοβη&ήΰονται οί άπο δυϋμών το ονομα χνρίον, χαί οί από ανατολών ηλίου το ονομα το Iνδοξον*. 25

Άλλα γαρ πλείϋτων οϋων ουΰών περί τής αυτής νπο&εΰεως προφητειών, ταϊς παρατε&είΰαις μαρτνρίαις άρχεο&ηοόμε&α χαί χατά 3δ χαιρον αν&ις άναλαβόντες έξομαλίΟωμεν, ηγούμενοι τέως, δαψιλεοι d 5 Jes. 51, 4—δ — 9 Jes. 59, 1—11 — 30 Jee. 59, 19 Vor Ζ. 9 : ελεγχος τών άσεβημάτων τον των Ιουδαίων ε&νονς xal άπόπτωοις αντών τής εναεβείας, τής δε τών έθ-νών απάντων κλήσεως όήλωσις 1β καινά Ρ (= κενά) μαλίσομεν Steph. Eusebias VI.

28 ονντριμα Ρ

27 ψηλαφήσαιοαν Ρ 5

35 έξο-

Eusebius

66

ταΐς λέξεοι χαί ταΐς άπο τούτων μαρτνρίαις χεχρημένοι, Ιχανώς άποδεδειχέναι μηδέν πλέον εχειν Ιουδαίους των λοιπών εθ-νών. 30 εϊτε γαρ της τον ϋ-εοφιλους 'Αβραάμ ευλογίας μόνους αυτούς φαΟιν είναι χοινωνους δια το ¿ξ αυτοϋ χατάγειν το γένος, άλλα χαί τοις εϋνεΰι 5 (ο &εος) της ϊΰης τω 'Αβραάμ ου μόνον άλλα χαί τω \Ίαααχ χαί τω 'Ιαχώβ ευλογίας μεταδώοειν επηγγελται, διαρρήδην εύλογη&ήοεο&αι ομοίως αντοίς πάντα τα εϋνη προειπών, χαί υπό μίαν χαί την αυτήν ευφροούνην τοϊς μαχαρίοις χαί &εοφιλέΰι χαί τα λοιπά εϋ-νη άναχαλούμενος χατα το 31 >ενφράν&ητε ε&νη μετά τον λαοϋ αυτοί« 10 χαί »άρχοντες λαών Ουνήχ&ηβαν μετά τον &εον 'Αβραάμ*' εϊτε βΟ èπι βαοιλεία τον &εον, ως αν αντον γεγονότες χλήρος, φρνάττονται, αλλά χαί έπί πάντα τα λοιπά ε&νη βαοιλεύοειν ο &εος ϋ-εοπίζεται, *εϊπατε* γάρ, φηοίν, *èv τοίς ε&νεοιν, οτι χΰριος εβαοίλενοε*, 32χαί πάλιν »εβαοίλενοεν ο &εος επί πάντα τα εϋ-νη f εϊτε επί το ίερουρ15 γείν χαί τω &εφ λατρεύειν εξειλέχ&αι αυτους φαΐεν, δειχτέον ώς χαί τοίς ε&νεοι της ϊοης ο λόγος μεταδώοειν επηγγελται &εραπείας, λέγων' *ενέγχατε τω χυρίφ al πατριαι τών ε&νών, ενέγχατε τω b χυρίφ δόξαν χαί τιμήν, άρατε &υοίας, χαί είοπορεύεαϋε είς τάς ανλας αυτόν*. 20

Οίς χαί το παρά τω 'Ηοαΐα οννάφεις λόγιον το φήβαν »εΰται ΦνΟιαΟτήριον τω χυρίφ έν χώρα Αιγύπτου, χαί γνώοονται οι Αιγύπτιοι τον χύριον, χαί ποιήοονοι &ναίας, χαί ενξονται εύχας τω χνρίφ xcà άποδώοουΰιν*. εν&α χαί Ιπιοτήοεις, ώς εχτος της 'Ιερονοαλήμ 1πι της Αιγύπτου ϋ-ναιαοτήριον τω χυρίφ ονΰτήΰεο&αι χαί ϋ-ύΰειν 25 αύτό&ι τους Αιγυπτίους χαί ενξεο&αι εύχάς χαί άποδώΰειν τω χυρίφ 34 ου μόνον δε άρα επί της Αιγύπτου, προφητεύεται. άλλα χαί επ' αυτής της άληϋ-ονς Ιερουοαλημ, ητις ποτε αντη νοείται, πάντα τα ο ε&νη χαί αυτοί γε οι πάντων δειοιδαιμονέοτατοι ΑΙγύπτιοι την χατα διάνοιαν &εωρουμένην Οχηνοπηγίαν εορτάβειν υπό της προφητείας 35 εΐ δε χαί πάλαι πρότερον 30 άναχαλοΰνται. *εγενήϋη μερίς χυρίον λαός αυτοϋ 'ΐαχώβ, οχοίνιομα χληρονομίας αυτοϋ 'ΐΰραήλ*, άλλ νατερόν ποτε χαί τα εϋ-νη πάντα τω χυρίφ δοϋ-ήαεο&αι χλήρος εϊρηται, φήοαντος αύτφ τοϋ πατρός' *αϊτηθαι παρ' εμοϋ, χαί δώοω ΰοι ε&νη την χληρονομίαν οου« · χαί γαρ ίχαταχνριεύοειν« ου τής 33

β Gen. 18, 1 8 — 9

Deut. 32, 43 —

10 Psal. 46, 10 —

14 Psal. 46, 9 — 17 Psal. 95, 7 - 8 — 20 Jes. 19, 19 u. 21 —

13 Psal. 9δ, 10 — 26 vgl. Zach. 14,

16—18 — 30 Deut. 32, 9 — 83 Psal. 2, 8 — 34 Psal. 71, 8 5 ó &εός + Hkl, vgl. Z. 12, oder è λόγος, wie Ζ. 16 25 ενξεσ&αι Steph., ενξασ9αι Ρ 27 (η τις ποτε αντη νοείται;) Kl; vgl. doch im Register »Jerusalem* 29 εορτάααι od. éoprâÇfiv nach Zach. 14, 16 Kl, vgl. doch 66, 24 f

Demonstr. evang. II Cap. 3, 29—39

5

10



20

25

30

67

'Ιουδαίας αλλ' »άπο Q-αλάαοης εως &αλάθθης* χαϊ »περάτων της οικουμένης* προφητεύεται, »πάντα τε τα ί&νη δονλεύοονοιν αντφ, 36 τούτον χαϊ ενενλογηΘ-ήΰονται εν αντφ πάοαι al φνλαΐ της γης*. d δε ην αίτιον το γνωρίοαι (τον) των όλων &εον »το οωτηριον αντοϋ ένώπιον πάντων των έΘ-νών*. οεαημείωται όε ήμίν ηδη πρότερον το Τηΰοϋς όνομα είς την 'Ελλήνων από της 'Εβραίων μεταβαλλομενον φωνής »οωτηριον« ερμηνεύεοθ-αι, ως μηδέν ετερον είναι το οωτηριον τον ϋ-εον η την τον οωτήρος ημών 'Ιηΰον Χριΰτοϋ 37 μαρτυρεί προοηγορίαν. τούτω χαι ο Συμεών ίν τω εύαγγελίφ, ος λαβών το παιδίον, αυτόν δη τον 'Ιηοοϋν, μετά χείρας έπηύξατο' * νυν απολύεις τον δονλόν οου, δέοποτα, κατά το ρημά οου εν ειρήνη" ότι είδον ol οφ&αλμοί μου το Οωτηριον Οου, ο ήτοίμαοας κατά 61 π ρόοωπον πάντων τών λαών, φώς εις άποχάλνψιν εΟ-νών«. αν το γοϋν το οωτηριον χαι ο ψαλμωδός έδήλου λέγων »εγνωριϋε χύριος το οωτηριον αύτοϋ, έναντίον τών έΘ-νών απεκάλυψε την διχαιοϋύνην 33 και αύτοϋ«. χατα τον χαί έρώ τω ον λ αφ μον, λαός μου εϊ ον, xaì αυτός ερεί, d χνριος ό &εός μου εϊ ου*, εϊ δε αυτός εατιν xaì ονδ' άλλος ó Χριοτος 5 è *εχ ρίζης'ΐεοοάι* βλαοτήϋειν προφητενόμενος, xaì τοντό γε xaì αντοίς Εβραίοις άνωμολόγηται. ως μηδένα μηδαμώς περί τούτον γε άμφιαβητείν, ορα οπως xaì ούτος άναοτήοεο&αι επί το άρχειν ου τον 'ΐοραηλ αλλά των ε&νών αναπεφώνηται, τά τ ε ε&νη ελπίοειν επ' αύτφ, άλλ' ονχ ο γε 'Ιοραηλ λέλεχται, έπειδήπερ »αυτός ην ή προο10 δοχία των ε&νών*. 41 διό xaì »χρίοιν τοίς εϋ-νεοιν έξοίβειν*. λέγεται xaì *εΙς φως èd-νών* γενήαεο&αι, xaì πάλιν >επί τφ ονόματι αντον ε&νη ελπιονϋι*, xaì είς αωτηρίαν δο&ήοεα&αι ον μόνοις Ιουδαίοις άλλα xaì πάαιν άν&ρώποις τοις ¿'ως εοχάτου της γης. 42 διό xaì εϊρηται αυτφ υπό του χαταπέμψαντος αυτόν πατρός' »εδωχά οε είς β2 15 δια&ήχην γένους, είς φως έ&νών, του χαταοτήΰαι την γη ν, xaì χληρονομήοαι χληρονομίας έρημους«. >μαρτύριονδε τοίς ε&νεοί* φηΰιν, ωοτε πάντα τα ε&νη τα μηδεπώποτέ τι περί Χριοτοϋ μεμα&ηχότα, γνόντα την περί αυτόν οίχονομίαν, xaì τις ην εν αυτφ δνναμις, επιχαλέΰαοθ-αι αυτόν, xaì τους μη πάλαι πρότερον είδότας αντον 20 λαούς επ* αντον χαταφεύξαΰ&·αι. Kai τί με δει μηχύνειν τον λόγον, παρόν εξ αντών των προφητικών λέξεων, ών τε παρατέ&ειμαι χάί ών επί οχολής μνημονενΰω, èv ταΐς ϋ-είαις φερομένων γραφαΐς, οτφ φίλον άναλέξαο&αι τ ας b προφητιχάς φωνάς, αντό&εν χαταΰιγάζειν τονς εχ περιτομης φά25 Οχοντας μόνοις αντοίς τάς επαγγελίας τον ϋ-εον δεδωρήο&αι, ημάς δε τονς από των ε&νών περιττονς είναι xaì των &είων νποοχέοεων άλλοτρίονς. δέδειχται γαρ εμπαλιν, ώς τε&έΰπιΰτο τα μεν ε&νη πάντα της Χριΰτον παρονοίας άπολαν(ο)ειν, τα δ' 'Ιουδαίων πλή&η άποπεοείο&αι της προς τονς αντών προγόνους επαγγελίας δια την είς Χριοτον 30 αντών άπιοτίαν, οπανίων εξ αντών είς τον οωτηρα xaì χνριον ημών c πιοτενοόντων xaì δια τοντο της επηγγελμένης πνενματιχής άπολντρώοεως δι αντον τενξομένων' περί ών xaì ó Q-ανμάαιος άπόΰτολος διδάοχει που λέγων ' 44 » Ηαά'ΐας δε χρανγάζει νπερ του 'ΐοραηλ ' εάν y ο άρι&μος των νιών 'Ιοραηλ ώς η άμμος της 9-αλάΰθης, το νπό35 λειμμα οω&ήΰεται' λόγον γαρ βνντελών xaì ΰνντέμνων, οτι λόγον 43

S Ηοβ. 2, 23 — 5—8 vgl. Jes. 11, 1. 10 (Röm. 15, 12) — 9 Gen. 49, 10 — 10 Jes. 42, 1 - 1 1 Jes. 49, 6 — Jes. 42, 4 — 12 ff Jes. 49, 6 — 14 Jes. 49, 8 — 16—20 vgl. Jee. 55, 4 — 83 Röm. 9, 27—29; Jes. 10, 22. 23; 1, 9 2 αρμόζει"} Hkl 5 hoal F 7 in ορα ist ο aus ω corr. in F 25 δεδωρείo&iti Ρ 28 άπολανσειν Steph., άπολανειν Ρ 31 πιοτενοόντων ΚΙ, πιοτενοάντων Ρ

