Opera

Table of contents :
Front Cover
Title Page
Copyright
Section 1 (Page ii)
Section 2 (Page v)
Section 3 (Page vii)
Section 4 (Page xiii)
Section 5 (Page xviii)
Section 6 (Page xxvii)
Section 7 (Page xxxv)
Section 8 (Page xxxvi)
Section 9 (Page xxxviii)
Section 10 (Page xlii)
Section 11 (Page xliv)
Section 12 (Page lii)
Section 13 (Page liii)
Section 14 (Page lix)
Section 15 (Page lx)
Section 16 (Page lxi)
Section 17 (Page lxii)
Section 18 (Page lxiii)
Section 19 (Page lxiv)
Section 20 (Page lxv)
Section 21 (Page lxvi)
Section 22 (Page lxvii)
Section 23 (Page lxviii)
Section 24 (Page lxix)
Section 25 (Page lxx)
Section 26 (Page lxxi)
Section 27 (Page lxxv)
Section 28 (Page lxxvi)
Section 29 (Page lxxviii)
Section 30 (Page lxxxi)
Section 31 (Page lxxxviii)
Section 32 (Page xcii)
Section 33 (Page xciii)
Section 34 (Page xcvii)
Section 35 (Page cv)
Section 36 (Page cxiii)
Section 37 (Page cxiv)
Section 38 (Page cxviii)
Section 39 (Page cxix)
Section 40 (Page cxxi)
Section 41 (Page cxxii)
Section 42 (Page cxxv)
Section 43 (Page cxxviii)
Section 44 (Page cxxix)
Section 45 (Page cxxx)
Section 46 (Page 3)
Section 47 (Page 77)
Section 48 (Page 135)
Section 49 (Page 145)
Section 50 (Page 161)
Section 51 (Page 195)
Section 52 (Page 261)
Section 53 (Page 295)
Section 54 (Page 302)
Section 55 (Page 305)
Section 56 (Page 306)
Section 57 (Page 307)
Section 58 (Page 311)
Section 59 (Page 316)
Section 60 (Page 319)
Section 61 (Page 320)
Section 62 (Page 322)
Section 63 (Page 325)
Section 64 (Page 330)
Section 65 (Page 331)
Section 66 (Page 332)
Section 67 (Page 333)
Section 68 (Page 334)
Section 69 (Page 335)
Section 70 (Page 336)
Section 71 (Page 337)
Section 72 (Page 338)
Section 73 (Page 339)
Section 74 (Page 340)
Section 75 (Page 341)
Section 76 (Page 342)
Section 77 (Page 343)
Section 78 (Page 344)
Section 79 (Page 345)
Section 80 (Page 346)
Section 81 (Page 347)
Section 82 (Page 348)
Section 83 (Page 349)
Section 84 (Page 350)
Section 85 (Page 351)
Section 86 (Page 352)
Section 87 (Page 353)
Section 88 (Page 354)
Section 89 (Page 355)
Section 90 (Page 356)
Section 91 (Page 357)
Section 92 (Page 358)
Section 93 (Page 359)
Section 94 (Page 360)
Section 95 (Page 361)
Section 96 (Page 362)
Section 97 (Page 363)
Section 98 (Page 365)
Section 99 (Page 388)
Section 100 (Page 408)
Section 101 (Page 416)
Index (Page 504)

Citation preview

CORPVS CHRISTIANORVM Series

Latina

VIII

LVCIFERI CALARITANI OPERA QVAE SVPERSVNT

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII M С M L X X V

1 1 1

LVCIFERI CALARITANI OPERA QVAE SVPERSVNT AD FIDEM DVORVM CODICVM

QVI ADHVC EXTANT NECNON ADHIBITIS EDITIONIBVS VETERIBVS

EDIDIT

G.F. DIERCKS

TVRNHOLTI TYPOGRAPH1 BREPOLS EDITORES PONTIFICII

MCMLXXVIII

1986 ОС Santo Cruz

SVMPTffiVS SVPPEDITANTE SVPREMO BELGARVM PVBLICAE

MAGISTRATV

INSTITVTIONI

ATQVE OPTIMIS ARTIBVS PRAEPOSITO EDITVM

© Brepols

No

1978

part of this work may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher.

6R Co

f

«—ЦЛ•

l

-

r4*trJr

мЬ»Т-. fcr^PTTTTp*»

Vaticanus

Reginensis

*нА«г«

t r«urfrt rmkt a^,

Latinus

155 (!*)>

s-

«р^Ц«. •j **_»*: ^**

^'> folio 'r-

"HP"W ^^^f^N-WU^.-. j^ ¿yv/T*"r*r'^v ¿

•p *f.+ U«~/YVJ 'A¿tt«»¿ /*~¿wa

^^l^^r^-^^i^^^^ ^ r^J, j*~b*ir j~ >А«^ л^>.

,^p

"

-Л-«»

J!Äi Genovefensis

1351

(G),

s.

XVI

(ca. a. 1520),

folio

6r.

i

k

Г



:

PRÉFACE Lorsqu'en 1971-1972 j 'eus achevé mon édition de Novatien pour le Corpus Christianorum, j 'avais l'intention de continuer immédia tement ma collaboration en publiant les lettres de saint Cyprien. Comme les trois lettres de Novatien ne se trouvent que dans les manuscrits de Cyprien, je m'étais familiarisé avec la plupart de ces manuscrits et avec les problèmes connexes. Mais le directeur, dom E. Dekkers, me demanda s'il ne m'était pas possible d'entreprendre d'abord la publication des œuvres de Lucifer de Cagliari. Cela avait l'air d'une tâche assez simple, qui ne me prendrait pas trop de temps: il n'y avait que deux manuscrits à collationner, ainsi qu'une édition satisfaisante, celle de Hartel.qui pourrait servir de base. De plus, quelques études critiques des textes et du latin de Lucifer avaient paru, qui paraissaient pouvoir m'être utiles. Mais l'affaire prit un tout autre cours. Plus j 'avançais dans mes recherches, plus les problèmes augmentaient et gagnaient en importance, non seulement quant à la personne de Lucifer et à sa place dans l'histoire ecclésiastique, mais aussi au sujet des rap ports entre les deux manuscrits, au sujet de la langue très particulière de Lucifer, de la provenance des traductions latines de la Bible dont il s'est servi, de la manière dont il en a fait usage dans sa lutte contre l'empereur Constance et finalement de la valeur de sa terminologie théologique. Il se fit de plus en plus évident que l'élaboration et la solution des problèmes posés dépassaient en grande partie le cadre d'une édition critique, et tout autant la compétence de l'auteur. C'est pourquoi, dans mon introduction, je n'ai pu qu'entamer, voire même seulement ébaucher quelques-uns de ces problèmes. Mais j 'espère que la parution de cette édition provoquera des études plus approfondies sur la personne et l'œuvre de l'évêque de Cagliari que, à mon avis, on n'a pas estimé jusqu'ici à sa juste valeur. Je tiens à remercier tout particulièrement dom E. Dekkers, directeur du Corpus Christianorum, qui a bien voulu revoir mon texte et me suggérer d'utiles améliorations, ainsi que M. Fraipont, du secrétariat du Corpus Christianorum, pour son assistance pendant l'achèvement du livre au point de vue techni que. Je me souviens aussi des confrères et des amis de l'Institut Classique de l'Université de Groningue, où j'ai pu travailler à ce livre, pendant près de quatre années; et maintenant rude donatus, je me rappelle volontiers combien de fois nous nous sommes entretenus sur la personnalité et le langage remarquables de l'évêque obstiné de Cagliari. J'espère que, eux aussi, ils s'en souviendront et qu'ils retrouveront en maint endroits de ce livre le résultat de leurs avis judicieux et de leur critique constructive.

J.

I. LUCIFER

DE CAGLIARI. SA VIE ET SES ŒUVRES

i. Le début

(')

INTRODUCTION

et sa préhistoire

à

Il

L'an 353 réserva au pape Libère une profonde déception. Arles, avait délégué auprès de l'empereur Constance résidant

à

à

à

le

à

à

à

le

Il

d

à

il

le

la

le

À

à

à

à

à

à

l'évêque Vincent de Capoue, ancien membre de la délégation romaine au concile de Nicée, et Marcel, lui aussi évêque d'un diocèse en Campanie. Les tentatives de réunion ayant échoué Sardique, les délégués du pape demandèrent de l'empereur convoquer un concile général Aquilée. L'empereur se montra disposé de réunir au plus tôt un concile des évêques occidentaux, condition que les sessions Arles, en sa présence. auraient lieu faction arienne soumit la concile fut-il rassemblé, peine signature des évêques un décret condamnant Athanase. Les délégués du pape, ainsi que quelques autres évêques présents, protestèrent vivement, exigeant que la question de la foi passât avant tout et fût résolue définitivement. Leurs efforts furent vains, et finalement leur résistance céda devant l'éloquence de l'évêque arien Valens de Mursa et sous les menaces impériales. Seul, l'évêque de Trêves, Paul, refusa son accord et fut exilé en Phrygie. Libère, devant ces faits, se devait de réagir énergiquement. Pour annuler décret d'Arles, fallait rassembler un nouveau concile. Lucifer, évêque de Cagliari, en Sardaigne, se présenta pour aller Arles et convaincre l'empereur Constance qu 'une nouvelle réunion 'évêques s'avérait indispensable. Libère acquiesça volontiers. proposa Lucifer de se faire accompagner par prêtre Pancrace et le diacre Hilaire, et lui confia une note, amplement circonstanciée, remettre l'empereur (*). De cette même période datent trois lettres, que pape Libère adressa l'évêque Eusèbe, évêque de Verceil. Comme Lucifer, celui-ci était originaire de Sardaigne et était peu près du même

;

:

la

le

la

le

i. On trouvera dans Bibliographie (p. CXIX) titre complet des ouvrages cités seulement par nom de l'auteur et page les ouvrages de Lucifer sont désignés par les sigles suivants A1 = Quia absentem nemo débet iudicare née damnare siue De Athanasio. I.

Liber A1 = id. Liber II.

R

= De regibus apostaticis = De non conueniendo cum haereticis = De non parcendo in deum delinquentibus M = Moriundum esse pro dei filio г. Ер. V de notre édition, voir p.

P

С

jii.

INTRODUCTION

VIH

; les deux évêques se connurent sans doute depuis longtemps. Libère s'exprime comme suit Cum Dans la première lettre igitur post legaiionem Vincentius in illam ductus esset simulationem reliqui per Italiam episcopi publica conuentione coacii fuissent sententiis Orientalibus oboedire, Deo procurante frater coepiscopus noster Lucifer de Sardinia superuenit qui, cum latebras causae interioris cognouisset peruenisset ad eius conscientiam, sub occasione nominis Athanasii haereticos haec uelle tentare, pro deuotione fidei suae subiré uoluit iustum laborem et ad comitatum religiosi principis pergere, ut tandem expósito ordine toiius causae impetraret ut omnia, quae in medium uenerunt, in coetu passent sacerdotum et

et

et

:

(3) ,

âge

tractari. a :

à

si

à

le

il

à

3)

5,

Piva (p. n. en conclut, non sans raison, que Lucifer vraisemblablement pris lui-même l'initiative de la nouvelle dé marche auprès de l'empereur; cette jouissait donc, déjà époque, d'une grande considération, pour pouvoir se charger de cette mission pour moins périlleuse. Libère, de son côté, exhorte Eusèbe Lucifer et ses compagnons prêter toute assistance Prudentiam tuam peto ut, procurante Deo habuerit te praesentem, per quoscumque potueris sollicite excubare contendas, ut possitis uniuersa quae fides catholica exigit clementissimo imperatori insi nuare.

:

à

à

Dans une lettre un peu postérieure (*), Libère pousse encore plus loin sa sollicitude, et demande Eusèbe d'accompagner Lucifer la cour impériale ut eorum consortio iungat se fides tua, et similis ubi fuerit, adsit sanctitas tua, uno colloquio, uno consilio id agatis, quod Deo

(*)

III,

col. 422/425

(PL

V, col. 427/428 (PL

8,

3.

COUSTANT, ep. 4. COUSTANT, ep.

8,

?

à

la

à

(e)

e

:

angelis eius placet

et

ecclesiae catholicae expedit. remercie Eusèbe dans ces termes Sciebam....quod.. fida dignareris solatia exhiber пес te posses iis denegare quos sciebas pro deuotione fidei suae tantum laborem itineris suscepisse. Magnum itaque leuamen animus meus ex lectione litterarum tuarum accepit, immo causam ipsam in melius proficere posse Deo fauente, quod fratres nostros deserere noluisti, iamiamque cond'accord pour conclure de cette lettre fido. On est unanimement donna suite favorable la demande du pape('). 'Eusèbe une qu comme membre de rôle Eusèbe a-t-il Arles joué Quel légation papale Les sources n'en parlent guère. Sans doute s'est-il et

La troisième lettre du pape

1349/1550). 1355).

la

:

à

5.

8,

COUSTANT, ep. VI, col. 428/429 (PL 1355/1356). Ceillier (p. 240) est d'un avis différent "il (Eusèbe) leur rendit leur note cipassage les devoirs d'une charité vraiment chrétienne" (voir aussi 6. Seul

:

le

à

la

à

la

après). 7. D'après note/de Coustant ce passage, pape Libère aurait écrit cette lettre dès qu'il eut certitude qu'Eusèbe irait Arles Scripta est pastquaai Eusebias, a Libéria ut se legatis ipsius adiungeret rogatus, uoluntati eius parère se rescripsit, sed antequam Ljberius legatos suas ad Imperatoren peruenisse resciret.

INTRODUCTION

ix

la

à

Il

à

e

a

si

lo

:

(*)

conformé aux directives de Lucifer, le véritable porte-parole de la légation. Cette attitude de l'évêque de Verceil est, elle aussi, un témoignage éloquent de l'autorité universellement reconnue dont jouissait l'évêque de Cagliari. Contre toute attente, l'empereur Constance accueillit favorable ment les propositions de Lucifer (8). L'empereur ne demandait pas mieux que de voir ratifier les décisions du concile provincial d'Arles par un concile général. Ainsi, bien que leurs buts furent diamétralement opposés, la tactique des deux partis poursuivit temporairement une ligne parallèle. Une invasion germanique qui sema la terreur en Gaule dans le printemps de 354, empêcha la convocation du concile. Il fut convenu qu'il aurait lieu l'année suivante, à Milan. D'après les frères Coleti (col. 739), Lucifer aurait quitté Arles pour se rendre à Milan, où il aurait attendu auprès de l'évêque Denys, l'ouverture du concile. Marcello (p. 21) croît plutôt que Lucifer et ses compagnons regagnèrent Rome "per ragguagliare il Papa sugli avvenimenti e ricevere le istruzzioni circa la linea da seguiré nei negoziati solenni ". Il fallait en effet, éviter à tout prix que l'échec d'Arles ne se reproduisit. Ces faits semblent bien constituer le début de la carrière politicoreligieuse de Lucifer ; en tout cas, les sources ne nous en révèlent pas d'autres. Anteriora omnia in obscuro sunt, estime à juste titre le bollandiste D. Papebroch (I, 2). Sur sa vie antérieure on ne peut qu'alléguer quelques hypothè ses. Simonetti écrit "si pensa ad origine africana, o forse spagnola". Figus (p. 25) de son côté, écrit "Certi biografi — alla lontana — vogliono oriundo romano forse perché quel nome trova in genere Roma ma ció poco probatorio". Selon Marcello (p. 13) "l'opinione comune, fino ad oggi, sostiene la sua origine isolana" (10). Cependant, quelques conclusions semblent se dégager, avec plus ou moins de certitude, des données certaines que nous avons rappelées. La naissance de Lucifer doit se situer vers la fin du IIIe siècle. Quand Julien l'Apostat autorise, en 361, les évêques exilés regagner leurs diocèses, Lucifer se rend Cagliari en Sardaigne. faut donc supposer qu'il était déjà, avant l'exil des récalcitrants au concile de Milan, évêque du chef-lieu de la Sardaigne. Est-il originaire de grande île, comme son compagnon de

e

Sardaigne,

voir p.

XXXV.

à

la

le

:

8. BARDV (p. 143) s'exprime d'un ton quelque peu désabusé "Constance, qui faiblesse humaine que peut-être connaît mieux pape, acquiesça ce désir". ¡atina. Milano, 1969, p. 274. 9. La ¿literatura cristiana antica greca 10. Pour les hypothèses phantaisistes au sujet du culte de Lucifer en

INTRODUCTION

x

l'ouverture du concile, on ne comptait,

à

À

г. Le Concile de Milan de 355

(')

lutte, Eusèbe de Verceil (n) ? Est-il né de parents payens ou chrétiens ? Où a-t-il reçu sa formation : à Cagliari, ou à Rome, ou d'abord à Cagliari et ensuite à Rome (12) ? Nous verrons plus loin que, dans ses écrits, Lucifer fait preuve d'une réelle formation de rhéteur. Or, il est peu probable que cette formation ait été acquise en Sardaigne, car d'après Marcello (p. 15) "la condizione di povertà cultúrale e la sviluppo ancor limitato del cristianesimo ne!!' Isola.. .non avevano permesso, io pensó, l'erezione di scuole superiori e dato pure che, all' ombra dell'episcopio di Cagliari, esistesse già un istituto di formazione ecclesiastica, questo non era tale, è facile ammetterlo, da preparare il chierico al governo délia Diócesi, se ancora nel VI secólo le condizioni intellettuali del clero son cosí deplerevoli che non comportano il confronto con le qualità spiegate da Lucífero due secoli prima". S'il a reçu une instruction élémentaire en Sardaigne, la formation plus approfondie dont témoignent ses oeuvres, il a dû la chercher, comme son compatrio te Eusèbe, à Rome. N'oublions pas qu'au IVe siècle, la Sardaigne dépendit au point de vue ecclésiastique, entièrement de la ville papale (13). De plus, il est difficilement pensable que le pape Libère aurait choisi Lucifer pour une mission aussi délicate à la cour impériale, si l'évêque ne s'était pas distingué par une activité ecclésiastique qui lui avait valu la confiance du pape.

côté des trois cents

à

p.

p.

p.

si

è,

1,

p.

y

p.

lo

di

:

di

à

11. M.L. WAGNER, La lingua Sarda, Berna, 1951, signale (p. 38) deux "indizi délia sua origine sarda particularités linguistiques qui pourraient servir negli scritti di Lucifer Cagliari" i°) une certaine préférence periphraser les verbes par l'emploi de esse "e in tale estensione che, mentre non occorre in nessun altro testo, concorda colla frequenza tali costrutti perifrastici nel sardo". CASTELLI, Studio sulla linguaet stile di L. di С. (Atti Torino 105, 1971, revient, mais croit qu'il faut l'entendre "corne sopravvivenza di un 148) grecismo trapiantatosi per effetto dell'azione délie prime versioni bibliche". Pour avoir un aperçu complet sur l'emploi des formes verbales périphrastiques par Lucifer, voirG.F. DIERCKS, Les formes verbales périphrastiques dans les amres dt Lucifer de Cagliari, dans Corona Cratiarum, 139/150. 2°) Lucifer fait parfois usage du verbe narrare au lieu de dicere "e narrare corne sa. Túnico verbo per 'dire' in sardo". Mais Lucifer emploie presque toujours dicere tandis que l'usage de narrare est plutôt limité (voir l'Index de cette édition). 12. FlGUS, Z5/26. 13. KRÜGER, 9/11. CASPARI, Quellen ^itr Geschichte des Tan/symbols II, 1869, 183/213.

Mémoires

de

Tillemont,

p.

1

i .

"Die Geschichte des Conçus von Mailand ist in den Einzelheiten verwor ren und verdunkelt" (Krüger, p. 3). On en trouvera un ample exposé dans les 537/547.

INTRODUCTION

xi

occidentaux, qu'une poignée d'évêques venus de l'Orient (*). Parmi les Occidentaux une absence se fit particulièrement remarquer, celle d'Eusèbe de Verceil. Mieux que Libère et Lucifer, il se rendit compte qu'un concile préparé et convoqué en de telles circonstances, ne pouvait manquer d'échouer (3). Son absence causa auprès de tous les partis une grande décep tion. Trois dépêches tâchèrent de le convaincre et de le décider à prendre part aux délibérations ; la majorité arienne parmi les pères lui firent comprendre en termes très nets qu'on attendit de sa part la condamnation pure et simple d'Athanase(4) ; d'autre part une troisième l'empereur appuya la demande du concile missive, émanant des légats pontificaux, sollicita de venir (*). Eusèbe répond l'empereur qu'il est prêt de se rendre Milan, sous la réserve explicite, qu'il lui soit permis d'agir en toute liberté Quidquid, domine imperator, cum in praesentiam uenero, iustum fueril uisum et domino placitum, id me facturum promit:

à

à

le

(5) ;

évêques

И7).

il

:

à

à

à

le

à

Quand Eusèbe arrive finalement Milan, durant dix jours on lui défend tout accès l'église où se tint concile. Les raisons de cette attitude des autorités ne sont pas claires (8). Les Ariens voulurentils se préparer dûment la confrontation avec leur adversaire redouté (•)?!! n'en est pas moins certain que son entrée en scène les prit au dépourvu "Eusèbe fut requis de souscrire la condamna tion d'Athanase: répliqua qu'il lui semblait nécessaire, avant

y

à

;

à

il

le

d'aborder les questions de personnes, de se mettre d'accord sur la foi et de signer symbole de Nicée. Ce disant, présenta un Milan, de ce de symbole l'évêque Denys celui-ci se exemplaire préparait apposer sa signature, lorsque Valens de Mursa se précipita sur lui et lui arracha la plume des mains, en criant qu'on ne ferait jamais rien par cette voie. Un grand tumulte s'ensuivit.

,

3.

ti

9

I V

36

II

Du moins d'après Socrate (PG 67, 300/301) et Sozomène (PG 67, 1128/1129). Voir toutefois Krüger, p. 13,3. Eusebias interea Vcrceliensis episcopus cum dolos Arianae partis op me introspexisset et Mtdiolanensem conuentum, quamuis catbolici nomenprae seferret, tyrannicam illuc se conferrc potins consultationtm Arianamque coniurationem futuram praeuidisset 2.

col. 742). salubrité 4. Itatjue sincerissima prudentia tua (quad specialíter admonemus) audiat supradicios et communicate pari ter cum his consilio definiat quod de nomine haereticorum

r

e t

recusaba! (Coleti,

III

;

3 5 5

1.

t

P

Marcelli et ho fini nccnon et Athanasii sacrilegi tôt us prope definiuit orbis, ne non am ueritati quam intentioni fu. contention!) parère uidearis (Baronius a. VI Mansi

7.

12, 947.

p.

PL

KRÜGER, p. 16, 2. TlLLEMONT, 536. PIVA, p.

9.

8.

7.

p.

6.

5

236/157). . Hortamur pari ter ac monemus, ut consensui fratrum tuorum adhaerere non différas (PL 13, 565, B). Ep. VII de notre édition, voir 319.

INTRODUCTION

xii

Le peuple qui s'était assemblé en foule dans le bas de l'église, tandis que les évêques en occupaient le chœur, prit parti pour son évêque et manifesta son mécontentement de l'attitude de V'alens. Il fallut plusieurs interventions de Denys pour obtenir le retour du calme" (10). La Vita Dionysii, très postérieure (u), rapporte que, au milieu du désarroi, l'empereur donne l'ordre d'arrêter Lucifer et de l'écrouer dans son palais. Manifestement on voulait éloigner Lucifer des fidèles orthodoxes. Cette manœuvre aura pourtant une suite inverse. Lucifer, de sa prison, trouva le moyen de s'adres ser par écrit à ses partisans : Missa demum epístola est a Lucífero, catholico episcopo, ex Palatio, ubi tenebatur a Rege, Dionysiaque et Eusebia porrecta, quant plebs ut sibi legeretur postulare coepit. Facto accersito notario, ut legeretur imperatum est. Quo non sunt passi audire....Fugatis de ecclesia Arianis legente est. Quelques jours après Lucifer fut libéré. lecta epístola ßdelibus Afin de mieux maîtriser la situation, Constance ordonna de tenir désormais les séances du concile à l'intérieur même du palais, ce itaque silentio

Ariani

qui lui permit d'éliminer toute intervention du peuple. Comme Lucifer le note en deux endroits (12), l'empereur assista lui-même aux réunions caché derrière un rideau, "eine Form der Verhand lung, welche nur bei schweren Verbrechen angewendet wurde. Er sass dort als weltlicher Richter" (13). Ainsi le concile devint un procès, procès injuste au surplus, les juges étant contraints d'en haut — Lucifer ne cessera de le répéter — de condamner un accusé innocent et absent, et qui n'avait même pas été entendu, Athanase d'Alexandrie, le porte-parole de l'orthodoxie. Finalement, l'absolutisme impérial mit fin brutalement à toute discussion

:

'АЛЛ'

опер

éy^

ID. BARDY, p. 143. La source est Hilaire, 187). Voir KRÜGER, p. 16, n. 3.

LXV, u. 12.

ßouAo|acu,

Ad

Constant.

TOÛTO

I,

KCLVÚV,

8 (Feder,

CSEL

Vita Dionysii, Acta Sanctorum VI, 20 maii II 14. PivA, p. 8, n. 5. M I 5 3 : in luo palatio inira Htlum licet stans tulisti re spans um a me ; M I V 7 non

rétines, Constant!,

dixisse

me iudicibus

te uelo misse audiente ?

13. KRÜGER, p. 17 ; voir également les passages cités aux notes 3 et 4 et à la page 19 ; PIVA, p 9 : "Accortosi ormai che contra la tenacia degli ortodossi non

avrebbe poluto agiré che con la violenza, pensó di far dare al concilio il carattere di un vero e proprio tribunale". BATIFFOL, La paix Constantinienne, p. 470, n. 3 : "Des ludices civils président le concile, l'empereur est présent derrière un voile". MESLIN, p. 77, n. 114: "La scène, si elle est vraie, est assez théâtrale et fait penser à telle séquence d'Ivan le Terrible de S. M. Eisenstein". Cette remarque candide

fournit Figus (p.

1 29) l'occasion de mettre en lumière la crédibilité de Lucifer. Selon Baronius (ad a. 35 5 X/XI, suivi en cela par Marcello, p. 28), Constance était obligé de rester derrière un voile ; catéchumène, il n'avait pas le droit d'assister au concile, et à fortiori de participer aux débats.

INTRODUCTION

xin

Il ne restait que le choix entre sous voniÇéo9u>(14). crire aux actes du concile, ou l'exil. Seuls trois évêques refusèrent de se soumettre à la volonté impériale : Lucifer de Cagliari, Eusèbe de Verceil et Denys de Milan. Sur le champ, ils furent emmenés vers leurs lieux d'exil, et avec eux, les fidèles compagnons de Lucifer : le prêtre Pancrace et le diacre Hilaire, ce dernier après avoir été flagellé sur ordre d'Ursace et de Valens. 3.

L'exil

;

y

il

2)

;

il

a

à

le

à

;

à

à

et

1)

a

le

;

:

(l)

En deux endroits différents, le Libellus precum parle de quatre lieux de bannissement de Lucifer Sed post aliquot annos beatus Lucifer de quarto exilio Romain pergens ingressus est Neapolim(*) diuinas uirtutes operatus est non solum in Sardinia, sed in ipsis quoque quatuor exiliis (*). Seulement trois de ces lieux d'exil nous sont connus. fait connaître Lucifer lui-même nous premier: A1 IX 43 talis est Georgius, qualis fuerit Arrius qualesque sunt Valens Vrsacius uel ad quem me destinasti Germaniciensium Adoxius, c'est dire Germanicia en Commagène. D'après Krüger (p. 21 sv.) Lucifer n'y aurait pas rencontré Eudoxius celui-ci serait resté Milan pour se rendre ensuite Antioche en passant par Rome. Marcello (p. 39), avec plus de raison, laisse ouverte la possibilité que Lucifer n'ait été évacué sur son second lieu d'exil que vers la fin de l'année 357 ou début de 358, quand Eudoxius quitta Germanicia pour prendre possession du siège episcopal d'Antioche, la suite du décès de Léonce: "Veniva cosí a mancare Lucífero un custode che garantisse all'Imperatore l'esecuzione rigorosa délia sua sentenza. Mandare l'esule Vescovo ad Antiochia, la cui Chiesa insieme con Roma ed Alessandria formava triangolo di resistertea all'arianismo, sarebbe stato dargli una residenza pericolosa onde imparti l'ordine di traslocarlo ad Eleuteropoli". Le deuxième lieu d'exil fut donc Eleuthéropolis en Palestine. Probablement Lucifer trouva-t-il quelques fidèles orthodoxes il

les regroupe, les rassemble dans une maison privée, où célèbre pour eux les offices liturgiques. Ce zèle intempestif ne put manquer de provoquer une répression d'autant plus dure de la part de

p.

:

a

à

§

89, ibid. 381, 789.

I

:

it

:

i,

152, n.

i. Voir ce sujet p. XXXIV. i. 63, CCL LX1X 375, itf. 3.

à

la 6.

Histor. arian. 33; voir KRÜGER, Contrairement 17, n. lettre pareilles qui se refuse de prendre au pied de affirmations d'Athanase ou de Lucifer, Setton, p. 86, estime "Constantius's answer, wish, let seems to me, goes to the heart of the problem Whatever that be considered canon L' Église c'est moi !" 14. Athanase,

Gwatkin, p.

xiv

INTRODUCTION

l'évêque arien Eutychius : Sunt adhuc hodie in Palaestina, qui illo tempore istis insequentibus poenas grauissimas dederunt, eo quod cum catholicae fidei episcopo Lucífero conuenirent. Negent, si non inter cetera sua atrocia ianuam clausam securibus effregerunt. si non inruentes in Luciferum fidelissimum sacerdotem diuina quoque sacramenta euerterunt, unumquemque illic de his fratribus qui conuenerant impia caede mulcantes ; negent, si non hodieque apud se mystica uasa, quae tune impie Lud/его diripuerunt. cum sacris codicibus possident (*). 3) II n'est pas exclu qu'en face de ces troubles. Constance décida d'envoyer Lucifer en des lieux plus sûrs. Ce sera son dernier lieu d'exil, la Thébaïde en Egypte (*). C'est ici, en effet, que — fin 361, début 362 — Lucifer apprit que Julien, successeur de Constance, permit à tous les évêques exilés de rejoindre leurs diocèses. Où insérer le quatrième lieu d'exil dont parle le Libellus et comment l'identifier? Plusieurs érudits s'y sont essayés. Papebroch (I. 8), et après lui Mattheit6) et les Coleti (col. 743) pensent à un bref séjour en Cappadoce, juste avant le départ de

Germanicia. recueilli par Photius('), Se basant sur un renseignement Marcello (p. 35) situe ce quatrième lieu d'exil plutôt à Rimini. Walch (p. 346) le cherche à Antioche, et cela vers la fin de l'exil : "Da Papebrochs Muhtmassung gar keinen historischen Grund hat, so wagen wir eine andere Vermuhtung. Da der Satz, dass Lucifer an vier Orten in Elend gelebet, sich allein auf Marcelli und Faustini Nachricht gründet, so halten wir vor sehr wahrscheinlich, weil es ausdrücklich heisset, dass er vom vierten Ort (de quarto exilio) über Rom nach Haus gereiset und aus dem gleichfolgenden klar ist, dass sich Lucifer noch eine geraume Zeit nach seinem Aufenthalt in Thebais, zu Antiochien, obgleich in vollkommener Freiheit, jedoch ausser seinem Vaterland und Wohnsitz aufgehal ten, diese beiden Schriftsteller verstehen Antiochien dadurch". Ce ne sont là évidemment que des hypothèses. Il est sans doute plus prudent de s'en tenir à cette conclusion d'Amann (col. 1032) : "Nous ne pouvons en identifier que trois". Le bannissement de Lucifer en Orient n'avait d'autre but que de l 'éloigner, et le plus loin possible, des chrétiens orthodoxes occi dentaux et de le faire surveiller par des évêques connus pour leur attachement à l'empereur et pour leur condescendance avec ses visées. Qu'on n'y allait pas toujours de main morte, résulte de la description susdite du Libellus precum. Lucifer lui-même parle

4. 109, ibid.

387, 996; cf. KRÜGER,

p.

a

sv. ; MARCELLO,

5. KRÜGER, p. 23 ; Pi v A, p. 14; MARCELLO, p. 40. 6. Sardinia sacra, Roma 1758, p. 73. 7. Bibliotheca, Cod. (PG 104, 148): Aiovuoioç

CCLVIII

Ы

p. 40.

KOI

'Pooavoç Поили/ос те ко! Лоим'фер ... £v 'Ар1цг)уц) úntpopíCovTai.

Euoißioc кш

INTRODUCTION

xv

plus d'une fois d'une geôle où il a été incarcéré, voir même torturé. Ne donnons que quelques exemples parmi d'autres: A1 XXXIV 16 an negabis dei antestites te tenere in claustris ? . . cur nos rétines in carcerem? A2 XIV 2 qui proscribas, terqueas, deportes, mutas in carcerem interficiasque ; С V 38 propterea odis nos, quia concilium uestrum malignantium exsecremur, propterea in exilio sumus, propterea in carcere necamur, propterea nobis solis prohibetur

XXII

conspectus; P 4 illi quos, cur se Christianas fateantur, 16 spolias, proscribís, maclas carceribus retines reclusos; M gladio, uarie punis nee corpora, quae laniari sanxisti, sepeliri permittis, eleemosynam fieri prohibes, omnia metalla omniaqueloca, exilia uocari quae putabantur digna, nostro tuae calliditati resistentium replesti numéro ; relegando insontes.fame, siti, nuditate uexando non desistís. Bien sûr, une part de rhétorique n 'est pas à exclure dans ce genre de déclarations. Retenons surtout des paroles de Lucifer que l'empereur avait donné consigne pour qu'il n'y ait pas de morts parmi les évêques exilés : nouimus quod sis metuens, ne in omnibus his poenis tua detestabilitate inuentis in hac perseuerantia fidei moriamur, et tarnen admoues uarios durosque cruciatos. Sic nos quos tam infeste persequeris uarie excarnificari cupis et quidem momentis omnibus : interficiendos uero non esse statuisti (M VI 27) ; et tarnen his omnibus crudelitatibus in sánelos martyres, quos tuus interfecit gladiatorius animus, cum saeuieris, in nos crudelius saeuis, dum retines gladium, dum das operam, ne in remedium uelocius exitus suceur rat mortis (M 6). On peut invoquer plusieurs motifs pour expliquer l'attitude de Constance. S'il voulut éviter surtout, au dire même de Lucifer, que l'évêque ne fût considéré comme martyr de la foi orthodoxe, il espérait de plus que, las des contraintes, Lucifer se conformât à ses ordres. Certes, Ossius de Cordoue en 357, et Libère de Rome en 358 avaient cédé devant les menaces et les contraintes impériales ; mais Ossius, vieillard nonagénaire, n'avait plus la force de résis ter . Cela tandis que Libère tâchera de se réhabiliter par après ne s'oppose évidemment pas ce que Constance ait pu espérer obtenir de Lucifer un placet plus ou moins explicite. D'ailleurs, Constance ne put prévoir qu'il n 'avait plus temps pour en venir bout avec des adversaires tenaces et que sa politique religieuse s'éteindrait avec lui vers la fin de l'année 361. Eusèbe, Denys et Lucifer en exil (10), Dans une lettre adressée

III

(9)

à

à

le

à

(8) ,

VIII

¡a

la

§

p.

p.

p.

eu

la

"Libère

a

8.

9.

127; Lib. prêt. 52 (368, 280). faiblesse de signer troisième formule dite de Sirmium", 222 de son article: La Formation de Saltet, Légende des papes Libère et Félix dans Bulletin de littérature ecclésiastique, 1905, 222/236. ID. Ep. VIII de notre édition, voir 520. GOEMANS,

INTRODUCTION

xvi

(1.

le pape Libère, en les consolant dans leurs souffrances, leur demande de lui rapporter fidèlement ce qui s'est passé au soi-disant concile : Et quia cupio quae gesta sunt in ipsa congressione fidelius scire, obsecro sanctitatem uestram uniuersa fideliter litteris intimare dignemini, ut additamentum maius uel ipse animus qui diuersis rumoribus cruciatur uel uires corporis ipsius quae iam extenuatae sunt de uestra cohortatione possint sentiré 35 et ss.) Le pape suppose manifestement que les bannis ont pu garder une certaine liberté

si

à

la

Il

le

à

4,

§

e

à

,

il

à

le

à

le

le

a

Il

;

;

d'action. Nous voyons d'ailleurs Hilaire, exilé en Phrygie, achever en son lieu d'exil son De Synodis et Lucifer, exilé lui aussi, s'empresse de lui exprimer son désaccord avec tel passage de ce livre Hilaire lui répond d'emblée avec des paroles rassurantes. Ceci se passa vers la fin de 358 et au début de 359. Et qui plus est, Lucifer eut amplement l'occasion, au cours même de son exil, de harceler l'empereur lui-même de toute une série d'opuscules. donc disposé, en Cappadoce, en Syrie, en d'un certain nombre de livres latins qu'il n'a sûrement pas Egypte, pu trouver sur place. Aussi limité qu'on suppose, cet armarium comprit, en dehors d'une version latine fort complète de la Bible et peut-être la version grecque des Septante, au moins plusieurs opuscules de Cyprien, de Lactance et de Grégoire d' El vire. Son dernier livre, en effet, Moriundum esse pro Dei filio, est pour une grande part un tissu de citations empruntées ces trois auteurs et d'autres encore)11). On se rappellera passage du Libellus Lucifer. Marcello precum (12) où est question des codices dérobés bon droit qu'il s'agit ici de "i libri, di cui Lucífero (p. 40) note serviva nelle sacre funzioni per la com'posizione délie sue opère". En marge de cette activité littéraire, Lucifer échangera aussi cour impériale (ls). p. XVIII) quelques lettres avec (voir Rien ne nous prouve d'ailleurs que nous possédons encore la totalité des lettres et des écrits remontant cette période. Dans de pareilles circonstances, des écrits ont pu facilement s'égarer (H). En retraçant sur une carte géographique les lignes multiples qui renouent, d'une part, les exilés et d'autre part, l'empereur et pape, on ne manque pas de s'étonner devant ce réseau relative ment dense de communications, qui était laissé aux évêques en exil. est d'ailleurs peu probable que les bannis soient restés tout seuls dans leur lieu d'exil. Quelques serviteurs les accompagnaient normalement. Ainsi l'évêque de Cagliari était accompagné d'un ou

p.

p.

p.

14.

II

13.

Voir Index Pentium, 363. Voir note 4. de notre édition, voir Ep. et Voir XXV. I

12.

§ 5

11.

305.

INTRODUCTION

xvn

deux diacres

(1S), et sans doute aussi de quelques scribes. On a fait remarquer (ie) qu'en général, les auteurs de l'antiquité n'écrivaient guère eux-mêmes ; ils dictaient leurs ouvrages à un scribe, le plus souvent un tachygraphe de métier: "Si saint Augustin, prélat d'origine modeste et le moins exigeant des hommes, dictait ses ouvrages, ses lettres et même ses annotations, c'est que, dans toute l'antiquité, l'action d'écrire fut considérée comme un travail manuel, qui exigeait une santé robuste. Normalement un auteur laissait à ses auxiliaires le soin de tenir le caíame. Le travail intellectuel de la réflexion paraissait aux anciens incompatible avec le 'labeur' d'écrire. Ce qui n'est pas étonnant, quand on

à la façon dont ils écrivaient. Les anciennes représenta tions nous montrent le scribe tenant le stylet dans la main droite, la tablette de cire, le papyrus dans la main gauche non soutenue" réfléchit

(P- 131)-

Dans cet ordre d'idées, le passage suivant de Lucifer ne manque pas d'intérêt : Scias itaque ex hoc ipso, quantum intersit inter uerum atquefalsum, guando ipse cum sis, ut tibi uidetur, peritus habeasque dictatorum designatum numerum, tarnen persuader e nulli nisi eis qui carnificinam tuam timuerunt te potuisse aduertamus ; nos uero, quibus ad loquendum natura sufficit, alieni ab omni scientia ethnicalium litterarum, ad отпет destruendam haeresem ualemus, quia res ipsa et ueritas loquantur (M XI 9/16). Il sera question plus loin (17) de la différence établie par Lucifer, entre la rhétorique d'école et l'éloquence spontanée. Ce qui nous intéresse ici, est la phrase suivante : habeasque dictatorum designa tum numerum. Il semble qu'il faut l'entendre comme suite: l'empereur, dans sa correspondance, peut avoir recours à des scribes de métier, à une chancellerie dira-t-on plus tard, tandis que l'évêque exilé aurait eu beaucoup de peine de trouver en Orient un tachygraphe d'expression latine, à moins qu'il n'aie trouvé dans sa suite une personne capable de lui servir de secrétaire. Quelque temps plus tard, Jérôme se plaindra lui aussi de la pénurie, en Palestine, de scribes capables de sténographier une dictée latine : "Et ne trouvant pas à Bethlehem des notaires capables d'écrire en latin, il déclare sans ambages à Augustin qu'il lui est impossible d'exécuter le travail demandé: gr ändern latini sermonis in ista prouincia notariorum patimur penuriam, et idcirco praeceptis tuis parère non possumus (18). Il ressort du passage cité

plus haut que Lucifer a

eu

à sa

15. Il eut probablement deux diacres auprès de lui; au concile d'Alexandrie de 562, il se fera représenter par eux. 16. E. DEKKERS O.S. B., Lei autographes des Pères Latins, dans Coiligert Fragmenta, Festschrift Alban Bo/d %um /o. Geburtstag, Beuron 1952, p. 127/139. 17. Voir p. LXXI svv. 18. DEKKERS,

o.e., p. 132.

xviii

INTRODUCTION

disposition des scribes latinisants. S'il avait dû écrire ses ouvrages de sa propre main, il n'aurait pas manqué de souligner cette situation particulièrement pénible. Ces contacts avec diverses régions de l'empire romain, cette assistance trouvée dans son entourage immédiat, ont dû rendre moins humiliante, moins pénible la situation, en soi fort peu enviable, des bannis, gardés à vue par leurs adversaires ariens, renvoyés d'un endroit à l'autre, sans doute pour rendre plus difficile la communication avec ceux qui leur restaient fidèles. Ces atténuations au régime de proscrits qui était le leur, ne peut porter atteinte à notre admiration pour le courage et l'endurance dont Lucifer sut faire preuve. Nous y reviendrons au dernier paragra phe de ce chapitre (ie). Chronologie des ouvrages de Lucifer

4.

:

(l)

Les deux manuscrits qui nous ont transmis les écrits encore existants de Lucifer, les classent dans l'ordre suivant Quia absentent nemo débet iudicare пес damnare siue De Athanasio, libri (A1 A2), De regibus apostaticis (R), De non conueniendo cum

II

à

à

à

à

à

P) ,

(

,

haereticis (C) De non parcendo in deum delinquentibus Moriundum esse pro dei filio (M). Suivent des lettres (2), une de Floren tius Lucifer (I) avec la réponse de celui-ci (II), deux fausses lettres d'Athanase Lucifer (III et IV), une de Libère Constance (V), une d'Athanase aux ermites, solitariae uitae studentibus (VI), une de Lucifer, Pancrace et Hilaire Eusèbe (VII) et finalement Eusèbe, Denys en Lucifer (VIII). une de Libère Les lettres V, VII et ont été mentionnées plus haut elles datent respectivement de 353 (3), 355 et du commencement de l'exil (5). Les lettres et se situent, comme nous verrons plus loin (voirn. 3et n), au milieu de l'activité littéraire de Lucifer. Les lettres et IV et VI datent du soi-disant "schisme luciférien", donc après retour du turbulent polémiste dans son diocèse de ;

(4)

II

le

I

VIII

le

III

le

Voir

p.

p.

Il

chap. §

6. 5.

Voir

}. 4.

Voir Voir Voir

505 sw.

i,

2, p.

p. § § 5,

i. Voir

i.

XXXVI

p.

Voir

p.

l

19.

sv.

XXXVIIIsvv.

VII. XI.

p. XVsv. 505-304, notes 14 et 16.

3

Cagliari(e). Les six écrits de Lucifer ont été rédigés au plus tôt vers la fin de novembre 361, date du décès de 355, mais certainement avant 'empereur Constance. Effectivement ces six opuscules se succédè rent rapidement, les années citées étant des dates extrêmes. Les écrits de Lucifer que nous possédons ont été composés durant une

INTRODUCTION

xix

période qui ne dépasse guère quelque cinq années. Conçus dans un mouvement de colère et d'indignation, on comprend mieux les titres agressifs de ces opuscules. En un délai si court, on ne saurait établir la succession chronologique en se basant sur des critères de style et de vocabulaire ; d'autres éléments nous permettront cependant de déterminer avec une certitude suffisante l'ordre chronologique de ces six opuscules. 1. Dans le Moriundum esse Lucifer se réfère au De regibus apostaticis : quae ita se habere in libro qui titulatur De regibus apostaticis, quia iam aperui tuae inprudentiae (M 52). M fut donc rédigé après R, et Lucifer renvoie au De regibus en précisant

XII

BARDY,

il

172.

voir p.

305. ce sujet au paragraphe suivant,

p.

reviendrai

p.

;

161

de notre édition, à

et

II

1

Ep. Je

9.

8.

7. Cf. GOEMANS,

p.

la

à

a

a

il y

le

à

;

2)

:

à

le

,

à

y

la

a

y

à

i)

le

(8)

qu'il s'agit d'un écrit séparé. 2. Vnde et Adoxium Constantinopoli esse censueris. quod enim ipsum probaueris catkolicum(M XI 8). Eudoxius — que Lucifer appellera obstinément Adoxius — fut transféré d'Antioche à Constantinople le 27 janvier 360 (7). Le Moriundum esse ne peut donc être antérieur à 360 et il faudrait peut-être le reporter à 361. 3. Probant epistulae meae mediocritatis et libri rustico licet sermone descripti me saepe dixisse quod peccata quidem fecerint nostra, ut in tuas antichristi praecursoris ueniremus manus, te tarnen pugnare contra deum et idcirco. nisi tibi prospexeris, te quidem ut istum Antiochum in aeternam poenamfuturum, nobis uero propitiaturum dominum (P XXI 64). Il est tentant de conclure de ce passage, à la suite de G. Krüger (p. 107, n. 4) : "Hier können nur die Bücher gemeint sein, welche er bereits an den Kaiser abgesandt hatte. Die Abfassung des in Rede stehende Buches (sc. P) setzt jene Corresvoraus". Cependant deux objec pondenz mit dem Florentius tions sont relever: Lucifer parle de epistulae; mot étant au cela fait en ('); mais est qu'il supposer pluriel, plusieurs douteux que de soit D'autre Florentius réponse comprise. part la correspondance avec Florentius se situe quelque part michemin de l'activité littéraire de Lucifer, ne fût-ce pour seul motif que l'opuscule Moriundum esse est manifestement une amplification violente des dernières lignes de la réponse de Lucifer Florentius nos etenim propitio deo contra ea quae in nostrum La phrase après me saepe parantur песет stare laetos...inueniet. dixisse, contient deux affirmations, dont la seconde revient sou vent dans les écrits de Lucifer la première ne se rencontre qu'ici, ce qui fait supposer que l'auteur renvoit un écrit qui ne nous est lieu de conclure que De non pas parvenu. Quoiqu'il en soit, été rédigé une époque où Lucifer avait déjà publié parcendo plusieurs autres écrits et lettres. Krüger (p. 107 s.) relève encore phrase quandoquidem tu ad

XXVsv.

INTRODUCTION

xx

eius diuinitatem negandam отпет conuocaueris orbem (P XXVI 56), qui ferait allusion aux grands synodes, réunis en 359 sur l'ordre de l'empereur tant en Orient qu'en Occident (10) : "Vor dem Sommer 359 wird also diese Schrift nicht abgefasst sein. Das stimmt mit unserer Datierung der Bücher De Athanasio, sofern deren Übersendung an den Kaiser und die dadurch hervorgerufene Correspondenz uns allein weit in das Jahr 359 hineinweist". 4. Quia Saporinus Persarum rex nunc contra te gerit proelium (A1 28). Après avoir signé la paix avec son adversaire, fin 357 début 358, le roi de Perse reprit les hostilités durant l'automne de l'an 359 en occupant la ville d' Amida ("). Si le passage cité se réfère à cet événement, le premier livre De Athanasio (1г) date de 359/360 (13). Mais comme l'année 358, elle aussi, ne connut guère un armistice pleinement respecté (u), Krüger (p. 103) estime à juste titre que cette date pourrait également être prise en considé

XXIX

ration. 5. En cinq (15) endroits différents des deux livres De Athanasio, Lucifer parle de l'évêque Georges d'Alexandrie (ie) : agente eo in rébus humanis cohaereticum tuum Georgium mittis successorem (A1 IX 15) ; haec ita se habere ex actibus ipsius Georgii legens contestationes Alexandrinorum (17) poteris colligere^1 IX 46) ; cum tu loco

innocentis...loco catholici miseris consacrilegum tuum Georgium (A2 XVI 1 1 57) ; cur te uel consacrilegum tuum Georgium non sunt secutae oues dei?(A2 XXV 17) ; guando uideas te et Georgium uel cunetas consacrilegos uestros non esse aliud nisi fur es ac latrones (A2 XXV 44). Ces textes nous offrent en premier lieu un terminus post quern, le 24 février 357, date du sacre de Georges d'Alexandrie. D'après Goemans (p. 149), Georges fut destitué et excommunié le i octobre 359, à l'issue du concile de Séleucie. On ne trouve aucune trace de cet événement aux endroits cités ; l'automne 359 peut donc être considéré comme terminus ante quern. A moins que l'on suive, avec Krüger (p. 104) et Gwatkin (p. XXVI), la chronologie del' A thanasii uita acephala, laquelle place la destitution de Georges le 2 octobre 358 ; dans ce cas le terminus ante quem serait l'automne de 358.

io. Voir aussi GOEMANS, p. 134. n. Amm. Marcell. 17, 5. GWATKIN, p. XXVI: cire. July zy-Oct. 6 Siège and capture of Amida by Sapor. iz. Et A2, la suite directe de A1. En A1 les citations bibliques vont de la Genèse à Isaïe; en A2, de Jérémie à I Jean. 13. COLETI,

col. 730. MARCELLO, p. 42. 17, 14. GWATKIN, p.

XXVI: Summer 358 Renewal of the Persian War. 15. Mais voir aussi Vlndex, s.u. Georgius. 16. GOEMANS, p. 124. GWATKIN, p. XXVI. avaient porté plainte auprès de l'empereur (KRÜGER, 17. Les Alexandrins p. 104, n. 6). 14.

Amm. Marcell.

INTRODUCTION

xxi

il

7.

;

à

à

à

le

à

la

le

;

le

y

l6)

A

6. Item i'li!/»! in illo facto tuo egregio recle conparandus cani qui redierit ad uomitum suum. quod enim acceperis ueritatem non esse catholicum Adoxium Germaniciensium et dederis contra eundem litter as ad A ntiochenos ( et postea hunc eundem doxium defenderé coeperis ueritatis esse doctorem(Al XXX i). Les frères Coleti(1B) eut un refroidissement entre concluent de ce passage qu'il Constance et Eudoxe en 358 après concile d'Ancyre ils se réconcilièrent cependant après concile de Séleucie en octobre 359. Les deux livres De Athanasio seraient donc écrits fin 359début 360. Toutefois situation paraît plus compliquée. Les rapports entre Constance et Eudoxe furent très mouvementés. Eudoxe, transféré Antioche au début de 358, fut au cours de la même année, après concile d'Ancyre, destitué et exilé (го). 'aussitôt, les exilés, et parmi eux Eudoxe (21), Rappelés presqu prirent part au concile de Séleucie en 359 (22). Néanmoins ce même concile procédera la déposition d'Eudoxe (и). Une vive réaction homéenne put cependant empêcher que ce décret eut une suite quelconque; bien au contraire, Eudoxe sera nommé au siège patriarchal de Constan tinoplef24). Le passage de Lucifer cité en tête de ce paragraphe, se rapporte l'ensemble des tergiversations celles politico-religieuses au cours de l'année 358, de préférence de l'année suivante. Dans ce passage Lucifer condamne précisé ment l'instabilité de Constance (M) n'aurait certainement pas manqué de flétrir la même faiblesse survenue plus tard s'il l'avait connue. Cette argumentation nous oblige également de conclure que les deux livres De Athanasio ne peuvent être situés après 358. En deux endroits de son Apologética ad reprehensores libri De

p.

Col. 857/858, note novnm

Aetii

Gesta bate sunt an. }fS, cum Eudoxius, Antiocbena

dogma secutus est

:

occupata,

130, n. 78. :

Voir GOEMANS,

g

1 9.

18.

hac de causa apud Constantium

sede

accusatus a

f

in

legatis Ancyrani conventos, per Hileras Imperatoris, et ciusdem decreto ab illa sede deiicitur. Anno autem );, Acacianorum ope refus, gratiam Constantii rediit post Conciliabulum Seleuciense huius anni coactum mense Octobri, cum Imperatorem Constan-

Aetii

obtinuit.

Constantinopolitanam

anno vero insequenti j6o, Ecclesiam ficte eiurasset Igitur Lucifer ¿neunte circiter anno )6o, libros hosce :

tiaopoli adiisset, et docfrinam

20. KRÜGER,

p.

stribebat. 21. KRÜGER,

I.e.

p.

;

i.

Nicomédie,

mais un

le

Voir GOEMANS,

projet.

le

;

harundo flecteris

ier octobre; voir aussi

tam ¡euis

hue atque illuc

p. 186. Voir aussi n°

Quamobrem

2

GWATKIN, ?

1 ;

150/15

i,

6

de ce paragraphe, p. XIX. Quare, Cons tant 25. A1 XXX

?

GOEMANS,

p.

;

179. 24. KRÜGER, I.e.

pn¡santibus

p. 149/150,

en

p.

p. 134; GWATKIN, p. XXVI. 23. KRÜGER, I.e. D'après Goemans,

Gwatkin,

p. 167. 167, n.

p.

GOEMANS, 130; GWATKIN, GOEMANS, 144; GWATKIN, p. 22. Normalement ce concile aurait dû avoir lieu tremblement de terre (le 24 août 358) fit échouer 105

in causa fidei ut uentis

xxii

INTRODUCTION

///.

Hilaire s'adresse à Lucifer: Non puto quemquam admonendum, in hoc loco ut expendat. quare dixerim similis substantiae piam intellegentiam, nisi quia intelligerem et impiam : et idcirco similem, non solum aequalem, sed etiam eamdem dixisse, ut ñeque similitudinem, quant tu, /rater Lucifer, praedicari volueras, improbarem ; et tarnen solam piam esse simüitudinis intelligentiam admonerem, quae unitatem substantiae praedicaret (2e) . VI. Satis absolute, domine frater Lucifer, cognosci potmt, Synodis responsa,

invitum

me homoeusii mentionem habere. Sed quia tu similitudinem ad patrem praedicabas, demonstrado eius a me fuit exponenda filii sine vitio(27). Un passage du De Synodis d'Hilaire a donc dû déplaire à Lucifer et l'impétueux défenseur de l'orthodoxie en avait exprimé son mécontentement dans une lettre. Le Responsum se reporte justement au n° 77 du De Synodis: Expósita, Charissimi, unius substantiae, quae graece homousion dicitur, et similis substantiae, quae homoeusion appellatur , fideli ac pia intelligentia ; et vitiis, quae ex verborum vel brevitate subdola, vel periculosa nuditate accidere possint, absolutissime demonstratis : reliquus mihi sermo ad sanctos uiros Orientales episcopos dirigendus est, ut quia iam de ßde nostra nihil inter nos suspicionis relictum est, ea quae adhuc in suspicionem ex verbis veniunt purgentur : et dabunt veniam,

III

conscientiae fide secum liberius locuturo (M). "Hilaire fait — écrit Amann (28) — observer à Lucifer, avec beaucoup de bonne grâce, qu'il n'attaque point la formule similis atque aequalis dans le sens où l'a énoncée son correspondant, mais il lui fait remarquer ce que l'expression, en d'autres bouches, pouvait avoir de dangereux". Le seul passage dans les écrits conservés de Lucifer auquel pourrait se référer la critique d'Hilaire est le suivant : Sed utique ' intellegimus quid sit 'sed semet ipsum exinaniuit (Philipp. 2,7), hoc est, cum sit similis atque aequalis patrifilius, tarnen quod et hominem se propter nostrum salutem fieri uoluit(\l XXXIII 46). Le De Synodis d'Hilaire étant composé vers la fin de 358 (ж) ou pendant l'hiver 358/359 (S1), nous arrivons, par cette voie également, à l'année 358 pour la composition des livres De Athanasio. 8. Deux endroits du De regibus évoquent vraisemblablement les violences perpétrées à Alexandrie, lors de l'expulsion d'Athanase, dans la nuit du 8 au 9 février 356 : manu militari pugnasti contra ecclesiam in Alexandria (R VII 74); bene fed ad Alexandriam ex communis

16.

PL io,

545/546.

27. Ibid. 547. 28. Ibid. 530.

1038. Voir aussi KRÜGER, p. 38/40. GWATKIN, p. XXVI et 168. 30. }i. KRÜGER, p. 105. P. SMULDERS, La doctrine trinitaire de S. Hilaire de Poitiers, Rome, 1944, p. 5729.

Col.

xxni

INTRODUCTION

mittete militent ad auferendum Athanasium (R X 33) (32). 9. Les frères Coleti croient lire (33) dans un passage du De regibus (VII 54 sic etiam te ab omnibus périmer e cupientibus eripuit atque eripit) une allusion à la victoire de Constance sur les Sarmateset lesQuadesen 358. Rien n'est moins sûr. D'ailleurs, ces mêmes auteurs ajoutent prudemment nisi velu »s (se. Lucifer) revocare in memoriam Constantii victoriam de Magnentio tyranno relatam in Pannonia apud Mursam an. 351. Les frères Coleti placèrent donc le De regibus à une date relativement tardive, datant le De Athanasio lui-même de 359/360. Mais comme cet ouvrage appartient en réalité à l'année 358, il nous semble plus prudent de faire remonter le De regibus plus haut encore, d'autant plus qu'il présente, en plusieurs endroits, des réminiscences des actes du concile de Milan de 355 (M).

10. Pour le De non conueniendo qui, d'un bout à l'autre, est comme un écho du concile de Milan (**), cette conclusion s'impose plus nettement encore. On sera volontiers d'accord avec l'argu mentation des frères Coleti, plaçant cet écrit en tête des ouvrages conservés de Lucifer. 11. Le premier éditeur des œuvres de Lucifer, Jehan du Tillet, s'est tenu prudemment à l'ordonnance du seul manuscrit qu'il

connaissait (se) . Il n'a pas étudié la chronologie. Au contraire, il considéra, d'après son Epístola dedicatoria à Pie V, les écrits de Lucifer comme rédigés tout d'une traite ; Lucifer lui-même aurait procédé ultérieurement à une division en plusieurs livres. Nam etsi Шит volumen mihi opus videatur tractu uno imperatori Constantio continuatum. ipsum tarnen in libellas partitus est author. Il semble que du Tillet voulut faire ainsi écho à saint Jérôme, qui décrit comme suit l'œuvre de Lucifer : Lucifer... in Palaestinam relegatus, mirae constantiae et praeparati animi ad martyrium, contra Constantium scripsit librum eique legendum misit^1). Un premier essai de chronologie luciférienne est dû à Baroniusi38). Voici la succession qu'il propose: les deux livres De

32. COLETI, col. 729; GOEMANS, p. 124; GWATKIN, p. 156; MARCELLO, p. 41. 4 Lucifer revient une fois de plus sur ces événements : proba non te,

En Аг

XXII

destinant militen ad Alexandriam...ludaeorum militum ducem fuisse Sjriamtm. Voir aussi l'annotation des COLETI, col. 915 /916. 33. COLETI, col. 729; et d'accord avec eux MARCELLO, p. 41. 34. COLETI, I.e. ; KRÜGER, p. 106. 35. COLETI, col. 727/729; KRÜGER, p. 106/107; MARCELLO, p. 37. 36. Soit le ms. V; le ms. G qui n'a été retrouvé que plus tard, suit d'ailleurs exactement la disposition de V. 37. De «iris illustribus (PL 23, 735). A remarquer que Florentius et Lucifer

sed

ludaeos

parlent eux aussi cp. I/II). 38.

Ann.

356

dans leur correspondance

LXV/LXXIII.

d'un

codex

(voir infra, p.

305,

INTRODUCTION

xxiv

Athanasio, le De non conueniendo, le De regibus, les lettres I et II ; le Moriundum esse. ensuite le De non parcendo et finalement Papebroch (3e) précise que Lucifer aurait écrit le De Athanasio pendant son séjour à Germanicia, sub Eudoxio Ariano episcopo exul ; il place ensuite la correspondance (ép. I/I I) , les quatre autres œuvres étant composées пес uno omnes loco пес ¿empöre, sed successive. Tillemont et Ceillier plaçant tous les écrits en 360, font plutôt un pas en arrière. Gallandi, dans son édition de 1770, adopte la même date pour le De Athanasio, mais propose l'année 361 pour les autres écrits. Ce sont les frères Coleti qui ont examiné à fond la chronologie des écrits conservés de Lucifer. Leurs conclusions sont les suivan tes (*°). Le De non conueniendo fut composé à Germanicia, intra hoc tempus. quod intercurrit ab an. 356 aliquot mensibus progressa ad an.

357- non omnino absolutum, aut ineuntem 358 (col. 729) ; le De regibus est sûrement postérieur à la nuit du 8 au 9 février 356 (41) , et date peut-être seulement de 358 (col. 729). Supposant que Constance, après avoir pris connaissance de ces deux écrits, relégua Lucifer à Éleuthéropolis (col. 731), les frères Coleti datent le De Athanasio de cette ville, notamment exeunte cire. an. 359 et incepto an. 360 (42). Suit la correspondance (ép. I et II) (col. 746) et l'exil en Egypte. C'est dans ce pays que fut composé le De non parcendo, en 360 après le concile de Constantinople, et le Moriun dum esse en 360/361 (col. 731/733). Krüger (p. 109) accepte globalement la succession proposée par les frères Coleti, mais il préfère ne pas se prononcer sur l'endroit où ces divers écrits auraient été composés. De plus, il fait remonter le De Athanasio à deux années plus tôt, en 358, et précise quelques dates des Coleti. Voici les résultats auxquels il croit pouvoir se tenir: De non conueniendo et De regibus avant l'automne de 358; De Athanasio en 358, après le mois d'août ; De non parcendo en 359, après le mois de juin ; Moriundum esse en 360, peut-être en 361 . Une certaine communis opinio s'est donc formée lentement au sujet de la succession chronologique des ouvrages de Lucifer. Je suis, néanmoins, revenu à l'ordre des manuscrits (43). Saltet (44) a

39. Cap. 40. 41. 42.

IV.

§ IV: De tempère, quo singuli Luciferi libri scripti sunt. Voir plus haut n. 8, p. XXII. Col. 730. Plus loin, col. 747, ils présentent une opinion légèrement

PL

15, 725/753,

différente : vernal partim Germaniciae, partim Eleutheropoli scriptos fuisse et rationes ' non ita levés et conjecturae suadent, ut in § Л Praefat. dictum est. Ceci est d'ailleurs inexact, comme Krüger Га fait remarquer (p. 106).

43. Hartel, dont l'édition est antérieure à l'étude de Krüger, suit la chronolo gie des Coleti (voir Archiv für lateinische Lexicographie, 3, 1886, p. 3): De non conueniendo entre 3 56 et 358; De regibus en 3 5 8 ; De Athanasio et De non parcendo vers 360 ; Moriundum esseen 361. Marcello (p. 3755.), sans proposer de nouveaux arguments, date les écrits comme suit : De non conueniendo à Germanicia au plus

INTRODUCTION

xxv

notamment fait remarquer "que le ms. 133, le seul (4&) qui contien ne réunies les deux lettres de saint Athanase à Lucifer, est la reproduction d'un archétype qui était l'œuvre d'un partisan du schisme luciférien". Et il ajoute en note 3: "Après le IVe siècle et l'extinction du schisme luciférien, on n'avait aucun intérêt à constituer une telle compilation. Pour ces raisons, l'archétype doit en remonter à la seconde moitié du IVe siècle". Le compositeur de ce recueil, même s'il en a été conscient que quelques écrits appartiennent à une date ultérieure, a placé en tête les deux livres sur Athanase ; ils portent comme titre : Quia absentent nemo débet iudicare пес damnare. C'est là l'enjeu véritable de toute la polémique. L'opposition de Lucifer contre la condam nation injuste d'Athanase lui a attiré, à lui ainsi qu'à ses partisans, la haine de l'empereur et tous les ennuis de l'exil. Les raisonne ments pas toujours convaincants sur la chronologie ne nous obligent guère à rejeter l'ordre préconisé par la tradition ma nuscrite (*•). 5.

Écrits perdus de Lucifer

a

(3)

à

(2)

à

a

il

(')

Ci-dessus été question d'une lettre que Lucifer, emprison né au palais impérial, adressa aux évêques réunis en concile Milan en 355. Nous avons également déjà relevé l'écho d'une correspondan ce entre Lucifer et Hilaire de Poitiers, propos d'un passage du De synodis de ce dernier. On observé aussi qu'un endroit du De non parcendo (XXI 64) fait supposer l'existence d'écrits ou de lettres, aujourd'hui

il

à

à

le

Il

perdus. n'est d'ailleurs nullement exclu que compilateur du dossier luciférien identifié par L. Saltet (4), n'ait fait qu'une sélection des documents qu'il avait sa disposition. En disposant selon ses vues Constance, n'aurait-il pas pu le recueil des traités adressés en ajouta de fausses, écarter telle ou telle pièce, tout comme

à

à

le

II

XII. 7, p.

a

4, n.

p.

Voir

2, p. 4,

3,

4.

§

Voir Voir

§

Voir

p. §

1. 2. 3.

XXIsv.

XIX.

303, note 14.

p.

i ;

p.

11

p.

le

le

1

6) ;

à

à

en 356/358; De Athanasio aussi tard en 356; De regibus Éleuthéropolis Germanicia (p. 42, Ëleuthéropolis vers 359, mais peut-être déjà commencé De non parcendo également et et en n. les Épit. Éleuthéropolis \\nr шишиги esse en Egypte vers 361. 359/360; el Ke siècles, dans 44. Fraudes littéraires des schismatiques lud] '¿riens aux IVe BuUtlin de litt, ecclésiastique, 1906, 302. ignora l'existence du ms. G. 45. AMANN, col. 1034 et 1037; KRÜGER, 306, n. 46. SALTET, o.e., 103.

INTRODUCTION

xxvi (5) ?

notamment deux lettres du petit recueil épistolaire qu'il a joint aux traités Signalons encore, avec Krüger (p. 98 sv.), quelques lettres de Lucifer, difficilement identifiables, que Montfaucon dit avoir rencontrées.

Pour l'arrière-plan

88.CCL LXIX

de cette affaire

voir SALTET,

o.e.

à

515.

p.

§

381, 775. 7. Les traductions grecques des écrits patristiques latins, dans Sacris 199. 8. En voici

Erudiri

5,

.

6.

p.

5

la

à

le

il

à

à

(8) ,

Il

a

à

à

à

à

i):

Il

le

;

(7)

(e)

à

à

il

Les épîtres III et IV dûment identifiées par Saltet comme fal des partisans de Lucifer, sifications dues s'en suit que les Athanase et rappelés dans epistulae et libri adressés par Lucifer une de ces fausses lettres (IV 35), n'ont existé que dans l'imagina tion du faussaire. Dans leur Libellus precum, les prêtres lucifériens Faustin et Marcellin prétendent qu'Athanase aurait traduit en grec les écrits de Lucifer. Bardenhewer (p. 474) estime ce renseignement "fast unglaublich" pourtant Dekkers alligna naguère quelques données parallèles qui rendent moins invraisemblable. faut l'attribution sans doute se tenir l'opinion de Saltet (p. 315, n. Athanase d'une éventuelle traduction grecque serait "une formation légendaire apparentée la fabrication des fausses lettres". Caspari trouvé dans deux mss. de la Bibliothèque Nationale Vienne, un symbole de la foi suivi d'un sermon qui l'explique. Lucifer, mais n'ose pas insister (*). l'estime attribuable Krüger (p. 118-130) analyse longuement ces pièces et propose Eusèbe de Verceil comme auteur, tout en soulignant que ce n'est qu'une hypothèse, qui ne serait pas tout fait improbable (p. 129). Plus tard, abandonnera lui-même sa théorie (10), tandis que Kattenbusch propose nom de Grégoire d'Elvire(u). Au sujet d'une autre Fides anonyme, attribuée tort Lucifer, voir l'Appendice de présente édition, p. 323-327.

195 5,

;

;

remissionem peccatorum,

carnis resurrectionem

.

et sanctam ecclesiam catholicam,

;

;

;

a

;

:

le

texte Credimus in deumpatrem omnipotentem, saeculorum omnium et crtatitrarum regem et conditorem. Et in lesum Christum, fiíium eins unicum, dominum nostrum, qui natus est de spiritu sancto et ex Maria virgine qui sub Pontio Pilato mortuis ascendit in ¡ad cáelos sedet ad cncifixus et scpultiu tertio die resurrexit dexteram dei patris inde venturus est indican vivos et mortuos. Et in spirit urn sanctum .Quellen zur Geschichte des Taufsymbols und der Glaubensregel. H, Oslo, 1869, p. 128/ 182, spécialement p. 175/182: "Weiter als bis zu einer nicht ganz unwahrscheinlichen Vermuthung wird man es in Bezug auf sie kaum bringen können". IG. V^ealen^ykl. prot. Theo/, u. K.3 u, 1902, col. 666. ii. Das apostolische Symbol 202 svv. Voir BARDEN Leipzig, 1894, HEWER, 475. p.

p.

i,

f.

9. Ungedrückte..

INTRODUCTION 6.

xxvn

Le retour

Lors d'une expédition contre les Perses, Constance mourut le 3 novembre 361, à Mopsucrène, près de Tarse en Cilicie, après avoir été baptisé in extremis par Euzoïus, l'évêque arien d'Antioche (*). Son successeur, Julien, donna l'ordre aux évêques exilés de rejoindre leurs diocèses (z). Pour Lucifer ce ne fut pas encore le moment du retour dans le calme en son île de Sardaigne. Trop de dégâts avaient été causés dans l'organisation ecclésiastique et impérieusement des solutions réfléchies et immédiates. Tout d'abord, il se porte à la rencontre de son vieil ami, Eusèbe de Verceil que l'exil avait amené en Palestine, à Scytopolis, en Cappadoce, et finalement dans la lointaine Thébaïde. Se revoir enfin et pouvoir se causer librement, après tant d'années d'épreu ves et de privations, a dû être un moment profondément émou vant dans la vie de ces deux hommes. Cependant, l'entrevue de Lucifer avec son ancien compagnon de lutte et compatriote ne sera que de courte durée ; et même, il semble bien que cette rencontre fut le point de départ d'une divergence de vue qui mènera fatalement à la séparation définitive. Eusèbe invita Lucifer à l'accompagner à Alexandrie pour dresser avec Athanase un bilan de la situation (4). Mais Lucifer Antioche(5), où de graves dissensions se préféra se rendre prolongeaient déjà depuis plusieurs décennies. délégua cepen dant deux de ses diacres, Herennius et Agapet, Alexandrie, avec pleins pouvoirs de signer les décisions du concile. Antioche fut confuse, Depuis longtemps en effet la situation à

à

Il

à

(3)

exigèrent

le

:

p.

la

;

;

p.

Il

i. COLETI, col. 75 BARDY, n'avait sans doute pas écouté conseil 176. de Lucifer (A1 XLI 10): utile est tibi, Constant!, ut... per Athanasium siue per coepiscopos eins Jes operam salutarem constqui baptismum. i. KRÜGER, 44, n. 2, d'après Vita Albanasii accphala praecipiens episcopos 22 février

J:

362. en 362.

Voir GWATKIN,

p.

le

i,

Alexandrie

The return of Athanasius KRÜGER, p. 50, n. i. Note

et 224/25, 4.

retourna

à

p.

3.

Celui-ci

la

omîtes foc tionibus antehac circumventos et exilíalos revertí ad suas civitates et provincias. MARCELLO, 55, n. place libération de Lucifer dans les premiers mois de 352. 208

à

à

à

la

p.

5. D'après KRÜGER, 50: "aus einem uns nicht bekannten Grunde", de même MARCELLO, p. 62, n. i. Les COLETI (col. 754) ont trouvé chez Baronius (a. mention d'une lettre du pape Libère, par laquelle celui-ci aurait 362, 177) Antioche et Eusèbe de prendre part au concile enjoint Lucifer de se rendre d'Alexandrie. MARCELLO (p. 67) souligne bon droit que cette hypothèse n'est

à

4 ;

i

5

p.

si

p.

3

p.

à

à le la

p. 1 5 6

nullement prouvée, bien que Libère ait approuvé par après les décisions du concile par sa lettre Imperitiae culpam (éd. FEDER, CSEL LXV, ss.). Moins vraisemblable encore est l'assertion que Lucifer et Eusèbe se seraient rendus ensemble Antioche avant concile d'Alexandrie et que Lucifer aurait promis Eusèbe de ne rien changer situation existante. Voir KRÜGER, 2, n. et MARCELLO, 66, n. et pareilles assertions n'ont pas été 67. On se demande inventées précisément pour discréditer Lucifer.

xxviii

INTRODUCTION

voire même tendue. En 331, les Ariens avaient destitué Eustathe, évêque d'Antioche depuis 324/325, et avaient élu Paulin de Tyr comme son successeur. Toute résistance, si véhémente qu'elle fut, de la part du peuple orthodoxe fut vaine (*). Un groupe de fidèles, les Eustathiens, se séparèrent dès lors de l'évêque intrus et constituèrent une communauté indépendante, privée d'évêque, mais entretenant des contacts suivis avec Athanase d'Alexandrie. Toutefois, la majorité de cette communauté, en espérant des temps meilleurs, se résigna et reconnut l'autorité des successeurs semi-ariens de Paulin ('). Cela dura jusqu'en 361, lorsqu'Eudoxe, transféré à Constantinople le 27 janvier 360, se vit remplacé par Mélèce, évêque de Sébaste (8), orthodoxes et Ariens s'étant concer tés à ce sujet. Cependant l'unanimité ne sera que de courte durée. Les cérémonies qui suivirent le début de son épiscopat à Antioche, en préludèrent déjà la fin. "Constance, qui était là, le pria, ainsi que deux de ses collègues les plus en vue, Georges d'Alexandrie et Acace de Césarée, de parler sur le fameux texte des Proverbes relatifs à la création de la Sagesse (Prov. VIII, 22). Ce fut une belle séance, dont les tachygraphes recueillirent les discours. Naturelle ment, Georges exposa les thèses les plus osées de l'arianisme. Acace, plus prudent, se tint dans le domaine des généralités. Quand vint le tour de Mélèce, il fit un discours plein de sagesse... Tout en évitant soigneusement les termes défendus d'ousie et d'hypostase, le discours de Mélèce était susceptible de plaire aux orthodoxes. Ceux-ci du moins n'hésitèrent pas et manifestèrent bruyamment leur joie. La vengeance des Ariens ne se fit pas attendre : on profita de quelques mesures disciplinaires que l'évêque crut devoir prendre à l'égard de divers membres du clergé pour obtenir de l'empereur sa déposition. Un mois après être entré triomphalement à Antioche, Mélèce en sortit pour prendre le chemin de l'exil; il fut expédié en Arménie Mineure" ('). À sa place fut nommé Euzoïus, "un des premiers disciples d'Arius, anathemathémizé avec luy par le concile de Nicée"(10). Les orthodoxes qui, comme il est dit plus haut, avaient trouvé un modus vivendi avec les Ariens, se séparèrent à nouveau, restant fidèles à leur évêque exilé, Mélèce (u). Quand Lucifer arriva à Antioche, il se vit confronté à trois 6. GOEMANS, p. 5 ; ; MARCELLO, p. 59. Eustathe mourut quelques années après dans son lieu d'exil. Stephanus, Leontius, Eudoxius (voir 7. Eulalius, Euphronius, Flaccillus, MARCELLO, p. 59). "Ainsi ils conservèrent la pureté de la foy sous des Evesques Ariens" (Tillemont, p. 518). 8. Mélèce, nommé en 358, n'a jamais occupé le siège episcopal de Sébaste (GOEMANS, p. 163 et 166). 9. BARDY, p. 175 s.; GOEMANS, p. 163, n. 17. ID. TILLEMONT, p. 518. ii. Cf. BARDY, p. 173, n. z.

INTRODUCTION

xxix

parties : i) les orthodoxes sous l'autorité de l'évêque Mélèce (12) ; 2) les Eustathiens sous la direction du prêtre Paulin (I3) ; 3) Les Ariens avec leur évêque Euzoïus. De toute évidence, seuls des pourparlers prudents et patients avec les deux chefs orthodoxes — Euzoïus, arien avéré, n'entrait pas en ligne de compte — auraient pu aboutir à un compromis acceptable (14) . Pareille tactique n'était pas le fait de Lucifer. L'évêque, revenu fraîchement d'un dur exil, se porta d'emblée vers

les Nicéens les plus intransigeants, le groupe du prêtre Paulin (15). Sur le champ, il le sacre évêque d'Antioche, et perpétua ainsi la division de l'église d'Antioche. Cette lutte interminable pour le siège d'Antioche déchirera près d'un siècle la grande église aux bords de l'Oronte et, lors du concile de Constantinople en 381, donnera lieu à une grave crise dans les relations entre les églises

orientales et occiden taies (ie). Avant de juger du comportement de Lucifer, disons quelques mots sur le concile d'Alexandrie où Lucifer n'avait pas voulu accompagner Eusèbe, donnant mandat à ses diacres pour agir en son nom. À côté de quelques

points de doctrine (17), le concile d'Alexan drie s'occupa d'une question infiniment plus délicate : que faire des évêques et des prêtres qui s'étaient ralliés à l'arianisme ? Malgré l'opposition d'une minorité rigoriste, le concile décida, sous la direction sage et modérée d'Athanase, secondé par Eusèbe, que les vrais chefs et défenseurs de l'hérésie pouvaient obtenir la réconci liation après avoir fait pénitence, mais seraient réduits à l'état laïc ; ceux qui avaient fléchi sous la violence et la contrainte, seraient maintenus dans l'état ecclésiastique après abjuration de l'hérésie et adhésion à la formule de Nicée. Sur ordre du concile, Athanase adressa une lettre à l'église d'Antioche, le Tomus ad Antiochenos (I8), contenant des directives pour refaire l'unité et la paix dans la ville. Eusèbe de Verceil et Asterius de Pétra furent chargés de transmettre cette lettre aux chrétiens d'Antioche. Non sans étonnement (ie) nous apprenons par cette lettre que les Pères du concile d'Alexandrie avaient déjà

ii. Celui-ci n'était pas encore rentré d'exil (KRÜGER, p. ;o, n. 3; AMANN, col. 1041). 15. "La sécession des Pauliniens s'accomplit après le départ de Mélèce pour l'exil" (BARDY, p. 240, n. 3). p. zu, simplifie par trop les choses: "As thé Eustathians 14. GWATKIN, had no bishop, the simplest course was for them to accept Meletius". ij. Voir BARDY, p. 242, n. 3. 16. GOEMANS, p. 55. MARCELLO, p. 164/165; GWATKIN, p. 209/211; 17. Voir GOEMANS, p. 62/6}. 18. GOEMANS, p. 167, n. 27. 19. BARDY, p. 243.

xxx

INTRODUCTION

fait leur choix : Quotquot igitur nobtscum pacem haber e cupiunt... ad uos conuocaie eosque quemadmodum patres filios suos excipite ac uelut magistri et tutores amplexamini dilectisque nostris Paulino et sequacibus eius adiungite (№) . En d'autres termes, les Pères d'Alexandrie ne voient d'autre solution pour refaire l'unité que le ralliement de tous à Paulin. Le nom de Mélèce, évêque légitime et qui eut derrière lui la majorité des orthodoxes, n'est même pas prononcé (21). Sur cette toile de fond, on comprend mieux l'attitude de Lucifer. Depuis Baronius on lui reproche la précipitation avec laquelle il sacra Paulin évêque d 'Antioche (22). D'autres croient volontiers que les possibilités déficiantes de communication entre les églises d'Antioche et d'Alexandrie furent à la base du malentendu (M). La teneur du Tomus prouve que Lucifer a sûrement agi selon les recommandations du concile f24) ; mais, agissant avec trop d'em pressement, il a exclu d'avance des pourparlers qui auraient pu arriver au même résultat, mais sans brusquer les fidèles d'Antio che. De la part de Lucifer cette précipitation n'a rien d'étonnant. On peut même se demander si l'auteur du De non parcendo in deum delinquentibus, apprenant l'esprit de réconciliation prévalant au concile d'Alexandrie, n'a pas voulu mettre les légats du concile devant le fait accompli. En consacrant Paulin, il rendit la situation de Mélèce, déjà suspect de connivence avec les Ariens, extrême ment délicate. Quittant Antioche immédiatement après le sa cre (2&), il laissa Eusèbe se débrouiller tout seul. Eusèbe ne voulut pas désavouer Lucifer qui, au fond, avait réalisé une des directives du concile, la nomination de Paulin comme évêque d'Antioche, mais qui n'avait pas agi selon l'esprit du concile, esprit de dialogue et de réconciliation. Il ne restait à Eusèbe que de quitter Antioche à son tour, consolant les fidèles d'Antioche par une vague espéran ce qu'un nouveau concile arrangerait peut-être les choses. Lucifer ne semble pas avoir eu à cœur de revoir une dernière fois son vieil ami. Dans cette atmosphère de déception et d'amertume, qu'auraient-ils eu à se dire ? La rupture, dont les signes avantcoureurs se montrent dès le retour d' Eusèbe de son exil en

20. PG 26, 798. 21. GOEMANS, p.

гг. Praeproperus

l66, П. 54.

(Baronius), praepropera festinatio (Papebroch), précipitation (Tillemont), praepropera ilia e/tctio (Colcti), avec sa précipitation coutumiere (Bardy), con la sua condolía aw enlata (Simonctti). Figus (p. 1 19/120) fait remarquer qu'on se sert ici de deux poids et deux mesures ; en effet, en d'autres circonstances, e.a. au concile de Milan en 5 5 5, ces mêmes auteurs ont loué Lucifer, apparamment pour les mêmes caractéristiques de sa conduite. n. GOEMANS, p. 166; BARDY, p. 243. 24. De même KRIGLR, p. 5 1. 21. KRÎ'T.ER, p. sz, n. 2, selon Socr. Ill 6.

xxxi

INTRODUCTION

Thébaïde, sera désormais définitive (M) et les cyniques prévisions Julien l'Apostat, prévoyant que les évêques allaient s'entredéchirer, se réalisèrent une fois de plus. Le Libellus precum (î7) expose comment Lucifer sur la voie du retour se rendit à Rome et passa par Naples : Romam pergens ingressus est Neapolim. Zozime, devenu évêque de la ville après l'exil de Maxence, se prépara à accueillir dignement le vieux champion de l'orthodoxie, illa forte fiducia qua scilicet iam de impietate correxisse uidebatur, mais Lucifer préféra ne pas le rencontrer; au contraire il lui prédit qu'il ne gardera pas long temps son siège, ce qui ne tardera pas de se réaliser)28). Lucifer retournera finalement dans son île. Ayant joué un rôle de premier plan dans l'Église depuis 353, le vieux lutteur disparut dans l'oubli, aussi soudainement qu'il entra en scène une dizaine d'années plus tôt. Il mourut en Sardaigne, vers 370 ou 371 (*•), à peu près en même temps que son compagnon de lutte, Eusèbe de Verceil. de

7.

Le schisme luciférien

26. Pudore

simal et indignatione

compulsas

abscessit

(Eusebias)

à

'il

с

,

a

;

y

'il

:

le

;

(3)

;

(2) ,

Dans l'euphorie du retour de l'exil, Lucifer avait donné plein pouvoir à ses diacres pour signer en son nom les décisions du concile d'Alexandrie. Le déroulement du concile n'eut sans doute pas l'heur de lui plaire, mais ne pouvant le renier, il préfère désormais faire cavalier seul (*). En se retirant librement de l'avant-scène, Lucifer a-t-il provo cela ne fit pas qué un schisme ? Pour les anciens commentateurs de doute pour eux, Lucifer devait être considéré comme fauteur et chef du mouvement luciférien, qui fera parler de lui encore pendant une trentaine d'années, en divers endroits de l'Empire Romain. Parmi les auteurs modernes, Krüger est toujours du même avis Amann s'exprime avec plus de circonspection, mais reste dans "Nous n'avons aucune preuve qu'il ait fait vague de certain 'est qu alors acte positif de schisme ce qu prit

neutri parti

suam relaxons... Lucifer iniuriam dolent quod episcopum a se ordinatum apud Antiocbiam non recepisset Eusebias, пес ipse recipere cogitât Alexandrini decreta

Hist. eccl.

