Opera

Citation preview

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

LX

OPERA QVODVVLTDEO TRIBVTA

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXVI

OPERA QVODVVLTDEO CARTHAGINIENSI EPISCOPO TRIBVTA

EDIDIT

R. BRAUN

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXVI

svmptibvs svppeditante Svpremo Belgarvm Magistratv pvblicae institvtioni atqve Optimis Artibvs Praeposito EDITVM

(bo v.66

© Brepols 1976 No part of this work may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher.

INTRODUCTION L'œuvre littéraire de Quodvultdeus de Carthage, telle que l'a reconstituée la science moderne, a connu une singulière destinée, qui s'explique en partie par le destin mouvementé de cet Africain, diacre ami et correspondant d'Augustin en 428, puis évêque de la grande métropole au moment de l'invasion vandale, et qui finit ses jours près de Naples où il avait débarqué en 439, chassé de sa patrie par le roi Geiséric (1). Son traité d'exégèse biblique, le Liber promissionum et praedictorum Dei (2), écrit au soir de sa vie durant son exil en Campanie, fut attribué de bonne heure, et en tout cas dès le VIe siècle, à Prosper d'Aquitaine. Quant aux homélies prononcées et recueillies à Carthage avant sa relegatio, elles sont allées grossir le nombre des sermons transmis sous le grand nom d'Augustin. Ce fut Dom G. Morin qui, le premier (3), attira l'attention sur douze sermons pseudoaugustiniens présentant des traits communs, des ressem blances d'idées, de circonstances, de style, et manifestant par là une commune origine. i° - Sermo II de symbolo ad catechumenos {PL 40, 637-652) 2° - Sermo III de symbolo ad catechumenos {PL 40, 651-660) 30 - Sermo IV de symbolo ad catechumenos {PL 40, 659-668) 40 - De cántico nouo, sermo ad catechumenos {PL 40, 677-686) 5° - De ultima quarta feria {PL 40, 685-694) 6° - De cataclysmo sermo ad catechumenos {PL 40, 693-700) 7° - De tempore barbárico (I) {PL 40, 699-708) 8o - Tractatus aduersus quinqué haereses {PL 42, 1101-1116)

9o - Contra Iudaeos, Paganos et Arianos {PL 42, 1117-1130)

(1) Pour les problèmes historiques et littéraires concernant Quodvultdeus, voir l'introduction a notre édition du Litre Jes promesses et des prédictions de Dieu, Sources Chrétiennes n° toi, Paris 1964, p. 10-113. Cf aussi A. Lippold, Quodvultdeus, Bischof voit Karthago, dans R. É. 1. R, XLVII. Halbb. (1965), p. 1396-1398. (2) Le titre traditionnel depuis l'édition lyonnaise (1559) est Liber de promissionibus et praedictionibus Dei. Mais nous avons préféré l'intitulé sur lequel s'accordent les mss. T, G, P et A dans l'explicit. Voir notre édition de 'Sources Chrétiennes', p. 13-15. (3) R В 3i, 1914, p. 156-162.

vi

INTRODUCTION io° - De accedentibus ad gratiam I (A. Mai, sertn. 119, Noua Pair. Bibl. I, 251-264) = PLS III, I, 262-277 IIo - De accedentibus ad gratiam II (A. Mai, serm. 120, ibid I, 264-274) = PLS, ibid. 277-287 12° - De tempore barbárico (II) (A. Mai, serm. 121, ibid I, 274-282) = PLS, ibid. 287-298 H

Il proposait de les attribuer à l'un des premiers succes seurs d'Aurelius sur le siège episcopal de Carthage, Quodvultdeus, et même, dans une note, il se demandait s'il n'y avait pas lieu d'identifier à l'auteur de ces sermons l'auteur africain du Liber promissionum. Par des arguments d'ordre littéraire et historique, la dissertation de D. Franses {Die Werke des hl. Quodvultdeus, Munich 1920) devait rendre extrêmement vraisemblable cette hypothèse. Nous avons à notre tour, après avoir examiné les critiques suscitées par cette reconstruction, conclu qu'elles n'imposaient pas d'ob jections décisives et nous croyons même avoir pu ajouter quelques indices supplémentaires au faisceau de présomptions déjà réuni en faveur de ces attributions (s). Comme il fallait s'y attendre, l'examen de la tradition manuscrite ne nous a apporté aucune preuve irrécusable. Cependant, elle fait appa raître que le Liber a dû se présenter comme anonyme dès l'origine, et par la volonté même de son auteur, ce qui n'a pu qu'en favoriser l'attribution postérieure à Prosper d'Aquitaine, auquel l 'apparentaient plus ou moins vaguement son augustinisme et quelques ressemblances de forme : le plus ancien et le plus sûr de nos mss, le Treuirensis 36, daté de 719, ne donne aucun nom d'auteur, ni au début, ni dans l'explicit terminal. Il en est de même pour YHispalensis, du IXe siècle, si l'on laisse de côté des rajouts du XIIIe ou XIVe siècle sur le f. 1. Quant aux homélies qui ont dû trouver place immédiatement dans les collections africaines attribuées à Augustin, on pourra retenir comme indice en faveur d'une commune origine l'an cienneté ou la validité de certains groupements. Ainsi dans le Taurinensis (G. V. 26) du VIe siècle, VAduersus quinqué haereses, sous une forme fragmentaire, est associé au Contra Iudaeos ; ces deux textes et le De symbolo I complets sont présentés à la suite l'un de l'autre dans le Casinensis 173 du XIe siècle ; comme on verra ci-dessous, dans plusieurs manuscrits des (1) En fait, PLS III, 287-298 reproduit l'édition donnée par Dom G. Morin dans Sancti Aurelii Augustini traclatus sine sermoms iniditi ex cod. Guelferbytano 4096 (Kempten Munich 1917) p. 200-218. (2) Voir notre édition du Livre des promesses, p. 96-113. Cf. P. Courcelle, Quod vultdeus redivivas dans R É A, LXVII, 1965, p. 166-167.

INTRODUCTION vu IXe, Xe et XIe siècles, qui vraisemblablement reflètent un groupement antérieur, nous trouvons une série homogène dans laquelle les trois sermons De symbolo, le De cántico nouo, le De ultima quarta feria, le De tempore barbárico se font suite en une collection ouverte par l'homélie authentiquement augustinienne 'sur le symbole' (1). Enfin les deux sermons De accedeniibus ad gratiam sont étroitement solidaires du De tempore barbárico (II) dans deux de nos mss. C'est en nous référant à ce critère, mais aussi en nous appuyant sur de singulières ressemblances d'idées, de ma nière, de style avec les autres sermons que nous avons cru devoir ajouter à l'œuvre homilétique de Quodvultdeus, définie par Dom G. Morin et D. Franses, le sermon De quattuor uirtutibus caritatis dont l'attribution à notre auteur avait d'ailleurs déjà été proposée par Dom С. Lambot (2). Dans les mss. des IXe, Xe et XIe siècles dont nous avons parlé ci-dessus, ce sermon prend régulièrement place entre le De symbolo III et le De cántico nouo. D'autre part, la familia rité du prédicateur avec les Écritures saintes, qu'il dit avoir apprises ab infantia, son goût pour les nombres, pour les correspondances ingénieuses entre A. T. et N.T., pour certains symbolismes (les quatre points cardinaux par ex.), pour les citations profanes, enfin sa méthode d'exposition et plusieurs concordances d'expressions ou d'idées (ainsi VI, 1. 28-30 = Lib. prom. Г, XVII, 1. 29-30 ; X, 1. 4-6 rappelle Lib. prom. I, XXXVII, 1. 34-37 ; XIV, 1. 2 s. rappelle De ultima quarta feria II, 1. 30 et V, 1. 1) permettent de conclure que ce sermon est de la même main que ceux qui le précèdent et le suivent immédiatement dans la tradition manuscrite la plus ancienne. De cet ensemble littéraire, dont l'unité provient d'un in cessant combat contre les déviations doctrinales et, plus particulièrement, celles de l'arianisme véhiculé et propagé par l'envahisseur vandale, — œuvre d'un homme d'une grande modestie et d'une grande énergie tout à la fois, pourvu d'une culture générale honnête, tout nourri de la Bible en même temps que des ouvrages apologétiques et homilétiques d'Au gustin, et qui sans être un esprit original, n'en était pas moins doué d'une personnalité intéressante et attachante —, nous n'examinerons ici que les problèmes relatifs à l'établissement du texte. Ces problèmes, on le conçoit, ne se posent pas dans les mêmes termes pour le traité pseudo-prospérien et pour les homélies pseudo-augustiniennes. (1) Cette authenticité, il est vrai, a été mise en doute par F. Kattenbusch {Das apostolische Symbol, t. II, Leipzig 1900 p. 922) ; elle a été l'objet d'un nouvel examen par A. Sizoo dans Gere/ormeerd theologisch Tijdscbrift XLI, 1940, p. 286-301. Ce ser mon se trouve édité maintenant dans CC 46 (1969) p. 181-199. (2) Critique interne et sermons de Saint-Augustin dans S ludia patrística I, Berlin 1957, p. 122-123. Cf notre édition du Uvrt des promesses, p. 112-113.

vin

INTRODUCTION I) Le Liber Promissionvm et Praedictorvm Dei

La tradition manuscrite A notre connaissance, les mss. actuellement existants du Liber sont au nombre de six, dont trois sont incomplets ou présentent d'importantes lacunes ('). Même en y ajoutant le témoignage indirect que nous apporte, grâce aux éditeurs de 1711, un ms. aujourd'hui disparu, cela ne constitue pas cette 'large base manuscrite' que Paul Capelle, à la fin d'une notice sur la tradition du Liber, souhaitait pour une 'tentative de réédification' du texte (a). Description des manuscrits Treuirensis 36, (anno 719) Précieux codex de la Bibliothèque de Trêves (3) ; parchemin ; 115 fol., avec 22 lignes par page ; daté par le copiste de l'an née 692 de la Passion du Christ, ce qui doit correspondre à 719 de notre ère ; écrit en onciale tardive (4), avec d'assez nombreu ses gloses marginales en cursive contemporaine. Ce manuscrit qui porte aussi des corrections d'une main postérieure, est mal heureusement mutilé et présente une lacune considérable pour le texte du Liber : les folios qui portaient la fin de la Pars I (à partir du ch. XXXIII, début, depuis 'omnes actiones) et la Pars II (jusqu'à quelques lignes de la fin, 'constitutis') avaient disparu avant la reliure et la numérotation. Le Liber est suivi de deux textes très courts : (5) les Signa Antichristi (f. 113) et un centón sibyllin intitulé Versus Sibyllae (f. 113V-115). (1) Notre étude des mss. et notre établissement du texte du Liber étaient achevés quand nous avons eu connaissance du Codex Augiensis LXIV, du IXe siècle. Voir ci-après Pexcursus que nous consacrons à son témoignage. (2) Le texte du Psautier latin en Afrique {Collectanea bíblica latina IV, Rome 1913), p. 253.

(3) Description dans M. Keuffer, beschreibendes Verzeichnis der Handschriften der Stadtbibliothek zu Trier, I, Trier 1888, pp. 38-39, et dans E.A. Lowe, Codices Latini Antiquiores, IX, Oxford 1959, n. 1367. (4) Cf. J. Mallon, Paléographie romaine, Madrid 1952, p. 93. (y) Les Signa Antichristi sont publiés par M.R. James, dans Apocrypha Anécdota ( = Texts and Studies 2, 3 Cambridge 1893, p. 151 sq.) ; les Versus Sibyllae sont publiés et étudiés par В. BischofT, Die lateinischen Übersetzungen und Bearbeitungen aus den Oracula Sibyllina, dans Mélanges de Ghellinck 1951, I, pp. 124-125. Cf. aussi A. Kurfess, Alte lateinische Sibyllenverse, dans Theolog. Quartalscbr. 133, 1953, pp. 80-96, qui estime que cette traduction en latin vulgaire doit être antérieure à celle de Lactance, qu'elle n'utilise pas. On notera aussi que ce même ms. insère dans le texte du Liber, de façon très curieuse, les Actes du faux Concile de Césarée sur le comput pascal (ff. 8 v- 1 3 , entre la capitulation et le Prologue de la Pars V) : ce texte serait du VIIe siècle et pourrait bien avoir une origine africaine (cf. A. Wilmart, Analecta Reginensia, Studi e Testi 59, 1933, p. 20, n. I) ; il se présente ici suivant le type В de recension distingue par Cordoliani (A.L.M.A. XVII, 1943, p. 57-58 où l'auteur de l'article ne mentionne pas notre ms., pourtant le plus ancien de ceux qui donnent cette forme du texte).

INTRODUCTION

ix

Ce manuscrit paraît provenir du Nord de l'Italie (*). G Sangallensis 185, fin du VIIIe siècle. Ce ms. de la Stiftsbibliothek de Saint-Gall (2) est un parchemin de 218 pages, écrit en minuscule Caroline par plusieurs co pistes vraisemblablement et avec des abréviations très nom breuses. Il ne contient que le texte du Liber et a été apparem ment écrit à Saint-Gall. G2 II a subi une révision d'une main postérieure, comme le prouve la différence d'écriture et d'encre (3). Le réviseur avait songé, semble-t-il, à un travail systématique portant non seulement sur le texte, mais encore sur l'orthographe (noms propres, changement des cen/ dans des mots comme fulgentia écrit /ulgencia, mise d'une cauda sous les e représentant ae) ; mais il s'est vite lassé et sa révision n'a été ni continue ni partout aussi précise que dans les premières pages. Y Ce même ms. présente encore une particularité (4) : les pages 10 et 11, après la capitulation et l'incipit de l'ouvrage luimême, comportent une première copie, qui a été binée ensuite de deux grands traits, du début du Prologue de la Pars I (depuis 'Etenim diligendo' jusqu'à 'inferre non potuit'). Aussitôt après, le scribe, sans même aller à la ligne, a recom mencé à copier le Prologue, cette fois avec la phrase initiale 'Omnis fidei ratio spe dilectioneque concluditur' . Nous dé signerons par y le texte de la première copie qui n'est pas exactement identique à celui de la deuxième. P Vaticanus Palatinus lai. 273, IXe siècle. Ce ms. de la Vaticane (5) est aussi en parchemin ; 91 fol. ; écrit à raison de 30 lignes par page en minuscule Caroline régulière et soignée. Il serait originaire de Fulda (e). Il ne comporte aussi que le texte du Liber. (1) Cf. B. Bischoff, I.e., p. 124, qui hésite entre Italie et Sud de la France. E.A. Lowe, o.e., indique que le ms. a etc écrit en Italie (d'après l'écriture du texte), probablement dans le Nord (d'après les marginalia). M. В. Bischoff a bien voulu nous écrire qu'il souscrivait à ce dernier jugement et que la parenté de texte avec le ms. В (cf. infra) originaire de Reggio d'Emilia, confirme que T provient du Nord de l'Italie. (2) Description très détaillée, avec fac-similé des pp. 60 et 172 de ce ms., dans Lowe, Codices ha/ini Anliquiores, VII (Schwitzerland) Oxford 1956, n° 912. Cette no tice est due à la collaboration de B. Bischoff. (3) Lowe (i.e.) ne mentionne pas cette révision. (4) Cf. Capelle, Psau/ier, p. 231. (5) Description dans A. Reifferschcid, Bibiiolbeca palrum lalinorum itálica, I, Wien 1870, pp. 310-31 1.

(6) Nous tenons ce renseignement de M.B. Bischoff qui nous l'a décrit en ces termes : 'ohne jeden Zweifel im II. Viertel des IX. Jhs in Fulda geschrieben, zum Teil von noch angelsächsisch schreibenden Händen'.

x

INTRODUCTION

P2 II a subi une révision assez importante d'une main postérieure qui peut bien être aussi celle de l'explicit rajouté à la dernière page. H Hispalensis, loi, fin du IXe siècle. Ce ms., de la Bibliothèque Colombine à Seville, est omis dans les registres et inventaires publiés de cette bibliothèque. Aussi avait-il échappé aux investigations des chercheurs : il a été signalé à l'attention par la description minutieuse, suivie d'une étude paléographique, qu'en a donnée M. Tomás Marin l1). Comportant 99 fol. de parchemin, écrit en minuscule Caroline de la meilleure époque, ce codex fait suivre le Liber de différents textes hagiographiques. Les fol. 1-70 v qui con tiennent notre ouvrage, sont d'une même main. Le texte, malheureusement, n'en est pas complet. Le copiste s'est arrêté au milieu d'une phrase du ch. 34 de la Pars III (... 'neque angélus neque principatus neque') (2) et toute la fin fait défaut. Selon T. Marin (Le, p. 181 sq. et p. 189), ce ms. serait de la fin du IXe siècle ou du commencement du Xe et pro viendrait peut-être du Nord de l'Italie. B. Bischoff, pour sa part, le daterait volontiers du troisième ou quatrième quart du IXe siècle, il le tient pour originaire d'un scriptorium situé dans la région centrale de la France (s). В Oxoniensis, Bodl. Canon, pair. lat. 184, milieu du Xe siècle. Ms. de la Bodléienne (4) ; parchemin ; 101 fol. écrits sur deux colonnes en minuscule Caroline d'une calligraphie parfaite. Il provient de la bibliothèque de l'église cathédrale de Reggio (Emilia) et il a été vraisemblablement écrit dans le Nord de l'Italie. Le texte du Liber y est suivi (fol. 100 * - 101) des (1) Un nuevo códice Carolina (Bib/. Colomb. Ms. loi), dans Hispania Sacra 12, 1959, pp. 165-189. (2) C'est au milieu du f. 7ov que le copiste s'est ainsi intetrompu. T. Marin y voit un argument de plus pour penser que le codex n'est pas factice, mais unitaire dès l'origine {I.e., pp. 175-176, n. 30). Signalons aussi une autre lacune : Pars II, duch. XX, $8, au ch. XXI, 40 (p. 107, 54 — p. 109, 35 de notre édition). Le copiste s'est arrêté au milieu de la ligne 1 8 du f. 40, il a laissé en blanc le f. 40v et a repris sa transcription au f. 41 , ligne 1 1 . Il avait dû prévoir cet espace pour copier la partie du texte qu'il omettait : peut-être était-elle gâtée dans son modèle. Son projet de recourir à un autre modèle n'a pas eu de suite. Il est possible que les choses se soient passées de la même manière pour toute la fin. (3) Indications communiquées par lettre. B. Bischoffest frappé par la similitude de notre Hispalensis avec le Bruxellensis 1 79 1 -4 (48 1 ) . Le scriptorium français dont tous deux seraient originaires, devrait être cherché dans la région comprise entre Auxerre et Lyon. Plusieurs marginalia de H seraient d'une main du Xe siècle. (4) Description dans H.O. Coxc, Catalogi Codicum Manuscriptorum Bibliotbecae Boldleianae, Pars III, Cod. graecos et latinos Canonicianos complectens, Oxford 1854, p. 394. Cet ouvrage indique ce ms. comme du début du Xe siècle ; mais M.B. Bischoff pense qu'il est du milieu (renseignement communiqué par lettre).

INTRODUCTION

xi

Versus Sibyttae qui figurent dans le ms. de Trêves. Il comporte quelques corrections d'une main postérieure. W Guelferbytanus 18. 4 Aug 2°, XIe ou XIIe siècle. Ms. de la Bibliothèque de Wolfenbüttel (*) ; parchemin ; 137 fol. écrits en minuscule avec beaucoup de soin. Le texte du Liber y occupe les fol. 1 à 87 ; le reste contient des Prouerbia attribués à Sénèque, ainsi qu'un certain nombre de Lettres de Saint Jérôme. Pour notre ouvrage, ce ms. comporte quelques lacunes considérables provenant de son modèle et qui ont fait disparaître des chapitres entiers de la Pars III et du Dimidium temporis (Pars III : ch. VII à IX compris ; ch. XI à XXXI compris ; ch. XXXIV ; ch. XXXVI ; — Dim. temp. : ch. XX, début ; ch. VI, fin). R Ce ms. (Remigiano - Remensis) étant aujourd'hui perdu, nous désignons par ce sigle, après P. Capelle, les nombreuses leçons qui nous en sont connues par l'édition parisienne de 1711. Il appartenait à la bibliothèque de l'Abbaye de Saint Rémi près de Reims et il a probablement été détruit dans l'incendie de 1774 (2). Le moine de cette abbaye qui procéda à la collation utilisée ensuite par les éditeurs Lebrun des Marettes et Mangeant, le décrivait alors comme dépassant les huit cents ans ; il précisait qu'il avait été écrit au IXe siècle par les moines Leutbertus et Adeloldus (s). Ce ms., copié probablement en pays germanique, signé et peut-être daté, contenait-il autre chose que le texte du Liber ? Nous l'ignorons. En tout cas, on ne doit pas le confondre, comme l'a fort bien vu Schoenemann, avec un autre Remigiano - Remensis dont (1 ) Description dans O. v. Heinemann, Die Handschriften der Herzoglichen Bibliothek %u Wolfenbüttel, 1895, II, 2, pp. 222-22;. Notre ms. y est indique du Xe siècle. Mais P. Capelle (Psautier, p. 228 n. I) fait état d'un renseignement qui lui avait été donné par le bibliothécaire de Wolfcnbiittel : d'après celui-ci, le ms. 'doit être du milieu du XIe'. Cette indication m'a été confirmée par le Dr Butzmann, bi bliothécaire en 1958, qui a bien voulu procéder sur ma demande à un nouvel examen du ms. et qui m'a écrit (26-9-1958) : 'Die Gründe, die O.v. Heinemann bewogen haben, die Hs. 18. 4 Aug. 2° in das X. Jahrhundert zu setzen, sind mir nicht deutlich. Die Handschrift wirkt schon auf den ersten Blick wie ein Erzeugnis des XI. Jahrhunderts, ein Eindruck, der sich bei näherer Betrachtung durchaus bewährt'. Quant au lieu d'origine de ce ms., il semble bien que ce soit l'Allemagne. La première feuille porte, écrits par une main du XVe siècle, ces mots : 'Iste liber pertinet ad sanctum Èrhardum in Ratispona''. M. BischofT, auquel nous avons com muniqué quelques photocopies de ce ms., nous a confirme la provenance alle mande, mais il serait, selon ce savant, de la première moitié du XIIe siècle. (2) C. Schoenemann (dans PL 51, 63) ; P. Capelle, Psautier p. 227, n. 3. (3) 'Quem testatus est loo annos excederé, cum scriptus uidealur nono saeculo opera Leulberti et Adeloldi monachorum' (PL 5 1, 868). Nous connaissons deux autres pro ductions d'Adeloldus (ou Adaloldus), le Bernensis 522 et le Reginensis latinus 191 qui proviennent de Saint-Rémi et sont datés par les paléographes des IXe-Xe siècles. Cf P. Petitmengin, RÉL, XLVII, 1969, p. 565.

xii

INTRODUCTION

font état les mêmes éditeurs de 171 1 et où se trouvaient trans mis plusieurs opuscules de Prosper d'Aquitaine (l'Epistula ad Rufinum, les Responsiones ad obiectiones Gallorum etc..) (') . Classement des mss. Une première tentative de confrontation et de classement avait été faite par P. Capelle à propos du texte des Psaumes cités dans de Liber (2). Mais deux témoins importants, В et H, étaient restés inconnus de lui ; d'autre part, il n'avait appris qu'au dernier moment l'existence de W et n'avait utilise son témoignage que sur quelques points de détail. Pour les témoins qu'il avait pu examiner, il avait conclu à l'existence de deux rameaux dans la tradition du Liber. Notre propre étude, faite sur une base plus large, ne confirme que partiellement ces vues. Car si В s'insère dans un des deux groupes de mss. reconnus par P. Capelle, il n'en va pas de même pour H. Indépendance de H par rapport à T, B, G, P, W, (R) Un certain nombre de fautes communes à T, B, G, P, W, R, et absentes de H permet de postuler l'existence d'un ancêtre — que nous appellerons ф — auquel remontent les six premiers mss. et dont ne dépend pas le ms. de Seville. Il s'agit notam ment de 3 omissions et d'une addition (3). p. 19, 27 : 'conroborari per spiritum eius in interiorem hominem', en une citation de Eph. 3, 14-19, a disparu dans T, B, G, P, W, (R) p. 55, 14 : 'Vbi quinqué milia ex quinqué panibus et duobus piscibus pauit' H, ont. cett. p. 4, 10 : 'benedicti' H, от. cett. P- I55. 59 : addition de 'tertia pars libri' (libri ont. W) après 'capitulis' dans T, B, G, P, W (R) (Il s'agit manifestement d'une indication marginale in corporée par erreur au texte). Il convient d'ajouter à ce relevé plusieurs leçons, propres à H, qui représentent le texte originel en face d'altérations communes aux six autres mss.

(1) Cf PL. 51, 63. On ajoutera qu'il parait à première vue impossible que le même codex contint, à côté du texte déjà considérable du Liber, celui de différents ouvrages de Prosper occupant à eux seuls jusqu'à 178 colonnes de la PL de Migne. (2) P. Capelle, Psautier, pp. 227-255 : 'Les Manuscrits du Liber Promissionum et Praedictorum Dei'. (5) Ci-dessous nous renverrons à la page et à la ligne. La numérotation des lignes étant établie par chapitre, il peut arriver que la même page comporte deux ou même trois fois le même numéro de ligne : nous les distinguerons alors en indi quant entre parenthèses le paragraphe (caractère gras).

INTRODUCTION

хш

p. i, 2i

: Fiunt simul H, FS TGP, Frs B, Fres W, Fratres R (») p. 8, 40 : nouo H, nato cett. p. 9, 6 : differentia atque H, differentiasque T В G P, differentiaque W p. 11, 9 : librata ratione H, libratione cett. p. 17, 15 (7) : postea spinis H, post aerumnis (aereu- B, aerumnosis P2 W) cett. p. 36, 5 : iutus H, iustus TBG, iussus PW P- 37- 25 : habitum membra H, habitu (-tu В) umbra ТВ, habitum GPWR p. 47, 5 : uirum H, dum TBG, от. PW p. 157, 20 : secuta H, secutus cett. Pour la partie du texte où nous fait défaut le témoignage de T, nous avons relevé toute une série de fautes communes à B, G, P, W, (R). Leur absence de H montre également l'in dépendance de ce témoin par rapport au reste de la tradition. Signalons en particulier 3 omissions et 6 leçons fautives. Omissions : p. 80, 9 : in lecto duo, unus adsumetur, alius relinquetur H, от. cett. (citation de Le 17, 34 insérée dans Mt 24, 40-41. Que H représente bien ici lé texte originel, c'est ce que prouve la conformité de sa citation avec le ms. e de la Vêtus Latina et avec Augustin, In Psalm. 132, 4) (2). p. 62, 26 : mundialis doctrina qua H, mundialis qua cett. p. 80, 25 : principem tenebrarum filii tenebrarum H, principem tenebrarum cett. Leçons fautives : P- 59» 45 : laeduntur animae redimendae H laeduntur in anima (-mam В) redimenda (-dae B) cett. p. 68, 11 : ueteri populo H, ceteri (-ro P) populo BGP, populo W p. 74, 7 : contextione H, taxatione cett. (la leçon de H est garantie par Augustin, Contra litt. Petil. 2, 104, 239 CSEL 52, p. 154, 8 : 'contextio uestis sacerdotalis') p. 80, 13 : uagantem H, uacantem cett.

(1) L'ancêtre commun de T В G P B7 R s'était sans doute servi de F.S., abrévia tion par suspension de FIVNT SIMVL. Cette abréviation n'a plus été comprise, elle a été interprétée, dans les mss. les plus récents de ce groupe, comme une abréviation par contraction. Sur ces deux types d'abréviations, cf. B. Bretholz, Laleimicbe Paläograpbie, г. Aufl. Berlin 1912, p. 104, et L. Schiaparclli, Awiamento allô studio délie abbreviature latine nel Medioevo, Firenze s.d. (1926), p. 86 sq. (2) Renseignement donné par B. Fischer, qui a bien voulu consulter pour nous le matériel de la Vêtus Latina.

xiv p. 139, 31 P- x55. 54

INTRODUCTION : idque H, itaque cett. : plaga micante H, plaga migante В, placante G P, plaga W

Nous sommes ainsi amenés à admettre l'existence d'un ms. ф, ancêtre commun de T, B, G, P, W, R, et qui com portait déjà un texte passablement altéré du Liber. Il était sans doute en onciale, comme les fautes migante, uacante, vues ci-dessus, permettent de le supposer (1). De ce ms. dérivent deux familles, ou deux rameaux, qui correspondent d'ailleurs à la répartition géographique de nos témoins. La famille italienne : T et В Existence d'un ancêtre y A l'intérieur du groupe de mss. dérivant de ф, la parenté de T et de B, d'âge différent, mais sans doute originaires l'un et l'autre de l'Italie du Nord, était probable au départ, du fait de leur identité de contenu (Liber associé aux Versus Sibyllae) . L'étude de leur texte respectif l'a confirmé définitivement en faisant apparaître plusieurs fautes communes, très dé monstratives. Addition : p. 156, 21 : Les derniers mots du Prologus sub gratia sont suivis de EXPL PROMISSIO IMPLETA DE IOHANNE dans T et B, seuls mss. à présenter cette addition fautive. Omissions : p. 194, 24-25 (5 mots) p. 213, 23 (5 mots) Altérations : p. 1, 4 : regulis T B, regalis cett. p. 4, 73 : pascha et figurata T B, paschae figuratae cett. p. 6 : MANIFESTATA ET GRATIAE T В MANI FESTE GRATIE G P H p. 11, 14 : ad similitudinem T В, ac similitudinem (—ni P W) cett. p. 28, 46 : seorum T, eorum B, sanctorum cett. (1) Dans la partie du texte pour laquelle H manque, nous relevons deux fautes communes à toute notre tradition, et dont il est impossible de déterminer si elles remontent я ф, ou à l'archétype w : p. 204, 25-26 : 'contra hebreos' T BG P ('contra eos' dans B^est une correction de la leçon précédente). Il convient de restituer, selon la version africaine de l'Apocalypse : 'contrahere eos' (la corruption en 'contra hebreos' s'explique très aisément dans un ms. en onciale ou en capitale). p. 204, 27 : 'examina' Г В G R, 'ex anima' PW, où il faut lire certainement 'et semina' (la faute semblerait indiquer que ф ou w avait été copié sous la dictée).

INTRODUCTION

xv

p- 50, 22 p. 158, 8 p- 160, IS

: sed T B, se cett. corpore T B, cor per cett. pro dominica sepultura T В, ut morituro pro nobis cett. p- 183, 34 : plurimum T B, patricius cett. solitudine T B, solutionem cett. p- 193, 36 : post T B, lupos cett. p- 195, 17 : luminaris T B, lunaris cett. p- 210, 31 220, 36 sub flagitiis T B, suñragiis cett. pcandalistarum T B, scandalistarum cett. p- 221, 54 D'autre part, l'existence de fautes propres à Г et de fautes propres à В permet d'écarter l'hypothèse d'une filiation directe. Les leçons énumérées ci-dessus devront donc être imputées à un ancêtre, que nous appellerons v, probablement écrit en onciale, comme T, dont il a sans doute été le modèle. T Parmi les fautes particulières de ce ms., citons le saut du même au même qui a fait disparaître 'creata non erant eaque operienda' (p. 29, 12 (21)), ainsi que les corruptions suivantes : : aram T, arcam cett. P- 20, 54 16 25. : inquit ter T, inquit ei H В G P, от. W p: hères esse T, haereses esse cett. p- 28, 34 : uiderit T, diuideret cett. p- 28, 43 20 36, : mittentemque T, mitemque cett. P: earn T, Euam cett. p- 39. 41 : uirgine T, carne cett. p- 178 .19 Les confusions des e et », des b et «, sont particulièrement fréquentes dans ce ms. Comme nous l'avons dit plus haut, il n'a pas été l'objet d'une révision systématique. On y relève sans doute quelques retouches d'une main postérieure, mais qui se bornent à des corrections d'erreurs manifestes ou à des alignements de noms propres sur l'usage de la Vulgate (ainsi T avait conservé partout la forme Ambacum venue de la LXX et indubitablement originelle dans le texte du Liber : le cor recteur de T la ramène à l'usuel Abbacuc, p. 43, 31 etc.). Quoique fautif quelquefois, T constitue notre témoin le plus sûr. Il est très regrettable que nous n'ayons pas son té moignage pour plus d'un tiers de notre texte. В В également comporte de nombreuses fautes qui lui sont particulières : des haplographies (omission de qui, p. 1, 3; Valentiano pour Valentiniano, p. 40, 56 ; haec referens pour haec aegre ferens, p. 35, 7 (27) ; nobis pour nobilis, p. 198, 81 ; inclusione pour in conclusione, p. 222, 82) ; des dittographies (frugum tuù pour fructuum, p. 17, 8 ; regem gereret pour rem gereret, p. 13, 16) ; des erreurs par mélecture (comme commune matrem pour communem aerem, p. 15, 10 (6), et nostrç seuex

xvi

INTRODUCTION

iendüur pour nostra est extenditur de tous nos autres témoins, p. 19, 18-19). Beaucoup de ces fautes s'expliquent par l'écri ture minuscule : confusions entre и et a, entre a et 0, entre r et s (ainsi ponam pour panum, p. 74, 71 ; atque pour utque de T, lui-même fautif pour utique, p. 199, 29 ; dicitus pour áici¿«r, p. 55, 25 ; praesentatus pour praesentantur, p. 57, 4). Signalons enfin quelques omissions isolées (1). La comparaison avec T nous permet aussi d'établir que le texte de В porte quelques traces d'altérations sous l'influence de la Vulgate : en deux passages, ce ms. s'écarte du témoignage de T qui nous a certainement conservé la leçon authentique : unigenitum, conforme à la Vulgate, pour unicum donné par Г et Я et garanti par Cyprien, Ps. Augustin (p. 32, 3 = Gen. 22, 2 ; ci Vêtus Latina, Genèse p. 230) ; quem, conforme à la Vulgate, pour quid de T, qui doit provenir d'une traduction ancienne et littérale (p. 157, 15 = Act. 13, 25, grec ri). Ceci est propre à éveiller notre méfiance. Or В est souvent notre unique témoin pour remonter à y. Dans un cas où nous ne pouvons faire la comparaison avec T, nous sommes amené à supposer une altération du même ordre : p. 134, 57, В seul a Heliam (HGPW : Helisaeum) par fidélité à l'Écriture Sainte qui prête effectivement au prophète Élie, et non au prophète Elisée le miracle raconté par l'auteur (IV Reg. I, 9-14) ; il n'est pas douteux cependant que l'erreur ne remonte à ce dernier puisque tout le développement concerne le prophète Elisée (cf. p. 134, 45). Cette rectification fautive dont nous ne pouvons évidemment pas affirmer qu'elle était absente de T, nous la croirions volontiers propre au texte de В puisqu'elle est conforme aux tendances qu'il accuse vers une révision des énoncés scripturaires (*). La famille germanique : G, P, W, R Existence d'un ancêtre x. Ses caractéristiques Un très grand nombre de fautes de tout genre, communes soit à G, P, W et R (3), soit à G, P et W, nous permet de ranger (1) Saut du même au même : p. 25, 6 ; p. 41, 15 (33). Pour les omissions qu'on rencontre là où manque T (p. 62, 21 ; p. 65, 18-19 ! P- 74> IO > P- "3> 27-28 ; p. 141, 78-79), il est évidemment impossible d'établir si ce sont des fautes propres à В ou venant de y. (2) Du correcteur de B, il y a peu à dire ; son travail n'a pas été systématique. Il s'est borné à rajouter dans quelques cas, au bas de la page ou en marge, des mots ou lignes sautés par le copiste (ainsi p. 41, 15 (55) ; p. 141, 78). Quelques unes de ses corrections sont mal inspirées (ainsi p. 150, 34 où il altère la leçon déjà fautive 'cogitant in mqaissima' en ajoutant me au dessus de in). (3) Notre information sur R est à la fois indirecte et lacunaire ; il est douteux que l'auteur de la collation ait noté tous les écarts fautifs de son ms. par rapport au texte des éditions imprimées.

INTRODUCTION

xvii

dans une seconde famille d'origine germanique ces 4 mss. On ne peut les énumérer toutes, en voici quelques unes des plus caractéristiques : ante istiim (— lud dans PW) pour antichristi (p. 12, 46) ; uirorum pour uiuorum (p. 13, 23) ; conclusit (—dit dans W) pour consumpsit, (p. 39, 19) ; liber et sanctus uir pour liberet sanctos uiros (p. 42, 4) ; totius (—ties К) pour ocius (p. 64, 6) ; prouocaret pour probaret (p. 106, 29) ; m puero, qui est dénué de sens, pour impudicae (p. 196, 24) ; expresserit pour expers erit (p. 14, 10) (*) ; tenueret (—r»/ dans P2 W7) pour te nouerit (p. 18, 18) ; conscientia pour consentiant (p. 46, 37) ; picridinibus au lieu de picridibus (p. 62, 15) ; inlecebres (—6ns dans WP2) au lieu de »и leprae (p. 82, 59) ; praedicatores pour praeuaricatores (p. 202, 22) ; portas pour partes (p. 213, 22). On notera aussi de nombreuses omissions causées le plus souvent par des phénomènes d'homéotéleutes, et allant de quelques mots sautés jusqu'à deux ou trois lignes (2). La pré sence en G, manuscrit le plus ancien du groupe, de fautes qui lui sont propres (3) interdit de penser que les autres dérivent de lui. Il faut donc supposer l'existence d'un ancêtre commun à G, P, W, R, que nous baptiserons x : il était probablement écrit en minuscule et portait un texte déjà très corrompu par 1 etourderie et la négligence des copistes. Mais il y a plus. Dans les citations scripturaires, le texte de x se dénonce comme altéré sous l'influence de la Vulgate. La substitution de l'énoncé hiéronymien à celui des 'vieilles latines' que conservent beaucoup plus fidèlement T et B, ou В seul quand T manque, est manifeste dans un très grand nombre de cas : cuneta, substitué à omnia (p. 38, 13 = Job 1, 11) ; esse se aequalem, substitué à esse aequalis (p. 158, 12 (4) = Phil. 2, 6) ; tres sunt qui testimonium dant substitué à tria sunt quae testimonium dicunt (p. 171, 14 — / Jo. 5, 7-8) ; honorificabo, substitué à glorificabo (p. 180, 20 = Rom. 8, 13) ; mensi fueritis, substitué à metieritis (p. 182, 11 (39) = Matth. 7,2) (4) etc.. C'est surtout dans la Pars III, le Liber devenant alors presqu 'exclusivement un recueil de testimonia, et pour les textes le plus souvent cités, en particulier ceux du N.T., que ces retouches ont été opérées. Dans un cas même, il s'agit d une interpolation de l'énoncé de la Vulgate : pour la citation de Ps. 88, 35 (p. 108, 65), В a une leçon non reprobabo qu'il y a lieu de tenir pour authentique. Dans GPR, on lit non faciam (1) Cette faute et les suivantes ne sont attestées que par G P W. Nous ignorons comment se comportait R. (2) Omission très caractéristique dans G P W R, p. 15, 23-26 ; transposition commune aux mêmes mss. p. 12, 53 ; nombreuses omissions de G P IF (sans té moignage de R) : p. 12, 49-50 ; p. 32, 5-6 ; p. 72, 16-17 ; p. 129, 47-48 ; p. 154, 27-28 ; p. 155, 43 ; p. i6o, 8-10 ; p. 186, 108 ; p. 193, 39. (3) Voir infra, p. XIX et n. 4. (4) Voir encore p. 166, 4 (17) ; p. 172, 4 ; p. 181, 9 ; p. 204, 1 1.

xviii INTRODUCTION irrita, non reprobabo (l), dont le doublet s'explique par une glose marginale (l'expression correspondante de la Vulgate, 'non faciam irrita') passée dans le texte de x. Ce ms. devait porter un texte corrigé et altéré par des copistes qui avaient voulu le rapprocher de celui des Ecritures Saintes avec lequel ils étaient familiers. Ainsi, dans le récit de la restitution de l'arche (cf. / Reg. 6), au pudique donis de В (et de H) qui est certainement la bonne leçon, GPWR substituent sous l'in fluence du passage scripturaire une leçon anis qui n'est guère conforme à la modestie de langage de l'auteur (p. 119, 46) (*). Une interpolation, comme celle qu'on trouve au début du dernier chapitre de la Pars III (cf. p. 188, 6) (s) et une altéra tion comme celle du ch. XXXIII de cette même Partie (cf. p. 177, 7 (34) (4) font voir que le texte de x avait été fâcheuse ment marqué par la science biblique souvent intempestive d'un librarius (s). Ce travail de correction ne s'était pas borné, semble-t-il, aux citations scripturaires. En dehors de celles-ci, la plupart des divergences entre x et y, sauf cas de faute manifeste dans ТВ, font apparaître que les leçons du premier groupe remontent par 'emendation' à un texte corrompu que le second a cor rectement transmis. Ainsi ut puto de GPWR en face de utpote de ТВ (p. 19, 32) s'expliquera par une corruption utpute qui aura été malencontreusement corrigée (•) ; le banal inlusori de GPWR s'oppose à osori de ТВ (p. 183, 42) dont il procède sans doute par l'intermédiaire d'un fautif usori ; un imparfait sustentabant se substitue dans GPWR à un accusatif (1) W présente une leçon : nonfaciam irritabo, non reprobabo, qui est une retouche de la leçon de G P R. Cf. Capelle, Psautier p. 229. Le témoignage de H fait défaut pour ce passage. (2) Voir encore des cas semblables : p. 174, 19 (= Maith. 28, 3) où au metuendus de Г В se substitue dans G P R (W manque) un gloriosus plus proche du texte sacré {•Situt fulgur' Vulg.) ; p. 51, 59 ; p. 175, 4 (2»). (3) L'auteur du Liber cite un témoignage de Malachie dont les premiers mots ressemblent au verset 3 du Ps. 1 1 1 tel qu'on le lit dans la Vulgate. Le copiste note en marge : Vautd. Cette glose passe dans le texte de x tres malencontreusement puisque GPWR coupent en deux morceaux la citation de Malachie et qu'ils en attribuent le second à David. (4) Au lieu de 'Et paulo post' (tout à fait correct puisque, après avoir cité Jer. 31, 31-32, l'auteur annonce la suite Jer. 31, 33), G P R ont 'El Paulus apostolus', né de l'émendation d'une corruption probable du texte précédent par un copiste qui savait que ce passage de Jer. était cité dans l'ÉpItre aux Hébreux. W sur ce point corrige l'erreur de x : il a item. (5) On expliquera de la même manière la leçon de G P W R p. 60, 64 (remanie ment d'après la Vulgate d'un énoncé inexact de I Jo. 3, 15, énoncé garanti par В et H), l'addition de 'talium est enim regnum caelorum' par les mêmes mss. pour com pléter une citation de Matth. 19, 14, p. 79, 24 (là encore l'accord de В et H garantit que la forme tronquée de la citation provient du texte originel), la variante ad patrem de G P W R, en face de cum pâtre de H et B, par souci de fidélité au récit de IV Reg. 4, 18 (p. 133, 7). (6) utpote appartient bien à la langue de l'auteur du Liber (cf. encore p. 150, 38).

INTRODUCTION

xix

absolu sustentantes, garanti par В et H (p. 66, n) tout à fait conforme à la langue de notre écrivain, mais que le copiste n'a pas hésité à corriger (*). Ces indications suffiront à faire apparaître que le texte du Liber dans les mss. issus de x était marqué par des interpola tions, des fautes, des corrections maladroites ou malavisées. G et le groupe P W Entre les trois mss. existants qui permettent de reconstituer x, il n'est pas malaisé d'établir et de définir les rapports. G présente un grand nombre de fautes caractéristiques com munes à lui et à P (2). Jadis P. Capelle proposait de voir dans P une simple copie de G, faite par un scribe qui aurait sub stitué le texte de la Vulgate aux énoncés scripturaires de son modèle (3). A cette hypothèse paraît s'opposer le fait que G comporte quelques fautes qui lui sont propres (4). En tout cas, ce ms. doit avoir été le reflet fidèle de l'ancêtre du groupe G P W. D'autre part, la parenté étroite de P et de W est postulée par un grand nombre de fautes communes à ces deux mss. : altérations (8), interversions de titres de chapitres (e), déplace ments de mots (7), omissions très nombreuses (8). Que l'on admette l'existence d'un ancêtre commun x' ou que l'on préfère supposer que W dérive de P lui-même par une série d'intermédiaires (9), il demeure que le texte de P F se ca ractérise par les traits suivants : i°) altération des énoncés scripturaires sous l'influence de la Vulgate : ainsi pour Gen. 3, 16, cité p. 15, 3, omission de multiplicans ; pour Gen. 3, 18, cité p. 16, 6 germinabit au lieu de pariet donné par H T В G ; pour Exod. 32, 25, cité p. 77, 28, est dotnini, au lieu de ad dominum donné par H В G R et (1) Voir encore d'autres cas du même genre : p. 27, 9 ; p. 51, 16 ; p. 58, 12 ; p. 124, 5. (2) Altérations : expugna (p. 4, 78) ; unguens (p. 5, 50) ; comminutndo domus (p. 62, 1 5) impíos beredet (p. 89, 95) ; uerefuga (p. 204, 6) etc.. une dittographie caracté ristique comme celle de p. 36, 21-22 : qua gentilis populi qua imocuum gentilisfuror ; P comme G ne distingue pas les chapitres de la Pars II. (3) Psautier, p. 230. (4) Signalons notamment l'omission de la p. 17, 16 (7) et de nombreuses cor ruptions : p. 1,4 (pa/rimonie) ; p. 1 , j (ceiera) ; p. 1,6 (catellos) /p. 1 , 16 (te) ; p. 11, 3 (conuictio non) ; p. 37, 24 (uicem) etc.. (j) Confictionem p. 11, 5 ; contendere! p. 19, 17 ; totum dudum p. 93, 36 ; Abcoritane p. 186, 106 ; etc.. (6) Dans la capitulation (p. 6, 73-78), interversion des titres des ch. XXXVI, XXXVII et XXXVIII. (7) Par ex. p. 19, 17-18. (8) p. 21, 82-83 (quatre mots) ; p. 40, n-12 (deux lignes) ; p. 48, 10 (sept mots) etc.. (9) Il n'y a pas de faute caractéristique propre à P.

xx

INTRODUCTION

conforme au texte de la LXX ; pour Ps. 131, 8, cité p. 74, 70, sanctificationis au lieu de sanctitatis donné par В G, etc.. 2°) correction conjecturale du texte fautif de x : Quelques exemples suffiront pour illustrer cette caractéristique de P W : p. 115, 98, le texte de ф, Instantem et flentem (B) s'était altéré dans x en In tantem et flentem (attesté par G); dans P W nous lisons In tantum fiente ; p. 195, 30, le texte primitif nomen asciscunt (T), devenu nomen nasciscunt en x (G), est malencontreusement corrigé en nomen nanciscuntur dans P W ; p. 119, 41, la bonne leçon grant ahocique plaga (В) aboutit à celle de P W : graui trucique plaga, parce que le fautif graua hocique de x (G) a provoqué une correction ; p. 48, 29 le correct audiendi, devenu audiendum (G), se transforme en un prétentieux ad hauriendum avec P et W. Ainsi le texte de ces deux mss. étroitement apparentés et dont l'un peut-être dérive en droite ligne de l'autre, porte des traces évidentes de retouches et de corrections. W manuscrit contaminé Porteur d'un texte proche parent de celui de P, W n'en a pas moins une physionomie très originale. A côté des très grosses lacunes énumérées plus haut et qu'il hérite sans doute de son modèle direct, il contient un grand nombre de fautes propres, omissions en particulier. Ses désaccords avec les autres mss. s'expliquent par les traits suivants : a) tendance systématique à la correction du texte réputé inintelligible : ainsi la leçon authentique Torquatus occidit de H В (p. 107, 35), déformé en torquatur occidit (G), mal corrigé en torquetur occiditur (P) prend une allure apparemment correcte avec le torquetur et occiditur de W ; accelerate, dans le même ms., veut corriger la leçon inintelligible acceleritate (P) produit de l'altération du primitif ea celeritate (p. 148, 37) ; devant appompei (apopompaei p. 82, 78), W n'hésite pas à écrire a mensa (1). b) recours fréquent à la Vulgate pour les citations scripturaires : Les exemples abondent dès les premières pages du Liber : pour Gen. 2, 7 cité p. 13, 7, W est seul à substituer le spiraculum de la Vulgate au spiritum garanti par les autres mss. de même qu'il a seul uirago au lieu de mulier (p. 13, 13 = Gen. 2, 22) et manípulos à la place de gremia (p. 42, 20 (34) =

(1) Autres exemples de restitutions malheureuses : potito strata (p. 185, 77); in fronte speciosi ¡empli (p. 185, 94). Plusieurs fois W s'accorde avec T В contre G P R (ainsi p. 208, 1 1 où il a le correct tortuosa en face de la leçon fantaisiste torloriosis) ou de GP (ainsi p. 210, 32). On peut supposer qu'il a eu recours à un ms. issu dey, ou apparenté à H.

INTRODUCTION

XXI

Gen. 37, 7). Quelquefois même la retouche ne porte pas sur un ou deux mots, c'est tout l'énoncé de la Vulgate qui vient remplacer celui de la version antique (ainsi pour Habac. 3, 17-18, p. 188, 15 sq.). c) on notera aussi, à côté des omissions fautives et de quel ques autres qui répondent à un désir de raccourcissement ('), certaines additions ou interpolations (2). d) Plusieurs variantes propres à W et à H, ou propres à W seul, ne paraissent pouvoir s'expliquer que par l'hypothèse d'une tradition contaminée. Ainsi : p. 3, 56 qua H W, quia celt. P- 3. 58 qua H W, от. cett. p. 6, 68 miserunt H W , от. cett. Une leçon isolée de W (p. 65, 13) semble bien apporter la preuve que deux états du texte ont été ingénieusement combinés : tandis que d'une part H et В portent : quam si quis excederet, uermibus corruptum ... proiciebat, et que d'autre part G, P, R ont un texte corrompu sous cette forme : quam si quis excatiscere (scatescere P R), uermibus etc., W donne le texte suivant : quam si quis excederet, scatescere uermibus dum coepisset, corruptum ... proiciebat. De façon analogue, p. 188, 18, W seul présente la leçon sapientes mundi satis congrue. Les deux mots satis congrue ne figurent dans aucun des autres témoins (H ici manque). Il n'est guère probable, vu que rien ne l'appelait, qu'il s'agisse ici d'une correction. Nous préférerions penser que W nous a conservé un élément du texte originel qu'une faute mécanique aurait fait disparaître de ф. Il y aurait lieu de restituer : satis congrue sapientes mundi. De même p. 196, 41, W est seul à avoir inclusit (ici également H fait défaut), et dans ce cas encore, ce ms. pourrait nous avoir conservé le texte originel. e) W se caractérise encore par une disposition particulière : la capitulation, au lieu d'être présentée intégralement après le Prologue initial comme dans nos autres mss., s'y trouve distribuée en tête des différentes parties du livre. Ce ms. est seul aussi à désigner le Dimidium Temporis comme Pars Quarta (cf. p. 190) (s), comme à faire précéder le chapitre terminal de ces mots : Conclusio Libri (cf. p. 219). Il n'est pas douteux que ces divers aménagements ne sont pas primitifs. Toutefois, il nous semble que W a raison contre tous les (1) Par ex. seul W designe les 13 derniers chapitres par le titre de Gloria Sancto rum ; les autres mss. ont Gloria regnumque sanctorum. (2) Par ex. p. 87, 33 l'addition de 'id est inter duo testamenta uel eliam inter duos ¡airones'. (3) Remarquons toutefois que, dans H, la capitulation parle d'un liber quartiis. Cf infra p. XXIV.

xxii

INTRODUCTION

autres mss. quand il fait débuter à In eadem captiuitate (p. 139) le ch. XXXIV de la Pars II consacré à Daniel et à In hac captiuitate (p. 147) le ch. XXXVII de la même partie con cernant Esdras. Sur ce point encore, nous pensons que W reflète un élément étranger à notre tradition et méritant quelque crédit. Souvent suspect, le témoignage de W ne saurait être négligé. R Quelle était la place exacte de R dans cette branche de la tradition issue de x ? Elle est impossible à préciser à cause du caractère indirect et sûrement fragmentaire de notre informa tion sur ce ms. Nous ne partageons pas la confiance de P. Capelle qui admettait que l'édition de 1711, en ce qui concerne le témoignage de R, était fidèle dans l'ensemble (Psautier, p. 230). Nous doutons que l'auteur de la collation ait noté systématiquement tous les désaccords de R avec le texte reçu, même les erreurs manifestes. Selon la méthode philo logique du temps, seules avaient dû être relevées les variantes présentant un sens, ou un soupçon de sens. De plus, les notes envoyées de l'abbaye de Saint Rémi ont-elles été toujours bien comprises des éditeurs ? Nous avons cru, en quelques cas, trouver la preuve que des erreurs s'étaient glissées dans la transmission ou l'utilisation de ces notes (1). Une fois établie cette irrémédiable incertitude qui nous interdit de prononcer un jugement, on remarquera l'existence de fautes propres à R (2) et notamment d'une omission de 18 mots (cf. p. 90, 35-37) qu'on ne trouve nulle part ailleurs, preuve qu'aucun de nos mss. n'en dérive ; l'existence de fautes communes à G, P et R, qui sont celles de l'ancêtre x, que W a corrigées, comme nous l'avons vu, soit par divina tion soit par recours à un ms. étranger à notre tradition (3) ; la présence dans R et dans G de fautes communes (4) ; l'ab sence de fautes communes à R et P, du moins caractéristi ques ; deux ou trois curieux accords avec W, notamment

(1) Ainsi les éditeurs de 171 1 donnent la leçon Caballistamm (au lieu de Siandalistarum p. 221 , 54) comme étant celle de R. Or cette leçon qui n'apparaît que dans les éditions de Douai (1577) et de Cologne (1609) est une correction désespérée du fautif candalistarum de l'édition de Gryphc. Les mss. G, P et W ont ici la leçon authentique scandaitslarum. Il nous parait impossible que R se soit écarté de ces mss. pour porter le texte qu'on lui a prêté par négligence ! De même (cf. p. 103, 48), soit que les notes de la collation eussent été mal interprétées, soit que l'apparat de l'édition parisienne comportât un défaut de rédaction, on a paru mettre au compte de R un aliis abscondita qui lui a certainement été étranger. (2) Il fait, seul, débuter le ch. XVIII de la Pars H à la p. ioo, 1 7 ; il a seul minime pour enim p. 1 10, 68 ; appelito, p. 196, 29. (3) Ainsi p. 89, 5 ; p. 208, 11 ; p. 219, 12. (4) p. 25, 12; p. 84, 51.

INTRODUCTION

ххш

peut-être pour l'étrange leçon carnisona donnée par ces deux mss. (p. 129, 45) HOn peut affirmer sans trop d'imprudence que R, assez proche parent de G, portait un texte plus corrompu et plus altéré par des corrections de copistes. Pour en terminer avec les problèmes que pose la deuxième famille des mss. du Liber, il reste à dire un mot des révisions subies par G et par P et du cas particulier de y. G2 La révision de G (G2), à côté de corrections de bons sens (cf. et P2 p. 12, 29 fides pour fines) ou dues à l'ingéniosité du réviseur (cf. p. n,5 coniectionem au lieu de conuictio non) ou influencées par la Vulgate (cf. p. 213, 40), présente souvent des leçons inspirées d'un ms. proche parent de P (2). Quant à la révision de P (P1), elle présente d'étroits liens de parenté avec le texte de W (3) : si ce ms. remonte à une copie de P, il faudra ad mettre que la révision de P était déjà faite et que le copiste s'en est souvent, quoique pas toujours, inspiré. S'il n'y a, entre P et W, qu'une source commune (*'), on pourra supposer que le réviseur de P a recouru à un ms. portant un texte déjà proche de celui qu'on trouve dans W. Mais nous pensons la première hypothèse préférable : le réviseur de P, dans ce cas, aurait surtout utilisé les ressources de son ingéniosité qui étaient grandes ! y La double forme du Prologue de la Pars I dans G avait déjà intrigué Capelle (Psautier, p. 231). L'étude de ce très court fragment y, si on le compare à G et aux cinq autres mss. qui nous ont conservé ce texte, permet de constater : trois ren contres avec P W, dont les deux premières paraissent assez caractéristiques (per inuidia dans y, per inuidiam dans P W, contre superbia de H T В G dont Dim. temp, ch II garantit le caractère originel ; creatura dans y P W contre natura de H T В G ; proloquitur dans P W, mais aussi НТВ, contre loquitur de G R). D'autre part, y ne suit pas P W dans deux fautes manifestes (4), ni dans la substitution de rationabilia à rationalia (H T В G) ; y est d'accord avec G comme avec

(1) Deux lignes du texte ayant été sautées dans G P, il se produit un rapprochement came sona dénué de sens. VC en fait intrépidement carnisona. Les éditeurs de 1 71 1 attestent la même leçon dans R, mais sans faire état d'une lacune ! (2) Cf. notamment le fautif alit ucnenis que G1 substitue au correct alit uenis (p. 46, 21) et qu'on ne retrouve que dans P. (3) Nombreuses altérations communes à P' et à W : ex parlibus au lieu de experlibus (p. n, 12) ; Carlhagini loco Caelestis (p. 185, 75), au lieu de Carlhagini caeleslis (T B) qui avait été corrompu par dittographie en Carlbaginico caeleslis (G P1) ,■ etc.. Il arrive aussi que P' soit isolé : p. 62, 15 l'absurde pinguedinibus. Cf. encore p. 81, 49 ; 85, 6. (4) /am (= lamen) au lieu de uila (uilâ y) : conficlionem au lieu de conuictionem.

xxiv

INTRODUCTION

P W pour le fautif uere (au lieu du uerum de H T B) ; il pré sente enfin des erreurs propres : pondera pour pondere ; imaginis en face de imaginent de H T В G (qui est correct), et de imagini de P W, leçon peut-être née de la correction du texte attesté par y ; librado ratione, corruption de la leçon librata ratione conservée par H, en face de libratione des autres témoins. On peut admettre ce que P. Capelle avait soupçonné, à savoir qu'au moment où le scribe de G a fait sa copie, deux modèles se présentaient à son choix, dont le texte était assez souvent différent : l'un qu'il a écarté après avoir transcrit les phrases initiales du Prologue de I (y) portait un texte assez proche de celui que reflètent P W ; l'autre qu'il a eu raison de choisir, contenait moins d'altérations. Le manuscrit H Ses caractéristiques Comme nous l'avons vu plus haut, H, ms. dont l'origine est sans doute française, porte un texte indépendant de l'ancêtre commun à la tradition qu'illustrent nos autres mss. Cette originalité est manifeste dans la Capitulation elle-même, où ce témoin parle de Livre (Capitula libri primi, secundi, tertii, quarti) et non, comme les autres, de Partie. D'autre part, ce ms. comporte un grand nombre d'erreurs qui lui sont propres. Omissions : nous en avons relevé 29, la plupart dues à une erreur mécanique par saut du même au même. Leur étendue est variable, allant d'un mot à 15 mots (ainsi p. 51, 28-29). Interversions : p. 5, 23 (le titre du ch. XI est placé avant celui du ch. XII). Corruptions : Voici les plus caractéristiques. p. 5, 30 : terram H, terrenam cett. p. 7, 29 : uestimentis sordidis uisis H, uestimentis sorte diuisis cett. p. 31, 22 : libera uitä monens H, liberauit ammonens cett. p. 31, 25 : contendunt H, quo tendunt cett. p. 39, 16 : utilis est H, ut illi est cett. p. 42, 11 : colligendi H, continendi cett. p. 42, 18 : de aurora H, deaurato cett. p. 45, 39-40 : euangelio narrante a ratione H, euangelia narrant ea ratione cett. p. 46, 18 : maius H, maritus cett. p. 47, 9-10 : uniuersos absque claue H, uniuersas claues cett. P- 5°. 33 : generationis H, negationis cett. p. 58, 31 : lacuna ranç baptizatorum H, lacuna rebaptizatorum P2W lacunare baptizatorum GP1, la cunar rebaptizatorum В

INTRODUCTION

xxv

p. 66, 23-24 : de monte Sina perceptas H, ad montem Sina per certas cett. p. 79, 21 : populus H, pullos cett. p. 98, 40 : pro nobis ipse H, pronubus in se cett. p. 104, 66 : igni in mente H, igniti mente cett. p. 124, 36 : ut pulchritudini sit H, ut pulchritudines, ita cett. p. 162, 8 (11) : magistratus H, magis iratus cett. p. 168, 16 : libera H, uerbera cett. p. 170, io(24): uerbum H, herbam cett. Beaucoup de ces fautes sont dues à des mélectures. Elles paraissent supposer un ou plusieurs intermédiaires en mi nuscule entre H et l'archétype dont dérivent séparément H et ф. La transmission du texte dans ce rameau de la tradition pour lequel H constitue notre unique témoin, paraît d'ailleurs avoir subi certaines altérations : c'est ce qui ressort de l'examen de certaines leçons propres à H. a) Quelques-unes témoignent d'un aménagement du texte par un copiste qui a voulu écarter un mot incompréhensible ou corriger une construction grammaticale. Ainsi : p. 106, 34 : excellentissimos H, heroas cett. p. 42, 7 : quod ob multiplicanda proie H, quod multiplicandae proli cett. (il faut sans doute supposer un intermédiaire multiplicanda proie, corruption de la leçon présentée par les mss. issus de ф) p. 77, 28 : si quis ad dominum pertinet H, si quis ad dominum В G R, (où pertinet est ajouté pour supprimer l'ellipse, pourtant conforme au texte des LXX. P W substituent ici l'énoncé de la Vulgate). b) D'autres variantes de H, dans les citations scripturaires en particulier, attestent une influence de la Vulgate. Ainsi : p. no, 45 : dulcedo H, dulcis cett. (cf. lud. 14, 14) p. 112, 37 : Philistim a te H, ad te cett. (Philistim a cer tainement été interpolé par un copiste qui a voulu accorder le passage avec le texte de lud. i6, 9 avec lequel il était familier), p. 56, 42 : términos H, fines cett. (Ps. 2, 8) P- 57. 27 : peccatis H, delictis cett. (I Io. 2, 1) p. 76, 43 : praecinxit se H, praecinctus est cett. (Ps. 92, 1) p. 87, 54 : contigit enim eis illud H, с illis res ueri cett. (II Pelr. 2, 22) p. 125, n : omnes H, omnibus cett. (Ps. 65, 16) p. 144, 52-53 : recepistis ... recipietis H, credidistis ... credetis cett. (Io. 5, 43). p. 145, 83 : cribrari H, cerni В G, sterni P W R (issu sans doute de la correction de cerni) : cf Dan. 14, 13.

xxvi

INTRODUCTION

p. 152, 17 p. 158, 5

: Tobiae H, Tobi cett. : Iacob puero suo et Israhel dilecto suo H, Iacob electo sibi (suo G P W R) cett. (Bar. 3, 57 : la leçon electo sibi est conforme au texte africain. Cf Capelle, Psautier p. 232). p. 168, 4 (21) : configitur H, infigeretur T B, configeretur P, configeret G (Ps. 31, 4) Ainsi l'on peut présumer qu'un librarius féru de la Vulgate a laissé des traces de son activité correctrice sur un des inter médiaires qui séparent H de son archétype. Ce rameau de la tradition n'a pas échappé au traitement que nous avons constaté, sous une forme encore plus systématique, dans certains témoins de l'autre branche. Le texte présenté par H reste néanmoins d'une importance capitale. Il est évidem ment regrettable qu'il nous fasse défaut pour toute la fin du Liber (plus d'un sixième de l'ouvrage) (*).

tu Nous désignons par u> l'archétype de notre tradition manus crite, que, d'une part H et d'autre part ф, reconstitué par le témoignage de nos cinq autres mss., nous permettent d'at teindre. Ce ms., qui devait être en onciale comme ф et T, portait un texte déjà passablement altéré, et interpole : ainsi l'insertion de donis dans le vers de Virgile cité p. 160, 23, que l'on trouve dans tous nos mss. (*), est un exemple typique de glose marginale passée dans le texte (explication du muneribus virgilien). Des fautes comme corpora ... suscitata (p. 7, 34) et flagris (p. 4, 71) sont communes à toute la tradition an cienne (3). Quoique le témoignage de T fasse défaut dans les cas suivants, il est probable que la mutilation du Prologus sub Lege, dont H В G P W R n'ont conservé que les dernières phrases, et l'altération de numeri psalmus (garanti par Cassiodore : cf. p. 72, 37) en numerus psalmi remontent à cet archétype qui n'est probablement pas antérieur au VIIe siècle (4).

(1) H porte quelques corrections, apparemment tardives et le plus souvent malavisées : le correcteur a sans doute procédé par diuinatio. Ainsi il a gratté la leçon apompei (déformation de apopompei, p. 82, 78) et l'a corrigé en a sponso. (2) Sauf UT/, qui a ici une lacune. (3) W s'écarte des autres témoins ; il a corporibus ... resuscitalis dans le premier cas, pagis dans le second. (4) Autres lacunes probablement héritées de cet archétype : p. 66, 23 (T man que) ; p. 68, 8 (Г manque). In decálogo (p. 21, 65), donné par toute la tradition, nous parait être soit une interpolation, soit plutôt une altération de in decenario. Leprosi in barba, qui s'insère très maladroitement dans l'explication (p. 81, 31), est à con sidérer aussi, selon nous, comme une interpolation (addition marginale passée dans le texte de toute notre tradition).

INTRODUCTION

XXVII

Au terme de cette étude des mss. du Liber, on peut dresser le stemma suivant :

700

800

900

Ainsi qu'on l'a pu voir dans les pages précédentes, le Liber a beaucoup souffert dans sa transmission manuscrite, autant que nous soyons en mesure de nous en faire une idée par les mss. conservés. La mutilation du plus ancien d'entre eux nous réduit souvent à un seul témoin, non exempt d'imperfections, pour reconstituer y. Le texte, dans la famille de x, a été encore plus maltraité : des copistes trop savants, trop férus de la Vulgate, trop portés à corriger, ont exercé leurs ravages. Le texte de H, qui nous permet de remonter plus haut que les mss. précédemment connus, n'a pas été épargné. Les éditions imprimées du Liber vont-elles nous mettre en pré sence du témoignage d'un ms. ou de mss. différents de ceux que nous venons d'étudier, voire supérieurs à eux ? Les éditions Éd. de 1538 (H. Petri, Bâle)

La première édition du Liber, à notre connaissanee (1), est celle que procura au mois de mars

(1) M. Keuffer, Beschreibendes Verzeichnis der Handschriften... %н Trier, l, Trier 1 888, p. 39, indique laconiquement que le Liber a etc imprime dans des éditions collectives à Cologne en 1556 et 1538. Nous n'avons pu trouver traces de ces édi tions ; nulle part ailleurs, nous ne les avons vues signalées. Schoenemann (cf. PL 5 1, 43 sq.) les ignore. Les autres indications de Keuffer sur les éditions du Liber comportent des dates erronées. Peut-être en est-il de même pour celles-ci.

xxviii

INTRODUCTION

1538, à Bale, le libraire Heinrich Petri (Henricus Petrus). Elle est la reproduction du ms. de Trêves. L'éditeur nous apprend dans sa Préface qu'il en a eu communication par un professeur de cette ville, le célèbre jurisconsulte Justin Gobler. Elle comporte naturellement la même mutilation et enregistre l'absence de tout nom d'auteur ('auctoré non certo, sed, ut apparel, sancto qui uixit ante noningentos anuos' dit le titre). Elle est d'une grande fidélité ('), malgré un certain nombre d'erreurs de lecture et quelques corrections malheu reuses. Des aménagements de présentation font que le Pro logue initial et la conclusion du livre se trouvent raccordés ensemble pour former un tout, placé au début de l'ouvrage ; la capitulation n'est reproduite que pour la partie manquante du ms. Cette édition ne paraît avoir joué aucun rôle dans l'histoire du texte imprimé de notre Liber ; c'est celle de l'année suivante qui devait servir de base aux éditeurs suc cessifs. Même ceux de 171 1, dont le soin a été grand, n'ont pas connu la publication d'Heinrich Petri. Éd. de 153c Sous sa forme complète, le Liber paraît pour (S. Gryphe, Lyon) la première fois en 1539, à Lyon, par l'oeuvre du libraire Sébastien Gryphe, dans l'édition complète de Prosper. L'ouvrage est qualifié de 'luculentum opus' par le philologue Antonio Flaminio, auteur de la Vita Prosperi initiale. Il occupe la place d'honneur (les 123 premières pages) dans ce magnifique in folio où sont groupées toutes les oeuvres de Prosper d'Aquitaine, évêque de Regium (Episcopi Regiensis), revues avec soin sur des manuscrits anciens par des hommes savants (2). En vantant le travail de ces doctes, la Préface ne donne aucune indication précise sur les mss. con sultés. Nous étudierons plus loin en détail le texte de cette édition. Remarquons qu'elle présente une disposition tout à fait conforme à celle que nous restitue notre tradition ma nuscrite (s). Éd. de 1540 La place du Liber dans le Corpus prospérien (Cologne) trouvant fixée pour un siècle et demi, nous trouvons notre traité l'année suivante, dans une édition Cologne (1540, 'ex officina Heronis Alopeciï) qui est une production pure et simple de la précédente ; il y occupe

se re de re les

pages 1 à 208. (1) Jusque dans les gloses marginales qu'elle reproduit quelquefois. (2) Diui Prosperi Aquitanici, Bpiscopi Regiensis, opera acciirata uetustomm exemplarinm collatione per uiros eruditos recognita. (5) Division en trois parties, la dernière se prolongeant par le Dimidium Temporis et de De gloria regnoque sanctorum ; le chapitre final est introduit par ces mots dont Pinauthenticitc est manifeste : 'Peroratio Sancti Prosperi et conclusio huius fidelissimi utilissimique libri sui'.

INTRODUCTION

xxix

Éd. de 1565 Plus importante pour l'histoire du texte (J. Soteaux, Louvain) imprimé de Prosper, une autre édition, donnée par Jean Soteaux à Louvain en 1565, n'intéresse que médiocrement celle de notre Liber. Il s'y maintenait à la place d'honneur malgré les doutes exprimés par l'édi teur sur son authenticité. Dans la Préface de cette édition revue et corrigée ('a mendis pene innumeris repurgata' an nonce le titre), J. Soteaux reconnaît que le texte du Liber est souvent fautif et mutilé ; mais, poursuit-il, n'ayant pas eu d'exemplaire plus correct à sa disposition, il n'a rien voulu changer par conjecture ('quum nobis exemplaria correctiora non suppeterent, noluimus quidquam ex coniectura immutare , p. 4) Ce qui ne l'a pas empêché d'introduire entre crochets un petit nombre d'additions conjecturales (•). Éd. de 1577 Le Liber figure sans changement notable (J. Olivier, Douai) dans l'édition procurée par Jean Olivier en 1577, à Douai. Du bénéfice de la révision sur un Codex Cambronensis dont ont pu profiter certaines oeuvres authenti ques de Prosper, notre traité était malheureusement exclu. Olivier reproduit à son sujet les déclarations de son prédéces seur, comme le texte de 1565, qu'il corrige par conjecture en un très petit nombre de cas, et le plus souvent sans bonheur. Éd. de Cologne Ces deux éditions, les seules qui, à notre conde 160Q et 1630 naissance, aient été données au XVIIe siècle des œuvres complètes de Prosper, se contentent de re produire la précédente (*). Éd. de 17j 1 Une révolution dans l'histoire du texte im(Lebrun des Marettes primé du Liber s'opère en 171 1, quand et Mangeant, Paris) Lebrun des Marettes et L.U. Mangeant donnent à Paris leur magnifique édition des Opera omnia de Prosper (3) : notre traité se trouve relégué en appendice parmi les spuria (с. gi à 208 de la IIe Partie) ; il y était dé signé comme d'auteur incertain et précédé d'une Admonitio qui entérinait les conclusions d'un siècle de critique sur son inauthenticité. Quant au texte, après avoir rappelé (1) Ainsi f. J et v., dans la citation de Gen. 1 1, 6, il ajoute entre crochets : et nunc non deficient ab eis omnia quaecumque aggressi sunt /acere ("Cf. notre edition p. 25, 9) ; f. i J, addition devant 'nix' de 'leprosa sicut' (cf. p. 57, 18) ; f. 20, addition de 'nominibus filiorum Israel' (cf. p. 74, 10, après singulis) ; f. J4V, addition après magistre de 'fiant in me duo Spiritus, sed duplex' (cf. p. 152, 42 où l'édition Gryphe avait hérité de В une lacune de quelques mots). Ces crochets disparaissent des éditions ultérieures, comme l'italique que J. Olivier leur avait substitué. (2) L'édition de Douai est répétée en 1677 dans la Bibliotbeca Maxima Palrum de Lyon. (3) Sur cette édition, voir en particulier L. Couture, Saint Prosper d'Aquitaine, dans Bulletin de Ultératio-e Hcclésiasliqiie, 1900, pp. 276-277.

xxx

INTRODUCTION

les doléances de J. Soteaux sur ses imperfections, les nouveaux éditeurs faisaient état du secours qu'ils avaient tiré d'un ms. de Saint-Rémi et des anciennes éditions. Nous ne reviendrons pas sur ce que nous avons dit plus haut de la collation de ce Remigiano-Remensis : nous avons de bonnes raisons de douter que le relevé des variantes ait été toujours fait ou utilisé exhaustivement et sans erreur ('). Faute d'ailleurs d'être inséré dans un contexte de tradition manuscrite, le témoignage de R n'a pas pu être efficacement mis à contribution. Quant à celui des editiones antiquae, qui reposent toutes sur l'édition de Lyon, il n'a pas apporté grande clarté et n'a servi que dans un nombre très restreint de cas à faire justice de quelques conjectures. En ce qui concerne la disposition, notons que, pour la première fois, le Dimidium temporis et le De gloria regnoque sanctorum sont désignés comme IVe et Ve Parties de l'ouvrage, contrairement aux indications de l'auteur du Liber que confirme la tradition manuscrite. Éd. de 1861 Le XVIIIe siècle s'étant désintéressé (Migne, PL 51, 753-838) de ce traité anonyme, il faut attendre la Patrologie de l'Abbé Migne pour voir le Liber édité à nouveau. Mais cette édition de 1846, reprise en 1861, ne fait que reproduire celle de 171 1, avec des défaillances fort nom breuses, quelques petites omissions et une seule correction (*). Le texte de l'édition de 1539 Cette revue des éditions du Liber fait apparaître qu'à l'ex ception de la première, incomplète, toutes présentent le même texte publié par Gryphe en 1539 et corrigé par la suite conjecturalement jusqu'à Lebrun des Marettes et Mangeant. Il importe de déterminer maintenant à quel rameau de notre tradition manuscrite se rattache le ms. (ou les mss.) qui a (ou ont) servi de base à l'édition de 1539. L'étude du texte fait apparaître qu'il est étroitement parent de celui de la famille T B, puisqu'il reproduit toutes les fautes communes de ces deux mss., en particulier les omissions (s). Cette première constatation se précise d'une seconde : ce texte est très proche de celui de В dont il répète les fautes propres, (1) Malgré toutes ces réserves, il faut être reconnaissant aux éditeurs de 1711 d'avoir donné en notes les variantes de R ; quand ils les font passer dans le texte, c'est presque toujours en nous prévenant. (2) Dans la réédition de 1861, ducem regit, au lieu de regem (p. 101, 19-20), alors que, selon nous, on peut conserver le texte en le ponctuant pour isoler un accusatif absolu. (j) Cf. supra p. XIV. Toutes les omissions de y se retrouvent dans le texte de Gryphe. Un bon nombre des altérations également : d'autres ont été corrigées par l'éditeur.