Demonstr. evang. II Cap. 3, 39—50

69

Ουντετμημένον ποιήαει χνριος επί της γης. xal χα&ώς προείπεν Ήοαΐας' εΐ μη χνριος Σαβαώθ- εγχατέλιπεν ημίν Οπέρμα, ως Σόδομα d αν εγενήϋ-ημεν xal ώς Γόμορρα αν ώμοιώΘ-ημεν*. 4 5 οΐς με&' ετερα επιφέρει λέγων »μη άπώοατο ο ϋ-εός τον λαον αντον; μη γένοιτο' 5 xal γαρ εγώ 'ΐΰραηλίτης ειμί εχ απέρματος \Αβραάμ, φυλής Βενιαμίν, ονχ άπώοατο ο 0-εος τον λαον αν τον, ο ν προέγνω. 46 η ονχ οιδατε εν 'Ηλία τί λέγει η γραφή, ως εντυγχάνει τω &εφ, λέγων περί τον Ιοραηλ, χνριε, τους προφητας οον άπέχτειναν, τα ϋνΟιαΟτήριά 0ου χατέΰχαψαν, χαγώ νπελείφϋ-ην μόνος, xal ζητονΰι την φνχήν μον, 10 τον λαβείν αυτ ην; αλλά τί λέγει ο χρηματιομός; χατέλιπον ε μαντώ επταχιοχιλίους άνδρας, οϊτινες ονχ εχαμψαν γόνν τη Βάαλ. όντως ονν χαί εν τφ νυν χαίρω λεΐμμα χατα έχλογην χάριτος γέγονεν*. 47 Δώ. τούτων γαρ ο άπόοτολος Οαφώς επί τη τον παντός 68 1ΙονδαΙων ε&νους άποπτώοει εαυτόν xal τονς αυτφ παραπληοίους 15 οίποοτόλους τε χαί ευαγγελιΰτας τον Οωτήρος ημών πάντας τε τονς ετι χαί ννν εξ Ιουδαίων εις τον Χριοτον πιοτενοαντας το Οπέρμα είναι διαοαφεί το υπό τ οι5 προφήτου ώνομαΰμένον χατα το >εΙ μη χνριος ΣαβαώΘ- έγχατέλιπεν ημίν οπέρμα*. τοντο δε είναι χαί το εν ταΐς λοιπαΐς προφητείαις δηλονμενον υπόλειμμα τον παντός, οπερ φηοϊν 20 *χατ' εχλογην χάριτος* πεφνλάχΟ-αι. 4Άπερί ον υπολείμματος φέρε πάλιν τα άπο τών προφητών εξ,απλώαωμεν, ώς αν παραΰταίη δια πλειόνων, οτι μη άδιαχρίτως παντϊ τφ 'Ιουδαίων ε&νει την του b Χριοτοϋ παρουοίαν οωτήριον εοεΰϋ-αι νπέοχετο ο θ-εός αλλ* ολίγοις (seat) χομιδη ϋπανίοις, τοίς είς τον ΰωτηρα χαί χύριον ημών πεπι25 οτευχόϋιν, ωΰπερ ούν χαί το έργον άχολον&ως ταΐς προρρήΰεΰιν επηχολου&ηοεν. (λς.) 49'Από τον Ήοάιου. >Ή γη υμών έρημος, ai πόλεις υμών β πυρίχαυΰτοι' την χώραν υμών Ενώπιον υμών αλλότριοι χατεοΘ-ίουϋιν αυτήν, χαί ήρήμωται χατεΰτραμμένη υπό λαών αλλότριων. Ιγχατα30 λειφϋ-ήΰεται ή ϋ-υγάτηρ Σιών ώς Οχηνη èv αμπελώνι χαί ώς όπωροφυλάχιον èv ΰιχυηράτφ, ώς πόλις πολιορχουμένη. χαί εΐ μη χυριος Σαβαώθ· εγχατέλιπεν ημϊν οπέρμα, ώς Σόδομα αν έγενή&ημεν χαί ώς Γόμορρα αν ώμοιώϋ·ημεν*. 50 'Αρχόμενος ó μέγας xal &αυμάθιος προφήτης της οίχείας βίβλου 35 την πάΰαν της προφητείας ύπόϋ-εΰιν »κατά της Ιουδαίας χαί χατα 4 Ram. 11, 1—5 — 17 Jee. 1, 9 (R5m. 9, 29) — 2 0 Rom. 11, 5 — 2 7 Jes. 1, 7 - 9

— 3 5 Jes. 1, 1

Vor Ζ. 27: οτι μή εΙς πάν τό Ιουδαίων ε&νος αλλ' είς ¿λίγους αυτων διήχει τά τών &είων έπαγγελιων 24 xal + Steph.

26 ¿πηχολον&ησιν Ρ, ίπεδείχνυαεν Hid

Eusebias

70

της Ιερουοαλήμ οραοιν« xaì &εωρίαν περιέχειν διδάοχει. επειτα τό d παν Ιουδαίων εθ-νος άπ ελέγχει, πρώτα μεν λέγων >εγνω βονς τον χτηΰαμενον xaì ονος την φάτνην τον χνρίον αύτον' 'Ιοραήλ δέ με ουχ εγνω, xaì ό λαός με ου ουνήχεν*. 51 είτα το πάν εθ·νος ταλα~ 5 νίζων έπιφέρει' »ovat εϋ-νος άμαρτωλόν, λαός πλήρης αμαρτιών, Οπέρμα πονηρόν, υιοί άνομοι«. 52 τούτοις èv αρχή της βίβλου χατ' αυτών χρηοάμενος τοίς έλέγχοις, xaì π ροδιδάξας τ ας αίτιας της μελλονοης επιφέρεοθ-αι χατ* αυτών προρρήοεως, εξής απάρχεται φαοχων »η γη υμών έρημος«, μη ονΟης έρημου χαϋ-' ους προεφήτενε 10 χρόνους, >αι πόλεις υμών πυρίχαυοτοι*, μηδε τούτον πω γεγενημένου. αλλ* ούδε την χωράν αυτών τότε ήο&ιον αλλότριοι, xaì ομως φηοίν »την χώραν υμών ένώπιον υμών αλλότριοι χατεο&ίουοιν αυ- 64 την*, xaì τα εξής. ί3εΙ ούν επί την τον Οωτήρος ημών Ίηοοΰ Χριοτον μετέλ&οις παρουοίαν xaì τους εξ εχείνου xaì είς δεΰρο 15 χρονους, πάντα αν ευροις τα είρημένα π ληρούμενα- *η τ ε γαρ ΰνγάτηρ Σιών* (αυτη δε ην η επί ορούς του χαλουμένου Σιών επιτελούμενη &ρηΟχείά) από της 'ΐηοον τον οωτήρος ημών παρουαίας εγχαταλέλειπται *ώςϋχηνή εν άμπελώνι xaì ώς οπωροφνλάχιον εν οιχυηράτω«, xaì εϊ τι τούτων ερημότερον' »την τε χώραν αυτών αλλότριοι ενώπιον b 20 αυτών χατεο&ίουοι«, τοτε μεν δαομούς xaì φόρους αύτονς είοπραττόμενοι, τοτε δε ϊδιον εαυτών χτήμα την πάλαι τών 'Ιουδαίων γήν πεποιημένοι' άλλα xaì το ιερόν τό ευπρεπες τής μητροπόλεως αυτών ήρείπωται >χατεΰτραμμένον υπό λαών αλλότριων*αΐ τε πόλεις« αυτών »πυρίχαυοτοι« γεγόναοι,χαί γέγονεν'ίερονΰαλήμ άλη&ώς *πόλις 25 πολιορχουμένη*. 54 'Αλλ* επεί τούτων περί αύτους Ουμβεβηχότων ο τών άποΰτό- e λων χορός οϊ τε εξ 'Εβραίων είς τόν Χριότόν πεπιοτενχότες γονίμου δίχην ΰπέρματος έξ αυτών εχείνων διεφυλάχ&ηϋαν, χαΰ·' ολης τε τής οίχονμένης xaì είς παν γένος άνΟ-ρώπων διελ&οντες πάΰαν πόλιν 30 xaì τόπον xaì χώραν του οίχείου xaì ''Ιοραηλιτιχοϋ απόρου χατέπληοαν, ωϋτε εξ αυτών ϋτάχυς τάς επ' ονόματος του οωτήρος ημών ύποοτάΰας εχχληοίας φϋναι, είχότως ό &εϊος προφήτης επιλέγει ταΐς προαποφαν&είΰαια χατ' αυτών άπειλαΐς νεί μη χύριος Σαβαώϋ· έγχατέλιπεν ήμϊν οπέρμα, ώς Σόδομα αν εγενήϋ-ημεν xaì ώς Γόμορρα d 35 αν ώμοιώΟ-ημεν«. οπερ ΰνναγαγών επί τό Οαφες ερμηνεύει èv τή πρός 'Ρωμαίους επιοτολή ο ιερός άπόοτολος· 55 »Ήΰαΐας δε χράζει ύπερ 2 Jes. 1, 3 — δ Jes. 1,4 — 9—25 vgl. Jes. 1, 7—8 — 23 Jes. 1, 7 — (28 u.) 33 Jes. 1, 9 — 36 Röm. 9, 27—29 4 xal o aus xào F

15 nach είρημένα ist t ausradiert in Ρ

ωσπερ vor στάχυς, wie 77, 27

35 οπερ aus urspr. οσπεο Ρ

31 ohne

Demonstr. evang. II Cap. 3, 50—61

71

τοΰ 'Γοραήλ, èàv ή o άρι&μος των υιών 'ΐοραήλ ώς ή άμμος της &αλάοοης, το υπόλειμμα οωθ-ήοεται. λόγον γαρ ουντελών χαι ονντέμνων ποιήοει χνριος επί της γης. χαι χα&ώς προείρηχεν Ηοάιας, εί μη χνριος Σαβαώθ- εγκατέλιπεν ήμίν οπέρμα, ώς Σόδομα αν εγε5 6 ο ί ς ανθ-ις δ νήθ-ημεν χαϊ ώς Γόμορρα αν ώμοιώ$ημεν«. προοτί&ηοι λέγων »μη άπώοατο ο &εος τον λαον αντον; μη γένοιτο• χαϊ γαρ εγώ 'Γϋραηλίτης είμι έχ οπέρματος 'Αβραάμ, φυλής Βενιαμίν, ονχ άπώοατο ο d-εος τον λαον αντον ον προέγνω. η ονχ οιδατε εν 'Ηλία τί λέγει ή γραφή, ώς εντνγχάνει τω &εφ χατα τοΰ 'Ιοραήλ; 10 χνριε τονς προφήτας οον άπέχτειναν, τα Q-νθιαθτήριά οου χατέοχαψαν, β5 χάγώ νπελείφ&ην μόνος, χαί ζητοΰοί μον την ψνχήν λαβείν αυτήν, άλλα τί λέγει αντώ ο χρηματισμός; χατέλιπον Ιμαυτώ επταχιοχιλίονς άνδρας, οϊτινες ονχ έκαμψαν γονυ τη Βααλ. όντως ονν χαι εν τω νυν χαίρω λεΐμμα χατ' εκλογή ν χάριτος γέγονεν*. 5 7 'Ort δ' ονχ είς άλλον 15 καιρόν άλλ' εις τον της Επιφανείας τον οωτήρος ημών 'Ιηοοΰ Χριοτοΰ ανντείνει ή προφητεία, εξής ο λόγος, b μετά το φάναι »εΐ μη χνριος ΣαβαώΟ- εγχατέλιπεν ήμίν οπέρμα, ώς Σόδομα αν εγενήθ-ημεν χαι ώς Γόμορρα αν ώμοιώθ-ημεντον πάντα των Ίονδαίων λαον »λαον Γομόρρας« όνομάοας, τονς δε ηγουμένους 20 αν των »άρχοντας Σοδόμων«, επιφέρει παραίτηοιν τής χατα Μωοέα &ρηθκείας, χαϊ τής δια τον οωτήρος ημών πάοιν άν&ρώποις χατηγγελμένης διαΒ-ήκης τον τρόπον, λέγω δε τον »δια λουτρού παλιγγενεοίας*, λόγον τε άντιχρυς νέον χαί νόμον είοήχται εν τή περί των τοιοντων προρρήοει. λέγει δ' ονν' 58 »άκονΟατε λόγον χνρίον, άρ25 χοντες Σοδόμων προοέχε τ ε νόμον &εον, λαός Γομόρρας. τί μοι c πλή&ος των ϋ·νθιών νμών«, xal τα εξής' απερ οίχεϊα οντα τής χατα Μωοέα νομοϋ-εοίας ανελών άντειοάγει άφέοεως αμαρτημάτων ϊτερον τρόπον, τον δια τον οωτηρίον λοντροΰ χαι τον ονν τοντφ χηρνττο59 »λουοαοθ-ε, μένον βίου, λέγων χα&αροι γένεΰθ-ε, άφέλεοΟ-ε τ ας 30 πονηρίας άπò των ψυχών νμών«, και τα εξής. άρχοντας δε Σοδόμων και λαον Γομόρρων δι ην αίτίαν αντονς ώνόμαοεν, ό αυτός παρέοτηοε, παραχρήμα εΙπών 60»ai γαρ χείρες νμών πλήρεις αίματος«. χαί αν&ις δε νποβάς λέγει' »την άνομίαν αυτών ώς Σοδόμων d άνήγγειλαν χαι Ινεφάνιοαν. ovai τή ψυχή αυτών, διότι εβουλενοαντο 35 βουλήν πονηράν xad·' εαυτών, είπόντες οτι δήοωμεν τον δίχαιον, οτι δνοχρηοτος ήμίν εΟτιν«, 61 οαφέοτατα αϊματός τίνος χαί ενός διχαίον β R5m. 11, 1—δ — 17 Jes. 1, 9 — (19. 20. 30) 24 Jes. 1, 10—11 22 Tit. 3, 5 — 29 Jes. 1, 16 — 32 Jes. 1, 15 — 33 Jes. 3, 9