64.

29.

Voir KRÜGER,

p.

§

63,

§

CCL LXIX

27. 28.

30,

PL

21, 500).

375, 54956, n.

3

concilii (Rufinus,

I,

communiontm

et 5. ', e

p.

3.

1

t

1 .

D in ergo de hoc multumque délibérons cum ex atraque parte côneludere ar legit ut lígalo suo recepto erga celeras sententiam disparen, sed sibi placitam custodiret (Rufin., Hist. eccl. 30, PL 21, 500/501). KRÜGER, p. 54, n. 2. 2. Pour de plus amples détails voir WALCH, p. 350/353. Page 54/55, où sont mentionnées les sources anciennes. Voir aussi 58 et

xxxii

INTRODUCTION

le

:

à

le

à

à

il

si

a

à

;

(7)

l'endroit des évêquesqui se montraient favorables à la miséricorde une attitude de bouderie qui aboutira finalement à le séparer de l'Église catholique" (col. 1033). Plus loin le même auteur parle de "l'attitude plus ou moins schismatique" de Lucifer. Finalement Marcello, après avoir examiné toutes les pièces susceptibles d'ap porter quelques éclaircissements, conclut à un non liquef formel : "Lo scisma formale di Lucífero non si puo dunque stabilire in termini assoluti e inoppugnabili, anche se alcuni autori lo asseriscano con certezza. Con giusto equilibrio storico e critico, parecchi scrittori recenti confessano che mancano i dati sufficienti per decidere se fosse soltanto una rottura di amicizia coi colleghi o uno scisma vero e proprio con la Chiesa" (p. 77). Une autre controverse, tout aussi débattue, fut la question de savoir si Lucifer avait persévéré dans le soi-disant schisme, ou s'il était rentré dans le giron de l'Église. Dès l'époque des frères Coleti(4), cette question fut âprement discutée. En admettant qu'il n'y avait pas eu schisme du vivant de Lucifer, le problème se trouve résolu du fait même. Reste la question des rapports entre Lucifer et ceux qu'on appellera plus tard les lucifériens. Pour les ancienf commentateurs et, jusqu'à une certaine hauteur, aussi pour Krüger (5), cela ne fit pas de problème, convaincus qu'ils étaient que Lucifer lui-même et Cerretti(8) avait été l'auteur du schisme. Piva('), Amann mais, après examen du dossier, on se sont déjà plus nuancés l'avis de Simonetti ('), qui montré "che rangera volontiers Lucifero non abbia avuto una parte diretta nell 'organizzazione dello scisma, ma che gl'intransigenti antiariani, avversi alla politica siano serviti délia conciliante inaugurata nel 362 ad Alessandria, sua figura corne di uno stendardo da tenere alto di fronte agli faire entre insiste sur la distinction awersari"(p. 76); Lucifer, encore qu'il ait aggravé schisme d'Antioche, antérieur sans vouloir la situation, et l'opposition, en divers points d'Orient et d'Occident, l'attitude réconciliatrice du concile d'Alexandrie "da una parte abbiamo lo scisma di Antiochia, cioè un episodio particulare di questa città, che aveva avuto origine

p.

le

a

è

è

p.

759 ils énumèrent les érudits qui avaient déjà écrit pro ou contra. Comparez 57 avec 76. "Ma da supporte che con essi Lucifero non ebbe quasi mai dei rapport! о per lo meno nulla possibile dire questo riguardo, tanto più che ritornato nella sua isola nulla più sappiamo di lui" (p. 44). 7. "Mais elle est précieuse surtout en ce qu'elle explique au mieux l'état schisme luciférien" d'esprit d'où va sortir ce que l'on est convenu d'appeler 6. 5.

4. Col.

luciferiani...possono

benissimo essersi

valsi, per accrescere forza

loro partito, del nome del Vescovo di Cagliari' (p.

}o).

al

"Ed

i

8.

(col. 1058).

9.

Appunti per una storia dello scisma Ljiciferiano, dans Atti del Comegno di Studi religiosi sardi (Cagliari 24-26 maggio 1962), Padova 1963.

INTRODUCTION

xxxin

molti anni prima del concilio di Alessandria e dell'arrivo di Lucífero, che per altro lo aveva inasprito ad aggravate ; dall'altra abbiamo uno scisma diffuso in più punti dell'Oriente et dell'Occidente, provocato dalla decisa reazione che in determinad ambienti provocarono le conciliant decisioni del concilio di Alessan

dria"

(p. 71 sv.).

Déjà les anciens historiens de l'Église n'ont pas su distinguer " nettement les deux choses : Alcuni autori (Rufino, Teodoreto) lo riferiscono allô scisma omonimo, ma altri (Socrate, Sozomeno) si servono di questo nomine per designare una délie due fazioni in lotta ad Antiochia, e noi abbiamo già osservato quanto sia necessario tener distinti i due fatti" (p. 73). Selon Simonetti, la responsabilité de Lucifer dans le raidissement des factions à Antioche ne fait pas de doute ; mais dans l'éclosion et l'organisa tion du schisme dit "des lucifériens", il ne paraît pas qu'il y ait eu la main. Un argument ex silentio proposé par Figus ne manque certes pas d'à propos : si Lucifer avait été la "cervelle pensante" du mouvement des lucifériens, il n'aurait pas manqué de le proclamer bien haut et, comme pendant la période de l'exil, il "non sarebbe restate senza puntellarla e sbandierarla con scritti" (p. 134). Du reste, les divers groupes lucifériens n'ont connu ni influence ni longue vie : ils n'ont guère survécu au IV« siècle. Un aperçu succinct des données que nous avons trouvées, suffira ici. Une fois de retour en Sardaigne, dans sa ville épiscopale de Cagliari, Lucifer a dirigé sans doute son troupeau suivant sa conception et ses intentions propres. Nous ne possédons à ce sujet qu'une indication très vague. Ambroise raconte (10) que pendant une tempête son frère Satyre se trouva en danger de mort au cours d'un voyage en Afrique. Affolé, il promit de se faire baptiser s'il avait la vie sauve. Le naufragé aborda en Sardaigne, se rendit chez l'évêque de la ville la plus proche, tout en s'informant si cet évêque appartenait à l'Église catholique. "C'est qu'en effet, dit Ambroise, cette église aurait pu être dans le schisme de ce pays" (n). Cela se passa peu avant 378, date où mourut Satyre. "En Espagne, Grégoire d'Elvire fut l'âme du mouvement. Après la disparition de Lucifer il fut considéré comme la grande autorité du schisme" (1Z). Le Libellus precum(13) fait mention d'une visite que cet évêque rendit à Lucifer en Sardaigne. Marcello (p. 88, n. 4) fait remarquer avec raison que "affermare che in quella occasione i due Vescovi avessero preso accordi sul programma da dare a svolgere al partito luciferiano è una pura supposizione" (u). En 10. De exeessH Satyri fratris 47

(PL

16, 1362/1 363).

col. 1042. K.RÜGER, p. 76, conclut à tort "dass Lucifer nach seiner Rückkehr eine grössere Wirksamkeit entfaltet habe". 12. AMANN, I.e. 11. AMANN,

i}. 14.

§ 90

CCL LXIX

381, 792.

Contre Amann, col.

1041.

Cf. KRÜGER, p.

76 ss.

INTRODUCTION

xxxiv

Bétique un prêtre du nom de Vincent fut molesté, à cause de sa fidélité à Grégoire, par les évêques catholiques Luciosus et Hyginus (ls) ; un autre prêtre du parti, Bonosus, se trouva en prison à Trêves (ie). Rome aussi a connu une communauté luciférienne, rassemblée autour d'un évêque du nom d'Aurèle; un de ses prêtres, l'ascète Macaire, mourut à la suite de ses blessures, tandis qu'on le traînait devant le tribunal sur ordre du pape Damase ("). On retrouve ici également le diacre Hilaire, compagnon de Lucifer à Arles lors de sa mission auprès de l'empereur (18). Le successeur d'Aurèle, Éphésius, fut traduit en justice sur l'ordre de Damase, mais l'action n'eut pas de suite ('•). Éphésius entreprit peu après un voyage en Orient pour visiter les adhérents de la secte; il se rendit auprès de l'évêque Heraclidas en Oxyrhyngue où la plebs sancta le reconduit ut quondam Asiani apostolum Paulum (*>). Il alla ensuite à Éleuthéropolis, où vécut une sainte moniale Hermione; celle-ci avait sollicité auparavant l'évêque Heraclidas de bien vouloir lui rendre visite (2I). Pendant son séjour à Éleuthéropolis, Éphésius ne fut point incommodé par Turbo, l'évêque du lieu (2Î), mais à peine parti, Turbo menaça de peines ecclésiastiques Hermione, ainsi que les prêtres Faustin et Marcellin, compagnons d'Éphésius, qui étaient restés sur place, ut circa

diuinis et ecclesiasticis officiis incubareCette attitude hostile de l'évêque incita les inculpés à mus(w). adresser une requête à l'empereur Théodose (24), le suppliant de leur assurer aide et protection. La réponse fut favorable ; les communautés de Grégoire et de Heraclidas obtinrent droit d'exis tence et protection. Ce fut le dernier acte que l'histoire a retenu du schisme luciférien. "Fast wie eine Ironie des Schicksals mutet uns die Thatsache an, dass dasselbe kaiserliche Edikt, welches die Luciferianer in gnädigsten Worten als rechtgläubige Katholiken anerkennt... die letzte historische Nachricht ist, die wir von den Luciferianern besitzen" (25). Au sujet de Lucifer lui-même on n'entend plus guère parler depuis son retour en Sardaigne. Toutefois, lui et ses disciples ont sanctam fraternitatem

15. Lib. free. § 73/76, 377, 645. 16. Ibid. § 77. 17. Ibid. § 78/81. KRÜGER, 18. Hieron., Dialog, contra

p. 86/87.

Liuif triónos г\

ss.

(PL

19. KRÜGER, p. 87/88; AMANN, col. 1042/104). 20. Ljb. prêt. § 104/10;. KRÜGER, p. 90/95. 21. Ibid. § 102/104. KRÜGER, p. 93.

à

23, 184 ss.). KRÜGER,

p. 88.

22. Turbo avait été diacre de l'évêque Eutychius qui avait causé tant d'ennuis Lucifer pendant son exil. Voir § 3, p. XIIIsv. îj. Lib. prie. § 107/108. KRÜGER, p. 93/96. 24. bn 383/384; cf. KRÜGER, p. 62. 25. KRÜGER,

p. 96; AMANN,

col. 1043.

INTRODUCTION

xxxv

dû jouir à Cagliari et dans les environs d'une réelle considération. "Que sa ville épiscopale l'ait honoré comme saint, cela n'a pas de quoi surprendre ; que diverses églises de l'île lui aient été dédiées, cela ne serait pas extraordinaire", conclut Amann (2e). Le 19 juillet 1623 on exhuma à Cagliari une pierre tombale avec l'épitaphe suivante:

HIC IACET B.M. LVCIFERVS ARCEPIS, CALARITANVS PRIMARIVS SARDINIE ET CORSICE ÇA. FL, S. RME ECCLESIAE QVI VIXIT ANNIS LXXXI. K. DIE XX. MAI. Deux jours après, on découvrit également un cadavre: "In Anwesenheit des Statthalters, der Konsuln, des Vikars des Erz bischofs und der Geistlichkeit wurde der Leichnam als der des Lucifer recognosciert und schliesslich in der Kathedralkirche bei gesetzt" («). Bien que l'inscription fût reconnue aussitôt comme une falsifica tion, les défenseurs de Lucifer ne désistèrent pas. L'archevêque de Cagliari, Ambrosius Machinus, s'adressa dans un mémoire circons tancié (M) au pape Urbain VIII. Celui-ci ne se laissa pas convaincre et promulgua un décret en date du 19 juin 1641, décret que le Pape Innocent X ratifia le 16 octobre 1647 : ne inposterum, donee a Sanctitate sua vel sancta Sede fuerit ordinatum, audeant super sanctitate, tractare, cultu ac veneratione publiée disputare Luci/eri aut altercan, illamque ñeque scripto ñeque typis impugnare aut

defenderé. De nos jours, Lucifer connaît encore en Sardaigne un culte local, notamment à Cagliari (15 mai) et à Vallermosa (20 mai) (M).

t6. AMANN, col. 1033. KRÜGER (p. 54) fait remarquer à juste titre que, Luci fer étant vénéré comme un saint, des auteurs catholiques se croyaient naguère obligés de démontrer "dass Lucifer entweder selbst überhaupt nicht zum Schismatiker geworden oder doch vor seinem Tode in den Schoss der Kirche zurückgekehrt sei". Les frères Coleti(col. 737) font encore mention d'un écrit sur Lucifer, dont l'auteur serait un certain F. Ambrosius Methodius O.E.S.A. ; ils en jugent en ces termes : Verán Methodius coniecturís nimium Mulgens ta de Lucífero tradidil, quae, si aequo (ri tices lance pendantur, nibili /atienda suât. 27. KRÜGER, p. 116. 28. Defensio sanctitatis B. Luciferi ad Urbanum Vlllpapam, Calaris, 1639. Voir KRÍ.GER, p. 117, п. г. i (= l^Gefl). 45 requiem (requiem Hart). IX 33 Inter haec te torquente mortis sentendam redeunt etiam illi. 45 falso. C VII 22 poteramus. IX 12 cornu (= LaflHarF). P XXIV 43 pronuntiaritis (= Hart). XXVI 12 possint ( =

XXVII

uelut iustitiae 46 conspiciamus TiPHarf). ac iustitiae hortatorem. dicit.

38 28. Comme

XXIX

transfiguratum

ministrum

nous l'avons déjà vu, il ignorait l'existence de G. p. VI sq. XXXVIIII, Hartel remercie Pius Knollius de l'avoir aidé dans la

29. HARTEL, 30. À la p.

correction

des épreuves. commet ainsi la même erreur qu'il reproche aux frères Coleti (p. 3i.Il */ time temporis plerique omîtes sibi libris impressis nimis imponi paterentur).

lili

: )

185 172

93

62

I6Q I65

(interrogative)

7

I —





— 2 — 2 3 — — —

4

2

tamquam

2

— 2

— —

3

13

I

— — — — — —

proposition interrogative (S1) quomodo (relative)

i

2

— —

siquidem

Particularités

R

I

2

3 3



— 3

I

(analytique) quoniamquidem (interrogative:

CONIUNCTIVUS

— — —

1

I

6

5

2

20

— — — —



2

4

5





3

6

i

3

5

7

4

I I

2

2

2

4

2

3

43

150

35

52

109

19

8

5

2

36

5

3

3

I

7

2

4

5

I

6

6

— 66 8





des phrases interrogatives.

i. Les particules interrogatives

-ne et nonne, employées comme directe, se rencontrent rarement : introduction à une interrogation tune adhuc tibi uideris esse sapiens ? A2 VI 22. cessissemusne tibi mortuo uiui? P XV 50 (mais 1. 57 parcamus tibi?, 1. 59 hanc trahamus apud deum offensam?). iudicasne non intellectum ? P

(48) Sans compter la conjonction nisi et l'irréel. (49) Voir n. 25. (;o) Je n'ai relevé ici que les propositions subordonnées commençant par un pronom relatif (qui, quicumque, quicquid) et quomodo. (5 1) Seulement les propositions subordonnées commençant par un pronom interrogatif (quis, quisnam) et quomodo.

xcviii

INTRODUCTION

XXV 6. haec nonne iure meritoque audire mereremur ? A2 XI 10. nonne uideris inpugnatorem te constituasse eius ? A2 XV 16. nonne rectissime dementes uos nuncupamus ? M X 39. 2. D'autre part, je compte au moins 30 cas où non est employé au lieu de nonne, par exemple: non uidere potuisti ? A1 I 30. non memineras praecepisse dominum ? A2 IV 55. 3. J'ai noté un exemple de ne introduisant une interrogation directe : ne dixisse memineras dominum ? A* IV 38. 4. On ne rencontre jamais num chez Lucifer: il emploie plutôt numquid (environ 20 x ) , par exemple : numquid potest deus esse cum inimico suo Georgio? A1 IX 41; ou numquidnam(8 x): p. ex. : numquidnam poteris denegare ? A2 VI 50. En outre, diverses combinaisons sont utilisées : an numquid (P IV 48), aut numquid (A1 XXI 33. XLI 24. A* XVIII i. C IV 15), numquid non (A1 II 21. IV 3. XIII i. XXVIII 4. XXXIII 9. XXXIX 42. 46. A2 V n. R IV 5), aut numquid non (A1 XIII 28. XXVI 6. P XXV 56. XXVIII 24), numquidnam non (A2 V 13). 5. Au lieu de an, introduisant une interrogation directe (il x ), on rencontre un peu plus souvent aut(i5x), p. ex.: trois fois an negabis (A1 X 56. 58. XXXIV 16) contre huit fois aut negabis (A1 VI 22. XVI 45. XXXVI 33. XLII 2i. A* XXI 38. С II 8. XIII 54. P

II

48).

Pour si introduisant une interrogation directe ou indirecte, voir l'Index, s.v. 7. J'ai noté deux fois an comme introduction à une interrogation indirecte : uide an recto contra te ordine dei haec agamus sacerdo tes P XV 18. die, quaeso, an possis ... mérito dici Christianus M V 6.

33-

Pour l'interrogation directe et indirecte double on rencontre, à côté des combinaisons régulières an (env. 20 fois ; par exemple : bonum est damnare innocentem an malum ? A1 VI 24), -ne/an (18 fois; p. ex. : illumne ... an te A1 VI 2/4) et utrum/an (seulement deux fois: M XIV 6/7. 7/8), encore les combinaisons suivantes: utrumne/an (A1 XI 2/4), iustum est damnare absentem ... aut iniustum ? A1 13. quem uis imitemur, teñe aut Dauid ? A1 XVI 7. teñe ас tuos audiremus ... aut illos? A* 12/13. quia pepercerit dei inimicis an quia eos ... fuerit ... persecutus seu quia interfecerit P V 6/7. uideamus ..., si apostoli ... temperauerint an ea ... fuerint perfinientes P 54/55. 9. Dans les quatre cas suivants on emploie necne au lieu de an non dans une interrogation directe : imperasti damnari domini sacer dotes necne ? A1 XXXVI 44. dicis contumeliosos illi fuisse régi domini sacerdotes necne ? P VI 9. Combiné avec -ne : iudicabatne resistentes sibi contumeliosos, superbos necne? P XXXV 2/3, avec an : arbitraris nos posse Christianos eripi de manibus tuis an necne? R I loi. 8.

XXXVIII

XXIX

XIX

10. Bien souvent Lucifer omet la particule dans une interrogation directe, p. ex. : nos episcopos fuerat dignum domini calcantes

INTRODUCTION

xcix

inplere tua sacrilegi homicidae? A1 XIV 3/5. tu eris a tantis inpunitus facinoribus ? A1 XIX 54. credis tibi inpune tanta cessura? A2 VII 25. cognoscis quid pati iussus sis? P II 12. C'est pourquoi il est parfois fort difficile de définir si l'on se trouve devant une interrogation ou une exclamation. Maint lecteur préférera ne pas mettre un point d'interrogation dans certains cas, où cependant je l'ai introduit, et vice versa. Par exemple : conspicis, prudentissime imperator, hoc tibi bonum uideri quod sit malum et hoc malum quod bonum ? A1 VI 20/22. Mais : conspicis, Constanti, recedentibus uobis a deo non uos homines, sed feras, sed beluas atque latrones aestimari A1 XIII praecepta

26/28.

Contaminations et anacoluthes. (M) La langue de Lucifer est riche en contaminations et en anacolu thes. Il va de soi que je dois me limiter ici également à quelques exemples particulièrement significatifs. a. Contaminations. 1. nominal, c. infinit. + accusât, c. infinit.: conspectus etenim es aliud te cupientem implere aliud protulisse A2 VIII 18/19. reuelatus es, inquam, te spiritu aduerso duci P XXV 8/9. 2. accusât, c. infinit. + nominal, c. infinit. : nunc etenim unum te esse ex scorpionibus non poteris (-it Til) dubitari (-re Hart) P IX 53-

+ accusât, c. infinit. : et tu me dignaris inpellere ad haec mandata dissipanda, alia contra ipsa quae per te instinctu diaboli prolata sunt instituere A2 XVII 5/7. 4. gerundivum + infinit, praes. ad. : tacendumne sacerdotibus dei erit et mandata celare diuina eius an dignum est aperire tibi cuneta

3. gerundivum

domini ? P X 18/20. gerundium + infinit, praes. act. : quoniam quidem una esset illis mens derelinquendi creatorem et seruire creaturae R IX 37/38. 6. gerundivum au lieu de ïinfinit. praes. : tuae erit prudentiae aestimare, quid tibi agendum expédiât A1 XI 1/2. quid inpugnandam putas posse a te ueritatem ? M VII 15/16. accusât, c. 7. infinit + quod c. coniunct. : non conspicis istum Manassem, in sacrilegio et in crudelitate tibi comparandum, quod quinquaginta septem annis ... regnum tenuerit in ludaea? R X 4/6. iste quem negas quod uerus sit dei filius С IX 75. 8. nominal, c. infinit + quod c. coniunct. : uideris etenim quod sit in te qui deceperit Euam Mil 32. 9. quod + accusât. ¡nominal, c. infinit. : illud, obsecro te, uideas, praecepta 5.

(52) Hartel donne quelques exemples de cette "Vermengung oder Über strucgang" (p. 47/49). Thörnell (p. 17/19) traite "de contaminatione turarum personalis et impersonalis". Le nombre des cas est en fait plus nombreux.

INTRODUCTION

с

quod, nisi te conuerteris, ut illis sero licet reddita sunt mérita operum suorum, ita et tibi posse repraesentari R VII 7/9. inueniris etenim esse unus ex illis ad quos haec quod perpetraturi essent dicebantur A* XXII 2/3. b. Anacoluthes

(M).

l'accusatif avec l 'infinitif devient, dans une même phrase, un conjonctif , lié ou non par une conjonction : quando uideas potuisse ad petitum Heliae extinguí Achab et lezabel et tarnen fuerint reseruati A1 XVIII 20/22. si ... dicatur tibi, propterea quod contra dei susceperis arma domum, ingenti exitio sis interiturus P XI 1.

17/19.

répétition de conjonctions et de pronoms : si quod hi qui credere dicant in creaturam ignorasti quod sint haeretici A2 XXIII 2. aduertis quomodo caduca dominatio tua quanto contra nos saeuire dignatur, quod tanto ea iudicetur esse infirmis M II 2/3. qui cum sciatis deum iustum iustitiam diligere, amare aequitatem, uos censueritis damnare innocentem A1 XXIII 41/42. cum iste homo dei, qui a deo obiurgandum Hieroboam regem fuerit missus, quoniam per ilium, qui dictus est propheta, circumscriptus fuerit, tarn grauis circa ilium uindicta processerit С III 20/23. Voici encore deux exemples intéressants : et tu es iniquus, qui, cum sis derelictus pro blasphemiis tuis a deo, tamen cum adulatoribus tuis quodcumque delinquis non reprehendatur, sed magis dicatur bene te agere R X 30/33. et nos episcopos, quos spiritus sanctus ad gerendam dei ecclesiam quod constituent dicit beatus apostolus, debemus tibi lupo parcere P XXIX 36/39. Après ce deuxième florilège de phénomènes linguistiques, il me semble que l'on ne peut se refuser à la conclusion : les œuvres de Lucifer sont marquées d'un dualisme évident, "créé par le conser vatisme et le normativisme de la langue cultivée d'une part, et par la spontanéité de la langue populaire d'autre part" (M). D'où la question : pourquoi Lucifer a-t-il choisi cette façon d'écrire ? Il n'y a pas de doute, à mon sens, que Lucifer ait agi très consciemment. Avec sa formation et son éducation littéraire il aurait pu s'adresser à l'empereur en des termes qui ne devaient nullement s'écarter de l'idiome classique. La réponse à cette question dépend d'une autre : à qui Lucifer s'adresse-t-il en première instance ? Hartel, un des premiers que je sache, qui s'est occupé de cette question, écrit (55) : "Seine Rede ist Predigt (&e), welche die Masse haranguiert. Er will nicht gelesen, 2.

se

(5j) Cf. HARTEL, Lat., p. 49. ?5/l6. Plus haut (p. LXXXIX, n. 29) j'ai indi qué que l'on pourrait tenir compte ici également des endroits ou les cas ne con cordent pas. (54) Chr. MOHRMANN, o.e., p. 136.

(5j)0.r.,

p. г.

(j6) Cf. LÖFSTEDT, Syntactica II, p. 195 sv. : "geradezu typisch sind für die breite, etwas lässige Predigtstil des Lucifer". Wiederhohlungen

diese

INTRODUCTION

ci

sondern gehört sein, wenn man dem oft verschlungenen Faden seiner Periodenbildung folgen, den richtigen Eindruck von dieser natürlich derben Rhetorik empfangen soll". Mais il ajoute immédiatement : "Wiederholt betont er den rusticus sermo seiner epistulae, wie er seine unter verschiedenen Titeln an den Kaiser Constantius Sendschreiben nennt". gerichteten Je dois reconnaître que je ne comprends que difficilement la pensée de Hartel. Entend-il que les œuvres de Lucifer ne sont que des sermons destinés au peuple des fidèles, ou sont-elles des lettres adressées personnellement à l'empereur Constance ? Ce qu'il expose à la page 55 n'est pas plus clair: "Die wesentlichen Züge ergeben sich aus dem Charakter des Mannes und dem Zweck seiner Libelle. Obwohl diese die Briefform an sich tragen, sind sie doch als Predigten gedacht, oder Lucifer übertrug den Ton und die Art dieser Redegattung auf sie". Il me semble qu'Hartel lui-même ait évité de se prononcer de manière décisive : les œuvres de Lucifer sont-elles de véritables sermons au peuple, ou des lettres réelles, adressées personnellement à l'empereur Constance? Le biographe de Lucifer, Gustave Krüger, est plus formel à ce sujet : "Lucifer schrieb nicht für ein grösseres Publikum, nicht in der Absicht, seine Ideen auf schriftstellerischem Wege in weitere Kreise zu bringen. Wie er durchweg den Kaiser direkt anredet, so zeigt auch der Inhalt der Bücher, dass sie ihren Zweck erfüllt haben, wenn der Kaiser, dem Lucifer sie übersandte, sie gelesen oder doch von ihnen Notiz genommen hatte. Somit war das Interesse, welches den Verfasser leitete, kein theologisches ; es war auch kein agitatorisches, insofern er durch seine Schriften nicht direct zum Widerstand gegen den Feind aufrufen wollte. Es war lediglich ein provokatorisches, und zugleich, im Sinne des Verfas sers, ein paränetisches : dem Kaiser wollte Lucifer eine Liste seiner Schandthaten vorhalten, ihm zeigen, dass er auf abschüssigem Wege sich befinde und dass er nur durch schleunige Umkehr seine Seele retten könne" (p. 24/25). Nous ne devons pas considérer ses œuvres "als Literaturerzeugnisse im strengen Sinne des Worts". "Sie sind Pamphlete, wenn anders leidenschaftliche Gereiztheit des Tones, polternde Sprache, eine Fülle von über den Gegner ausgegossen Schmähungen ohne systematische Darlegung des eigenen Standpunktes und ohne planmässig verfahrende Widerle Ansichten Kennzeichen eines solchen gung der gegnerischen sind" (p. 25) (57).

(il

(57) À la p. 25, n. i, il réagit contre l'opinion citée de Hartel en ces termes : "Aber die Predigt ist nur für den Kaiser bestimmt". Cependant à la page 105, n. i, il concède : "Dass sie (c.-à.-d. les deux livres Dt Athanasio) dem Constantius allein überreicht wurden, ist zwar die althergebrachte Meinung nomme: Tillemont, Montfaucon, Gallandi, les frères Coleti et Möller), aber nicht zu beweisen".

INTRODUCTION

cu

Les manuels de Bardenhewer (p. 469) et de Schanz (p. 304) suivent l'opinion de Krüger et nomment Lucifer un pamphlétaire. De même Amann : "Le nom de 'pamphlet' est celui qui convient le mieux aux ouvrages de Lucifer. Mais ce sont des pamphlets qui s'adressent non point au grand public, mais à l'intéressé luimême". Setton (p. 93) considère aussi les œuvres de Lucifer comme des 'pamphlets". Les italiens Piva et Moricca évitent ce mot, tout en partageant l'opinion de Krüger (M). De Labriolle(p. 362) s'exprime avec plus de circonspection : "Les opuscules de Lucifer ont tous été composés durant son exil et visent uniformément -Constance, qui y est traité sans aucun ménagement". Et plus loin : "Ces pamphlets ... ont pour objet de stigmatiser ... la politique de Constance". D'après moi, il est fort douteux que, si Lucifer a effectivement eu l'intention et l'espoir d'amener par ses écrits Constance à revoir ses jugements et même à le convertir, il se soit servi d'un langage comme nous l'avons longuement analysé plus haut. Nous sa vons (M) que l'empereur Constantin avait donné à son fils préféré Constance (*°) une éducation fort soignée ; les exercices rhétori ques en furent une partie intégrante (ei). Oserait-on adresser à une personne d'une certaine culture des écrits dans une langue très populaire ? Cela reviendrait à exclure dès le début tout espoir de réussite.

En outre, Lucifer était certainement convaincu qu'il ne change rait rien à l'attitude pro-arienne de Constance, non seulement parce qu'il se souvenait trop bien du traitement que Constance lui avait infligé lors du Concile de Milan en 355, mais aussi parce qu'il n'ignorait nullement que l'empereur, pour des raisons politiques, ne lâcherait pas la cause de l'arianisme(e2). Nous avons vu plus haut (e3) que l'exil de Lucifer en Orient avait pour but de l 'éloigner du peuple fidèle à l'orthodoxie de l'Occi-

non sono ne trattati di dogmatic!, ne libri di propri libelli diretti únicamente contro l'Imperatore". Moricca (p. 175) donne une traduction presque littérale de Krüger: "Lucífero non scrive per la gran massa del popólo, etc." (59) W. BLUM, Die Jugend des Constantin* 11. bis %u seinem Regierungsantritt, dans (58) PIVA, controversia,

p.

17: "Essi

ma veri e

Classica et Mediaevalia (60) BLUM, p. 390. (61) BLUM, p. 395.

XXX,

1969, p. 389/402.

(62) SETTON (p. 78): "It had become clear by the middle of 358 A.D. that Constantius was irrevocably committed to Arianism". Et p. 82 : "Constantius was an Arian, because he saw in Arianism the most effective means of accommodating the Church to the imperial State". Voir aussi KRÜGER, p. 1/8. BLUM, p. 397, relève que dès sa jeunesse. Constance a été vraisemblablement élevé dans l'arianisme. (63)

Voir

p.

XIV.

INTRODUCTION

cm

dent. Nous avons exposé (M) de quelle manière le peuple, au cours du Concile de Milan, prit parti pour son évêque Denys et manifesta son mécontentement en apprenant que Lucifer avait été arrêté et incarcéré sur l'ordre de l 'empereur (*5). Il n'y a pas de doute que Lucifer s'est adressé à ce peuple qui resta malgré tout fidèle à l'orthodoxie et il l'a fait sous forme de "lettres ouvertes à l'empereur", voulant montrer ainsi à ses fidèles qu'il n'abandonnait nullement sa conviction religieuse, ni sous les peines, ni sous les menaces ou l'exil, et qu'il restait prêt, s'il le fallait, à subir le martyre. Ses "lettres ouvertes à l'empereur" (") n'avaient d'autre but que de les encourager dans leur attitude et de les stimuler à persévérer dans leur opposition à l'arianisme. Voilà pourquoi Lucifer s'est servi d'un langage qui adopta, dans le cadre forgé par les traditions littéraires de l'école classique, le parler des classes moyennes de son temps, avec ses anomalies et ses formes dites vulgaires (*'). N'oublions pas que l'arianisme a déclenché non seulement une véritable lutte entre les théologiens, mais qu'il était, à l'époque de Lucifer, peut-être plus encore une lutte pour acquérir l'acquiesce ment et la soumission des fidèles. Arien lui-même ne composait-il pas "des chansons populaires destinées à vulgariser sa doctri ne et un ouvrage la Thalie" (**) ? Hartel et Löfstedt ont vraiment raison de parler de "Predigt" et de "Predigtstil" (•'). Lucifer agit de sorte qu'un exemplaire de ses écrits parvint à l'empereur (70). Celui-ci charge son secrétaire Florence de s'enqué rir, avec un étonnement poli, si le codex reçu provient vraiment de Lucifer (n). L'évêque répond affirmativement et ajoute que l'empe reur, "cum causas cur tali scripserim modo discutere coeperit" (72), ne manquera pas de remarquer que lui, Lucifer, se réjouit déjà dans la perspective du martyre. On peut en discuter pour savoir si "tali modo" vise la forme ou le contenu des lettres. Quoiqu'il en soit, Lucifer se rendit compte de ce qu'il faisait et il voulut en porter toute la responsabilité.

(64) Voir p. XII. (65) Ces cas ne furent pas les seuls ; GOEMANS (p. 5 5) relate p.ex. d'une émeute à Antioche à la suite de la déposition d'Eustace. (66) Lucifer ne pouvait évidemment pas s'adresser au peuple avec l'intention de l'exciter contre l'empereur. (67) "Les deux formes de langue sont inséparables, elles exercent une influence continue l'une sur l'autre" (MOHRMANN, o.e., p. 1 58) (68) É. BOULARAND, L'hérésie tfArius et la "Foi" de Nicét, p. 39. Voir aussi p. secólo, p. 43. H/6i ("La Thalie"). M. SIMONETTI, La crisi Ariana ml (69) Voir p. C, n. 56.

IV

en deux parties, voir chap. I, § 4, p. XVIII svv. (70) Vraisemblablement (71) Voir Ep. I de cette édition (p. 305), 1. 5 : si idem codex a te destinâtes sit.

(li)

Ep. II,

1. 10, p. 305.

INTRODUCTION

civ

la

le

à la

a

(1.

Qu'il ait voulu s'adresser en première instance à ses fidèles, apparaît encore de la manière suivante. Un des textes de Lucifer cités au début de se chapitre (73), dit notamment : "noster sermo est communis" (M XI 18). Ce texte remonte à un passage de Lactance où nous lisons : "Nam haec in primis causa est cur aput sapientes et doctos et principes huius saeculi scriptura sancta fide careat, quod prophetae communi ac simplici sermone ut ad populum sunt locuti" (74). Si Lucifer choisit donc le sermo communis, c'est parce qu'il veut s'adresser directement aux fidèles, tout comme les prophètes de l'Ancien Testament ; et pour bien se faire comprendre il se sert de leur langue à eux. Aux yeux de ses disciples Lucifer a parfaitement réussi. On en trouve la preuve dans la seconde des deux lettres pseudoathanasiennes adressées à Lucifer (78) 51/56): "Videris esse uerum templum saluatoris qui in te habitans haec ipse per te loquitur, ipse qui tantam gratiam praebuit sermonibus tuis, quippe qui ante eras apud omnes amabilis, nunc tamen tantus est amor affectionis tuae in animis omnium conlocatus, ut Heliam te temporibus nostris nominent". Le P. Hervé de l'Incarnation (?e) esquissé les différentes interprétations que les Pères latins ont données figure d'Élie. La manière dont on représenta encore aux II Ie et au IVe siècles concorde parfaitement avec l'attitude de Lucifer dans sa lutte contre l'arianisme: "Nous sommes (c'est-àdire aux temps de Cassien et S. Jérôme) loin du prophète agissant, foule, mais au milieu d'elle, censeur intrépide luttant seul contre des rois, devant parfois, entre deux combats, chercher refuge au désert. C'était là un autre Élie, celui de Lactance, de saint Cyprien, des confesseurs et de martyrs" (77).

p.

§?

I

le

à

le

p.

p.

i,

p.

LXXI sv. (75) Voir 15 (401, 5/7) (74) Din. instil. V. (75) Ер. IV de cette édition, 309. Voir aussi p. 305, n. 14. latins dans Elit les Pères Etudes Carmélitaines, 1956, (76) 179/207. fhe% projet (qui ne fut peut-être ¡amáis (77) C'est dans ce cadre qu'il faut placer réalisé) de traduire en grec les œuvres de Lucifer afin de les faires lire par les XXVI, n. 7. fidèles de langue grecque. Voir ce sujet chap.

INTRODUCTION

cv

V. LA BIBLE DE LUCIFER

(2) ?

Quoique l'on puisse penser de Lucifer et de ses œuvres, personne ne contestera qu'il est un témoin des plus importants de la Bible pré-hiéronymienne. Plus d'un tiers de ses œuvres conservées est fait de citations bibliques (*). i. Quel fut l'aspect de la Bible de Lucifer En A1, les citations se suivent manifestement dans l'ordre de l'Ancien Testament: Genèse, Exode, Lévitique, Deutéronome, Josué (cap. I/IX), 1/4 2

X/XX),

(3)

Paralipomènes (cap. XX/XXII), Psaumes XXIII/XXV), Proverbes (cap. XXV/XXX), Psaumes 77-118 (cap. XXX/XXXI), Sagesse (cap. XXI-XXXIV), Psau mes 131-145 (cap. XXXIV-XXXV) Ecclesiaste (cap. XXXV), Rois (cap.

(4) ,

146,

«47

98. 99 7« 148

J7 Î9 149

UGENTI V.

47

I 10

VOGELS

IJO , MI

1)6 46

WAGENER C. WAGNER M. L. WALCH Chr. W.F. WATSON E.W. WEBER R.

34

WlLMART A. WEYMAN C. WÖLFFLIN E.

ill ,

PROTTI A.

A.

THIELMANN Ph. THÖRNELL G.

TILIUS I. TODDE M. M.

2< 109 45 26

SCHRIJNEN J. SETTON K.M. SIMONETTI M.

"4J , '44 J6

93

PIVA F.

RAHLFS A. REIFFERSCHEID

SVENNUNG J. SZANTYR A.

9>. 9*

PAPEBROCH D. PASCAL C. PETITMENGIN PILIA S.

SOUTER A. STANGL Th. STENZEL M.

«»l

I.

CXXIX

27, 28, 29

'37,

Ч»

142 97 3°

3i, 3*.

H.J.

33

"39 140, 141

ZEDDA C. ZIEGLER

J.

IOO

IOI IO2 »5* 49 112

10}

HJ 154

INDEX SIGLORVM CODICES

V

cod. Vaticanus Reginensis latinus 15}, f. ir/i67r, s. IX1 Hoc siglo etiam correctiones quas librarius ipsc in scribendo

fecit

indicantur

V

V*

codicis

V{

correctiones

l/nc С

cod. Genouefensis

corrector

aequalis aut paulo posterior

primo editori loann. Tilio adsignandae correctiones hie illic a uariis manibus recentioribus additae 13511 f- 6r/i43u,

Hoc siglo etiam correctiones

XVI

s.

(ca. a. 1520)

quas librarius

ipse in scribendo

fecit

indicantur G2C3

correctiones manuum paulo recentiorum j litterae includuntur quae in !••', uncinulis uncinulis i quae in G aut humore deletae aut cultro abscisae sunt

|

initium aut finem lineae indicat

/'./.

in textu(m)

i. m.

in margine

'

'

litterae

i

/;8)

EDITIONES TU

ed. loann.

Tilius, Parisiis,

7Y/C

Gal

ed. A. Gallandi,

Col

ed.

J.D.

et

J.

Venetiis,

Hart

J Lal

ed.

(etc.)

1770

Coleti, Venetiis,

(iterata in Migne, p.

1568

scholia quae Tilius editioni suae addidit castigationes quas Tilius iis Scholiis subiecit

T/'/"

PL XIII,

1778

col. 765-1050)

G. Hartel, Vindobonae,

1886

spectat ad Praefationem

eius editionis Lucifer von Ca&liari und sein Latein (ALL

III,

1886, p.

coniecturae et emendationes in notis et app. crit.

prolatae

CRITICAD) deBriyne

D.

Dombart

B. Dombart,

Fischer

B. Fischer, Zur Textiibcrlieferung

de Bruyne,

Les anciennes traductions latines des Macbabées,

1932 .

Luciferi Calaritani ofuscóla ex recensione G. Hartelii,

1889.

Flam

des Lucifer von Cagliarr, 1950. F. Flammini, Osservaqoni cri fiche sul 'De non conveniendo cum haereticis' di Lucífero di Capfiari, 1962.

G. P. ap. Lat

Gonsaluus

Hop

H. Hoppenbrouwers,

Poncius

auteurs paléochrétiens,

in Latini Fonction

Latinii Bibliotheca euphonique du

M final

chet^quelques

1960.

(p. С VIII, n. 15) lector inueniet nonnullas emendationes a Corssen et códice g propositas et (p. 555-558) aliquot correctiones quas Jülicher Ugenti partim códice G fretus partim suo Marte temptauit. Emendationes a Nolte in lucem editae lepuntur in cap. III introductionis (p. I.VII, n. 27).

(i) Alibi

teste

INDEX SIGLORVM

cxxxi

F. Hörn, Zur Geschichte der absoluten Participa/- Konstruktionen

Hörn

Lateinischen,

l-at

Latini Latinii

Lat'

coniecturae Latinii quas sigillo F (forte) instruxit. P.-A. Lejay, G. Harte/, Luciferí Calaritani opúsculo,

Lejaj

Lfs/

Komm.

E. Löfstedt,

im

1918. Bibliotbeca

sacra et profana, 1677.

Kommentar

Philologischer

1866.

%ur Peregrinatio

Aetheriae,

1911.

Lfst V(erm). St(nd).

E. Löfstedt, Vermischte Syntax, 1936.

Studien

Lfst Sjnt.

E. Löfstedt, Sintáctica I2

Lfst Coni(ect). Merk

E. Löfstedt,

Pilia S tangí

Coniectanea,

1942,

%ur lateinischen Sprachkunde •

II

1933.

1950.

A. Merk, Lucifer

von Caiaris und seine Vorlagen in der Schrift 'Moriendum esse pro dei filio' , 1912. nella tradi^ione S. Pilia, // valore del códice Genovefiano manoscritta delle opere di Lucífero di C'agliari, 1960.

ijji

Тетя

Th. Stangl, Zu Lucifer Calaritanus, 1891. G. Thörnell, Studio Luciferiana, 1933.

Weber

R. Weber, Paralipomènes,

Wilmart

und

A. Wilmart, 1921.

Les anciennes versions latines

du deuxième

livre

des

1945.

Un manuscrit

du 'De cibis'

et des œuvres de Lucifer,

QVIA ABSENTEM NEMO DEBET IVDICARE NEC DAMNARE siue

DE ATHANASIO

QVIA ABSENTEM NEMO DEBET IVDICARE NEC DAMNARE siue

DE ATHANASIO

LIBER I

5

I. Cogis nos, Constant!, absentem damnare consacerdotem V66 nostrum religiosum Athanasium, sed diuina id faceré prohibemur lege. Inpellis auctoritate latius regali domini sacerdotes ad effundendum cruorem, ignorans iura iustitiae tradita nobis 10 diuinitus te conatum ex nostris auferre mentibus. An diuinitus poteris adserere permissum absentem inauditum et, quod est maximum, innocentem damnari ? Quomodo etenim arbitraris diuinitus permissum puniri inauditos, quando uideas Adam et Euam principes nostri generis auditos sententia percusses dei ? ' Et uocauit deus Adam, et dixit ei : Adam, ubi es ? 10 Et dixit : 15 uocem tuam audiui, domine, in paradiso et timui, quoniam nudus sum, et abscondi me. n Et dixit illi deus : guis tibí indicauit quia nudus es, nisi de ligna, de quo praeceperam tibí, de hoc solo ne manducares, ex eo manducasti ? l* Et dixit Adam : 20 mulier, quam dedisti, ipsa mihi dédit de ligna, et manducaui. 13 Et dixit deus mulieri : quid hoc fecisti ? Et dixit mulier : serpens persuasit mihi, et manducaui. Cum igitur huiusmodi formam iudicandi dédisse deum aduertens, cum a latebris

1, 15/22 Gen. 3, 9-13.

23/25 cf. Gen. 3, 9-13.

In laeuo ángulo summi marginis coditis V " Antuerpiensis librarías (ita adnotat WilCodices Reginenses Latini, p. 312) exscripsit : Lucifer!.. . (relique uerba postea ixticla sunt), paulo inferías ita nolauit : gggggg, /ändern in dexiro ángulo : Numero 75 N.P. An. 1656, simulier in laeuo ángulo infimi marginis : Volumen LXXV. Non Petauianum. üJiam superita f. l Reginae numerus adíalas est, id est 62." In laeuo ángulo summi marginis (odiéis G m. rec. /. XV (VFilmart), s. XVII (Kobler) Ad exemplar antiquissimum abbatie antique corbye in dyocesi Ambianensi rubro colore inscripmartiiu.

tioni adscript!! 1, 1 Inscriptio

: QVIA

ABSENT! NEMO DEBET IUDICARE NEC DAMNARE

V

Luciferi

cf.

épi ad Constantium (G2 ex -inu) imperatorê pro athanasio Liber primus incipit G. Sed etiam utríusque codicis subscriptionem libri primi et secundi (se. De Athanasio).

p.

G

(a ;'.

q

9

/.

I

8

I

1

ego Quia absentcm nemo débet iudicare nee damnare siue de Athanasio. Liber S.uicti Luciferi episcopi ad Constantium imperatorem pro sancto Athanasio, Lib. TV/Desancto Athanasio. Liber Hart latius exp. G* regali] dicens add. i.m. G' ad **** effundendum, ras. 4/5 lilt., etiam ef ras. V adiuuetis fundendum G, sed sub HOC. adiuuetis linear» duxit G* i.m. add. lege rtliquis litteris cultro abscisis 10 te cona exp. G1 i.m. corr. in (— quae tamen) со (reliquae litt, cultro 13 uindeas abscisae sunt) mentibus ex mentis; V ras.) exp., uideas 14 pricipes, n suprascr. V auditos от. G suprascr. G uides corr. i.m. G1 23 ad 18 tibi] ut add. 21 deus от. G percussos ex percusso st G uertens VG, ens del., as suprascr. V1, tes del., tens corr. i.m. G1, aduerteris etiam Hart (cf. ХХШ1), adueñas Til

DE ATHANASIO I, i-ii

4

29 Gen. з, 13.

II,

32/38 Gen. з, 14-15.

8/1 в Gen. 4, 2-7.

íe

27 ne] ne*, c del. G* seruos Til 30 ei] enim G arrefugit V ras, G (ex possí 33 ab1 от. G, bitratum G 3t posses, es nonne Til 38 nonne TU 34 quae] qui V 35 inimici**tias G po suprascr. G' 41 serpentum G, incucurerat ex -rit G* incurrerit Til tuisse] credebas add. 42 serpentem] te add. VrKG, TU Hart dtlend. cens. Hart XI sq. earr. i.m. G1 ita et Fischer 50 fieri от. G, sedsuppl. s.u. past, arbitratus 42/43 es arbitratus minime sed Ti/Mar/ inlerpunctionem sanauit Tbrn 22 (scribit atitem es /'••..•arbitra 43 dicas ex dicisG1 46 fructos V, u suprascr. rVuctus tus) prob. Fischer 50 47 faceré] hoc add. G TU cum adstruxeris uulgo cum] eis add. t. и. V1, del., astruis corr. i.m. G* 24 imprudentie С 28 fuerat

V

Til

?)

G

27/28 adm, d suprascr.

;'.

24 aduocatis

?

;

p.

;

V

t.

в

3

i.

II, cum G, ситз (= cumque) corr. G* bono te ex honore G* nos add. Cal' proclamatum posse se] posses, postea add. V terficitur ex interfecit G* e

5

G

45

;

40

S

35

;

30

euocatis confessisque deum sententiam dédisse de sacris scripturarum collegeris fontibus, cuius fuisti atque es inpudentiae iudicandi dei seruis earn dare formam, quae non fuisset de lege ueniens domini ? Née timuisti, ne fuisset dictum ad V deum a nobis de te, quomodo fuerit dictum de refuga illo angelo serpens suasit me, 'Constantius imperator seduxit nos ; credidimus ei eum arbitrati fuisse hominem' ? Non uidere potuisti quia possis tali percuti dei indignantis sententia qua percussus uidetur et serpens ? Cui dicitur : M Quia tu fecisti hoc, maledictus tu ab omnibus pecudibus et ab omnibus bestiis terrae, quae sunt super terram ; super pectus et uentrem tuum lb Et inimicitiam repes et terram edes omnibus diebus uitae tuae. ponam inter te et midierem et inter ¡seamen tuum et inter semen eius ; ipse tuum obseruabit caput, ref* tu eius obseruabis calcaneum. Non ita et te dei offensam incurrere potuisse, ut ille incucurrerit ángelus, ex hac una sententia domini debueras reminisci, praesertim cum cognosceres tuum etiam opus fuisse serpentinum ? An cum ille serpens fuerit factus ex angelis, tu mini ex hominibus serpentem fieri potuisse es arbitratus me ? Sed dicas uelim, quid intersit inter tuum atque huius angeli refugae apostatae factum. Si ille mendacio seduxit rudes homines, et tu, et quidem tu non rudes ; si ille utilitatis gratia ad arboris eorum inlexit mentes fructos edendos, et tu, pacis causa te faceré cum adstruxeris. II. Cumque omnium Christianorum bono te hoc opus dixeris adgressum, utique inspecta opéra tua datur intellegi serpen tem te illum esse imitatum. Cupiens dei mandatorum fieri transgressores, dedisti praecepta damnandum esse inauditum absentem negandamque audientiam purgare posse se de crimine obiecto proclamanti. Abel interficitur iustus et interrogatus Cain sumit sententiam ; et tu domini inauditum uis puniri sacerdotem ? * Factus est, inquit, Abel pastor ouium,

1

25

cupiens] in

Til

67

DE ATHANASIO I. и

5

Cam autem erat operans terram. Et factum est, post dies obtulit Cain de fructu terrae sacrificitim domino, 4 et Abel obtulit et ipse de primitiis ouium suarum, et respexit deus super Abel et super muñera eius, ь super Cain чего et super sacrificia eius non V respexit. Et contristatus est Cain ualde, et concidit uultus eius. ' Et dixit dominus deus ad Cain : quare tristis factus es et quare uultus tuus ? ' Quare non recte obtulisti ? Peccasti, 15 concidit 8 quiesce et cetera, et infra : Dixit Cain ad Abel fratrem suum : eamus in campum. Et factum est, cum essent ipsi in campo, insurrexit Cain super Abel fratrem suum et occidit eum. * Et dixit deus ad Cain : ubi est frater tuus ? Et dixit : nescio ; 10 20 numquid custos fratris mei sum ego ? Et dixit deus : quidfecisti hoc ? uox sangninis fratris tui clamât ad me de terra. Numquid 3

io

25

50

55

40

non licuerat deo, priusquam Cain conuocaret atque interrogaret, puniré ? Sed noluit, dans formam, quo inciperemus genere iudicare commisses nobis, nobis, inquam, de quibus per Hieremiam prophetam dicit ad populos suae maiestati dicatos : Et dabo uobis pastores secundum cor meum, et pascent uos pascentes cum disciplina. 'Damnate, inquis, eum quem ignoratis deliquisse.' Cur ? Nempe ad hoc, ut iam non episcopi, sed mereremur nuncupari uesani atque carnifices. Non metuis, oro, haec mandans domini ad Noe sanctissimum dicentis uocem ? 3 Sicul olera faeni dedi uobis omnia. 4 Praeter carnem et sanguinem animae non edetis. ь Etenim uestrum sanguinem animarum uestrarum exquiram de manibus omnium bestiarum, exquiram animam hominis. * Qui effuderit sanguinem hominis, pro sanguine hominis effundetur, quia ad imaginem dei fed hominem. Non metuis, oro, tantorum te qui uideas interfectorem dei extitisse seruorum, ut adhuc et ipse innocentes iugules et nos participes fieri tuorum cogas funerum ? Cum dictum a socero suo lethro fuisset Moysi, cur tota detineret populum die : Venu ad me, inquit, populus quaerens iudicium a deo. Igitur si iudicium dei antestitum tam decet esse iustum, quod dei esse dicatur iudicio terminatum, quomodo tu inauditum iubebas damnari a nobis, cum Moysen inueneris dixisse : Venu V ad me populus quaerens iudicium a domino ? Si populus idcirco ie/SlGen.4, 8-ю. Exod. 18, 15.

2И/27 Hier. 3, 15.

31/36 Gcn. 9, 3-6.

40 Exod. 18, 15.

43/44

14 es от. G, supraser. G* ¡uprascr.

V

21 post sanguinis

23/24 quo inciperemus genere

ras. 2/3 litt.

V

V

quo genere incip.

22 ñ (=

Til

non) 27 in

28 épi», s eras. V 29 mererem G, corr. G* XV sanctissimum Til Hart sanctissimam Hart 32 non et uestrum del. G* 33 exquiram ex exVG, u supraser. V1 37 exstitisse Hart ut ex ita G2 41 innocëtes ex innocës G1 quiret G* 43 moyse em corr. in G2 antistitum TilHart antestitum VG, supraser. V1, - enim) ueneris G, postea praefix. ita ut lefalur inueneris G, del. G2 moysê uideris corr. partim i.m. i

e

\

\

(

p.

V'ec

V;

cf.

quis] uel dicis supraser. 30 mandas, n supraser.

68

69

DE ATHANASIO I, n-iii

6

ad nos confluit, ut secundum dei legem iudicetur, cur tu inquies : 'Damnate innocentem' ? Itaque cum hoc praeceptum, quod prolatum est a te, non sit ueniens ex lege dei, sed sit plane ex uoluntate firmatum diaboli, tandem intellege quisnam sis. III. Vxor Loth conuersa in salem est, cur implere nequiuerit imperata ; nobis, credo interuentu tuo, quia uidelicet sis rex Romani imperii, nihil accideret malorum, si falsis praegrauatum criminibus damnaremus ? Sacra scriptura in Éxodo, 3 Moyses, inquit, ascendit in montent dei, et uocauit eum deus de 5 monte dicens : haec dices domui lacob et adnuntiabis filiis Israël : 4 ipsi iiidistis quanta fecerim Aegyptiis, et adsumpsi uos tamquam supra pinnas aquilae et adduxi uos ad me. ¡ Et nunc si auditu audieritis uocem meam W custodieritis testamentum meum, io eritis mihi populus abundans prae omnibus gentibus. Mea est enim uniuersa terra. * Vos autem eritis mihi regnum sacratissimum et gens sancta. Quomodo gens sancta, si innocentium fuerimus necatores ? Quomodo regnum deo sacratissimum, si praecepta praetereamus eius ? Item dicit deus : l3 Non moecha15 non occides, ie non falsum testimonium dices aduersus 15 beris, proximum tuum. Tu inquis contra : 'Crede mihi dicenti falsa et macta innocentem'. Monens deus dicit in Éxodo : lNon credes auditui uano, non consenties cum iniquo fieri testis iniustus, гпоп eris cum conpluribus in malitia. Non adpones cum conpluri20 bus declinare cum turba, ut declines iudicium 3 et pauperi non miserearis in iudicio eius, et infra : • Non subuertes iudicium pauperis in iudicio eius, 7 ab omni uerbo iniquo recèdes, inno centem et iustum non occides, 8 non iustificabis impium pro muneribus ; et muñera enim excaecant oculos uidentium et pesti25 ferant sermones iustos. Ad haec tu excludenda praecepta sub45

1 cf. Gen. 19, 26. ä/l» Exod. 19, 3-6. 19, 6. 14/16 Exod. 20, 13.15.16.

12 cf. Exod.

Exod.

17/21

23,

19, 6. 1-3.

13 cf. 21/29

23, 6-8.

G'

p.XV: 'es addition ntinquiens es Hartc (sed 47 fpro-) ex prelatum G1 post sit1 in

G

e del. S7

Lai

cf.

VG, TilHart, u. iliam Hart

:

;

46 inquies ccite est')

(

III, Exod. Exod.

/

cf.

cf.

q (

,•

;

(/.

4Й innocentem del. hoc uocab. supple/ G1 /.да. post damnate 46) ubi desidtratur = quae) suprascr. G* 48 sis V adnotatioms iaseauentes quisnam, quis del., adnot. inseq. (ex sit), TilHart sit G

3

2

p.

G

;

cf.

G

;

л

?)

G

( #

i.

(

1

Ill, post Loth in G q** - quae, ex quta iegitur interpolator praua lectione sit pro sis (//, 4'J) in irrorem inductut correctionem templauil ita ut senlentia Tandem intellege quaenam sit uxor Loth quae conuersa in salem est exordium capilit efficiat. Ita iudical et Fischer ¡3 contra Witmart 133 inter est et cur V1 supreacr. quod, inter ras. ca. litt. V crede quod pro cur /'./. Til implere, re romani et imperii ras. 2/3 litt. V 10 est от. G, suprascr. G* 11 enim от. Til Hart s.u. V) 13 neca*»*torcs 17 dixit IK inter malitia et non in V ras.fere lotam linean explens (|malitia... non|) 24 et1 de/. G', 20 ut] uti G от. TilHart (et habuissent VG, habuissent txp., audiuissent corr. i.m. G* superhabuissent TilHart, qui autem postea (p. XIII) lectiontm traditam restituit ; Lat 33 21 formidemini V, mini exp., tis suprascr. V1 formidetis Til uestcr Hart ex LXX noster VG, TU 24 uidistis G, corr. i.m. G* qui ex quia G* 23 ambulastis 27 earn VG, Hart, m Je/. K1 ea TU 31 eripiendas V

sculptilê

VG

sculptile

TilHart

13 et«) tu add. G hec del. G» tuetur Pitia U¡q. calcando (=cal-

74

il

DE ATHANASIO I, vi

nasium, quo possitis inueniri inter eos qui oderunt deum, rqiuibus promiserit se in tertiam et quartam progeniem redditurum ; date operam, ne cum illis diligamini a deo, propter quos dicit : faciens misericordiam in milia his qui diligunt me 20 et his qui custodiunt praecepta mea. Conspicis, prudentissime imperator, hoc tibi bonum uideri quod sit malum et hoc malum quod bonum ? Aut [negabis bonum, aut] negabis bona témala esse intellegere et mala bona ? Si negas, responde. Bonum est damnare innocentem an malum ? Bonum est derelinquere an malum ? Si dixeris malum, 25 deum et ire post idololatriam dicetur tibi a nobis : cur haec tu geris ? Herum clamât in ücuteronomio Moyses dicens : 17 Custodite mandata domini dei tut et testimonia et iustificationes qiiascumque mandauit tibi, 18 et jades quod placitum est et quod bonum ante dominant deum terrant 30 tuum, ut benefiat tibi. Et intrabis et her edítate possidebis bonam, quam iurauit dominus patribus uestris. Et tu haec esse bona elegisti, haec deo placita, ut in contumeliam eius maiestatis idololatria firmetur per tui regni uirtutem et iugulentur hi qui se eius fuerint confessi cultores. 2e Ecce ego, dicit Moyses, uestrum hodie benedictionem et maledic35 dedi ante conspectum tionem, *7 benedictionem, si audieritis mandata domini dei uestri quaecumque ego mando uobis hodie. Cum utique illi sint benedicti qui innocentem non sint punientes, illi domini seruantes mandata qui inauditum damnare noluerint, tu quomodo te 4° benedictum putas, cum per opus tuum te probes inter maledictos constitutum ? Aut si non inter maledictos es, cur Moysen spernis dicentem : 2 Si autem inueniatur in te in una ciuitatum tuarum, quas dominus deus tuus dabit tibi, uir aut v mulier qui fecerit malignum ante dominum deum tuum transiré eius, 3 et uenientes seruierint dus alienis et 45 in testamentum adorauerint eos aut soli aut lunae aut omni, qui sunt in mundo de cáelo, et infra : * Produces uirum ilium aut mulierem illam, et lapidabitis eos in lapidibus, et morientur. • In duobus testibus aut in tribus morietur moriens. Non morietur in uno teste. ' Et 50 manus testium erit super eum in primis ad occidendum ilium, et

17 cf. Deut.

11,26-27.

5, 9. 42/47

19/20 Deut. 5, io. 27/31 Deut. 6, 17-18. Deut. 17, 2-3. 47/41 Deut. 17, 5-7.

17 reddituram V, a exf>., u tuprascr. V1 19 milia», e del. 22 negabis bonum aut rectt expimgend. cms. Hart* (cf. p. del. G', te add. i.m. 27 custodite, te del. Gs custodire Til

XV)

34/37 Deut.

V

(cf. l. 12 milibus) 23 esse te] et G 30 benefiat] bone

hérédité V, at juprascr. V1 31 tu* G 32 elegistis, s del. G M mandata] praecepta G 39 uoluerint ergo G, ego supraicr. G* G, uo del., no supraicr. G1 4l es от. G 42 Moysem Til post moysen in V non eras. 43 in delend. cens. La/' 4(1 omni qui] omnia que G in mundo] immunda G 47 producc*s, n del . G 4Я in1 del. G' facial G

34 hü

G

75

DE ATHANASIO I, vi-vn

12

55

60

65

70

5

manus totius plebis postremo. Et toiles malignum ex uobis ipsis P Si non es, Constanti, currens cum maledictis, cur non mandatis dei serui paruisti Moysi ? Cur, cum ule dicat duobus tribusue testibus etiam idololatrem perire, tu ne1^1 quidem audientiam uolueris praeberi uiro deo dicato, ei negare fecisti audrientiam1 , cui sis traditus a deo, ei cui si iusta defendenti restiteris, morte mori iussus ore fueris Moysi ? Vt enim iudicia sacerdotis maneant inuiolata, dicit sic : 8 Exsurgens ascendes in locum quocumque elegerit dominus deus tuns iniwcari nomen eius ibi. » Et loquere ad sacerdotes, leuitas aid ad iudicem, quicumque factus fuerit in diebus illis, et requirentes nuntiabunt tibi indi cium 10 et faciès secundum отпет praeceptum, quodcumque nuntiauerint tibi qui sunt in loco illo, in quo elegit dominus deus tuus inuocari nomen illius ibi, et obserua te nimis. Faciès secundum omnia quaecumque constituerunt tibi. M Secundum legem et secnndum indicium quodcumque dixerint faciès, non declinabis a uerbo quodcumque nuntiauerint tibi, /actes quodcumque iudicauerint tibi, non declinabis dextra aut sinistra. lz Et homo qui cumque fecerit in superbia, ne audiat sacerdotes adstantes officia exhibere in nomine domini dei aut index quicumque fuerit in diebtts illis, morietur homo Ule, et tolles malum de Israel. 1S Et omnis populus audiens timebit et non impie aget ultra. VII. Sed dicis : 'Isto in loco deo deuotissimus Moyses quo- V modo sacerdotum fecit mentionem, sic et iudicis.' Proba te super nos factum iudicem, proba ad hoc te constitutum imperatorem, ut nos armis tuis ad omnem implendam uoluntatem amici tui diaboli perduceres. Cum probare non possis, quia praeceptum sit tibi non solum non dominari episcopis, sed et

il,

52 cf. Deut.

Deut.

28.

53/54

cf. Deut. 17, 6.

57 cf. Deut.

17, 12.

5H/72

17, 8-13.

VII, l/icf.

Deut. 17, 9.

e/7cf. Deut.

17,

lo-n.

Jl

tolletis ex toiles G' S3 seruo G maligno K, u tuprajcr. К1 Moysis Til 54 idololatram Til audientiam от. G, mppl. i.m. G' père V, ri lupratcr. V* 55 uolueris TilHart uoluerit V, t exp.,$iupratcr. K'nolueris G, uoluisti/epreirr. G1 ei KG, q ; add. i.m. V1 ila ut eique lefatur ; mit ei G1 et add. s.u. eiquc TilHart ;

Latí

XX VII

si

p.

si

si

i.l. TU

G

del.

VII,

5

i

x

G

T

,

S

G

с

i

с

p.

1

si

r cf.

56 cui1 corr. in cum G* (cf. Lœt 48) iusta TilHart (cf. cui XHII) cui ius 57 Moysis Til sacer iusta V cui iussi (si iussi del.) iusta G (si ius del.) ascendens, alt. dotes V, alt. exp., tuprascr. I/1 58 post dicit in G enim del. 59 quocumque K(o exp., nexp. V tuprascr. K1), Hart quemcumque G, Til 60 loquere] uenies La/ (ex LXX) locabere elegerit от. G, tupp/. i.m. Ga 62 omnem alt. m del. V omne G, ¡Mart 'tang/ 7i sq. sacerdotes] et add. 64 obserua te] obseruans ni fallar G 65 constituerint nimis del. G3 67 iudicauerint VG indicauerint TilHart 69 feccrit G, fee Л/..fu juprascr.G* 70 iudcx V, de», 71 tollexs G, n del. G' exp., icem tuprascr. K1 iudicem Til

negari cam. Hart

ei] inquam add. t.u. V1,

produceres G

76

DE ATHANASIO I, vu

13

ita eorum oboedire statutis, ut si subuertere eorum decreta temptaueris, si fueris in superbia conprehensus, morte mori iussus sis, quomodo dicere poteris iudicare te posse de episcoio pis, quibus nisi oboedieris, iam, quantum apud deum, mortis poena fueris multatus ? Cum haec ita sint, tu quis es profanus, ad dei domésticos quasi quis tu tibi sumis dei sacerdotum auctoritatem, cum etiam ipsos iudices ludaeos tune, quando in lege manebant dei, ex genere habere permiserit suo ? 14 Si inquit Moyses, dixeris, statuant supra me -principem, 15 enint, 15 constituent quomodo et reliquat génies quae in circuilu meo, constitues super te ipsum principem fq^uemcumque elegerit dominus deus tuus. Ipsum de fratribus uestris constitues. Non poteris constituere super te hominem alienigenam, quoniam non est 20 /rater uester. Et subsequitur, cur noluerit alienigenam fieri principem, ne scilicet ad sectam suam traheret alios. Propterea dicit : Ne reuoces nos in Aegyptum, hoc est ad idolorum cultum. Quasi quis, inquam, tibi usurpasti hanc auctoritatem quam tibi deus non tradidit ? Et si traderet et inter te esse permittete esse oportuerat, quia scelus 25 ret, primo in loco Christianum esset alienigenam dei seruos iudicare, inimicum religionis do mésticos dei. Deinde si fuisses Christianus et te participem censuisset deus sacerdotibus fieri ad gerendum populum eius, accipe qualem te esse praeceperit. 18 Et erit cum sederit in V hoc in libro ante sacer 30 principatu suo, scribet ei deuteronomium dotes et leuitas, ie et erit cum ipso, et legetis ei omnes dies uitae eius, ut discant timere dominum deum tuum, custodire omnia mandata haec et iustificationes has faceré, 20 ut non extollatur cor eius a jratribus eius et non transgrediatur a mandatis dextra

8/9cf. Deut.i7, 12. 10/11 cf. Dcut. 17, 12. Dcut. 17, 14-15. 20/21 cf. Deut. 17, 15. Deut. 17, 15 29/36 Deut. 17, 18-20.

13/l4cf. Deut. 22 Deut.

17. 15. 14/20 17, 16. 25/26 cf.

• dicere poteris] diceris G II quis VG qui Ti/Hart posse*, s eras. V 12 quasi quis tu KG (quasi del. G*) ,•luetur Fischer -53 quare istam TilHart (quare tibi от. Til quaeso Hartc quare quis tu Hart p. XXII) sumis] suis del. G*, sumis corr. i.m. sacerdotum Hart sacer post sumis Kl in add. s.u., ¡.t. TU 16 constitu*** G 18 ipsum] sed ipsum dotum ex -tem G sacerdotem K, TU

G uris del., mis suprascr. G* 19 alienigenam G* potueris G, u del. G1 quoniam] quo (ix alienagenâ), TilHart aligenigene K, /er/, e del., я suprascr. V* 23 quasi quis inquam V ; ¡ueturFischer 53jq. ; inier singuG 21 alios] ft add. G

¡a uocabula V1 dicat, es tu et qui suprascr. ita ut legatur : quasi dicat quis es tu inquam qui ; ita et Tili.t. quasi quis tu autem in aquam G, sed quasi quis «/ in aquam del. G1 et La/ 30) lectionem cod. V praetulit quasi is qui, inquam Hart, sed postea (p.

XXII

G

cf.

ei

ras.,

ci

p

;

;

V,

cf.

27 partipem

G

;

(in

Lar

P /'.

28 gerendum VG suprascr. Kl XXIX, 37 regendum 7V/» Lai1 Hart dubit. exp., regendum i.m. G»), TU 30 scribet tuetur Lfst, Corn. 106 29 praeceperit] in Deuteronomio add. Til Gal Hart scribe KG, Til deuteronomium от. Til deuteronomium G, 34 Hart 31 eis Col omnibus diebus G p. XXl/I deuteronomio K dextera 24 inter] in

77

DE ATHANASIO I, vu

14 55

aut sinistra, ut longiturni temporis sit in principatu suo ipse et cum ipso in filiis Israel. Quid tu huiusmodi habes nisi

filii eius

40

45

omnia contraria, nisi cuneta quae dei inpugnent domum ? Primo es haereticus, deinde persecutor dei domesticorum ; conatus es ac conaris ad Athanasium iugulandum, tamquam is homo, qui non memineris scriptum : "Si fuerit homo odiens proximum et insidiatur eum et surrexerit in eum et perçussent eum animo et mortuus fuerit etfugerit in unam ciuitatium harum, 12 mutent séniores ciuitatis illius, et accipient eum inde et tradent eum in manus exquirentium sanguinem, et morietur. l* Non parces aculo tuo super eum et mundabis sanguinem innocentis ex ittis, et bene tibi erit, et iterum : 1S Non manebit testis unus in testificationem aduersus hominem secundum отпет iniquitatem et secundum omne peccatum quodcumque peccatur. In ore duum testium aut trium stabil omnis sermo. Si autem steterit testis iniustus aduersus hominem detrahens ei iniquitatem, stabunt duo homines, quibus est ipsis contradictio, ante dominum et ante sacerdotem et in conspectu iudicis qui18 Et interrogabunt diligenciera iucumque fuerit in diebus Mis. dices, et ecce testis iniustus testificatus est iniqua, resistens aduer19 et facile ei, quemadmodum SMS fratrem suum, nequiter egit

"

40/4« Deut. 19,

u -13.

46/60 Deut. 19, 15-21. •-'

41 eum1 corr. in ei < G* iugulandum G, ndum AL, re jupratcr.G* 43 acciuitatium V ciuitatum G, TilHarl ugerit от. G, suppl. t. и. G* 4M peccatur TilHart peccator V peccatorum, or del. 49 duum cipiant V 12 qui*H duo«, n raí. V KG duc min TilHart quibus] de quibus 5в auferetisixauferensG' 82 quem TilHart quid I/(id que, eu tuprascr. V «8 est] ~ V, от. G, tuppl. t.u. G* Al., suprascr. I/') (txp., que corr. i.m. G1) V™, ttd •9 amicum] inimicum 72 deus TilHarl dS, exp., déos suprajcr. ardente V, tí ael., suprascr. K1 postea Jil. déos 39 ad

AI.

42 et

GG

;'.

G

s

s

G

70

G

65

homicida deum statuisse, dicas quaeso, quid sit aliud dicere : 'Damnate eum, quem scitis innocentem, facite contra dei mandata', nisi 'Euellite corda, tollite uobismet sensus, ultro iugulate uestras animas, licet uidentes quia fouea sit ñngite uos caceos, praecipitesque uosmet date in aeternam uoraginem, mergite in earn foueam, a qua non uos eripi posse cernitis, uobis ipsis uitam auferte, sumite perpetuam mortem' ? Quid est aliud dicere : 'Fac quod deus fieri prohibait' nisi 'Estote inimici deo, adquirite uobis diabolum amicum, date operam ne consequamini paradisum, ne denique regnum caelorum quod uobis promisit, si mandata eius seruaueritis, deus ; amate inferna, diligite stagnum ardentem, desiderate

i

60

faceré aduersus fratrem suum, et аи/eres iniquum ex uobis ipsis. *° Et ceteri audientes timebunt, et non adponent amplius faceré uerbum malignum hoc in uobis. tl Non parces oculis tuis super eum, animam pro anima, oculum pro oculo, dentem pro dente, manum pro manu, pedem pro pede. Cum cernas haec fieri de te V

f

55

"

ê

50

78

DE ATHANASIO I, vu-vin

15

esse cum omnibus qui sunt semper dantes poenas,

desiderate dici homines diaboli'. VIII. Haec sunt praemia quae tua egregia conquirunt consilia, haec ilia optima quae mortem pariant sempiternam, haec quae demergant hominem cáelo iam proximum ad in ferna. Adhuc non sciebas scriptum, ut ad haec nos rogares |3 Non erit in sacco tuo pondus et pondus, mains 5 mala gerenda : u aut minus. Non erit in domo tita mensura et mensura maior et minor. 15 Pondus uerum et iustum erit tibi, et mensura uera et iusta erit tibi, ut multorum dierum sis et bene tibi sit super terram, quam dominus deus tuus dabit tibi in sorte, •' quoniam aboio minabilis est domino deo tuo omnis qui facit haec, omnis qui facit iniqua P Pondera integra et mensuras Justas qui non seruauerit, abominabilis cum esse sacris referatur litteris, credo nos acceptissimos tune fore putasti, si iniuste eum protulissemus iudicium. Moyses, maledictus, inquit, qui trans15 feri términos proximi. Proximi auellere et de loco transferre in locum prohibemur términos, et tu 'Egredimini, dicis, dei sacerdotes, términos iustitiae'. Maledictus, inquit Spiritus sanctus ore Moysi, quicumque declinauerit iudicium aduenae, V orphani et uiduae, et tu ludos tibi praebens de nostro sanguine 20 dixisti : Tunite eum quem ignoratis deliquisse'. Noluimus, Constanti, esse tecum maledicti, te magis cupientes sumus nobiscum benedictum in sancta inueniri ecclesia. Non tuam audimus uocem, quae nos dei incurrere offensam prouocat, sed audimus Moysi serui domini dicentis : 1& Et erit, si non audieri2j tis uocem domini dei uestri, custodire et faceré omnia mandata eius, quaecumque ego mando tibi hodie, et uenient super te omnes maledictiones hae et inuenient te. ie Maledictus tu in ciuitate, maledictus tu in agro, 1? maledictae apothecae tuae et quae sunt reliqua tua, 18 et maledicti filii tui uentris et nascentia terrae male 30 tuae, armenia boum tuorum et grèges ouium tuarum, dictus tu in ingressu tuo. 20 Mittet tibi dominus taedium et thlipsem et anxietatem in omnia, quocumque inmiseris manum tuam.

"

VIII, 8/11 Dcut.2}, 13-16. 15/1в cf. Deut. 27, 17. 17/19 Deut.

ll/Hcf. Deut.

VIII,

ï illa]

27, 19.

14/15 Deut. 27, 17. »4/34 Deut. 28, 15-20.

25, 15-16.

pariant KG, pariunt TilHart 5 erit (corr. p. Vsq.) TilHart erat KG, a del., i suprascr. К1 sacco ex sacca К в quoniam] quö G 12 abominabilem Til cum ex eum G* eum TU 13 in esse] cum add. Til add. ¡.и. К1, i.t. TilHart (iniuste eum] iniustum Hart* ; ¿л/ 36) 15 proximi1] 16 términos deltt términos add. t.u. G* qui 17 iusticie«, euellere Til del. 21 esse/w// tecum G, corr. i.m. G* 23 el 24 audiuimus G, ui del. G* 24 audi ;'./. Til moysi KG Moysis TilHart (Moysi Hart*) mus] uocem add. s.u. K1, M mando KG mandabo TilHart 30 gregcs TilHart gregem KG, m del., 31 in ingressu KG in gressu TilHart suprascr. K1 thlipsem KG thlipsen t» G, ¡ta exp., illa corr. i.m. G* 3 demergant KG demergunt

TilHart

G s

s

/.

cf.

(corr. p. Vsq.)

TilHart

79

DE ATHANASIO I, viii-ix

i6

quaecumque fades, quoadusque disperdat te in breui propter nequitiam studiorum tuorum. Si non sunt mala studia falsa intro35 mittere crimina, persequi dei cultores, dei idololatriam ducere in ecclesiam, manu militari iugulare credentes in unicum dei filium, poterunt haec maledicta non te ас tecum adprehendere currentes. IX. Conuocasti nos ad dei sacerdotem iugulandum, ad eum interimendum.per quern te praecepta sua audire sanxerit deus. • Et scripsit Moyses uerba legis huius in libro, et dédit eum sacerdotibus et leuitis, qui tollunt arcam testamenti domini, et 10 Et mandauit eis Moyses in ilia die dicens : 5 presbyteris Israel. post septetn annos in tempore anni retnissionis in die festo u in coeundo отпет Israel apparere in conspectu scenopegiae domini dei tui in loco quern elegerit legetis hanc legem in conspec tu Israel in auribus eorum, 12 conuocatis in ecclesiam uiris et io mulieribus et natis et proselvto qui fuerit in ciuitatibus uestris, ut audiant et discant timere dominum deum uestrum et audiant V l3 Et filii eorum, qui nesciunt, faceré omnia uerba legis huius. audientes discent dominum deum uestrum omnibus diebus quibus ipsi uiuunt super terram. Persequeris eum, per quern te audire 15 praeceperit dominus ; agente eo in rebus humanis cohaereticum tuum Georgium mittis successorem, cum, tametsi fuisset liberatus iam Athanasius ex corpore, tibi non licuerit mittere, sed fuerit ac sit in dei manu, quem fuisset dignatus, populo suo antistitem instituere, per seruos uidelicet suos, hoc est 20 catholicos episcopos. Ñeque enim posset impleri uirtutem spiritus sancti ad dei gubernandum populum nisi is quem deus allegisset cuique manus per catholicos episcopos fuisset inposita, sicut defuncto Moyse impletum spiritu sancto inuenimus successorem eius lesum Ñaue. Loquitur scriptura sancta ; 25 dicens : Et lesus filius Ñaue impletus est spiritu intellegentiae inposuerat enim Movses manum super eum. Et audierunt eum filii Israel et fecerunt secundum quod mandauit dominus Moysi. Conspicis ordinationi dei te obuiam isse contra dei faciendo uoluntatem, temet mucrone gladii tui iugulatum, siquidem

IX,

3/14 Deut. 31,9-13.

33/24 cf. Deut. 34, 9.

25/27 Deut. 34. 9.

TilHarf, suorum KG, s txp., t suprascr. K1 TilHarl deidolatriam (lo suprascr. K1) KG, dci add. i.m. K'

34 tuorum

IX,

35 dci idololatriam

K

Л presbyteriis Til 7 coeundo TilHarl quo cundo KG, in exp., coeundo H couocatis K, n suprascr. K* K1 16 mittis txp., mittendo corr. i.m. G*

¡upratcr.

XVIII

cf.

17 ex Hart(cf.p. ХХХШ)е Ce/et KG, TU tametsi] «tam (e A/. ?)eiùG 18 dei poil manu G 20 implcri К, е (et exp., a suprascr. G*) ,•dclend. cens. Le/' uirtutem VG,temJe/.,sjupraicr. K'uirtus T/'/uirtute ter. supra alt. lili. \ Krec ¡ectionem tradilam mauult ; 22 elegisset Her/c Hart, ted. p. Lat 42 24 post loquitur add. s.u. v; (— uidelicet) K1 93 defTuncto ex defTunctus G*

80

DE ATHANASIO I, ix

17

non licuerit ordinari, nisi fuisset defunctus Athanasius, et defuncto Athanasio catholicus debuerit per catholicos ordinari episcopos ? Loquitur sacra scriptura dixisse ad lesum Ñaue deum : 2 Movses seruus meus defunctus est. Nunc itaque surgens transi lordanem tu et omnis populus iste in terra quant ego dabo s Отпет locum, quemcumque ingressi fueritis uestigio 35 Mis. pedum tuorum, uobis dabo ilium, sicut dixeram Moysi. * Desertum et ante Libanum usque ad flumen magnum Eufraten et usque ad mare magnum, usque ad solis occasum erunt fines termini uestri. 6 Non resistet homo in conspectu tuo per omnes dies 40 uitae tuae, et sicut eram cum Moysi, sic ero tecum et non derelinquam te ñeque despiciam te. Numquid potest deus esse cum inimico suo Georgio ? Numquid ei, quem non ordinauerit, V quem non elegerit, poterit esse propitius ? Ta! is est Georgius, qualis fuerit Arrius qualesque sunt Valens et Vrsacius uel ad 45 quem me destinasti Germanensium Adoxius ; ñeque enim possent nisi de spinis spinae procederé. Haec ita se habere ex actibus ipsius Georgii legens contestationes Alexandrinorum poteris colligere ; et quamuis tibi sceleratum blasphemum illum esse placeat — ñeque enim aliter tibi esset amantissimus, — , tamen haec eo protulerim, ut exi50 nisi quia sit sceleratus miam possis cerneré operam tuam. Cum igitur non esse deum cognoscas cum Georgio, sed esse aduertas cum Athanasio, quem populo suo instituerit antistitem, cognoscere tandem poteris dei te ordinationem fuisse conatum destruere, deum persecutum. Audis enim dicere deum 55 te fuisse in Athanasio ad Moysi successorem : Sicut eram cum Moysi, sic ero tecum, et non derelinquam te ñeque despiciam te. Ecce alio loco : 7 Inualesce et uiriliter âge custodire et faceré sicut praecepit tibi Moyses puer meus. Et non declinabis ex illa dextra aut sinistra, 8 60 ut iniellegas in omnibus quaecumque Et non recedet liber agis. legis huius ex ore tuo, et meditaberis in eo die ac nocte, ut custo dias faceré uniuersa quae scripta sunt. Tune dirigam uias tuas 50

»S/41 los. 1,1-5.

los.

i,

44/4« cf. Mt. 7,

i6;Luc.

6, 44.

56/57 los.

i,

5.

58/65

7-9.

32 dixisse] deum add. s.u.

G quil.

33 deum del.

35 quemcumque

TilHart quemcu

q ;

/'.

raj.) V, luprascr. V% quem eu G, cu; corr. Gl post ingressi in G que del. (cu 37 magnum от. Til 40 moysi V, Hart moyse V1 G, Til eufratem G, Til 44 fuerit VG 41 dispiciam suprascr. V1, in G exp., fuerat i.m. G1) fuerat (a

V

qualesque Ar(r)ius ColHart (Arrius tuus Her/c) Arrianus VG, Til Vrsacius ColHart -tius VG, Til Hart(cf.p. XXX)qual" 4"> VG, Til uel] 45destinasti ex declinastiC* germaniciensium ColHart germanensium etG VG, Til 49 post ess& in V erat. 46 producere G, spinas producere G'i.m. 55 audis ... tccum(/. 56) 5S aduertas от. Til 54 ordinationem] dei add. G 5tt Moysi1] Moysis Til om.G, ltd suppl. i.m. inferían Moysi1 VG, corr. in -se V1 Moysc TilHart 57 dispiciam V 58 custodire, re dtl. sic] 61 in eo] meo G fac (custodi et fac mau. et filia al) G

G

G

si

t

TilHart

8t

i8

DE ATHANASIO I. ix-x

Ecce praecepi tibi, inualesce et uiriliter age : non est quod expauescas ñeque timeas, quoniam tecum est domi65 mis dens tuus in omni loco. X. lam superest te, siue tu siue Georgius quae geritis, si sunt uenientia ex dei mandatis, probare. Audis enim promittere se deum futurum cum successore Moysi, quomodo fuerit et cum Moyse, si modo quae sunt in libro legis scripta seruauenon inueneris, tuae erit V 5 rit. Si igitur ut haec géras scriptum aequitatis tandem aduertere uobiscum Arrianis non esse deum, sed ilium in uobis mansitare, qui manserit et in Cain. Quae te causa ad haec, Constanti, inpulit gerenda, ut potentia regni tui ad tantam perductus superbiam statuisses eum io necandum, quem deus sibi in sacerdotal i honore elegerit ? Non inueneras in primo Regnorum libro scriptum : 23 Non glorietur sapiens in sapientia sua, ñeque glorietur potens in uirtute sua, ñeque glorietur diues in diuitiis suis ; M sed in hoc glorietur qui gloriatur , scire et intellegere deum et ¡acere iudicium ij et iustitiam in medio terrae ? Cur haec praeteriens, qui in omni tempore iudicium iustum faceré debueras, iniustitiam tecum etiam nos faceré cogebas ? Deponi per nos decreueras catholicum, nrmari uero haereticum ; sed quando istud sanae fecissent mentis homines ? Si enim Heli sacerdos, cur filios in 20 sacerdotii honore constituisset indignos, illa audiit quae perpessus est a domino, quid nos audire ac perpeti mereremur, si catholicum episcopum damnantes et quidem inauditum sineremus Georgium fieri Arrianum Alexandrinis episcopum ? Et uenit, inquit, homo dei et dixit : haec dicit dominus : manifeste me ad domum patris tui 2e ex omnibus tribus Israel 25 ostendi mihi in sacerdotium, ut ascenderent ad sacrificium meum et incenderent incensum et tollerent Ephod. Et dedi in domo patris tui omnia frumenta filiorum Israel in escam. 2> Et tu quare reet tune intelleges.