INTRODUCTION

xxxi

omissions aussi bien que corruptions (*). On remarquera aussi que des variantes isolées du texte de Gryphe s'expliquent comme des corrections de fautes de B. Pour n'en citer que quelques exemples, car la liste serait longue, ab Esau de Gryphe ne peut être que l'émendation malencontreuse d'une faute de В (ab esu, pour absumendum de H T G P W p. 36, 22) ; positam celle du fautif pona de В (pour panum p. 74, 71) ; praeconio ... recitato veut corriger sans doute le texte cor rompu de В : praeconia ... recitólas (pour praeconia ... recitans de T G P W R p. 183, 29) ; lacrimas absque Aegyptiis escis (qui n'a pas de sens) est une correction de la corruption de В la crimas absque Aegyptias escás, Ik où H G P W R nous per mettent de lire le texte authentique lacrimosasque Aegyptias escas (p. 85, 22) ; de paruulis in Paulo dicit paraît bien aussi le produit d'une emendation d'un locus corruptus de В où on lit paruulum dicit (per Paulum dicit dans H G P W R p. 134, 54) ; de même nostrae se extendit (au lieu de nostra est extenditur de H T G P W R p. 19, 18-19) procède d'une bévue de В signalée plus haut (*). Il est aisé de voir, d'après ce qui précède, que l'éditeur n'a eu entre les mains qu'un ms. se rattachant à la famille y et frère du ms. В ; qu'il n'a pas connu ou, du moins, pas utilisé l'édition de Heinrich Petri qui lui eût permis d'améliorer son texte ; qu'il a dû pratiquer sans retenue l'art de Yemendatio par la conjecture personnelle selon les habitudes humanistiques. Il n'y a pas lieu de s'étonner que B, manuscrit de la bibliothèque de la cathédrale de Reggio, —ou un manuscrit jumeau—, ait servi de base à cette édition de Gryphe : elle avait été, en effet, suscitée par cette ville en l'honneur de celui qui passait pour avoir été un de ses évêques. Le manuscrit en question avait dû être mis ainsi à la disposition du libraire lyonnais (s). (1) Mêmes omissions que celles qu'indique la note i de p. XVI ; et un grand nom bre d'altérations propres à В : citons par exemple intueri (au lieu de inueniri p. i j, 37) ; Valentiano(.\u lieu de Valentiniano p. 40, 56) ;praesentalus(:\u lieu de praesrntantur p. 57, 4) ; cogitant m me, selon le correcteur de В (au lieu de : cogitanti p. 150, $4) ; atque (au lieu de н/ique, p. 199, 29) ; inclusion! (au lieu de : in conclusion p. 222, 82). (2) Voir encore p. 17, 8 ; p. 29, 12 (il) ; p. 176, 6. Ailleurs (p. 59, 45), В présente un inintelligible essit (faute pour cessit des autres Mss.) : l'édition de Gryphe sup prime cet élément et corrige pio bomini en per homiium. (3) La Lettre-préface de S. Gryphe est adressée au Sénat et au peuple de Regium qui avaient chargé le libraire lyonnais de cette édition des oeuvres de 'leur' évêque et avaient commis D. Julius Scarlatinus à la surveillance de cette publication. On ne peut manquer d'établir un rapprochement entre le ms. d'Oxford et l'édition de Lyon. On notera que le Liber ne figure pas dans la liste des opuscules pour lesquels Gryphe a fait chercher en France et en Allemagne des manuscrits meilleurs ou plus complets (même Lettre-Préface). C'est un fait légendaire que Prosper ait été évêque de Regium ; mais cette légende était sans doute chère au coeur des habitants de cette ville, et elle avait trouvé un défenseur en la personne d'A. Flaminio, auteur de la Vila Prosper! de l'édition Gryphe (cf. L. Valentin, Saint Prosper d'Aquitaine, Toulouse 1900, p. 147).

хххи

INTRODUCTION

A la lumière de ces premières observations, nous pouvons poursuivre l'étude du texte de Gryphe qui présente un très grand nombre de leçons isolées en face de toute notre tradition manuscrite. Nous les répartirons en cinq catégories. i) Leçons issues d'une mélecture ou provoquée par une abréviation mal comprise : diuinam pour diurnam (p. 49, 32) ; contrariare uisi essent pour contraria rebaissent (p. 137, 21), produit d'une mélecture par fausse coupe (') ; facta pour fratres (p. 1, 21) noté FS ou Frs selon les mss. issus de ф (seul Я a le texte authentique : fiunt simul) ; VI consule, ce sixième consulat dont l'éditeur de 1539 dotait généreusement Aspar, n'ayant été que le résultat de l'incompréhension de VC ( = Viro Clarissimo) p. 196, 20 ; reperiisse dicitur pour repperiens deus (p. 31, 20) ; etc.. A cette catégorie on pourra joindre des fautes purement matérielles comme artem au lieu de fraudem (p. 36, 11) qui est l'écho de arte placé un peu avant, ou hominibus pour discipulis (p. 51, 21) dans des conditions analogues. 2) Leçons provenant d'une contamination avec la Vulgate : très nombreux sont les passages où l'édition de 1539, soit seule, soit avec W, substitue le texte de la Vulgate à celui d'une version préhiéronymicnne suivie par le Liber. Quelques exemples suffiront : mihi futurum erat, pour mihi incipiet fieri (p. 35, 7-8 (27) = Gen. 25, 22) ; impugnabant pour debellabant (p. 54, 11 = Ps. 34, 12 ; cf. Capelle, Psautier p. 107 ; p. 139) ; impeditus pour tardus (p. 55, ^2 = Exod. 4, 10) ; coccinum pour foenicium (p. 57, 24 = Is. 1, 18) ; qui occisus est pour qui est (p. 181, 24 et 203, 29 = Apoc. 13, 18) ; etc.. Dans tous ces exemples, l'influence de la Vulgate n'a joué que sur un ou deux mots. Mais l'éditeur n'a pas hésité à modifier et remanier plus profondément le texte là où il le jugeait en désaccord avec l'Écriture. Ainsi dans le récit de l'aventure de Samson et de Dalila, qui est conforme au Codex Lugdunensis où le cri de mise en garde est proféré par les étrangers em busqués dans la chambre (2), l'édition Gryphe corrige le texte dicentibus : ad te, Samson (p. 112, 37) en : dicente Uli uxore : Philistiim super te, Samson, interpolé de la Vulgate ; plus loin, elle corrige dans le même sens inquiunt en inquit (cf. p. 113, 55 et 114, 77). De la même manière (p. 34, 26), l'éditeur corrige une citation de l'Écriture qui se présente dans tous nos mss. (R compris) sous une forme aberrante, soit qu'il s'agisse d'un logion inconnu du Christ, soit plutôt que l'auteur du Liber ait (1) On renverra donc au néant l'a. A. contrarian que le Г L L, IV, с 766 donne avec reference à ce passage. (2) Cf. U. Robert, éd. de l'Heptateuque selon le Cod. Lugdimmsis, Paris 1900, p. 145-44-

INTRODUCTION

хххш

profondément altéré un passage biblique dont il se souvenait mal : 'Si nos tacueritis, lapides clamabunt' . C'est le texte exact de Luc 19, 40, selon la Vulgate, que nous lisons dans l'édition de Lyon : 'Dico nobis, si hi tacuerint, lapides clamabunt' . 3) Leçons visant à corriger une erreur de référence dans les citations de l'Écriture Sainte : plusieurs fois, l'édition Gryphe indique correctement l'origine d'une citation scripturaire qui suit, et s'écarte ainsi de nos mss. qui sont d'accord pour une attribution erronée : ainsi la citation de Zacharie 12, 10 (p. 171, 4 (26)) est annoncée dans H T В G P (W manque) comme provenant d'Isaïe ; le texte de 1539 porte ici 'Zacharias . Une citation d'Aggée 2, 7 est indiquée dans tous nos mss., К compris (H manque), comme provenant de Zacharie (p. 188, 11) ; l'édition de Lyon a ici 'per Aggeuni . Dans tous ces cas, et ils sont très nombreux (•), nous pensons que la tradition manuscrite a raison : les erreurs de référence doivent remonter à l'auteur lui-même. Nous voyons là une autre manifestation de cette absence de scrupules qui caractérisait le travail de certains éditeurs à l'époque de la Renaissance. 4) Leçons amenées par le souci de rétablir la correction grammaticale ou la régularité des constructions : en beaucoup de cas, des anomalies de langue parfaitement explicables et conformes aux tendances du Ve siècle (mélange de modes, nominatifs et accusatifs absolus etc.), garanties par tous nos mss., le plus souvent R compris, disparaissent du texte de l'édition de Lyon. Là encore quelques exemples suffiront : moriendi, par symétrie avec uiuendi, au lieu de morilurum (p. 11, 16) ; quibus ... gloriantibus, au lieu du nominatif absolu qui ... gloriantes (p. 32, 36) ; cum autem concepisset, au lieu du même tour concipiens namque Rebecca (p. 35, 6) (2) ; reductus locuples ... filius, au lieu de l'accusatif absolu (p. 152, 16) ; gratia multiplicandae prolis au lieu du datif final multiplicandae proli (p. 42, 6 ; cf. encore p. 48, 7). Les particularités de mor phologie ou de vocabulaire ne sont pas à l'abri de cet effort pour rétablir les normes grammaticales. Ainsi au prodient des citations bibliques, l'édition de 1539 substitue prodibunt (p. 35, 11 (27) ; cf. de même p. 65, 24 ; 143, 23 ; 147, 14 ; 204, 25) comme aux verbes rares debriare, indeptus les usuels inebriare, adeptus (p. 23, 19 ; 65, 37 ; 115, 110 ; 40, 58). La géographie (i)Voir encore p. 98, 35 où la correction de la leçon Hsatam transmise par les mss. a entraîne une forme Oseam qui n'est pas attestée dans la latinité chré tienne, le mot y étant indéclinable ; — p. 88, 69 où l'éditeur remanie tout un pas sage. — Autre exemple de ce genre de corrections : p. 117, 17, la leçon sicut apostolus en face de situl et Petrus apostolus de В G I' Vi', là où H nous restitue ap paremment le texte authentique lient et Pau/us apostoirs. (2) Corrections dans le même sens p. 56, 7 ; p. 57, 18-19 où les participes passifs producta et reduela sont substitués aux participes actifs producens et reducens.

xxxiv

INTRODUCTION

antique n'est pas l'objet d'une révision moins sévère que la grammaire ; et ainsi YAuaritana (Abaritana), région d'Afrique dont le Liber nous parle p. i86, 106, se métamorphose par l'œuvre de l'éditeur de Lyon en Mauritania. 5) Nous groupons ici les passages où l'éditeur de Lyon, par des additions, des altérations, des transpositions, voire des ponctuations qu'il a introduites pour amender un locus corruptus ou considéré comme tel, pour corriger une particularité grammaticale jugée barbare, pour mettre le Liber d'accord avec les Écritures, quelquefois même pour toutes ces raisons conjuguées, a si profondément altéré le texte de cet ouvrage que la forme où nous le restitue la tradition manuscrite en paraît très éloignée. P. 28, 46-50 (PL 51, 744) : Peregrinum uero esse ... testatur Dauid dicens : Inquilinus etc., ut uexati ... (testatur Dauid dicens a été introduit par l'éditeur qui, trompé par ut uexati au lieu de et uexari, n'a pas compris la construction de cette phrase commandée par in promptu est). P. 31, 15-17 (PL 51, 746) : Cumque promisisset deus se non perditurum ... locis, ex eo loquendi sumpsit audaciam, pias etc.. (diverses corrections et transpositions ont été provoquées par le génitif absolu, qui n'a pas été compris, et par l'ordre in solite). Ib., 18-19 : Dei sententiam a quinquaginta iustis addens quadraginta quinqué mira celeritate suspendit (ad decern non compris ou lu addens a été à l'origine d'une correction qui altère le texte). Ib. 19-22 : Quorum ... repperiisse dicitur eruensque Loth cum uxore et duabus filiabus eius, de populis et ciuitatibus quas caelesti igné consumpturus erat, eos quos liberauit admonuit (on voit mal les raisons qui ont pu amener l'éditeur à ces changements. Toute cette page portant des marques évidentes d'altération, il est possible qu'une cause matérielle, déchirure du ms. par exemple, ait joué). P. 37, 27-29 (PL 51, 749) : Acceptis igitur epulis quas parauerat mater, filius offerebat : paier quas libenter accepit, huius modi benedictionem minori filio dédit (le nominatif absolu satiatus, la tournure parenthétique, ont été sans doute au point de départ de la correction). P. 55, 30-31 (PL 51, 760) : mediationemque futurum susciperet. Per Mattheum dicit et noster mediator (une erreur de lecture sur personam peut-être corrompu, a dû entraîner la correction de mediatorisque futuri en mediationemque futuram et le changement de ponctuation). P. 56, 43-44 (PL 51, 760) : Paulum uero electum qui loqueretur ad populum, per Aaron significatum possumus intelligere, de quo mediator noster in deum ipse ostendit Ananiae dicens

INTRODUCTION

xxxv

(ce remaniement profond, avec plusieurs additions, a été pro voqué, croyons-nous, par l'inintelligence de l'ellipse cum noster mediator ad deum). P. 131, 19-21 (PL 51, 804) : quo percepto, rescisso ex eo et percusso ex eo Iordane fluuio quem per se ipsum non ualuerat, pallii adiutorio pertransiit. Vnde et prophetarum filii dicunt : Requieuit Spiritus Eliae super Elisaeum (l'interpolation de la Vulgate est manifeste en ce passage très éloigné du texte tel que tous nos mss., R compris pour la fin, nous le restituent) ('). Signalons enfin, pour être juste, que dans quelques cas, l'éditeur de 1539 a su corriger convenablement son ms. fautif (•). Ainsi, pour répondre à la question que nous nous étions posée en terminant l'étude de la tradition manuscrite, le texte qui a servi de base aux éditions du Liber ne nous apporte pas un élément nouveau et dont il serait indispensable de tenir compte dans un travail d'établissement. Fondé sur B, ou sur une copie de В (3), il a été soumis à la chirurgie de l'émendation et, plusieurs fois, défiguré par elle. L'accès direct au manuscrit de la Bodléienne ne laisse plus au texte de l'édition de 1539 qu'un simple intérêt de référence. La présente édition Les considérations précédentes nous ont dicté les principes à suivre pour établir notre texte. Nous nous sommes appuyé uniquement sur le témoignage des mss. La définition des rap ports entre les groupes, telle que nous l'avons présentée plus haut, les jugements que nous avons portés sur ces différents états du texte, nous ont guidé dans le choix des leçons : l'ac cord de H, T, В ou, en l'absence de T, celui de H et В contre G P W (R), garantit en général le meilleur texte ; de même l'accord de H et de G, P, W (R) contre T, В ou В seul, sauf

(1) De même : soli ad imaginem ac similitiidinem suae diuinitatis condito, écrit l'édition de Lyon (avec addition de ad et de condito, remèdes au texte fautif de В : soli ima ginent ad similitiidinem suae diuinilatis, cf. p. il, 14) ; In animarían numero LXXV descendit. Dapidicus etiam psalmus exclamât (voir p. 52, 14-15 le texte que la tradition manuscrite nous restitue, sans descendit et sans ponctuation). Voir diverses addi tions p. 18, 24 ; p. 46, 43 ; p. 48, 8 ; p. 154, 17-18. (2) Ainsi la faute nato commune à toute la tradition de ф (cf. supra p. XIII) est corrigée en nouo. (3) On ne peut exclure l'hypothèse qui ferait reposer l'édition de Lyon sur un ms., voire des mss., dérivé(s) de В et où les citations scripturaires auraient été retouchées dans le sens de la Vulgate (comme P et W par rapport à G) : elle rendrait moins importante, et à nos yeux moins scandaleuse, l'œuvre correctrice qui a préside à l'édition de Lyon, mais elle ne changerait rien aux conclusions auxquelles nous avons abouti, quant à l'établissement du texte. Ce qui, à nos yeux, est le plus probable, c'est que l'éditeur lyonnais a travaillé, non pas directement sur B, mais sur une copie de В faite en vue de cette édition.

xxxvi

INTRODUCTION

cependant dans le cas des citations scripturaires. Pour ces dernières d'ailleurs, nous avons systématiquement accordé grand crédit aux variantes qui différaient de la Vulgate. Là où le texte de o> nous a paru défectueux, nous avons essayé de l'améliorer en nous aidant des conjectures de nos prédéces seurs, ou par nos propres moyens : quand nous l'avons fait, c'est toujours en tenant compte de l'usage de l'auteur, et de ses habitudes stylistiques. Nous avons fait porter une partie de notre effort sur la ponctuation, qui, trop souvent négligée par les précédents éditeurs, avait amené chez eux des présentations très fautives du texte. En cas de désaccord entre H et les mss. de la famille de ф ('), nous avons le plus souvent préféré la leçon de ce dernier groupe : nous avons tenu compte de l'éloignement de H, ms. de la fin du IXe siècle, par rapport à l'archétype, et des diverses corrections qu'avait subies son texte. Là où ce témoin nous faisait défaut, et en cas de diver gence entre x et y, nous avons donné la préférence au deuxiè me, qui paraît bien avoir conservé un texte plus pur. Enfin, dans un petit nombre de cas, nous avons retenu des leçons isolées de W, que nous pensions héritées d'un ms. plus ancien et étranger à notre tradition. Nous avons, dans notre apparat, noté systématiquement toutes les omissions, toutes les transpositions, tous les dés accords, même fautifs, de nos mss. Toutes les leçons de R ont été également indiquées, sauf dans quelques cas où elles con cordaient avec la plus grande partie de la tradition manuscrite contre une faute de В passée dans l'édition lyonnaise. Nous avons enregistré aussi presque toutes les leçons divergentes du texte de Gryphe suivi par les autres éditeurs, ïeçons qui reposent selon nous, comme nous avons tâché de le montrer plus haut, sur un travail d'émendation de style 'humaniste' ; pour ne pas encombrer abusivement notre apparat, nous avons mis à part et noté ci-dessus certaines d'entre elles qui sup posent un remaniement considérable du texte. (i) Voici quelques exemples de ces divergences entre H et les ms. de la famille de ф, pour lesquelles nous avons suivi ф, quoique la leçon de H fût très satis faisante. p. 54, 24-25 : misericordiam qua, ablato, ut promisit, corde lapideo, daret eis cor carneum ф m. q., ablato corde lapideo, promisit dare eis carneum H p. 118, 18 sq. : indebite praesumcntes partes alias uesci ... ac... deberé ф indebita praesumentes ut partes alias uescerentur ... ac ... iuberent H p. 113, 56 : tanquam filum sparsit, omnesque fugauit ф t. filum sparti, omnes etiam fugauit H. Dans les deux premiers cas, nous avons pense que les tournures grammaticales plus simples de H attestaient un arrangement du texte et plaidaient contre le ca ractère primitif des leçons. Pour le troisième passage, notre embarras a été plus grand : une mélecture de sparsit, la suggestion de sparti par filum, ont pu être, croyons-nous, à l'origine de la leçon de H. A vrai dire, il est difficile de trancher dans ce cas.

INTRODUCTION

xxxvn

Quant à l'orthographe, nous avons pris pour base celle de T, et c'est ainsi que nous avons généralisé le i (au lieu de y) dans les mots martyr, mysterium, mysticus, comme le fait ce ms. Nous n'avons pas enregistré toutes les variantes orthographi ques dans l'apparat, nous contentant de noter celles qui nous ont paru mériter d'être mentionnées.

EXCURSUS

Le témoignage du codex Augiensis LXIX Ce ms. de la bibliothèque de Karlsruhe, Augiensis LXIX, — que nous appellerons A —■, de 68 f. en minuscule (2 colonnes de 38, 39 lignes, 333 x 235 mm.), est originaire du scripto rium de Reichenau et date du commencement du IXe siècle (1). Grâce à B. Bischoff (2), nous pouvons même préciser qu'il est à identifier sans aucun doute à l'exemplaire porté au catalogue de 822 de ce scriptorium, qu'il a dû être écrit entre 800 et 822, plus près toutefois de 822, et que le bibliothécaire Réginbert, mort en 846, a peut-être pris part à sa confection. (s) Sa disposition est la suivante : f. iv

INCIPIT PROLOGUS SCÍ PROSPERI PRESBITERI f. iv A (en bas, détérioré) INCIPIUNT CAPITULA LIBRI HUIUS f. 3 A INCIPIUNT IPSI LIBRI SCI PROSPERI f. 20 A EXPLICIT LIBER PARS UNa INCIPIT PARS SECUNda f. 49V В EXPLICIT PARS SECUNDA INCIPIT LIBER PARS TERTIUSA f. 59 В EXPLICIT PARS TERTIA INCIPIT SVB GRA TIA DIMIDIUM TEMPORIS IN SIGNIS ANTICRISTI f. 67 A EXPLICIT DIMIDIUM TEMPORIS AMEN IN CIPIT DE GLORIA REGNIQUE SCORUM f. 67V В IUBENTE GRATIA DI IN CLIII CAPITULIS CONCLUSI LIBRUM f. 68v В EXPLICIT LIBER PROMISSIONUM ET PRAEDICTORUM DI AMEN (1) Cf A. Holder, Die Handschriften der Grossherzoglich badischen Hof- und Landesbibliolhekin Karlsruhe, t. V : Die Keichenauer Handschriften, I. Die Pergamenlhandschriften (Leipzig 1906), p. 210-ZI1.

(2) Renseignements communiques par une lettre du 26 décembre 1973. (}) Le ms. a subi une révision : les corrections {Аг) sont de même écriture que le texte ; peut-être même sont-elles de la même main.

xxxviii

INTRODUCTION

Déjà cette disposition, et notamment la formule d'incipit du f. iv A et celle du f. 67 A (avec le fautif REGNI—) mon trent que A est à rattacher au rameau germanique (x) de notre tradition, comme l'origine géographique de ce témoin pouvait, dès le départ, le laisser supposer (1). La collation de son texte, à laquelle nous avons procédé une fois terminée notre édition, confirme entièrement cette vue en faisant ap paraître que A comporte toutes les fautes communes à G P W (R) ; elle permet de préciser qu'il occupe une position intermédiaire entre G et P : nous avons relevé 164 fautes, communes avec G et 116 communes avec P. Comme A ne pré sente pas les importantes omissions par haplographie qu'on constate dans P et W (celles de p. 81, 56, p. 155, 52-53, p. 185, 91-92, p. 187, 22-23, P- J92. I2 ги/)> on est amené à le tenir pour l'ancêtre direct de P W, ou du moins pour extrêmement proche de cet ancêtre. Certaines leçons de P If ou de P seul s'expliquent bien comme des corrections de fautes de A. En voici quelques-unes, choisies parmi les plus caractéristiques : — P- 39. 15-16 : au lieu de apostaticus—-, A porte la forme tronquée apostatus. P W lisent apostata ; la correction a dû être faite par P où l'on observe un grattage ; — p. 48, 29 : au lieu de audiendum de G (fautif lui-même pour audiendi), A porte ad audiendum ; la leçon ad hauriendum de P W paraît bien être une emendation de celle de A (2) ; — P- 93. 36 : au lieu de totum, A comme G écrit dudum ; sans l'exponctuer, il renvoie à la forme correcte totum qu'il rajoute en marge. Nous trouvons le doublet totum dudum dans le texte de P W ; — p. 195, 38 : au lieu de facturum, A écrit futurum que P corrige en un non moins malheureux futurorum. Cependant nous avons relevé un certain nombre de varian tes propres à A. Nous en avons compté 93 qui sont à consi dérer comme des fautes (syllabes finales déformées, mélectures, mots indûment coupés, etc..) : elles ont pu être éli minées de P par l'activité correctrice du copiste de ce ms. si c'est bien A qu'il avait sous les yeux. Leur présence rend toutefois plus vraisemblable l'hypothèse selon laquelle le mo(1) Le fait que, comme G et P, A ne contienne que le texte du Liber, est un autre indice d'apparentement. (2) Cf ci-dessus p. XX. A nous restitue donc la leçon intermédiaire entre la faute de G (qui était probablement dans x) et l'émendation de P W. Le travail d'altération des énoncés scripturaires sous l'influence de la Vulgate et de cor rection conjecturale d'un texte fautif de x, qui nous a paru caractériser P W, л ainsi été amorcé tantôt par A, tantôt par son correcteur A'. Pour reprendre les exemples énumérés p. XIX-XX, on remarquera que A s'accorde avec P W pour omettre multiplican! {Gin. 3, 16), mais qu'il a parie! {Gen. 3, 18) et samtitalii (Pi. 131, 8) ; que A donne ad dominum (Exod. 32, 25), mais que A* corrige en est domini ; que A s'accorde avec G* pour in tantum flentem, mais avec P W pour nomen nanciscuntur ; que la leçon graui trucique de P W est aussi celle de A1.

INTRODUCTION

XXXIX

dele de P n'a pas été A lui-même, mais un ms. très proche de A tout en étant plus correct. Nous donnons ci-dessous quel ques-uns des exemples les plus caractéristiques (nous mettons entre parenthèse la leçon correcte présentée par le reste de la tradition) : 7- H 9-9 15. 11 (5) 22, in

6i,93 80,20 112, 12 p. 120, 17 p. 129, 40 p. 148, 14 153. 49 160, 19 185, 90 197. 50 221, 66 222, 89

pro columba explicabili Sin suis merguntur liberatam monet praetereundum est inimicos cui somnum rebellatur per suas itaque cui uix diem senis alteri rosae implicat

(per columbam) (inexpl—) (Se) (submerguntur) (libérât, ammonet) (praetereundum aestimo) (—micorum cum) (sonum) (repellatur) (persuasitque) (cuius ex) (dicens) (seruis W, sociis cett.) (altari) (roseae) (implicati)

D'autres leçons propres à A, une trentaine au total, con sistent en omissions de particules (enim, —que), de l'auxi liaire est, sunt, de pronoms (ipse), en additions d'adjectifs possessifs (ainsi nostri ajouté à Domini p. 14, 12), en mo difications des temps de verbes (ainsi fuerunt au lieu de fuerant p. 29, 13 (21), ministrabat au lieu de ministrauit p. 48, 25) : à quoi s'ajoutent six interversions de mots. Aucune variante de A, on peut l'affirmer, ne mérite d'être retenue dans le texte du Liber.

XL

INTRODUCTION II) L'Oeuvre Homilétique Io Le Contra Iudaeos, Paganos et Arríanos La tradition manuscrite

Des cinquante sept mss. dont nous avons connaissance, nous en avons utilisé dix-huit, dont douze donnent la totalité du sermon, trois le présentent sous une forme fragmentaire, et deux ne reproduisent que l'extrait concernant les Juifs. Description des manuscrits T Turin, G. V. 26, VIe siècle (seconde moitié) Ms. de 161 f. (220 x 143 mm) de 21-22 longues lignes, dont le dos a été brûlé, les feuilles séparées, puis remontées en ordre correct, sauf que les f. 1-61 devraient suivre les f. 62-161 ; écrit en semi-onciale calligraphique, rappelant un peu l'Ambrositts de Ravenne, sans aucun doute en Italie, vraisembla blement dans le Nord ; était à Bobbio au IXe siècle au plus tard, à en juger par les corrections des f. 90^91 qui sont de l'écriture de Bobbio ; à identifier précisément avec le n° 26 de l'Inventaire de Bobbio de 1461 (l). Il contient un fragment de Г Aduersus V Haereses (voir ci-dessous), la Collatio cum Pascentio dont le début manque (Clauis n° 366, PL 33, 1158-1162), la correspondance d'Augustin avec Pascentius (epist. n° 238, 239, 240 ; cf СSEL 57), notre sermon aux f. 62-104, enfin plusieurs chapitres du Comtnentarius in symbolum apostolorum de Rufin (CC 20, p. 125-182). Au f. 104, l'explicit ne donne aucune indication de titre ni d'auteur. Au f. 62, une main postérieure a rajouté : Inc eiusdem de símbolo. C'est sans doute la même main qui a apporté un certain nombre de corrections (T2) et qui, pour le centón sibyllin de XVI, 3, a substitué une présentation en vers à la présentation en prose de la première main. Ce ms. a beaucoup souffert du temps : aux f. 89^91 v, il est très détérioré ; la transparence du parchemin, l'effacement de l'encre rendent souvent la lecture incertaine. G Wolfenbüttel, 480 Heimst., XIIe siècle. Ms. de Saint Adrien à Lamespringe ; parchemin ; 151 f. (275 x 185 mm), 32 lignes par page ; minuscule Caroline, nombreuses abréviations. Notre traité est aux f. iv-24v sous le titre : sermo sancti Augustini episcopi de simbolo contra (1) Description donnée d'après Lowe, CLA IV, n" 463 ; voir aussi Reifferschcid, Bibliotbeca Palrum latinorum Itálica, II, г Heft. (Vienne 1871), p. 110-llz.

INTRODUCTION

xli

Iudaeos. Il est suivi du De templo Salomonis de Bède et de trois œuvres de Hugues de Saint Victor (cf Heinemann, Katalog der Herzog-August-Bibl. Wolfenbüttel, I. Die Helm stedter Handschriften, 1884, réimpr. 1963, p. 36g). A Arras, Bibl. munie. 683, Xe siècle. Ms. de la bibliothèque du monastère de Saint-Vaast, de 124 f., présentant plusieurs écritures négligées du Xe siècle ; contient diverses œuvres patristiques (Isidore, Cyprien, Jean Chrysostome, Columban). Notre sermon est aux f. I04-I24v, sous le titre : Sermo saneti Augustini episcopi de simbolo contra Iudaeos. Il fait suite aux deux centons sibyllins (Versus Sybillae erythreae de Christo et uaticinia Sybillae de Christo) qu'on trouve au f. 103 et qui sont d'une autre main. О Saint-Omer, Bibl. manie. 46, XIIe siècle. Ms. de l'abbaye de Clairmarais, de 129 f. sur 2 colonnes (30 lignes par colonne). Il contient diverses œuvres augustiniennes et pseudo-augustiniennes (voir ci-dessous p. LXXXVII). Notre sermon est aux f. 70-81, sous le titre : sermo sancti augustini episcopi contra Iudaeos de simbolo. В Bruxelles, Bibl. roy. 1116 (II, ггду), de l'année 1277 Ms. de l'abbaye de Cambrón Notre-Dame, de 268 f. (360 x 255 mm), sur deux colonnes. On lit au f. 178 la note : Frater Iohannes dictus Toussens monachus de Camberone et sacerdos scripsit hune librum anno domini M°CC° septuagésimo séptimo ('). Notre sermon, qui fait suite au De continentia et précède la Retractatio du Contra Adimantum Manichei discipulum, se trouve aux f. 205v-2iiv, avec le titre : Sermo sancti Augustini contra Iudaeos de simbolo dominici aduentus (l'explicit substitue tractatus à sermo). P Paris, Bibl. Nationale 2150, IXe-Xe siècle. Ms. en parchemin, de 77 f. (275 x 215 mm), avec rubriques en onciale et capitale (2). Recueil contenant le De uita contemplatina de Prosper (en fait, de Iulianus Pomerius, cf. Clauis n° 998), le De bono coniugali et le De sancta uirginitate d'Au gustin, avec leurs Retractationes respectives. Notre traité, qui termine le recueil, se trouve, sans incipit ni explicit, aux f. 69-77. M Munich, Hof- und Staatsbibl. СIm 14746, IXe siècle. Ms. de Saint Emmeran de Ratisbonne, de 171 f., écrit en belle (1) Cf CC 46, p. XLI (M.P.J. Van den Hout). (2) Cf Ph. Lauer, Calai, gin. mss. latins, t. II, Paris 1940, p. 340.

XLii

INTRODUCTION

minuscule Caroline (15 lignes par page) ; contient diverses œuvres augustiniennes et pseudo-augustiniennes (Sermo de decern chordis. In purificatione beatae Virginis Mariae, De conflictu uitiorum atque uirtutum) et le Liber de temporibus de Bède ; il se termine avec YAdu. V haereses (voir ci-dessous p. LXIV). Notre sermon se trouve aux f. 1-27 v, avec le titre : Sermo sancti Augustini de symbolo contra Iudaeos. R Monte-Cassino 173, XIe siècle. Ms. en parchemin de 180 p., 25 lignes par page ; écriture bénéventaine du XIe siècle. Contient diverses œuvres d'Au gustin : p. 1-12 le De opere monachorum (incomplet), p. 13-47 notre sermon sous le titre 'de sancto símbolo', p. 47-83 le sermon De symbolo I sous le titre 'expositio sancti simboli' (voir ci-dessous p. LXXXVII), p. 83-122 YAdu. V. haereses sous le titre 'contra quinqué hereses' (voir ci-dessous p. LXIII), p. 122-137 trois sermons De reconciliandis penitentibus (cf Flor. Casin : IV p. 174-179) ; de la p. 137 à la fin, suite de divers sermons augustiniens ou pseudo-augustiniens (1). E Bamberg, Pair. 101. B. V. ig, IXe-Xe siècle. Ms. de la bibliothèque de la Cathédrale, en parchemin, de 149 f. (221 x 142 mm), 27-31 lignes ; la première page a disparu. Contient diverses œuvres patristiques (f. i6v s. Capitula IV de indoctis sacerdotibus ; f. 17 v s. De fide catholica contra Iudaeos d'Isidore de Seville ; f. 80 s. Sermo de Adam et jructu arboris attribué à Augustin ; f. 86 s. De natura rerum de Bède ; f. ioov s. De temporibus du même ; f. in s. divers excerpta d'œuvres de Grégoire le Grand, d'Isidore etc.. et de lettres de papes et de canons conciliaires). Notre sermon se trouve aux f. i-i6v, mais du fait de la disparition de la pre mière page, il est amputé de son début : le texte commence à diabolum dimicando (I, 7). Pas d'explicit à la fin. V Vatican, Lat. 417, XIIe siècle. Ms. de 184 f. (270 x 185 mm), de 36 lignes, d'une écriture très régulière. Contient diverses œuvres d'Augustin (De trinitate, De fide et symbolo, serm. 233 et 242) et le De fide ad Petrum diaconum de Ps. Augustin (Fulgence de Ruspe). Notre sermon termine le recueil aux f. I74v-i84v, avec le titre : Expositio symboli beati Augustini episcopi contra Iudaeos, paganos et arrianos.

(1) Cf Rciffcrschcid, ЫЫ. Pair. lat. bal.. Il, 3. Heft, Vienne 1872, p. 335-336 et Codtcum Castnensiitm Mss Catalogas, I-II, Mont-Cassin 1915 sq., p. 256-257.

INTRODUCTION xliii С Karlsruhe, Aug. XVIII, commencement du IXe siècle (ca. 806). Ms. en parchemin, originaire de Reichenau, de 90 f. sur 2 colonnes de 51 lignes ; minuscule Caroline, écriture très ré gulière et d'une seule main ; il y a des corrections de même écriture, et dont il est difficile de dire si elles sont de la même main. Contient divers traités sur le symbole et la foi (•). Notre sermon se trouve aux f. 35-39 v avec le titre de 'Expositio symboli sancti augustini contra iudaeos, paganos et arríanos' à l'incipit et celui de 'sermo sancti augustini episcopi contra iudaeos, paganos et heréticos' à l'explicit. a Arras, Bibl. munie. 814 (463), XIIIe siècle. Ms. de 138 f. sur 2 colonnes, dont nous donnons une description plus détaillée ci-dessous (p. LXXXVII). Notre sermon se trouve aux f. 95 v, A — 97 v, В ; mais du fait des mutilations subies par le ms., le texte n'en est pas complet, il s'arrête à de spirilu sando conceptus (IX, 8) ; le titre donné par l'incipit est : sermo de symbolo dominici aduentus. v Vienne, Nationalbibl. 1616, VIII-IXe siècle. Ms. de 186 f., provenant de Salzbourg et originaire probable ment d'un scriptorium du Nord de l'Italie ou de la Suisse de l'Ouest d'après Lowe, d'un scriptorium situé entre l'Italie septentrionale et la Burgondie, Novalèse peut-être ou Agaune, d'après B. Bischoff : c'est un homiliaire qui témoigne des pre miers essais pour grouper des sermons patristiques suivant l'ordre des fêtes, en vue de la prédication ou pour les nécessités de l'office divin (2). Aux f. 3iv-38v, est présenté sous le titre 'De natali innocentorum' un sermon qui est, en fait, dans sa deuxième partie (f. 34-37 v), constitué par de larges extraits des chapitres X à XIV de notre Contra Iudaeos (de X, 6 'Ite, diligenter' à XIV, 12 'debeo baptizari'). La fin (f. 37v-38v), concernant Moïse et l'incrédulité des Juifs lors de l'Exode, n'a plus rien à voir avec notre sermon. w Vienne, Nationalbibl. yg4 [Theol. 433], XIIe siècle. Ms. d'oeuvres patristiques diverses (Isidore, Augustin, Alcuin), qui a subi des mutilations. Notre sermon, qui termine le recueil, commence au f. inv, sous le titre 'Sermo Augustini Aurelii de symbolo contra Iudaeos' ; le texte s'arrête brusque(i) Cf A. Holder, Die Handschriften der Grossher^oglich Baditcben Hof- und Landesbibliotbek in Karlsruhe, t. V : Die Reichenauer Handschriften, I, Leipzig 1906, p. 64. (2) Description donnée d'après С. Lambot qui a le premier attiré l'attention sur ce ms. dans KB 68, 1958, p. 187-199 et en particulier p. 191.

XLiv

INTRODUCTION

ment à 'guttas et dies saeculi' (VI, 9), du fait de la mutilation du ms., au f. H4V. Y!excerptum contre les Juifs De l'ensemble du sermon, on prit l'habitude, apparemment au IXe siècle, de détacher les ch. XI à XVI, 5 où l'auteur s'adresse spécialement aux Juifs : le deuxième centón sibyllin était omis, et une phrase de conclusion empruntée avec cer tains aménagements à XVII, 1 ('Credo iam uos, o inimici Iudaei, tantis testibus ita obrutos confutatosque esse ab ipsa ueritate ut nihil ultra repugnare, nihil quaerere debeatis'). Des nombreux mss. qui présentent cet excerpíum, nous avons retenu deux, dont le premier est le plus ancien à notre con naissance (x) : r Reims, Bibl. munie. 296 (E 381), IXe siècle. Ms. en parchemin, originaire de Saint-Thierry ; 135 f. à longue ligne, écrit en minuscule Caroline régulière, du IXe siècle pour les f. 1-64. Recueil d'homélies. Notre excerptum se trouve aux f. 5v-8, sans incipit ni explicit. s Rouen, Bibl. munie. 1408 (Y 10g), XIIe siècle. Ms. en belle minuscule (37 à 38 lignes par page) ; recueil d'homélies et de passions. Notre excerptum se trouve aux f. 207-209 ; il est introduit sous le titre 'sermo beati augustini episcopi de aduentu domini' ; pas d'explicit. Classement des manuscrits Famille a : T, G, A, 0, B, P, M Une faute commune caractéristique, par transposition de tout un groupe de mots en XXI, 2-3, laisse penser que ces sept mss. remontent à un ancêtre commun dont le copiste avait omis et quod acceperis non amittas après transeas (où ils étaient parfaitement à leur place) et avait transféré ce membre de phrase une ligne plus bas, après gaudium (où il faisait évidemment difficulté). T, le plus ancien témoin, nous (1) Cet excerptum se trouve dans les mss. suivants : Reims, 297 (E 377) du XIe s., f. 8V ; Reims, 293 (E 378) du XIIe s., f. i8v-22 ; Reims, 299 (E 236), du XIIIe-XIVe s., f". iov-n ¡Tours, 297, du XIe s., f. 130-131* ; Vienne, Nationalbibl. 824, du XIIIe s., f. 125-126*'; Florence, Laur. Cat. Supplem. I, col. 345, XV, Cod. 138, du XIe s., f. 19-21 ; Florence, Laur. Plut. XIV, Cod. 1, du XIIe s., f. n-i2v ; Monte-Cassino, 99, du XIe s. (a. 1072), p. 83-100 ; 100, du XIe s., p. 54-58 ; 103, du XIe s., p. 175-186 ; 106, du XIe s., p. 279-287 ; 107, du XIe s., p. 76-83 ; ii5,duXII-XIIIes.,p. 50-60; 117, duXI-XIIes., p. 63-66 ; 462, du XIe s., p. 266-273.

INTRODUCTION

XLV

permet de saisir une étape initiale ; A présente un premier aménagement correctif par la substitution de l'indicatif amittis au subjonctif originel qui n'avait plus de sens, séparé de ut ; les cinq autres mss. donnent une leçon normalisée où illic remplace et et le futur l'indicatif présent (illic quod acceperis non amittes). Il existe d'ailleurs d'autres indices en faveur de l'unité d'origine de ces sept mss. La forme du titre en est un: 'sermo de symbolo contra Iudaeos' se lit dans cinq d'entre eux (T et P ne donnent pas de titre). Voici également une série de fautes et leçons communes : : la mélecture d'une abréviation de dilectissimi a entraîné une leçon fautive de dans T, A, 0, B, P, M, et sa suppression dans G. Cf. l'omis sion de ce même dilectissimi en II, 1. 19, III, 1. 35 et IV, 1. 32. : dignam mihi (dignemini V, dignamini R, E, C) III, 1. 27 : omission par haplographie de considerauit VI, 1. 27 enim quid in se ipso ageretur. : Illud T1 AOBP M, Ille Г2 G (Nullus R V E VI, 1. 48 C) ; cette faute a entraîné la correction non potuit dans A, 0, B, M. : nouumque (nouum atque R E С V) X, 1. 6 : uelut in (ueluti E, uelut R С V) x.1.9 : uniuersam ont. XII, 1. 17 XVI, 1. 44-46 : Nos ... audiamus alios uersus Sibyllae (Alios uersus sibyllinos ... audiamus R E С V) : Christo от. XVII, 1. 23 : perhibes (dicis R E С V) XVII, 1. 43 XIX, 1. 9-10 : nee in hoc saeculo ñeque in futuro (пес hic пес in futuro saeculo R E С V) (*) : tale uerbum de uerbo от. (par haplographte) XIX, 1. 14 : hinc (in R E С V) XIX, 1. 23 XXII, 1. 48 : sic (te R E С V) 1,1.15

y A l'intérieur de la famille a, on peut déduire des fautes sui vantes l'existence d'un commun ancêtre y pour G, A, О, В, P, M : etiam (enim T ß) II, 1. 29 capere cape (capere T R С V, cape E) V, 1. 36 manentem от. VI, 1 •5 VI.l •38 te от. sempiterno (semper Г R) VIII , 1. 16 in se (ipse 7") от. X, 1. 7 (1) Dans ce cas, comme dans le précédent, il y a eu arrangement sous l'influence de la Vulgate.

XLvi

INTRODUCTION

XI, 1. 4 : crudas (suspendis T ß) XVII, 1. i : о от. XVIII, 1. 47 : uel dicitis от. XIX, 1. 23 : omnino (omnia) от. A quoi il y a lieu d'ajouter un certain nombre d'interver sions de mots (cf II, 1. 27 ; VIII, 1. 13 ; X, 1. 30 ; XVI, 1. 48 ; XVII, 1. 40 ; XXI, 1. 16). Ce commun ancêtre y paraît dériver directement de T, lequel ne comporte pas de fautes qui lui soient propres. L'indépendance de G par rapport aux cinq autres mss. congénères ressort de quelques omissions et fautes communes qu'on relève en eux : I, 1. 12 : tantae от. I, 1. 25-26 : de Diabolum à hac node, omission par haplographie VI, 1. 17 : pars (pax cett.) XVIII, 1. 35 : perhibes (conformément à la Vulgate) : les autres témoins ont : dicis XVIII, 1. 50 : non от. XXII, 1. 46 : pie от. 8 Cependant la communauté d'origine de О В P M apparaît avec plus de netteté encore de la faute que constitue en IX, 1. 31 la leçon redemptor substituée à la leçon originelle destinam ou à l'altération de ce mot rare, mal compris des copistes. Citons une autre banalisation de cet ancêtre que nous appellerons S : en I, 1. 26 captorem prend la place de captiuatorem. 0 L'étroite parenté de О et de В se déduit de deux arrangements du texte : en IX, 1. 4-5, on y lit quem uirgo Maria ... concipiens (au lieu du tour insolite avec nominatiuus pendens que gardent les autres témoins : uirgo Maria quae ... concipiens) ; en X, 1. 40, est ajouté le verbe confiteretur pour normaliser une tournure du même genre que la précédente. Signalons encore les fautes, omissions et ajouts suivants qui caractérisent cette solidarité, que nous noterons 0 : III, 1. 1 : qua pupilli (qua от. cett.) Ill, 1. 27 : unitam от. III, 1. 28 : in uobis (in от. cett.) IV, 1. 21 : a te ... ad me (a me ... ad te cett.) VI, 1. 20 : audet (uult cett.) VII, 1. 22 : melior est pater, inferior est filius от. (par haplographie) X, 1. 31 : tuam от. XII, 1. i6 : in tantum (in от. cett.) XII, 1. 24 : quern (quo cett.)

INTRODUCTION

xLvii

XVII, 1. 22-23 : qui ••• formauit от. (par haplographie) XVIII, 1. 11 : uoluistis (uolebatis cett.) XXII, 1. 13 : tantam (tanti cett.) On le voit, dans cette branche de la tradition, les altérations apportées au texte primitif ont été assez considérables. D'autre part, le fait que y paraît bien provenir directement de T retire beaucoup de leur intérêt aux six mss. qui per mettent de le reconstituer. Famille ß : R E С V Ces quatre mss. qui ne comportent pas les fautes de a remontent-ils à un ancêtre commun postérieur à l'archétype ? On ne saurait l'affirmer avec certitude ; car la seule faute com mune aux quatre, et qu'on pourrait donc imputer à ce ms. hypothétique, serait l'omission par haplographie qui a fait disparaître le membre de phrase Quare non est mortuus en VII, 1. 27. Or on peut imaginer que la même faute, par l'effet des mêmes causes, s'est produite indépendamment dans R d'une part, et d'autre part dans l'ancêtre de E, C, V, dont l'existence est, nous allons le voir, hautement plausible. Une autre hypothèse resterait d'ailleurs possible, quoique nous ne l'ayons pas admise pour notre établissement du texte : quare non est mortuus ne serait-il pas une addition de a? v A l'intérieur de cette famille, la communauté d'origine de E, C, V ressort d'un certain nombre de fautes et leçons qu'ils ont en commun, dont voici les principales : I, 1. 24

: opera diei peregimus. Quid enim egimus in hac nocte ? от. (par haplographie) II, 1. n : hominem a Deo factum от. (par haplographie) III, 1. 23 : constrictus (obstrictus cett.) III, 1. 28 : Christi от. IV, 1. 25 : diuidebat (inuidebat uel uindicabat uel uidebat cett.) V, 1. 29 : dies (diem cett.) VI, 1. 12 : Audi quomodo (Quomodo cett.) VI, 1. 30 : domina от. VI, 1. 39-40 : et extremum paruum E, extremum et paruum С V, (extremum paruum cett.) VII, 1. 13 : nolo tecum altercantem, nolo iudicem (nullo tecum altercante, nullo iudice cett.) VII, 1. 21-22 : minor est filius, melior est pater от. (par haplographie) VII, 1. 24 : est etiam (etiam cett.) VIII, 1. 20 : hominem (homines cett.)

XLViii IX, 1. 12 X, 1. 40 XVI, 1. g XX, I. i XX, 1.4 XXII, 1. 39 XXII, 1. 48

INTRODUCTION : : : : : : :

nam от. testimonium (testimonio cett.) de suo (suo cett.) catholicam fidem (catholicam cett.) se errori inu. redi2 от. iniuriam (iniurias cett.)

a Plus nombreuses encore sont les fautes (omissions, mélectures, déplacements) et variantes communes qui font appa raître que С et V , chacun d'ailleurs présentant ses fautes propres, remontent à un même ms., que nous appellerons a. Voici la liste des plus caractéristiques : III, 1. 3

: omission par haplographie de renuntiemus. Si quis itaque huic haereditati X, 1. 15-18 : omission par haplographie de trois lignes (de regem à amittere) VI, 40-41 : humilem ... et non (humiliter ... non cett.) VIII, 1. 21 : per se totum (totum E, perditum cett.) IX, 1. 12 : congregationis (generationis cett.) X, 1. 14 : adorare (uidere cett.) XVII, 1. 2 : Qui etsi (-que esse cett.) XVIII, 1. 36 : ajout de et cetera après uerum XXII, 1. 43 : Nam (dominam cett.) XXII, 1. 49 : facientem (irrogantem cett.) Ajoutons enfin que la forme du titre dans С et V, avec l'addition de paganos et arríanos après iudaeos, est un indice supplémentaire de leur étroite parenté. L'existence de fautes propres dans chacun excluant un rapport direct de l'un à l'autre, il faut supposer leur dérivation indépendante d'un modèle commun, qui avait subi des arrangements et des addi tions, a. Ce ms. a, forcément antérieur à C, nous fait remonter avant le IXe siècle. Le meilleur représentant de la famille ß est le ms. K. Ce n'est pas qu'il soit exempt de fautes, et de variantes propres dont certaines sont aberrantes. Mais dans l'ensemble, le texte qu'il porte mérite confiance. Comment se situe, par rapport à ces deux familles, le té moignage des mss. a, v, w qui ne nous donnent pas le texte complet ? Le premier se rattache à ß, il porte un texte très proche de R, dont il n'a pas certaines fautes ; il présente un bon nombre de leçons personnelles, et qui paraissent relever de 1 'emendation du copiste (par ex. ad quas au lieu de atque en IV, 1. 24). Le ms. w se rattache au contraire à la première famille (avec y, il a en IV, 1. 9 unusquisque au lieu de unaquaeque) ; plus précisément même, il semble apparenté à 8, dont il a la leçon captorem en I, 1. 26 ; une erreur qu'on rencontre

INTRODUCTION

IL

dans P et dans o (inde monstrauimus) est à l'origine de la leçon isolée et fautive de w en 1, 1. 28 : in die monstrauimus. Quant aux fragments conservés par v, ils présentent un texte comportant de nombreuses omissions, des ajouts et des aménagements qui s'écartent de tout le reste de la tradition ; il semble néanmoins apparenté à la famille ß : en X, 1. 27, il a la même leçon uigilas que v. Il paraît donc possible de reconstituer le stemma comme suit :

VI" s.

-p(?)

IXe s.

X's.

XIe s.

XIIe s.

XIIIe s. В

a( ?)

»( ?)

Reste à définir la place des deux mss. ne contenant que Yexcerptum contre les Juifs, r et s. Au premier abord, ils parais sent se rattacher à la famille ß : en effet, ils s'accordent avec elle pour éviter les fautes de a (ainsi en XII, 1. 17 où ils ne font pas l'omission de uniuersam et en XIV, 1. 29 où ils n'ont pas la tournure banalisée quod sentiunt). Chacun présente ses fautes propres, qui sont d'ailleurs plus nom breuses dans s. Mais ils s'accordent entre eux sur un point

L

INTRODUCTION

important : en XVI, 5 juste avant la phrase finale de Vexcerptum, empruntée avec modifications au eh. XVII, 1 (cf cidessus p. XLIV),r et s présentent seuls le texte suivant : 'Quod et in latinum translatis eisdem uersibus apparet, praeter quod graecarum litterarum proprietas non adeo potuit obseruari'. De cette phrase, absente de tous nos autres témoins (1), comment expliquer la présence dans r et s ? Deux hypothèses sont possibles : ou bien il s'agit là d'une glose qui s'est intro duite dans le texte de notre sermon après coup, peut-être interpolée par l'excerpteur lui-même ; ou bien cette phrase appartenait au texte primitif, mais avait disparu déjà dans l'archétype auquel nous permettent d'atteindre a et ß ; dans ce cas, Yexcerptum aurait été pratiqué sur un exemplaire qui représentait, sur ce point du moins, une forme moins altérée de la tradition. C'est cette deuxième hypothèse que nous avons préféré adopter. Au terme de cette étude, quelles conclusions s'imposent pour l'établissement du texte ? L'accord de T et de R a toutes chances, en général, de garantir la lecture originale. En cas de divergence entre a et ß, il est souvent délicat de se prononcer : néanmoins, la tradition la moins altérée paraît bien être celle de la seconde famille. Dans un certain nombre de cas toutefois, nous avons cru nécessaire de tenir compte de l'ancienneté de T, ms. du VIe siècle. Inversement nous avons cru pouvoir aussi quelquefois retenir des leçons de témoins plus récents : ainsi en IV, 1. 24 celle de w (furiosas lites) qui est corroborée par le témoignage d'un ms. aujourd'hui disparu, le Corbeiensis des Mauristes. Il nous a semblé plus sage de moduler l'application des règles que nous pouvions déduire de l'analyse de la tra dition, en tenant compte chaque fois aussi bien du contexte que des habitudes linguistiques et stylistiques de notre auteur. Les éditions Amerbach C'est au tome XI de l'édition des œuvres complètes (Bâle 1506) de Saint Augustin par Jean Amerbach (2) que parut = Am. pour la première, fois le texte imprimé du Contra Iudaeos. Faisant suite à X Aduersus quinqué haereses, il se présentait sous le titre de Liber contra Iudaeos, Paganos et Arríanos, et avec une division en chapitres qui devait passer dans les éditions suivantes.

(1) Dans le ms. P, elle a été rajoutée par le correcteur qui l'a empruntée, pensonsnous, à un exemplaire présentant la forme de tradition illustrée par r et /. (2) Rappelons que J. Amerbach avait regroupé dans les tomes IX, X et XI les livres qui n'avaient pas fait l'objet d'une révision par Augustin dans ses Rftractatioms.

INTRODUCTION

u

Nous n'avons aucune indication sur le (ou les) manuscrit (s) qu'utilisa l'éditeur. La comparaison de son texte avec la tra dition manuscrite que nous avons étudiée permet d'y recon naître des fautes de la famille a et plus particulièrement du rameau S (ainsi dignam mihi à III, 1. 27 et uelut in à X, 1. 9 ; captorem à 1, 1. 26 et surtout redemptor à IX, 1. 31), mais égale ment des fautes du groupe a (par ex. opera tenebrarum à 1, 1. 15, l'addition de et cetera à XVIII, 1. 36, magos miserat à XVIII, 1. 45 et l'omission de hic luctus ibi gaudium à XXI, 1. 9-10), groupe auquel il doit aussi la forme de son titre (ajout de Paganos et Arríanos). Les accords avec les variantes de la première famille sont au nombre de 34, les accords avec a au nombre de 16. D'après certaines leçons (comme utinam ... proferte à III, 1. 27, uidebatur à IV, 1. 25, quo à VI, 1. 30, aequalis cum pâtre homines faciens à VII, 1. 19-20), on est en droit de penser que le ms. de base de cette édition dérivait de M et qu'il avait subi la contamination d'un ms. apparenté à a. D'autre part Amerbach paraît avoir connu un ms. donnant Yexcerptum décrit plus haut : il en a combiné la phrase finale avec celle du début du ch. XVII dans la tradition du sermon complet. Dans son édition, ce début se compose de deux phrases qui subsisteront jusqu'aux Mauristes, lesquels tâche ront de les émender. En voici le texte : Credo iam uos, о inimici Iudaei, tantis testibus ita obrutos confutatosque esse ipsa ueritate ut nihil ultra repugnare, nihil quaerere debeatis. Qui etsi ipsa ueritate, cui nimia insipientia uel potius amentia, cum omnia nossetis quae de Christo erant dicta atque conscripta, inuerecunda etiam fronte dicebatis. La corruption qui entache le début de la seconde phrase s'explique par un doublet provenant de a où les mots -que esse de la première phrase s'étaient altérés en qui etsi. Bien sûr, il n'est pas impossible que la contamination ait été l'œuvre, non d'Amerbach, mais de son ms. D'autres altérations d'ailleurs défigurent le texte d'Amer bach : ainsi, à VII, 1. 25, uidit devient uiuit, à XVII, 1. 24 iura devient uita, et à XXII, 1. 14-15, uideo devient Iudeo, en traînant la corruption de tout le passage. Deux autres pas sages, également à la fin du traité, ont été considérablement gâtés (XX, 1. 13-15 et XXII, 1. 48-49), signe peut-être d'une détérioration matérielle du ms... Il convient de noter aussi que le second centón sibyllin du ch. XVI présente des divergences si considérables avec la tradition manuscrite étudiée par nous comme avec celle dont les Mauristes font état dans leur édition, qu'on peut s'interroger sur la raison de cette anomalie. Seule une étude d'ensemble sur les traductions latines de ces centons permettrait de déterminer comment a pu se faire la

lu

INTRODUCTION

substitution d'une forme rénovée et plus littéraire à la forme authentique ('). Au total, et en plus des passages indiqués ci-dessus, nous avons relevé une vingtaine de variantes pour lesquelles le texte d'Amerbach reste sans correspondant dans notre tra dition manuscrite : en un cas (V, 1. 26) où est cité Io. 8, 56, il y a eu normalisation sur le texte de la Vulgate ; erreurs de lecture et emendations personnelles rendent compte de plu sieurs autres cas. Le modèle dont s'est servi Amerbach n'était pas exempt de fautes et paraît bien avoir été le produit d'une tradition contaminée et tardive. Érasme Notre traité, sous le titre de Concio ad catechu(Bâle 1528-1529) menos contra Iudaeos, paganos et arríanos, prend = Er. place, avec une censura, dans le tome VI des œuvres complètes d'Augustin éditées par Des. Érasme à Bâle, chez Froben, en 1528-1529. Il figure aux pages 35-46 et fait suite, comme dans l'édition précédente, à VAduersus quinqué haereses. Son texte aussi reproduit, à quelques dif férences près, celui d'Amerbach ; nous avons noté 13 di vergences seulement, dont la plupart relèvent de l'émendation. C'est le cas en particulier pour les trois passages de la fin du traité, dont des mélectures avaient fait des loci desperati : XX, 1. 13-15 ; XXII, 1. 14-16 et 48-49. On trouvera dans le tableau des p. LXVI s. les lectures qu'Érasme avait sub stituées à celles de son prédécesseur. A l'évidence, elles pro cèdent de la correction personnelle et ne s'appuient pas sur un témoignage manuscrit. Avec moins de témérité, pour la cor ruption que constituait le début du ch. XVII, l'éditeur signa lait en marge la difficulté et proposait d'ajouter satis estis conuicti ou quelque chose de semblable (Taie quiddam uidetur déesse) . C'est, pensons-nous, dans les mêmes conditions et sans avoir besoin de recourir à un ms. qu'Érasme a pu écrire proferre à III, 1. 27, liberate à III, 1. 29, et corriger innotesceris en innotesces à XIII, 1. 21. On pourrait hésiter à propos de l'intro(1) Ce deuxième centón, sous sa forme latine, est l'œuvre d'Augustin (CD. XVIII, 23, 2) qui a réuni et traduit des passages sibyllins cités en grec par Lactance : cf P. Courcellc, Lettres grecques p. 178 n. 2, et B. Bischoff, Die Lateinischen UebersefZungen imd Bearbeitungen aus den Oracula Sibyllina, dans Mélanges de Chellinck, tome I, Gembloux 1951, p. lïl-123. Toute la tradition manuscrite de notre traité nous restitue dans l'ensemble un texte identique à celui qu'on lit dans la Cité de Dieu. Le texte donné par Amerbach s'en écarte considérablement, en particulier pour la traduction des trois derniers vers (nous soulignons les divergences) : Et mollis fatum finie!, trium dierum somno suscepto ; Et tune a mortuis regressus in lucem uenit ; Primus resurrectionis initium reuoeatus ostendit. Que cette forme de texte ait eu cours dans la littérature sibylline, c'est ce que prouve la présence de cette version (avec quelques variantes toutefois) sur le pavement de la cathédrale de Sienne.

INTRODUCTION

lui

duction de confiteretur après mortis suae (X, 1. 40) ; car nous nous trouvons en présence d'une leçon attestée dans les ms. О et B. Comme recidet est remplacé par decidet à XVI, 1. Z7< selon la leçon de ce même ms. B, on pourrait penser qu'Érasme a utilisé les ressources de ce ms. (ou d'un ms. apparenté). Cette utilisation en tout cas aurait été bien partielle ; et on com prend mal pourquoi il n'y aurait pas recouru pour les difficultés autrement graves de la fin du texte. Il est plus vraisemblable de penser, croyons-nous, qu'Érasme s'est contenté de re prendre le texte d'Amerbach en l'améliorant sur quelques points par les seules ressources de sa divination personnelle. Théologiens de Louvain Avec le même titre que dans l'édition (Anvers 1577) d'Érasme et la même place, notre traité = Lov. se trouve aux p. 23-29 du tome VI de l'édition des œuvres complètes d'Augustin par les théolo giens de Louvain. Le travail de révision, assumé pour ce volume par Christophorus Broide, a été plus sérieux que celui de l'éditeur de 1528. Nous avons relevé 33 divergences par rapport au texte d'Érasme ; et cette fois, le recours à un témoignage manuscrit est chose certaine. Plusieurs in dices, en particulier la leçon choisie à IV, 1. 25 (uidebatur, uidebat), permettent d'affirmer que le réviseur a utilisé soit le ms. B, qui est précisément un ms. des Flandres, soit un ms. très proche parent de lui. Parmi les leçons nouvelles qui en proviennent, citons de opere à I, 1. 15, nohiit à XX, 1. 12, tibi imponis à XXII, 1. 14, et surtout la réparation de la lacune présente en XXI, 1. 9-10 : Hic luctus, ibi gaudium ; à quoi, conformément au texte de son ms. fautif sur ce point, le ré viseur ajoute : Illic quod acceperis non amittes, sans se rendre compte que ces mots sont transposés, avec arrangement, de la phrase précédente. Outre ce ms. du rameau 8, le nouvel éditeur a disposé d'un autre témoin, qui se rattachait à a, comme il apparaît des leçons de XXII, 1. 26 (appellas) et de XXII, 1. 49 (iniuriam facientem) : ce ms. était proche de V [ci dignemini à III, 1. 27). C'est grâce à lui que l'éditeur a pu, avec bonheur, substituer captiuatorem à captorem que portait son autre ms. Cette double base manuscrite lui a permis de corriger plusieurs passages : V, 1. 41 (humilia) ; VII, 1. 25 (uidit) ; XVII, 1. 18 (labilis unda) ; XVIII, 1. 36 (Vt ex) et surtout les trois passages de la fin, XX, 1. 13-15, XXII, 1. 14-16 (en partie seulement), et 1. 48-49. L'accord de ses deux mss. l'a conduit aussi, mais moins heureusement, à substituer impndenti animo à impudentia nimia à XV, 1. 3. Malgré cet effort, sa révision est restée timide : à V, 1. 26 et 33, il s'est contenté de noter en marge les leçons provenant respectivement des deux mss. (cupiuit uidere, diuinitatem) sans oser les faire passer dans le texte.

Liv

INTRODUCTION

Il a conservé le texte du deuxième centón en y apportant quelques corrections grammaticales, dont la première (dabunt au lieu de dederunt) n'est pas bien inspirée. Dans deux cas (libértate à III, 1. 29 et demonstramus à XV, 1. 10), on peut se demander s'il ne s'agit pas simplement de fautes matérielles. Malgré un progrès, dû à l'utilisation d'au moins deux mss. de famille différente, l'édition de Louvain ne procurait pas encore un texte satisfaisant de notre traité. Mauristes II faut attendre plus d'un siècle pour voir réalisée (Paris 1688) par les Mauristes, dans leur édition des œuvres = Maur. complètes d'Augustin, la première édition soignée du Contra Iudaeos. Rejeté dans l'Appendice (c. 11-20) du tome VIII, paru en 1688, faisant toujours suite à ÏAduersus V Haereses, il y portait le titre de Contra Iudaeos, Paga nos et Arianos sermo de symbolo ; il avait été l'objet d'une recension sérieuse, les Bénédictins de Saint-Maur ayant con sulté un certain nombre de mss. ; pour six d'entre eux, ils nous ont indiqué la provenance : un ms. de Saint-Rémi de Reims, vieux de 800 ans, où le titre était sermo sancti augustini de symbolo, trois mss. du Vatican, un ms. de Beauvais, un ms. de Corbie. De ces mss., un seul peut être identifié avec certitude : un des Vaticani devait être notre ms. V. Quant au Corbeiensis, le seul dont les Mauristes ont donné le nom en face de certaines leçons (à IV, 1. 24 et X, 1. 27), il paraît avoir été assez proche de v. Pour 31 passages, la nouvelle édition porte en marge des notes critiques (leçons des mss. ou des éditions précédentes Am., Er., Lov.). Sans doute à notre gré sont-elles insuffisamment précises, et trop peu systématiques. La comparaison entre Maur. et Lov. fait apparaître des di vergences sur 148 points. Dans ces leçons nouvelles, il y en a 19 qui sont en accord avec des mss. de la famille ß, soit E, soit VC (= a) ; d'autres paraissent provenir d'un ms. ap parenté à G (ainsi à VII, 1. 30 et XIV, 1. 43). On peut dire d'une façon générale que les Mauristes ont corrigé le plus souvent d'après le texte de v ou le texte de a. C'est ce qui apparaît de certains cas où, mal inspirés, ils ont préféré une faute de leurs témoins manuscrits au texte correct des précé dents éditeurs. Fautes de v passées dans le texte de Maur. II, 1. 11 omission de hominem a deo factum IV, 1. 25 diuidebat Fautes de a (ou inspirées par cr) passées dans le texte de Maur. I, 1. 27-28 exclusiuimus (cette forme, d'ailleurs aber rante, ne peut s'expliquer qu'à partir de exclusimus de a)

INTRODUCTION

lv

III, 1. 3-4

omission de renuntiemus. Si quis itaque huic haereditati et ajout de si quis après angelis eius V, 1. 10 ita aequalem sibi (d'après a : ita aequalem se) VI, 1. 29 omission de istam , 1. 36 omission de se et VII, 1. 26-27 omission par haplographie de non sit mortuus. Quare. D'autres lectures fautives ont été introduites par les nou veaux éditeurs, soit qu'ils aient mal lu leurs mss., soit qu'ils aient cru devoir émender : ainsi à VI, 1. 41 ils substituent sed à superbos (attesté par toute la tradition manuscrite comme par les éditions antérieures) ; à IX, 1. 4-5, qua ... concipiente, remplaçant un nominatiuus pendens, vise à grammaticaliser le texte (cf également VIII, 1. 12). Quelques fautes matérielles aussi ont pu se glisser : l'omission de totus à X, 1. 7 en paraît une. En deux passages enfin, l'édition des Mauristes présente, par rapport aux précédentes éditions comme à la totalité de la tradition manuscrite étudiée, une variante notable : à XII, 1. 23, elle ajoute alii Iohannem Baptistam après Hieremiam dans la citation de Matth. 16, 14 ; à XV, 1. 26-27, e^e omet tibi annuntiauit filium dei après propheta. Nous avons pu découvrir récemment l'origine probable de ces lectures : ces leçons se trouvent dans le Codex Turonensis (Tours, Bibl. munie. 297) qui donne le texte de Vexcerptum contre les Juifs après VAdu. V Haereses, aux f. 130-131^ Nous verrons ci-des sous (p. LXXVIII) que les Mauristes ont utilisé ce ms. du XIe siècle pour le traité précité ; il est extrêmement vraisemblable qu'ils l'ont aussi consulté pour les chapitres du Contra Iudaeos qu'il contenait. Mais nous ne pensons pas qu'ils aient eu raison de le suivre dans les deux passages en cause : l'ajout de alii Iohannem Baptistam paraît être une interpolation par in fluence du texte scripturaire ; et d'autre part, la disparition de tibi annuntiauit filium dei dans le Turonensis (ou son mo dèle) est une faute facile à admettre ; il serait plus difficile d'expliquer comment ces mêmes mots auraient pu s'insérer fautivement dans les autres témoins ; enfin le style insistant et martelé du passage recommande la leçon abandonnée par les Mauristes. Migne, PL 42 J.P. Migne, dans sa PL, au tome 42, с 1117-1130, (Paris 1846) n'a fait que reprendre sans modification le texte = Mi. que les Mauristes avaient donné du Contra Iudaeos. Il reproduit également leurs avertissements et leurs notes critiques. La seule variante par rapport à Maur. que nous

INTRODUCTION

LVI

ayons relevée est peut-être due à une erreur de lecture : quaerit (au lieu de quaerat) à XXII, 1. 40. Pour rendre sensible l'évolution du texte de l'édition d'Amerbach à celle des Mauristes, nous donnons dans le tableau ciaprès le relevé des variantes : l'astérisque signale les leçons adoptées dans notre édition, le soulignement celles qui ne sont pas attestées dans notre tradition manuscrite ; le signe x mar que l'identité avec la leçon de l'édition antérieure (colonne de gauche) ; entre parenthèses nous indiquons éventuellement les mss. ou groupes de mss. présentant la même leçon ou une leçon extrêmement voisine (dans ce cas, nous mettons : cf) ; entre crochets, nous indiquons les notes critiques marginales des éditions. Chap, et ligne de notre éd.

Er. Am.

Ley. (im)

(15281529)

(1506)

I,M *dilectissimi И opera tenebrarum

X

de opere (P»Af)

X

•captiuatorem

X

Maur. (1688)

от. "opera

M 26 captorem (S) 27-28 •excussimus 39-40 *deponere...

re-

X

X

X

X

X

X

*Ad hos

X

X

•etiam •turpissimos

X

X

X

X

X

X

X

X

X

nuntiare II, IO-II

cogilationum

*hominem a deo factum 28-29 Ad hoc (JGAPM) *9 enim (y) *9 per turpissimos 111,5 *renuntiemus. Si quis itaque huic haereditati •renuntiare 4 11

utinam (M) X dignam mihi (о) X •pro»7 proferte (GАРМ) ferré •libe 29 libértate (AM) rate X 35 *quam 27 27

IV, 13 25 25

*5 V.3

10

Serenissimi cum (codd.)