36 λζ'. σαφέστατα — S. 72, 3 πρηγορενμένα. τον αντον Ισαίου als Capitelíiberschrift(!) in Ρ

72

Eusebius

μεμνημένος επίβουλης, τίνος δε άρα η τον οωτήρος ημών 'ΐηοοΰ ΧριΟτοϋ, δι òv καί μεϋ·' ον απαντα μετήλ&ον αύτονς τά προηγορενμένα; (λξ'.) 62 Τον αντον ΉοαΊον. >Tr¡ δε ήμερα εκείνη επ t λάμψει ό 5 θεός εν βουλή μετά δόξης επί της γης, τον ύφώοαι xaì τον δοξάοαι το καταλειφ&εν τον 'ΐαραήλ' xcà εοται το χαταλειφθ-εν τον'Ιοραήλ kv Σιών xaì το καταλειφ&εν εν 'Ιερουοαλήμ, άγιοι κλη&ήοονται πάντες οι γραφέντες είς ζωήν εις 'Ιερουσαλήμt. 66 63 Kai τί δ* αν γένοιτο » τ ο καταλειφ&εν τον 'Ιοραήλ*, αυτός ο 10 προφήτης διεοάφηοεν εΙπών' »πάντες οι γραφεντες είς 'Ιερουοαλήμ xaì οι κλη&έντες άγιοι*, τις ούν αν τη ή ήμερα, εν η δοξάοειν ο ϋ-εός xaì ύψώοειν >τό καταλειφ&εν τοΰ 1Ιοραήλ* xaì τους κλη&ηΟο· μένους αγίους xaì γραφηαομένονς είς ζωήν λέγεται, άναδραμόντι Οοι την ολην της περικοπής διήγηΟιν δήλον εοται. εν άρχχι τοιγαρονν b 15 της ολης βίβλον τήν »κατά της Ιουδαίας xaì κατά 'Ιερονοαλήμ« Ιδώ ν *οραθιν* ο προφήτης, xaì δια πλείοτων άπαρι&μηοάμενος [της] τοΰ παντός 'Ιουδαίων ε&νους τα άοεβήματα, άπειλήοας τε xaì ειπών τα περί της χαταοτροφής αυτών και της παντελούς ερημιάς \Ιερουοαλήμ, τέλος 64 της κατ' αυτών θεωρίας έπάγει λέγων' »ϊοονται γαρ ώς τερέβιν20 θος άποβεβληκυΐα τα φύλλα, καί ώς παράδειοος νδωρ μη έχων και ϊοται ή Ιοχνς αυτών ώς καλάμη οτιππνον. καί αι εργαοίαι αντών ώς οπινθήρες πυρός, καί χαταχανθήοονται οι άνομοι xaì οι άμαρτω- e λοί άμα, και ονχ εοται ó οβέοων*. Περιγράψας δε ενταύθα τήν κατ' αυτών πρόρρηΟιν, νποοτολη 25 χρήται' εξ ετέρας δε αρχής δεντέρας ύποθέοεως απτεται, και προοιμίφ γε τ φ λεγομένω τοιώδε χρήται' »ό λόγος ο γενόμενος προς 'Ηοαΐαν νιον 'Αμώς τον προφήτην περί της 'Ιουδαίας καί περί 'ΙερουΟαλήμ*, ή, ώς ο Σύμμαχος ήρμήνευοεν, >νπερ της 'Ιουδαίας scai ύπερ 'ΙερουΟαλήμ*. ϊοως τις ύπολήψεται, περί ών τα Οχυθρωπά προλαβών d 30 εθέοπιοε, τούτων αυτών πέρι τα χρηοτότερα μεταβαλόντα λέγειν. 66 αλλ' ουκ αν ταύτα επιτρέψειεν φάναι ή τών επιφερομένων ακολουθία, ύπερ μεν τοΰ 'Ιουδαίων έθνους ή ύπερ τοΰ καλουμένου :Ιοραήλ ούδεν ονδε ολως χρηοτον περιέχονοα, ουδέ γε νπερ της :Ιουδαίας ουίέ ύπερ Ιερονοαλήμ, τουναντίον δε μυρίας κατά τοΰ 'Ιοραήλ 35 μέμψεις και κατηγορίας, άπειλάς τε κατά της *Ιερονοαλήμ Οκυθρωπάς, 65

4—14 Jes. 4, 2—3 — 15 Jes. 1, 1 — 19 Jes. 1, 30—31 — 26 Jes. 2, 1 1 urspr. τινός Ρ 16 f της τον παντός Ιουδαίων ε&νονς τά άοεβήματα Ρ, τα τον παντός ίονδαΐων ε&νονς άοεβήματα Steph., τον παντός Ιονίαίων ε&νονς τά άοεβήματα (wie oben) Diiid. 30 urspr. μεταβάλλοντα Ρ

Demonstr. evang. II Cap. 3, 61—73

5

10

15

20

25

30



73

χαί το παϋι τοις εϋ-νεΰι οωτήριον, χλήοιν χαί γνώοιν τον επί πάντων ϋ-εον, ϋ-εαπίζονΟα, χαί ετι προς τούτοις ορονς επιφάνειαν χαινον χαί οΐχον &εον Ιτέρον παρά τον èv Ίερονααλήμ άνάδειξιν παριΰταΰα. 67 λέγει δ' ονν μετά το φάναι *περί της 'ίονδαίας χαί περί 'Ιερονϋαλήμ«" » ό τ ι ϊοται εν ταίς έοχάταις ημέραις εμφανες το ορος χνρίον, χαί ο 67 οίχος του ϋ-εον έπ' αχρων των ορέων, χαί νψω&ήοεται νπεράνω των βοννών, χαί ηξονοιν επ' αν το πάντα τα ε&νη, χαί πορεύοονται ϊϋνη πολλά, χαί ερονοι, δεντε χαί άναβώμεν είς το ορος χνρίον, 6S Kai χαί είς τον οΐχον τον &εον 'Ιαχώβ«. περί μεν των Ι&νών απάντων τοιαντα ϋ-εαπίζει" περί δε των 'Γονδαίων εξής ola έπιλέγει άχονε' *άνήχεν γαρ τον λαον αντον τον οΐχον τον ϋ-εον Ίαχωβ' οτι ενεπληαϋη ως το απ' αρχής ή χώρα αντών χληδονιομών, ώς ή τών αλλοφύλων, χαί τέχνα πολλά άλλόφνλα έγενήθ-η αντοΐς. ίνεπλήαϋ-η γαρ ή χώρα αντών άργνρίον χαί χρναίον, χαί ονχ ην άριϋμος b τών ϋ-ηοανρών αντώνi, χαί τα εξής τούτων, οντα πλείω. οίς Επι69 *χαϊ φέρει' προοεχύνηοαν οϊς εποίηΟαν οι δάχτνλοι αντών, χαί εχνψεν ανϋρωπος χαί εταπεινώϋη, χαί ον μη άνήοω αυτούς. χαί ννν είοέλϋ-ετε είς τ ας πέτρας, χαι χρύ πτεΰϋαι είς την γήν από προΟώπον τον φόβον χνρίον, χαί από προοώπον της δόξης αντον, οτ 70 αν άναοτή &ρανΰαι την γήνe δι ων οαφώς άνάοταΰίν τινα τοΰ χνρίον διδάοχει εΰεαϋαι, εν y ϋ-ρανΰϋήοεαϋαι πάΰαν την γήν τον e Ιονδαίων Ιϋ-νονς. περί αντών γαρ ο πας ήν λόγος, ωοπερ χαί 71 εξής, δι' ον φηΟιν' » ημέρα γαρ χνρίον Σαβαώϋ- έπι πάντα νβριΟτήν χαί νπερήφανον, χαί επί πάντα νψηλον χαί μετέωρον*, χαί τα τούτοις άχόλονϋα. èv ταύτη τοιγαρονν τή ημέρα της άναατάϋεως τον χνρίον τα χατά τών επαιρομένων χ ατά τής γνώοεως τον ϋ-εον προαγορεύοας, èv αυτή ταύτη, φηοίν, τή ημέρα *νψω&ηθεται χνριος εν τή ημέρα έχείνη. χαί τα χειροποίητα πάντα χαταχρύψονΟιν, εΐοε72 μονονονχι νέγχαντες είς τα Οπήλαια«· δηλών την άποότροφήν d τών εΙδώλων, ην άπεΰτράφηΰαν αντοί χε 'ίονδαϊοι χαί ol λοιποί πάντες άν&ρωποι, μετά την τον ϋωτήρος ημών ίπιφάνειαν χαταπτνΰαντες πάοης δειοιδαιμονίας. »τή γονν ,ημέρα Ιχείνη, φηΰίν, έχβαλεΐ ανϋ-ρωπος τα βδελύγματα αντον τα χρυσά χαί τα άργνρα, α 73 χαϋ* εποίηΰαν προΟχννείν τοις ματαίοις*, όλον ώς είχος xal περί παντός αν&ρώπον ταντα άναφωνών δια την μέλλονΰαν εΰεΰϋαι τών εϋ-νών χληΟιν. 5 Jee. 2, 2—3 — 11 Jes. 2, 6—7 — 16 Jes. 2, S—10 — 23 Jes. 2, 12 — 26 II Kor. 10, 5 — 27 Jes. 2, 17—19 — 82 Jes. 2, 20 18 χρνπτεσ&αι Ρ (= κρνπτεσ&ε)