"

LXX)

63 intelleges ex -gas

9

G

4

¡I1

3

G

G

KG,

8

rem

V

2 post probare in G et cum successore ГУ/Her/ succes(s)oKG, m del. K1 moy(i)si KG moysis TV/Her/ moyse TV/Her/ moysen n del, K1 potentiä productus post seruauerit in G et del.

/

X,

11/15 i Reg. 2, io sec. LXX ; cf. Hier. 23/42 i Reg. 2, 27-34. 10/20 cf. i Reg. 2, 29-34.

4/5cf. los. 1,7.

5.

auderes ad tantam prouocare nos inhumanitatem ? Quomodo bonae spei filii erimus ? Quomodo iustos nos et humanos ante deum seruos illius exhibebimus, cum praeuaricatores legis 20 ñeque iusti ñeque filii dei dicantur ? Cognosce itaque a quali nos uolueris pertrahere ad mortem et quidem sempiternam, siquidem omnis qui desinit esse inter eos, quos in filiorum adoptione uocauerit deus, sit amittens uitam, sit perpetuam possidens mortem. Cum igitur sitis Arriani inhumani, impii, 25 crudeles, homicidae, quomodo dici Christiani poteritis ? Sed et cum negetis Christum unicum dei filium et confiteamini credidisse uos in antichristum, unde aut quomodo uos poteritis 75

io(9LXX).

75 minantem Hart ;

6, 19-20 (18-19 14/16 Sap. 12, 19.

XXXVII

LXX).

7/8 cf. 17/20 cf. ibid .

6, 20 (19 LXX). 22/23 cf. i Cor. I, 9.

Sap.

manentem KG, TU amcntem Le/' 76 ncc] non G

possis

sum]

t

G

etiam inmanem Stung/ 76, ipse autem inanem mauult solum 77 describiper K, tiiprascr. K*

,•

S/4 Sap.

10/14 Sap. 9, 1-3.

p.

XXXIII,

cf.

78 Sap. 6,

G

l

;

-i

t.

i.

;

я

p.

: 'a

p.

si

S

G

4

XXXIII, 2/3 operam tuam, bit m del. К' opera tua Til faciet te] facite 15 humanum Lat1 Hart human(a)e KG, TU corrumpistis V bon(a)e G, TilHart bona V, corr. in -ae K1 16 inquam] add. s.u. K', 7Y/(si... inhuma nitatem. Quomodo ...) 17 ut G, Hart (cf. quomodo] Vllll) diest K, TU uero add. f. u. K1, /./. Til 21 bono add. s.u. К1, /./. TilHart (spe malil Hart', sed XÎI (cf. Le/ 46) lectionem traditam praefert quali tnitn pro quo - unde dictum essepolest') uetal Thrn sq. qui post uolueris нас. spe supplend. ernte/ uita mau.bejay 22 siquidem] eum add. G S3, 23 adoptione ex adobtione K' adoptionem 24 sitis] sit TU

124

DE ATHANASIO I, xxxiii-xxxiv

57

Christi probare seruos, cum manifestaretis uosmet uestra professione esse fámulos antichristi ? Antichristus etenim, in 30 quem Arrius crediderit, re uera 'fuit, quando non fuerit', con tra noster saluator dominus ac deus dei unicus filius non est, ut tu uis, Constantius, creatura, sed est dominus creaturae ; est aeternus, inaestimabilis, sicut est et cuius est filius ; induit sane perfectum hominem nouissimis diebus de utero uirginis, incor35 sed et cum suscepisset hominem, talis est inmutabilis, ruptibilis, inenarrabilis et inconuertibilis, qualis est et cuius V est filius ; non eum suscepti hominis causa in aliud quod quam semper fuit potuit conuertere, quandoquidem in forma sit dei patris sui, quandoquidem sit aequalis filius patri, ut refert * 40 beatissimus apostolus : Qui cum in forma dei esset, non est rapinam arbitratus esse se aequalem deo, 7 sed semet ipsum exinaniuit /ormam accipiens senti. Non enim quia dixit : Semet ipsum exinaniuit formam serui accipiens, deus dei unicus filius aliud fieri potuit ex illo, quod est incorruptibilis, inenar45 rabilis, inmutabilis, cum sit semper in eo statu aeternae magnitudinis manens, in quo sit manens et eius pater. Sed utique intellegimus quid sit sed semet ipsum exinaniuit, hoc est, cum sit similis atque aequalis patri films, tarnen quod et hominem se propter nostram salutem fieri uoluerit. XXXIV. Cum itaque tu antichristum susceperis pro Chris to, quia re uera ille 'fuerit, quando non fuerit', qua fronte adhuc es resistens Christianis, nisi ilia qua soient et adulterae pudicis ? Ausus fuisti temptare dominari uelle dei populo, maiestatem 5 subicere uelle ecclesiam dei tuo regno, diuinam illius tantum metuentem tuo futtili imperio ; et hoc quidem fecisti, quia nesciens sis scriptum esse de uobis tyrannis : 1 Propter hoc indisciplinatae animae errauerunt ; 2 dum enim persuasum habent iniqui posse se dominari naiioni sanctorum, io uincti tenebrarum catenis et longa node conpediti, inclusi sub tectis, fugitiui. Conspicis iam te esse inter illos dei populi per secutores, de quibus legisti quod una catena tenebrarum sunt omnes conligaii, et iterum : digni quidem illi carere lumen et pati carcerem tenebrarum, qui inclusos custodiunt filias tuos,

12/13 Sap. 17, 17(16

G

XXVI

sed p. 44 incorruptibilis

quando] quomodo Hart

uosmet] uos inter constantius 37 quod

32 tu uis] tuus G lectionem trad, res/it. ода.

dominare G

4Sineo]meoG hoc от.

С

XXXIV, lumine Le/'

TilHart,

XXX VI

XXVIIII

13/15 Sap. 18,4.

G

us del. V1 Constant!

2



VG,

V

LXX).

8

s

28 manifestetis Lai1 manifcstaritis Hart ; 30 re*uera, del. professionis G

p.

8/1 1 Sap. 17, 1-2.

post quam TV/Her/ ;cf.p. 47 quid] quod Til

47 ibid.

41/43 Philipp, z, 7.

cf.

XXXIV,

2, 6-7.

4

40/42 Philipp.

13

125

DE ATHANASIO I, xxxiv

58

per quos incipiebat incorruptum legis lumen uitae omnibus dari. An negabis dei antestites te tenere in claustris ? Et cur es detinens ? Ne praedicemus certe dei populo ueritatem ? Cur nos rétines in carcerem ? Cur mittis ad exilia, nisi quia sisVn6 metuens, ne uos lupos Arríanos rapaces canes rábidos atque 20 antichristos esse temporis nostri manifestemus sacris reuelantibus scripturis ? Sacrae enim scripturae probant uos ex actibus uestris non esse dei seruos, sed plane filios diaboli. Si enim non es unus ex illis, quos tales futuros sacrae clamant scriptu rae, cum scriptum inueneris in CXXXI psalmo : 8 Surge, dozj mine, in requiem tuam, tu et arca sanctificationis tuae, * sacer dotes lui induantur iustitiam, cur damnari a nobis absentem uoluisti ? Certe ad hoc ut iustitiam, quam nos induerat dominus, amitteremus. Cum enim dicat : sacerdotes lui induantur iustitiam, et tu iniustitiam nos urgueres faceré, quid aliud jo essemus, si fecissemus quod tuae maliuolentiae fuerat uisum, nisi conscelerati tui, nisi totius iniquitatis fontes, hi scilicet, qui deponentes iustitiae officium iniustitiae, ut tibi placeremus, essemus suscepturi ? Persequeris dei domum, Constanti, ignorans te ipsum deum persequi in domo eius ; domus etenim 35 dei est ecclesia, in qua est inhabitans dominus, sicut scriptum est in eodem psalmo : 1S Elegit dominus Sion, praeelegit earn in habitationem sibi. u Haec reçûtes mea in saeculum saeculi, hic habitaba, quoniam praeelegi earn. Cum haec itaque sint, temet puniré conspice, quando aliquem nostrorum punis, tuam te 40 salutem persequi, quando sis deo repugnans, non nos, in quos audias deum dicere quod enim dignetur requiescere. Tu ergo qui templa domini temptas uiolare, nisi te conuerteris, eo disperies genere quo illi, de quibus dicit Dauid in psalmo CXXXV : 10 Qui percussit Aegyptum cum primitiuis eorum, 11 et eduxit Israel de medio 45 quoniam in saecula misericordia eius, eorum, quoniam in saeculum misericordia eius. 12 In manu forti et brachio excelso, quoniam in saeculum misericordia eius. 13 Qui 15

j

16 cf. Sap. 18,4. l»cf.Mt.7, 15. 22cf. i loh. 3, io. 24/26 PS. i i , 8-9. 27/28 cf. PS. 131, 9. 40/41 cf. 28/29 PS. 131, 9. 36/38 PS. 131, 13-14. PS. 131, 14. 44/31 PS. 135, 10-15.

V,

K'antistites G, TV/Her/

cur es Hart, quittiam intcrp. V1) res V cures С cu es Til (Et cu es detinens 18 carcerem (tuetur Stangl 77) ]/,miU. K'carcur... carcere ?) 19 rabidosos T/7, bine rabiosos Laí1 cere G, TV/Her/ (sed p. VI -rem praeftrt) 21 probat V, n supraicr. V* 24 cum scriptum] conscriptum G CXXXI] 27 quam] qua TU 26 cur . . iustitiam 30 primo -itiJ V 29) от. 31 tui, rat. 3/4 litt. V 39 puniré KG, maleuolentiae Т/У iniquitates K V1 puniri TilHart 43 disperies ponis K luprascr. nostrorum] nrm G 46 in manu ... mise V, 45 seculum exp., ea tuprajcr. K1 dispereas TU ricordia eius 47) от. Hart 16 antestites

i tuprascr.

XXXÏJ) cu (limóla add.

G

(/.

ie

G

i

i /'.

(/.

¡anauit (cf. p. ne ... ueritatem

DE ATHANASIO I, xxxiv-xxxv

59

diuisit mare rubrum in diuisionem, quoniam in saeculum mise ricordia eius, u et transduxit Israël per medium eius, quoniam in V

saeculum misericordia eius ; 15 et excussit Pharaonem et exercitum eius in mare rubrum. Qua de re haec scripta inuenio, nisi ut crederem quia, cum tu me premere temptares, deus meus quod sic potuisset, nisi te conuertisses, extinguere quomodo Pharao nem, et me quod sic fuisset erepturus de manibus tuis quo55 modo et illos de Pharaonis potestate ? Idcirco etenim dich ad singulas uirtutes : quoniam in saeculum misericordia eius, ut mihi aperiret quoniam domini misericordia mecum sit semper permanens, qui ei tantum sim seruiens, tecum uero esse non posse, quia uidelicet inimicus illius sis, quomodo fuit et 60 Pharao. XXXV. Noluimus damnare absentem, noluimus in eum quem scimus innocentem et in eum quem nouimus catholicae fidei praedicatorem daré iuxta desiderium tuum sententiam. Quare ? Quia nos Christiani in deum porreximus spem nos5 tram, non in te ac regnum tuum caducum. Noluimus de gloria regni tui nobis placeré, qui gloriam consequi sumus expectan tes ab eo, in quem solum confidendum esse atque sperandum docens dicit Dauid in psalmo CXLV : 3 Nolite confidere in principibus et in filiis hominum, quibus non est salus. 4 Exibit 10 spiritus eius et reuertetur in terra sua. In illa die peribunt omnes cogitationes eorum. 5 Beatus crtius deus lacob adiutor eius, et spes eius in domino deo ipsius * qui fecit caelum et terram, mare et omnia quae in eis. 7 Qui custod.it ueritatem in saeculum facit iudicium iniuriam patientibus. Noluimus iniuste M tecum persequi iustitiae plénum fructibus, ne, dum de te uindictam coepisset consequi, fuisset consecutus etiam de nobis ; non fecimus quod iniuste praecepisti nos implere, ne tecum ueniremus ad ilium locum, qui in Ecclesiastico describitur : Et deus requiret eum qui persecutionem patitur, et adhuc : Vidi 20 sub sole locum iudicii, illic impius, et locum iusti, illic pius. Noluimus uobis coniungi haereticis, noluimus tecum dare manus ad dei inpugnandam domum, noluimus tecum idolola- V

127

50

53/54 cf. PS. 135, 15.

XXXV, LXX.

«6 PS. 155,2.

15 cf. Philipp, 1»/*0 Ecclcsiastes 3, 16 sec. LXX. 8/14 PS. 145, 5-7.

5l îmarerubrum V, i et o supratcr., um txp. V1 с suprascr.

V

i,

ii.

19 Ecclesiastcs

scripture G

},i5sec.

53 sipotuissct

V,

5

(/.

G

p.

G

;

li

л

8 в

2)

XXXV, 1 noluimus1... nouimus от. G noluimus THHart nolumusKG nobis от. consequi] consecuti qui G consequuturi Til expectantemG confitere V 10 terra sua V tuetur Slangl 77 -ä -ä V* -am -am G, TilHari et1 Je/nul, tmt. Lat 14 iudicium] iudicium facit iudicium ISuindictam G, Harl(cf. 1в consecutus KG, Hart, us exp., tuprascr. J/1I) uindicta K, Til K1 consequuta TU

128

DE ATHANASIO I, xxxv

6o

55

Os. 5, i. Mich. 3,9-u.

2« 29

28 ut] aut G et Lot

XXVII

31/32 51/5»

Am. Mich.

laqueus Lat'

Í7 ¡tctionim

5, 7 sec. 6, 6-8.

LXX.

29 auarium

34/39 Mich. 2, 1-3.

G

31 exemple

43/50

Hartc, sed p.

K'

traditam praefert 33 ignorabas еж -bis iudaeo35 conc*piebant G, rum] ¿n/er iuda et eorum suprascr. et K1 luda et eorum TU u ¡upraicr. (i del. ?) G* 35 per potentiam ... domum agios G 36) от. Hart

(/.

50

38 cogito super plebem harte La! et add. 45/46 aedificatis Sion in 46 sanguinem] sanguine et in sanguinem, & Hierusalem in iniquitatibus Lat Hart* 49 est от. G M istum ex ipsum 53 aut1 delend. iniquicatis cens. Lat1 54 millia (bis) Hart 56/57 An renunciatum tibi est homo, quid sit bonum Lat1 57 ad G 37 eius]

G

45

G

40

a]

35

G

30

?

25

triam suscipere in contumeliam dei, noluimus sacrilegio tuo misceri, ne et nos audire mereremur tecum illa quae ore Oseae prophetae audient sacerdotes, populus et rex Israel, qui cuncti derelicto deo ad idololatriam se contulerant : Audite haec sacerdotes et adtendite domus Israël, et domus régis intuemini ; ad uos est iudicium, quia ut laqueum facti estis ad insidiam et sicut relia extensa ad auiarium uenantis. Apud Amos prophetam sciebas utique scriptum, quando dedisti disciplinam exemplum damnandi scilicet innocentem : Qui fecit in excelso iudicium et iustitiam in terra posuit. Dei iustitiae uiolator, Michaeam prophetam dixisse numquid ignorabas de ludaeorum principibus : 1 Non leuauerunt ad deum manus suas, * et concupiebant agros et diripiebant orphanos et domum per poientiam inuadebant et diripiebant uirum et domum eius, uirum et hereditatem eius. 3 Propter hoc haec dicit dominus : ecce ego cognosce super plebem mala, ex quibus non leuabitis ceruices uestras ? Sed tibi, cum proscribere digneris, deportare, mittere in carcerem, torquere, postremo interficere dei cultores, nihil malorum repraesentabitur ? Noluimus misceri actibus tuis nefandis, ne tecum ad aeternam damnati poenam haec audiremus quae dicuntur apud Michaeam a deo : * Audite itaque haec, praepositi domus lacob et residui domus Israël, qui abominamini iudicium et omnia recta peruertitis, 10 qui aedificastis Sion et Hierusalem in sanguinem iniquitatibus. u Indices eius cum muneribus iudicabant et sacerdotes eius cum mercede respondebant et prophetae cum pecuniis diuinabant et in domino requiescebant dicentes : dominus in nobis est, et non uenient in nos mala. Non legeras adhuc apud istum sanctissimum prophe tam, ut damnari iuberes uirum deo dicatum : • In quo conprehendam dominum, adsumam deum meum excelsum ? Si ' aut V conprehendam eum in holocaustis aut in uitulis anniculis, si suscipiet dominus in milia arietum aut in decem milia haedorum pinguium ? Aut dabo primogénita mea impietatis, fructum uentris mei pro peccatis animae meae ? * Renuniiandum tibi est, homo, quod sit bonum. Aut quid dominus exquisiuit a te aliud nisi ut fadas iudicium et iustitiam et diligas misericor-

129

DE ATHANASIO I, xxxv-xxxvi

61

агат et paratus sis ire cum domino deo tuo ? Née apud Ambacum inueneras scriptum : Impius per potentiam oppressit iustum, ut ita sceleratum fuisses adgressus opus, quod te apud deum posset faceré impium ? Item infra non inueneras positum : Cur inspicis super contemplares P Tacebis ob hoc, quod deuoret impius iustum ? XXXVI. Et idcirco nos uidentes quia tu impius iustum deuorare temptaueras uirum, non sol um non tacuimus male te agere, sed nee tacebimus. Non enim alius es ab eo, propter quern dicitur : Placens et contemplar uir superbus nihil profi5 ciel, qui dilatauit sicut inferus animam suam, et ipse ut mors insatiabilis. Non poterit dici quod non conueniat dici de te, si digneris mecum recordari scelera facinorum tuorum et si fuñera tua non fueris tardus recensere. Quis etenim alius nostris diebus sibi placens, contemptor, superbus, nihil proficiens, io qui dilatauerit sicut inferus animam suam et qui aestimari possit esse ut mors insatiabilis, reperiri potest nisi tu ? Sed conspice nihil te posse proficere dici tibi a deo. Licet enim contemptor dei praeceptorum sis, eius licet religionem cupiens persequi eo usque dilataueris animam tuam ad dei mactandos 15 cultores, ut toto in regno non digneris desinere gregem uexando domini, tamen nihil proficit omnis infestado tua. Cuncti etenim quos persequeris dei semper et sunt et erunt serui. Tu uero, nisi tibi prouideris, in aeternum eris periturus, tibi pla cens, contemptor, superbus, quia sic dilatans animam tuam 20 tamquam inferus ad nos deuorandos pariter et absorbendos, propterea quod male tibi agenti resistamus, factus ut mors v insatiabilis, furiis ageris in nostram песет. Adeo nequam es, Constanti, ut, cum prophetam inuenio dicere : 0 qui jundat ¡undationem malam domui suae, ut conlocet in altum nidum antichristi, cui faues, ante 25 suum, tu mihi atque hereditas oculos obuersetur, cognoscens conatos tuos illos sacrilegos. Non enim potest dubitari te conatum et conari, ut toto in

60

XXXVI, 80/61 Hab.

ti cf. Verg., i,

63/64

4.

XXXVI, ibid .

1/2 cf. Hab. 21/22 cf. ibid .

12, 101 : his agitur furiis.

Hab.

i,

i}.

i,

ij. 4/в Hab. 2, 5.

»/14 cf. ibid.

18/20 cf.

23/24 Hab. 2, 9.

Ambacum Hart G K'abbacuth G Habacuc TU

59 sis от. m

Am.

; ita et

V,

sed ba i.rat., m bit exp., h aM. t. alt. tabescis G

litt.

63 tacebis)

(/.

;

G

в)

от. S suam... insatiabilis XXVI, 2 uirum Lat1 Hart uerum KG, TU lOqui 8quis]quidG 6dici TilHartdice Và\cc(= dicerc)G Hart aestimari Hart (cf. p. XXXII11) quiacstimari V qui estimari G quia aestimari Til 22 furus sic V, eorr. in sit К* sis G, TilHart 1» quia] qui Hart cfp. XXXI 26 conatos V, alt. о A/., u ¡uprascr. l/'conatus G, 23 qui] mihi add. TU 27 dubitare G te em. G TilHart

130

DE ATHANASIO I, xxxvi

62

regno tuo posset fundari haeresis tua, destruí uero fides catholica. Sed et cum audio dicatum deo prophetam dicere : Vae 30 qui aedificant ciuitatem in sanguinibus et praeparant ciuitatem in iniquitatibus, tu mihi esse uideris qui speluncam latronum sis per sanguinis fusionem aedificans, per песет dei seruorum. Aut negabis speluncam latronum esse uestrum malignum concilium Arrianorum ? Si non estis latrones, quomodo interdeo dicatos ? Ciuitates in sanguine qui aedi 35 ficere inuenimini ficant uae habent. Prudentissimus imperator non uidisti uae tibi posse esse, quia haeresem tuam per sanguinis dei hominum fusionem putasti reaedificandam ? Dicit spiritus sanctus per Sophoniam prophetam : Quaerite dominum et omnes humi40 les terrae iudicium operamini et iustitiam quaerite et respóndete ea sie ut tegamini in die irae domini ; tu dicis : 'Damnate innocentem, estote mecum homicidae sacrilegi'. An non haec sunt quae nos faceré praecipis ? Imperasti damnari domini sacerdotem necne ? Imperasti Arrianam perfidiam tenendam, reiuero fidem apud Niciam conscriptam ? Si haec inpleri ciendam 45 mandasse te refragari non potes, conspice et homicidas et sacrilegos nos efficere uoluisse. Dicit deus : Et erit in illo die : scrutinabo Hierusalem cum lucerna, defendant super uiros qui contemplares sunt, ne custodiant mandata ; et tu inquis tua tuorum custodienda. Quomodo 50 magis atque conblasphemorum potueramus damnare iniuste iustitiae fructibus plénum domini V sacerdotem, cum uideamus qualis comminatio fuerit oborta contra ludaeorum praepositos uel contra omnes eorum conscios, qui haec quae agis egisse noscantur ? 1 0 quae erat splenet redempta ciuitas, columba. 2 Non exaudiuit uocem, non dida 55 percepit disciplinam, in domino non confidit et ad deum suum non accessit. 3 Principes eius sicut leones fremunt, iudices eius sicut lupi Arabiae, non subreliqui erunt in mane. * Prophetae eius spiritales, uiri contemptores, sacerdotes eius contaminant se ь 60 et impie agunt. Dominus autem iustus est in medio eius et non faciet iniuste. 31 et 33 cf. Mt. 21, 13. Hab. 2, 12. 3B/41 Soph. 2, 3. 47/4» Soph, i, 12. 54/ei Soph.}, 1-5.

28 cf. Hab. 2, 9. 2»/31 et 37/38 cf. Hab. 2, 12.

il.

TilHart sanguinem K,

em del., is suprascr. V1 sanguinum G ,•tic et 33 malignum] malum G 34 35 dicatos] et G 36 prudentissime ex prudcntis s**me sanguinem G (prudentis

XXII)

G

Hart* (cf. p.

41 cf.

si

32 sanguinis

si]

i,

Philipp,

32,33/36

e

о

G

I.

G

G

et add. 39 dominum) deum G MINUS K) reedificando (cf. post uidisti in 38) del. 42 an] et an 44 necne К, V1 пес et ¿elend, cens. Lat. suprascr. i. all. litt, non Til(tic inlerp.: sacerdotem, nec non imperasti ... conscriptam. Si) necne et G

se] sancta

La/'

GG

i

, a

I

G

48 defendam] ulcis4« conspice] te add. Harlc (cf. p. XI) 49 Niceam G, Til 49 tua] tu G 51 potueramus V(pr. u del. K'), Hart poteramus G, car Lat 58 52 aborta G 54 agis egisse] agisse Til noscantur] et add. 5В .'/¡¡art subrcliquaerunt V corr. in K' relinquätur subreliqui erunt

iji

DE ATHANASIO I, xxxvi-xxxvn

63

XXXVII. Cum haec ita se habeant et nobis licitum minime sit iniustum proferre iudicium, superest aut unum te facias esse ex eius seruis et discas iudicium proferre aut, si semper dei uis esse inter aduersarios, iudicium tuum solus prome j iniustum, desine nos cogère faceré quod fieri cernas diuinitus prohibitum. Desine iam criminan Athanasium uel nos, quod enim nos dei destruamus domum, quando inuenias apud Zachariam te atque contyrannos tuos esse descriptos, quod enim futuri essetis dei hereditatis persecutores uos, quos dicit io supra modum uobis usurpasse potestatem. Crudelitatem etenim narrans uestram dicit dominus : M Zelatus sum Hierusalem et Sion zelo magno. IS Et ira magna ego irascor super gentes quae se superponunt uobis, propter quod ego iratus sum minima. Ipsi autem conposuerunt se in mala. Audes tenebrarum amator, 15 execrator luminis dicere : 'Damnate innocentera', cum dignetur praecipere nobis deus per Zachariam dicens : * Iudicium iustum indicate et pietatem et misericordiam facile unusquisque ad fratrem suum. 10 Et uiduam et orphanum et proselytum et pauper em per potentiam nolite nocere, et malitiam unusquisque V 20 non reminiscatur jratris sui in corde suo. Cum haec sint man data caelestia, tu cuius usus auctoritate dixisti : 'Laniate conseruum uestrum' ? Si dei mandatis te protulisse hanc auctoritatem dixeris, non poteris probare, quoniam quidem inueniri non possit in sacris scripturis praeceptum dei innocen2j tem damnandum. Cum itaque ea feceris quae lex prohibet dei, constat te hanc auctoritatem ex uoluntate illius protulisse qui uocetur inimicus dei, unde et illis conpareris necesse est, quibus dicitur per prophetam : 11 Et dissuaserunt, ne obseruarent, et dederunt dorsum stultitiae et aures suas degrauauerunt, ut non 12 et cor suum statuerunt insuadibilem, 30 oboedirent legem meam, ne oboedirent, et infra : 13 Non exaudierunt ; sic clamabunt, et non exaudiam eos, dicit dominus omnipotens. 16 Animae, quies(ciytote ; ie haec sunt uerba quae faciatis : loquimini ueritatem unusquisque ad proximum suum et iudicium pacificum et iustum XXXVII, 7/0 cf. 10.

28/81

Zach. i, 14-15. 11/14 Zach. Zach. 7, 11-12. 31/32 Zach. 7, 13.

i,

16/20 Zach. 7, 9S2/37 Zach. 8, 15-17.

14-15.

7 enim от. Til dei XXXVII, 2 aut Hart (cf. p. XV11U) autem I/G, TU 13 sum iratus 11 ucstram от. G 8 post dicit in G scriptura del. от. С 21 iu*ditium, s eras., diti i. ras. V le p »«cipere (raj. 2/3 litt.) V sum G usus extat in V (uocabuli praecedentis cuius sola litt, i clara est), от. G, TV/Наг/ ; usus 2H constet G uel nisus addend, cens. Hart11 protulisse qui] pro quo que lex prohibet dei (cf. l. 25),quoaf/.,tullisse suprascr. que forr. in qui, lex prohibet dei Je!. 28 пес, с del. V 29 uerba degrauauerunt ... 27 Vndei G est ода. G G* legem meam uulgo leguntur post ne oboedirent (/. 31) ; ordinem çenuinum restituí ego 32 31 sic] si Ti/Hart 30 insuadibilem, m txp. V insuadibile G, TilHart animae, quies tote Hart (cf. p. XVI) anim(a)e quiestote V, TU animo equi 34 post unusquisque in G malitiam (cf. I. 35) del. estote G ,• tuetur Pilia 16

132

DE ATHANASIO I, xxxvii-xxxvin

64

indicate in partis uestris 1? et unusquisque malitiam proximi tui nolite cogitare in cordibus uestris, et iusiurandum falsum nolite diligere, quoniam haec omnia odi, dicit dominus omnipotent. Quid me cogis faceré ea quae odio se habere dicit dominus omnipotens ? Sed instruens dominus de ieiunio, pacem, inquit, diligite. Quomodo pacis atque ueritatis amatores 40 et ueritatem esse poteramus, si innocentem falsis per te ac tuos criminibus praegrauatum tamquam reum puniremus ? Aut quae erat pax, cum haec faciendo etiam a pace [domini] dominica potuissemus reici ? Ñeque enim pax domini dicentis : pacem meam 45 relinquo uobis, pacem meam do uobis, relinqueretur ab eo in nobis, cum alio ipsi tulissemus iniuste. Quis ignorât recedente disciplina recedere et gratiam ? Apud Malachiam dicit deus : Filius honorificat patrem et seruus dominum suum. Et si pater sum ego, ubi est honor meus ? Dicit dominus omnipotens. XXXVIII. Quem igitur timorem atque honorem deo facturi V eramus, si fecissemus quae tu fieri mandasti ? Illa enim tua praecepta et timorem et honorem dei nituntur auferre dicatis eius clementiae. Sed et infra tuam specialiter operam maniuestris et dixistis : 5 festans dicit : Exacerbatis deum in uerbis in qua re exacerbauimus eum ? In eo quod dicatis : omnis qui facit malum, bonum est cor am deo, et in ipsis benedicet. Et ubi est deus iustitiae ? Propheta dicit : Vbi est deus iustitiae, contra eos qui dicunt : Qui facit malum, bonum est coram deo, et in io ipsis benedicet ; et tu das mandata fundendum cruorem iustorum et adhuc dicis te dei seruum, cum sis ipsius dissipator legis. lustum est damnare absentera et quidem innocentem aut iniustum ? Si iustum non est, quia cogis faceré nos earn rem per quam puniri mereamur a deo ? Tobias, ь Omnibus, 15 inquit, diebus uitae tuae,fili, deum in mente habe et noli peccare uelle uel praeterire praecepta illius. lustitiam fac omnibus die bus uitae tuae et noli ambulare per uiam iniquitatis, e quoniam ' et omnibus qui agente te ex ueritate erit respectio operibus tuis 35

46/47 cf. Cypr., ef>. 13, 2 (505, 21/22) recessit et gratia. S« cf. Zach. 8, 17.

47/49 Mal. i ,6.

27.

39/40 Zach. 8, 19.

XXXV1I1, Icf.Mal. i,6. Tob. 4, 5-7 sec. LXX.

G

TU

G

XXXVIII,

recedente

ab his disciplina

40 cf. Zach. 8, 19.

a/8Mal.2,i7.

36 cogitare ex -ate V dominica ego domini dominica 47 maliciam G

35 tui] sui

a от.

:

»ibid.

dominica

44/48 loh. 14,

9/lOibid.

14/lt

37 quoniam Ti/Harl quo KG 43 VG, TU domini TilcHarf 4« ipsis

4 clementiae Ti/Hart clementiam G • exacerbamus G 9 facit] 7 facit] facu G faciunt G inom.ColHart 12 et] tu add. G quoramK, qu. Lai consuerunt KG censuerunt TilHarl 10 habeat K(«c habet), TilHarl habet G 11 audiri TilHart audire KG 12 ferri TilHarl ferre KG, i supratcr. K1 15 loquente G

14$

DE ATHANASIO I, XLIII

74

inextricabiles obsederint animum tuum atque pertexerint errorum caligines ? Quae sanitas tibi oborta est, cum sis posi20 tus in omni uulnere mortis, cum cotidie augmenta parias uulneribus tuis, cum dans operam sis, quo possis penitus temet extinguere ? Nobis etenim non aliunde est sanitas, nisi primo in loco quia crediderimus, ut crediderunt patriarchae, prophetae, apostoli ac martyres. Quomodo potest te praecedere iusti25 tia, cum totus in iniustitia sis permanens, cum sentina sis Arriani dogmatis, cum Christianorum sis fusor sanguinis ? Quomodo te maiestas dei circumdabit, cum expugnans ipsam maiestatem sis, quam derelinquens idololatriam Arriani dog matis suscipere censueris ? Quomodo tune clamabis, et deus jo exaudiet te, adhuc loquenti tibi dicet : ego adsum, cum sis negans deum patrem, negans unicum filium eius, negans sanctum paraclitum spiritum ? Quomodo aut exaudiré te potent autVi44 dicere tibi : Ecce adsum, cum uertis, quantum apud te est, eius religionem, cum eius antestites catholicos remoueris et ? Quomodo te exaudiet quem calcan55 haereticos constitueris dum putasti modis omnibus, nisi paenitentiam malorum factorum egeris, nisi uias tuas nefarias deserens sanctae ecclesiae iustum iter conprehenderis ? Tune utique haec promissa dei consequi poteris. Scriptum est enim propter eos, : 16 Haec dicit 40 qui corde ex toto sese ad deum conuerterint excelsus in excelsis habitans in aeternum, sanctus in sanctis, nomen ei, dominus altissimus in sanctis requiescens et pusillianimis dans animaequitatem et dans uindictam contribulatis corde. '* Non in aeternum irascar uobis nee semper uindictam Sed quibus hoc dicit ? Nempe eis, qui se 45 de uobis exigam. conuerterint per satisfactionem ad delicta sua delenda. Vnde et, • non tale ieiunium elegí, dicit dominus, sed salue отпет nodum iniquitatis, sed sohte obligationes uiolentorum contractorum ; dimitte contractos in remissionem et отпет conscriptionem jo iniquam disrumpe ; ' frange esurienti panem tuum et pauperes qui sine tecto sunt indue in domum tuam. Si uideris nudum, operi et domésticos seminis tui non despides. * Tune orietur

XLIII,

18/1» cf. Verg.,

Am.

6, 27 : inextricabilis

IB, 24 et 17 cf. ibid. 29/30 Is. 58, 9. 57,15-16. 47/5415.58,6-9.

SSibid.

error.

SScf.ibid.

40/45 Is.

praetexerint Hartc, ted p. XXXX corr. in praetexuerint ; Hi errum К, го pertexerint calígine temptat 30 licet G 32 paracletum TU exaudiré TilHart exaudiri V suprascr. V1 34 antestites V, 33 euertis G poterit ex poteris V (all. i corr. in e V1) G 34 remolieres V, tert. e del., i pr. e del., i tuprascr. V1 antistites G, TilHart 42 pusillianimis V, Hart pus(s)illanimis G, Til 43 animaequita tupratcr. K1 45 eis ex eius V1 tem V animae aequitatem »//. 4eadelictaK 18 inexecrabiles

ibidem autem et p.

G

XXIII cum La/'

DE ATHANASIO I, XLIII-XLIV

75

matutinum lumen tuum et sanitas tua cito orte/иг, et praecedet ante te iustitia et maiestas dei circumdabit te. * Tune clamabis, 55 et deus exaudiet te, et adhuc loquenti tibi dicet : ecce adsum. XLIV. Aderit tibi deus, si primo credas in eum, si deinde ad haec uerteris temet quae etiam infra dicit implenda : * Si auferas a te uinculum iniquitatis et obligationis et uerbum murmurationis 10 et dederis esurienti panent tuum ex animo et ani5 mam humiliatam satiaueris, tune orietur in tenebris lumen tibi, ' 1 Et erit deus tuus tecum sem et tenebrae tibi ut mendie erunt. per, et repleberis sicut desiderat anima tua, et omnia ossa tua et erunt sicut hortus ebrius et sicut ¡ans oui non pinguescent, Haec, ut iam dictum est, consequi poteris, si te ad aqua. deficit io ecclesiam conféras, si coarrianos tuos uites, si illam maligno- V rum congregationem uestram odire digneris. Tune erit deus tecum semper, tune in tenebris orietur lumen tibi, tune tene brae tibi ut meridie erunt, tune in bonis dirigetur iter tuum. Ceterum si in hac peruicacia manseris, si in hac crudelitate, 15 ut seruos eius crucies, non tecum deus erit, sed ille qui et hodie esse in uestro coeto Arrianorum inuenitur, hoc est diabolus. Ista etenim quae agere dignaris non sunt dei, sed diaboli. Si opera est illa dei, ut proscribas certos, cur aut Athanasium antistitem dei non damnauerint innocentem aut cur non 20 cohaeretico tuo Georgio communicauerint aut cur se dicant Christianos, cur nolint effici coapostatae tui, possunt sane aestimare, si illa opera deo sit placita, item si eleemosyna est ista quam de lacrimis das alienis, de eorum bonis, qui deportari, interfici proscribique maluerint a te quam aut innocentem unicum dei filium, in quem credentes 25 damnare aut negare sciebant glorificatos Abraham, Isaac et lacob et omnes prophetas, apostólos ac martyres. Quorum te fieri socium atque ómnibus participem me cupere, mea circa te haec esse uota ille est testis qui nobis tribuere hoc potens est. XLIV, Icf. Is. 58, ID.

ll/«cf.Is.

Is. 58, 9. 2/9Is. 58, 9-1 1. 13 cf. Is. 58, 14. 22/23 cf. Tob. 4, 7.

58,

ii.

«/IS

cf.

V

äS in, it mum

si

l

в

l.

;

с

:

p.

;

cf.

t

:

л

cf.

в

8

G

a

p.

si]

С

(/.

G

l.

cf.

6 mendie V (-ae, a del.) G meridies TU XLIV, 1 si1 TilHart sic V (c del.) G 13 defecit 7V/ Hart, sed p. VI leclionem troditam praefert ; hostus G del. V ¡n meridie meridies TilHarl 13 meridiae, consequeri 17 ista ... opéra est IV cocto V, alt. o del., u suprascr. K1 c(o)etu G, TilHart nisi Hart XX tic mterpun^ens diaboli, nisi ... coapostatae IS) от. tui. possumus ... 18 est del., sunt tttprarcr. Vl,i.t.Til 18/21 c\it(quater)del., 21 qunapostat&ui V, qu del., suprascr. K',& i.ras., quod suprascr. V*, i.t. Til XX et XXV ('sed perspicuiiatis causa add. s.u. inter ctäc. possumus Hart illa V (add. s.u. V1) G, 22 aestimari Lat inde [in] possumus malim' Hartc) TU, am. Hart sint G, TU add. s.u. V* eleemosyna TilHart clemona V, 24 maluerunt Hart elemonisina G ' DE ATHANASIO LIB i. EXPLICIT. INCIPIT LIB. n De athanasio Subscriptio primus Liber Explicit Incipit Liber secundus G

14«

QVIA ABSENTEM NEMO DEBET IVDICARE NEC DAMNARE siue

DE ATHANASIO

LIBER II

5

I. Audes ad deo dicatos tendere, Constant!, manus ad eosv uexandos, quorum felicitatem declaret apostolus dicens : 28 Scimus auient quoniam diligentibus deum omnia procedunt in bonum, his qui secundum proposition uocati sunt, г* quos praeio sciit et praedestinauit conformes fieri imaginis filii eius. Proce dunt quidem nobis in bonum tuae persecutiones, sed aduerte per Hieremiam quae uobis persecutoribus promittat deus dicens : Sanctus Israel ; domino initium generationum eius ; omnes qui edunt eum paenitebuntur , mala inducam super eos, ij dicit dominus. Venient super te mala quae tibi promittit deus, Constanti, nisi temet correxeris, sicut uenerunt super ilium populum carnalem conblasphemum tuum, ad quern dicitur : 33 Tu malignatus es ut coinquinares uias tuas, 34 et in manibus tuis inuentus est sanguis animarum innocentium. Eris in aeter20 num inter dei inimicos, nisi audieris audiens eius sanctam dicentis admonitionem : s Si emendantes emendabitis uias uestras et cogitationes uestras et ¡acientes fecerilis iudicium inter uirum et proximum eius, • et proselytum et pauperem et uiduam non potentabitis, sanguinem innocentis non effuderitis in hoc loco et post alienas déos non abibitis. Emendabis uias tuas, si 25 iam desinas persequi dei seruos, si te Christianum fueris confessus et esse Arrianum negaueris, si filium dei uerum dei filium V credideris, si anathema feceris dicentes : 'Erat quando non erat' et 'Factus est ex nihilo'. Mutabis uias tuas, si paenitueris 30 pro homicidiis proque sacrilegio tuo ; alioquin eris, ut nunc es, ex illis, in quorum exprobrationem dicitur a deo : Numquid

18 cf. I, 8/10 Rom. 8, 28-29. 13/15 Hier. 2, 5. 10/11 cf. Rom. 8, 28. ÏO cf. lacob. 4, 4. Hier. 2, }. 18/19 Hier. 2, 33-54. 21/25 Hier. 7, j-6ï» cf. ibid. cf. Hier. 7, 5 . 31/33 Hier. 7, u .

»

I, 1 Inscriptia : u. subscriptionem libri praecedentis . Sancti Luciferi episcopi ad Constantium imperatorem pro sancto Athanasio, Lib II Til De sancto Athanasio. 7 declaret KG 6 ad deo TilHart adö V, d add. ¡M. K« a dô G Liber II Hart 8 deum KG dominum TilHart 10 imaginis 9 psciuit G déclarât TV/Her/ 13 initium] uiciu G 14 12 IheremiâG leremiam TU KGimagini TilHart paenitebuntur ego penitebunt** (ur del.) V pcnitebunt' (= -ntur) G paenitebunt

V

l.

;

cf.

cf.

25 abibi la dídñs ex dicens 24 cffunderitis V, n del. V* TilHart 30 pro homicidiis] 27 si G, TilHart nisi К tis] hebitis (= habebitis) G homicidis G proque Lo/'Her/ pro quo KG, Til 30/31 nunc es ex in КЛ/., Til* .-'Alias eris unus ex illis' unus ex ¡upraicr. K1 ; 48

146

147

DE ATHANASIO II, i-ii

78

spelunca latronum est domus mea, in qua uocatum est nomen uis esse dei domum, uosne Arrianos an nos Christianos ? Si enim uestra maligna congregatio est domus ergo latronum congregatio est domus dei. Vos etenim 55 dei, fundendo sanguinem dei seruorum, ut tune fundebant ludaei, inspicimini esse latrones. Ex fructibus tuis, imperator Constanti, non esse Christianus, sed plane manceps latronum cognosceris. Praecipis denique innocentes interimi, habitans scilicet non in ecclesia domini, sed in spelunca latronum. Non desinis inter40 ficere eos quos uideas interfici paratos pro unici dei filii claritate, pro aeterna illius maiestate. Noluimus ad falsas suggestiones tuas dare contra uirum iustum sententiam, ne et nos percuteret tecum et cum ludaeis ista domini increpatio : Ex45 tendit linguam suant sicut [in] arcum in falso, et fides non inualuit super terrant, quia de malis mala exierunt, et me nescierunt. Tu, qui falsorum es criminum concinnator pariter et amator, tu dominum nesciens, nisi te correxeris, ut es, unus eris ex illis, de quibus scriptum legisti : * Veritatem non locuntur, didicit 50 lingua eorum loqui mendacium. Reuerti noluerunt et non obreliquerunt usuram super usuram, * dolum super dolum. Noluerunt me nosse, dicit dominus. 7 Propter haec hoc dicit dominus : ecce ego conburo eos et probaba eos, quia sic faciam a fade malignitaiis filiae populi mei. * Sagitta uulnerans lingua eorum, maligna Proximo suo loquitur pacifica, et in semet 55 uerba oris eorum. ipsum detinet inimicitiam. • Numquid in his uisitabo, dicit V dominus, aut in gentem talent non uindicabit anima mea ? II. Eripe te, Constanti, a fouea Arrianae dementiae, ne des aeternas poenas cum sacrilegis tuis. Noli glorian tibí de caduca tua dignitate, considera te mortalem, quia aliter non possis consequi inmortalitatem, nisi deum agnoueris et eius j feceris uoluntatem, sicut scriptum est : 23 Haec dicit dominus : non glorietur sapiens in sua sapientia, et non glorietur fortis in M sed in hoc foriitudine sua, пес glorietur diues in diuitiis suis, glorietur qui gloriatur, inquirere me et intellegere et scire in meum ? Quos

37/88 cf. Mt. 7, 16. Hier. 9, 5-9 (4-8 LXX).

35 cf. ibid. 49/57

II,

5/11 Hier. 9, 23-24(22-25

44/4в Hier. 9, } (2

LXX).

47/48 cf.ibid.

LXX).

G 34/35 post \ gregario est domus dei in V rasura reliquam 3H christianos l/,oJel.,utuprascr. V* 35enimG 45arcum 48 ut es unus in V del., ut unus mpratcr. Ti/Harf inarcum V in arcu G fidet G TU* 'Alias nisi te correxeris, eris unus ex illis' poil eris K' ; 30/31 53 faciam] faciê TU, corr. Tilc M his] non 52 nosce TU malignantis odd. G, Lat,prob. Pilia 34 uestra post maligna

I.

;

G

cf.

:

cf.

lineam txplens

îl

;

t

e

G

!

3

в

G

4

,•

\

1

II, eripe te TilHart eripite VG, ait. corr. in K1 sacrilegis VG, Til 'Lege cum consacrilegis' TY/C tic et LatHart considera te TilHart considerate VG, corr. K' fortis от. possit sapientia] pacientia

148

DE ATHANASIO II, n

79

gloriari, quia ego sum dominus qui fado misericordiam io et iudicium et iustitiam super terram, quia in his est uoluntas mea, dieu dominus. Cum igitur uideas in his esse uoluntatem domini, quomodo haec quae amare se dicat dominus perosa habere dignaris ? In hoc, inquit, glorietur qui gloriatur, inquirere me et intellegere et scire in deum gloriari. Quomodo и poteris te dicere nunc in deum gloriari ? Quomodo poteris requirere te ilium adstruere, cum sis prouocans omnes cultores eius maiestatis ad deserendam ftdem apostolorum, ad blasphemiam dogmatis uestrae suscipiendam ? In hoc glorietur qui gloriatur, inquirere me et intellegere et scire in dominum gloriari, deum

20

25

30

35

40

quia ego sum dominus qui fado misericordiam et iudicium et iustitiam super terram, quia in his est uoluntas mea, dieu domi nus. Cum itaque iudicium uis iniustum a dei proferri sacerdotibus, cum sis fusor innocentium sanguinis, non es eius seruus qui haec ore loqui dignatus sit prophetae, sed plane es illius famulus qui repleuerit cor Cain, ut iustum puerum primum cultorem interficeret domini. Hinc est quod, cum sis tanta in sublimitate positus, unus tamen ex his esse inueniaris, de quibus dominum locutum in euangelio legisti : Vos de dia bolo pâtre nati estis et concupiscentiam patris uestri faceré nul- V tis ; Ule enim homicida fuit ab initia et in ueritate non stetit. Es mendax et homicida, mendax, quia crimina falsa obieceris dei seruo Athanasio, mendax, quia haereticam fidem dicas catholicam et catholicam dicas haereticam, homicida, quia et sanguinem persequeris Athanasii et iam interfeceris certum numerum dei cultorum. Non stetisti sine dubio in ueritate, quia sis haec gerens, sed es totus in mendacio constitutus, quia et mendax sit pater tuus, qui te cogit ad unicum negandum dei filium, qui te inpellit ad eius seruorum effundendum cruorem. Noluimus damnare absentem, noluimus innocentem ferre sententiam, noluimus haeresim suscipere tuam, ne facti tibi similes mereremur audire quae audiunt coerratici tui ludaei, in quorum obprobrium colligimus per Hieremiam Hier. 9, 24 (23 LXX). 13/14 Hier. 9, 24 (23 LXX). 14/15 cf. ibid. le/18 cf. ibid. 18/22 Hier. 9, 24 (23 LXX). 25/26 cf. Gen. 4, 5. 28/30 loh. 8, 44. 35 cf. ibid. 30/32 cf. ibid. 11/12 cf.

V dicit Til dominus от. G 14 scire in ex scirem V 18 uestr(a)e KG, Hart, ae del., i ¡uprascr. K1 uestri deum] dominum Hart l» dominum] deum T/7 TU 22 a] ad, d del. V 24 qui] quia G 25 ille G repleuerit cor Cain] repleuit seo (del.) coriam G 30 puerum от. G non*stetit, e eras . V 31 quia] qui G obieceris Hart obiceris KG, Til, e supraAI, un, i i.ras. (ex ter. Kl 34 Athanasii TilHart athanasi KG 35 ste tisti sine dubio TilHart stetistis inedubio К stetistis sine dubio G 38 sis] si G 3> in innocentent! TU' ('siue in innocentes') Lai1 innocentum V (in suprascr. supra litt, in K1), lY/innocentem G посетит Hart 41 meremur (cf. p. Vil et Le/ 26) G coeretici G 12 amare se] amares

\i)V

i49

DE ATHANASIO II, ii-iii

8o

Omnes génies sine circumcisione suni, et omnis domus te nobis tradideris, inter illos quos contra clamât spiritus sanctus ex persona nostri populi ad deum dicens : M Scio, domine, quoniam non suni hominis uiae eius, ñeque uir ibit et corriget cogiiationem suam. !4 Doce nos domine, sed in indicio et non in ira, ne paucos nos fadas. M Effunde iram tuam super gentes quae nesciunt te et super régna quae nomen tuum non inuocauerunt, quia comederunt lacob et consumpserunt illum et pascua eius

dictum

:

Israël sine circumcisione sunt coráis. Es atque eris, nisi

45

50

exterminauerunt. III. Conspicis te unum esse ex illis, contra quos dicit dei spiritus ex persona populi nostri. Respicis, nisi te conuerteris, quod ira domini in te alienigenam, in te regem, quia non solum non inuocaueris nomen domini, sed adhuc fueris persecutus, Nam et cum dicit : Quia comederunt lacob et 5 sit uentura. consumpserunt eum et pascua eius desolauerunt, quis reperiri potest esse inter contyrannos tuos princeps huius pascuae exterminator nisi tu, quidem née laniando dei destiteris seruos née blasphemias tuas toto in regno seminans tuo ? Ex- V io terminare etenim te populi dei pascuam conatum non poterit dubitari, quando eius pastores tuleris, de quibus, sicuti saepe diximus, per Hieremiam dixerit deus : Et dabo uobis pastores secundum cor meum, et pascent uos pascentes cum disciplina, et statueris haereticos, aliis uero catholicis inponi feceris mo15 dum, ut, si in uotis gérèrent in suis considère sedibus, non auderent ftdem praedicare apostolicam, non temptarent te haeresis Arrianae defensore degenti in corpore euangelicam traditionem populis insinuare. Haec est causa quae te probat pascuam dei populi exterminare temptasse. Omnis etenim 20 sagina animarum Christianarum non est nisi credere, quomodo et crediderint patriarchae, prophetae, apostoli ac martyres, deinde omnem faceré iustitiam. Tu contra cum et ftdem tollere uolueris de cordibus populorum dei et perfidiam tuam inserere, cum f iniustitia dei uis ecclesia fieri, ut absens et innocens 43/44 Hier. 9, 26(25

III,

3/4 cf. Hier. 12/13 Hier. 3, 15. 43 circusionc

G

Ill, 7 principes

LXX).

46/5» Hier. 10,23-25.

10, 25 5/6 Hier. 10, 25 18/1» cf. Hier. 10, 25.

44 ccunsioë

G

7/8 cf. ibid.

48 post sed in

G no

9/10 cf. ibid.

del.

quidem, qui T»Vquidem VG 9 seminans TilHart seminas VG, n add. t. и. V* desisteris G 10 populo G 11 sicuti VG (ait. \ ¡.ras. V) sicut TilHart pascua G sac**pe, pr. e i.rai. seq. ras. 1/2 lilt. V 14 haereticos TilHart hereticus VG, о suprascr. I/1 ante modum in G domu del. 17 haeresis TilHart hereses VG, terl. e del., i suprascr. V1 22 post tu in G et del. 19 pascua G 24 in | iustitia V ; signa corruptions addidi ego iniustitiam G iustitia Til iustitia (an iustitiam legmdum i sed p. ЛШ mauult iniustitia»/ iam Gal coniecerat ante p. XIII) Hart ecclesia K' in add. /.«., /./. Til 8 qui suppl. Hart (cf. p.

Vllll)

;

cf.

G

150

DE ATHANASIO II, ni 25

damnetur

et iustitiae

sectatoribus

f

8l

per sacerdotes punia-

tur consacerdos eorum catholicus ad tuam haeretici suggestio-

nem, quomodo uideri poteris non esse exterminator pascuae dominicae gregis, quando nostra pascua non sit nisi caelestis doctrina ? Si uis, inquit dominus, ad uitam uenire, serua manjo data, et iterum : 14 Sifeceritis quae mando uobis, l& iam non dico uos sernos, sed amicos. Cum haec ita sint, debes tu ad te purgandum dare praecepta dominica quae iusserint innocentem catholicum episcopum te haeretico interea imperatore accu sante deberi interfici a consacerdotibus suis. Fortassis etenim j5 temptabis isto in loco dicere non te pascuam dominici gregis exterminare conatum. Si nullum domini praeceptum illiusmodi quale prolatum est a te poteris proferre, superest ut cordis illi tui oculi blasphemia caecati Arrii, patefacti per dei serai hanc increpationem uideant omnia te fecisse quae tibi 40 obiecimus. Negare non poteris, qualem se praebuerit, talem te V praebere circa nos, Herodes ille, cui et in carnificinae rabie et in sacrilegio et in regali dignitate esse inueniris collega, circa illos quos in euangelio legimus propter deum dei filium interfectos paruulos. Inuenisti utique scriptam crudelitatem quam nunc tu dignaris exhibere, apud Matthaeum 45 Herodis, euangelistam : Tune Herodes cum uideret quia delusus est a magis, iratus est uehementer et misit occidere omnes infantes in Bethlehem et in omnibus finibus eius a bimatu et infra secundum tempus quod exquisierat a magis. Minime adhuc fortassis 50 conspicis sic te iniuste contra nos dei cultores motum, ut con tra illos paruulos fuerit motus Herodes. Cur nobis dignaris esse infestos ? Nempe quia fateamur nos Christianos, qui non damnauerimus iustum falsis a te praegrauatum criminibus. Quibus rébus quisnam sis ex beati baptistae lohannis respon55 sis poteris perpendere et temet reconciliare deo per paenitentiam : 7 Progenies uiperarum, quis demonstrau.it uobis fugere ab ira superuentura ? 8 Facile ergo dignum paenitentiae fructum 9 et nolite praeferre uos dicentes : patrem habemus Abraham.

27/2« cf. ibid. 10, 2J. M/4»

»/30 Mt. Mt. 2, 16.

19, 17. 56/62

30/31 loh. 15, 14-15. }, 7-ю.

Mt.

ЗЯ/36

cf. Hier.

mit iustitiae V1 a add. ¡.т., i.t. TilHart, ¡ed p. XIII Hart нос. а 28 domi 26 consacerdotes G sectator G per]& per Til 30 dicam G 33 accusanti G nicae tgo dominicç V dominici G, TilHart 39 scruos TU 35 temptatis G S4 deberi KG, i corr. in e Vl deberé TilHart 40 obiciemus G in V litteris transmutationis a it b indicatur uerba qualem se prae buerit poil talem te praebere circa nos ponenda esse et ita iegitur ap. TilHart ; ordinem in carnificinae rabie TilHart 41 Herodes] enim add. G coditum tuetur Thrn 30 4M ab imatu G 42 inueneris G inc.ir 11il ici nerabiac К incarnifici ne rabie G 52 qui] quia Hart', ttdpostta(p. XXXI) repudiauit 4t exquiserat V, i add. t. и. У* 56 nobis G 5H 'proferre ix54 loannis G 53 a* (d Jtl.'i te ante falsis G uos ex nos G peclu' Hart p. ХХШ 25 et от. Til détend, ceniet

151

DE ATHANASIO II, iii-iv

82

6o

Dico enim uobis quoi poiens sit deus de lapidibus istis suscitare 10 lam etenim ad radices arborum posita est filias Abrahae. securis. Omnis enim arbor quae non facii frucium bonum excidiiur et in ignent mittitur. IV. Quid sentis ad haec ? Debuimus damnare innocentem, debuimus dare contra absentem inauditum sententiam ? Et

quomodo, cum hoc fecissemus, potueramus reperiri Christiani, cum illos, quo possint esse Christiani, hortatus fuerit beatissiut dignum fructum fecissent paenitentiae ? 5 mus lohannes, Illi qui necdum conprehenderant uiam iustitiae conprehendere cogebantur, nos qui iam tenemus urguebamur atque urguemur a te illud occupare iter iniquitatis, in quo positi noscantur ludaei. Quid igitur nobis posset accidere, si uipereis tuis de- v io pasti fuissemus consiliis, nisi ut ex Christianis fuissemus uipereae progenies effecti ? Cur haec fieri mandasti, nisi quia conserpentes nos tuos effici cupiueris, tu qui, cum scias dixisse dominum in euangelio : • Beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam, quia ipsi saiurabuntur. 7 Beati miséricordes, quia ipsi miserinecandum innocen 15 cordiam consequentur , et tamen dixeris tem ? Quomodo etenim beatus potero esse, si damnauero uirum iustum, si reiciens sitim iustitiae concepero ardorem iniustitiae ? Quomodo propter fructus iustitiae saturabor a deo, cum opus hoc iniustum faciat me Cain fratricidam ? 20 Quomodo iterum potero inter miséricordes fructibus misericordiae locupletatus regnum consequi caelestem, cum, si interfecero iuxta desideria tua dei seruum, inueniar non misericors, sed crudelis atque sceleratus, quippe homicida, cum, sicut ego inmisericors fuerim circa fratrem meum, sic sit et 25 circa me futuras ille misericordiae amator, ille iustitiae exactor qui dicit : ' Beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam, quia ipsi saturabuntur. 7 Beati miséricordes, quia ipsi misericordiam consequentur ? Quicumque, dicit dominus, soluerit unum ex mandatis his minimis et docuerit sic homines, minimus uocabitur in regno caelorum ; et dicis, Constanti, ut, quicumque non 50 fuderit sanguinem innocentis, non potest regnum consequi IV, 5,6.

Mt.

4/8 cf. Mt. 3, 8.

в cf. Mt. 21, 18cf.Mt. 5,6;Iacob. }, 18. 28/30 Mt. 5, 19. 6-7.

5,

8» dico ... iam(/. вО) 35 ec semusrorr. w essemus Kl V',i.t. Til «V/., a(= quod)/*r/>roKr. a scribis Hart (cf. p. XVllll et Lot 12) ас scribis VG (ас del. V1) scribis Til 36 cxscitissemus Hart 38 destruxissemus atquc G 36/37 si ut] sicut G 42 post iudicio in VG ego autem dico uobis quod omnis qui irascitur iteralur ; oar. 43 eum fatuum G, Hart ; TilHarl XXVII eum (um exp., suprascr. K') 44 et] tu me add. t.u. V1, tu Ga/c confatuo (coir, in fatue V1) V fatue Til 45 me suppl. Hart (cf. p. XI) 47 iusseris V, stantius VG Constan« TilHart 50 pone munus] pone49 rememoratus, emo ¡.ras. V del., suprascr. V1 80 uos от. G M quem] que mus G 91 offer Til qui] quis TU 64 quam G, TilHart quem V, del., 62 solis] sui add. exibet' = etur) G V1 suprascr.

s

6o

a

j5

malorum Athanasius, ut haec transgressus praecepta interfici eum mandares ? Nempe hoc, quod se Christianum dixerit aut dicat ; aliud etenim nihil est quod execraris atque es puniré cupiens in Athanasio. Non memineras praecepisse dominum etiam inimicos diligendos, ut eum quem ñeque in te ñeque in deum scires peccasse tam acerrime fuisses persecutus ? *s Au distis quia dictum est : diliges proximum tuum et odio habebis inimicum tuum. ** Ego autem dico uobis : diligite inimicos uestros et bénédicité maledicentes uos et benefacite eis, qui persecuntur uos, et orate pro eis, qui uos persecuntur, K ut suis filii patris uestri qui est in caelis, qui solis ortus exhibet super bonos et malos et pluit super iustos et iniusíos. 4* Si enim dilexeritis eos qui uos diligunt, quam mercedem habebitis ? Nonne et publicani

153

DE ATHANASIO II. iv-v

84

ita faciunt ? *7 Et si salutatis amicos uestros tantum, quid plus 48 Eritis ergo et uos v facitis ? Nonne et gentiles id ipsum faciunt ? sicut et uester est in caelis perfecti, pater qui perfectus est. Dilimandat etiam et tu nos persequeris, inimicos dominus ; gendos cur innocentis domini sacerdotis cruorem non tecum fuderi70 mus. Diuina clamât uox dicens : In quo iudicio iudicaueritis, et de uobis iudicabitur, et in qua mensura mensi fueritis, in eadem remetietur uobis, et tu dicis : 'lugulate quem deliquisse ignoratis'. Fontem malorum cum te esse memineris, fuisti tarnen ausus de eo quem sciebas false petitum a uobis dicere : 75 'Reus est mortis'. Adeo es excors, Constanti Auguste, ut née dictum illud domini, cum haec mandares fieri, potueris reminisci : 3 Quid autem uides festucam in oculo fratris fui, trabem autem in oculo tuo non uides ? * A ut quomodo dicis ¡ratri tuo : sine ut eiciam tibi festucam de oculo tuo, et ecce trabes in oculo Во tuo est? ь Hypocrita, eice primeo ¡ trabem de oculo tuo et tune uidebis eicere festucam de oculo fratris tui. Trabem in oculo tuo dicit esse dominus, et audes dicere Athanasio uiro iustissimo : 'Festucam habes in oculo' ? Ille enim nihil horum commisit, quae ei dignaris obicere ; contra tu quaecumque diximus es 'damnate' quotiens dixisti 'innocentem'. 85 perpetratus, V. Quam nos aliam uoluisti conprehendere uiam nisi tuam quam describit dominus dicens : Quam lata et spatiosa uia quae ducit ad interitum, et multi sunt qui intrant per illam ? Quia itaque sis in hac lata et spatiosa constitutus uia, praecepisti innocentem, cupiens profecto cunctis reuelari quod damnari 5 tua late perditio dominetur. Tempore quo uenisti ad Italiam, sic te lupum finxeras ouem, tamquam non fuissemus ex operibus tuis te reperturi, tamquam fugisset nos domini monella dicentis : ï& Adtendite uobis a ¡alsis prophetis, qui ueniunt io ad uos in uestitu ouium, intrinsecus autem sunt lupi rapaces ; V 16 ex fructibus eorum cognoscetis eos. Numquid non luxerunt ilico tristes uenenis diaboli in te inseminati amarissimi fructus tui, ut dicere temptasti damnandum fuisse inauditum ? Numquidnam non patuerunt confestim insidiae tuae lupi rapacis,

65

67/68 cf.

Mt. 5,44.

V, 2/3Mt.7, cf. Mt. 7, ij.

13.

70/72

Mt.

4 cf. ibid.

7, 2. 7 cf.

77/81

Mt.

Mt. 7, 15.

81/82 cf.

7, 3-5. 9/11

Mt-7,

Mt.

Ij-l6.

7, 4. 14

68 nos от. G V 69 cur Je/., tuprascr. Kl quod ^ tccum fuderimus TilHari te confunderimus VG, con del., cu lupraicr., n Jet. К1 72 remetietur LaíHart remitietur V, alt. i corr. in t K1 rcmittetur G, TU 74 de eo TilHart deo V, с add. t.u. V1, от. G 75 adeo] deo G nee] ne G 80 est ... oculo tuo от. Hart Я& ppetratus V, p de!., o suprascr., primurn TU quoties TilHart fr. litt, t del. V1 operatus TU 66 amicos, a i.ras. (ex ini)

Til

V,

V

2 quam1 tx quem 12 ilico latç V, a suprascr. K1 14 rapacis TilHart rapaces VG, e del., i tuprascr. V*

от. G

V, TU illico Hart,

154

155

DE ATHANASIO II, v

85

quod enim contra dei ouilem machinam construxisses maximam ? Fructibus ergo tuis quomodo non ouis fuisse lupus agnitus es, sic et quomodo sis, nisi tibi consulueris, arbor igni destinata, probant sacra euangelia. ie Numquid colligunt de spinis imam aut de tribulis ficus P 17 Sic omnis arbor bona bonos 18 20 fructus ¡acit, mala autem arbor malos Non polest frucius facit. arbor bona malos fructus faceré ñeque arbor mala bonos fructus 19 Omnis arbor quae non facit fructum bonum excidetur faceré. et in ignem mittetur ; 20 ex fructibus enim eorum cognoscetis eos. 21 Non omnis qui mihi dicit domine domine, intrabit in regnum sed qui facit uoluntatem patris mei. Si uoluntatem 25 caelorum, patris unici dei filii facis, ut eius filium neges unigenitum, ut ipsum patrem dicas non esse uerum patrem, ut fundamenta per apostólos coneris destruere iacta, ut interficeres atque interficias cultores eius, ut antestites ipsius de populis pelleres îo sibi commissis, ut absentem et inauditum damnari iuberes, ut haeresim tuam quae unam blasphémât diuinitatem patris et filii et spiritus sancti in ecclesiam introduceres, si haec cuneta, ut diximus, placita sunt deo patri, poteris intrare in regnum caelorum. Audis enim dicere unicum filium eius : intrabit in regnum 35 Non omnis qui dicit mihi domine domine, caelorum, sed qui facit uoluntatem patris mei. Damnari iubes innocentem ; non recolis in Éxodo dixisse deum : 22 Si rixauerint duo et percusserint mulierem in utero habentem et abortauerit non deformatum, detrimentum patietur. Quodcumque aestimaue-V 23 40 rit uir mulieris dabit cum dignitate. Quodsi deformatum fuerit, dabit animam pro anima, 24 oculum pro oculo, dentem pro dente, manum pro manu, pedem pro pede, M conbustum pro conbusto, uulnus pro uulnere, liuorem pro liuore. Credo nihil sacrarum te fugere scripturarum ; ñeque enim posses egregia nobis dare 45 mandata, nisi fuisses legis peritus. Legisti utique etiam haec : 24 Omnis qui audit hos sermones meos et facit illos, similem aestimabo illum uiro prudenti, qui aedificauit domum suum su per petram. K Descendit pluuia et uenerunt flumina, flauerunt 15

16/17 cf. Mt. 7, 16. 7, 2 1. 35/36

Mt.

Mt.

17/18 cf. 7, 2 1.

Mt.

24/26 cf. 18/Í5 Mt. 7> 16-21. Exod .21,22-25. 46/54 Mt. 7, 24-27.

7, 19.

»7/43

V

cf.

V

;

si

G

К

7'

15 ouilem, m del. 16 fuisse] sed add. V1 (i.u.) G, Til ; recle ouile G, TilHart Lai 57 ('lupus non ouis fuisse expectes, sed 22 omnis] Her/c) 23 mittetur G, TilHart mittitur enim add. 24 michi post dicit G KG, TU recte luetur Thru 32 tq. sic Hart (et sign, interr. post introduceres 25

uetal Hort

XVI

;

G

cf.

i

¡

(a

e

л

G

26 dei post filii G 27 fundamenta*

p.

p.

cf.

;

ueiat Tbrn I.e.

e

;

/.

facis] quo fit add. i.m. K', quomodo fit 28 iacta TilHart i.ras., ex um) K V, pr. M., siipratcr. V1 2» antestites del., ¡uprascr. Vf secta 35 non] enim add. G 38 abortauerit I/G, suprascr. Kl antistites G, TilHart abortiuerit TilHart, sed XXXXI adleclionem traditam redit Lat 8* 39 non 40 formatum 43 liuore] liuore*, deformatum] nondum formatum Gaic 44 egregia post nobis G 46 hos] uos hos G m trat. V 47 uirum, um del., o suprascr. K' supra G 32)

i.l. Til iecta V,

156

DE ATHANASIO II, v-vi

86

uenti, inpegerunt in domum illam, et non cecidit ; jundata enim erat super petram. 2e Et omnis qui audit sermones meos ñeque tilos facit, similem aestimabo ilium homini stulto, qui aediftcauit Descendit pluuia, aduenerunt domum suam super arenam. flumina, flauerunt uenti, inliserunt domui illi, et cecidit, et jacta est ruina eius magna. Quem te horum esse dicis, Constanti, 55 sapientem an insipientem ? Si dixeris sapientem, cur opera tua monstrat te insipientem ? Cur domus tua inuenitur conlocata super arenam ? Ñeque enim poteris supra petram te aedificasse domum tuam dicere, cum omnis sapiens uideat fabricam stultitiae tuae, cum omnis dei seruus conspiciat magnam hanc 60 quam praedixit dominus ruinam salutis tuae. In quo etenim inuenitur stare Christianus, nisi in eo, quod praeceptis pareat domini, nisi in eo quod, omnibus si fuerit ueLxatus proj nLomine dei filiij persecutionibus, tamen duret inmobilis ? In quo erit perfectus Christianus, nisi si etiam fuerit interfectus pro eo 65 quern tu negare dignaris uerum esse filium dei ? Tu contra, cum non in ecclesia sis, sed apud Arríanos dei inimicos, cum dei unicum filium negans sis, cum non sis implens eius mandata clementiae, sed magis destruere coneris, cum sis praeuaricator legis, cum desertor sacramenti militiae caelestis, cum persecu- V 70 tor dei religionis, cum te circa eius cultores praebeas carnificem, quomodo poteris sapiens uir inueniri similis illi, quern dixerit dominus supra petram aedificasse domum suam ? VI. Sed inquis contra haec : 'Non sum insipiens, ego noui me sapientem'. Si sapiens es, cur ea fecisti atque es faciens, quod soli possunt faceré insipientes ? Si es sapiens, cur damnari mandasti inauditum absentem, cur innocentem praecepis5 ti interfici, cur dei sacerdotes desiderasti hostes dei fieri ? Neque enim possint dei effici amici per hoc factum, cum dominum scias dixisse apostolis : M Si feceritis quod mando uobis, 16 iam non dicam uos seruos, sed amicos. Si sapiens es, cur f damnantem se f Athanasium dei sacerdos audiri debeo, tu eum io causas praestare allegationum suarum minime es passus ? Si 50

"

56/57 cf. 54/85 cf. Mt. 7, 24 et 26. lacob. 4, 4. 72 cf. Mt. 7, 24.

s

strant G, TilHart

V*

incipientem (¡:l ducet

G

57/58

cf.Mt.

64

50 supra 5в monstrat

G

V

61) i.ras. 54 dicit

G

V

7, 24.

ñeque

V,

-ât

в« cf.

VG

née

V1 mon-

58 omn ¡sapiens Til interfectus] intrinsecus G

57 super] supra

от.

G

48 inpegerunt ... inuenitur 51 similêscimabo Ti/Hart suprascr.

7, 26.

15, 14-15.

G

loh.

si

7/8

(/.

VI,

Mt.

К,

(s

in e

i

;

9

G

t

l)

9 ;

I*

/

9

;

3

VI, quod KG, Til luetur Lfst, Synt. Komm. 307 quae Ti/FLatHar/ G, TU dam damnantem V (damantem, n supraicr. K1 an clamantem leftndum nante Hart (cf. p. X VI III) signa corruptions atUidi ego se V del., suprascr. К') te TilHart audiri KG, Hart, alt. corr. К1 audire Til 10 es] esse G

157

DE ATHANASIO II, vi

15

20

25

}o

35

40

45

87

sapiens es, si es dei cultor, cur nos, quia Christianos esse fateamur, persequeris, cur eos qui se non dixerint esse Christianos, sed fateantur se esse Arríanos, uehementer diligis ? Si sapiens es, cur ad domum dei misisti saepe militem armatum ? Si prudens es et dei te nosti seruum, cur eius populum armis es persecutus atque persequeris ? Cur postremo fidem apostolicam atque euangelicam haereticam dicis et haereticam catholicam pronuntias ? Tu te dicis sapientem ; sed contra nos cernimus nullum posse qui haec faciat esse sapientem. Quis etenim sacrilegus poterit dici prudens nisi ab inprudentioribus se ? Si tu sapiens es, Constanti, quis sit te insipientior, inuenire non potero. Tune adhuc tibi uideris esse sapiens, qui fueris arbitratus, quod enim prophetae, apostoli ac martyres pro creatura fuerint interfecti ? Negare enim non audebis cunctos hos pro único dei interfectos filio. Quomodo poteris dici sapiens, qui non solum descendentibus pluuiis, fluminibus inundantibus, flantibus uentis resistere non temptaueris, ne temet, qui domus esse inueniris, pessumdedissent, sed et ipse in pluuias, flumina uentosque te uerteris ad hoc, ut nos tu, turbo atque procellaV diabólica, tecum ad exteriores traheres tenebras ? 19 Manifesta autem sunt, dicit apostolus, opéra carnis, quae sunt adulteria, fornicationes, inmunditia, inpudicitia, luxuria, 20 idololatria, inimicitiae, contentiones, aemulationes, irae, rixae, ueneficia, dissensiones, haereses, 21 inuidiae, homicidio., ebrietates , comissationes et his similia, quae praedico uobis, sicut praedixi, quia qui talia agunf regnum dei non consequentur. Et furit in innocentis песет mens tua sapientia uigens ? Clamât apostolus quod homicidae non sunt possessuri regnum caelorum, et tu Constantius prudentissimus dicis imperator : 'lugulate absentes, mactate inauditos, interficite innocentes, et uestrum erit dei regnum'. Hinc datur inte'legi, quam sis sapiens, si denique ille sis qui domum tuam aedificaueris supra petram. Dixisse etenim te negare non poteris : 'Ego propterea cupio damnare Athanasium, quia desidero placeré deo'. Sic utique et nos placere desiderasti deo, quomodo iam tu placueris, ex quo uidelicet Athanasium es dignatus cogitare interimere in nostra omnium conscientia domini sacerdotum. Sic in primordio Cain deo placuit, mox ut interficere meditatus est fratrem, quo-

26/27 cf. 5, 21.

Mt.

30 cf. 7, 27. 42 cf. Mt. 7, 24.

Kl add.

Mt.

8, 12.

80/86

Gai.

j,

19-21.

38 cf. Gai.

13 sed] se G fatemur G 12 se ex si K* nos s.u., i.t. TU 25 in V, от. Til prophetae] pro prophê G 28 inueneris G 34 comissationes К cornterfecto G poteris poil dici G 36 furit G. P. ap. Lai, Hart fuerit VG, Til in miss- Hart commess- G, Til 44 utique et nos] et utique G 46 cogitare] cogère G 47 omn&u V от. G sacerdotem Ge/c 48 ut от. G 11 post esse 14 es от. G

23 enim del. in

158

DE ATHANASIO II, vi-vii

88

51/61 Rom.

7Î cf. Rom.

i,

64/67 Rom. 12, 17-18.

28-32. 12, 18.

68/6» cf. Rom. 12, 17.

7l/

49 sign, corr. adpotui ego ; uerba aliquot mibi intercidisse uidtnlur M numquid non G • te negare G negare TilHart denegare egotenegare haec te] haec te te К S3 faciant TilHart ; faciunt KG 56 detrectatores Til contume p.

К XXX

cf.

lies V, so suprascr. V* Л8 obsequentes TilHart obsequentibus VC 60 quo 6l subito om. G 63 temperare V, ob add. niam ... consentiunt om. 64 malü ex malo K1 s.u. V* obtemperare TU 65 sed etiam ... coram deo BS&cnim K, enim del., aut suprascr. K', autem /'./. T//enim Hart 69) om. 71 inueniebamur 72 desiderans V, te suprascr. inter litt, n et V1 ita ut deside73 excitus LatfHarl exitus KG, TU rantes leffttur

G

s

5

в 1)

70

(/.

65

G

60

G

55

modo t uidetur, Constanti, unde sit radix tua, de qua descen disset stirpe. Numquidnam poteris denegare post haec te in illo esse choro quem narrât apostolus Romanis ? 28 Et sicut non probauerunt deum haber e in notitiam, traduit illos deus in reprobum sensum, ut fanant ea quae non conueniunt, *• repletos omni iniquitate, malitia, inpudicitia, cupiditate, nequi\tia¡, plenos inuidia, homicidiis, contentione, dolo, malis moribus, susurratores, *° detractores, deo odibües, contumeliosos, superbos, sibi placentes, gloriantes, inuentores malorum, parentibus non obsecuentes, 3l insipientes, inconpositos, sine affectu, sine misericordia, 8î gui cum iustitiam dei cognouerint, non intellexerunt, quoniam qui ialia agunt digni sunt morte. Non solum V qui illa faciunt, sed etiam qui consentiunt facientibus ea. Ecce nimius amor in te subito circa nos ortus quid nobis contulerat, si tibi temperare auderemus ? Mortem hauseramus perpetuam. Item dicit infra : 17 Nulli malum pro malo reddentes, prouidentes bona non solum coram deo, sed etiam coram hominibus. 18 Si fieri potest, quod ex uobis ipsis est, cum omnibus hominibus pacem habentes. Sitiens haec calcan salutaria mónita es nos hortatus puniré innocentem. Quomodo etenim bona non solum coram deo, sed et apud homines prouidisse inueniebamur, si damnassemus innocentem, qui dedissemus formam ad sanguinem fundendum iustorum ? Quomodo cum omnibus inueniebar hominibus pacem desiderans habere, qui suggestione tua falsa haeretici excitus pacem extinxissem consacerdotis mei ? VII. Die, Constanti, uerum crimen detulisti de Athanasio ad dei ecclesiam an falsum ? Si uerum te detulisse certum habes, proba mihi qui te iam falsi criminis cognoui portitorem. Arbitraris nihil te malorum in conspectu egisse dei ? Quae te conpulit ratio fieri testem falsum ? Cur mendax imperator extitisti ? Cur non timuisti, ne exemplo Ananiae et Sapphirae fuisses extinctus ? Loquitur in Actibus apostolorum scriptura

(/.

so

159

DE ATHANASIO II, vu

89

dixisse beatum Petrum ad Ananiam : VI quia repleuit satanás cor iuum mentiri spiritui sancto, ut subtraheres de pretio praeio dii ? 4 Nonne manens tibi manebat et uenditum in tua erat potentate ? Quid est quod posuisti in corde tuo rem istam ? Non es mentitus hominibus, sed deo. 6 Audiens autem Ananias hos sermones cecid.it et expirauit. Et factus est timar magnus super omnes qui audiebant. * Surgentes autem aquiescentes sustulerunt 3

7

Factum est autem interuallum horarum fere trium, et uxor eius nesciens quod erat factum intrauit, 8 dixitque ad illam Petrus : die mini, si tanto praedium uendi- V disti. Ilia uero ait : tanti. ' Quid conuenit inter uos temptare spiritum domini ? Ecce pedes eorum qui sepelierunt uirum tuum 1° 20 in ostio sunt et Et protinus cecidit ante pedes eius efferent te. et expirauit. Credo legeris haec, et tarnen non timueris concinnare mendacium ante domini conspectum. Quare istud fecisti, nisi quia sis sapiens ? Quid tu tibi futurum existimas, qui sis non solum mendax, sed homicida, non solum homicida, sed 25 et haereticus ? Credis tibi inpune tanta cessura ? Credis te euadere posse aeterna supplicia ? Ananiae dicitur : Vt quid repleuit satanás cor tuum, ut fuisses mentitus spiritui sancto ?, et dices, Constant! imperator, quia non repleuerit satanás cor uestrum Arrianorum, ut mentiti fuissetis spiritui sancto main dei ecclesia. Ecclesiam etenim conuenisti dicens : nenti 30 'Deliquit in deum Athanasius' ; et uidebat spiritus sanctus mendaces animas uestras, sicut uidit et Ananiam ac Sapphiram. Videbat, inquam, spiritus sanctus, quando haec fingebatis, quod enim idcirco talia fuissetis commentati circa Athana3î sium, quo possetis uestram haeresem introducere in ecclesiam, quo possetis apostolicam destruere traditionem. Ananias et Sapphira, propterea quod agrum suum uendentes fraudauerint de pretio, quod ausi fuissent non intègre loqui ante dei apostolum, taliter iudicari meruerunt. Tu qui non solum crimina falsa 40 dei seruo obiecisti, sed et omnem domum dei fueris persecutus, qui effuderis cruorem cultorum eius, qui sacerdotes eius miseris ad metalla et exLiliaj et haereticos locis ordinaueris eorum, qui euangelicam fidem dixeris haereticam et blasphemiam 15

eum et euntes sepelierunt.

VII,

8/21

VII,

8 Ananian

Act.

5,

3-ю.

26/27

Act. j,

}.

88/30 cf. ibid.

Hart 9 spiritui sancto (cf. l. 27 et 29) TilHarl spu sc(t)o V1 10 erat TilHart erit KG, a supraicr. 14 omne K, Kl s add. t.u. Kl adolescentes Hart 17 tanto KG, o del., i suprascr. К' tanti TilHart 20 inostisunt V, o add. s.u. К1 23 qui] quis G 29 et от. G credis1 TilHart credes KG 28 et dices ... spiritui sancto 29) от. 31 dereliquit 34 enim del. К1, от. TU 38 integre] 37 fundauerint G 39 taute intingere G 41 qui1 ex quid poitqupinG catholicam fidem dixeris catholicam hereticam (cf. 43 blasphemiam ColHart blas43) del. phemam KG, TU G

1.

G

G

(/.

i suprascr.

G

KG,

i6c

DE ATHANASIO II, vu-vin

go

ев/es Dan.

ij,

20/21 (Sus. 20-21

LXX).

47 existimans G 48 non post maxima G 49 aduersariis 59 TV/Her/ aduersarius KG, u eorr. in i K1 52 qui | a G 57 sic] sicut G uiridiarii V, Hart, lirt. i del. К1 uiridarii Til uiridiari G (Ю uos G concu в! nobis] uobis G 6í quoniam] quo G piscentia tui] concupiscentiam G 65 Niceam G, Til 66 doctrinam VC, am del., с tuprascr. V1 doctrinae TilHart, 67 enim от. TilHart ¡ed La/ 42 t.u. V) 68 inter uos et modis in G uobis ex mobis del. 69 poterit 7Î tarnen] ut tarnen Hart', ¡ed et misceremur V, cmur exp., luprascr. K' 73 fieri*, postea(p. XI1II) repudiauit 46 et1] ас Г/7

( #

XX VIII

G

;

temptes Hart p. uoluerimus cf.

credo ex crede V K1 temptas G, TU te от.

temptis V,

a

i

G

V

VIII,

Л

del.

G

70

G

65

e]

6o

cf.

55

1

50

uestram dixeris catholicam, qui introduxeris idololatriam in ecclesiam. qui deseraeris deum Abrahae, deum Isaac, deum lacob et omnium prophetarum, apostolorum ac martyrum et idololatriam fueris Arrii secutus, existimas, si in hac blasphemia atque crudelitate duraueris, quod non in te maxima sit V uindicta futura ? Deinde si aduersariis Susannae sic est deus uindictam daré dignatus, in te arbitraris non grauiorem processuram ? Procedet, mihi crede, si non te mature conuerteris. Si enim illi, quia Susannae pudicitiam uiolare fuerant conati, haec quae subieci meruerunt consequi, quanto magis tu qui ecclesiae es adgressus uiolare castitatem ? Petiuerunt illi falso crimine Susannam, et uos totidem petistis non solum Athanasium, sed et cunctos uobis resistentes. Aut unum daré poteris e resistentibus, cui non adplicitum fuerit crimen ? Sic uos fuistis armati ad ecclesiae uiolandam castitatem, sicut illi ad Susannae fuerunt, qui dixerunt : 20 Ostia uiridiarii clausa sunt, nemo nos uidet, in concupiscentia tui sumus ; propter hoc con senti nobis et esto nobiscum. " Alioquin falsum testimonium dicemus aduersum te, quoniam erat tecum iuuenis et propter hoc dimisisíi puellas a te. Aut temptabis negare esse dictum : ' Desiderantes sumus nos Arriani et uos Christiani unum effici corpus ; derelinquite fidem quam apud Niciam contra nos tenetis conscriptam, adquiescite Arrii doctrinam ; alioquin quia nos multum possumus, Imperium enim nostrum est, quibus uelimus uos modis grauabimus, et omnes tollemini e uestris sedibus' ? Non poteris haec ita se habere negare, cum deo perosae meditationes tuae rebus gestis fuerint reuelatae. Cur enim cogebamur, etiamsi non damnaremus Athanasium, tarnen communioni misceremur Arrianorum, nisi quia tu leño haeresis Arrianae cunctos nos cuperes quouis modo fieri consacrilegos tuos ? VIII. Sed credo adhuc temptes negare non te idcirco persequi nos, quia noluerimus Christiani fieri Arriani. Quomodo negare poteris, cum sanctissimum Dionysium Mediolanensium episcopum, qui iam tibi falsa adserenti credens damnauerat

s

45

tuprascr.