X

alienus (S) uidebatur (M)

X

omnium quem credimus, omni um nostrum (cfS) talem qualem se

X

nouil

X

exclusiuimus (cfa) deponite (O) ... renuntiatc (C) •uoluptatum от. (и)

X

X

X

X

от. (а)

si quis renuntiare

w. •unitam X

*dignemini (V) X

übertäte

dignamini (REC) X

•liberate

qualem (G ß) •scuerissimi •tum X •alienas X uidebatur, uide- diuidebat (v) bat(B) deum qui credi X mus nostrum X

X

X

ita aequalem sibi (cfa)

INTRODUCTION Chap, et ligne de notre éd. 26 29

?' 33 34-35 35 VI, 28 *9 30

3° 3> 36 40 40 4i

4'

VII, 16 17-18 *5 26 26-27

Er. Am. (1506)

ixullauit ut uideret (= Vulg.) dies (и) •diem dei unitatem (, une leçon nihil prodest différente du quid prodest des autres témoins de son groupe, ф a également nihil prodest. N porte ici le vestige d'un doublet qui figurait peut-être dans son modèle : quid nihil prodest. Dans 8 et L P c, on trouve ensuite les mots nihil ei facit qui donnent l'impression d'être une glose. A IV, 1. 40-42, on rencontre la même systématisation des singuliers Sabellianum, etc., qui sont fautifs, à la fois dans C, dans L et tous les autres témoins de A. On peut supposer que la leçon correcte de 8 provient d'une initiative émendatrice du copiste auquel remonte cette forme du texte. A IV, 1. 130-131, С et ф s'accordent sur la leçon prior posteriorem qui a chance d'être authentique, contre priorem prior de ABDXa et priorem posterior des autres. A IV, 1. 131, С et ф omettent ensemble sed tarnen. A VI, 1. 96, С et ф s'accordent sur la leçon audi, omise par les autres. A VI, 1. 260, С et Л, 1 s'accordent sur la leçon si ergo (contre sicut ergo de o, iste ergo de e y, iste des autres mss.) A VI, 1. 272, une leçon de C2 (fatuitatis), qui paraît procéder elle-même d'une leçon fatuitas (pour fatuatas) attestée dans Y, semble être à l'origine de la lecture fatuitates et qu'on trouve dans tous les témoins du groupe ф (à l'exception de S qui porte festiuitates et). Signalons enfin qu'une leçon singulière de С à VII, 1. 155, contrahid (au lieu de contra id) explique celles de I (contrahit) et de / (contra it). Ainsi donc il nous paraît vraisemblable de penser que la tra dition représentée par ф s'est formée au IXe siècle de la con tamination d'un manuscrit du groupe ф, qui a dû être l'an cêtre de C, avec des mss. plus anciens. Cette tradition, qui porte notamment l'interpolation dénoncée par Hincmar à la même époque, est moins sûre que celle de ф. Néanmoins, et pour les raisons que nous avons données plus haut, nous n'avons pas cru devoir nous attacher systématiquement à cette dernière. Dans quelques cas, il nous a semblé que nous

Lxxvi

INTRODUCTION

pouvions faire confiance à des mss. du groupe ф, en particu lier à i. t Nous avons interrogé avec un soin particulier le fragment du ms. de Turin dont le témoignage précède de trois siècles celui de nos plus anciens ms. complets. Nous l'avons suivi chaque fois qu'il donnait une leçon plausible, garantie en particulier par la tradition indirecte ou une partie de la tradition directe. Mais les fautes et omissions qu'il présente font la preuve que, pour un ms., l'ancienneté n'est pas forcément garante de la fidélité à l'original. Ainsi à VI, 1. 27, la faute mortuo non parcis (au lieu de more tuo non pact), qu'on rencontre dans un très grand nombre de nos témoins (1), figurait déjà dans t. Les éditions Amerbach Comme le traité précédent, VAduersus quinqué hae(Bâle 1506) reses parut pour la première fois au tome XI de = Am. l'édition complète des œuvres de Saint Augustin par J. Amerbach en 1506. Il portait le titre de Liber de quinqué heresibus. Ici non plus, nous n'avons aucune indication sur les mss. utilisés. D'après un certain nombre de lectures, qu'on verra au tableau de la p. LXXIX s. , il semble bien que le texte avait été établi d'après des mss. du sous-groupe e ou influencés par eux (comme bet s). On se contentera ici d'observer qu'il portait les trois fautes caractéristiques de e au chapitre VI (1. 73-75 ; 1. 77-78 ; 1. 241-242), sans parler de la leçon Gratias tibi deus aeterna uirtus (VII, 1. 143) et pater omnipotent (ibid. 1. 144). Peut-on préciser davantage ? Il semble que oui ; car l'accord avec la leçon isolée de W à VII, 1. 52-53 (nomen meum) permet de penser que le ms. de base d' Amerbach pourrait bien avoir été très proche de notre ms. de Munich ; et il en va de même de la curieuse lecture de III, 1. 45 (fdium homini) qui peut s'expliquer comme une emendation du texte de W {fdium hominum, où filium est propre à W). On trouve d'autre part, dans le texte d'Amerbach, quelques leçons sans correspondants dans notre tradition manuscrite, sans qu'on puisse évidemment déterminer si elles sont le fait de l'éditeur lui-même ou si elles proviennent des mss. con sultés. Deux d'entre elles en tout cas sont manifestement fautives : unius substantiae à VI, 1. 152-153, et humana sunt, ibid. 1. 243. Érasme Sous le titre à peine modifié de De quinqué (Bâle 1528-1529) haeresibus oratio, et avec une censura, le traité (1) Seuls C, 8, A, U, Z, b, d ont le bon texte pour la première partie more tuo ; seuls 1, L, P, c, î,/ l'ont pour la deuxième partiera«. La tradition de Césaire est, elle aussi, correcte.

INTRODUCTION

lxxvii

= Er. trouve place aux p. 22-34 du tome VI de l'édition complète des œuvres de Saint Augustin par Érasme. Comme la division en chapitres, le texte est hérité de la précédente édition. Nous n'avons relevé que deux divergences mineures. Dans le premier cas (suppression de sicut à IV, 1. 46), nous ne trouvons pas de support à cette correction dans notre tra dition manuscrite. Dans le second (VI, 1. 272), la substitution de fatuas à fatuatas peut provenir d'un ms. du sous-groupe ß ou du sous-groupe e ; mais on ne peut exclure l'hypothèse selon laquelle Érasme aurait corrigé de lui-même. Théologiens Notre traité se trouve au tome VI, p. 15-23, de de Louvain l'édition des théologiens de Louvain. Il se présente (Anvers 1577) sous le titre : Beati Aurelii Augustini episcopi de =■ Lov. quinqué haeresibus oratio siue liber contra quinqué hostium genera. La révision a été faite avec assez de soin : nous avons noté 41 écarts par rapport à l'édition d'Érasme. Les nouveaux éditeurs s'appuient en particulier sur des mss. du groupe à interpolation trinitaire (ф) : ce qui leur permet, en ce passage de VII, 1. 141-143, de combler la lacune des témoins suivis par Amerbach ; la forme du passage trinitaire est celle des mss. N, P, S, T, c, e, /, g (avec trina et una unitas au troisième membre). Deux autres passages conduisent à penser qu'ils ont plus spécialement utilisé des mss. proches de N et de P : à VI, 1. 22, comme N seul, leur texte donne quid ais ; à VI, 1. 8, avec P (mais aussi L et V), il donne ubi modo. Mais ils ont aussi employé dans leur tâche un ms. du sous-groupe ß dont une des fautes communes caractéristiques est l'insertion d'une phrase transposée de plus haut dans l'énoncé de Matth. 17, 5 à VII, 1. 140 : on retrouve ce texte fautif dans leur édition. D'autre part/à IV, 1. 104-105, ils accueillent la citation de Jèr. 17, 9 (selon la LXX) : deux mss. de ß, В et С, la présentent aussi. C'est la leçon de ф (filiis hominum) — et non celle de ф (fidelibus hominibus) — qu'ils suivent pour corriger à III, 1. 45 le texte d'Amerbach conservé par Érasme. Mauristes Comme le Contra Iudaeos, notre traité est rejeté dans (Paris 1688) l'Appendice du tome VIII (paru en 1688) de l'édition = Maur. des Bénédictins de Saint-Maur. On l'y trouve aux с 2-II, sous le titre : Aduersus quinqué haereses seu contra quinqué hostium genera tractatus. Dans leur Avertissement, les Mauristes énumèrent les mss. qui ont servi à leur recension : dix codices Vaticani, un codex Germanensis, un codex Michaelinus, un codex Remigianus, un codex Ebrulphensis, un codex Arnulphensis, un codex Cisterciensis, un codex Fossatensis, un codex Colbertinus, un codex v. с domini de Maran Tolosatis, un codex Turonensis Sancti Gatiani, un codex ecclesiae Lugdunensis (dans lequel le titre était : Libellus aduersus quinqué

Lxxviii INTRODUCTION haereses siue contra quinqué hostium genera). Dans les 30 notes critiques portées en marge de leur texte, les éditeurs n'ont donné d'indications précises que pour deux de ces mss. : le Turonensis, dont ils signalent la leçon inimicis suis dum persequeretur ab eis, — ce qui permet d'identifier ce témoin comme étant notre ms. P (Tours, Bibl. munie. 297) —, et le Colbertinus dont ils rapportent la leçon fatigari à V, 1. 51 : il ne nous a pas été possible d'identifier cet autre ms. (x). Partout ailleurs, ils se servent de notations comme antiquiores, plures, aliquot, qui dam mss. Remarquons que, à II, 1. 31, ils donnent une variante de leurs mss., altior, que nous n'avons pas retrouvée dans les nôtres. D'une indication portée en face de la citation de Jér. 17, 9, qu'ils frappent d'athétèse (in uncis inclusum abest a mss.), on est en droit de déduire qu'ils n'ont eu entre les mains aucun des mss. suivants, qui contiennent cette citation : B, C, G, H, U, V, Y, Z, d, b, T. L'étude plus précise de leur texte fait apparaître qu'ils ont corrigé celui de Lov. en s'appuyant sur un ms. du sous-groupe ß qui semble avoir été proche de a, comme on peut le déduire de la variante si uis arriane audire (VI, 1. 138-139) que nous n'avons rencontrée que dans ce té moin. D'autre part, ils semblent avoir fait confiance à un ms. du groupe ф, qui était étroitement apparenté à L : l'omission de domini à III, 1. 65, qui est propre à L, se rencontre aussi chez eux. C'est peut-être en se conformant à ce même ms. qu'ils introduisent malencontreusement, à VI, 1. 37-38, une faute par omission d'un groupe de mots. Il reste que, en recourant à une base manuscrite assez large et en privilégiant, si nos déductions sont fondées, deux témoins de famille différente, les Mauristes ont pu améliorer le texte de leurs prédécesseurs : ainsi à IV, 1. 165 ; à V, 1. 41-42 ; à VI, 1. 77-78, 1. 103, 1. 152-153, 1. 190 ; à VII, 1. 195. Mais ils n'ont pas toujours eu une audace aussi bien inspirée. Il leur arrive même, croyons-nous, de s'embrouiller dans les notes de leur collation : ainsi à VII, 1. 175-176, ils écrivent : In ipso Iesu... in Christo, là où Lov. portait : In Christo Iesu... in Christo ; or il semble bien que leurs mss. les invitaient à corriger en : In Christo Iesu... in ipso. On peut aussi contester certains de leurs choix, comme l'omission d'intérim (avec /3) à II, 1. 17. Il leur a manqué enfin d'avoir à leur disposition des mss. du sous-groupe v et du sous-groupe y. Migne PL 42 La Patrologie latine de J. P. Migne, au tome 42, (Paris 1846) с iioi-шб, reproduit le texte des Mauristes, notes = Mi. comprises, sans aucun changement : à une exception (1) Nous ne trouvons cette leçon que dans nos mss. de Monte-Cassino (R) et d'Angers (j2) : ni l'un ni l'autre ne peuvent être ce codex Colbertimu.

INTRODUCTION

LXXIX

près toutefois, et qui est d'importance. Migne en effet s'auto rise du témoignage d'Hincmar que nous avons rappelé plus haut (p. LXX) pour corriger le passage de VII, 1. 143 s. qui avait donné lieu à une interpolation trinitaire ; il écrit (con formément au texte de ]8) : Grattas tibi, Deus Virtus, gratias tibi, Deus pater qui etc.. Comme nous l'avons fait pour le Contra Iudaeos et selon les mêmes principes, nous donnons dans le tableau ci-après les principales divergences que nous avons relevées d'une édition à l'autre, depuis celle d'Amerbach jusqu'à celle des Mauristes. Chap, et ligne de notre éd. !.«-§

Er. Am.

Lop. (477)

(1328(1306)

Aiaur. (1688)

4*9) Ad compellendum non potest

quando certanti dédit (ADXb) 16 *turba

3 4

X

X

X

X

*Non tam ad compellcndum potest quam (fl)

•certandi dédit X

X

X

X

x [Mss. : forma

(•A)l 11,16 *uoluentis

X

uoluentes

X

X

X

X

X

X

*unum

X

X

4* *deum

X

X

X

tiliis hominum

X

X

X

X

X •

X

X

X

X

Christus (В EFM yüZdX)

Moy-

X

16

flcxuosis sinibus

17 "interim 31-32 auctior

111,23

45

filium homin/

(cf Ю 52

56

dominum pater futuri suc-

x [Antiquiores Mss. : uoluentis] x [Antiquiores Mss. : * fluctuosissimas] от. interim (fl) x [Aliquot Mss. : *acutior ; qui dam alii : aJ/ior] x [Quidam Mss. : uerum ; aliqui : bonum] x [Mss. : domi num] x [Aliquot Mss. : •fidelibus hominibus (0)] x [Alias : *deum] *et potens

culi(IT0 65 *diem domini IV, 10 *immutatio

•deus 3* 46

sieur Moyscs

47 •misit, ut 81 104-103

Vadam от. Et homo... cum

X

X

\

diem (L) immutatio gratia (CL) x sic, Moyses (iLP)

misit, factum est *misit, ut ut (yu Tb) X Transeo (fl) *Et homo... eum [Et homo... eum] [in uncis inclu(BCyTvb) sum übest a Mss.]

INTRODUCTION

LXXX Chap, et ligne de notre éd.

Br. Am. (406)

Maur.

Lop. (477)

(15281529)

(1688)

16,

Impleant (B^i)

X

Impleantur (yvT *Impleat

165

domini

X

X

X

sententia (Ctg)

X

X

X

quid ais (N) *per apostólos

165 V, 1 22

*sententiam •parua *quid agis

»7

от. per apostólos

X

4I-42

Quid factus est ? Deus erat, homo factus est ; suscepit (c)

X

Quid factus est ? Verbum erat, caro factus est. Deus erat, homo factus est ; suscepit (A)

*dominus (ACoLNP) *sententiam parum (ф) x [Beda et Mss. : quid agis] x [Beda et antiquiores Mss. от. per apostólos] Quid factus est ? Verbum erat, ca ro factus est ; Deus erat, homo factus est. Filius dei erat, filius hominis factus est ; suscepit (T) x [Mss. : abhorret (CT)]

46

*horret

X

horreat (yovb)

50

*Hanc quam inquinan

X

x [al. : Haec]

X

X

X

x [Colbertinus codex : fatigari

sorditiem desiccare (cf t) 6l hospesCFAill^sa) 70 *munda

X

sordes desiccare

Я

(£R)J 54

X

"habitator

X

X

VI, 8 *Vbi mihi

X

Vbimodo(LPH)

*inquis *Si bonum... in unum quae »8 59 *0 adesto in illo hominibus bonae 73-75 uoluntatis, non diuisoribus sanctae unitatis («)

X

X

X

X

X

X

22-25 37-38

77-78

9i 103

от. erubesce ; iudicante Salomone meretrix (e) puerum ; uerum tarnen (FWG) mortuo non par

X X

X

X

X

éis (() 48-139 *Si uelis et tu 144 s. *uidet Vnius substanliae 152-153

quae dicitur et

X X X

En adest ille *hominibus bonae uoluntatis, non diuisoribus sanctae unitatis, sed hominibus bonae uoluntatis erubesce iud ¡cari a Salomone. Mere trix (CNSTctfgd) *puerum, tantum

X

X

x [Quidam Mss. : mundo] x [Mss. : Vbi mihi] inquit (iLZ) от. (QGoL^f) "quare (/aF) X

hominibus, non diuisoribus sanctac unitatis, sed hominibus bonae uoluntatis

CO

erubesce iudicanSalomone. Mere trix puerum totum (CVtJb) ♦more tuo non more tuo non parcis paci Si uis (a) X X uidit "Interpositio uni Interpositio unius syllabae et us syllabae quae dicitur 'et'

INTRODUCTION Chap, et ligne de notre éd.

Am. (iro6)

iJî-154 *patrem discernit

Er.

2IZ

241

241-242

X

X

*ex quo esse tempus minutas (ef)

X

ex eo esse ternpus

X

X

credo id est patrem dicentem et filium ; patrem (() Humana sunt quae agimus an diuina

X

243

244

Proh dolor (e)

X

*7* 277

3°5 VII, 21

23 48 49 J2-53

X

X

•fa fatuatas (KyVZdb) tuas scrutari {JFMWys) X rupistis (Wg) X от. uel cu i offi X cium exhiberetur

w unum (FMWG)

"credendus est (ab) •id est patrem et filium ; et patre dicente Mímica sunt et iocularia quae agimus an diuina (cf TUb) *0 scelus. Proh dolor X

X

•rumpetis *uel cui officium exhiberetur

X

X

от. nunc uides («) habuit (EFIFC) nomen meum (W) H quoniam deus (cfc) 79 *Qui sunt Moyses et Helias nisi lex et prophetae (FWKi) parturit 9i

X

X

Phantasma som mantes (aEHJ) Que fugielis, 116 Iudaei •positi estis "3 (FITG) "3 *habetis, nisi 140 *Hic est filius meus dilectus in quo

X

от. Deo gratia s. Intonuit... Petri

X

107

X

Maw.

Lop. (1577)

(15281529)

et filium 190

LXXXI

X

(1688)

discernit et pa trem, discernit et filium (ABDa) ex quo tempus esse x [Plures Mss. : •minutias] X X

x [Mss. от. : et iocularia]

X

X

•perscrutari X X

•altcrum •nunc uides •habebat

•nomen tuum X

X

X

X

deus (Ao)

X

X

Moyses et Elias, lex et prophetae

X

X

x [Quatuor Mss. : périt (if/)]

•phantasmatum somniatores

X

X

X

X

X X

X

Quid agetis, Iu daei estis

•habetis, nisi habetis ? hoc Hie est filius X meus. Vide in terra hominis fi lium, audi de cáe lo dei isse filium. Meus dilectus in

quo (ß) 141-143

(«)

•Deo gratias. In tonuit... Petri

X

INTRODUCTION

LXXXII Chap, et ligne de notre éd. ИЗ

Er. Am. (1506)

Gratins tibi, deus aeterna uirtus (tyv bs)

Lov. (1577)

(152815^9)

X

Gratias tibi deus, gratias tibi uera et una trinitas, una et trina ueritas, trina et una unitas (NPST

X

deus pater

Maur. (1688)

X

nfg) 144 •pater omnipotens 145

*doctorem

X

X

166

habet aestimationem (EFWK) cxsufflatur («о) irritum facis (es) adduxisti (jSco) *In Christo Iesu *in ipso alia fides aut aliud baptisma (eyos) iniquum (tos) *diffinitiuam (aV cefs)

X

X

167 168 '7i

"75 175-176 176 •95 199

X X X

*tu cxsufflas •exsufflas (Tef) *aduexisti

X

x [Plures Mss. : ducem (ßR)] •habet pretium X X X

X

X

In ipso Iesu

X

in Christo (/)

X

X

X

X

X

X

definitiuam

aliud baptisma aut alia fides *mimicum X

30 Les trois sermons De sytnbolo, le De quattuor uirtutibus caritatis, le De cántico nouo, le De ultima quarta feria, le De cataclysme, le De tempore barbárico I La tradition manuscrite Comme nous l'avons indiqué au début, ces huit sermons (*) constituent une série homogène dans notre plus ancienne tradition manuscrite. D'autres témoins ne présentent pas la série complète. Nous donnons ci-dessous la description des mss. que nous avons utilisés (2), en les rangeant d'après ce critère.

(1) Nous emploierons les abréviations suivantes pour désigner nos huit ser mons : Symb. 1, Symb. II, Symb. III, Vir/. (—De quattuor uirtutibus caritatis), Cant. (= De cántico nouo). Vil. (= De ultima quartaferia), Catac. (= De cataclysme), Temp. I (= De tempore barbárico I). (2) Nous avons utilisé au total 14 mss., et parmi eux les plus anciens dont nous ayons connaissance. Ces sermons ont été fréquemment transcrits du XIIe au XVe siècle. D'après nos relevés, qui ne sont sans doute pas exhaustifs, Symb. I, H, III figurent dans 12 autres mss., Virt. dans 24 autres, Cant, dans 16 autres, Vit. dans 1 1 autres, Catac. dans 19 autres et Temp. 1 dans 15 autres.

INTRODUCTION

Lxxxin

.Description des manuscrits L Laon, Bibl. munie. 136, IXe siècle. Ms. de l'église Notre-Dame de Laon ; parchemin, 112 f. (268 X 180 mm), sur 2 colonnes ; belle écriture Caroline très régulière, de plusieurs mains contemporaines, avec grattages et cor rections par une main de peu plus récente en plusieurs en droits ('). Table en onciale au f. IIa : In hoc códice continentur Aurelii Augustini libri numero X, in simbolo IUI, de quattuor uirtutibus caritatis I, de cántico nouo I, de quarta feria I, de cataclismo I, De tempore barbárico I, Contra Felicianum Arrium I. En fait, cette table omet le De fide catholica (*) ( = Clauis n° 201) qui prend place aux f. 37 v А-з8 A, entre notre sermon De tempore barbárico I et le Contra Felicianum Arrianum (restitué à Vigile de Thapse, cf. Clauis n° 808). Elle omet aussi la suite du recueil qui contient le Pro fide catholica aduersus Pintam episcopum (= De trinitate ; cf CC 90, 1961, p. 239 J. Fraipont) aux f. 4g-50v, le De contemnenda morte (Clauis n° 1164 c, texte édité par J. Fraipont dans CC 90, p. 260) au f. 50v, le De opere monachorum (CSEL 41, p. 529 s.) aux f. 51 s., le De fide et operibus (ibid. p. 33 s.) aux f. 63 s., le De sancta uirginitate (ibid. p. 233 s.) aux f. 74 v s., le sermon Sacrosancli martyrii symbolum (= PL 38, 1072 s.) aux f. 86 s., le De oratione dominica (= PL 38, 377 s.) aux f. 88 s., le De bono uiduitatis (CSEL 41, p. 303 s.) aux f. 91 v s., le De cura gerenda pro mortuis (ibid. p. 619 s.) aux f. g8v s. et le De octo quaestionibus ad Dulcitium (PL 40, 147 s.) incomplet aux f. 105 s. Le (ou les) dernier(s) cahier(s) manque(nt). Nos huit sermons se trouvent au début, après le sermon augustinien sur le symbole qui ouvre le recueil (cf CC 46, 1969, p. 185 s. : R. Vander Plaetse) : f. 4V A-i2 B = Svmb. I ; i. 12» - 16 » = Symb. II ; f. 16 vA - 20 v в = Symb. III ; f. 20 v » - 23 v A = Virt. ; f. 23 v A - 26 v A = Cant. ; f. 26 A - зоА = Vit. ; f. зоА - 33й = Catac. ; f. 33» - 37VA = Temp. I. F Rouen, Bibl. munie. 471 (A. 2ji), XIe siècle Ms. de l'abbaye de la Trinité de Fécamp (cf. G. Nortier, Les bibliothèques médiévales des abbayes bénédictines de Nor mandie, Paris 1971, p. [29]) Parchemin ; 109 f. (282 X 204 mm) ; belle minuscule Caroline ; 34 lignes par page ; écriture plus fine et plus serrée à partir du f. 52 v. Au f. 1, même table que dans le précédent, mais certains caractères sont effacés ; (1) Nous donnons cette indication d'après la notice sur ce ms. que nous avons consultée à l'IRHT et qui est en desaccord sur ce point avec J. Zycha, lequel affirme que ce ms. est l'oeuvre d'un seul copiste (CSEL 41, p. IX) (2) Ce court morceau, d'origine discutée, est publié dans PLS I, 1099. Dans nos mss. aussi, il porte le titre de Dicta dt fide catholica.

Lxxxiv

INTRODUCTION

cette table comporte la même omission du De fide catholica (qui fait suite à notre sermon Temp. I). Après le Contra Felicia num Arrianum (f. 65v-78), le De trinitate (f. 78) et le De contemnenda morte (f. 79 v), viennent plusieurs sermons sur la nativité de la Vierge. Nos huit sermons font suite au sermon augustinien sur le symbole : f. 7v-22 v = Symb. I ; f. 22v-29v = Symb. II ; f. 29v-37 = Symb. III ; f. 37-43 = Virt. ; f. 43-48 v = Cant. ; f. 48v-54 = Vit. ; f. 54-59 = Catac. ; f. 59-65 = Temp. I. G Rouen, Bibl. munie. 472 (A. 286), XIe siècle Ms. de l'abbaye de Jumièges (cf. G. Nortier, о. c. p. [166]). Parchemin ; 180 f. (280 X 185 mm), 26 lignes par page ; belle écriture Caroline, de plusieurs mains, semble-t-il ('). Au f. 2, on trouve la même table que dans les précédents, avec la même omission du De fide catholica, ainsi que du De trinitate et du De contemnenda morte. Une autre table, plus complète, a été rajoutée, en minuscule, au verso du f. 1. Mêrnes ouvrages, et selon le même ordre, que dans les deux précédents mss., jusqu'au f. 109, à partir duquel nous trouvons le De fide rerum inuisibilium (CC 46, p. 1-19), le sermon De decern chordis, le De disciplina Christiana (CC 46, p. 207-224) et le Prognosticum futuri saeculi de Julien de Tolède. Ce ms. a subi malheureuse ment une mutilation qui a fait disparaître un cahier entre le f. 81 et le f. 82, cahier qui donnait la seconde partie de Catac, Temp. I en entier, et le début du Contra Felicianum. Après le sermon augustinien sur le symbole (f. 1-11), nous avons notre série : f. 11-28 = Symb. I ; f. 28-39 v = Symb. II ; f. 39v-49 = Symb. III ; f. 49-59 = Virt. ; f. 59-66 v = Cant. ; f. 66v-76 = Vit. ; f. 76-81 v = Catac. (dont le texte, in complet, s'arrête à non admittis au chap. VI, § 7). P Paris, Bibl. Nat. 2723, fin du XIe siècle Anciennement Colbert. 4311, Regius 4011 5-5. Parchemin, 134 f. (245 X 160 mm) ; minuscule Caroline, avec initiales peintes ou ornées. Au f. iv, table originale en capitale rouge et verte à lettres enclavées : In hoc códice continentur Aurelii Augustini libri numero XII, primus de symbolo, secundus et tertius et quartus de symbolo, de quattuor uirtutibus caritatis V, de cántico nouo VI, de quarta feria VII, de cataclis mo VIII, de tempore barbárico Villi, de altercatione contra Felicianum Arrianum X, de trinitate XI, de decern cordis XII. Cette table a été reproduite au f. 1 ; une addition du XIIe siècle mentionne trois autres œuvres qui ne se trouvent pas en fait dans le ms. Après notre série, celui-ci présente le (1) Sur ce ms., voir M.J. Van Den Hout, dans CC 46, p. XXXVIII.

INTRODUCTION

lxxxv

De fide catholica (f. 91-92), le Contra Felicianum (f. 92-118) et le De trinitate (f. Ii8-i20v) ; il se termine sur le De decern chordis (f. 120-134) dont les chap. 10-21 ont été ajoutés au XVe siècle (f. 128-134). Au début, faisant suite au De symbolo augustinien (f. iv-io), nous trouvons successivement : f. iov-30 = Symb. I ; f. 30-40v = Symb. II ; f. 40v-5i = Symb. III ; f. 51-58 = Virt. ; f. 58-65 v = Cant. ; î. Ьу-jy = VU. ; f. 73v-8i = Catac. ; f. 81-91 = Temp. I. D Dijon, Bibl. munie. 150 (117), Xe siècle Ms. de Saint-Bénigne ; parchemin ; 135 f. (240 x 170 mm) de 24 lignes en belle Caroline régulière. Table en onciale, avec lettrines magnifiquement ornées au f. iv : In hoc códice continentur Aurelii Augustini libri numero XI. In símbolo quattuor ; De quattuor uirtutibus caritatis liber I. De cántico nouo I. De quarta feria I. De cataclismo I. De tempore bar bárico I. Contra Felicianum Arrium Vigili liber I. De fide catholica liber I. Beati Ambrosii liber unus. Ce dernier article ne correspond à rien dans le ms., mais on y trouve en revanche, après le Contra Felicianum, le texte du De trinitate sous sa forme complète (f. 123^133), suivi du De contemnenda morte. Nos huit sermons prennent place après le De symbolo au gustinien (f. 3-11) : f. ii-3iv = Symb. I ; 31 v-43 = Symb. II ; f- 43-55 = Sym. III ; f. 55v-63 = Virt. ; f. 63-72 v = Cant. ; 73-82 v = VU. ; f. 83-93 = Catac. ; f. 93-103 = Temp. I. В Bruxelles, Bibl. roy. 1104 (5463-67), XIe siècle Ms. de l'abbaye de Gembloux ; parchemin ; 121 f. Belle minuscule régulière, 31 ou 32 lignes par page. Après le De symbolo augustinien (f. iv-6v), nous trouvons successivement : f. 6V-I9 = Symb. I ; f. 19-26 = Symb. II ; f. 26-32v = Symb. III ; f. 32v-36v = Virt. ; f. 36^42 = Cant. ; f. 42-47 = VU. ; f. 47-52 v = Catac. ; f. 52v-58 = Temp. I. Vient ensuite le De fide catholica (f. 58-58 v) sur lequel s'achève la première partie du ms. La seconde, qui commence au f. 59, est d'une autre main et d'une autre écriture, elle comporte 2 colonnes ; elle contient des homélies de Saint Jean Chrysostome (f. 59 v101), une Chronographie (f. ioiv-iu) et divers sermons (f.

IIIV-I2IV).

T Troyes, Bibl. munie. 1217 (Clairvaux G 24), XIIe siècle Ms. de Sainte Marie de Clairvaux ; parchemin, 91 feuillets de 31 ou 32 lignes ; belle minuscule régulière, de plusieurs mains. Au f. I, table en minuscule : In hoc códice continentur Aurelii Augustini libri numero decern ; de symbolo IUI. De IUI uir tutibus caritatis unus. De cántico nouo unus. De quarta feria unus. De cataclismo unus. De tempore barbárico unus.

Lxxxvi

INTRODUCTION

Beati Ambrosii de contempncnda morte libellus. Après le De svmbolo d'Augustin (f. I-VI), nous trouvons : f. VI-XVIII = S'vmb. I ; f. XVIII-XXIVv = Symb. II ; f. XXIV-XXXII = Symb. III ; f. XXXII-XXXVv" = Virt. ; f. XXXVv-XLI = Cant. ; f. XLI-XLVIv = VU. ; f. XLVIv-LII^ = Catac. ; f. LIIV-LX = Temp. I. Suivent le De contemnenda morte (f. LX-LXV) et, d'une autre écriture, le sermon du Ps. Jérôme De assumptione beatae et gloriosae Mariae, ad Paulam et Eustochium (f. LXI-XCI). (') H Grenoble, Bibl. munie. 2jy (664), XIIe siècle Ms. de la Chartreuse des Portes ; parchemin ; 151 f., 24 lignes par page ; minuscule régulière, avec changement de main, semble-t-il, à partir du bas du f. 143. La première partie (f. i-63v) contient divers sermons de Fulbert de Chartres, de Saint Césaire, ainsi que des extraits de Vin Lucae euangelium expositio de Bède. La seconde (f. 64-151) contient notre série, sans aucune mention d'auteur : après le De symbolo augustinien (f. 64-73), nous trouvons successivement : f. 73-92 = Symb. I ; f. 92-102 -- Symb. II ; f. 102-113 = Symb. III ; f. H3-ii9v = Virt. ; f. H9v'-i27 = Cant. ; f. 127-135 = VU. ; f. 135-143 v = Catac. ; f. I43v-i50v = Temp. I. Le recueil se termine par le De fide catholica (f. I50v-I5iv), sous le titre de Dicta de fide catholica. M Paris, Bibl. Mazarine 622, XIIe siècle Ms. de l'abbaye du Val-Notre Dame (Diocèse de Liège), passé au couvent des Feuillants à Paris. Parchemin ; 104 f. (269 x 174 mm) de. 32 lignes ; belle écriture en minuscule régulière. Recueil augustinien contenant le Contra Felicianum Arrianum de Vigile de Thapse, sous le titre de liber Augustini de imitate trinitatis (f. 1-12), puis la série de nos sermons après le De svmbolo d'Augustin (f. 12-17) : f. i7v-30 = Symb. I ; f. 30-36 = Symb. II ; f. 36-39 = Symb. III ; f. 39 M4 = Virt. ; f. 44-50 = VU. (sous le titre erroné de De cataclismo) ; f. 50-55 v = Catac. (avec titre correct) ; f. 55v-62v = Temp. I. Les f. 62v-i04 contiennent une série de sermons augustiniens ou pseudo-augustiniens (De ueteri testamento et nono, De Cain et Abel, etc..) dont la table fait suite à Temp. I. Dans ce ms., il manque donc le texte de Cant. ; d'autre part, celui de Symb. III est tronqué, s'arrêtant à capitis necetur (ch. IV, § 11) : ces lacunes proviennent du modèle. (1) Un autre ms. de Troves, Bibl. munie. 40, tome X, également originaire du scriptorium de Clairvaux et datant aussi du XIIe siècle (cf. M. J. Van den Hout dans CC 46, p. XXXIX), donne aux f. ioo-H5v les cinq derniers de nos sermons. Les sondages auxquels nous avons procédé nous ont convaincu que son texte était identique à celui de T.

INTRODUCTION 0 Saint-Omer, Bibl. munie. 46, XIIe siècle

Lxxxvn

Ms. de l'abbaye de Clairmarais ; parchemin ; 129 f., 2 colonnes (30 lignes). Recueil augustinien contenant les In Iohannis epistulam ad Parthos tractatus X (f. i-56v), le De decern chordis (f. 57-67), le De decent plagis et decern praeceptis (f. 67-69), le Contra Iudaeos, paganos et Arríanos (f. 70-81), le De symbolo d'Augustin (f. 81-87), suivi de nos trois sermons sur le même sujet : f. 87-99 = Sytnb. I ; 99-105 = Symb. II ; f. 105-112 = Symb. III. Viennent ensuite le sermon ' Sacrosancti mysterii symbolum' {PL 38, 1072) aux f. H2-ii4v et le sermon 'Beatus apostolus témpora ista' {ibid. 377) sous le titre De oratione dominica aux f. H4v-i20. Le recueil se termine avec deux de nos sermons Virt. (f. 120-124) et Cant. (f. i24-i28v), ce dernier étant groupé curieusement avec le précédent sous le titre de sermo eiusdem de eodem. A Arras, Bibl. munie. 814 (463), XIIIe siècle Parchemin ; 138 f. subsistants, sur 2 colonnes (42 lignes). Belle écriture minuscule. Recueil augustinien et pseudo-augustinien. Après le Contra mendacium ad Consentium, nous trouvons les quatre sermons De symbolo, c'est-à-dire, après le sermon d'Augustin (f. 80-83 v) : f. 84-90 = Symb. I ; f. 90-92 v = Symb. II ; f. 93-95 v = Symb. III. Viennent ensuite le Contra Iu daeos ('), puis Cant. (f. 98-100) et Virt. (f. 100-102 v). Après le De perjectione iustitiae hominis (f. i02v-no), vient notre sermon Vit. (f. 110-112), qui est suivi de la Retractatio de YAd Donatistas et de ce livre lui-même. Ce ms. a été mutilé avant la foliotation, ce qui entraîne des lacunes importantes pour nos sermons : le texte de Symb. II s'arrête à donum (ch. IX, § 11), celui de Symb. III commence à in utero (ch. IV, § 2) et celui de Cant, à -cemus uentum (ch. II, § 2) ; celui de Vit. se trouve amputé de la fin du ch. V (depuis intendebas, § 15), du ch. VI et du début du ch. VII (jusqu'à subtractum est, § 1). R Monte-Cassino 173, XIe siècle Ms. décrit plus haut (2). Il donne le texte du seul Symb. I parmi nos sermons pp. 47-83 (entre le Contra Iudaeos et l'Adu. V Haereses). Il a hérité une lacune de son modèle : inimicos meos (ch. I, § 18) est immédiatement suivi de fideliter (premier mot du ch. III). D'autre part, toute la fin est bouleversée par la transposition fautive (3) des § 1-10 du ch. XIII {Sancta ecclesia... laceres membra) après ad regnum caelorum (ch. X, § 1). (1) Voir supra p. XLIII (2) Voir supra p. XLII (3) Il n'est pas douteux que l'article sur l'Église est bien le dernier dans le credo des sermons de Quodvultdeus : cf. Symb. I, XIII, 1. i 'Sancta ecclesia in qua omnis huius sacramenti ttrminalur auctoritas'.

Lxxxvni INTRODUCTION V Bruxelles, Bibl. roy. mo (4820-25), XIIIe siècle Ms. de Notre Dame de Villers en Brabant. Parchemin ; 101 f. (228 X 155 mm) ; minuscule, 25 lignes par page. Recueil de di verses œuvres augustiniennes, dont YEpistula ad Comitem (f. 2-37). Ce ms. donne deux de nos sermons : Virt. aux f. 37v-43 et Cant, aux f. 43-49 v. Q Paris, Bibl, Nat. 2334, XII-XIII* siècle Parchemin ; II et 82 f. (330 x 235 mm) à 2 colonnes ; mi nuscule. Recueil d'œuvres d'Hildefonse de Tolède, d'Anselme de Cantorbery, de Jean Chrysostome et de sermons pseudoaugustiniens. Ce ms. donne deux de nos sermons : Temp. I aux f. 66v-74v et Virt. aux f. 74v-8ov. Classement des manuscrits Deux familles peuvent être distinguées parmi les ms. qui donnent l'ensemble de la collection, a La famille a est composée des mss. L, F, G, P : l'apparente ment est prouvé par un certain nombre de fautes communes dont nous donnons ci-après les principales. Svntb. I

11,1.5 11,1.8 I.14

haec L haec et FGP es perdiderint

I.71 ШД.48 IV.1.35 VIU31 IX.1.34 I.36 Symb. II rV,1.6o

quod se aequalem ( = Vulg.) est (placé devant iudex) hac L hic FGP in corpora quae peragente

I.81 Symb. III 1Д.З 1.8

ex integro parit et flentes. sed potius

Vit.

V,l-49-5c1 VI.1.25 XIII.1.I3! I.18 1,1-4

audebant hinc ont. omnes gentes doleant orare

igitur НД.25 VI.1.I6 от. eorum VH.1.26 от. rei

(cett. (cett. (cett. rit) (cett. (cett.

ac) est) perdidequo) aequalis)

(cett. tune) (ont. cett.) (от. cett.) (cett. per te agente) (cett. integro) (cett. pariet) (cett. Sed po tius flentes) (cett. audebunl (cett. hic) (cett. doleat) (cett. olerare uel arare) (cett. agitur)

INTRODUCTION

lxxxix

Un très grand nombre de leçons communes, qu'il n'est pas possible d'énumérer ici, fait apparaître également l'unité d'origine de ces quatre mss. A l'intérieur de cette famille, on peut attribuer à. F, G, P un ancêtre commun y, indépendant de L qui, de son côté, com porte de très nombreuses fautes propres, en particulier des omissions, allant d'un mot à plusieurs lignes. Les principales fautes communes à. F, G, P sont les suivantes : Symb. I

ПД.14

omission de quatre mots (de contra à sana) I.83 siue uenator ut (ceti. si uenator) V.1.33 addition de 'Christi' Sym. III XIII, I.12 omnis (cett. totus) Virt. VIII.1.I2 contritionis (cett. contritionem) Cant. IV.1.37 omission de 'semitarii' Catac. IV.l.io epitriciis pigridis (variantes juxtaposées, dont l'une est une glose aberrante) F et G sont extrêmement proches l'un de l'autre, mais l'exis tence de fautes propres en chacun, plus nombreuses toutefois en F qu'en G, porte à penser qu'ils se rattachent à un modèle commun. Dans P, les fautes sont plus nombreuses encore ; mais il présente des leçons qui lui sont propres, et son té moignage est intéressant. Si, d'une façon générale, ce rameau de la tradition présente un texte moins sûr, certaines de ses leçons se recommandent à l'attention, et nous avons cru bon, dans certains cas, de le suivre. Une seconde famille est constituée par D, B, T, M et A : la communauté d'origine est postulée par les fautes suivantes : Symb. I IX.1.30 ille... est (cett. illi... es) Symb. II 1ХД.31 Itaque (cett. Ita) Symb. III 1,1.66 pariens (cett. periens) VIII.1.I7 uitam (a dilectissimi, M manque) Virt. IX.l.io sugxerunt (suxerunt) (a sumpserunt) VU. IV.1.4 a (a de) I.9 percipiens (a percipis) Catac. 1,1.11 subiuncta (a subuncta) A manque 1ИД.59 hominum (a numinum) A manque VI.I.13 от. dum A manque A l'intérieur de cette famille, on pourra distinguer d'un côté D, В et M, de l'autre T et A.

xc

INTRODUCTION

D,B,M Plusieurs fautes leur sont communes : Symb. II

VLI.37

subplantat plenitudi(cett. sub tanta nem plenitudine) XI 1, 15 cor (cett. corde) В et M sont apparentés par une lacune importante : M arrête le texte de Symb. III au § Il du ch. IV ; В omet également toute la fin du ch. IV et reprend à diabolum (ch. V, § 2, 1. 5) qu'il raccorde à manibus (ch. IV, § 12, 1. 35). Quoiqu'incomplet, M est un témoin digne d'intérêt et il présente des leçons per sonnelles : on est en droit de penser qu'il a corrigé son modèle par recours à un autre ms. de qualité supérieure : ainsi, pour Symb. I II, 1. 30, il nous donne une leçon celsitudinis, qui corrige la faute du reste de la tradition conservée, et qui a chance d'être originale. Dans d'autres cas, on peut hésiter pour dire si c'est par emendation personnelle ou par voie de con tamination que M corrige des fautes de D et В : quod à Symb. I IV, 1. g ; sic (D), si (B), ibid. 1. 35 ; diligens à Symb. II II, 1. 54 ; omission de gentes à Symb. III XIII, 1. 12 ; temeratum à Virt. I, 1. 5 ; possideret à Viri. II, 1. g ; dénia à Catac. III, 1. 11. A, T La parenté de ces deux mss. ressort des fautes communes que voici : Symb. I

VI,1.6i siclum I.74 addition de non devant colligantur Symb. II 11,1-54 portus (par correction d'une faute de ß) Symb. III VI.1.I ajout de 'resurrexit a mortuis' Cant. 111,1. 12 uidete VII, I.27 asseras I.52 asseris T offre cette particularité de laisser le choix entre deux leçons, soit qu'il les associe dans le texte même, soit qu'il en ajoute une au-dessus. Ainsi : Sym. I IX Д.24 inducit uel inducis Cant. 111,1.9 ferocienti : uel furenti supra lin. VU. Ill, I.53 malus uel male (A maie, cett. malus) Il porte aussi la trace, d'un souci de normalisation pour les références à l'Ecriture : ainsi, à Temp. I VIII, 1. 15, il est le seul ms. de a et de ß à corriger l'indication erronée, mais remontant sans doute à un lapsus de l'auteur, ipse dominus, en écrivant à la place : Iohannes apostolus. Malgré ses dé fectuosités, T est un témoin d'autant plus précieux que A, du fait de sa mutilation, comporte de grandes lacunes. Ce rameau de la tradition, nous l'avons vu plus haut, est, dans l'ensemble, moins corrompu que le précédent. Le plus ancien ms. de la famille, D, est aussi le témoin le plus sûr.

INTRODUCTION

xci

H Ce ms. qui donne aussi l'ensemble de la collection, paraît bien dépendre de P (ou d'un ancêtre direct de P) : plusieurs fautes sont communes à ces deux témoins. Voici les principales : Symb. III 1,1.7 ne (L et uae, cett. euae) V, I.75-77 omission de 22 mots par haplographie Virt. VI, I.38-39 omission de 13 mots par haplographie Cant. 1Д.40 per hune hominem de H s'explique comme correction de la leçon fautive de P (per hoc hominem) Vit. 111,1.45 fratricidium [cett. parricidium) On s'explique donc que, dans un grand nombre de cas, H présente les leçons de la famille a. Mais il lui arrive aussi de donner les leçons de la famille ß, sans avoir toujours un très grand bonheur dans cette substitution : ainsi, à Catac. III, 1. 59, où H porte hominum avec ß, on peut penser que a nous a con servé l'original avec numinum. Outre ce mélange des deux traditions reconnues, ce qui caractérise le texte de H, c'est le grand nombre des leçons personnelles : certaines paraissent dues à des mélectures ou à des étourderies, un bon nombre répondent au souci d'émender un texte réputé inintelligible ou de l'améliorer grammaticale ment ou stylistiquement ; on y trouve aussi des doublets (variantes interlinéaires passées dans le texte). En voici quelques exemples : Symb. I

11,1.10 1-53 I.91 I.99 1ПД.78 IV.1-53 VI.l.io

collum Sed istorum deuorauerat nunc uos haud acie intentionem tantum in bono

(ß celerem, a colorem) (cett. Scandalistarum) (cett. donauerit) (cett. nunesuos) (cett. aut)

(cett. ante nebuloni uel nebuloni) VIIJ.32 non fide, sed cu(cett. quos adriositate duxerat non fi des, sed curiositas) mitis (cett. milites) 1-52 VIIU3 peccauerunt uel pupugerunt Symb. II V.1.23 iudicate = \ Mg. (cett. crucifigite) Symb. III VIII.1. 13-14 redite de in anima évitée I.17 dabit (par correction fautive de

хси

INTRODUCTION

Virt.

1x,1.19-го 11,1.11

Cant.

IV.1.36

Vit.

VIII,1.24 1,1.4

Temp. I

VIII,1.4

dauid, lui-même provenant de l'in compréhension de dd, abréviation de dilectissimi) uel praeparabitur uel administrabitur has uirtutes... [cett. his uirpossederunt tutibus ...possessi sunt) omission de nisi pour normaliser le tour periens (correction grammaticale) arare (a orare, ß olerare) per paenitentiam (cett. paene iam)

Dans quelques cas cependant, les leçons de H paraissent provenir d'une source sûre et nous avoir conservé le texte original. Nous en donnerons trois exemples : Symb. II Temp. I

11,1-53 IV.1.78 V.1.24

motu congruo, flatu uirginis sponsus sub tanta positas pot estate

Ainsi ce ms. contaminé, malgré d'évidentes faiblesses, con stitue un intéressant témoin. On peut s'y fier quelquefois, mais avec précaution. Mss. ne donnant pas l'ensemble de la collection R Ce ms., qui, de la collection en cause, ne donne que Symb. I, est un témoin très précieux pour l'établissement du texte de ce sermon ; car, s'il contient un grand nombre de fautes qui lui sont personnelles, il fournit un témoignage souvent indépen dant de a et de ß. Outre la lacune et la transposition signalées plus haut, et que nous ne trouvons dans aucun autre de nos mss., R commet plusieurs omissions de quelques mots, qui lui sont également propres (à III, 1. 36 ; IV, 1. 97 ; VII, 1. 42 ; IX, 1. 88). A VI, 1. 10, son texte est manifestement corrompu par l'insertion d'une glose marginale après Iudae. Voici encore quelques fautes (nonsens, bévues, etc..) particulières à R : III, 1. 74 diuina essentia (cett. diuinitatis) ; IV, 1. 52 quos traues (cett. quo strabis) ; IV, 1. 75 praefocent (cett. prouocent) ; VII, 1. 20 in uirum perfectum (cett. in unum per fidem) ; VIII, 1. 29 in mortem (cett. non timere mortem). Mais, en un passage au moins (IX, 1. 34-36), R nous restitue le texte original qui, dans tout le reste de la tradition ma nuscrite, est défiguré par une omission de 17 mots. C'est une raison pour accorder confiance à ce témoin dans d'autres cas : ainsi à I, 1. 2, où atque explanandam, attesté par R seul, a dû

INTRODUCTION

хеш

disparaître aussi par haplographie dans le ms. dont dépendent tous nos autres témoins. 0 Ce ms. qui ne donne qu'une partie de nos sermons, reflète la tradition de ß pour les trois sermons De symbolo et celle de a pour Virt. et Cant. Déjà lorsqu'il copiait les trois premiers sermons, le scribe paraît avoir eu sous les yeux un texte proche de a : ainsi à Symb. III 1, 1. 66, il corrige le tenebras de ß pour lui substituer tenebris d'après a. Il n'hésite pas à suppri mer ce qui lui paraît inintelligible dans son modèle (ainsi à Symb. III VII, 1. 17 où il élimine uitam, faute de ß). Par la suite, les accords avec P deviennent de plus en plus nombreux : pour Virt. et Cant., son modèle se rattache nettement à la famille a, plus spécialement au rameau y. Voici quelques exemples caractéristiques de cet accord : Virt. 1, 1. 25 deumque (0 corrige ainsi la faute de LFG) ; V, 1. 10 omission de ut (= o) ; VIII, 1. 12 contritionis (= y) ;) IX, 1. 10 sumpserunt (= a) ; XII, 1. 1 omission de hic (= a) ; XIV, 1. 17 omission de et ( = y) ; XIV, 1. 30 edicta ( = a) ; Cant. II, 12 colemus ( = a) et 45 colabat ( = a) ; IV, 1. 5 ambo ( = a) ; V, 1. 37 lupi ( = y) ; VII, 1. 51-52 occurrit... diximus (= a) ; VII, 1. 74 ad id ut (= o) ; VIII, 1. 9 eritis enim (= a). Ce témoin n'est pas d'un intérêt considérable ; il en est de même des deux suivants. Q Ce ms., qui donne les sermons Virt. et Temp. I, est étroitement apparenté à P : il porte la même faute que P et Я à Virt. VI, 1. 38-39 (omission de 13 mots par haplographie) ; la leçon uia lui est aussi commune avec P à Virt. XIV, 1. 14 (cett. enim) ; la leçon propre qu'il porte à Virt. XI, 1. 6, credatnus, est en liaison avec celle de trois mss. de la famille a, dont P, dicamus (les autres lisent dicam). Pour Temp. I, cet accord avec P est plus net encore : plusieurs omissions, d'un mot à deux lignes (II, 1. 20 ; III, 1. 40 ; IV, 1. 31 ; 1. 37 ; 1. 64-65), des additions d'un membre de phrase ou d'un vocable 'doublet' (I, 1. 61 ; IV, 1. 36), des altérations et corruptions (II, 1. 5-6 ; 1. 30 ; III, 1. 14 ; 1. 30 ; IV, 1. 8 ; V, 1. 24) le prouvent ample ment. Ce témoin médiocre comporte de nombreuses omissions (d'un mot à trois lignes) qui lui sont propres : il altère aussi son modèle pour le normaliser (ainsi VII, 1. 108 et VIII, 1. 15). V Ce ms. ne donne également que deux de nos sermons : Virt. et Cant. Pour le texte du premier, il reflète généralement la tra dition de ß : ainsi à IX, 1. 10-11, il lit suxerunt (et non sumpse runt). Mais pour le texte de Cant, ses accords avec О sont nom breux et caractéristiques : omission de 22 mots à VI, 1. 26-28 ; ajout de Ule à VII, 1. 5 ; corruptions à X, 1. 11 (in corrupta nemo laetatur, au lieu de incorrupta laetatur) et à X, 1. 28 (magisque, au lieu de magis quam).

xciv

INTRODUCTION L'étude des mss. aboutit donc au stemma suivant

XI s.

XII s. H V (Vir/. Cant.) (Cant.) XIII s.

Pour l'établissement du texte, ce stemma et l'étude précé dente suggèrent quelques principes à suivre en cas de leçons divergentes, sans s'y attacher toutefois avec intransigeance. En ce qui concerne Symb. I, l'accord entre R et H, ou entre R et ß, garantit généralement le bon texte. Pour les autres sermons, D et В sont généralement aussi les témoins les plus sûrs, mais, dans un certain nombre de cas, il y a lieu de faire confiance à a, en particulier à F et P, et aussi à M, à T et à H. Les éditions Amerbach Attribués par la tradition à Saint Augustin, nos huit (Bâle 1506) sermons trouvent place au tome X de l'édition de = Am. J. Amerbach : c'est après le De mirabilibus sacrae scripturae que sont donnés le sermon augustinien et nos trois sermons sur le 'symbole', sous le titre de De sermone ad catechuminos ; ils sont suivis de la série Cant., VU., Catac, Temp. I. Quant à Virt., il fait suite au De conflictu uitiorum et uirtutum. Amerbach paraît avoir disposé de plusieurs mss. : pour trois passages, il donne en marge des variantes. D'après cer taines fautes (ainsi l'omission de si omnipotens est à Symb. I

INTRODUCTION

xcv

III, 1. 22, celle de quia sicut uoltitt natus est à Symb. I V, 1. 5) et certaines leçons, il semble qu'un de ces mss. était proche de H. D'autre part, qu'il faille incriminer sa base manuscrite ou l'éditeur lui-même, son texte accuse dans plusieurs cas une tendance à normaliser ou à corriger : ainsi ajout de opus est à Symb. I II, 1. 1 , correction en habitare sinitis à Symb. I IV, 1. 109 ; congruentia cuiuslibet rei à Symb. I IX, 1. 104 ; ajout de possitis à Temp. I VII, 1. 108. Il comporte aussi quelques lectures fautives, comme illicita indicetur à Symb. I H, 1. 49 et potius quam Pilatus, ibid. VI, 1. 55-56. Enfin, en un passage (VU. VI, 1. 29) figure la crux desperationis : seuit esa sunt, avec une variante marginale seue (qui paraît être une déformation de H). Érasme C'est au tome IX de cette édition d'Érasme que (Bâle 1528-1529) sont donnés nos huit sermons : Cant. p. 638-643 ; = Er. VU. p. 667-672 ; Catac. p. 672-677 ; Temp. I p. 677-685 ; Virt. p. 716-720 ; Symb. I, II, III p. 757-769, 770-776, 776-785Érasme, là encore, paraît s'être contenté de reproduire l'édi tion d'Amerbach en y apportant quelques corrections, sans doute par conjecture personnelle, comme on pourra s'en con vaincre par le tableau des variantes entre les éditions suc cessives que nous donnons ci-après. Nous n'avons relevé que 10 cas de désaccord entre son texte et celui de son prédéces seur. Deux d'entre eux même sont peut-être des lapsus : mortem suam à Symb. I VI, 1. 95 et omission de ciuitas à Cant. X, 1. 10. Théologiens Dans cette édition, c'est au tome IX, dont le respon de Louvain sable est Guilielmus Estius, que nous trouvons nos (Anvers 1577) trois sermons De symbolo (p. 295-302 ; 302-306 ; = Lov. 306-310), ainsi que Cant. (p. 313-316), VU. (p. 316-319), Catac. (p. 319-322) et Temp. I (p. 322-326). Quant à Virt., il était renvoyé au tome X, parmi les sermons De tempore, sous le n° 46, p. 240-243. Le travail de révision a été fait assez sérieusement : nous avons relevé 78 écarts par rapport à l'édition d'Érasme. Des variantes marginales sont portées en six endroits. Le texte d'Amerbach est amendé en plusieurs passages. Le nouvel éditeur paraît avoir eu à sa disposition des mss. proches de M et de Г comme on peut le déduire de certaines leçons qui prennent place dans le texte. Mais il y a lieu de noter aussi que ce texte comporte des corrections et des additions suspectes, soit que l'éditeur ait fait exagérément confiance à un ms. interpolé, soit qu'il ait lui-même, avec quelque imprudence, procédé à ce travail d 'emendation et de complément. Voici les exemples les plus nets (nous mettons en italiques ce qui n'apparaît pas dans notre tradition manuscrite) :

INTRODUCTION

XCVI

Symb. I

serpentis antiqui uoluwtate iwstum Symb. II VI.1.I0-I2 noctes usque in diem dominicum ...in unum diem diligam eum et manifestabo ei me ipsum Symb. III 11,1,V,l.i8 aeterna/ern Virt. creatori ГПД.15 VIII.1.I5 Deo 11,1.12 fidei Cant. IV.1.36 Sodomies VIII.1.24 hominem VU. IV.1.25 cum Perpetua et Felicitate Catac. IV.1.42 immolamus, comedimus V,l.io6 ad Esaiam VI,1.6i nee mente nee corpore Temp. I 1,1-5 appropinquauit enim respiciat negantem et faciat con/essoVIU92 1,1-31 ПД.79 VIILI.36

rem (l)

Tout en marquant un net progrès sur l'édition précédente, Lov. ne débarrassait pas de toutes ses défectuosités le texte de nos sermons ; il en introduisait même de nouvelles. Mauristes L'édition des Bénédictins de Saint-Maur consacre (Paris 1683 la séparation de Virt. et de nos sept autres sermons, et 1685) Virt. prend place en effet au tome V, publié en 1683, = Maur. qui contient les sermons de Saint Augustin ; il est rejeté comme inauthentique dans l'Appendice, sous le n° 106 (c. 190-195). Nos autres sermons se trouvent, selon la même disposition que dans Lov., au tome VI, publié en 1685 : Symb. I, II, III, с 555-568, 568-575, 575-582 ; Cant. с. 590598 ; Vit. с. 597-602 ; Catac. с. 6o2-6o8 ; Temp. I с. 608-614. D'après leurs indications mêmes, la recension des Mauristes a été faite d'après quatre mss. qu'il nous est facile d'identifier, puisque leur Diuionensis est évidemment notre ms. de Dijon (D), leur Gemmeticensis notre ms. de Rouen originaire de Jumièges (G), leur Laudunensis notre ms. de Laon (L) et leur Fuliensium codex notre ms. de la Mazarine originaire des Feuil lants (M) : confirmation en est apportée par leurs notes cri tiques qui mentionnent des variantes des deux premiers et du dernier ; ces variantes concordent précisément avec les leçons de D, de G et de M (2). Le texte de Virt. a été revu sur (1) Ce passage est le seul qui pourrait nous faire penser que le ms. utilisé par les théologiens de Louvain avait hérité, par contamination sans doute, de leçons non exemptes de valeur. (2) Ces variantes sont : pour D, inperitia (leçon isolée) à Virt. I, 1. 6 ; collocemus à Cant. II, 1. 12 ; diuidil (leçon isolée) à Cant. VII, 1. 45 ; — pour G, in régna tatlorum à Symb. Ill XI, 1. 18 ; colemus et coiabat à Cant. II, 1. 12 et 18 ; — pour M, l'omission

INTRODUCTION

xcvn

les mêmes mss. : le Diuionensis et le Fuliensium codex sont cités en note. Les Mauristes ont tenu compte aussi de Er. et Lov. pour leur établissement du texte. Leur soin se marque par 23 notes critiques pour Symb. I, 2 pour Symb. II, 5 pour Symb. III, 3 pour Virt., 6 pour Cant., 1 pour VU., 3 pour Catac, 3 pour Temp. I. Sans doute peut-on regretter l'impré cision de certaines notes : c'est ainsi qu'à Temp. I V, 1. 24, ils justifient le texte qu'ils adoptent par ces mots : sic nonnulli mss. Or il semble bien qu'ils n'ont pu trouver cette leçon que dans leur codex Fuliensium ( = M) . La comparaison avec Lov. fait apparaître que Maur. s'en écarte une cinquantaine de fois, et souvent avec raison. Plusieurs fautes, répétées depuis Amerbach, sont heureuse ment corrigées. Mais, là encore, les Mauristes ont marqué quelquefois trop de timidité en conservant le texte des édi tions précédentes alors qu'il ne se trouvait pas confirmé par leurs mss. (ainsi pour Symb. I II, 1. 13 et III, 1. 23, pour Catac. VI, 1. 61). Migne, PL L'édition des Mauristes est reproduite sans change(Paris 1846) ment important dans la Patrologie Latine, au tome = Mi. 40, с 637-668 pour nos trois sermons De symbolo, et c. 677-707 pour le série Cant., VU., Catac. et Temp. I ; au tome 39, с 1952-1957 pour Virt. La collation des éditions antérieures à Maur., à laquelle J. P. Migne indique qu'il a procédé {PL 40, 677-678), n'a guère laissé de traces. Toutefois, pour Symb. II, on relève 5 notes critiques propres à la nouvelle édition ; en un passage (IX, I. 40), Migne reprend, à tort croyons-nous, une leçon des éditions anciennes que les Mauristes avaient écartée pour celle de leurs mss. Deux autres interventions du nouvel éditeur sont à signaler : à VU. II, 1. 10 (variante reddens donnée en note) et à Temp. I VII, 1. 108 (où il s'autorise de ces mêmes éditions pour réintroduire dans le texte possitis que Maur., par respect des mss., n'y avait pas admis). Sauf ces retouches légères, l'édition de Migne n'est que la reprise pure et simple de Maur. Trois variantes (*) que nous avons relevées sont sans doute des fautes typographiques échappées aux correcteurs : area (au lieu de aera) à Symb. I II, 1. 54 ; — operetur (au lieu de operemur) à Cant. 1Г, 1. 15 ; — Uli (au lieu de Ule) à Temp. I VII, 1. 34. Édition particulière de Virt. par Fontani

En 1793, à Florence, dans le tome III (p. 49-60) de ses Novae eruditorum deliciae seu

de plusieurs mots à Symb. 1 III, 1. 9-10 ; ex eo à Symb. 1 V, 1. 89 ; parant (leçon isolée) à Vit. I, 1. 35. (1) A Temp. I IV, 40, Migne suit le texte des éditions et des mss. et porte oderant ; mais dans certains exemplaires de la PL,, les dernières lettres de ce mot ¿tant gâtées, on peut lire odermt.

INTRODUCTION

XCVIII

(Florence 1793) ueterum àveKSôrwv opusculorum collectanea, = Font. Fr. Fontani, bibliothécaire au Palais Riccardi, donnait une édition du Liber sancti Augustini de quatuor uirtutibus caritatis. D'après les indications de la préface (p. XIV), il avait transcrit ce texte — qu'il croyait à tort in édit — d'un ms. de la Bibliothèque Laurentienne, le codex XI (en parchemin) du Plut. XXI, du XVe siècle. Ce ms. (l) présen tait de nombreuses fautes et une lacune : Fr. Fontani avait corrigé les unes et comblé l'autre grâce à un autre ms. de la même bibliothèque, le codex XIV, du Plut. XXIII, écrit, semblait-il, au XIIIe siècle. Cette édition séparée de Virt. de vait être reproduite sans changement par J.-P. Migne dans PL 47, 1127-1134.

Cette édition, dont nous avons également tenu compte pour l'établissement du texte de Virt., présente quelques particu larités : le chapitre I s'y trouve sous une forme abrégée. D'autre part, de nombreuses omissions par haplographie font penser que les mss. utilisés par Fontani ne se rattachent pas à une tradition très pure. La disparition de 13 mots au ch. VI, 1. 38-39, qui leur est commune avec P, H et Q, permet de les situer dans la famille a. Mais quelques leçons isolées par rapport à nos autres témoins, leçons non indignes d'intérêt, rendent plausible l'hypothèse d'une contamination. Nous donnons ci-après, dans les mêmes conditions que précédemment, le tableau des variantes que nous avons relevées d'une édition à l'autre pour les quatre grandes éditions des XVIe et XVIIe siècles. Chap, et ligne de notre éd.

Er. (1506)

Symb. I I,*6 *actus 31 •serpentis 40 muscipula...comminuta est (cf L) II, 1

9

Quid nobis opus est *certantes

(1528M29)

X X X

(1688)

»cactus serpentis anliqut *muscipulae ...comminutae. sunt

X

X

X

x [alias : currentes (Л)]

iam (H) figura ta

X

X

22

X

X

î

caelestis

X

13

Alaur. (1688)

Lov.

Am.

*celsitudinis (Ai)

*actus "serpentis X

*Quid nobis X

*uanum [sic Mss.] x [Mss. : *figurae] x

(1) Ce ms. se retrouve au Catalogue de la Laurentienne, sous l'indication : Plut. XXI, Dext. Cod. ti ; notre sermon est aux f. I26v-i30. Le ms. est indiqué comme étant du XIIIe siècle.

INTRODUCTION Er.

Chap, et ligne de notre éd.

Am. И29)



(LFGDBTH) illici/a indicelur *uoluptate *accipiat... amittat от. si omnipotens est (H) a morte (cf D)

M 31 46 64

démonstratif uanw turbaris cnim (Г>ВГ,М) uidet

III, 22

I\, 109 121

47 V,3 89 VI, io

habitar; sinttis nobis ipsis, dilectissimi (cf RH) deus solus от. quia sicut uoluit natusest(cfH) in со malo Iudae

X

*mimicam

X

X

"illicit auditum uoluntate

X

X X

X

X

X

X

X X X X

X X

X X

X X

X

61

potiui quam Pila tus *sacculum

Gi

•persoluit

74

colligantur... colligantur

95

*mortem tuam

VIII, 17

infixistis

30 *istum

IX, 1

Credimus in 30-51 *illi proximus es

IX, 104

congruentia cuiuslibtt rei se inuisibiliter (cf

38

cogitatis malum (cf Vulg.) exterius... «tteius

accipiet... amittet (a)

X

X

X

mor tem ¡nam X

x [Mss. : a morte non] •demonstrabit X *uane conturbaris x x [Mss. : enim] "cum *uidit [Sic mêlio X ns notae Mss. iuxta graecum (RDBO)} x [Mss. : habitat] X * nobis ipsis X X

X

*quia sicut uoluit natus est

x [Mss. : conspicit] •Pontiusque Pi X latus [sic Mss.] x [alias : siclum x (TA)] x [Mss. : persosoluit (H) luit] colligantur... collidantur... colligantur [sic colligantur (H) Mss.] x X X

»inflixistis (RTH)

X

«rstum Credimus el in

X

X

X

congruentia cuiuslibel rei uisibiliter

X

X

X

X

X

*solus deus (R) x *ex eo (AÍH) x

X

*malo nebuloni Iudae

Щ X,27

X

X

X

55-Jô

firmiler

X

X

*concipit (H,)

45

Maur. (1688)

Lop. (1577)

(1528(1506)

36 *fortiter inimicam 45 49 79 90

XCIX

x [Mss. : infixis tis] X X

x [Mss. : ille pro ximus est (ß)] x [Mss. : congru se entia sui cuiusque rei se inui sibiliter] *cogitatis nequam [ita Mss.] *interius... ulterius [sic Mss.'

INTRODUCTION Er.

Chap, et ligne de notre éd.

Am. (1506)

XI, 23

unam immortalitatem 23-24 sempitcrnam patriam XII, 40 »ubique (RH) Symb. Il U. 33-34

clamantes ...de monstrantes (a DBAÍ)

X

X

X

»clamantia... demonstrantia

nomina... nomi na IV, 29 *magnus

X

VI, 10 *noctes

X

III, 11

X

1 1

*ipsa sexta feria

X

11

*unum diem nox sabbati

X

11-12

Lop. (IJ77)

(IJ28M19)

X

una immortalitate (TAH) »sempiterna patria (TAH)

X

X

»numina... nomina (BMH) magus (В)

x [fortasse : omi na] x [fort. : ma g is

noctes usque in diem dominicum ipsa« sexta» fe ria» m unum diem »noctem sabbati (Г.) »noctem dominici diei (Г.)

X

*5 foris in porta 59 *resurrexistis IX, 40 quod est ineffabile et incomprehensibile (cf OH) XI, 22 corruit XII, 29 laudent

X

X

X

consurrexistis(G)

X

X

Symb. III 1,48

cum histrionibus

62 *uiae

X

X

x [Mss. : ubi]

X

X

X

X

nox dominici diei

12

Maur. (1688)

»corurit(AÍCMH) »laudant (L TM)

X

X

X

X X

X

»foris portam surrexistis »quod est, ineffabile est, incomprchensihile est X X

»histrionibus [sic Mss.] uitae (0) x [Plures Mss. : conseruo (L ß)]

X

X

*seruo

X

X

*speciosi *diligam eum

X

pretiosi (POH) diligam eum el manifeslabo ei me ipsum

X

43 *eura *aeternam tentare (cf GPB)

X

X

X

aeterno/«»

X

X

от. x temperaret [ex Mss.]

imperitia

X

imperitiam (MV)

subdant oboedientiam Conditori (cf LD)

X

subdant se oboedientia Creatori (cf TOA)

11,8 21

32

V, 18 32

Vin. 1.6 III, 15

X

X

x [Ms. Diuion. : in peritia] subdant sc oboedientia conditori

INTRODUCTION Er.

Chap, et ligne de notre éd.

Maur. (1688)

Lev. (1577)

Am. (1528(1506)

4*9)

VIII, ij *tibi X, 14 ♦quoniam XII, 10 locum et geniem locum et génies II

XIII, j 4

ci

X

X X

locum etregnum gtnlesque

x [Cod. Fuliens. : от. Alii : tibi] quam [sic Mss.J X *locum et regnum X locum et rcgnum *locum et regnum el gentem Deo

habes, quae (D) x

*habes сага sanitas

X

X

X

cara sanctitas (Q)

X

X

x [alias : nonne] * Nonne x X •sitarciam sitarcias

10

Numquid •apostóle sistarcia/ (cf Bj OV) fidf... cru«

X

fide/... crucem

12

colligemus (cf H)

colligamus

X

X

.5-16

ut possumus

X

X

22

ne negligatur

X

x[al.: "uthocpossimus (DBTA)] ne [al. : non] ne gligatur

Cant. 1,22

3° ".9

Paule

45 colligebat (H) IV, 5-6 *ambo tarnen am bulant

X

X

X

X

*ipsam *Sodomis VII, 41 *Si VIII, 24 *humanum genus

X

ipse (A) Sodomi/// Sic (PCM) hominem

pereuntc (LDA)

X

18 31

24

33-34

*pereuntem

ambulat, tarnen ambulant (DBTA) X X X

x [Mss. : huma nuni genus] x [Mss. : pereuntem aut pereunte]

peractam

X

parant (Af)

aut uberes... aut áridas spinas

X

X

X

X

X

id est pcccatorum (Af) cum Perpetua el Felicitate opera tua

X

X

sem«a sunt

reddens (y) 37 ♦peccatorum

V.22 VI, 29

X

X

X

II, 10

IV, 25

X

*non negligatur

от.

X, 10 *ciuitas

Vil. 1,33

X

*fidcm... crucem [sic Mss.]

cum perpetua fe licitate *operam tuam f seuit esa sunt [al. : t scuc

(cf H)]

X

X

sem/ísa sunt

X

x [sic Fuliens. cod. ; plures Mss. : peractam] aut ad ubcrcs... aut ad áridas spi nas (Af) *redderet

X

X

INTRODUCTION

СИ

Chap, et ligne de notre éd.

Er. Am. (1506)

32 fractum (a) VII, ; *et quare Catac. IV, io

pigridiis (Ai)

14 ♦peccata 38 sordibus (ВГН)

4* *comedimus 44

5i

V,5 43 73 99 106

VI, 3 61

(1528429)

Eov.

Maur.

(1577)

(1688)

•confractum

X

X

X

sed quare

X

picridis

*picridiis

X

X

peccatw»

X

X

*sordes immolamus, come- *comedimus dimus

X

pigridiae [al. : *picriepitricie (cf. diac FBTM)] *ueteri X *conuersa est X *uidet X *et tu X *Propheta Haba- X cuc *per Esaiam X *uirga serpente X *nec corpore X

X

X

X

ueterf conuersa (Ai)

X

X X X

X

uidit (LFP) tu Habacuc

ad Esaiam

X

X

serpente x [Mss. : nec corpore]

пес mente nec corpore

Temp. I appropinquabit (РГ) S« *uicinia mortis

1,5

X

X

43 Quodlibet II, 26-27 *ueniens abscides

X

III, 42 Ait 61 Labefecit IV, 5 *deuocans 19 deduciré [al. : du-

X

36 4^

5* 67 70 V, 16 24

ci] fornacis (L) qui hic (a) от. intus (F) nolunt (HQ) *attrahuntur (FPH) gratiae dci (t'PQ) substantiarum deposita potestate (a)

25 от. gauisus est VII, 29 *uideret 57 *introire 66 *latroni filio

ueniens abscindes

appropinquauit enim uicina morte (ГМ) *Libet X

X

X

•Labefit (F) uoeans (T) deduct

X

*fornax

X X

hic X

X

*intus

X

X

X

X

X

X

X

sub substantia rum deposita potestate (cf T)

X X X X

♦gauisus est (T) audirct (D,BMQ) inttare latroni quasi filio(T)

X

X

X

abscides

*Aut X X

*duci X X X

"nolint trahuntur *gratiac sub tantorum positas potestate [sic nonnulli Mss. (Ai,)] X X

X X

INTRODUCTION Chap, et ligne de notre éd.

Er. Am. (406)

(1528M29)

9*

Respiciat negantem

X

108

est qua possilii intrate

X

»latus *expauescunt 20 partem (FQH) 26 Attius 29-30 *Aliter... aliter

108 VIII, 18

33 43

сш

•ingerís rei (LBAÍ)

X X X X X

X X

Lop.

Maur.

(■577)

(1688)

Respiciat negantem et facial confessorem X

x [al. : locus] expauerunt *pestem *Arrianus X

inger/7 *regi

X

*est qua intrare [Supple : possitis] X X X X

x [fort. : Alter... alter (H)] x X

4° Les deux sermons De accedentibus ad grattant et le sermon De tempore barbárico II Manuscrits Ces trois sermons, que nous désignerons par les abréviations Ace. I, Ace. II et Temp. II, se trouvent dans deux mss. {A et V). D'autre part, un ms. plus ancien (G) nous apporte son témoignage pour le seul Temp. II. Nous commencerons par les premiers notre description. A Milan, Bibl. Ambrosienne D 16 Sup., XIVe siècle Ms. du monastère de Sainte Marie Couronnée à Milan. Par chemin ; 157 f. (220 x 160 mm), deux colonnes ; bon état et bon aspect. Recueil d'oeuvres d'Augustin. Nous y trouvons Ace. /du f. 109 В auf. 117 В ;Acc. II du f. 117 В au f. I22VB ; puis, après le De genesi contra Manichaeos, Temp. II du f. 152 A au f. I57v A. Le texte s'arrête brutalement, sans explicit, à quae perierat (ch. XIII, 1. 22) ; le ms. se termine d'ailleurs ainsi. V Vatican, Latin. 450, XVe siècle Ms. à deux colonnes, utilisé par A. Mai pour son édition (voir ci-dessous) ; nos trois sermons s'y trouvent groupés entre le De consensu euangelistarum et le De decern chordis d'Augustin : f. I94VB — I97v В = Ace. I ; f. ig7v В — 200 A = Ace. II ; f. 200 A — 202 В = Temp. II (dont le texte s'arrête brusque ment au ch. XIII, 1. 23, après gregem). G Wolfenbüttel, 40Q6, IXe siècle Ms. originaire d'Allemagne septentrionale ; parchemin ; 194 f.

civ

INTRODUCTION

(330 X 250 mm) ; écriture claire, d'une seule main, avec cor rections de la même époque. Description détaillée aux p. I-XXXIII de l'édition de G. Morin (voir ci-dessous) ('). Le sermon Temp. II est aux f. i85v-i9iv (i86v-io,2v, les deux numérotations existant), entre le Tractatus de uastatione Romae ( = De Vrbis excidio sernto) (2) et la lettre 11 1 d'Augustin (Epistula de pressuris temporalibus seruorum dei). L'étude du texte de Temp. II, pour lequel nous disposons de nos trois témoins, permet d'établir avec évidence que A et V présentent un état voisin, et passablement altéré : de nom breuses fautes communes, à commencer par la mutilation qui les prive tous deux de la fin du sermon, des omissions par haplographie (dont la plus importante est celle qui a fait disparaître trois lignes et demie au ch. VIII, 1. 30-34), des altérations et des corruptions prouvent en même temps l'étroite parenté de ces mss. et la supériorité de G par rapport à eux. D'autre part, A et V ne dérivent pas directement l'un de l'autre, chacun ayant ses fautes propres. La manière même dont le texte de Temp. II s'interrompt le montre bien, puisque V comporte quelques mots de plus que A. L'étude du texte de Ace. I et II confirme l'existence de fautes, en particulier d'omissions particulières à chacun de ces témoins ; les omis sions de V sont nombreuses ; nous en avons relevé une tren taine, allant d'un mot sauté jusqu'à quinze (ainsi à Ace. I, IX, 1. 4-5). Mais, de son côté, A commet aussi des omissions par haplographie, dont les principales sont, pour Ace. I, à XIV, 1. 30 (4 lignes), à XV, 1. 20 (8 mots), à XVIII, 1. 22 (7 lignes), et pour Ace. II, à V, 1. 16 (16 mots), à X, 1. 13 (17 mots). Le ms. A présente la particularité d'avoir plusieurs fois des doublets de lectures dans le texte, ainsi que des répétitions de mots : ainsi multi uel militi à Ace. I, III, 1. 13, nemo nemo, ibid. XV, 1. 13, dictum est datum est, à Асе. II, VIII, 1. 5, etc.. Nous sommes donc amené à supposer l'existen ce d'un commun ancêtre (x) de A et de V. Malgré ses fautes et quelques bévues, A nous restitue une image plus fidèle de x que V, dont le texte est souvent fort corrompu. Il est facile d'établir qu'à son tour, cet ancêtre hypothétique x ne dérive pas lui-même en droite ligne de G, celui-ci pré sentant plusieurs fautes propres que nous ne rencontrons ni dans A ni dans V : c'est le cas en particulier de trois omissions par haplographie (4 mots à VIII, 1. 17 ; 7 mots à IX, 1. 10 ; 5 mots à X, 1. 9) et de certaines corruptions (dont la plus caractéristique est la leçon coluistis, au lieu de in scholis, à IV, 1. 1). (1) Récemment une nouvelle étude de ce ms. a été donnée par R. Grégoire, dans Studi Medievali, 14, 1975, p. 259-286. (2) PL 40, 716-724 ; cf Patristic Studies 89, Washington 1955 (M.V.O' Reilley).