23 è + vor ϊξής Kl

Eusebias

74

'Ιδίως δε αύ&ις περί τον 'Ιουδαίων Ι&νους υπό μίαν διάνοιαν εξής ίπιλέγει· 74 »Ιδον δη ó δεοπότης χύριος ΣαβαώΟ- άφελεΐ άπο της 'Ιουδαίας xal άπο Ίερουΰαλήμ Ιοχύοντα xaì ίΰχύουοαν, ίοχυν άρτου xaì ίαχύν ύδατος, γίγαντα xaì Ιοχύοντα xaì αν&ρωπον πολε5 μιοτήν xaì διχαοτήν xaì προφήτην xaì οτοχαΰτήν xaì πρεοβύτερον xaì πεντηχόνταρχον xaì ϋ-αυμαΟτον ούμβουλον xaì οοφον άρχιτέχτονα 68 75 εν&α xaì οννετον άχροατήνc xaì τα τούτοις εξής. επιοτηοας, παρά&ες τα προλεγόμενα τής προφητείας, δι' ών εϊρηται' >ο λόγος ο γενόμενος παρά χνρίου προς Ήοαίαν vìòv Άμώς ύπερ τής Ιουδαίας 10 xaì ύπερ 'Ιερουοαλήμ*, ως μάλλον χατ' αυτών ή ύπερ αυτών τα επενηνεγμένα τυγχάνει, εΐ μή τις άρα εν τούτοις λανθάνων περιέχεται νους. 76 πώς γαρ μέλλων άφαιρεΐν »άπο τής'Ιουδαίας xaì από %ρονοαλήμ Ιοχύοντα xaì ίοχύουοαν, ίοχυν άρτου xaì ίοχυν ύδατοςxaì b πάντα τα εν αύτοϊς πάλαι διαπρέποντα, »ύπερ τής 'Ιουδαίας xaì ύπερ 15 Ιερουοαλήμ« εοεο&αι τα &εθπιζόμενα προύλεγε; πώς δε ύπερ αυτών εοτι xaì τα εξής αύ&ις λέγεο&αι' »άνείται 'Ιερουοαλήμ, xaì ή \Ιουδαία Ουμπέπτωχε, xaì ai γλώοοαι αυτών μετά ανομίας, τα προς χύριον άπει&οϋντες« ; 77 Αλλά γαρ εν τοιώδε χαιρφ, εν φ »το ορος χνρίου* πάοι τοις 20 ε&νεοιν άνάγχη χηρύττεο&αι, ó τε επί τον όρους οίχος του θ-εον, εφ' ον πάντα τα ε&νη Οννιόντα φαοίν »δεύτε xaì άναβώμεν εις το ορος e χυρίον xaì εις τον οίχον του &εοϋ Ιαχώβ«, τοιαύταις ό λόγος χρηοάμενος χατηγορίαις του 'Ιουδαίων ε&νους, άπειλήοας τ ε αυτοίς τα εοχατα, επιοννάπτει τούτοις πάοι τας προεχτεθ-είαας ήμίν λέξεις, δι25 δάοχων ότι, του παντός 'Ιουδαίων έθνους μέλλοντος άποπεβείο&αι τής χατα τον &εον εύοεβείας, περιλειφ&ήοονταί τίνες εν αύτοΐς ού ουναπολαύοαντες τοις πάοι των χαχών. εμπαλιν δε ώς αν εχ μοχθηρών xaì παρανόμων διαοεοωΰμένοι, xaì το δοχίμιον xaì το είλιχρινες τής ευοεβείας επιδεδειγμένοι, τής παρά τφ &εφ γραφής χαταξιω&ή- d 30 οονται xaì »άγιοι χλη&ήοονται« του ϋ-εοϋ δούλοι. 78δηλοΙ δε δια τούτων τους του οωτήρος ημών άποΰτόλους xaì μα&ητας xaì εύαγγελιΟτσ,ς xaì τους λοιπούς άπαντας τους εν περιτομή είς αυτόν πεπιοτευχότας χατα τον χρόνον τής άποπτώοεως του παντός αντών ίΟ-νους. 79 ταύτα δε αΐνίττεται φάοχων ο λόγος »εν τ ή ημέρα εχείνη* 35 (èv η δήλον ότι τα προηγορευμένα πάντα περί τής χλήοεως τών εθνών xaì περί τής τών 'Ιουδαίων άποπτώοεως γενήΰεται) »επιλάμψει 2 Jes. 3, 1—3 — 8 Jes. 2, 1 — 12 Jes. 3, 1 — 16 Jes. 3, 8 — 19 vgl. Jes. 2, 2 — 21 Jes. 2, 8 — 26 vgl. Jes. 4, 2 - 3 — 3 0 Jes. 4, 3 — 3 4 Jes. 4, 2—3 1 6 ή über der Zeile in Ρ vhtta&ai Ρ

2 8 ob

δόχιμονΊ Hkl

34

αίνίττεται Steph., ai-

Demonstr. evang. II Cap. 3, 73 —82

75

o d-εος εν βονλή μετά δόξης επί της γης, τον νψώΰαι χαι δοξάϋαι το χαταλειφ&εν τον 'ίοραήλ' χαί εοται το υπολειφ&εν εν Σιών χαί το χαταλειφ&εν εν 'Ιερουοαλήμ, άγιοι χλη&ήοονται πάντες οι γραφέντες 69 είς ζωήν εν 'Ιερουοαλήμ«" δι' ονς χαί είχότως, άπο της 'Ιερουοαλήμ 5 χαί από της Ιουδαίας προελ&όντας. *ύπερ της 'Ιουδαίας χαι νπερ Ιερονοαλημ* την προφητείαν εδήλου λέγεο&αι το προοίμιον, η χαί δια την άλη&ή Ιερονοαλημ χαί την αναλόγως αυτή χατα διάνοιαν &εωρονμένην 'ΐονδαίαν' περί ου χατα χαιρον είβόμε&α. 80 Και τις γε των άποβτόλων του αωτήρος ημών χαι των εύαγ10 γελιοτών την εν&εον οννορών δνναμιν, χαΟ·' ην *εΙς πάβαν την γήν εξήλ&εν ο φθ-όγγος αυτών χαί είς τα πέρατα της οικουμένης τα ρή- b ματα αυτών«, πάοαί τε εξ εχείνον χαί είς δενρο ai τον Χριοτον εχχληοίαι τονς λόγονς αυτών ¿va Οτόμα χαι μαϋ-ήαατα εχουΟιν, xal τάς της χαινής δια&ήχης δι' αντών χηρυχ&είοας τον Χριοτον νομο&εοίας, 15 ούχ αν άλή&ειαν τή προφητεία έπιμαρτυρήοαι, φηοάΰη Ιμφανώς *èv βονλή χαί μετά δόξης επί πάοαν την γην νψώοειν τον ϋ-εόν χαι δοξάοειν »το χαταλειφ&εν 'ίοραήλ*, χαί ως άρα »το χαταλειφ&εν èv Σιών χαί το χαταλειφ&εν έν ιερονοαλημ άγιοι χλη&ήοονται πάντες οι γραφέντες είς ζωην*. άντϊ δε τον λεγομένου παρά τοίς εβδομήχοντα e 20 * εν βουλή μετά δόξης* ό 'Αχύλας χαί θεοδοτίων Ονμφώνως »είς δνναμιν χαι δόξαν* ήρμήνευοαν, την υπό τοΰ ϋ-εου δο&είΰαν τοις άποΟτολοις δνναμιν χάι την επι ταύτη π αρά τώ &εφ δόξαν παριοτώντες χατα το *χύριος δώοει ρήμα τοίς εναγγελιζομένοις δννάμει πολλή* χαί αντό γε το γεγενημένον. 25 *ι(λη'.) >'Λχοή άχούοετε χαί ον μή οννήτε, χαι βλέποντες βλέψετε χαί ον μή ϊδητε. έπαχνν&η γαρ ή χαρδία τον λαον τούτον, χαί τοις d ώοί βαρέως ήχονΰαν χαί τονς όφ&αλμούς αυτών εχάμμνοαν, μή ποτε ιδωΰι τοις οφ&αλμοΐς χαί τοίς ωοίν άχούοωϋιν, χαι επιϋτρέψονΰι, χαϊ Ιάΰομαι αυτούς, χαϊ είπα, 'έως πότε, χύριε; χαι είπεν, "έως αν έρημωϋ-ώΰι 30 πόλεις παρά το μή χατοιχείο&αι, χαϊ οίχοι παρά το μή είναι άν&ρώπους, χαι ή γή χαταλειφ&ήοεται έρημος, χαί μετά ταντα μαχρννεΐ ο &εός τονς άνϋ-ρώπονς, χαί πλη&νν&ήαονται οι χαταλειφ&έντες επι της γης*. 82"θρα δή χαι ενταυ&α τίνα τρόπον οι χαταλειφ&έντες πάλιν επι της γης, τής λοιπής απάοης ερήμου γενηοομένης, μόνοι πλη&νν&ήϋε35 οθ-αι λέγονται, είεν δ* αν χαί ούτοι οι τοΰ ΰωτήρος ημών μα&ηταί, εξ 'Εβραίων εις πάντας άνϋ-ρώπονς προελ&όντες, οϊ χαί δίχην Οπέρματος

10 Peal. 18, 5 — 15 ff Jes. 4, 2 - 3 — 23 Psal. 67, 12 — 25 Jes. 6, 9—12 — 86 vgl. Jes. 1, 9 2 f έν αιών xal το χαταλειφ&έν am Rande in Ρ 6 fj Steph., oí Ρ 'Axoj/ beginnt ein neuer Abschnitt Kl 29 Ιάσομαι mit o aus ω Ρ

25 mit

Eusebias

76

χαταλειφΟ-έντες πολύχουν προΰήνεγχαν τον χαρπόν, τ ας xafb' ολης 70 τής οίχονμένης των εϋ-νών εχχληοίας. xal &έα γε, ως χατα το αυτό φηοιν, τούτους μεν πλη&υν&ήοεα&αι μόνους χαταλειφθ-έντας εχ της των 'Ιουδαίων άποπτώΰεως, έχείνονς γε μην πάμπαν έρημους εϋεΰ&αι. 5 8 3 >ή γή* γαρ αυτών, φηοίν, »χαταλειφϋ-ήοεται έρημος*, τοντο de xal ανωτέρω αυτοίς ίλέγετο υπò τοϋ αύτοϋ προφήτου, χατα το >ή γη υμών έρημος, al πόλεις υμών πυρίχαυοτοι, την χωράν υμών ενώ84 πότε πιον υμών αλλότριοι χατεΰ&ίουΰιν αυτήν*. δε χαί ταΰτα επληροϋτο η από των χρόνων του ΰωτήρος ημών, εως μεν γαρ ου- b 10 όέπω τ ας χατ' αυτοΰ τετολμήχεΰαν δυΰοεβείας, ουχ ην η γη αυτών έρημος, οΰίε ai πόλεις πυρίχαυοτοι, ουδέ την χωράν αυτών αλλότριοι χατήο&ιον' από δε της εν&έου φωνής έχείνης, δι' ης το μέλλον αυτοίς εΰεΰ&αι προυϋ-έΰπιΰεν αυτός ο ϋωτήρ χαί χύριος ημών, ειπών »άφίεται ο ο'ίχος υμών έρημος*, εξ εχείνου χαί [ου] μετ* ου πολύ της 1δ προρρήΰεως πολιορχη&έντες υπό 'Ρωμαίων είς ερημον χατέοτηΰαν. 85xat τό γε αίτιον της ερημώΰεως αυτών ό προφητιχος λόγος άπελέγχει, μονονουχι Οαφώς διερμηνεύων, χαί την αΐτίαν της άποπτώ- c οεως αυτών παριοτάς. Ιπειδη γαρ τοϋ οωτήρος ημών διδάοχοντος εν αύτοίς άχούΰαντες ώοί διανοίας ούχ ηχουΰαν, ούδε ουνηχαν οΰτις 20 ην, Ιδόντες δε αυτόν οαρχός οφ&αλμοϊς, τοις της ψυχής ου τε&έανται, έπάχυνάν τε εαυτών την χαρδίαν, χαί μονονουχι τους οφ&αλμούς της διανοίας ϊμυΰαν, χαί τα ώτα έβάρυναν, ως φηοιν ή προφητεία, τούτου χάριν έρημω&ήοεΰϋ-αι αυτών, φηΰί, τάς πόλεις παρά το μη χατοιχείΰ&αι, χαί την γήν γενήΰεΰ&αι ερημον, βραχείς δέ τινας i g αυτών ύπο- d 25 λειφ&ήοεΰ&αι, δίχην γονίμου χαι ζωπύρου ΰπέρματος πεφυλαγμένους, οϊ χαί είς πάντας προελ&όντες άν&ρώπονς πλη&υνϋ-ήΰεΰ&αι επί της γης λέγονται. 86 πλην άλλα χαι μετά την πρόοδον τούτων αυτών, δηλαδή των άποΰτόλων τοϋ ΰωτήρος ημών, έτι φηοίν επ' αυτής τής 'Ιουδαίας χώρας διαμεΐναι »το επιδέχατον*, χαί μετά ταϋτα αύ&ις εΰεϋθ-αι 30 αυτούς *εΙς προνομήν ως τερέβιν&ος χαί ώς βάλανος οτ' αν εχπέΰη τής &ήχης αυτής*, παρίοτηΰι δέ, ώς οϊμαι, δια τούτων ο λόγος, οτι μετά την πρώτην πολιορχίαν, ην χατα τούς τών άποΰτόλων χρόνους χαί χατα 'Ρωμαίων αύτοχράτορα Ουεΰπαΰιανον ίΰτοροϋνται πεπονϋ-έναι, αύ&ις επί 'Αδριανού δεύτερον πολιορχη&έντες παντελώς εϊρχθ-η- 71 35 οαν τοϋ τόπου, ώς μηδε τοϋ έδάφους τής *Ιερονΰαλήμ έπιβαίνειν επι5 Jes. 6, 11 — β Jes. 1, 7 — 1 4 Matth. 23, 38 — 17 ff vgl. Orig. c. Cele. II 8, 13 — 19 ff vgl. Jes. 6, 10 — 28 ff vgl. Jes. 6, 11—12 — 2 9 ff vgl. Jes. 6, 13 β urspr. ελεγε τό Ρ (ν auf Ras.) Ρ

|

14 άφίεται νμΐν (dies Wort expungiert) è οΐχος νμών

ον μετοπολν Ρ, ον
χαί εοται έν τη ημέρα έχείνη*, τοντ' ϊοτιν έν τω χρόνψ της έπιφανείας τον έχ ρίζης 'ίεαοαϊ φύντος, »προο&ήαει χύριος τον δεΐξαι την χείρα αυτού, τον ζητήοαι χαί ζηλώοαι το χαταλειφ&εν υπόλοιπο ν τον λαού, ò αν χαταλειφ&η από* τώνδε χαί τώνδε τών πολεμίων. άν&' ου ¿ μεν 'Αχνλας πεποίηχεν' >xal εοται έν τη ημέρα έχείνη, προο&ήαει χνριος δεύτερον την χείρα αντού, τον χτήοαο&αι το υπόλειμμα τον λαού αντού, ο νπολειφ&ήαεται από τών'Αοονρίων* χαί τών εξής. 116 νοήοεις δε χαί ταύτα, πολεμίους τον λαού τού &εού νοητούς τινας χαί πνευματικούς ήτοι δαίμονας πονηρούς ή δυνάμεις άντιχειμένας τφ λόγω &εωρήϋας, οΐ τών χατωνομαομένων έ&νών πάλαι πρότερον αοράτως προεΟτώτες τ ας ψυχας έπολιόρχουν τού Ιοραήλ, π οιχίλοις 7β πά&εοιν αύτας περιβάλλοντες, νποανροντές τε χαί αίχμαλωτίζοντες είς τον ομοιον της τών αλλοφύλων αγωγής βίον. 114