161

DE ATHANASIO II, vin

91

cur Arrianus esse noluerit, miseris ad exilium ? V 162 5 Athanasium, Aut si non est Auxentius, quern loco illius tu temerarius ac pestilentia ordinasti, Arrianus, si Auxentius fidem sanctam apud Niciam descriptam tenet, poteris née tu esse Arrianus, née haec omnia sicut adsero egisse poteris et non misisse criio men Athanasio falsum. Fortassis dicas hinc non esse catholicos, quod Susanna fuerit exaudita, nos uero minime. Quantum apud nostram conscientiam est, tune nos uindicatos nouimus, quando tu serpens publicatus es, quando patuerunt cuneta uenena tua, quando omnis machina tua patefacta est ; sic desiderabamus de uobis inimicis dei, ut 15 etenim nos uindictam uos deus esse haereticos reuelaret populo suo. Omnis paene cognouit iam mundus false Athanasium petitum per uos, huius esse iniquitatis auctorem ; conspectus etenim es aliud te cupientem implere aliud protulisse. Ad populum 20 ingemescens dicit Susanna : гг Angustíete mihi undique ; si enim hoc egero, mors mihi erit. Si autem non fecero, non effugiam manus uestras. 23 Melius est mihi non jacienti incidere in manus uestras quam peccare in conspectu domini. Et nos crimina mox ut uidissemus inposita a uobis, extincturi eramus faces nos2j tras, quoniam essemus ut estis uos tenebrae ? Qui Christianus non dicat melius esse sibi interfici a te praecursore antichristi quam in uestras ire Arrianorum uel quorumlibet haereticorum tenebras ? Inpingi fecisti crimina non solum Athanasio, sed et nobis, cur noluerimus Christiani effici Arriani. Non defuerunt singula quae possunt obici crimina singulis, quo nullus 30 uideretur e nobis propter deum missus ad exilia, sed quod quasi pro criminibus nostris. Cum sitis igitur uos rei tantorum criminum, quia non uobiscum habere deum iratum uoluerit Athanasius, dixistis eum reum esse mortis ; hoc fecerunt et V 163 35 illi quibus in hoc scelere pares estis presbyteri. Loquitur enim scriptura dicens : 27 Et factum est in die altero, 28 ut conuenit plebs ad uirum eius loachim, uenerunt duo presbyteri pleni ini-

VIII,e/7cf. cf.Prou.13,9. cf. Prou. 2, ij.

Prou. 21,24.

20/23 Dan. 15, 22-2J (Sus. 22-23 28cf.Dan. 13, 23 (Sus. 23

25cf.Eph.5,8.

36/57 Dan. 15, 27-41 (Sus. 28-41

— quod) tuprascr. K', i.t. 5 cur] $ ( tia txp., s tuprascr. V1 pestil(l)ens G, К niceam G, TY/(e ex i K') TU Stangl

78)]

miscuissc uel inposuisse

lOnon]uosHart(cf.p.XJiXI!)

LXX).

LXX). LXX).

24/25 27/28

TU 7 pestilentia (dubit. tuetur Thru 13) V, TilHart fidem Til'Lat'Hart quidem KG, в misisse {recle tuelur tenet] fidem add. С Harlc,

sed postea (p.

XXXVll)

repudiamt

12tunc]tuG nouimus] noui m (= mihi)G 15 desiderabimus G 18 te suppl. Kl(/.w.) ,TiiHart etenim es] et emincs G 19 populum] senes Til 21 effugam G 24 exstincturi Hart faces nostras Har/ (cf. p. XVllIl/XX et Lût 26) faceres nrâs V, frës nrôs tuprascr. K« fratres nostros G, TU 25 qui KG, TU, s add. К« quis TilcHarl 2« ducat G 2» сигЛ/., Slc*,t•-• i loh. 3, 15. i loh. 3, 10-12.

42/4J cf. i loh. 3, i

XVI, 4/4 cf. Tob. 2, 14. i loh. 2, il.

8

Mt.

j.

22, 39.

60/61 cf. i

loh.

8/9 Rom.

3,

il.

13, 8.

62/68

12/13

cf.

48 enim in V dtl., от. Til 40 tantum post et ipsc Til V 41 domos V, alt. 50 perpetrar! KG, Hart, i corr. in e K1 perpetrare Til Hart 44 odiri**, gi eras. V 48 Athanasii TilHart athanasi o del., u tuprajcr. K1 64 et 67 quoniam] KG, i suprascr. K1 63 omnes Hart uero] uestrum G 68 iusti G quö G 46 extitit, lerl. t del.

XVI, l athanasi K Hart eu KG, corr. in eo

7 retine

K'

G

9 enim

KG

etenim TilHart

11 maleuolentia tt beneuolentiam

TU

10 eo

TU

176

DE ATHANASIO II, xvi

104 l3

Nolite enim, inquit, mirari, fratres, si odit nos Nos scimus quoniam transitum fecimus a morte ad 15 uitam, quoniam amamus fratres. Qui autem non amat, manet in mortem. 15 Omnis qui odit fratrem suum, homicida est et scitis quia omnis homicida non habet uitam in se manentem. Ne audeas iam dicere : 'Damnate innocentem', homo non habens in te uitam manentem, homo qui necdum feceris transitum de 20 morte ad uitam. Si enim fecisses, hoc est si in unicum dei filium sicut nos credidisses, née homicida esse delegisses, ne uidelicet inciperes iterum regredi ad mortem. Duplici igitur modo constitutus sine spe uitae dignatus es imperare dei sacerdotibus interficere innocentem. Sed fortassis temptes dicere : 'Amo 25 amantes deum et odio habeo odientes eum'. Sed haer de Athanasio non poteris dicere, quoniam quidem magis constet te odire deum, quia et dereliqueris illum et transitum feceris ad idololatriam. Itaque, quia nullam culpam persequeris in V dei sacerdotem, sed solam iustitiam, sed solam dei religionem, 30 superest ut adhuc uideas nos, quos hortabaris innocentes inter ficere, quales esse iusserit circa conseruos nostros iste beatus apostolus lohannes : lue propter nos animam suam posuit, et nos debemus pro fratribus animas nostras poneré. Ab apostólo iubeor animam poneré pro fratre, et a te antichristi mancipio mihi fratrem interimere. Et iterum, 21 Fiduciam, 35 praecipitur inquit, habeamus ad deum, M et quicquid petierimus accipiemus ab eo, quoniam mandata custodimus ; et quae ei placent ante гз in nomine filii ipsius lesu Christi conspectum eius faciamus et amemus nos inuicem, sicut dédit mandatum nobis. Sed quo40 modo potero audiri ab eo in omni obsecratione, qui sim non seruans mandatum eius ? Vt enim diligam fratrem meum mihi mandauit, non ut interimam. Et infra : Carissimi, ame mus nos alterutrum, quoniam caritas ex deo est. Et iterum : 8 Quicumque non diligit fratrem, non nouit deum, quoniam deus mansitare.

saeculum

14

loh. 3,13-15. 19/ïOcf. i loh.j, 14. 32/33 IS/lBcf. i Ioh.3, 15. :w 4" cf. i loh. 3, 16. 33/34 cf. i loh. 3, 16. 35/39 i loh. 3, 21-23. i loh. 3, 22. 42/43 i loh. 4, 7. 44/50 i loh. 4, 8-n.

13/171

14 nos scimus] noscimus G 16 mortem VG (in quoniam] quo G ; item I. 15 XК in finefolii humare deleti et cultro mulilali litterae m uestipia modo extant ; sed 17 ne audeas ... manentem ne née Tï/c 35) morte TilHart 1У) от. 24 Hart non TU 20 dei post filium 23 dei] de Hart, sed. carr. p.

G

G

(/.

cf.

V

К XXXXl

25 G, Hart temtcs V, corr. in tentes K1 tenes TU, corr. L Extent angelí et sef>arabunt malos a iustorum conuersatione, 60 et mutent illos in caminum ignis ; ibi erit fletus et siridor 2j dentium. Dignaris pro nihilo habere persequi seruos unici dei filii, tu membrum diaboli, qui fueras arbitratus quod omnem sanctam ecclesiam. Sed posses perducere ad scandalum conspice quae tibi atque omnibus consacrilegis tuis promittat deus : ь Qui acceperit unum puerum talem in nomine meo, me jo accipit : • qui autem scandalizauerit unum de pusillis qui in me credunt, expedit ei ut suspendatiir mola asinaria in collo eius et v mergatur in profundum maris. 7 Vae autem huic mundo ab scandalis. Necesse est enim uenire scandala, uerumtamen uae homini illi per quern scandalum uenit. B Quod si manus tua uel 35 pes tuus scandalizat te, abscide eum et proice abs te, et infra : Videte ne contemnatis unum ex his pusillis ; dico enim uobis, quod angelí eorum in caelis semper uident faciem patris mei qui in caelis est. Igitur qui non solum sis spernens credentes in eius maiestatem diuinam, sed et es interficiens, quas erit merces tibi iste quem negas, qui tibi expediré dixe40 repraesentaturus rit, si molam asinariam suspenderes collo tuo et in profundum maris fuisses praecipitatus, quam unum ex credentibus in eum perduxisses ad scandalum, quam unum contempsisses ex illis qui sint regnum possessuri caelorum ? Quae erit repraesenta45 turus tibi qui ea de causa eius sanctae ecclesiae ex membris scindi merueris, quia sis per quem scandala diabolus inmiserit nostris diebus in dei populum ? Quia licet concitaris scandala, tarnen deceperis eos tantum qui te nesciuerint iam sic aruisse, ut riuus praecisus a fonte, ut fractus ramus ex arbore ; ceterum qui te extra ecclesiam cognoscimus positum, qui host em 50 ID

48/49 cf. Cypr., De mil. eccl. 5, 1 34/1 36 (CCL III 253) : ab arbore frange ramum, fractus germinare non potcrit ; a fonte praecide riuum, praecisus arescit.

23/25 Mt. 13, 49-50. 18, 10. 41/44 cf.

cf. Rom.

ii,

Mt.

26/17 cf. Mt. 18, 7. 18, 6-7« 3. 46/47

29/35

Mt.

18, 5-8. 36/38 Mt. 4« cf. Is. 19, 7.

cf. Mt. 18, 7.

17.

XXXV

cf.

ad

V,

eras.

V

del.

G

i

hostem] in add.

p.

qui«]

XXXI

qui»

,s

;

47 quia VG, Til qui Hart 50 cognoscamus

cf.

lilt.

48 nescierint

G

V

bis

G

trot.

G

rep*sen*àturus, concitari

G

G

d

G

s

V

a

G

G

13

a]

G

LaflHart ;

d p.

gaudeat hue V gaudeas hue Til I/1 15/16 dei post filii G, TilHart 30 de ex ex G Si credunt ex 28 consacrtlegiis G pusillis] istis nîii. 35 scanda-ant G 32 dimergatur 31 expedit ei] expedite G 38 sispemens liset G К1 abscinde TilHart abscide VG, lineóla add. t. lilt, Ai. V1 V, supraicr. 40 qui TilHart quid VG, 30 diuinam от. 41 molam asinariam TilHart -a -a VG -i -à V1 44 sunt regni V, corr. V1 20 gaude adhuc G, 22 dominus от.

179

DE ATHANASIO II. xvii-xvin

107

unici filii dei cernimus, scientes te mortuum conatos tuos deo iuuante subter pedes nostros esse conspicimus. Scimus etenim mortuum uiuis dominari non posse. Sed qui dicis uiuere te in Christo, unde probare es potens, cum eum sis negans ? Viuere 55 etenim non possunt nisi qui illum fateantur urrum deum essi-, uerum dei filium. Vnde es uiuens, cum nos idcirco persequaris, quia eius esse nos fateamur seruos ? XVIII. Aut numquid ob aliam nos pc-rsequeris causam ? Numquid fortassis inuenisti nos in te deliquisse et idcirco in nos tam infestus es ? Nos in te peccasse nosrm-t non retinemus. Quomodo etenim in te peccasse nos probari poterit, cum te 5 de morte uenire ad uitam urgeamus ? Et tarnen si sentis nos in te deliquisse, accipe quae te circa nos faceré iusserit domi- V nus dicens : 1S Qnod si peccauerit in te ¡rater tuus, uade et corripe eum inter te et ipsum solum : et si audierit, lucratus eris fratrem si autem non te audierit, adhibe tecum adhuc unum uel tuum ; io duos, ut in ore dniim uel trium testium stet omne uerbum. 17 Quod si non audierit eos, die ecclesiae : si autem ecdesiam non audierit, sit tibí tamquam ethnicus et publicanus. Cum haec non feceris quae praeceperit dominus fieri, cum non solum tu in te et nos non monueris, quibus praesentibus Athana15 sium unum e nobis conuincens reum fuisse, sed coegeris eum inauditum a nobis damnari consaccrdotibus suis, cum ei audientiam abstuleris, quomodo nos tu iuste poteris incusare, quod enim deliquerimus in te, nihil horum mandatorum domini cum impleueris ? Cur nos tam infeste persequeris, cum ma zo gis tu sis reus praeuaricationis, qui minime circa nos prout tibi dédit mandata dei unicus filius egeris, sed qui prout placuerit inimico nostro diabolo cuneta gesseris ? Illius etenim est huiusmodi consilium, illius talis uoluntas, ut inauditus damnetur, ut absens interficiatur, ut innocentis crúor fundarem egeris eo modo quo iusserit te 15 tur. Cum non, inquam, dominus, ausus fuisti agere perferre ad beatam ecclesiam, fuisti ausus dicere : 'Peccauit Athanasius et débet ab omnibus eius condemnari communio'. Sed quid dicere temptabis ? 'In

"

43/44 cf.

XVIII,

Rom. 7/11

6,

Mt.

II. 18, 15-17.

13/14 cf.

Mt.

18, 15.

M

cf. Mt. 18. 17.

ЛЗ qui] quid KG, del., u suprascr. V1 conatus G, TilHart TV/Her/ (liga, inttrr. post Christo /. 5-/ Hart) quod Hart*, sed postea (p. XXX sq.) recle lectionem qui praetulil et interp. correxit ; teterum ita iam Gal

SI conatos V, o

XVIII,

t Aut nu qui dobaliä G 2 dclinquisse G Д urgeamus corr. in urgescimus ; tic i.t. post de G 10 ore«, 1 lite. eras. duum KG duorum TilHarl

K'

4 poteris G 4/í te 9 adhuc от. Til

TU

14 V 13 solus La/' inter La/lHar/ in KG, Til moueris V, n add. s.u. K1 15 conuincens KG, Til conuinceres La^Hart (cf. p. XXIIll) l« dampnare G quoeeeris K 17 nos tu TilHart nos te К post te G Í7 athanasius ex -um K

180

DE ATHANASIO II, xvin

io8

deum deliquit' ? Et ecce inueniri non potest quod in deum siquidem ñeque tu ñeque consacrilegi tui filii meretricis haeresis Arrianae possitis testes admitti contra catholicum episcopum. Dominus etenim loquebatur de tribus catholicis testibus, de seruis maiestatis suae, ut illis crederet beata ecclesia, non uobis profanis, ex adulterio de meretrice natis. Ceterum si non ita acceperimus domini istud praeceptum, poterunt et Saturni atque omnium idolorum cultores admitti contra dei domésticos testes, poterunt et conblasphemi V i8i tui a deo derelicti, sine lumine ut tu es positi ludaei. Si enim uos haeretici et quidem omnium sectarum admittendi estis testes contra Christianos, debent et ethnici et ludaei, siquidem siue ludaei siue ethnici siue uos haeretici positi extra domini ecclesiam sitis sine deo, ut tune illi cuncti qui non fuerint in area sanctissimi Noe. Vt enim illi positi extra arcam saluari non potuerunt, ita nee uos, sed sic sitis interituri, nisi credentes in unicum dei filium eius in sancta ecclesia fueritis commanentes nobiscum. Si igitur testes ñeque tu ñeque conblasphemi tui esse potestis, quomodo fecisti, insulsissime rex, damnari et quidem a consacerdotibus suis totius uirum innocentiae ? Addo illud, quia iam ilium accusaueratis fuisse homicidam apud Serdicam in synodo catholicorum, et probare minime ualuerit iniquitas uestra. Addo quod tu ipse ad ecclesiam Alexandrinorum dederis litteras adstruens illum uirum iustum, episcopum catholicum. Ad ultimum, tametsi peccasset, Athanasius fuerat pellendus a populo sibi commisse, et quidem ut ille populus alium e corpore suo dignum peteret sibi fieri episcopum ; non tarnen fuerat gladio per te imperatorem petendus. At cum tu loco innocentis, in quem nihil ueri consti tuent, loco catholici miseris consacrilegum tuum Georgium et nolentibus eius maculan sacrilegio tantas contumelias tantasque intuleris poenas, ut plurimos proscripseris, relegaueris in exiliis, in metallis, quam plurimos etiam interfeceris et hodieque non desinas ea faceré blasphemiam tuam, quae est et Georgii, suscipere nolentibus, quae irati hostes, inmanissimi barbari uix faciant, quomodo te arbitraris posse intellegi

jo deliquerit,

}5



45

50

55

6o

32/33 cf.

Mt.

1 8, 16.

.17 cf. Eph. 2, 19.

42/44 cf. Gen. 7, 21/25.

30 filiae V. \ add. s.u. V* 33 de 31 possitis TilHart posáis KG, s add. s.u. К« 44 sitis] 'estis txpecseruis TilHari deseruisse KG, se del. K1 4Z fuerunt G tes' Har/c, quodp. XXXXI corr. in 'eritis /. pro estis' 44 in1 от. G 47 fecistis 4B ilium] illam G 50 probari Co/c G 51 iniquitas G, TilHart iniquitatis К 55 с от. G 56 impcratorc G 57 ad K in quem nihil ucri] iniconstituerit KG, Til ; tuttur Lfsl, Éranos 10, ttilO, 174 quum nihil ueritus La/' 58 catholici G, constitueris La/' Hart (cf. p. XXIII sq. ; 'an constiterit ?' Hart*) Lat'Hart catholicis K, alt. i del., u suprajcr. Kl catholicus Til (constituerit loco, 6Ï hodieque KG, Har/(hodie quoque catholicus miseris) 61 interfecturis G 63 georgiis G Her/0, sed postea, p. XK///, repudiauit) hodie Til

DE ATHANASIO II, xvni-xix

109

Christianum, qui et feris saeuissimis uidearis esse ferocior et beluis omnibus inmanior ? Fuisti ausus dicere Athanasium percutiendum, non conspiciens tune uos Arríanos esse punitos et quidem dei uirtute, quando idololatriam introdúcete estisV meditati in domini ecclesiam. XIX. Sed adhuc dicas fortassis : 'Deliquit in me Athanasius'. Vt omittam quia et in hoc mendax sis, non sciebas scriptum, quid circa in te delinquentes agere te praeceperit dominus, ut sic gladio eum fuisses persecutus ? 21 Tune accein me ¡rater 5 dens ad eum Petrus dixit ei : domine, si peccauerit meus, quotiens remittam ei ? usque septies ? 22 Dieu illi : non dico tibi usque septies, sed usque septuagies septies. An erubesces audire Athanasium fratrem tuum ? Si Christianum te profiteris, debes omnes Christianos fratres dicere et quidem non io solum Athanasium, sed et eos quos uideris stipem petentes. Omnes etenim in ecclesia domini constituti unum sumus ei, apud quem non sit acceptatio personarum. Et tamen bene feceris, si nolis ilium dici fratrem tuum ; tu etenim filius pestilentiae cum sis et ille unus sit de filiis lucis, tu cum mancipium si dica15 sis nostri inimici et ille sit seruus dei, est iniquissimum ris frater hominis dei praecursor antichristi. Si deliquisse illum in te in aliquo uideras, dimittendum ei fuerat ilico a te, ut tibi dimitteret crimina propria deus. Nunc uero quia dimitiere nequiuisti propter contumaciam atque maliuolentiam tuam, 20 tibi, qui praeceptum domini inritum fecisti, accipe quae possint repraesentari : 21 Tune accedens ad eum Petrus dixit : domine, si peccauerit in me frater meus, quotiens remittam ei ? usque septies ? 22 Dicit illi : non dico tibi usque septies, sed septuagies septies. 23 Ideo simile est habitum regnum caelorum 24 Et 25 homini régi, qui uoluit rationem poneré cum seruis suis. cum coepisset rationem poneré, oblatus est ei unus qui debebat decem milia tálenla. гь Сит autem non haberei unde redderet, iussit eum dominus uenundari et uxorem eius et filias et omnia quae habebat et reddi debitum. 2* Procidens autem seruus ille 30 or abat eum dicens : patientiam habe in me, et omnia reddam tibi. V 27 Misertus autem dominus serui illius dimisit eum et debitum dimisit ei. tB Egressus autem seruus ille inuenit unum ex conseruis suis qui debebat ei centum denarios, et tenens suffocabat eum

65

XIX, loh.

4/7 Mt. 18, 21-22. 12, 36. i Thess. 5, 5.

95 scuissimes

V, ait.

lief. Rom. 2, il. Eph. 6, 9. Col. 3, 25. 21/44 Mt. 18, 21-35.

e del., i suprascr.

XIX, Squid] que id С

erubescis TilHart

ledelinquisseG 22 quoties

reddidi

KG

TV/

14 cf.

K1 seuissimis post ferocior G

в quoties 7V/ 7 septuagesies TU erubesces KG 8 et] te G 11 in от. G 12 sit] est G acceptio G 19 maleuolentiam Til 21 praesentari TU 17ei]enimG 24 septuagesies TU 27 millia Hart 29 reddi TilHart

33 diñarlos

K

182

1 83

DE ATHANASIO II, xix-xx

no 35

40

45

50

55

60

65

dicens : redde quod debes. dicens : patientiam habe

" Et procidens

seruus Ule rogabat eum me, et reddam tibi. 30 lue autem noluit, sed abiit et misit eum in career em, donee redder et debitum. 31 Videntes autem conserui eius quae fiebant contristati sunt, et uenerunt et narrauerunt domino suo omnia quae facta erant. 82 Tune uocauit eum dominus suus et ait illi : serue 33 non nequam, опте debitum remisi tibi, quia rogasti me ; oportuit te quoque misereri conseruo tuo, sicut et ego misertus sum tibi ? 34 Et iratus dominus eius tradidit eum tortoribus, м Sic et uobis quoad usque redderet uniuersum debitum. faciet est, meus in caelis si non remiseritis unusquisque pater qui fratri suo de cordibus uestris. Quid respondis ad haec tu, cuius mentis oculi uidere minime potuerint haec quae praeceperit fieri dominus ? Vbi ponis illud, quod ñeque in te ñeque in deum deliquerit, sed sit sustinens persecutionem, cur apos-

in

tolicam teneat fidem, cur nolit fieri ut tu es sacrilegus ? Firmasti interficere ueritatis praedicatorem cupiens in eo te conlocari honore, in quo sunt illi quos in euangelio et prophetarum interfectores désignât dominus et impías manus ad ipsum etiam porrecturos aperit dicens : 33 Homo erat pater familias qui plantauit uineam et sepem circumdedit et fodit in ea torcular et aedificauit turrem et locauit earn colonis, et peregre projectus est. 3t Cum tempus autem fructuum adpropinquasset, misit seruos suos ad colonos, ut acciperet de fructibus suis ; 86 et coloni seruis unum ceciderunt, alium autem adprehensis lapidauerunt , alium uero occiderunt. 3e Iterum misit ad illos seruos plures, et fecerunt eis similiter. Nouissime autem misit illis filium suum unicum dicens : uerebuntur filium meum. 88 Coloni autem uidentes filium dixerunt inter se : hic est hères, V uenite, occidamus Шит, et habebimus hereditatem eius. 3e Et *° Cum adprehensum eum occiderunt et eiecerunt extra uineam. 41 uineae, uenerit dominus colonis illis ? Dicit quid faciet ergo illis : malos male perdet illos, uineam locabit aliis colonis, qui reddunt ei /ructum temporibus suis. XX. Ex his quia esse unus magnopere desideraris, et nos socios criminum tuorum suadebas fieri ; ñeque enim alia sunt consilia tua ab illorum nefariis consiliis, qui inueniantur pro-

"

43/67

Mt. zi,

33-41-

38 et narrauerunt от.

V, tedsuppl.

i.m.

42 eius] q 5 ( = que) G

48 dereliquerit G K* respondes G, TilHarl 43 porrecturos Til'Hart porrecturus VG, Til porrccturo La/' 48 alium] alterum Til 63 hereditem V autem от. Ti! eum aid. Til 64/вв dicit illis KG dicunt illi Ti/Hari 67 reddunt Kreddent G, TU reddant Hart t corr. in s

XX,

1 magnopere

3 concilla

G

VG, Til, о

inueniuntur

TV/

add. I.H.

V

41 respondit 61 quo] quos 44 earn] eum

V, G G

B4 eiecerunt] 66 illos] et add.

magno opere Hart per prophetas G

2 socius

G G

184

in

DE ATHANASIO II, xx

phetas interemisse, qui denique in unicum dei filium impias porrexerint manus, maxime cum etiam passiones beatorum istorum missorum ad colonos ad nihilum sis redigens, adstruendo illos fuisse interfectos propter eum 'qui fuerit quando non fuerit', cum clament sacrae scripturae quia unicus dei filius semper regnauerit ac sit regnans cum pâtre. Vnam habere io deitatem aperiunt dominicae litterae patrem et unicum eius filium ; et dicis eum, pro quo interfecti sunt prophetae gloriosi, factum esse ex nihilo. Si enim tu quae dicis uera sunt, constat propter creaturam interfectos beatos prophetas. Et ubi erit illud, quod ingenti indignatione irascatur dominus in ij eos qui seruiant creaturae quam creatori ? Si pro creatura interfecti sunt beati prophetae, quomodo eos habet carissimos deus ? Quomodo, quia ipsorum uerbis non crediderunt ludaei, sunt hodie dei inimici ? Vnde dei ludaei inimici ? Vnde extra domini positi inueniuntur uineam, nisi quia prophetarum го interemptores extitissent, nisi quia aeternum deum aeterni dei filium praedicauerint prophetae et illi conblasphemi tui non solum non crediderint prophetiae eorum, sed et eosdem interemerint ? Quid etenim persécutes fuisse arbitraris in prophetis ludaeos nisi unicum dei filium, sicut et in apostolis »5 atque martyribus ? Ex te saltern cognosce uera esse quae dico, siquidem et tu quam in Athanasio née non et in nobis dei v uerum persequaris filium. Cum haec ita sint, censueras nos iungendos interfectoribus prophetarum, iustorum sanguinis fusoribus, consacrilegis tuis, hoc est ludaeis, ipsorum uidelicet jo quia sis imitator. Nee enim alia de re 'Athanasium damnate" dixisti, susciperemus etiam Arrii fidem mandasti, nisi ut et in effusione sanguinis iustorum et in negando unicum dei filium pares fuissemus ludaeorum, quorum iam tu sis in omnibus particeps. Si enim illi prophetas interemerunt eos qui de adunici dei filii, et tu eos interncis qui sint 55 uentu loquebantur credentes sicuti crediderunt prophetae. Sed quamdiu de his cum incrédulo, cum proposuerim tibí manifestare unum te esse ex illis, ad quos dicat dominus : Ideo dico uobis quia auferetur a uobis regnum dei, et dabitur genti facienti fructum eius ? Ñeque enim tu in gente hac es, quae fructus inueniatur 40 5

XX, 40/41

в/в cf. Mt. 2i, 35-56. cf. ibid.

4 qui denique] quidem que

Gel 'ix Col

prona interpunctiont 12 esse] est G

G

14/1» cf. Rom.

in от. G

:,

25.

5 porrexerunt

88/4« Mt. 21, 54.

G

9 habens / •;/'

dectpti' (regnans, cum . . . deitatem . Aperiunt) r/i/am torr. le carissimo G 21 19 domini ] dm (•--- deum) G

23 persecutes G (ex -tus), Hart persecutus V persequutus praedicauerunt G TU, -quutos corr. TU1 W quam KG, Hart (cf. Lat 25) ,• tuelur L/r/, Verm. Stud. 29 consacrilegiis G 27 persequeris G 24, 2 quem T/V qui T;'/* quoque /.-."'' H et ut suscipcremus G 86 sicuti et от. G 35 dei post filii G sunt G VG sicut TilHart 37 incrédulo] loquar add. G 38 dicat VG dicit TilHart 38 aufertur G 4H enim от. G

185

DE ATHANASIO II, xx-xxi

112

faceré iustitiae, ut non unus esse pronuntieris ex illis, quos pulsos esse a dei regno propter iustorum песет et incredulitatem suam audias. Esse te aduerte haec gerendo inter illos, quorum nequitias aperiens dicit dominus : * Simile est regnum * et misit seruos 45 caelorum homini régi, qui fecit nuptias filio suo suos ad inuitatos ad nuptias, et infra : et noluerunt uenire. * Iterum misit ad illos seruos dicens : dicite inuitatis : ecce prandium paraui meum ; tauri mei et saginata occisa et omnia parata, uenite ad nuptias. 8 Illi autem neglexerunt et abierunt alii in suam ; * reliqui uero 50 uillam suam, alii uero ad negotiationem tenuerunt seruos eius et contumelia adfectos occiderunt. ' lue rex cum audisset, iratus est et misit exercitum suum et perdidit homicidas illos et ciuitates eorum incendit. 8 Tune ait seruis suis : nuptiae quidem paratae sunt, sed qui erant inuitati non * Ite ergo ad exitus uiarum et quoscumque in5 5 fuerunt digni. ueneritis uocate ad nuptias. 10 Et egressi serui in uias congregauerunt quotquot inuenerunt, malos et bonos, et impletae sunt nuptiae a discumbentibus. " Intrauit autem rex, ut uideret discumbentes, et uidit ibi hominem non uestitum ueste nuptialiv 60 1J et ait illi : amice, quomodo hue uenisti non habens uestimen13 Tune dixit rex ministris : tum nuptiale? At ule obmutuit. tollite eum pedibus et manibus et mittue eum in tenebras exte riores ; ibi erit fletus et stridor dentium. Quia itaque sine uestitu sis nuptiarum, Constanti, eris in perpetuum, nisi te conuerte65 ris, talis qualis ille cui dicitur : Amice, quomodo hue intrasti non habens uestem nuptialem ?, sic uenturus in tenebras exteriores. XXI. Nee dubites etenim te uenturum ad exteriores tene bras, quandoquidem iam totus in tenebras sis conuersus. Illi etenim, qui iustorum fuderunt sanguinem prophetarum, qui unicum dei negauerunt filium, et tenebrae et filii diaboli uoj cantur. Quia haec sis et ipse agens, utique et tenebrarum et diaboli filius eris perseueraturus, nisi tibi consulueris. 'Quo modo, dicis, consulere mihi potero ?' Vt persequi nos desinas et fidem apostolicam suscipias, qui, nisi feceris, ut es nunc, semper futurus inter illos ad quos dicitur : ы Vae wool's, scribae 41/48 cf. ibid.

I2-I}.

65/66

44/46 Mt. 11, 2-3.

Mt.

XXI, lcf.Mt.22,

22, 12.

ij.

46/63 Mt. 22, 5-13. Mt. 22, 1J.

68/64 cf.

Mt.

22,

66/67 Cf.

4 cf. i

Ioh.3, io.

6 cf. ibid.

»/14 Mt. 23, 23-24.

45 facit G 44 dicit post dominus G G ¡ncrudelitatem G 4Я meum] et add. G 51 seruos G, Ti/Harl 46 et infra expungend. cení. Hart' 54 erant] fuerant G 58 nup ser, \i\sadH. s.u. \\\e\fort.\\\zrescribmdum 61 ommutuit 62 ligatis pedibus G tiale 42 esse от.

V

XXI, l

XXX

K

dubitas G

: 'praiccdioil addend, cms. Til*

p.

V

8 qui V, Т/У qu(a)e G, Hart (cf. 7 desinas] designas G • semper] eris enim quae Cotulantium facen iubel') quod TU*

186

DE ATHANASIO II, xxi io

Pharisaei hypocritae, qui decimatis

113

et aneihum et sunt legis, iudicium et misericordias et /idem. Haec oportuit faceré et illa non omitiere. 24 Duces caeci, liguantes culicem, camelum autem contraglutientes. Si non tu haec digne audis cum illis, ubi est iustum iudicur 15 cium quod procedit a te, qui iustum uirum, apostolicam sit praedicans fidem, nitaris interftcere ? Vbi est iustum iudi cium, qui ecs sis omnibus uiribus imperii tui persequens, quos uideas ñeque damnare uelle inauditum ñeque fidem catholicam deserere, et eos sis diligens, quos cognoscas tecum et sangui20 nem innocentis fudisse et fidem euangelicam respuisse ? Quae est apud te et in te constituía misericordia, quae ut exhioeatur V lex praecepit sancta ? Nempe illa quae torquet, proscribit, déportât, mittit in carcerem, deducit ad exilia, conlocat in metalla, illa quae fami, siti, uerberibus, nuditate necat, ad 25 ultimum illa quae gladio punit. Haec est, Constanti, tua mise ricordia quae non ueniat ex lege dei, sed ex praesumpticne diaboli. Iudicium et misericordiam et fidem, haec, inquit, uos oportuit faceré et illa non omitiere. Vbi est fides tua, qui fidem, quam tenuerunt Abraham, Isaac et lacob beatissimi et cuncti 30 prophetae, apostoli ac martyres, damnaueras et illam statueris suscipiendam a cunctis dei cultoribus, quam contra hanc catholicam fidem diabolus per magistrum uestrum Arrium uomuerit ? Quibus ex rébus esse intellegeris unus ex illis qui dinoscantur audire : гз Vae uobis, scribae et Pharisaei hypocri35 tae, qui decimatis mentham et aneihum et cyminum et reliquistis quae grauiora sunt legis, iudicium et misericordiam et fidem. Haec oportuit ¡acere et illa non omitiere. 24 Duces caeci, liguantes culicem et camelum traglutientes. Aut negabis culicem te liquare et camelum transuorare, homo qui, cum stipem non solum sponte, tarnen, ut 40 rogatus, sed et tribuens sis nonnumquam est saepe dictum, proscribas Christianos se confitentes, depor tes, terqueas, postremo interficias ? Et idcirco esse te cum illis debes aduertere ad quos dicatur : 27 Vae uobis, scribae et Pharisaei hypocritae, quia similes estis sepulcris dealbatis, et

cyminum

et

reliquistis

14/15 cf. Mt. 23, 23. 28 cf. 23, 23. 43/48 Mt. 23, 27-28.

Mt.

mentham

quae grauiora

16 cf. ibid. 20/22 cf. ibid. ibid. 34/58 Mt. 23, 23-24.

25/26 cf. ibid. 38/39

27/Î8 cf. Mt. 23, 24.

с

p.

V

; cf. 1. cf.

;

G

G

G G

(/.

13 liquentes Til contraglutientes V, TilHart (sed p. XXXXI recribend. contra ßlniientes cense!, ut ¡am Galc coniec.) ; tuetur Lfsi, Komm. 93 traglutientes G (cf. I. 38) 18 uelle] ue G 21 ut exhibeatur ... quae transglutientes Lai 26) от. G 26 non ueniat] pueniat (= prac-) 27 nos G «exhibeatur, u eras. V 29 quä*tenuerunt, n eras. V 30 damnaueris Til' statueras 33 muerit K, uo add. i.u V* 34 dinoscatur 35 menta V dignoscantur TU К, 37 haeoportuit 38 add s.u. K* cryminum reliquisti G ¡3 39 stipem GalHart stipe KG, TU 41 se] et G transglutientes Til XXVIII deportis V deportas Til 42 torqueas] déportes G, Hart 44 similis atque as G

187

DE ATHANASIO II, xxi-xxii

114 45

50

quae aforis parent hominibus speciosa, intus uero plena sunt ossibus mortuorum et omni spurcitia. *8 Sic et uos aforis quidem paretis hominibus iusti, intus uero pleni estis hypocrisi et ini33 quitate. Es ex illis interfectoribus ad quos dicitur : Serpentes, generamina uiperarum, quomodo fugietis a indicio gehennae ? 34 Ideo ecce mitto ad uos prophetas et sapientes et scribas, et ex iuis occidetis et crucifigetis et persequemini de ciuitate in ciui-v tatem, ** ut ueniat ad uos omnis sanguis iustorum, qui effusus est super terrain, a sanguine Abel iusti usque ad sanguinem

Zachariae, filii Barachiae, quern occidistis inter templum et 3e Amen uobis dico, uenient haec omnia super gêner a55 altare, tionem islam. XXII. Probaris actibus tuis ex illo genere te esse uipereo. Inueniris etenim esse unus ex illis, ad quos haec quod perpetraturi essent dicebantur. Aut si negas esse te ex illis qui audiunt ore domini : serpentes, generamina uiperarum, proba lu5 non te, sed ludaeos destinasse militem ad Alexandriam, daeorum militem obsedisse fores dei domus, ludaeorum militum ducem fuisse Syrianum, proba ludaeos ingressos basilicam cum armis atque certum numerum interfecisse. Si probare non potes, quia constet te misisse ad dei inpugnandam religionem, io rectissime dicimus te unum esse ex illis, ad quos dictum est : Serpentes, generamina uiperarum, quomodo fugietis iudicium gehennae ? Non sine dubio fugies iudicium gehennae, sed eris semper illic ardens cum conserpentibus tuis, nisi tibi prospexeris. • Tune, inquit, tradent uos in tribulationem et occident uos, 10 Et tune 15 et eritis odio omnibus gentibus propter nomen meum. scandalizabuntur multi et inuicem tradent et odio habebunt inuicem. u Et multi pseudoprophetae exsurgent et seducent mullos. 1г Et quoniam abundabit iniquitas, perfrigescet caritas multorum. Si non mens tua sacrilega seit me propter unicum dei 20 filium pâti persecutionem a te, poteris non esse de illo genere, non esse in illorum sententia ad quos dicitur : аз Serpentes, generamina uiperarum, quomodo fugietis a iudicio gehennae ? 34 Ideo ecce mitto ad uos prophetas et sapientes et scribas et ex 48/6« Mt. 23, 33-36.

XXII, Mt.

1 cf.

Mt.

24, 9-12.

4 Mt. 23,33. 23, 33. 21/25 Mt. 23, 33-34.

Al persequimini TU, uobis pott dico G

corr.

'I

il'

ll/lïibid.

54 Barachiae] abrahe

12 cf. ibid.

G

occidisti G

14/lt

55

i

1

;

• 9

G

G

G

4

G

?

2

3

cf.

p.

XXXVIII alio VG, TU (ел alio g.t.e. quam uipe I illo Col*Hart ; dicebatur Hart* uetat Thrn 17 jq. inueneris TU esse post Ge/c) militumj militem TU domos V te fuisse Syria uiperorum G 12 fugies TUHart fuges V, add. t. и. V* conste G num] fuisses arrianum 13 ardes cum serpentibus 16 habebunt] & add. TU, corr. 7V/C fugis 21 sententia] sentina Hartc, ¡td postea (p. XXXVII) repudiauit XXII,

reo

DE ATHANASIO II, ххн-ххш

115

illis

occidetis et crucifigetis et persequemini de ciuitate in ciuitaQuae cum tu sis gerens hodie, negare non audebis te de uiperae esse progenie. Interemisti enim multis in locis plurimos V

25 tern.

Christianorum, alios detines uinctos in carceribus, in ergastulis. Etiam hinc poteris uidere te unum esse ex illis, ad quos dicitur : Serpentes, genimina uiperarum, et infra : Ecce ego 30 mitto ad nos prophetas et sapientes et scribas, et ex illis occidetis, dum non eos dignaris execrari quos uideas per abundantem iniquitatem tuam recessisse ab apostólica fide, illos quorum perfrixerit caritas, sed eos quos uideas permanere in eo statu fidei, in quo manentes beati prophetae, apostoli atque marty35 res meruerunt aeternas dei consequi amicitias. Non enim apud Alexandriam Achetam et Dydimam ex presbyteris execraris, qui noscantur ex Christianis facti Arriani, sed eos quos adhuc cognoscis stare nobiscum. Aut si non ita est, cur nunc non execraris Dydimam et Achetam, quos antea execrabaris, nisi 40 quia tune a te fuissent execrabiles habiti, quia essent adhuc scilicet Christiani, nunc uero sint tibi carissimi, quia uidelicet esse coeperunt, ut tu es, apostata, blasphemi? Sed iam credimus te post tantas probationes tibi exhibitas te unum esse ex illis, ad quos dicitur : Serpentes, genimina uiperarum, quote operam quo 45 modo fugietis a iudicio gehennae ?, daturum possis curare uulnera tibi per diabolum inflicta tarn grauia, grauia, quia et homicida sis et sacrilegus ; a quibus criminibus si te nolueris liberan, sanguis tuus requiratur a te, nos coram deo mundi futuri a sanguine tuo, qui tibi omnibus ueritatem 50 patefecerimus modis. A te non solum tuus, sed et eorum requiretur sanguis, eorum quos aut ad haeresem perduxisti suscipiendam aut ad innocentem inlexisti iugulandum. XXIII. Sed si dixeris : ' Arbitrabar illorum catholicam fuisse fidem quos dicitis Arrianos', si in fidei nutasti causa, si quod hi qui credere se dicant in creaturam ignorasti quod sint haeretici, hi qui dicant deum non habere uerum filium, numquid

29 Mt. 23,33. 29/30 Mt. 23, 34. 31/33 cf. Mt. 24, 33. 48 cf. Ezcch. 3, 18-21 et 33, 6-9. 23, 33 et 50/51. 48/4» cf. Dan. 13, 46 (Sus. 46 LXX). 80/51 cf. Ezech. 3, 18-21 et 33, 6-9. 25/2« 12.

cf. Mt. 23, 44/45 Mt.

25 gerens hodie Hart gerens hodie V hodie TU, torr. Tilc 28 uiper(a)e esse progenie G, Hart (cf. p. XV11I1) uipere esse gerens G, TU 36 Alexandria V 36 et 39 Achetam progeniem К uipera esse progeniem TU LatHarl machetam VG, Til Didymum Gal pott Achetam in 1. 36 ex dia45 te] et 44 gemina V, ni add. s.u. V* conis addend, cens. Galc 41 sunt G 46 tarn от. G Hartc, tul ipít conferí XXIV 19/20 4« inflicta] insticta G 50 47 alt. grauia от. TilHart, rettii. 7V/C 48 liberare Hart' (cf. p. XXVII) 51 eorum от. TilHart heresim G tuos V aut] aut (= autem) G 14 persequimini

XXIII, ego hü

G quod Tilc LatHart quot KG, TU credeies edicant G quot V

2 fide (an fidè ?) imiasti

VG ii TilHart

3 hi

189

DE ATHANASIO II, ххш

no

etiam hoc ignorasti quia non sit iustum gladio persequi inno-V centem ? Numquid fugerat te dixisse dominum beato Petro : Conuerte gladium titum in loco suo. Omnes enim qui accipiunt gladium gladio peribunt ? Quid interea, Constanti, acturus, qui tantam Christi dei unici filii seruorum interemeris multi10 tudinem ? Vides etenim eum quern in nos persequeris dicere quod omnes qui gladium accipiunt gladio sunt perituri. Quid accepturus, qui nisi ueniam facinorum tuorum credens in eum quern negas fueris consecutus, totiens merearis et quidem dei percuti gladio, quotiens tu percusseris eius clementiae dica15 tos ? Quis homo dei sacerdotibus inponendam dixisti necessitatem ad absentem percutiendum, ad inauditum puniendum, ad innocentis fundendum sanguinem ? Cur noluisti audiri Athanasium consacerdotem nostrum a nobis ? Cur sic more latronum occulte nos iugulare dei hominem uolueras, nisi quia sis 20 ex illis, in quorum exprobrationem prolata sint haec : l* Nemo ascendit in caelum nisi qui de cáelo descendit, filins hominis qui est in caelis. 14 Sicut enim Moyses exaltauit serpentent in deserto, sic oportet exaltari filium hominis, 15 ut omnis qui crédit in eum habeat uitam aeternam. ie Sic enim deus mundum dilexit, ut 2j filium suum unicum daret, ut omnis qui crédit in eum non " Non enim misit deus filium pereat, sed uitam aeternam habeat. suum in mundum, ut iudicet mundum, sed ut saluetur mundus per ipsum. 18 Ideo qui crédit in eum, non iudicatur ; qui autem non crédit in eum, iam iudicatus est, quia non credidit in nomine jo unici filii dei. ie Hoc est autem iudicium, quia lux uenit in mundum, et dilexerunt homines potius tenebras quam lucem ; erant enim opéra illorum mala. 20 Omnis qui praua agit, odit lucem et non uenit in lucem, ut non arguatur opera eius. 21 Nam qui facit ueritatem, uenit in lucem, ut manifestetur opéra eius, 11 quoniam in deo est factum. Si seruum te unici cognosceres dei filii, numquam profecto eius maiestatem negares, numquam eius sernos пцпс occulte nunc publiée iugulari mandares ; sed v quia sis amator tenebrarum, quippe tenebra, quia sint opéra tua mala, noluisti rem quam detuleras plenissime examinari 40 per dei sacerdotes. Cur noluisti, nisi quia timueris opus tuum 5

XXIII,

7/8

Mt.

26, 52.

lief.

ibid.

20/35 loh.

j,

15-21.

G

;

в)

;

G

(/.

cf.

cf.

8 interea] es add. G 9 tantam] tam G S hoc] hune G 10 nos] 'nobis tx11 omnes TilHart omnis VG 12 accepturos V p. VI ptetti' Hartc ; sed 13 negas I/G, Hart (cf. p. XXI) negans TU 14 quoties Hart loties TilHart 17 audiri TV/" duxisti HarF 15quiLa/f uttat Hart p. XXII p. XXIIII 26 misit post deus G 27 post suum in Hart (cf. XXV audite VG, TU 38 et non uenit in lucem от. Til, reitit. La/' unicum dtl. post ut in G mani 34 manifestetur festetur arguatur VG arguantur TilHart 34) trot. 35 'sunt facta txptctes' Hart" VG manifestentur TilHart opera] opus G unici от.

190

191

DE ATHANASIO II, xxiii-xxiv

117

* ? Dum sumus in corpore, inquit apostolus, peregrinamur a domino ; ' ex fide enim ambulamus, non per speciem. 8 Audemus etiam bonam uoluntatem habentes magis peregrinan a corpore et praesentes esse ad dominum, 9 et conten10 Nam omnes 45 dimus siue absentes siue praesentes placeré illi. nos oporlet manifestari ante tribunal Christi, ut ferai unusquisque propria corporis secundum quod gessit siue bonum siue malum. Et Constantius haereticus dicis : 'Damnate, Christiani, Christianum'. Cur hoc dicis, nisi quia fundere sanguinem iustorum, derelinquere etiam deum et suscipere idololatriam 50 hoc esse optimum censueris ? XXIV. Sed herum te obsecro, piissime, cognoscas, imperator, cum sis et unici filii dei negator et in eum credentium per secutor, si non conpar illis inueniaris, quorum in Actibus apostolorum describitur nequitia : 10 Cum magna dissensio esset tribunus ne raptus fuisset Paulus ab illis, 5 inter illos, fimens iussit exercitum descenderé et r apere eum in castris. 11 Sequenti autem nocte adsistens ei dominus ait : constans esto ; sicut enim testificatus es de me in Hientsalem, sic oportet te etiam Romae 12 Facía autem die collegerunt se quidam ex ludaeis testificari. io et deuouerunt se diceníes ñeque manducare ñeque bibere, donee occiderent Paulum. 13 Erant autem fer e quadraginía qui hanc coniurationem fecerani, 14 qui et accesserunt ad principes sacerdolum et indicauerunt dicentes : deuoíionem uouimus nos nihil gustare in Шит, donee occidamus Paulum ; 1& mine ergo uos 15 coüigite concilium et notum facite tribuno, ut deducat eum ad uos, quasi de eo diligentius quaesituros ; nos него priusquam adpropiet, parati sumus interficere eum. Si non dei sacerdotem isto petisti genere Athanasium, [ni]si non aliud fmxisti te agere V et aliud perficere disposueras, potes te negare non eodem 20 aduerso spiritu te quoque agi, quo sunt acti atque agantur ludaei. Nisi etenim illo fuisses excitatus spiritu contra nos deo seruientes, numquam sine dubio absentem damnari et quidem innocentem mandares. Sed haec sic ego saepe repeto, tamquam etiam ipse, cum interdum uacas a furoris stimulis, 2j non consideres omnibus te modis ita a iustitiae regula exorbi-

publicari serpentinum

41/48 2 Cor. 5, 6-ю.

XXIV,

4/17 Act. 25, 10-15.

48 constanti tu herético 46 fera G 45 omnis V, i corr. in e V1 49 quia] qui TU, corr. TilcLat nate V, s add. t.u.

К'

G

dicidam-

14 gustare ex gústate V oporte, e del. G 18 petiisti Til 17 adpropriet G si 1» te] ne TU tu Hartc, sed ipse conferí XXII 43 ; Hart (cf. p. XX) nisi KG, Til 21 sign, inlerr. 20 aduersos spü G u. Lfsí, Sjmt. II 196 aguntur Hartc 24 cum KG, TU dum Hart quod TilHart post ludaei hâtent recle delet Tbrn 23 25 a от. G

XXIV,

8 est G

15 concilium

corr.

in от. G

in consilium

G

192

DE ATHANASIO II, xxiv-xxv

ii8

Actibus apostolorum uidere potueris petentibus ludaeis ad Paulum necandum beatum hominem gentilem praesidem Festum minime coetui ludaeorum commodasse adsensum, sed tarn ipsos nee non et Paulum se in unum jo auditurum posse pollicitum. Gentilis seruauit aequitatis ius, tu uero destruxisti ; aut aequitas est damnare inauditum, interficere absentem, audientiam uero negare iusto ei homini cui omnis testis sit dei populus, quod enim false fuerit petitus a te ас tuis, Christianus a uobis Arrianis ? Ergo, ut dicere jj coeperam, quae fuerint inter ludaeos et Paulum beatum gesta a Festo, accipe : ' Festus autem cum uenisset in prouinciam 3 praeses, ascendit Hierosolvmam *** insidias tendentes, ut eum 4 Festus ergo respondit Paulum quidem interficerent in uiam. seruari in Caesarea, se autem maturius proficisci. 6 Itaque qui 40 inter uos sunt descendant et, si quod est in uiro crimen, accusent eum. ' Demoratus ergo inter eos non plus quam octo aut decem dies descendit Caesaream et altero die sedit pro tribunali et iussit citari Paulum ; 7 qui cum adductus esset, circumsteterunt eum ludaei qui a Hierosolymis descender -ant, multa et grauia crimina quae probare non poterant, * Paulo autem rationem 45 obicientes reddente quod ñeque in lege ludaeorum ñeque in templo ñeque V in Caesarem aliquid deliquerit. Ethnicus aequitatis uiam inter beatum Paulum et cohomicidas tuos ludaeos tenuit, et tu desideriis malarum meditationum tuarum parère cupiens tollendam ex sensibus censueras 50 aequitatem iustitiamque nostris. XXV. Sed quomodo istud faceré potueramus quod tu fieri cogebas contra iustitiam, qui meminissemus scriptum : Nolite indicare secundum personam, sed iustum iudicium iudicate ? 'Damnate inauditum' quo dixisti tempore cur non memoratus j es dixisse Nicodemum : Numquid lex nostra iudicat de homine, tasse, ut nee in

16/30 cf.

XXV,

Act. 2/S

25, 1-5.

loh.

Se/47

Act.

15. 1-8.

í/eloh.7,

7, 24.

47/48 cf . Ecclesiasticus 18, 11.

51.

p.

XVII

V

37 lacunam

cui]

indicauerunt

TU' LatHart

;

tu]

36 accipere

G

G

;

;

(/.

V

cf.

Latí» 21)} tarnen Tbrn S, sed adnotationem iiutquentim et Lot 28), sed in errorem ¡nductus est, quia nesciebat se] pósitos Herí (cf. поп Ыс, ted loco uocab. esse 30 posse KG, Til tuetur Fiscbtr posse in JO) ley 60 ('auditurum posse itl fine Kontamination aus der regulären Vorm auditurum esse und der Umschreibung audiri posse') Til* LatHart esse uel fuisse Galc esse 33 34 Christianis TU, corr. ///•/.„•,' iustum cum 30/31 ius 29 tam (tuttur ¡ ,/'•/, Late

uerba quae desiderantur

ex

a

G

G

38 uiam KG uia TilHart tenentes G 39 Act.25,l-3tHpp/endacentetGalc 40 sunt от. G desccndat V, n profiscici G qui] potentes addend, cent. La/ add. t. u. V1 44 ab descenderé! Til, corr. Til^Lat 44 abicientes add. s.u. V* 46 legem TU ratione V probte V, templum TU

XXV,

>

47 C(a)esarem

KG, TU

Caesare

Hart

meminissem TU, corr. 7VVC

193

DE ATHANASIO II, xxv

119

nisi audiat

ab ipso et cognoscat quid fecerit ? Cur noluisti audiri reum mortis dixisti, nisi quia falsa detulisses ? Dicit dominus ad ludaeos : Qui loquitur mendacium, de suo loquitur, quoniam mendax est et pater eius. Et tu, cum mendax esse io clarueris, aestimas non te esse filium mendacis et audes filius mendacis resistere ueracibus fallax, domini sacerdotibus sacrilegus ? Tu audes, quem aduertamus esse latronem atque furem illum quem praeostenderit dominus dicens : Amen, amen dico uobis, qui non intrat per ianuam in ouile ouium, sed 1 5 qui ascendit per aliam partem. Ule fur est et latro. Porrexisti quidem manus ad Christi oues antichristo uindicandas ; sed ut es agnitus fur atque latro, es uitatus atque reiectus. Cur te uel consacrilegum tuum Georgium non sunt secutae oues dei ? Cur illum, quem esse Alexandrinorum fortissime es 20 dolens episcopum, secuntur, nisi quia illum quidem instituent illis episcopum deus, te uero atque Georgium ad mactandas ut latrones et fures inmiserit diabolus ? г Qui intrat per ianuam, inquit, pastor est ouium ; 3 huic ostiarius aperit, et oues audiunt [et] uocem eius et suas oues uocat nominatim et educit il* et cum suas omnes eiecerit, ad illas uadit, et oues eum se 25 las ; cuntur, quia nouerunt uocem eius ; ь alterum non secuntur, sed fugiunt ab illo, quia nesciunt eius uocem. Quia igitur tu non in- V traueris per ianuam in ecclesiam, latro esse conspiceris atque fur ; non enim nosti dei filium, ut dicas te intrasse per ianuam, 30 siquidem ille eos diceret et fures et latrones, quia et tune non fuerant in eius clementiam diuinam credentes nee deinceps essent credituri et aliter fuissent erudire oues illius temptaturi. Igitur cum tu hiñe doctrinam spargens insanam sis, quod enim non in eum credideris, utique esse latro ille atque fur, 55 qui iam tune praeostendebaris, ex blasphemiis tuis manifestissime conprobaris. Quod ita esse probat sequentia pronuntiationis ; 7 ait ad illos lesus : Amen, amen dico uobis, ego sum ianua ouium. 8 Omnes quicumque uenerunt ante me, et fures sunt et latrones, sed non audierunt illos oues. * Ego sum ianua ; 40 si quis per me intrauerit, saluus erit et intrabit et pascua inueniet ; 10 fur non uenit, nisi ut furetur. O tu itaque fur, qui ad quern

8/eioh.8, 44. 10/11 cf. loh. 8, 44. 12/13 cf. loh. io, i. 18 cf. loh. io, 5. ITcf. loh. ID, i. 19/20 cf. loh. 10, 4. 34cf.ibid. M/27 loh. io, 2-5. *7/SOcf. loh. io, i. 41/41 cf. loh. io, io.

IS/15 loh. 10,

tí cf. loh. io, 87/41

loh. l o,

i. i.

7-10.

в cognoscit G 10 aestimasti TU, corr. 7Y/C 23 huic] hinc filius] filium G 24 ante uocem in VG et /egiiur ; dtl. TU G educit TilHart educet VG 30 non] in, i del. W ad] ante Lot 38 conspexeris G 31 fuerant VG 32 alter V, \ add. t. u. V* 33 hanc dubit. 7V/§ 34 in от. G fuerunt TilHart

V

36 praeostendeba**ris tu trat.

V, TU blasphemi istius G TU probant dubit. TU* hoc] Q5(= quia) adhuc G

V

31 blasphemiis tuis 36 conprobaris G,

38 quecumque

V

TU'

Til'Hart blasphemis tuis Hart conprobares V,

•* °

39 ouos

V

41/42 qui ad

194

DE ATHANASIO II, xxv-xxvi

120

hoc intrasse dei inueniaris ouilem, ut uidelicet fuisses furatus et interficeres, qua adhuc uoce poteris dicere : 'Débet non esse episcopus Athanasius Alexandrinorum, sed Georgius', quando 45 uideas te et Georgium uel cunctos consacrilegos uestros non esse aliud nisi fures ac latrones ? Suos deus seruos pastores esse uoluit supra gregem, ut te ac tuos cognoscentes latrones esse ac fures pellerent. XXVI. Sed tu idcirco te ac tuos pulsis nobis dei ordinatis iudicio praeesse gregi dominico censuisti, quo possis libère in dei grassari gregem. Cum sis talis, mirari non poterimus quia dixeris puniendum absentem dei cultorem. Ñeque enim reti: I8 Si diligitis me, mandata 5 nere potueras dixisse dominum '• mea seruate. Et ego rogaba patrem, et alium aduocatum dabit uobis, ut uobiscum sit in aeternum, 17 Spiritus ueritatis quem mundus non potest accipere, quoniam non uidet ill n m пес agnoscit ; uos agnoscitis eum, quoniam uobiscum manet et in uobis V io est. Sed die, oro te, quomodo possit in nobis habitare spiritus sanctus paraclitus, si tuam uel patris tui fecissemus uoluntatem ? Infra etiam, 21 qui audit, inquit, praecepta mea et custodit illa, Ule est qui me diligit. Qui autem me diligit, diligetur a pâtre meo, et ego diligam ill um et ostendam illi me ipsum. M AU illi quid factum est, quod manifestas 15 ludas non Scarioth : domine, te nobis et non huic mundo ? ы Respondit lesus et dixit illi : si quis me diligit, sermonem meum custodiet, et pater meus diliget illum, et ad ilium ueniemus et apud eum manebimus. 24 Qui non me diligit, sermones meos non custodit. Ex his domini 20 pronuntiationibus quam inimicus noster extiteris potest conici : Qui audit mandata mea et custodit illa, Ule est qui me diligit. Quomodo dilexisse nos eum monstrabamus, si ut tu mandata eius calcaremus ? Calcans es etenim dominica man data, cum quae ille seruari sanxerit tu non tantum non esse 25 seruanda mandes, sed et ipsum negari praecipias. Aut quo modo me pater ipsius, propterea quod seruauerim mandata filii eius, amare potent, si damnem innocentem ? Dicit filius dei : Si quis me diligit, sermonem meum custodiet, et pater meus diligit illum, et ad illum ueniemus et apud eum manebimus ; et : 'Damnate innocentem'. Quo $o tu dicis, esca ignis, apostata XXVI, 21/22 9, 19.

5/10 loh. 14, ij-'714, 21. 25/27 cf. 30/S2 cf. loh. 14, 21.

loh.

42 ouilem

V ; tuetwr Hop

10

loh.

cf. loh. 14, 23.

4l ouile G, TilHart

14, 17. 28/29

loh.

43 qua

12/1» loh. 14, 21-14. 30 cf. Is. 14, 23.

TilcHarl quia VG, TU

XXVI,

K

quam)Gcumque

;

XXV

-„cui.ras. Vcumq5»(= 29 illum1] eum G eum] illum lil

TU

28 mcpoii diligit

G cf.

p.XXXVçûq

cf.

V

s

8 quoniam] quo G 12 qui audit от. G 5 diligetis G 17 diliget] 19 cusdit V, to add. ¡.u. V* 18 illum1] eum G 22 monstrabadiligit 23 es*icenim K, eras. 24 cum quae Hart mur Haric ; p.

195

DE ATHANASIO II, xxvi-xxvn

121

filium, si contra mandata ipsius iugularemus uirum iustum ? Quomodo fieri poterat, ut diligeret nos pater et uenirent pater et filius et mansitare dignati fuissent in nobis, si rescindantes domini mandata tua inui55 sacrilegi praecepta custodiremus ? Conspice, Constanti, dus ille amator tuae uoluntatis diabolus a quali nos gloria per te clientem suum pellere temptauerit, nisi nobis domini subueniret pietas, ut te iam non hominem, quem deus fecit ad imaginera et similitudinem suam, sed caenum esse omnium 40 cloacarum considérantes, calcaremus tuas sacrilegas iussiones. v Quis etenim nolit nisi uobis Arrianis infelicior a dei único filio diligi? Quis est qui nolit amari ab eius pâtre, quis qui patris et unici eius filii templum esse recuset ? Quae utique consequi non potest qui, sicut tu, et homicida fuerit et sacrilegus ; 45 consequi sane tu etiam poteris, si conuersus uere paenitearis. Dicit adhuc dominus : ™ Hoc est mandatum meum, ut diligatis inuicem, sicut dilexi nos. 13 Maiorem hac caritatem nemo habet, ut animam suant ponat pro amicis suis. 14 Vos amici mei estis, si feceritis quod praecipio uobis. 15 Iam non dico uos seruos, sed amicos, et iterum : Non uos me elegistis, sed ego uos 50 et posai uos, ut eatis et fructificetis et fructus uester maneat elegí et quodcumque a pâtre meo petieritis in nomine meo del uobis. XXVII. Quomodo poterimus esse amici unici filii dei, si contra interdictum illius pietatis damnauerimus absentem, interfecerimus innocentera ? Quomodo fructus noster aug menta crementorum faceré potent ? Quomodo quicquid 5 petierimus in nomine eius accipiemus a pâtre, si, ut tu cogebas, non solum cultorem eius puniremus, sed et ipsum negaremus ? Tito uiro deo dicato scripsisse beatum apostolum non inueneras de episcopi inreprehensibili officio, quod sit dignum praebere deo, ut homicidas nos effici cuperes ? 6 Huius rei gratia io reliqui te Cretae, ut ea quae deerant corrigas et constituas per ciuitates presbyterium, sicut ego tibi disposui, * si quis est sine crimine, unius uxoris uir, filias habens fidèles, non in accusationem luxoriae aut non subiectum ; 7 oportet enim episcopum genere dei diligere inuenti fuissemus

33/Ï4 cf. loh. 14, 2}.

loh.

15, 12-15.

XXVII,

Tit. i,

7-9.

1

50/52

cf. loh. 15, 14. 3/4 cf. loh. »/П Tit. i, 5-1 1. G

34 dignan] digni

К

domini] dei G

Til

4Í/48 cf. г Cor. 6, 16.

38/39 cf. Gen . i , 26. loh. 15, id.

15, 16.

4/« cf. ibid.

SI clientem] dicentem G

46/5» 7/9 cf.

38 ut

Hart

44 posset G 45 p(o)enitueris G, TU tu post et G 47 dilex'( = -xit)G hac ego ; sic etiam Cotilirius lest. Colttis in not . ad Apophthtptn . 51 fructificatis G patrian p. 821 hanc cttt. Г

tu G, от.

XXVII,

» nri

(= nostri) G

plere episcopum')

Ti/Hart

11 pbrm

subiectis G

8 praeberi Hart' G presbytères Le/

XXVII

: 'durum est tup(cf. p. 13 luxori(a)e KG luxuriate

196

DE ATHANASIO II, xxvii-xxvin

122

sine crimine esse sicut dispensatorem dei, non proteruum, non iracundum, non uinolentum, non percussorem, non turpilucrum, 8 sed hospiialem, benignum, sobrium, iustum, sanctum, continentem, 9 amplecteniem id quod secundum doctrinan est fidem uerbi, ut potens sit exhortan in doctrina et contradicentes re- V I0 Sunt enim multi etiam non subditi, uincere. uaniloqui et 10 decepíores, maxime qui ex circumcisione sunt, n quos oportet redargüí, qui uniuersas domos euertunt docentes quae non oportet turpis lucri gratia. Cum igitur talem uoluerit episcopum fieri, qui hanc tenentem uiueret uiam iustitiae, qua tu auctoritate ad excludenda mandata beati apostoli noua prae25 cepta dare dignatus es, ea uidelicet quae ex diaboli esse noscantur orta uoluntate ? Apostolus me non [ad] iracundum, non percussorem uult fieri, et tu me homicidam uis effici. Quibus ex rebus potest colligi spiritum sanctum locutum ore beati apostoli, spiritum uero nequam locutum ore uestro Arrianojo rum. Conspicis interea mandasse apostolum, ut uos ueritati resistentes indentemini episcopi interuentu, ut per sanam doctrinam uestra punita esset blasphemia. Non ad hoc beati apostoli protuli dictum oportere episcopum sine crimine esse, ut me peccatorem negarem, cum et meam norim conscientiam 4 : 35 et dicere audiam lob ilium iustum Quis enim mundus a 6 sordibus ? Nemo, etiam si unius diet sit uita eius in terra, lohannem etiam beatum aduertam dicere : Si dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos decipimus et neritas in nobis non est. Non ergo idcirco apostoli praeceptum protuli, ut qui me peccatorem praedicarem esse sine sordibus, 40 meminerim sed ut tu quam sit malum quod praeceperis fieri posses aduertere. • luuenes, inquit, similiter hartare, ut sobrii sint in omnibus, ' per omnia te ipsum formam praebens bonorum operum, in doctrina, in integritate, in grauitate, e in sermone sanum, nihil habens quod 45 inreprehensibilem, ut aduersarius reuereatur, dicere malum de nobis. XXVIII. Quomodo me formam bonorum operum aliis praebuissem, si sanguinem dei serui fudissem ? Quomodo doctri nam integrara quam tradiderunt apostoli praedicantem me 15

2Scf. Mt. 35/38 lob

26/27 cf.

21, }2. 14, 4-5.

XXVIII,

1 cf.

87/3»

Tit.

Tit.

т, 7.

i loh. I, 8.

30/31 cf. Tit. 1, 40 cf. lob. 14, 4.

II.

Tit. 1,7. Tit. 2, 6-8.

33

42/46

2/4 cf. ibid.

2, 7.

i

G

;

cf.

G

?

;

G

cf.

23 tencns SOccunsiodG 21 uniuersas ex -sos V 22 oportet«*, ur del. G 24 ex dudcnda К Hart' ; recte uetat Thrn 19 ; etiam Hart Lat S7 noua] 28 locu 2(1 post non in V ad Itfitur non an adiracundum legenda/a 31 indentemini Hart Lai 23 indentemini t^indentemmini 7Y/(inteeerrimi ml tale alquid Г/'/") intentemini 34 mepeccatorem ex impeccatorem 32 esse G 44 sano G 4в G 36 unus V, 40 esse] me esse Her/0 add. /.и. К* 4в dicere reeti Ilutar Hart Lot 47* quid Til, от. Gal (habens malum dicere)

197

DE ATHANASIO II, xxvin

10

ij

30

jj

40

5 cf. i Tim. 4, г. Tit. г, 9. 1Í/I9 23/23 cf. Tit. a, 14. Tit. 2, 39/42

il.

в/7 cf. Tit. г, 8.

Tit.

2, 11-14. 27/30 Tit. 2,

Eph.

j,

9 cf. ibid. 11/12 cf. 8/9 cf. ibid. !• cf. Tit. г, ц. 20/22 cf. Tit. 2, 12. n-12. 37/38 cf. 32/33 cf. Tit. 2, 13.

15-17.

XXVIII, С hypocrisi TilHart epochrisi KG satellitis V, TilHart satelitibus G satellitibus Lat 16 in'] et Lai1 12 seruus G seudoepiS V, p add. i.u. V* 1Я mundaret Lat 20 inuitaris V, TilHart ; p. XXVIII inuitares G, Gal Hart' 27 inquit от. 29 et iuste post et pie 38 dei post 32 oportere от. Til saluatoris G 40 quasi] qj( = quia) G cf.

:5

gratia dei salualoris nostri omnibus hominibus, l2 corripiens nos, ut abnegantes impietatem et saecularia desideria sobrie et pie et iuste uiuamus in hoc saeculo, 13 expectantes beatam spem in aduentum gloriae magni dei et saluatoris nostri lesu Christi, M qui dédit pro nobis se ipsum, ut liber aret nos ab omni iniquitate et mundet sibi populum abundantem, aemulatorem bonorum operum. Cum in his nos ambulare praeceperit bonis operibus, quid tibi uisum est, ut inuitaris ad homicidium faciendum ? Quo modo etenim abnegantes inpietatem pie et iuste uiuentes conspici potueramus, si tecum fudissemus innocentis cruorem ? Sed et cum dicat idcirco se pro peccatis nostris tradidisse dominum, ut nos eriperet ab operibus satanae et constitueret ad hoc, ut aemulatores essemus bonorum operum, si opus istud tuum et nos tecum perpetrati fuissemus, in qua essemus parte nisi in qua sit Cain ? ll Inluxit enim, inquit, gratia dei saluatoris nostri omnibus hominibus, n corripiens nos, ut abne gantes impietatem ac desideria saecularia sobrie et iuste et pie uiuamus in hoc saeculo. Et Constantius tu imperator dignaris dicere simus impii, scelerati, perditi, maligni, iniqui, iniusti. Vbi hanc spem inueniam beatam quam me expectare oportere docet apostolus beatus, si non solum ipsius, qui omnem beatitudinem tribuere potens est, seruos interemero, sed et ipsum negauero ? Tu etenim utrumque facis, Constanti, quia et ser- V uos eius persequeris atque interficis et ipsum deserens idolis te mancipandum censueris. Cur ista geris, nisi quia tibi non inluxerit gratia dei saluatoris nostri ? Si enim inluxisset, meminisses apostoli dicentis praeceptorum : I5 Videte itaque quomodo i .i . 39 M est Xllll eius от. TilHart détend, cens. Hart inuenicur eius luprascr. G от. cogitationes, nés



10

3

5

ff. i.

60

;

55

G

50

2

45

non inuenietur, quia conuersus est in terram suam et cogitado eius peribit. '* Filii, confortamini et praeualete in lege, quia in ipsa gloriosi eritis. M Et ecce Svmeon /rater »ester, scio quod uir consilii est : illum audite, ipse uobis pater erit. •* Et ludas Machabaeus /ortis uiribus a iuuentute sua sit uobis principalis militiae, et expugnabit bellum. *7 Et adducetis ad uos omnes ee retribuite factores legis et uindicaie uindictam populi uestri, retributionem gentibus et intendite in praeceptum legis. Quando itaque uideas talia praecepta dédisse ftliis et ea mandasse fieri quae etiam fecerit ipse, cum doceat sic patriarchas, prophetas et cunctos iustos deo placuisse, quid nos, tu tenebrosa, ne tibi contumaces uideremur, uolueras faceré ? Cessissemusne tibi mortuo uiui, dei serui satelliti diaboli, cum cernas istum Matât hiam dicere ad filios : el Et ita cogitate per generationem et gener ationem, quia omnes qui sperant in eum non infirmabuntur. ** Et a uerbis uiri peccatoris non timueritis, quia gloria eius in stercore eius et uermes. e3 H odie extolliiur et eras non inuenie tur, quia conuersus est in terram suam et cogitatio eius peribit ? Ne tibi iniuriosi uideamur, parcamus tibi dei domum destruenti, tibi qui hodie sis et eras eris in uermes et stercore, et hanc trahamus apud deum offensam, quo tecum mereamur redigi ad nihilum ? XVI. Cognosce post haec, quid etiam filii Matathiae istius religiosissimi fecerint, si timuerint concarnificis tui manum, si exercitum illius ante oculos habuerint et non deum nostrum, V quem omnia potentem, ut nos credimus, credentes contra hostem omnibus suis uiribus semet erexerint. ' Et surrexit ludas qui uocabatur Machabaeus filius eius pro eo. 2 Et adiuuabant eum omnes fratres eius et uniuersi qui se coniunxerant patri eius ; et proeliabatur proelium Israel cum laetitia. 3 Et dilatauit gloriam populo suo et induit se loricam sicut gigans et succinxit uasa bellica sua et proelia constituit protegens castra gladio. * Et similis factus est leoni in operibus suis et sicut catulus leonis rugiens in uenationem. 6 Et persecutes est iniques et perscrutans et hos qui perturbabant populum suum succendit. • Et subducti sunt iniqui prae timoré eius et omnes operarii ini-

G

40

242

DE NON PARCENDO, xvi 15

quitatis conturbad sunt,

prospera facía

est

225

salus in manu

exacerbabai reges multas et delectabat lacob in operibus suis, et usque in saecula memoria eius in benedictione. 8 Et perambulauit in ciuitatibus luda et disperdidit impíos omnes ex ea et auertit iram ab Israel. * Et nominatus est usque ad nouissimum terrae et congregauit pereuntes. Illi talia zelo accensi eius.

20

' Et

et

contra dei domus fecerunt inimicos ; nobis te contra non fuerat surgendum, ne dicti fuissemus petulantes ? Sed bene me petulantem diceres, si non recte contempsissemus sacrilegum edictum tuum. Réspice etenim conperditi tui quid praecepe25 rint duces ludaeorum apostolis et contra quid fecerit beatorum chorus apostolorum, et inuenies nos non esse petulantes, sed et tibi et nobis consultum esse cupientes. 1 Petrus autem et lohannes ascendebant in templum ad horam orationis nonam. 2 Et quidam uir claudus ex utero matris suae portabatur, quem jo cotidie ponebant ad ianuam templi quae dicitur speciosa, ut peteret eleemosynam ab introeuntibus in templum. 3 Hic cum uidisset Petrum et lohannem introeuntes in templum, rogabat 4 Intendens autem in illum Petrus cum lohanne eleemosynam. dixit : aspice in nos. & At Ule respexit in eos, sperans se aliquid v ' Ait autem illi Petrus : argentum et aurum î5 accepturum ab eis. non habeo, sed quod habeo hoc tibi do : in nomine lesu Christi Nazareni surge et ambula. 7 Et adprehensa dextera manu eius erexit eum, conjestimque confirmât! sunt pedes eius et plantae, 8 et exiliens stetit et ambulabat et intrauit cum illis in templum 9 Et uidit eum omnis popu40 ambulans ac saliens, laudans deum. lus ambulantem et laudantem deum, 10 et cognoscebant quia ipse erat qui ad eleemosynam sedebat ad speciosam portam templi, et repleti sunt pauore et admiratione in eo quod acciderat ei. Et infra : ' Loquentibus autem illis ad populum haec uerba insursacerdotes et pontifex templi et Sadducaei 2 dolentes, 45 rexerunt docerent quod plebem et adnuntiarent in lesum resurrectionem mortuorum, 3 et iniecerunt in eos manus et posuerunt in custodia. Et infra : li Videntes Pétri constantiam et lohannis et conperto quod homines inperiti sint et sine litteris mirabantur, cognoscenu hominem etiam uidentes 50 tes etiam illos, quia cum lesu erant, cum ipsis stantem qui curatus erat, nihil poterant contradicere. 18 Cum iussissent autem illos foras extra concilium discedere, ie dicentes : quid faciemus hominibus conferebant ad inuicem his ? Nam quia notum factum est signum per ipsos omnibus 55 habitantibus Hierusalem manifesium est, et non possumus nega-

Î7/43 Act. 3, I-IO.

10 talia 37 dextra

rectionc

KG Til

V

44/47 Act. 4, 1-3.

48/82 Act. 4, 13-31.

tali TilHart 35 ill! от. G 36 lesu от. V, aid. ¡.ч. ihu Г« 39 exsiliens Hart 40 saliens TilHart siliens VG 46 resur52 disccdere] dicere G 44 lerusalem Hart in ihrm G

243

DE NON PARCENDO, xvi-xvii

226

re. I7 Sed ne amplius innotescant in populum uerba haec, comminemur illis, ne amplius loquantur in nomine hoc ullihominum. 18 Consentientibus autem omnibus accersientes eos praeceperunt illis, ne omnino loquerentur ñeque docerent in nomine ie 60 lesu. Respondentes autem Petrus et lohannes dixerunt : si iustum est coram deo uos audire potius quam deum, indicate ; *° non enim possumus nos quae uidimus et audiuimus non loqui. 21 At lili comminantes dimiserunt eos, non inuenientes V quomodo punirent eos propter populum. Omnes enim honorifica22 Annorum erat plus quadraginta homo, 65 bant deum in facto. in quo factum est signum sanitatis. гз Dimissi autem uenerunt ad suos et retulerunt quanta ad illos principes sacerdotum et séniores dixerunt. 24 A t illi cum audissent, uno animo leuauerunt uocem ad deum et dixerunt : domine tu deus, qui jecisti caelum et M qui per spiritum sanc 70 terram et mare et omnia quae in eis sunt, tum et os patris nostri Dauid pueri tui dixisti : quare fremuerunt 2e Adstiterunt reges terrae gentes et populi meditati sunt inania P et principes conuenerunt in unum aduersus dominum et aduersus Christum eius. 27 Conuenerunt enim uere in hac emítate 75 aduersus sanctum filium tuum lesum, quem unxisti, Herodes et Pontius Pilatus cum gentibus et populis Israel 28 faceré quae manus tua et consilium praefmiit. 29 Et nunc, domine, réspice in minas eorum et da seruis tuis cum omni fiducia loqui uerbum tuum, 30 dum extendis manus ad sanitates ас signa et prodigia 80 facienda per nomen sancti filii tui lesu. 31 Et cum orassent, motus est locus in quo erant congregati, et repleti sunt omnes spiritu sancto, et loquebantur uerbum dei cum omni fiducia. XVII. Si collegisti iam cuneta cur haec protulerimus, si inbibisti omnem penitus praescriptionis nostrae desiderium, dicere audebis ul tenus nos esse petulantes, quandoquidem uideas nee apostólos beatos tempérasse ducibus ludaeorum j nee minis succubuisse eorum, sed magis intrépide semper duxisse ad efíectum sibi delegatum, totidem etiam dei populum non solum non fuisse perterritum comminationibus incredulorum, sed etiam fuisse obsecratum, ut fiduciam loquendi constantiamque defendendi ueritatem fuisset apostoio lis suis dignatus tribuere deus ? Si igitur hoc et ab apostolis

imbuisti minas

omnem

G

2

XVII, non KG

KG

G G

V*

ac] et

omne TilHarl

G

&sanitates V, & exp., ad suprascr.

G

dnê

XXXI

3

cf.

61 deo] dnô G 62 nos] uos G 63 dixerunt K, x corr. ¡я 68 in omnibus G 64 ponirent V, u suprascr. V* 69 dm VG dominum TU s, mi suprascr. K1 71 fremere4> ,alt. ei.rat. G 71 adsteteiunt G 75 sanctum] factum Hart 76 quae TilHarl ; 77 conci TU, corr. Tilc p. quem V que in 78 et от. 79 dum] praefingit TU, corr. TU* praefiniuit bat lium Tï/c

dice G

nos TilHart

К

в

G

G

5

comminatiobus

9

7

ad effectum] affectum G officium sed] se itippl. Tbrn 11 sq. qui etiam interp. sanauil(ad eflectum.sibi delegatum totidem Hart)

fuisset TilHart fuisse

KG

244

DE NON PARCENDO, xvn

227

factum est beatis et populis deo dicatis et non sunt ñeque contumaces ñeque petulantes dicti a deo, quod restiterint inimicis eius, quomodo nos dicimur a te superbi, pétulantes, contumeliosi, qui licet peccatores tarnen sanctam teneamusVí4j ij fidem apostolorum atque illorum populorum qui credentes fuerant in unicum dei filium ? Cum apostolis idcirco superbi, quia uocem tuam apostatae, quia terrores tuos sacrilegi Christi milites ducamus pro nihilo, quia dei filium uerum dei praedicemus filium, sicut praedicauerint beatissimi apostoli. 20 Sic nos tibi proterui, pétulantes, superbi uidemur, ut îudaeis uidebantur sanctissimi apostoli, quibus, si hodie fuissent in corporibus, potueras haec dicere quae dignaris dicere ad nos. Inuenimus etenim semper praeceptum eis ore conblasphemorum tuorum scribarum, Pharisaeorum, principum atque ponne docerent neue praedicarent unicum dei 25 tificis ludaeorum, filium ; tarnen quid illi fecerint accipe adhuc quae scripta sunt, ne forte possit tenebris saginatum cor tuum aliquando ad uidendam adduci ueritatem : 12 Per manus apostolorum fiebant signa et prodigia multa in plèbe. Et erant uno animo omnes in jo portico Solomonis, 13 ceterorum autem nemo audebat ad illos accederé, sed magnificabat illos plebs. 14 Magisque addebantur credentes domino multitude uirorum ac mulierum, 16 ita ut in pialéis eicerent infirmas et inponerent in lectulis et grabatis, ut ueniente Petro uel umbra inumbraret aliquem eorum. Et libéraIl bantur ab infirmitate sua. ie Concurrebat autem multitude uicinarum ciuitatium Hierusalem portantes infirmas et eos qui uexabantur, et omnes sanabantur. inmundis ab spiritibus 1' Exsurgens autem princeps sacerdotum et omnes qui cum illo erant, haeresis Sadducaeorum, repleti sunt inuidia 18 et iniece18 Angélus 40 runt manus apostolis et posuerunt illos in custodiam. autem domini aperuit ianuas carceris et eduxit illos dicens : *° ite et stantes in templo loquimini ad populum omnia uerba uitae huius. 21 Cum haec itaque audissent, introierunt sub luce in templum et docebant. Adueniens autem princeps sacerdotum et 45 qui cum eo erant conuocauerunt concilium et отпет congrega- V 246 tionem filiar um Israel et miser unt in career em, ut eos adducerent. K Venerunt autem ministri, et non inuenerunt illos in

XVII,

23/26

cf. Act. 4, 18.

28/62

Act.

5, 12-29.

17 terreres V, alt. с corr. in o К* TiíHart inimici VG nos от. G aliISdicamusG 27 ne] an Ga/c te tenebris (tête- V) KG, TU, corr. TU* 30 portico solomonis 18 uidendam TilHart uidenda VG quandoon. TU 33 grabatis G, Hart crabattis V grabattis Til VG porticu Salomonis TilHart 37 ab 34 aliqua G 36 concurrebant G 36 ciuitatium K ciuitatum cett. VG a TilHart 42 ad populum от. Til post spiribus V, ti suprascr. V'K tS consilium G uerba in V huius eras. 13 inimicis

DE NON PARCENDO, xvii-xvm

228

50

carcerem, et regressi renuntiauerunt 23 dicentes : quoniam carcerem quidem clausum inuenimus in omni diligentia et custodes stantes in ianua ; cum aperuissemus autem, neminem intus inuenimus. ы Vt autem audierunt hos sermones principes et

poniifex sacerdotum, haesitabant de illis, quid illud esset. K Adueniens autem quidam renuntiauit illis dicens : ecce uiri quos posuistis in custodia, in templo sunt stantes et docentes populum. 2* Tune abiit princeps cum ministris et adduxit illos, non cum 55 ui ; timebant etenim populum ne lapidar entur. 27 Cum autem adduxissent eos, statuerunt in concilium, et interrogauit eos : denuntiatione denuntiauimus sacerdos 28 dicens uobis ne doceretis in hoc nomine, et ecce replestis Hierusalem doctrina 60 uestra et uultis inducere super nos sanguinem hominis illius. 29 Respondens autem Petrus et apostoli dicentes : utrum oboedire oportet deo an hominibus ? Si igitur deo est oboediendum et non hominibus, cur nos contumaces, cur nos iniuriosos uocas, quos uideas dei oboedire praeceptis ? Audientes autem haec freme65 bant, dicit scriptura, et cogitabant eos occidere. Ita et tu rétines nos in custodias, minitaris interficere, quia [si] sis eo obsessus spiritu quo capti detinebantur ludaei atque detinentur. Si non eo captus inmundo spiritu detineris, cur nos prohibes confiten ас praedicare unicum dei filium ? Angélus dei proapostólos ex ludaeorum condesperatorum tuorum 70 ducens carcere : Ile, docete in templo uerba uitae huius ; et tu tollens sacerdotes de ecclesia dei in carcerem coiciendos putasti, ne praedicaremus uerbum uitae. XVIII. Interea oro te respondeas, quid sit inter te et conscotinum tuum, quem uerso ordine Sirmienses uocant Photinum. Quid intersit, quid distet rogaris distinguas. Ecce si tune v dixerunt ad apostólos principes et pontifex et omne concilium : Vultis introducere super nos sanguinem hominis 5 ludaeorum illius, etiam Photinus hominem tantum profitetur dei filium, dicit illum non fuisse ante beatam Mariam. Tua quoque haec est professio, quod enim ante omnia quidem, hoc est ante cáelos, terram, mare et omnia quae in eis sunt dei sit filius, 64/65 Act. 5, 35.

XVIII,

Л/9

Act.

7l Act.

j,

20.

5, 28.

4K carcerem1 (luetur Hopp 41)] carcere TU 57 statuerunt] eos add. Til 58 ne] nee V 63 iniuriosus dicentes] dixerunt G, Galc

audiens G

TilHart

66 custodia

G

71 ite] inquit add. Haric

П pott V

principes in

59 doctrina», 64 dei. от.

V principes V

eras.

m eras.

61

V, di

minitaris TilHart ministraris 73 predicauerimus G

suprascr. V* VG si del.

( .

7

G

6

4

Ь

3

G

I

l.

cf.