INTRODUCTION

cv

Nous aboutissons donc au stemma suivant : IXe s. X«s. XI« s. XII« s. XIII« s. XIV« s. XV« s.

Éditions Mai A. Mai a publié le premier nos trois sermons au tome I de sa Noua patrutn bibliotheca, Rome 1852, sous les n° 119 (p. 251264), n° 120 (p. 264-274) et n° 121 (p. 274-282), dans l'ordre où ils étaient rangés par le Vaticanus Latinus 450. Sa lecture du ms. est loin d'avoir été exempte d'erreurs : nous n'avons pas relevé moins de 80 cas où Mai s'écarte du texte que nous avons lu nous-même dans V, qu'il s'agisse d'omissions, d'ajouts, d'évidentes mélectures ou de volontaires normalisations gram maticales ou scripturaires. Les abréviations, assez nombreuses dans ce ms., ont prêté quelquefois à erreurs d'interprétations : par exemple, nità (— misericordia) compris muñera, ce qui a entraîné de surcroît la correction du verbe précédent (Ace. II, 1, 1. 21). Il faut cependant reconnaître que, dans une vingtaine de cas, A. Mai a su corriger avec perspicacité des fautes de son exemplaire. (*) Mor. Du sermon Temp. II, G. Morin a donné une édition critique fondée sur le ms. de Wolfenbüttel aux p. 200-218 de ses Sancti Aurelii Augustini tractatus siue sermones inediti ex códice Guelferbytano 4096, Kempten-Munich 1917. Le texte, établi au terme d'une comparaison minutieuse avec l'édition de Mai, dont un apparat de 6 pages enregistre tous les éléments, est bien supérieur au précédent, ayant bénéficié des mérites du nouveau témoignage comme de la sagacité du savant éditeur. On peut regretter toutefois quelques défaillances matérielles dans la lecture ou la transcription du ms. : ainsi à III, 1. 16 ; XIII, 1. 30-31 ; XIV, 1. 18-19 (omission d'une phrase) et 1. 31. (*)

(1) Le texte d'A. Mai des deux sermons De accedentibm ad gratiam est reproduit sans aucun changement dans le Patrologiae latirme Supplementum, III, 1. с 262-287. (2) Le texte de G. Morin (mais sans l'apparat critique) est repris sans change ment dans le Patrologiae latirme supplementum, III, 1. с 287-298.

cvi INTRODUCTION La présente édition (x) tire parti du témoignage de A, qui n'avait pas été utilisé jusqu'ici. C'est surtout pour les deux sermons De accedentibus ad gratiam que son apport est souvent décisif : il nous a permis de compléter et d'améliorer le texte de Mai, dont trop de lectures sont inexactes, trop de cor rections intempestives. Conformément à nos conclusions sur les rapports des témoins mss., nous nous sommes attaché de préférence aux leçons de G quand elles étaient en désaccord avec celles de A V, aux leçons de A quand elles différaient de celles de V ; mais, dans certains cas difficiles à trancher, nous avons cru devoir nous affranchir de ce principe pour restituer le texte qui nous semblait avoir le plus de chance de refléter l'original. Nous avons accueilli des corrections et des con jectures de nos deux prédécesseurs, nous en avons risqué à notre tour, en les proposant, sauf exception, dans notre apparat .

(i) Une collation des trois mss. a etc faite à notre intention par M.Demeulenaere, du secrétariat du Corpus Christianorum, que nous tenons à remercier ici pour son aide précieuse. Mais nous avons revu cette collation et fait une lecture personnelle des trois mss. (sur photocopies).

PROLOGVS Paulus dicit apostolus : Ñeque qui plantat est aliquid, ñeque qui rigat, sed qui incrementum dat, Deus. In hac igitur agri cultura caelestis et regalis patrimonii quam excoluerunt 5 apostoli, patriarchae et prophetae, inter ceteros dominicos canes ipse catellus, dum limites circumeo, ex diuinis scripturis duce gratia CLIII capitula uenando confeci ; in quibus sunt promissiones Dei CHI, praedicta L, distributa hoc modo : populus ante legem promissiones quas credendo uidit et ю uidendo credidit habuit XIX; quas credidit et populo post se uidendas reliquit, VI ; praedicta quae uidit, XII, quae credidit, III. Populus sub lege promissiones quas credendo uidit et credidit, XVIII ; quam creditam post se uidendam reliquit, I ; praedicta quae uidit, XIX ; quae credi15 dit, II. Populus sub gratia promissiones habet XL : quas ante nos uidit, XXXII ; nos quas uidimus et uidemus impleri, VII ; et unam, finis mundi, quam omnes credimus. Dimidium temporis : praedicta quae in fide sunt, XII ; quae uidimus, II ; promissiones quae in fide et in fine uenturae sunt, 20 VI. XIII etiam gloriae sanctorum in fide sunt quia soli sancti eas percipient. Fiunt simul promissiones impletae hXXXIII, implendae XX ; praedicta impleta XXXVIII, implenda XII. Quis igitur durus adhuc et ferreus sensus est qui dubitet im pleri pauca cum tot iam cernât impleta ?

Pro/., 2/3 I Cor. J, 7.

3 cf I Cor. }, 9.

Prol., 1 INCIPIT PROLOGVS G (psperi epi de pmissis et predictis dl add. G«) INCIPIT PROLOGVS SCI PROSPERI PRESBITERI P 2 dicit] от. G P W, post apostolus pon. edd. pr. ñeque] ait add. P', inquit add. W 3 pr. qui] от. В 4 regalis] -gulis T В patrimonii] -nie G 5 ceteros] -га G в catellus] -os G1 в populus] -lis G1 P1 10 uidendo cre didit] от. W XIX] XXIIII P W 11 uidendas] -do T G1 R, -da В 13 uidendo] addidi 14 uidendam] -dû T G1 15 habet] HP WW, -bebant T B, -huit G, -bebat edd. 1в nos] se G, от. P W XXXII] XXXI P W im pleri] от. W 17 unam] -a G P finis] -es T 18 fide] fine H XII] XVII tt7 uidimus] -emus GH 19 fide] fine H sunt] addidi fine] fide H 30 VI] III IT XIII] Et XIII H etiam] autem G P Ü" R gloriae] in glo ria G P W 21 eas] H G», ел cell. Fiunt simul] H, FST G P, Frs B, Fres W, Fratres R, factas. Pel., facta, edd. promissiones] ante hae sunt add. P W LXXXIII] scrips/, LXXIIII H, LX XXIIII cet!. 22 XX] scripsi, XXVIIII H, XV1III cell. XXXVIII] scripsi, XXXV ш edd. XII] scripsi, XIX ш edd. 23 adhuc] eu R, adeo edd. 24 impleta] Amen add. T B, EXP PL P in mg., W, QVISQVIS DM IHV PLENVS ES CARITATE ORA PRO ME add. В

CAPITVLA PRIMAE PARTIS LIBRI Prologus I. 5 II. III. IV. io V. VI. M VII. VIII. IX. do X. XI. 25 XII. XIII. XIV. 30 XV.

Promissio : creaturae, et in Adam et in Eua Christum et Ecclesiam. Praedictio : in mandato contempto duas sequi mortes. Praedictio : diaboli sententiam eos manere qui eius fecerint uoluntates. Praedictio : in maledicto mulieris sequi originale peccatum. Praedictio : in Adam omnibus posteris labor, sudor et dolor. Praedictio : in Cain et Abel duorum populorum, Christianorum et Iudaeorum. Praedictio : in diluuio area quae significant ec clesiam. Praedictio : in tribus filiis Noe gentes quas Christus dominus sparsas uenit colligere. Praedictio : in Heber gens Hebraea quae prima tum Christiano populo tradidit. Promissio : in Abrahae uocatione terram uiuentium Christiano populo futuram. Promissio : in semine Abrahae multiplican ut Stellas populum Christianum. Promissio : in sacerdotio Abrahae regale ecclesiae sacerdotium. Promissio : in nominis perfectione qua in fide pater gentium est Abraham. Praedictio : in circumcisione qua corde circumciditur Christianus. Promissio : in Isaac nato, qui risus dicitur, quid ostendat in Christo.

Cap., 1 INCIP. NVNC CAPITVLA B, INCIPIVNT CAPITVLA (LIBRI) PRIMI H, INCIPIVNT CAPITVLA LIBRI HVIVS G P V? 2 INCIPIT PROLOGVS TG 3 creaturae] creatura R,ex libris Geneseos creaturae edd. pr.ei] от. W, quae et R, est edd. alt. in] от. G P W R Eua] IT, -ä T, -am BGPR edd. 4 et] от. T ecclesiam] post signifie (-cat IF R) add. G P W R 5 mandato] -ta W 7 sententiam eos] edd., sententia in eos T B, senten tiam in eos cell., in eos post manere W H fecerint] H W, -rit T, -runt В G P __ uoluntates] -tem P W R 9 in] от. P W 11 in] от. W 15 diluuio] -uiù T В arca] -am (-ä В) В P W 15/16 ecclesiam] -ia ТВ 18 sparsas] spar G P uenit] inuenit T В edd., от. H colligere] W, coligi T, colligi G, -legi P, -ligit B, -legit H edd. 19 in] от. W Heber] Eber T В, от. GPW quae] H IT, que G P, que Г В edd. 21 uocatione] -nem В G P Î1/S2 terram ... futuram] -ra ... -ra T edd. 23 Abrahae] Habrae G 23/24 Abrahae ut Stellas caeli multiplican populum Christianum H post multipli turba reliquat sentential in T deleta sunt 24 Christianum] -norum GPW 27 nominis] om P, omni W qua] от. H 28 est] от. H 31 quid] quod P W 32 ostendat] -ditur G P W R

CAPITVLA XVI. я XVII. XVIII. XIX. 40 XX. XXI. XXII. 45 XXIII. XXIV. 50 XXV. XXVI. XXVII. XXVIII. XXIX. 60 XXX. XXXI. XXXII. 65 XXXIII. XXXIV. XXXV. 70

Praedictio : in Sodoma et Gomorra futuri iudicii diem. Praedictio : in Isaac immolando Christi passio. Promissio : in iuratione Dei qua semen eius in Christo supra numerum extenditur. Praedictio : ex femore Abrahae Christum hominem suscepturum. Promissio : in geminis Rebeccae populos duos, Christianos et Iudaeos. Promissio : in etsdem, quae gesserint per figuram. Promissio : in Esau, ex cuius semine lob et Christus in gentibus per fidem. Promissio : in Iacob cui per uisum Christus lapis angularis ostensus est. Promissio : in ipsius Iacob claudicatione non credituros omnes Iudaeos. Promissio : in filiis Iacob et in Ioseph qui gessit figuram Christi. Promissio : in eodem qui, ut Christus dominus, missus est ad uisitandas oues. Promissio : in eodem in quo castitas patiendo muneratur. Promissio : in eodem qua Christi passio figuratur. Promissio : in eodem qua Christi resurrectio figuratur. Promissio : in eodem qui, ut Christus dominus, suos dilexit inimicos. Promissio : in eodem figuratae gratiae. Promissio : descensionis Iacob in Aegyptum et Christi domini in mundum. Promissio : in Moyse qui personam habuit mediatoris Christi domini. Praedictio : in eo qui, ut Christus, pacem intulit iurgantibus. Praedictio : in eo qui, ut Christus dominus, diabolum interfecit.

34 diem] die B, diei R, dii G, di P W 36 qua] que T all. in] от. GP 40 Promissio] Promissa H geminis] -no Й 42 eisdem] correxi, eosdem ш edd. 44 et] от. W 45 per fidem] от. H 46 cui] qui G P 48 Iacob] om.GP non] от. H Wall, in] от. W qui] quia G P It7 54 ail. in] от. H 56 eodem] Ioseph add. edd. qua] H W, quia celt. 68 qua] H W, от. cett. 58/59 resurrectio figuratur] -tione -ta T, -tio -ta B, -tio est -ta edd. 60 qui] quia W 61 suos] от. G P 63 Aegyptum] -to H 64 mundum] -do H 65 Moyse] -si T B, -sen P 67 eo] ш, eodem edd. et tic in duobus tequentibut titula 68 iurgantibus] от. G P W

4 XXXVI. XXXVII. 75 XXXVIII. XXXIX. XL. 80

CAPITVLA Praedictio : in eo cum plagis, ut Pharao, caeditur diabolus. Promissio : paschae figuratae et transitus Christi ad patrem. Promissio: figurata in baptismo ut in mari Rubro. Promissio : pañis caelestis in manna quod Chris tus est. Promissio : in signo crucis expugnan inimicos. Promissiones XXV Praedictiones XV CAPITVLA PARTIS SECVNDAE LIBRI

Prologus sub lege Praedictio : in monte leges datae et Christi domini mandata in monte. j II. Promissio : facta et figurata domus Dei in ecclesia sancta. III. Promissio : in Aaron sacerdotium figuratum [in] Christo. IV. Praedictio : in populis uindictae qui praeuaricati, 10 et qui mandata Christi seruauerint benedicti. V. Promissio : in sacrificas omnibus Christum do minum figuratum. VI. Praedictio : in leprae inspectione haereticos uarios simulasse. 15 VII. Praedictio : in escis mundis et inmundis elemosinis munda omnia fieri. VIII. Praedictio : in escis desideratis Aegypti Christum manna rennuisse. IX. Praedictio : in Moyse Christo domino et ecclesiae »о fratres detraxisse. I.

71 plagis] correxi, pagis V7, flagris cttt. 73 Promissio H T В R, Pd (= Praedic tio) G PVP paschae] -a et Г В figuratae] -a T В et] от. G P W 7« figurata] H G P W R, от. T В edd. alt. in] от. G P W 76 quod] qui W 76/77 Christus est] est Christus В W edd. 78 expugnari] H, -gnaret T, -gnare В edd., -gna G P, -gnans W 79 Prom. XXV] H T, Prom XXII G P, от. В W 80 Praed. XV] HTP.Pd XII G, от. В IT, EXPLICIVNT CAP LIBRI PRIMI. INCIPIVNT LIBRI SECVNDI H, EXPL PARS I LIBRI INCIPIT SECVNDA PROLOGVS SVB LEGE T B, EXPLICIT PARS PRIMA INCIPIT SECVNDA G P, INCIPIT LIBER PRIMVS SCI PROSPERI PBRI Win hoc códice, description capitularum interrupta,incipit prima pars. Ante quamque reliquatum partium sua capi tula enumerantur. 2 Prologus sub lege] от. H 3 leges] legis T P W 6 sancta] seda (= secunda) W 7 in] deleui 9 uindictae] -ta T В edd. 10 seruauerint] -uerunt P, non seruauef (-uere edd.) В edd. benedicti] H, от. celt. 13 inspectione] spect- H leprae] leprosi Vf 15 elemosinis] eli- G 16 munda omnia] inuer. H 17 Aegypti] -tii T В P 18 manna] -à H rennuisse] renuisse G W

CAPITVLA X. XI. 25 XII. XIII. XIV. }o XV. XVI. 55 XVII. XVIII. XIX. 40 XX. XXI. 45 XXII. XXIII. XXIV. 50 XXV. XXVI.

5

Praedictio : in uirga Aaron germinante, confir mado sacerdotii Christi domini. Praedictio : in aeneo serpente Christum domi num a morsu diaboli liberantem. Promissio : in eis qui pro Christo parentes contempserint, uenire benedictionem. Praedictio : in Moyse transeúnte, Iesum signasse dominum rectorem. Promissio : in Iesu Naue Iesu domini figuram ostendit terrenam expugnantem ciuitatem. Promissio : per Iesum dominum animae a prostitutione idolorum liberantur. Promissio : per Iesum dominum omnia uitia expugnanda. Praedictio : in figura ecclesiae Debbora hostem superauit. Promissio : in figura Gedeon gratiam Christi domini commendat. Praedictio : in Abimelech concubinae filio haereticos signât. Promissio : in Iepte figurata carnis Christi immolatio uirginis. Promissio : in Samson Nazaraeus dominus Chris tus fortis in capite. Promissio : in eo quod ligatus Christus dominus a Iudaeis uincula omnia disrupit. Praedictio : in Ruth ecclesia ex gentibus Iudaeis inludens. Promissio : in Samuhele Christus dominus dux, sacerdos et propheta, sacerdotes arguens. Promissio : in Dauid Christum pastorem citharizantem. Promissio : in eo inimicos diligentem, lapsos reparantem.

32 Christi domini] -to -no GW 23 XI Praedictio] XI Promissio H qui hie subséquente/» tilulum ponit 23/24 Christum dominum... liberantem] -to -no... -te GPW 2a XII Promissio] XII Praed. H qui hie praecedenlem tilulum ponit eis] eos W 27 transeúnte] -tern T 28 rectorem] pastorem H 28 Naue Iesu] от. H, Naue dum Iesu В 30 terrenam] terram H expugnantem] -te P W 31 Iesum dominum] inuer. P W 35 Praedictio] Promissio W Debbora] w, Delbora edd. 37/38 Christi domini] inuer. В G 39 Praedictio] Promissio W filio] scripsi, filium ш edd. 39/40 haereticos] -coram P signât] significat GPW 41 Iepte] Ieptae H, Iepthe T, Iephthe edd. filia] addidi figurata] scripsi, figúrate H, figuratae cett. 44 Promissio] G P W\ Praedictio НТВ edd. eo] eodem W edd. dominus] от. G P W 40 disrupit] -rurnpit P, dir- W 47 Ruth] Rudh G P 49 Promissio] Praedictio G P W Samuhele] H В VC, -uele cett. 80 sacerdotes arguens] от. W arguens] unguens G P 43 eo] eodem edd. Christum] addidi 43/84 diligentem... reparantem] -te ... te W

CAPITVLA 55 XXVII. XXVIII. XXIX. 6o

XXX. XXXI. 65 XXXII. XXXIII. XXXIV. 70

XXXV. XXXVI. 75 XXXVII. XXXVIII. XXXIX. 80

XL.

Praedictio : in Abisac animas Christi gratia ca lore feruentes. Praedictio : in Roboam scissuram haeresum e quibus Christus suas colligit oues. Promissio : in Helia Christum et in uidua misericordiae principatum. Promissio : in Helisaeo discípulos Christi duplum accipientes spiritum. Promissio : in eo cum mortuum figuratum Chris tus dominus gratia suscitauit. Promissio : in Ezechia, qua suos Christus docet in bono non deberé efferri. Praedictio : in regibus peccantibus qui secum populum in captiuitatem miserunt. Praedictio : in Danihele qui Christum dominum suis uisionibus enarrauit. Praedictio : in eodem, de lacu leonum erui, ut Christum dominum a Iudaeis. Promissio : in Ezechielo manifestata resurrectio per Christum dominum. Praedictio : in Hesdra domus Dei, id est templi per Christum dominum restauratio. Praedictio : in eo cum in figura ecclesiae parabolam pandit. Praedictio : in Tobi ex pisce Christo et daemonia fugari et inluminari caecos. Praedictio : in Macchabaeis qui et martiria et ipsum Christum regem natum susceperunt. Promissiones XIX Praedictiones XXI

55 Abisac] -saac P W 57 scissuram] -га В haeresum] -seum В 59 in uidua] inuidia P 59/60 rnisericordiae] -dia G P 61 Helisaeo] -isseo T discípulos] -lo H 62 accipientes] -piens H 63 eo] eodem G W edd. 65 Promissio] G P It", Praedictio НТВ edd. Ezechia] -da T 66 non deberé efferri] deberé iaetantiam uitare W deberé] -eri T efferri] effere G, efferre H 67/68 secum populum] se cum populo G P W 68 miserunt] HW, ducunt edd., от. cett. 69 Danihele] -lern HG P 71 eodem] H edd., eo cell., post banc uoeem dum eum add. edd. erui] H, emit T В edd., erutum G P, eruto W 72 Chri stum dominum] -us -us W a] de P 73 Ezechielo] -lem G P, -le VC edd. manifestata] H G P W, -festa T В edd. 73/75 - 77/78 In P el W tiluli inuertuntur; sub XXXVI legiturtitulus capituliXXXVII,sub XXXVII cap.XXXVIII, sub XXXVIII cap. XXXVI. 75 templi] H W, -um G P, от. T В edd. 76 Christum dominum] -ti -no G P, in -to -no W restauratio] -tione G P W, resurrectio H 79 Tobi] -ia W edd. Christo] -ti GPW 80 fugari] effugare G P, effugata fV et inluminari caecos] om.GP 83 PROMISSIONES XVIIII PRAEDICTIO XXI T B.om.HGP W, EXP PARS SECVNDA TER MINATE LEGIS. INCPT PARS TERTIA MANIFESTATA ET GRE Г, EXPL PARS SECVNDA TERMINATE. INCIPIT PARS TERTIA MANI FESTATA ET GRATIAE B, EXPL. PARS II P, от. G, INCIPIT PARS lila MANIFESTE GRATIE G P, EXPLICIVNT CAP LIBRI SECVNDI. INCP CAP LIB TERTII MANIFESTE GRATIE H

CAPITVLA

7

CAPITVLA PARTIS TERTIAE LIBRI Prologus sub gratia I. Promissio de Iohanne praecursore Christi. II. Promissio de cáelo uenturi regis et iudicis Christi. 5 III. Promissio de Verbo Dei, et homine. IV. Promissio de uirgine nato Christo. V. Promissio de eo pósito in praesepi. VI. Promissio de stellae signo. VII. Promissio de pace et salute natiuitatis eius. io VIII. Promissio de fuga in Aegypto. IX. Promissio de paruolis pro eo occisis. X. Promissio de eo quod in templo ex Esaia Iudaeos conuicit. XI. Promissio de uncto Christo per columbam. 15 XII. Promissio de electione discipulorum. XIII. Promissio de miraculis eius. XIV. Promissio de eo quod mare pedibus ambulauit. XV. Promissio de eo quod populos mirabiliter pauit in eremo. 20 XVI. Promissio de eo quod portatus asello est. XVII. Promissio de eo quod expulit de templo mercatores. XVIII. Promissio de traditore ostenso. XIX. Promissio de iniuriato Iesu. XX. Promissio de coronato spinis. 25 XXI. Promissio de crucifixo. XXII. Promissio de eo quod inter latrones crucifixus est. XXIII. Promissio de uestimentis sorte diuisis. 30 XXIV. Promissio de feile et aceto. XXV. Promissio de lancea in latere perçusse XXVI. Promissio de obscurato sole in passione. XXVII. Promissio de sepultura Christi domini. XXVIII. Promissio de sanctorum corporibus suscitatis. 2 Prologus sub gratia] Г G, от. H В P W 3 Iohanne] Baptists add. edd. praecursore Christi] precone И 4 uenturi] -rum G W regis ... iudicis] -es... -em W, -es... -es G P Christi] от. H 5 Dei] Deo Mang. homine] -nis II в de uirgine nato Christo] ai, de nato Christo ex uirgine Pet, edd. 7 praesepi] -pio GPU" 8 stellac] sti- T 9 de ... natiuitatis eius] pro... natum cum \V 10 Aegypto] -tum It-' edd. 12 de eo] от. G P W Esaia] Is- В 12/13 Iudaeos] от. T 13 conuicit] -uincit P 17 mare] supra mare H, super mare W 18 populos] -lus G P W 19 eremo] her- G P W 23 traditore] Christi add. edd. 25 de coronato spinis] , ilia Uli edd. locum] in add. edd. 12/13 propinquiori seruauerat] propinquo reseruauerat (-pinquorc scrua- G) G P It" R 13 ex gentibus] tu R, gentium edd. 14 domini] -no G P It" ut] w, in edd. 13 rite] ritu G P If" gloria] -iac Pit" 16 inustus] iniustus // 17 et Paulus] I /, et Petrus BG P H", от. edd. 18 oportuit] -uerat II adnuntiare] II G P II" R, -ari В edd. 19 uitae aeternae] -ta -na II 20 excalciati] excul- G P 22 calciatos] -te G, -ti P habens] от. P pedes habens] inuer. Il" 23 ex] Il ", et cell. Obed] 1Г, Obet H, Obcth cell. 23 Mariam] -la В G est] Amen add. G P XXIV, 1 PROMISSIO ... FIGVRATA] от. Il", In Samuele Christus dominus dux, sacerdos et propheta \í" 2 in Regum (от. H) ... uisa] от. И" 3 Elchanae] Hel- P 4/3 futurum ... domini] in templo seruire II" 3 domo domini] domino G P R Samuhel] P, -muel cell.

Ii8

LIBER PROMISSIONVM, II, xxiv (49-50)

ablactatum, ut promiserat, reddidit domino. Eiusque gratiae PL fuit dum paruulus uersaretur in templo, ut et diuina responsa 796 acciperet et ei futura dominus nuntiaret. Sed is non tantum in figura mutauit ordinem sacerdotii quantum in illo tria 10 quaedam inueniuntur quae Christo sunt domino consignanda. Dux enim et sacerdos et propheta effectus est populi. Ducem si quaeris Christum, Danihel propheta de ipso : Dux, ait, militiae caelestis. Sacerdotem si quaeris Christum, Dauid dicit : Tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchise15 deck. Prophetam si quaeris Christum, ipse de se ipso in euangelio dicit : Non est propheta sine honore nisi in patria sua. Dum igitur filii Heli sacerdotis maligne agerent, indebite praesumentes partes alias uesci ex carnibus immolandis quas illis non mandauerat Deus, ac primitus sibi, postea Deo deberé 20 offerri, insectantes etiam mulieres uenientes ad templum, cum eis flagitia perpetrabant. Quibus sceleribus confectis, iratus Deus proelium eis aduersae gentis inmisit. In quo non tantum caesus populus quantum etiam illi ipsi sacerdotes interfecti. Ipsa quoque area Dei ab hostibus capta est. Sic 25 enim Deus irascitur peccantibus sacerdotibus ut etiam sacratis locis suis uasisque non parcat. Dicit enim Dauid : Reppulit Deus tabernaculum suum in quo habitabat in hominibus et tradidit eos in manus gentium et dominati sunt eorum qui oderunt eos. Et iterum : Reppulit Deus sanctificationem suam. 30 Item alibi : Si peccauerit populus, exorabit pro eo sacerdos, si autem sacerdos peccauerit, quis exorabit pro illo ? 50. Ei mihi ! Cum magno gemitu et inexplebili fletu dicam, dicam praecurrentibus peccatis impieque agentibus nobis nostris quoque haec mala prouenire temporibus. Arcam uero 35 Dei quam ceperant hostes, ea ueneratione colendam esse crediderunt ut in templo dei sui Dagon conlocandam arbitrarentur. Sub cuius potentia sequenti die idolum suum elisum 6/8 cf I Reg. 3. 12/13 cf los. 5, 14 (cf Dan. 8, 11) 14/14 Ps. 109, 4. 16 Matth. 13, 57. 17/19 cf I Reg. 2, 12-17. 20/21 cf I Reg. 2,22. (sec. hebraicam et latinam Vulgatam). 21/22 cf I Reg. 4, 1. 22/24 cf I Reg. 4, 1 1 . 26/28 Ps. 77, 60-61. 29 cf Ps. 88, 40. 30/31 I Reg. 2, 25. 38/36 cf I Reg. 5, 2. 37/39 cf I Reg. 5, 3.

6 Eius-] Talis- W 8 futura dominus] Ынег. P W поп] от. P W 9 figura] -rä H 10 quaedam] quae dum G P Christo sunt] iituer. W 11 sacerdos] -dus G, et sic plerumque alt. et] atque H 12 Danihel] -niel G edd. 17 Heli] Eli P indebite] -ta H 17/18 praesumentes ... uesci] praesumentes ut ... uescerentur H 18 illis] ¡lias G P, от. W 19 mandauerat] -ducauerat P ас] от. GP W deberé] iuberent H 22 eis] eius G 23 quantum] sed W illi] от. W 26 Deus] Israel add. edd. 26 Reppulit] В W, Repu- celt. 27 habitabat] -tauit H W (= Vsdg.) 28 tradidit] -dédit G manus] -nu H 29 Reppulit] eos add. edd. 30 exorabit] -auit В G 31 exorabit] orabit P W 32 Ei] H B, Eu G, Heu PlfR 34 prouenire] -uenit P, -uenisse W 37 elisum] от. P W

LIBER PROMISSIONVM, II, xxiv (50-51)

119

prostratumque uiderunt. Sed hoc casui dantes, rursum eum uncis fortioribus ualidioribusque defigunt. Quem postera die 40 confractum comminutumque coram area intuentes, quidnam illud esset minime repperiunt. Ipsa quoque gens graui atrocique plaga percussa est, quam Dauid propheta sub quodam pudore testatur dicens : Percussit inimicos suos retrorsum, obprobrium sempiternum dedit Ulis. Nee ualuerunt huius turpi45 tudinis euadere ultimam poenam nisi arcam Dei quam сереrant donis appositis reddidissent. Videant metuantque reges et gentes quae penes se sacrata omnipotentis Dei uasa nunc usque captiua retinent eaque reddere detractant. Quae enim mala uentura credimus eis qui nomen illud quod est super joomne nomen, in uasis eius sacratis honorare noluerunt ? cum sic punitos arcam Dei honorantes diuina testetur historia, quamuis iam et hic coeperit uindictam faceré Deus de inimicis suis. 51. Idem uero ille contumax Hebraeus populus, spreto 55 Samuhelis ducatu, sibi regem fieri petiit iratusque dominus ait Samuheli : Non te isti sed me spreuerunt, ut illud etiam tunc signaretur quod post dixerunt Pilato, spernentes Iesum dominum regem : Nos nop habemus regem nisi solum Caesa- PL rem. Dedit tarnen eis dominus regem Saul, filium Chis, de 797 60 tribu Beniamin, qui eos regia potentia afflixit annis XL. Omnis itaque anima quae leuem Christi domini iugum répu diât, sic meretur affligi. Quibus dum dominantur mali duces, principes, sacerdotes, audiunt : Dcdi uobis regem secundum cor uestrum. Ipsi quoque caueant qui has accipiunt potestates, 65 si cupiditate dominantis nec consulentis affectu suscipiunt, si ministrari eligunt ac non potius ministrare. Quod dominus et per semetipsum et per prophetam Osee increpat dicens :

39/41 cf I Reg. 5, 4. 41/42 cf I Reg. 5, 6. 43/44 Ps. 77, 66. 44/46 cf IReg. 6, 4 ¡17. 49/50 cf Phil. 2, 9. 54/45 cf I Reg. 8, 5 . 56 I Reg. 8, 7. 58 Io. 1 9, 1 5 . 59/60 cf I Reg. 9,1. 63/64 cf I Reg. 1 2, 1 .

38 prostratumque] -que от. W rursum eum] inuer. edd. 39 Quem] Quam H 40 arca] -cham G W, -cha P intuentes] contuentes G P W 41 reppe riunt] reppererunt И quoque] tu, -que edd. graui] graua G, grauiori Mang. 41/42 atroci-] truci- (tro- G)GP W 46 donis] Я В edd., anis GP WK 48 eaque] atque W 51 punitos] poni P W honorantes] -rantur W testetur] -tatur G P W historia (sto- G)] -riam В 52 quamuis iam (etiam H W)*\ HBP W, quam uisam G edd. (oh ante add. edd.) 53 suis] от. GP W 55 petiit] -tit H G P 56 ut] et add. GP W etiam] от. edd. 57/58 Iesum dominum] inuer. edd. 58 nos] от. H all. regem] от. H 59 eis dominus] inuer. W Chis] BGPW,C\%H edd. 61 quae] qui G P leuem] G* P, legem В G1 edd., lene H, leue W R (uide Neue Wagener I p. 997 : iugus = iugum) domini] et add. Mang. 62 dominantur] -nant В 63 audiunt] -iant W 64 caueant] cadeant H 65 dominantis] -nantur Vf' 67 pr. et] от. edd. semetipsum] seipsum G P W increpat dicens] -pans -cit G W

120

LIBER PROMISSIONVM, II, xxiv-xxv (51-52)

Canaan in manu eins statera , 1-13.

XIV, Hoc capitulum quoque in cod. W deest 2 crédita et uisa] от. H P 4 Ambacum] Г, Abbacuc (Aba- H G P) cet!. in incessu] incessu H G P R, itineris tdd. 5 dedit] et add. H abyssus] -os G P 8 Fantasma] -mata P 9 Iesus] от. G P 10 fluctus] -tos G P 11 potens es] scripsi, potens T G P, potes В Mang., potest H rate] /or/aw arte legendum (cf Sap. 14, 3 ¿vfv «jfirji) 12 sanare] w, seruare edd. 12/13 testatur] от. G P 10 Sibyllae] H, Sibylla celt. supra dictum] tu, supra dicta Sot. Alang. (sei/. Sibylla) 17 Exuret] -res H terras ignis] terra signis T P H polumque] populumque В (pu txpunx. corr.) H XV, Hoc capilulum quoque in cod. W deest 2 crédita et uisa] от. H P 3 ait] от. H inanem] meam P 4 repleuit] -plcbit ß Et] от. G P ci babit] -bi P, -uit В 5 hereditate] H edd., -tatem cet!. firmant] H В edd., -mat TG PR euangelistae] -ta G P R 7 ex] ода. G P H cofini] H T, cophini В edd., coffani G, coffini P

i66

LIBER PROMISSIONVM, III, xv-xvii (16-18)

Testatur et Paulus : Omnes enim, ait, de uno pane particípa lo mur. Et iterum : Sanctifieantur omnia per uerbum Dei et orationem. Et ad hoc signum supradieta Sibyllae resonant. XVI. PROMISSIO IMPLETA QVA IESVS PORTATVS ASELLO EST (crédita et uisa) 17. Zacharias propheta : Dicite, ait, filiae Sion : Ecce rex tuus uenit tibi iustus et saluans ipse mansuetus sedens super 5 subiugalem asinam et pullum nouellum. Haec omnes euangelistae confirmant quod Iesus sederit in pullo asinae eique in- PL dumenta sua populus strauerit. In hoc facto Iesus Cornelium 824 ostendit ex gentibus uenientem ad fidem, in quo sedit gratia uocantis ; quoniam in disco illo gentes mundatas Petro do10 minus ostendit credente Cornelio. XVII. PROMISSIO IMPLETA QVA IESVS DE TEMPLO DEI PEPVLIT MERCATORES (crédita et uisa) 18. Per Dauid prophetam ipse dicit : Comedit me zelus domus tuae quoniam obliti sunt uerborum tuorum inimici mei. 5 Item ibi : Quoniam non cognoui negotialionem, introibo in potentia domini. Et haec euangelistae confirmant Iesum domi num ex flagello resticulae pepulisse de templo ementes et uendentes columbas ; et mensas nummulariorum euertit dicens : Domus mea domus orationis uocabitur, uos autem 10 fecistis earn speluncam latronum. Testatur et Paulus : Si quis, inquit, templum Dei uiolauerit, uiolabit illum Deus. Et iterum : Scripta autem sunt haec ad correptionem nostram in quos fines 9 I Cor. io, 17. 10/11 I Tim. 4, 5. XVI, 3/ä Zach. 9, 9 (sec. Matth. n, 5). 6/8 cf Matth. 21, 5. -Marc. II, 7. Luc. 19, 55. - Io. 12, 14. 7/8 cf Act. 10, 1 sqq. 9/10 cf Act. 10, 15. XVII,3/4Ps. 68, 10; 118, 139. 5/ePs. 70, 15-16. 0/8 cf Matth. 21, 12. Io. 2, 15. 8/10 Matth. 21, 13. 10/11 I Cor. 3, 17. 12/13 I Cor. 10, 11.

9 et] от. G cnim ait] inuer. edd. 9/10 participaraur] -mus T edd. 11 supradieta] -te G, -te H Sibyllae] H G P, -a Г В edd. resonant] H G P, -nat Г В edd. XVI, Hoc capitulum quoqite in cod. W deest 2 crédita et uisa] от. H P 3 dicite ait] dicit et ait T ß (sed in hoc cod. dicite correx. man. altera) dicite] от. H filiae] filia H 4 saluans] saluator G P К {sec. Vulg.) 5 subiugalem] -le H TGP 6 sederit] sedere G P, sederet H pullo] -um G P XVII, 2 PEPVLIT] EXPVLIT G P К crédita et uisa] от. HP Hoc capitulum aunque in cod. W deest. 3 comedit] comm- G, sic semper 5 ibi] ш, ibidem edd. в potentia] T (Ps. ТО, IS tv SwaoTtlt/.), -tiam celt. 7 ex] et T P 8 uendentes] uind- T G 11 uiolabit] -lauit TGP illum Deus] inuer. GP 12 fines] tu (cf T L L VI, r. 786, I. 57-75), finis corr. in В man. altera, edd.

LIBER PROMISSIONVM, III, xvii-xviii (18-19)

167

saeculorum obuenit. In quo etiam amatores pecuniae notât inter cetera et proditores qui ut columbas innocentes prodendo 15 distrahunt. Hinc est etiam illud Maronis : Paulatim ac decolor actas Et belli rabies et amor successit habendi. XVIII. PROMISSIO IMPLETA QVA CHRISTVS DOMINVS SVVM TRADITOREM OSTEN DIT (crédita et uisa) 19. Per Dauid prophetam ipse dicit : Qui edebat panes meos, ampliauit super me calcaneum. Item ibi : Egrediebatur, ait, foras 5 et loquebatur in eodetn. Aduersum nie susurrabant onines inimici mei, aduersum me cogitabant mihi mala. Et iterum : Si inimicus maledixisset mihi, sustinuissem utiqae. Et si is qui oderat me super me magnum uerbum dixisset, absconderem me utique ab eo. Tu autem homo unianimis, dux meus et notus meus, qui 10 simul niecum dukes capiebas cibos. Et apertius : Traduits sum, ait, et non egrediebar. Dicit et per Zachariam : Dederunt mercedem meam triginta argénteos. Haec omnes euangelistae con firmant quod Iesus dominus discumbentibus discipulis dixerit : Scitis quia units ex nobis tradet me. Cumque singuli dicerent : 15 Numquid ego sum, rabbi ? ait : Cut tinctam buccellam dedcro, ipse est. Dicente uero luda : Numquid ego sum, magister ? ait illi Iesus : Tu dixisti. Et continuo cum accepisset buccellam, introiuit in eum Satanas, et abut et exiit foras ut eum traderet Iudaeis. Et iterum abiit ludas et reuocauit argentum principi20 bus sacerdotum dicens : Peccaiti tradendo sangttinem iustuni. Testatur et Paulus : Dominus Iesus, ait, ea node qua tradebatur accepit panem, et cetera quae usque ad traditionem acta PL sunt. Fateturque Sibylla : 825 Tradetur ; sontes aeterna flamma cremabit. 16/17 Verg. Aen. VIH, 326-527. XVIII, 3/4 Ps. 40, 10 (cflo. 13, 18). 4/6 Ps. 40, 7-8. 6/10 Ps. 54, 13-15. 10/11 Ps. 87, 9. 11/12 Zach. 11, 12. MMatth. 26, 21. 1S/16 lo. 1 3, 26. 17/10 cflo. 13, 27. 10/20 Matth. 27, 3-4. 21/22 I Cor. 11, 23. 24 Or. Sibyl. VIII, 228 (= Acr. 12). 14 prodendo] prodiendo G P 10/17 -tim ac ... et amor] от. H 17successitJ suscessit T В XVIII, 2 SVVM] SVO G P TRADITORF.M (-ORE T G P)] PRODITOREM R crédita et uisa] от. H P Мое сарчи!¡im quoqite in cod. U" detst 3 ipse] от. H 4 ampliauit] ш R, -plitîcauit edd. Л susurrabant] -sura- G 6 mei] et add. H aduersum] -sus G P me] от. P 7 is] G2 edd., his celt. oderat] -runt P, -rant H 8 uerbum] Il С P Wang., от. T В abscon derem] -dissem G P me] от. P 0 unianimis] unani- T edd. 10 dulces] -eis H 12 triginta (XXX il G P B)] -genta 7" 14 tradet] -dit G P R 15 tinctam] intinctam G P Mang. (sec. I ulg.) bucccllamj buce- В G 18 introiuit] -iit В edd. eum] eo G P 20 tradendo] -dum В 24 aeterna] w R, aeternum inepte corr. Mang. cremabit] H edd., -auit cet/.

i68

LIBER PROMISSIONVM, III, xix-xx (20-21) XIX. PROMISSIO IMPLETA CONTVMELIARVM IN IESVM (crédita et uisa)

20. Per Esaiam prophetam ipse : Dorsum meum, ait, posui ad flagella, maxülas itero meas ad palmas, faciem него meant 5 non aiierti a joeditate sputormn. Et Hieremias dicit : Dabit percutienti se maxillam, satiabitur opprobriis. Et haec omnes euangelistae confirmant quod flagellatum Iesum eis Pilatus tradidit crucifigendum eique palmas et colafos dabant dicentes : Prophetiza nobis, Christc, quis te percussit. Testatur in his 10 et Petrus apostolus dicens : Christus pro nobis passus est, nobis relinquens exemplum ut sequamini uestigia eins. Qui cum malediceretur, non remaledicebat ; cum pateretur, non minabatur ; commendabai anient iudicanti inste. Fatetur et Sibylla alia : In manas, inquit, impiorum postea ueniel, dabunt Deo alapas 15 manibus inceslis, et impurato ore exspuent uenenatos sputos. Dabit него ipse ad uerbera sanctum dorsum et colafos accipiens, tacebit ne quis agnoscat quod Verbum uel unde ueniat. Quae omnia impleta in Christo domino omnis iam mundus agnoscit. XX. PROMISSIO IMPLETA QVA SPINIS CORONATVS EST CHRISTVS (crédita et uisa) 21. Per Dauid ipse : Conuersus sum, ait, in aerumna dum infigeretur spina. Et hoc euangelistae confirmant quod spi5 neam coronam imposuerunt capiti eius et crucem suam portans exiit. Hoc etiam aries ille signauit qui, in spinis cornibus detentus, immolatus est pro Isaac. Fatetur et Sibylla : Vt inferís loquatur et corona spinea coronetur. XIX, 3/a Is. 50, 6. 5/6 Threni 3, 50. 7/0 Matth. 26, 68. 10/13 I Petr. 2, 21 ; 23. 14/17 Or. Sibyl. VIII, 287-290 ; 292-293 (cf Aug. С D. XVIII, 23 p. 299, 1. 21-26). XX, 3/4 Ps. 31, 4. 4/5 cf Io. 19, 2. 5/6 cf lo. 19, 17. 6/7 cf Gen. 22, 13. 7/8 Or. Sibyl. VIII, 293-294 (cf Aug. 1. с. p. 299, 26). XIX, 1 IMPLETA] FACTA ET FIGVRATA ET IMPLETA GPR CON TVMELIARVM] HGPR, -LIORVM T В 2 IN IESVM] IESV GPR crédita et uisa] от. H G P Hoc quoque capitulum in cod. W deest 3 ipse (seil, dominus)] sec. cod. G et edil. Pel. sic distinxi. Bditores uero ceteri : ipse dorsum legunt 4 ail. uero] от. T G P A dicit] dixit G P 6 satiabitur] ш R, saturabitur edd. {sec. Vulg.) 7 eis] от. H Я colafos] colaphos P edd., -pphos G 10 nobis] uobis GPR 12 minabatur] comminabatur H G P hiang. 13 iudicanti] -cante G1, post se add. В {man. alt.) edd. {sec. I nig.) iuste] cu R Mang, {sec. textum graecum), iniuste В {man. alt.) Gry. Sol. {sec. Vulg.) 14 in] от. H manus] manibus G P Deo]duoGP 15 incestis] -tos G P 16 uerbera] libera H colafos] alaphos G P 17 quod] quo H XX, 1 QVA] QVIA GPR 2 crédita et uisa] от. HP Hoc quoque capilulum in cod. W deest 4 iniigeretur] contigitur H (= Vulg.), configeretur P, contîgeret G 5 imposue runt capiti cius] от. GPR 8 corona spinea] -am -am G P

LIBER PROMISSIONVM, III, xxi-xxiii (22-24)

169

XXI. PROMISSIO IMPLETA CRVCIS ET VVLNERVM (crédita et uisa) 22. Esaias propheta : Sicut outs, ait, ad uictimam ductus est et sicut agnus coram tondente, sic non aperuit os suum. Et iterum : 5 Pro iniquitate populi mei ductus est ad mortem. Dicit et per Dauid : Foderunt manus meas et pedes meos ; dinumerauerunt omnia ossa mea. Hieremias etiam dixit : Ante faciem nostrum Christus dominus comprehensus est in corruptionem eorum. Item ipse : Venite, ait, mittamus lignum in pane eius. Firmant lohaec omnes euangelistae quod uenientes ad locum qui dicitur PL Golgotha, quod est Caluariae, ibi eum crucifixerunt. Testatur 826 in haec Petrus apostolus dicens : Peccata nostra pertulit in corpore sito super lignum. Dicit et Paulus : Etsi crucifixus est ex infirmitate, sed uiuit in uirtule Dei. XXII. PROMISSIO IMPLETA QVOD IN MEDIO LATRONVM SIT CRVCIFIXVS (crédita et uisa) 23. Esaias propheta : Inter sceleratos, inquit, deputatus est qui peccatum non fecit ; cuius liuore sanati sumus omnes. Fir5 mat hoc euangelium Iohannis dicens : Cum eo alios duos hinc et inde lalrones crucifixerunt, in medio autem Iesum. Dicit ad haec Petrus apostolus : Nemo autem uestrum patiatur quasi homicida aut fur aut maledicus ; si uero quasi Christianus, non erubescat, glorificet autem Deum in hoc nomine. XXIII. PROMISSIO IMPLETA QVOD VESTIMENTA EIVS DIVISA, SORTEM SVPER TVNICAM EIVS MISERVNT (crédita et uisa) 24. Per Dauid prophetam ipse : Diuiserunt sibi, ait, uestiXXI, 3/4 Is. 53, 7. a Is. 53, 8. 6/7 Ps. 21, 17-18. 7/8 Threni 4, 20. • 1er. 11, 19. 10/11 Matth. 27, 33. 12/13 I Petr. 2, 24. 13/14 II Cor. «3.4XXII, 3 Is. 53, 12. 4 Is. 53, 5. I Petr. 2, 22 5/6 Io. 19, 18. 7/9 I Petr. 4, 15-16. XXIII, 4/5 Ps. 21, 19. XXI, 2 crédita et uisa] от. H P Hoc quoqui capitidum in cod. W detst 3 ouis] oues G P 4 tondente] -tem B, tun- G, se add. edd. 0 meos] от. ТВ edd. 7 dixit] ш, dicit H edd. 9 рапс] ш, panem edd. 10 qui dicitur] от. GPR 11 est] ода. P Caluariae] locus add. edd. 12 haec] his H nostra pertulit] inuer. И all. in] от. T В XXII, Hot quoqut capitulum in cod. W dees/ 2 CRVCIFIXVS] IHS add. H crédita et uisa] ода. Il P 8 aut] ut P 9 Deum] Deo G P nomine] Amen add. P XXIII, 1 QVOD] HTedd.,QVlABGP 2 DIVISA] ET add. edd. SOR TEM] -TE G P EIVS] om. H 3 crédita et uisa] ода. H P Hoc quoque capitidum in cod. W deesl 4 prophetam] -ta Г G P ipse] w, ipsi edd. qui banc uocem cum sequent! coniungunt

170

LIBER PROMISSIONVM, III, xxiii-xxiv (24-25)

5 menta mea et super uestem meam sortem miserunt. Firmat haec Iohannes euangelista : Milites uero, ait, crucifigentes Iesum acceperunt uestimenta eius et fecerunt quattuor partes. Similiter et tunicam quae erat desuper contexta per totum, dixerunt : Non scindamus earn, sed sortiamur de illa cuius sit. Hanc tunicam 10 unam esse ecclesiam catholicam apostolus Paulus ostendit dicens : Christus dilexit ecclesiam et se ipsum tradidit pro ea ut earn sanctificaret, mundans earn lauacro aquae in uerbo, ut exhiberet sibi ipse gloriosam ecclesiam non habentem maculam aut rugam aut aliquid huiusmodi sed ut sit sancta et immaculata. XXIV. PROMISSIO IMPLETA QVA FEL ET ACETVM ACCEPIT (crédita et uisa) 25. Per Dauid prophetam ipse : Dederunt, ait, in escam meam fel et in siti mea polauerunt me acetum. Et haec omnes 5 euangelistae confirmant : Sciens Iesus, ait Iohannes, quia omnia consummata sunt, ut impleretur Scriptura, ait : Sitio. Vas positum erat aceto plenum ; et spongiam plenam aceto ysopo circumponentes obtulerunt ori eius. Cum ergo accepisset Iesus acetum plenum feile, ait : Consummatum est, et inclinato 10 capite tradidit spiritum. Et per Dauid hanc herbam non tacuit dicens : Adsparge me ysopo et mundabor. Fatetur et Sibylla : Ad cibum autem, ait, fel et ad sitim acetum dederunt ; inhospitalitatis hanc monstrabunt mensam. Ad haec quoque Vergi- PL lianum illud respondet : 827 15 Occidet et serpens et fallax herba ueneni Occidet. Tunc enim diabolus uictus est. 0/» Io. 19, 23-24. 10/14 Eph. s, 25-27. XXIV, 3/4 Ps. 68, 22. 5/10 Io. 19, 28-30. 11 Ps. 50, 9. Sibyl. VIII, 303-304 (cf Aug. С D. XVIII, 23 p. 299, 1. 27 sqq.) Buc. IV, 24-25.

11/13 Or. 15/16 Verg.

5 sortem miserunt] inner, edd. 0 Iohannes] -is T G P ait] от. H 8 tunicam] to- G P, et sic infra contexta] -testa B, -tixta P 9 ilia] illo T В 10 unam] unicam G P R 11/13 et se ipsum ... ecclesiam] от. G P 11 tra didit] -de- T 14 sit] от. G P XXIV, 1 QVA] QVOD GP R 2 crédita et uisa] от. H P Hoc quoque capiiulum in cod. W ileest. 3 prophetam] -ta T В, ода. H 4 acetum] T H (c/Pt 68, 22 t-nÓTioáv ¡и ¿¿os), -to В G P edd. в omnia] от. В G P 7 et] от. H,forlasse ei ¡egendum spongiam plenam] -gia -na G P R, Mang. qui cum praecedentibus coniungunt ; sed minus textui graeco congruit 8 ysopo] -pum НТВ Gry. Sot. eius] ei P 10 herbam] uerbum H 11 adsparge] -sper- В Pet., -sperges H P edd. 12 inhospitalitatis] -tatem G P R 13 monstrabunt] -bant G P R, -auit H haec quoque] hocque G P, haecque R 13/14 Vergilianum] H T, Virg- cett. 14 respondet] -dit T G P 15/10 occidet (bis)] occidit (bis) P, occidet ... occidit G, occideret ... occidet H 17 uicrus] uinctus G

LIBER PROMISSIONVM, III, xxv-xxvi (26-27)

171

XXV. PROMISSIO IMPLETA QVA PERCVSSVS LANCEA, EX LATERE EIVS SANGVI S ET AQVA MANAVIT (crédita et uisa) 26. Esaias propheta : Videbunt, ait, in quem pupugerunt. 5 Et iterum in lege dictum est : Os non comminuetis ex eo. Hieremias uero dicit : Dabit in fossura os suum. Firmant haec omnes euangelistae, dicente Iohanne : Ad Iesutn autetn cum uenissent milites eumque uidissent mortuum, non fregemnt eius crura ut latronum, sed unus e militibus lancea latus eius 10 aperuit et continuo exiit sanguis et aqua. Testatur in his Petrus apostolus : Scientes, ait, quia non auro uel argento redempti estis a uaná uestra conuersatione paternae traditionis, sed pretioso sanguine agni immaculati. Dicit et Iohannes apostolus : Tria sunt quae testimonium dicuni, Spiritus, sanguis et aqua. 1 5 Et sequitur : Si testimonium hominum accipimus, testimonium Dei maius est. Fatetur et Sibylla increpans Iudaeam gentem : Ipsa, enim insipiens, ait, tuum Deum non intellexisti ludentem mortalium sensibus, sed spinis coronasti et horridum fel miscuisli. XXVI. PROMISSIO IMPLETA QVA IN PASSIONE SOL LVNAQVE OBSCVRATA SVNT (crédita et uisa) 27. Iohel propheta : Ante faciem eius, ait, confundetur terra et mouebitur caelum ; sol et luna contenebrescent et sidéra 5 abscondent lumen suum. Et haec euangelistae dicente Iohanne

XXV, 4 Zach. 12, 10 (sec. Io. 19, 37) (nota scriploris lapsuni). 5 Exod. 12, 46. в Threni 3, 29. 7/1010.19,33-34. 11/13 I Petr. 1, 18-19. 14 I Io. 5, 7-8. 15/16 I Io. 5, 9. 17/18 Or. Sibyl. VI, 22-24 (cf Aug. 1. с p. 299, 1. 28). XXVI, 3/5 loci 2, 10.

XXV, PROMISSIO ... MANAVIT] ТВ H, nullum titulum exhibent GP Hoc quoque capitulum in cod. W dtest crédita et uisa] от. H 4 Esaias] w, Zacharias edd. (ex emendatione uidelicei) uidebunt] -derunt G P ait] H T, от. celt. 5 comminuetis] -nuetur G P в uero] autem G P dabit] от. H haec] hoc GP 7 omnes] от. R Mang. 9 ut] aut T В e]deGP 12 uestra conuersatione] inuer. G P traditionis] ucstne add. GP R 14 tria ... quae ... dicunt] tres ... qui ... dant G P R (sec. Vulg.) 15 accipimus] HT (cf I lo. 5, 9 Ха/авано/ку), accepimus В G P R, acceperimus edd. 17 Ipsa] correxi (sec. Sibylla/ locum), ipse H T В G* P edd., ipsi G1 tuum deum] tu dominum G P 18 sed] ш R, et edd. horridum] orr- G P XXVI, 1/2 PROMISSIO ... uisa] от. G P, qui nullum titulum exhibent 2 OB SCVRATA] H T, -TE B, -TI edd. Hoc quoque capitulum in cod. W deest crédita et uisa] от. H 5 ait] от. G P confundetur] -ditur H 4 contenebrescent] tene- G P 5 abscondent] condent H 5/в euangelistae ... confirmant] -ta... -mat G P 5 dicente Iohanne (-is G1 P)] 34XIII , 2/4Deut. 18, 15. 19. 109, '■ 13/15 Ps. 2, 1/2. i, 14.

в/в Matth. 13 .5717/18 Hab. i, *•

27/28 cf Matth. 16, 18.

8/9 Ps. 71, 11. 20/21 Hab. 3, 2.

10/12 Ps. 21 Io.

25 eo] ipso E Hunc] Montem E dicens] et dicit / uiui] от. ТА КС r 26 agnouit] cogn- GPo r s in montem] montem О 27 est] от. ТА С super] TAPSi EC r s, supra cell. 28 mortem susciperet] montem suspicaret R ilium] ille G amando] a mundo E XIII, 1 dux] et d. E, et ductor a populi] p. tui о 1/2 testimonium] die t. a 2 Christo] de С. G Prophetam] P. inquit В s excitabit {post deus pon. G^4Po)] suscitabit R /, suscitauit M 3 quae] qui A 4 Christum] от. V 5 in euangelio Christum] dominum dicentem E 0 etiam] autem r, autem et s 7 ille] R /, ipse celt. cui] cuius G 8 dicunt] reddunt о 9 inquit, eum] imi. о illi] ei GPo 10 seruient1-1] -uiunt r audire cui] /ял. / Dicit] T ß. Dixit cell. 11 ad dextram meam] a dextris meis ß 13 Quarc] Quomodo P tumultuatae (-ti E) sunt] tumultuauerunt С 16 Ambacum] Tl v, Ambacuc Г2 C, Abbacuc GAPM RE s, Abacuc о V r 17 Christo] de С. REC r 18 deus] от. GAB RE s miratus] agnouit et s P* 19 fabricam] -ca » iste] от. GMo 20 ad quid] aliquid M, quid о E p duum] duorum R GP'AÍ p 21/22 Opera ... cognosceris] от. Mo s 21 deus] d. expauit p factum] factum est G p

244

CONTRA IVDAEOS, XIII, 7 - XIV, 2

duum animalium cognosceris. Quis, quousque descendisti ? Expauescere me fecisti : Verbum, per quod facta sunt omnia, in praesepe iacuisti. Agnouit bos possessor em suum, et asinus 25 praesepium domini sui. 8. In medio duum animalium cognos ceris. Quid est "in medio duum animalium cognosceris", nisi aut in medio duorum testamentorum aut in medio duorum latronum aut in medio Moysi et Heliae cum eo in monte sermocinantium ? 9. Ambulauit, inquit, uerbum et exiuit 30 in campos. Verbum caro factum est et habitauit in nobis. Hoc et Hieremias ait : Post haec in terris uisus est, et cum hominibus conuersatus est. 10. Ecce quemadmodum conueniunt sibi testes ueritatis, ecce quemadmodum conuincunt filios falsitatis. Sufficiunt uobis ista, о Iudaei, an adhuc ad uestram 35 confusionem ex lege et ex gente uestra alios introducemus testes, ut illi testimonium perhibeant cui perdita mente in sultantes dicebatis : Tu de te ipso testimonium dicis, testimo nium tuum non est uerum ? Quod si uelim ex lege et ex prophe- PL tis omnia quae de Christo dicta sunt colligere, facilius me 1125 40 tempus quam copia deserit. XIV. 1. Verumtamen senem illum ex gente uestra natum, sed in uestro errore non relictum, Simeonem sanctum in medio introducam. Qui meruit teneri decrepitus in hac luce quous que uideret ueram lucem. 2. Quem quidem iam aetas compete5 bat ire ; sed exspectabat suscipere quem sciebat uenire. Cum iste senex admonitus esset ab spiritu sancto quod non ante

S3 cf 10.1,3. 30 Io. I, 14.

24/23 Is. i, 3. 31/32 Bar. 3, 38.

28/29 cfMatth. 17, 3. 37/38 Io. 8, 13.

29/30 Hab. 3, 5.

XIV, 3/10 cf Luc. 2, 25/28.

22 duum] duorum G Quis (Qui G V r s) quousque descendisti] Quia in quan tum te humiliasti supra Un. add. G, Quia in tantum te humiliasti 8 23 Verbum] Quia uerbum о 24 praesepe] -pio a 25 praesepium] T, praesepe ce//. In medio ... cognosceris] от. С v 26 duum] duorum GM in medio ... cognos ceris] от. E cognosceris] от. V 28 in monte (-tem A)\ от. p 29 ser mocinantium] loquentium С Ambulauit] -abit T exiuit] exibit R 30 campos (-pum C1)] -pis y H, r s 30 XIV, 1 Verbum ... uerum tarnen] от. p 30 habitauit] -abit Г Hoc et] Hoc est quod E 32 33 Ecce ... ueritatis] от. GО M quemadmodum1*] codd., quomodo Mi. 34 uobis ista] inu. о an] от. С 34/33 ad uestram confusionem] ex -a -ne E 35 introduce mus] -cimus С 3« perdita mente] predicamentis s 37 dicis] ß, perhibes ce//. de] от. r 39 dicta sunt] inu. В R V 40 copia] с uerborum о deserit] -ret / XIV, 2 uestro (-ra E) errore] inu. V r s in medio] in medium EV, от. p 3 introducam] deducam г 3/4 quousque] quoadusque GAPo p 4 Quem] Quam E 4/5 competebat] REC, compellebat ce/1. 5 sciebat] sperabat p в senex] senis M admonitus] commo- M spiritu sancto] inu. О ante] antea a, autem ante г

CONTRA IVDAEOS, XIV, 2-9

245

moreretur quam uideret Christum dei, natumque cognoscens, perrexit ad templum. 3. Vbi uero eum portari matris manibus uidit, et diuinam infantiam pia senectus agnouit, tulit infan10 tem in manibus suis. Ille quidem Christum ferebat, sed Chris tus senem regebat. Regebat qui portabatur, ne ille ante promissum a corpore solueretur. 4. Quid tarnen dixerit, quem tarnen confessus merit, aduertite inimici non Christi, sed uestri. Benedicens deum exclamauit senex ille et dixit : Nunc 15 dimittis, domine, senium tuum secundum uerbum tuum in pace, quia uiderunt oculi mei salutare tuum. 5. Uli etiam parentes Iohannis, Zacharias et Elisabeth, iuuenes steriles, in senecta fecundi, dicant etiam ipsi testimonium Christo. Dicant de Christo quid sentiant, et testem idoneum Christo nutriant. 6. 20 Aiunt enim suo paruulo nato : Tu, fuer, propheta altissimi uocaberis ; praeibis enim ante jaciem domini praeparare utas eins. Ipsique matri et uirgini Elisabeth ait : Vnde mihi hoc, inquit, ut ueniat mater domini mei ad me. Ecce enim ut ¡acta est uox salutationis tuae in auribus meis, exsultauit in gaudio infans in 25 utero meo. 7. Intelligens enim Iohannes matrem domini sui uenisse ad suam matrem, in ipsis angustiis uteri adhuc positus, motu saluauit quem uoce non poterat. 8. Quid postea ipse Iohannes praecursor et amicus, humilis et fidelissimus seruus, testis idoneus effectus, tanto maior in natis mulierum ? 17 30 quanto existimabatur esse quod non erat ? 9. Christum enim eum esse Iudaei credebant, sed ille non se esse clamabat dicens : Quem me suspicamini esse, non sum ego ; sed ecce

14/1« Luc. 2, 29/30. 16/18 cf Luc. T, 5/25. 20/21 Luc. i, 76. 22/25 Luc. 1, 43/44. 25/27 cf Luc. 1, 41. 30/31 cf Luc. 3, 15. 32/34 cf Matth. 3, 11 ; Marc, i, 7 ; Luc. 3, 16 ; lo. 1, 27 ; Act. 13, 25.

7 quam] nisi GAo dei] domini R natumque] Г r, natum. Quae A, natum quem 8 ß s, natum G, quem v (Fortasse quem natum ¡(gentium est) 8 perrexit] peigit С uero] ergo v eum portari] ¡пи. В 0 diuinam infantiam] -na -ia А 10 Christum] TGBPM v s, Christum infamem celt. Il Regebat2] от. С ille] от. V 12 solueretur] -ucrcntur r 13 tarnen] от. A ß v fuerit] от. GA, sit О 14 deum] dominum o R dixit] ait y ß v 15 dimittis] dimitte RC secundum uerbum tuum] от. GAo ß, post pace pon. s 16 quia] quoniam R v 16/27 Uli ... poterat] от. v 17 iuuenes] diu G 10 quid sentiant] quod sentiunt a (quid sentiant ТЧ'г) 20 Tu] Et tu R 21 praepa rare] TGA, parare cet!. 22 Ipsique] Ipse an r, Ipsi quoque IL mihi hoc] ¡nu. OP С inquit] ait B, om. Ors 23 ueniat] post mei pon. R 24 auribus meis] aures meas R in gaudio] om. GAMo RH 26 suam matrem] ¡nu. о s in] inter Тг r s Рг ipsis angustiis] Go, -sa -tias E, -sas -tias cett. 27 poterat] potuit G Quid] ß, Qui R1 a r s 27/28 Quid ... Iohannes] Dicat etiam et Iohannes testimonium suum, dicat de Christo quid sentiat * 27 postea] postmodum / 28 ipse] i. autem / 20 idoneus] i. seruus GAO effectus] e. est 8 s 30 existimabatur] estimabatur R v esse] om. Ao 31 eum] om. ЕС esse (om. s) Iudaei] ¡nu. GAo credebant] -bat v se esse] ¡пи. a

246

CONTRA IVDAEOS, XIV, 9 - XV, 2

ueniet post me, de cuius pedibus non sum ego dignus soluere corrigiam calciamenti eius. 10. О fidelis testis, et amice ueri 35 sponsi, quantum te humilauisses si ad corrigiam calciamenti eius soluendam dignum te esse dixisses ? Sed dum hoc non te dignum dicis, Iudaeis falsis testibus contradicis. 11. Et haec a te dicta sunt antequam Christum uideres : Quid, cum ad te ipse uenit excelsus humilis implendae dispensationis suae 40 gratia ut a te baptizaretur qui nullum habebat omnino peccatum, quid responderis, quern cognoueris, quale testimonium protuleris, audiant inimici, audiant qui audire nolunt. 12. Ecce, inquit, agnus dei, ecce qui tollit peccata типах. Et adiecit : Tu ad me uenis baptizan ; ego a te debeo baptizan. 13. Agnouit 45 seruus dominum ; agnouit uinculis originalis peccati obligatus ab omni nexu peccati liberum ; agnouit praeco iudicem ; agnouit creatura creatorem ; agnouit paranymphus sponsum. 14. Nam et haec uox Iohannis est : Qui habet sponsam, sponsus est. Amicus autem sponsi stat et audit eum, et gandió gaudet 50 propter uocem sponsi. XV. 1. Sufhciunt uobis ista, o Iudaei, sufficiunt uobis tanti testes et testimonia ex lege uestra et ex gente uestra ? An adhuc impudentia nimia audebitis dicere quod alterius gentis uel nationis homines Christo deberent testimonium perhibere ? 5 2. Sed si hoc dicitis, respondet quidem il le uobis : Non sum

42/43 lo. i, 29 et 36.

43/44 Matth. 3, 14.

48/dO Io. 3, 29.

XV, a/6 Matth. 15, 24. Cf Matth. 10, 6.

33 ueniet] T, uenit cell. (от. s) me] qui ante me factus add. s de] от. r s ego] от. TGAo ЕС v r s soluere] от. В 34 calciamenti] -torum E eius] от. r amice] -ci A, -eus v ueri] uiri E 35 quantum] TGB, quando v, quanto cell. humilauisses] T, humiliauisses RC* r /, humiliasses GB VE, humillares AOPM si ad] sed E ad] от. Т'АРШ Ka 36 hoc (ad hoc /•) ... dicis] non posse soluere corrcgiam calciamenti eius indignum dicis v 37 falsis testibus] inu. v 38 Quid] RK'C», Qui cell. 39 uenit] uencrit ;», uenirct / implendae] -dam v, -di E 40 gratia] -iam TAP1 REC v r ; forlasse implendam ... gratiam legendi/m ? a te] scruo dominus add. v 41 quid ... cogno ueris] quid sponte uenienti ad tc dominum Christum responderis uel v respon deris] -dercs С quem] quemque Po quale] -lern A EC 42 audiant2] /, cm. celt. 43 inquit] om. v peccata] -turn G Et adiecit] Etiam Г, om. v 43/44 Tu ... debeo baptizan] Ego ad te debeo baptizari et tu uenis ad me v 44 uenis] -nies С ego] et ego s a te debeo] ad te uenio E 4S uinculis originalis peccati] codd., p. o. u. Mi. peccati] -turn P 4* stat] qui stat R В s et*] om. о s XV, 1 uobis ... sufficiunt] om. AP¡o tanti] tanta ß 2 testes] testis T1 GAOPlM E, om. В et1] Г* s, om. celt. testimonia] om. R a et8] T' G s, om. cell. ex (e R) gente uestra] om. AMo v 3 impudentia nimia (impudenti animi a T)] TP1 r, imprudentia nimia s, impudentia animi R, impudenti animi A, impudenti animo GPxMo v audebitis] aut delictis r alterius] -ris A 4 homines] -nis A deberent testimonium (-nio E)] inu. R 3 respondet] -dit r/ quidem ille] inu. R

CONTRA IVDAEOS, XV, 2-8

247

missus nisi ad ones quae perierunt domus Israhel. 3. Sed, sicut uos in Actibus apostolorum increpat Paulus : Vobis primum oportuerat annuntiare uerbum dei, sed quia expulistis illud, nee uos dignos uitae aeternae iudicastis, ecce, inquit, conuertimus 10 nos ad gentes : demonstremus etiam nos ex gentibus testimo- PL nium Christo fuisse prolatum ; quoniam ueritas non tacuit cla- 1126 mando etiam per linguas inimicorum suorum. 4. Nonne quando ille poeta facundissimus inter sua carmina lam noua proles demittitur alto 15 dicebat, Christo testimonium perhibebat ? In dubium hoc ueniat, nisi alios ex gentibus idóneos testes pluraque dicentes in medio introducamus. 5. Ilium, ilium regem qui uestram superbiam captiuando perdomuit, Nabuchodonosor, regem scilicet Babylonis non praetermittamus. Die, Nabuchodonosor, quid 20 in fornace, quo tres uiros iustos iniuste miseris, uidisti ? die, die quid tibi fuerit reuelatum. 6. Nonne, inquit suis, tres uiros misimus in fornace ligatos ? Et aiunt ei : Vere, rex. Ecce, inquit, ego uideo quatuor uiros solutos deambulantes in medio ignis, et corruptio in Ulis nulla est, et aspectus quarti similitudo est fdii 25 dei. 7. O alienígena, unde tibi hoc ? Quis tibi adnuntiauit filium dei ? Quae lex, quis propheta tibi adnuntiauit filium dei ? Nondum quidem mundo nascitur, et similitudo nascentis a te cognoscitur. 8. Vnde tibi hoc ? Quis tibi istud adnuntiauit ? nisi quia sic te diuinus ignis intus illuminauit ut, cum illic 30 apud te captiui tenerentur inimici Iudaei, sic díceres testimo nium filio dei.

7/10 Act. 13, 46.

14 Vtig., Вис. IV, -j.

21/2» Dan. 3, 91/92.

7 Actibus] Actu E primum] -mo T С 8 annuntiare] A REC r s, -tiari cell. uerbum] regnum GA expulistis] codd. , repulistis Mi. 9 dignos] -пае A conuertimus] -mur TGOM P1 EC1 r 10 nos1] от. TGOM etiam] et RE nos*] nos etiam E, от. a 11 Christo] -ti GO 11/1Î quoniam ... suorum] от. E clamando] excla- R 12/13 quando] post carmina pon. s 13 facundissimus] fecun- Pl С1 14 proles] TAPlM RC, progenies cett. de mittitur (dim- TM R)] TAPlM RC1, cáelo (-los E) demittitur (dim- E r) cett. alto] ab alto APXM C1 15/16 ueniat] -niet P* a 16 testes] t. fuissent С -que] от. TGABP1 E dicentes] praedicentes E 17 medio] -dium a r introducamus] R, -ducam ceil. Ilium] поя iterant G EC s 18 captiuan do] -andam s scilicet] uidelicet г 19 praetermittamus] R, -mittam cett. quid] qui £ 20 quo] quando G о, qua Vio, quod £ miseris] miseras GO V, immiseris P', immiseras Mi. uidisti] от. GPo E die] non iterant о s SI tibi] post reuelatum pon. a suis] R£, от. cett. 22 fornace] AP Rcr r, -cem cett. Et] от. v 23 deambulantes] et d. ЕС 24 illis] eis GAo V simi litudo] ß, similis cett. filii] v, filio cett. 23 tibi hoc] inn. GPo 20 quis] qui a 20/27 tibi ... dei] от. Mi. 20 adnuntiauit] nun- С, adnuntiauerunt G 27 mundo] nm. С 28 a te] ante С 29 sic] от. s intus] ante diuinus pon. I ' ut] et r ijlic] illi О 30 díceres] dicis £ 31 filio] de f. £

248

CONTRA IVDAEOS, XVI, 1-3

XVI. 1. Sed quia in ore duum uel trium testium stat omne uerbum, sicut et ipse dominus uestram confutans contuma ciam : In lege, inquit, uestra scriptum est quod duorum hominum testimonium uerum sit, etiam ex gentibus tertius testis 5 introducatur, ut testimonium ueritatis ex omni parte roboretur. 2. Quid Sibylla uaticinando etiam de Christo clamauerit, in medium proferamus, ut ex uno lapide utrorumque frontes percutiantur, Iudaeorum scilicet atque Paganorum, atque suo gladio, sicut Golias, Christi omnes percutiantur inimici. 10 Audite quid dixerit : 3.