15

20

25

30

35

8 Jes. 11, 6 — 8 Jes. 11,9 — 10 u. 18 f Jes. 11, 10 — 28 u. 28 Jes. 11, 11 14 u. 15 in έτίιχεχαλνμμένως u. χεχαλνμμένως das zweite μ über der Zeile in Ρ 17 f lieber αυτονς τής . . ¿λπίδος Hkl 19 ή + Kl 23 ¿λλειπίς, aber ει auf Ras. aus ι, Ρ 24 in τουτέστιν verändert Ρ, vgl. 77,10. 19. 25 82 ήτοι u. ή Ρ Eusebias VI 6

Eusebius

82 117

Τούτον δη ου ν παντός οχεδον ειπείν τον λαον χατα ψνχήν αίχμαλώτον ληφθέντος νπό των δεδηλωμένων, οι φνλαχ&ε'ντες xal χαταλειφθ-έντες άτρωτοι χαί άανλοι χατά την προφητείαν της δηλούμενης επαγγελίας τεύξονται, όψόμενοι τον χνρίον την χείρα χαι χτήμα 5 αντον γενηβόμενοι, χατά το φάοχον λόγιον »προβ&ήβει χνριος τον b δεϊξαι την χείρα αντον, τον ζηλώααι το χαταλειφ&εν νπόλοιπον τον λαον*. 118τΐ δε *προο&ήοει χνριος*; αλλά γαρ προς οϊς απαξ επεδείIατο πάλαι πρότερον δια των προφητών προοεγενή&η χειρ χνρίον χαί τούτοις, ως αν διαοωϋ-εΐοιν από τής πτώοεως τον παντός λαον 10 τα λείποντα τοις προτέροις προΟ&ήϋειν. ταντα δε ην τα τής χαινής διαϋ-ήχης μνοτήρια, δια τής χειρός τον χνρίον δεδειγμένα τω χαταλειφ&έντι άπο τον λαον. άλλα χαί »τον ζηλώοαι*, φηοίν, »το χατα- c λειφ&εν νπόλοιπον τον λαον*, 119 άνϋ·' ον ονμφώνως ό Άχύλας χαί θεοδοτίων »τον χτήοαο&αι*, φηοίν, »το υπόλειμμα τον λαον αντον*, 15 ò αν χαταλίπη από των Άοονρίων χαι άπο των λοιπών πολεμίων iQ-νών. τοντο δε »το χαταλειφ&εν τον λαον νπόλοιπον* »άρεί*, φηοίν, »οημείον είς τα ε&νη*, 1,20οαφώςδι αντών το Ιαντον οημείον ό χύριος εν πάοι τοίς ε&νεΰιν επιδειχννμενος, »χαί οννάξει* δι* αντών »τους απολομένονς 'Ιοραήλ χαί τους διεοπαρμένονς 'Ιούδα εχ τών 20 τεοοάρων πτερύγων τής γης*, επί τον Χριοτον τον Q-εον δια τον τών άποϋτόλων αντον κηρύγματος χαταπεφενγότας, τονς ονναχ&έν- d τ ας [είναι] λέγων τών πάλαι άπφχιομένων χαί άφωριομένων εχ τον χατά διάνοιαν 'Ιοραήλ χαί Ιούδα. 121 τρόπος δε τοιώνδε ψυχών τον άληθ-ivòv >Ιοραήλ τον &εον δείχννοιν, ως άνάπαλιν φαύλη χαί μοχ&ηρα 2δ διά&εοις τον χατά οάρχα 'Ιοραήλ άρχοντας Σοδόμων χαί λαον Γομόρρας χρηματίζειν ποιεί. 122 το τοίννν »λεϊμμα χατ εχλογήν χάριτος* χαι το λεγόμενον êv τή προφητεία »χαταλειφ&εν νπόλοιπον τον λαον* το οημείον τον χνρίον πάοι τοις ε&νεοιν άνεχήρυξεν, χαί τ ας τοιάοδε ψνχάς τών ε&νών lg απώλειας επί την τον χνρίον γνώΰιν 30 εφελχυοάμενον ¡-να λαον οννήξε τώ &εώ, τον »εχ τών τεοοάρων πτερύγων τής γής* εΐοέτι νυν τή τοϋ Χριοτον δννάμει ονγχροτούμενον. 123 ουτοί δε αυτοί ol άπο τών άπολωλότων τον 'Ιουδαίων ε&νονς 77 διαοω&έντες μα&ηταί χαί άπόβτολοι τοϋ αωτήρος ημών, εχ διαφόρων φυλών τυγχάνοντες, μιας χλήοεως χαί μιας χάριτος xal ενός πνεύ35 ματος άγιου χατηξιωμένοι, πάντα ζήλο ν, ον πάλαι προς αιντονς είχον al τον 'Εβραίων ε&νονς φνλαί, άπορρίψουοιν, ως ή προφητεία φηοίν. 5. 7. 12. 14. 16. 27 Jes. 11, 11 — 1 6 . 1 8 Jes. 11,12 — 24 vgl. Gal. 6, 16 — 25 vgl. I Kor. 10, 8 — Jes. 1, 10 — 26 Röm. 11, δ — 3 0 f Jes. 11, 12 — 35 f vgl. Jes. 11, 13 22 είναι < Hkl

28 άνεχήρνξεν Steph., άνεχήρνξαν Ρ

83

Deinonstr. evang. II Cap. 3, 117—129

>κατηρτιομένοι< γοΰν *τφ αντώ voi xaì τή αύτη γνώμη*, ού μόνον την ηπειρον άλλα κάι τας νήοονς διήλ&ον των έ&νών, πάΰας παν- b ταχό&εν τας των άν&ρώπων ψνχάς *προνομεύοντες« xaì αίχμαλωτενοντες είς την ύποταγήν του Χριοτον. άκολούθ-ως τω χρηαμφ 5 φήοαντι' *xaì πεταο&ήΰονται εν πλοίοις αλλοφύλων, &άλαοοαν αμα προνομενοντες χάι τους άφ' ηλίου ανατολών«. 125 Και τα λοιπά δε της προφητείας τούτοις αναλόγως ίπι&εωρήοεις, εχάοτην λέξιν παρά οαντώ βαοανίοας, xaì πάν μεν το άούοτατον xaì ταπεινον αυτής όιαχρουοάμενος, την δε διάνοιαν τον 10 πνεύματος, ως αν αυτό οοι το πνενμα του &εον &εωρείν νποβάλλ^, β νοήΰας. ήμίν γαρ ó καιρός ούχ επιτρέπει τοις τόποις επί πλείον ενδιατρίβειν, την προχειμένην νπό&εΰιν Ιξανύΰαι χατεπειγομένοις. 126 (μ β'·) » Kai εντελοϋμαι τη οικουμένη ολη χαχά, xaì τοις άΰεβέΰι τάς αμαρτίας αυτών' xaì άπολώ νβριν άνομων, xaì υβριν υπερήφανων 15 ταπεινώοω. χάι εΰονται οι εγκαταλελειμμένοι έντιμοι μάλλον η το χρνοίον το άπνρον, χάι àvd-ρωπος έντιμος εΰται μάλλον η ό λι&ος ¿ èx Σονφείρ«. 127xaì εξής επιλέγει' >χαί εΰονται οί χαταλελειμμένοι d ως δορχάδιον φεΰγον xaì ώς πρόβατον πλανώμενον*. 128 Κάι δια τούτων το οπάνιον των ΰωϋ-ηΰομένων εν τω χαιρφ 20 της των άΰεβών άπωλείας ΰαφέοτατα ò λόγος παρίοτηαιν, ωΰτε μη χωράν ϊχειν νπονοείν αδιακρίτως πάντας άπαξαπλώς τους εχ περιτομής χάι πάν το \Ιουδαίων ε&νος των τοΰ ϋ-εοΰ τενξεΰθ-at Απαγγελιών. ι29(μ/\) » Κάι εΰται εν τή ήμερα εκείνη εχλειψις δόξης 'ΐαχώβ, xaì 25 τα πίονα της δόξης αύτοϋ ΰειΰ&ήοονται. χάι εΰται ον τρόπον εάν τις ΰυναγάγη άμητον εΰτήχότα, χάι ΰπέρμα οτάχνων άμήαη' xaì εΰται ον τρόπον εάν τις ΰυναγάγη Οτ άχνας εν φάραγγι ΰτερεα, xaì χαταλειφ&ή έν αύτη καλάμη' η ως ρώγες ελαίας δύο η τρεις επ' άκρου 78 μετεώρου η τέΰΰαρες η πέντε επί τών χλαδων αντών χαταλειφ&η. 30 τάδε λέγει χύριος ο &εος τον 'ϊΰραήλ. τή ημέρα ΙκεΙνη πεποι&ώς εΰται άνθρωπος έπι τφ ποιήΰαντι αύτόν, οί δε οφθαλμοί αύτοϋ είς τον αγιον τοΰ 'ϊΰραήλ εμβλέψονται, και ού μη πεποι&ότες ώΰιν επί τοις βωμοίς ούδε επί τοις ίργοις τών χειρών αύτών, α εποίηΰαν οί δάχτυλοι αυ τών*. 124