XVIII, l oro te] ore tuo G 12 confotinum G ; Smymienses Til, torr. Col Photinum TV/Her/ fotinum V fontinum G rogaris] ut add. dixerint Col Hart troducere V, in supratcr. K* di perfotinus //• cit] et dicit

247

DE NON PARCENDO, xvin

229

ex nihilo, sed quod creatura sit. Quid interesse arbitraris inter te et Paulum Samosatenum uel istum eius discipulum tuum conscotinum, nisi quia tu 'ante omnia' dicas, ille uero 'post omnia1 ? Ceterum una uobis credulitatis atque incredulitatis mens est, ut diceretis non habere deum uerum filium. Contra uidete quomodo sit credens sancta ecclesia : credimus in unum deum patrem omnipotentem, uisibilium et inuisibilium factorem, et in unum dominum lesum Christum filium dei natum de pâtre, hoc est de substantia patris, deum de deo, lumen de lumine, deum uerum de deo uero, natum non factum, unius substantiae cum pâtre, quod Graeci dicunt ¿noovmov, per quern omnia facta sunt, siue quae in cáelo siue quae in terra sunt, qui propter nos homines et propter nostram salutem descendit, incarnatus est, homo factus est, passus est, resurrexit tertia die, ascendit in caelum uenturus iudicare uiuos et mortuos ; credimus et in spiritum sanctum. Conspicis fidem apostolicam euangelicamque esse hanc, quae semper filium cum pâtre régnasse et regnare defendat, quae fateatur et perfectam esse diuinam trinitatem et unam habere substantiam. Ceterum quid inter ecclesiam et uos haereticos uel ludaeos erat inter, si non sic crederet beata ecclesia, quae sancta fides ? Vt sciretis quid in uobis punit domini ecclesia, dixit atque dicit de uobis : Eos autem qui dicunt : erat quando non erat et priusquam nasceretur non erat, et quia ex nullis extantibus factus est uel ex alia substan- V tia, dicentes mutabilem et conuertibilem filium dei, hos anathematizat catholica et apostólica ecclesia. Propter hanc sanctam fidem recludebantur apostoli in carcerem, uincula accipiebant, uerberibus per horarum momenta uexabantur, ne mundo reuelarent ueritatem, et tarnen praedicare eo uoluerunt usque quo etiam mactati fuissent. Et dicis nos maximae esse homines contumaciae, quia uidelicet uiam teneamus apostolorum, quia tibi dicamus erraticum te factum, quid fecerit Herodi beatus baptista lohannes. ie H erodes autem tetrarcha cum corriperetur ab illo propter Herodiadem

io sed quod constiterit

XVIII,

XV), p.

CCL L A (S. Aur. Augustini, De Tria. Libri XV(Ubti V. etiam A* XI, M/31. P- XXIV 26/43, M IV 26/37.

16/26 cf.

5 58/563.

XIII-

43/46 Luc. 3, 19-20. 12 confotinum 11 istum] cum turn Ti/ G ; 13 credulitatis VG 14 incrudelitatis crudelitatis TilHart qui confirl XIX 52 19 uero V, w a4d. 21 époovoM TilHart OMOOYCION V OMOYCION, íuprascr. К» 23 dcsdit V, cen suprascr. et add. TU 24 uenturum K /./.Y G 3l post 34 ex stantibus ecclesia nobis exstantibus TU sign, inltrr. Hart 43 iohannis V TU 42/43 factum. Quid fecerit (fecit La/') ... lohannes

u

G

V,

G

40

I

îj

1.

30

cf.

25

?

20

G

15

248

DE NON PARCENDO, xvin

230 45

50

55

60

65

70

75

80

fratris sui et de omnibus malis quae fecit Heroics, adiecit hoc super omnia et inclusit lohannem in carcere. Qua de re inclusit lohannem Heredes ? Certe quia arguebantur opéra eius ; ita et tu cum seruis dei agis, quia dicamus tibi : 'Noli gerere quae geris, noli esse homicida, noli persequi ecclesiam domini, noli apostolicam reprobare fidem, probare uero haereticam, noli idololatriam introducere in ecclesiam.' Nos arbitramur haec propter tuam specialiter dicere salutem, qui, si nolueris temperare, sine dubio sic tibi sis aeternam quaesiturus mortem, quomodo quaesierit et Herodes. lohanni etenim nocere non potuit, siue quod eum in carcerem coniecerit siue quod interfecerit, quandoquidem uideas lohannem dei amicum, Herodem uero esse dei inimicum. Quaerens nocitum nobis, qui tibi aeternam sospitatem tribuí desideramus, omni bus nos persequeris modis ; sed ualere non poterunt uires auctoritatis tuae ad dei unici ftlii seruis nocendum, quia tu unus esse ex illis inueniris quos nobis credentibus subiecit dicens : Ecce dedi uobis potestatem calcandi super serpentes et scorpiones et supra отпет uirtutem inimici ; et nihil uos nocebit. Tu qui dicis, quia uera tibi dicam, superbum, quem me uis inueniri ? Illumne seruum qui acceperit unum talentum et V absconderit atque ipsum solum domino repraesentauerit et propterea quod non per fenus eundem multiplicatum sicuti conserui eius domino repraesentauerit, meruit etiam ipsum talentum amittere et audire : Serue nequam et piger, an illum qui acceptam quantitatem decies multiplicatam repraesenta uerit cuique fuerit dictum : Euge, serue bone et fidelis, quia in módico fuisti fidelis, et in plurimis te constituam ; intra in gaudium domini lui ? Sed istud unde audire potero, si te metuens quae tibi fuerint placita fecero ? Intuere in euangelio quid nos faceré uoluerit dominus, et desine nos dicere adrogantes : 12 Homo quidam erat diues ; is abut in regionem longe accipere 13 Et uocauit decem seruos et dédit illis decem regnum et reuerti. tálenla et ait ad illos : negotiamini dum uenio. M dues autem oderant illum et miserunt legationem post illum dicentes : nolumus hune regnare super nos. li Et factum est dum reuerteretur accepta regno, et iussit uocari seruos quibus dédit pecuniam,

uxorem *°

62/83 Luc. 10, 19. 65/89 cf. Mt. 25, 24-28. 25, 21. 76/98 Luc. 19, 12-24.26-17. 48 qua V juprascr.

У

47 inclusite

V

52 speciliter

от. V, û tupratcr.

V*

48

V,

dï*.

s eras.

a suprascr.

61 inueneris

V

TilHart ; supplend. 74 fuerim G 72 in1 от. G, TU uit] uocatû G

(cf. p. 58

XI)

6» et от.

K1

60

V

Mt.

25, 26.

dicimus G 53 obtemperare

64 superbum]

71/73

49 gerer V, e 87 uero

G

me superbum

cens. Her/«, stditerum exp. p. 73 uolet G intueri

V

Mt.

Hart'

Xlllï et bal 77 uoca

249

DE NON PARCENDO, xvin-xix

231

ut sciret quantum quisque negotiates esset. ie Venit autem pri mus dicens : domine, talentum tuum decem tálenla adquisiuit. 1' Et ait illi : euge, bone serue, quia in módico fidelis fuisti, eris 8j potestaiem habens supra decem ciuitates. ie Et alter uenit dicens : domine, mna tua fecit quinqué talenta. 19 Ait et huic : et tu esto supra quinqué ciuitates. 20 Et alter uenit dicens : ecce talentum

tuum quem habui repositum in sudario, 21 quia timui te, quod homo austeris es ; tollis quod non posuisti et métis quod non M Et dixit ei dominus : de ore tuo te iudico, 90 seminasti. infidelis serue ; sciebas quod homo ego austeris sum et tollo quod non " et quare non dedisti pecuPOSUÍ et meto quod non seminaui, nam meam ad mensam, et ego ueniens cum usuris utique exegissem illam .; 24 Et adstantibus dixit : auferte ab illo talentum et ** Dico autem uobis : omni 95 date illi qui decem talenta habet. habenti dabitur, ab eo autem qui non habet et quod habet auf ere- V tur. Verumtamen inimicos meos illos, qui noluerunt me regnare super se, adducite hue et interficite ante me. XIX. Nempe si te non demutaueris, unus eris ex his qui interfici fuerunt iussi. Hinc superbus uideor tibi, quia te cupiam non interfici, quia sim exoptans illa quantitate mihi commissa, quam cupio multiplican, te quoque inueniri. Quia tali uidemur tibi inimici, hi qui 5 modo tecum geramus luctam, praeceptum retinentes beati apostoli indesinenter propter tuam incolumitatem fundamus precem. l Obsecro igitur primo omnium fieri obsecr aliones, oraiiones, postulationes, gratiarum actiones pro omnibus hominibus, г pro regibus et omnibus qui io in sublimitate sunt, ut tranquittam et quietam uitam agamus cum pietate et grauitate : 3 hoc enim bonum et acceptum coram salutari nostro deo, 4 qui omnes homines uult saluas fieri et ad agnitionem ueritatis uenire. Videmur tibi inimici, hi qui te agnitionem ueritatis cupimus consequi ; contumeliosum me ij dicis, quia dicam quae tuae et meae conducant saluti. Sed haec quoque adseueratio tua, quae adstruit me tibi faceré iniuriam, ostendit te inprudentem. Si etenim fuisses prudens, primo numquam sacrilegus repertus fuisses, deinde correptus

"

XlX.l/lcf.

i Tim. 2, 1-4.

Luc.

19, 27. 13/15 cf.

3/4cf.Luc. i Tim. 2, 4.

19,

i6et

18

;Mt.

25,

20«

22.

7/18

Яв mna V, \ tupratcr. KMC mina TU et1] at Hart VG austerus THHart VI austeris KG austerus (ego 93 mensuram G egissem G

84 bone pott serue G 89 austeris (aus i.rar. V) pott a. TU)

XIX, 1 si

TilHart

te non demutaueris ego site nonte | mutaberis Ksite nô te mutaueris G S sum G si non te mutaberis TU (mutaueris Le/') si te non mutaueris Hart 7 fundimus G 13 qui 4 quia] qui G в retinenti G in •;,/,•/Le/' 17 ostendit te] 1в meae] me G condicant V, u iitpratcr. V* past te G 18 deinde] denique G ostendite V

150

DE NON PARCENDO, xix

232

sacrarum litteraram auctoritem te iam hominem praebuisses ; at nunc, quia sis inprudens, dicenti tibi episcopo : 'Imperator, prouide saluti tuae ; es enim ingentibus sarcinis scelerum tuorum praegrauatus', dicis : 'Contumeliam mihi facis'. 21 Tesior cor am deo, dicit apostolus Timotheo, et Christo lesu et electis angelis, ut haec custodias sine discrimine, M sed aequitatem custodire. Et tu 25 nihil faciens in aliam partem, contumeliosum appellas eum, qui te in tantis sceleribus deprehensum nunc increpet, cur illa fueris perpetratus, nunc deprecetur, ut temet, dum facultas est, malis eripias tuis sisque talis, quem non deus puniat inter illos quos nequam esse ac 30 pérfidos désignât dicens : Filias genui et exaltaui, ipsi autem me spreuerunt. Hinc tibi superbus uideor, quia cupiam te inuenire inter eos quos unicus dei filius ad regnum suum inuitat dicens : Venue, benedicti patris mei, percipite regnum quod uobis paratum est ab origine mundi. Tu tibi arbitraris contumetibi quae uera sunt ; apostolus 35 liam te pâti, quia dicantur gloriosus contra mandat dicens : Peccantes coram omnibus argue, ut et céleri timorem habeant. Cui auscultare me oportet ? Tibine qui dicas : 'Sine me destruere dei religionem, seruos eius conuertere ad antichristum, sine me in sacrilegio hoc meo 40 cunctos statuere' an beato apostólo qui mihi praecipit ut te peccantem arguam coram cunctis ? Sed si existimas parcere me tibi debuisse, propterea quod sis imperator, et in hoc inueniris inprudens. Audis enim dicere apostolum : Peccantes coram omnibus argue, ut et ceteri timorem habeant ; et tu, parcere, quia fuissem rex 45 'Debueras, inquis, mihi specialiter Romani imperii. Et ubi istam testificationem praetermittebam : Testar coram deo et Christo lesu et electis angelis, ut haec custodias sine discrimine, nihil faciens in aliam partem decli nando ? Hinc certe tibi uideor esse contumeliosus, quia prae50 cepta tua dei praeceptis non anteposuerim. In Actibus apostolorum lego beatos apostólos raptos ab eis, quorum es particeps non solum in incredulitate, sed et crudelitate, et praeceptum fuisse illis, ne docerent in nomine domini nostri lesu Christi. Sed uideamus pariter ipsam sacrae scripturae partem, si

20

23/25 5, 20.

i Tim.

5, 21-22.

40/41 cf. i 50/51 cf. Act. 5, 18.

30/31 Is. i, 2. 83/34 Mt. 25, 34. Зв/37 i Tim. 5, 20. 47/4» i Tim. 5, 21. 43/44 i Tim. 5, 20. SÏ/53 cf. Act. 5, 40.

Tim.

V

XVI)

19 auctoritate temperantem tc iam Hart (cf. p. auctoritem&iam auctori25 partem] declinando add. Gal. coll. 1. I" tatë etiam С auctoritate temct iam Til 2H eum] ilium G 28 est] л G 2V sed aeq. cust. delmd. cent. Lat1

G

G

p.

G

G

cf.

39 inuenire VC inueniri TilHart nequam TilHarl nequas V nequä seis G 35 te от. 34 tibi] ibi Hart*, ttJ XXI 37 ut pott et G, TU 38 dicis 43 prudens 42 inueniris TilHarl inueneris KG 46 praetermit52 crudelitate] credulitate G tebat V 48 facientes

DE NON PARCENDO, xix-xx

233

apostoli praeceptis dei unici filii inimicorum temperauerint an ea quae implenda susceperant instantissime fuerint perfinientes. 40 Vacantes, inquit, apostólos caesos eos dimiserunt, praeci41 Illi ergo pientes ne loquerentur in nomine lesu ulli hominum. ibant gaudentes a conspectu concilii, quod pro nomine digni 60 habiti sunt contumeliam pâti. 42 Omni autem die in templo et domi non cessabant docentes et euangelizantes dominum nostrum V lesum Christum. XX. Cum haec référât apostólos beatos egisse sacra scriptura, te ad negandum dei filium omnium inuitante corda et haeresem tuam firmare satis agente nobis erit tacendum praepositis dei ecclesiarum, ne uidelicet tibi blasphemo, contumeliosi 5 homicidae, destructori dei religionis inueniamur extitisse ? Apostólos loquitur sancta scriptura nec uerbera nec minas filiorum pestilentiae timuisse, sed semper docuisse ; nos caduci regni tui decuerat frangi uigore, quo tu omnes ini ques posses tuos implere conatos ? Contumaces aestimamur io a te, quia uera tibi dicantur a nobis. Sic et conblasphemi tui quia eis diceret : Stephanum beatissimum iudicauerunt, 51 Dura ceruice et non circumcisi corde et auribus, uos semper spiritui sánelo restitistis, sicut patres uestri, et uos. M Quem prophetarum non sunt persecuti patres uestri ? Et occiderunt eos 15 qui adnuntiabant de aduentu iusti, cuius nunc uos proditores 53 et inter lector es fuistis, qui accepistis legem in ordinationem angelorum et non custodistis. Haec cum audissent ludaei, digne sunt commoti contra sanctissimum Stephanum martyrem an indigne ? Si indigne, utique et te indigne inspice moueri contra 20 eos qui te saluum uelint. Aduerte in ea te parte stare contra dei ecclesiam, in qua et tune steterint et nunc sunt ludaei stantes, sic te esse durae ceruicis, sic incircumcisum corde et auribus ; inde est quod, sicut illi audientes uera non sustinuerint, sed ad песет dei cultoris prosilierint, sis etiam tu prosiliens ad nostram integra et manifesta tibi dicentium песет. 25 Cum autem haec audissent, inquit diuina scriptura, jremebant 55

57/62

Act.

XX,

5, 40-42.

в/7 cf. Act. 5,42.

cf. Act. 7, 51.

2в/27

12/17

Act.

Act. 7, 54-

7, 51-55.

85 obtemperauerint G Mpraefinientes nomine] dm add. G, prob. Pitia Î2

XX,

Til

22cf. Exod.

58 loquçrent

I/

33, 5.

22/23

59consiliiG

61 domi] in domo G

Я Hart (cf. p. XV11II) inuitantem V, TU in unitatem G 6 exstitissc Hart V,Harl h(a)eresim G,7V/ TU agentem sea (= sancta) V sacra cell. apostólos V, u luprascr. s. tert. o K* 16 quia G, TU в conatos V conatus cett. 13 resistitis G » uigorê G 20 aduertere G 22 te*, e i.rat. l Я Steph. peil märt. TU coepistis TU 28 audissent TilHart audura G 25 integra La^Hort integram eilt. V 2 inuitante

h(a)eresem

disset

KG

252

DE NON PARCENDO, xx-xxi

234

in cordibus suis,

eunt, et infra : 57 Cla mantes autent uoce magna conpresserunt aures suas et impetum 58 et eiectum extra ciuitate lapida- V fecerunt uno animo in eum, jo bant. Sic tu corde fremens, dentibus stridens sis aduersum nos nulla alia de re, nisi quia te persecutorem dicamus dei domus, et stridebant

dentibus

in

nisi quia destructorem dei religionis, quia fusorem sanguinis seruorum Christi, quia sacrilegum uocitemus iuste, quippe blasphemum haereticum, quippe fidem apostolicam euangeli35 camque expugnantem. Non facimus rem deo odibilem, si tibi isto modo quo tecum coñudo agentes quod te esse intellegimus dicamus. Inuenimus etenim sic egisse taies, qualis sis tu, contra gloriosos. * Deseruientibus autem illis, dicit scriptura, et ieiunantibus domino dixit Spiritus sanctus : segregate mihi et Saulum in opus .

iudicare] uocare G quoque haeretici TU

loh.

i Joh.4, i et 3.

V 43 pronuntiarit XXIII) pronunciatis

rompt G tuetur

VG,

G. P. ap. Lat

2 qui] quia G 5 coh(a)eretici G, Hart quc6 iudicasne ego iudicas ne VG, T/7 iudicas te

DE NON PARCENDO, xxv

243

non intellectum, quod enim unus sis ex illis antichristis ore pronuntiatis lohannis ? Reuelatus es, inquam, te spiritu aduerso duci. Inde est denique quod née crediderimus tibi dicenti io de filio : 'Factus est ex nihilo.' Cognouimus etenim haec non potuisse dicere nisi pseudoprophetae spiritum, nisi antichristi praecursorem, nisi satellitem atque mancipium daemonum. Non tibi haec dicenti potuimus credidisse, quandoquidem spiritus sanctus et per prophetas fuerit locutus de único dei 15 filio ilium esse uerum filium dei, illum aeternum esse et coaeternum patri, numquam ñeque filium sine patre ñeque patrem fuisse aut esse sine filio, et beati haec eadem apostoli retulerint, siquidem sanctus spiritus paracletus, qui fuerit in prophetis, etiam in apostolis manserit, qui sanctus paraclitus 20 spiritus quia in dei sit ecclesia et uos sitis constituti extra ecclesiam dei, cum non manens sit in uobis, utique probamini antichristi uos habere spiritum ; qui inmundus spiritus, ne haec quae ingerimus uideatis, corda haeretica uestra tenebris offundit errorum caligine caeca, ne scilicet ex eius possetis laqueis. ludicas nos esse contumeliosos, quia te 25 emergeré qualem esse uidemus pronuntiemus. Ecce etiam cum in euangelio cata Matthaeum dixisse dominum inuenio : Ecce ego mitto uos, sicut oues inter lupos, tu mini esse unus ex illis lupis uideris et quidem omnium luporum contra dei gregem rugienrabiem in quem uideam congestam. Quis etenim dei 50 tium unici filii negator non gaudeat, non prae se ferat, cum uideat sic te Christi depopulatum gregem ? Ex illis quoque unum te accipio incredulis, ex illis perfidis ad quos dicitur : ** Progenies uiperarum, quomodo potestis quae bona sunt loqui, cum sitis 55 ¡n -i l s ? Nam ex abundanti corde unusquisque loquitur de ore suo. 36 Bonus homo de bono thesauro emittit bona, et malus homo de malo thesauro proferí mala. Si bona sunt, Constanti, quae V loqueris, bonum potes habere thesaurum. Petulans sum, quia dicam tibi tenebras tuo habitare in corde ; inde ex tenebrosis-

XXV, 24 cf. Verg., Am. 3, 202 : incertos calígine caeca ; 8,253 : inuoluuntque domum caligine caeca. XXV, 38/37

27/28 Mt. to, 7/8 cf. i loh. 4, 3. 12, 34-35. 37/S8cf. Mt. 12, 3J.

16.

Mt.

28/29

cf. Mt. Ю, 16.

11 posse Til* pronuntiantis VG, TilHari tign. interr.pos. Gai 18 retulerunt G sanctus post spiritus G antichristi«* (ex -turn) V 20 sitis TV/Her/ scitis 19 paracletus Til paracletus V, TU paraclitus G, Hart 24 offunKG constituí G 21 nobis G 22/23 ne haec quae] née G dit crrorum G, Hart offundi terrorum V, TU (errorum La/') possitis G, 39 ex TV/Her/ Hart', ¡id 28 esse post unus p. p. XXVllll

8 pronuntiatis

XXXIII et KG et

ex

Hart'

;

cf.

cf.

G

Til

264

DE NON PARCENDO, xxv-xxvi

244 40

simis sensibus tuis, ut es, inmunda tenebrosaque audes pro ferre. Ecce etiam illud quod dictum est beato Petro a domino si audias, dicturus sine dubio me contumeliosum. Matthaeus sanctissimus, Adhuc, inquit, ipso loquente ecce ludas unus de duodecim et cum eo turbae multae cum gladiis et fustibus missi a principibus sacerdotum et senioribus plebis ; 48 qui autem tradidit eum, dédit eis signum dicens : quemcumque

"

45

fuero, ipse est, tenete eum. 4e Et confestim accedens ad lesum ait : aue Rabbi. Et osculatus est eum. 60 Dixit autem lesus : ad quid uenisti, amice? Tune accesserunt et manus iniecerunt in lesum et tenuerunt eum. 61 Et ecce unus ex his qui erant cum lesu extendens manum exemit gladium suum et percussit seruum principis sacerdotum et amputauit auriculam eius. 52 Tune ait illi lesus : conuerte gladium, tuum in locum suum ; osculatus

50

55

60

65

70

5

omnes enim qui accipiunt gladium, gladio peribunt. Contumeliosum me dicas necesse est, cum audieris quia, si gladio utaris,

sis periturus gladio. Aut numquid non es usus gladio ? Christianorum si nullum gladio interemisti, si nullum ad mortem usque persecutus es, cur dei unicum filium uerum filium fuerit esse confessus, cur apostolicam atque euangelicam tenuerit fidem, cur non esse Arrianus uoluerit, poteris non perire gladio. Audis enim dictum beato Petro et utique a deo dei único filio, omnis qui gladio utitur quod gladio sit periturus. Contumeliosus sum, quia dixerim tibi : 'Christianis non licet interficere, quia pâti, non faceré dignum sit iniuriam Christianos ; interfici debes etenim pro Christo, non Christianos se clamitantes interficere.' Haec nobis dédit mandata dominus ; si custodita fuerint, tune Christiani esse perseuerabimus. Contra tu cum V gladio digneris eius persequi seruos, non te utique iam Christianum poterimus nuncupare, sed plane latronem uel gladiatorem. XXVI. Interea quoniam recitauimus quomodo coamens tuus Scarioth ludas tradiderit dominum, isto in loco eius penitus retractemus sacrilegii causas et tuas, et inuenies unum uos esse te et ludam Scariotham. Ille tradidit dominum ludaeis, quia non fuerat credens nisi quomodo sit nunc credens

cf. ibid. 43/84 Mt. 26, 47-52. 64 cf. i Cor. 6, 7. в» cf. ibid. 40/41

XXVI, l/a

ва/56 cf. Mt. 26, 52.

60 cf. ibid,

cf. Mt. 26, 47-50.

4a dicturus] es add. G 54 accipient G VG

49 quid TilHart quod contumeliosum] esse add. G 56/67 gladio xpianorum : si V gladio xpiänoru Si G gladio Christianorum ? Si Til ¡tndt in песет Christianorum ? si Gal" ; interp. son. ("I post gladio tigft. inltrr. babent ColHart «4 «.ï Christianos, inter (ici Hart (et interfici Colc) ; debes TilHart ; interp. son. Gal (tid interfici tramp, pott Christo) ев se] sed G 67 perseuerauerimus G 69 uelgladiatorem ix ТЬгп 25 negl- V

265

DE NON PARCENDO, xxvi

245

conscotinus tuus Sirmiensium, qui dicebatur ac dicitur indigne Fotinus. Tu tradidisti eum et quidem toto orbi, ut cuncti eius possint negare diuinitatem. Quis uestrum in scelere maior est ? Ego arbitrer quia tu. Omnis enim qui peccauerii in filium io hominis, dimittetur ei ; qui autem blasphemauerit in spiritum sanctum, non dimittetur ei ñeque hic ñeque in futuro. Tu deitatem illius quo cuncti possunt negare, extitisti traditor. Quan tum enim apud te est, tradidisti eum, de quo et libros scriptos dedisti et praedicatores benigni uoti tui omni in loco consti15 tuisti. Quern quo possent omnes negare uerum illum esse dei filium, apostolicam atque euangelicam contra uos haereticos apud Niciam descriptam fidem fecisti iudicari haereticam et blasphemiam tuam fecisti dici catholicam. Et tamen iste ludas, qui eum tradiderat, uidens in suae salutis se operatum 20 песет, 3 paenitentia ductus retulit triginta argénteos principibus sacerdotum et senioribus * dicens : peccaui, quod tradiderim sanguinem iustum. At illi dixerunt : quid ad nos ? Tu uideris. 6 Et proiectis argenteis in templo secessit et abiit et laqueo se suspendit. Ille licet uno momento paenituit et pretium quod 25 acceperat reddidit ; tu quid tale, qui conuentus piaculum te faceré ab eius serais non solum non paenitueris, sed et magis in contumaciam creueris ? Tu quid tale, qui sis dans omnes copias regni tui, ut possis sacrilegium tuum firmare, qui quos V alio modo corrumpere non potueris a ueritate, nonnullos ingenti praemio facultatum tuarum corruperis, qui certum 50 numerum egenorum ita locupletaueris, ut comitibus tuis de diuitiarum magnitudine possint aequari ? ludas posteaquam facinus suum aduertit, laqueo finiuit uitam ; tu qui pro magni tudine maleficii tui maiore mereris plecti supplicio, quid eris 35 acturus, cum male te fecisse sero licet cognoueris, cum ea quae nunc possunt conspicere minime suppurati ueneno haeretico oculi tui uidere coeperint ? Et tamen, si uelis credere, dimittatur tibi necesse est id quod ex ignorantia geris, sicuti dimissum beato Paulo apostólo aduertis ; sin uero, sic eris ut ludas noctem, tune dicturus eis qui te 40 descensurus ad infernam nunc haec faceré conpulserunt, hoc est coarrianis tuis : 'Pec caui uobiscum negans unicum dei filium ; peccaui tribuendo e/HMt.I2,52. 41/« cf. Mt. 27,

20/24Mt.

27, 3-5.

24/25cf. Mt. 27, 3.

33 cf.

Mt.z?,

5.

4.

XXVI,

7 Photinus Til • confotinus G Smyrniensium Til, corr. Col 12 possunt V, Til possent G, 11 tu deitatcm] et tu deitatis Til 14 ucrc G iudicari XXUII 17 niccâ Gal possint Til* Hart ; 23 argentis V, 24 illc] et Hart* (cf. supraicr. V* XXVIIT) iudicare ait. 33 auertit V, 30 corruperis 28 firmare TilHart firmari KG ¡lie 38 ex от. G, Gai dimissum TilHart dimis34 maiori TU suprascr. V* 41 compulerunt TU quoarianis V so VG

d

G

e

p.

G

G

p.

cf.

toùTil

266

246

DE NON PARCENDO, xxvi-xxvn

uobis auctoritatem

ad eius aeternam negandam clementiam.' et filii et spiritus sancti aeternitatem, cum uidere coeperis 45 unam nos recte confiten quod una sit magnitudo unaque potentia in pâtre et in único filio eius et in sancto paracleto spiritu, ubi tune erunt qui te inpulerunt ad hoc perpetrandum sacrilegium, ut dicas ad eos : Taeniteor, quia uobiscum dei inimicis cucurrerim, quia uobisjo cum fuerim persecutus dei domum' ? Tecum erunt sine dubio in gehenna. Vbi tune erunt diuitiae regni tui, quae tibi non ad salutem, sed proficiunt ad aeternum tuum interitum ? Optamus quidem, ut tibi salutis tuae inimico dignetur reuelare deus ueritatem emergasque e tantis periculis. Ceterum quam tu in 55 scelere sis eminentior ab Scarioth luda, non est laboris aestimare, quandoquidem tu ad eius diuinitatem negandam omnem conuocaueris orbem, ludas uero solis illis dominum tradiderit qui in eum necdum crediderant ; tu contra etiam eos prouocare dignatus es ad negandam eius deitatem qui iam crediderant. 6o ludas nulli uim intulit ut secum periret, tu contra cum militari manu sis pugnans contra nos quos cognoscis credere, quomodo patriarchae, prophetae, apostoli ac martyres crediderint, V utique quantum distet inter te atque ludam non est magni laboris perpendere. XXVII. Dicis me contumeliosum, quia et me et mihi com misses sim cupiens non tua pestífera doctrina uulnerari, quia dicam tibi morbo te plénum et idcirco te esse a dei uitandum seruis, ne iam ipsi morbidi effecti una hac tua pereamus peste. * Vtinam, inquit Corinthiis apostolus, susiineretis pusillum 5 insipientiae nteae, sed et subportate me. * Aemulans enim uos deo aemulor. Statui enim uos uni uiro uirginem castam exhibere Christo. 3 Timeo autem ne, sicut serpens Euam seduxit astutia sua, corrumpantur sensus uestri a castitate quae est in Christo io lesu. Idcirco tibi uideor esse contumeliosus, quia sim timens ne per blasphemiam tuam corrumpas castitatem quam habemus in Christo lesu, quia sumus metuentes ne, sicut serpens carissimus tuus Euam seduxit astutia sua, seducas nos a deo et facias reos mortis. Ducis me contumacem, quia dicam te

Tune cum cognoscere coeperis patris

XXVII,

5/10 2 Cor.

il,

1-3.

45 rectc от. G 44 cum от. G 52 proficiant TU, corr. TU* G

10/14cf.

iCor.

ii,

47 paráclito G ¡nteritu*, i eras.

3.

IZ/IScf.

Gen. 2, 13.

48 ad] ut К 49 penitco 54 quam tu (quätu

V

V

55 ab Se.] ascarioh G 59 qui Gai Hart qua tu G) VG quantum THHart 61 sis] esHer/c 63 utique] itaqucHer/c eícrcdideruntCo/Har/ quia KG

XXVII, I qui TU 3 iccirco ColHart te« от. Til 4 iam] a] ad G 8 timeo Ga/Har/ time УС, Til 10 ti**mens, biertu. V 11 blas etiam G 14 dicis TU phemiam tuam G, Hart blasphemia» tua», bit m tras. V -as -as TU

167

DE NON PARCENDO, xxvn

17/22 2 Cor.

36cf.ibid.

il,

27cf.ibid. 24/25 cf. 2 Cor. n, 13. 13-15. 43/44 cf. 2 Cor. il, 14. 46/47 cf . 2 Cor. 11, 1 5 .

29/30 cf. ibid .

talis V 23cognosccns T;'/Har/cognoscentes VG 24, 29 si G, Hart (cf. p. XX) nisi V, Til ; ¡id tu* от. 27/28 proba nos etenim interp. san. Hart (proba nos. Ete nim Til) 32 dei от. Til 33 possem G, Hart', sed postea repudiauit(p. XXVI1IT) 86 apostolum Gal 34fecisseG qui] 35ccpisseG iubebas] uidebas 38 ne uidelicet ne G cum 37 uere] iure Hart' quia Gal p. XXXV 43 nos] non G 40 scribis G, TilHart scribas V, suprascr. V™* psut 21 46 sicut ego 44 se add. Hart (cf. p. VIIIÏ) angelum] euageliu 47 iustitiae ittluti ego, deest etiam in G iustitiae hortamur del. Gal uelut ни/go ('Quomodo isla cum praecedentibus cohaereant,iudiccnt ernditi')iniustitiaeHari(cf.p. qui interp. sanauit (ministrum, iustitiae hortamur. utinam TU)

G G

20ange!uG

27 es1] est

Ti/

cf. 1.

16 mea

26 uos ti 36

l.

;

cf.

G

e

;

cf.

45

;

40

G

35

G

30

G

25

G

го

operarium dolosum, pseudochristianum. Non sunt primum per me aduersum te prolata. Audis etenim beatum apostolum operarium te désignasse dolosum, pseudoapostolum : 13 Nam eiusmodi pseudoapostoli sunt operarii dolosi, transfigurantes se in apostólos Christi. u Nee mir um, ipse enim satanás transfigurât se sicut ángelus lucís ; 18 non magnum, si ministri eius transfigurantur sicut ministri iustitiae, quorum finis est secundum operationem ipsorum. Hiñe tibí uideor esse superbus, quia dicam te cognoscens ex actibus tuis ex illis esse, quos taies futuros spiritus sanctus per apostolum praeostenderit. Si non es tu operarius dolosus, reuince me ; ego enim scio quod fingis te Christianum, cum Arrian us sis, omnes nos uolueris seraos cuius tu satellis es faceré. Si non es operarius dolosus, tu pro- v ba ; nos etenim uidemus in quibusdam pium te fingere, cum omnem exerceas in nos Christianos impietatem tuam. Si non es tu operarius dolosus, quomodo fingens pacem te firmare conatus fueras ad omnem dei ecclesiam destruendam, ad pacem ei per unicum dei filium traditam dissoluendam ? Ñeque enim pacem domini habere possim exinde, ex quo fecissem id quod mihi iubebas contra domini praeceptum, ex quo ipsum denique unicum dei filium, ut tu negas, coepissem negare. Si non transfiguratus es in apostólos Christi, qui, tamquam uere ad te omnis cura ecclesiae pertineat, sic sis sollicitus, uidelicet ne quis alicubi catholicus praesit ecclesiae episcopus, ne quis relinquatur qui se possit fateri Christianum ? Tollis episcopos catholicos, ordinas haereticos, scribis horrendas conminationes, ne forte oriatur seditio. Vtique qui ignorât arbitratur te, dum haec agere conspicit, esse Christia num ; nos contra qui instruente apostólo beato cognoscimus transfigurasse aliquid es hominis gestans, poteris, siquidem uideas tibi me idcirco dicere anathe ma, quia iam beatus apostolus te anathematizauerit. Iniurioij sum me iudicas, quia dicam te stultum ; sed quomodo potero recte a te iniuriosus uocari, quando constet me uerum dicere, quod enim sis stultus ? Si enim Galatae audiant о stulti Galatae a beato apostólo, cur putes tu non stulti deberé te nomine uncit , u i ? lili etenim si propterea quod falsis fratribus obtem20 perassent, quia ad illorum conserpentinorum tuorum suggestiones intendentes et sabbata seruare se oportuisse et circumcisionem fuisse custodiendam censuerant, sunt stulti dicti, quanto magis tu digne diceris stultus, qui unici dei filii negator extiteris ! Quia dicam tibi : 'Eripe te a canibus rabidis Arrianis, haerendo concilio et ipse 25 dole tibi quod illorum malignorum canis factus sis/ contumacem me dicis ; sed fortassis ignores unici dei filii negatores dictos canes, dictos lauros pingues, dictos filios iniquitatis, semen adulterum et meretricis, filii perditionis et semen inicum. Si fugit te ita uocitatos uos a deo, per Isaiam ipsum dicentem ad conblasphemos tuos 30 audi

280

et

XXXIV, 1/7 Gai. 1,6-9. 8 cf. Gai. 1,9. 19 cf. ibid. 14 cf. 18/10 cf. Gai. 3, i. cf. PS. 21.13. »7 cf. Is. 56, lo. PS. 21, 17. 18/29 cf. Is. 57, 4.

XXXIV,

V,

2 transferimini

.if/-/!',

с add. t.pr.

0 cf. Gai.

Is.

56,

il.

i,

8. 15 cf.

17 Gai. 3,1. PS. 21, 17.

cf.Is.57,3-

18 cf. Is. 57, 3.

litt, i KMC transferamini

Г/7, ab со

7 uobis] aliud add. Til 8 el 10 anathemam VG ; 11 euangelizauerunt VG -arunt TilHart tuetur Flam 333 anathema TilHart 13 medcirco V, i add. ¡.ч. К1 es от. Til 11 si add. Col'Hart (cf. p. 10 uocari G 17 enim1 от. G 1в me uerum] merum V, ue suprascr. add. I .ut'

in']

XI)

K"c

13 dei /"•-••'filii G 14 aripe V 15 illo circumcisione V G malignorum Hartc, coll. ¡. 44 et 54 ; p. XVI marum TilHart illum VG 16 ignores VG ignoras TilHart consilio G lignum VG maligno TilHart 18 filii V filios «//. 10fugit leHart(cf.p. XVII) fugite V, 17 dei post filii " r' ita ut ni et juprajcr. uos] fallar fuisse ligatur fugitis G, TU fugis Le/' !

'

esse add.

G

i

is

G

cf.

11 se от.

30 isaiam

V

esaiam

tttt.



DE NON PARCENDO, xxxiv-xxxv

259

ludaeos : Accedite hue, filii iniquitatis, semen adulterum etv meretricis. 4 In quo delectati estis et in quem aperuistis os uestrum et aduersus quem inmisistis linguam uestram ? Nonne uos estis filii perditionis, semen iniquum •>Et alio loco : 10 Videte quia omnia excaecata sunt, non cognouerunt sapere, omnes canes muti qui non poterunt latrare, sommantes in cubile, amantes dormitare. ll Et canes inprobi animae nescientes satietatem, et sunt nequam nescientes intellectum, omnes uias suas secuti sunt. Qui hi sunt ad quos haec uel propter quos dicantur ? Nempe illi quos in uicesimo primo psalmo incusat unicus dei filius ore Dauid dicens : 13 Circumdederunt me uituli multi, tauri pingues obsederunt me. 14 Aperuerunt in me os suum, sicut leo rapiens et rugiens, et infra : Circumdederunt me canes multi, concilium malignantium obsedit me, foderunt manos meas et pedes. Quando itaque illos in sacrilegio magistros tuos dictos uitulos, tauros pingues atque canes aduertes, non poteris tu unus ex malig nantium concilio contumeliosum me iudicare, quia illis te nuncupem nominibus quibus conpestilentes tui uocati sunt ac uocantur ; ñeque enim tu minor es in nequitia, qui audeas dicere : 'Erat quando non erat et factus est ex nihilo', ut non illis aptis tibi nominibus nuncuperis. Sed uis his non nuncupari nominibus, muta uias tuas, corrige errores tuos, ut correxerunt Paulus beatissimus et ceteri ex illo pérfido populo. Quia dicam tibi : 'Eripe te a malignantium concilio/ uideor esse tibi contumeliosus. Qua de re ? Nempe quia profitear me Christianum, quia noluerim derelinquere deum et abire post idololatriam tuam. Non nos primum contumeliosi ac superbi a uobis dicti sumus sacrilegis ; dicti sunt enim etiam illi cuncti qui restiterunt funestis edictis contyrannorum tuorum. XXXV. Vt et ceteros praeteream in clausula orationis, ad solum iterum me uertam Antiochum regem. ludicabatne resi stentes sibi contumeliosos, superbos necne ? Sine dubio quia V 3

31/34

21,17.

Is. 57, 3-4.

21, 17.

io-ii.

34/38 Is. 56,

4S/4«cf.

41/43 PS. 21, 13-14. 46 cf. Is. 56, 10. PS. 21, 17.

PS. 21, 13.

54 cf. ibid.

43/44 PS.

46/47 cf. PS.

G

31 adulterum] alterutrum G 36 poterunt K, Hart potuerant G potuerunt TU 37 et canes ... intellectum animo Caí, anima Cal0 39 ad quos 38) от. 40 uice*simo, n eras. от. G 44 manos manus ettt. uigesimo 46 adueñes V, THHarl adueñas aduertis coni. pedes] meos add. G, Gal (/.

V

G

G

V

ХХХХП 49 qui] quia G 6« dice V, re siipraser. K"c 61 non52 post nominibus sign, interr. GalCol cuperis V, u suprascr. scil| si ,;(/¡/. f, A3 dico G 53 quia от. V, add. f. и. V* me] esse add. Hart

recle не/an/ Colc out

'metathesis licet uitiosa non abhorre! a

ni fallar eras.

V

contumeliosus

G

Gal

me*uertam,

3

ut post et

с

XXXV,

stylo Ljiciferi'

:

G

У

с

55

;

50

2

45

1

40

p .

35

281

282

DE NON PARCENDO, xxxv

2бо

contumeliosos, superbos illos existimarit fuisse, taJi est cru5 delitate deo dicatos ad mortem usque persecutus. Restât ergo ut uideas quae adhuc super ilia quae iam cognouisti gesserit Antiochus ; et si illos recte poteris dicere superbos fuisse Antiocho, contumeliosos, poteris et nos. Haec etenim nos patimur a te quae sunt et illi perpessi ab Antiocho ; sic nos io sumus proclamantes pro fide, pro religione, sicut fuerunt pro clamantes et illi ; sic nos deo Abrahae, deo Isaac, deo lacob seruire profitemur, quomodo et illi sunt confessi. ' Misit, inquit scriptura, rex senem Atheniensem qui conpelleret ludaeos, ut se transferrent a patriis et dei legibus, ne ulerentur, 2 contamierat templum et cognominare 15 nare etiam quod in Hierosolvmis louis Olympii et in Argarizin, prout erant qui locum inhabitabant, louis hospitalis. 3 Pessima autem et uniuersis grauis malorum erat seditio. * Namque templum comisationibus gentium erat plenum, scortantibus cum meretricibus et in sanctis tectis 20 mulieribus se adpropiantibus, insuper intro infer entes ea quae non oportebat ; 5 altare etiam plénum erat inlicitis quae legibus prohibebantur . e Ñeque autem sabbata agebantur ñeque dies sollemnes patricii custodiebantur , et infra : 7 Ducebantur autem amara necessitate per singulos menses in diem régis natalis, 25 miseratio erat ; et cum sacra Liberi celebrarentur , cogebantur enim hederas habentes Libero circumire. 8 Decretum autem exiit in próximas Graecorum ciuitates, suggerentibus Ptolomaeis id ipsum institutum aduersus ludaeos agere et misereri, ' eos uero qui nolint transiré ad instituía Graecorum inter ficere. Aduenit 10 Duae enim midieres delatae sunt natos 30 ergo uidere miseriam. suos circumcidisse, quarum infantes ad ubera suspenderunt et, cum publiée per ciuitatem illas circumduxissent, per murum illas praecipitauerunt. n Alii uero in proximo concurrerunt in specu- V las et latenter septimum diem celebrabant. Quod cum indicatum jj esset, sufflammati sunt, eo quod metuerent in die soUemni gloriosa

XXXV,

1Ï/23 г Machab. 6, i-6.

23/3« z Machab. 6, 7-11.

в qu(a)el G, GaIHartc (cf. p. et add. G existimarat G 8 contumeliosus G quem V, TilHart nos1] tibi add. Gai* ('»/ cobatreal comparatif) 1в Olympii TilHart olympi VG etenim] et add. Til ¡n Argarizin dtBruynt margarizin V (ex inarg-), TilHart in garizin G quod in Garizin Gai 18 namque ]/ (-quae) G, diBruyne nam quia TilHart comisationibus V, Hart comessationibus G (corn-), TU 19 meretricis G 20 ad23 patrii Her/c SlinclitisG propriantibus V introinf.]introferentesG 24 die I MI 25 miseratio] uisceratio Lat, red et ad uiscerationem ttmptat coÏ6 enim (от. G)] ei Hart* (cf. p. XXXII) etiam Gal hederás gebatur V 28 constitutum G TilHart hederá VG 27 id] in G ageri V, e add. s.u. 29 nouent G, prob, filia 22 V"c 31 circumcidisse . . . ciuitatem 32)] cur G 33 spcluncas G, Her/c 4 contumeliosos]

(/.

XXXI)

±8)

DE NON PARCENDO, xxxv

40

45

261

ferre sibi auxilia. Quid censes oportuisse faceré tune cultores dei ? Deo oportuerat an Antiocho placendum ? Si illos non censes Antiocho placeré oportuisse, née nos utique tibi, quia et tu, alio licet modo, tarnen nos sis cupiens tollere a deo et iungere diabolo, ut ille uoluerit illos. Ipsa per te crudelitas geritur ; sie saeuus atque inicus in eos qui tuo funesto edicto resistunt. Superest igitur, ut est saepe dictum, doleas te errasse agnoscensque te esse homicidam atque blasphemum temet, desertor dei, repraesentes domui, alioquin tu tibi inputaturus, cum te uidere coeperis illic esse ubi nunc sunt cuncti illi contyranni tui. 37 an от.

G

38 cupies G

44 dei, dei Hart* (cf. p.

Vllïl it Let

19)

; INCIPIT MORIUNSubscriptio : EXPLICIT DE NON PARCENDÔ IN DM DELINQUENT-IB DUM ESSE PRO DÏ FILIO V Explicit de non parcendo in dm delinquentibus Incipit moriendum esse pro dei filio G

MORIVNDVM ESSE PRO DEI FILIO

MORIVNDVM ESSE PRO DEI FILIO

v

I. Decuerat quidem, Constant! Imperator, nihil iam tecum

diuinis retractare scripturis, cum eo uidelicet quern ueritatis compererimus interpolatorem, tecum quem de illis ex actibus tuis te conprehenderimus esse, qui idcirco dicantur sibi sapientes, quod enim sint insipientiae iter tenentes ; decuerat, ut diximus, post tanta illa quae ingessimus iam praebere silentium, maxime cum scriptum meminerimus : Noli responderé inprudenti ad inprudentiam eius, ne similis fias illi, et herum : In aures inprudentis noli quicquam dicere, ne, guando audierit, inrideat sensatos sermones tuos. Sed quia adhuc de armorum tuorum potestate et uaná imperii tui dominatione temet collegi plaudere, quod enim possis, quos ratione debueras, in id quod censueras constituere uiolare, in his omnibus, quibus te putas magnum esse, te miserum contemnique omnem carnificinae tuae rabiem a seruis dei uolui isto praesertim libro notum sacrilegio funestatae faceré menti tuae. Te enim cum temporali, caduco, fragili, corruptibili regno tuo transiturum et ad aeternam poenam, nisi tibi dum est locus prouideris, peruenturum, Christianos uero ad aeter nam uenturos requiem, incorruptibilem regnum consecuturos fixum manifestumque habere te uolumus. An defenderé temptabis, quod enim per hanc haeresem tuam conprehensurus sis regnum caelorum, tu qui cum conpestilentibus tuis Arrianis timens, ne a nobis Christianis reuictus manus dare aliquando de

I.t/ll

cf. Cypr.,

Ad

Dtmttr. \ (351, 7/10), ubi tosdem textut bíblicos licet uerso 11. 2/8 adfinilalem quondam cum initia tractatus Cyprianei (398, 16/17) : liment enim ne a nobis praeseferunt. 23/26 cf. Lact., Init. 5, i, reuicti manus dare aliquando clamante ipsa ueritate cogantur. ordine

inuenies ;

I.t/1«

etiam

Prou. 26,4

j

10/11

Prou.

M/S1 cf. Hebr.

23,9.

V

I, 1 liucriptio : INCIPIT MORIUNDUM ESSE PRO DI FILIO filio G moriendum esse pro dei filio TV/fiar/

3,

n.

liu'ipit

moriendum

esse pro dei

Л tecum quem] te qui G p. XXX (an te tibi14 in] V timit = -ent) times Til, tûmes Til1 te tibi Calc 21 requiem] 17 funesto te U> transitorum V, u suprtucr. Krec et in 22 te от. et add. incorruptibilem KG, tuetur Hop 36 ta. -bile TilHart Krec an te defenderé Hart', an defenderé G, TilHart antefendcre V, corr. in 24 23 enim от. haeresim TU sed postea (p. XIIII et Lai repudiauit 25 times G nee»r. pcstilentib; V, consuprascr. K2

V

V*

13 temet Hart ;

cf.

\ corr. in e, ri ¡uprascr. 7 postanta

G

G

С

V,

(

4 comperimus

tenentes] cupientes met Hartc) tim&

G

G

G

d

t

25

S)

20

?

ij

G

IQ

G

5

284

MORIVNDVM ESSE PRO DEI FILIO, i

206

36 cf. ibid.

], i,

5 (399. 3/4)

38/36 Mt. 5, n-12. 49/40 2 Cor. 6, 16.

: disceptatione sublata.

41 cf. 2 Cor. 6, 16 SI/52 cf. i Cor. 6,

45 cf. ibid.

48/4» cf. ibid.

20.

27 censueras G TilHart cogeris, re tupraser. V cogis ( = cogeris) G fragilium Arrianorum (armorum corr. Lar) tuorum censueris T il qui et in códice

26 cogereris

. '' •I ipto tigna transpositions adposuit (censueris fragilium ... tuorum 33 exprobrabunt seruus TilHart exprobrant

29 inimicos G exprobrauerint G 34 nos С exsultate Har/ omnemG quoniam] quô G 38/39 nouobis41 superaturum Col^Hart ; XXII superaturos K, cum V, n tupraicr. V* 42 enim] te in G TU usurpaturos G 43/44 prophctarum post apostolorum 47 quohereticoXXX itaque KG, TU ¡ta cum Gal 44/45 ita qui CotHart 48 tuorum TilHart suorum VG 51 futtilibus KG futilibus TilHart rum V 53 perspicis] perspicue uel perspicuum Ga/c perspicis cum Co/c

V

j)

V

G

55

p.

50

cf.

45

p.

40

;

35

cf.

30

clamante ueritate ipsa cogereris, disceptatione reiecta ad uir- V tutem confugiendum censueris fragilium armorum tuorum ? Tamquam posses armis fragilibus inmortalia dona consecuturos superare inimicus diuinae religionis, religiosos seruos Christi praecursor antichristi, milites dei eos quos ad aeternas diuinitatis suae perfruendas amicitias unicus est filius dei muitare dignatus dicens : u Beati estis, cum uos odio habuerint homines et maledicentes persequentur et exprobrabunt et dicent aduersum uos omne malum. l2 Gaudete et exultate, quoniam merces uestra multa est in cáelo ; sic enim persecuti sunt et prophetas qui erant ante uos. Hos tu in omnibus inpotens de gradu putasti pellere, hos prosternere quos uideas idcirco esse paratos pro único dei interfici filio, quod enim elegerint non uobiscum negatoribus torqueri apud inferos, sed caeleste consequi regnum ; hos per inanem regni tui auctoritatem censueras temet superaturum, qui dei templa esse ipsa confessione fidei suae clarescunt. Vt enim uos Arriani negando filium dei domos esse inmundi Spiritus uocibus prophetarum, apostolorum atque sacrorum euangeliorum designamini, ita qui filium dei confitemur templa dei esse ostendimus nos. Milites dei tuae carnificinae succumbere potuisse crudelis atque sacrilega mens tua suggestionibus fauens cohaereticorum tuorum praesumpserat, nos quos templa sua dicit esse deus sic : Quoniam inhabitabo in illis et inter eos ambulabo, et ero illorum deus et ipsi erunt mihi populus. Hos te uincere potuisse iudicaueras, quos apostolus hortatur tollere deum et portare in corporibus suis, hos te armis futtilibus regni tui subigere potuisse fueras quidem arbitratus ; sed perspicis, in tuo palatio intra uelum licet stans tulisti responsum a me ad conseruandam salutem omnes dei seruos calcata friuola auctoritate tua mente, uoluntate, studio, uirtute, uoce consen tiré.

285

MORIVNDVM ESSE PRO DEI FILIO, u

267

II. Aduertis quomodo caduca dominatio tua quanto contra v nos saeuire dignatur, quod tanto ea iudicetur esse infirmis, contemptibilis, inanis, debilis et abiecta ; furore etenim et scelere concitata manus tua ad perimendos nos quotiens 5 praeualuit, totiens nos creuisse et magis atque magis uictores extitisse meminimus. Mactasti quam plurimos in Alexandria, laniasti certos toto in orbe, disperdisti resistentes tibi uariis in locis ; sed hi omnes, quod tu audire minime uis, martyres sunt ; illos omnes beatissimos tuo mactatos gladio in paradiso esse io qui credimus, crede mihi quod a te statuerimus interna, quia et melius esse uiderimus in omnia aeua deum habere amatorem quam tecum ludas Scariothae atque ludaeorum imitatore puniri. Hinc est denique, Constanti, quod frendores colubri per te inlatos non timentes subiré parati sumus omne exitium. nos consiliorum nostrorum paenitere potest, si 15 Numquam per te mactati qui adhuc tuis crudelibus restitisse uidemur manibus fuerimus. Mors etenim quam nobis tu minitaris inferre omnibus est parata ; tantam uero beatitudinem quantam sancti sunt martyres adepti nemo ut uidemus est consecutus, 20 nisi hi qui mortem propter unicum dei filium moriundo uicerunt. Dicatos deo homines torques, internéis, exterminas, et cur haec géras causas odiorum reddere non uales. Quia tu erras, etiam nobis irasceris, cur ueram teneamus uiam, et cum nostra salubri admonitione corrigere te possis, errores tuos 25 insuper crudelibus factis coaceruas, dicatas deo mentes euisceratis corporibus extorquens eorum, qui statuerimus deo fidem usque ad extrema uitae seruare curricula. Perspicis ita haec esse et quidem non sine máximo dolore tuo, cum non ualere te aduertis nos ab hac quae sola est religione deflectere, ab isto 30 cursu in quo ad brauium sursum uocationis tendimus retraheII, 21/26 cf. 1..¡гг., liât. 5, i, 6(399, 1 1/16) : iustos homines torquent, interficiunt, exterminant. Née causas odiorum reddere ipsi possum qui tam uehementer oderunt : quia ipsi errant, irascuntur iis qui ueram uiam secuntur, et cum corrigere se possint, errores suos insuper crudelibus factis coaceruant innocentium cruore 30 cf. maculantur et dicatas deo mentes euisceratis corporibus extorquent. Nouât., De cibis iud. I 27 (CCL IV, p. 90) : ad brabium sursum uocationis in Christo tendentes. II, 30cf. Philipp. II,

3,14.

2 pott dignatur in V quanto contra nos seuire dignatur/e/ro H memini*mus, b treu. V infirma TU 5 cotiens V 7 laniastis G 9 omnes] disperdisti V, di ¡upraicr. Кгес disperdidisti G, TilHart autem G 10 qui V, TU, luitiir Thrn 27 qui et interp. sanauit, от. G quin Ga/c 11 aeua от. G hebere G que credimus. crede Hart (cf. p. XVII) 12 te cum luda Scarioth ludaeorum TU imitatore iudas] cum inuidia G 19sanctaK, Harl(cf.p. XK////)imitatorem ИС (inni- G), TU ITimitarisG a corr. in i И* 20 moriendo G 27 extrema TilHart extrema 25 dicatos G 30 sursum LatlHart rursum VG, TU VG 1 contras

repel, et del.

G

286

MORIVNDVM ESSE PRO DEI FILIO, u

268

re, non cum te ex aperto facis inimicum, non cum simulas V amicum — uideris etenim quod sit in te qui deceperit Euam — ,

44/45 cf. Cypr., Dtl.m. г (27, 17/20) : quo ... crimen possit excludi ... Hoc praesi dium salutis, hoc uinculum libertatis et honoris. 48/50 cf. ibid. 3(28, 4/6) : contra aduersantis discrimen opponere, nee saeuitiam torquentis horrere, animari hominem nee (delend. cens. Merk 22, 2) dolore quo credatur extingui. 53/56 cf. ibid. (28, 6/7) : et id sibi in augmentum uirtutis adsumere quod cruciatui putat prodesse qui punit. 56/58 cf. Lact., o.e. 5, 7, 9 (420, 19/21) : agitata enim malis quatientibus stahílitatcm capit et quanto frequenter inpellitur, tanto firmiter roboratur.

33 cf. 2

Tim.

38 cf. 2 Petr. 2, 2.

2, 17.

33 non] nam Cal 84 tumore TilHart similas G 35 rescissorem esse /. Samuelton ар. Thrn 12 sq. qui ipse timoré V timoré G rescissorem, messem temptauerat rescissoremesse V resscissorê êë G, Pilia 12 ¡q. rescissore, messe TilHart ('fidei rescissore uel simile expedes' Hart' К/Я/) Se adfirmans Tbrn l'î sq. adfirmas celt, (non cum adfirmas Har/c) 39 insipiens alt, K, 40 fidei от. К, add. s.u. K* del., proprium VG suprascr. V*

p.

;

«cthonoris,

K), 7Y/primumH0r/

tras.

cruciatu

V

V

42

a

proposito] appositi G 43/44 ... tribui /6) от. 53/54 id etenim nobis qui] in te cm nobiscù G 57 frangimur exp.

45 praesidium

G

44 haec,

(/.

G

G

tu es] uester

e

(propriaeum.aewof.

55 in от.

cf.

cf.

31 cum1] te add. TV/Her/

G

J5

ci

50

s

45

G

40

i

л

non cum uerbum tuum, per quod serpis ut cancer, falso fucato scientiae tumore conponis, adstruendo te omnibus flagitiis tuis macúlate edicto tuo rescissorem esse omnium errorum, cum sis ipse totius erroris fons, adfirmans te luminis portitorem, cum sis tenebris obsessus omnibus. Nullis ergo modis posse nos a uia ueritatis deflecti, licet intellectu omni careas, tarnen ex parte, contemni te inspiciens, potes tandem uidere, Constanti imperator immanissime. Hoc enim fidei proprium esse negotium nouimus Christiani, née prosperis née aduersis de gradu demoueri, non a proposito semel uigore deduci. Cernimus una hac uoce religiosa : 'Christianus sum, nolo esse ut tu es, Constantius, apostata,' omne crimen excludi, hac una uoce tribuí praesidium salutis, uinculum libertatis et honoris, conspicimus hac confessione tribuí nobis protectionis clipeum, telum contra per te in nos saeuientem diabolum ; et tu inquis : 'Negate uos Christianos'. Vt contra aduersans discrimen duremus stabiles nee saeuitiam tuam torquentis horreamus, animemur magis quam doleamus, ista efficit conscientia quae reminiscitur unicum dei filium ad protegendos uictoresque efficiendos suos suae diuinitatis praebere praesentiam ; hinc efficitur, ut qua nos credis extingui poena uiuincemur. Id etenim nobis, qui eum propter quern patimur esse nobiscum credimus, in augmentum uirtutis adsumimus, quod tu cruciatui sperasti prodesse, punitor ; hinc est quod malis tuis quatientibus non frangamur quantoque uarie continua crudelitate

287

MORIVNDVM ESSE PRO DEI FILIO, ii-lii

269

uexamur, tanto ñrmiter roboremur. Est enim nobiscum ille qui adulescentes Hebraeos credentes in se in camino ignis tutatus 60 est ; ipse firmat nostras mentes, ipse sensum régit nostrum, V ipse diuino incendit amore suo nostra corda et ad tolerantiam sanctae passionis animât, unde et nemo nostrum mortem quam inferre minitaris cogitât, sed immortalitem, nee temporariam per te inlatam poenam, sed gloriam sempiternam. namque martyras dei consecrari et ipsa passionis 6$ Tormentis probatione coronari aperiunt ita sacrae scripturae : Pretiosa in conspectu domini mors sanctorum eius, et : 4 Si coram hominibus tormenta passi sunt, spes eorum inmortalitate plena est. 5 Et in paucis uexati in multis bene disponentur, quoniam e Tamquam aurum 70 dens temptauit illos et inuenit eos dignos se. in fornace probauit eos et quasi holocausta hostia accepit eos, in 8 ludicabunt nationes et dominatempore erit respectus illorum. buntur populis, et regnabit dominus eorum in perpetuum. III. Qui igitur tantam felicitatem consecuturos se de dei praesumunt magnitudine, et exultent necesse est et futura cogitantes gaudia praesentia tua mala calcent. Vnici dei filii diuina uox est : Qui amat animant suam in isto saeculo, perdet 5 illam, et qui odit animam suam propter me, in uitam aeternam conseruabit earn. Quo diuino haerentes Christian! praecepto, licet in membris nostris resultans, Constanti, tua úngula recurrat in uulnera, stamus stabimusque inmobiles, te tortore atque omnibus poenis tuis fortiores, hoc solum nobiscum ipsi io reuoluentes quod ista crudelitatis tuae carnificina nobis sit utilis ad gloriam sempiternam. A barbaris saepe parcitur uictis et est locus inter arma clementiae et utique apud eos qui

el/64 cf. Cypr.,

ер. 6, 2 (481, 5/8) : quibus nos ad tolerantiam passionis spiritus -..n». i us semper animauit. Nemo mortem cogitet, sed immortalitatem nee temporariam poenam, sed gloriam sempiternam.

III,

2/3 cf. Cypr., ep. 6, 2 (481, 22/23) : exultetis necesse est et futurorum gaudio praesentia supplicia calcetis. 7/11 cf. Cypr., Dt ¡.m. 3 (28, 8/12) : nam praedurantibus licet costis resultans úngula recurrat in uulnus ... stat immobilis tamen

poenis suis fortior, hoc solum secum ipse conuoluens quod in illa crudelitate carnificum plus pro quo patitur Christus ipse patiatur. 11/12 cf. Lact., o.e. ;, 9, 3 (424, 1 5/i 6) : tamen parcitur uictis et est locus inter arma clementiae.

58/49 cf. Dan. 3, 95.

Ill,

вв/в7 PS. 115, 15 (115, 6

LXX).

67/73 Sap. 3, 4-6.8.

4/6 loh. 12, 25.

V

59 ad huliscentes 64 inlitam G 67 incons|pccdrïï 65 martyres (-i- G) G, TU caustam hostiam accipiet í .ni[ eos'] et add. G, Lai< 58 firmius roboramur

suprascr.

III,

V*

V, alt.

V

1 quis G 2 et1] ut te G exultant Til exsultent Hart 8 tortore Hart (cf. p. 4 isto] hoc G eseruabitG torrae V, re add. s.u. inter torrae et atque Krec torre G, от. Til

filii G

\ txp., я 71 holo-

3 dei pott

XVII tt Lat

3**)

MORIVNDVM ESSE PRO DEI FILIO, ni

2;o

ferali ritu sint uitam ducentes. Hoc uero inenarrabile est quod fit aduersum nos a te, qui tibí bene uoluimus atque ut continsumus deumque iugiter obsecrantes non 15 gat desiderantes desinimus ; spolias, proscribís, mactas gladio, uarie punis nee corpora, quae laniari sanxisti, sepeliri permittis, eleemosynam V fieri prohibes, omnia metalla omniaque loca, exilia uocari quae putabantur digna, nostro tuae calliditati resistentium 20 replesti numero ; relegando insontes, fame, siti, nuditate uexando non desistís. His illa ingerís mala qui aeternam cupimus consequi beatitudinem. Et tarnen, imperator crudclissime, quidquid saeuitia tua nobis intulit atque inrogatura erit, aduerte quod mendacium sit, siquidem nee mors sanctis qui nos per te inlata mors sit nee iactura 25 praecesserunt martyribus damnum, sed fidei faeneratio. Semper Christiani uobis tyrannis in persecutione peruersa quaestione torquemur. Quo enim genere nocentes coguntur ad confitendum, eo nos conpellimur modo ad Christum unicum uerissimum filium dei negandum. jo Sed ut illi pro meritis confessi damnantur, sic nos, quia dei filium non negamus, coronamur, quibus uictoria est a te inlata damnatio ; auferimur a te e medio quibus coram non audeas blasphemare. Prosternitur etenim una uoce Christi militis ille qui contra nostram confessionem religiosam in te manens 35 loquitur, ille qui per te nostrum sitit sanguinem, ille qui tuam obsedit mentem ; contremescit praesentiam cultorum dei atque ferre non ualet, cum dissentimus a te qui dicas esse ex nihilo filium dei, cum contra stamus minas tuas omnemque crudelitatem carnificinae tuae potentia eius iuuati protectique 40 calcamus. Castigan te prefecto sentis eius seruorum constantia atque tolerantia qui dicit : Nolite metuere eum qui potest occidere corpus ; magis autem metuite eum qui potest et corpus et animam perderé in gehennam. Pauli etiam beatissimi eius apostoli ad te calcandum tyrannorum omnium tyrannum hor4j tamentis animamur : ie Sumus filii dei. Si autem filii, et here des dei, coheredes autem Christi, siquidem conpatiamur, ut et simul glorificemur, et iterum : Existimo non esse condignas V

289

"

28/2« cf. Philipp, 47/49 Rom. 8,1 8.

20 cf. 2 Cor. 1 1, 27.

Rom. 8,16-17.

i,

21.

41/4» Mt. Ю, 28.

45/47

14 sit G 10 deumque TilHarl dm quae l \lm qui G G 20 relingando V 21 qui te malit clamari G laniare TilHart 24 siquidem ...mors sit Hartc(cf.p.XI),seJcf.l. 1/2 25iactura] 25)om.G 2tt Christiani Lat'Hart christiana KG, TY/(foeneratio sem ñeque add. TilHart л uobis Latf 2» noscentes G uobis Til) conpellimur per Christiana 30 ut illi] utili К 34 manet Til, corr. Tilc 9« TilHart conpellimus KG 41 post qui in timet del. 43 in*gecontremcscit KG contremiscit TitHart 43 sumus] inquit add. G eras. К eius от. hennam, lihr| dei add. 4* conpatiamur KG conpatimur TV/ (-m-) Hart TilHarl 13 inenarrabiles, s del.

G

G

:

(/.

V

h

17 laniari

290

MORIVNDVM ESSE PRO DEI FILIO, ni

271

passiones huius temporis ad futuram gloriam quae reuelabitur nobis. Cuius claritatis gloriam cogitantes pressuras omnes 50 et persecutiones non solum per te inlatas a diabolo, sed et per omnes eius homines nos tolerare seruos Christi conuenit, quia licet sint multae, tarnen ex omnibus illis liberamur qui filium dei uerum esse filium credimus et, cum duas esse personas patrem et filium meminerimus, tarnen unam diuinitatem patri et eius único filio uindicemus. Has nostras iustas inuictasque и audiens allegationes, quia sustinere ueritatem ille qui tuam obsedit mentem non potest, instigat tuum ferinum animum, ut nos quam acerrime uexes, exquisitis poenarum generibus excrucies, cur nolimus iter deserere salutare. Hinc est quod 6o nimia tua crudelitas nostris inludit corporibus, cur magni aestimemus fidem cultoresque dei nos esse non abnegemus. Totis in nos incumbís carnificinae tuae uiribus, arbitratus nociturum te nobis, ignorans probationis nostrae nos gaudere occasionibus, hi uidelicet qui felicitatem nostram hanc existi65 memus maximam, si in hoc iustitiae agone tua carnifice manu nobis contingat pro dei iugulari filio. Stabiles contra tuam religiosa mente perstamus insaniam, uincente scilicet in nobis eo pro quo patimur quicquid sub persona nostra in iniuriam ipsius diuinae maiestatis tu, profane, iactitas sermone uacuo uoluntate praua ; quae cuneta dura mens 70 et inani conloquio, tua et obstinata pectoris feritas in песет suae gignit salutis.

in

ер. 6, 2 (482, iS/.iç) : Cuius claritatis gloriam cogitantes pressuras omnes et persecutiones tolerare nos conuenit. 51/53 cf. ibid. (482, 19/21) : quia etsisunt multae pressurae iustorum, ex omnibus tarnen liberantur qui in deum fidunt.

49/M cf.

58/62 cf. Lact.,o.c. 5,9, 10/12(426, 3/10)

: uexant ergo et exquisitis poenarum gene ribus excruciant parumque habent interficcre quos oderunt, nisi etiam crudelitas corporibus inludat ... qui autem magni aestimauerint fidem cultoresque se dei non nil MI cf. abnegaucrint, in cos uero totis carnificinae uiribus... incumbunt. Cypr., Del.m. 4 (29, 7/9) : cumque te contra illas populares insanias religiosa mente firmaueris, conuincens scilicet ас repugnans quicquid sub persona tua in iniuriam Christi profanus sermo iactauerit. «9/70 cf. ibid. (29, 14/15) : quid enim est in illis quam sermo uacuus et inane colloquium et animi uoluptas (cf. Mirk '27, 1) 70/74 cf. ibid. (29, 18/21) : quorum dura mens semper et obstinata uerborum. pectoris feritas a deuotione uitali fugata dissentit ducente dementia, furore rapiente, omni denique illos inmanitate uexante qua instigantur pariter ac feruntur.

49/50 cf. Rom.

8, 35.

48 passiones] tuas add. G 53 cum от. G reuebitur V, la add. s.u. V* 56 57 potest] est G sustine G 69 nolimus V instigat tuum] instigatu G 63 ignoras G 65 prolationisG (usuprascr. Krec), Hart nolumus G, Til HO iugularij 67 scilicet post in uolgari G carnificinc G agon G 68 *sub, p eras. V nobis G sub persona nostra in от. G in iniuriam] iniuriae Til, corr. Tilcl^at

272

MORIVNDVM ESSE PRO DEI FILIO, in-iv

Dum a religione dei dissentis ducente dementia, furore rapiente, omni denique te inmanitate uexante qua instigaris pariter ac fereris, eo quern negas protegente contra tuam, belua, in75

8o

8$

manitatem ut aduerso soient mari moles oppositae reluctamur. Feriant licet per te diabolici fluctus et puisant late uagantes mundi turbines, magis magisque inmobilis ut est erit uirtus nec undis tuarum infestationum circumspumantibus succumbe- V mus operti, sed contra omnia erimus semper erecti pericula, siquidem non sit Christianus animus abiectus qui sternatur et iactetur ad uitia, sed eo usque sit generosus ас nobilis, ut contra omnia temptamenta inmobilis uictorque permaneat. Non sumus Christiani cogitantes praesentis fragilis uitae dulcedine perfrui, sed sumus adipisci cupientes aeternae securitatis et felicitatis gloriam, perpetuae beatitudinis possessionem. lohannis apostoli beati, ut terrena spernentes caelestia sequi desideremus, hortantis religiosa uox est : Et mundus transit et concupiscentia eius ; qui autem fecerit uoluntatem dei, manet

in

aeternum,

quomodo et deus manet

in

aeternum.

IV. Cum haec ita sint, cupio te cognoscere cum omnibus

tuis praestigiis ac fraudibus cumque uastissima saeuitiae tuae crudelitate iacere te subter pedes dei seruorum, omnem glo riam tuae uanae dominationis duci a nobis atque haberi pro 5 nihilo nihilque te aliud esse a nobis sentiri cum omni uigore atque auctoritate imperii tui quam inanem aurulam. lactare nos haec quisquam de tuis fortassis dicat adulatoribus. Non retines, Constant!, dixisse me iudicibus te uelo misso audiente quod, licet totum militem tuum in nos decreuisses iacere regni io tui tela, in nos exsecratores blasphemiae tuae, ut in sacrilegi tui decreti contemptores omnia sua conliderent arma, nec sic tarnen quod possemus a proposito recedere ? Sed tu pro tua illa prudentia in omni pro te moriundos bello milites tuos

75/79 cf. ibid. (29, 9/12) : ut cum aduerso mari moles opposita reluctatur, feriant licet fluctus et reuolutum aequor ¡dentidem pulset, tarnen haeret inmobilis uirtus nec undis circumspumantibus

87/89

adoperta succumbit.

i loh. 2, 17.

74 ferris Til demêtie G are relligioê G quern ducente] duce te G belua TilHart beluam V belluâ G beluae Hart* (cf. p. XXV TV/Her/ qua VG 75 aduerso] ue 1uerso Til sol& V, n tuprascr. Уг 49 puisant el bat 44) 80 obiectus G 82 permaneat (= -ant) G 83 non] KG puisent TilHart cogitantis V nos G



IV, G

К

3 omnem que G 2 uastissima ex -me 8 rétine G uel omisso TU, corr. G. P. ap.

4 habere G 7 adlatoribus 9 militem] militû scj sacrilego tuo decreto Til, corr. Tift

10 sacrilegii G 10/11 (= scilicet) G 12 quod от. G 11 sic G, La/'Har/ si V, TU moriendos G

La/

tu от. G

13 pro te] parte

G

291

MORIVNDVM ESSE PRO DEI FILIO, iv

273

censuisti, Christiane« uero sanxisti dei oportuisse existera negatores. Et utique tui sentiunt dolorem uulnerum, dolent se périsse, dolent hanc amittere lucem. Nos uero primo sentiré poenarum cruciatus non possumus, in quibus Christus patitur, in quibus Christus aeternam salutem operatur ; deinde, quia praesentia pro nihilo ducamus et lumine in illo perenni semper 20 futuri sumus, quin fieri potest, ut non pro Christo dei filio, uitae aeternae tributore, sacrilegio funestatis manibus tuis malimus interfici, qui aliter nos deo patri placeré non posse V cernamus, nisi conuenti a te ad negandum unicum dei filium eius per mortem etiam ipsam uerum esse ilium dei filium conmens tua indigne fert, quia dica25 fessi fuerimus ? Detestabilis mus Christum dei filium dei esse uerbum, dei sapientiam, dei uirtutem, deum uerum de deo uero, natum de pâtre, id est de substantia patris, lumen de lumine, natum non factum, unius substantiae ilium esse cum patre, quod graece dicunt facta, sine quo numquam 30 ¿¡¿oovatov, per quem omnia sint fuerit pater. Indigne fers, Arrii uermis, cur defendamus quod claritas, potestas, magnitudo, aeternitas diuinitasque una sit patris et unici eius filii, non esse nouum quod nos legati adseuerabamus in tuo palatio et firmando non desumus, semper sicuti apud Niciam 55 sic fuisse et esse creditum a Christianis, contra haeresem tuam Arrianam et contra omnes errores uidetur esse sacra fides conscripta. Si tandem oculos serpentis morsibus confossos cordis tui aperias, inuenias quod hanc habet, hanc défendit ecclesia fidem, quam sibi traditam per beatos apostólos. Omnes momento peragrare si cognoscit 40 inuenisses, stolidissime ubique imperator, gentes, posses Christianos sicuti nos credere, in hac defensione nostra perstantes pro dei filio ut nos mori cupere. At tua nouella praedicatio et recens religio, sub praetexto fidei blasphemia in

15

IV, 17 cf. ibid. 6 (jo, Л^о/.XXIn (CCLIOre/. 1 1 (CCL I

IV,

26/27 cf. Tertull., 4/5) in qua Christus ipse operatur. 124, 50/ 51) : sermonem atque rationem itemquc uirtutem. - 257, 2) : dei Spiritus et dei sermo et dei ratio.

26/27 cf. г Cor.

i,

24.

31 cf.

Exod.

16, 20.

19 dicamus G 16 periisse TU 15 cîsiut G / tuetur Lfst, Éranos X 1910, ÍÍ2 tq. qui TilHart quine Hart' ; 26 dicamus] dicam 24 ipsum 22 maluimus TU, corr. Lat1

20 quin

pâtis

V

29 Graeci

KG

TU

30 ¿цооитог

p. G

G

KG

is cf.

14 exsistere Hart

XVII 28

TilHart OMOOYCION KO/¿oycioH

quae

deat')

G

G

i

G

G

G

G

(post facta

G

G

32 diuinitasque 31 uermes G) sunt TilHart S3 filio K K, 7Y/(-tas, quae TU) que (dust diuinitas) G nicea Niceam TU 35 sicut 34 desumus] desinimus quid eras., o 37 ocuUs, TU contra1 от. TU 3« hçre*sem, m eras. V haeresim 42 sicut nos от. 38 inuenias K, Hart inuenies G, TU sHprascr. Кг blasphéma Galc ('ut uoci religio respon44 praetexto K praetextu G, TilHart

sint

La/Harf diuinitas.

292

MORIVNDVM ESSE PRO DEI FILIO, iv

274 45

50

55

60

65

70

perniciem salutis tuae per te prolata, non solum adhuc limitem Romanum peragrare non ualuit et utique te satis agente, sed et ubi ubi radices figere temptauerat, aruit recedentibus scilicet omnibus dei famulis a te atque paucis tuis, quos lolium esse super frumentum seminatos dominus praedixerit, tecum manentibus. Quae omnia tibi praestitit atque est praestans artifex fraudis ac mortis, qui per te plurimos blanditiis obliquis V inlicit ac decipit, qui, cum sit reus totius sceleris, suggerit cordi illi tuo amarissimo, ut nos tamquam reos alicuius criminis punías. Sed prospíce tandem, aperi cordis oculos, in quibus tibi nihil luminis est, sed omnis caligo et ingentes tenebrae uersantur, et inuenies quod mors tua fragili inlata potestate integriorem reparet uitam, quod haec magis nos deducat ad gloriam per ignés, per gladios, per catenas ас feras, per quidquid denique rabies tua piissimi imperatoris in nostram censuerit ingerere песет. Tutante deo non modo non extinguimur, sed magis atque magis uiuificamur, qui meminerimus nihil esse super nos praeter deum, unde erubescit animus deuotus atque mancipatus deo tibi per tuam mortuo blasphemiam, cani latranti contra ueritatem, uermibus Arrii scatenti succumbere. Seruorum Christi animae quotiens uim diligenter ueram examinant tormentorum, considérant nullum maius esse tormentum quam a te aduersarii nostri seruo seruum uinci Christi. Recordamur dominum dixisse : 24 Si quis uuti post me uenire, abneget se sibi et tollat crucem suam et sequatur me. K Qui enim uoluerit animant suam saluam faceré, perdet illam ; qui autem perdiderit animam suam propter me, inueniet earn. Quid enim prodest homini, si totum mundum lucretur, animae uero suae detrimentum patiatur ? Aut quam dabit homo commutationem animae suae ? Martyrii cogit dignitas, ut uitam Chris-

"

i

ibid, (30, 19/20) mors quippe integriorem facit uitam, mors magis dedu56/58 cf. cit ad gloriam. 74/75 cf. ibid. (31, 8/9) igitur talis et martyrii primo casus, postmodum fructus est, qui morte uitam condemnat ut uitam morte custodiat.

48/4» ct. Mt. 13, 25. 61/62 cf. Deut. 4, 35. Exod. 16, 20. 68/74 Mt. 16, 24-26.

64 cf.

ludith

il,

15.

cf.

47 alt. ubi от. Til 46 et utique am. G V, её add. t.u. V* frumentom

esse от. 50 pscit

52 céleris G G ingentes potl ténèbre G

60

extinguitur V,

tormenta

V

54

4» recedentibus] credentibus G К, u tupraicr. V* praedixcrat G 55 nihil***luminis, ate tras. V oculis V

V

V

57 repa**ret, ra erar. 58 p*ignes, e iras. 67 tormentum] 62 erubescit] deus add. G

m ¡uprater. K1 68 qui a] ad С

V,

» add.

V"c

1Я patietur

G

295

MORIVNDVM ESSE PRO DEI FILIO, iv-v

75/7в cf. Greg. Ilib., Trott. Oríg. 18, 25 (136, 176/7) : nouum etenim genus pro (per) Christum inuentum est, interire ne percas, mori ut uiuas. 76/81 cf. Cypr., Dil.m. 8 (}2, 15/19) : ñeque ignorare hanc esse nobis traditam discipli nam, ut sine ullo terrore militiae uim tanti nominis tueamur : quippe quos pridem a desiderio lucis istius cupiditas aeternae memoriae deduxerit, quos futurorum uota diuellerint quosque ab omnibus uitiis optanda Christi societas segregarit. 81/84 cf. Cypr., tp. io, i (490, 9/1 1) : creuit pugna, creuit et pugnantium gloria. Nee retardati estis ab acie tormentorum metu, sed ipsis tormentis magis estis ad aciem prouocati 85/90 cf. ibid. (490, 1 5/19) : et simili calore uirtutis ad gerendum cer tamen animatos, sicut esse oportet in diuinis castris milites Christi, ut incorruptam fidei firmitatem non blanditiae decipiant, non cruciatus ac tormenta deuincant, quia maior est qui est in nobis quam qui est in hoc mundo.

V, 1/2 cf. Lact., o.e. 5, io, 11 (431, 17/19) : quanta igitur caligo, quanta tenebra rum et errorum nubes hominum pectora obduxit. »l/»2Mt.28,20.

76cf.Mt. 16,25.

75 morte contemnamus

TV/C, tueiur

Thrn 13 tq, mortem contemnamus (-empn-

V)

incredulitatis

VG, TU

TilHart incrudelitatis

KG

G

li

2

V, rint

;

G

if.

VG, Til morte condemnemus Hart (cf. p. XUII et Lai 4*) coll. Cj/pr., De laude m. 7 76 percamus Hart' ; sed 82 (31, 9) morte contra emamus La/f p. XXII 88 ipi 86 animatos ... fir пес G, La^Hart ne V, Til retardemur 87 militum Hart mitatem p. XXII mitem V, jupraicr. K* 87) от. 88 tui] tuae V 93 omnipotens TU (lac. G) militem TU cf.

90

G

85

aeternae memoriae cupiditas abstraxerit a desiderio istius lucis quosque ad calcanda omnia terrena Christi societas segregarit. Crescit, Constant!, crudelitatis tuae pugna ; sed crescere aduerte et Christi militibus gloriam, nee retardamur V denique ab acie tormentorum metu, sed ipsis magis tuis tormentis ad aciem prouocamur. Haec ita esse negare non poteris, quando conspicias pari et simili calore uirtutis Christianos toto in orbe ad gerendum certamen animatos, quando uideas militum Christi incorruptam ftdei firmitatem quod non detestandae tuae blanditiae decipiant, non minae furoris tui terreant, non cruciatus tuae carnifkinae ac tormenta crudelitatis deuincant, illo uidelicet in nobis manente et nobiscum semper constituto qui ad beatos apostólos dixerit : Vobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem saeculi. Est ubique praesens, quia omnipotentis sit filius totum potens, cui cum pâtre una sit aeternitas atque potestas diuina. V. Sed te quanta caligo obsederit incredulitatis quantaque tenebrarum et errorum nubes tuum pectus obduxerit, did non potest, qui, cum te Christianum fingas, Christianum tarnen

(/.

80

tiani morte contemnamus, siquidem nouum salutis genus per dei filium fuerit tributum, interire ne peream. Nouimus hanc esse nobis traditam diuinitus disciplinam, ut sine ullo terrore militiae uim tueamur tanti nominis, quippe quos iam pridem

1

75

275

obduxcrit GalHart obduxe-

294

276

MORIVNDVM ESSE PRO DEI FILIO, v

nomen e medio auferre nitaris. Inter haec daturos legentes ueniam conspicere debes, quod pro mérito impietatis tuae facundia mediocris ingenii mei ad exsecrandum te describere non ualuerit ; dédisse me etenim uidebant formam uniuersis deum timentibus praebuisseque materiam tractaturis, quo te ordine possent sine uitae aeternae radicibus positum secare. io Nee te maledicis uocibus dicas a nobis obiurgari, si quae dignus es a rusticis licet tarnen Christianis audis. Nouimus non maledicendum, sed magis propter inimicos rogandum ; filius etenim dei rerum cum sit dominus, tarnen cum malediceretur, non remaledicebat. Ceterum, si rerum malediceret dominus, tantae Dicis utique 15 utique maiestatis Ímpetu uniuersa conciderent. ad haec : 'Dominus te mitem esse uoluit quippe antistitem suum, et tu te peruicacem me circa praebes/ Prophetae, apostoli et chorus euangeliorum non occidendum docent, tu V contra deo dignaris interficere dicatos. Christiani ad placan20 dum quem colimus his rebus opus esse nouimus quibus illum delectari ac gaudere scimus. Si igitur placeré censendum est posse deo quod facis, omnes nos oportet homicidas esse, sacrilegos ас blasphemos. O Constanti, quam ingentis sis dementiae uideris ; conspicitur ueterator ille subtilis, circumin tua mente sedem sibi conlocasse, et 25 scriptor innocentium arbitraris non te adhuc publicatum ? Adhuc in ouem, cum sis lupus, perfrigescis, tu qui a sanctissimis prophétie bestia nominaris, a beatissimis apostolis canis ac lupus rapax, subornatus, cum sis operarius iniquitatis, tamquam minister jo iustitiae, et te esse hominem censes, cum nihil hominis nisi liniamenta ac summam figuram géras ? Doles te inmanem bestiam dici, nihil te hominis nisi liniamenta ac summam 5

18/21 cf. ibid, ч, io, 17 (43;, 5/6) : ad placandum enitn deum quem colas us rébus opus est, quibus illum gaudere ac delectari scias. 27/28 cf. ibid. 5, il, i (433, 12) née immerito a prophetis bestiae nominantur. 30/31 cf. ibid. 5, n, 3 (433, 19/ 20) : sibique adeo placent, quod homines nati sint, quorum nihil nisi lineamenta et summam figuram gerunt.

V, 9 cf. Sap. 15,3. 12 cf. Mt. j, 44. 11/12 cf. Rom. 12, 14. 13/14 cf. i Petr. 2, 23. 17/18 cf. Exod. 20, 13. Deut. 5, 17. Mt. 5, 21. Marc. 10, 19. Luc. 18, 20. Rom. 13, 9. lac. 2, II. 28/27 cf. Mt. 7, 15. 27/28 cf. Dan. 7, 7.