15

20

Iudicii signum, tellus sudore madescet. E caelo rex adueniet per saecla futurus. Scilicet in carne praesens ut iudicet orbem. Vnde deum cement, incredulus atque fidelis Celsum cum Sanctis, aeui iam termino in ipso. Sic animae cum came aderunt, quas iudicat ipse. Cum iacet incultus densis in uepribus orbis, Reicient simulacra uiri, cunctam quoque gazam. Exuret terras ignis pontumque polumque Inquirens taetri portas infringet Auerni. Sanctorum sed enim cunctae lux libera carni Tradetur, sontes aetemaque flamma cremabit. Occultos actus retegens, tunc quisque loquetur Secreta atque deus reserabit pectora luci.

XVI.3/4 Io. 8, 17. Cf Deut. 19, 15 ; Matth. 18, 16 ; II Cor. 13, 1 ; Hcbr. 10, 28. 7/9 cf I Reg. 17, 49/50. 11/37 Or. Sibyl. VIII, 217 sqq. Cf Lactantius, Ins/. VII, 16,1 1 ; 20, 3 (CSEL XIX, 636, 20 sqq. ; 648, 1 sqq.) ; Aug., De ciu. Dei. XVIII, 23, 17/43 (CC XLVIII, cd. Dombart-Kalb, p. 613/614). 11 Quodu., Lib. Prom. Ill, 2, 18 (supra, p. 157). 12 ibid. Ill, 3, 13 (p. 158). 13 ibid. Ill, 4, 15 (p. 158). 14 ibid. HI, j, 15 (p. 159). 15 ibid. Ill, 13, 13 (p. 164). 17 ibid. Ill, 6, 13 (p. 160). 18ibid.HI, 40, 19 (p. 183). 19 ibid. Ill, 7, 20 (p. 160) ; III, 15, 17 (p. 165). 20 21 ibid. Ill, 29, 15/16 (p. 173). 22 ibid. Ill, 19, 24 (p. 167).

XVI, 1 duum] RC A r, duorum cett. testium] от. GA 2 et] R, от. cell. uestram confutans contumaciam] R, u. cont. conf. celt. 3 inquit] ait(post confutans) a est] от. С quod] quoniam a 4 tertius] от. E 5 ex omni] ¡пи. a 7 proferamus] an/em medium^o«. GPo utrorumque] utraeque E 8 scilicet] s. haereticorum R 9 suo] de suo v sicut] ut V 10 dixerit] Sibillad. С 11/37 Iudicii ... amnis] In TAOP R r uersus sicut soluta oratio continuantur ; in GBAÍ ECV distincti sunt et initia capital¡bus IUteris decorantur ; in s bini uersus quaque linea dispositi sunt. 11 madescet] -scat С 12 adueniet] ueniet A 13 in carne] in carnem T%, ut carne AC 15 termino] -ne R 16 cum carne] in carne R iudicat] -cet R s 19 terras] terram A pontum-] potum- A 20 infringet] Г, confr- V, effr- celt. Auerni] -nis £ 22 -que] о, от. cett. cremabit] -auit A 23 actus] -tos A retegens] -get AM loquetur] -quitur A 24 secreta atque (atque : от. R quae A)] secretumque T reserabit] -auit TA RC1 luci] cuneta E

CONTRA IVDAEOS, XVI, 3-6 25

30

и

249

Tunc erit et luctus, stridebunt dentibus omnes. Eripitur solis iubar, et chorus interit astris. Voluetur caelum, lunaris splendor obibit. Deiciet colles, ualles extollet ab imo. Non erit in rebus hominum sublime uel altum. Iam aequantur campis montes et caerula ponti. Omnia cessabunt, tellus contracta peribit. Sic pariter fontes torrentur fluminaque igni. Sed tuba tunc sonitum tristem demittet ab alto Orbe gemens facinus miserum uariosque labores, Tartareumque chaos monstrabit terra dehiscens Et coram hic domino reges sistentur ad unum. Kecidet e caelis ignisque et sulphuris amnis.

i. Haec de Christi natiuitate, passione et resurrectione atque secundo eius aduentu ita dicta sunt, ut si quis in graeco 40 capita horum uersuum descenderé uoluerit, inueniat IHEOYE XPIETOE 9E0Y YIOE EQTHP, quod est latine Iesus Christus dei filius saluator. 5. Quod et in latinum translatis eisdem uersibus apparet, praeterquam quod graecarum litterarum proprietas non adeo potuit obseruari. 6. Alios uer45 sus Sibyllinos Christi passionem apertius demonstrantes inten- PL tissime audiamus : 1127 In manus, inquit, infidelium postea ueniet.

28 ibid. III, 46, 38/39 (p. 188). Í9 ibid. III, 2, 21 (p. 157). 30 ibid. 111,2, 19 (p. 157). 35 ibid. III, 29, 14 (p. 173). 36 ibid. III, 38, 18 (p. 181). 47/63 Or. Sibyl. VIII, 287 sqq. Cf Lactantius, Int/. IV, 18 sqq. (CSELXIX, 352, 3 sqq.) ; Aug., De du. Dei XVIII, 23, 74/87 (CC XLVIII, ed. Dombart-Kalb, p. 615). 47/52 Quodu., Lib. Prom. Ill, 20, 14/17 (supra, p. 168).

25 crit] erunt A et] от. AR 26 iubar] iuuare R chorus] -ris Г 28 ualles] -que add. E 29 hominum] humanis R 30 Iam] от. P E campis] -pi AM RE 31 omnia] -nis E 32 torrentur] -que add. A 33 tuba tunc (tunc : turn TGPM C*V r s, cum O)] tubarum A C1, inu. R demittct] dimittit TA RE, dimittet G С s 35 monstrabit] -auit AR 36 hic] hoc OaB sis tentur] sternentur E 37 e caclis] e cáelo о ß r, cáelo s recidet] -dent R, decidet В r -que] от. A 8 amnis] annis r 38 et] от. GABP'M ß 30 dicta] dicata E 40 descenderé] AGPM% R, discindere C, desci..ere Г1, discernere T' r s, discere M1 о EV inueniat] -niet AP* Mo ß, -nit r, от. G 41 9E0Y YIOZ (YIOZ от. R)] inu. M ЕС r quod est latine] codd. (praeter r, qui от.), id est Mi. 41/42 Iesus Christus] inu. T, от. r 42 dei filius] inu. T R a, от. r saluator] от. r 42 44 Quod ... obseruari] P% r s, от. aß 43 praeter quam] praeter r s Рг 44 obseruari] Hic deficiunt r et s bac senlentia, ex cap. XVII, 1, sumpta : Credo iam uos, о inimici Iudaei, tantis testibus ita obrutos confutatosque esse ab (ab от. s) ipsa ueritate ut nihil ultra repugnare, nihil quaerere debeatis. 44/45 Alios uersus Sibyllinos (Syllabinos E)] ß. Nos ... alios uc.:rsusSibyllae(/rí/ bas uoces post audiamus) a 4« audiamus] codd., auditc Mi. 47 in ... ueniet] от. a (praeter G) inquit] G ß, iniquas Mi.

250

50

s?

60

CONTRA IVDAEOS, XVI, 6 - XVII, 2 Dabunt autem deo alapas manibus incestis, Et impurato ore exspuent uenenatos sputos. Dabit uero ad uerbera simpliciter sanctum dorsum. Et colaphos accipiens tacebit, ne quis agnoscat Quod uerbum uel unde ueniat, ut inferís loquatur Et corona spinea coronetur. Ad cibum autem fei, et ad sitim acetum dederunt. Inhospitalitatis hanc monstrabunt mensam. Ipsa enim insipiens tuum deum non intellexisti, Ludentem mortalium sensibus, sed spinis Coronasti, et horridum fei miscuisti. Templi uero uelum scindetur et medio Die nox erit tenebrosa nimis in tribus horis. Et morte morietur, tribus diebus somno suscepto, Et tunc ab inferís regressus ad lucem ueniet, Primus resurrectionis principio reuocatis ostenso.

XVII. 1. Credo uos, о inimici Iudaei, tantis testibus obrutos v- 18 nihil ultra quaerere debuisse confutatosque esse ipsa ueritate, cui nimia insipientia uel potius amentia, cum omnia nossetis quae de Christo erant dicta atque conscripta, inuerecunda 5 fronte dixistis : Tu de te ipso testimonium dicis, testimonium tuum non est uerum. 2. Verumtamen ut diuinae maiestatis ueritas elucescat, supra tot testium praeclaras uoces, suo

52/53 ibid. III, 21, 7/8 (p. 168). 54/55 ibid. III, 25, 12/13 (p. 170). 89/60 ibid. Ш, 27, 11/12 (p. 172). 61 ibid. III, 28, 14/15 (p. 172). 62/63 ibid. Ш, 3°. 32/34 (P- 174)ХУЛ, 5/6 Io. 8, 13.

4*1 dabunt] -bant PM alapas] palmas R, cum deo inu. y incestis] quia cruentis E 49 impurato] in polluto E uenenatos] uenenosos R, uenenata G8 sputos] T RC, -to E, -tus A V, -ta GS 50 uero] autem G 62 ueniat] -nit EV loquatur] -etur Pl E 53 coronetur] codd. , coronabitur Mi. 54 et] от. GAOPM ЕС 55 inhospitalitatis] in os pietatis R, in hoc spiritalitatis E monstrabunt] ministrabant domino V, demonstrabunt GAOBP', demonstrabant M, demonstrabitur P1 56 Ipsa] Ipse Pl insipiens] gens add. о, Iudeâ add. E 57 sensibus] codd. (uel mentibus supra Un. add. Г1), mentibus Mi. ludentem] medentem о 59/00 medio (in m. E) die] codd., die medio Mi. 60 tenebrosa] tenebro E in] от. a 61 tribus] codd. , tribusque Mi. 63 ab inferís] codd., a mortuis Mi. regressus] progressus R 63 principio re uocatis (reuoeasti E) ostenso (-sio E -su M)] codd., initium reuocatus ostendet Mi. XVII, 1 Credo] Credo iam rs (cf. XVI, 5) 6\om.y inimici ludaei] inu. С 1/3 obrutos nihil quaerere debuisse (debuisse : -etis E) confutatosque esse (con futatosque esse : confutatos ; qui etsi a, -que esse от. G) ipsa ueritate cui] a ß, ita obrutos confutatosque ut nihil ultra quaerere debeatis, qui ipsi ueritati Mi. 4 erant] essent a inuerecunda] -dia A 5 dixistis] dicebatis a dicis (perhibcs TABM) testimonium] ont. G 7 elucescat] luceat E, lucescat a testium] testimonium P RC1

CONTRA IVDAEOS, XVII, 2-8

251

creatori uniuersa creatura testimonium se dixisse proclamet. Nonne caelum testimonium dixit, quando nouum sidus in noua 10 hominis progenie, uelut lingua et dígito, quo potuit, natum deum hominem gentibus demonstrauit ? 3. Nonne mare testimonium dixit, quando oblitus quodam modo naturam sui liquidus humor, soliditate suscepta, sui domini portauit impressa uestigia ? ut impleretur illud quod scriptum est : In 15 mari uia tua et semitae tuae in aquis multis. 4. Quod elementum Petrum seruum Christi supra se ambulare cupientem, ut demonstraret quantum interesset inter creaturam et creatorem, labilis unda Petrum absorbuisset, nisi dominus rerum mergenti Petro manum porrexisset. 5. Nonne terra testimo20 nium dixit, quando eius conspersa saliua, ex ipsa caeci nati oculos inungens, lumen non uidenti restituit, et fabrica quod minus habuit, ex limo terrae artifex reparauit, qui totum ho minem de terra ante formauit ? 6. Nonne inferna Christo testimonium perhibuerunt, quando iura sua percuta, Lazarum 25 quem dissoluendum acceperant, integrum per quatriduum reseruauerunt, ut incolumem redderent, cum uocem domini sui iubentis audirent ? 7. Quid in ipsa illa eius passione actum sit, nonne contra uestram impudentiam ferocemque amentiam ipsam quodam modo publicam lucem testem citabo ? Sicut jo putabatis, homo tantum a uobis interficiebatur Christus. Quod et si tantum homo esset, uobis parcere debuistis, ut manus uestras alienas redderetis a sanguine innocentis. 8. Quae caecitas infusa est cordibus uestris ut nee illa uos tanta déterrèrent, medio die solis obscuritas et inter eius radios

13/14 cf Matth. 14, 25/26. 14/lä Ps. 76, 20. 14/19 cf Matth. 14, 28/31. 20/21 cf Marc. 8, 2} ; Io. 9, 6. 22/23 cf Gen. 2, 7. 24/27 cf Io. 11, 20/44.

tt uniuersa creatura] -am -am E se] sese V proclamet] -ment T, -mat G EC 12 oblitus] -tum GPM, -ta(/w// natura) о quodam modo] post sui pon. GAPo naturam] -га о С, -гае M V sui] suae M V 13 domini] dei E 14 impleretur] -ret С scriptum] dictum 8 !)-30 ¡eguntur, hue trans/, у Visio] Ergo u. с 00/100 et 101 communionem/1-2] communem W, commotionem / K, commonitionem / O, cognitioncm b(post ras.) 101/101 uidetur ... habet] от. Q M 100 et quod agnoscitur] от. К Nce/g 100/101 et quod non agnoscitur (cog- К Le)] от. ABa 102 ignorationem] ignorantiam ¿es uidet] -dit M G g 10.4 iste (ipse К) homoj inu. A F G ce/' d cuius] qui ß о WYd b inimicas gentes (pugnabat ; auxilium add. o)] inimicum V (post ras.)db 104 aduentus] eius a. ABCa M VY b 104/105 Et homo est, inquit, et quis cognoscet (agn- b) eum] ВС y T v b, от. celt. 106 interrogatus] i. est G Z, cum i. esset 1 107 quis esset] от. EF 1 et dixit] ABCa y UVYZ b, от. cet!. qui] quod C* Q с G 1 T Y, quia R 108 Naue] W, от. cet!. Quare] Et q. N, Item q. 1, Ex qua re К 100 inania] post adstiterunt reges terrae et principes conuenerunt in unum ex scriptura add. К 111 pro] propter £ per ditas] quae perierunt v ф 112 domus] ст. FM у quod] quem К 115 Audi] от. VCa li:l 1 14 Audi ... non uideo] от. I 113/110 Audi ... sequere] от. EF 113 audio] et а. АСа у UYZ b 114 quem] quod J adoro non quod (quod non / 7* Vd b, quem поп о Q Sg) uideo] от. ABCa J 114/115 quia fides] quomodo К 115 Christi] dei L d b, от. К ago] V e/g, adhuc ] L g, est et//. 128/129 Si noster ... noster es] от. g saluator noster] ABCa c, saluator cell. 128 es4-5] L, est cet/. 129 es] L, est celt., bic deficiml usque ad cap. V, 4 I. 16 codices E et F sed] et ABa ante] prior 1 A 129/130 si saluator est, et (et от. : Le) Iesus est] MW 1 LNce/g, saluator est Iesus K, si Iesus est, et (et от. AB G U) saluator est cell. 130 Interroget1] -gat X (et sic in sequcnlibus) К Hiesus] Iohannes К interroget2] от. ф 130/131 prior posteriorem] С ф, priorem posterior QR MW у v b, priorem prior ABDXa s 131 sed tarnen] от. С ф 131 et 132 interroget] ода. ф 132 immo figura in telligat (interrogat ß) ueritatem] от. ф 133 ut] et Q M, от. о A lucescat] luccat A Ud b tenebrae] umbrae о A 133/134 temporales] от. i К L 184 scio] sed U, s. enim о A quia] quod NTef, от. о Le carnem et ossa] inu. L 135 inquiro ... armatum] от. ABDXa MW QR quaero] inuenio 1 intucor] inuenio Y1 136 mvsterium] sanctum m. L Interrogo uirum (uerum ABDa R M)] от. Q audio uerbum] ABDXa QR MW s, audio uerbum credo ucrum (uerbum К Ud b g) cet!. 137 uelum] uero /, bellum ABDa, от. W deum] dominum BCa Hiesus] -sum ABa uidit] -det AB К M N b nec] et non Leg cognouit] -oscit ABa WM J K, -oscet N 138 gen tem] mentem ABCa significabat] -ficat M Y quae] qui AB 138/139 uidens (Iudeus AB) cognouisset ... crueifixisset (-issent A Al W)] uidentes -uissent ... -issent t

ADV. QVINQVE HAERESES, IV, 36-40

275

140 autem quod audiendo credidit et adorauit, istum significabat populum de quo scriptum est : Populus quern non cognoui, seruiuit mihi ; in oboeditu auris oboediuit mihi. 37. Audi adhuc qui negas deum genuisse filium, audi quid dicat pater per Esaiam prophetam : Numquid ego qui alios -parère fació, ipse 145 non pariam, dicit dominus ? Ergo ego qui generationes ceteris tribui, numquid sterilis remanebo ? dicit dominus deus tuus, cui dictum est : Ex utero ante luciferum genui te ; et : Filius meus es tu, ego hodie genui te. 38. Quid me stimulas, Arriane, et irrides cum audis "hodie" ? Apud deum, nunquam crastinus, 150 nunquam hesternus est dies, sed semper hodie. Non mensium circulis uoluitur annus, non succedentibus ac decedentibus transigitur mensis diebus, non horae mutantur, non uariantur témpora uel momenta ubi dies est пес termino concluditur пес initio coartatur. 39. Audiat adhuc Iudaeus quid per pro155 phetam dominus dicat, audiat Arrianus, audiant et omnes qui filium dei aut non esse aut esse minorem dicunt. Ego, inquit, deus et non est alius. Et quid de filio, domine, si tu solus es deus ? Audi adhuc, quid festinas ? 40. In memetipso iuraui. Vbi est iuratio, nulla est dubitatio. In memetipso iuraui ; egre160 dietur de ore meo iustitiae uerbum. Ecce habes filium : Egredie-

141/142 Ps. 17, 45. 144/146 Is. 66, 9. 147 Ps. 109, 3. 147/148 Ps. 2, 7 ; Act. 13, 33 ; Hebr. 1, ; et 5, }. 156/157 Is. 45, 22. 158/161 Is. 4;, 23.

140 quod] ut M audiendo] -dum Ai, audio с significabat] -cauit », -cat g 141 Populus] -lum M non cognoui] ignoraui L 141/142 seruiuit] -uiet t L1 142 in] от. ABCa К L oboediuit] -diunt / mihi] me G К 148 qui negas] querebas ABa MW dicat] dicit ABCa MW d 144 Esaiam] AB MW J N, Is- (Ys-) celt. 14A Ergo ego] QK MW, Ergo ABD, Ego I o Xa d, Si ergo g. Si ego cttt. generationes] -nem C* y v b ф 146 tribui] BD Q W, tribuam O, tribuo cttt. numquid] MW 1, от. celt. remanebo (permanebo C)] a MW, ero cttt. dicit dominus] post tribui tram/. 1 deus tuus] от. К Y 147 Ex utero ante luciferum genui te et] M, от. cttt. 148 Quid] Quo К 148/ 14» et irrides (indcridis M et rides W)] irrides ABCa G 1 LNt/g UYJ 14» deum] dominum С i crastinus] c. dies Ca 150 hesternus] externus ABC W1 1 LP, exterius / est (от. Q) dies] inu. W G I Le b d 150/151 sed ... annus] от. ABDa QK MW s 150 non mensium (mensuum N1)] nomen suum t 151 uoluitur] H S, soluitur cttt. ac (uel g) decedentibus (rec- »)] accidentibus M К G YZ, от. a К 152 transigitur] transitur M L mensis] -sibus A mutantur] mutuantur M 153 témpora uel momenta] inu. G Ne/g, mo menta s est] ACa MW, от. cttt. concluditur] -duntur tf 154 coartatur] ABCa s, incoatur (-antur tf) cttt. adhuc] hoc tfg 155 dominus dicat (-dicit L Z)] inu. Let/ Ud b Arrianus] et A. Ncg et] от. W Z 156 esse*] от. К LN dicunt] -cuntur G 157 alius] praeter me add. 1 157/158 si ... deus] от. S L1 158 audi adhuc] inu. 1 quid] qui W 15» Vbi ... iuraui] от. ABDa s iuratio] ¡uramentum К dubitatio] diuinatio t 160 iustitiae uerbum] inu. К Nt/g (et sic in stqutntibus) 160/161 Ecce ... iustitiae uerbum] от. BaWGU

276

ADV. QVINQVE HAERESES, IV, 40 - V, 2

tur de ore meo iustitiae uerbum, et non reuertetur. Quid est "non reuertetur" ? Ne Sabellianus dicat quia ipse est filius qui pater, egressum uerbum non reuertetur, quia pater pater est, filius filius est. 41. Sileat aliquantulum haereticorum loquaci165 tas, nullam habens uerecundiam ; impleat dominus sententiam ; et filio dei aut nullus aduersabitur aut qui aduersarius exstiterit, confundetur. Egredietur, inquit, de ore meo iustitiae uerbum, et non reuertetur ; quia mihi curuabitur omne genu et per me iurabit omnis lingua domino. 42. Et filius quid ? Audi ergo 170 in domino dici : Meae sunt summae iustitiae et imperium. Age ergo, et quid postea ? Ad eum uenient, et confundentur omnes ц 6 qui repugnant ei. He nunc, omnes pagani, haeretici, Iudaei, aduersamini et repúgnate filio dei : ad eum uenietis et confundemini omnes qui repugnatis ei. V. 1. Non parua de filio dei secundum diuinitatem locuti sumus, et resistentibus in quantum potuimus aduersariis non pepercimus. Nunc ergo uolo ad eius incarnationem accederé, cui Manichaeus obsistit impurus. Quare ? Quia dei filium non 5 uult dici etiam hominis filium. 2. Et ubi est quod scriptum est : Rorate, caeli, desuper et nubes pluant iustum ; aperiatur terra et germinet saluatorem ; et iustitia oriatur simul, ego domi nus creaui eum ? item : Ecce paruulus natus est nobis, et filius datus est nobis ; et ¡actus est principatus super humeros eius et 10 uocabitur nomen eius admirabilis consiliarius, deus jortis, pater futuri saeculi, princeps pacis ? item : Ecce uirgo concipiet in utero, et pariet filium ; et uocabitur nomen eius Emmanuhel ?

167/169 Is. 45,23/24. V, 6/8 Is. 45, 8.

1701s. 45,25. 8/11 Is. 9, 6.

171/172 Is. 45,25. 11/12 Is. 7, 14 ; Matth. i, 2}. Cf Luc. 1,

161/162 Quid est non reuertetur] от. M К v b efg Ne] Non g 162 Sabel lianus] -llius ВС quia] от. MW 162/163 filius qui (qui et / К LN) pater] inu.MW 163 egressum] -us G 164 aliquantulum] an ligitiumi, aliquando N 103 habens] habentes MW, habemus d impleat] -cant ABO Xa QK MW i S, -eantur y v Tcef, -eatur¿ dominus] AC о LNP, domini cett. 165/166 sententiam] -tiae у i> Tcef, -tia C* g 166/173 aut ... filio dei] от. R 166 nullus] nemo he 166/167 aduersarius (-uersus W) exstiterit] aduersabitur y i v A 168 curuabitur omne] curuabunt omnes t 168/169 per me (pro me ЛГ, от. i) iurabit] confitebitur у и о A 169 domino] BCDX Q M, deo a W, от. cett. ergo] e. quid K, e. qui i 170 in (от. Q) domino] dominus К L dici] dictt A L, dicet i, dicat К summae] от. X ф 171 uenient] ueniunt A 173/174 et confundemini] tunc confundetis G 174 ei] от. W У V, 1 parua] parum ф 2 non] от. К 3 pepercimus] percutimus AB er go] M, от. cett. 4 cui] с, ut d, sed К, et cett. impurus] improbus W, impro mus d 4/5 non uult dici] negat esse G 6 etiam] от. i 7 oriatur] oritur №, orietur К N' 8 eum] illum С natus] datus G 9 humeros] -rum y v boX 11/12 concipiet (ace- L.C) in utero] i.u.c. ABCa M 12 uocabitur] -bitis Ai, -bis W

ADV. QVINQVE HAERESES, V, 3-8

277

3. Dicit aliquis : Cum Manichaeo certare disposueras, non cum Iudaeo. Contra Manicheum noua tela, non antiqua, sunt 15 necessaria. Quare ? Quia nouum, non uetus accipit testamentum. 4. Sed mihi, qui contra utrosque suscepi certamen, undi- PL que arma sunt necessaria, maxime quia ista noua ex ueteribus 1107 fabricata sunt : ergo nee ilia abicienda et ista portanda sunt. Diuersis enim telis diuersi concidunt aduersarii. Ordo itaque 20 iste sequendus est ut loquens de euangelio non sileam de prophetis. 5. Sed ego, inquit Manichaeus, nee Moysen accipio nee prophetas. Et quid agis de Paulo apostólo, qui in exordio epistulae suae ad Romanos scripsit : Paulus, inquit, seruus Iesu Christi uocatus apostolus, segregatus in euangelium dei quod 25 ante promiserat per prophetas suos in scripturis Sanctis de filio suo, qui Iactus est ei ex semine Dauid secundum carnem. 6. Audis quia euangelium per apostólos non exhiberetur, nisi per pro phetas ante promitteretur ? Audis quia Alius dei secundum diuinitatem factus est Alius hominis ex semine Dauid secundum jo carnem ? Quid est enim in quo prophetae contrarii sunt euan gelio ? 7. Dixit propheta : Rorate, caeli, desuper et nubes pluant iustum : ueniat angélus et praedicet uerbum. Aperiatur terra : audiat Maria ; et germinet saluatorem : pariât Iesum. Propheta dixit : Ecce uirgo in utero concipiet et pariet filium ; et uocabitur 55 nomen eius Emmanuhel. 8. Hoc etiam euangelista cum diceret, secutus exposuit dicens : Nobiscum deus. Frustra, Manichaee,

23/26 Rom. 1,1/3. 81/83 Is. 45,8. 31. Se Matth. 1, 23.

84/35 Is. 7, 14 ; Matth. 1, 23. Cf Luc. 1,

13 dicit] -cet К L Manichaeo] -aeum 1 13/14 certare (-ari MW I) ... Iudaeo] от. ABa cum Iudaeo] contra Iudaeum M 14/15 sunt necessaria] inu. К 15 Quare] от. Ba MW L accipit] accepit a W, accipiunt 1 17 ex] de Ca, et M 18 пес illa] MW К, illa non 1 О, et illa non cett. abicienda] obic- Q It diuersi] diuisii concidunt] concedunt AB, cedunt a, condiuntN'.congrediendum N* (marg.) 20iste] ABCa t К 128 auido] rábido К laniareris] lanieris W 120 reddidi] restituí К 130 opposui] posui / W1, circumposui W*, supposui EF о s, imposui N1 STcefg obieci] opposui У 131 tot] quantis FW sed] ont. 1 et] W 1, от. celt. 133 te] ante mihi Irans/. К Y e/, post mihi NZ 134 nouerat] non п. С Ai y t NSTe/g UYd b et patrem] psalmum У quaerebat] non nouerat VY, sibi ostendi quaerebat 0 180 Numquid non] Numquidnum Y ipse] iste ABCa 1 К LNce/g UYb separauit] -rabat G UYZd b, от. M 187 sed] от. I ABa FMW 138 ad cum] от. Udb ; hic non credis quia pater in me est et ego in patre ? Philippe qui uidet me uidet et patrem meum add. g

286

ADV. QVINQVE HAERESES, VI, 34-39

nobis patrem, et sufftcit nobis. 35. Et dominus ad eum. Si uelis et tu, Arriane, audire cum apostólo - errasti cum apos140 tolo, redi cum apostólo - sit illius obiurgatio etiam tua curatio. 36. Quid ait dominus ? Tanto tempore, inquit, uobiscum sum et non cognouisti me, Philippe ? ego ueni patri meo te applicare, tu noli me separare. Quid quaeris quasi alterum praeter me ? Qui me uidet, uidet et patrem. Tanta est in nobis unitas, 145 tanta similitudo, tanta caritas ut ego in pâtre sim et pater in me. 37. Sentio, Sabelliane, quid mussitas : aut in Arriano me ц 8 concludere aut ab Arriano auocare festinas. Sed in nomine patris et filii et spiritus sancti, non trium, sed unius dei, cum illi respondeo, te non praetereo. 38. Quid dixit dominus ? Qui 150 me uidet, uidet et patrem. Numquid dixit : Qui uidet me, uidet patrem ? aut : Ego sum filius simul et pater ? Sed dixit : Ego in patre et pater in me ; et : Qui me uidet, uidet et patrem. Interpositio unius syllabae quae dicitur "et", patrem discernit et filium, teque demonstrat nee patrem habere nee filium. 39. 155 Die mihi, Arriane : patrem deum dicis ? - Et maxime. - Quid filium ? - Ipsum quoque deum profiteor. - Bene agnoscis, quia cum praenuntiaretur in carne uenturus, de ipso dixit

141/141 Io. 14, 9. 151 Io. 14, 9.

144 ibid.

149/150 et 150/131 ibid.

151/151 Io. 14, 10.

139 uelis (uellis JM)] uelles / QK EF у с s, uis a et tu] от. ABDXa Q cum apostólo1] ABCa RyiLvi, ода. celt. Post distinxi. errasti cum apostólo] с. a. e « NPSTcefg 140 redi (retro add. A) cum apostólo] с. a. r. PSTctfg illius] eius I obiurgatio] subi- L 140/141 curatio] correctio s 141 inquit] от. ACa К LNg UY 141 cognouisti] Caes. (О) AX HF H1 / О1 ST U, -istis cell. 141/143 applicare] alligare a, adiungere Caes. 143 tu] et tu / ABCa FMW G К (et noli me tu F G) separare] s. a patre K, s. ab eo Q quasi] от. t 144 me uidet (inu. a YZd b efg) ... uidet] me uidit ... uidit tl t К L1 W [et sic infra) est in (in от. M K) nobis] i. п. е. / d unitas (naturae add. К)] humilitas /. Post tanta aequalitas substantiae add. К 145 tanta*] est add. N UY sim] ода. FW К et] etiam t AB 148 Sentio] ода. К mussitas] musitas FMW G I UYZd b cefa 140/147 aut ... aut] an ... an К 140 Arriano] Arrianum M 1, Ariio Q (et sic postea) 147 concludere] c. uis Q auocare (adu- С Zd b, uocare Q EF t N1 cef VY, reuocare N1 g)] ante me add. Q С у » N1 PTcefg v b 149 illi] illis a i 150 Numquid] Nura sic numquid С 150/151 Qui ... aut] ода. / ABa FMW uidet patrem] u. et p. С J 151 filius simul (simul от. F MW) et] ода. С t LNef Sed] Non, sed Ca К U» *, ода. / dixit] ода. / 153/ 153 Interpositio] positio / ADaQ s, от. FMW 153 dicitur] dicit / AD Q WM 153/154 patrem discernit et filium] discernit et patrem discernit et filium ABDa, patrem, discernit et patrem, discernit et filium / Q, et patrem discernit et filium demonstrat К 154 teque] te quidem ABa FM, te autem К demonstrat] mons- ABa 155 deum dicis] inu. G К eg d b 150 quoque] inquis add. C* profiteor] conf- ABCa 1 Z с Bene] tcne I, undc Mi. ; post inquam add. C* 157 praenuntiaretur (post came ABCa)] pron- a WM, nunt- К 157/158 dixit propheta] inu. W b d ef

ADV. QVINQVE HAERESES, VI, 39-46

287

propheta : Dicite : Pusillanimes, confortamini ; nolite timere ; ecce deus uester ultionem adducet retributionis ; deus ipse ueniet 160 et saluabit nos. 40. Agnosce, in eo quod te agnoscere dicis, si prophetae non aduersaris. Quid ergo dicis de patre ? Deus est. Quid filius ? Deus est. Coaeternus est patri filius ? - Non. Ergo erat tempus quando non erat filius, secundum te. 41. Si erat tempus quando non erat filius, ergo fuit tempus quod 165 non fecit filius. Si fuit tempus quod non fecit filius, ergo non omnia per ipsum facta sunt ; iam enim erat tempus quando non erat filius. 42. Si erat tempus quando non erat filius, Iohannes euangelista non debuerat dicere : In principio erat uerbum ; sed : In principio erat tempus. Iohannes dicit : 170 Omnia per ipsum-facta sunt, et Arrianus contradicit. 43. Die, Arriane, unde seis quia erat tempus quando non erat filius ? An forte dicturus es : Et Iohannes, unde seit quia in principio erat uerbum ? . Quia super pectus domini discumbebat et inde hauriebat quod in conuiuio Christi bibebat, quia in principio 175 uerbum erat. 44. Tu tarnen die mihi, quando in principio erat uerbum, uel quando Iohannes super pectus domini recumbebat et a uerbo domini discebat quia uerbum erat in principio et uerbum deus erat, Arrius ubi erat ? Nescio si audes dicere : Ibi erat. 45. Notum est enim et legitur quo tempore natus merito180 que damnatus sit. Notum est etiam quomodo uixerit, quomodo mortuus fuerit ; et ideo non audes dicere de Arrio sicut de uerbo : Et fuit et est, quia nec tune fuit nec modo est. 46. Sed 158/ieO Is. 55, 4. 166 cf Io. i, 3. 168/169 Io. I, 1. 170 Io. i, 3. 172/ 173 Io. 1,1. 173/175 cf Aug. Serm. 34, 2(00X0,424,15). 176/177 cflo. 13, 23. 177178 1o. 1, 1.

158 Pusillanimes (pusillian- /)] -mis/ a FM W Ng nolitc] et п. В G К Y 15» uester (uost- M)] noster 1 retributionis] retribuet judicium FMW ipse ueniet] praeueniet / Ba FW 160 Agnosce] Q a t о N UZd b, от. P, agnosco ittt. in eo (eum M)] quod in eo /, sic in te С quod] quid g te] от. I si] С о Тс/ UVd b, si tarnen e, от. cell. 163 secundum te] от. ABDa o E, post Si (/. 164) Irans/. Ci 164 Si (ergo add. e Ncg) erat ... filius] от. ABDa о ago] от. I 165 Si fuit... fecit filius] 0«. t ABDa QH о ce/g 164 et 165 quod] quando С i 165 fecit1-*] fuit t ergo non] с y ce/g, nonne о non cell. 166/167 iam enim ... filius] от. Q EF y S 167 Si] Tarnen si EF y 167/168 Iohannes euangelista] inu. ABa 168 debuerat] debuit / К LNPe/g dicere] faceré/ 169 tempus] opus M dicit] dixit UY b e/ 170 et] Ba FW G J UYd b, sed cell. Arrianus] Arrius В I 172 An] An tu AB seit] didicit L 173 super] supra W discumbebat] recum- С 174 bibebat] -batur W 175 uerbum erat] A MW GLU, mu. cell. Tu] G К LNe/g YZ b, Die с, от. cell. tarnen] autem g 175/176 quando in principio erat uerbum uel] haec uerba interpólala luspicor. 176 super] supra FW G e/ 176/177 recumbebat] discumCFMWK 177 uerbo domini] uerbo FM iLNgUYZ 178 Arrius] Arrianus F1 MW с ibi] ubi Ca H J о NTce/g UVd b 179 Notum] Notandum G natus] natus est e y YZ s 179/180 meritoque] mortique M 180 damna tus sit] im. M WE b d 181 fuerit] -rat / 182 fuit»] f. Arrius W E 182/183 Sed ut] Sed W

288

ADV. QVINQVE HAERESES, VI, 46-51

ut in omnibus excludatur Arrianus, audi quid per Salomonem dicatur : Dominus fecit regiones et fines inhàbitabiles sub cáelo. 185 Cum pararet caelum, aderam Uli. Et post pauca : Ego eram penes ilium disponens; ego eram quando fortia faciebat funda menta terrae ; ego eram cui adgaudebat. 47. Sed dicis : De tempo re agitur, utrum fuerit filius antequam esset tempus. - Audi ipsum per prophetam dicentem : Ex tempore, inquit. Quid est 190 "ex tempore" ? Numquid ex quo esse tempus coepit ? Non sic, impie Arriane, non sic, sed : Ex tempore, antequam fieret, ibi eram. Ecce antequam fieret tempus, ibi erat. 48. Quaere iam quando non erat, qui ante témpora erat. In principio erat uerbum. Melius Graeci Aóyoc dicunt. Aóyos quippe uerbum 195 significat et rationem. Vides ergo quia semper erat, de quo tu audes dicere : Non erat. Aut si dicis aliquando deum sine uerbo aut sine ratione fuisse, iam non filio tantum sed et patri PL aduersarius eris. 49. Ego, inquit, ex ore Altissimi prodii. Quis im dicit ? Verbum. Et verbum hoc quid est ? Iohannes dicat : 200 Deus erat uerbum. Ergo uerbum et cuius erat uerbum, non duo sed unum sunt. 50. - Non, inquis, quia uerbum posterius est eo cuius est uerbum, unde apparet filium patre esse minorem. Negas itaque filium dei esse deum. - Non negó, inquis : et patrem deum dico et filium deum, sed patrem maiorem et fi2oj Hum minorem. 51. - Quamdiu pater maior, filius minor ? Die mihi, quia uideo te calculari uelle aeternitatem, quot

184/185 Prou. 8, 26/27. 185/187 Prou. 8, 29/30. 193/194 Io. I, 1. 198 Eccli. 24, 5. 900 Io. I, 1.

191 192 le. 48, 16.

183 excludatur] -deretur 1 183/184 per Salomonem dicatur] p. S. praedicit Spiritus sanetus AC, Salomon dicit A 184 inhàbitabiles] hab- ABCa U* b 185 pararet (-rarat M)] fecerat I caelum] -los ABCa ego (ода. / i К L1) eram] hm.AMUb 180 penes] 8 LPc, apud citt. ilIum]eum£Fy disponens] cuneta d. С, cuneta cum со d. г, omnia d. о, omnia componens 1 fortia faciebat] t, inu. celt. 187 eram] aderam AC cui adgaudebat] ad quern gaudebat 1 ; post cottidie add. L 188 fuerit] fuisset С 188/180 ipsum] от. AC 180 per] от. F Kg inquit] от. Nce/g 100 ex tempore] ante quid trans/, t R t 8 ; hate uerba ante numquid iterant t R EFW J esse tempus] inu. С I AC Zd b t 101 fieret] f. tempus G AC L« Nti/g UYd b 103 ibi ... tempus] от. t ABCa FMW Ecce ... erat] еда. G I Y Quaere] Quare Z 103 qui (quia С G AC) ... erat] от. FMW 104 Aóyos (logus 1 Ai, logos celt.) dicunt] ¡nu. t L 105 ra tionem] orationem / Z 100 dicerc] d. quia К ef aliquando deum] inu. FMW Gl 107 filio] filii /i LNcefg sed et] s. etiam 1 К N patri] -tris 1 L* Ncefg 108 aduersarius eris] aduersaris К prodii (-iui С L U)] prodidi t 109 Ver bum1] V. est G dicat] / ABC G 1 LN, -cit cet!. 300 Ergo uerbum] codd., Et uerbum ergo Mi. 201 inquis] M UYd b c, inquit cet!. 203 inquis] -quit 1 AC L 204 et1] ABCa N, uero (post filium) t, от. cett. 206 calculari (caucABC1 XR 1 LP, calcari B^)] -are Ca К U g s aeternitatem] de aeternitate Le quot] quod / A FM

ADV. QVINQVE HAERESES, VI, 51-58

289

annis praecedit deus pater filium suum ? Vbi diem natiuitatis filii dei legisti ? Filii dei dico, non dico filii dei et hominis. 52. Vbi ergo diem natiuitatis eius legisti ? Cum quo mathematico 210 creatoris siderum constellationem quaesisti atque tractasti ? Quae témpora, quas horas, quae momenta, quos numéros, quas minutias momentorum natiuitatis illius qui omnia condidit collegisti ? 53. Conquiescat, rogo, conquiescat haeretica non religio sed superstitio : de Christi initio deficit calculatio 24 quia cum auditur sine initio aeternitas, nulla ibi quaeritur aetas. 54. Si pater deus, et filius deus, pater maior, filius minor, iam non unus deus, sed duo sunt dii. Si duo sunt dii, quid est ergo quod dicit dominus per prophetam : Ante me non est formatas deus et post me non erit ? 55. Quid dicis, Arriane ? 220 Cui istas députas uoces ? Si patris sunt, dicendo : Ante me non est formatas deus et post me non erit, aut ipse pater non erit, aut filius deus non erit. 56. Si enim hoc tantum diceret : Ante me non est formatas deus, nee adderet : et post me non erit, liberum tibi erat haec uerba patri tantummodo applicare. 225 Cum autem sequitur et dicit : post me non erit, secundum te, ut dixi, et se patrem et filium negat deum. 57. Item si filii sunt haec uerba, patrem suum et deum negat et patrem. Si enim non diceret : Ante me non est formatus deus, si tantum modo diceret : post me non erit, posset forsitan dici filium solum 230 fuisse locutum. Modo autem cum dicit : Ante me non est formatas deus, et post me non erit, patrem suum nec deum dicit esse nec patrem. 58. Item, si patris sunt haec uerba, quis

318/219 Is. 43, 10.

220 221 ibid.

222/223 ibid.

228/229 ibid.

207 praecedit] -det /, -cessit / Vbi] V. ergo A diem natiuitatis] natiuitatem F, de natiuitate a К 209 eius (ipsius К Ud b)] e. ex pâtre M G UYZd b 210 creatoris (-turis AB)] -tori С i, in creatoris a constellationem] -ne G i, -nés К Le 211 Quae témpora] Quo tempore M quas] quia /, qua Aa EM, quam В Fi horas] -a Aa EM, -am В F t 212 minutias] minuas A, minutis W1, minuta tt72, minutas ef illius] eius АВСа с 213 Conquiescat1] Quiescat F MW rogo] ergo / АВСа FMW conquiescat«] от. i АВСа FMW hae retica] pestis haeretica AB, pos/ tua add. Mi. 214 religio ... superstitio] -giosa ... -titiosa H deficit] defecit / FMW G N calculatio] cauc- AB R i L 215 ibi] от. t ABa i quaeritur] -ratur G К 216 Si] Si et С t LN pater1] p. est AB pater maior filius minor] -trem -rem -ium -rem i 217 sunt1] от. i dii. Si duo sunt] от. I ABa FMW 218 ergo] от. С i К LNe/g 219 formatus] -tor BD'X R EF у N1 ¿77 Ud s 221 formatus] -tor / ABDX R EF Y N1 STc Ulds erit1] est alius / F G VY ef, erit alius ABCa MW N, erit alter* 222 hoc] от. ABa . 223 formatus] Аг QR W 8 LP b, -tor celt. 224 erat] erit A applicare] -ari С 225 te] от. С Ne/g 228 et se] esse ABa 228 formatus] CQ MW 8 LN1 P -tor celt. si»] / Ah sed cet!. 228/229 tantum modo] tantum MW К Le d b 229 posset] possit AB M J solum] suum К ilium W от. M Y 231 formatus] A* С Q W & LP, -tor ce//. et post] nec post / AB F 232 quis] qui /, quid t

290

ADV. QVINQVE HAERESES, VI, 58-65

dicit, cui dicit : Filius meus es tu, ego hodie genui te ? An forte, quod absit, mendacio arguendus est deus ? Sed si filii uerba 235 sunt, quis dicit, de quo dicit : Pater meus usquemodo operatur ? 59. An forte et iniuriosus patri iudicandus est et ingratus ? Sed numquid ingrato diceretur : Postula a me, et dabo tibi gentes haereditatem tuam et possessionem tuam términos terrae ? 60. An forte propheta aut quid diceret nesciuit aut fallere 240 uoluit aut, ut aliquid mitius de propheta dicamus, finxisse credendus est duos sibi confabulantes, id est patrem et filium ; et dicente patre : Ante me non est formatus deus, adiunxit et filius dicendo : Et post me non erit ? 61. Mímica sunt an diuina quae agimus ? О scelus ! Pro dolor ! Parce, parce, 245 haeretica impietas. Cum tu deum non capias, nos quoque ad blasphemiam prouocas. 62. Non hoc sancta docet ecclesia. Pater pater est ; filius filius est ; et ille nunquam non fuit pater et iste nunquam non fuit filius ; ambo aeterni nee coeperunt esse nee desistunt. 63. Quod pater loquitur, filius loquitur, 2jo quia uerbum patris est ; et quod filius loquitur, pater loquitur, quia pater uerbi est. Ipsum uerbum dicit : Verba quae ego loquor, a me ipso non loquor. 64. Concedite, quaeso, creatori quod ipse praestitit creaturae, et in creatura, si potestis, capite creatorem. Ecce ignis et splendor duo sunt, alter ex altero est, м 9 255 nee sine altero alter est : ignis pater, splendor filius. 65. Si et ip se posset, diceret : Quod luceo, non a me ipso luceo ; sed qui me misit, ipse mihi dedit ut luceam. Ignis enim splendorem mittit. Et, sicut filius de deo patre dicit : Pater mecum est,

IM Ps. 2,7; Act. ij, J3 ¡Hebt. 1,5 et 5, 5. 242/243 Is. 43, 10. 251/252 Io. 14, 10.

23510.5,17. 237/238 Ps. 2, 8. 258 Io. 16, 32. Cf Io. 8, 29 et 14, 10.

233 cui] uel с. С 234 mendacio] -cii С К U P U arguendus est] atguitur g deus] от. t BCa 1 К L1 235 dc quo] cui / BCa FMW operatur] ego operor add. Lc 238 et1] от. I J 237 diceretut] dicetut AB, dicitur a, dicere est b 239 aut1] от. Ba 240 ut] от. BX MW у dicamus] dicimus R ñnxisse] dixisse M, finxit ф(ргае!ег T) 241 credendus est] a b, credendo A BDX QR y T v, credo / С с ф (praeter T) / Hic fortassi finxit, credo legendiim est duos sibi (ibi С LNl'Sg, от. К)] ¡пи. L 242 dicente patre] -tem -trem C1 G 1 К Lct/s formatus] Q W h LP Z», -tor celt. 243 dicendo] dicens i LN ce/g Mimica] mitica A, nimia M, inimica aX QR W S LPg VYZ b sunt] id est iocularia add. T U b, id est occultaria add. d, et iocularia add. Mi. 244 diuina] diuidua Sg, diuina diuidua С quae agimus] an/e an iransf. ty О sce lus, pro dolor] о dolor S, pro dolor t QR t A {praeter T) 245 capias] capis К L, cupias Z 246 blasphemiam] -mias В J N v b, -mandum G ef sancta docet] inu. a К LNce/g 248 coeperunt] receperunt К 248 desistunt] desierunt AÍH7, desinunt 1 К LN 250 patris] -tri A 253 quod ... creaturae] от. t FMW creatura] -ram / F 255 pater] p. est F Si] post ipse trans/. BCDa G 8 LNPe/g v b et] от. A с 255/256 ipse] uellet add. AB 256 diceret] -cere R АВСа о LP U*Z 257 ipse] ille В ut luceam] lucem К 258 mittit] emittit с

ADV. QVINQVE HAERESES, VI, 65-72

291

ita et splendor dicere potest : Ignis mecum est. 66. Exstingue 260 ignem, splendor nunquam parebit. Si ergo ignis et splendor, PL pater et filius, unus sine coniuge pater, alius sine matre filius 1112 est, nee diuidi alter ab altero potest, et, cum sit alter ex altero, initium tamen alterius esse non potest sine altero, hoc autem posse a creatore tributum est creaturae, quid potest ipse 265 creator ? 67. Accédât paganus, accédât Sabellianus, accédât Arrianus : contemplentur lucernam, in ipsa uideant quod in deo uidere non possunt. 68. Non fació iniuriam si aliqua ex par te tanti creatoris cupiens ostendere potestatem ignis siue lucernae offeram tantillam similitudinem. Scriptum est enim : Lu270 cerna pedibus meis uerbum tuum, domine, et lumen semitis mets. Et de deo dictum est : Ignis consumens est. 69. Accedite ergo et lucernam diligenter considerate, uestrasque fatuas tenebras remouete. Paganus intueatur, et illic sine coniugio esse patrem discat et filium. - Et quomodo natus est filius ? - Si caecus non 275 es, ibi uide ; 70. inter ignem et splendorem quaere medium. Si nullum est medium, nullum est coniugium. Noli amplius uelle perscrutari medium ne magnum patiaris incendium. 71. Accé dât Sabellianus, uideat duos in unum, ignem et splendorem. Numquid non recte dicere potest splendor : Ego in igné et ignis 280 in me, sicut et filius dick : Ego in pâtre et pater in me ? 72. Ac cédât et Arrianus, uideat et ipse alterum ex altero, nee tamen nasci posse alterum sine altero : nemo eorum prior, nemo posterior ; coaeui sunt pater et filius, splendor et ignis ; nee 269/270 Ps. 118, 105.

271 Deut. 4, 24 ; Hcbr. 12, 29.

280 Io. 14, 10.

250 dicere potest (posset К JV, possit 1 g)] diceret si dicere posset G UYZd b Exstingue] -guite Q, -guat 1, -guatur LP 260 ignem] ignis LP nusquam] nunquam M b, non t parebit] app- 1 g, manebit VY Si] Sicut o, Iste / a(praeler C)t y v ergo] от. t a(praeter C) v et splendor] от. € 261 pater1] sic et pater о 262 est] от. FMW ex] ab ABCa 1 К Ud b 263 sine] absque F G autem] enim t y s 264 a] ex 1 tributum] praestitum LPr est] esse J P quid] quod Q F* о Ul d s 266 contemplentur lucer nam in ipsa] от. I ABa VMW in ipsa] uisa b 267 deo] domino C, ipso К aliqua ex parte] 1 c, aliqua parte С Udb, aliquam a, aliquam partem celt. 268 potestatem] -tatis efg 260 offeram] offero 8 LPr, afferam V d b, efferam e/ enim] от. Aba 270 domine] от. AC1 a d 281 consumens] -mans / est] от. FMW 1 К Le/g Accedite] Accendite Nefg 271/272 et lucer nam] ad lucernam et К fatuas] fatuatas R у UZd b, fatuitas У, fatuitatis C* (in ras.), fatuitates et S ^(praeter S), festiuitates et S 273 intueatur] in eo credat 8 Л (praeter T) et illic] от. с 274 et] от. t BCD QR filium] disce filium f Et quomodo natus est filius] от. t ABDa QR t, post splendorem (1. 278) trans/. С. Sic distinxi secundum < qui inquit post quomodo add. 274/275 Si (codd. et si Mi.) caecus non es] post discat et Irans/, t 276 amplius] от. tats 'IT! perscrutari] scrutare И, scrutari FMW y s 270 igné] -nem / 280 et1] от. t ABC i К LN UY 281 et1] м.ГСКИ/Г et«] от. К 282 posse] -set A alterum] -rius A sine] ex b 283 coaeui] coaeterni M sunt] ambo add. M splendor et ignis] splendor ex ignc est 1 L,Ng 283/284 nee ignis sine splendore] post sine igne trans/. FMW G

292

ADV. QVINQVE HAERESES, VI, 72 - VII, 1

ignis sine splendore nee splendor sine igne esse potest. 73. 285 Aut certe, si placet, mitte manum, diuide alterum ab altero ; ostende mihi ignem sine splendore uel splendorem sine igne. Absit, absit : arderé tantummodo poteris, separare alterum ab altero non poteris. 74. Sicut enim ignis et splendor alter ex altero est, nee tarnen esse alter sine altero potest, ita pater 290 deus et filius deus alter ex altero est, nee tarnen esse alter sine altero potest. Non illis ortus quis inest, sed aeternitas una est atque substantia. 75. Ignis et splendor temporales sunt ; pater autem et filius deus aeterni sunt. Sunt dico quia pater et filius ; deus dico quia unum sunt. 76. Dualitas in prole, unitas 195 est in deitate. Alterum facit unius natiuitas, sed unum ostendit esse diuinitas. Cum dico "filius", alter est ; cum dico "deus", unus est. Alius est quia filius est ; aliud non est quia deus est. 77. Erubescite, Arriani. Tunicam hominis iam iudicati in cruce pendentis carnifices Pilati non sunt ausi conscindere : et uos 500 conamini caritatem dei in caelo sedentis, immo ipsam caritatem deum diuidere ? 78. Sed conamini, quantum potestis, conamini : uos in infernum ruetis ; nam illam tunicam nunquam rumpetis. Item per prophetam dominus dicit : Non est ultra deus absque me, deus iustus et saluans non est praeter me. VII. 1. Hic Sabellianus exsultat. Vt enim unum eundemque patrem ostendat et filium, talibus se testimoniis credit muniri.

298/29» cf Matth. 27, 55 ; Io. 19, 24.

303/304 Is. 45, 21.

284 esse potest (non potest А)) от. FMW 285 ab] ex FW G e/ 280 uel (aut certe Ba c) splendorem sine igne] siue splendorem separa ab igne с 287 absit*] от. К LNe/gd arderé] a. manum г tantummodo] tantum 1 К 288 enimj ergo 1 289 tarnen] от. I AB FMW Y 280/291 ita ... potest] от. t AB FW Ь 289 200 pater deus et filus deus] filius ex pâtre а 290 tarnen] Ai се/, от. cell. 291 Non] Sic F1 quis inest] a, binus est N1, dispar non est F', qui non est cell. (от. J) 292 atque substantia] sic sec. I FMW G 1 LNg s ; ante una Irans/. celt. 293 deus] от. I Aa FM К Y b aeterni] coaeterni F Sunt1] от. G t LNc 293/294 pater et filius ; deus] patrem et filium deum (dei K) FMW К 204 quia unum] от. FMW sunt] от. AB . К Lg UYd b 205 est] I Ca G i К, от. cell. Alterum] Altcrutrum 1 natiuitas] -tatis С / unum] unam M 200 diuinitas] deitas с Cum1] Dum i 207 aliud] alius ABC Mi ;posl quidem add. FMW G UYZ b 208 Erubescite] -buscite / iam] ante hominis trans/. F G in] et in с 299 carnifices] от. ABCa sunt] fuerunt Ai ausi] mili tes add. ABC 300 conamini] от. ABCa caritatem] ueritatem g ipsam] от. I BCa 1 К с 301 Sed] от. АВа, qui conamini cum praecedentibus coniungunt. 302 uos] iam add. MW, iam nunc add. E, nunquam add. F in] от. t ruetis] scripsi, ruitis о P Ud b, ruituri 0, erratis i, ruistis cell. nam] iam у v b STce/g 302/303 illam tunicam nunquam] non earn (illam 1) yv Ьф 303 rumpetis] rupitis /, rupistis Wg, rumpitis ABC M KL 304 ultra (post deus trans/, ß Q F1) deus ... non est] от. M VII, 1 Hic] Hinc К exsultat] stultus АВа enim] et a, enim et / CT, от. В* 2 et] quem M se] от. А I g credit] credidit С t

ADV. QVINQVE HAERESES, VII, 1-7

293

Haec contra Arriani, ut probent alium esse patrem alium filium, alia proferunt testimonia et dicunt : 2. In tantum alius est j pater, alius filius, et alius maior, alius minor, ut pater dicat filio : Dedi te in lucetn gentium, et filius dicat : Dominus misit me. 3. Quantum intelligo, lux ista gentium tarn clara est atque perspicua ut haeretici earn comprehendere non ualentes atque perspicere, unde caecati, non in ea possint ambulare, 10 sed potius oberrare. 4. Arrianus aliud, Sabellianus aliud. Quale bellum ? Quid ad haec Catholicus ? Arma, inquit, quae por tant, mea sunt ; mihi militant ; ambo contra se pugnant, sed pro me. Vtinam ambo deficiant, et non alter ad alteram transeat, sed ad me ! Proferam et ego aliquid, unde utrique 15 percutiantur. 5. Tu, Arriane, dicis maiorem esse qui mittit, minorem qui mittitur. Interrogo te et haec : Quis est maior, qui praecedit, an qui praeceditur ? Item quis est maior, cui praeparatur aliquid uenienti, an qui praeparat ? cui exhibetur officium, an qui exhibet ? 6. Vtique, si hominum genus inter- PL 20 roges, respondebit ilium esse maiorem qui praeceditur, cui 1113 praeparatur, uel cui officium exhibetur. Tu inde uis probare minorem filium quia missus est ; et ego ostendo eum qui misit praecedere ilium quern misit ; nee alterum eorum dico maio rem quia non audeo dicere uel minorem. 7. Esaias propheta 25 dicit : Haec dicit dominus Christo meo domino, cuius apprehendi dexteram, ut subiciam ante faciem eius gentes. Ecce

VTI, « Is. 49, 6.

6/7 Io. 8, 18.

»5/26 Is. 45, i.

3 Haec] C, Et BMW, E y 1 UNPSTef UVYZ b s, от. cell. 8/4 Arriani ... probent ... proferunt ... dicunt] -nus ... -bet ... -fert ... -cit 1 3 alium8] alterum MW, esse add. G Y 4 alia] talia С о et] in quo FMW dicunt] -cant FM N In tantum] от. FMW alius] alter FMW 5 alius1-»] alter FMW et] om.CWtKLN maior] m. et I AB UY 6 lucem] lumen FW, lumine M et] ut ABa Dominus] / AB G J К UYZd, Pater dominus b, Pater celt. 7 clara] praeclara g 8 ualentes] ualeant t y s 9 perspicere] respicere N g unde] € y v b s, от. cett. in] от. A EF y, per / ea] Ba Q К LPcg, earn cell. possint] possent ВС EF, possum yes 10 oberrare] ab- a Quale] Qua AB J 11/12 portant] parant 1 13 ad] от. G К 14 transeat] uincat К ad me. Proferam] ad me properent ABa W, ad me ueniant. Proférant (prophetant I) «, ambo confusi ad me transeant. Proferam К aliquid] aliud ¿ un de] undique¿ 14/15 utrique percutiantur] hue. ABCa YZd b ; hic proferam add. ABa W 16 et] ut M haec] M, ego celt. 17 an] aut С G UYZd qui praecedit ... maior] от. I ABa FMW 18 praeparatur] -retur A 19 officium] -cio A 19/20 interroges] -gas b 20 respondebit] -dit AC MW N, -det F L ce/, -dent g 20/21 cui praeparatur] К, от. cell. 21 uel ... exhibetur] от. e Tu] autem add. FMW 22 et] В FMW G, от. cell. ostendo] -dam Ca M с 23 ilium] FMW G LN, eum celt. alterum] unum FMW G dico] -cam Сi 23/24 maiorem ... minorem] hui. ¡/¡(praeter с) 25 Haec] от. M domi no (от. I К L)] Cyro J с 25/26 apprehendi] tenu i t 26 ut] et 1 ante faciem eius] ante eum К LÑcef

294

ADV. QVINQVE HAERESES, VII, 7-12

iam filio misso comes est pater. Adhuc sequere : Et dorsa regum uertam et aperiam ante eum ianuas et portae non claudentur. Ecce ille qui miserai, praecursor factus est. 8. Quis enim maior 30 aut superior ante minorem ianuas aperit ? uel quomodo id faciat, nisi paululum quoque praecesserit ? Audi adhuc : Et portae, inquit, non claudentur. Quomodo ? Ego ante te ibo. Vides quia qui miserai, et comitatur et praecedit ; mittit, et non discedit. Parum est quia non discedit, insuper et praece55 dit. 9. Iam tu discerne qui sit maior, qui sit potior ; ego enim nullam discretionem uideo, sed potius aequalitatem conspicio. Filius dicit de patre : Misit me. Pater filio dicit : Ego ante te ibo. Recédât de medio discordiosa calamitas : aequalitas hoc exhibet, non disparilitas. 10. Adhuc sequere, ut clarius appareat 40 quis cui dicat : Ego ante te ibo, et gloriosos terrae humiliabo. Hic esto et tu, pagane. Audi quid dicat propheta. Non mihi ego quod uolui scripsi : codex, in quo scripta sunt haec, legatur, in armario Iudaei habetur. Inimicus meus testis est meus. Ab ipso quaere, aperi, lege et crede. 11. Dorsa, inquit, regum 45 uertam, et gloriosos terrae humiliabo. Nonne uides reges terrae, qui ante persequebantur Christianos, nunc Íntegros esse christianos ? Nonne uides eos qui humiliabant ecclesiam, humiles introire ecclesiam ? Nonne nunc uides ipsos habere de fensores quos ante habebat persecutores ? 12. Ego, inquit, 50 ante te ibo, et gloriosos terrae humiliabo. Portas aereas conteram, et uectes ferreos confringam. Et dabo tibi thesauros absconditos

27/28 Is. 45, 1. 44/45 Is. 45, 1/2.

32 Is. 45, 2. 37 lo. 8, 18. Is. 45, 2. 40 Is. 45, z. 45/49 cf Quodu., Lib. prom. Ill, xxxvr. 49/53 Is. 45, l/j.

27 filio misso] -ii -i ABCa G 1 UYZd b comes est (c. esse dicitur^)] cum esset AB, quomodo est FMW, quo miserat 1 sequere] require К 28 ante eum] coram eo ABCa FMW Gig 29 Quis enim] Vel qui est G 30 aperit] -riat G 31 faciat] fiat Q, fiet t y, faciet Ca 1 O A {praeter c)vb 32 Ego (Ergo ABC B7)] E. quoque G Ud b e/g 33 quia (от. ABC1 a)] quoniam G t К LNe/g UYd b mittit] -tet AÍ t 34/35 Parum ... praecedit] от. MW Nefg 35 qui1] quis t N, quid L qui'] quid L sit*] от. FMW 1 с a potior] potentior C* 36 conspicio] asp- К 37 ibo] ambulabo Ne/ 38 Recédât] Disc- N 38/39 aequalitas ... disparilitas] quia hoc non disparilitas exhibet, sed aequalitas К 39 Adhuc sequere] inti. K, qui sequere Herat. 40 cui] quid Y dicat] -cit ABCa 41 mihi] m. dicas ut M 42 scripta] -tum 1 sunt] est », от. Mvb haec] bit pon. R LNPSTte/, ante scripta transf. celt. 42/43 legatur] ABC1 Da R, legitur et Q, legunturAi vb,om. cell. 43 Iudaei] -aeorum ef habetur] -bcntur AB, -bent CDa est] от. VMW Y meus'] от. G 44 et] от. LNg 45 uertam] conu- L uides reges terrae] i.t.u.CU 40 íntegros] FMW, от. cett. esse] inesse G 48 introire] intrare in К LNef nunc uides] uides ecclesiam 8 LP, от. e NSTefg ipsos] eos ß P Ul VYZ, eos ipsos b 49 habebat] -bant d, habuit EFW G 51 tibi] от. AB FMW

ADV. QVINQVE HAERESES, VII, 12-19

295

et arcana secretorum, ut scias quia ego sum deus, qui uoco nomen tuum, quod deus Israhel. 13. Audiat Sabellianus : deus dicit, deo dicit. Ergo duo sunt, qui dicit et cui dicit. Audiat et Arria55 nus : Ego deus, et non est alius extra me. 14. Diu est ex quo contra istas duas haereses certando laboro, et paene sum fatigatus. Veni, domine meus, Iesu proeliator fortissime, princeps exercitus domini qui diabolum uicisti et saeculum, appréhende arma et scutum, et exsurge in adiutorium mihi. 15. Processurus 60 ad proelium et uicturus in mundo mundum, adorauit patrem, non tanquam uirtutis impotens, cum esset omnipotens, sed ut nobis, propter quos uenerat, humilitatis magisterium exhiberet. Et quid dixit ? Pater, clarifica filium tuum. 16. Modo Arrianus maledictus dicit : Vides quia minor est, et clarita65 tern non haberet, nisi patrem petisset. - Exspecta, homo, quid festinas ? Tu hominem uides, in qua forma non solum patre, sed et angelis minor est : homo paret, deus latet. 17. Tu mihi ostendis hominem humilem ; aperi oculos tuos, et deum uide sublimem, non angelis minorem, sed patri coaequa70 lern. Pater, clarifica, inquit, filium tuum : ecce minorem. 18. Adhuc sequere : Vt et filius tuus clarificet te : ecce aequalem. Inuenimus filium agnoscentem patrem atque adorantem, eique coniunctum, non ut putabatur ingratum. 19. Videamus quid de filio dicat et pater : Assumpsit Iesus Petrum et Iaco75 bum et Iohannem fratrem eius - euangelii sunt uerba - et duxit illos in montem excelsum seorsum, et transfiguratus est ante eos. Et resplenduit facies eius sicut sol, uestimenta autem eius facta

55 Is. 4$, 5. 57/58 cf los. 5, 14. Ps. 8, 6. 76 Io. 17, 1. 71 ibid.

58/59 Ps. 54, 2. 63 Io. 17, I. 74/79 Matth. 17, 1/3.

67 cf

51 sum] FM с, от. celt. deus] dominus Q Z b, dominus deus X uoco] inuoco E К Pg 53 tuum] meum W quod] BXa EFW G, quid С i, от. ceil. 54 Ergo ... dicit] от. FMW ets] FMW Lee/ d, от. celt. 55 alius] amplius ß G К UYZd b extra] praeter К LNe/g me] Hit non est deus add. a v b 1 A Diu est (Diuem W)] diuinitatis ABCDa (qui cum praecedenlibus coniungunt) 56 contra] aduersus (-sas С) ABCa certando (contendo 1) laboro] inu. R 57 fortissime (-mus e/g)] fortis, in me 1 66 in mundo (inmundum CN, in modo G) mundum] sit a EF, inu. celt. adorauit] ß R e Z, orauit celt. patrem] a M, от. cell. 61 cum esset (sit о L) omnipotens] от. FVCM efg 62 quos] ß о U* Z b, quod celt. magisterium] misterium К 63 dixit] dicit G 64 male dictus] ay v b, от. celt. et] от. ABC 65 non haberet] habet M petisset] oraret К 67 patre] -tri MW et] etiam / LNc minor est] minorem / e/ 68 tuos] BCa G YZd b, от. cet!. 69 deum uide] inu. Aa « G К Yd 69/76 coaequalem] FM LNef, aequalem cell. 76 clarifica] post tuum trans/. W' Z ce} d minorem] minor est efg 71 Vt et (et от. F G g)) inu. a 72 agnoscentem] cogn- M adorantem] g, orantem cet!. 74 et1] от. t К 75 sunt uerba] ríe К, inu. celt. 76 illos] eos / К LNe/g TJ sicut] ut AB К N

2o6

80

8?

90

95

100

ADV. QVINQVE HAERESES, VII, 19-25

sunt alba sicut nix. Et ecce appariât eis Moyses et Helias cum eo loquentes. 20. Qui sunt Moyses et Helias nisi lex et prophetae ? Loquebantur cum illo quia locuti erant de illo ; ostendebant quem praeuiderant, manifestabant quem prophetauerant. Loquebantur : quid, putas, loquebantur ? Vt Iudaei conuincerentur, Manichaei confunderentur, pagani conuerterentur, haeretici comprimerentur, catholici confirmarentur. 21. Loquebantur lex et gratia, asperitas et lenitas, terror et PL mansuetudo, praeceptum et adiutorium, ferramenta et medi- 11 14 cus, umbra et lux, praeco et iudex, sententia et misericordia. 22. Et quid post haec ? Respondens autem Petrus dixit ad Iesum : Domine, bonum est nobis hic esse ; si uis, faciamus hic tria tabernacula, tibi unum, Moysi unum et Heliae unum. Quid dicis, sánete Petre ? Mundus périt, et tu secretum petis ? Vides tot gentes in unum conuenire, et tu requiem quaeris ? Vides tenebras mundi, et tu lumen abscondis ? 23. Nemo accend.it lucernam et ponit earn sub modio, sed super candelabrum, ut luceant omnibus qui in domo sunt. Ista domus totus est mundus ; lucernae accensio uerbi est incarnatio ; candelabrum crucis est lignum ; lucerna in candelabro lucens Christus est in cruce pendens. 24. Nemo enim accendil lucernam et ponit earn sub modio, sed super candelabrum, ut luceat omnibus qui in domo sunt. Vides tu, uideamus et nos. Tenebrae sunt, non offendamus in paganis, non erremus cum haereticis. Luceat nobis lucerna, doceat nos uerbum in carne. 25. Videamus quid dicat

89/90 Matth. 17, 4. 98/100 ibid.

93/95 Matth. 5, 15. Cf Marc. 4, 21 ; Luc. 8, 16 et и, aj.

78 alba] candida 1 sicut] ut LNTc, tanquam U b apparuit] -ruerunt X eis] eius Z, illis Q EFW X P U'Y, от. К b 78/79 cum ... Helias] от. A LNce/g 79 Qui (Quid K) sunt] FW К s, от. celt. nisi] FW К s, от. cet!. 80 illo1] eo / YZ b ef quia ... illo] от. ABCa erant] fuerant t illo*] eo Y b 81 praeuiderant] -debant ABDlXa, praedixerant EFW s Z LNPTcefg 82 Loquebantur1] от. LNPTct/g quid, putas (ut quid LNPT, et quid cefg)] sic D, inu. cett. 83/84 pagani conuerterentur] от. LP, ante Manichaei trans/. Mi. 84 comprimerentur] punirentur G 89 loquebantur] Ca 1 N YZ b, -batur cett. lex] et prophetae add. С et1] от. G terror] tristitia ABCa 86 fer ramenta] fermenta В, fermentum A, ferramentum С Q EFW s ф 87 iudex] dux ABCa 88 post hace] postea F autem] от. FW G 89 Iesum] domi num d nobis] nos К 91 dicis] о clauiger et princeps apostolorum fundatorque ecclesiae add. Q périt] ф (praeter ef), parturit cett. 93 Vides] V. ergo ABCaG UZd b с unum] malum LP conuenire] -nisse с ф 95 omnibus] hominibus / (et sic infra) 90 lucernae accensio (absconsio ef)] -na -ensa R est] от. EFW 1 LNefg Y candelabrum] с. autem EFW y s 97 lignum] signum Y lucerna] 1. autem F est'] a, от. cett. 98 enim] ABC FW G UYZd b, от. cett. 99 super] supra FG 100 Vides] FW N, Vidisti cell. 101 paganis] -nos F erremus] inheremus G cum] FW К Ncefg, in celt. Fortasse hacreamus in legendum 102 dicat] 1, -cit ¡ill.

ADV. QVINQVE HAERESES, VII, 25-31

297

euangelista, uideamus si admissum est consilium Petri : Adhuc, inquit, eo loquente, ecce nubes lucida obumbrauit eos. 105 Et ecce uox de nube dicens. Omnes audiamus, nemo aures claudat. 26. Audiant pagani irrisores, audiant Iudaei persecutores, audiant Manichaei phantasmatum somniatores, audiant haeretici errorum litigatores ; audiant, et maxime audiant etiam catholici fidèles dei cultores. Isti audiant ut instruantur, noilli ut corrigantur ; aut isti audiant ne seducantur, illi ut puniantur. 27. Quid dicit uox de nube ? Hic est filius meus di lectos in quo mihi bene complacuit. Vbi estis qui aduersamini filio dei ? Pater dicit : Hie est filius meus, et tu dicis : Non habet filium deus. Tu, pagane, quid foris stas et murmuras ? 115 Intra hue in scholam dei et aperi aures cordis tui, audi uocem domini tui, et disce filium dei. 28. Quid agitis, Iudaei, qui oeeidistis filium dei ? Quo fugietis, ubi uos abscondetis ? Qui montes, quae petrae super uos casurae sunt ? Et si in cauernis petrarum uos absconderetis, inde extraham uos, dicit dominus. 120 29. Sed et uos uenite, intrate, consilium meum audite, despe rare nolite : quoniam sunt reliquiae homini pacifico. Saeuistis, oeeidistis, sanguinem Christi fudistis, filio dei increduli fuistis, in periculo positi estis. 30. Quid faceré nunc habetis, nisi ut credentes baptizemini, et bibatis sanguinem quem fudistis ? 125 Non est quod horreatis : fusus est sanguis medici et factus est medicamentuin phrenetici. Quid dubitatis ? Gústate et uidete quoniam suauis est dominus. 31. Quid tu, Manichaee, quamdiu

104/105 Matth. 17, 5. 111/112 Matth. 17, 5 et 3, 17 ; II Pctr. 1, 17. Cf Luc. 9, 35. 118/110 1er. 49, 16. HlPs. 36, 37. 120/127 Ps. 33, 9.

103 admissum] dim- N 104 eo] Petro С 108/100 claudat] -deat W 107 phantasmatum] -mata FW 1 s, -ma a E H J somniatores] seminatores о Vх T, sommantes a EFW H s 1 108 errorum] g, erronei celt. et] от. F 100 fidèles] от. G 110 illi1] audiant add. К (et sic infra) 110/111 ut puniantur] ut non p. 1, ne p. о 112 bene] от. W complacuit] complacui ABDa Q o L ce/g U b s, placui P 114/115 quid ... murmuras ? intra] qui ... murmuras, intra XAC1 EyO LPSTefg UVZd b 114 foris (-ras EF . N) stas] im. W y К s с 115 hue in] hanc efg et aperi] G J, a. celt. 110 tui] FW К, от. cet!. disce] similem ABCa agitis] ABCa G LNe/g UYZ, facitis 1, agetis cell. 117 fugietis] -gitis F K, -getis G Z abscondetis] -ditis F KZ 110 absconderitis] -datis K, -ditis U*b extraham] abstraham 8 J2 LNP VY 120 intrate, consi lium] intrate in с. ÍC audite (attendite ef)] a. dominum meum К 121 quo niam] quia J 122 filio dei] от. FW 123 in periculo positi estis] FW G, in periculo estis cett. (qui post fudistis trans/.) Quid] Q. ergo Mi. nunc] non ABC W G 1 KlLl habetis] debetis Ud b 124 credentes] conuertentes siue credentes ABCa baptizemini et] от. 8 125 et] от. F factus] -tum / К UYd ce/ 120 medicamentum] in m. С phrenetici (fren-)] -eis W 127 quoniam] quam 1 s suauis] dulcis atque s. К quamdiu] quid Z, quid tu g, qui e/, quid quod diu b

298

ADV. QVINQVE HAERESES, VII, 31-36

Phantasma somniaris ? Euigila, et uide. Nubila tonant. Et quid tonant ? Hie est filius meus dilectas. Vide in terra homi130 nem uerum, audi de cáelo deum uerum ; uide in terra homi nis filium, audi de cáelo dei esse filium. 32. Vtrumque uerum esse cognosce, id est deum et hominem, filium dei et filium hominis unum eundemque esse hominem et deum. Agnosce hominem, et placabis deum. Caue ne offendas in petram, et 135 mortis patiaris ruinam : quia quod tu somniaris, uanitas est ; quod deus tonat, ueritas est. 33. Audi tu, Sabelliane, audi de cáelo patrem, uide in terra filium, et noli dicere : Idem est pater qui filius. Audi et tu, Arriane, et in pâtre et in filio noli errare, sed sequere unitatem et uide diuinitatem. 34. Domine, 140 audiuimus quid dicis de filio tuo : Hic est filius meus dilectus in quo mihi bene complacuit. Et quid aliud ? Ipsum audite. Deo gratias. Intonuit praeceptum dei et remotum est consilium Petri. 35. Gratias tibi, deus aeterna ueritas ; gratias tibi, pater omnipotens, qui et filium tuum ostendisti, et mihi PL 145 doctorem dedisti. 36. Recédât Sabellianus, recédât Arrianus, 1115 recédant ceterae pestes, recédât omnis iniqua doctrina. Doceat deus, et non iniquus Arrius ; doceat dei filius, et non aduersarii filius. Die, domine meus Iesu, doce, discam quid 12» Matth. 3, 17 et 17, 5 ; II Petr. i, 17. Cf Luc. 9, 35.