1 I K o r . 1, 10 — 5 Jes. 11, 14 — 13 Jes. 13, 11—12 — 17 Jes. 13, 14 — 2 4 Jes. 17, 4—8 10

νποβάλλχ

Hkl,

νποβάλ%

Steph.,

νποβάλλοι

Ρ

1 2 in

χατεπηγομένοις das

letzte ι über der Zeile in Ρ 6*

84

Eusebius

Ral δια τούτων εναργώς &εθπίζεται ή δόξα τον Ίοραήλ, χαί πάντα »τα πίονα* αυτών χα&αιρε&ήοεϋ&αι, ολίγοι δε αύ&ις χαί αρι&μώ b ληπτοϊ ώς αν ίλαίας εν φυτώ »ρώγες« βραχείς χαταλειφ&ήοεο&αι λέγονται' ούτοι δε αν είεν οι έξ αυτών είς τον χύριον ημών πεπι5 οτενχότες. αχολού&ως δε μετά τα περί Ιχείνων είρημένα περί παντός άν&ρώπων γένους άποοτραφηοομένου την χατα τα είδωλα πλάνην, έπιγνωοομένου δε τον ϋ-εον 7αραήλ, προφητεύεται. 131 (μδ'.) >Αχούοατε νήοοι εγχαταλελειμμένοι χαί οδννωμενοι e άχούοατε α ηχουοα παρά χνρίου Σαβαώθ-, ο &εός τον 'ΐοραηλ άνήγ10 γειλεν ήμίν.* 132°Ορα τίνα τρόπον χαί ενταν&α ου πάντας τους έχ περιτομης επί την των απορρήτων άχρόαϋιν παραχαλεΐ, αλλ' η μόνους ους ονομάζει χαταλελειμμένους χαί όδυνωμένους, οίοι ήοαν οι χατα τον ¿πόΰτολον οτενάζοντες χαί αποχλαόμενοι την χαχίαν τον των άν15 ϋ-ρώπων βίον. 133(με'.) Έπένϋ-ηΰαν ol υψηλοί της γης, η δε γη ηνόμηοε δια τους χατοιχονντας αυτήν, δια τοΰτο πτωχοί εϋονται οι ενοιχούντες έπί της γης, χαί χαταλειφ&ηΰονται άν&ρωποι ¿λίγοι.« xaì εοται το -υπόλειμμα τον 'Ιαχώβ εν τοίς ϊ&νεοιν εν μέοφ λαών πολλών, ώς 10 δρόοος παρά χνρίον πίπτονοα xaì ως αρνες επ> άγρωοτιν, οπως μη ονναχϋη μηδείς μηδε νποϋτή εν νιοίς άν&ρώπων. xaì εοται το υπόλειμμα 'Γαχώβ εν τοίς ε&νεοιν εν μέοφ λαών πολλών ως λέων εν β τοις χτήνεοι τον δρνμον xaì ώς οχνμνος εν ποιμνίοις προβάτων, ον τρόπον οτ' αν διέλ&η xaì διαοτείλας αρπάοη, xaì μη y ό έξαιρον15 μένος, ύψωϋήοεται ή χειρ οον έπί τους ϋ-λίβοντάς οε, xaì πάντες οί εχ&ροί οον έξολο&ρευ&ήοονται«. 150 Τούτων οΰδ' αν τι γένοιτο λενχότερον, χατά το αυτό xaì την γένεΰιν την èv Βηθ-λεεμ τον ΰωτήρος άναφωνούντων, xaì την προ αιώνος ούοίωοιν αντον, xaì τον της παρϋ-ένου τοχετόν, xaì των 20 άποοτόλων xaì μα&ητών αντον την χλήοιν, xaì το χήρνγμα το χα&* ολης της οίχονμένης περί τον Χριΰτον δι αυτών χατηγγελμένον. 151 τ ου γαρ δηλουμένου άρχοντος, ον τ ας έξόδονς ο λόγος εξ ημερών 4 αιώνος είναι δηλοί, Ix της Βη&λεεμ προελενοομένον xcà της τούτον άποτιχτούοης αγίας παρϋ-ένον τεξομένης, οΰ πάντας φηοίν τους έχ 25 περιτομής άλλα μόνους τους επίλοιπους άναθωϋ-ήθεθϋ-ai, ους xaì λεΐμμα γενήοεο&αι τοΰ 'ϊαχωβ, xaì δίχην δρόοου επί πάντα δο&ήοεο&αι τα έ&νη. *ϊοται* γάρ, φηοίν, >τό υπόλειμμα τον 'ίαχώβ êv τοις ε&νεαιν ώς δρόοος παρά χυρίου πίπτουοα χάί ώς αρνες επ' αγρωοτιν«, 152 άν&' ου txaì ώς ψεχάδες επί πόαν* ο 'Αχύλας, ο δε θεοδοτίων 82 30 »χάί ώοεί νιφετος έπί χόρτον* εχδεδώχαΟιν. χάί πάλιν άντί του >οπως μη ουναχθ-jj μηδείς μηδε ύποοτη εν νίοίς άνϋ-ρώπων, μηδε προοχόψη υιός άν&ρωπου« φηοίν ó θεοδοτίων >ος ου μενεΐ άν&ρωπον, χάί ονχ ελπίζει έπί υίον άν&ρώπον*, xaì ο 'Αχύλας' >ος ονχ νπομενεΐ άνδρα xaì ού περι(μενεΙ) νιους άνϋ-ρώπων«. 153 δι' ών παΟα τών 35 άποοτόλων του οωτηρος ημών έλπίς ουτε είς άν&ρωπον άλλ' είς τον 1 Micha S, 2 - 3 — 8 Micha 5, 7—9 — 22 Micha 5, 2 — 27 ff Micha 5, 7a — 30 ff Micha 5, 7b

2 urspr. bil συναγωγής Ρ 34 περιμενεΐ (nach Field) El

23 αΙωνος Steph., αιώνων Ρ

33 ¿Xπίαει Steph.

35 statt oik ε etwa (δηλονται έοομένη) ovx Hkl,

nach êXnlç ο ντε etwa (είς 'άνδρα« δηλονται οντε) είς *ανθ·ρωπων* ΚΙ

Eusebius

88

οωτήρα xaì χνρίον αυτών ούτος δε ην ò τον &εον λόγος. 154 οίς εξής έπιλέγει' >χαί εοται το υπόλειμμα 'ίαχώβ èv τοις ε&νεΰιν έν b μέαφ λαών πολλών, ως λέων εν τοίς χτηνεοι τον δρνμον xaì ώς οχνμνος εν ποιμνίοις προβάτων, ον τρόπον οταν διέλ&7) xaì δια5 οτείλας ¿ρπάοη, xaì μη η ό εξαιρούμενος«. δι' ών οΐμαι δηλονΰ&αι το Θ-αροαλέον xaì αχατάπληχτον τον άποοτολιχον χηρνγματος' 1ί&δίχην γονν λέοντος xaì οχνμνον εν τω δρνμώ τών εϋ-νών xaì εν ταϊς τών άν&ρωπίνων προβάτων άγέλαις είοβαλόντες, xaì διαοτείλαντες τονς άξίονς από τών αναξίων νπηγάγοντο τ ω Χριοτον λόγω. 10 προς ον εξής άναφωνείται τα άπ' αυτόν' *νψω&ήοεται ή χειρ οον t έπί τονς &λίβοντάς οε, xaì πάντες οι εχ&ροί οον εξολο&ρεν&ήοονται*. ο xaì αντο πάρεατιν όφ&αλμοίς παραλαμβάνειν' μνρίων γαρ οοων τον Χριοτον λόγον &λιψάντων xcà είοέτι ννν πολεμουντών νπερήρ&η χαϊ χρείττων πάντων γέγονεν. 156 αλλά xaì νψώ&η ή χείρ του Χρι1δ οτον χατά πάντων τών Φλιψάντων αντόν, οϊ τε εχ&ροί αντον πάντες οι χατά χρόνονς επανιοτάμενοι αντον τη έχχληοία έξολοθ-ρενθ-ήοεο&αι λέγονται. νβ'. 'Από τον Σοφονίον. >Οτι τότε μεταοτρέψω επί λαονς d γλώοοαν, εις όνομα χνρίον, τον δονλενειν αντφ υπό ζυγό ν ενα. εχ περάτων ποταμών ΑΙ&ιοπίας προαδέξομαι τους ιχετενοντάς με> τών διεοπαρμένων οιοουϋι &νοίας μοι. εν τ% ημέρα εχείνη ον μη χαταιοχνν&·ης εχ πάντων τών επιτηδευμάτων οον ών ήοέβηοας εις εμέ" οτι τότε περιελώ άπο οον τα φανλίοματα της ύβρεως οον, xaì ονχ ετι ον μη προοτε&ης τον μεγαλανχήοαι επί το όρος το άγιόν μον. xaì νπολείφομαι εν οοί λαον πράο ν xaì ταπεινόν, 15S xaì ενλαβη&ήοονται εν τω ονόματι χνρίον οι κατάλοιποι τον ''Ιοραηλ, xaì ον ποιήοονοιν άδιχίαν xaì ον λαλήαονοιν μάταια, xaì ον μη ενρε&η εν οτόματι αυτών γλώοοα δολία, διότι αντοί νεμήΰονται xcà. χοιταο&ήοονται, xaì ονχ εοται ο εχφοβών αντονς*. 1 5 9 Κ α ι εν τοντοις νπολείφεοθ-αι εαντφ *λαόν πρανν xaì ταπεινόν« 83 ο χνριος επηγγελται, ονχ άλλον δηλών η τον εχ περιτομής εις τον Χριοτον αντον πεπιοτενχότα. xaì πάλιν τους χαταλοίπονς τον 'Ιοραηλ μόνονς ΰω&ήοεοθ-αι μετά της τών λοιπών ε&νών χλήοεως, ην εν τοίς πρώτοις της προφητείας εϋήμαινεν. 1 6 0 ν γ ' . 'Από τον Ζαχαρίον. *'ΐδον ημέρα 'έρχεται εν οοί, xaì διαμεριοϋ-ήοεται τα ΰχυλά οον εν Οοί. xaì επιοννάξω πάντα τά ϊ&νη 157

20

25

30

35

2 Micha δ, 8 —

10 Micha 5, 9 —

18 Zephan. 3, 9—13 —

9, 12 — 35 Sachar. 14,1—2 10 8v Ρ, ω Hkl, ών Kl

2 8 της] wohl urspr. ταύτης Ρ

8 0 Zephan.

Demonstr. evang. II Cap. 3, 153—165

89

èitì Ίερονΰαλήμ είς πόλεμον, χαί ¿λώαεται η πόλις, και διαρπαγη- b ΰονται οίχίαι, χαί γνναίχες μολνν&ήοονταί, χαί εξελευΟεται τό ημιαν της πόλεως εν αίχμαλωοία, οι δε χατάλοιποι τον λαον μον ον μη εξολο&ρευ&ήοονται εχ της πόλεως.« 161 Συνάδει δ χαί ταντα τοις προτε&ειμένοις, επί τω ολέ&ρφ τον παντός Ιουδαίων ε&νονς μετελ&όντι αυτούς μετά την του Χριατον παρουοίαν πεπληρωμένα. μετά ονν την από Βαβνλώνος επάνοδο ν ταντα 6 Ζαχαρίας προφητεύει, ϋ-εαπίζων την υπό *Ρωμαίων γενηοομένην νατάτην πολιορχίαν του λαον, εφ' r¡ τοϋ παντός εθ·νους Ίου- c 10 δαίων υποχειρίου τοίς πολεμίοις γενηοομένου μόνους φηοίν »τους χαταλοίπους« τοΰ λαον οωϋ-ήΰεοθ-αι, άντιχρνς αυτονς τους άποατόλονς τοΰ αωτηρος ημών δηλώννδ'. 'Από τοΰ 'Ιερεμίου. *'Επιοτράφητε, viol άφεοτηχότες, λέγει κύριος, δι οτι έγώ χαταχνριεύοω υμών, χάι λήψομαι υμάς ενα 1δ εχ πόλεως χαί δυο èx πατριός χαί εΐοάξω υμάς είς Σιων, χαί δώϋω υμίν ποιμένας χατα την χαρδίαν μου, χαί ποιμανοΰοιν υμάς ποιμαίνοντες μετ' επιοτημης. χαί εοται, εάν πλη&υνΟ-ητε χαί αυξη&ήτε, d λέγει χύριος, èv ταΐς ήμέραις έχείναις, ουχ ερονΟιν ετι χιβωτός διαQ-ηχης χυρίου 'ΐΰραηλ ουχ αναβήοεται επί χαρδίαν, ονδε όνομαΟ&ήαε20 ται χαί ού ποιη&ήοεται ετι.* 16ί'θμον xcù èv τούτοις την επιΰτροφην τον 'ΐοραηλ την εν τ% παρονοία τοΰ Οωτήρος ημών 'Ιηοον Χριΰτοϋ γενηοομένην Φεσπίζει, καθ-' ην »ίνα εχ πόλεως χαί δύο èx πατριας* χαί ϋφόδρα ολιγοΰτούς χαί άρι&μώ βραχείς έχλεξάμενος ποιμένας (ποιηθεί) των είς αυτόν 25 πεπιοτενχότων εΟ-νών ital ανξη&έντων επί της γης εν τη δι' αυτών έθομέν% χληοει τών έ&νών. 164 ονχέτι, φηοίν, εροϋαιν, »κιβωτός διαϋ-ήχης χυρίου«. ονχέτι γαρ έπί τας Μωϋέως άναδραμοννται οωματιχωτέρας ϋ-ρηΰκείας, ατε καινής διαΦήχης αύτοίς παραδο&ηΰομένης. 162