28cf.Mt.

7, 15. Philipp. 31/32 cf. Dan. 7, 7.

3,2.

28/30 cf. 2 Cor.

il,

15.

29 cf. Philipp.

3, 2.

(/.

19 ad 17 peruicacem Till ¡art peruiuacem V p uiuacë G 15 uniuerso G 23 ingentis sis TilHart ingentisis V placandum TilHart adplicandum VG 27 pgrigessis 2« in ouem TilHart in*oucm, n eras. V moue G ingenti sis G 30 iustitç 1 ', ti suprascr. V31 liniamenta KG lineaG qui a] quia G TilHart figuram ... summam 32) от. G, sed suppl. i.n. (¡anê pro inmanem) inter géras et doles in V uerba doles te inmanem bestiam dici nihil te hominis nisi liniamenta ac summam figuram géras del.

295

MORIVNDVM ESSE PRO DEI FILIO, v

55

40

45

50

55

60

277

gerere figuram. Die, quaeso, an possis, innocentium interemptor, mérito dici Christianus et non potius insanus, bebes uecorsque, hostis quippe dei religionis, in qua pietas, humanitas omnisque iustitia uersatur, in qua nee malum pro malo discitur reddere, in qua non occidere, sed occidi propter dei

filium docemur. Tu sacrilego conato tuo contemptam uanam dominationem tuam considerans tormenta admoues ; sed est protector fidei, gubernator salutis, rector animarum, quem nos inpellis negare, semper nobiscum, semper adest certamini nostro, qui proeliatores atque adsertores diuini sui nominis erigat. Hinc est quod seruis iniustitiae tuae ac ministris, hoc est concarnificibus tuis torquentibus stemus fortiores, inanimamur ut tuam ungulam artus nostri pulsati ac laniati superent. Quomodo etenim inexpugnabilem fidem superare potent saeuiens diu plaga repetita, cum omnis miles Christi sciât ipsum pro quo patitur secum esse praesentem gaudentemque de suorum tolerantia seruorum ? Stamus utique famuli Christi V eius maiestate firmati uoce libera, mente incorrupta, telis quidem fragilibus tuis nudi, sed illa induti arma, quae nos ut indueremus est deprecatus beatus apostolus dicens : 10 De cetera confirmamini in domino et in potentia uirtutis eius. ll Et induite arma dei, ut possitis stare aduersus remedia diaboli, " quia non est uobis conluctatio aduersus carnem et sanguinem, sed contra potentates, contra huius mundi rectores tenebrarum harum, contra spiritalia nequitiae in caelestibus. 13 Propterea accipite arma dei, ut possitis resistere in die malo et in omnibus perfecti stare, 14 praecincti lumbos uestros in ueritate, induentes loricam iustitiae 16 et calciati pedes in praeparatione euangelii pads, ie in omnibus adsumentes scutum fidei, in quo possitis

39/43 cf. Cypr., tp. io, 3(492, 5/8) : quam libcns in talibus seruis suis et pugnauit et uicit protector fidei ... certamini suo adfuit, proeliatores atque adsertores sui nominis erexit. 44/47 cf. ibid. 10, 2 (491, 13/16) : stctenint torti torquentibus

fortiores et pulsantes ас laniantes úngulas púlsala ac laniata membra uicerunt. Inexpugnabilem fidem superare non potuit saeuiens diu plaga repetita. 49/91 cf. .'•'•.•«', (491, 11/13) : stetisse seruos eius uoce libera, mente incorrupta, uirtute diuina, telis quidem saecularibus nudos, sed armis fidei credentes armatos.

36/37 cf. Rom. 12, 17.

37/38 cf. Rom. 14, 8.

52/65

Eph.

6, 10-18.

36 post religionis in G utrba nisi liniamenta ас summam gerere figuram D (cf. l. 32/ 37 occidere] occid ire 38 sacrilegio G conato Kconatu G, Til 33)del. 41 quia Til 43 seruis Hart (cf. p. Hart seruiens KG, TU seruientcs

V

XXI)

45 laniati] clamad G 52 depca***tus, mut tras. V seruientibus Gai 56 contra principes, contra potestates 53 confortamini G et' uncinauii Hart 58 possi*tis, s eras. V contra1 от. G Ge/c, uitant Colc

Til'Lal

296

MORIVNDVM ESSE PRO DEI FILIO, v-vi

278

VI, 8/9 cf. Cypr., De l.m. 9 (3), 3/4) : sanguini nostro patet caelum, sanguini gehennae cedit habitaculum. e«cf. 68/eecf. Eph.6, 10. 68cf. Eph. 6, 16. 67/68 cf. Eph. 6, il et 13. 70 cf. Eph. 6, 13. 74 cf. Philipp. 5, 19. cf. Eph. 6, 17. Eph. 6, 14. 79/802Cor. 74/75 cf. Rom. 6, 23. 77/78 г Cor. 4, 16. 78/7» 2 Cor. 3, i. 5,6. V, GalHart cadentia G, Til 68 moniti G 68 sei V

62 candentia

exstinguere Hart

«4 orante

G

(/.

G

inmobiles Til'Hort inmobile V'G, 70 auctiores ego auctores TU ; tuetur Galc : 'Recte, pro immobiliter, anvqrtos' П sidiis V, in ни/go ; tuentur Galc ('pro audeVrot, jj ^¡

2 0

a:

b

S

Он

1

1

1

1

S1

O

u

¿.

Ï

M

\ ^

u

's

>

ù,

N ON

IMS. i

*•'

í-

°

-

~

££2

VO 00

f.^

00 OS Г- Г^ Г- 00

Г

X

•П t** w* N Г-

-

•— 1

»

i— N •_^

_*. SX

^•^^x^ X X X X "T -1 S N



Í?

1

V* 0

1

,

^

f

^

ß^-C

-V

ел

1



Á

(J

Î

o

Он

u o o





I

¿

i

S

1

2

1

О

»л

ÜÜ,

1

1

•—,*"'

u r^

22

5

^"5

—^ 1

O •**

I

00 ON O

T

í!

2

19 -.^ 1

"*

г

>

CONSPECTVS CODICVM ET EDITIONVM

303

(*) Pour la datation des lettres, voir l'Introduction, p. XVIII. (1) Cod. Vatic. Reg. lat. 153 ; cf. p. XXXVIIIsvv. (2) Cod. Paris. Armamentarii 483, s. IX (Collectio antiariana parisina). Pour une description du ms. voir A. FEDER, Studien %u Hilarim von Poitiers, I (Sitzungsberichte

der philos. -histor.

Klasse der kaiser!.

Akademie der Wissensch.,

162.

p. 7-13; C.S.E.L. LXV, Vindobonae, 1916, p. XXVXXXV. Pour une comparaison des mss. V et A, voir p. XL. (3) Collectio Hadriana aucta: H1 = cod. Monacensis 14008. s. IXZ (St. Emmeran, Regensburg). H2 = cod. ValliceUianus A 5, s. IX3'4 (Rome). № = cod. Vercellensis LXXVI, s. X (Vercelli). H4 = cod. Vaticanus lat. 1353, a. 1461. Pour une description de ces mss., voir FEDER, Studien I, p. 30-32 ; III, p. io6ss. Band),

Wien,

1910,

(SB Wien, 1912); C.S.E.L. LXV, p. LI s. (4) Cod. Vaticanus lat. 5845, s. X1 (915-934, Capua) (Collectio Dionysiana aucta). Voir FEDER, ibid. 1351; cf. p. XLIIsvv. (5) Cod. Genovefensis (6) Ed. loann. TILIVS; cf. p. LIIIsvv.

(7) Caes. BARONIVS, Annales Ecclesiastic!, Moguntiae, 1601-1605 : annus 554 (ep. V), 3 5 5 (cp. VII-VIII), 356 (ep. I-IV). (8) Victoris Vitensis, et Vigilii Tapsensis, Provinciae Bi^acenae Episcoporum Petrus Franciscas Chiffletius Societatis ]esn Presbyter vindicavit, restituit, Opera,

ex antiquis codicibus, et Notts illustravit. Divione, apud Viduam Philiberti Chavance, Typographi Regij, 1664, p. 109 ss. (PL 62, col. 5 1 5 ss.). La lettre Etsi credo se trouve dans l'appendice qu'ajouta Chifflet à son édition du Contra Eutychem de Vigile de Thapse ; Chifflet la fait précéder de la note

tomplevitque

suivante: Hic ínter magnos merit is tpiscopos censeri a \'ipilio Ljicijerum C.alaritanum , mirabitur nemo, qui S. Athanasii datant ad eum epistolam perleferit, eius laudibus refer tam. Quam epistolam quia in codicibus antiquis. Cluniacensi, Parisiensi, Pictavensi, et Pontiniacensi,junctam reperimus Vigilii Tapsensis Dialogo sub nomine Athanasii contra

Ariun;

reddimus,

et quidem vulgatis

eius editionibus

erudito lectori пес ingratam,

(9) Dan. Antverpiae, incomplète.

PAPEBROCHIVS, 1685.

Après

Acta

baud paulo

emendaiiorem ; idcirco hic earn

пес (opinar) inutilem futuram. Maii, V, Die vigésima Sanctorum

Maii,

ne donne de Гер. IV qu'une version le titre amputé (Domino gloriosissimo ac mérito desidiratissimo

L'édition

de Papebroch

coepiscopei), suivent les lignes 34-68 (Accepimus ... libertatis) et 96-100 (Diuina ... ne contient que les lignes 5-12 (Cálcalo ... destruetur). desideratissime); Гер.

VII

(10) P. COUSTANT, Epistolae Komanorum Pontificum, Parisiis, 1721 (Réédition anastatique: Westmead, Farnborough Hants., Gregg Press, 1967). (11) A. GALLANDIVS, bibliotheca Veterum Patrum Antiquorumque Scriptorum Ecclesiasttcorum Craeco-latina in XIV Tomos distributa, Venetiis, 1765-1781 ; les lettres se trouvent dans le t. VI. (12) L'édition des frères COLETI, cf. p. LVsv.

(13) G. HARTEL; cf. p. LVIsvv. On s'en aperçoit que Hartel n'a pas retenu l'ordre des lettres du ms. K (le ms. G lui était inconnu), mais qu'il a mis les ep. VII et VIII en tête. Cette disposition a soulevé, à bon droit, l'objection de Sähet (Fraudes, p. 306, n. i) parce que "le ms. 1 3 3 ...est la reproduction d'un archétype

qui était l'œuvre d'un partisan du schisme luciférien (p. 302)". Amann (D. Tb. C. IX, col. 1034) se rangea l'opinion de Saltet : "il semble indiqué de revenir à l'ordre du ms.". Mais déjà Krüger (p. 103) avait remarqué que "zunächst kein Grund

von der handschriftlichen Anordnung der Bücher abzuweichen". (14) L. SALTET, Fraudes littéraires des scbismatiques lucifériens aux IVe et V* siècles, dans bulletin de littérature ecclésiastique, 1906, p. 300-326. Il reproduit vorliegt,

CONSPECTVS CODICVM ET EDITIONVM

304

le texte de Hartel en y ajoutant nombre de remarques et d'annotations tes. Saltet a montré que les ep.

III

et

IV

importan

ne remontent pas à Athanase, mais sont

en fait des fraudes, composées par un des adhérents lucifériens. Cette thèse fut admise par G. Bardy (Faux et fraudes littéraires dans l'antiquité chrétienne, RHE 32, 19 36, p. 15 s.) et J. deGhellinck (Patristique et Moyen-âge, 1947, p. 350). Le même falsificateur aurait, selon Saltet, introduit deux passages dans la traduction latine

l'original grec de Гер. VI : les lignes 22-25 (si quit ¡taque ... hune talent SHstipitc)et 30-3; (possibile quidem erat ... confiants quia). G. de Jerphanion n'admit pas cette hypothèse dans son article mentionné dans la note 16 ci -dessous. Simonetti estima prudemment: "E'accertata l'esistenza di falsi letterati operati dai Luciferiani, anche se non si è d'accordo sugli esatti limiti di questa attività" (Sacris Hrudiri XIV, 1963, p. 97, n. 12). (15) A. FEDER, S. Hilarii Pictauiensis Opéra, Pars IV, Vindobonae, 1916 de

(C.S.E.L. LXV). (16) G. DE JERPHANION,

IM vraie teneur fun texte de saint Athanase rétablie par L,'Epistnla admonachos, dans Recherches de science religieuse XX, 1930, p. 529-544. L'auteur établit un parallèle entre le texte grec de Гер. VI, publié pour la première fois par Montfaucon en 1706, la nouvelle traduction latine de celui-ci, l'ancienne traduction latine qu'on trouve dans les mss. V et G (ces trois textes sont rassemblés dans PG 26, col. 1185-1188), et une inscription grecque contenant trois longs fragments de cette lettre et remontant, selon de Jerpha nion, au troisième siècle (p. 540). Cette inscription fut découverte vers 1820 par un Grec d'Egypte, Yanni Athanasi, près de Qournach, sur les ruines de l'ancienne

tépigrapbie.

Thèbes. Après, elle échappa à l'attention des savants et disparut complètement, jusqu'à ce que, aux années 1912-1914, une expédition américaine la retrouva et en fournit la publication en 1926. Le parallèle suivant prouve qu'une partie de l'ancienne traduction latine, qui manque dans le texte grec et que Saltet par conséquent tenait pour inauthentique, se trouve effectivement dans le fragment de Thèbes :

Ep. VI, 31-35: formam huiusmodi doc- THN ПОютрта трс TOLQUTTIC ôiSaoKoAtaç trinae, sed quia prüdenЕПЕ1ДН фроч/що! OVTEÇ фбсшетс тоис урафоу TAC KAI MaAXov тг| сукратсю npooexoutvoi tes existentes praeuenitis eos qui scribunt et magis IKANOI ЕСте кш аХЛоис OIOQOKEIV oía тоито abstinentiae intend ido- CYNTOMOC cjoncp ауапшу прос тоис ауапыутас nei estis et alias docere, YnHTOPEYCA nei9ou£voc OTI propterea breuiter tamquam diligcns ad diligen dictaui, confidens tes quia

"La conclusion, ainsi de Jerphanion (p.

5 39), s'impose : en cet endroit c'est la latine qui a conservé la teneur authentique. Elle n'est pas interpolée. Au contraire, la recension grecque est abrégée. Et s'il en est ainsi pour ce passage, on peut sans crainte porter le même jugement pour l'autre". Il est étonnant que de Jerphanion ne souffle pas mot de l'avis de Saltet au sujet de cette lettre. Il ne semble connaître que le ms. V comme le seul ms. contenant

vieille

version

les œuvres de Lucifer, tandis que Wilmart avait déjà en 1921 signalé la redécouverte du ms. G. Preuve frappante de ce "manque de liaison entre les différents corps de travailleurs" dont se plaint de Jerphanion (p. 529). (i6a) Voir Г'Appendix, p. 3i7sv., où le texte grec et la nouvelle traduction

latine de Montfaucon sont reproduits. (17) V. BULHART, Eusebii Vtrcellensis episcopi quae supersmt, Turnholti, 1957 (CCL IX). Réédition de Hartel (ep. VII) et de Feder (ep. VIII).

EPISTVLAE LVCIFERI ET ALIORVM

I EPISTVLA FLORENTII AD LVCIFERVM EPISCOPVM

v

521

V

322

DOMINO BENIGNISSIMO LVCIFERO FbORENTIVS. Nomine

tuo codicem quidam domino et augusto nostro hunc ad sanctitatem tuam perferri mandauit et j cognoscere desiderat, si idem codex a te destinatus sit. Id ergo, quod in fide ueri est, perscribere debebis et codicem remitiere, ut possit aeternitati eius denuo offerri.

obtulit

;

II EPISTVLA LVCIFERI AD FLORENTIVM FLORENTIO MAGISTRO OFFICIORVM LVCIFER EPISCOPVS. Codicis perlatorem, tua quem memorat honorificentia nomine meo adisse imperatorem, a mea fuisse destinatum 5 mediocritate, ipsum quoque codicem, ut es admonere dignatus, sollicite inspectum atque Bonoso in rebus agenti perferendum traditum, his formanda fuit religiosa prudentia tua, fili carissime. lam tuae erit generositatis agnitum a me sine ulla cunctatione defenderé. Nos etenim Lpropitio deoj contra ea io quae in nostram parantur песет stare laetos, cum causas cur tali scripserim modo discutere coeperit, inueniet.

I, 1 Inscriptio : INCIPIT EPÍSTOLA FLORENTI AD LVCIFERU EPISCOPUM К Incipit epta Florentii ad Luciferü episcopum G Epístola Florcntii ad Luciferum cpiscopum Til Cal Florentii ad Luciferum ep. Calaritanum epístola Col № debebis TilHart debeo is V dcbctis G Florentii ad Luciferum epistula Hart

II, 1 Inscriplio : Epta Luciferi ad florentiü G Luciferi (episcopi Calaritani add. 4 Col) ad Florentium epistula Col (-ol-) Hart. Nulla inscriptio V, TilGal в ante inspectum in G insup del. 7 inform. inda Til'Bar adiisse G, Til 10 in от. G filii G 8 generositati is agnitis G laetos TilHart Ic tus V lectis G 11 talia (ex Pap) subscripscrim Gal

Зоб

EPISTVLAE LVCIFERI ET ALIORVM, ni

III EPISTVLA PS.-ATHANASII AD LVCIFERVM DOMINO DILECTISSIMO FRATRI LVCIFERO EPISCOPO ET CONFESSORI ATHANASIVS IN DOMINO SALVTEM. Deo fauente corpore ualentes misimus etiam nunc carissi-

j mum nostrum Eutychetem diaconem, ut tua quoque religiosa

sanctitas, quod est nobis optandum et desiderabile, de tua incolumitate tuorumque omnium certiores nos efficere dignetur. Vobis namque confessoribus ac seruis dei uiuentibus credimus statum catholicae ecclesiae renouari et quod haeretici io conscindere temptauerunt, hoc dominum nostrum lesum Chris tum per uos ad integrum restituere. Quamquam enim praecursores antichristi per potentiam huius mundi omnia egerint, V ut extinguerent lucernam ueritatis, tarnen diuinitas per uestram confessionem clariorem eius lucem ostendit, ut neminem latere possit eorum fallada. Antehac uel simulare poterant, 15 nunc antichristi nominantur. Quis enim non execretur ? Quis eorum communionem tamquam maculam ac uirus anguis non fugiat ? Omnis ubique ecclesia lüget, omnis ciuitas gemit, senes episcopi in exilio laborant et haeretici dissimulant, qui, dum 20 negant Christum, publícanos se effecerunt sedentes in ecclesiis et exigentes uectigalia. O nouum genus hominum et persecutionis quod adinuenit diabolus, ut ipsis ministris ad malefaciendum et tanta crudelitate uteretur ! Sed et si haec tanta agunt et superbias et blasphemias extenderunt, confessio 25 tarnen et religio et sapientia uestra non modicum, sed máxi mum solatium et magna consolatio est fraternitati. Peruenit enim ad nos scripsisse sanctitatem tuam Augusto Constantio, et magis magisque miramur, quia in meLdio tamquamj scorpionum habitans animi tarnen libértate uteris, ut uel monendo 30 uel docendo uel emendando errantes ad lumen ueritatis adducas. Rogo igitur, rogant mecum etiam omnes confessores, III,28/29cf.Ezech.2,6.

III, 1 Inscriptio : Epta athanasii (Ps.-Athanasii ego) ad luciferum G Epístola Áthanasii episcopi Alexandrini ad Luciferum Caralitanum episcopum Gal Atha nasii ad Luciferum Epistolae duae. Epístola I. Col Athanasii ad Luciferum 5 dacone V, i suprascr. V1 7 columiepistula Hart. Nulla iiucr. V, Til 8 uiui mau. Saltet 312 tate G 9 catholicae] sctê G 11 egerint V (ex 16 enim] eos add. Pap -runt), TilHart egerunt G quis* G, BarPapGal 18 omnis1] omnibus G Hart qui V, TilCol 20 lugu&, alt. u tras. V 11 exientes V, g mprascr K'ec fecerunt G iectigalia V, pr. \ txp., u tm23 et' et hi Til (hi del. Tilc) Pap et his Col utepratcr. Vn" tributa Pap 26 magna от. Pap 24 et superbias от. Pap 29 ut uel] rentur BarPap 30 errantem Bar uel no G 31 ctiam от. G lumen] lucem Pap

$*$

EPISTVLAE LVCIFERI ET ALIORVM, iii-iv

307

ut digneris nobis exemplum destinare, ut non tantum auditu, litteris perspicere possint omnes animae tuae uirtutem fideique fiduciam et libertatem. Salutant sanctitatem tuam qui mecum sunt, saluto omnes qui tecum sunt. Diuinitas te incolumem, uegetum memoremque nostri semper tueatur, domine dilectissime ac uere homo dei.

sed etiam ex j5

IV EPISTVLA PS.-ATHANASII

AD LVCIFERVM

DOMINO GLORIOSISSIMO AC MÉRITO DESIDERANTISSIMO COEPISCOPO LVCIFERO ATHANASIVS IN DOMINO SALVTEM.

Etsi credo peruenisse etiam ad sanctitatem tuam de persecuj tione, quam etiam nunc aduersus fraternitatem faceré conati sunt inimici Christi quaerentes sanguinem nostrum, possunt tarnen etiam carissimi nostri referre religioni tuae ; in tantum enim rabiem suam per milites extendere ausi sunt, ut non solum ciuitatis clericos effugarent, sed etiam ad heremias io exirent et funestas suas manus aduersus monazontes inmitterent. Inde factum est ut etiam ego me longius abducerem, ne etiam qui nos susceperunt negotium ab eisdem paterentur. Cui etenim parcent Arriani qui née animis suis pepercerunt ? Quando autem possunt recedere a suis nefandis actibus, dum Christum unicum filium dei ? 15 permanent negando dominum Haec est radix eorum prauitatis, hoc suo arenoso fundamento aedificant peruersas suas uias, sicut scriptum inuenimus in ter tio décimo psalmo : Dixit insipiens in corde suo : non est deus, et mox sequitur : Corrupti sunt et аЬ\ррпгпаЫ1е$ facti sunt in 20 operibus suis. Inde ludaei negantes filium dei digni fuerunt IV,

16/17 cf. Matth.

32 destinare ex -ere 36 incolumen

V

V

7, 26.

18/20

Ps. 13,

35 saluta Harlc

i.

saluto omnes qui tecum sunt от. G

37 dei] his acceptis litteris beatus lucifer misil libros quos ad constantium scripserat ; quos cum legisset athanasius. hanc infra epistulâ ; G nullam (eptam G epistolam Til) misit add. VG, Til (inlerpunctio til codicis

V

interpunctionem

exhibe!)

IV, 1 Inscriptio : Epistula Ps.-Athanasii ad Luciferum ego Athanasii ad Luciferum cpistula Hart Epístola Athanasii episcopi Alexandrini ad Luciferum Caralitanum episcopum Chif. Nulla inscr. celt. (Epístola II Col) 2/3 domino beatissimo ac mérito gloriosissimo sancto Lucífero Episcopo Athanasius ChifGal ; Ha et cod. Ven(etus) quo Coleti utebaniur ('bisce solummodo Episcopo Lucífero e loco 5 4 peruenisse post etiam ChifGal desideratissimo BarPap mulatii') 8 suam am. Til, refill. T//c 9 heremias fraternitatem] nostram add. ChifGal V(l suprascr. V2) G, Hart, cod. Ven test. Col' ercmias Gal eremitas TilBarChifCol, 10 monazontes VG ¡íováCovras TilBarHart sed heremias praeferunt Colc (4ta el cod. Sangerm. apud Montf. inter opera Atban. ; cum Sangerm. conuenil cod. 11 ego от. cod. Ven 13 enim BarChif, Ven.' Colc) monachos ChifGalCol Arriani VG, TilHari ; item I. etiam cod. Ven parcerent BarChif, cod. Ven minis cod. Ven 14 poterunt Chif, 39.47.88; 1. 29.42.44 -i- V Ariani cett. 20 16 urenoso cod. Ven IS dominum post Christum ChifGal, cod. Ven iudaei /. u. V

v

524

EPISTVLAE LVCIFERI ET ALIORVM, iv

3o8

25

30

35

40

45

audire : Vue, gens peccatrix, populus pLlenus¡ delictis, semen malignum, filii sine lege. Vnde sine lege ? Quippe quia dereliquistis dominum. Inde beatissimus Paulus cum coepisset non tantum credere in filium dei, uerum etiam praedicare deitatem ipsius, scribebat : In nullo mihi mali conscius sum. Ita iuxta uestram confessionem etiam nos optamus tenentes apostolicam V traditionem uiuere iuxta diuinae legis mandata, ut possimus uobiscum inueniri in choro illo, in quo nunc exultant patriarchae, prophetae, apostoli ac martyres. Licet igitur Arriana insania cum extranea potentia ita se mouebat, ut non liceret nee fratres, quantum illi saeuiebant, libere aerem uidere, tarnen iuxta orationes tuas deo fauente etsi cum labore et periculo uidere potui fratrem, qui solet tarn necessaria quam epistulas tarn sanctitatis tuae quam aliorum destinare. Accepimus itaque epistulas et libros religiosissimae ас sapientissimae animae tuae, in quibus perspeximus imaginera apostoli cam, fiduciam propheticam, magisterium ueritatis, doctrinam uerae fidei, uiam caelestem, martyrii gloriam, triumphos aduersus haeresem Arrianam, traditionem integrara patrum nostrorum, regulara rectam ecclesiastici ordinis. O uere Luci fer, qui iuxta nomen lumen ueritatis ferens posuisti super candelabrum, ut luceat omnibus. Quis enim exceptis Arrianis non peruidet ex tua doctrina ueram quidem ñdem, maculara autem Arrianorum ? Valde et admirabiliter, ut est lumen a tenebris, ita separasti ueritatem a calliditate et hypocrisi haereticorum, defendisti catholicam ecclesiam, probasti nihil esse, sed tantum fantasiam Arrianorum uerba, docuisti calcandos esse frendores diabólicos. Quam bona et iocunda IV,

34/40 cf.

Marcellinus

et

Faustinus,

Libellas precttm

88

(CCL

LXIX,

p. 381).

21/22

i,

Is.

i,

4.

25 j Cor. 4, 4.

41/42 cf. Matth. 5, 15.

44/45 cf. Gen.

14.

22 filii sine TiJHart filisine V, \ ¡upleno Cbif V* filiis in G unde sine lege am. cod. Ven deunde] inde Gai 23 inde] unde Gai 25 scribebat] dixit Cbif reliquisti Til, corr. Til* 26 uesträ ex -trae V 27 diu. leg. mand.] diuin&m leita] enim add. Cbif 30 se mouchât] saeuiret gem Chif 31 quantum illi saeu. от. CbifGal illis seuiebat G 32 suas G 34 CbifGal aerem] eremum CbifGal 30 haeresin Bar haeresim Cbif tarn от. Cbif cum traditione integra Cbif 41 iuxta nomen от. CbifGal (¿uerba i. n. glossema sapere uidentur' Galc) ; aliter Mont21 genti peccatrici populo

prascr.

fauconius test. Coic : 'bine forte putetur latine ab Atbanasio ¡cripta bate epístola, cum alludat ad latinam uocem' 42 candelabrum] tuum odd. G lumen] lucem Pap luceas cod. Ven 43 doctrina, quis] qui VG exceptis ¿x&ceptis

V

44 sign, interr. pos. Pop (Arrianorum quod ueram ... Arianorum ualde Cbif ualde Til) ualide Pap 45 ab hypocrisi Gal a prauitate Cbif 46 cathol. et probasti Cbif 48 frendores] praesides Cbif post eccl. Chif quam] in add. G et iocunda от. Cbif

525

EPISTVLAE LVCIFERI ET ALIORVM, iv

309

hortamenta tua ad martyrium, quam desiderantissimam jo ostendisti mortem esse pro Christo filio dei, quam futuri saeculi et uitae caelestis amorem manifestasti ! iVideris essej uerum templum saluatoris qui in te habitans haec ipse per te loquitur, ipse qui tantam gratiam praebuit sermonibus tuis, quippe qui ante eras apud omnes amabilis, nunc tarnen tantus est amor affectionis tuae in animis omnium conlocatus, ut He55 liam te temporibus nostris nominent. Et non mirum ; si enim qui deo placeré uidentur filii dei nominantur, tanto magis par- V ticipes prophet arum conf essores et maxime te appellare dignum est. Crede mihi, Lucifer, non tu solus haec locutus es, sed 60 spiritus sanctus tecum. Vnde haec tanta memoria scripturarum, unde sensus et intellectus earundem integer, unde talis ordo sermonis compositus, unde tanta hortamenta in uiam caelestem, unde fiducia contra diabolum et probationes aduersus haereticos, nisi spiritus sanctus collocatus esset in te ? 65 Gaude igitur in eo te esse iam peruidens, in quo etiam praecessores tui nunc sunt martyres, hoc est in choro angelorum. Gaudemus etiam nos habentes te exemplum uirtutis, patientiae et libertatis. Nam de his quae scripsisti de nomine meo erubesco aliquid proferre, ne uidear adulator ; sed scio et credo 7° ipsum dominum, qui sancto et religioso animo tuo reuelauit omnem notitiam, redditurum tibi etiam pro hoc labore praemium in regno caelorum. Quia ergo talis es, precatorem te esse pro nobis per orationes dominum petimus, ut iam inspicere dignetur, ut est misericors, ecclesiam catholicam et eripiat 75 omnes fámulos suos de manibus persecutorum, quo etiam hi omnes qui propter metum temporalem ceciderunt leuare se tandem possint et reuerti ad uiam iustitiae, a qua seducti

52 cf. i Cor. 3, 16 ; 2 Cor. 6, 16.

57 cf. i loh. 3, isqq.

77 cf. Matth. 21, 32.

V desideratissimam TilBarPapCol 49/50 desiderantissime ostendisti moriendum esse ChifGal ; ita et codd. Reg, Sangerm et Ven test. Galc et Colc 51 manifestati G 52 uere ChifGal et idem codd. ipsa 63 praebuit] tribuit Cbif tuis V(ex suis), TV/Her/ cod. Sängern test. Colc 57 54 ante] apud G suis G amabiles V 55/56 Eliam BarPapChif tanto V, TV/Her/ quanto G, ChifGal ; ita et codd. Reg, Sangcrm et Ven test. Gaic et Cole participes G, edd. exe. TU particeps V, TU 57/58 principem prophe58 confessorcm Tilc te tarum, confessorum et martyrum G. P. ap. Lat от. G 59 crede mihi Luc.] credimus quod non tu Cbif appellari Cbif 60 haec от. Cbif 63 fiducia 62 compositus est cod. Ven, CA//compositi Pap 65 peruidens] per fidem ChifGal; recte uetat Hart11 VG aduersum Pap praecessores VG, CbifGal ; ita et codd. Reg et Sangerm test. Gai' et Colc prae66 tui martyres nunc sunt in choro Pap deccssores TilHart 67 te PapChif Gai ex iitdem codd., ita et cid. Ven, Hart et VG, TilbarCol uirtutis] et add. TilBar 69 adolator V 68 deis V, h suprascr. V1 PapGal sed] et add. cod. Ven 70 reuelauit] reualuit G 71 pmio G 73 ad suppl. Hart tuas Cbif tuas ad Gai 74 eriat V, pi add. s. a. V* 76 ceciderunt ex cicc- V exciderunt Bar 77 uer• iustitiac, s eras. V ti G 49 desiderantissima ex -me

326

EPISTVLAE LVCIFERI ET ALIORVM, iv

310

uagantur, nescientes in qua fouea sint miseri. Specialiter autem ego peto, si aliquid minus a me dictum est, ignoscere 80 digneris ; a tanto enim fonte quod potuit inperitia mea uix haurire ualuit. De fratribus autem nostris, si minus potui uidere eosdem, iterum jgnosjcas peto. Est enim ipsa ueritas testis optasse me i.et desiderassej hoc inpetrare et tantum habuisse dolorem quod non potui ; nam nee lacrimae cessaue85 runt ab oculis nee gemitus ab animo, quia nee fratres permitti- v mur uidere. Testis est autem dominus quia née parentes quos habeo potui uidere, ex quo persecuntur nos. Quid enim non faciunt Arriani ? Itinera obseruant, curas agunt de proficiscentibus et exeuntibus de ciuitate, ñaues quaerunt, heremias 9° gyrant, domos perturbant, concutiunt fratres, singulis negotia concinnant. Sed deo gratias, dum haec agunt, tanto magis et plus execrantur ab omnibus et cognoscuntur uere, ut dixit sanctitas tua, mancipia esse antichristi ; et ipsi miseri, dum in odio habentur, durant in malignitate sua, donec morte aui et ipsi damnentur. Salutant religionem tuam 95 sui Pharaonis qui mecum sunt ; dignare salutare qui tecum sunt. Diuina dei gratia incolumem te, memorem nostri, semper beatum conseruet, mérito homo dei, famule Christi, particeps apostolorum, solatium fraternitatis, magister ueritatis et in omnibus desideloo rantissime.

9J cf. A*

XVI 34.

94/95 cf. PS. 135, 15 ; Ex. 14, 28.

78 quam codd.. На

V

79 aliquid от. cod. Ven

80 impelida mea CbifGalColtx landaus Hart (inp-) inperitia ea (imp- G) VG imperitia, ea TilBar 83 inpetrare V (ex -asse), Til (imp-) Hart 81 sin TU 8Ï iterum] ut add. Chif 84 huisse G 86 permittimur Til'BarChifGal impetrassem G ncc] ne G K8 arrianis G cu ram ColHart permittimus VG, TU permittemur cod. Ven 89 heremias V (aher-), Hart hieremias G erehabent cod. Sangerm test. Colc 90 negotia mias TilGalCol eremitas Cbif 89/90 eremos circuunt Rar CbifGal ex codd. laudatis, ita et cod. Ven test. Colc, La/'Hart negotiis VG, Til 99 et] sed 9Ï semperquc Pap 98 famulae xpê V Ъаг П dicit TU desideratissime BarPap ChifGal

Ч

cod. Ven,

527

EPISTVLAE LVCIFERI ET ALIORVM,

v

311

V

EPISTVLA LIBERII PAPAE

AD CONSTANTIVM IMPERATOREM (VG, TilBarHart)

(A, CousFed)

GLORIOSISSIMO CONSTANTIO Opto,

tranquillissime

im-

AVGVSTO

LIBERIVS

Obsecro,

EPISCOPVS.

tranquillissime im-

mihi ut ut mihi perator, perator, benignas benignas aures dementia tua tribuat, aures dementia tua tribuat, quo possim mansuetudini tuae quo possit mansuetudini tuae mentis meae propositum apementis meae propositum appa; rire. De Christiane etenim rere. De Christiane enim IQ imperatore et sanctae memoriae filio Constantini hoc ipsum 5

sine cunctatione

15

20

25

; sed in eo me laborare quia repetita saintellego, tisfactione etiam placabilem circa (r)eos animum tuum in gratiam meam reuocare non V Sermo enim pietapossum.

mereor impetrare

saintellego, repetita _qui tisfactione etiam placabilem circa reos animum tuum in gratiam meam reuocare non Sermo enim pietapossum.

tis tuae iam dudum ad populum missus me quidem, quern pa tienter omnia ferLrej necesse est, plurimum lacérât, sed ani mum tuum, qui lenitati Lsemper uacatj, qui numquam, ut scriptum est, in occasum diei iracundiam seruat, retiñere circa me indignationem miraculo mihi est. Ego enim, religiosissime imperator, tecum ueram pacem requiro, quae non sit uerbis conposita interna dispositione fallaciae, sed praeceptis euangeliorum rationabiliter confirmata. Non Athanasii tantum negotium, Athanasi tantum negotium, sed multa alia in medium uesed multa alia in medium uenerant, nerunt, propter quae concipropter quae conci lium fieri mansuetudinem tuam fueram deprecatus, ut ante V, le/je cf. Eph. 4, V,

26.

1 Imcriptio : Epta liberii pape ad Constantiu Impcratorem G (inc. ep. leg.] epístola Сош qui adnotat :

TULA LEGATORUM

INCIPIT EPIS-

Ex Hilara frag mento V. nobis suppeditatur. Ibi epístola Itffltorum, hoc est, quam legati pcrferendam acceperunt, inscribitur) MISSA AD CONSTANTIUM IMPERT A LIBE-

RIO (LIUERIO A) EPISC URBIS ROMAE PER LUCIFERUM EPISCOPUM A, CousFed. LIBERII EPISTVLA Hart. Nulla inter. V, Ti/Bar 3 LIUERIUS

A

1 quos G 10 61io post Constan mansuetudine G mansuetudinis A tini Cous 12 intellego*, r del. ni fallar G 1 1 merear Her/ ipsud A, Fed 14 eos A quia Hart ex Cous repetit a G 17/18 pacienter A patienter 19 bacat A • 23 ueruis 20 rétine V 11 mihi post est G post omnia G A 25 Athanasii Cous 94 conformata La/' disposicione A 26/27 27 quae от. G A uenerunt Hart 28 depraecatus 27/28 conchilium A - cum Fed 28/30 ut, ante omnia - quod... deuotio

328

312

EPISTVLAE LVCIFERI ET ALIORVM, v

omnia, quod specialiter optât mentis tuae erga deum sincera cum fidei causa, in qua prima nobis spes est ad 30 deuotio, deum, fuisset fuisset I deum diligenter diligenter tractata, ne5* 32, 26-29 32, 28* 33,5*

5-4 33,7* 33,

SCRIPTVRAE

opus

M 4, z-7

S.

P

P P P P С С

Leuiticus : 14, i sqq.*

P

18, 2-5 19, 1 1

A1

A*

II

XV IV

II III III VI

III V V

III III III

XX

8/16 2) /26

I6/2I 42/44

IV

246

lit 128 128

III

128 5 3 4 4

4) »J7 294

4 79 5 108

J

i

6

25 /*6

9/12 31

40.43/44

5/I2

"J

*7J } 6

I2/I)

б

6/13 14/16

IO 6

17/18

37/45

176

«J

17/21

6

21/25

6

28/30

7

26

'95

IO/II

•95

12/22

'95

11/12 22

«95

IO.32

III

»79 121

}i/36

U/30

VI

РЧ-

33/35

*» 165

.6,

10}

54/42

7

4/5

7

INDEX LOCORVM

332

opus

cap«!

A1 A1 A1 A1

IV IV IV IV

С

II II

Leuiticus : 19, 11-19 19-

M*

'9, '5-3* «9. 35-36

Numeri : 16, г\ i6, 2i*

С

с

16, 24-3 }* 25, 1-2*

p p p p

25, 7-8* 25, 10-15

с с с

31, 2-8* 31,

ji,

4-«7* 16*

Deuteronomium

:

, 16-17 , 17* , 21 , 27 , 2» , 29-31.33

4,35* 5, 7-ю 5,9* 5,

А1

С

7, 2-4

n,

i},

26-27 28* i (2

M

M

'7*

6, 17-18

II,

А1 А1 А1 А1 А1 А1 А1 А1 А1

5, "0

LXX)*

LXX) 13,6-10(7-11 LXX) 13, 1-5 (2-6

S.

А1 А1

P P P

II

I I XIII I XV XV XV

IV IV IV V V

8

23/25

8

4/5

166

6.8/ю

166

7/8 55/37

166 196

57/41

19б

9/10 42/48 4/6

»9

6/10

II

30/54

,96 19' •9' 191

8

35

8

43/46

9

'/3

9

VI

27/3"

11

11/15

166

34/37

11

V

II

VI VI I II

II II

VII VII

17, 18-20

8

19/22

274 10

А1 А1

'7, M*

-1

16

61/62 6/13

17, »6

А*

5/М

9 10

А1 А1

17, 12*

pag.

V IV VI VI VI

17, 14-М

17, 8-13 17, 9* 17, IO-II*

17, 6*

lin.

8/12 20/27

VI VI VI VI VII VII VI VII VII VII

А1 А1 А1 А1 А1 А1

17, 2-3 17, 5-7

SCRIPTVRAE

19/20

II II

17/18

276

17

52 53/54

11

,96

Ч/Ч

•97

5/12

.96

57/46 42/47

197 11

47/5' 55/54

12

11

58/72

12

1/2

12

6/7

12

57

12

8/9-10/11

15

14/20 13/14-20/21. 25/26

•5

22

M

29/56

И

И

INDEX LOCORVM

Deutcronomium 19, 15-21 22, 22-25* 22, 24 22, 24* 23, 6 (7 13, 17

LXX) (18 LXX)

25, 13-16 25, 15-16*

'7

27,

*7. '7*

SCRIPTVRAE

opus

caput

Un.

A*

VII VII

40/46 46/60

:

19, 11-13

S.

A1

С

С С

С С

A^

А1 A^ A^

II n II

II II VIII VIII VIII VIII VIII

333 peg.

"4

24/25

14 166

24

166

23

19/20 12

5/II 11/12 14/15

,66 ,66 166

M M M

15/16

и

'7/19 29/37 24/34

166

27, 19 28, 12-14

А1

28, 15-20

А1

»9. "7* 3°, 4*

/4»

M

VIII XIX

44/45

35

A^

IX

32/33

31.9-4

Î/I4

189 16

3*. 5-6 32, 14-18

3*. 31* }*, 53*

34,9 34,9*

С

P P P P AL /4»

losue :

i, i,

2-5

A1

5

A^

1,5* 1,7* i, 7-9 6, 20-24 6, 21* 6, 24*

6,25

6,25* 6, 27 - 7, 26

n* 7,4*

7,

7,20* 7,21* 7, 24-26*

7,25*

A1 A1 A1

С С С С С P P P P

P P P

II

XI

XXIII XXIII XXIII XXIII IX IX

IX IX X

75/77 77/84 55/56 52/53-73/74 25/27 23/24

M M

»41 «4« 240 240/241 16 16

33/41

'7

56/57

>7 18

X

2/4 4/5

18

II II

46/60 63/64

.67

64

167

60/62 68/70

167

IX II II

II III III III III

Ш

III

m

58/65

17

.67

167

I98

9/69 71-73/74

200

75

aoo

'/3

19»

3/4 7*

too

4/5-7

,98

45/46

136

50/71

1,6

85

«37

«9«

ludices :

6,1* 6, I-IO 6,7* 6, 8-ю* 6, 12-1} 6,

4*

R

R R R R

R

46/47

Мб

34/39 42/43

1)6 1)6

INDEX LOCORVM

334

opus

S. capMt

SCRIPTVRAE ¡in.

ludices :

'4

R

«3/«4

6, 14.16

R



6, 14.16*

R R R

6,

6, «5* 6, 16

6, 25-26* 6, 3** 7, 6-8* 7, 11*

32/33

7»/73 75/76

«Î7 '37

t,

*7

R

g,

*7*

g.

11*

«5 /«7- 74/75

«35-«37

47/48.73/74 76/77

136.137

R

45

20/21

45

ZI/24

45 45

81/85

I Regum:

X

11

A1 A1 A1

*7-34

Л«

X X

LXX)

2, IQ (sec.

l. i. l,

«7

A1

2, 29*

A1 A1 A1

2, 29-34* 1, 3° », ,0*



4i

IO-I

II*

4, 14.16-18 (16-18 sec. 5, 1-3.6.4 (1-4 sec. 5, 6-12

LXX)

LXX)

A1

XI

A1

XII XII XIII XIII XIII II

A*

7. l6 7, l6* IO , I*

A1 A1

M , 1-3 M , 5-8

R R

M ,9-1»

R R

H ,9*

H , IO-II M ,11

X X X

/1«

A*

I

XI

XI XI XI XI XI XI

A1 A1 A*

3. 1 1-14

4. i 4i 2-4

XI XI

A1

P R

II II

II

IV

II

47

«9

»5/»8 77/78 41/42.78/79.

R

l«*

45

«4/1 5

R

14 8, 16

t. t,

'9

R

R R R R

M*

IM



«M 1,6

R R R

7, 11* 7,

17/18

4J

1)7 136.137

11/15

18

26/27

2l

26

21

23/42

18

45/46

•9 21

50/51 19/20

18

50/51

'9

5^/53-56/57.58. 60/ 1 4/5

19.20 »o

9/18 27/28 29/37

20

37/4«

11

58

2l

41/49

21

8/19

22

19/39

22

2/3 5/6

21 21

4 4

4/1»

*) H«

iz/20

138

9

86/87

140

30/38

49

37/41

201

25/26

138

INDEX LOCORVM орш

caput

A* R P

XIII II IV XIII IV IV XIII II IV XIII

I Regum : 15,1 1* 15,

M,

I2-I 5.17-25.28 23

A1

«Ji *3*

P

15, 26 15, 28

P

M,

/4«

55*

R

15, 3J - 16, i 16, i

l6, l6, 18,

P

1-2

A1

IJ* ii*

R

A*

19, 1-2

A* A1 A1

19, 4-6

/4»

18, 14.16 18, 28-29.

'9,

'

19, 8-12.18

/Í»

io*

A1

19,

19, 18-24* 20, 30

A^

20, 31-53 22, l6

A1

22, 17 22, 17*

A1 A1

22, 18-19 22, 18-19*

A1

24,

A* A^

A* A*

2-l6

24, 17-23 20, 2

A1

26, 4-25

A1

A*

28, 16-19*

II

Regum: 8, M

III

ii,

14.23-25

(n,

ii,

",

12, 2O 12, 24a(sec. 12, 24b(sec.

LXX) LXX)

200

39

*4

IO/II

200

11/15

200

M/15 68/74

140

36/37 16/20.25/26 77/78 31/32 43/45

33/37 47/48 48/56

»J 1OI *3 140

*4 *4 *4 *4

56/66

*4 *4

3'/52 5'/52

«4

*4

67

a)

68/70 76/77

*}

77/81

*J

'/*

7/"

z; »J »J 2

16/18

20/53

26

"7/19

*7 *7 140

l/H

7/9

M

R

III XIII

18/19

23/24

X94

R

III

R R R R R

",43*

38/67 7/9

XVI

R

37* 11, 42*

22

A*

R

ii,

XV XV XV

pag.

"9/73 83/84

R

29-38* 33*

XIII XIII XIII XIII XIII XIII XIII XIII XIII XIII XIII XIII XIV XIV XIV XIV

lin.

335

II

14 sec.

LXX) n, 29-38

II

SCRIPTVRAE

R

Regum :

3,3* 3,9*

S.

R

R

IV

v III

IV IV III III

III III III

»7

5/10

140

27/52

«4Î

4/5

144

16.19/20.31

>4>

14/16

>4*

12/13 3.11

142 140.141

34

141

43/45 26/29.29/30 40/42

>4>

U« 141

INDEX LOCORVM opus

Ill

Regum :

R LXX) LXX; cf. 14, 2) R

12, 24b* (sec. 12, 24g (sec.

I2- *4g*

S.

SCRIPTVRAE

capul

Ни.

IV

11/12.19/20.52/54

v

142.143

57

145

; cf. 14, 2) (sec. 12, 24g- 24m*

LXX

R

v

4'

«45

cf. 14, 1-16) (sec. 12, 2.¡11 24111

LXX;

R

v

J/7

144

(sec. 12, 24!*

LXX;

cf. 14, 1-16)

R

v

9/*7

144

(sec. 12, 24m*

LXX;

cf. 14, 12)

R

v

38/39

«45

(sec. 12, 24П*

LXX;

cf. 14,

R

v

39/40

«45

(sec.

LXX;

cf. 14, i?)

R

v

7/8.30

144

45/62

«4»

J5 3/4 4Z/43

142 «45

8/9

146

12, 26-33 12, 28*

io-ii)

R

A1 R

III

XX IV

v

VI 12, 28-35*

R

}5*

15,

i*

R R С

Ч,

3-6*

R

12,

il,

J2

- 15, б

C.

>3>4

c

4,4-9

Ч,«*

i}, lo i}, 14* M, 18 i}, 18*

26.28

ч,«* ч.зз*

С С С С С

с

«J. 33-34 M, 7*

R R R

14, 20

R

III

IV v

v

m v

III III III III III III III III

v v

IV III IV

v

VI 14,

ZI*

14,

3'*

R R

M,

3

R R

•5,33*

M,

34

R R

16,25*

R

16, 25-26 16, 29*

R

16, 30-33

R R

III VI

III VI VI VI

VI VI

VII VI

*

37/38

«4»

'7/19

«4*

50/74

«45

79

21/22

14« 168

14 111

,46

4/5

168

6/19

168

*/4

168

24/60 68/69 81/82

170

"/23-7°/7>

.68

170 168.170

60/62

,69

8/9

144

85/90

146

56

"4Î

59

«4«

5

142

44/45

«45

IO/II

146

Z4/Z5 I I/I2

146

141

34

141

,3/16

146

*3/*4 25/27 35/36 3*/35

M7 «47 «47 «47

5

148

67/76

«48

INDEX LOCORVM opus

III

Regum :

R R

'6, 3°-35* 16, 51-32* 17*

A^

'7, i

/4»

l*

18,

A1 R

18, 4* 18, 17

/4>

18, 41-46* >9. 2

A1 A1 A1 A1 A1 A1 A*

19, 2*

A1

19, 8*

A* A1

18, 18 18, 18* 18, 18-46 18, 36-38* 18, 40*

19, 15-16* 20 (21 sec.

R LXX), i* 20 (21 sec. LXX), 12* R R 20(21 sec. LXX), ч 20, (21 sec. LXX), 13-14 R 20, (2 1 sec. LXX), 13-14* R 20 (21 sec. LXX), I7.I9-20R R 20(21 sec. LXX), 30* 2i (20 sec. LXX), 8-14* A1 2i (20 21 (20 2i (20 2i (20

sec. sec. sec. sec.

LXX), LXX), LXX), LXX),

9-10 17-24 17-24 20

2i, 23*

A1 A1 A1

A1

R

22, }-6 22, 6* 22, 7-8 22, 17*

R R R

22, l8

R

22, 27

R R A^ R

22, 27* 22 (21 sec. 22, 42*

",

43-44

22, 51*

IV

A1

LXX),

35-38

2, 11-12 2, 11*

6,32 6,

V*

SCRIPTVRAE

caput

VII VII XVIII XVI XVIII VII XVI XVI XIX XVII XVIII XVIII XVIII XVIII XVIII XVIII XVIII VII VII VII VII VII VII VII XIX XVIII XVIII XIX XIX XIX XIX VIII VII VIII VII VIII VIII VIII VIII XIX VI

R

VI VI

A1 A1 A1

XVIII XX XX

R

Regum :

I, IO-I2*

S.

P P

IV

rv

im.

337 pag.

50/51

IJO

32/33

'49

18

3)

33/35

*9

»7

1/3

33 148

40

î°

44/45

30

34/35

34

2/68

jo

25/26 3/4 26/28

33

38/40 6/7

33

40/41

33

41/42 27/28

33

36/57

49

i* 33

3*

52/53

IJO

38/43

'49

*5/*7 43/46 30/3'

«49

IJO

'49

4/5

33

46 48/52

33

9/26 53/54

34

33

34

54

4/8 87/88 8/12

33 35 35 «5«

88/90 12/14 14/16

M/25 23/24 53/54 49/50.55/56 51/54 54/55.63/64

»9/3 «

4/'7

4

M* M* 35 147.148

'47 148

33 36

57/5»

35 202

55/56.59/60.68/69

202

INDEX LOCORVM

338

IV

9. 55-5б*

10,7* io, 25* lo, 25-27* io, 30

сари!

P P P P

V V V

P P R

14, 15*

R R

14- 14*

M. »* '5, 4-5*

20, 21 - 21, 3.5-15.17.16.18 21, I*

21,6* 11,7*

ii,

R

R R

18*

P P P

II

- 25, 8

25, 5* 23, 10-16

P

25, 16*

P

I Paralipomenon 17, 20* Paralipomenon

ii,

VIII VIII VIII VIII VIII VIII IX X IX

15-16

18, 31*

J5-54*

202

9/ю

202

*/4 3'/55

202

202

Ml

54/55

152

38/59

«ja

}6/58 57/99 50/52.55/57 3/4-26 5/6 55/54-56.57/59

«ja

|J5 «55

M4-I55 156

«JJ-Мб

IX

6

М4

X

8/ю

«J6

IX

7-'4/М 7

Мб

VII

2О/22.27 4/6

206

8/57 47/48-55/54

206

VI

82

209 208

IX

vn VII vn VI

57/78

A*

XX XXII XXII XXII IV IV

M!

206

206 209

13

:

С С С

С

с

/4»

19, 4-1 1 19, 6-7*

А1 А1 А1

10, 35-37 10, 35-37*

С С

*o, 57*

7/« б

45

19. 4*

10, 36*

ZC2 202

XII

19, 2-3

19, 6-7

7

8/9

A1

A^

i*

РЧ-

:

17, 8-12

18,5*

tin.

49/50-54 82/84

A1 A1

>«.

V

SCRIPTVRAE

vn

»7. }-7 •7, 7-9* 18,

V V

X

22, 2 22,

R R

R R

11,9*

II

opus

Regum:

9, 14*

S.

С

с

IV IV

IV XXII XXI XXII XXI XXII IV IV

IV IV

21/28 18/25 55

39

15/31

j

170

5/4 6/7

170

5/6

170

9/4

170

170

44

39

7/19

37

5/6 5/4-5Í/56

57

)•

12/15

5*

22/28 20/22

«7« 171

19

171

31

171

INDEX LOCORVM

II

Paralipomenon *5, 7-8

capul

P С

IV

p p

Ч*

25, 14-16

p

25, 15-16*

p p p p

25, 16 25, 27-28 26, 16-18 26, 19 26, 19*

p R

26, 19-21* 26, 20*

II

opus

SCRIPTVRAE lin.

339 pag.

:

15, 6-7* *5>

S.

P

V

V V V

V V

VI VI VI VIII

vi

18/21

10J

43/46 24/26

10J

31/39 26/29 43/44.50/52.64/65

«7« 105 10» 104

59/61

204

2/9 21/23

104 10) 10J

18.20/21 36/38

IJ*

30/31-3^/33

109

Esdras :

2, 18-19 18 sec.

(n,

2, 20 (12,

LXX)*

20 sec.

4, z-3 (13, 35 sec.

LXX)

4,4-5 (13,

36-37

LXX)

sec.

LXX)

P P

XIV XIV

47/49 49/51

111

P

XIV

5Î/53

222

P

XIV

54/58

222

222

Tobias :

(i,

21 - 2, 8 18 - 2, 8 sec.

i.

M*

I,

LXX)

LXX) (sec. LXX)

4, 5 (sec. 4, 5-7

4, 5-7 (sec.

4,7*

LXX)*

/M 93 94 95

INDEX LOCORVM

52-53

Ч.

55

4,

Oseas : 5- i

loci: 2,12* 2, 12-1} 2, 1}

Im.

A* A*

XI XI XI

35/37 37/39

9?

A*

XXXV

26/29

60

R R R

XII XII XII

6/7.9 4/6 42/45

160

P

XXXV VIII

A*

XXXIII7/33

Amos: 5, 7 (sec. 7, «o-»7

LXX)

347

capul

A*

59

SCRIPTVRAE

opus

Daniel :

'3.

S.

pag.

7/10

51/52 5/21

96

160 161

60 209

lonas : 2, 1 1 - 4, 2 4, 9-11

A*

Michaeas : 2, 1-5 3, 9-1'

A1

6, 6-8

A1

At

Habacuc : , 4 , Ч

,4* 5 »

j,*

A1 A1

A* A* A*

2,9 2, 12

A1 A1 A1

Sophonias :

I,

12

».

J

3, 1-5

i, «4-M* 7, 9-ю 7, 11-12 7,

Ч

8, 15-17

8,17* 8, 19

XXXV XXXV XXXV XXXV XXXV XXXVI XXXVI

A1 A1

XXXVII XXXVII XXXVII XXXVII

A* A* A* A* A*

XXXV11

I JO

J4/39

60

60 60

60/6 1

61

65/64

61

1/2

61

4/6

XXXVI XXXVI XXXVI XXXVI XXXVI XXXVI

I JO

43/50 51/59

XXXVI9/I4.l8/20.2I/22 XXXVl2}/25

A1 A1 A1

Zacharias :

', I4-M

XXXIII 33/39

28

61 61 61 62

29/5 1

62

32.35/36.37/38

62

47/49

62

XXXVII XXXVII XXXVII

39/41 54/6 1

11/14

6a 62

6}

7/9

63

16/20

63

28/31 51/52

52/57 58

64

59/40

64

INDEX LOCORVM

34»

S.

SCRIPTVRAE

apus

caput

lin.

A*

XXXVII

40

A1

Zacharias : 8, 19*

Malachias :

1,6*

A*

2, 17

A1

XXXVII 47/49 XXXVIII i XXXVIII5/8. 8.9/10

A1

XXXVIII43/6o

P

XII

P P P

XII XII XII XIII XIII XIII XIV IX XIV

i,

3,

6

Ч

-

M,

i

LXX)

(}, 15-19 sec. I Machabaeorum Ь 43-55 (41-52 sec.

sec.

2, 6-8 (6-7 sec. 2, 11-28

LXX) LXX)

P

1, 25-24*

2,24* 2,25*

P

P P

2, 40-48 2, 42-48

С P P P P P

2, 45-48 2, 49-68 2,

6l-6j

2, 62-63* 3.

II

'-9

Machabaeorum 5. 27

5,27* 6, 1-6 6, 77.

i*

II

7,4* 7, 7,

M '4*

7,M* 7, 16* 7. «6-17 7,

'7*

7, 18* 7. '8-19 7, 2O-2I* 7, 22-23 7, 24-31.33-38

7,29* 7, 3° 7, 3'

7,3'* 7,33*

G4 64

:

LXX)

', 57 - z, z (i, 54- 2, z

64

:

С

с p p p p p p p p p p p p p p

p p p p p p

XV XV XV

XVI

8/25

»7

25/41

«7

42/46 46/75

218 218

3/4

219

>

219

2/3

2,9

M/31

221

2/12

W

36/41

111

20/46

»2}

52/56

»M

58

224

5/20

224

XIII 5/8 XIII 8/10 XXXV 12/25 XXXV 23/36 XXI 37/3« XXI 39 XXI 42/44 XXI 44/45 XXI 47/48 XXI 56 XXI 48/52 XXI 57/58 XXI 58/59 60 /64 XXI XXII 9/II XXII 12 |I7 XXII 35/66 XXIII 55/37 XXIII 3/4 XXIII 8/9 XXIII 11.57/58 XXIII 11/15

186 186 260 260

*,6 1)6 1)6 1)6 1)6 1)6 1,6 2

52/35-33/34-35/37-4554/55 9

98.99 182

INDEX LOCORVM

356

opta

I ad Corínthios :

5,6*

Mi*

6,7*

6, 9-10* 6, 15-18 6, 15-16*

6, 16-17 6, 16* 6, 18 6, 18* 6, 19-20 6, 20*

С

с с

p

M

с с с с

с.

с с

с л/

7. *3 7, *3*

А* А*

12, 27*

с.

M.

II

33

с

А*

S. capul

XI XI XI

XXV XIII XI XI XI XI XII XI

6, 14-18 6, 16 6, 16*

С.

С M

Ai

А* С

M 6, 16-18

С

6, 17* 6, 18*

С.

il,

",

1-3 5*

il, ij* M,

il, il,

il,

15-15 14* 15*

27*

С P P P P P P

M M

It)

il)

64 4

40/45

»94

il)

38/39 66/67

»«»

68

184

9

i>5

56/58

184

184

266

J9/40

9>

XIII XIII IX XI IV

Ai

M А*

i

I

Corínthios: 1,4* ff l 5,6 5, 6-ю 6,14*

50/}

182.183

58/59 59/60 5«/5*

XI XI

X

Л/ Л/

7/8.20/21 25/30

45.64

R

4, 16

lin.

XI

M, 49* M. jz*

ad

SCRIPTVRAE

183.184

41



15

'77

72

•M

47/48

9

14

,,6

IX

43

1») 17«

V

77/7« 78/79 79/80

V V

XXIII IV

IX XIII XIII I XIX XXVI XXXI XIII I XIII XIII XIII XXVII XXVII XXVII XXVII XX VII XXVII V

III

»7» «7«

41/48

"7

37

«7«

93

'79

40.40/42

187

29/38 49/50

187 166

49

42/43 IQ

M

IZI

«7

49

187

41.45.48/49 44/48

266

51/52

««7

187

50/51

i*7

5/10 10/14

246

24/25.27.29/30.36

«47

17/22

»47

43/44 46/47 28/30

«47

20

270

«4«

147 »76

сию /M

1,8*

«.9* 2, l6*

P P P

XXXIV i/y XXXIV 9 XXXIV 8 XLI 28 XXXIV 17 XXXIV 18/19.25 XLI jo/31 XLI 44/45 XLI 18/19.20.25/26 XIV 46/47 XIV 49/51

P P

3,i* 5,6*

A'

3, 6 sqq.*

.4' Л" С С

5,7* 5. 7 5, 8-9

А*

5, 19-21

5,21*

Ad Ephesios

А1

С С

*. 5*

С л*

4,

"*

4,

"-13*

.-1«

4, zi-25 4,

"*

А* А* А* А* А* А* А* А* А* А*

4, *4*

А*

4,14* 4,

I4-M

4, M 4, M*

4, 17-18 4, 18*

4, *5*

А* А*

5, 5*

С.

5,6*

А1

4, X5

5,

6-II

5,7* 5,8*

С С с.

А* С

5,9* 5,

M-i?

С.

А-

5, 17*

А*

6,9*

.-12

6, 10*

M M M M

6, 1O-I2 6,

IO-I8

6,

II*

VI VI

357

A* 158

2)8

*)* 70

*}8 158 7» 7«

7» 189 189

30/36

»7

38

»7

:

*, '-S 2, x* 2, 19* 4, 7-i6

lin.

caput

A^

5, i

btKIFlVKAt.

opus

Ad Calatas: 1, 6-9

b.

XIV XIV XIV XVIII XXIX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXXI XXXI XXXI

xxxi xxxi XXXI XXXI XI

V

XIV XIV XIV VIII XVII XXXII XIV XIV XXVIII XXVIII XIX V

VIII

V

VIII

58/64

190

67.68

190

69.72/73

190 108

37 25/43 2.8

24/28 2/4-4/5-5/7

1*5 125.126 126

«J

31/35

Il6

40/41

126

35.38.43

1x6

3/6.20/21 22

24/30 3^/33.57/38 33/34.54/55.36/37

«*7

"7 "7 1x8 1x8

4, /43

1x8

43

1x8

47/48

183

.5

9

82/84

190

74/80

190

84/85

190

25 г

IOJ

91

37

1x9

86/87 89/9o

190

39/42

>*»

42/43

«M

".'"

12

109

65/66

X78

36/41

28,

52/65

*77

41/42

183

INDEX LOCORVM

358

Ad Ephesios: 6,

u

et 13*

6, 13* 6, 14* 6, 15* 6, 16*

ii*

-,

zi*

capMt

M M M

V V

,\f

XI

M

Ad Philippcnses

i,

"/»i'

M

6, 17*

:

A* M

*,6

M

г, 6-7

.-i>

2,6-8 *. 7 }. *

3,**

3,

5.

Ad Colosscnses

A*

M С

с с

z,4*

2, 8*

с с

2,8-9 2, 18*

с

2,

IS-IC 3,5*

с

А* I ad Thcssalonicenses

5,8* 5, 21-22 5,

il-*a*

VIII XI

*89 *89 *7*

28 68

J0.35 50/}

i

69

278

35/36 з*

28}

XXXV n XXXVI J i

III

VII

25 /26

20/27

XXXIII 40 /4*

XV

*89 *94

18/19

V 28.29 XXXIV7/21

*«9 59 62

•Т» 28l 286.287

Î7 *9J J7 191 191 176

Ч«

II XXIX XXVIII

з°

2б7

2

>*4

X

52/57

1*4

43/48

»«7

XXIX XXIX XXIX

M/12

(M

19

«*5

V

12/13.16/17

>*4

74

«7«

IX

66

«79

:

*, 4

5, 5*

V

)6

XXXIII42/43-47 XV 17/18

A*

'9*

XIII

278

A* С С

A*

3. >9

XI

278

&9

67/71

M

3, 18*

V

278



XII

A* A»

3. »7-'9

XI

67/68

Л/

M

», 17*

V

tin.

18/20.20.22/23.27/28

A*

Ч*

SCRIPTVRAE

X

M

3, 4-1 1

S.

:

А*

А* M M А* А*

IX IX IX X X

XI XIX

XLI XIX VIII XI XXIX XXIX

71

'79

J1

179

67/70

«79

IQ/U

i8o

6/9 47/48

18o

12

109

i?

ч

1*3

70 109

45 32.36

289

19/21

«*J

21/22

125

INDEX LOCORVM

II

ad Thessalonicenses

i,

3*

I

ad Timotheum

i, i,

2,4*



5,20*

P P P С С С С С

zi

5, ZI-22 5, 22

5,21* 6,2-5

6,3* 6, 4-5* 6,

с с с

J.li

6, 2O-2I 6, 20*

2,17*

3. 1-5 3, 8-9 4, 3-4

4,4*

5

M А* P

4, 2*

ad Timotheum

XIX IX

А1 P P

4, 1-2

2, 16-17

А'

:

Л*

i, Ч*

II

lin.

А* А*

1, 1-4

5,

caput

:

j-ii

M M M

M

P

I5*

P P P

13-14 «4*

2,6-8

xix

XIX XIX XIX XII XII XII XII XII XII XII XII

U

12

IO-1I*

XXVIII

M

ii*

7-9*

X

XIII

A* A* A* A* P Л*

7*

55/58

XIII 47/54 XXXIV 28 /40 XIII 57/58 i XIV XXXIV 2. 26/27 XIX 7/ij XIX 13/15

с с

Ad Titum 7

359

178

:

8-1 1

8-14 I, IO*

5,

SCRIPTVRAE

opus

С

3,6

S.

A*

IX XIII XI X X X

XI XXVII XXVII XXVII XXVII XXXII XXVII XXIX XXXII XXXII XXXII XXXII XXVII

49/53



Ч1 99 99 «J«

»87

5

36/37-43/44 40/41 47/49 2J/25 2/4 4.6/7 12/18

*3* .84

i«4 185

18/22

i*)

22/27 29/3,

185

33/36 36/37.42/43

57/8 28 59

ii)

185 185.186

187 178 188

33 2

168

55/61

«87

61/64 65/68

188

i

288

188 188

9/22 33

26/27 7/9 24/25 30/31

121 256 122

15

1*4

9/10

*И »И

ij

10/12

i}/i5 42/46

INDEX LOCORVM

Збо

Ad Titum

u*

11-12

II-I4 12*

4*

1,14*

capul

Л*

XXVIII i. 2/4 XXVIII 6/7.8/9.9 XXVIII u/12 XXVIII $7/38 XXVIII 27/30 XXVIII 12/19 XXVIII 20/22 XXVIII 32/35 XXVIII 19.23/25 XXXII 27/29.30/51.37/38 XXXII 51/32.33.49/5° XXXII 20/21 XXXIII 16/17 XXXIII4/i6 XXXII 26/27 XXXIII 34/35 XIV 40/44 XIV 44/4,

A* A* A* A* A* A*

5,'*

P P P

3, >-7

P

5, •*

P

3,3*

P

*, M

2,15*

9-"

С

Ad Hebraeos: 3, 5-4, io

с

}.

5,

4,

"*

С

«*

"-'3

12, 15*

Epistula 2,

n*

3.17* 3, '8*

4,4*

А* С M С

X

XV X

I

X

19/58 2

122

«3

i*J



"» i*5 «*3

«*J

«J 256 156

*J1 «57

1,6 »)«

*J7 189

,89

180 101

61.66/67.68/69

181

20/21

26,

69/76

181

XIX

44/45

31

M

V

17/18

276

20/21

82

I .in ,1и :

А* А* Л1

IV IV

ig

XIX I

82

46 20

35 ->->

V

66

86

:

*,1J* 5,8* 5, 8-9

5,9*

II

fv-

А1

А* I Petri

lin.

opus

A* A*

,9*

3.

SCRIPTVRAE

:

, 7* , 8*

*,

S.

M

V

P P

XXIII XXIII XXIII

С

VII

P

13/14 58/59-71/7* 46/49 51/52.57/58.66/67

276 240.241 240 240

Pctri :

2,2*

X P

II X

XXI M

3, -7*

с

II

X

12/13

4.67/68 3*

«7J 179.181

'97

3,

«4

11/12 38

»11 168

98/99

182

CORVM

1,1

ï,

4

»,4* x, 1 2,

9-II

2, I I 2,

II*

capul

A* A* A* A* A* A* A* A*

XXVIl XIV XIV XIV XIV XIV XIV XIV XVI III XIV

M 2, 18

P

*. *5 5,7-8

5,8 5,8*

P A* A* A*

3, 10*

A1

A* 3, 10-12

.4*

3, 10-15

A* A* A* A* A* A* A* A*

3. 5,

IO.H* ix*

3, «3-M 5, '4* 5, M 5,

M*

5, 16 5, 16* 5,

zi-23

5,"* l 4,«* 4,

4, 1-3

4,5*

A* A* A* A* P P P P P

4, 5-6

4,6* 4, 7

4, 8-1 1 4, »о

4,

*'

5, *-5

5,2-3* II lohannis: 4-1 1

7*

SCRIPTVRAE

opus

I lohannis: ». 5-5

S.

P

P A* A* A* A* A*

A*

С С

II

XV

XV XV

XXXIV XV

XXI

XV XV XV XV

XVI XV

XVI XV

XV XVI XVI XVI XVI XVI XXIV XXIV XXIV XXIV XXV XXIV XXIV XVI XVI XVI XVI XVI XVII XVII XIII XIV

36l

lin.

АЯ-

57/59 46/50 52/54

IXX

5'/5*-54 57/58

IOO

59/64

IOO IOO

IOI IOI

68

IOI

64/65.69/70

IOI

12/1}

105

87/89 11/12

*7* ZZI

18/20

«97

4/7

IOI

14

IOX

7/8.18

IOI

22

43/44-45 4.6

II

IOX

IIX

62/68

10$

»7/57

IOX

58/59 39.45.60/61

IOX 102.103

15/17

104

39/40.41/42.42/43 19/20

IOX

)x

10$

52/53

10$

104

18/19

104

32/33

104

55/54

104

55/59 59/4°

104

5/6

241

7-4»/45

I6/2I 8/9.11.25.28/29.35/36. 4Z/43

104 241.242 241 241.242

7/8

»45

21/24 26.28/29

X4X

4» /43

104

44/5°

104

50/52

IOJ

53/54

10}

54/57

10)

»/5

10)

7/»

10)

61/75

il!

•/5

*4*

ill

INDEX LOCORVM

3&2

II

opus

capul

С

XIV XIV XIII XIV

lohannis : 9

с с

9* 10*

Epistula 1-4 5-8

6-7* 11-13 17-19

S.

SCRIPTVRAE Un.

17/'9-25/*7-3*/34 ZI/22.21.31.54/55

i89

77

188

38/39

««9

is/si

I9i

luclae:

С С С С С

XV

XV XV XV

XV

,5/44 59/00

45/51 52/55

,92 i92 I92

i9i

INDEX FONTIVM Cicero,

3,

I,

XXX 20/21 P III 1/2 M XII 38 A. AÍ XI 15/16 (ex A1

1

Pro Sexto Rostió

XV,

44

Lactantio)

(CCL III

5,134/136(253) Demetrianum

Martel)

1(351,7/10) Epistulae

(CSEL

6,2(481,5/8) 6,2(481,22/23)

6, 2 (482, 18/19)

6,2(482,19/21) lo, i (490, 9/1 1) ID,

i (490, 15/19)

ID, 2 (491, 1 1 /13) 10, 2(491, 13/16) 10, 3 (492, 5/8) IQ, 4 (493, 22)

10,4(494,7/8) 13,2(505,21/22)

- ed. We

M VI

150/152(207)

De imitate eccl. (CCL not)

Ad

III

25/26

- éd. Béve-

A* XVII

(CSEL

M

3, i

58, 8 (664, 19/21)

58,8(664,21/23) 58, 10(665,

61/64

Ai III 2/3 Ai III 49/50 Ai III 5 1/53 AÍ IV 81/84 AÍ IV 85/90 Af V 49/51

AÍV 44/47 AÍV 39/43 M VI 40/41

Ai VI 43 /44 A1 XXXVII

M VI

Ai Ai Ai

53/57

IX

i/g

IX

14/21

XIII XIII XIII XIV

XV

27/30 32/36 30/32 33/39 56/60

-éd. Hartel)

3, 3

2 (27,

17/20)

M II

II M II Ai

I3/M)

»5(37,7/8) 15(37,8/10) 15(37,15/19) 23(45,15/16) 24(46,

1/2) 16/17)

Afin

Ai IV M IV

17 56/58

Ai IV 74/75 Ai IV 76/81 Ai VI 8/9 Af VI g/il A/ VI 44/47 Af VII 17/18 Ai VII 20/23

Ai VIII

27/33

Ai XI 24/25 Ai XI 26/27 Ai XI 64/66

Tractatus Origtnis (CCL Bulhart) l8, 22 (136,

44/45) 48/50 5 3/56

LXIX

I70/I7l)Af VI

- ed.

20/21

18,22(136, i72/i74)Af VI 35/37 18,23(136, i76/i77)Af IV 75/76 18, 23 (136, i8o/i83)Af XII 27/30 18, 23 (136, i86/i87)Af XII 51/52 Lactantius,

libri (CSEL

Diuinarum Institutionum - ed. Brandt)

XIX

V, i, 3 (398, 16/17) Ail 25/26 V, i, 5 (399, 3/4) Ail 26 V, 1,6(399, "/16) Ai II 21/26 V, 1,15/16 (401, 6/9)Af XI 18/19 V, 2, 16 (401, 8/9) Af XI 19 V, 7, 9 (420, 19/21) Ai II 56/58

V, V,

9, 3 (424, 15/16) 9, (426, 10/12

3/10)

AfIII

n/12

AfIII

V, IQ, n (431, i7/i9)Af V, ID, 17(433, 5/6) Ai V, n, i (433, 12) Af Ai v> 3 (433, >9) V, u, 5 (435, 7) Ai V, u, 5 (435, 9) Af V, 11,6(456, 1/3) Af V, 12, 10(438, i3/27)AÎ

".

De laude martyrii

(CSEL

(33, «5/'7)

12 (34,

66/69 75 /79 69/70 70/74

Gregorius Iliberritanus,

PS. -Cyprianus,

3(28,6/7)

7(30,19/20) 7(31,8/9) 8(32,15/19)

I 9/11

Ai II

19/24) (66 5, 26 /666, 4)Af

3 (28, 4/6)

6 (30, 4/5)

7/1 1

III III III

Ai Ai Ai

- ed.

3, 2 - éd. Martel)

Ai 55, 9 (63°. "2/19) 55, 9(630, 21/631, 2)AÍ 58, 8 (663, 21/664, i)AÍ

ii

4(29, 18/21)

23 (46,

48/49

46/47

37,3(578,14/16)

58,

4 (29, 14/15)

I0/"

Fortmatum

ber)

XI,

4(29,9/12)

9 (33, 3/4)

Cyprianus,

Ad

M III

(28,8/12)

4 (29, 7/9)

Catil.

V V

58/62) 1/2 19/21

V 27/28 V 30/31 VI 22/23

VI VI

VII

31 /32

32/34

j/7

INDEX FONTIVM

364 V, iz, V, 13, V, 13,

1 1 (438, 14 (441,

20/442,4) V, 13,17(442,

VII 10.14 io/ii)AÍVII i6.IX

M VIII i2/i5)Af VIII i3/i5)M VIII

V, 18, 2 (458, V, 18, 3 (458, i9/2o)Af V, 18, 7 (459, i4/i6)Af V, 18,9(459, 20/460, i ; cf. 437, 17/19) V, 18, (460,

n

Nouatianus,

20/2i)Af

i (459,

IX

33/35

ii/i3)AíIX

Apologeticum De Oratione

Apol. 26/27 50/32

6 (582,

cibis

- ed. Reifferscheid

X 36/37

12/19)

V,

9 (1078,

6/9) Passio

ss. Perpétuât

C. van Beek)

Titulus

(4)

M

XI"

40/45

Af

XIII

46/50

et Felicitatis (ed.

Af

XV

17

Vergilius, Améis

i,

672

*> 333/334

г, 358 3, 2O2 3. 377/379 4, 59/57°

6,27

6, 542/543

M VIII

53/54

XI 32 P XXV 24 A1 XVIII i2 A* XVII i P

С XIII 27 .-l'XLIII 18/19 Af

XIV

50/51

(ex Lactantio) inducís

Diercks) 27 (90, 27)

I

II

26/27

ibid.

Scorp. V, 5/6 (1077,

Nouatianus, De

(CCL

IV

et Wissowa)

XI 38/41 XI 42/43 XI 45/50 XII г M XII 3/4 5/7) i6/i8)Af XIV 27/28 2i/22)Af XIV 28/30

9/ii)Ai

(124,

Af

Scorpiace

V, 23, z (477, VI, 2, 13(484, 3/5) AÍXI1 17/19 VI, 3, 17 (488, 22) Af XIV 46/47 VI, 3, 17(489, 1/2) M XIV 4» VI, 4, 1(489, S/IQ) Af XIV 50/54 VI, 4, 4 (490, 2/3) M XIV 62/63 VI, 4, 10 (491, 2/3) M XV 2/4 VI, 4, M (491,6/7) M XV 4/6 VI, 4, 12 (491, 1/2) Af XV 30/32 VI, 4, 12 (491, i5/i7)Af XV 22/23 VI, 4, 13(492,2/7) Af XV 35 /40 i,

- ed. Dekkers)

(CCL I -ed. Diercks)

ii

Orat. l, i (257, 2)

M 10/13) V, 19,22(465, i4/ij)Af V, 19,25 (466, 3/7) M V, 2i, 2 (471, 3) M

VII,

XXI,

(CCL I

50/51)

19, 2O/2I (465,

V, 2i, 2(47i, V, 23, i (477,

6

Tertullianus,

63/66

VIII 68/71 IX 24/26

M IX

XI

.4*

9/13

V, 19,2(461, I9/24)AÍ.X 1/5 V, 19, 4 (462, 5/6) M X 6/8 V, 19, 16 (464, i7/2o)Af XI 9/16

V,

De bono pudicitiac 13 (121, 13)

14

(CCL Af

II

IV

-

8, 253 ed.

9,485/486 12,

30

IOI

P XXV

24

Af XIV 20 A1 XXXVI

22

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM a(b) : maledictus tu ab omnibus pecudibus et ab omnibus bestiis terrae A1 1 33*. a facie diuitis ne timeas A1 IV 19*. ñeque formidemini ab eis A V 21*. ut non extollatur cor eius a fra tribus eius et non transgrediatur a mandatis dextra aut sinistra A1 VII 34*. et magis adiecit Saul timere a facie Oauid A1 XIII 55*. tu eris a tantis inpunitus A1 facinoribus XIX 54. non enim alius es ab eo A1 XXXVI 3. potiores a scribis et Pharisaeis A2 IV 35. detestabilior fuisti ab illis Аг IX 5. dissimilis ab Herode illo rege A2 XIV 3. ñeque enim alia sum consilia tua ab illorum nefariis consiliis A* XX 3.3 carnali ... quod uastiora sint fornicatione illa duo crimina intelleges С XI 5 3 . a uerbis uiri peccatoris non timueritis

P XV

et

corrumpere a ueritate P XXVI 29. quam tu in scelere sis eminentior ab Scarioth luda P XXVI 55. non minor es, Constanti, ab incredulitate antichristo P XXXI 38. a quo trepida37*

54*.

bo? M VIII 17*. Aaron: С II 4. P I 43*. 56. VI 7*. Abel: 6. 8*. io*. u*. 16*. 18*.

Al\l

A* XII С

VIII

ID*. 20.

XV

PI

61. 62.

XXI

55.

abeo : ne -ieris uias cum illis A1

53*.

XXV

39*. post alienos déos non -ibitis

Аг

I 25*. non -iitin uiaDauid patris sui

III 30*. non -at in uias meas R IV 38*. -lit in peccatis patris sui R VI filii 13*. -iit in uiam Hieroboam Nabath et in peccatis eius R VI 25*. -iit in omnem uiam Hieroboam, filii Nabath, in peccatis eius R VI 34*. -iit in uias Asab patris sui R VI 5 1*. nisi quia non -ierimus post idololatriam tuam С II 40. beatus qui non -iit in consilio impiorum С V 6*. -ierunt post superuacua С VIII j*. R

post inutilia -ierunt С VIII i6*. dilexit exteros et post illos -ibat С VIII 22*. in uia Cain -ierunt С XV 45*. post dominum deum uestrum -ibitis P II 9* in tormenta -iturus P XXIII 33. -ire post idololatriam

tuam P XXXIV 56. abiectus : quod tanto ea (sc. dominatio infirmis, iudicetur esse tua) contemptibilis,

Ai II

inanis, debilis et -a

3. siquidem non sit Christianus

animus -us qui sternatur et iactetur ad uitia M III 80. a qua te per Arríanos -auerit coluber ille refuga P III 8.

abigo:

XIII 76*. Abenezer: A1 XII 8*. Abessa: A1 XV 24*. 25*. 26*. 28*. 31*. Abimelech: A1

Abiron: С II Abiud: R VI

7. 13.

abnegó: -antes impietatem Аг XXVIII 14*. 21.28*. cultoresque dei nos esse non -emus M III 61 . -et se sibi M IV 69*.

A1 XV 21*. 28*. 43*. 44*(Aw). 45*. abominabilis : quoniam -is est domino deo tuo omnis qui tacit haec A1 VIII 9*. -is cum esse sacris referatur litteris A1 VIII 12. -is est apud deum A1

Abner:

XXVI 40*. -es A1 XXVI 40.

sine dubio essemus

abominado : statera doli -o est coram domino A1 XXVI 16*. -oest iustus uiro iniquo A1 XXX 19*. peccatum -o est R II 59*. secundum -ones

gentium R VIII 62*. in omni inmunditia et -one P XII 18*. aedificauerunt -onem desolationis super altare P XII 25*. in -onibus suis concitauerunt me P XXIII 81*. abomino : quia sic te fuerimus -antes quomodo et ludaeos С II 44. -auerunt coinquinationem generis lui P

X 44*. abominor : qui -amini iudicium et omnia recta peruertitis A1 XXXV 44*. aborto : si rixauerint duo et percusserint mulierem in utero habentem et -auerit non deformatum A2 V 38*. uacca illorum numquam -auit R XI 31*. Abraham : A1 47*

(gen.).

XVI 22 XIX

XXXIX 43 (gen. -ae). XLI 19 (gen.

(¿m. -ae). 34

(¿en.

XVII -ae).

-ae).

XL

-ae).

20 (gen. -ae).

46 (¿en.

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM

65 (ge». -ae). per -a una tincta

M VIII

abscondo : insidiatur

in -nso sicut leo -dita sunt in tabernáculo meo et argentum -nsum est sub ipsis P III 57*. erant -dita in tabernáculo P III 59*. ipse enim nouit -nsa cordis M XI 86*. absorbeo : ad nos deuorandos pariter

A1

XXIII

haec

XXXVI 20. P IX 2. M VIII 67. A1

et -endos

acnunc:

8*.

acceptatio : apud quem non sit -o personarum A1 XIX 12. acceptator : existimas -tores personae nos tuae futuros? A1 IV 16. acceptio : ñeque personae -o ñeque munerum -o A1 XXI n*/i6*. per sonae -o A1 XXII 6*. accersio : -ientes eos praeceperunt illis P XVI 58*. accipio: quomodo quicquid petierimus in nomine eius -iemus a patre A1 XXVII 5. cum regnum -périt de mi in i sui Salomonis R IV 13. cur Achab idololatrem in amidtias -périt С IV з . ne aeterna te -iat poena

P XXI

33.

pretium

reddidit P XXVI 25. -(= audio, cognosco):

XVIII XXXII

6.

XXI

1.3.30.

quod

VII XXVI

29.

2.4.

A* IX

24.

XXXII i. V 47. VIII 3. XXXIV 27. R III XI 57. CI u. X 59. XIV 81. XV 3. P II 36. Ill 6. IV 65 . VII i . XVII 26. XXI 36. XXII 34. XXIX 47. 12.14.

- (=

XXIV

36. 2.

interpreter) : si non ita -perimus

domini istud praeceptum Аг

XVIII

35- deprecor te ne haec grauiter -ias quae salutis tuae causa proferantur A1 XXXII 24. ex illis quoque unum

te -io incredulis

- (=

P XXV

aufero) : tu quaeris meam -ere A1 XIV 47*.

XVI 17. 19. 24. XVII i. 7*, 57*. XVIII 2. 12. 19. 21.

Achab: A1

32. 33. 37.

58*. 64*.

40. 44.

67*.

XIX

io*.

38(Ам).

R VI

20*.

16*.

XX

50. 52. 53.

34. 42. 44.

28.

31.

33*.

3-4. 5.7. 9.

VII

33.

animam

n

2. 18. 32. 67. 67*. 73*. 81. 80. 58.60.62. 84. 50. 87. 35. 83. 3. 7*.

io*.