140/141 ibid.

188 phantasma (fant-)] -mata I К N Z somniaris] -ias К Ub d a1, -aueris C, -iabis Mi. Euigila] Vigila FW uide] uides t nubila] nubicula 1 NSe/, nubecula о LPTcg 128 et 129 tonant] tonat ф 128/129 Et quid] ABCa, Quid celt. 130/131 uide in terra ... filium] от. ß {corr. О) 131 Vtrumque] V. deum С 132 hominem et deum] inu. J Lc 134 placabis] placebis С F deum] deo С F G petram] -tra Aa FMW I К LNe/g b, lapidem Z et] ne W, et ... ne {post mortis) Z g 135 quia quod] quicquid U b somniaris] -nias a1 U est] et A 130 quod] quia quod К ueritas] uirtus ABCa 137 est] от. Aba G W 1 Ne/ Ud b 138 pater] -trem 1 filius] f. est ABCa in*] от. F U ef 130 sed ... diuinitatem] sequere t К L, qui cum domine sequenti coniungunt 140 audiuimus] FMW s Ne/g, audimus c, audiamus cett. est] e. inquis G YZ, e. inquit ABCa t Ud b ce/ meus dilectus] inter bate uerba Vide in terra hominis filium, audi de cáelo dei esse filium (cf 1. 130/131) inserunt ß 1 Mi. 141 mihi] от. L.NP bene] от. С complacuit] -cui АВа Q KÖ4.Pce/g U1 b aliud] t, от. cett. Ipsum] itérât с 141/143 Deo ... Pe tri] от. t 142 Intonuit] I. dominus b 143 Gratias1 ... ueritas] от. Q deus] domine d. X aeterna, с у и b s, от. etil. ueritas] S, uerus R, uirtus ^{praeter R), от. A. Hic in ф uerba de Trimtale interpólala : Gratias tibi (g. t. от. L) uera et una trinitas, una et trina (et una trina Ï) ueritas (u. et t. u. от. o), trina et uera (uera 1, una NPSTce/g) imitas. 144 pater (от. M) omnipotens] e t, deus pater cett. qui] quia с et1] от. К d filium] consilium d 14S doctorem] ducem ß R, lucem Q, ductorem / 140 pestes] potestates E1 omnis] от. FM iniqua] iniquitas atque ABCa 147 et1] ВС G К UYZd e/, от. cell. ini quus] FMW, от. cett. Arrius] Arrianus W G Nce/g Y doceat] d. nos K, Ate* dei] от. АВа et*] АВа G К, от. cett. 148 aduersarii filius] FMW Ll, filii (-lio t dei filii K) aduersarius cell. doce (d. me 1) discam (ut d. UVYZ b, et d. I Tim. i, 17.

31 et'] codd., от. edd. M motu congruo, natu] H, motus congruos, flatus cell. 54 dirigens] diligens D Bl ; hie cum H non inlerpunxi grcssus| от. L por tum] -tus T A desideratum] -tos D В ТА «О sim] sum H 01 qui] quid PAH 62 limum meum ... formatum] limus meus ... formatus у Вг T A H 62/63 quod non sum] ß, non sicut a H 63 animatum] -tus y Вг T A 67 similatus] similis factus РАН III, 1 Nobis] a ß, Nos H edd. 1/2 credere] in deum с. H 4 terram] -a /' 6 quae] L H, quca D,, quia cell. ipse] per se H 7 Immortales] H edd., immortalis (cum praeced. coniunclimi) cell. а] от. С H et'] от. H » his] L D В T M H (cf I Tim. 6, 16 apud Symb. Ill, 2 ; Acta Scillilan. 6), hic cell. 10 Martern, Iunonem] от. Р tl numina] В M H, nomina cell. bona] -norum L nomina] numina OH 12 qui] qua В 14 Deum] Deo L

338

DE SYMBOLO II, in, 5 - iv, 3

m inquit, inuisibili, incorruptibili, soli Deo honor et gloria. Non uidetur Deus noster oculis carnis, sed uidetur oculis cordis ; non uidetur ad tempus, sed uidetur in aeternum. 6. Sed dicit paganus : Ostende mihi quem colis. Respondeo : Ego quidem habeo etiam modo quem tibi ostendam, sed tu non habes 20 oculos unde uideas. 7. Beati enim, ait Saluator noster, mundo corde ; quoniam ipsi Deum uidebunt. Cor immundum et tenebris peccatorum obuolutum, Deum quaerit uidere ? 8. Lux lucet in tenebris, sed tenebrae eam non comprehendunt. Numquid quia caecus non uidet, ideo lux non lucet ? 9. Si nosses, o infi25 delis, dicere Deo uero : Illumina oculos meos, uideres nobiscum nunc per speculum in aenigmate, ut posses uidere facie ad faciem. 10. Si ex operibus intelligeres artificem, ex creatura coniceres Creatorem. Si expauesceres in te, quia non totum capis te, agnosceres Deum qui fecit te. 11. Non enim uides 30 animam tuam, cum omnia uideat anima tua per carnem tuam. Aut si uides animam tuam, die mihi qualis uel quanta sit : 12. utrum quadra, an rotunda ; utrum lenis, an áspera ; utrum calida, an frigida ; utrum alicuius coloris, an omni colore carens. Video, deficis ostendere animam tuam qualis sit ; non 35 potes. 13. Ecce immortalis est anima tua, et uiuificat mortalem carnem tuam. Immortalem dico animam tuam ad utrumque. Si credit, immortalis est ad uitam : si non credit, immor talis est ad poenam. 14. Credimus ergo Deum immortalem et inuisibilem ; non ilium quern uos infideles deum fingitis, simul 40 et adulterantem et tonantem : sed Deum uerum, totius mundi fabricatorem atque rectorem. IV. 1. Filium eius Iesum Christum olim promissum per prophetas tenemus ; quod iam impletum esse cognoscimus ; sed ideo etiam hoc credere iubemur, quia quando factum est, praesentes non fuimus. 2. Aderant tunc Iudaei, ex quorum 5 gente ipse Saluator apostólos elegit, per quos ad nos fides ista peruenit. In ipsa autem gente in qua et ex qua nasci dignatus est, longe antea Esaias propheta praedixerat : 3. Ecce uirgo in utero accipiet et pariet Filium, et uocabitis nomen eius Emma20/21 Matth. 5, 8. 22/23 Io. I, 5. 40/41 cf Eccle. 11,5; Esther 15, 5.

25 Ps. 12, 4.

29/27 cf I Cor. 13, 12.

IV, 7/0 Is. 7, 14. Cf. Matth. 1, 23 ; Luc. 1,31.

10 nostcr] от. F2 22 peccatorum] post obuolutum pon. H obuolutum] ob uoluptatum P 2:1 comprehendunt] -derunt P О H edd. (ex Scríplurae loco) 24 nosses] nosceres O 20 posses] pessis D В M edd. 33 calida an frigida] f. uel с. А 34/33 deficis ostendere ... ; non potes] secundum DB T M sic distinxi ; deficis ; ostenderc ... non potes edd. 35 uiuificat] post tuam pon. H IV, 1 Filium] a H, Et F. ß edd. 2 tenemus] secundum G cum proceed, coniunxi 3 iubemur] -mus G 7 antea] ante P propheta] om. P H 8 accipiet] concipict H uocabitis] -abit H, -abis M A

DE SYMBOLO II, iv, 3-16

339

nuhel, quod interpretatur, Nobiscum Deus. 4. Et alio in loco : PL 10 Exiet uirga de radice Iesse, et flos de radiée eius ascendet : uir- 655 ga significans uirginem Mariam, et flore uirgae filium uirginis Dominum Iesum Christum. 5. Iudaei antequam ista fiè rent, legebant, et non intelligebant : coeperunt impleri quae promissa sunt, et non gaudebant, sed potius inuidebant. 6. 15 Nascitur Christus ex uirgine sicut flos ex uirga, sine ullo composito semine. Nascitur infans paruus, rex magnus. 7. Procedunt certa indicia, et signa magni regis : pastoribus nuntiant angelí, per stellam uelut per nouam linguam clamant caeli. 8. Adducuntur de longinquo Magi ; ueniunt, ut adorent adhuc 20 in praesepi iacentem, sed iam in caelo et in terra regnantem. 9. Annuntiantibus Magis regem natum, turbatur Herodes, et ne regnum perdat uult eum occidere, in quem si crederet, et hic securus, et in illa uita sine fine regnaret. 10. Herodes a Iudaeis ubi Christus nascatur inquirit. Quaerunt simul, non 25 sicut Magi adorandum, sed inuentum necandum. 11. Quid times, Herodes, quia audis regem natum ? Non uenit ille ut te excludat, sed ut diabolum uincat. Sed tu haec non intelligens turbaris et saeuis ; et ut perdas unum quem quaeris, per tot infantum mortes magnus efficeris crudelis. 12. Non te ulla 30 pietas plangentium matrum, aut lugentium patrum fuñera м 57i filiorum, non mugitus et gemitus reuocat infantum. 13. Ñecas paruulos corpore, quia te necat timor in corde ; et putas si hoc quod cupis impleueris, diu te posse uiuere, cum ipsam uitam quaeras occidere. 14. Ille autem fons gratiae, paruus et mag35 nus, qui in praesepi iacet, thronum tuum terret : agit per te nesciente te causas suas, et a captiuitute diaboli libérât ani mas. 15. Suscipit filios inimicorum in numerum adoptatorum. Moriuntur paruuli pro Christo nescientes, parentes plangunt martyres morientes : ille nondum loquentes idóneos suos 40 efficit testes. 16. Ecce quomodo régnât, qui sic regnare uenerat. Ecce iam libérât liberator, et salutem praestat saluator. Sed tu, Herodes, nesciens haec, turbaris et saeuis ; et dum

lOIs. il, 1. Cf Act. 13, 23.

17/18 cf Luc. 2, 8/14.

19/34cfMatth. 2, 1/18.

• in] от. L 10/11 uirga] -gam G P T О A edd. 11 flore] LFM, flos H, florem celt. 12 Dominum] D. nostrum H 18 paruus] paruulus L T A Ï0 praesepi] -pe H 21 turbatur] -babatur F, D, В Г 23/24 a Iudaeis] post nascatur pon. P 24 Quaerunt] -rit Bt H simul] от. H 25 adorandum] ad adorandum P 29 infantum] -tium Г (et sic infra) magnus] magnas P, magus B, magis Dt Non te] Nonne P ulla] illa TA 35 praesepi] -pe В TM A H 38 nesciente te] nescientem D F edd. 38/37 libérât animas] ¡nu. P ß H 37 Suscipit] a H, -cepit ß edd. filios inimicorum] inimicos P 38 nescientes] cum parentes coniunx. codd. parentes] от. P 40 régnât] regat В 42 haec] hoc F D edd.

340

45

50

55

60

65

70

75

DE SYMB0L0 II, IV, 16-27

contra paruulum saeuis, iam illi obsequium praebes, et nescis. 17. Ille enim rex magnus qui ad hoc uenit, ut per te et per alios suos hinc congreget, tu illi prior ad regnum caelorum tot millia candidatorum infantum innumerabilem praemittis exercitum. 18. Hanc turbam Apocalypsis illa beati Iohannis apostoli demonstrat, dicens : Vidi turbam multam, quant dinumerare nemo poterat, ex omni tribu, stantes in conspectu Dei ; et induti erant alba ueste, et palmae fuerunt in manibus eorum. 19. О magnum donum gratiae ! Quibus eorum meritis praestitum est ut sic uincerent infantes ? Necdum loquuntur, et Christum confttentur. 20. Necdum motibus membrorum ualent suscipere pugnam, et iam uictoriae efferunt palmam. Quomodo régnas, Herodes, qui sic uinceris ? Paruus ille non te armatorum uirorum fortium superauit manu, sed innumerabili uicit turba morientium paruulorum. 21. Vis nosse quid infantibus quos trucidasti, praestiteris ? Ideo accelerasti ad eorum uitam, ne cum suis parentibus occiderent ueram Vitam : hoc illo per te agente, qui nouit bene uti etiam malis tuis. 22. Illorum animas liberauit a parentum internecionis suae societate, et te solum inanem reliquit in scelere. Egit et agit gratia causas suas, et per inimicos suos, et per ipsos, et in ipsis : nam et ipsi qui moriebantur, natura filii irae erant, sicut et ceteri ; 23. sed quid eis praestitit gratia, nisi ut erueret eos de potestate tenebrarum ? Praestitit eis Christus ut pro Christo morerentur, praestitit ut suo sanguine ab originali peccato diluerentur. 24. Nati sunt ad mortem, sed continuo eos mors reddidit uitae. Iisdem gradibus, dilectissimi, quibus perierat humana natura, a Domino Iesu Christo reparata est. 25. Adam superbus, humilis Christus : per feminam mors, per feminam uita ; per Euam interitus, per Mariam salus. Illa PL corrupta secuta est seductorem ; haec integra peperit Salua- 656 torem. 26. Illa poculum a serpente propinatum libenter accepit, et uiro tradidit, ex quo simul mererentur occidi : haec gra tia caelesti desuper infusa uitam protulit, per quam caro mortua posset resuscitari. 27. Quis est qui haec operatus est,

48/41 Apoc. 7, 9.

64 cf Eph. 2, 5.

ел/ев cf Col. i, 13.

44 enim] autem F qui] от. H 46 infantum] -tium ВТО A 48 apostoli] от. G demonstrat] -trabat F H edd. multam] magnam H 49 omni tribu] omnibus tribubus о (omnibus gentibus et tribubus et populis et Unguis G,) in conspectu] ante thronum G, 40 fuerunt («да. L F G[ O)] erant Gt P D, H, fuerant В M 42 infantes] cum sequentibus сотнях. G 44 iam (etiam 8) uictoriae (-iam G)] ñur. D edd. efferunt] off- a M О H 60 per te agente] peragente a 61 parentum] -tibus H internecionis] internitionis TOA 66 eos] от. P 68 diluerentur] delu- F, G, ablu- A 69 Iisdem] Isdem LP В M, 1 Iisdem T O A H 76 infusa] induta Lt 77 posset] Dt O, possit cell. operatus est] operatur P

DE SYMBOLO II, iv, 27 - v, 9

341

nisi uirginis filius et uirginis sponsus ? qui attulit matri fecunditatem, sed non abstulit integritatem. Quod contulit matri 80 suae, hoc donauit et sponsae suae. 28. Denique sancta Ecclesia quae illi integro integra coniuncta est, cotidie park membra eius, et uirgo est. V. 1. Crucifixum sub Pontio Pilato, et sepultum, et hoc credimus, et ita credimus, ut inde gloriemur. Mihi enim, ait doctor gentium, apostolus Paulus, absit gloriari, nisi in cruce Domini nostri Iesu Christi, per quem mihi mundus crucifixus est, 5 et ego mundo, 2. Et nos in hoc gloriemur, in hunc speremus, illi adhaereamus. Simul enim uetus homo noster cum illo crucifixus est cruci. Nisi enim crucifigeretur ille, mundus non redimeretur. 3. Poena illa salus est nostra. Quod Iudaeus et Gentilis detestatur, Christianus inde saluatur. Sed quare Iudaeus 10 detestatur ? Quia, sicut apostolus dicit, illorum delicto salus gentibus. 4. Quod delictum commiserunt Iudaei ? Christum tenuerunt, uinctum Pilato tradiderunt, clamauerunt : Crucifige, crucifige. Quare ? quam ob causam ? Quoniam suscitauit mortuum. 5. Audit Pilatus, inuenit innocentem, uidet popu15 lum saeuientem, excusat et dicit : Ego in isto non inuenio cau sam ; accipite eum uos, et crucifigite. 6. Quando dicebat Pilatus. Ego in isto non inuenio causam, accipite eum uos ; quid aliud dicebat, quam hoc : Ad iudicem quasi cum reo uenistis, sed innocentem legibus tradidistis, in quem nullum crimen pro20 bare ualuistis. 7. Non ero iustus, si secundum desiderium uestrum innocentem occidero ; ero ab hoc facto a uestra seditione alienus, si uobis eum tradidero. Accipite eum, inquit, mos, et secundum legem uestram crucifigite. 8. Et illi : Nos scimus, in- м 572 quiunt, quia reus est mortis. Quid seit caecus corde, non cor25 pore ? Clamât quod nescit, et ut impleat quod saeuit, dicit se scire quod nescit. 9. Iterum Pilatus audit Iesum ; et responsis eius in metum missus, consilium inuenit quomodo eum dimitteret. Egressus ad Iudaeos dixit : Est consuetudo ut dimittam uobis unum in pascha ; uultis ergo dimittam uobis regem Iu-

V, 2/5 Gal. 6, 14. Í/J Rom. 6, 6. 10/11 Rom. il, n. 12/13 Io. 19, 6. Cf Marc. 15, i} ; Luc. 25, 21. 15/16 ct 17 Io. 19, 6. Cf Luc. 25, 14 et 22 ; lo. 18, 38 et 19, 4. 22/Í3 lo. 18, 31. 23/24 lo. 19, 7. 28/30 lo. 18, 39. Cf Matth. 27, ij ; Marc. 15, 6; Luc. 23, 17.

78 uirginis] H, uirginum celt.

81 integro] ex i. о О

V, 1/2 sepultum ... credimus] secundum В non dislinxi 2 gloriemur] -rietur L enim] autem P A в adhaereamus] ß, haer- a H edd. 9/10 Sed ... de testatur] от. H 10 dicit] ait P delicto] delictum H salus] s. est у О edd. 12 clamauerunt] -que add. P 15/10 causam] post isto pon. В T M О H 17 causam] post isto pon. а О A H 21 facto] f. et H 22 cum' (ода. а В Г А) inquit] ¡пи. M О H 23 crucifigite] iudicate H (sec. Vu/g.) 24 seit] sit P corde] in с G P 27 metum] -tu В M О 28 Egressus] Et e. H

342

DE SYMBOLO II, v, 9 - vi, 2

jo daeorum ? 10. Clamauerunt et dixerunt : A7oli ipsum dimittere, sed Barabban. Fuit autem Barabbas, ut euangelista narrât, insignis latro. 11. О caecitas Iudaeorum ! o furia phreneticorum ! Noli ipsum dimittere, sed Barabban : quid fuit aliud dicere quam : Occidatur Christus saluator, quia suscitauit 55 mortuum ; dimittatur latro, ut iterum perpetret homicidium ? 12. Sed clámate: quid clamatis nescientes ? Occidatur a uobis Christus, et redimantur gentes. 13. Medicus autem ille animarum, qui uos uidebat phrenesi laborare, somnum salutis ingerebat : et ideo etiam ipse pro uobis dormiré uolebat. 14. 40 Tanquam diceret : Medicus sum, infirmi estis ; infirmitas uestra magna refugit somnum salutis. Ecce dormio ego propter uos ; ut me uiso, dormiré delectet et uos, et a poenali morte liberem uos. 15. Sed illis et de illis hoc dicebat, quos credituros in se postmodum nouerat : et pro quibus pendens 45 Patrem rogabat, dicens : Pater, ignosce illis, quia nesciunt quid faciunt. 16. ínter eos erat et ille phreneticus, prius Saulus, postea Paulus ; prius superbus, postea humilis : et ipse phre nesi laborabat, somnum salutis repudiabat. 17. Sed quid ei fecit medicus ? Prostrauit saeuientem, erexit credentem ; 50 prostrauit persecutorem, erexit praedicatorem. Prostratus ad terram dormiuit phreneticus : surrexit, et factus est medicus. 18. Coepit in aliis curare morbum quo ipse laborabat, et effectus discipulus caelestis archiatri, antidotum confectum ex sanguine medici prior ipse bibit, et bibendum amatoribus 55 propinauit. 19. Hoc antidotum ex sanguine crucifixi confec tum, etiam ipsi reges terrae biberunt : et qui erant Ecclesiae PL persecutores, eius facti sunt defensores. 657 VI. 1. Sepulturam uero huius crucifixi sanctum indicat euangelium : quod susceptus sit a Ioseph, obuolutusque linteaminibus, cum aromatibus positus sit in monumento nouo. 2. Homo enim nouus sine ulla corruptione ex uirgine pro5 creatus, in monumento nouo positus est, in quo nondum positus erat mortuus ut sanctitas uirginalis uteri in omnibus ornaretur ex conuenientia inuiolabilis sepulcri.

30/31 Io. i8, 40. 31/32 cf Matth. 27, 16 ; Marc. 15, 7 ; Luc. 25, 19. 18, 40. 45/46 Luc. 23, 34.

33 Io.

VI, l/3cfIo. 19, 38/41.

31 Barabban] -am В edd. 34 quia] qui A 36 clamatis] clametis Г 3D uobis] codd., nobis Mi. 41 ego] от. H 42 et1] от. G Р 45 quia nesciunt] non enim sciunt P 46 et] от. H 46/47 prius ... humilis] от. H 51 dor miuit] -miit D, -mit В 53 archiatri (id est summi medici add. T A)] architecti P, architheatri D, antidotum] codd., antidotum bibit edd. {qui post medici distinx.) 55 crucifixi] Christi A H VI, 1 Sepulturam] -ra F

6 erat] quisquam e. H

7 inuiolabilis] -li D

DE SYMBOLO II, vi, 3-12

343

3. Tertia die a mortuis resurrexit. Quamuis multi sancti multa hinc senserint atque dixerint. Nam quidam uolentes 10 tres dies et tres noctes exprimere, a nocte praecedente sextae feriae et ipsa sexta feria concluserunt unum diem, et noctem sabbati et sabbatum, et noctem dominici diei et ipsum diem resurrectionis. 4. Alii autem ab ipsa sexta feria et nocte quae medio die facta est, uoluerunt tres dies et tres noctes usque 15 in diem dominicum exponere, propter illam sententiam Domi ni in euangelio positam : 5. Sicut enim lonas fuit in uentre ceti tribus diebus et tribus noctibus, ita oportet esse Filium hominis in corde terrae tribus diebus et tribus noctibus. 6. Sed nos neutram eorum uacuantes sententiam, melius tarnen, si placet, in 20 his spiritalem requiramus intellectum, quomodo Filius homi nis fuerit in corde terrae tribus diebus et tribus noctibus : 7. tres dies tria témpora saeculi ponentes, ante Legem, sub Lege, sub Gratia : et tres noctes tres mortes, id est tres mortuos quos suscitauit Dominus praesens in carne, filiam archisynagogi in 25 domo, filium uiduae foris portam, et Lazarum quatriduanum de sepulcro. 8. Vnde enim mors, nisi per peccatum ? et quid sunt peccata nisi magnae tenebrae quae faciunt grauem noctem ? 9. Ita ergo sibi conueniunt, ut unus dies sit ante Legem, quando peccatum latebat, et huic accedit nox ilia, 30 quod puella mortua in domo iacebat, tanquam peccatum intra conscientiam latebat. 10. Secundus dies sit sub Lege, quando dictum est homini, Non concupisces : et peccatum processif ad publicum ; et huic accedit nox ilia, quod filius uiduae foris portam, tanquam peccatum animae quod intus latebat, pro55 cessit ad publicum. 11. Tertius dies sit sub Gratia, quando iam plus peccat anima, quia seit uoluntatem Domini sui, et facit digna plagis et sub tanta plenitudine gratiae, mérito peccatorum iam putet : 12. et huic accedit nox ilia mortis Lazari in sepulcro iacentis, tanquam animae peccatis obrutae et feten40 tis. In his tribus diebus et noctibus fuit Christus in corde ter rae ; hoc est, iacuit fides Christi in cordibus eorum qui habi-

16/18 Matth. 12,40. 34/35cfMatth. 9, 18/25. 3Í cf Luc. 7, 12/15. cf Io. 11, 14/44. 3* Ex. 20, 17. 36/37 cf Luc. 12, 48.

»/*•

8 a mortuis] post resurrexit pon. A 10 noctes] bit usque in diem dominicum add. edd., quae uerba in codd. desuní. 11 ipsa sexta feria ... unum] codd., -sam -tarn -am ... in unum edd. 11 et 13 noctem] Г, edd., nox celt. 12 sabbatum] sabbata D, В M, sabbato Dlt ipsum sabbatum A 13 nocte] -tern L. G P T О 14 medio] -ia A H edd. die] от. H 17 esse] post hominis pon. P 16 uacuantes] eua- H 30/31 hominis fuerit] inu. H 34 Dominus] D. lesus H 35 foris] extra A quatriduanum] quad ri- A edd. 30 accedit] accidit D B, antecedit H (et sic infra § 10) 30 quod] quando D 36 anima] -mae F 37 sub tanta plenitudine] subplantat plenitudinem D В M mérito] -que add. D, 38 putet] pudet B, accedit] accidit D 41 eorum] iliorum О

344

DE SYMBOLO II, vi, 12 - vu, 4

tant in terra. 13. Habent ergo animae in his diebus et noctibus n 573 et praecepta legis et uoces poenitentiae, ut resurgere possint cum Christo. 14. Ad diem et noctem latentis peccati, lex illa 45 est generalis : Quod tibi fieri non «is, alii ne feceris. Et uox poenitentiae eius est : Delicta iuuentutis et ignorantiae meae ne mentor fueris : 15. Ad sequentem diem manifestati peccati, lex ilia est : Non concupisces. Et uox poenitentiae eius est : Tibi solipeccaui, et malum coram te feci : Í6. Ad tertium diem et jo noctem iam sepultae animae consuetudine peccati, lex ilia est : Ecce sanus /actus es, iam noli peccare. Et uox poenitentiae eius est : Domine, libera animam meam de morte ; et, Eduxisti ab inferís animam meam. 17. Per tria ista témpora ueluti per tres dies resurgunt animae cum Christo, quibus dicitur per 55 prophetam : Resurgent mortui, et excitabuntur qui in топиmentis sunt, et exultabunt omnes qui sunt super terram ; 18. et quibus per apostolum dicitur : Surge qui dormis et exsurge a mortuis, et illuminabit te Christus. Et iam resurgentibus, hoc PL est a peccatis liberatis dicit : Si resurrexistis cum Christo, quae 658 60 sursum sunt quaerite, ubi Christus est ad dexteram Dei sedens : quia Dominus Iesus resurgens a mortuis, assumptus est in cáelos et sedet ad dexteram Dei Patris. VII. 1. Quis est qui sedet ad dexteram Patris ? Homo Christus. Nam qua Deus, semper cum Patre et ex Patre ; et quando ad nos processit, a Patre non recessit. Hoc est enim esse Deum, ubique esse totum. 2. Totus ergo Filius apud Pa5 trem, totus in caelo, totus in terra, totus in utero uirginis, totus in cruce, totus in inferno, totus in paradiso quo latronem introduxit. 3. Non per diuersa témpora uel loca dicimus ubi que esse totum, ut modo ibi totus sit, et alio tempore alibi totus : sed ut semper ubique sit totus. i. Si enim Deus hoc 10 praestitit huic luci quae uidetur nostris aspectibus, ut simul tota ubique sit — ñeque enim quando hie est, in Oriente uel in alus partibus terrarum non est, sed ubique tota est, et omnibus tota est, et omnium oculos satiat, et ipsa integra 45 Tob. 4, 16. CfMatth. 7, 12 ; Luc. 6, 51. 46/47 Ps. 24, 7. 48 Ex. 20, 17. 49 Pe. jo, 6. «110.5,14. 58 Ps. 114, 4. 82/53 Ps. 29, 4. 55/56 Is. 26,19. 57/58 Eph. 5, 14. 59/66 Col. 3, 1. 61/62 cf Marc. 16, 19. VII, 6/7 cf Luc. 23,42/43.

46 eius] cuius L iuuentutis] meae add. H 47 memor fueris] memineris H peccati] -ta F 48 illa] от. A 49/56 diem ... peccati] от. F 55 Re surgent] -gunt G, D В M et] от. P 59 resurrexistis] surrexistis tdd., consurrexistis G, {ex Vu/g.) 61 Iesus] I. Christus F 62 et] от. G В P M О sedet ad dexteram dei (dei от. G D В T M A) patris] in dextera dei sedens H VII, 2 qua] scrips!, in qua D¡, in quam L G £ M, in quantum P D, T О A H tdd., от. F 3 recessit] discessit Hl 4 esse] от. L. 6 quo] qui P 12/13 et omnibus (et in omnibus GXD О A edd.) tota est] от. H

DE SYMBOLO II, vu, 4 - ix, 2

345

perseuerat, — si hoc potest creatura, quanto amplius ipse 15 Creator ? 5. Sed hoc quod Filius dicitur sedere ad dexteram Patris, demonstratur quod ipse homo quem suscepit Christus, potestatem acceperit iudicantis. VIII. 1. Inde enim uenturus est iudicare uiuos et mortuos. Aduentum eius liber indicat Actuum Apostolorum. Postea enim quam a mortuis resurrexit, conuersatus est cum discipulis suis quadraginta diebus et quadraginta noctibus, intrans 5 et exiens, manducans et bibens, non quod haberet infirmitatem, sed ut doceret ueritatem. 2. Quadragesimo die, ipsis uidentibus et quodam modo in caelum ocuïis deducentibus, astiterunt illis duo uiri in ueste alba, qui dixerunt eis : Viri Galilaei quid statis intuentes in caelum ? Iste Iesus qui assump10 tus est in caelum a uobis, sic ueniet quemadmodum uidistis eum euntem in caelum. 3. Veniet ergo, fratres mei, ueniet : ille qui prius uenit occultus, ueniet in potestate manifestus ; ille qui iudicatus est, ueniet iudicaturus ; ille qui stetit ante hominem, iudicaturus est omnem hominem. 4. Deus manifestus m ueniet. Quid est, Deus manifestus ueniet ? Non sicut prius, homo humilis ; sed sicut Deus homo, maiestate sublimis. 5. Et iudicabit. Quomodo iudicabit ? Non enim ut iudex terrenus quaesiturus est testes ut te conuincat, aut ueritatem per tor menta requisiturus ut confessum puniat : cum iudex sedeat 20 ipsa iustitia, et testis sibi sit ipsa mala conscientia. 6. Ule iudex, dilectissimi, nee gratia praeuenitur, nee misericordia iam flectitur : nee pecunia corrumpitur, nee satisfactione mitigatur. Hie, hie, dum tempus est, quidquid potest anima agat pro se, ubi locus est misericordiae : 7. nam ibi quid pro se 25 agat non habebit quia iustitiae solius locus erit. Hie agat anima poenitentiam, ut ille possit mutare sententiam : hie det panem, ut aeeipiat postmodum salutem ; hie faciat misericordiam, ut ibi inueniat indulgentiam. IX. 1. Credimus in Spiritum sanctum. Spiritum sanctum Deum dieimus, nee tarnen dieimus Patrem et Filium et Spiri tum sanctum tres déos, sed unum ; quia una est aeternitas, una maiestas, una potestas. 2. Pater non est Filius, sed Pater 5 est Filii ; Filius non est Pater, sed Filius est Patris ; Spiritus sanctus nee Pater est, nee Filius, sed Spiritus est Patris et Vin, 1 cf II Tim. 4, 1. 1/8 cf Act. i, 3/10. Ps. 49, 3. 1« 17 cf Ps. 49, 3/6 ; 95, 13 ; 97, 9-

8/11 Act. 1,11.

14/1«

17 acccpcrit] -erat P VIII, J conuersatus est] от. H H eis] от. H » intuentes] aspicientes /' H¡ 1 1 mei] carissimi H 1» confessum] -os H 23 Hic] non iterant G, P В 26 anima poenitentiam] ¡nu. P possit] от. H IX, 1 Spiritum sanctum1] -tu -to a

5 est1] от. D ВТ M A

346

DE SYMBOLO II, ix, 2 - x, i

Filii : tres personae, sed unus Deus. 3. Quomodo, inquis, tres nominas, et unura dicis ? Ostende hoc aut ratione, aut aliqua similitudine, per quam intelligi possit quidnam illud sit. Quae 10 ratio, aut quae similitudo illi rei inuisibili comparari potest ? f» 574 4.Det tamen ueniam eius maiestas, quia aliquam similitudinem quae occurrit ex eius creatura ponit nostra infirmitas, per quam intelligere possit uestra caritas. Nisi enim ille permitteret, quis nostrum de eius diuinitate loqui auderet ? 5. Non 1 5 uacat quod cum omnis creatura subiecta sit Creatori, in nulla PL tamen alia specie uoluit apparere Deus noster quam in igné. 659 Nam et sancto Moysi in rubo in flamma apparuit, et filiis Israhel ducatum in columna ignis praebuit, et super discipulos congregatos donum Spiritus sancti in linguis igneis effudit. 20 6. Habet enim hoc elementum magnum sacramentum, per quod exerceat quaerentis ingenium. Ecce in igné quaedam tria conspicimus : ignis, splendor et calor : et cum sint tria, unum lumen est. 7. Simul exurgunt, simulque consistunt : nee ignis praecedit splendorem, nee splendor calorem. Et haec 2j nec confuse unum sunt, пес disiuncte tria ; sed cum unum sint, tria sunt. 8. Simul operantur, et cum inseparabiliter operentur, aliud igni tribuitur, aliud splendori, aliud calori. 9. Nam cum ad ignem refers ustionem, ibi operatur et splendor et ca lor : et cum ad splendorem refers illuminationem, simul operajo tur et ignis et calor : et cum ad calorem refers calefactionem, simul operatur ignis et calor et splendor. 10. Ita cum dicitur quod Deus fecerit mundum, intelligitur Pater cum Filio, et per Filium, et cum Spiritu sancto. Et cum dicimus Filium pro nobis passum, intelligimus passionem Filii operatum fuisse et 35 Patrem et Filium et Spiritum sanctum. 11. Et cum remissio peccatorum tribuitur Spiritui sancto, intelligimus totam Trinitatem etiam hoc donum inseparabiliter operari. 12. Haec propter haereticos Arríanos uel alios qui aliter de Deo sentiunt quam dignum est, dicta sunt uestrae caritati. Ceterum illud 40 quod est, ineffabile est, incomprehensibile est, nec uerbis angelicis explicari potest, quanto magis humanis ? X. 1. Remissionem peccatorum. Omnia prorsus delicta IX, 17 cf Ex. 3,2.

17/18 cf Ex. 13,21.

18/1» cf Act. 2, 3.

7 unus] u. est A inquis] -it PH 10 rei] regi ß О inuisibili] от. Л 11 ueniam] -nia L It cum] H, от. celt. creatura] natura G, 22 ignis] D, ignem M edd., lumen T A, lumen ignis а В О H splendor ... calor] L G D B, H, -dorem ... -lorem cett. 24 ignis] lumen TA 26 nec1] non D О H edd. 26 tria sunt] tria (cum sequenlïbus cnniunctum) H 26/27 operentur] operantur P DB MO A edd. 31 ignis] et i. Г A Ita] Itaque ß 34 intelligimus] et i. L operatum] -tam D В О 37 inseparabiliter] inseperabiliter Ai H do num] Him usque ad sequentis tractatus capii. IV défait A 40 ineffabile est (est от. О H), incomprehensibile est (от. F)] ineffabile et incomprehensibile edd.

DE SYMBOLO II, x, i - xi, 9

5

5

10

15

20

25

30

347

delet sanctum baptisma, et originalia et propria : dicta, facta, cogitata, cognita, incognita, omnia dimittuntur. 2. Innouat hominem, qui fecit hominem ; donat delicta, qui non quaerit mérita : praeuenit gratia etiam ipsam infantiam, ut sint liberi per Christum liberati, qui in Adam a diabolo tenebantur ante captiui. XI. 1. Carnis resurrectionem. Omnis spes fidei nostrae haec est, quoniam resuscitabimur. Omnes quidem resurgemus, ait apostolus, sed non omnes immutabimur. 2. Resurgent boni, resurgent mali : sed boni, ut sempiterna beatitudine fruantur ; mali, ut perpetuo igné puniantur. Ibi discernetur fidelis ab infideli, ut accipiat fides praemium et perfidia supplicii obtineat locum. 3. Nec sibi frustra blandiantur increduli, qui audiunt in psalmo : Non resurgunt impii in indicio. In indicio dictum est : id est, non ut iudicentur resurgent, quia per infidelitatem olim iam damnati sunt, secundum illam sententiam dominicam : Qui non credit, iam iudicatus est. 4. Apostolus autem ut tolleret de cordibus infidelium omnem dubitationem, seminantis proposuit similitudinem, et ait : Stulte, tu quod seminas non uiuificatur, nisi moriatur. 5. Quid autem fiat in semine, puto neminem uestrum ignorare, quemadmodum PL grana triturata, purgata, recóndita, proferantur, proiciantur, 660 obruantur. Nisi enim esset messis fertilitas nota, ista crederetur insania. 6. Attamen cum obruuntur et ab oculis dimittun tur, sub terra mortua iacent. Iam si curiositas exigat et uidere antequam pluuia descendat, uidet putrefactum atque corruptum quod dimiserat integrum. At si spes messis desit, dolor cor urit ; perdidisse se credit quod reconditum habuit. 7. Cum autem pluuia aduenerit, quomodo delectat respicere herbam uirentem, calamum surgentem, ad nodos peruenientem, culmum producentem, spicas proferentem ? Delectatne uidere quod mortuum iacebat, sie reuixisse ? 8. Sed non sibi assignet terra fertilitatem quoniam Dominus dat suatiitatem. Si enim pluuia desuper non descendat, etiam terra bona non spicas, sed proferí spinas quae igni tradantur, non quae hórreo recondantur. 9. Similiter et terra nostra, hoc est caro nostra, siue hic, siue ibi, non sibi assignet mérita : sed agnoscat eti-

XI, 2/3 I Cor. 15, 51. 17 Ps. 84, 13.

X, 2 dicta] delicta /'

8 Ps. 1, 5.

II To. 3, 18.

13/14 I Cor. 15, 36.

H'7 tenebantur ante) inn. G P

XI, 2 quoniam] quod H 4 fruantur] perf- H 7 sibi] tibi L qui] quia y 10 iam] от. О idd. 14 nisi] n. prius P M О H{sec. Vulg.) 17 fertilitas] -tatis G Pt 19 sub terra] bit secundum T dislinxi et] etiam T, ea edd. , от. H 21 dimiserat] demis- a edd. 22 cor urit] corruit a D B, irruit T credit] credidit P В 29 profert spinas] inn. И

348

5

10

15

20

25

30

DE SYMBOLO II, xi, 9 - xii, 10

am illic accepturam se gratiam pro gratia in uita aeterna. XII. 1. Bonum omne illud, quod resuscitabimur, quod a peccatis liberabimur, sempiternum erit, et ideo bonum sempiternum erit, quia in aeterna uita manebit. 2. Quod sit autem illud bonum quod promittit Deus Sanctis suis, quis explicet ц 575 uerbis suis ? Facilius tarnen possumus dicere in ilia uita aeter na quid ibi non sit, quam quid ibi sit. 3. Non est ibi mors, non est ibi luctus, non est ibi lassitudo, non est infirmitas, non est fames ; nulla sitis, nulli aestus, nulla corruptio, nulla indigentia, nulla maestitia, nulla tristitia. 4. Ecce diximus quid ibi non sit, quid autem ibi sit uultis nosse ? Hoc nee ocidus uidit, nee amis audinit, nee in cor hominis ascendit, quae praeparauit Dens diligentibus se. Si in cor hominis non ascendit, cor homi nis illuc ascendat. 5. Mundetur cor ab omni immunditia, ut possit portare Deum, qui est uera sempiternaque iustitia. Manet enim Deus in corde credentis, et se diligentis : et manet homo in Deo, id est in aeterna uita, quod est praemium Deum amantis. 6. Nee amare, nee diligere quis potest, qui in Ecclesia eius non est ; quoniam omnis qui praeter illam est, nee cum Deo est, qui uita aeterna est. 7. Ideo sacramenti huius conclusio per Ecclesiam terminatur, quia ipsa est mater fecunda, integra et casta, ubique diffusa, quae filios Deo spiritaliter parit, quae paruulos lacte uerborum eius spiritaliter nutrit, 8. quae pueros sapientiam docet, quae adolescentes a luxuria atque impudicitia sua sancta castitate custodit, quae iuuenes robore uirtutis contra diabolum armat, quae senes prudentiam docet, quae séniores aetate prouectos uenerabiles facit. 9. Per hanc iuuenes et uirgines, séniores cum iunioribus, aetas omnis et uterque sexus laudant nomen Domini. Haec errantes filios reuocat, mortuos grauiter dolet, secum perseuerantes indeficienter pascit. 10. Hanc, dilectissimi, amemus ; omnes tali matri sic amanti, sic prospicienti, sic consulenti inseparabiliter inhaereamus : ut simul cum ilia et per illam Deo Patri perpetuo coniungi mereamur. Amen.

XII, 10/12 I Cor. 2,9. Cf Is. 64, 4.

27/29 cfPs. 148, 12.

32 in uita aeterna] in uitam aeternam L, uitam aetcrnam H. Hie secundum В T M dislinxi, cum sequtntibus conitmx. cttt. XII, 3 sit autem] inn. P 4 Deus] bonus D. P 8 sitis] est s. О nulli] nulius FtP H edd. 10 quid] quod О Hoc] Hoc est G, D О edd.. Hoc quod H 13 ascendat] -dit L 14 qui est] quia L ' 15 corde] cor D В Ai 23 pueros] cum pueros В 20 prudentiam] -tia L 29 laudant] L, Г Л/ edd., laudent ce//, (ex Vu/g.) 31 amemus] hic secundum T dis/inxi, amemus omnes coniunx. cet/. 34 Amen] от. T edd.

DE SYMBOLO III I. 1. Dum per sacratissimum crucis Signum uos suscepit in /i VI, utero sancta mater Ecclesia, quae sicut et fratres uestros cum 575 summa laetitia spiritaliter pariet, noua proles futura tantae PL 40, matris, quousque per lauacrum sanctum regeneratos uerae 659 5 luci restituât, congruis alimentis eos quos portât pascat in PL utero, et ad diem partus sui laetos laeta perducat : 2. quoniam 660 non tenetur haec sententia Euae, quae in tristitia et gemitu parit filios, nee ipsos gaudentes, sed potius fientes. Haec soluit quod illa ligauerat, ut prolem quam per inoboedientiam sui 10 morti donauit, haec per oboedientiam restituât uitae. 3. Omnia sacramenta quae acta sunt et aguntur in uobis per ministerium seruorum Dei, exorcismis, orationibus, canticis spiritali- PL bus, insufflationibus, cilicio, inclinatione ceruicum, humilitate 661 pedum, — pauor ipse omni securitate appetendus —, haec 15 omnia, ut dixi, escae sunt, quae uos reficiunt in utero, ut renatos ex baptismo hilares uos mater exhibeat Christo. 4. Accepistis et Symbolum, protectionem parturientis contra uenena serpentis. In Apocalypsi Iohannis apostoli scriptum est hoc, quod staret draco in conspectu mulieris quae paritura 20 erat, ut cum peperisset, natum eius comederet. 5. Draconem diabolum esse, nullus uestrum ignorât ; mulierem illam uirginem Mariam significasse, quae caput nostrum integra inte grum peperit. в. Quae etiam ipsa figuram in se sanctae Ecclesiae demonstrauit : ut quomodo filium pariens uirgo perman25 sit, ita et haec omni tempore membra eius pariât et uirginitatem non amittat. 7. Ipsas sententias sacratissimi Symboli adiuuante Domino exponendas suscepimus, ut quid singulae contineant, uestris sensibus intimemus. Parata sunt corda uestra, quia exclusus est inimicus de cordibus uestris. 8. Mun30 data est domus, non remaneat inanis ; ne cum uacuam deser tor inuenerit, adducat secum alios septem nequiores se, et efficiantur hominis Ulitis posteriora, ut Euangelium loquitur, I, 7/8 cf Gen. }, 16.

19/20 cf Apoc. 12, 4.

32/33 Luc. 1 1, 24/26.

Titulus : Incipit sermo quartus (de symbolo) O H, Incipit liber quartus (de sym bole«) all. 1, 1 Dum] Cum F M 3 pariet] parit a 5 restituât] -tuit P в partus sui] ¡nu. G 7 haec] M, hac cet!. Euae] Et uae L, ne P H 8 gaudentes] uagientes H sed potius fientes] et fientes. Sed potius о H Haec] enim add. T 9 ligauerat] -auit О sui] suam H 14 pauor ... appetendus] bit parenthesin inditaui 15 escae] ecce L. reficiunt in] refriguntur in Glt reficiuntur Gt P 16 ex] in H 22 nostrum] Г H edd., uestrum cett. 23 figuram] -га P 28 et*] codd., от. edd. 2в/27 Ipsas sententias ... exponendas (ad exponendum O)] Ipsam -iam ... dam L F, D В 27 ut] T H edd., et cett. 30/31 desertor] Spiri tus desertor H(Jortaise recle)

350

DE SYMB0L0 III, I, 8-21

peiora prioribus. 9. Мох ut exclusus fuerit pessimus inuasor, introducatur optimus possessor. Quis est inuasor ? Diabolus. 55 Quid inuasit ? Hominem quem non fecit, insuper et decepit. 10. Promisit ei immortalitatem, et propinauit iniquitatem. Huic uos renuntiare professi estis : in qua professione, non hominibus, sed Deo et angelis eius conscribentibus, dixistis : Renuntio. 11. Renuntiate non solum uocibus, sed etiam mon- м 57° 40 bus ; non tantum sono linguae, sed et actu uitae ; nec tantum labiis sonantibus, sed operibus pronuntiantibus. 12. Scitote uos cum callido, antiquo et ueternoso inimico suscepisse cer tamen : non in uobis post renuntiationem inueniat opera sua, ne iure uos attrahat in seruitutem. 13. Deprehenderis enim et 45 detegeris, Christiane, quando aliud agis et aliud profiteris : fidelis in nomine, aliud demonstrans in opere, non tenens promissionis tuae fidem ; modo ingrediens Ecclesiam orationes fundere, post modicum in spectaculis histrionibus impudice clamare. 14. Quid tibi cum pompis diaboli, quibus renuntias50 ti ? Vtquid claudicatis ambobus inguinibus ? Si Deus est, ite post ilium : si mundus est, ite post ilium. 15. Si Deus eligitur, seruiatur illi secundum ipsius uoluntatem : si mundus eligitur, utquid fictum cor quasi Deo accommodatur ? 16. Quisquis contempto Deo sequeris mundum, et ipse te deserit mundus. 55 Non uis bonus implere uoluntatem Dei, et de te malo impletur uoluntas Dei. Sequere adhuc quantum potes fugitiuum, et si potes appréhende eum, teñe eum : 17. sed uideo, non potes, fallis te. Ule enim labiles motus suos torrentis ictu percurrens, dum te uidet inhaerentem sibi et tenentem se, ad hoc te rapit, 60 non ut saluet, sed ut perdat te. 18. Quid tibi cum pompis dia boli, amator Christi ? Noli te fallere : odit enim Deus tales, nec inter suos députât possessores, quos cernit uiae suae esse desertores. 19. Ecce ruinosus est mundus, ecce tantis calamitatibus repleuit Deus mundum, ecce amarus est mundus, et sic 65 amatur ! Quid faceremus, si dulcís esset ? 20. O munde immunde, teneris periens ; quid faceres si maneres ? Quem non deciperes dulcís, si amarus alimenta mentiris ? 21. Vultis, dilectissimi, non inhaerere mundo ? Eligite amare Creatorem

33 35 cf Quodu., Symb. II, n, i 2.

3« cf Gen. 3, 5.

M 51 III Reg. 18, 21.

■10 sed et] sed H nec] non H 41 Scitote] Scito P 44 ne] non H ser uitutem] s. suam a О H 4« tenens] tenes L P 4« post modicum] postmodum О 49 clamare] acel- О 90 inguinibus] ingenibus Г 53 fictum] ftnetum D, Quisquis] edd., Quidquid L F, Quid quod cell. (/orlasse recle, cum interrogationis signo) 57 sed uideo] si ucro F2 58 suos] tuos /■' «2 posses sores] M H, professorcs cell. uiac] uitac О edd. esse] от. edd. 00 tencris] P, tenere uis H, tencri uis edd., tenebris L Г С Ог, tenebras D BT Л1 0, periens] pariens ß facetes] faceremus H

DE SYMBOLO III, i, 2i - и, 13

351

mundi ; et renuntiantes pompis mundanis, quibus princeps 70 est diabolus cum angelis suis, crédite. II. 1. Sic crede, ut desideres uidere quod credis. Dicit aliquis : Ecce credo et desidero uidere quod credo ; utinam mihi ostenderetur, ut fides mea ipsa uisione laetaretur ! 2. Si nunc uideres, non crederes : ideo credis, quia non uides ; sed ita 5 crede, ut uideas. Fides opus est : uisio Dei merces est. Praepostere uis accipere mercedem, qui nondum laborasti in opere. PL 3. Nonne omni operanti penes te, recte a te merces non datur, 662 nisi opus perficiatur ? Quod agis cum seruo tuo, hoc pete a Domino tuo. 4. Tibi conferí, quod per fidem te exercet : 10 differendo uisionem suam, commendat donum suum, non negat, ut amplius desideres dilatum, ne uilescat cito datum. 5. Nee tarnen te deserit, qui utiliter nunc uisionem suam subtrahit : oculi tui eum non capiunt. Ceterum ipse te omni tempore attendit. Adhibe oculos fidei. 6. Nonne faciem eius 15 respicis, cum in eius unigénito Filio credis ? Nonne manus eius uides, cum uniuersam creaturam attendis ? Nonne os eius audis, quando praecepta eius recitari aduertis ? 7. Orationem tuam quomodo fundís, nisi scias te ad ilium peruenire, de quo dicit propheta : Ecce oculi Domini super iustos, et aures eius 20 ad preces eorum ? 8. Si autem et pedes eius quaeris nosse, audi quos uoluit esse pedes suos : Quam speciosi pedes, inquit, eorum qui annuntiant pacem, qui annuntiant bona ? 9. Conscripsimus membra : sed non his membris humanis continetur Deus, quoniam non est in loco, sed ubique totus est. 10. Diximus 25 secundum modum intelligentiae humanae, non secundum ineffabilem uirtutem maiestatis diuinae. 11. Vis nosse qualis sit ? Vide facturam, et intelliges factorem ; perscrutare quae fecit, et intelliges eum qui omnia creauit. 12. Ecce ait Deo propheta : Caeli caelorum non te capiunt. Et quem non capiunt 30 spatia caeli, capiunt angustiae cordis humani, ipso dicente : Inambulabo in Ulis, et inhabitabo. 13. Et Dominus Iesus : Qui me diligit, diligetur a Pâtre meo : et ego diligam eum : et uenie-

II, 3/e cf Eccli. 2, 8. 19/20 Ps. 33, 16. Cf Hebr. 4, 13. 29 H Par. 6, 18. 31 II Cor. 6, t6. 81/33 Io. 14, 21 et 2}.

H9 renuntiantes] -tiatc ß edd.

21/22 Is. 52, 7.

70 crédite] sic сит И distinxi. l'os/ suis distinx. cell.

II, l crede] crédite L « nondum] non /' Af О edd. 7 operanti] -ante í* H seruo] y H, conseruo L ß a] cum H 10 commendat] -det /•', 12 Ncc] Pie О 13 ipse te] ipsi se H 14 attendit] -det Dt В T M, -dat H 15 in] от. Í' Nonne] Non H 10 uides ... os eius] от. H uniuersam] -sis l' 20 eorum] illorum G audi] audis M 21 speciosi] pretiosi P О H edd. 23 his] in his ¡' О edd. 21 Diximus] Dicimus li 27 perserutare] -ri L 31 Inambulabo] -lando /' 32 diligam eum] hic et manifestabo ei me ipsum add. edd.

352

DE SYMBOLO III, и, 13 - ni, 4

mus ad eum ego et pater et mansionem apud eum faciemus. 14. Ecce qualem te fecit Omnipotens qui te creauit. Agnosce te 35 prius qui sis, et cognosces qui te fecit qui sit. 15. Rex terrenus, ideo mortalis, quia uisibilis : Rex caelestis immortalis, et inuisibilis. Rex terrenus cum nihil creauerit, omnia tarnen in potestate accepit : et non credis Regem qui omnia creauit, quod cuneta gubernet et regat ? 16. Quomodo, inquis, cuneta 40 gubernat et regit ? Ecce tanta mala fiunt in mundo, et non uindicat ! O homo, ideo negas eius potentiam, quia magnam ille exhibet patientiam ? 17. Peccantem quidem impunitum non dimittit ; seruat eum aut poenitendo corrigendum, aut ultimo iudicio puniendum. 18. Crede mihi, o tu quisquís es qui у. 577 45 de malis quereris, quoniam omnes mali sumus. Si, ut uis, Deus malis statim retribueret mala, nullus remaneret qui de alio murmuraret. 19. Sed ideo ille Rex magnus, qui nouit quomodo regat quod creauit, non implet uoluntates peruersas, sed suam perficit reetam, ut te doceat patientiam suam. 20. Non tu 50 Deum uelis conuertere ad furias tuas : regat te qui fecit te ; nam si uolueris régi a te, statim cades per te. Tamdiu primus homo ille stetit, quamdiu Deo adhaesit : dimisit, et dimissus est. 21. Voluit probare uires suas, et inuenit miserias et nostras et suas. Quam bonum illi esset, si hoc faceret quod psalmus 55 admonet : Iacta in Domino curam tuam, et ipse te enutriet. Si tune ille homo noluit esse cautus, nunc homo caueat uel expertus. 22. Confiteamur, intelligamus habere nos Regem immortalem et inuisibilem : quem nemo hominum uidit, nee uidere his 60 oculis potest. Apostoli haec uerba sunt. III. 1. Si nemo hominum uidit, quomodo locutus est cum Moyse os ad os, sicut quis loquitur ad amicum suum ? Irruit quaestio non parua. 2. Ait enim Dominus : Non quomodo cum alus per aenigmata, ita loquar ad Moysen famulum meum ; sed 5 os ad os loquar illi. 3. Et subiunxit Scriptum quae supra diximus : quoniam loquebatur Moyses cum Deo os ad os, sicut quis loquitur ad amicum suum. 4. Si os ad os loquebatur cum eo, et uidebat eum, quomodo uerum est illud apostolicum, quod 55 Ps. 54, 23.

59/60 I Tim. 6, 16.

Ш, 3/5 Num. 12, 7/8.

в/Т Ex. 3J, n.

33 ego et pater] от. О edd. Зв/37 Rex caelestis ... inuisibilis] от. P 38 cre dis] credit T 39 quod] qui F 43 seruat] sed s. Г eum] codd., от. edd. 45 uis] tu uis L 47 murmuraret] murmurât L, ille rex] inu. T 49 per ficit] perspicit ß Non] Ne F 51 cades] cadis M H 53 uires] uias H 54 bonum il!i] bonus ille L, 55 te] от. H 56 nunc] от. H 58 habere nos] inu. T 59 uidere] -ri T III, 1 nemo] n. eum H 8 quod] quomodo Gr

3 Dominus] Deus Ga

4 et 5 loquar] loquor H

DE SYMBOLO III, ni, 4-16

353

Deum nemo uidit unquam, пес uidere potest ? 5. Si autem uide- PL 10 bat eum Moyses, quid est quod idem ipse post paululum pro 66$ magno petit, et dicit : Si inueni gratiam ante te, ostende mihi faciem tuam ; et Dominus lili : Facies quidem mea non uidebitur tibi ; non enim uidet quis faciem meam et uiuet ? 6. Vbi est illud quod uidebat ? Et si uidebat, cur desiderabat uidere quod 1 5 uidebat ? Aut quomodo illi negabatur id quod iam demonstrabatur ? 7. Exercet ingenium quaerentis. Videbat Moyses Deum non oculis corporis, sed oculis mentís. Et quia lux illa perpetua, quod Deus est, plus eum quam ceteros illustrauerat, ideo dictum est : Os ad os loquebatur Uli : ас si diceretur : Plus 20 omnibus manifestatus est illi. 8. In eo autem quod dictum est : Non enim quis poterit uidere faciem meam et niuere : ostensum est neminem his oculis corporeis Deum posse uidere. 9. Quid autem concessum sit fidelissimo fámulo Dei Moysi, ne tam magnum eius desiderium in omnibus frustraretur, debet nosse 25 caritas uestra. 10. Dictum est illi a Domino, sicut eadem Scriptura narrât : Vade, ascende super petram in Choreb, et sta ibi ; et transiet claritas mea ante te, et posteriora mea uidebis : faciès autem mea non uidebitur tibi. 11. Ne forte subrepat peruersus intellectus, aut haereticus sensus, et putet quis 30 Deum esse corporeum, uigilet pia fides et catholica doctrina. 12. Mysticis enim figuris loquitur diuina Scriptura, seruans rebus témpora, quibus recognitis manifesta exerceat ueritate : quoniam nec hoc uacat a mysterio, quod in monte Choreb super petram iussus est ascenderé Moyses, et stare. 13. Ipsa 55 est illa petra, quae percussa produxit aquas populo sitienti : de qua dicit sanctus Dauid : Disrupit petram, et fluxerunt aquae. 14. Apostolus autem exponens hoc ait : Patres nostri eandem escam spiritalem manducauerunt, et eundum potum spiritalem biberunt. Bibebant enim de spiritali consequenti 40 petra : petra autem erat Christos. 15. Ipsa sunt illa posteriora Dei, Christus Dei. Hoc uidit Moyses prophetando, quod Pau lus exponit dicendo : Cum uenit, inquit, plenitudo temporis, misit Deus Filium suum factum ex midiere. 16. Mulierem hie • ITim. 6, 16. 11/12 Ex. 35, 13. 12/13 id. 33, 20. It id. 53, II. 21 id. 33, 20. 26/28 id. 33, 21/23. **ßi cf Ex. 17, 6. 36/37 Ps. 77, 20. 37 40 I Cor. 10, 3 4/ 40 41 cf Lib. prom. II, vu, 48 50. 42 43 Gal. 4, 4. 43 45 cf Lib. prom. Ill, IV, 12 14.

10 quid est quod idem] quod idem quid est i' 13 uidet| uidebit Л/ Htdd. IS Aut] coda.. At edd. 17 corporis] L P, -orcis ce//. 18 quod] quae L.¡ T (supra quod) edd. 22 corporeis] -oris L Quid] Quod H 23 concessum] consessum L 24 cius] от. И 26 Vade] Vide L D Choreb] Ho- Lt edd. 31 diuina Scriptura] inn. L F G 33 Choreb] Ho- edd. 34 ascenderé M. et stare] et stare M. et ascenderé H 36 dicit] dixit H disrupit] dirupit F, Г M О H, dirrupit P 37 ait] dicit О 38 eandem] H, от. celt. 39 enim] autem P В T О H consequenti (-te L,)] eos add. P О edd.

354

DE SYMBOLO III, ш, 16 - iv, 10

ponit, consuetudinem seruans locutionis hebraeae, quae omnes 45 feminas mulieres appellat. Nam scriptum est : Separate mu lleres quae nondum cognouerunt uirum : 17. et de ipsa Eua dictum est : Formatât earn in midierem; antequam illam uiro coniungeret, earn mulierem appel lauit. IV. 1. Fides autem et ueritas hoc praedicat, quod Christus sit natus ex uirgine. Sic accepistis, sic uos credere dixistis : Credo. 2. Haec natiuitas Dei et hominis facta est causa homi nis : ut sublimis illa Maiestas procedens ex corde Patris, in5 funderet se in utero matris ; causa exegit pietatis ut homo inueniretur perditus, et Deo Patri per Mediatorem restitueretur inuentus. 3. Mira tarnen haec natiuitas secunda, fratres dilectissimi. Ceterum illam primam qua de Patre natus est sine aliqua matre, quis enarrabit ? i. Si hanc non possumus io explicare, illam quando ualemus uel inchoare ? Si haec ita nos exercet, ut fidei det locum, illam quando attingimus, quam nee corda potuerunt comprehendere prophetarum ? 5. De hac м 578 tarnen secunda mira et ineffabili dicamus aliquid, quod factum est pro nobis, ut Verbum caro fieret, et habitaret in nobis. 15 Quis enim non expauescat, cum audit Deum natum ? 6. Audis nascentem, uide in ipso ortu miracula facientem. Aluus tumescit uirginis, claustrum pudoris permanet : impletur uterus matris sine ullo complexu patris, sentit prolem quae se ignorabat coniugem. 7. Angélus ad uirginem loquitur, a uirgine 20 cor praeparatur, Christus fide concipitur. Miraris haec ? Adhuc mirare. Parit mateFèTTïîrgo, fêta et intacta : nascitur filius sine homine patre, qui fecit et ipsam matrem. 8. Factor om nium fit inter omnia : portatur manibus matris rector totius orbis : lambit ubera, regens sidera : tacet, et Verbum est. 25 9. Necdum per linguam se demonstrat quis esset, et uniuersa creatura suum natum indicat Creatorem. Angeli pastoribus annuntiant, stella Magos inuitat : rusticitas pastorum ad- PL monitionem exigit angelorum, curiositas Magorum instructa 664 est lingua caelorum. 10. Magi Iudaeorum regem praedicant, 30 Iudaei abnegant : illi quaerunt adorare, isti quaerunt occi-

43/46 Num. 31,18.

47 Gen. 2, 22.

IV, 1 '2 cf Matth. 1,23. »cfls.53,8. Ucflo. 1,14. l7/19cfMatth. 1, 18 ; Luc. 1, 34. 19'20 cf Luc. 1, 26 38. 26 27 cf Luc. 2, 8 16. 27 cf Matth. 2, 1 2. 2» 4» cf Matth. 2, 2/16.

4Д separate] seruatc О edd.

46 Eua) tua /'

47 earn] eua l'„

uiro] uirgo L

IV, » Credo] ferlasse deltndiim est ; cum haec coniunx. D В T M 5 in utero] bine dcnuo Л causa ... ut ...] secundum D В T M distinxi exegit] exigit /' 16 nos] non О 1 1 illam ... quam] illa ... quae H 12 nee] ne L 13 quod| еда. F 17 claustrum ... permanet] -tra ... -nent H 22 qui] filius qui H 24 regens] ucl gubetnans supra /imam G M demonstrat] -trabat H edd.

DE SYMBOLO III, iv, 10-22

355

dere. Dicunt Magi Herodi régi quem quaerunt natum Regem : dicunt Iudaei ex qua ciuitate Christus surgat regnare. 11. Vtrique praedicant, utrique confitentur : sed illi aliter, isti aliter ; illi, ut inuentus adoretur ; isti, ut captus necetur. 12. 35 OJjidaei,jLd hoc ferentes in manibus lucernam Legis, ut aliis uiam demonstretis, et uobis tenebras ingeratis, ecce Magi primitiae Gentium Christo offerunt muñera, non solum aurum, thus et myrrham, uerum etiam animas suas ; 13. et uos répudiât iniquitas propria, ut illum qui uos uenit obligatos 40 liberare, dementes eñecti eum quaeratis occidere ! Quid uobis profuit, quod prodidistis Herodi, ubi Christus nasceretur ? !£. Nonne uos laesistis quam Christo aliquid nocuistis ? Audiens enim ille a uobis ubi Christus natus possit inueniri, uestrae gentis infantes continuo praecepit occidi. 15. Saeuit 45 Herodes, ut inter multos perdat unum : et plurimos necando se efficit reum, nee occidit quem quaerit hominem Deum. 16. О Herodes, magna tua iniquitas ! et infantes necas, et tuae nequitiae testes cumulas ; et Christus a te non inuenietur, quia nondum uenit eius hora ut patiatur. 17. Teneris quidem 50 persecutor Christi et reus mortis eius, nihil agendo in ipso : sed dum multa agis contra ipsum, perdidisti te ipsum. 18. Quid metuis talem Regem, qui sic uenit regnare, ut te nolit excludere ? Quem quaeris, Rex regum est : si uelles securas obtinere tuum regnum, ipsi supplicares, ut ab illo acciperes sempiter55 num. 19. Regnet Christus quomodo uenit regnare : suscipiat credentes, irrideat persequentes, faciat certantes, adiuuet laborantes, coronet uincentes : donet sanctitatem, amet castitatem, remuneret uirginitatem. 20. Gaudete, uirgines sanctae, uirgo peperit Christum. Non uos contristet sterilitas, 60 quarum fides magna est fecunditas ; nee doleatis non uos esse matres, quae spiritaliter generatis, uirgines permanetis, filios suseipitis, integritatem non amittitis. 21. Accepistis ab illo nomen maternum, ut decus castitatis in uos permaneat sempiternum. Amate quod estis, seruate quod accepistis. 22. Imi65 tamini fidèles matrem capitis uestri, sponsi uestri : non uobis denegauit pignora, qui natus est de uirgine Maria. Quod tan00 cf Matth. 1, 25.

34 necetur] Hucusqur M, in quo finis dees/. 35 ad hoc] adhuc B, ferentes] fertis y D, О H in manibus] in manu diabolum B, qui usque ad capí/. V § 2 locum one. 36 demonstretis] -traretis o D¡ 40 eum] от. a TtO A 40/41 uobis profuit] inu. H 42 quam] potius quam ОН 43 enim] autem P possit] posset у О H 47 tua iniquitas] inu. H 48 inuenietur] Dt T, inuenitur ce//. 40 uenit] от. P eius] от. H 50 et] от. L 53 uelles] uelis D 00 fides magna est] m. e. f. H nec] H edd., ne ce//. 03 ut] et L F G D О H per maneat] -net H 05 uestri1] от. P 00 denegauit] -gabit D T A, -gant P pignora] pignera y О 00/07 tantae] ante H

356

DE SYMBOLO HI, iv, 22 - v, 12

tae matri contulit, et in sua carne seruauit, hoc etiam uobis donauit uirgo mater, sancta caro Christi, ab omni contagione integra. 23. Sed nee ipsa caro eius sterilis fuit, dum per earn 70 praedicando spiritales filios regenerauit ad uitam, et post passionem per totum mundum fructificauit occisa crucifixi. V. 1. Ex hoc omni libértate assumpta, fiduciam sui anima capiat Christiana. Non enim erubescere debet in crucifixum se credidisse Christum. 2. Crux ilia fidelibus non est opprobrium, sed triumphus. Crux ilia uexillum nostrum est contra aduersa5 rium diabolum : pugnauit enim Rex noster pro nobis contra aduersarium nostrum. 3. Aduersarius diabolus mortem minan do terrebat, sed Christus aeternam uitam promittebat. Aduer sarius diabolus carnem perempturum se esse dicebat : 4. Rex autem noster ut doceret quomodo eius exercitus uinceret, in 10 se demonstrauit mortem corporis non esse timendam, dum prior ipse pro omnibus dignatus est mori, ne eius exercitus a diabolo in anima posset occidi. 5. Hoc agebat in illo proelio diabolus, si sibi consentiretur : animas perderé cupiebat, et salutem corporibus promittebat. Christus mori docebat ad 15 tempus, et animam et corpus uiuere in aeternum. 6. Hie dicebat : Si mihi consenseritis, dabo uobis uitam istam tem poralem ; Christus dicebat : Si a me non discesseritis, nee ^ 579 temporalem perdetis, et aeternam accipietis. 7. Diabolus dicebat : Nolite perderé istam lucem ; Christus dicebat : Ego 20 qui feci et istam, dabo meliorem. 8. Quod ille promittit, ait Christus noster, in potestate dare non habet, et haec lux mea est, et haec uita a me creata est : sed illa propter quam docen- PL dam ueni, multo excellentior et melior est. 9. Transite a bono 665 ad melius, ne diabolo consentiendo remaneatis in peius. In hoc 25 tarn magno certamine dum diabolus captiuat, Christus libé rât ; diabolus deeipit, Christus redimit ; diabolus oeeidit, Christus restituit. 10. Inter haec omnia ipsum nostrum Regem aduersarius diabolus existimauit carne perimendum, tanquam capite prostrato cetera sibi membra facilius subiugaret : fal30 susque in hoc quod uidebat, Deum latere in carne minime cogitabat : 11. inscius tanti sacramenti, quod ille Mediator esset, et ita temperaret Deum in homine, ut hominem coniungeret Deo ; 12. oeeidit quasi potentem hominem defendentem 88 donauit] -abit H 71 crucifixi] -fixus L, -figi H, om. F P ; secundum D T A cum occisa (sc. caro) comunxi ; cum sequentibus coniunx. L edd. V, 1 hoc] om. H fiduciam] -cia H sui] sua Hl 2 capiat] accipiat A, cupiat H, 4/5 aduersarium] a. nostrum РОЛ edd. S/7 pugnauit ... promit tebat] om. H 8 diabolus] d. noster A edd. 8 perempturum] -ram P se] om. L F esse] om. L G 9 eius] suus T A 18 uitam istam] inu. H 17/ 18 Christus ... temporalem] om. H 18 perdetis] а О H, perditis D В T A edd. aeternam] codd., aeternalem edd. 20 et] om. О H dabo] dabo et P T¡ 31 potestate] A H edd., -tatem cell. 22 illa] illam L 24 ad] in A 28 tanquam] ut t. y Dt О 32 temperaret] -rare G P В

DE SYMBOLO III, v, 12-19

357

homines, et sensit Deum liberantem omnes quos creauerat 35 homines. Denique in ipsa passione uidete spectaculum tanti certaminis. 13. Armatur ludas ut pretio uendat magistrum, et qui erat in numero discipulorum, fit consilii particeps Iudaeorum, dat osculum falsum, in quo erat nequitiae Signum : fingit pacem plenus malitia in corde. 14. Excitantur Iudaei, 40 ueniunt cum facibus, laternis et armis ; quaerunt multi unum, et ueniunt filii tenebrarum, ferentes in manibus lucem, per quam illam ueram aliis demonstrarent, quam ipsi caecati corde non potuerant retiñere. 15. Dominus autem Iesus sciens omnia quae uentura erant super se (non enim aliquid ignorabat qui ad 45 hoc uenerat), egressus est ad eos, et ait Ulis : Quem quaeritis ? At Uli : Iesum Nazarenum. Ait Ulis : Ego sum. Quando autem dixit Ulis, Ego sum, abier unt retro, et ceciderunt in terram. 16. Ecce radius uerae lucis latens adhuc sub nube carnis, respexit tenebras, et prostrauit ad terram. Quomodo tunc Iudaei aude50 bunt illam respicere claritatem, quando istam infirmitatem tolerare minime potuerant ? 17. Sed ut impleret propter quod uenerat, exsurgunt rursus tenebrae : dat eis in se potestatem, capiunt tenebrae lucem, non sequendam, sed occidendam ; permittit se lux ab eis teneri, duci, suspendi, occidi, ut ex55 spoliatus nube carnis, fulgorem redderet maiestatis. 18. Quae tarnen acta sunt in illo certamine ? Quam fortiores sibi esse uidebantur ministri diaboli, dum fremerent dentibus, dum irriderent, dum caput agitarent, dum spineam coronam imponerent, dum uestimenta eius conscinderent, dum uiderent 60 pendentem ilium quem uiderant miracula facientem, dum fei et acetum darent, dum lancea perfoderent ? 19. Qualis uox ueluti uictoriae eorum fuit dicentium : Si Filius Dei est, descendat de cruce ? Sed hoc ille>per eos clamabat, qui patientiam Christo auferre cupiebat, ut excitatus insultationibus 65 Iudaeorum, demonstraret potentiam, sed perderet patientiam.

V, 36/38 cf Matth. 26, 47,49 ; Marc. 14, 4} 45 ; Luc. 22, 47. 40cfMatth. 26, 46/47 ; Marc. 14, 45 ; Luc. 22, 47 ; Io. 18, 3. 43 47 Io. 18, 46. 37,58 cf Matth. 27, 28/30 ; Marc. 15, 17/19 ; Luc. 22, 63/65 ; Io. 19, 1/3. 59 cf Matth. 27, 35 ; Marc. 15, 24 ; Luc. 23, 34 ; Io. 19, 23. 60/61 cf Matth. 27, 34 ; Marc. 1 5, 23 ; Luc. 23, 36 ; Io. 19, 29/30. 61 cf Io. 19, 34. 62/63 Matth. 27, 40.