ν ε ' . *'Επλή&νναν άοεβείας αυτών, ϊοχυναν εν ταΐς άποΰτρο- 84 30 φαϊς αυτών, ποία τούτων ϊλεως εοομαί ΰοι; (οί) νιοι οου έγχατέλιπόν με χαί ώμνυον èv τοις ουχ ουοι ϋ-εοίς χαί έχόρτααα αυτονς, και εμοιχώντο χαί èv οϊχοις πορνών χατελύοΰαν. ϊπποι ϋ-ηλυμανείς έγενήQ-ηααν, εχαοτος επί την γυναίκα τοΰ πλήθιο ν εχρεμέτιζον. μη έπί τούτοις ονχ έπιΰχέψομαι; λέγει κύριος' η èv ε&νει τω τοιούτψ ουχ 165

1 0 Sachar. 14, 2 — 13 Jerem. 3, 14—16 — 23 Jerem. 3, 14 — 29 Jerem. δ, 6 b—10 17 nach πλη&νν&ήτε + λέγει, aber expungiert Ρ 24 ποιήαει + HM, γρ. χαταατήσιι ed. Paris. | αυτόν Steph., al·τω Ρ 29 Ι'αχνναν (statt ιαχνσαν, wohl unter dem Einfluß von έπλή&νναν) Ρ 30 oí (nach LXX) + C. Schmidt

90

Eusebias

έχδιχήΰει ή ψνχή μον; άνάβητε έπι τονς προμαχώνας αυτής, χαι χαταοφάξατε, ονντελειαν δε μη ποιήοητε' νπολείπεοθ-ε τα νποοτηρίγματα b αν της, ότι τον χνρίον είοίν.* 166 Και èv τοντοις ¿μον χατηγορία τον παντός ε&νονς αυτών 5 χαί η μετελ&ονΰα αντους πολιορχία δηλοΰται, χαί πάλιν το χατάλειμμα, >ύποθτήριγμα αυτής* ονομάζει, »τοϋ κυρ/ου« τ νγχάνον τ ο ντο dé ην το δια της εις τον Χριΰτόν τον &εον πίΰτεως δνναμω&εν χαί Οτερρω&έν, ως μηδε τα όμοια νπομεΐναι, οϊς το πάν ε&νος αντών έπεπόν&ει. 167 10 »>νπο την ράβδον* τον ϋ-εοϋ γενηοεΰ&αι, επί τφ τους λοιπούς τον Ίοραήλ άποπεοείο&αι τών επαγγελιών, μαρτύρεται. αλλά γαρ αποδείξας, οτι μη ως ετνχεν αδιακρίτως πάοιν απλώς τοις από τον Ίονδαίων ε&νονς φαύλοις τε χαι αϋεβέοι χαί τοις μη τοιούτοις τ ας τών άγα&ών επαγγελίας οί ϋ-είοι 20 λόγοι προε&έοπιζον, ΰπανίοις δε αυτών χαί άρι&μφ ληπτοΐς, ητοι d τοίς είς τον Οωτήρα χαί χύριον ημών αυτών πεπιΰτενχόοιν, η τοίς προ της παρονοίας αντον δεδιχαιωμένοις, αντάρχως ηγούμαι δεδηλωχέναι, οτι (μη) άδιαχρίτως είς απαντας 'ϊονδαίονς τα τών Ο-είων επαγγελιών έπληρούτο, χαί οτι μη μάλλον αντοίς η τοίς έξ kd-νών 25 τον Χριοτον τον &εον παραδεξαμένοίς τα τών προφητών εφαρμόττει λόγια, τις δε ην η τών &είων επαγγελιών διάνοια, χατά χαιρον τον προοήχοντα παραοτηοω. 176 Ταύτα δε ώς άναγχαίως μοι ουνείλεχται εις ελεγχον τών èx περιτομής νπ' άλόγον μεγαλανχίας μόνοις αντοίς τον Χριΰτόν επι30 δημήαειν, ονχί δε χαί πάοιν άν&ρωποις, άπαν&αδιζομένων, εις τε 86 άπόδειξιν της ημών αυτών περί τα Ιχείνων λόγια ευλόγου ϋπονδής. 177 Ουνέΰτη δέ μοι δια τον προ τούτον ονγγράμματος χαι το αίτιον του μη ίονδαΐζειν ημάς, χαι ταύτα ταΐς αυτών χαίροντας προφητιχαίς γραφαϊς, αλλά χαί οποίος ¿ βίος τυγχάνει ό δια τον Χριΰτού πάοι 35 τοίς ε&νεΰι χεχηρνγμένος η τε άρχαιότης τον τρόπον της εναγγελιχής é Ezech. 14, 21—22» — 10 ff Ezech. 20, 36b—38 9 av über μή + Steph. ζομένοις Ρ 23

διαφέρει Ρ άπαν&αδιζομένων

der Zeile u. 30

ίήτοι steht rot über der Zeile Ρ έπαν&αδιζο μένων Stepb., άπαν&αδι-

2 0 in Hkl,

92

Ensebios

178 πολιτείας, ως οϊόν τε ην, εν αντφ διελήλν&α. τ όντων δ' ήμίν b προηννομένων, ήδη ποτε καιρός ¿πορρητοτέρων άψαβ&αι λόγων, των περί της κατά τον αωτήρα και κνριον ημών 'Ιηοονν τον Χριοτον τον &εον μνοτικης οίκονομίας, και ως αν μά&οιμεν δια τί νυν αλλ' 5 ον προ τοντον την εις άπαντας άν&ρώπονς επιψάνειαν αντον πεποίητο, και τί το αίτιον ην τον μη πάλαι πρότερον εναγχος δε και μετά τον μακρόν αΙώνα της των έ&νών άπάρξαβ&αι αντον κλήοεως, τά τε άλλα οβα δήποτε της κατ' αντον απορρήτου &εολογίας οίκεΐα c τνγχανει, ϊτι μην και τα περί της ενανθ-ρωπήοεως αντον' α και πρώτα 10 ig ετέρας λόγον αρχής, ως προς τονς άπίοτονς, τέως αυτόν βοηϋ-όν επικαλεοάμενοι τον τον ϋ-εοϋ λόγον, φέρε διαοκεφώμεϋ-α.

Τάδε ενεοτιν εν τφ τρίτφ ονγγράμματι της περί τον αωτήρος ημών ευαγγελικής αποδείξεως. 1 α'. "Οπως οι παρ 'Εβραίοις προφήται το ευαγγέλιον έχηρνττον. β'. Οπως περί τον Χριοτον προανεφωνουν. 5 γ'. Πώς προς τους πλάνον νπειληφότας γεγονέναι αυτόν άντενεχ&ηοόμε&α. ό' Περί τών &ειοτερων έργων αυτόν. ε'. 'Ότι μη πλαϋάμενοι οι αυτοΰ μα&ηταί τ% δε άλη&εία εμαρτύρουν τάς υπ* αυτόν πραχ&είΰας παραδοξοποιούς ίϋτορίας. 10 ς'. °Οτι μη χατα γοητείαν εν&έω δε αρετή χαϊ δυνάμει τα παράδοξα διεπράξατο. ζ'. χαϊ άπό της ενεργείας αυτής ΰννοράται τοίς φιλαληϋ-έΰιν η τής περί αυτόν εν&εον αρετής δύναμις. Λόγος

γ\

Τών προλεγομένων είς την εύαγγελιχην άπόδειξιν αντάρχως μοι 87 γεγυμναϋμένων, αποδεδειγμένου τε του τρόπου της του οωτηρος ημών ευαγγελικής διδαοχαλίας, της τ ε αίτιας άποδοθ-είοης δι' ών τα 'Ιουδαίων άοπαΰάμενοι λόγια τον χατ' αυτους βίον παρητηαάμεθ-α. χαί 88 5 ετι προς τούτοις ουατάντος, ως al προφητιχαί παρ' αύτοίς γραφαί, προλαβοϋααι το μέλλον, της ημετέρας δια Χριοτοϋ γενομένης χλήΰεως Ιμνημόνευοαν, δι' ο χαί ως οίχείων αλλ' ουχ αλλότριων αυτών μεταποιοΰμε&α' χαλεΐ δη χαιρος επ' αυτήν εμβάντα την ύπόϋ-εοιν αρξαΰ&αι τών έπηγγελμένων. 2 τ ίνα δε ην ταϋτα άλλ' η τα περί της 10 χατα τον ανθ-ρωπον οίχονομίας 'Ιηοοϋ του Χριοτοϋ του &εοϋ, αι τε τών παρ 'Εβραίοις προφητών περί της χατ' αυτόν θεολογίας διδαΰχαλίαι, χαί al περί της εις άν&ρώπους επιφανείας αυτοϋ προρρήαεις, ας αύτφ μόνψ εφαρμόζειν εξ εναργών τών άποτελεΰμάτων αύτίχα b μάλα παραοτήβομεν, πρώτον άναγχαίως εχείνο &εωρήθαντες, οπως 15 οι προφηται την του ευαγγελίου μνήμην επί του Χριοτοϋ προελάμβανον. I. Toi5 δηλωθ-έντος μάρτυς αν εϊη ρήμαοιν αύτοίς Ήοαίας. εχ προοώπου του Χριοτοϋ χεχραγώς' »πνεϋμα χυρίου επ' ίμέ, ου εϊνεχεν εχριϋέν με ευαγγελίοαοθ-αι πτωχοίς, άπέοταλχέν με χηρΰξαι αίχμα- e 20 λώτοις άφεϋιν χαί τυφλοίς άνάβλειpivi, ηντινα προφητείαν ο οωτηρ ημών έν τ% ϋυναγωγj¡ ποτε διελ&ών ίπί τοϋ πλήθους τών 'Ιουδαίων, *πτύξας το βιβλίον« είπεν *θήμερον πεπλήρωται ή γραφή αύτη εν τοίς ωοιν υμών*. 2χαί δη εν&ένδε άρξάμενος της οικείας διδαοχαλίας πτωχοίς ευηγγελίζετο, τών παρ' αύτω μαχαριομών προτάττων *μα25 χάριοι οι πτωχοί τφ πνεΰματι, ότι αυτών εΰτιν ή βαοιλεία τών ουρανών«. άλλα χαί τοίς υπό πνευμάτων πονηρών οχλουμένοις, υπό τε δαιμόνων τρόπον αιχμαλώτων πάλαι πρότερον χεχρατημένοις, την d αφεΰιν προεχήρυττε, τους πάντας είς ελευ&ερίαν χαί λύΰιν τών άπο 1 8 Jes. 61, 1 — 2 2 Luk. 4, 20». 21b — 2 4 Matth. 5, 3 Vor Ζ. 1 7 : a . 3πως oi προφηται τήν τον ευαγγελίου μνήμην ίπι τον χριστού παρελάμβανον {προελάμβανον Hkl) = 7 διό Ρ

Text Ζ. 14—16

1 5 προελάμβανον Hkl, παρελάμβανον Ρ

Demonstr. evang. III Prooem. Cap. 1, t—6

95

κακίας δεβμών ανακαλούμενος δι' ών εφαοχεν' *δεϋτε πρός με πάντες οί κοπιώντες και πεφορτιομένοι. κάγώ άναπανοω νμάς ονν οί μετά Μωοέα προφήται, 'Ηϋαΐας, φέρε, ή Ιερεμίας ή 'Ιεζεκιήλ ή Δανιήλ ή τις ετερος τών δώδεχα ΜωοεΙ χατέοτη παραπλήοιος νομοθέτης; ουδαμώς, αλλά τα ομοιά τις έχείνων ΜωοεΙ διαπέπραχται; ονχ εοτιν ειπείν, 'έχαΰτος γονν αυτών από (τον) πρώτον 30 χαι είς τον τελενταΐον έπι Μωοέα τους άχροωμένους άνέπεμπον, χαϊ d τόν γε χατά τοϋ λαον ελεγχον δια τ ας παραβάοεις τον Μωοέως έποιονντο νόμου, προΰτρεπόν τε ουδέν αλλο ή τών παρά ΜωοεΙ νενομοΟ-ετημένων έξέχεοϋ-αι. 5 ονδένα γονν .. τούτων ομοιον' Μωοής δε περί ενός ώριΟμένως αναφωνεί, τίνα τοίνυν ó χρτ/ομος &εοπίζει 35 ΜωΰεΙ παραπλήϋιον εοεο&αι προφήτην ή μόνον τον οωτήρα χαί 12 vgl. S. 10, 27 ff — (8) 17 Deut. 18, 18—19 — 23 Deut. 18, 15—16»

Vor Z. 8: β'. 8πως περί τον χριστού προανεφώνονν oí ίβραΐων προφήται 8 hier μωνσής Ρ 12 ee fehlt ein Wort wie ώς oder S Hkl 2 9 τον + Kl 82 urspr. έποιονντον νόμου Ρ 33 es fehlt ein Prädicat, wie etwa ενροις αν Hkl