19. 34. 65*. 86*.

P V з*. 7. Achar: P III 3. 16.17.

CIV

VIII

52*.

7. )o*(bis). 02*(*и). 66*. 7i. Achas : P VII 64*. Achetas: A* XXII 36. 39. Achia : R VI 24. u. Acia.

Achiab: R V io*.

3.5.

13.

14*.

I7*(tó). 20*.

u. Achias. Achias : Silonites prophètes R 29*. 30*. u. Achiab.

IV

28*.

Achilia : P VII ю*. Acia: A1 XIX 22*. u. Achia. Acican: P VII 15*. u. Alchina. acies : -s animae tuae

M VIII

-s)

gladii tui

s. mente incorrupta

-m stare quae per te indicta est

A1

i(bis).

XLII

-perat

quomodo, etiamsi fregeris esurientibus panem tuum, -ptum habebit dominus? A¡ XLII 57. accepto ferri : quomodo arbitraris te audiri pos se a deo aut, si feceris eleemosynam, posse tibi ferri -pto? A1 XLIII 12.

XIII

actus

29. ex -ibus ipsius

ad

M

Georgii legens

poteris colligere A1 Heliae et Achab dicere

IX

47. de -ibus A1 XVII i. conspice ... illius ministrorum -us A1 XXI sacrae scripturae probant uos ex -ibus uestris non esse dei seruos A1 XXXIV 21. noluimus A1 misceri -ibus ruis nefandis XXXV 41. probaris -ibus tuis ex illo ...

genere te esse uipereo A* XXII i. nee nobis indigneris quod -us tuos VI noli et Hieroboae aequemus IX 29. corrigere nefarios -os tuos réspice -us tuos circa domini exhibi3.

tuae deiecerit

3-

-

R

subscriptions

-

R

abruptus : quantos

-

-

incrcpationem : A1 X ueritatem: A1 XXX 2. ue43. niam: R XII 32.-acceptumhabere: 38.

(1. 5 3

6. XV M XII 42

XVIII

6.

XIII

II XXXV (gen. -ae). XIV

R I P I

(Haría): uis ... -pi tuam personam A1 IV 35. non -ias personam pauperis A1 IV 9*. non -ietis personam in iudicio A1 IV 32*. uincula: P

tos ecclesiam

9.

VII XXI 29. XI 62. VIII

XII

24* (atoa.). -ae). 102 (gen. -ae). С 20. 25. 28 (gai. -ae). 56. 1 1 (gen. -ae). 25*.

III

С II

XLIV

5

26 (gen. -ae). 28. 32. 44 (g/ея. -ae). 26 (лгяи.). Л* 46 (accus.). 58 (aceta.). 60 (g«», -ae)*. 45 (g«,

:

»i.

debes repetens

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM -us tuos cognoscere amarissimos С III 69. unde nisi a Mosi, dei serui, -ibus ? P I ID. ut tu nunc te -ibus tuis aperis P IV 62. -ibus te tuis manifes

tas esse scorpium P IX 60. quae quidem iuxta tuos nefandos -us praua mihi uideantur P XIII iS. te cognoscens ex -ibus tuis P XXVII 23. si non te -us tui hoc esse ostendunt P XXX 2. quae te declare! per -us tuos, cuinam sis similis bestiarum

P XXXI 2. quem de illis ex -ibus tuis te conprehenderimus esse M I 5-

Actus apostolorum

:

A* VII

7. XXIV XXVII

XIX

50. 54. 3.26. С X 8i. P ad : tempore quo uenisti ad Italiam Аг V 6. bcne feci ad Alexandriam mitte -

-

re militem R X 35. quomodo tu miraris ad temet R III 35. - iustos esse ad iniustorum suggestiones puniendos A1 III 43. quoniam iudi-

cium ad dei sumus uoluntatem promentes A1 IV 38. ad petitum Heliae A1 XVIII 2i et 29. ad Heliae dictum

A1

XVIII

30.

A1

consilium

ad

superbiae

XXIV

4.

ad

tuae falsas

suggestiones tuas A* I 42. ad tuam haeretici suggestionem Аг III 26. ad accusationem haereticorum A* IX lo. ad hoc factum domini indignantis quieuisse iram P I 40. ad Constantii antichristi praecursoris uoluntatem P XXIII 5. ad hoc donee R IX 47. ad hoc ne Аг XIV ad hoc quo P XXVII 48. 54. XXXI 7. ad hoc ut Л1 II 28. VII 5.

-

-

-

-

XVIII 33- XXVIII }2. XXXIV 27. XL 52. А* VI 29. XXV 41. XXVII 32. XXVIII 25. XXX 8. 14. 50. R VII 13. 22.55. 57.63-Xl43.CV32. PII 52. XXIV i. M VI 19. XIII 36. XV

14. Adam : -m et Euam

principes nostri generis A1 I 13. i5*(W/). 19*. Euae et -ae mentes sauciauit A* XXX 13. qui deceperit -m per fallaciam et

Euam Аг XXXI 45. quae ... circa -m et Euam egerit A* XXXII i. Аг

XXXII

4*. per semet ipsum adgressum -m et Euam A* XXXII 23. qua serpens circumscripäerit -m et Euam С IX 02. qui uerterit -m quoque et

367

Euam P III 9. adeo: adeo nequam es. Constant!, ut A1 XXXVI 22. adeo es excors, Constanti Auguste, ut A1 IV 75. iactitans adeo tamquam nihil se habere Israelitas ut R VII 28. ardua martyrum adeo uia est, ut non quis humanis implere ualeat uiribus M 1X35. non sumus ut tu adeo stulti ac erat autem peruersi ut M XIII 39. Nineue ciuitas magna adeo sicut iter

-

tridui A*

XXXIII

12*.

adeo ( = ideo) : adeo namque securi ad aeternam nos perfruendam uitam peruenturos scientes omnia gratanter perpetimur, quando non tor menta propria cogitare nos profiteamur Ai VII 23. adeo: non siuit tua temptamenta -ire corda recta A1 XXVIII 21. Ader: R III 5*. adgredior : cumque omnium Christianorum bono te hoc opus dixeris -essum A1 II 2. ut ita sceleratum fuisses -essus opus A1 XXXV 61. qui ecclesiae es -essus uiolare castitatem A2 VII 54. constat etenim tune per semet ipsum -essum Adam et Euam Аг XXXII 23. cum haec fuisset -essus faceré R I 30. dixisti ... hoc te -essum faceré С III 83. nee existimes te tantum hoc opus inplere contra deum fuisse -essum? P VII 89.

adhaereo : talibus nos -ere uolueras, qualibus Salomon fecerit -ere Israe litas R III 17. non -sit mihi cor prauum С VII 6*. quomodo iterum

-ere potueramus С XI 24. adhuc (= usque ad hoc, id tempus) : A1 II 37. XV 16. XVIII 6 (sed magis 17. XXX 20. XXXIV 2. XXXVIII ii. XXXIX i. XLII 52. A1 111 49. VI 22. VIII i. XVI 30. XVII 20. XIX i. XXII 37. 40. XXV

adhuc).

43.

R I

9. 80.

Ill

14. 23.

VI

9. 22. 48.

VII 79. VIII 31. 49. 54- X3. 19. 38. С XIV 54. 55. 64. 70. P XIII 16. XXII 33. XXVIII 22. XXXIII 33. Ail 12. II 16. IV45. V 26(¿/>). VI 4. VIII 28. IX 2. 5. XII 37. 50. 58. 76.

adhuc

VIII

insuper) : A* (sed et adhuc).

(= praeterea, 4.

XIX

56

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM

368

XXIII XXVI

adhuc). adhuc).

XXV 50. XXXV 19 (et A1 III 4 (sed 50. XL XIV 59. XV z6. XXVI 46.

34.

19.

XXIV 27.

5o. }}.

56. 2.

XXXIV 27 (adhuc accipe etiam). R IV 9 (sed et adhuc). V 47. XI 57- С VI 27. X68. XI 56. XV }2. P I}4. XV 16. XVII 26. XXI 36. XXVII 54. XXXV 6. AÍIX 16. X 53-

adicio : et magis -iecit Saul timere a facie Dauid A1 XIII 35*. et -iectum est helium fieri A1 XIII 56*. et non -iecit Samuhel amplius uidere Saul R II 68*. in Bethel autem iam non -cíes

prophetare P VIII ii*. adimpleo: ut -eret omnia

A* XXIX

30*. adinuentio : maledictas -ones uestras

Arrianorum A2

IX

i.

adiutor : ht-at us cuius deus lacob -tor eius A1 XXXV il*, orphano qui sine adiutorio erat ego cram -tor A1 XL 14*. tu ас tui -tores M XI 16. adiutorium : orphano qui sine -o erat ego eram adiutor A1 XL 14*. inuocauerum te in -um tuum P X 45*. infirmorum -um P X 62*. adminiculum : tuo regali usus -o P

XXIII

54-

admissum : potuerint inpune ei cessisse tanta -a R IX 27. admonirio : digna -one facta sunt P XXI 62*. adolescentior : cum adhuc -r superes-

A1 XXX 5. item post paululum quam nunc adstruxeras contra -um faapud Antiochenos ciens fuisse blasphemiam, ipsam iterum nunc firmas catholicam ; unde et -um Constantinopoli esse censueris Ai XI 6/8. adplico : unum daré poteris e resistentibus, cui non -citum fuerit crimen ? defenderé

A2 VII 57. noli -are impium ad pascua iusti С VI 31*. ad hoc uniuersam reuelationem censui -andam P XXXI 7. iuxta facta uestra uobis etiam nomina -ata P XXX1

Madpono : non adpones cum conpluribus declinare cum turba A1 III 19*. non adponent amplius faceré uerbum malignum hoc in uobis A1 VII 57*. et moriatur uel in pugnam descenderit et -atur A1 XV 35*. noli -ere te cum illo R II 15*. non -am pedem in Israel mouere a térra quam dedi R VIII 74*. illi -emini P II ю*. adprehendo : poterunt haec maledicta non te ac tecum -ere cúrrenles A1

VIII

sequere, ipsius -e -e tándem iter quod te ducat ad conuiuium Abrauiam

37.

ipsum

Аг XXXIV j.

haeAÍXII

41.

adoptio: quos in filiorum -one uocauerit deus A1 XXXIII 23.

adpropio : -auit enim salutarc meum A1 XLII 9*. -are deo desiderant A1 XLII 18*. nos uero priusquam -et, parati sumus interficere eum A1 XXIV 17*. -auerunt dies Matathiae moriundi P XV 20*. in sanctis tectis mulieribus se -antibus P XXXV

adoptiuus : negas deum uerum habere filium, dicis ilium esse -um P XXV

adquiesco:

set

P XXII

37*.

6.

adoro: non -abis illis A1 VI 9*.

et

uenientes seruierint dus alienis et -auerint eos aut soli aut lunae aut omni, qui sunt in mundo de cáelo A1 VI 46*. -abodominum R II 65*. has -are secum facit populum R V 43. -auit eum R VI 72*. -auit omnem militiam caeli R VIII 66*. eadem -asse idola P I 37. Adoxius: uel ad quem me destinasti Gcrmaniciensium -us ^4X45. non esse catholicum -um Germaniciensium A1 XXX 3. hunc eundem -um

20*.

Arrii

doctrinam A1 -endum censuissem A* XXVIII ю. -e his salubribus remediis R XII 7. omnes ubi non -entes С V 62. quomodo tibi discí pulo Arrii -eremus ? С IX 77- non -it sanis sermonibus С XII 12* a te non -ente sanis sermonibus domini nostri С XII 20. numquid -endum

VII

66.

-ite

si tibi

tibierit? P

XXXIII

30.

adquiro : -ite uobis diabolum amicum A1 VII 69. ñeque -atis perditionem in operibus manuum uestrarum A1 XXXI 35*. populus tuus hic quem -sisti P XV 12*. talentum tuum de

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM

P

P

P

P

P

II

a a

С X

X

P

qui adnuntiabant

de -u iusti

P

A* XXVIII

et saluatoris nostri

15*.

XX

M*. aduersor: domini quae mandatis -antur A1 III 32. quae sanae -entur

XIV

M

II

A1

doctrinae discrimen

i. contra

-ans

48.

P

8.

P

P

:

aduersus potes te negare non eodem -o spiritu te quoque agi Аг XXIV 2O. nisi quia sic tu -o spiritu agaris XXI 9. -о actus spiritu XXI 18. XXV -о plenus spiritu -o duci XXVII 50. spiritu duci -o, spiritu de

quo -о spiritu liberari non poteris

XXVIII

46/47. пес prosperis пес -is de gradu demoueri M 41. ut -o soient mari moles oppositae reluctamur M III 75. cum uideat ... -a succumbere M XI 65. aduerto: A1 25. III 44. IV 18. IX 52.

II

XVI 24. XVIII XXIV i. XXVIII ji. A* ii. XX 43. XXI XXV 12. XXVII 37. 41. 43. XXXIII 2. 85. VI 45. VII 17. VIII 46. 2. 67. 30. XIII 9.

I

P

? 5 .

V

R

II II

С

si

iustum, episcopum catholicum A* XVIII 52. -endo illos fuisse interfec tos propter cum A2 XX 6. cum dicas illum non natum de substantia patris, sed -as factum ex nihilo Аг XXX 57. -xisti etiam sanctum paracletum spiritum fabricatum esse ex nihilo VII 67. propter carnis adulteria esse -is haec dicta VI i8.

XXIX 24*. -entes spiritibus gregi seductoribus M 51*. aduentus: post domini unici filii dei -urn A1 XLI 40. et ante -urn eius A1 XLI 41 . qui de -u loquebantur unici dei filii Аг XX 34. expectantes beatam spem in -urn gloriae magni dei

1

II

quomodo poteris requirere te ilium -ere A* 16. -ens ilium uirum

6.

P

1

i :

in pacis causa te faceré cum -xeris A1 47. minora -is esse peccata tua A1 XIX 27. quomodo te in ecclesiam esse poteris -ere dei A1 XXX 56. quid aliud -it gloriosae ecclesiae fides nisi A1 XL 57. tuam (se. fidem) -is catholicam A1 XL 45.

Л/Х1

I

V

:

P

onerandum inuidia, ut -eres dei seruum tibi imperatori extitisse contumeliosum XXIX 45. adsertor qui proeliatores atque -ores diuini sui nominis erigat M 42. adsilio: ferae luminibus illis crudelibus te expectante -iant M XIV 22.

R

M

uerba, nee adtendo: extendebam -ebatis A1 XXV 51*. -ite uobis falsis prophetis Аг V 9*. -ite uobis fermento Pharisaeorum ioo*. XIII ii*. 22*. -ite uobis et omni

С

P

9.

1

1 5

С

-i,

luisse nisi XIV . adsero: -ere permissum absentem inauditum ... damnari .4¡ u. -is ecclesiae apostolicae deum non habere tantam potentiam A1 XL 28. blasphemiam tuam catholicam esse -endo fidem A1 XLII 47. tibi falsa -enti credens Аг VIII 4. nee haec omnia sicut -o egisse Аг VIII ñeque enim habens spiritum dei poterit talia adstruere quae uos -itis Arriani XXV 4. tali putasti me

P

haec -i potero? Л1 i. nihil aliud nos illum uo-

adsequi : unde

i

25. -endote...rescissoesse omnium errorum 35.

apostoli ... qui -it M 77. quam nunc -xeras ... fuisse blasphemiam

X

29.

XXVII

гет

6.

XXIV

filioPXXXI

V

-as ad gloriam R VI 56. adsensus : Festum minime coetui luАг daeorum commodasse -um

1

55-

Adragas : R III 6*. adscribo : ne hiñe itaque quicquam tibi -pseris felicitatis R VI 46. ne tibi

.¡' К:

siue te prophetam uelis -ere nobis 14. adseueratio tua, quae -it me tibi faceré iniuriam XIX 16. habere erroris -antur spiritum XXIV 29. ñeque enim habens spiritum dei poterit talia -ere quae uos -ids Arriani XXV 4. quod credere se -erent Christiani XXVIII 35. non me ut -is esse contumeliosum XXXI 2. (cum) tu sis hanc nostram inpugnans defensionem, sis -ens de

P

re

II

XVIII 85*. rege ecclesiam domini, quam -siuit sanguine suo P XXIX 25*. doleo quod tanta tibimet -sieris mala /Vf XIII 9. quoniam quidem hic aut -atur uita perpetua aut mors M XV cem talenta -siuit P

369

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM

370

VI

IX 35. XI 12. XIV 34. XX XXII 18. XXVI 53. 39. XXXI XXXIV 46. Ai II i. 29. Ill ï}. IV 19.

20. 6.

82.

XII

VI

43. 52.

1X3. XI 13.27.34.78.

65. adulter : tibí ergo falso testi, spiritali

Аг XI 32. cum -ris spiritalibus С VI 12. quanto magis fugiendi uos estis spiritales -ri C VI 19. semen -rum et meretricis P XXXIV 28 et -го

}«*•

adultera : qua fronte adhuc es resistens Christianis, nisi illa qua soient et -rae pudicis A1 XXXIV ). adulterium : -um uestrum spiritale С

II

26.

aduno : hoc est concilium quod magnopere omnibus uiribus imperii tui solitus es -are С V з 2. in illo egregio concilio per ruam -ato potentiam С

V

}6.

aduocatus : alium -urn dabit uobis A1 XXVI 6*. aèdes : et aedificauit sacrarium in duo-

bus -ibus domus domini R VIII 67*. totidem ipse fecisti in templo et -ibus domini R IX 7. non ergo erit mirandum si tibi uindicasti -es, quas colligere sumus soliti dei populum R IX 16. qui in templo domini et in -ibus dei simulacra collocauerit R X 8.

aedificatio : in -onem corporis Christi Аг XXIX 34*. in -onem sui in

caritate A* XXIX 42*. aedificator : -or falsae religionis atque institutor A1 XXXI 2i. aedifko: idololatriam, quam Arrii -auerit in corde diabolus Аг X 62. potuisse te quod deus -auit destruere/42XXIX 25. -atur domus dei per fallaciam A* XXX 48. -are aduersarius coepit obsidionem R VII 37. ut -ata fuisset Arriana haeresis uestra С

V 6i. Aegyptii: A1 III 7*. Aegyptus : A1 III 36*. V 2*. 2}*. VII 22*. XXXIV 44*. R I 37*. 66*. 67*.

8*. 17*. 19*. III 44*. 52*. VIII VIII 8*. X 37*. XV зб*. P XV 28*. aemulator: -orem bonorum operum Аг XXVIII 18*. ut -ores essemus 99.

II

91*. С

bonorum operum Аг XXVIII 25. aemulor: noli -ari ut maligneris A1 XXIV 18*. noli -ari inter malignan tes A1 XXIV 41*. -atus est in lege P XII 71*. -ans enim uos deo -or P

XXVII 6*/7*. aemulus: omnis -us statuens testamentum exeat post me P XII 73*. nunc, filii, -i estote legi P XV 22*. sit -s filius aequalis : quandoquidem patri A1 XXXIII 39. non est rapinam arbitratus esse se -em deo A1 XXXIII 41*. M X 19*. 28*. XII 68*. cum sit similis atque -s patri filius A1 XXXIII 48. tibi in apostasia atque crudelitate -ium regum R I 5. filium -em dicimus patri M X 17.

apostolus beatus -em filium patri dicit \/ X 29. aequitas : tuae erit -tatis tandem aduertere A1 X 6. gentilis seruauit -tatis ius A* XXIV 30. aut -tas est damnare inauditum? A2 XXIV 31. A* ethnicus -tatis uiam tenuit XXIV 47. -tatem iustitiamque tollendam ex sensibus censueras nostris A2 XXIV 50. -tatem custodire P

XIX 25*. aequo : non enim nos possumus -are aut conparare filium patri M X 32. aequor: ut saxa mole soient robusta -r contra tumidum P IX 51. aequus: quid dicis, -issime rex? A1 XIV i. fuisset -um tandem corrigeret errores suos R VII 36. aestimo : si non is es qui merearis numerari inter antichristos, -a A1 XXIII 23. possunt sane -are, si illa

opera deo sit placita A1 XLIV 22. cur magni -emus fidem M III 61. aeternitas : cum seruos fame neces dicatos eius -tati A1 XLII 59. unam -tatem habere patrem et filium et spiritum sanctum Аг XXXIV 45. nisi quia una sit -tas patris et filii С XIV 1 5 . de diuina -täte unici filii dei P XXIV ID. cum cognoscere coeperis patris et filii et Spiritus sancti

unam nos recte confiten -tatem P XXVI 4;. quia -tas una sit patris et filii P XXVIII 35. quod claritas, potestas, magnitudo, -tas diuinitasque una sit patris et unici eius filii M

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM IV

3 2. cur ad eius -tatem nos inpellis negandam? M XIII 5. aeuum : in omnia -a deum habere amatorem M II 11. ne ... in cuneta

torquearis -a M VIII 44. affectus : fuisses nos singular! dilecturus -u A1 XIX 42. hos amas singulari -u A1 XLIII 6. aforis : quia similes estis sepulcris dealbatis, quae -s parent hominibus speciosa A1 XXI 45*. sie et uos -s quidem paretis hominibus iusti A*

XXI

46*.

Agag: R II 19*. 30*. 53*. agnitio: ante -onem unici dei filii A1

XXIX 6. in unitate fidei A2 XXIX 35*. quisnam

et -one dei

fuerit ante -onem et quantam beatitudinem post -onem consequi meruerit A1 XXXIV 6/7. ad -onem ueritatis uenire P XIX 13*. qui te -onem uerita tis cupimus consequi P XIX 14. in qua et nos fuisse ante -onem, ante susceptam sacram fidem P XXXIII 54-

ago : -ente eo in rebus humanis cohaereticum tuum Georgium mittis suc-

cessorem A1 IX 15. non est nouum quod -is faceré contra deum P V 14. agon: in hoc iustitiae -one M III 6;. nos stare paratos in -one iustitiae M

XIII

28.

ait : -t enim in uicesimo séptimo psalmo С V 4&.

Vil io*. u. Acican. Alexandria : proba non te, sed ludaeos destinasse militem ad -am A2 XXII 5. non enim apud -am Achetam et Dydimam ex presbyteris execraris A1 XXII 36. manu militari pugnasti contra ecclesiam in -a R VII 75 . bene feci ad -am mittere militem ad auferendum Athanasium R X 33. mactasti quam plurimos in -a M II 6. Alexandrini : haec ita se habere ex actibus ipsius Georgii legens contestationes -orum potcris colligere A1 Alchina: P

IX

sineremus Georgium fieri Arrianum -is episcopum A1 X 25. litteris tuis iurasti -is nihil te mali A1 deinceps facturum Athanasio XXIX 18. addo quod tu ipse ad ecclesiam -orum dederis litteras A1 47.

XVIII

371

52. quem esse -orum fortissi-

me es dolens episcopum

A2

XXV

19. débet non esse episcopus Athanasius -orum, sed Georgias A*

XXV

44.

recordare, Constanti,

de

scelerum tuorum memoria recenti quam tibí in ciuitate -orum inussisti

M VIH

2.

alienígena : non poteris constituere super te hominem -am, quoniam non est frater uester A1 VII 19*. cur noluerit -am fieri principem A1 Vil 20. scelus esset -am dei seruos iudicarc A1 VII 26. conuenerunt -ae in pugnam ad Israel A1 XI 28*. propter quid deficere fecit nos hodie dominus coram -is? A1 XI 33*. defecit uir Israel a conspectu -arum A1 XI 38*. fugit uir Israel a facie -arum A1 XI 44*. -ae abstulerunt arcam dei ex Abenezer A1 XII 8*.

sustulerunt -ae arcam dei A1 XII 9*. conuocant reguíos -arum A1 XII 25*. 34*. uides quomodo sinat deus noster humiliatam uideri religionem suam a uobis -is A1 XII 41. occidit -am A1 XIII 52*.expugnauit-as^l1 XIII 57*. cum reuersus esset Saul post -as A1 XIV 2i*. ab -is adferebant losafae muñera A1 XXII 29*. quod ira domini in te -am ... sit uentura Аг III 3. mox ut omnes reges uidit -as interfectos R I 76. nee ullum eisdem fuisse dominatum ex -is R 1 85. etiam -ae diu pepercisse dominum R II 3. hunc -am fecit nihil ante Israel deus R VII 30. in

loco profano apud homines -as С III ñeque enim conuenire poterat dei domesticis uobiscum -is С VIII 19. recedendum a uobis haereticis et omnibus -is С XIII i6. accipe quod Moses fecerit de -is С XV 3. si -arum more uiuere temptares P XIII io. alieno : -ati sunt peccatores ab utero A1 XXV )*. -ati a uita dei per 62.

ignorantiam

XXXI

5*et

(per

il*.

caecitatem)

A*

alienus : et uenientes seruierint dus -is AJ VI 45*. qui a dei notitia fuerunt -i R I 10. homo -us ab intellectu sobrio R III 21. seruiamus dis -is P II 5 * et 40*. intenderunt dis -is P VII

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM

372

22*. immolauerint diis -is P XIII 52. exacerbauerunt me in -is P XXIII 80*. cum -us sis ab eius domo P XXIX 60. -i ab omni scientia ethnicalium litterarum M XI 14. si expandimus manus nostras ad deum -um

AÍXI

85*.

XIII 12. Аг l jo. VII XXXI 48. XXXIV 49. С P XXXV 44.

alioquin: A1 61*. 66.

XI 27*. aliquant! : numquidnam distulit diebus -is et sic hanc est operatus contra deum malignam operam? R I 28. aliunde : nobis non -e est sanitas, nisi primo in loco quia Л1 XLIII 22. qui non -e talis, nisi quia sine spiritu fuerint dei P XXVIII 9. tuae erunt iustae etiam allegado: -ones apud deum contra nos A1 IV 27. tu eum causas praestare -onum suarum minime es passus A* VI 10. illi presbyteri

in praesentem dixerunt -ones criminosas Аг IX 8. qui eius iustitiam falsis -onibus lacessebant R XI 28. contra has nostras iustissimas -ones P XXX11 19. has nostras iustas inuictasque audiens -ones M III 56. allego : nisi is quem deus -gisset A ' IX 2i. quem sibi deus in prophetam

atque regem -gerat R II 79. allophilus : potuit et illorum -orum, qui arcam ceperant dei, fuisse melior (st. fides) quam est dei cultorum A1 XI 57. post uos ergo exteros, post uos -os non ire uoluimus С VIII 2j. alo: alitum serpentis ore Arrii С X 10.

alter: quando uideas te -rum istum Manassem talia agentem quinqua-

ginta septem annis regnasse R IX 3. quia diximus te -rum esse Manassem R IX 5. quia te -rum Bariesuban ludaeum pseudoprophetam esse in-

tellegisPXXI Amalee:

A1

XV

2i. 23*.

RI

II

55*. 7*. 9*. 13*. 14*. 15*. 17*. 18*. 19*. 40*.

43*. 49*. 53*. 54*. amans : ñeque enim aliter tibi esset -ntissimus A1 IX 49. lohannes deo -ntissimus A2 XV 26. -ntissimus ti bi A* XXXII i. Moses .... ille deo -ntissimus P I 32. facti deo -ntissimi

P XIV

XII

42. deo fieri -ntissimum

M

61.

Amarías: A1 XXI 25*. amarico : -auerunt me P IX 8*. domus -ans est P IX 10*. 15*. 17*. 32*. 47*. amaritudo : radix -inis A1 XIX 45. amarus : tristes uenenis diaboli in te inseminati -issimi fructus A* V 12. debes repetens actus tuos cognoscere -issimos С III 70. suggerit cordi

-issimo M IV 53. estis -issimae arbores fructus portantes mortis M XIV 60. omnia quae -a

illi tuo

esse noscuntur M XV 6. Amasias : R VIII 36 (&n. -ae). С IV 42 (dat. -ae). P V 18 (ace. -am). 32*. 35 (ace. -am)*. 59*. VIII 5*. 10*. 1 3 (ace.

-am)*. amator : misericordiae -orem A1 XVI 15. iniustitiae -or A1 XIX 47. tenebrarum -or A* XXXVII 14. pacis atque ueritatis -ores A1 XXXVII 40. iniquitatis

-orem A1

23. iniustitiae -orem 25 . ille iustitiae -or ...

XXXVIII

A1 XXXVIII lob A1 XL 10.

falsorum es criminum concinnator pariter et -or A2 I 47. ille misericor diae -or Аг IV 25. innocentium -orem A2 XV 21. quia sis -or tenebrarum Аг XXIII 38. inuidus ille -or tuae uoluntatis diabolus Аг XXVI }6. conuertere cunctos in diaboli -oris tui praedam A2 XXX 31. cum -ore tuo diabolo С X 66. cuius ego omnibus uiribus cordis mei extiti -or P XXXI1I 40. deum habere -orem Ai II n. exercentque per te -orem suum saeuitiam M XII 8.

Ambacum: apud Ambacum bacuc) A1 XXXV 59.

(se.

Ha-

ambo: -a uestigia manus eius ablata erant per partes centum et -o articuli manus illius ceciderunt in limen .-î1

XII

18*.

ambulo : in légitima eorum non -abitis A1 III 38*. iudicia mea facietis et praecepta mea custodite et -ate in eis A1 III 39*. non -abis in dolo in gente tua A1 IV 11*. in omnem uiam quam -atis A1 V 25*. ostendens uobis iter, ut -aretis in earn et in nube diei A1 V 27*. -auimus hère

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM mias difficiles A1 XXXII 43*- cum in his nos -are praeceperit bonis operibus A2 XXVIII 19. qui non -aturi (.Turnus in ueritate Аг XXX 39. cum non -auerint in Dauid itineribus R III 33. -are in iustitia et ueritate et in omni bonitate С XIV 89.

amentia : quis tarn excors est nisi qui ut tu omnem hauseris -am M XI 23. Amissa : P VII 68*.

Ammon

:

R

Ammonitae: amodo: A¡

Amorrhaei:

IV 38*. P VII 69*. CU 19. XVII 34*. A1 IV 50. V 3*. 19.

70*. Amorrhaeus:

R I

VIII 81*. P III 26*. Amos : A1 XXXV 29. R VIII 99*. P VIII 4. 7*. 8*. 10*. ij*. 63*. R

amplector: nonnisi uiam tenere -xus fuer« eorum P XXVIII 15. -amur que III-LU i consilia apostoli Ai V 75. amplius : non adponent -s faceré uerbum malignum A1 Vil 57*. uidet et eo -s non esse per triennium pluuiam A1 XVI 38. et non uidit eum -s A1 XX 17*. ut non -s ambu-

letis sicut et gentes ambulant Аг XXXI 4*. et non adiecit Samuhel -s uidere Saul R II 68*. a trecentis... et eo -s R XI 24. ne -s innotescant in populum uerba haec P XVI 56*. ne

-s loquantur P uidebitis faciem 20*.

XVI

meam

57*. -s non

P XXIX

an necne

(= annon): arbitraris nos posse Christianos eripi de manibus tuis an necne? 101. Anadeth: R III 6*. Anani : leu, filium Anani С IV 8. Ananias (maritus Sapphirae) : Аг VII

RI

6 (gen. -ae). 8 (ace. -am). 12*. 26 (dat. -ae). 32 (ace. -am). 36. Ananias (liberatus de flamma) :

P XV

53*.

Ananias

XXIX

(princeps

sacerdotum) :

P

51*. anathema : si -a feceris dicentes

A* I

28. plus te atque tuos dignos

esse

С II

filiis pestilentiae ac tenebrarum diximus С VIH 23. et neglexerunt filii Israel neglegentia et fraudauerunt fraude de -ate -а

66.

-a uobis

P III

12*. furati

373

sum de -ate P

III

III

33*. quia facti sunt -a P 36*. nisi absruleritis -a ex uobis ipsis P

III

III

37*. -a est inter uos P 39*. usque dum auferatis -a ex uobis ipsis P

III

40*. si i l k etenim quia habuerit de -ate tanto est punitus exitio, quanto magis tu sine dubio punieris grauius qui fueris factus -a negando dei filium P III 74/75. -a sit P XXXIV 6* et 7*. arbitraris aliud posse te a me nisi -am esse P iudicari XXXIV 8. cum itaque audis a me quod -am habeam te P XXXIV io. siquidem uideas tibi me idcirco dicere -a

P XXXIV

13.

anathematizo : apostolicam euangelicamque -antes fidem A1 XXXII 18. -abis ilium R II io*. -auerunt earn (ciuitatem) С II 50*. hos -at catholica et apostólica ecclesia P XVIII 36. quia iam beatus apostolus te -auerit

P XXXIV

14.

ángelus : de refuga illo -o A1 I 29. te dei offensam incurrere potuisse, ut ille incucurrerit -us A1 1 39. cum ille serpens fuerit factus ex -is A 1 I 41. qui intersit inter tuum atque huius -i refugae apostatae factum A1 1 44. deum -orum archangelorumque A1 XL 23. inter sanctos -os dei CIV 38. in apostasiam conuersorum -orum P VI 57. -us dei P XVII 69. transfigu rasse se sicut -um lucís satanam P XXVII 44. cum -is sanctis gradas et laudes referentes semper deo P

XXXII

5.

angusto : aduersus eos qui se -auerunt

A1

XXXII

31*.

animaequitas : pusillianimis dans -tatem A1 XLIII 43*. animalis : hi sunt secernentes, -es spi rit um non habentes С XV 55*. animo: ut ... -emur magis quam doleamus, ista efficit conscientia M II 49. ad tolerantiam sanctae passionis -at

Ai

III

II 62.

ad tecalcandum

...

-amurAf

45. Christianos

toto in orbe ad gerendum certamen -atos M IV 86. animositas : horribili -täte persequeris

CV

12.

Anna (uxor 19*.

Hieroboam): R V

18*.

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM

374

Anna (uxor Tobiae) : P VIII 44*. 48*. ante : quomodo iustos nos et humanos ante deum seruos illius exhibebimus? A1 XXXIII 19. quod ausi fuissent non integre loqui ante dei apostolum A1 VII 58. nihil facti sunt ante eos inimici eorum R I 47. hunc alienigenam fecit nihil ante Israel deus R VII ji. antichristus : cognoscimus etenim uos

Arríanos esse temporis nostri -os A1 XXIII 2i. qui merearis numerari

inter -os A1 XXIII 22. quia sis tu praecursor -i A1 XXVII 27. credidisse uos in -um A1 XXXIII 27. esse fámulos -i A1 XXXIII 29. -us etenim, in quem Arrius crediderit, re uera fuit, quando

XXXIII

non fuerit A1

29. cum itaque tu -um sus-

ceperis pro Christo A1 XXXIV i. ne uos lupos Arríanos rapaces canes rábidos atque -os esse temporis nos tri manifestemus A1 XXXIV, zo. hereditas-i.cuifaues^l1 et tu dux -i A1

XL

XXXVI

25.

49. a te praecur-

sore -i A* VIII 26. praenuntiauimus te -i fuisse praecursorem A* XI 5 5. apostata praecursor -i A*

XIV

58. a

Аг XVI 54. praecur sor -i A* XIX 16. porrexisti quidem manus ad Christi oues -o uindicandas Аг XXV i6. ista faciunt non dei domestici, sed satellites -i A* XXXI 41. cum serais -i С IV 42. haec cum sit increpatio apostoli, poterant Christiani -i coniungi seruis? С XI 19. isti sunt fallaces et -i С XIII 68*. te -i mancipio

cum militibus -i С XIII j6. numquid ego in carnem uenisse negó dei filium, ut unus nuncuper ex -is? C XIV 2. cum sis -i praecursor P VI 15. tu -i praecursor P XI 28.audistis quia -us uenit ; nunc autem -i multi sunt P XIV 1 2*. seruos eius conuertere ad -um P XIX 39. ut in tuas -i ueniremus manus P praecursoris XXI 66. quod sit dignum -i umbram te calcari a cunctis Christi militibus

P XXII 2. P XXIII

Constantii -i praecursoris 5. non te habere nisi -i spiritum P XXIV 8. Spiritus ille qui in te manet -i P XXIV 1 1. et hoc est quod est -i P XXIV 21*. te esse -i

portantem spiritum P XXIV 25. -i nuncupantur P XXIV 29. cuius uos spiritu esse plenos manifestatis nisi -i? P XXIV jé. inter -os P XXIV 43. qui dícam te -i praecursorem 2. unus sis ex illis -is P

P

XXV

XXV

7. -i praecursorem P XXV 1 1. probamíni -í uos habere spiritum P XXV 22. cur audeam te dicere -i

praecursorem P XXX i. scriptum est de -o cui tu similaris aut ipse esse iudicaris P XXXI 18. probas te aut esse -um aut certe eius praecursorem P XXXI 27. aut praecursor -i aut -us

P XXXI

28 et 29. non

minor

es,

ab -o P incredulitate XXXI 38. nihil -us acturus est, nisi ut negetur unicus dei filius P XXXI 39. praecursor -i Ai 1 30. a te -i amico

Constant!,

mactari

M XI

68.

anticipo: -auit P XXX 34*. 52*. Antiocheni : dederis contra eundem litteras ad -os A1 XXX 4. apud -os

M XI

6.

Antiochus tui -i

P

: iuxta edictum contyranni

С XIII

XII

4. contyrannus tuus -us 2. restitisse -i sacrilegio P

6. -о septem

XII

illi gloriosissimi

fratres restiterunt P XXI 37. ut istum -um P XXI 68. ad coamentem tuum uincendum -um P XXII ii. accipe etiam ab illo séptimo huius mulieris sic clamitatum contra -um filio P XXII 35. -us P XXII 35*. -i P

XXIII ix.

XXIII

2. -o P 7. -us 24. -o coamenti tuo P

collegae tuo -o P XXXV 2. -us P

XXXV

P

XXIII

XXIII

36.

XXIII 42. -um P XXXV 7. -o P

8. 9. 37. 38.

antistes : iudicium dei -estitum tarn decet esse iustum A1 II 41. quem fuisset dignatus populo suo -istitem

instituere A1 IX 19. quem populo suo instituent -istitem .-Î1 IX 5 3. cui oboedire potueramus nos -estites dei A1 XXII 8. damnate domini -estitem A1 XXVIII 34. dei -estites

tetenereinclaustris^1

XXXIV

16.

ut falsis criminibus peteres dei -es titem A1 XLI 4. cum eius -estites catholicos remoueris A1 XLIII 34. -istitem dei non cur Athanasium damnauerint A1 XLIV 19. ut -esti-

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM ipsius de populis pelleres sibi commissis .A1 V 29. quamobrem persequeris dei domus -istitem A* XV ji. persequieius -istites P V 15. quia tibi dicatur per dei -estires in aeternum te interiturum P V 56. insolentes designas nos dei -estiles P tes

IX

imperatori 25. quae ingeritur Romano contumelia ab -istibus dei uiui P XI 17. nobis -istibus suis dédit potestatem P XIII 44. dominus te mitem esse uoluit quippe -istitem suuni M V 16. anxietas : in omnibus tribulationibus nostris atque -tatibus A1 XL 9. aperio : te -it esse hominem pestilentem A1 XXVIII 27. ut mihi -iret quoniam domini misericordia mecum sit semper permanens A1 XXXIV 57. quos ... impias manus ad ipsum etiam porrecturos -it A2 XIX 53. -iunt dommicae litterae Аг XX ID. quorum nequitias -iens dicit dominas Аг XX 44. Timotheo -ientc de semet ipso A* XXXIV 28. audi Paulum ... -ientem tibi, quod enim idcirco sit patiens R XII 19. haec ita esse -it sacra scriptura С III 4. ut tu nunc te actibus tuis -is P IV 62. -ire tibi cuneta praecepta domini

PX

II

19. -iunt ita sacrae scripturae Л/ 66. quae ita se habere ... qui iam

-rui M

XII

54.

apertus : cum te ex -o facis inimicum

MU ji.

apostasia:

XXI

in -am conuersus

rex

A1

36. tibi in -a atque crudelitate

aequalium regum R I 4. in uobis comiereis in -am P V 30. in -am conuersorum angelorum P VI 57. apostata : huius angelí refugae -ae factum A1 I 44. quia noluerimus, ut tu es, fieri -ae A1 XVI 1 1. tu esse inueniris -a A1 XVI 14. ad Achab -am regem A1 XVI 24. populum deo dicatum conatus es faceré -am A1 XXII 4; . unde et nolit esse, quod sis tu, Arrianus -a A1 XXXII 2. -a

praecursor antichristi Аг XIV 58. esse coeperunt, ut tu es, -a, blasphemi A1 XXII 42. tu dicis, esca ignis, -a

XXVI

XXIX

A* 30. doce, -a A1 ex quo te fuissemus -am secuti

2.

A1

XXX XXXI

39.

tibine

375

sacrilego A* fuerit conatus R VI 8. inter

-ae

7. populum

Israel faceré -am illos -as С IV 4°- quomodo te ... -am factum sequeremur? С X 11. si quisquam dei cultorum pepercit -is Ply. quod sis -a P III 73. quia uocem in. mi -ae ... ducamus pro nihilo P XVII 17. Christianos temptaris quod ipse sis faceré, hoc est -as

P

XXXIII

Constantius, cum -ae M

33. -a

XI

nolo

M II

esse ut tu es, 44. estote me-

90.

apostaticus : de regibus -is R (inscriptio). dei semper odio hábitos homi nes ab hominibus -is R VIII 2. cum -is non conuenire potueramus Christian! С II 28. in libro qui titulatur "De regibus -is" M XII 53.

A*\ 13. VI 3. XI 23. XX XXVII 5. XXVIII 6. XXXII 75. XXXIX 44. XL 7J. XLI 56. XLIII 24. XLIV 27. A* II 17. Ill 2i. V 28. VI 7. 23. VII 7. 46. XII 35. XX 24. XXI 30. XXII 34. XXIV 3. 26. XXVIII 3. XXIX 15. 18. XXXIV 49. R I 103. С VII 3. VIII 27. 1X49.82. X8i. XI 63. XII 20. XIII u. XIV 3o(Aw). PI 51. 58. II 2i. 22. 27. VI 43. VIII 4. 26. XVI 25. 26. XVII 4. 9. 15. 16. 19. 2i. 70. XVIII 4. 37. 42. XIX 50. 5 1. 5 5-57*XX 1.6. XXI ii. 12. XXV 17. 19. XXVI 62. XXVII 36. 54. XXXI 33. XXXIV io. 1 1. Ail 44. IV 40.91. V 18. 28. XI 70. XII 23. XIII 37. XIV

apostoli: 39.

66.

apostolicus : -am deserendam fidem A1 III 31. quando tuleris -am atque euangelicam traditionem A1 X 61. I1 -am atque euangelicam fidem XVI 28. qui iam fidem -am negaueras atque euangelicam

A1

XX

37.

non sis -am tenens fidem A1 XXII 43. quod -am traditionem putaueris destruendam A1 XXVIII 12. fidem -am A1 derelinquite XXVIII 26. -ae fidei praedicator A1 XXXI 29. fidem tenemus -am A1 siquidem

XXXVIII 28. ecclesiae -ae deum A1 XL 28. si damnaueritis fidem -am A1 XLII 65. fidem praedicare -am Аг III 16. destruxissemusque -am

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM

376

Аг IV 38. fidem -am atque cuangelicam haereticam dicis Аг VI i6. -am destruere traditionem .4* VII 36. -ae fidei expugnator A1 XVI 3. si -am uiolaremus fidem A2 XVII ig. cur -am teneat fidem Аг XIX 48. fidem -am suscipias Аг XXI 8. -am cur sit praedicans fidem Аг XXI M. recessisse ab -a fide Аг XXII 32. euangelicam atque -am deserens fidem A* XXVIII 7. ut haeresim tuam suscipientes -am fi traditionem

dem despueremus Аг XXIX 9. ne ... recédèrent ab -a euangelicaque fide Аг XXX 7- ut doceres doctrinam non -am, sed haereticam A2

XXX 9. -am euangelicamque anathematizantes fidem Аг XXXII i8. -am atque euangelicam traditionem tollere R Vil 70. quam nos scimus -am euangelicamque R IX 12. ut -a atque euangelica traditio destruatur С V 24- nisi ut -a atque euangelica fides fuisset destrueca С V 6o. si recessissemus ab -a atque euangelica fide С VIH 25. Christiani deserentes -am traditionem С IX 78. cum fides -a et trinitatem confiteatur perfectam С IX 89. deserens fidem -am CX 60. -am fidem reiciendo haereticamque suscipiendo С XI 6o. -am tenere fidem С XII 45. fidem -am derelinquere P II 15. maneamus in fide -a P IV 22. non derelinquo -am atque euangelicam fidem P XIII 5. conspicis fidem -am euangelicamque esse hanc P

XVIII

26. hos anathematizat

catholica et -a ecclesiae P XVIII 36. noli -am reprobare fidem, probare uero haereticam P XVIII 50, fidem -am euangelicamque expugnantemP XX 34. cur -am atque euangelicam tenuerit fidem P XX V 59. -am atque euangelicam ... fidem fecisti iudicari haereticam P XXVI 16. qui audeas -am euangelicamque haereticam dicere fidem P XXXI 29. ut -am susci pias quam haereticam dicis fidem P XXXII 42. -am deserere fidem, sus-

cipere haereticam P XXXIII 21. -am respuite fidem P XXXIII 39. -a atque euangelica fides M VII 19. deserens -am fidem M XI i.

apostolus

(Paulus): A1

XXXIII

40

(beatissimus). XLI 22 (beatum). 24 (beatus). 30. 45. A* I 4. VI 31. 37. 51. XIII 7. 18. 19 (beato). 24. 36 (beati). }9. 47. XXIII 41. XXVII 7 (beatum). 24 (beati). 26. 29 (beati).

XXVIII 33 (bea XXIX 2. 3. 10. XXX 24. XXXI 12. 24. 32. XXXIV i (beaCX 12. 59 (a beato). 68. XI

30. 33 (beati). 39.

tus). 39. 45 (beati). 12 (sancti). 13. 20. 2. 7. 19.

tissimi). 2 (beatus). 6. 19. 24. 56 (sanctissimus). XII 2 (beatum). 10. 29. 42. XIII 25. 56. XIV 40 (beatus). 49. 58. 66 (sanctissimus). P XIX 6 (beati). 40 (beato). 43. 23- 35 (gloriosas).

XXI 2. 24. XXVI 39 (beato). XXVII 5. 16. 24. 43. XXIX 6 (bea tissimus). 31. 56. 38. XXXII 17. 28 (beatus). 37. 49. XXXIII 4. 14. jo. 35. XXXIV 14 (beatus). 18 (a bea

to). Ai I 5 1. Ill 44 (beatissimi). V 52 (beatus). 75 (beati). 80. VIII 36 (bea tus). 44. X 18 (beatus). 25 (in beato). 28 (beatus). 41 (beatus). 56 (beati). XI j (beati). 75 (beatus). XII 66.

XIV

30 (beati).

XV

7.

A* Vil 38. P (Petrus): XXIII 45 (beatus). 51. apostolus (lohannes) : A* XIV 45 (beatum). 51. 56. XV i. 7. 13 (bea tum). 52. 6l (glorioSUS). XVI 12 apostolus

(beatus). 32 (beatus). 33. С XIII 78 (per beatum). XIV 7 (beati). 17. 25. 31. P XXIV 4 (beatissimus). M III

86 (beati). XI 74. apostolus (lacobus) : A* XIV 28 (bea tum). 29. 30. С XV 22. apostolus (ludas): С XV 2i (glorio-

sus). appareo : ex hoc -ent filii dei et filii diaboli Аг XV 27* et 6j*. apud apud (c. personis) : quantum deum A1 VII 10. tibimet mortis apud diuinitatem contrahere pericula A1 XVI 3. quantum apud te ас tuos est A1 XX 39. factum apud te mortis reum A1 XXIII 29. scriptum apud Dauid A1 XXIV 5. erit apud

A1 XXIX 49. sapientissimus apud Amos prophetam A1 XXXV 29. apud istum sanctissimum pro l phetam A X X X V 5o. quod te apud te

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM 6.

3.

V

R

I

V

I

6.

6.

8.

24.

IV

23. 34.

3.1X47.0:1X16.

XXIX VIII P

:

A*

I

49. 51-5 8. VI

45. 5.

I

49- 7«-

Arrianus (suba.) A1 X

VI

7-

12.

28. XXIII XXV 6o. XXVII 26. XXIX XXXII 47. Arrianus (ediert.): A1 XI 56. XVIII n. XXXI XXXII 2. XXXVI 44. XLII 65. XLIII 26. 28. A1 i. Ill 17. VII 73. XI n. 20. XVI 4. XVIII VIH 44. 31. XXX 20. XXXII 19. 1X9. 35. XI 22. 48. 49. CV6i. VI 20. IX 32. 71. VI 13. XIII 54XXXI 1. Ai IV 36. XI 39. 88. XIII

С

P

II P I

P

P

P

P

P

22*.

II

-i

-i

-i

cum -o A1 XXVII 14. suscipite meam (fidem) quam tradidit -us A1

XXVIII

XXX

discipulus A1 36. 17. antichristus in quem -us credide-

rit A1 XXXIII 30. idololatriam per -um inuentam A1 XXXIX 45. ido lolatriam tuam per -urn institutam A1 XLII 62. cordis illi tui oculi

Аг III 38. ido blasphemia caecati lolatriam fueris secutus A1 VII 47. doctrinam A* VII 66. adquiescite A2 XI 54. sectam damnandam -i

V

P

:

P

16*.

arguo: quia te -amus A1 XXIX i. ut non -atur opéra eius Аг XXIII 33*. ne etiam illa increpatio uocis diuinae nos ... -eret VIII 33. qui errasse -aris 28. ego te -o, cur insolens sis 29. ut te -am et increpem XIII 41. quia -ebantur opéra eius XVIII 47. qui mihi praecipit ut XIX 41. quod te peccantem -am -endi gratia suis tune dominus fuerit XXIII 12. apostolus mihi iranís XXXII 49. dich ut te -am

blasphemiam qui susceperis introA1 XI 2i. noli idololatriam ducere in ecclesiam A1 XVI 27. siquidem non sis apostolicam tenens fidem, sed perfidiam A1 XXII 43.

62.

-i

45.

-i

XIX

-i

A1

igni destinata Аг 17). Arcedonossar: VIII 46*. archangelus deum angelorum -orum-

Arrius: magister tuus -us A1 VI 4. talis est Georgius, qualis fuerit -us A1 IX 44. idololatriam, quam aedificauerit in corde diabolus A1 X

-i

58*.

que A1 XL 23. XXXV Argarizin:

R

2.

(cf. arbor

V

ID.

-i

XXXVI

-s igni destinara

R

65. 67. 85.

P

X

P

P

tarum Ai VI 14. Arabes: A1 XXII 30*.

Arira:

Ill

3.

XL 25. A1 VII 65. VIII 8. RI VII 12. IX ii. 27. XI 24. CXII XXVI 17. XXXII 44. M IV 46. 35. apud Serdicam A2 XVIII ^o. Аг XXII 35. apud Alexandriam III 27*. apud tarapud lordanem 45. 8.

Arabia: A1

58. 41. 68.

u. VI i. 1. VII 26. 27.X 78. 89.94. XXIII XIII i. XIV 39. PHI XXIV 30. XXV 4. XXVIII 42. XXXIV 24. M 24. 42. X XIV

1

:

(c.

nominibus locorum) apud Niapud ciam A1 XX 33. XXVII 14. XXXVI

arbos:

2i.

3.

XXXI IQ/U.

XXVI 25. XXVII 4. 13. 41. XXXII 53. XXXIII 24. XXXIV 19. XXXVI 28. XLI 8. XLIII 34. XXXVIII XLIV 16. Аг 30. 66. VI 13. VII 29. 64. 72. IX 2. 47. XIV 74. XVIII 67. XXII 37. XXIII 2. XXIV 34. XXVI 41. XXVII 29. XXVIII XXIX 22. 107. Ill I4. VI 2. 20. 74. VII 92. IX JO. C\\ 5.

riores poteritis inueniri apud deum XLI 8. quantum apud te est A1 X I.I i l 33. quantum apud nostram conscientiam est Аг VIII a. apud quem non sit acceptatio personarum Аг XIX 12. in reatu eritis máximo apud deum Аг XXXI 49. apud te odio laboramus С VIII i. in eo nos scelesti apud te P IV i. trahere offensam apud eum P VI 25 . apud te superbi inuenimur P VIII 27. hiñe Ezechiel propheta apud ludaeos contumax P IX 19. apud te reus sum P XIII 7. in contumeliarum Numéris apud Moysen P XIII 9. hanc trahamus apud deum offensam P XV 59. hiñe apud te ac tuos esse iniuriosi uidemur P XXIX 4. apud tuam ... conscientiam, apud te P

A1

26. 49.

1

Arriani supe

Armathen: A1 XIII 66*. XIII 4i. XVI Arriani: А1 X XIX i. XXIII 2i. XXV 36.

5-

A1

65 .

impium

te laboramus

3.

faceré

posset

XXXV 61. odio apud A1 XXXVIII 51. uos

R

deum

377

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM

46.

-i

-i

20.

arundinetum: tamquam scintillât -o discurrent A1 XXXII 14*. 32*

(bis

:

:

R I

P

:

acc.

si

ei

P

P

:

A1

41.

25*.

XL

46. 48*. 54-

5

Assyrii

:

CIV

5*- 6}*.

P

R

P

X 49*. 69*. Astarte: IV 37*. VII 68*. Athanasius: de -o AljAz {Inscriptio).

cogis nos absentem damnare consacerdotem nostrum religiosum -um A1 7. timeri te potuisse es arbitratus et exhonorari -um A1 IV 21.

1 5.

dixisti: damnate -um A1 VI i. interricite inimicum meum, non dei -um A1 VI ad -um iugulandum A1 VII 39. tametsi fuisset liberatus iam -us ex corpore A1 IX 17. siquidem non licuerit ordinari, nisi fuis set defunctus -us, et defuncto -o catholicus debuerit per catholicos ordinari episcopos A1 IX 30/31. cum igirur non esse deum cognoscas cum Georgio, sed esse adueñas cum -о А1 IX z. ideum te fuisse in -o • quem tu loco persecutum Аг IX conlocandum per nos dei hominis censueras A1 49. ut iterum ad -i 5 5

redeam causam A1 XIII i. -um iniuste persequens A1 XIII 28. iugulare cupiens innocenterai -um A1 XIII 30. persequimini -um uirum plenum spiritu sancto A1 XIII 42. circa -um A1 XIII 46. sic te siue -um

siue noainiuste persequi A1 XVI 2. persequeris -um A1 XVI 7. dicis -o uelnobis^í1 XVl4i.quiapersequaris -um A1 XVIII 31. ut tu perse queris nunc -um A1 XVIII 35. -um iuste puniri mandasti A1 XVIII 45. ueros testes produxisti contra -um A1 XVIII 47. interficere temptatis

XIX 4. sacerdotis sui A1 persequeris -um A1 XX i. erit sine dubio -us in conuiuio, ubi est Helias A1 XX 7. damnate -um absentem inauditum A1 XXI 34. perXIX

-onem). A1 XII 32*. Ascalonenses ascendo mox ut -it in corda illorum,

XVII

suspenderes eolio ruó A1

Asion:

-um A1

R

VI 50. 52*. Asab: Ascalon: A1 XII 31*.

in

ut suspendatur molam -am

31*.

8.

3 1

. uermibus uermis M IV scatenti Л/ IV 64. blasphemiam consacrilegi ore prolatam M XII 47. -us tui magister tuus M XII 59. ars: litterarum ethnicalium plenam hausistis artem M XI 17. dulcís per artem quaesitus sermo uester M XI

expedit

Аг XVII

-i

magistrum

XXXII

-i

-um

P

idololatriam per tuum institutam

asinarius mola -а

1

P

-i

P

P

P

P

-i

P

P V

?

conspicis quo exemplo interierit -us 47. elephantiam in tc esse istam consideremus, illam quia VI 29. elephan quam -us habuerit tiam reicere VI 42. crédite quo modo tradiderit -us VIII 27. errorem per -um instinctu diaboli inuentum XIII 61. conperditus tuus -us XXXI 35. secundum atque ludaeorum mandata XXXII 18.

VII 45*. XXIX 7*.

X

P

P

I

P

5 5.

I

5

-i

X С

С

-i

-i

ii.

Asia:

50*.

5

IX

90. alitum serpentis noluimus uos uermes recipereC XIV 1. idololatriae 27. quam per -um instituerit diabolus ut non hanc teneam uiam V 46. nee quam tenuerit -us

phemia ore

Asera:

-i

-i,

i

quia nie sit deus totum potens XVIII 24. 97. -it in caelum ascensor exaltati sunt in equo et -ore

P X

susciperemus -i fidem mandasti A1 XX 31. per magistrum uestrum -um A1 XXI 52. suscipite -i fidem Аг XXXI 49. nisi catholica esset fides -i R I 7. quia -i recta sit fides R VI 59. alios tales instituerim quales concupierit -us R VI 61. ut sis credens quomodo et -us crediderit R IX 40. qui confiteantur sicuti confitebatur -us R X 28. secuisse se -um atque proiecisse secundum domini praecepta clamât ecclesia С IX 3 . ut est et cundetestabilis tuus excisus -us С IX 27. nee poteris dicere te non -i cancerasse sermonem С IX 29. tuus magister-us С IX 53. ut est -us praecisus С IX 44. tenentem traditionem -i С IX 74. tibi discípulo -i C IX 77. per te -i blasphemiae fundahoc est tua blastorem С IX 88.

I

378

secutus es atque persequeris -um A1

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM XXIII i. damnate, inquis, -um A1 XXVI 21. uirum deo acceptum -um A1 XXVI 42. et tarnen fuisti ausus infitiari -um A1 XXVII 12. quod enim -us fuisset teus A1 XXVII 2i. coepisti nos cum -o uelle pu niré А1 XXVII 23. displicet tibi -us A1 XXVIII 6. iurasti Alexandrinis nihil te mali deinceps facturum -o A1 XXIX 19. pone, ut uis, haereticum esse -um A1 XXIX 21. quern Constantem regem si haereticum factum memineras fauendo -o A1 XXIX 59. -urn perosum habitum a pâtre tuo non fugit te A1 XXIX 4; . ex quo -urn cum talibus linens diuinitus sibi commissis repraesentaueris A1 XXIX 52. ad damnandum -urn A1 XXX 9. odis -urn, cur Chris-

tknus sit A1 XXX 16. persequeris um A1 XXXI 18. tu ... an -us A1

XXXI 22. tune, qui facis persecutionem -o A1 XXXI id. quantam felicitatem cupiat consequi -us A1 XXXII 2. desideras interficcre -um A1 XXXII 16. -um uero uidebis in

ter istos A1 XXXII 29. contra -um uisurus inter illosy^1 XXXII 47 desine iam criminari -um A1 XXXVII 6. sed ut iterum ad -um redeamus A1 XLI i. uos Arriani superio res poteritis -o inueniri A1 XLI 8. per -urn A1 XLI ю et 12. aduersus -um A1 XLI 14. -us uero est dei domesticus A ¡ XLI 16. de filiis -us Abrahae est A1 XLI 19. dei filium confitetur -us A1 XLI 19. contra beatum -um A1 XLII 51. cur -urn antistitem dei non damnauerint A1 XLIV 18. quia crimina falsa obieceris dei seruo -о Аг II 32. quia et sanguinem persequeris -i Аг II 34. quando meditabaris interna oportuisse -um A2 IV 47. quid fuerat operatus malorum -us A2 IV 52. aliud nihil est quod ... es puniré cupiens in -o A2 IV ч 5 . audes dicere -o uiro iustissimo A2 IV 82. cur

\

f

damnantem se -um dei sacerdos audiri debeo Аг VI 9. ego propterea cupio damnare -um, quia desidero placeré deo Аг VI 44. ex quo -um es dignatus cogitare interimere Аг VI

379

46. uerum crimen detulisti de -o ad dei ecclesiam an falsum ? Аг i.

VII

deliquit in deum -us Аг VII 31. quod enim talia fuissetis commentati circa -um A2 VII 34. uos petistis non solum -um, sed et cunctos uobis

resistentes A2 VII 55. etiamsi non damnaremus -um A2 VII 71. damnauerat -um A2 VIII 5 . misisse cri men -o falsum A* VIII 10. false -um petitum per uos Аг VIII ij. inpingi fecisti crimina non solum -o A* VIII 28. quia non uobiscum haben: deum iratum uoluerit -us A2 VIII 34. circa -um A2 IX 3. sacrilegium fecit -us A2 IX ? . exclamante -o ad deum A2 IX 28. qui non uelit -i uindicari innocentiam a deo A2 IX 37. qui non faueat innocentiae -i A2 IX 38. -um falso eripere crimine A2 IX 45 . si haec circa -um fuerit per te ас tuos constructa machina A2 IX 50. non mirum, si in dei seruum -um sic exsurrexeris A2 IX 5 5. in eum cuius est seruus -us A2 IX 56. damnate -um .-1* X 2. persequi -um A2 XIV 33. proba odio dignum -um A'¿ XV 34. quia opus tuum sit malignum, -i ucro iustum A2 XV 5 8. tu mihi esse uideris Cain, -us uero Abel A2 XV 62. opera tua esse maligna, -i uero iustayl2XVI i. -us est in timoré dei

permanens A2 XVI 4. hortamur diligas te in -o A2 XVI 7. sed haec de -o non poteris dicere A2 XVI 26. quibus praesentibus -um unum e nobis conuincens reum fuisse A2 XVIII 14. fuisti ausus dicere: peccauit -us A* XVIII 27. -us fuerat pellendus a populo sibi commisse . -i2 XVIII 54. fuisti ausus dicere -um

percutiendum A* XVIII 66. dcliquit in me -us A2 XIX i . an erubesces audire -um fratrem tuum? A2 XIX 8. debes omnes Christianos train s dicere et quidem non solum -um .-I2 XIX ю. quam in -o nec non et in nobis A2 XX 26. -um damnate A2 XX 30. cur noluisti audiri -um consacerdotem

A2

XXIII

nostrum

a

nobis?

17. si non dei sacerdotem

istopetisti genere -um A2 XXIV 18. -us débet non esse episcopus

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM

38o

Alexandrinorum Аг XXV 44. peccauit -us A* XXX 17. qui damnabant -urn A* XXX 19. criminibus falsis petitum dei sacerdotem per te ас tuos -um A* XXX 41. cum coepiscopo nostro -o A1 XXX 45. damnate -urn A1 XXXI 48. ad Alexandriam mittere militem ad auferendum -um R X 34. Atheniensis: P XXXV 13*. atomus : in uno -о oculorum R

X

14.

auctor : quia te -orem instituées quod enim Athanasius fuisset reus A1

XXVII

20.

4;. huius

VIII

-or sacrilegii A1

esse iniquitatis

18. tibi

idololatriae

XLII

-orem A1 Arrianae

haeresis -ori P VI 13. auctoritas : inpellis -täte latius regali domini sacerdotes ad effundendum cruorem A1 I 8. tu tibi sumis dei sacerdotum -tatem A1 VII 13. tibi usurpasti hanc -tatem A¡ VII 23. quibus docendi dederit -tatem dominus A1 XVI 25. tu cuius usus -täte dixisti A1 XXXVII 21. si dei mandatis te promusse hanc -tatem dixeris A1 XXXVII 23. constat te hanc -tatem ex uoluntate illius protulisse A1 XXXVII 26. regni tui -tatem

A1

XXXVIII

40. -tatem usus

sacrarum litterarum A1 M.I 45. qua tu -täte ... noua praecepta dare dignatus es A* XXVII 24. -tatem

regni R VI 17. episcopos dei iudicio ordinatos tua amoueri fecisti -täte R VII 72. ut omnis -tas scripturarum sacrarum tui imperii -täte soluatur С V 32 et 33. qua -täte uiam iustorum ... nos uolueris deserere P l 50. uires -tatis tuae P XVIII 60. correptus sacrarum litterarum -täte P XIX 19. peccaui tribuendo uobis -tatem ad eius aeternam negandam clementiam P XXVI 43. per inanem regni tui -tatem M I 40. calcata friuola -täte tua M I 56. cum omni uigore atque -täte imperii tui M IV 6. ñeque enim potest aliquam -tatem habere tua funesta sententia Ai XV 12. dare nobis episcopis suis fuit dignatus

-tatem M XV 21. auctus : inmobiles et magis magisque in omnibus -iores M V 70.

audientia : dedisti praecepta ... negandamque -am .-I1 II 4. tu nee quidem -am uolueris praeberi A1 VI 54. ei negare fecisti -am A1 VI 55. cum ei -am abstuleris A1 XVIII 17. -am negare Justo homini Аг XXIV 32. audio : quando uideas Adam et Euam ... -itos sententia percusses dei A1 1 14. si auditu -icritis uocem meam A1 III 9. si auditu -ieris uocis meae Í ' III 28*. non tuam -imus uocem, ... sed -imus Moysi (sc. uocem) semi domini dicentis A1 VIII 23 et 24. an erubesces -ire Athanasium fratrem tuum? A* XIX 8. si non tu haec digne -is A* XXI 14. auditio : et non fuit istis uox ñeque -o A1 XVII 26*.

auditus : si -u audieritis uocem meam .•l1 III 8*. non credes -ui uano A1 III 18*. si -u audieris uocis meae A1 III 28*. non profuit illis uerbum -us

CX

45*. a ueritate quidem -um auertent M X 67*. ,141-1 Ь . : proximi -ère et de loco trans ferre in locum prohibemur términos

A1

VIII

15.

auerso : hominum -antium se a uerita te

P XXXII

12*.

auerto : fratres uestri -erunt cor uestrum A1 V 8*. populum -erunt a deo A1 XIX 30. -e a malo et fac bonum A1 XXIII 56*. quis scibit si paenitebitur deus et -et ab ira furoris sui A* XXXIII 25*. quoniam -rsus est a me R II 35*. populum dei, sicuti et tu -is, uertenti a deo R VII 51. qui -itur non conuertetur? R XII 37*. -erunt faciem patris sui ( III 28*. quoniam -rsus est a me P IV 39*. ut distingue res scelerato -ère a uiis suis -it iram ab Israel

P XVI

PX

7*.

19*. quaere-

bat -ere proconsulem a fide P XX 51*. cur fueris ausus -ere temet a ueritate P XXXII 14. a ueritate auditum -ent M X 67*. aufero: iura iustitiae tradita nobis diuinitus te conatum ex nostris -re mentibus A1 I 8. -es iniquum ex uobis ipsis A1 VII 56*. uobis ipsis uitam -te A1 VII 67. pestilenriae factus ñlius eius -re animam quaerit A1 XIII 23. pluuiam quae triennio

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM fuerat ablata A1 XVIII 27. honorem dei nituntur -re dicatis eius clementiae A1 XXXVIII 3. cum ei audientiam absruleris Аг XVIII 17. -re

dignatus es pastores A2 XXX 29. ¡am mihi abstulisset deus regnum R III 2. quod ñeque tibí regnum ñeque uita -atur a deo R III 37. mittere militem ad -endum Athanasium R X 34. cur furto abstulisset ab Hiericho certain partem uestis P III 3. quae domini -ant metum P XIV 3. -imur a te e medio M III 32. Christianum nomen e medio -re nitaris Ai V 4. quid nos tuum possit ab his -re salutaribus praeceptis ? M VII i . per te si uita praesens -atur

M VIII

68.

quia dolores inutiles -at Ai XIII 45. cum uitam abstuleris a nobis M XIII 49. nihil interest ... an securi caput -as M XIV 9. hanc uitam quam magnopere -re laboras M XV 35. augmentum : cum cotidie -a parias uulneribus mis A1 XLIII 20. quomodo fructus noster -a crementorum faceré poterit ? A* XXVII 3. id ... in -um uirtutis adsumimus, quod tu cruciatui sperasti prodesse M II 55. quibus beat fides

-a uirtutis

M VIII

inuicta prae-

26.

-e Аг IV 75. augustus : Constanti calcaris tu, licet sis -us M XIII 33. aula : Odiam dei sacerdotes pellebant ex -a dei P VI 33. aurula : nihilque te aliud esse a nobis sentiri ... quam inanem -am Ai IV 6. auspicor: non statim ut exaltatum se uidit, contra ipsum -atus est? R IV 57-

austeris : timui te, quod homo -is es P XVIII 89*. sciebas quod homo ego -is sum P XVIII 91*. aut (pro nec/neque): numquam reg num Romanorum in mea uidissem aut sie diu potestate conlocatum fuissem uiuens in regno R VII 49. numquam ñeque filium sine patre ñeque patrem fuisse aut esse sine filio P XXV 17. non enim nos possumus aequare aut conparare filium patri M X 32 (cf. 1. 16 audes tarnen dicere non conparari posse uel exaequari patri filium).

381

Auxentius : si non est -us ... Arrianus Аг VIII 6. si -us fidem sanctam apud Niciam descriptam tenet Аг VIII -j. Azarias: P XV 33*.

Azoti: A1 XII ii*. Azotus: A1 XII 9*.

14*.

2i*.

15*.

20*.

erant autem dies -orum XIV 8*. azymus: ut sitis noua consparsio, estis -i С XI i8*. azyma:

A* ut

:Al

XVI 2 1. XVII 4*. 10*. 13*. 25*. 26*. 55*. XVIII 8. R I 32. VI 71*. 72*. 78. VII 23. 32 (dat. -li). VIII 65*. С VIII i6*. XV 46*. PV 9. VII 45*. 50 (dat. -li)*. 63*. Balthasar (rex Chaldaeorum) : P

Baal

XXX

5*.

Bancas:

P V

35 (ace. -am)*. 36*. salutarem consequi -um

baptismus:

A1

XLI

13.

baptista

XXXII

(löhannes):

Аг

33.

43.

P XVIII

III M XI

5473.

baptizo: cuntes -ate credentes in no mine С IX 76*. -etur unusquisque uestrum С X 82*. -atus est ipse cum omnibus suis P XXVII 86*. Barachia: ad sanguinem Zachariae,

filii -iae A* XXI 54*Baria: mulier ex -a R V 16*. Bariesubam : P XX 47*. XXI 4*. 20* 2i*

(ter ace. -an).

Barnabas : P

XX 40 XXI 4.

(ace. -am). Basan : uxorem

(ace. -am)*.

49

lezabel, filiam Basan

R VI 71*. Basia: R VI

23 (acc. -am). 27. basilica: proba ludaeos ingressos -am cum armis A* XXII 7. beatifico : ut plenius et heliae dei hominis tolerantia fuisset -ata A1

XVIII

25.

beatitudo : A* 33.

Mil

Belial: С

18.

XIII

XXXII

Ill

22.

4.

VII

A* XXVIII 23.

XV

17.

5i*.

belua : non uos homines, sed feras, sed -as atque latrones aestimari A1 XIII 27. ut fera inmanis ac -a coepisti nos cum Athanasio uelle puniré A1 XXVII 23. quid esse aliud te iudicabimus nisi feram ac -am? A1

XXVII

43. et arbitraras non te esse feram ac -am saeuissi

inmanem

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM

382

XXVII

mam ? A1 46. tu, -a, membra et corpus tantum Habens hominis, a-

nimum uero ferinum A* XIII 6. qui et feris saeuissimis uidearis esse ferocior et -is omnibus inmanior Аг XVIII 66. contra tuam, -a, inmanitatem M III 74. per te saeuissimam feram inmanemque -am M VI 16. bene : -e uobis fieri poscentibus P IV 24. ad persequendos eos qui uobis -e

P V 31. persequeris -e tibi cupientes P IX 26. -e me petulantem díceres P XVI n. qui tibi -e uoluimus M III 14. erit profecto in aeternum -e eis qui non negauerunt dei filium M XV 49. benedictio : dedi ante conspectum uestrum hodie -onem et maledictioncm, -onem, si audieritis mandata uelint

dominidei uestri A1 VI 35/36*. dari in uobis -onem P I 21*. memoria eius in -one P XVI 17*. benedictus: A1 VI 37. 40. VIII 22. XV 72*. -us es tu domino R II 4:*. quando uideas non nos -os esse potuisse С II 39- uenite, -i patris mei

P XIX

33*. benefacio : tu eos

quos -ere oportet malefacere urgues A1 XXVIII 29. Beniamin: A1 XX 21*. A1 XXXIV 9*-

benignitas : nullum te interfecisse ex nimia tua -täte potui colligere P XIII 24. cum -tas et humanitas inluxit saluatoris nostri dei P XXXIII 10*.

benignus : a -issimis misericordiamque diligentibus crudeli camifici P XXIII 62. de quo et libros scriptos dedisti et praedicatores -i uoti tui omni in loco constituisti P XXVI '4beniuolentia : si haec tua maliuolentia fuerit conuersa in -am A* XVI 11. Bersabee: A1 XXI 9*. Bethel: R III 52*, 58*. 59*. V 52*. 53*. 58*. 66*. С III 2b(bis)*. 28*. P

III

13*.

VII

63'.

48*. 71*.

Bethlehem : A1

R II

73*-

XIII

VIII

18*.

5*.

ii*.

A* III

48*.

bimatus: a -u et infra A1 III 48*. blandior : ne itaque iam digneris inius-

-iri, imperator R XI 74. in hoc sceleratissimus iudicans, quod ... ad nos -iaris deiciendos M VI 25. te tibi

A1 XI 22. XXIII 29. XXVII 15. XLII 45. 46. A* II 17. III 9. 38. VII 43. 47. XVIII 62. XXV 35. XXVII 32. XXVIII 8. R IX ID. 35. X 31. CIX 88. 91. XI 20. XII 16*. 46. P И 53. VI 58. VIII i. 39*. XII 42*. XIV 35. XXVI 18. XXVII ii. XXXI 30. XXXII 15. M IV io. 44. 63. VI 49. XI 5 . 7. XII 46. 51. 61. XIII 18. blasphemo : A* V 3 1. С IV 5 2. P VIII XXVI io*. XXXIII 6*. 40*. XXXII 42. AÍIII 33. blasphemus (sahst.) : A1 IX 48. XIX 44. XL 70. A* XXII 42. XXIX 3. XXXII 40. XXXIV 37*. 41. R III 22. C1V 34. IX 43. XI 8. XX 4. AÍV 23. XIV 41. blasphemia:

blasphemus (adicct.) : per praedicationem -am A2 XXX- 49. cum negatoribus uobis -is С XV 32. -um haereticum P XX 34. tu, -e homicida P

XXXIII 37. sermo ille tuus -us conspurcatus P XXXIII 44. erunt homines ... -i M X 56*. Blastus: -o A2 XIV 38*. bonum : cumque omnium Christianorum -o te hoc opus dixeris adgressum .441 i. tune in -isdirigeturiter tuum A1 XLIV 13. possunt sane aestimare ... si eleemosyna est ista quam de lacrimis das alienis, de eorum -is qui A1 XLIV 23. ргосеdunt nobis in -um tuae persecutio-

A* l 8 (ff. Í. 6* diligentibus deum omnia procedunt in -um), has omnes instructiones ... sospitatis tuae me -o ingerere R VI 6. brauium : ab isto cursu in quo ad -um sursum uocationis tendimus retrahere Л/ II 30. buxum : quemadmodum deletur -um nes

de

poste ante

faciem eius R

VIII

87*. caducus : non metuimus uirtutetn -i regni tui A1 V 14. in deum porreximus spem nostram, non in te ас

regnum tuum -um A1 XXXV 5. noli gloriari tibi de -a tua dignitate

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM Аг II 3. nos -i regni tui decuerat frangí uigore P XX 8. te cum temporali, -о, fragili, corruptibili regno tuo transiturum M I 18. -a dominatio tua A/ II i. propter fragilem et -am incorruptibilem, perpetuam (ui-

tam) M XIII 51. caenum : -um esse omnium cloacarum

A* XXVI

39.

Caesar: Аг XXIV 47*. Caesarea: A* XIV 36*. 42*.

Cain: Л1 U 16*.

18*.

VI

XXIV

39*.

7. 9*. io*. 12*. i}*. 14*. 19*. 22. X 7.^*1125.

XV

IV

31*. 39. 41.45.61.62. 66*. С XV 45*. calcaneum : ipse tuum obseruabit caput et tu eius obseruabis -um A1 I 19.

47.

35*.

calcio: -ati pedes in praeparatione

euangelii pacis M V 6o*. stamus ... uirtute dei protecti, praeceptis euan gelii -ati M XI 28. quia -ati sunt nostri euangelico magisterio et armati pedes M XIII 32. calco : haec dicis diuina mandata -anda

A1 VI 14. domini -antes praecepta A1 XIV 4. ad diaboli -andum caput A1 XXV 16. -ate praecepta dei A1

XXX

61. -are ueritate regni tui auctoritatem A1 XXXVIII 40. quem -andum putasti modis ómni bus A1 XLIII 35. sitiens haec -ari salutaria mónita Аг VI 6j. si ut tu mandata eius -aremus ? -ans es etenim dominica mandata Аг XXVI 23. ut ... -aremus tuas sacrilegas iussiones A* XXVI 40. -atur (se. serpens) propitio deo in te Аг XXXII 19. пес domos uestras esse -andas С III 3. quia tuam -emus ut lutum potentiam P IX 5. dedi uobis potestatem -andi super serpentes P XVIII 62*. quod sit dignum antichristi umbram te -ari a cunctis Chris ti militibus P XXII 2. qui me, inquis, -are potuerunt? P XXII 3. diaboli -are caput P XXII 7. -ata friuola auctoritate tua M\ 55. futura cogi tantes

praesentia tua mala carnificinae tuae potentia eius iuuati protectique -amus M III 40. ad te -andum -ent Ai

gaudia

III

3. crudelitatem

383

... animamur M III 44. ad -anda omnia terrena M IV 80. -are te M VI 47. omnem -et poenam Ai VI 55. tuam -ant rabiem M VII 20. quo minas et cruciatus et tormenta ... -emus Л/ IX 19. -emus te semper, ut nunc -amus, necesse est Л/ IX 37. nefandum tuum -are caput M XIII 26. quia calciati sunt nostri euangeli co magisterio et armati pedes, -aris tu Ai XIII 33. qui nomen unici dei filii uestigiis tuis subiciendum censueris impie nefarieque -andum Ai

XIV

30.

caligino : et oculi eius -abantur uidere R V 15*. calx : ut tu possis cum omni tua fragili sublimitate iacere sub omnium eius seruorum -ce R I 106. Cama: R IV 37*. caminus : mittent eos in -o ignis Аг XVII 14*. mittent illos in -um ignis

Аг XVII 24*. P VII 69*.

Gamos :

campus : in isto a te indicto belli -o M VI 20. in isto belli -o non terga uertimus Ai VI 3 5 . cancer : cuius sermo ut -r in te serpserit С IX 28. ut totus iam -r esse cernaris С IX 29. sermo eorum ut -r serpit С XIII 58*. cuius sermo ut -r est С XIII 59- uerbum tuum per quod serpis ut -r AÍ II 33. ut -r ita sermo tuus quod serpere possit AÍ

XI

2.

canceratio:

fetor -onis

С IX

30.

poteris dicere te non Arrii -asse sermonem С IX 29. ne et ipsi peste tua Arriana -aremus С IX

cancero:

nee

52-

canis: ne uos lupos Arríanos rapaces A1 -es rábidos ... manifestemus

XXXIV

19. erepturus ex te rapace lupo, ex te -e rábido P XXIII 32. eripe te a -ibus rabidis Arrianis P XXXIV 24. dole tibi quod ... et ipse -is factus sis P XXXIV 25. unici dei filii negatores dictos -es P XXXIV 27. magistros tuos dictos uitulos,

lauros pingues atque -es P

XXXIV IV

46. -i latranti contra ueritatem Ai 64. -is ас lupus rapax Ai V 28. te -em

rabidum

fecerit latrare contra eius

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM

384

maiestatem M XII 76. in -o Exodi P XV 8. capio: qui cum scriptum memineris ..., tu tarnen non quietem -ias A1 diuinam canticum:

XXIII 57. hinc est quod non possit -ere diuisionem félicitas nostra M 1X41.

capitalis:

XV

-ia committere

A*

-ut totius nequitiae A1 XIX tibi -iti nefando ...

quomodo

43.

potueramusessecarissimi?CVII

15.

cardo: quid factum fuerat, ut non omnem -inem rei fuissem perscrutatus? 4. caritas : uere ab eis -as dei consummata est A2 XIV 49*. uere consummata est -as dei apud illos .-!2 XIV 57*. ut fraterna inuiolata teneatur -as A*

A*\

XV

27. -as ex deo est deus -as est A*

A1

XVI

43*. XVI 45*. ex hoc declárala est -as dei in nobis, quoniam A2 XVI 45*. in hoc est -as A* XVI 47*. haec est enim -as dei A*

XVI 56* et A* XVII 4*. perfrigescet -as multorum A* XXII 18. quo rum perfrixerit -as Аг XXII 33. maiorem hac -atem nemo habet Аг XXVI 47*. ueritatem facientes in -ate crescamus A2 XXIX 39*. in aedificationem sui in -ate A1 XXIX 42*. in -ate crescamus A1 XXX 36*. crescamus in -ate A2 XXX 41*. quomodo aut in ueritate aut in -ate currere conspecti fuissemus, qui et

-atem extinxissemus quam tenemus cum coepiscopo nostro Athanasio A* XXX 43/44. aduersarios etiam fraternae -atis С I 6. haec est -as С

XIII

б?*, misericordia

uobis et pax z6*. hi sunt in -atibus uestris maculae С XV 47*. quis nos separabit a -ate Chris ti? M VI 6 1*, a dei -ate separari M et -as multiplicetur

XI

С XV

62.

Carmelus:

VIII

A1 II 29. ad gladium putasti tendendam -cem dexteram tuam A1 IV 59. an te sacrilegum -cem A¡ XVI 16. egenum de manu tua liberaп-скА1 XXX 34. cum te circa eius cultores praebeas -cem A1 V 70. eripere a gladio tuo -cis A* IX 45. tarnen adhuc Spiritus tuus in corpo re illo -ce sit manens R VI 49. (te) esse -cem corporum nostrorum P IV 71. ita fit ut non timeas -cem istum P XXII 48*. interfici a te -ce -ces

crimina

8.

caput:

do tuo illi populo -i С VIII 20. -i fornicatione С XI 53. non quia patrem illius -em dixisset homicidam, sed diabolum P IV 61. carnifex: ut iam non episcopi, sed mereremur nuncupari uesani atque

A1

XVII

5*.

8*. 59*.

С

12*.

carnalis : sicut uenerunt

super ilium -em populum conblasphemum tuum A2 I 17. eris ... inter ilium populum -em Аг XII 29. populum ilium -em ludaicum С I 8. -e adulte rium С II 24. dictum a deo conperfi-

pro deo P dixi

P

XXIII

XXIII

27. si te ego -cem 35. a benignissimis

misericordiamque diligentibus crudeli -ci P XXIII 63. tua -ce manu M III 65. constituendo saeuiores -ces Л/ IX 16. infers, -ex, mortem M X 10. interuentu tuo -cis M XII 9. subplantare per te -cem suum M

XIII

35.

carnificina: in -ae rabie A* III 41. cuius -am describens ita loquitur sacra scriptura A2 XIV 4. non metuere possumus frendores -ae tuae P IX 27. omnem -ae tuae rabiem M I 16. tuae -ae succumbere potuisse

M

I

46. reuoluentes quod ista crudelitatis tuae -a nobis sit utilis ad glo-

riam sempiternam M III 10. crudelitatem -ae tuae potentia eius iuuati protectique calcamus Ai III 39. totis in nos incumbís -ae tuae uiribus /Vf III 62. cruciatus tuae -ae ac tormenta crudelitatis M IV 89. licet adhuc totis ruis eo incumbas -ae uiribus M VIII 28. qui -am tuam timuerunt M XI 12. crudeli manu tua mactari malumus quam tuae cederé -ae M XI 79. inter omnem tuae -ae instru-

mentum M XII 1 5 . caro : qui non confitentur lesum Christum uenisse in carnem С XIII 68*. numquid ego in carnem uenisse negó dei filium? С XIV i. non quidem tu, Constant! imperator, ue nisse in carnem negas dei filium, sed

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM

cur (fidem) haereticam -am pronun-

-i

í2III 26. -um episcopum .-421II 33.

17.

dicebas ... dicis esse blasphemiam M XI 4. ipsam íterum nunc firmas -am

M XI

7. quod enim ipsum probaueris -um M XI atque te ad -am ecclesiam de nefando Arrianorum coetu transtuleris M XIV 71 . ut nos confitemur M XIV 73. causa sed ut iterum ad Athanasii 9.