35 uidete] uide B, T A H, uidet B,, uidit L F G 37 consilii particeps] codd., ¡nu. edd. 39 malitia] -tiae H 40 facibus] fascibus . 1 laternis] lanternis a (laternis F, G, Pt) A 42 caecati] -to С P 43 potuerant] potuerunt Г, poterant H edd. 45 egressus est] autem add. H ait] dicit y 47 dixit illis] ¡ни. О edd. 48 latens] latet P 49/50 audebunt] -bant о 52 exsurgunt] et surgunt L in se] se in В, от. A H edd. 54 duci] duo L 54/55 exspoliatus] -tis F G 56 tarnen] codd., tandem edd. Quam] quo Dt (cum praecedtntibus coniunclum) 62 ueluti] uelut y (-ud G P), uelox L 63 Sed] si Pt, от. L 65 perderet patientiam] от. L

358

DE SYMBOLO III, v, 20 - vi, 4

20. Ule autem Rex fortis, et singulare consilium per quod nascitur et regitur omne sanum consilium, utramque aciem respiciebat, utramque aciem seruabat, et patientiae, et potentiae : et quod seruauit, exhibuit. 21. Nam et patientiam serua70 uit, quia de cruce non descendit ; et potentiam demonstrauit, quod de sepulcro surrexit. Dum in cruce pependit, falsa uictoria Iudaeorum : dum de sepulcro surrexit, uera confusio Iudaeorum, et sempiterna uictoria Christianorum. 22. Dum in cruce pependit, maesti, contristati, dispersique discipuli : 75 dum de sepulcro surrexit, gaudentes, una in domo sunt con grégate Dum in cruce pependit, diffidentia discipulorum : dum de sepulcro surrexit, congregatio Gentium. 23. Dum in cruce pependit, timoré negauit Petrus : dum de sepulcro surrexit, amore totus credidit mundus. Non solum tunc actum est hoc 80 certamen, sed et nunc agitur : pugnatur, laborant membra Christi urgente aduersario, resistitur illi ; quoniam caput nostrum iam sedet in cáelo. 24. Ad hoc ille pugnare uoluit, ut te doceret quomodo uinceres. Sed si uires tuae paruae sunt, ipsum inuoca saluâtorem, ipsum inuoca adiutorem. Cum te 85 perspexerit fideliter inuocantem, qui pro te pependit in ligno, et hie uictoriam, et coronam uictoriae praeparabit in caelo. VI. 1. Tertia die. Triduana mors Domini per Prophetas et PL praedieta est, et promissa, et impleta. Nam Osee propheta 666 ait : Post biduum resuscitabit nos, die tertia ueniemus, et quasi ante lucem paratum ülum inueniemus : ostendens nos in illo 5 resurgere, quoniam dignatus est carnem in qua moreretur v 5»° a nobis aeeipere. 2. Quid iam dicam de figura illa Ionae prophetae, quam ipse Dominus expressius demonstrans, ait ad Iudaeos : Generatio haec, generatio nequam est ; signum quaerit, et signum non dabitur ei, nisi signum Ionae prophetae. 3. Sicut 10 enim lonas fuit in uentre ceti tribus diebus et tribus noctibus, ita oportet esse et Filium hominis in corde terrae tribus diebus et tribus noctibus. 4. Ipsam figuram propheticam comparando breuiter percurramus. Missus est lonas ad ciuitatem Ninivae, 75/76 cf Io. 20, 19 ; Act. 1, 15/14. Luc. 22, 55/62 ; Io. 18, 16/27. VT, S/4 Os. 6, 5. Ion. 1, 2.

78 cf Matth. 26, 69/75 '• Marc. 14, 66/72 ;

8/12 Matth. 12, 59/40. Cf Luc II, 29/50.

13/14 cf

67/KH utramque aciem respiciebat] от. H 69 quod seruauit exhibuit] seruauit et exhibuit О 71 quod] cum О edd. 71/72 falsa uictoria Iudaeorum] от. P 72 de] от. L 75/77 dum ... gentium] от. PH 79 credidit] credit A edd. tunc] от. H 80 et] от. L F H pugnatur] pugnare P, laborant] libérant L 82 illc] ipse A 86 praeparabit] -auit BO in caelo] от. H VI, 1 Tertia die] resurrexit a mortuis add. TA 3 resuscitabit] codd., suscedd. 6 a nobis accipere] ace. a n. H i am ] от. P 7 quam] codi, .quem edd. 10 lonas fuit] inu.LP H 11 et] от. H 13 est] от. D1BO Niniuae] D, -uen F,, -ue celt.

DE SYMBOLO III, vi, 4 - vu, 5

359

ut eius finem praedicaret : missus est Christus a Pâtre, ut 15 finem mundi omnibus demonstraret. 5. Fugit lonas in Tharsis a facie Domini : fuga Ionae, uelox transitus Christi ; de quo dicit propheta : Exsultauit sicut gigas ad currendam uiam. 6. Ascendit nauem propheta fugiens : lignum Christus ascendit, per mare huius saeculi transiens. Irruit tempestas magna in 20 mari : perturbatio maris, perfidia Iudaeorum. 7. Data est sors, ut propheta fugitiuus in mare mitteretur : sors data est super Christi uestimenta, ut unitas omni mundo praedicaretur. 8. Proiectus est naui in mare lonas : mors Christi in cordibus Gentium collocata est. Susceptus est a bestia propheta, 25 custodiendus, non comedendus : audi hic ipsius uocem Christi per sanctum Dauid. 9. Non derelinques animant meant apud inferos, nee dabis sanctum tuum uidere corruptionem. In uentre bestiae marinae positus lonas sanctus orauit : in inferno Chris tus descendens mortuos suscitauit. 10. Tertio die propheta 30 littori incolumis est redditus : die tertia Christus de sepulcro surgens, super cáelos est exaltatus. Ad praedicationem Ionae per poenitentiam saluata est ciuitas : per Christi praedica tionem sancta Hierusalem redempta est ciuitas. VII. 1. Assumptus in caelum. Qui descendit, ait apostolus, ipse est et qui ascendit super omnes cáelos, ut adimpleret omnia. Quis est qui descendit ? Deus homo. Quis est qui ascendit ? Idem ipse Dtus homo. 2. Agnoscat se omnis homo, quoniam 5 propter hominem Deus factus est homo. Quod pro te suscepit, leuauit in caelum ; terrenumque corpus fecit caeleste. 3. Si credis et tu quod possis resurgere, et in caelum ascenderé ; quia certus es de tanto pignore, securus eris de tanto muñere. 4. Régnât homo iam susceptus a Christo, ad dexteram Patris 10 sedens ; et ut sui ab illo regnum accipiant, uoeat, inuitat, hortatur. 5. Festinet ad eum omnis anima quae auida est gloriae, pergat ad talem regem, a quo ut accipiat potestatem, non ei pretium pecuniae dabit ; sed plenam perfectamque fidem cum ad eum attulerit, etiam angelos iudicabit. 15/iecfid. 1,3. lïPs. 18, 6. 18 cf Ion. 1,3. 19/20 cf id. 1,4. 20/21 cf.Id.1,7.. 28 cf id. 1,15. 24/25 cf id. 2,1. 28/27 Ps. 15, 10. Cf Act. 2, 31 et 13, 35. 27/28 cf Ion. 2, 2. 20/30 cf id. 2, 11. 31/32 cfid. 3, 10. VII, 1/2 Eph. 4, 10.

14 cf ICor. 6, 3.

17 sicut] ut F G О A edd. gigas] gigans D 18 nauem] nauim P В 21 mare] mari L D В О H sors'] et s. о О 23 est] от. H naui] e п. О A edd., den. FtP H mors] et m. a О 23/24 cordibus gentium] omnibus gentibus H 26 hic] hinc a 28 marinae] mariae L inferno] -num TAH 20 Tertio] -tia F О 30 incolumis] incolomis L, G, D¡ В tenia] -tio LG H edd. VII, 1 Assumptus] est add. В, caelum] -lo L В Т О А H 2 adimpleret] impl- L, 4 homo] et h. D ВТ A i pro] propter A 8 tanto] tarn magno A pignore] pignere F

-

Збо

DE SYMBOLO III, vin, i - ix, 4

VIII. 1. Inde uenturus. Quis est iste qui exspectatur uenturus mortuos uiuosque iudicare, nisi ille homo qui pro nobis dignatus est in cruce penderé ? Homo susceptus exspectatur ut ueniat. 2. Ceterum secundum id quod Deus est, et Patri 5 aequalis est, semper iudicat, et semper praesens est. 3. Veniet autem Redemptor noster in ea forma in qua assumptus est, ut impleatur illud quod de eo ait propheta Zacharias : Videbunt in quem pupugerunt. 4. Videbunt ergo Iudaei Deum hominem semper regnantem, quem negando despexerant mo10 rientem. Iudicabit eos in animis mortuos, qui uenturus est resuscitare mortuos. 5. Duobus enim modis haec sententia accipitur : Viui et mortui in anima ; item uiui et mortui in corpore. Secundum priorem, iudicabit uiuos in anima, credentes ; et mortuos in anima, fidem nullam habentes ; 6. secundum 15 posteriorem, iudicabit uiuos in carne, quos praesentes inuenerit eius aduentus ; iudicabit et mortuos in carne, quos resuscitaturus est Deus excelsus. 7. Eligamus, dilectissimi, ut uiuos PL nos inueniat eius aduentus in anima ; ne peccando simul ab 667 illo damnetur caro et anima. Finis mundi in proximo est ; et 20 si, ut quidam putant, in proximo non est, dies ultimus uniuscuiusque nostrum incertus est. 8. Quid differimus, si ad beatam uitam tendimus ? Corrigamur, dum tempus est emendemur ; bonas causas habeamus, ut futuram diem iudicii non timeamus. IX. 1. Credo in Spiritum sanctum. Spiritus sanctus Deus est, a Pâtre Filioque non minor ; sed una maiestas, una potestas, inseparabilis Trinitas, indiuisibilis sanctitas, simul ubique tota : Deus Pater, Deus Filius, Deus Spiritus sanctus, non tres 5 dii, sed Trinitas unus Deus. 2. Nee tempore separatur Filius a Patre, quoniam aeternum Verbum Patris est : nee maior est Pater Filio, quoniam aequalem genuit Deus Deum sine tem pore, per quern fecit témpora. 3. Nee Spiritus sanctus miner—^ est a Patre et Filio ; cum sit caritas atque concordia Patris et p 58* 10 Filii. 4. Quomodo enim Filius minor est Patre, ut arrianus VIII, 1/2 cfn Tim. 4, 1.

7/8Zach. 12, 10. Cflo. 19,57.

IX, 10/11 cf Quodu., Sermo centra ludatos, Paganos it Arriónos VII, ïi/21 (supra, p. 256) ; id., Aduersus quinqué haereses VI, 205 (supra, p. 288).

VIII, 5 est1] om. F 7 ait] dicit A 9 despexerant] G {supra Игнат) Вг Т А, desperaucrant (-uerunt L) cttt. 10 animis] -ma H 13 iudicabit] -cat H 13/14. uiuos ... habentes] uiuos et mortuos in anima, credentes et fidem nullam habentes H 15/10 quos praesentes ... in came] om. L 17 Eligamus] Erigamus H dilectissimi (dilect L)] dilectione F G, dilectionem P, uitam D В T A, dabit H, от. О 17/18 uiuos nos] uos et nos L, 23 emendemur] -mus A 23 futuram] -rum H IX, 2 a] L В О A H, om. cell. i trinitas unus deus] d. u. t. . I filio] im. F GBtdd. • a] L В T О A H, om. cttt.

7 pater

DE SYMBOLO III, ix, 4 - xi, 3

361

haereticus praedicat, cum apostolus eum dicat Dei Virtutem et Dei Sapientiam ? 5. Si Virtus et Sapientia Patris Filius est, qui eum minorem dicit, Deo Patri contumeliam facit ; quoniam eum et minorem sapientiam et infirmam uirtutem in se 15 habere contendit. 6. Aut quomodo Spiritum sanctum minorem praedicat etiam Filio, cum membra Christi templum apostolus ponat Spiritus sancti ? 7. Vos, inquit, estis corpus Christi et membra : et alio loco : Nescitis, inquit, quia membra uestra templum in uobis est Spiritus sancti ? 8. Quomodo Deus non est, 20 qui templum habet : aut quomodo minor est Christo, cuius membra templum habet ? Non sunt diuersi gradus, ubi est una Trinitas et trina aeternitas. 9. Qui enim diuersos gradus componit, ipse se ab unitate praecidit. Quomodo exsultas, arriane, quod teneas ueritatem, cum te malus error a catholica 25 doctrina separans, haereticumque protestans, a communione totius orbis secernens, in uno ángulo damnauerit ? 10. Cauete, fratres, doctrinas haereticorum, tanquam insidias luporum. Oues Christi, audite uocem pastoris uestri. Qui intrat per ostium in ouile ouium, Ule pastor est, ait : qui autem ascendit 30 per aliam partem, fur est et latro. 11. Cauete fures, cauete latrones : non quiescit pastor clamare, non sinit etiam suos canes tacere. Non se sequestret ouis a summo pastore, ne ipsa se in depraedationem nequissimi offerrat lupi raptoris. X. 1. In remissionem peccatorum. Fortiter tenete, fideliter sperate, patienter exspectate : reddetur uobis nouitas per baptismum, uetustate discedente : 2. deonerabitur anima sarcinis peccatorum, ut libértate nouae uitae induta, aduersus 5 diabolum cum adiutorio diuino ualeat fortiter dimicare, eumque a quo superata est ita superet, ut in regno Dei translata, de hoste uicto secura, regnet cum suo capite Christo. XI. 1. Carnis resurrectionem. Magna fides est necessaria, quoniam magnum praemium promittitur. Nee attendatis quid nunc fit, sed tunc quid sit : quod enim nunc fit, multos mouet. 2. Quem enim non mouet, cum uidet tantam speciem, tantam 5 pulchritudinem, tantumque decorem, hominem formatum resolui in pulueres, ossa dispergi, terram terrae mandari ? 3. Non te ista, Christiane, deterreant. Seminatus est homo, 11/« I Cor. 1, 24. 17/18 id. 12, 27. 18/19 id. 6, 19. S9/30 id. 10, 1. 31/32 cf Lib. prom. Prol. 5/6. 39 ostium] hostium H 31 quiescit] -cat В sinit] -mit 33 depraedationem (-one D O)] deprecationem L X, 1 In] om. Dt T2 H peccatorum] omnium p. H 3 ita] ita ut L regno] regnum H 7 de] om. L, G, P В H deuicto cell. XI, 3 fit] sit a A tune quid] В, H Ш. {¡nu. edd.), nunc quid nunc PTA sit] О H, fit tt//. nunc] om. H ciñeres seu i. p. H

»8/19 Io. 10, 2.

ß,

etiam] et О

uobis] om. H в uicto] D G, Tt, quid L F G D О, в in pulueres] in

362

DE SYMBOLO III, XI, 3 - xii, 5

non perditus. Anima quidem discedente habitaculum eius soluitur : non est enim praesto illa domina, quae curam gerat PL 10 luteae domus, atque eius restauret ruinas. 4. Vadit enim, ut 668 magno praemio regnum comparet sempiternum. Quid ergo metuis, о anima ? Christo Domino dicata es ; atque ipso donante bene uiuis, et ad regnum Dei peruenire contendis. 5. Vtquid formidas uehiculum mortis ? Proficisceris quidem 15 et iniuriam patietur ad tempus caro tua : reuerteris cum summo Rege regnans, et talis tibi reddetur quae nequeat corrumpi, et tecum maneat sempiterna. 6. Si ad hoc pergis ut melior ft 582 efficiaris, non credis quoniam meliori et in regno caelorum quodam modo administranti melius tibi praeparabitur hospi20 tium ? 7. Si haec terrena, lutea, fragilis, tantam tibi exhibuit pulchritudinem, restaurata et caelestis effecta qualem tibi exhibebit decorem ? 8, Si hanc tantum diligis, quae paululum manet et transit in tempore, illam quantum amabis, quae decore suo nunquam carebit, quoniam in aeterna uita mane25 bit ? XII. 1. Hoc sequitur in sancto Symbolo, quod omnia quae credimus et speramus, in uita aeterna percipiamus. Vita aeterna, dilectissimi, nunquam uilescat, semperque dulcescat. 2. Si amatur uita, quare non quaeritur uera ? Si amatur uita, 5 talis quaeratur quae nunquam finiatur. Et si amatur, quare non quaeritur ? aut si quaeritur, quia hic non est, ad eum locum ubi est quare non festinatur ? 3. Quid, quod etiam ultro se nobis ipsa uita ingessit ? Christus est enim Deus uerus et uita aeterna. Venit ad nos perditos et redemit inuentos : uenit 10 hue ad regionem mortalium ipsa uera uita : 4. dedit gustum saporis sui ; gustauimus, uidimus quoniam suauis est. Praecessit nos, inuitauit ut sequamur ; et ad tam magnum illud donum, cuius talem suscepimus gustum, sequi formidamus ? 5. Venit ad te uita ; repende uicem, ueni et tu ad illam. Susce15 pit uehiculum mortis, ut transiens liberaret te : suscipe et tu mortem, ut cum ad illam ueneris, ita ab illa suscipiaris, ut nunquam moriaris. XII, 8/0 I Io. 5, 20.

11 cf Ps. 3}, 9.

9 soluitur] dissol- G, Ë est enim] in«. A H domina] dominica L 10 domus] domui G P В T O A 12 anima] a. Christiana О 1в quae] qui P 18 regno] régna y H 1» administranti] -trati A, -trasti L G D В O 10/20 praeparabitur hospitium] uel praeparabitur uel administrabitur hospitium H SO tantam] tantum P 22 exhibebit] exhibuit P tantum] tantam L, 24 aeterna] coda., -num edd. ХП, 2/3 uita aeterna, dilectissimi] uitae aeternae dilectio F, uitam aeternam dabit ut H 4 quaeritur] creditur H 8 se] от. L, D, post uita pon. Bt O, post nobis роя. TA est] от. F 12 ad tam] adam L 14/15 suscepit ... te] от. F

DE SYMBOLO HI, xiii, 1-7

5

10

15

20

363

XIII. 1. Sanctam Ecclesiam. Propterea huius conclusio sacramenti per sanctam Ecclesiam terminatur, quoniam si quis absque ea inuentus fuerit, alienus erit a numero filiorum : nec^habebit Deum Patrem, qui Ecclesiam noluit habere matrem ; 2. nihilque ei ualebit quod credidit uel fecit tanta bona sine fine summi boni. Ecclesia mater est spiritalis : Ecclesia sponsa Christi est, gratia eius dealbata, pretioso sanguine dotata. 3. Totum possidet quod a uiro suo accepit in dote. Lego tabulas matrimoniales eius, recitabo. Audite, haeretici, quid scriptum sit : Oportebat Christum pati et resurgere a mortuis, et praedicari in nomine eius poenitentiam et remissionem peccatorum per omnes gentes. 4. Omnes gentes totus mundus est. Ecclesia totum possidet, quod a uiro suo accepit in dote. Quaecumque congregatio cuiuslibet haeresis in angulis sedet : concubina est, non matrona. 5. О haeresis arriana, quid in sultas, quid exsufflas, quid etiam ad tempus multa usurpas ? Iniuriam a te patitur domina ab ancilla ; multas ei ingerís con tumelias : licet haec doleat, non te magno metuit sponsa Christi sancta Catholica. 6. Cum enim respexerit ille sponsus, eicieris tu ut ancilla cum filiis tuis ; quoniam non erunt haeredes filii ancillae cum filiis liberae. 7. Cognoscatur una sancta et uera regina Catholica, cui regnum Christus tale dédit quod earn per totum mundum difmndens, ab omni macula et ruga mundans, totam pulchram suo aduentui praeparauit. Amen. ХП1, 10/12 Luc. 24, 46/47.

M/il cf Gen. ai, 10 ; Gal. 4, 30.

XIII, 1 Sanctam Ecclesiam] от. L,, Per s. е. y H conclusio] от. P 4 noluit] -luerit P О A edd. 8 dotata] ditata Al II peccatorum] от. P Omnes gentes] Omnes D В, от. a totus] omnis у 13 Ecclesia] cum praicedtntibus com'unx. a 17 a te] ad te L, Z?, ingeris] ingessisti H 18 doleat] -leant a magno (-na В)] multo А 19 catholica] ecclesia с. H enim] от. D 21 sancta] ecclesia О Î4 aduentui] codd., -tu edd. Amen] от. H edd.

DE QVATTVOR VIRTVTIBVS CARITATIS

CONSPECTVS SIGLORVM

a

¡L

Laon, Bibl. munie. 136

IXe s.

il' i G 'o [Р

Rouen, Bibl. munie. 471 (A. 271) Rouen, Bibl. munie. 472 (А. г86) Paris, Bibl. Nat. 2723

XIe s. XIe s. XIe s.

Dijon, Bibl. munie. 150 (117) Bruxelles, Bibl. roy. 1 104 (5463-67) Troyes, Bibl. munie. 1217 (Clairvaux Ci 24) Paris, Bibl. Mazarine 622 (Feuillants) Saint Orner, Bibl. munie. 46 Arras, Bibl. munie. 814 (463)

Xe s. XIe s. XIIe s. XIIe s. XIIe s. XIIIe s.

Grenoble, Bibl. munie. 277 (664) Paris, Bibl. Nat. 2334 Bruxelles, Bibl. roy. 11 10 (4820-25)

XIIe s. XIIe XIIIe s. XIIIe s.

I) yi o'l' %\f /О 1A H Q I '

Éditions edd. Mignc, P.L. 39, 195 2-195 7 (ex editione Maurinorum, t. v, appendix 190-195 [= (il) Font. Fr. Fontani, Nouât deliciae cruditorum seu ueterum ¿mk&ótwv opusculorum collectanea, ni, Florence 1793, p. 44-60 (= Migne, P.L. 47, n 27-1 134)

DE QVATTVOR VIRTVTIBVS CARITATIS mV,

I. 1. Desiderium caritatis uestrae a nobis exigit debitum app. sermonis officium. Sed tanta sunt quae terreant et reuocent 190 animum nostrum, ut si uelimus parère desiderio uestro, non PL 39, sit sine periculo nostro : 2. primum, quod iuuenis loqui cogar 1952 5 praesentibus senibus ; deinde, temerarium esse arbitrer loqui PL 47, uelle imperitia, inter eos quos roborauit antiqua doctrina. 1127 3. Optabam ergo silentio praeterire, et ilium locum tutissimum eligere, audire potius quam aliquid dicere. Sed quid facio ? 4. Instat uester amor, reuocat noster pudor ; cogit sanctorum 10 patrum iussio, a quibus si uelim obsecrans ueniam petere dicens : 5. Ignoscite, sancti patres, ignoscite ; parcite nostrae uerecundiae, parcite nostrae aetati, maxime cum recolam uobis fuisse praeceptum : Loquimini, séniores ; decet enim nos : 6. ipsi sancta caritate qua praeualent, respondebunt mihi : 15 Loquere, iuuenis ; delectat enim nos. 7. Quibus si repetam : Sancti patres, quid loquar ?, rursus mihi respondebunt : Quod a nobis saepe audisti, memento, ftli, quia ab infantia sacras litteras didicisti. 8. Sed nee uobis excusatus esse potero, quo rum corda ista me sua uoee pulsabunt : 9. Quid metuis proferre 20 uerbum ? Si aetas reuocat, Paulus Timotheo iuueni praecipiebat, dicens : Nemo adolescentiam tuant contemnat. Praedica uerbum. 10. Si sermo deest, pete, et accipies : non enim uos estis qui loquimini ; sed quod donatur uobis, hoc ministratis nobis. 11. His coarctatus angustiis, quo me conferam, nisi ad 25 sancta uestigia caritatis ? eamque deprecor, ut donet mihi aliquid dignum de se dicere, quod et meum suppléât ministerium, et uestrum satiet desiderium.

I, 13 Eccli. 32, 4. 17/18 cf II Tim. 3, 15. II Tim. 4, 2. 22 lo. lu, 24.

21 I Tim. 4, 12.

21/22

Titulas : lncipit liber (sermo O íí tractatus Q) Sei Augüstini {ont. H) de quattuor uirtutibus caritatis (Kar- piltres) codd. I, 3 desiderio ucstro] ¡пи. О 4/24 primum ... ministratis nobis] от. Уont. qui haec iterba Locuturus namque de caritate, silentio non practeream quae bona ex ea procédant et quae cam comitentur bit pott. 4 cogar] cogor С P О 5 temerarium] -ratum DB, В in imperitia] com. Maur., ¡mpcritiam M V edd., in peritia D, inperitia celt. roborauit) laborauit H 11 ignoscite1] mihi add. P 14 ipsi] -sa L IS si] от. И 1« rursus] -sum L . 1 Q edd. 17 ab] от. P tH nec] codd., nec sic edd. 19 ista] ita H 22 et] ut y О Q accipies] -pias yОQ 23 ministratis] -trate L, 24 His] Sed temporis Font. conferam] с in primis lotit. 23 sancta] -tac ipsius Pont. eamque] eumque L F G Q, deumque О deprecor] -cer V Font. donet] condonet V 26 quod] quo Font. 26/27 suppléât ... satiet] -cam ... -iem Font.

368

DE IV VIRT. CAR., II, i - III, i

II. 1. Inter ceteras uirtutes eius caritatis quas commémorât apostolus Paulus, quod caritas non aemulatur, non agit perperam, non irritatur, non cogitât malum, et cetera : in ultimo quattuor eius uirtutes breuiter comprehendit, dicens : 2. 5 Omnia tolérât, omnia credit, omnia sperat, omnia sustinet ; caritas nunquam excidit. Ex his igitur quattuor uirtutibus sanctae caritatis loqui conuenit sanctitati uestrae, delectatque primitus intueri, quemadmodum uelut quattuor cardines orbis continens, totum possèdent mundum. 3. Requiramus io igitur, si placet, aliquorum exempla sanctorum, eorum scilicet, qui his uirtutibus sanctae caritatis possessi sunt : et eis ita singulis singulas tribuamus, ut omnes in omnibus esse nosca- ц 191 mus : 4. quoniam omnis qui pie tolerat, recte credit ; et omnis qui recte credit, aliquid sperat ; et qui sperat, sustinet, ne ab 15 spe cadat. 5. Sed iam quinam isti sunt uideamus, quorum fidem, in quantum desuper adiuuamur, assequi ualeamus. 6. Virtus caritatis quae omnia tolerat, eminuit in sancto Noe ; PL 47, quae omnia credit, in sancto Abraham ; quae omnia sperat, in 1128 patribus nostris, id est in populo Israhel, unde ipse noster 20 exortus est Dominus ; 7. quae omnia sustinet, in ipso capite nostro Domino nostro Iesu Christo, qui est uera caritas, quae nunquam cadit. 8. Nee ceteros sanctos ab his uirtutibus uestra caritas deputet alíenos : quos pro breuitate temporis, et pro sermone suscepto ita praetermissos esse cognoscite, ut tarnen i5 certissime noueritis omnes esse in Christo, et in omnibus Christum. PL III. 1. Sed iam uideamus quemadmodum sanctus Noe 38-39, possederit uel possessus sit uirtute caritatis, quae omnia 1953

II, 2/3 I Cor. 13,4/5.

Л/в id. 13, 7/8.

17 et 18 et 20 ¡bid.

HI, 2/3 I Cor. 13, 7.

II, 1 ceteras] с autem Foul. eius] eiusdem Dt edd. caritatis] от. H Foul. 3 non irritatur] tic codd. Font., post non inflatur add. edd. et cetera] от. Font. in ultimo] et postremo Font. 4 breuiter] brcui sermone Font. в caritas numquam excidit] от. Font. excidit] -det D Ex] De Font. igitur] ergo Q 7 sanctitati] caritati A 8 uelut] от. Font. cardines] от. M 9 continens, totum] edd. Font., inu. codd. possederit] possidcret D, B„ possiderat Ç2 11 his uirtutibus ... sunt] has uirtutes ... possederunt H sanctae carita tis] от. Font. ita] от. A, ante eis pon. H, ante singulas pon. edd. Font. 12 singulas] -la О Q edd. Font. 12/13 noscamus] cognos- A 13 omnis1] от. О 13/14 et omnis qui recte credit] от. L Font. 14/15 ab spe] asperc P, absque spe Font. 18 sunt] sint P H edd. 17 caritatis] sanctae с Font. eminuit] emicuit F2G¡ T A Font, (cf XIV, ?) 19 patribus] Sanctis p. О noster] от. Font, qui Dominus ante exortus pon. 21 nostro1] от. L В T Ai A H Q nos tra'] от. P V 22 Nee] Et nee Q III, 2 uel possessus sit] от. Font.

DE IV VIRT. CAR., HI, i - IV, 4

369

tolérât. Praedixit ei Deus quod iniquitate hominum crescente, diluuio perderet mundum. 2. Statim ille admonitus confugit 5 ad lignum, et post camporum amoenorum faciem, angustiis se recludit arcae, tolérât caeli fremitum, sonitum aquarum, fragores nimborum ; et post ista omnia, qui solet gaudere consortio hominum, socius quodam modo efficitur serpentium ac ferarum. 3. Nee expauescit uir iste, quod cum eo sunt ferae jo in arca : immo ibi agnoscit ordinem suum feritas, quia se cognouit humanitas ; et iubenti homini oboediunt, quia hominem superiori Domino oboedisse cognoscunt. 4. Ostensum est in Noe quid Adam praeceptum contemnendo perdiderit ; et demonstratum est posse homines bestiis etiam dominad, si 15 se subdant oboedientia Conditori. 5. Exspectat et tolérât sanctus iste finem diluuii : nee antequam finiatur, causa fera rum area relinquitur. Tolerat bonus mala : et donee in fine etiam corpore separetur, intus manens, corde, non corpore, PL 47, separatur. 1129 IV. 1. Si qua es anima, quae cupis possidere uirtutem caritatis quae omnia tolerat, relinque mundum, confuge ad crucis lignum, non metuas procellas et turbines huius diluuii : 2. non mergeris si ligno portaberis ; nouit gubernare qui digna5 tus est creare, tantum adsit uirtus caritatis quae omnia tolerat. 'i. Nulla res te ab arcae soliditate euellat. Permane bonus, et tolera malos : melius est enim ut intus positus propter bonos toleres malos, quam foras exiens et periens, et bonos relinquas et malos. 4. Si ergo sunt tecum ferae, id est si sunt tecum in 10 Ecclesia praua docentes, falsa sentientes, haeretici uel schismatici, aut etiam ipsi mali catholici, more ferarum animas

3/4cf Gen. 6, ij.

4/10 cf Gen. 7, 7/24.

15/17 cf Gen. 8, 1/19.

IV, 2 et a I Cor. 13, 7.

3/4 Praedixit ... mundum] от. Vont. 4 Statim] S. ас Fon/. admonitus] a. fuit Fon/. 3 angustiis] antis L,, antris L,, angustus Fon/. в se recludit] recluditur H, se reclusit P A Q edil. arcae] arce Fon/. caeli] haec Fon/. sonitum] solutum Fon/. 7 fragores] -orem P O Q edd. Fon/. nimbo rum] et n. Font. ista] illa H solet] solebat Fon/. 0 sunt] sint T A edd. Fon/. IS oboedisse] -dire Fon/. 13 quid] quod Fon/. praeceptum] p. Domini Fon/. 14 dominari] ct d. Fon/. 13 se (se от. L D) subdant] subdantur В M V, inu. TOA edd. Fon/. oboedientia] -tiac a D ñ O H Q Fon/. Conditori] -toris o (L2) O H Q Fon/. IH separetur] L„ separentur ce//. 18 separatur] -retur L Fi G, TV, 1 qua] quae L 4 portaberis] -taueris L Л adsit] absit Fon/. И te] от. Fon/. arcae] hac Qt, arce Fon/. soliditate] solida te Fon/. euellat] diucll.it Fon/. 7 est enim] inu. PAH edd. H foras] foris Fon/. periens] percas Fon/. в id est] idem P si1] от. A edd., seis H 10/11 schismatic! ... ipsi mali catholici] -cos ... os -os -os H

370

DE IV VIRT. CAR., IV, 4 - V, 6

deuorare quaerentes, tolerentur usque ad finem saeculi, tanquam finem diluuii. 5. Rugiant licet, frement dentibus atque ipsam arcam confringere conentur, non expauescas : finito 15 diluuio, illos rapiet inanis ac spinosa silua, te fertilis suscipiet terra : 6. post finem saeculi, impii rapientur ad tenebras exteriores, ubi est fletus et stridor dentium ; pios suscipiet terra uiuentium. 7. Nam et ipse sanctus Noe post finem diluuii obtulit sacrificium Deo ; sed de animalibus mundis, non de 20 immundis. Simul enim et munda et immunda animaba in arcam intrare potuerunt, sed mala ad sacrificium Dei non peruenerunt. V. 1. Sed iam hinc aliquando transeamus, ut cetera perscrutari ualeamus. Procedat in medio sanctus ille Abraham ; et suo nos doceat exemplo possidere uirtutem caritatis quae omnia credit, qui non est cunctatus ad unam uocationem re5 linquere patriam, sedem, domum, familiam. 2. Omnia relinquuntur, ut Domino praecipienti pareatur. Exi, inquit ei Deus, de domo tua, et de cognatione tua, et ueni in terram quamcumque tibi ostendero : 3. nec apud se iste sanctus cogitauit aut dixit : Quo earn ? cui me committam ? in quam terram io uadam ?, sed statim ut audit, surgit, currit, festinat, accélérât. 4. Terram promissam non uidet ; sed credendo eam firmiter retinet. Ambulat recto itinere, nec oberrantibus uestigiis alibi quam debuit, declinauit : quia qui eum ad ignotam terram mittebat, ipse qui mittebat non dimittebat. 5. Nec eum ipse 15 fefellit : redditur merces credenti. Ad terram peruenit, dilatatur, multiplicatur : ex paupere efficitur diues, ex ignobili potens, ditatur omnibus bonis ; et in illo impletur quod Domi nus in euangelio suis discipulis promisit, dicens : 6. Si quis dimiserit domum, aut agrum, aut parentes causa nominis mei, ц 192

ie/17 c( Matth. 25, 30. V, 4 I Cor. 13, 7.

17/18 cf ¡d. 25, 46. в'8 Gen. 12, 1.

18/20 c( Gen. 8, 20.

18/21 Matth. 19, 29.

12 quaerentes] H t'ont., quaerentium cet!. tolerentur] soleretur Fou/. 14 expauescas] paues- Vont. 15 illos] codd. tont., illas edd. rapiet] post spinosa pon. О te] atque te t'ont. suscipiet] -pit D ВТ M A V edd. 16 ad] in A 17 ubi] ibi Vont. suscipiet] G P О H Q Vont., suscipit cet!. 19 animalibus] nnimabus G P non) et non Vont. 2U enim et] etiam et H, enim etiam V, enim L et1] etiam D B„ etiam et B¡, et etiam Vont. 21 arcam intrare] Vont., arca natare cet/. mala] mali a (mala L2) D В M V, I '2 perscrutari (-tare ton/.)] praeser- Ld 2 medio] medium G P M Q I ' Vont. 5 patriam, sedem] sic secundum Von/, et piltres codices dis/inxi, patriam sedem coniunx. edd. в ei] от. а О . l Von/. 7 de domo tua et de cognatione tua] inn. Von/. 7/8 quamcumque] quam L, 8 tibi ostendero] in«. Von/. 9 aut] от. G, et Von/. 10 statim] от. ton/. ut] от. а. О И Q 14 ipse] ipse inquam Von/. \ec] Non В IV ignobili] inopi H 17 omnibus] in о. В Q

DE IV VIRT. CAR., V, 6 - VI, 10

371

20 et in hac uita centuplum accipiet, et in futuro saeculo uitam consequetur aeternam. 7. Cumulatur adhuc huius fidei merces, et seni promittitur filius. Adest uirtus caritatis quae omnia credit. Audit, exsultat, amplius diligit, suscipit filium ex coniuge sterili, quam spe pariendi destitutam sterilitas aetas25 que iam fecerat, atque in illo benedictionem omnium gentium PL promissam firmissime tenet. » / 38-39, VI. 1. Sed adhuc cum caritas probat, probatumque com- 1954 mendat, et quemadmodum nihil Deo praeferat, posteris monstrat. 2. Vocat eum Dominus de cáelo dicens : Abraham ! Abraham ! Et ille tanquam seruus oboediens : Ecce sum, ait. 5 3. Et Dominus : Accipe filium tuum ilium quern diligis Isaac, PL 47, et uade in terram excelsam, et offers eum holocaustum in unum 1130 montium quem tibi dixero. i. Nee hac quidem iussione turbatur aut frangitur seruus fidelis : adest enim ei uirtus caritatis quae omnia credit. Surgit, domum pergit, asinam sternit, ligna 10 concidit, gladium et ignem sumit, puerum simul adducit, et pergit ad locum. 5. Tunc intentus factus Isaac, patrem interrogat dicens : Pater. Et ille : Quid est, fili ? Et filius : Ecce, ait, ignis et ligna : ubi est ouis ad holocaustum quam immolaturus es ? 6. Et pater respondit : Deus prouidebit sibi ouem ad sacri15 ficium, fili mi. Magnum hic et grande uideo sacramentum. 7. Aliud Abraham corde gestabat, aliud filio promittebat : sed ñeque quae promittebat, filium fallebat ; ñeque aliqua infirmitas cor eius a proposito immutauerat. 8. Quid pluribus ? Pergit uiam, uidet locum de longe, et statuens pueros suos ibi, 20 eis talia uerba proferí dicens : Sédete hic cum asina : ego autem et puer ibimus usque illuc, et cum adorauerimus, reuertemur ad uos. 9. O sánete Abraham, quid est quod dicis, cum aliud tibi de puero agendum sit ? Numquid aut te, aut tuos fallis ? 10. Non, inquit : sed quae prophetice uel dico uel gero, uirtus

22/23 I Cor. 13, 7.

23/24 cf Gen. 1 8, 10/14 et 21 , 1/3.

VI, 3/4 Gen. 22, 1. 4/7 id. 22, 2. 12/14 Gen. 22, 7. 14/14 id. 22, 8.

20 et1] от. Font.

» I Cor. 13, 7. 19/21 id. 22, 5.

24 pariendi] pariundi L,

9/11 cf Gen. 22, 3.

24 iam fecerat] confecerat О

VI, 2 posteris] posterius Font, (fortasse rede) 4 sum] adsum B, T О A H Q Font. 3 Accipe] A. inquit Font. в offers] L, öfteres cet!. eum] ilium P Q in] super O unum] uno G P M HQ V 7 tibi dixero] edd., d. t. Font., monstrauero tibi codd. iussione] uisione P Г, 8 ei] от. F H 9 asinam] -num a О Font. sternit] strauit Font. 11 Tunc] Nunc Font. intentus] in tempus L 12 Et ille] ait, at ille Font. 13 ad holocaustum] tie codd., post apon. edd. Font. ; supra ¡imam uictima holocausti add. H et sic infra 14 mi] от. Font. hic] hoc Font. 17 fallebat] В H, -bant cett. 18 pluribus] plura P, Font. 20 asina] -no F P О Q Font. 23 tuos] uos L, nos G Q

372

DE IV VIRT. CAR., VI, 10 - VII, 5

25 caritatis in me manens quae omnia credit, et facit et dicit. 11. Audio enim eam sine strepitu uocis intus ad cor loquentem et dicentem mihi : Tu quidem licet resurrecturum credens, pleno et perfecto uoto puerum ducas immolandum, filius tuus in isto sacrificio non crematur, quia resurrectio Filio Dei 50 seruatur. 12. Mérito Abrahae huius uiri fidem commemorans Iacobus apostolus ait : Credidit Abraham Deo, et deputatum est Uli ad iustitiam, et amicus Dei appellatus est. 13. Amicos, ut nouimus, coniunctio animorum facit : unde quidam sapiens huius mundi ait : Idem uelle atque idem nolle, ea demum firma 55 amicitia est. 14. Ergo amicos, ut nouimus, coniunctio animo rum facit. Quemadmodum iste sanctus coniunxerit animum Deo, ut eius amicus appellaretur, uultis nosse ? 15. Sicut enim Deus Pater único Filio non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit ilium, ita et iste único filio non pepercit, sed iubente 40 ut immolaretur, ei qui dederat eum de toto corde obtulit eum. VII. 1. Sed quae sequuntur uideamus. Delectat enim nos, adiuuante Domino Deo nostro, huius historiae plenam uobis reddere notionem. 2. Postquam relictis pueris ad locum sacri fiai pater cum filio uenit, aram construit, ligna componit, 5 manus filio ligat, imponit eum in ara supra ligna, deponit humana paternae pietatis indicia, induit sacerdotis diram constantiam, educit gladium, ut périmât filium. 3. Quid uidetis, fratres ? Nihil hic sentimus humanum, quia totum cognoscimus diuinum. Sed et ille filius, qui paulo ante ouem require10 bat, sub ingenti silentio talia in se fieri sentit : 4. et ita patiens inuenitur, tanquam iam ille esset, qui sicut ouis ad immolan dum ductus est, et tanquam agnus coram tondente se sine uoce, sic non aperuit os suum. 5. О et tu, sánete Isaac, indica nobis silentii huius tui tam grande secretum. Paulo ante nihil 15 in te fieri sentiebas, et a patre arietem requirebas : nunc autem manibus ligaris, in aram imponeris, ligno quodam 25 I Cor. 13, 7. 28/30 cf Quodu. Lib. prom. I, XVII, 29/50. 31 32 lac. 2, 25. Cf Gen. 15,6; Rom. 4, 5 ; Gal. 5, 6. 34 34 Sallust., Catil. 20, 4. 37 39 cf Rom. 8, 32. Vu, 3/ecf Gen. 22,9/10.

11/13 cf Is. 55, 7.

28 immolandum] ad i. OH, 29 crematur] cremabitur Font. 30 Abrahae] от. Font. 31 deputatum] reput- P A Q V Font. 30 coniunxerit (-xit A) animum] inu. edd. 37 uultis] iuuat Font. 38/30 sed pro ... pepercit] от. P H Q Font. 30 iubente] domino deo nostro add. A 40 de toto] deuoto O Q edd. Font. corde] от. H VII, 1 nos] uos LD, 3 notionem] rationem A edd. 4 uenit] conuenit H componit] composuit Font. 8 manus ... ligna] от. Font. ara] L D ВТ H V, aram cet!. 0 induit] -uitur Font. 0/7 diram constantiam (-ra -tia L D B)] deuota constantia Font. 7/8 uidetis] uobis uidetur Font. 8 quia] imo Font. 10 in se fieri] f. i. s. edd. 12 tondente] tundente L se] от L IS et] от. H 14 tui] от. a О Q edd. Font.

DE IV VIRT. CAR., VII, 5 - IX, 3

^7i

modo suspenderis ; et modo taces. 6. Taceo, inquit. — Die PL 47, quare : obsecro, nouerimus. — Vultis nosse, ait, quare modo nji taceo ? Quia figuram illius gesto, qui uol úntate ponit animam 20 suam, non necessitate. 7. In hoc tam grandi mystico fidei sacramento, et Abraham sanctus apparuit probatus, et filius in praesenti est liberatus, in quo Christus est praenuntiatus. VIII. 1. Si qua es anima, quae cupis sequi uestigia fidei м '93 patris nostri Abraham, exi de terra tua et de cognatione tua, PL relinque populum tuum et domum patris tui : 2. id est, fideliter 38-39, renuntia diabolo, pompis et angelis eius ; et sequere uiam 1955 5 rectam, quae te perducat ad terram in qua ditescas et emineas, et efficiaris socius Abrahae. 3. Sed cum ista omnia feceris, si uirtus caritatis quae omnia credit est in te, adhuc temptabit te ; et probatum coronabit te. Expetit a te sacrificium dilecti tui. 4. Quid a te expetit ? Quod Abraham illi dictum est : Da 10 mihi unicum dilectum tuum, tibi dicit Sapientia : Da mihi, fili, cor tuum. Ipse est dilectus unicus. Quid metuis offerre cor tuum ? 5. Offer sacrificium, contritionem cordis Domino Deo tuo ; et die cum propheta : Holocaustis non delectaberis. Sacri ficium Deo Spiritus contritus ; cor contritum et humiliatum 15 Deus non despiciet. Nihil metuas tali sacrificio oblato : et tibi acceptum erit, et quod obtuleris, integrum permanebit.' IX. 1. Aliam uirtutem caritatis quae omnia sperat, placet inspicere ? Hanc superius plebi Israheli et patribus nostris assignasse cognoscimur. Eius namque uirtutis uox est in uersu illo prophetico : In te sperauerunt paires nostri ; speraue5 runt, et liberasti eos. 2. Et ipsi ex Aegypto fugere iubentur, terra eis lac et mel fluens promittitur. Per mare Rubrum transeunt, ad heremum ueniunt : ducebat eos spes caritatis, ut discerent prius Deum amare gratis. 3. Redditur et his mer-

19/20 cf Io. 10, 17/18.

21/22 cf Gen. 22, 12.

VIII, 2/3 et 4/6 cf Gen. 12, i. 7 1 Cor. 13,7. 9/10 Gen. 22, 1. IX, II Cor. 13,7.

4/5 Ps. 21,3.

4 Formula abrenuntiationis baptismatis. 10/11 Prou. 23, 26. 13/15 Ps. 50, 18/19. 5/6cfEx.3,8.

0/7 cf Ex. 15,22.

19 gesto] gero H 20 grandi] -dis О mystico] et m. M Fon/. ... praenuntiatus] от. Font. Christus est] ¡nu. edd.

22 in quo

VIII, 4 pompis] et p. G P Q, p. eius Font. 9 Abraham] -hae H, ab A. P Q (qui potl banc uoeem distinx.) 10 unicum] unigenitum Font. dilectum] (ilium G PQ 11 dilectus] d. tuus О 12 contritionem] -tionis y О Q 13 die] codd. Font., die ci edd. 14 contritus] contribulatus G¡ P Q edd. Font. 15 despiciet] -cies Font. tibi] codd. Font., Deo edd. IX, 1 sperat] superat Font. placet] p. nunc Font. 2 Hanc] Quam Font. Israheli] D В M A V, Israhel cet!. 3 cognoscimur] -mus Bt H Font. 8 et] от. Font.

374

DE IV VIRT. CAR., IX, 3 - XI, 1

ces fidei : non enim potest non reddere, qui se donando digna10 tur faceré debitorem. 4. Post heremum mella de petra sumpserunt, panem caeli manducauerunt ; non sunt priuati a desiderio suo, quod sperauerunt, terram etiam promissionis acceperunt. X. 1. Exsurgat anima quae huius caritatis uirtute comprehensa est, et fugiat ex Aegypto, id est huius saeculi desiderio, pergat ad mare Rubrum, scilicet Christi baptismum ; ideo rubrum, quia Christi sanguine purpuratum. 2. Persequantur 5 hostes, peccata cum suo diabolo auctore, tanquam Aegyptii cum suo rege Pharaone, saeuiant, sequantur fugientes : quid metuis ? 3. Vsque ad aquam saeuiunt. Ingredieris tu, ingredientur et Uli post te : sed aqua conuersa illis erit in perniciem, tibi proftciet ad salutem ; illos obruet, te abluet ; illos damna10 bit, te liberabit. 4. Post haec suscipies mel de petra, quo sitim tuam saties. Petra enim erat Christus, ex cuius praeceptis tan quam ex fontibus dulcedinis satieris. 5. Gustabis et panem, ilium scilicet qui dixit : Ego sum partis uiuus qui de cáelo descendí : gustabis, et uidebis quoniam suauis est Dominus. 156. Et si in te eminet uirtus caritatis quae omnia sperat, per heremum te necesse est transiré ; id est utaris hoc mundo tanquam non utens ; 7. ut in hac uia peregrinum te noueris esse, si terram promissionis cupis intrare. Haec terra est de qua propheta cantat et dicit : Credo uidere bona Domini in PL 47, 20 terra uiuentium. " 1132 XI. 1. Vltima uirtus caritatis restât, quae omnia sustinet, et nunquam cadit. Hanc ipsi capiti nostro Domino Iesu Chris to conuenire nouimus. Ideo in ultimo, quoniam finis Legis

10/11 cf Ex. 17, 6.

11 cf Ex. i6, 4/22.

X,4;6cf Quodu. Lib. prom. I, xxxvn, 34 57. lllCor. 10,4. 51. 14 Ps. 35, 9. IS I Cor. 15, 7. 1« 17 cf I Cor. 7, 31. 26, 13. XI, 1 I Cor. 13, 7.

2 id. 13, 8.

i:t 14 Ic>. 6, 1» 20 Ps.

3/4 Rom. 10, 4.

0 donando] от. Font. 10/11 sumpserunt (sups-)] а О H ¡¿{cf infra X, 10 : suscipies), sugxerunt D, suxerunt В T M A V edd., fluxcrunt Font. 11 priuati] fraudati A X, 2 ct fugiat] effugiat Font. huius] de h. P H, ex h. edd. Font. 3 Christi] ad С. Q 4 purpuratum] purgatum Font. S hostes] h. uidelicet Dt, h. scilicet Font. diabolo auctore] ¡nu. P O Q "M. Font. Aegyptii] ex Aegypto Font. 7 saeuiunt] -uient Font. 8 conuersa] retro с. Font. 9 proficiet] -cit D BtT M V, profuit B¡ 10 haec] hoc Font. sitim] famem et s. Font. 11/12 Petra enim ... satieris] от. L 12 et] etiam Font. 14 quoniam] quam D, T MHV edd. 16 utaris] ut u. О 17 ut] et Font. uia] uita P Г, HQ 18 est] от. О XI, 2 ipsi] H edd., ipsam cett. Iesu] nostro I. О 3 nouimus] -uerimus P HQ Ideo] et i. Font. quoniam] quia O, ponitur quoniam Font.

DE IV VIRT. CAR., XI, i - XII, 4

375

Christus. 2. Quanta autem pro nobis ipse sustinuerit, puto 5 caritatem uestram ignorare non posse. Tarnen exinde aliquid dicam, si tarnen de tanto aliquid digne dicam. 3. Prius illud, quod Deus homo, quod Verbum caro factum est ; quod multa bona fecit, et mala perpessus est ; quod mortuos suscitauit, et mortuus est ; i. quod singularis illa patientia pertulit PL 39, 10 diabolum temptatorem, discipulum traditorem ; quod ipsum 1956 Iudam priusquam ostenderet traditorem, pertulit furem, et ante experimentum uinculorum, crucis ac mortis, labiis eius dolosis non negauit osculum pacis. 5. In ipsa autem morte quanta sustinuit ? Pertulit odiorum flammas, ministras pes15 simi cordis linguas. Clamauerunt Iudaei : Crucifigite, crucifigite : ut rei remanerent Iudaei, innocens ab eis crucifixus est Filius Dei. 6. Ad crucem ducitur, expalmatur, qui est uera palma uictoriae. Spinis coronatur, qui spinas peccatorum uenit confringere. 7. Ligatur, qui soluit compeditos. Ligno 20 suspenditur, qui erigit elisos. Aceto potatur fons uitae, disci plina caeditur, salus uulneratur, uita moritur : occidit ad ц 194 tempus uitam mors, ut in perpetuo a uita occideretur mors. XII. 1. Quid hie Iudaei in hac morte Christi exsultauerunt quasi uictores, et dum terrenum et cadueum regnum timuerunt perderé, Regem caeli et terrae non dubitauerunt oeeidere ? Sed nee sicut putauerunt, uictores exstiterunt. 2. Si enim 5 uicerunt, regnum quomodo perdiderunt ? quomodo nunc usque serui remanserunt ? Ista namque causa est, qua ab eis Christus occisus est. 3. Dixerunt apud se principes Iudaeorum, ut euangelista narrât : Videtis, inquiunt, quia totus mundus abiit post Iesum ? si dimiserimus illum uiuere, uenient Romani, 10 et tollent nobis et locum et regnum. 4. Et Christum oeeide-

710.1,14. Luc. 23, 2:.

ll/Hcf Matth. 26, 47/49 ; Marc. 14, 43/45 ; Luc. 22, 47. 19 cf Ps. 145, 7. 20 cf Ps. 145, 8.

13/16

ХП, 8/ielo. 11,48.

4 Christus] est C. Font. sustinuerit] -nuit Font. в dicam. Prius] Dicamus prius L, dicamus. Prius G, P, credamus. Prius Q 7 quod1] от. О quod*] quoniam L 8 quod] quoniam L 9 singularis] -ari Font. 10 diabolum] -licum Font. 10/11 ipsum Iudam] im. О 11 ostenderet] от. Font. 14 ministras] -tros L, F G D В T A, -trorum О, -tri H (qui cum clamauerunt coniunx.) 15 linguas] -guis D BT A H (cum clamauerunt coniunctum) crucifigite] L F G DlB T A, -fige cell. 1в crucifixus est] crucifigitur G P Q 17 est] e. in A uera] om. Font. 21/22 occidit ... uitam mors] -ditur ... uita a morte Font. 22 perpetuo] -tuum P Q edd. occideretur] occidatur Font. XII, 1 Hic] om. a 0 Q в remanserunt] mans- P Q qua] quia D О edd. в/7 ab eis Christus] С a. e. Font. 7 Dixerunt] P H Q edd., Dixerunt namque Font., Dixeruntque cett. 8 euangelista] -gelium V 9 abiit post Iesum] codd., post eum abiit edd. Font. illum] eum О A HQ edd. Font. 10 et locum] locum F G О edd.

376

DE IV VIRT. CAR., XII, 4 - XIII, 2

runt ; et locum et regnum perdiderunt. Quid uobis profuit, о insani Iudaei, quod tantum scelus admisistis ? 5. Numquid quia Christo Domino, ut decuit, seruire noluistis, ideo eius dominio caruistis ? Dum Uli seruiunt reges, quibus uos serui15 tis, facti estis mali serui bonorum seruorum Christi. 6. Per ipsos conterit contumaciam uestram, per ipsos dissipât consilia uestra, per ipsos retribuit scelera uestra in capita uestra. 7. Ipse autem Dominus quem uos interemistis, non uos seruos, sed liberos esse cupiebat, quando dicebat : Si uos Filius 20 liberauerit, tune uere liberi eritis. 8. Vos autem Dominum Deum regem, et ipsam ueram libertatem non solum repudiastis, uerum etiam necare cupientes clamastis : Non habemus regem, nisi solum Caesarem. 9. Sed ne in hoc quidem gloriemini quod Christum occidistis, actum est potius de uobis, et nescistis. 2 j Audite ipsum Dominum dicentem per prophetam : Ego dormiui, et somnum cepi : somnum appellans mortem a uobis illatam. 10. Ceterum qualis mors potuit esse triduana, maxime illius, qui per eumdem prophetam alio loco dicit : Numquid qui dormit, non adiciet ut resurgat ? 11. Ego, inquit, dormiui : jo ego, qui potestatem habeo ponendi animam meam. Ego dor- PL 47, miui ; non quia saeuistis, non quia insanistis : ego impleui 1133 quod uolui ; uos in scelere remansistis. XIII. 1. Quis exegit tanta ista de Deo nostro, fratres, pro nostra redemptione ac salute, nisi caritas quae nunquam cadit ? O caritas, quam magnas uires habes : de cáelo Deum deposuisti ! 2. O cara caritas, o sancta et uera caritas, quae 5 tanta es in terris, quanta eris in caelis ? Quae tantum potes in hac pugna mortalitatis adhuc sollicita, quantum poteris in illa pace perfecta secura ?

10/20 lo. 8, 36. et SO/31 id. 3,6.

22/23 id. 19, 15. 23/26 Ps. 3,6. 30 cf Ps. 30, 6 ; Luc. 23, 46.

28/29 id. 40, 9.



Xra, 2/3 I Cor. 13, 8.

11 о] от. ТА 12 admisistis] commisistis Font. 13/15 ideo ... seruitis] от. Fon/. 17 retribuit] -buet В TAÍ^.tribuitFae/. 20 Dominum Deum] Deum et Dominum Font. 21 repudiastis] respuistis Q 22 necare] negare Font. 23 solum] от. P Q hoc] uobis A 24 actum] auctum V et] от. H nescistis] nescitis О Font. 20 cepi] coepi Font. 28 alio] in a. T 31 saeuistis] quaesiuistis Q ХШ, 1 Quis] Qui Pu Quid P, exegit] exigit D, В T M V Font. ista] от. Font. 3 quam] quae Font. habes] habes, quae D edd., habes et Font. 4 deposuisti] pos- Q caritas'] F, sanctitasj2 '&-, sanitas celt. et] ас P A H edd. 4/5 quae tanta ... in caelis] от. Q 0 poteris] от. G P 7 pace per fecta] ¡nu. Font.

DE IV VIRT. CAR., XIV, i-io

5

io

15

20

25

m

XIV. 1. Euigila itaque, omnis anima Christiana, et si in te eminet uirtus caritatis quae omnia sustinet, Domini tui imitare uestigia : Christus enim, ait apostolus Petrus, pro nobis passus est, relinquens nobis exemplnm, ut sequamini uestigia eius. 2. Et si ille propter te de caelesti sede ad terrena descendit, tu propter te fuge terrena, appete caelestia. Si dulcis est mundus, dulcior est Christus : si amarus est mundus, omnia pro te sustinuit Christus. 3. Via tibi factus est ipse Saluator : surge, ambula ; habes quo, noli pigrescere. Sed forte quaeris : Quo ? Vides enim uiam, et quaeris quo ducat haec ipsa uia ? Ad ueritatem et ad uitam ducit. 4. Si amas ueritatem, si PL 47, desideras uitam, et cupis ad ueritatem et ad uitam uenire, 1134 a uia noli errare. Video, inquis, uiam, et cupio ambulare ; sed PL 39, amara est, áspera est ; arcta enim et augusta uia est, quae 1957 ducit ad uitam. 5. Christus transmit, et adhuc áspera est ? Caput transiit, et membra dubitant ? Sed Christus, inquis, Deus et homo ; ego autem homo. 6. Tot milia martyrum transierunt ; et adhuc tibi áspera est ? Transierunt senes, transierunt iuuenes, transierunt pueri, puellae transierunt, uiam quam timebas tritam tibi fecerunt. 7. Ambula ergo uiam, securus ambula. Quid enim metuis in hac uia ? Mor tem ? Et mortem times, qui ad uitam curris ? Si bonus bene in hac uia curris, mors tibi ianua erit, quae te repraesentet, non quae auftrat uitae. 8. Ambula ergo uiam : immo ipse qui propter te factus est uia, ipse te ducat per se ipsum ad se ipsum. Ipse est enim uia, neritas et uita. 9. Die ergo Deo tuo, o anima fidelis et pia ; die, die, secura die, et cum propheta ueraciter exclama : Deduc me, Domine, in uia tua, et ambulabo /1 195 in ueritate tua. 10. Tunc ad te securus perueniam, si in finem

XIV, 2 I Cor. 13, 7. 3/4 I Petr. 2, 21. 14,6. 28/20 Ps. 8;, 11.

14/1* Matth. 7, 14.

26 Io.

XIV, 3 apostolus Petrus] inu. A uobis] nobis Q V 4 nobis] nobis Q 6 propter] pro а О Q fuge terrena] inu. Fon/. est] от. О 1 1 ducit] em. Font. si*] от. В 12 desideras] codd., amas edd. Font. 13 inquis] -quit Q 14 áspera est] от. Font. enim] uia P Q 16/18 Giput etc ... áspera est] от. Font. 17 et homo] homo y O HQ 19 transierunt pueri] от. Font. puellae transierunt] inu. P Q V Font. 20 uiam] et u. о О, quae u. Font. timebas] times et horres Font. 21 uia] uita M 22 Si] от. Font. bonus] codd., bonus es edd. Font, (qui pott curris dittinx.) 23 crit] est Font. repraesentet] -tat Font. 24 auferat] te a. A uitae] uitam Font. 2S/20 ad se ipsum] от. Font. 26 est enim] L D О A Q Font., inu. celt. ueritas] et u. О 26 Deo tuo] tu Font. 27 die1] non Herat Font. 28 exclama] reclama О 29/30 in nnem usque] u. i. f. Font.

378

DE IV VIRT. CAR., XIV, 10

50 usque tua gratia non deserar. Haec, fratres dilectissimi, quae dono ipsius caritatis dicta sunt sanctitati uestrae, ita haereant cordibus et sensibus uestris, ut eadem ipsa caritas fructum in uobis inueniat operis, non folia laudis.

SO tua gratia ... deserar] tuam gratiam ... deseram Fon/. deserar] me deserat P, deserat HQ V 31 dono] a domino Font. dicta] edicta o O Q 32 cordi bus ... sensibus] ¡nu. Font. fructum] -tus L, 32/33 in uobis] T V edd. Font., от. A, in uos cett. 33 inueniat operis] ¡nu. Font. laudis] Amen add. D H

DE CÁNTICO NOVO

CONSPECTVS SIGLORVM

a

¡L

Laon, Bibl. munie. 136

IXe s.

(F fy\C ' IP

Rouen, Bibl. munie. 471 (A. 271) Rouen, Bibl. munie. 472 (A. 286) Paris, Bibl. Nat. 2723

XIe s. XIe s. XIe s.

Dijon, Bibl. munie. 150(117) Bruxelles, Bibl. roy. 1104(5463-67) Troyes, Bibl. munie. 1217 (Clairvaux Ci 24) Saint Orner, Bibl. munie. 46 Arras, Bibl. munie. 814 (463)

Xe s. XIe s. XIIe s. XIIe s. XIIIe s.

Grenoble, Bibl. munie. 277 (664) Bruxelles, Bibl. roy. 11 10 (4820-25)

XIIe s. XIIIe s.

¡D \ß ß T ¡O [A H Г Édition edd.

Migne, i\L. 40, 677-686 (ex editione Maurinorum, t. vi, 590-598

DE CÁNTICO NOVO I. 1. Omnis qui baptismum Christi desiderat, uitam nouam м VI, concupiscit. Transeat ergo a uetustate, ut perueniat ad noui- 590 tatem. Prius enim fuit testamentum uetus, canticum uetus, PL40, homo uetus : nunc autem testamentum nouum, canticum 677/8 5 nouum, propter hominem nouum. 2. Demonstremus hoc quod dicimus testimoniis sanctarum Scripturarum. Hieremias propheta : Ecce, inquit, dies ueniunt, dicit Dominus, et consummabo super domutn luda testamentum nouum. 3. Dauid quoque propheta : Deus, canticum nouum cantabo tibi ; et ite10 rum : Cantate Domino canticum nouum. 4. Apostolus etiam Paulus : Exspoliantes, inquit, uos ueterem hominem, induite nouum ; et alibi : Vetera transierunt, ecce facta sunt noua. 5. Quae uetera transierunt ? quae facta sunt noua ? Si adsit spiritalis auditor, non solum intelligit, uerum etiam uidet PL ij quae facta sunt noua. 6. Si autem carnalis adsit, qui totum 679 per oculos carnis, nihil per aciem mentis intelligit, irridens respondet : Rogo te, die quae facta sunt noua ? 7. Numquid aliud caelum respicio quam antea, aut sidera in nouum splendorem micantia ? Nonne eisdem cursibus sol peragit diem, 20 eisdemque curriculis luna peragit noctem ? 8. Numquid mare términos suos finesque transgressum est, aut terrae faciès immutata est aut alia insólita germina procreauit ? 9. Nonne sicut ex initio horis duodecim peragitur dies, eisdemque crementis aestatis tempore, quibus detrimentis hieme peragi25 tur ? 10. Progenies quoque ipsae mortalium aliis decedentibus, aliis succedentibus terminatos finiunt dies. 11. Cum ergo omnia, sicut ex initio constituta sunt, ita concurrunt, suos

I, 7/8 1er. 31, 31. Cf Hebr. 8, 8. Col. 3, 9/10. 12 II Cor. 5, 17.

» Ps. 143, 9.

10 Ps. 95, 1.

11/12

Tilulus : Incipit de cántico nouo о T V, Incipit sermo de cántico nouo H, Incipit sermo sei augustini ad competentes de renouatione uitae quae fit in baptismo В I, 1 Christi] post desiderat pon. В в Hieremias] Hic (Hinc H,) H. H 10 etiam] от. P 11 induite] et i. Lt 12 ecce] et ecce H 13 Quae1 .. noua] от. H 18 aliud] alium D 19 eisdem] B, isdem a D V, hisdem T, iisdem OH 20 eisdemque] -que от. H curriculis] cursiculis a О 22 immutata est aut] B,, immutata est D Bu immutata celt. 23 peragitur] -git L eis demque] -que от. H 24 tempore] scrips/', témpora H, tempus celt. hieme] hiemis H, hiems edd. 24/25 peragitur] Ft P D, О V, peraguntur cell. M ipsae] scripsi, ipsa codd. edd. decedentibus] discedent- B, descedent- О 20 finiunt] finit P О V

382

DE CÁNTICO NOVO, I, ii - II, i

motus finesque seruantia, quid est quod nobis praedicatur : Vetera transierunt, ecce facta sunt noua ? 12. Responde, о jo apostóle, talia de nobis requirenti ; et quia minus ualeo ad exponendum, te obsecro, responde pro me. 13. Ecce audi apostolum : Quid quaeris, carnalis auditor, per oculos carnis respicere ? Erige mentis aciem, ut quod dicitur possis intelligere : Vetera transierunt, ecce facta sunt noua. 14. Quae uetera 35 transierunt ? quae facta sunt noua ? Primus homo, inquit, de terra, terrenus ; secundus homo de cáelo, caelestis. Transiit Adam, homo uetus factus ex limo : uenit Christus, Deus homo missus e caelo. 15. Transiit uetustas mentium, accessit nouitas ц 591 credentium : transiit uita carnalis, successit spiritalis. 16. An 40 parua est nouitas haec, ita demonstrata per hominem Deum, ut moriendo susciperet uetustatem tuam, resurgendo ostenderet nouitatem tuam, ascendendo firmaret claritatem tuam ? 1 7. Vetera transierunt : quae uetera transierunt ? Quod eratis filii Adam, filii carnales. Noua accesserunt : quae noua ? Quod 45 efhcimini filii Dei, filii spiritales. 18. Vetera transierunt ; terra eratis : ecce facta sunt noua ; caeli iam paene effecti estis. Caeli enim enarrant gloriam Dei. 19. Non uobis impossibile uideatur, quod cum sitis terrestres, efficimini caelestes. De terra non facit caelum, qui de nihilo fecit terram et caelum ? 20. 50 Vetera transierunt ; lapides colebatis ; noua accesserunt ; Deum uerum adoratis. Vetera transierunt : transiit mortalitas : noua accesserunt ; promissa est immortalitas. 21. Vetera transierunt ; perierat omnis caro per mulierem simul cum uiro peccante : noua accesserunt ; reparata est caro, sine uiro 55 uirgine pariente. 22. Vetera transierunt ; transiit regio uetustatis : noua accesserunt ; succedit Hierusalem ciuitas caelestis nouitatis. Ad hanc ciuitatem nouam peruenisse cupitis, qui nomina uestra conscribenda dedistis. II. 1. Eia, fratres mei, ardenter desideremus propriam

29 II Cor. 5,17. •17 Ps. 18, 1.

34 ibid.

»5 36 I Cor. 15,47.

37cfGcn. 2, 7; Tob. 8, 8.

28 seruantia] Г H, semantes tell. nobis] uobis P 30 apostóle] eodd., Paule edd. de nobis] post requirenti pon. P 31 exponendum] respondendum P edd. 33/34 intelligere] audire (uel intelligcre in margine) G 34/35 ecce ... transierunt] or». P 36 Transiit] Transit F 3(1/38 Transiit ... e caelo] от. P 37 factus] от. H 38/39 Transiit ... credentium] от. О 40 nouitas haec] inu. О H per] per hoc P, per hune H 45 terra] uctera P 48 sitis] simus V efficimini] efficiamini Г edd., efficimur V 49 facit] faciet Hl terram et caelum] с. e. t. В О 50 Vetera ... colebatis] от. H 51/52 Deum ucrum ... accesserunt] от. L 61/53 transiit ... transierunt] от. D 53/55 perierat ... transierunt] от. L 57 peruenisse] codd., -nire edd. 58 conscribenda] -bendi T II, 1 Eia] Etiam D В Г,

DE CÁNTICO NOVO, II, 1-15

383

patriam ; peregrinationem istam, quae nos ab ea adhuc detinet, toleremus, non amemus : festinemus tamen. 2. Non est quare hie stare ; nee inuenis in saeculo, quod iam possis 5 amare. Ipse enim amor parentum, coniugum, filiorum, facultatum, aut magnum quibusdam incusserunt laborem, aut magnum pariunt timorem : 3. non est quare hie stare. Melius enim festinando appetimus sempiterna, quam hic remanendo PL saeculi nos appréhendât ruina. 4. Praeparemus sitarciam, 680 10 apprehendamus et ascendamus nauem, fidem simul et crucem, nee desit anchora, spes nostrae salutis ; 5. extendamus funes, diuersas uirtutes, uela caritatis collocemus, inuocemus uentum prosperum, uerbum Dei ; exhauriamus sentinam, a peccatis per eleemosynas mundetur conscientia. 6. Non impediaT5 tur huius nostri cursus nauigii, operemur manibus ut hoc possimus. Manibus suis sentinam exhauriebat qui dicebat : ' Manibus meis coram eo node, et non sum deceptus. 7. Non negligamus nostra peccata : minuta sunt, sed multa sunt. Fluctus unus ualidus irruens obruit nauem, minaturque nau20 fragium : humor autem per rimas influens et in sentinam ueniens, nisi subinde siccetur, hoc idem facit. 8. Ergo exhauriatur sentina, non negligatur misericordia ; quia eleemosyna a morte libérât, et ipsa purgat peccata. 9. Adsit nostra tutela Christi gratia, celeuma nostrum dulce cantemus Alle ys luia, ut laeti ac securi ingrediamur sempiternam ac felicissimam patriam. 10. Non metuat anima mare hoc magnum, saeculum scilicet, cuius fluctus ac turbines sentimus inimicas saeculi potestates. 11. In Deo sperantes multi iam sancti hos fluctus spreuerunt, multi calcauerunt, multi super eius aquas 30 ambulantes securi ad patriam peruenerunt. 12. Sed exsurgit uentus ualidus et magna tempestas, sua cuiusque cupiditas. 13. Titubât fides in mari, clamet in te Petrus : Domine, pereo ; dabit manum mergenti, nee sinit perire ille qui propter nos super aquas dignatus est ambulare. 14. Vide apostolum Pau- ц 592 35 lum, hoc nauigium non solum demonstrantem, uerum etiam ascendentem, et quam plurimos inuitantem. 15. Quando dicebat : Habentes uictum et tegumentum, his contenu simus, quid aliud quam competentem sitarciam" imponendam esse II, 17 Ps. 76, 3. I Tim. 6, 8.

22/23 cf Tob. 4, 11.

32/34 cfMatth. 14, 25/32.

37

4 stare] debeam add. 1'2 (in marg.) e/7 aut' ... magnum] от. H 7 quare] от. H 0 sitarciam] sistarciam Вг О V, sistarchiam H 10 nauem] -uim В (el sic semper) 12 ucla] uelum F collocemus] D В T, colemus a O K(colamus О,), collegamus (-gemus Ha) H, colligamus edd. 13 sentinam] bit secundum a О distinxi 14 mundetur] mundemus H conscientia] -tiam // 15 operemur] codd., operetur edd. manibus] om. A hoc] D В T A, om. celt. 1№ possimus] D В Г A P, possumus celt. 24 nostrum] -tram F G, B¡, -tra P 28 hos] hoc P 31 cuiusque] unius с. О 33 sinit] -net y О V 34 Vide] Vnde P 35 nauigium] -gio G P 37 simus] sumus G P D T¡

384

DE CÁNTICO NOVO, II, 15 - III, 3

monstrabat ? 16. Quando dicebat : Mihi absil glorian, nisi in 40 cruce Domini nostri Iesu Christi per quern mihi mundus crucifixus est, et ego mundo, nauem ascendebat. 17. Quando dicebat : Induite uos sicut elec'ti Dei, benignitate, humilitate, longanimitate, mansuetudine, quid aliud quam funes extendebat ? 18. Quando dicebat : Manet fides, spes, caritas ; maior 45 horum caritas, uela collocabat. 19. Quando dicebat : Verbum Dei habitet in nobis abundanter, uentum prosperum inuocabat. 20. Quando dicebat : Injatigabiles itaque, dum tempus habemus, operemur bonum ad omnes, et, Operantes propriis manibus uestris, quid aliud quam sentinam exhauriri praecipiebat ? 50 21. Quando dicebat : Gratia salui facti estis, tutelam exorabat. Quando dicebat : In psalmis et hymnis cantantes cordibus uestris Domino, celeuma sanctum docebat. 22. Quando dice bat : Spe salui facti sumus, anchoram in cordibus credentium figebat. Quando dicebat : Hierusalem quae sursum est, libera PL 5 5 est, quae est mater nostra, ipsam patriam demonstrabat. 23. 681 Quando dicebat : Vbi est, mors, contentio tua ? Gradas Deo, qui dedit nobis uictoriam per Dominum nostrum Iesum Chris tum, non adhuc in mari periclitabatur, sed iam in propria patria laetabatur. 24. О optime gubernator, o pulcherrime 60 magister et doctor, docuisti, fecisti ; et ideo celeriter peruenisti, quia quae docuisti, prior ipse fecisti. III. 1. Si quis forte, ut assolet, refugit nauigium, et in sólitos fluctus maris horrescit, desideratque iter conficere, quo, etsi tardius, ad patriam ualeat peruenire, demonstrabo uiam, immo ipsa se demonstrat uia. 2. Ecce in euangelio clamât 5 Saluator : Ego sum uia. Habes uiam, ambula, sollicitus tarnen doma iumentum tuum, carnem tuam ; ipsi enim insidet anima tua. 3. Quomodo si in hac uia mortali iumento insideres, qui

39/41 Gal. 6, 14. 42/43 Col. 5, T2. 44/48 I Cor. 13, 15. 43/4« Col. 5, 16. 47/48 Gal. 6, 10. 48/49 I Thess. 4, 11. 50 Eph. 2, 8. 51/53 id. 5, 19. 53 Rom. 8, 24. 54/55 Gal. 4, 26. 56 I Cor. 15,55. 5в/58 id. 15, 57. Cf Rom. 7, 25. 1П, 5 Io. 14, 6.