Demonstr. evang. III Cap. 1, 6—7. Cap. 2, 1—10

97

χύριον ημών ίηοονν τον Χριοτόν; ο πω ς δε τοντ εϊρηται διαΟχέψαοθαι άναγχαΐον. 6 Μωαής πρώτος ήγήοατο τον Ίχαι ηγετο είς την ερημον τεοοαράχοντα ημέρας πειραζόμενος υπό του διαβόλου, χαί 15 ουδέν εφαγεν εν ταΐς ήμέραις εχείναις«. Και πάλιν Μωοης εν τη ερήμω τ ροφάς τω λαώ παρέοχε. λέγει δ' ονν ή γραφή' >Ιδού εγώ δίδω μι υμίν άρτους εχ του ουρανού*, uxaì μετ' ολίγα' »εγένετο χαταπαυομένης της δρόοου χνχλφ της παρεμβολής, χαί ιδού επί πρόοωπον της έρημου λεπτον ώοεϊ χόριον λευ20 xóv, ωθεί πάγος επί της γης*, χαί ο Οωτήρ rfè και κύριος ημών ωοαΰτως φηΟιν προς τους εαυτού μα&ητάς' >τ/ διαλογίζεΟ&ε εν εαυτοίς, ολιγόπιοτοι, οτι άρτους ούχ ελάβετε; ουπω νοείτε, ούδε μνημονεύετε τους πέντε άρτους τών πενταχιοχιλίων xaì πόθους χοφίνους ελάβετε; ούδε τούς επτά τών τετραχιοχιλίων χαί πόοας οπνρίδας ελάβετε;« 1 5 Πάλιν 25 Μωοής δια μέθης της &αλάθθης διήλ&ε χάι τον λαον ώδήγηοε. λέγει δ' ονν ή γραφή' >έξέτεινε Μωοής την χείρα αύτού επί την Ο-άλαοοαν, χαί υπήγαγεν χύριος την &άλαοοαν άνέμφ νότφ βιαίφ ολην την ήμέραν, χαί έποίηοεν την Ο-άλαοοαν ξηράν, xaì ίοχίο&η το υδωρ, χαί διήλ&ον οί υιοί Ίοραήλ δια μέθης τής d-αλάθθης 30 χατά το ξηρόν, χαί το υδωρ αυτοίς τείχος εχ δεξιών χαί τείχος εξ 16 ώοαύτως ευωνύμων«. δε χαί μάλλον ϋ-εοπρεπέοτερον 'ϊηοούς ο Χριοτος τού ϋ-εοϋ επί τής &αλάθθης περιπατήοας χαί τον Πέτρον βαίνειν επ' αύτής εποίηοε. γέγραπται δ ονν »τετάρτη δε φυλακή τής νυκτός ήλ&εν ο Ίηοούς προς αυτούς περίπατων επί τής &αλάθ35 οης. και Ιδόντες αυτόν περιπατούντα επί τής Q-αλάοοης εταράχ&η11 Exod. 34, 28 — 13 Luk. 4 , 1 — 17 Exod. 16, 4 — 18 Exod. 16, 13 b—14 — 21 Matth. 16, 8—10 — 26 Exod. 14, 21—22 — 33 Matth. 14, 25—26 2 τήν nachher eingefügt in Ρ 7 δν + Steph. 8 χρείττονι Steph., χρεΐττov Ρ I παραπλήσιας Steph., παραπληοίαις Ρ 26 μωναής Ρ

92

b

e

d

Demonstr. evang. III Cap. 2, 10—24

99

aav*, 17 xaì μετ3 ολίγα' *άποχριΘ·είς δε αντφ ó Πέτρος είπεν, χνριε, εΐ αν ει, χέλεναόν με ελ&είν προς αε επί τα νδατα. ο de είπεν, ελ&έ' xaì χαταβας από του πλοίου Πέτρος περιεπάτηοεν επί τα νδατα*. 18 5 Πάλιν Μωαής άνέμω νότοι βιαίφ επηξε την &άλααααν. λέγει δ ονν ή γραφή' *εξέτεινε δε Μωαής την χείρα επί την ϋ-άλααααν, xaì υπήγαγε χύριος την &άλαθΰαν άνέμω νότω βιαίφ*, xaì έπιφέρει' 9$ τίπάγη τα χνματα εν μέαφ της θ-αλάοαης*. 19 ώααντως δε xaì πολν χρειττόνως ο αωτήρ ημών »επετίμηαε τω άνέμφ χαι ττ} ΰαλάοση, 10 xaì εγένετο γαλήνη μεγάλη*. Πάλιν Μωϋέως από τον ορονς χατιοντος το πρόοωπον εωράτο πλήρης δόξης. γέγραπται δ' ονν y καταβαίνω ν δ* αντος εχ τον ορονς Μωαης ονχ η δει οτι δεδόξααται ή οψις τον χρωτός τον προαώπον αντον èv τ φ αυτόν λαλείν αντφ. xaì εϊδεν 'Ααρών xaì πάντες oí b 15 πρεσβύτεροι των νιων 'ΐαραήλ τον Μωαήν, xcù ήν δεδοξααμένη ή οψις τον χρωτός τον προαώπον αντον*. 20 ώααντως δε xaì πολν διαφερόντως ó ημέτερος αωτήρ άναγαγών τονς εαυτόν μα&ητάς »είς ορος νψηλον λίαν, μετεμορφώϋ-η ϊμπροαθ·εν αυτών, xcù, ελαμψε το πρόσωπον αντον ώς ο ήλιος, τα δε Ιμάτια αντον εγένετο λενχα ώς 20 το φως*. Πάλιν Μωαής λεπρον èxad-άριαε. γέγραπται δ' ονν' *χαί Ιδον Μαρία λεπρώαα ώαεί χιών*, 21 χαι μετ ολίγα· *χαί έβόηαεν Μωαης προς χυριον, λέγων, ό ϋ-εος δέομαι ϊαααι αυτήν*. 22 ώααντως cfè xcà β μείζονι δννάμει εξουοίας ¿ Χριστός τον &εον, προαελϋ-όντος αντφ 25 λεπρον χαι φήααντος' »εάν Ο-έλης, δνναοαί με χαΟ-αρίααι*, άπεχρίνατο' »ϋ-έλω, χαΟ-αρίαϋ-ητι. xaì έχα&αρίσ&η αντον ή λέπρα*. Πάλιν Μωαής δαχτνλφ ϋ-εον εφηαε τον νόμον γεγράφθ-au γέγραπται δ' ονν' »xaì εδωχε τ φ Μωαεΐ, ήνίχα χατέπαυοε λαλών αντφ èv τφ όρει Σινά, τ ας δυο πλάχας τον μαρτνρίον, πλάχας λι&ίνας 30 γεγραμμένας τφ δαχτνλφ τον ΰ-εον*, 23xaì èv τή έξόδφ' *είπον d ονν οί èπaoιδoì τ φ Φαραφ, δάχτνλος ϋ-εον Ιατιν τοντο*. ώααντως δε xaì '/ησονς ο Χριστός τον ϋ-εον τοις ΦαριΟαίοις ελεγεν »εΐ δε èv δαχτνλφ ϋ-εον έχβάλλω τα δαιμόνια*. 2 *'Εφ' ολοις τούτοις Μωαής μετωνόμαΟε τον Νανήν 'Ιηαονν. 35 ώααντως δε xaì ό αωτήρ τον Σίμωνα Πέτρον. 1 Matth. 14, 28—29 — 6 Exod. 14, 21 — 8 Exod. 15, 8»> — 9 Matth. 8, 26 — 12 Exod. 34, 2 9 - 3 0 — 17 Matth. 17, l b - 2 — 21 Num. 12, 10 — 22 Num. 12,13 — 25 Matth. 8,2—3 — 28 Exod. 31,18 — 30 Exod. 8,19 — 32 Luk. 11, 20 — 34 Num. 13, 17 — 35 Matth. 16, 18 1 3 . 1 5 u. 22

μωνοϊ/ς Ρ 34 man sollte erwarten τόν (Ανσή vìòv) Νανή Ίηοονν Kl 7*

Eusebius

100 Eat

χατέύτηοε

τφ

λαφ

ή γραφή'

*ουνάγαγέ

μοι

εβδομήχοντα

πρεοβυτέρων

'ΐαραήλ*,

*xaì

χαί επι&ήοω

επ αυτούς«

λέγει

πάλιν

δ* ούν

5 τως

δε χαί

ο Οωτηρ

άπέοτειλεν

¿va

Και

άποοτόλους

Μωοης

μοιχεύειν

ραινεί,

μόνον, μηδ

αντί

τε

15 χροΟτάττει,

άλλα

χαί

έμβλέπειν

τον

δε

γυναιχί

χαϊ

ημών

μετά τα

το

χαϊ

χαταοχεψο-

οωτηρ

δώδεχα

επιτείνων

τοίς την

94

ε&νη*. ου μοιχεύοεις,

επιϋ-νμίας

επιορχεΐν

οοί, ωθαν-

ού

τον νόμο ν

απαγορεύει,

οίχεϊα

επί

των

25

γήν

τα

το ϋ-υμοϋο&αι

μη ,χλέπτειν

υπερβάς

την

>ου φονευθείς,

ο δε οωτηρ

τον

άνδρας«·

ο ημέτερος » πάντα

από

*Ιβδομήχοντα,

εξέπεμψε

χρείττον

λέγων 26

πνεύματος

μα&ητας

έπιοχέψαο&αι

νομο&ετεί

>

του

ίβδομήχοντα.

άνδρας

αυτοί«.

άνδρας

πολύ

ούχ έπιορχήοεις*.

ου το φονεΰειν μη

χαί

ηγουμένους

εβδομήχοντα

Ιαυτού

δωδεχα

δε

από

προοώπου

έξαπέοτειλεν

Πάλιν χλέψεις,

*άνέδειξεν
χαι χνριεναει ε&νών (πολλών), χαι 33 νψω&ήοεται ή βαοιλεία αυτόν*. εί δη μηδείς άλλος πώποτε τών εχ περιτομής αρχόντων χαι βαοιλέων χνριος iQ-νών πολλών χατέοτη (ουδεμία γαρ ιοτορία δηλοί τοντο), βοά δε χαι χέχραγεν ή άλήϋ-εια επί b μονού τον ΰωτήρος ημών, οτι δη χνριον αυτόν, χαί ονχ αυτό μόνον 20 τοίς χείλεΰι δια&έοει δε γνηοιωτάτη, μνρία πλήθ·η Ig απάντων τών έ&νών ομολογεί, τί δή ποτε εμποδών μη ουχί αντον είναι φάαχειν τον προφητενόμενον, Οτι δε Μωοης ταύτα ονχ άπεριορίΰτως προλέγει, ουδ' είς άπειρον χαί άπερίμετρον χρόνφ επιΰχιάζων την πρόρρηϋιν, ευ μάλα de άχρι25 βώς την τών προφητενομένων εχβαΰιν χρόνοις ώριομένοις περιγράφων, άχουε οία χαί περί τούτον d-εθπίζει' *ουχ εκλείψει άρχων έξ e Ίονδα, χαί ηγούμενος ix τών μηρών αντον, εως αν ελΟ-η ω απόκειται, χαί αυτός προαδοχία id-νών*' 34 di' ων ού διαλείψειν εξής χαί χατα διαδοχήν ηγουμένους χαί άρχοντας εχ τον 'Ιουδαίων ε&νονς μέχρι της 30 του προΰδοχωμένον παρονοίας αποφαίνεται, διαλιπόντων δε τών 35>Ιούδαν παρ' αύτοίς αρχόντων παρέοεο&αι τον προφητενόμενον. δε νυν ου την φνλην ονομάζει, άλλ' έπεί χατά τινα προΰωννμίαν iv τοίς μετά ταΰτα χρόνοις άπο βαΰιλιχής φυλής τής 'Ιούδα το πάν Ιουδαίων εθ-νος έχρημάτιζεν, ως χαί είς οήμερον 'Ιουδαίους όνομάζε- d 35 od-ai, αφοδρα ΰ-αυμαοτώς χαί προφητιχώς το πάν ε&νος 'Ιουδαίων 4 Deut. 34, 10—11« — 14 Num. 24, 7 — 23 ff Justin. Apol. I, 32, 1 ff; Orig. c. Cela. I, 53 — 2 6 Gen. 49, 10 4 Μωναης Ρ 7 ονδ' Ρ, ονχ Hkl ρίμΐτρον Steph., άπε