A1 XXXVI 28. si -a est apud Niciam descripta fides A1 XL 25. fides -ae ecclesiae A1 XL 33. tuam (fidem) adstruis -am A1 XL 43. des -a

te

IX

P

fuisset -a A1 XI 56. accusantibus uobis haereticis -um A1 XXIII 33. totius iustitiae episcopum -um A1 XXVIII 3. quod enim acceperis ueritatem non esse -um Adoxium A1 XXX 3. ipsius haeresem -am uindicans t"nlern A1 XXX 6. destructor -ae fidei A1 XXXI 28. -ae fidei praedicatorem A1 XXXV 2. destruí fi-

idololatrem dixisti esse non fides mea, hoc est Arriana, fuisset -a XI 22. siquidem tu singulos -os episcopos communioni iungerefueris laborans Arrianorum III 84. te -ae fidei IV 31. credideras persecutorem potuisse -os conuenire cum haereti XI 3i. episcopis etiam -is cis VI 37. hos 52. conuenire cum -is anathematizat -a et apostólica ecclesia XVIII 36. blasphemiam tuam fecisti dici -am XXVI 8. uidelicet ne quis alicubi -us praesit ecclesiae XXVII 38. tollis epi episcopus XXVII 40. et tuam scopos -os -am fidem temptes blasphemiam uindicareP XXXI 31. -os dicis errá ticos Ai XI ipsam, quam -am -um

P

A1 X

nisi nostra fides, hoc est haec quae dicitur a Lucífero Arriana,

IX ii.

-i

17. -um episcopum damnantes 22.

6.

V 7*. catholicus : per seruos suos, hoc est -os episcopos .-)' IX 20. cuique manus per -os episcopos fuisset inposita A1 IX 22. defuncto Athanasio -us debuerit per -os ordinari episcopos .^'IXji. deponi per nos decreueras -um, firmari uero haereticum A1 X

I

27.

R

XXV

cathedra : in -a pestilentiae non sedit С

nus loquebatur de tribus -is testibus A2 XVIII 33. in synodo -orum A2 XVIII 10. adstruens illum uirum iustum, episcopum -um A2 XVIII A2 XVIII 58. fidem -am 53. loco deserere A2 XXI 18. contra hanc -am fidem A2 XXI 32. arbitraban illorum -am fuisse fidem quos dicitis Arríanos A2 XXIII i. siue quod haereticis communicarent A2 XXX 23. derelinque fidem -am A2 XXXI 2. ad fidem suscipiendam -am A2 XXXIV 25. nisi -a esset fides Arrii blasphemiam tuam tamquam fidem -am statuisti suscipiendam

R

lesu P XXVII ii. castus : te ipsum -um serua С XII 4*. sed quomodo essemus -i С XII 4. statui enim uos uni uiro uirginem -am exhibere Christo P XXVII j*. cata: in euangelio -a Matthaeum P

nuntiauerant A2 XIII ig. tantum da -os accusatores A2 XIII 28. contra -um episcopum A2 XVIII 32. domi-

С

castitas : disrupti ... a -ate fidei С XII 6. corrumpantur sensus uestri a -ate quae est in Christo P XXVII 9*. ne per blasphemiam tuam corrumpas -atem quam habemus in Christo

VIII 10. quando inauditum et absentem damnari cogebas -um A2 IX 1 1. qui -am damnaueris fidem Аг XI 2i. cum i (sectam) magis dixisti esse -am A2 XI . beato apostólo

P

3/4. omnis spiritus qui confitetur k sum Christum in carne uenisse, ex deo est P XXIV 19*. cassis : munita sunt nostra capita -ide salutis M XI }2.

A2 VI 17. qui ... blasphemiam uestram dixeris -am Аг VII 44. fortassis dicas hinc non esse -os A* tias

:

dicis ilium, quern nos confitemur in carne uenisse, esse creaturam С XI V

385

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM

386

redeam -am A1 XIII i. non enim nobis fuerat aliqua -a cum collcgis sectae tuae Arrianis A1 XXVII 13. .••• ratio), quan(cf. I. it quaestio, /. doquidem et tu in ea cum digneris persequi -a, in qua fuerit et tuus pater persecutes A1 XXIX 47. non cum suscepti hominis -a in aliud A1 ... conuertere quod put u it

XXXIII 37. -as praestare a llega 110num suarum Аг VI ю. quern uideam ita eius diligere -as, ita eius colère rem Аг XV ю. interest ex qua -a, non ex quo pendeam stipite M XIII 6j.

causa (fidei) : quem meminisses in -am

A1 XXIX 55. fidei deportatum quamobrem in -a fidei... flecteris hue atque illuc A1 XXX 7. si in fidei nutasti -a A1 XXIII 2. tu fidei -am retexis P II jo. cauterio: -atam habentium conscientiam suam M X 5 2*. cauterium: •i ur.it

M

licet ferro medicus secet,

XIII

42.

cedo : credis tibi inpune tanta cessura Аг VII 25. non eis inpune idololatriae reatus -ere potuit R I 94. si

potuit illis ... inpune idololatriae crimen -ere R VI 65. inpune omnia illa cessisse Manasse régi R IX 24. potuerint inpune ei cessisse tanta admissa R IX 27. Cedrón: P VII 47*. 52*. 66». celebro: post quadraginta dierum ac noctium -atum ieiunium A1 XVIII 41. uideamus ... si tali ordine rem -aueris quo ille Аг XIII 8. omnia, quae -amus domini sacerdotes, cum

pseudoepiscopis Arrianis tuis -are С III 66/67. ad solemnia cuneta -anda С XI 32. accipe quid circa Achar fuerit -atum P III 7. tu uis diabolo placeré cuius opus inueniris -are P XXII 32. cum sacra Liberi -arentur P XXXV 25*. latenter septimum diem -abant P XXXV 34*. censeo : si ... te participem -uisset deus sacerdotibus fieri A1 VII 28. quem tu loco dei hominis Athanasii conlocandum per nos -ueras A1 X 49. si eius idolis domini propheta -uisset seruiendum A1 XIX 39. qui -ueritis

damnari innocentem A1 XXIII 42. qui ... maledictis ludaeorum discipulis haerere -ueris Arrianis A1 XXV 49. quod episcopos ... sub tuam conditionem -ueris redigendos A1 XXVIII 14. si -ueris finiré fragi lem hanc uitam inter Amaños A1 XXXII 53. idololatriam Arriani dogmatis suscipere -ueris A1 XLIII 29. te ас tuos ... praeesse gregi domi nico -uisti A* XXVI 2. si tibi ad-

quiescendum -uissem A* XXVIII ю. quia ... idolis te mancipandum -ueris A* XXVIII 37. -uit rex ille ... idolis quam deo ... fuisse famulandum R 1 48. si ... in haeresi tua -ueris mortis diem suscipere R V 82. si tales ut estis durare -ueritis R X 17. si uobiscum manendum -uissemus (7 XII 8. recedendum -uimus a te С XII 28. in id quod -ueras constituere uiolare 15. qui ... ad uirtutem

MI

-ueris fragilium arconfugiendum morum tuorum M I 27. in omni pro te moriundos bello milites tuos -uisti M IV 14. per quicquid denique rabies tua ... in nostram -uerit ingerere песет M IV 60. unde et

Adoxium Constantinopoli

M XI 8. si durandum perfidia M XI V 3 5 . si in ris

esse -ue

-ueris in tua hac amentia

semper -ueris manendum M XV 52. censura : inanem dignitatis tuae tueris -am M XII 63.

P VII 58*. XX 57. XXVI i. XXXIV 17. 27. Аг XXXII 29. ti(bis). R VII 15. XI 43. P XVIII 42. XIX 49. XXXI 27. certus : ut proscribas -os A1 XLIV 18. Cepenan: cette: A1

iam interfeceris -um numerum dei cultorum Аг II 34. si uerum te detulisse -um habes Аг VII 2. -um numerum interfecisse A* XXII 8. -um etiam numerum mterfecisti R VII 76. quia sciret quam plurimos quidem male agere et tarnen -is non м ти-, reddi R XI 42. gladio -os percutí fecit С I 9. -i tarnen tecum deligerent inferiré C VII 19. mittens -um numerum Israelitarum С XV 4. cur furto abstulisset ab Hiericho -am partem uestis P III 4. qui -um

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM numerum egenorum ita locupletaueris P XXVI 30. laniasti -os toto in orbe M II j. cesso : si ibo in Remma ... aut -abo ? R VIII 7*. -auit dominus ab indignatione irae suae P III 68*. non -abimus tibi domini ingerendo prae-

cepta P IX 35. non -abant docentes et euangelizantes P XIX 61*. non -aui cum lacrimis monendo unumquemque uestrurn P XXIX jo*. ceterum : A1 XX 41. XXVII 34. XLI

XLIV 14. A* XI 50. XVII 49. XVIII 55. R X 13. P XVIII 13. 29. XXVI 54- XXVIII 42. XXXI 15. XXXIII 28. M V 14. XIII IQ. XIV i}.

4.

XV

,5.

Cethaeus: A1 XV 23*. Chaldaei : P XXX 6*. Chaleb : P XV 30*.

Chanaan: A* X 17*. Chananaei: A1 III 37*. IV 49. Chananaeus : P III 28*. Charmi: P III 50*. 62*. Chelchiam 59*-

Chelchias

(uxor loachim): (sacerdos) : P

V

18.

A* VIII

VII

9 (dat.

-ae).

15. 43 (dat. Cherubin : A1 36*. j. Chore : С -ae).

II

XI

CI

16*. XV 46*. chorus : te in illo esse -o quem narrât apostolus Romanis A1 VI 5 1. quia ad innocentis песет отлет -um inuitaris episcoporum A1 XI 15. in -o patriarcharum Аг XXXIV 48. -us sanctorum apostolorum P II 21. -us euangeliorum M V 18.

Choreb:

II i. V i. n. XII 4. XVI 43. XXXI 2. XXXII 3. XXXIII 25. XXXIV 3. XXXV 4. XXXIX 47. XLII 56. XLIII 26. XLIV 2i. Аг I 3i. Ill 52. IV VI ii. 12. VII 64. VIII 3.4.10.32. 2.29. XI 19. XII i. XIV 55- 56. XVIII 40. XIX 9. XXI 41. XXII 27. 37. 41- XXIII 48. R I 101. VI 77. IX 49. СИ 21. 28. IV 2. V 12. VII 20. IX 78. X 78. XI 19. XII 9. XIII 2. XIV 39. P XXII 4. XXIII 7. 64. XXV 56.63.64.65.67. XXVII 29. XXVIII 31.35.38. XXXII 34.41. XXXIII 32. M I 20.25.11 48. Ill 6.

Christiani: A1

IV

26.83.

VI

19.40.

XI

387

'4-55-42-74-85. V 11. 19.

VII

27.

VIII

21.38.81. XIII 52. Christianus (subst.): A1

33. 54.

XV

IX

28.

1.40.

VII 25. 27. XIX 36. XXVII 3. XXVIII 7. 43. XXIX 48. 5 1. XXX 16. XXXI 19. 26. A* l 23. 35. IV 34. 53. V 61.64. VIII 25. XII 14. XVIII 65. XIX 8. XXIII 49. XXIV 34. XXXI 18. R VI

2.

XV

IX47. 53. CIII 72. 73.1X16. P VI 15. XXV 68. XXVII

19.

26. 39. 42. 49. 32. 34. 35. 47. 55.

XI

II

Ai

XXIX

XXXII 29. XXXIV 34. VI 2j. 50. 3.

XXXIII

41. 43.

V

3.

31.

64.

Christianus sagina (adiect.) : omnis animarum -arum non est nisi crede re Аг III 20. siquidem omnis anima -a sit exorans deum Аг IX 44. siqui dem non sit -us animus abiectus M III 80. -urn nomen e medio auferre

MV

3.

Christus: si fecero hoc uerbum domino meo -o domini A1 XIV 33*. inferre manum meam in eum, quia -us domini hic est A1 XIV 33*. non iniciam manum meam in dominum meum, quoniam -us domini est A1 XIV 43*. quis iniciet manum suam in -um domini et purus erit ? A1 XV 32*. inicere manum meam in -um domini A1 XV 36*. qui non custodistis dominum regem uestrum, -um domini A1 XV 50*. nolui inice re manum meam in -um domini A1 XV 68*. nolite längere -os meos A1

XXXI

13*.

Christus : nos sumus

milites

-i A1

XXVII 28. persecutores militum -i A1 XXXII 40. cum negetis -um unicum dei filium A1 XXXIII 26. quo-

modo uos poteritis -i probare seruos A1 XXXIII 28. cum itaque tu antichristum susceperis pro -o A1 XXXIV i . cum uirtute domini nostri lesu -i Аг XIII 1 5*. ut spiritus saluus sit in die domini nostri lesu -i A* XIII 16*. in nomine filii ipsius lesu -i Аг XVI 38*. qui dicis uiuere te in -o A* XVII 54. qui tantam -i dei unici filii seruorum interemeris multitudinem bunal -i Аг

Аг XXIII XXIII 46*.

9. ante tri

porrexisti

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM quidem manus ad -i oues A* XXV 16. saluatoris nostri lesu -i A1 XXVIII 16*. inimicos crucis -i Лг XXVIII 55*. quia sis ex inimicis cru cis -i/42 XXIX 1 1. data est gratia se-i cundum mensuram dignationis Аг XXIX 27*. in aedificationemcorporis -i Аг XXIX 34*. in mensuram

aetatisplenitudinis-i^'XXIX 36*. qui est caput -us A* XXIX 40*.

XXX

35*.

haec

-um detrimenta

existimaui propter

Аг XXXIV i)*.

propter eminentiam scientiae -i lesu domini nostri Аг XXXIV 14*. ut -um lucrificiam A* XXXIV 16*. quae per fidem lesu -i A* XXXIV 18*. gratias ago ei qui confortauit me -o lesu domino Аг XXXIV 35*. quae est in -o lesu A* XXXIV 40*. si ut Paulus beams uerum dei filium Аг esse lesum -um credideris XXXIV 42. in nomine domini nos tri lesu -i С IX 56*. non sccundum -um С IX 69*. credidisse ... in uni-

cum filium eius lesum -um CIX 85. -us autem tamquam filius in domo eius С X го*, participes enim -i facti sumus CX 33*. in nomine domini nostri lesu -i С X 83*. ut spintus saluus sit in diem domini nostri lesu -i С XI i6*. nos contra -i milites С XI }7. nescitis quia corpora uestra membra -i sunt? С XI 41*. tollens ergo membra -i faciam membra meretricis? С XI 4i*. non adquiescit sanis sermonibus domini nostri lesu -i С XII 13*. -i unicifilii deiapostoli С XII 19. sermonibus domini nostri lesu -i С XII 2 1. quae autem conuentio -i ad Belial ? С XIII 31*. qui non confitentur lesum -um uenisse jn carnem С XIII 68*. non manet in doctrina -i С XIII 71*. XIV i8*. 26*. noluimus uos uermes Arrii recipere nos scrui -i С XI V 52. serai -i

С XV 20. lesu his qui ... in uocatis С XV -us С XV 3 1*.

-i seruus С XV 2j*.

-o conseruatis 25*. dominus lesus ab apostolis lesu -i С XV 53*. ne patiaris -i nos tenere uiam 54. ex ecclesia pellere -i P VI 36. in nomine lesu -i Nazareni surge Я XVI 36*. aduersus -um eius

PI

lesu

P XVI unum

XVIII

lesu P

74*. -i milites P XVII 18. in dominum lesum -um P 18. testor coram deo ... et

XIX

-o

24*. 47*. in nomine domini nostri lesu -i P XIX 53. euangelizantes dominum nostrum lesum -um P XIX 62*. fusorem sanguinis seruorum -i P XX 33. antichristi umbram te calcari a cunctis -i militibus P XXII 3. passionum suarum inlatarum pro -o dei único filio P XXII 8. nos -i dicere militi bus fuisse congruum arbitratus es P XXII 25. pro lesu -o P XXIII 29. non te -i seruum posse sentiri P XXIII 70. qui confitetur lesum -um in carne uenisse P XXIV 19*. cum uideat sic te -i depopulatum gregem

P XXV 32. interfici debes etenim pro -o P XXV 65. statui enim uos uni uiro uirginem castam exhibere -o P XXVII 8*. a castitate quae est in -o lesu P XXVII 9*. castitatem

quam habemus in -o lesu P XXVII i 2. pseudoapostoli .... transfiguran tes se in apostólos -i P XXVIl 19*. transfiguratus es in apostólos -i P XXVII 36. in nomine lesu -i P XXVlIoi*. nomen domini lesu -i P XXVIII 2. per lesum -um saluatorem nostrum P XXXIII 14*. qui ... uolunt conuertere euangelium -i P XXXIV 4*. religiosos seruos -i praecursor antichristi M I 30. ad -um unicum uerissimum filium dei

negandum M III 29. prosternitur etenim una uoce -i militis ille M III 33. coheredes autem -i M III 46*. persecutiones ... nos tolerare seruos -i conuenit M III -, i . in quibus -us patitur, in quibus -us aeternam salu-

IV 17/18. pro -odei filio, uitae aeternae tributore M IV 20. quia dicamus -um dei filium dei esse uerbum M IV 26. seruorum -i ¡ни ii. n M IV 65. a te aduersarii nostri seruo seruum uinci -i M IV 68. quosque ad calcanda -i P XXIV XXIX 12*. 19*.

XIII

gurgis: -is omnium malorum^î1

II

IV

M VIII

54-

36

graece: unius substantiae cum pâtre, quod -e dicunt homousion Аг XI jo. unius substantiae ilium esse cum pâtre, quod -e dicunt ÓUOOÚCMOV M

uidetur iste muero gladii tui

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM talem ego habeo te Constantium imperatorem qualem -uerint Paulus et Barnabas Bariesuban P XXI 3. cur nos exosos -es M XI 80. pass. : Athanasium perosum -itum a patre tuo non fugit te A1 XXIX 46. -usitatum quia -ere (= uti) dignaris uerbum, quod enim ... iam fuisses extinctus R I z. habito:

A1 I

-ans non in ecclesia domini possit in nobis

59. quomodo

-are spiritus sanctus Аг XXVI ю manet et in (cf. 1. 9* uobiscum uobis est), quia dicam tibi tenebras tuo -are in corde P XXV 39. habitus : in -u inuentus ut homo M

XII 69*. haereo: maledictis ludaeorum discipulis -ere A1 XXV 49. -endo Arrianis A1 XXVI 25. XXXVIII 27. unde et diabolicis hominibus notatur -sisse ; ita et tu -ens es consacrilegis tuis Armins R III 13. ne, dum -eo tibi, et ipse tecum peream С XI

-endo С XII j. XIV 69. hominum -ere blasphemiis atque mandatis P XXXII 15. illorum ma74. uobis

lignorum -endo concilio P XXXIV 25. quo diuino -entes Christiani

M III M XIV 2i.

praecepto

6. -eant corpori

XVIII ю. XXVII 16 (-ses). XXIX 54 (-sem). XXX 6 (-sem). XXXI 5. XXXVI 28. 57 (-sem). XXXVIII 37 (-sem). Аг II 4o (-sim). III 17. V 31 (-sim). VI 54* (-ses). VII 35 (-sem). 73. XI 16 (-sem). 20 (-sim). XIV 34 (-sim). XVIII ji. XXII 51 (-sem). XXVIII 4 (-sim). XXIX 8 (-sim). XXXI 2 R II i (-sim). A1

haeresis:

V

82 (-si).

Vil

74

(-sem). С

6i. VI

XVI

meo

VI

42 (-sim).

78 (-ses).

(-sem).

II

VIII

4i (-sim).

Ill

8o (-sem).

IX

45.

77 (-si).

VII

22 (-sim). 25 63. 93 (-sim). X 60 (-sem). 5 1 (-sim). XV i 23 (-sim). 54 (-sim). 1 1 (-sim). 12 (-ses). P

(-sim).

XI

(-sem).

20 (-sim).

9

V

IX

XXXIII

IV

XIII

XVII

39*.

XX M l

XIII

3 (-sem).

23 (-sem). 39 (-sem). 12 (-sem). 15

36 (-sem).

IX

(-sem). haereticus (substant.}:

A1

XI

VII

38.

X

435

18. XIX 35.44. XX 18. XXIII 33. XXIX 2i. z6. 37. 39. XXXI 19. ji. XXXV 2i. XLI 15. XLIII 35. Аг III 14. 26. 33. VI 73. VII 25. 42. VIII 16. 27. IX ю. XIII 22. XVII 16. XVIII 39. 41. XXIII 3. 48. XXX 23. 26. R III 2. V 45. VI 2i. 78. VII 73. IX 45. С inscr. II 42. 65. III 63. 75. IV 14. V 26. VIII 33. IX 44. XI 32. 49. 50. 52. XII 10. ii. 47. XIII 14. 25. XIV 44. P VI 36. XIII ii(ter). XVIII 30. XX 34. XXIII 65. XXVI 16. XXXII 44. M X 1 5. 26.

- (adiect.}

: fidem tuam quam nos nouimus -am A1 XII i. euangelicam fidem destruere fueris conatus atque firmare -am A1 XXIII 50. hanc fidem quam dicis -am A1 XL 42. hanc (fidem) quam iudicasti -am A1

XL 74. quia -am fidem dicas catholicam et catholicam dicas -am A* II atque 32. cur fidem apostolicam euangelicam -am dicis et -am catho

Аг VI 17. qui pronuntias euangelicam fidem dixeris -am A3 VII 43. ut doceas doctrinam non apostolicam, sed -am Аг XXX 9. apostolicam fidem reiciendo -amque suscipiendo С XI 6i. -um hominem post unam correptionem deuita С licam

XIV

42*. noli apostolicam reproba

re fidem, probare uero -am 51. corda -a uestra

P XXV

P

XVIII

23. apos tolicam atque euangelicam ... fidem

fecisti

iudicari -am P XXVI 17. ueneno -o oculi tui P 36. tollis episcopos cathoordinas -os P XXVII 40.

suppurati

XXVI licos,

qui audeas apostolicam euangelicamque -am dicere fidem P XXXI 30. ut apostolicam suscipias quam -am dicis fidem P XXXII 43. apos tolicam deserere fidem, suscipere -am P XXXIII 22. haurio : ad mortem aeternam -iendam A1 XXIII 60. mortem -seramus perpetuam Аг VI 63. unde et effectum sit, ut nihil de sacris scripturarum -seris fontibus Аг XXVIII 49. ut haec penitus possis -ire quae dicimus propter Saul R II 28. propterea quod tantas -scris errorum tenebras P IV 34. litterarum ethnicalium ple

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM

XX

43*. 45*. 47. 54. 57.

P X VIII 44*. Hieremias:^4l25.XXIl9. A4 u. II42. III 12. R XII 35. С VIII 4. P

7.

R

III

V n*.

44*. 45*. 49*. 56*. 31. 35. 86*. VI 28.

IV

1 5 . 27*.

(fern, sing.):

37 (ace. -am).

*.

II

LXXX1V.

XII

26.

M

12.

ut et -e non desinas faceré

A* XVIII

holocaustoma holocaustum:

XXXV

38. 41.

II

1 5.

hoc est

hodieque:

Аг

coniunct.}

IX

43.

p.

56.

62.

A1 XVII 34*. A1 XVII 41*. 43*. 51*.

53*.

holocaustus quasi -am hostiam accepit illos A1 XXXII 12*. quasi -a hostia accepit eos M 71*. homo: credidimus cum arbitrati fuisse -inem A1 30. petere calumniis dei -inem A1 IV desiderate dici -ines diaboli A1 VII 74. loco dei -inis Athanasii A1 X 49. dei esse -inem A1 XIII 21. -o dei A1 XIII

II

IV

37. 41*. 3. 18*. 24*. 25*.

28.48. 50*. 58*. 85.89*. VI 3.6. ii. 26. 34*. 70*. VIII 31. 35. CIII 21. P VII 72*. 78*. VIII 6*. 8*. Hieroboas: A1 XX 33. 35. 41. R III

Hierosolyma

9.

V

4.

A* XXIV

3.

22. non uos -ines, sed feras, sed beluas

XIII

atque

latrones

aestimari

27. ad dei persequendos

A^

-ines A1 XVIII 20. Heliae dei -inis tolerantia A1 XVIII 22. quis uestrum fuerit -o dei A1 XXII i6.-onesciens deum A1 XXIV 12. tecum dei -inem fuissemus persecuti A XXVI. l

XXI

26. 31. 58.

VI

27. 29.

ei

4.

Hierobabel : -el qui dicirur etiam Gedeon R I 72. Hieroboam: A1 XIX 22*. XX 20.

n.

VII 10. hinc-quia A1 XLI 27. A* XV 20. Il32. VI 41. IX 20. 51. 57. XIV 44. XIX 2. ji. 49. XXIII 72. XXVII 22. XXXII 12. 16. hinc-quoniam A1 IV 37. hinc-si A1 XXX 14. hincdum A* XXII 28. hinc est quod Ill 59. XIII 27. hinc indicat.) Ai XXV

si

XIII 31. 50. 56. XIV II 63. 72. P III 4.

Hiericho: С

25*. 27*.

XXVIII u. A* III 72. XXII Аг XII 12. XXV

I

49.

A1

46. 61

hinc-quod enim

33.

est quod

Herodiadcs :

XI

VI

II

difficiles

heremus : fieri in -o et in maledictionem P VII 28*. Herodes: ^41141.45. 46*. 51. XIV 3.5*. 13*. 23*. 25*. 54.40*. P XVI

XVIII 43. M XI 72. 73.

IQ.

(с.

-as

4j*.

75*.

VIII

:

XXXII

A1

46.

:

-tatem suam С V 78. heremia : ambulauimus

V

(f.

hereditas: ut ... tu mihi atque -tas antichristi, cui faues, ante oculos obuersetur A1 XXXVI 25. dei -tatis persecutores A1 XXXVII 9. ad dei delendam -tatem A1 XLIII 7. nee enim potest odire populum suum,

netn

hinc: hinc-quod

P

XX

P

29.

XIX

.

30. 34. 36. 40. 43(to). 44. 9. 16. 17. 32. 37. 38. ¡(bis). 4.6. 8. 12. 15*. P XV 32*. Helisaeus: A1 16*. P IV 55. 56. 24.

PI

si,

*7*- 33*- 35*- 36*. 47*- 54*. 56*. 59*. 64*. 68. XVIII 4. 7. 12. 21. 22.

Ñaue Junior С l 56. 29*. II 46. 54*. 61*. ut dicunt Lucifer, PancraHilarius : tius et -us, dei inpugnarem religioHiesus : -us filius

R

XVI

XVII

R

XI

9. 1 1*. 16*. 17*. 18. 20. 25. 26*. 36*. 41*. 42*. 49. Helias: A1 18. 23. 31. 33. 37. 39. I. 2*. 9*. 12*. 2l(*/>)*. 44.

R

59.

XXXV 15 (ablat. -is). A¡ XX 24*. XXI 8*. 16*. 18*. XXXV 46*. XXXVI 48*. XXXVII 1 1*. XL 60*. 69*. A1 XII 3o(tó)*. XXIV 8*. R III 28*. 29*. 47*. 51*. IV 28*. 35*. 45*. VIII 39. 61*. 72*. 84*. 85*. 86*. 95*. IX 2i. P V 60*. VII 17*. 34*. 46*. 50*. 51*. 67*. X 33. XII 12*. 41*. XIV 51*. XVI 5 5*. XVII 36*. 59*. XXIX 13*.

(ablat. -is). Hierusalem:

:

M II

Hela: R VI 71*. Heu : A1 X 19. 48.

-(HtHtr. plur.}: A* XXIV 44 (ablat. -is). P XIV 48( ablat. -is). XXIX 16

6.

nam -sistis artem Л/ XI 17. quis tarn excors est nisi qui ut tu omnem -seris amendait! Ai XI 2). Hebraeus: -us ex -is A* XXXIV 9*/io*. Paulus dicit ad -os С X 19. inuentor omnis malitiae factus es in -os P XXII 53*- XXIII 8*. adoles centes -os credentes in se in camino

V

436

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM 2. quia -ines dei uincere non ualeas

A1

XXVII

28. te sub figura

-inis constitutam rabidam feram cemen tes A1 XXVII 37. fera sub imagine latens -inis A1 XXVII 39. pestilens licet sis -о А1

XXVIII

esse -inem pestilentem

17. te aperit

A1

XXVIII

induit sane perfectum -inem nouissimis diebus de utero uirginis A1 XXXIII 54. cum suscepisset -inem A1 XXXIII 35. non eum suscepti -inis causa in aliud quod quam semper fuit potuit conuertere A1 27.

XXXIII

37. quod et -inem sepropter

salutem fieri uoluerit A1 dei -inis fusionem A1 XXXVI 37. nisi quia ñeque pater susceperit -inem neque spiritus sanctus A1 XL 36. non considerauerant te esse monumentum omnibus inmunditiis ple num ; arbitrabantur -inem A2 XI 50. tu, belua, membra et corpus tantum habens -inis, animum uero ferinum A* XIII 6. est iniquissimum si dicaris frater -inis dei praecursor antichristi A* XIX 16. iam non -inem nostram

XXXIII

48. per sanguinis

quern deus fecit ad imaginem et similitudinem suam A* XXVI 38. cur eius -inem Dauid fuerit persecutus R II 87. deus per -inem suum ilia ... perferri fecerit R V ?. mentitus es dei te fuisse -inem < III 79. dei -ines С XIII 59. dixerunt non

suscepisse -inem de utero beatae P unicum filium dei uirginis XXXIV 27. non ilium crediderunt incarnatum, -inem factum P XXIV 28. si aliquid es -inis gestans P XXXIV 12. te esse -inem censes, cum mini -inis nisi liniamenta ac summam figuram géras Ai V jo. nihil te -inis nisi liniamenta ac summam gerere figuram M V 32. homousios: unius substantiae cumpa-

tre,quodgraecedicunt-on/l2XI

30.

honestas : uitam salutis aeternae -täte passionis ornare M VI 46. honesto : quis est dei famulonim qui nolit deuotionis obsequio morte -ari

Ai XI

25. honestus : dicis talia -a uoluntate rans

M XI

39.

er-

437

honorífico : -asti filios tuos plus quam me A1 X 30*. qui -ant me, -abo eos A1 X 35*. plus -astis Constantium

quam me A1 X 44. quod plus -auerit filios quam deum A1 X 46. qui me -auerit, -abitur A1 X 50*. -aueramus deum A1 X 52. filius -at patrem et seruus dominum suum A1 XXXVII 48*. omnes enim -abant deum in

facto P XVI 64*. humanitas : cum benignitas et -tas inluxit saluatoris nostri dei P XXXIII IQ*, hostis dei religionis, in qua pietas, -as omnisque iustitia uersatur M V 3 5 . humanus : agente eo in rebus -is A1

IX M. humilio : uides, Constanti, quomodo sinat deus noster -atam uideri religionem suam a uobis alienigenis et eo quidem usque -atam A1 XII 40 et 42. omnis qui se exaltât -abitur, et qui se -at exaltabitur M XII 66*. -auit se usque ad mortem M XII 70*. hypocrisis : si denique uel in -si satellitis tuis pseudoepiscopis Arrianis communicarem Аг XXVIII 5. adtendite uobis a fermento Pharisaeorum q uae est -is С X i o i *. siue in -si siue ex uero loquentium

С XI Ai X

2 1. in -si mendaci-

52*. hypocrite : -a, eice primo trabem Аг IV 8o*. uae uobis, scribae et Pharisaei -ae

A* XXI

10*.

34*. 44*.

labadias: A1 XXI 26*. lacob: A1 III 6*. XVI

22. XXXV XXXIX 44. XL 47. XLII 15*. XLIV26.^4I5i*.IH5*.VII 46. XII 24*. XXI 29. R I 103. С VIII 4*. i6. XI 63. P 1 56. II 26. VIII 18*. XIII 7- XVI 16*. XXIII 78*. XXXV M. Ai XII 42. XIV 65. lacobus : A2 XIV 6*. 28. 29. 30. CXV

il*.

44*.

2i. 24*. Ai XI 73. iactito: quicquid sub persona nostra in iniuriam ipsius diuinae maiestatis tu, profane, -as M III 69.

iacto: siquidem non sit Christianus animus abiectus qui stematur et

-etur ad uitia Ai III 81. iactura: siquidem née mors ... per te

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM

438

inlata mors sit nee -a damnum, sed fidei faeneratio Will ;s siquidem omnis

huiusmodi

-a

inmortalitate

pensetur AI VIII 70. iaculo: illis iaculis, quibus Huae et Adae mentes sauciauit, cor tuum -auit A1- XXX 14.

VII

lader: R lambre:

R VI

lambri: P lambrim :

III

54. 32.

49*. 50*. 72*. 61*.

P XII

larmes: MX id est: n. p. LXXXIV. idcirco: idcirco ut A1

II 44. XVI i. XVIII 13. A* XXVII 39. XXVIII 23. XXX 25. XXXI 46. С XIV i6. P XXIII 19. M XIII 22. XV 26. idcirco quo A* VII 34. XXVI i. idcirco quia A1 XIV 5. XXX 44. 45. 54. Аг VIII i. XIII 17. XV 57. XVII 56. XXXII 43. R VI 57. VII 80. XII 19. С VIII i. P VI 33. XVII 16. XXVII 10. XXVIII 31. XXXIV 13. M XIII 45 (quia ... idcirco A* XXIV 2O). idcirco quoniam A1 XXXIV 55. idcirco quod

enim С X ci. M I 5. 37. respicil ad praeceJentia: A1 XXIX 4?. P XXI 67.

idololatra : auaris aut raptoribus aut -is С XI 2б*. idololatres : cum ille dicat duobus tribusue testibus etiam -em perire A1 VI 54. numquid non potuerat deus eosdem reges -es remouere ? R IV 6. te -em dixisti esse catholicum R IX 16. in ciuitate in qua -es morabamur С II 69. cur Achab -em in amicitias acceperit С IV 3. cogitabat per te faceré nos -es С V 69. siue gentiles siue uos haeretici -es dicimini С XI 5 2. quod gladio -es media in synagoga interemerit P I 39. quia

interfecerit filium Achab -em P V 7. cogis omnes -es fieri dei seruos P

XIII

55.

idololatria: suscipite -am meam A1 VI 14. ire post -am A1 VI 25. ut in contumeliam eius maiestatis -a firmetur A¡ VI 3 3. dei -am introducere in ecclesiam A1 VIII 35. -am ... statueris ab omnibus cultoribus teneri dei A1 X 62. noli -am Arrii

introducere

in ecclesiam A1

XVI

cultor -ae A1 XVI 44. -am statuerunt A1 XIX 29. tibi -am tradenti A1 XIX 36. noluimus tecum -am suscipere A1 XXXV 22. 26. Achab ille

derelicto deo ad -am se contulerant A1 XXXV 26. suscipiendam -am

A1 XXXIX 23. -am per Arrium inuentam, per te uero exaltatam A1 XXXIX 45 . suscipere -am A1 XLII 62. -am Arriani dogmatis suscipere A1 XLIII 28. qui introduxeris -am in ecclesiam A* VII 44. qui -am fueris Arrii secutus .-J2 VII 47. -ae Arrianae fundator Аг XVI 3. quia transitum feceris ad -am A* XVI 28. -am introducere estis meditati in domini ecclesiam Аг XVIII 68. sus cipere -am Аг XXIII 50. quod illa consecuti fuissent mala propter -am R I 40. propter -am fuisset traditus in manus aduersariorum R I 44. post -am commissam R l 82. gerentibus -am R 1 92. -ae reatus R 1 94. post -am commissam R III 3. qualis ille post -am fuerit R III 5. aliquot annis

post -am R III n. -am R III 24. cum -am sis gerens R IV i. populum Israelitarum conuertisse ad -am R IV 4. numquid -am quam ipse constituerat dissipauit ? R V 77. -am gerentem R VI 12. suscipere officium -ae R VI 30. -am gerens R VI 56. -ae crimen R VI 65. in dei domo -am constituit R IX 6. -ae incurrisse reatum С I 9. quia non abierimus post -am tuam С I 40. -am uero ... quod fuisset errore inuenta humano ¿Г I 71. utraque pars -am sit gerens necesse est С XI 5 3. ut Moyses -am regnasse

facientem

(execratur) С XV 1 1. propter -ae reatum P I 12. iam non deo mancipatus, sed Arrii -ae P I 27. -am intoducere in ecclesiam P I 30. -ae temet mancipasse P I 34. ad -am inuitasse nos suscipiendam P II 48. statuere -am P V 43. tibi -ae Arria nae haeresis auctori P VI 13. -am introducenti in ecclesiam P VI 5 2. te in ecclesiam P -am introducentem VII 80. introduxisse -am P Vll 87. ne -am tuam in dei introduceres

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM

439

ecclesiam P XIV 14. -am tuam suscipere P XIV 45 . noli -am introducere in ecclesiam P XVIII 51. dereliquisP XXIII 85. sedeumet-amsecutum cur derelicto deo -am susceperis P XXXII 16. respuere -am P XXXII

deliquisse A1 VIII 20. -abas in psalmo centesimo secundo spiritum sanctum dixisse de domino A1 XXXI 6. -ans scriptum A1 XXXII

46.

tam

-am suscipere P XXXIII abire post -am tuam P XXXIV Arrianae -ae mancipatus M XI idolum: A1 VII гг. XVI 2i.

29. 56. 88. 38.

XIX 58. XXII 44. A* XXVIII 36. R I 45. 49. III 16. 19. 31. 52. IV 14. 16. 17. VI 16. 79. VII 62. VIII 34. 82*. IX 7. 8. 14. 43. X 7. io. С XI 29*. 47. 48. jo. XIII 4. }}*. XV io. 15. 15. PI 36. 37. 1/Z5. 25. 28. XII 16*. XVIII XVIII

4. 25. 36.

Idumaca: P V 32*. Idumaeus : R III 6*.

lebusaei: A1 IV 49. V 18. lerobabel: filius losiae R I 12. lesse :

Л2ХШ i8*.

lesus : filius Nauc A1

III

io*.

46*.

IX

75*. 74*.

24. 25*. 31.

50*. 55*. 58*. 60*. 65*.

A* XIII

25*. XVI 38*. XXVI 16*. XXVIII 16*.

ij*. XXXIV

15*.

42.

85.

С IX

56*. 13*. 14*. 16*.

XV

P

15*. 2z(*w)*. 24*. 31*.

13*.

29*. lesus (Christus):

67*.

II

R

19*.

78.

XII

XV

13*. 14*.

XXV 37*. 16*. XXXI

18*.

X

55*. 13*. 21.

35*. 40*. 83*.

XIII

23*. 25*. 31*. 53*.

P XVI

XVIII

36*. 46*. 50*. 60*. 75*. 80*. 18. 24*. 47*. 53- 58*.

XIX XXIII 29. XXIV

XI

17*.

62*.

19*. 20*. XXV 48*. 49*. 50*. 51*. 53*. XXVII io*. 12. 61*. 83*. XXVIII 2. 2i*. 23. 26*. XXIX 13*. 2i*. XXXIII .4*.

II

lethro: A1

39.

leu : exisse ante faciem eius -u, filium

Anani С lezabel:

IV

8.

A¡ XVII

7*.

XVIII

35.46.48. XIX 4. 14*. VI 70*. VII 2. P V 8.

lezraelites:

XVIII

46.

Nabutheum

A1

ignoro (=

-abas A1 numquid -at recedente dis

dixisse

XXXV

33. quis

ciplina

recedere

se -atis

A* IV

et

XXXVII 46. si hace A1 XLI 22. iugulate

A1 gratiam? ita se habere -as quem deliquis

73. -abas tu, qui te

uis uideri, dixisse lo44. quod enim quidnam sit bonum sis -ans. si enim l- XV 49. -ans quia malum scires sit iustum odire iniustc Аг XVI 9 (cf. I. ? : retines scriptum). -asti quod sint haeretici A1 XXIII 3. numquid etiam hoc -asti ? Аг XXIII 5 . an -as quia R IX 35. ita et tu -ans quid faciens sis P IV 44. qui -at arbitratur P XXVII 42. te esse Christianum quomodo ei quereris quem sis -ans ? P XXIX 59. sed fortassis -es unici dei hin negatores dictos canes P XXXIV 26. -ans probationis nostrae nos gaudere occasionibus M III 63. -ans quod sanguine nostro patefiat caelum M VI 8. quid inpugnandam putas posse a te ueritatem -ans quod ui sua ualeat ? M VII 16. ignoro (= dissimulo) : -ans iura iustilegis peritum hannem Аг

XIV

tiae tradita nobis diuinitus

te conatum ex nostris auferre mentibus A1 I 9. persequebatur eum quem iugiter -abat ingepropter persecutoris muisse salutem A1 XIII 14. quid

mirum, si -ans eius misericordiam atque iustitiam praeceperis peruersa fieri, iniqua, iniusta A1 XXIV 13. persequeris dei domum, Constanti, -ans te ipsum deum persequi in domo

19. 21.

28. 52. 54. 13.

-em

R

A1

XIX 25*. nescio): damnate eum quem -atis deliquisse A1 II 28 (cf. A1 VII 62 : damnate eum quem scitis mnocentem). punite eum quem -atis

lezrahel:

XXXIV

П

7 : quia nesciens (cf. A1 sis scriptum esse). Michaeam prophe-

eius A1 XXXIV 34. praeceptum te interfici quippe deum me derelinquere inuitantem -ans dicis: contumeliam mihi facit Lucifer P II 47 (cf. P XXXII 24 : quac uero te iubent faceré illa nngis non nosse). ilico : numquid non luxerunt -o tristes fructus tui, ut dicere temptasti damnandum fuisse inauditum ? A* V 12. -o est extinctus R V 44.

et tamen non

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM

440

-o etiam per dci cultoris precem factum incólume R V 76. -o ut occupasti Italiam K VII 64. imago L quia ad -inem dei feci hominem A1 II 55*. -inem nostrae uocationis portantibus A1 IV 47. fera sub -ine latens hominis A1 XXVII fecit 39. ad -inem suae similitudinis ilium A1 XXXI 43*. in -ine dei, quomodo es factus a deo, manere

A1 XXXI 48. conformes fieri -is filii eius A* l ID*, quern deus fecit ad -inem et similitudinem suam A2

XXVI

39.

imitatio : nouimus quod sit martyrium dominicae fortitudinis singularis -o M IX 34. imitator : Achab cuius in omnibus -or reperiris A1 XX 10. quorum esse delegeris -or A1 XXV 12. Arrianorum, ludaeorum -orum A1 XXV 36. -orem esse diaboli A1 XXXI 46. -ores inueniri istius dei serui lob A1 XL 12. ipsorum uidelicet quia sis -or

Аг XX

зо.

-orem esse R

inuenies

VIII R XII

eiusdem

te

43. quorum te z. quorum -or

fecisti -orem extiteris С V 5 8. uos esse illius gentis -ores inueniri istius dei serui lob A1 rum te instituisti -orem P I 33.

ludaeis quorum -or es P VIII 3. quorum cupimus inueniri -ores P XI 8. cuius tu -or es P XXI 12. istius mulieris -ores P XXII 31. tecum ludas Scaríothae atque ludaeorum -ore M II 12. eiusque -ores atque

participes desideremus inueniri M V 76. cuius tu extitisti -or M XI 72. impedio : quis uobis -iuit ueritati non oboedire? С XIV 47*. -or seduxit imperator : Constantius nos A1 l 29. quae coegit te causa -orem petere calumniis dei hominem? A1 IV 2. prudentissime -or A1 VI 2i. proba ad hoc te constitutum -orem A1 VII 3. responde, -or inpudentissime A1 XIII 37. qualis es aduerte, iustissime -or A1 XXIV 2. prudentissimus -or non uidisti A1 XXXVI 36. -or Constanti Аг I 37. te haeretico interea -ore accusante Л Mil 33- -or Constantius A2IV 44. et tu Constantius prudentissimus

dicis -or A* extitisti ? A*

VII

VI

VII

39. cur mendax 5 . -i imperator

-or

A*

non credidisset tibi -ori ? Аг IX 4. non fuerat gladio per te -orem petendus Аг XVIII 56. -or A* XXIV i. et piissime Constantius tu -or dignaris dicere A* XXVIII 30. dicas, cupio, pru 28.

quis

dentissime -or Аг XXIX i. doleo tibi, -or R X i . ne ¡taque iam digneris iniuste tibi blandiri, -or R XI 74. quod enim te uideant -orem uoti sui rem exequentem (7 V 28 . si non es tu Constantius -or С V 58. uae nobis qui Constantium -orem deo praeposuerimus С VI z 5 (cf. l. 22 ; rex). quis

est talis nisi tu, Constantius

XIV

-or С Х

64. Constanti -or С 3. superatum te, -or, a dei seruis ex omni cum

conspexisses parte P I 3. ut -ori Romani regni dicere auderemus P I -ori extiteris 29. cur contumeliosus

P II 30. paenitere, -or P IV 19. ne tibi -ori uiderer faceré contumeliam P X

dabo uobis Constantium 52. et Constantius -or indignaris, cur P XIII 59. -or, prouide saluti tuae P XIX 21. propterea quod sis -or P XIX 42. contumeliam mihi Lucifer facit -ori P XX 61. talem ego babeo te Constantium -orem P XXI 3. iniuriam patior a Lucífero, -or ab homine egeno P XXIX 43. dei seruum tibi -ori extitisse contumeliosum P XXIX 46. quia -or sis P XXXIII 28. iniuriam patior a Lucífero homine misero et utique -or P XXXIII 43. Constanti -or M I z. Constanti -or immanissime M II 40. -or crudelissime M III 22. stolidissime -or M IV 41. rabies tua piissimi -oris M IV 59. Constanti interea -or M VI 5. quanto magis deo aeterno -ori fides est seruanda M XI 50. dolerent, -or, uulnera per te -orem

29.

P XI

inflicta M XII 32. cur implere imperatum: -ata A1 III 2.

nequiuerit

imperium: quia sis rex romani -i A1 III 3. ubi ualere non potuisti ingenio detestandae subtilitatis tuae, uiribus -i tui coepisti A1 XXVI 23. cum omnibus in -o tuo demorantibus

A1

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM XXIX ... tuo

31. subicere uelle ecclesiam 6. -um

XXXIV Аг VII 6j.

fimili -o A1

enim nostrum est qui eos sis omnibus u minis -i tui persequens Аг XXI 17. numquam profecto adhuc in -o florerem R I 9. adhuc uiuo regnum -i Romani possidens R VI 58. pacem uolo firmari in meo -о С III 76. omnibus uiribus -i tui С V 3 2. tui -i auctoritate tT V 3 3 . non possumus metuere minas -i tui P IX 33. noli tibi in -i tui placeré potentia P XI 5. fac -um régis P XII 56*. quia fuissem rex romani -i P XIX 46. non oboedio régis -o P XXII ii*- non

obaudio régis -o P XXIII 3*. me cum omni corripientem te -o audire de bes P XXXII з*. apostolus mihi dicit ut te arguam cum omni -o P XXXII 49. adhuc de armorum tuorum potestate et uaná -i tui dominatione temet collegi plaudere M I 12. cum omni uigore atque auctoritate -i tui M IV 6. in hac fragili -i tui militia M XI 46. omnibus uirtutibus -i tui M XV 41. impero : numquam profecto nunc us que -arem R II 28 (cf. I. 22: num quam diu regnarem). nisi bene âgerem, numquam tanto tempore -arem R VIII 49. numquam adhuc -arem R

X 19. tarnen solus intra limitem Romanum -assem R XI 26. impeto: -uisti ad praedam R II 51*. impietas: impleta -tatis mensura A1 XVIII 23. abnegantes -tatem Аг

XXVIII ч*.

2i. 29*. cibanturcibis

VI 7*. multum С XIII 58*. cum

-tatis С

proficient ad omnem exerceas in nos Christianos -tatem tuam P XXVII 29. pro mérito -tatis tuae -tatem

Ai V

5.

impius : opus quod te apud deum posset faceré -um A1 XXXV 61 (cf. I. 60* : -us per potentiam oppressif iustum). licet cos qui tuae prauitati consentiunt ad nos inliciendos leuando omni officio tuo non desinas -o M VII 4. impleo: cur -ere nequiuerit imperata A1 III i. cur ad hanc deductus es -endam malkiam A1 IV i. ad omnem -endam uoluntatem amici tui diaboli

441

VII 4. ñeque enim posset -eri uirtutem spiritus sancti A1 IX 20 -etum spiritu sancto A1 IX 25. domini calcantes praecepta -ere tua sacri' legi homicidae A XI V 4. quod cum -etum esset A1 XVI 3 5 . -eta inpietaA1

tis mensura A¡ XVIII 23. omnis possit -eri iniquitatis tuae mensura A1 XVIII 33. quando uideas haec te -ere quae fecerit Hieroboas A1 XX 32. domini -ere mandata A1 XXII 14. non fecimus quod iniuste praecepisti nos -ere A1 XXXV 17. si haec -eri mandasse te refragari non potes A1 XXXVI 4;. unum de his omnibus domini sacris mandatis inueniris -ere A1 XLIII 2. si deinde ad haec uerteris temet quae etiam infra dicit -enda A1 XLIV 2. cum non sis -ens eius mandata clementiae Аг V 6j. conspectus etenim es aliud te cupientem -ere aliud protulisse

A* VIII

19. cur me hoc opus -ere

compellebas mandatorum

Аг XV

40. nihil horum domini cum -eueris

A1 XVIII 19. ubi -eta sunt cuneta quae deus Gedeoni promisit R I 17. postquam -eta sunt omnia quae promiserat dominus R IV 54. cum ea quae sibi fuerant etiam mala promissa uideret -eri R V 8. -eta cum uiderit prodigia R V 74. -etus

lepra R VIII 37. quomodo potueramus istam tuam -ere uoluntatem С II 18. tantum hoc opus -ere P VII 89. quia domini -eret mandata P IX 2i. tu ea statuisti -enda quae domini auferant metum P XIV 2. lesus dum -et uerbum P XV 30*. quo tu omnes iniquos posses tuos -ere conatos P XX 9. si officium nobis delegatum a deo nitamur -ere P XXII 30. quia ñeque tuos possis -ere conatus mali gnos P XXIII 21. te haec -ere esse cupientem quae ilia praedictum est quod esset -etura manifestum est P

XXXI

licita essent ardua marty36. rum adeo uia est, ut non quis humanis -ere ualeat uiribus M IX 3;. cuius omnem uoluntatem tu satellis illius -ere reperiris M XIV 52. improperium : hi sunt quos habuimus -eremus

16.

ut

quae

P XXXIII

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM

si

R

6.

R

II

VII 75. M in Hierusalem VIII 39. in unoatomooculorum

X R

I

R

R

metallis, coniecisti in carcerem VII 75. in ínsula relegatus apostolus lohannes M XI 74. non ingenti numero Israelitarum, sed in trecentis uiris 76. in Alexandria

14. cognoscis hoc in uno testimonio

(c.

P

8.

С

XIII uidemus in quibusdam XXVII 28. pium te fingere accusât, in ¡altiat.): in causam fidei deportatum A1 XXIX 35. in causa

С

C

С

I.

*.

1 5

tiam illam missam refert gloriosus Danihel XXXI ad Athanasium redeamus quo hanc persequeris sacram fidem A1 XLI i. ut ille in lacobum apostolum dei unicum persequebatur filium, ita et tu in illos ... et in nos persequeris A* XIV 30. nullam culpam persequeris in dei sacerdotem A* XVI 28. quid perse cutes fuisse arbitraris in prophetis ludaeos nisi unicum dei filium, sicut 3.

rum adoptione uocauerit deus A1 22. ut plurimos proscripseris, relegaueris in exiliis, in metallis. Аг XVIII 6o. non te potestas tenebrarum sub sui redegisset ditione A% XXVIII 51. quam plurimos episcoporum relegasti in exiliis, in

XXXIII

in

R

:

. ablat.) quem deus sibi in sacer dotal] honore elegerit A1 X 10. cur filios in sacerdotii honore constituisset A1 X 20. in honore omnium daemonum IX 42. quos in filio-

in

•• r

49-

in

¡unctus fuisset in amicitiis IV 2i. quod tibi régi in anuarias VI 22. qui autem iungantur non amat, manet in mortem A* XV in morte manere designetur A* XV 39. quod me in mortem perpetuam fecisset manere A1 XV 42. manet mortem A* XVI mittere in carcerem A1 XXXV 39. mittas in carcerem A2 XIV 2. mittit in carcerem A* XXI 23. ut scires te in illa gehenna futurum, in qua bes-

3 5 *.

a

la

1 8.

recurrat in uulnera M III in ouem, cum sis lupus, perfrigescis M V 26. ne in remedium uelocius exitus succurrat mortis M VIII 8. sie non in tenebras carceris tui filii possint uinci lucis tenebrarum filio M VIII 45. te magis in nostra corpora sentiemus exuri quam nos Л! VIII

sciamus esse daemonum IV jo. VI z. quomodo estote in nimm XI i. ut potueramus in uno esse uobiscum nos in uno fuissemus XIII 53. tibí qui hodie sis et eras cris in uermes et stercore XV 58 (cf. )8* quia gloria eius in stercore et uermes). in aeternam poenam futu XXI 69. futurus semper rum tu ... in inextricabiles tenebras M XIV 44. cur Ochoziae, régi Israel,

С

R

R

R V

II

R

stituent deus in prophetam atque regem alle IV 13. gerat 79. in obprobrium in contumeliam maiestatis eius VI 30. licet in 42, in iniuriam dei membris nostris resultans tua úngu

dicit futurum in gehennam A1 IV 45. tecum essem futurum in gehen nam Аг XVII 17. in quos cateruam

P

a

dicitur exprobrationem in quem nihil ueri con A* XVIII 57. quem sibi

tum VII 48. quia sitis non in ecclesia dei. Quomodo etenim te in ecclesiam esse poteris adstruere A1 XXX . tu qui in sortem delegeris esse illorum A1 XXXI 39. reum me

С

31. in

С

P

9.

I

quorum deo Аг

IV

3 1 .

(c.

in regem unctus A1 impii personam descriptus A1 XXVI 44. in quos audias deum dicere quod enim dignetur requiescere A1 XXXIV 40. in quem solum confidendum esse atque sperandum A1 XXXV 7. in

XIII

R

71*.

accusât.):

P

XXVII

in

fidei flecteris A1 XXX 7. in fidei nutasti causa A* XXIII 2. conlocaA1 tus in illa loca tormentorum XXXII 71. conlocat in metalla Аг XXI 23. in mea potestate conloca-

5 5

aliquando in risum et in similitudinem -i A1 XXXII 35*. coinquinauerunt matricem in -um P X 39*. imus : misit eos in -am carceris P

P

442

et in apostolis

atque martyribus .Ч2 siquidem et tu quam in Athanasio nee non et in nobis dei uerum persequaris filium A* XX 26. quem in nos persequeris A1 XXIII IQ. sed et adhuc eundem in

XX

23.

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM serais eius persequamini R IV 9. recluditur in carcerem R VIII 24. reclusi in tenebras С V 40. recludebantur in carcerem P apostoli XVIII 37. inclusit lohannem in carcere P XVIII 46 (cf. recludere carcere P XXXII 40. reclusus est carceribus Af XI 76). dei antestites te tenere in claustris A1 XXXIV 16. cur nos retines in carcerem A1 XXXIV 18. retines nos in custodias P XVII 65 (cf. quos carceribus retines reclusos P XXII 4). numquid ego in carnem uenisse negó dei filium? С XIV i. non ... uenisse in carnem negas dei fi lium, sed dicis illum, quem nos confitemur in carne uenisse, esse creaturam С XIV j. confitetur lesum Christum in carne uenisse P

XXIV

19*. in (noria bíblico) : lapidabitis eos in lapidibus A1 VI 48*. in duobus testibus aut in tribus morietur moriens. non morietur in uno teste A1 VI 48/49*. in ore duum testium aut trium stabit omnis sermo A1 VII 48*. et omnis quae superauerit multitudo e domo tua decidet in gladio uirorum A1 X 40*. inuocate in uoce magna pariter A ' XVII 27*. et illum uocabant in uocem magnam A1 XVII 29*. in quo iudicio iudicaueritis, et de uobis iudicabitur Аг IV 7O*. in qua mensura mensi tueritis, in eadem remetietur

uobis

A1 IV

7i*. in (structurât

uariae): in aeternum .'-I1

XI 19. XXXIII XXXVIII j4. Аг 20*.

45.

IV

XI

4o.

X

63.

P

XXXVI

7. \ 19.

18.

II III 70. V 57. VI XXXI 5. Ai III С

I зб.

XXI 41. XII 58. XV

22.

- usque 13. 49. in aeternum A1 X 33*. XI 13*. - in contrarium A1 XLII 41. - in futuro P XXVI 1 1 *. - in perpetuum A1 XI 88(¿/>)*.

С VI 23. VII 24. P XXI M II 75*. VI 13. -in perpetuo: R X 53*. XI 13*. 33*. -in sempiternum A1 XI 17*. - in totum M XI 30 - in eo/quia A1 XVIII 19. 5.

A* XX

36.

64.

XXIV

VIII 39. 29. M XIII VI 18. IX R

14.

XXIII

- in eo/quod A1 1 3. - in eo/quod enim R 28. - in hoc/quod A1

443

XXXIX 2. AÍ VI 24. - inhoc tantum quod A1 XXVIII 42. - in hoc/quod enim R VII 84. inaccessibilis : nisi quod ipsam -em lucem habitet filius quam et pater Л/

XlJ.

inaestimabilis : est aeternus, -is, sicut est et cuius est filius A1 XXXIII 33. inmutabilis, inconuertibilis, -is, inmensus, aeternus A1 XL 39. incommutabilis, inconuertibilis, -is, inenarrabilis, aeternus, perfectus M X 21.

inanimo: -amur

ut tuam ungulam artus nostri pulsati ac laniati superent M V 44. inauris : date mihi unusquisque -em de praeda sua R I 20*. cum accepisset

pondus -ium aureorum R I 21*. uereri regni tui diademam, -em etiam et dextrocheria P XXIX 39.

inbibo

: si -bisti omnem penitus prae-

scriptionis

XVII

nostrae

desiderium

P

2.

incantator: A1 XXV 7*. incanto : quae non exaudiuit uocem -antium incantatoris, quae -atur a

sapiente .l1 XXV 6*/7*. incarno : quod enim ipse pater in ute ro uirginis -atus sit С IX 38. -atusest P XVIII 23. qui non illum credidc-

runt -atum P XXIV 28. incensum: ut incenderent -um A1 X 27*. quare respexisti in -um meum sacrificium meum ac inprobo

oculo? A1 X 29*.

si

propitiabitur

iniquitas in domo Heli in -o aut in sacrifiais A1 XI 17*. incido: sicut et tu ... inmortalia sis -casurus mala M XV 32. incircumcisus : circumciderunt pueros -os С IX 9*. relinquere filios suos -os P XII 17*. circumciderunt pueros -os P XIV 28*. 38*. te esse durae ceruicis, sic -um corde et auribus

P XX

22.

inclino: -auit pugna A1 ad illum P XXII 43*.

XI

29*. -ata

incommutabilis : -is, inconuertibilis, aeter inaestimabilis, inenarrabilis, nus, perfectus M X 21. inconsideratus : cognosce per hace opera tua quam sis -us A1 XXIII 53.

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM saepe ita esse actum a perfidis atque

-is A1 XXXVIII 41. inconuertibilis : inmutabilis, incorinenarrabilis et -is A1 rupubilis, XXXIII 36. inmutabilis, -is, inaestimabilis, inmensus, aeternus A* XL -is, inaestimabi39. incommutabilis, lis, inenarrabilis, aeternus, perfectus

MX

21. inmutabilis

et -is

M XII

72.

incorruptibilis : -is, inenarrabilis, in mutabilis A1 XXXIII 44. -ein regnum consecuturos M I 21. mercedibus -ibus tua, Constanti, tormenta uincuntur M XII 30. propter fragi lem et caducam -em, perpetuam (ui-

tam) M XIII 51. incorruptibilitas : ex corrupto in aeternam -tatem M XIV 26. incorruptio : custoditio legum confirmatio -onis est, -io autem faciet te proximum deo A1 XXXIII 4*. incrasso : pinguis factus est et -atus est

P XXIII 79*. incredibilis : fuimus et nos aliquando stulti et -es P XXXIII 8*. tu qui adhuc stultus sis et -is permanens in malitia tua P XXXIII }}. incredulitas : quae nunc uidere uales minime per -tatem tuam A1 XXXII 70. -täte tua A1 XLII 43. propter iustorum песет et -tatem A* XX 42. propter -tatem suam A* XXXII 32. quod ignorans feci in -täte A* XXXIV 38*. caecitatis uestrae par ticipes ас duces uestrae -taos С X 18. ne casu sit in aliquo uestrum cor malignum -tatis С X 30*. non potuerunt intrare propter -tatem С X

una uobis credulitatis atque -tatis mens est P XVIII 14. non solum in -täte, sed et crudelitate P XIX 52. si in hac -täte manseris P

4i*.

XXI 45. non minor es, Constanti, -täte ab antichristo P XXXI 37. te quanta caligo obsèdent -tatis M V i . incredulus : sed quamdiu de his cum -о А* XX 37. dei populum non fuisse perterritum comminationibus XVII 8. ex illis -is P XXV 33.

-orum P

unum te

accipio hanc ille accepit -onem increpatio: pro filiis a deo A1 X 43. meis -onibus non intendebatis A1 XXV

meas -ones A1 spreuerunt 59*. contra eos huiusmodi -ones promût deus A1 24. ne et nos percuteret ... ista domini -o A* I 44. per dei serui hanc -onem A* III 39. post hanc -onem domini R I 72. ne etiam illa -o uocis diuinae nos argueret С VIII 32. haec cum sit -о apostoli С XI 19. propter -onem et

52*.

XXV

Mil

correptionem P XXII 54*. increpo: пес commonere pariter at que -are spiritum sanctum cognoueras A1 XXV 24. quos ore Isaiae -at dicens A1 XXXIX 6. -at Moses Israel filios С XV y. ut te arguam et -em P XIII 41. ad uos nobis commis ses -andos P XIII 45. tu contumeliosum appellas eum qui te in tamis sceleribus deprehensum -et P XIX 27. quia te -émus atque obiurgemus P

XXXII

- f. dat.

13. : cum isti deuoto régi ... fuerit

perprophetam -itum a deo CIV 21. incumbo : totis in nos -is camificinae tuae uiribus M III 62. licet eo -as M

VIII

28.

incurro: ita

et te dei offensam -ere potuisse, ut ille incucurrerit ángelus A1 1 )8. dei -ere offensam A1 VIII 23. uae tibi, Constanti, qui tantam dei incurreris offensam A1 XXXIX

i ч . triplex per te homicidam atque sacrilegum -ebant crimen A* XXX 22. idololatriae incurrisse reatum С l g. quas incurreris errorum tenebras non semis? P III i. incuruus : utrum pronum -urn an rec tum et editum M XIV 7. inde : inde denique factum est, ut ad tantam uenires uecordiam, quod .-I1

XX 39. inde denique Abrahae fidem prouocat apostolus A1 XLI 44. inde apud te reus contumeliarum sum P XIII 7. inde est quod ... sis etiam tu prosiliens P XX 23. inde est deni que quod nee credidenmus tibi P XXV 9. inde ... inmunda tenebro-

saque audes proferre P XXV 39. indento: ut uos ueritati resistentes Аг -emini interuentu episcopi

XXVII

5i.

indesinenter : qui ... -г propter tuam incolumitatem fundamus precem P

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM XIX

6.

indico : in isto a te -cto belli campo M VI 20. mente incorrupta ad aciem stare quae per te -cta est M XIII 29. indico : tua -cant praecepta te dicere

A* XXX

XXVI

6.

X

indignor: A1 1 31. XXXIX 58. XLII 32. R II 85. VI 5. P 1 40. IV 47. XIII 59.

PHI

41.

inenarrabilis : inmutabilis, incorruptiA1 bilis, -is et inconuertibilis XXXIII 36. incorruptibilis, -is, in mutabilis A1 XXXIII 44. hoc uero -e est quod fit aduersum nos a te

38.

indignado : cessauit dominus ab -one irae suae P III 69*. percusserunt ... uiros iniquos in -one P XIV гб*. ira -onis P XV 22*. indigne : digne sunt commoti contra sanctissimum Stephanum martyrem an -e? si -e, utique et te -e inspice moueri contra eos P XX 19. qui dicebatur ac dicitur -e Fotinus P indigne fers : P I 28. cur M IV 5 1. 14. quia Ai IV 25. indigne fert quia : M IV 25.

VIII

445

12*.

indignus : -os ad consequendam re quiem R I 87. dicis -um nos circa te facinus perpétralos P I 28. indisciplinatus : propter hoc -ae animae errauerunt A1 XXXIV 8*. secedite e medio populi huius -i С II 4*. ut uos -os et contumaces fugiamus С II 6. aut negabis te -um atque contumacem ? С II 8. inuenies quam sis -us atque contumax С II 10. indo: haec idcirco -didi, ut tandem posses conicere A1 XVI i. debueram quidem tantum illam partem

-ère P XXXI i. si hanc tibi promissam indulgentia: -am funerum tuorum repudiandam duxeris R XII 45. induo : arma dei -uti A1 XXVII 34. -it perfectum hominem A1 XXXIII 33. sacerdotes tui -antur iustitiam A1 XXXIV 26*. 28*. ut iustitiam, quam nos -uerat dominus, amittere-

mus A1 XXXIV 27. -ite nouum hominem Аг XXXI 28*. nouum hominem -isse Az XXXI 34. -uit se loricam sicut gigans P XVI 9*. illa -uti arma, quae nos ut -eremus est deprecatus beatus apostolus M V 51/52. -ite arma dei MV 54*. -entes loricam iustitiae M V 59*. -uti arma dei M VIII 38*. arma -utos dei M

III

13. mcommutabilis,

bilis,

inaestimabilis,

M

inconuerti -is, aeternus,

perfectas M X 22. inexterminabilis : quoniam creauit hominem -cm A1

deus

XXXI

43*. inextricabilis : totus in tenebras et qui dem -es conuersus A1 XIX 48. tenebrae -es obsederint animum tuum

A1 XLI1I i8.futurussempertu...in -es tenebras

infandus:

M XIV

45.

». fandus.

infatigabilis : pro sua -i pietate R VII 82. confidere de eius -i pietate P

XXIII

inferi:

30.

illum uelut -i uiuum A1 XXV 35*. apud -os quis confitebitur tibi? R XII 33*. deducunt urentes ea cum morte ad -os С

VI

deglutiamus

17*.

inferior : descendit in

XXIX

-ra

terrae

A2

29*. inferna : amate -a, diligite stagnum ardentem .-!' VII 72. quae demergant hominem cáelo iam proximum

ad -a A1 VIII 3. infernus : eris ut ludas descensurus ad -am noctem P XXVI 40. infero: omnia genera tormentorum -endo A1 XXXIX 52. cum nolentibus eius maculari sacrilegio tantas contumelias fantasque -tuleris poenas A* XVIII 60. tormentorum gê nera quae a uobis -untur tyrannis P VIII 34. in tanta hac a te -lata persecutione P XI ID. uirtute passionum suarum -latarum pro Christo P XXII 8. ludas nulli uim -tulit P XXVI 6o. frendores colubri per te -latos M II 14. mors quam nobis tu

mmitaris-rreMII

17. mortem quam -rre minitaris M II 63. temporariam per te -latam poenam M II 64. quidquid saeuitia tua nobis -tulit atque inrogatura erit Ai III 23. siquidem née mors sanctis ... per te -lata mors sit M III 25. quibus uictoria est a te

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM

446

-lata damnatio M III 31. pressuras omnes et persecutiones per te -latas a diabolo M III 50. mors tua fragili -lata potestate M IV 56. cum per te mors fuerit -lata M VI }. haec a te -lata exitia M VI 37. mortem quam tu magno nisu minitaris -rre Ai VI 57. de tormentis et doloribus -latís per te M VII 28. malignitate -lata M VIII 59. super ista quae iam -tulisti tormenta Ai IX 15. -rs, carnifex, mortem M X 10. quam nulla diaboli

possint tela per te perforare -lata M XI 57. quae (mors) cum -atur magis uita reparatur M XII 52. per IM .im mortem -latam Ai XIV 15. inferus: qui dilatauerit sicut -us animam suam A1 XXXVI ю (cf. 1. ;* dilatautt sicut -us animam suam). quia sic dilatans animam tuam tamquam -us ad nos deuorandos A1 XXXVI 20. torqueri apud -os M I 39. qui

infestado : nihil proficit omnis -o tua A1 XXXVI :6. nee undis tuarum -i mum circumspumantibus succumbemus operti M III 78. mfidelis : nolite iugum ducere cum -ibus С XIII 29*. quae pars fideli cum -e? С XIII 32*. quomodo ... demorari uobiscum fidèles potueramus cum -ibus? С XIII 40. infîrmis : infïrmorum adiutorium, -ium susceptor P X 62*. -is, contemptibilis,

II

debilis et abiecta

M

г.

infirmus : -orum

adiutorium,

infir-

mium susceptor P X 62*. ita ut in plateis eicerent -os P XVII 33*. portantes -os P XVII 36*. infitior: et tarnen fuisti ausus -ari Athanasium A1 XXVII 12.

infligo : uulnera per

te -cta

M XII

33.

nisi omnia genera supplkiorum eorum -xeris corporibus M XIII 54. infra: quos describí! dei Spiritus adhuc -a A1 XXIV 30. quomodo infra dicit Spiritus sanctus A1 XXXI 30. A1 de quibus -a scriptum accipe

XXXII

29. item -a non inueneras 62. item dicit -a

positum A1

Аг VI

XXVI

XXXV

64. -a etiam ... inquit A* 12. dignare accipere quae -a

dicat R Salomon

XI

XII

\-r. cum -a dicat adhuc

С VI

27. dicit enim -а

С

29. quae -a lecturus es P IV 7. - ;;. etiam et infra, etiam infra, item

infra.

infundo: hos quos uideas elefantiam -fusos R VIII 48. ingemesco : -e toto corde R XII 9. -e pro criminibus tuis R XII 35. ingenium : ubi ualere non potuisti -o detestandae subtilitatis tuae, uiribus imperii tui coepisti A1 XXVI 22. facundia mediocris -i mei M V 6. ingero : ad genera omnia -enda poenarum A1 1V 18. noluerunt pueri régis -ere manus suas aduersus sacerdotes domini A1 XIII 81*. pauca de mul os ... duxi tibi -enda A1 XVIII 13. cur tibi idololatriam tradenti haec -anrur quae fuerint -sta et per Heliam régi Achab A1 XIX 37. has omnes instructions ... sospitatis tuae me bono -ere R VI 6. non cessabimus tibi domini -endo praecepta P IX 36. cuius nos tibi -imus diuina móni

P X 24. quae -itur imperatorí Romano contumelia P XI 16. est officii mei ut haec -am tibi haeretico P XIII 27. ne haec quae -imus uideatis P XXV 23. et audes tanta ac talia mihi -ere P XXX1I 22. post tanta illa quae -ssimus M I 7. his illa -is mala M III 21. per quidquid rabies tua piissimi imperatoris in nostram censuerit -ere песет M IV 60. quo modo praesumis, Constanti, ... ea ta

-ere quae te extinguant? M VI 5. uelut -amus supplicia quae patimur

M VIII

56. mala haec quae tu -is sustinendo M XI 44. non possum nisi gaudere cum talia -sseris M XIV

i?inhabitant

antiques -tores terrae odiens R X 42*. inhabito: domus dei est ecclesia in qua est -ans dominus A1 XXXIV 3 î . quoniam -abo in illis С XIII 34*. 44*. M 1 49*. ut nolit in se deum -are С XIII 49. in quibus -at spiritus dei P VI 38. ut -em in domo dei Ai VIH 22*. in quibus -are dignatur ille qui sit lucis conditor AÍ VIII 46. inhaereo: per quos -ente cordi tuo tuae

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM

24.

prouo-

IX

40.

inmitto: quocumque la

-seris manum tuam A1 VIII 32*. per quem scandadiabolus -serit nostris diebus in

С

P

P

P

:

fi

:

:

V

-i

:

/.

V

:

a

P

:

:

Аг IV

caris, cum semper ut non miserearis -rs, sed ut interficias expectaris M

ad tempus -at fauces tuas VI 14*. inpono cuique manus per catholicos episcopos fuisset -sita A1 IX 22. -suerat enim Moyses manum super eum .41 IX 26*. aliis uero cathofeceris modum A* III 14. licis crimina mox ut uidissemus -sita uobis Аг VIII 24. episcopis -ère necessitatem A1 XI uiuenti mihi in lege iustitiae onus non debuerat te Аг X11I 43. -situm est onus te A* XIII 44. dei sacerdotibus -endam dixisti necessitatem A* XXIII manus cito nemini -sueris С XII cum nos urgeat nécessitas officii 3*. a

:

:

ca fratrem meum

M 78*. inpendium: ad ipsum nos nostris -is pergemus Аг XIII 27. inpingo reos nos dicis, -itis multa A1 XIX 2. flauerunt uenti, -gerunt in jj* domum illam Аг 49* (cf. inliserunt domui illi). fecisti crimi na non solum Athanasio A3 VIII 28. quem nostrorum non -at animus ... pro Christo interfici M XII 24. inpinguo: mulieris meretricis, quae С

16*.

26/27. quod, cum uetus homo noster corrumpitur, qui intus est -etur

5 1 •

M VIII

inlustris -is confessio dum perseuerat in nobis M XV 27. inlustro at ubi (Paulus) -atus est per XXVIII 38. eum quem negabat inmaculatus dei cultus in quo mentes colentium se ipsas deo -äs uictimas sistunt M XII 18. inmisericors sicut ego -rs fuerim cir

A* XI

innouo

-i

:

mea

60.

dominus -o mea et salus

aeternus A1 XL 58. -is et incon uertibilis Л/ XII 72. innatus credens in deum patrem -um et in unicum filium eius, natum ex -o et uero pâtre A1 XL 31/32. credens in deum patrem -um et unicum lium eius, natum ex -o et uero pâtre A1 XLI 33/34. credere se in deum uerum patrem -um et in unicum filium eius, natum ex -o et uero pâtre

:

:

(/.

:

M III

corporibus inluminatio

35. incorruptibilis, inenarrabilis, -is A1 XXXIII 45. -is, incon uertibilis, inaestimabilis, inmensus,

-i

Antiochum suos -ère

uincendum

dignata filios P XXII u. inlido : flauerunt uenti, -serunt domui illi Аг V 53* ^9* inpegerunt in domum illam). inludo nimia tua crudelitas nostris -it

XXXIII

a

ramini Arriani -tatem С V ю (cf. /. 10* : discedite a me, qui operamini -tatem). omnium -tatem operantium fomiti С VII i6. un ici dei filii negatores ... dictos filios -tatis P XXXIV 28. cum sis operarius -tatis M V 29. A1 inlicio: tua calliditate -iens XXXVIII 37. ad coamentem tuum

aduersus quem -sistis linguam uestram XXXIV 33*. -is, incorruptibilis, ineinmutabilis narrabilis et A1 inconuertibilis

i

haeretici operarii -tatis A1 XXXI 32. totius -tatis fontes A1 XXXIV 3 1. si non tacit iustitiam, sed magis -tatem, restât ut te uideas esse -tatis amatorem A1 XXXVIII 22. quotnodo omnem nodum soluisti -tatis A1 XLII 42. quomodo dissoluisti omnem nodum -tatis A1 XLII 50. occupare iter -tatis A2ÏV 8. huius te esse -tatis auctoremyi* VIII iS.operarius -tatis A2 XII 28. ut seruus iterum efficerer -tatis atque iniustitiae A* XII 44. probare minime ualuerit -tas uestra Аг XVIII ud lus : tua -a praedicatio

et recens

religio Ai IV 43. nouissimus : induit perfectum hominem -is diebus de utero uirginis A1 XXXIII 34. nominatus est usque ad -um terrae P XVI 20*. in -is temporibus Ai X 55*. nubs : ecce -s pusilla ... adducens aquam de mari A1 XVII 63*. nuditas : Ai VI 62*. nudus : telis fragilibus tuis -i Ai V 51.

VIII

A* VI 19. 30. 68. nullus hominum С

nullus (= nemo):

R

VII

4.

С

V 4i. P

XXVI XI

II

XIII

24.

XXV пО«).

nulli Christianorum Ai

60.

20. nullae sunt uires tuae scorpia-

ces aduersum

Numeri : P

nos

XIII

P IX

33.

9.

numquam (= non, nequáquam):

V

19. 30.

XI

56.

XX

42.

A*

A1

XIII 40.

XV 49. XXIII }6{*м). XXIV 22. XXXI 44. R 1 9. II 22. 27. VI 2i. 22. VII 48. 79. VIII 48. 49. X 19. XI 6. 24. 25. Ai VIII 3i(¿/>). ñuto: si in fidei -asti causa A* XXIII obaudio : non -isti consilium meum P V 52*. non oboedio régis imperio, sed praecepto legis -o P XXII 52*. non -o régis imperio, sed praecepto legis -o P XXIII 3*. 4*. obduco : quantaque tenebrarum et errorum muñí pectus -xerit Ai V 2.

obiurgatio: hace est correptio mea, haec -io P XXXII 49. obiurgo: qui a deo -andum Hiero-

'

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM

470

l "nun regem fuerit missus С Hl 21. quia te increpcmus atque -emus P XXXII 13. nee te maledicis uocibus dicas a nobis -ari M V 10. obliquus : qui per te plurimos blanditiis -is min •! ас decipit M IV 51. oboedire : -ire statutis A1 VII 7. ut non -irent legem meam A1

XXXVII

;o*. non -iuimus praecepto tuo A1 XL 1 1. non -dio régis imperio P XXII 51* (cf. XXIII 3»: non obaudio

obprobrium

régis imperio).

: tu tibi, Constanti,

hace

quaesisti -ia A1 XXV 47. in quorum -um colligimus per Hieremiam dic tum Аг II 42. obrelinquo : reuerti noluerunt et non -iquerunt usuram super usuram, dolum super dolum A2 I 50*. obsecundor : numquid ... illi qui sibi tanta promiserat est -datus? R IV 55-

obsemo : -ate eos qui sic ambulant

XXVIII

Аг

52*.

obsideo : tenebrae inextricabiles -derint animum tuum .-í1 XLII1 18. quem iam -derat diabolus R VIII 17. quia sis eo -sessus spiritu quo capti detinebantur ludaei P XVII 66. cum sis tenebris -sessus ómnibus M II 37. ule qui tuam -sedit mentem M III 36. te quanta caligo -derit incredulitatis Ai V i. placuerat enim tenebris omnium errorum -sesso cordi tuo M

IX

ID.

obtempero:

XXXIV

R 19.

VII

92.

P V

23.

Cf. tempero.

obtero : tormenta uincuntur et cruciatus-iturAÍXII 31. in te-iturrugiens in nostram insontium песет ser-

pens M XIII 34. obuiam : conspicis ordinationi dei te -am isse A1 IX 28. conuerte te in -am sacerdotibus domini A1 XIV 8*. descende in -am Achab A1 XIX ID*. Samuhel abut in -am Israel R II 37*. exi nunc in -am Annae R V 17*. puellae tuae exient in -am R V 23*. cum ... aduertisses itum -am С I 3. -am pastores tibi iremus P XI 32. si tibi ... non itum fuerit -am P XXIII 59-

obuio: quemadmodum

-auit tibi

in

uiam quam ascendisti de Aegypto R

II

7*. occasio : ignorans probations nostrae nos gaudere -onibus M III 64.

occurro:

sed potuisti -ere Constanti dicens A1 XXIX 15. Ochozias: dat. -ас С IV 2o. 26*. cum

-iaCIV 23*. odi : qui -erunt me A1 VI 12*. -erunt deum A1 VI 16. impii facti -erunt intellectual A1 XXV 46*. -erunt sapientiam A1 XXV 57*. haec omnia -i A1 XXXVII 37*. quem ego iniuste -i A1 XIV 66. -isse ¡Hum A1 XV 57. -i illum R VIII ii*. qui -erunt dominum С IV ю*. -erant illum P XVIII 79*. qui -it animam suam

M III

5*.

Odias: Odias P VI 18. 21*. асе. -am P VI i. 5*. 20. 31*. 32. «er. -a P VI 6*. odibilis: -is gentibus^1 XXVIII 38*. sicut canis qui conuertitur ad uomitum suum et -is efficitur A1 XXIX 16*. deo -es A* VI 56*. deo -ibus haereticis Аг XIII 22. deo -is persequebatur eum quem diligebat deus R II 8 1. -ia tibi opera faciebant R X 42*. recedendo a uobis deo -ibus С V i), quam sis deo -is cognosce С

XIV XX

38. non facimus rem deo -em 35. -es, odientes alterutrum

XXXIII

P P

9*.

odio: non -Íes fratrem tuum A1 IV A1 V 2*. 13*. -iit nos dominus

homo -iens proximum A1 Vil 40*. -ite iustitiam A1 XXI 33. malitiam autem non -iuit A¡ XXIII 67*. -is Athanasium A1 XXX 16. -ite malum A1 XXX 38*. 44*. 50*. 54*. quod -it deus A1 XXX 42. non -is malum A1 XXX 44. quod -it deus A* XXX 46. -iré malum A1 XXX 47. -imus malum A1 XXX 54. illam uesmalignorum congregationem tram -iré digneris A1 XLIV 1 1. -ite mecum et uos eum A* XIV 66. omnis qui -ire inuenitur fratrem A2 XV 38. cur -is fratrem tuum Аг XV 5 3.

-iri dignus A* XV

Аг XV

57. ut enim

5 5. -isse illum te in ipso -is,

ignorans quia malum sit iustum -ire iniuste Аг XVI 9/10. -entes eum Аг XVI 2 5. -ire deum A* XVI 27. ate

'

INDEX VERBORVM AD LVCIFERVM A* XXIX

-iri

23. antiquos habitato-

-ens R X 42*. -iui ecclesiam malignantium С V 19*. -is nos С V 37. -imur a te С V 55. -ire populum suum С V 77. facientes praeuaricationes -iui С VII 6*. cum -iri uos oporteat a nobis С VII i z. -iri te a nobis P IV 18. -is amantes te P IX 26. -entes alterutrum P XXXIII 10*. -is Christianos M XV i. odium : quod -o habeat deus A1 XXX 42. quae -o se habere dicit dominus A1 XXXVII 38. quae -o habeat dcus A1 XLIII ID. -o habebis inimicum tuum Аг IV 58*. -o habeo odientes eum A* XVI 25. eritis -o omnibus gentibus ,42XXII 15*. dei semper -o hábitos homines ab hominibus apostaticis R VIII i. accipe quos amauerit Achab et quem -o habuerit R VIII 4. -o habere dignaris contra eos R VIII 28. iniquos -o habui С VII lo*, cum uos -o habuerint M l 32*. offensa : dei -am incurrere 38. dei incurrere -am A1 VIII 23. uae tibi qui tantam dei incurreris -am A1 res térra e tuae

A4

XXXIX -am

P IV

15. ad perpetuam domini 47. arbitraris te contuma-

non trahere praeuaricatorem -am apud eum P VI 25. hanc trahamus apud deum -am P XV 59. officior : quorum mutieres -abantur ibi ad stolas P VII 54*officium : ne audiat sacerdotes adstantes -a exhibere A1 VI 69*. ut omnis qui uos occiderit putet se -um deo faceré A1 XIX 59*. deponentes iuscem

titiae -um iniustitiae

A1

XXXIV

...

suscepturi

32. de episcopi inrepre-o A1 8. suscipere

hensibili XXVII -um idololatriae R VI 30. haec est sagina i ir ii i ii tuorum R IX 50. sacerdotii repraesentare -a P VI 26. ut discedat unusquisque ab -o patrum suorum P XII 61*. non declinabimus -um deseruitionis nostrae P XII 65*. est -i mei ut haec ingeram tibi haeretico P XIII 27. cum nos urgeat nécessitas -i nobis a deo inpositi Я XIII 34. duxisse ad effectum sibi delegatum P XVII 6. -um nobis delegatum a deo P XXII

29. leuando

471

omni -o tuo

M VII

susceptum cogat -um deuotionis

XI

3.

M

52.

offundo : corda haeretica uestra tenebris -it errorum calígine caeca P

XXV

24.

Ofhi: A1 X4i*. XI

37*.

Oída: P VII 16*. Oloferna: P X 32 (ace. -am). Olympius: louis Olympii P

XXXV

16*.

omnia:

noster deus ac dominus -a potens P XI 14. deum nostrum quem -a potentem, ut nos credimus, credentes P XVI 6. dei -a conspicientis -aque potentis euadere iudicium P XXIII 22. quia non sis -a potentis, -a conspicientis iudicium

effugiturus omnipotens:

P XXII1

39.

A1 dominus -ens XXXVII 39. credidisse in unum deum patrem -ntem С IX 83. credi mus in unum deum patrem -ntem P XVIII 16. -ntis, omnia conspi cientis dei P XXII 58* et XXIII 16*. in me uero et in fratribus meis statuere -ens ira P XXII 65*. quia -ntis sit filius totum potens M IV 93. quia deus sit totum potens filius

XII 7 з--(/. totus (totum po tens). opera (Jem. sing.): cumque omnium Christianorum bono te hoc opus dixeris adgressum, utique inspecta -a tua datur intellegi A1 II i /2. ut eximiam possis cerneré -am tuam A1 IX ;i. si intuearis -am tuam A1 XXXIII 2. tuam specialiter -am manifestans A1 XXXVIII 4. -ntis Ai

si -a est illa dei

,"

-a deo sit placita

A1

XLIV XLIV

18. si illa 22.

tua monstrat te insipientem?

H- ut solueret -am diaboli

cur-a

A* V A* XV

14* (