39 Mihi] M. autem P H edd. 42/43 humilitate longanimitate] от. H 44 maior] m. autem О 45 collocabat] D В T A, colabat о О (colebat F,), colligebat H edd., tendcbat V 49 exhauriri] -ire G P 51 et] in О cordibus] L D В T, in с celt. 52 sanctum] sanctam F В docebat] Lt H edd., docebat et dicebat cett. 59 O1] ont. H 60/81 et ideo ... fecisti] от. L III, 4 se] от. L D В 8 carnem] id est с. D, ipsi] ipsa D insidet] insidiet D¡, insidiatur Dt, insidet (uel insidit supra lineam) T в 7 anima tua] -ac -ae D 7 uia] uita Г, A qui] quod H edd., от. T A

DE CÁNTICO NOVO, III, 3 - IV, 6

10

Í5

5



15

385

te gestiendo uellet praecipitare, nonne ut securus iter ageres, cibaria ferocienti subtraheres, et fame domares quem freno non posses ? 4. Caro nostra iumentum nostrum est : iter agimus in Hierusalem ; plerumque nos rapit, et de uia conatur excludere. 5. Tale ergo iumentum cohibeamus ieiuniis. Vide ilium gubernatorem eumdemque uiatorem apostolum Paulum, uide ilium iumentum suum domantem. In fame, inquit, et siti, in ieiuniis saepius ; castigo, inquit, corpus meum, et in seruitutem redigo. 6. Ita ergo et tu, qui ambulare desideras, doma carnem tuam, et am bula. Ambulas enim, si amas. Non enim ad Deum passibus, sed affectibus currimus. IV. 1. Via ergo ista nostra ambulantes quaerit. Tria sunt hominum genera quae odit : remanentem, retro redeuntem, aberrantem. Ab his tribus generibus malis, Domino adiuuante, uindicetur et defendatur gressus noster. 2. lam uero cum arabulantes sumus, alius tardius ambulat, alius celerius, ambo tarnen ambulant. Excitandi sunt ergo remanentes, retro redeuntes reuocandi, errantes in uiam ducendi, tardi exhortandi, céleres imitandi. 3. Qui non proficit, remansit in uia : qui forte a meliore proposito déclinât ad id quod deterius м 595 reliquerat, reuersus est retro : qui fidem deserit, a uia errauit. 4. Cum tardis sit nobis et cum celerioribus ratio, cum ambulantibus tarnen. Quis est qui non proficit ? 5. Qui se putauerit esse sapientem ; qui dixerit : Sufficit mihi quod sum ; qui non attenderit eum qui dicit : Quae retro oblitus, in ea quae ante sunt extentus, secundum intentionem sequor ad palmam uocationis Dei in Christo Iesu. 6. Currentem se dixit, sequentem se dixit ; non remansit, non retro respexit : absit ut errauerit, quia uiam ipsam docebat, qui et tenebat et ostendebat. Celeritatem autem eius ut imitaremur, ait : Imitatores met

14/15 II Cor. II, 27.

15/16 I Cor. 9, 27.

IV, 14/10 Phil. J, 13/14.

19/20 I Cor. II, 1.

9 cibaria] -riam G B¡ ferocienti (uel furenti add. supra lineam T)\ ferocientis D¡, fere cientis L quem] quod T A edd. 11 rapit] -itur T,, rapit caro edd. de uia] deuia D B, per deuia D, 12 Vide] -detc T A 13 eundemque] -que еда. H 14 uide] -déte LP В ТА 15 inquit] D В T H, от. ce//. 18 ad Deum] от. P IV, 1 ista] от. H 2/3 remanentem ... redeuntem, aberrantem] -tum -tum ... -tum O, -tium ... tium -tium V 3 Ab ... malis] от. H Domino adiuuante] ipso ¡uuante H 5 ambulat] -labat P ambo] а О И V, ambulat D В T A edd. S remansit] -manct F G 10 est] от. L D, В 11 nobis] от. H cum»] от. А 12 Quis] Qui у В Т А 14 eum] ilium О, ei А 17 respexit] aspexit О 18 quia] qui D¡ ipsam] ipse A edd. qui] quam V

386

DE CÁNTICO NOVO, IV, 6 - V, 3

20 estote, sicut et ego Christi. 7. Arbitramur ergo nos, dilectissimi, in uia uobiscum ambulare : si tardi sumus, praeuenite nos ; non inuidemus, quaerimus quod sequamur. 8. Si autem nos putatis celeriter ingredi, currite nobiscum : unum est ad quod PL omnes festinamus, et qui tardius et qui celerius ambulamus. 682 25 9. Qui sunt et retro redeuntes ? Qui ex continentia reuertuntur in immunditiam, qui ex sancto et singulari bono proposito uirginitatis diuertuntur in turpitudines uoluptatis, et cor rupta mente corrumpunt simul et carnem. 10. Hos increpat Petrus apostolus, dicens : Melius Ulis erat non cognoscere uiam 30 salutis, quam cognoscentes retro respicere. 11. О malum, retro respicere ! Vxor enim Loth, quae liberata a Sodomis, contra praeceptum retro respexit, quod euaserat perdidit. Nee immerito in statuam salis repente conuersa est, nisi ut fatuos suo etiam exemplo condiret. 12. Qui sunt et aberrantes ? Omnes 35 haeretici, qui relicta ueritatis uia, errando per desertum latrocinantur, et animas captant in peccatis, praepediuntque ne quis ad patriam ualeat peruenire : 13. effecti lupi semitarii induti ouina pelle, cum sint intus lupi rapaces ; praedicantes Christum uiam, et qui eos sequuntur ducentes ad mortem. V. 1. Hie si aliquis dicat : Quid ego faciam non inuenio, ecce homo Christum praedicat, uiam praedicat, Christi se dicit esse discipulum, ueritatem se dicit annuntiare, quare non sequar talia praedicantem ? respondeo : Quia aliud eius habet 5 lingua, aliud conscientia. 2. Vnde noui, inquis ? numquid ego conscientias discutere possum ? Christum ab eo audio : quod audio, hoc credo, hoc teneo. Non te seducat filius falsitatis, si filius es ueritatis. Disce iam, Christiane, qui Christum desideras et audire et uidere. 3. Si quis tibi Christum praedicat, 10 attende et considera qualem praedicet, ubi praedicet. Christus 29/3011 Petr. 2,21. 31 34 cf Gen. 19, 26. 32Cypr. Epist. 11,7, 2. cf Quodu., Lib. prom. I, xvi, 23 25. 37 38 cf Matth. 7, 15.

32 34

V, 10/11 cf Io. 14,6.

20 Arbitramur] -tremur A nos] uos H 21 uia] uia dei H uobiscum] nobiscum H 22 quod] D T V, quo P, quos celt. 24 festinamus] -nemus О et1] ut L 25 et] от. G P О H 20 sancto ... singulari] inu. О . 27 diuertuntur] F, H edd., dcuoluuntur TA, deuertitur LF¡ D B, diuertitur G P О V 28 corrumpunt] -pit LG P D ВО V 29 Petrus apostolus] inu. H edd. cog noscere] cognouisse A 30 cognoscentes] agnos- H respicere] aspicere О (el sic infra) 30 '31 О ... respicere] от. H retro respicere] inu. T 31 quae liberata] от. P Sodomis] codd., Sodomitis edd. 33 statuam] -tua D re pente conuersa] uersa A nisi] от. H V 30 captant] capiant B¡, capiunt Bt 37 lupi semitarii] T A V, lupi semitari D,, lupis imitari B,, lupos imitari B%, lupis inmitari L, lupi y О D2 (se imitari falso dicunt Christum sup. lin. add. Dt) H (se uolunt imitari add. H) 39 Christum] -ti О V, 1 ego] ergo Dj tum praedicat] inu. H

4 eius habet] inu. Г, A О H

9 et1] от. О

Chris

DE CÁNTICO NOVO, V, 3 - VI, 10

387

enim ueritas est ; per Scripturas sanctas praedicatur ; non in angulis, non occulte, sed palam, publice. 4. In sole enim posuit tabernaculum suum ; hoc est, in manifesto collocauit Ecclesiam suam. lam hie réspice ilium qui tibi Christum praedicat, 15 dicat qualem Christum praedicet. VI. 1. Ecce haereticus manichaeus, qui per suam doctrinam promittit introducere te in ueritatem, ipsum Christum dicit esse fallacem. Non habuit, inquit, uerum corpus : phantasma fuit, spiritus fuit. 2. Et hoc in illo negat fuisse iniquissimus 5 manichaeus. О pessime haeretice manichaee, si credere non uis Veritati dicenti discipulis suis : Palpate, et uidete, quia spiritus ossa et carnem non habet, sicut me uidetis habentem, 3. si credere non uis, ut dixi, Veritati, Iudaeo crede crucifigenti. Nam cum tu dicis : Christus Deus fuit, non homo, 10 Iudaeus dicit : Non fuit Deus, sed homo. 4. Catholica utrosque м 594 conuincens : Ego, ait, uerum teneo, quod Christus et Deus est et homo. Tu autem, manichaee, unde probas Christum spiritum fuisse ? 5. Spiritus alapas accepit ? spiritus spineam coronam portauit ? spiritus sibi crucem baiulauit ? Si spiritus 15 fuit, cuius uestimenta milites diuiserunt ? 6. Si spiritus fuit, quomodo cum traderet spiritum, corpus eius prope dimidium diem exánime pependit in cruce ? Si spiritus fuit, quomodo PL latus eius perforatum est lancea ? quomodo susceptus est a 685 Ioseph sepeliendus, quomodo sepulcro est conditus ? 7. Omnia 20 ista spiritus pati non potest. Sicut de eo antea per prophetas praedictum est, ita et factum. Erras tu nimis, falsitas ; in omnibus te superat ueritas. 8. Ergone, haeretice, ut doces, Veritas mentita est, et tu uerum praedicas ? Et ubi hoc praedicas ? In absconso, in occulto. 9. Si ueritate fulcitur praedi25 catio tua, publica sit doctrina tua. Demonstra mihi Ecclesiam tuam. 10. Sed nouimus quid agatis decepti et deceptores. Apostolus Paulus uos prodidit dicens : Quae enim occulte fiunt

H/13Ps. 18,6. VI, 6/7 Luc. 24, 39. 13/14 cf Matth. 27, 28/30 ; Marc. 15, 17/19 ; lo. 19, 2/3. 14 cf lo. 19, 17. 15 cf Matth. 27, 35 ; Marc. 15, 24 ; Luc. 23, 34 ; lo. 19, 23/24. 16/17 cf Matth. 27, 45/46 ; Marc, 15, 33/34 ; Luc. 23, 44/46. 18 cf lo. 19, 34. 18/19 cf Matth. 27, 57/60 ; Marc. 15, 42/46 ; Luc. 23, 50/53 ; lo. 19, 38/41.

1 1 sanctas] o». H

12 occulte] in o. F

publice] ода. H

VI, 2 te] ода. DBT A Christum dicit] inu. О 4 negat fuisse(fuisse ода. V)] inu. О iniquissimus] odd., nequissimus edd. в Veritati dicenti] H, -tatem -centem cett. 7 ossa ... carnem] inu. AH 8 ut dixi] ода. V dixi] ода. О » cum tu] inu. D 10 Catholica] С fides H, В, 11 Ego ait] inu. H 12/13 spiritum] -tus L 14 sibi crucem] inu. О 21 factum] f. est A 23 et1] ода. L 26/28 Sed ... dicere] от. О V 27 prodidit] protulit A

388

DE CÁNTICO NOVO, VI, io - VII, io

ab eis, turpe est etiam Heere. Nobis turpe est dicere, sed uos non quiescitis agere. 11. Manifesta sunt ignominia uestra ; nuda30 ta est turpitudo uestra ex confessione simul et scriptura uestra ; omnibus palam facta est turpis doctrina uestra : utinam aliquando corrigantur corda uestra ! VII. 1. Alii haeretici Arriani ipsam uiam Christum, per quam itur ad Patrem, secundum diuinitatem nolunt esse aequalem Patri. 2. Et cum ipse dicat : Ego et Pater unutn sumus, Uli dieunt : Si missus est Christus, minor est : maior 5 est utique qui mittit, illo qui mittitur. 3. Haec argumentatio est humana, non auetoritas diuina. Alia est operatio Trinitatis, quam tu, haeretice, non assequeris, qui carnaliter sapis. Mundum enim cor non habes, nee ad Deum. 4. Christus enim in quantum hominem suseepit, missus dicitur : in quantum 10 Deus est, aequalis est Patri. Nam quo eum Pater mitteret, ubi ipse cum Filio non esset ? 5. Aut quo Filius uenisset, ubi non simul cum Patre esset ille qui dicit : Ego in Patre, et Pater in nie est ; et, Philippe, qui me uidet, uidet et Patrem ; 6. et qui per prophetam dicit : Caelum et terram ego impleo ; et de 15 quo Salomon dicit : Attingit a fine usque ad finem fortiter, et disponit omnia suauiter. Attingit ubique propter suam munditiam ? 7. Sed tu, haeretice, ideo dicis maiorem esse qui mittit, minorem qui mittitur, quia temporum spatia cogitas. Sed multum erras, Uli assignare témpora per quem facta sunt 20 témpora. 8. Si Patrem conftteris Deum, Deum filium, aeternumque credis et Patrem et Filium, noli minorem faceré Filium in eo quod fecit te, quia ideo minor factus est, ut redimeret te. 9. Sed ipse, inquis, dixit : Pater maior me est. Intellige secundum susceptum hominem, et deponis errorem. 25 10. Secundum hoc dicit : Pater maior me est, secundum quod de eo ait propheta : Minorasti eum paulo minus ab angelis.

27/28 Eph. 5,12. Vu, 3/4 Io. 10, 30.

12/13 ¡d. 14, 10.

13 id. 14, 9.

14 1er. 23, 24.

15/16 Sap. 8, 1. 10/17 ¡d. 7, 24. 17/18 cf Quodu., Sermo contra ludatos. Paganos et Arríanos VTI, 21/22 (supra, p. 236). 23 et 23 Io. 14, 28. 26 Ps. 8, 6.

28 sed uos] uos autem A 29 sunt] L F G, D ВО, est cet!. De uerbo ignominium cf TLL VII, 1, с 306, 1. S3. Hic distinguant F О V 29/31 nudata est ... uestra1] ont. H 29/30 nudata] curanda A 30 ex] et В 30/31 scriptura uestra] post nota est add. F V, est facta add. О 32 aliquando] от. О uestra] от. А VII, 3 aequalem Patri] ¡пи. H 5 utique] ille u. О V 10 quo] cum О 13 me uidet] LP ВТ V, uidct тс F G О A H, uidit me D edd. uidet»] uidit D edd. 14 qui] quia D ego] от. P 15 dicit] ait Г, edd. 18 minorem] m. esse H 20 Deum1] et D. H 21 et1] от. О 22 quia] et О 24 depo nis] -ne В

DE CÁNTICO NOVO, VII, 11-23

3»9

11. Tu autem die, secundum quid eum minorem asseris ? Si secundum potestatem : Pater non iudicat quemquam, sed Filius. Si secundum opera : Omnia per Filium facta sunt. jo 12. Si secundum tempus, hoc credis de Deo tuo, quia sicut tu maior es filio tuo, ita ille filio suo : auertat hoc Deus ab auribus fidelium ; indigna sunt ista credere de Deo. 13. Si enim Filius secundum deitatem Dei Verbum est, sicut euangelista и 595 Iohannes narrât : In principio erat Verbum, et Verbum erat 35 apud Deum, et Deus erat Verbum, fuit aliquod tempus quando PL Pater fuit sine Verbo, aut fuit aliquod principium ante ipsum 684 principium, quoniam ipse Filius dixit se esse principium ? 14. Interrogantibus quippe Iudaeis : Tu quis es ? respondit : Principium. Ergo et illud quod in Genesi scriptum est : In 40 principio fecit Deus caelum et terram, intelligitur in Filio,/ qui est principium. 15. Si ergo semper Deus Pater, semper Deus Filius ; quia nee ille aliquando non Pater, nee iste aliquando non Filius. 16. Non enim ut Pater generaret Filium, minuit se ipsum : sed ita genuit de se alterum qualem se, ut totus ma45 neret in se. Spiritus autem sanctus non praecidit unde procedit, sed integer de integro, nee minuit eum procedendo, пес äuget haerendo. 17. Et haec tria unus Deus, de quo propheta dicit : Tu es Deus solus magnus. 18. Tu autem, haeretice, com pone gradus, separa Trinitatem ; fac patrem maiorem, Filium 50 minorem, Spiritum sanctum sequentem. 19. Sed iam de Filio, quod aequalis sit Patri, aliqua diximus, et quod oecurrerit, dicemus : audi et de Spiritu saneto, quem minorem uis esse Patre et Filio. Nempe Spiritus sanctus ipse Spiritus est Dei. 20. Audi et ipse quod simul sit cum Patre et Filio, et ubique 55 sit totus. Deus, inquit Iohannes apostolus, Spiritus est. 21. Et ipse Filius per prophetam ait : Spiritus Dominus super me : non ait, post me, ut sequentem eum faceret, uel mino rem ; sed ait : super me. 22. Vnde et ángelus Gabrihel ad Mariam : Spiritus sanctus, inquit, superueniet in te. Dauid 60 quoque propheta : Quo abibo ab Spiritu tuo, et a facie tua quo fugiam ? Si ascendero in caelum, tu ibi es, si descendero in abyssum, tu ades. 23. Ergo si Spiritus Dei et in caelo et in terra et 28 211 lo. 5, 22. 29 id. i, }. 34/35 id. i, i. 38/3» id. 8, 25. 39/40 Gen. 1, 1. 44/45 cf Quodu., Sermo contra Iudaeos V, 9/10. 48 Ps. 85, 10. 5510.4,24. 5« 57 et ¡58 Is. 61 , 1. 5» Luc. 1,35. 60/62 Ps. 1 38, 7/8. 27 asseris] -ras T A, -rit H 31 auertat] -tit P 32 credere] credi A 35 aliquod] aliquando О 37 se] от. L D В 41 Si] Sic P О A edd., от. H semper1] от. О 45 поп] от. H В% praecidit] scrips/ (secundum Mauris/arum coniec/uram), praecedit а О A, procedit ВТ H V, diuidit Dt(pos/ ras.) 45/46 unde procedit] от. H 46 sed] от. А Т cum] от. H 50 iam] etiam H 51 aliqua] iam add. D В T H V oecurrerit] DBTHV, occurrit a О A edd. 52 dicemus] D В T A H V, diximus о О edd. uis] asseris TA 53 Patre] Patri LP 60 abibo] L F D T, ibo ce//. 61 tu] от. P H 61/62 abyssum] infernum H (ex Vulg.) 62 si] от. D

390

65

70

75

80

85

90

DE CÁNTICO NOVO, VII, 23-33

in inferno adest cum illo qui dicit : Caelum et terrant ego impleo, ergo Trinitas unus est Deus. 24. Sed audi adhuc, haeretice, unde conuincaris, quod Trinitas unus sit Deus. In ipso principio libri Geneseos, quod diximus, scriptum est : In principio fecit Deus caelum et terram. 25. Ecce Deus Pater, et principium Filius, secundum quod se dixit esse principium. Si autem et Spiritum sanctum quaeris : Spiritus, inquit, Dei superferebatur super aquas. 26. Cum ergo in consequentibus legitur : Dixit Deus, Fiat lux ; et, Finxit Deus de terra ; et, Fecit Deus : hoc demonstratur quod inseparabilia sint opera Trinitatis. 27. Euidentius hoc in consequentibus demonstratur. Nam cum uentum esset ad id ut homo formaretur, ait Scriptura : Et dixit Deus, Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. 28. Non dixit : Faciam ad imaginem et similitudinem meam, ut solus Pater intelligeretur ; nee dixit : Fiat, ut Filio ueluti iuberet faceré, per quern facta sunt omnia ; nee dictum est : Fecerunt, ut singuli singula in eo conferrent opera sua : 29. sed cum diceretur : Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram, ut Trinitas unus Deus intelligeretur, statim subiunctum est : Et fecit Deus hominem, ad imaginem suam fecit ilium. 30. Ecce per Scripturas sanctas Trinitas unus PL Deus praedicatur Arrianus conuictus aliquando confun- 685 datur. 31. Sed audi adhuc, haeretice, apostolum Paulum conuincentem te et docentem me, audi quid de Deo Filio dicat : Cum, inquit, in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est /1 596 esse aequalis Deo. 32. Ille eum praedicat aequalem, tu eum asseris minorem. Cui credendum est, apostólo, an tibi ? tibi quem totus orbis abiecit, an illi quern totus mundus suscepit ? 33. Cedat igitur uel sero conuicta peruersitas tua, quia iam totum mundum possedit euangelica et apostólica doctrina.

63 1er. 23, 24в«/«? Gen. i, i. вв/70 id. i, 2. 2,7. 71 bis id. 1,7 et 16 et 25. 74/76 id. 1, 26. Gen. 1, 26. 82/83 id. I, 27. 87/88 Phil. 2, 6.

70/71 id. 1, }. 78 cf 10.1,3.

71 id. aomi

63 dicit] dixit G 65 sit Deus] ¡nu. T 66 quod] quid L F P V, ut H в« Dei] Deus L superferebatur] ferebatur P Dt О H V 71 terra] hominem add. supra Un. Gt Deus'] hominem add. supra lin. G, 72 sint] sunt Gt O, om. TA 74 ad id] om.DBT AH 74/76 Et dixit ... nostram] om. L 76 Faciam (hominem add. O)] -amus F 77 dixit] om. О V 79 conferrent] conficerent H 81 intelligeretur] -gatur TA 82 statim] -que add. V imagi nem] et similitudinem add. supra ¡in. G, 84 conuictus] conuinctus D¡ В, ut] addidi 85 apostolum Paulum] inu. О 86 Deo] Dei F 88 aequalis] se aequalem G P BtO V eum*] om. A 90 orbis] mundus H V 01 Cedat] Credat В Vv conuicta] conuincta Dv Bj 02 possedit] possidet H

DE CÁNTICO NOVO, VIII, i - IX, 3

391

VIII. 1. Alia quoque spelunca latronum non bonorum, haereticorum Pelagianorum, et demonstranda est et cauenda : haec est enim eorum peruersa doctrina. 2. Cum Scriptura dicat : Maledictus homo qui spent suam ponit in homine ; et, 5 Qui gloriatur, in Domino glorietur : isti contra hoc maledictum hominem non incurrere promittunt, si de se praesumpserit, uel in se ipso gloriatus fuerit. 3. Sed quid contra hos multa dicamus ? Hoc promisit et pater illorum diabolus illi primo homini : Non morte, inquit, morieris, eritis enim sicut dii. Deum 10 contempsit, serpenti credidit, et quod acceperat perdidit. 4. Si tunc ille homo non fuit cautus, nunc homo caueat uel expertus. Odit Deus praesumptores de uiribus suis. Quid enim ualeat liberum arbitrium non adiutum, in ipso Adam demonstratum est. 5. Ad malum sufficit sibi ; ad bonum non, 15 nisi adiuuetur a Deo. Primus enim ille homo accepit liberum arbitrium rectum, et posuit ante eum Deus, sicut Scriptura dicit, ignem et aquam : ad quod uolueris, inquit, porrige manum tuam. 6. Elegit ignem ; reliquit aquam. Videte iustum iudicem. Quod elegit homo liber, accepit : malum uoluit, hoc ilium 20 secutum est. Videte rursum ilium iustum iudicem misericordiam facientem. 7. Cum uideret quod homo totam stirpem suam, male usus libero uoluntatis arbitrio, in se tanquam in radice damnasset, ipse non rogatus de cáelo descendit, et humanum genus superbia pereuntem, sua humilitate sanauit : 25 8. errantes perduxit ad uiam, peregrinos perduxit ad patriam. Non ergo glorietur humana natura de se, sed in eo glorietur qui fecit se. IX. 1. Iam uero ceterae sectae haereticorum Christum uiam praedicantium, sed longe a uia errantium, una uoce ipsius uerae uiae conuincuntur atque confunduntur dicentis : PL 2. Multi mihi dicent in illa die, Domine, Domine, nonne in tuo 686 5 nomine prophetauimus, et in tuo nomine daemonia eiecimus, et in tuo nomine uirtutes multas fecimus ? 3. Et tunc dicam eis : VIII, 4 1er. 17, 5. 8 I Cor. 1,31. Cf. 1er. 9, 24 ; II Cor. 10, 17. 4/5. 17/18 Eccli. 15, 17.

9 Gen. 3,

IX, 4/7 Matth. 7, 22/23.

УТЛ, 2 demonstranda] -trata О 3 haec] hoc О 4 Maledictus] sit m. H (qui posl homine pon.) homine] -nem LP 7 multa] -tum H 7/8 dicamus] dicimus F 9 morieris] moricmini DtO H V eritis enim] а О V, sed eritis H, eritis D BT A edd. 14 non] autem поп О 19 eum] ilium О 18 Elegit ... aquam] от. H iustum] istum L F P D В T A 20 ilium] istum A 21 Cum] С. enim P О V totam] tantam P 24 humanum genus] codd., hominem edd. pereuntem] pereunte L D A, periens H 26 perduxit'] B, V, от. L,, perducit cell. IX, 3 uiae] me P dicentis] -entes В 4 Multi] M. enim O ¡lio edd. 5 et ... eiecimus] от. H в eis] illis О

illa] codd.,

392

DE CÁNTICO NOVO, IX, 3 - X, 11

Non noui uos : recedite a me, omnes qui operad estis iniquitatem. Ideo operati estis iniquitatem, quia Ecclesiae meae perturbastis imitâtem. X. 1. Vos autem, fidelia germina sanctae matris Ecclesiae catholicae per uniuersum mundum diffusae, fugite omnes haereses. Si quis aliud euangelizauerit uobis, anathema sit. 2. Rectos cursus facite pedibus uestris : non declinetis nec ad 5 dexteram praesumendo, nec ad sinistram desperando. Currite uelociter recta uia : ipsa enim uos perducit ad patriam ; 3. ad illam patriam cuius ciues angeli sunt, cuius templum Deus, cuius splendor Filius, cuius caritas Spiritus sanctus ; ciuitas sancta, ciuitas beata ; i. ciuitas ubi nullus perit amicus, quo 10 nullus admittitur inimicus ; ciuitas ubi nullus rnoritur, quia nullus oritur, nullus infirmatur, quia incorrupta salute laetatur. 5. Cum illuc uenerimus, non ibi esuriemus aut sitiemus : uisio ipsa satietas nostra erit. Non ibi dormiemus, quia non ibi laborabimus. Nulla cuiuslibet rei necessaria erit refectio, í* 597 1 5 ubi nulla erit defectio. 6. Viuemus, regnabimus, laetabimur. Si tantum delectat cum de ea loquimur, quid erit et uidere ? Videre Deum, uiuere cum Deo, uiuere de Deo. 7. Vita enim nostra erit laudare Deum, et sine defectu amare. Beati enim, ait propheta, qui habitant in domo tua, Domine ; in saecula 20 saeculorum laudabunt te. 8. Fratres dilectissimi, si cum nauigantibus laborauimus, et uiatoribus ducatum praebuimus, si deuias fauces latronum, hoc est haereticorum, sollicite demonstrauimus', si ipsam patriam declaratam atque de- /* 598 monstratam iam cernitis oculis cordis uestri ; reddite nobis 25 fructum laboris nostri. 9. Reddite, fratres, reddite, exigimus a uobis. Talis est enim merces nostra, quam a uobis exigimus, ut nec nos pudeat petere, nec uos pigeât erogare. 10. Hoc quod exigimus, erogando cumulabitis magis quam detrimentum patiemini, si non erogaueritis. Quae est ergo merces nostra ? 30 11. Non quaerimus aurum uestrum, non argentum uestrum, non nummum uestrum, nec quidquam de rebus uestris : sed merces nostra est, ut in illo sancto fonte adiuuetis nos orationibus uestris. Amen. X, 3 cf Gai. 1, 9.

18/20 Ps. 8j, j.

X, в recta uia] D В T A, -am -am ce//. 7 patriam] от. P cuius] ubi H Deus] Dei L 8/9 ciuitas sancta ciuitas beata] eras. F, 10 ciuitas] codd. , ont. edd. 11 quia] q. omnes H incorrupta] in corrupta О V 11/12 laetatur] -tantur H, nemo laetatur О V 12 ibi] illic H, от. A aut] aut ibi О 17 Videre] от. L Deum] dominum H 18 nostra] uestra H 19 Domine] P H edd., от. ce//. 20 si cum] sicut L G P В T 22 fauces] faciès H 23 patriam] codd., p. caelestem edd. 26 uobis] nobis L 27 erogare] rog- L 28 magis quam] magisque О V 29 nostra] uestra Dl 32 sancto fonte] imi. H 33 Amen] от. T A edd.

DE VLTIMA QVARTA FERIA

CONSPECTVS SIGLORVM

(D \ß ß.T ¡M \A H

Laon, Bibl. munie. 136

IXe s.

Rouen, Bibl. munie. 471 (A.271) Rouen, Bibl. munie. 472 (A. 286) Paris, Bibl. Nat. 2723

XIe s. XIe s. XIe s.

Dijon, Bibl. munie. 150 (117) Bruxelles, Bibl. roy. 1104 (5463-67) Troyes, Bibl. munie. 1217 (Clairvaux G 24) Paris, Bibl. Mazarine 622 (Feuillants) Arras, Bibl. munie. 814 (463)

Xe s. XIe s. XIIe s. XIIe s. XIIIe s.

Grenoble, Bibl. munie. 277 (664)

XIIe s.

Édition edd. Migne, P.L. 40, 685-694 (ex editione Maurinorum, t.vi, 597-602

DE VLTIMA QVARTA FERIA I. 1. Caelesti gratiae et spiritali pluuiae praeparandus est )iVi ager Ecclesiae, quia imber diuinus in proximo est. Operemur, 597 dilectissimi, in isto agro quod nobis creditum est. Nobis enim PL 40 datum est plantare, rigare, olerare, nouellare : sed Dei est, in-685/687 5 crementum dare. 2. Apostolus Paulus doctor Gentium in fide et ueritate, per se ipsum et operando et monendo banc nos docuit dominicam exercere culturam, dicens : Ego plantaui, Apollo rigauit ; sed Deus incrementum dedii ; 3. et paulo post : Dei enim sumus coopérant, Dei agricultura, Dei aedificatio 10 estis ; et alibi : Cooperatores mei estofe, fratres, et intendite eos qui sic ambulant sicut habetis formam nostram. 4. In ista itaque, fratres, dominica agricultura, in qua nos Dominus operari praecepit, sic operemur, ut mercedem promissam dono gratiae accipere mereamur. Tempus est, operemur, laboremus. 15 5. Quinqué illa iuga boum, quae ille inuitatus in euangelio dum ad cenam uenire nollet, probare se uelle dixit, et propterea a cena excusauit, quoniam sibi ea, non agriculturae dominicae comparauit ; 6. nos ea ipsa quinqué iuga in agro dominico iungamus, terram durissimam sulcis spiritalibus 20 exaremus, semen uerbi Dei proicientes, quascumque spinas malarum cupiditatum inuenerimus, euellamus, eradicemus, diuino igne succendamus : 7. ut in tali opere laborantes, Domino Deo nostro fiducialiter dicamus : Domine pater familias, quoniam te adiuuante fecimus opus quod iussisti, 25 redde mercedem quam promisisti. 8. Quae sunt quinqué illa iuga boum ? Quinqué iuga boum, quinqué sensus corporis sunt : uisus in oculis, auditus in auribus, olfactus in naribus, gustus in faucibus, tactus in manibus. 9. Et ista iuga sunt : duo sunt oculi, duae aures, geminae nares, duae manus ; et 30 in ipso gustu geminum quiddam inuenitur, quando sapor ipse faucibus atque palato iudicante discernitur. 10. Ista ergo

I, 7/8 I Cor. 3, 6. 16/19.

9/10 id. 3, 9.

10/11 Phil. 3, 17.

15/17 cf Luc. 14,

Titulus : Incipit liber (liber P, sermo F, от. cett.) sei augustini (F M, eiusdem A, от. cett.) de quarta feria (de cataclismo M 1)] Incipit tantum habet H In subscription! : Explicit de ultima (ultima от. A) quarta feria] Explicit tantum habet H 1, 1 et] est L, 2 quia] от. F, (in ras.) ßH 4 datum] creditum H olera re] ß, orare о (F,), arare F, H edd. 0 agricultura] a. estis H 10 estis] от. L F 15 Quinqué] sunt add. F, (sup. lin.) 17 excusauit] ß H, se e. a edd. 10 domi nico] domini P 25 quinqué illa] inu. L, от. H 20 quinqué*] от. L, sen sus] s. sunt F 20 aures ... nares] inu. P 30 in] от. L quiddam] quoddam D

396

35

5

10

15

20

25

DE VLTIMA QVARTA FERIA, I, io - II, 7

quinqué iuga terram uersant, quando suis officiis deseruientes animam carnemque perarant, ut uberes fruges, si ros caelestis infuderit, aut aridae spinae, si sicca terra remanserit, [et] eorum opus in posterum subsequantur. II. 1. Sed quoniam nos Dominus atque paterfamilias noster passim et sine ulla discretione cuiuslibet glebae semen uerbi sui iacere praecepit — inducit enim in euangelio huius ministri similitudinem, et dicit : Ecce exiit seminans seminare : et dum seminal, aliud cecidit inter spinas, aliud in uiam, aliud in petrosa, aliud in terram bonam. 2. Et cum demonstraret quae esset spinosa terra, homines uidelicet qui uerbum Dei spinis cupiditatum praefocant tantum semen, et non reddunt fructus iustitiae ; similiter de alia terra petrosa atque conculcata uia, suae similitudinis propositae redderet rationem ; ad terram bonam cum perueniret, ait : 3. Quod autem cecidit in terram bonam, hi sunt qui cum acceperint uerbum Dei, custodiuni illud et faciunt ; quia non auditores legis iusti sunt apud Deum, sed ^ 598 factores legis iustificabuntur ■— 4. non nos ergo, dilectissimi, aut timor spinarum, aut saxa petrarum, aut durissima uia perterreat ; dum tarnen seminantes uerbum Dei, ad terram bonam tandem aliquando peruenire possimus. 5. Accipe uer bum Domini, omnis ager, omnis homo, siue sterilis, siue fecundus : ego spargam, tu uide quomodo accipias ; ego erogem, tu uide quales fructus reddas. 6. Melius est enim ut de accepto tu pro te rationem reddas, quam nobis non erogantibus iuste dicatur : Serue nequam et piger, tu erogares, ego tteniens cum iisuris exigèrent. 7. Si uero te terram infecundam aut spinosam uel siccam sentis, recurre ad Creatorem tuum. Hoc enim nunc agitur, ut innoueris, ut fecunderis, ut irrigeris ab illo qui posait desertum in stagna aquarum, et terram sine aqua in exitus aquarum, et habitare fecit illic esurientes ; et

II, 4/6 Luc. 8, 5/8. Cf Matth. 13, 3/8 ; Marc. 4, 3/8. 11/13 Luc. 8, 15. Ci" Matth. 13, 23 ; Marc. 4, 20. 13/14 Rom. 2, 13. 22/23 Matth. 25, 26/27. 28/29 Ps. 106, 35/37.

33 animam] -mum H edd. perarant] H, parant M, peractam cell. ut] H, aut ad Ai, aut cell. fruges] ß, fructus a H 34 aut] aut ad Ai aridae spinae] scripsi, áridas spinas codd. edd. et] deleui 35 subsequantur] scripsi, subsequatur H, suhsequetur cell. II, 1 quoniam] от. А 3 ministri] -tro P 3 uiam] uia D В TA H cum] dum P 8 reddunt] -ent L Dl В 9 similiter] s. cum Г А Н2, ас s. Af uia] uiae L 10 redderet] reddc L, reddens y 1 1 cum] ß, ода. celt. perueniret] D T M A, perueniet B, pcrucniet ct L, peruenit et y H edd. 12 hi (hii L D M H) sunt] от. A 13 iusti sunt apud deum] iustificabuntur H {qui post legis banc uoeem от.) 14 nos ergo] ¡mi. H edd. 17 possimus] possemus L 18 Domi ni] Dei P A edd. 19/20 erogemj erogabo L 20 uide] uidebo L, 21 accepto] -tu L„ -tis L2 tu] si tu P, tu si В 23 te] от. ß terram] Ht (sup. /in.) edd., от. cell. ; posl tuam add. M 24 uel] aut H 23 agitur] igitur a

DE VLTIMA QVARTA FERIA, II, 7 - III, 4

397

constituerunt ciuitates habitationis, et seminauerunt agros, et PL plantauerunt uineas et fecerunt fructum frumenti. 8. Ex qua 688 50 terra ? Ex illa sterili, spinosa, et inaquosa. Et tu, unaquaeque anima quae accedis ad Christum, terra es spinosa et arida. Vnde probamus quia talis es ? 9. Recolé illam sententiam, quam in primis parentibus accepisti, et inuenies quid inde traxisti. Spinas, inquit, et tribuios pariet tibi. 10. An responde55 bis non te esse terram spinosam ? Si spinas non haberes, capiti Creatoris tui coronam spineam non imponeres. 11. Quia ergo et tu talis es, spinarum multitudine, peccatorum, praegrauata es : ideo tibi talis cultura impenditur, propterea crucis ligno exararis, propterea caelesti pluuiae praepararis ; ut cum 40 fecunda effecta fueris, non gratuleris de tuis, quae nulla sunt, meritis, sed reddens bonos fructus, Christi praedices gratiam. 12. Vis nosse qualis tibi adhibeatur cultura, qualis te desuper perfundat gratia ? Ecce agnosce, Christi cruce exararis, quando eius signo in fronte signaris ; eius sanguine rigaris, 45 quando in morte ipsius baptizaris. Quotquot enim, ait Aposto lus, in Christo baptizati sumus, in morte ipsius baptizati sumus. III. 1. Multum est quod dictum est, eius sanguine rigaris. Videamus quomodo per aliquam similitudinem hoc quod diximus probare possimus. Non enim nostris sermonibus, sed documentis diuinis fides accommodanda est. 2. Ecce, inten5 dite, dilectissimi, ludas ille malus et falsus discipulus, uenalis et uenditor, fur et traditor, emptus a Iudaeis, ut cum eis esset mancipium diaboli, pretium accipiens de illo qui non habet pretium, uenditor sanguinis Christi, ex ipso pretio, ut Scriptura narrât, emit sibi agrum figuli : 3. ut is qui haeredi10 tatem integram Christum non habebat in cáelo, partem ali quam habere uellet in saeculo. Quam ncc ipsam possedit, quia sceleris tanti facti sibimet conscius, Collum sibi alligauit, et prostratus in faciem disruptus est médius. 4. Ager tarnen ille qui ab eo comparatus est, uocatus est Ager sanguinis, quoniam

34 Gen. 3, 18.

45/4« Rom. 6, 3.

Ill, 5/15 cf Matth. 27, j/8 ; Act. i, 16/19.

28 ciuitates] -tatem P A edd. 29 frumenti] f. natiuitatis H (ex Vu/g.) 30 sterili] s. et H spinosa ... inaquosa] inu. H unaquaeque] unaquaque D 31 accedis] от. A¡, nondum conuersa es At 37 peccatorum] id est p. Àf edd. 38 tibi] от. H 38/39 crucis ... propterea] от. L 38 ligno] signo H 40 tuis]tuaLß 41 meritis] -ta L ГВ TM (fartasse rtete) Christi]«»/. P gra tiam] terram A 44 signo] ligno P 45 ipsius] eius A Quotquot] Quodquod D В 40 sumusb!] estis F IIÍ, 2 quomodo] si H 3 sermonibus] sensibus F 0 cum eis] от. H 7 esset mancipium] inu. P edd. 9 is] his a Ai, 11 ipsam] ipse H 12 facti] от. АН 13 disruptus] dirup- T M A H

398

DE VLTIMA QVARTA FERIA, III, 4-17

i j ex pretio comparatus est tanti sanguinis. 5. Vendidit discipulus sanguinem magistri, et emit exinde agrum figuli : quid est hoc ? 6. Putamus, dilectissimi, uacare hanc actionem in ilia uenditione uel emptione, uel in ipsa Christi mystica Passione ? 7. Comparauit, ait Scriptura, ludas agrum figuli, et 20 uocatus est ager ille Ager sanguinis. Clamât haec terra quali uel quo pretio merit comparata ; immo pretium ipsum clamât, sanguis ipse clamât ; Abel ille iustus ab impio fratre occisus ц 599 clamât. 8. Namque, dilectissimi, cum haec similitudo passionis Christi et nequitia Iudae ас Iudaeorum in illis duobus 25 primis fratribus monstraretur, Cain et Abel ; posteaquam a maiore fratre minor occisus est, ab inuido innocens peremptus est, ab scelerato pius interfectus est, interrogat Deus Cain, quasi inscius, quasi ignarus, et dicit ei : Vbi est Abel ¡rater tuns ? 9. Quae uox non est ignorantis, sed peccatum 30 ante oculos scelerati ponentis ; ut inexcusabilis sit omnis homo qui et admonitus poeniteri non uult in malo. 10. Vbi est Abel ¡rater tuns ? hoc fuit dicere ei : Agnosce, Cain, non me potuisse latere id quod me putasti posse latere ; agnosce quid feceris, de proximo age poenitentiam, ut possis accipere indulgentiam. 55 11. Verum ille sensu durior, in scelere pertinacior, moribus peruersis in anima percussus, respondet Deo dicenti : Vbi est ¡rater tuns ? et dicit, Nescio. Numquid ego custos sum fratris mei ? 12. Quid dicis, Cain ? cui dicis, Nescio ? Cum illo loqueris qui omnia uidet oculis suis. Quid est quod dicis : Numquid ego 40 custos ¡ratris mei sum ? Talia perpetrando repulisti a te in omnibus timorem Dei. 13. Et Dominus illi : Quid fecisti 3 Vox sanguinis fratris tui clamât ad me de terra. Si enim esses fratris tui custos, eius non esses interfector. Si agnosceres fraternitatem, tantam non committeres immanitatem. 14. Si timeres 45 meum iudicium, in fratrem non committeres parricidium. Vox sanguinis ¡ratris tui clamât ad me de terra. 15. Et nunc, PL ait Dominus, maledictus tu a terra : non, maledicta terra, sed, 689 maledictus tu a terra, quae accepit sanguinem ¡ratris tui de manu tua. 16. Agnosce iam, terra, quoniam sanguine rigata es inno50 centis, conuince uocem negantis, suscipe sanguinem confitentis. 17. Interrogentur et nunc ludas et Iudaei, immo in luda

28/29 et 31/32 Gen. 4, 9. 4, 10/11.

30/38 et 39/40 ibid.

41/42 id. 4, 10.

46/49 id.

22 ipse) eius H 25 fratribus monstraretur] inu. M edd. 28 inscius] codd., nescius edd. ei] от. P A edd. 31 poeniteri] -tere A H edd. 32 ei] H edd. , dei cell. 32/33 potuissc latere] latuisse F 34 accipere] inuenire A 37 frater] Abel f. M A 39 oculis] -los H, от. F, A suis] Ai edd., от. F, A, illius celt. Hic nihil latet add. H 40 sum] от. L F G D M, post custos pon. P В TA 43 parricidium] fratricidium P H 47 non] et n. TA 49 rigata] irri- В 50 uoeem] uoee P 51 et1] от. F et Iudaei] от. H

DE VLTIMA QVARTA FERIA, III, 17 - IV, 4

55

60

65

70

5

то

399

omnes Iudaei. Interroget Dominus Iudam et dicat ei : ludas, ubi est Christus frater tuus ? 18. An forte dicturus es, о malus frater, quod Christus tuus non fuit frater ? Conuincat te prius ipse Dominus quod tuus fuerit frater. Die nobis, Domine Iesu Christe, utrum ludas fuerit frater tuus. 19. Respondet, Et si fuit, fuit : non enim est quod fuit, et si fuit, fuit : ego enim generaliter de omnibus Patri meo dixi : Annuntiabo nomen tuum fratribus meis. 20. Ecce, ludas, conuictus es quod Christus fuerit frater tuus. Vbi est /rater tuus ? Responde, die, sequere, die quod dixit et ille : Nescio. Numquid ego cusios sum fratris mei ? Ñon enim et tu fuisti custos, qui et proditor factus es et uenditor. 21. Die, Numquid sum custos fratris mei ? ut respondeatur et tibi : Vox sanguinis fratris tui clamât ad me de terra. Quid enim dicit omnis homo terra ? Primus enim homo de terra, terrenus ; et, Qualis terrenus, taies et terreni. 22. Quid dicit omnis homo terra, quando accipit sanguinem Christi ? Amen dicit. Quid est, Amen ? Verum est. Quid est uerum ? Quia fusus est sanguis Christi. Quo faciente ? Discípulo luda tradente. 23. Amen dicendo, uerum clamando dicit hoc omnis homo terra. Ecce, ludas, uox sanguinis fratris tui clamât ad me de terra. Probauimus quia eius sanguine rigaris. IV. 1. Vide, terra, quomodo accipias hune sanguinem : quia qui eum bene accipit, accipit benedictionem, qui uero eum maie accipit, iudicium sibi bibendo acquirit. 2. Hoc nguratum est et in illo agro Iudae, de quo dictum est quod esset ager sanguinis : secutum est enim ut diceretur : Fiat uilla eius deserta. ¡J. Si enim ad Iudam pertines, si facta eius imitaris, si san guinem Christi non cum timoré et tremore accipis, eris uilla deserta, maledicta, reproba et spinosa. 4. Si autem sanguinem Christi tota cum reuerentia percipis, cognosces per ilium tua tibi dimitti peccata, quoniam ager ille quem comparauit ludas, figuli dictus est : Habet potestatem figulus luti, ex eadem consparsione aliud quidem uas faceré in honorem, aliud in contumeliam.

88/5» Ps. 11, 23.

во/es Gen. 4,9/10.

в« 68 cf Quodu., Üb. prnm. I, vi, 31 34. IV, 4 Act. 1, 20. Cf Ps. 68, 26.

es/«e 1 Cor. 15, 47.

ее id. 15,48.

71 72 Gen. 4, 10.

7 cf II Cor. 7, 15.

11 12 Rom. 9, 21.

52 ludas] -da F, P В H edd M malus] malus ucl male (u m. sup. lin.) T, male A edd. 56 Christe] от. G P 57 si] от. И 58 meo] G A edd., от. cell. 59 ludas] -da F2 P, D2 H edd. 61 sequere] s. me H custos sum] ¡nu. H edd. 62 et1.»] от. H вЛ sum] от. D В M 64 et] 0«. F 71 ludas] -da F, T A H edd. IV, 2 cum] от. L F G 3 sibi] si L fÎRuratum] significatum Л 4 de] »ß(B,)H esset] et iam L 5 enim] от. F D¡ 9 Christi] eius H perci pis] -piens ß (В,) cognosces] A H edd., cognoscis cell. 10 ludas] ille I. F 11/12 consparsione] -sper- a M

400

DE VLTIMA QVARTA FERIA, IV, 5 - V, 5

5. 0 terra tanto rigata sanguine, responde tanto sanguini, non sicut Cain et ludas uerba excusationis, sed sicut sancti mar15 tyres uerba confessionis. 6. Responde sicut respondit beatus Stephanus, qui in isto agro dominico ut bonus colonus plurimum laborando genu fixit, atque de terra petrosa uulneratus, ex ea lapides in suo corpore tanquam in sinu suo collegit ; et sudando in opere, terram sancto sanguine rigando centenum 20 fructum ex martyrio Domino praesentauit. 7. Responde sicut respondit Cyprianus, Laurentius, ceterique sancti pueri et puellae, aetas omnis et uterque sexus, qui percipientes sanguinem Christi, testimonium dicentes, et non negantes nomen Christi, pro sanguine quem biberunt, sanguinem suum fun25 dere non dubitauerunt, simulque cum eo in perpetua felicitate м боо in aeternum regnare meruerunt. 8. Hoc in Apocalypsi reuelante angelo, Iohannes uidit turbam multam quam dinumerare nemo poterat. Hanc requirens quaenam esset, responsum tale accepit : Hi sunt, dictum est, qui lauerunt stolas suas, et can;o didas eas fecerunt in sanguine Agni. V. i. lam agnoscis, anima Christiana, quemadmodum et tu ex illo sanguine efficiaris candida, ut omnis et corpore et corde pulchra ascendas de fonte Christi consecrata in sanguine. 2. Quid enim manauit ex illo latere crucifixi ? Sanguis et 5 aqua : ex sanguine rubor, ex aqua splendor. In istis duobus PL sacramentis decorantur singulae animae, ex quibus una illa 690 pulchra efficitur sponsa Ecclesia, cui dicitur in Canticis canticorum : Quam speciosa es, sóror mea, dilecta mea, quam speciosae sunt genae tuae ! 3. Et cum ipse earn talem fecerit, 10 ipsamque pulchritudinem ei ipse donauerit, uidens earn talem quasi miratus exclamât, atque circumstantes interrogans dicit : Quaenam est haec quae ascendit dealbata ? Et il li : Aequitas dilexit te. 4. Ipsa est regina quae astitit a dextris tut's in uestitu deanrato, circumamicta uarietate, linguarum diuersarum 15 gentium uarietate decorata. 5. Audiens haec sponsi sui uocem

27/2Я Apoc. 7, 9.

29/30 id. 7, 14.

V, 4/S cf Io. 19, 34.

8./» Cant. 4, 1 et 3.

12/13 id. 8 5.

13/14 Ps. 44,

13 rigata] -to L 18collegit] colligit L 29 dubitauerunt] timuerunt F eo inj H, от. celt. perpetua felicitate] ¡odd.. Perpetua et Felicitate edd. 26 in aeternum] aeternum H Нес] Hinc H 28 Hanc] Ac H tale] talem D, В, 2Я Hi] Hü LDH ¡til in sanguine Agni] ante candidas роя. А V, 1 agnoscis] содп- H 2 sanguine] s. Christi Dj omnis et] от. /', 2 corpore ... corde] ¡ян. 1 3 Christi] -to L, 7 Canticis] H, -co cell. В talem] -le P I2'13 Acquitas dilexit te] от. L F G 13 a] ad L 14 lingua rum] id est 1. D2 13 Audiens] Et a. L G uocem] uoee В T

DE VLTIMA QVARTA FERIA, V, 5-16

401

dicentis : Quaenam est haec quae ascendit dealbata ?, uerecunde etiam ipsa responderé cogitur, et dicit suo sponso : De me interrogas quaenam sim quae ascendi dealbata. 6. Ego sum quam foedam inuenisti, pulchramque fecisti ; ego sum cuius 20 preces audisti, quando me in psalmo cantare fecisti : Lauabis me, et super niuem dealbabor. 7. Quid ergo miraris pulchritudinem meam, cum scias hanc esse operam tuam ? Quid inter rogas quod ipse fecisti ? Vides me dealbatam, tu lotam, tu super niuem fecisti candidam. 8. Vt uideas me ascendentem, 25 te cognoui de cáelo descendentem, te amaui in cruce pendentem. Humilitas tua facta est exaltatio mea, foeditas tua facta est pulchritudo mea. 9. Nisi enim tu de cruce uulneratus des cenderé*, ego dealbata de fonte non ascenderem. Veré dictum est quia ualida est sicut mors dilectio. Quo usque se sponsus hic 30 inclinauit, qui tantum amando foedam ut faceret pulchram, usque ad mortis exitum uenit ? 10. Et Domini mortis exitus. Vidimus enim eum, ait propheta, et non habebat speciem, neque decorem. Quid miraris ? amando talis factus est. H. Hanc tarnen amissionem decoris huius timuit Petrus, ?5 quando praenuntianti Domino passionem suam, dixit : Absit a te, Domine ; propitius tibi esto, non fiet istud. 12. Sed Ule talia sapientem increpauit, et apostolum diabolum uoeauit dicens : Redi retro, satanás ; non enim sapis quae Dei sunt, sed quae sunt hominum. 13. Aestimauit enim Petras totam illam diuinitatis 40 pulchritudinem absorben potuisse in corporis humani specie, et nescicbat agi illud magnum sacramentum, quod propterca se illam pulchritudinem quodam modo exspoliaret, ut quam sibi coniungerc dignabatur sponsam Ecclesiam, eamdem ipsam pulchritudinem ipse uestiret. 14. Non enim dando per45 debat illud quod erogando crescebat. I lie dedit, haec accepit ; et ista quod non habuit inuenit, et ille dando quod dedit non amisit, quia cum ipsa pulchritudine a mortuis resurrexit. 15. Quid expauescis, Petre, quasi perdidcrit Christus illam pulchram ucstem, quando eum nudum intendebas in ligno 50 pendentem ? 16. Noli expauescere, noli timere, noli negare :

I« Cant. 8, 5. 20/21 Ps. 50, 9. Is. 5}, 2. 35/30 Matth. 16, 22.

2» Cant. 8, 6. 38/30 id. 16, 25.

»IPs. 67, 21.

32/33

16 uerccunde| -da T I IT Dc mc] Deinde И IM ascendi | -do H 32 operam tuam| a, opera tua cell. 23 tu2] В, от. cell. 28 Vcrc] V. mihi D. 29 quia] H edd., от. ce/1. ualida est] H edd., fortis est a, от. ß sc] от. D hic] от. H 30 amando] amauit D2 31 Et] от. T Л Domini] itérai y ; postea dicit add. Dt, inquit add. edd. 33 est] es Р., ЗА praenuntianti] pronun- L 30 non het] codd., nc fiat edd. 38 diuinitatis] от. H 40 specie] -ciem F 42 illam pulchritudinem] -a -ne L, F, D 43 eamdem] cadem F2 Af 44 ipsam] -sa M pulchritudinem] -ne D В M F, 44/4Д perdebatj -deret D,

402

DE VLTIMA QVARTA FERIA, V, 16-26

tunicam illam diuinitatis atque immortalitatis Christus non perdidit in cruce, quia sponsae suae earn consignauit in dote. 17. Vidisti eum, о Petre, non habentem speciem neque decorem, et continuo negasti illum, quem omnibus tuis relictis 55 amasti : et non solum semel, sed stans in atrio sacerdotis ab una ancilla tertio interrogaris, et negas. 18. At ubi te gallo canente conuicit praesumptorem, qui praedixerat antea negatorem, respexit te intus in corde, et ut amare fleres, intus quodam modo tecum tacite loquebatur ilia ipsa eius diuinitas, et 60 dicebat tibi : 19. Vbi est, Petre : Si possides amicum, in tenlatione posside eum ? ubi est : In tempore tribulationis illius permane Uli fidelis, ut et in haereditate illius cohaeres sis ? 20. ubi est, Petre : Animam meam pro te ponam ? et, tecum usque ad mortem ? Quam celeriter negasti quasi hominem mortuum, 65 quem antea confessus fueras uiui Dei Filium ! 21. Haec dum ille tecum in corde sermocinaretur, respexit diuinitas, et fleuit humanitas : agnita est dulcedo, et periit amaritudo ; suscepta est caritas, et deleta est iniquitas ; rediit amor, et fugatus est PL timor. 22. Ecce subito quem negauerat, quia non habebat 691 70 speciem neque decorem, agnoscit resurgentem speciosum forma prae filiis hominum, coniunctamque illi uidet spon- ц 6oi sam ; tunicam illam immortalitatis, quam antea Petrus timuerat perituram, indutam uidet : 23. cognoscit quod tali sit circumamicta ueste, et alloquitur illam ipsam sponsam 75 Petrus, ut seruet huius tunicae dignitatem, et dicit animae humanae : Christus pro uobis passus est, relinquens uobis exemplum, ut sequamini uestigia eius. 24. Sequere, sequere, sponsa, uestigia sponsi tui : nullus te metus reuocet a consortio dilecti tui. Ama amantem, quia prius ille amauit non amantem : 80 require requirentem, quia prius ille quaesiuit non quaerentem. 25. Require, et die sponso tuo : Vbi paséis, ubi cubas in meridie ? Ne forte fiam sicut opería super grèges sodalium tuorum. 26. Quam sic dilexisti, pro qua sanguinem fudisti, cuius tabernaculum in sole posuisti, non fiam sicut opería super greges 85 sodalium tuorum. 54/58 cf Matth. 26, 69 75 ; Marc. 14, 66,72 ; Luc. 22, 55 62 ; Io. 18, 16/27. Cf. Quodu., De temp. barb. I, vu, 79/80. 60/61 Eccli. 6, 7. 61/61 id. 22, 29. 63 lo. 13, 38. 63/64 Luc. 22, 33. 70 71 Ps. 44, 3. 76/77 1 Petr. 2, 21. 81/82 Cant. 1, 6. 83-84 cf Ps. i8, 6. 84/85 Cant. 1, 6.

54 et] ut L ¡Hum] eum F tuis relictis] inu. PAH edd. 58 te] от. P D 60 est] es В M 60/61 in tentatione] intentione L 61 est] es M 62 et in] et L illius] от. H 63 Petre] Petrus P meam] от. P tecum] sum add. P, его add. M H usque] utque L 64 mortuum] moriturum H 68 fuga tus] -ta P 69 quia] qui L 71/72 sponsam] -sa P 72 tunicam (-que add. Dt) illam] -ca -a M 73 tali] talis L D M 76 relinquens uobis] ¡nu. M H 77 sequere2] от. H, post sponsa pon. edd. 80 ille] от. L 82 opería] opera L, 83 sanguinem] tuum s. Ht

DE VLTIMA QVARTA FERIA, VI, 1-9

403

VI. 1. Ecce dum te quaero ubi pascas, ubi cubes in meridie, — mendies Africa est, quae in solis occasu est, et tarnen quia ab ortu solis usque ad occasum laudatur nomen tuum, et sunt qui te praedicant non caste, quaerentes quae sua sunt, non 5 quae tua sunt —, 2. dum te quaero in meridie, id est in Africa, ecce grèges sodalium tuorum, scholae pessimae haereticorum, fraus Manichaeorum, nequitia Pelagianorum, superba con gregado Arrianorum, insultant uelut opertae, id est uelut incognitae, et dicunt mihi : 3. Quem quaeris ? Christum quae10 ris ? Ecce hic est, ecce illic est. Tu autem quia me admonuisti dicens : Si autem dixerint, Ecce hie est, ecce illic est, ne abieris Post eos, cum te nouerim ubique totum esse, non partes defen deré, sed unitatem diligere, facta sum illis incognita et uelut operta : et dérident me, quia nesciunt te. 4. Et quid magnum, i? quia ego ab eis sustineo tale opprobrium, cum tu eorum nunc usque contumeliosum sustineas uerbum ? eorum qui te cum Patre nolunt esse unum, sed diuidendo inter Patrem et Filium, inter sponsam et sponsum. 5. Magnum ineurrunt sacrilegium, magnum suae animae inferunt morbum, quia nee te unius uni20 cum sponsum, nee fidelem atque integrum habere desiderant medicum. 6. Tu autem, anima Christiana, quae ascensura es ex sacratissimo fonte, rubore atque decore perfusa omnis, speciosa nimis et candida, serua decorem tuum ; agnosce quid fueris et quid eris, uide ne deseras mensam sponsi tui. 7. Vt 25 pulchra permaneas, carnes eius quotidie manducabis ; ut uitam aeternam habeas, sanguinem eius potabis : uide ne deseras hanc mensam. 8. Plurimos apparatus haereticorum fuge : et si plurima illic prauis disputationibus apponuntur, aut foeda sunt, aut sema sunt. Non enim est illic quidquam 30 integrum, ubi Pater et Filius et Spiritus sanetus non est unum. 9. Mensa sponsi tui panem habet integrum, et calicem sanctum : quem panem etsi confractum comminutumque uidimus in passione, integer tarnen mansit in ilia sua cum

VI, 3 cf Ps. uz, 3.

11/11 Matth. 24, 23. Cf Marc. 13, 21 ; Luc. 17, 23 et

21,8.

VI, 1 dum] от. T cubes] -bas F 2/5 meridies ... tua sunt] parenlbtsim indicaui 2 occasu] -sum L G P D В quia] qui Г б id est] от. P 7 nequitia] H, -tiae cell. 8 opertae] operet L 10 hie] id L 11 ecce*] et ecce P 14 et] от. D quia] от. H te] me H 16 eorum] S, от. cet!. 18 sponsum] Post dislinxi 18 unius] unicus P 22 omnis (omni P)] coda., от. edd. (cf. V, 2) ; cum perfusa coniunxi 24 deseras] différas P 26 carnes] -nem H 26 sanguinem] et s. a B, 27 deseras] deras L, derideas P 28 appo nuntur] opp- L ß 2» foeda] fecunda P sema] L G P Z>, M, schema (see-) F Dj BT, seua (se. saeua) H, semesa edd. enim est] inn. H edd. 31 Mensa] -am D¡ 82 confractum] fractum a 33 uidimus] uidemus a integer] G T В, H, edd., integrum cett.

404

DE VLTIMA QVARTA FERIA, VI, 9-22

Pâtre indiuidua unitate. 10. De isto pane et de isto calice 35 dicebat ipse Dominus : Pañis quem ego dedero, caro mea est pro saeculi uita : et calix quem sanctifie atiero, sanguis meus est, qui pro nobis jundetur in remissionem peccatorum. 11. Superius enim dixerat : Nisi manducaueritis carnem Filii hominis, et biberitis sanguinem eius, non habebitis uitam in uobis. 12. Quod 40 uerbum audientes, nec intelligentes discipuli, dixerunt : Durus est hic sermo ; quis eum potest audire ? Et multi ex hoc uerbo scandalizati discesserunt. 13. Cum uideret autem Iesus, ait reliquis : Numquid et uos uultis ire ? Tune Petrus, qui sanctae figuram portabat Ecclesiae, respondit pro omnibus : Et ad 45 quem ituri sumus ? Verbum uitae habes, et dimittimus te ? 14. Videtis, dilectissimi, quid sit exire, quid sit permanere. Qui exierunt, quia uerbum Christi non intellexerunt, non iam PL discipuli, sed haeretici remanserunt : qui perstiterunt, uer- 692 bum uitae tenuerunt. 15. Agnoscite, haeretici, exitum ues50 trum : quia minorem praedicatis Christum nostrum, et uos cum eo stare noluistis, quia Christum unum esse cum Pâtre non intellexistis, ideo foras existís, uerbum uitae reliquistis. 16. Non in uobis manet, qui cum Pâtre aequalis manet. Audi ipsum, quia simul cum Pâtre manet. 17. Si quis, inquit, me 55 diligit, diligetur a Pâtre meo, et ego diligam eum, et ueniemus ad eum ego et Pater, et mansionem apud eum faciemus. 18. Die mihi, obsecro, haeretice amane, unam animam tuam simul habitat haec Trinitas, Pater et Filius et Spiritus sanetus ? 19. — quoniam et Spiritus sanetus habitat in nobis : Nescitis, 60 inquit apostolus, quia templum Dei estis, et Spiritus sanetus habitat in uobis ? — 20. an diuersas mansiones in corde tuo praeparas Trinitati, ut maiorem partem teneat Pater maior, м беи minorem Filius minor, inferiorem Spiritus sanetus inferior ? 21. Iam ergo non habes unum cor, sed duplum, aut triplum. 65 Non ergo illic habitat Trinitas. Quare ? Quia dictum est : Vae duplici corde! 22. Insensate, inepte, fatue, ignis, splendor, et calor simul atque inseparabiliter, nec distincte, sed aequaliter habitant unam lucernam, et una Trinitas Deus simul non

38/36 lo. 6, 52. 36/37 Matth. 26, 28. 38/39 lo. 6, 544«/'*l ¡d- 6, 61. 43 id. 6, 68. 44/45 id. 6, 69. 54/56 lo. 14, 21 ct 2). 59/61 I Cor. 3, 16. Cf id. 6, 19; II Cor. 6, 16. 65/66 Eccli. 2, 14.

36 calix] H tdd., calicem cet/. 37 remissionem] -ne L D 43 sanctae] D, H edd., sanctam celt. 44 ecclesiae] post sanctae pon. H 45 uitae] u. aeternae H 47 quia] qui F 48 remanserunt] exierunt H 50 quia] qui iam G P. Ante diitinxi, post nostrum dist. edd. 52 uerbum] codd., quia u. edd. reliquistis] -linq- L Bl 55 diligetur] -gitur L 59 quoniam ... uobis] от. H. Hic parentbesim indicaui 66 duplici] duplitior Dl 68 unam lucernam] y edd., -na -na cett. , qui cum sequeniibus conitoigunt

DE VLTIMA QVARTA FERIA, VI, 22 - VII, 4

405

potest habitare animam humanam ? 23. Si apud te aequalitas 70 unitatis indiuiduae Trinitatis non fuerit digna mansio inuenta, respondetur tibi : Ecce relinquetur uobis domus uestra deserta. 24. Non enim de lapidibus uiuis construis templum Deo, quos rebaptizando praefocas, exhonoras, reprobas, uastas, damnas, exterminas. 25. Nec fundamenta apostolorum sequeris, cum 75 sint ipsi columnae Dei uiui, super quas fabricauit sapientia domum suam, ut construeretur uerum illud templum, in quo erat pietatis magnum sacramentum. 26. De quo templo dicebat Iudaeis : Soluite templum hoc, et in triduo resuscitabo illud. 27. In partibus tuis non habes lapidem angularem, quem 80 nouimus secundum diuinitatem Patri aequalem : nec tectum ex duabus pennis caritatis, dilectione Dei et proximi, te habere demonstras, quia nec Deum diligis sicut diligendus est, nec proximum sicut te ipsum. 28. Diliges enim Dominum Deum tuum, dictum est, ex toto corde tuo, et ex tota anima tua, et ex 85 tota uirtute tua. Da cor tuum Patri, animam Filio, uirtutem Spiritui sancto. 29. Ecce tria Trinitati, ex tribus unum hominem uni Trinitati sacrificium obtulisti, haeresim arrianam uicisti, quoniam Dominus Deus tuus non tres dii, sed Domi nus unus est. Haec est fabrica sancta, haec est aula uera, in 90 qua sunt oues Christi, non lupi diaboli. VII. 1. Cauete, dilectissimi, fraudes haereticorum ; oues Christi, timete insidias luporum : uidete quia nihil subtractum est utilitati uestrae, in quantum ipse Dominus donauit de annuntiatione uerbi Dei. 2. Quid Christus sit et quid Ecclesia, 5 audistis, approbastis, clamastis ; et quare tanta mala patiamur, uel quibus meritis peccatorum in manus tribulantium nos traditi fuerimus, cum ante paucissimos dies loqueremur, simul agnouimus, simul fleuimus. 3. Nunc etiam quid accepturi estis, uel quid eritis, adhuc in auribus uestris insonat strepi10 tus nostrae uocis : admonemus uos ut fratres, obsecramus ut patres, hortamur ut filios. Nolite perderé tantum bonum. 4. Amor Christi in cordibus uestris non refrigescat ; amor matris 71 Matth. 23, 38. 74/75 cf Gal. 2, 9. 75/76 cf Prou. 9, 1. 83/85 Matth. 6, 5 ; Matth. 22, 37 ; Marc. 12, 30 ; Luc. 10, 27.

78 Io. 2, 19.

VII, 6/7 cf lob 9, 24. 69 habitare] codd., inhab- edd. aequalitas] aequalis AÍ edd. 70 indiuiduae] et i. D, 71 respondetur] codd., -debitur edd. 76 quo] quod D, B¡ M 78 resuscitabo] reaedificabo P 79 partibus] T H, patribus ce//. For/asse parietibus legendum 80 nouimus] H, от. cet/. Patri] P. esse H, Patris y D В M ae qualem] pos/ non credis add. edd. ; quae uerbo in codd. absun/ tectum] H, tecum ce//. 81 duabus] duobus L P dilectione] -nem P В H edd. te] te non H (non de/eu. H,) 83 Diliges] -gis G P В 87 uni] B, T M edd. , unae сe//. haere sim] -sem F G D¡ В M H, -sen P 88/89 Dominus unus] unus Deus M H VII, 2 subtractum] subtratum P 3 utilitati] uoluntati T edd. 7 cum] dum a 8 quid] quia L, qui G P D В T

5 et] codd., sed

4o6

DE VLTIMA QVARTA FERIA, VII, 4-7

huius circa uos non torpescat ; quae uos parturit, quae curam magnam pro salute uestrae animae gerit, quae spem uestram 15 dirigir, quae cotidie redeuntes materno sinu excipit, quae uobis spiritales cibos praeparat, quae ad aeternam saturitatem perducere desiderat. 5. Immaculatos filios Deo Patri uult assignare, quos tanta cura ас sollicitudine dignatur nutriré. Hanc toto corde amate ; hanc amando, conseruos uestros, 20 fratres uestros, Dei ministros puro amore diligite : atque pro nostra mercede in illo sacratissimo fonte, pro nobis orate. 6. Orate pro pace, orate pro liberatione huius terrae ; orate ut misereatur qui iuste indignatur. Nouelli filii, dum in uestra sancta natiuitate pater exultât, uestris orationibus-et fletibus 2 j mitigate irascentem, quern sensimus fortiter uindicantem. 7. In summa autem rei, apostolorum sanctorum uerbis utentes, commendamus uos Deo et uerbo gratiae eius, qui potens est custodire in uobis quod ipse donauit. Ipsi gloria cum Spiritu sancto in saecula saeculorum. Amen. VII, 27/28 cf Act. 20, }2.

13 parturit] -uriit H 14 uestrae animae] inu. T H 15 dirigit] P M tad., diligit cell. 16 praeparat] parat P 20 amore] corde A 21 nostra] uestra H 23 iuste] iste В {ante quipon. Вг) dum] i

Rouen, Bibl. munie. 471 (A. 271) Rouen, Bibl. munie. 472 (A. 286) Paris, Bibl. Nat. 2723

XIe s. XIe s. XIe s.

ID В T M

Dijon, Bibl. munie, ijo (117) Bruxelles, Bibl. roy. 1104 (5463-67) Troyes, Bibl. munie. 1217 (Clairvaux G 24) Paris, Bibl. Mazarine 622 (Feuillants)

Xe s. XIIe s. XII* s. XIIe s.

Grenoble, Bibl. munie. 277 (664)

XIIe s.

'F G P

H

Édition edd. Migne, P.L. 40, 693-700 (ex editione Maurinorum, t.vi, 602-608

[-ri)

DE CATACLYSMO I. 1. Quoniam in proximo est dies redemptionis uestrae, nVl percipite, dilectissimi, ea quae uos erudiant, atque corda 602 uestra enutriant, erigant, corroborent ad timorem Dei : feruor PL 40 iste tanti amoris non pigrescat in cordibus uestris. 2. Xec putet 69J 5 quis tantum esse christianum, quod his imbutus mystcriis renascitur ex aqua et spiritu, et postmodum dimittat se uoluptatibus uariis ; securusque effectus quod sacramento baptismatis munierit animam suam, non earn custodiat contra uersutias inimici. 3. Immo et ipse, quantum potest, custodiat, et 10 custodiendam petat, ne tempestatibus huius mundi procellisque depereat. 4. Baptizatus est quis, nauis est instaurata, subuncta, uelificata, missa in mare ; indiget gubernaculo, quousque ad portum desideratum perueniat. 5. Mare, hoc saeculum м 603 scilicet, non solum tempestatibus scopulisque periculosum est, 1 5 uerum etiam bestiis cupiditatum insidiantibus abundans. 6. Omni sollicitudine, omni cura, omni industria excitati iam uigilent nautae : frequenter etiam Christus inuocetur gubernator, ut nauem tantis periculis ereptam ad portum securitatis ipse perducat. 7. Baptizatus es, signatus es regio charactere, 20 coepisti consequi annonam de mensa regis tui. Noli esse deser tor, nec ut delicatus miles diffluas per uoluptates, et te hostis diabolus inennem diffluentemque inueniat : 8. sed ut fortis miles, quidquid potes age in hoc bello, ut uirtus tua Christus non solum te tueatur, uerum etiam alii proficiant ad salutem. 2j Postula a rege tuo arma spiritalia. 9. Bellum tibi, inquit, indicitur, in quo enitescas pugnando, ut ad plenam pacem triumphando peruenias. Non contra unum dimicabis ; multi enim contra te exient aduersarii : 10. pugnabis enim cum uitiis, et, ut beatus martyr Cyprianus ait, si depresseris auaritiam, 30 exsurget libido ; quod et si libidinem superabis, succedet ambitio ; 11. et si ambitio a te fuerit deuicta, ira, zelus, aemulatio,

I, 29/33 Cypr., De mortaUlati 4.

Tttului : Incipit de cataclismo L F G DBT, Incipit liber sei augustini de cataclis mo P, Incipit sermo sei augustini de cataclismo Al, Incipit sermo de cataclismo H I, 4 tanti amoris] inn. H 5 his] per haec J imbutus] imbuitur о И mysteriis] -ria у 9 quantum potest] от. H 11 Baptizatus] -zandus G P est1] от. H 11/12 subuncta] subiuneta ß (subuncta Dt) 13 perueniat] -niet L 17 uigilent] -lant L F G Dx B¡ T H, 18 nauem] nauim В 21 diffluas] defluas a H 22 diffluentem-] difl- D, defl- y В 25 inquit] от. H, 2H ad] от. F 28 contra te] Dt H edd., contra cell. 29 martyr] от. P 30 et si] si H superabis] superaueris D, P succedet] -dit D В M 31 a te] от. H

410

DE CATACLYSMO, I, il - III, 3

inuidentia, superbia, ebriositas cum ceteris suis pestiferis sociis in unum contra te dimicantium constituent castra. II. 1. Sed non metuas, habes quod agas. Inuoca Dominum uirtutum, induat te ex alto uirtutem, ut illam proferas uocem : Si consistant aduersus me castra, non timebii cor meum : et si exsurgat in me proelium, in illo ego sperabo. 2. In illo, in quo, 5 nisi in Domino uirtutum, qui militem suum ita exspectat dimicantem, ut adiuuet laborantem ? 3. Baptizatus es, mundatus, unctus oleo, restauratum est corpus tuum ad priorem statum primi illius hominis ante peccatum ; noli postmodum male securus esse. 4. Ad agonem produceris, contra diabolum 10 uitiorum principem dimicabis in arena huius mundi : utraeque partes, Christi scilicet et diaboli, infinita populi multitudo te exspectat luctantem ; et quisnam uincat, uide omnem turbam nimia intentione pendentem. 5. Non de te triumphet pars diaboli. Si uis uincere, noli de te praesumere : sed illi assigna 15 uictoriae gloriam, qui tibi donat ut uictoriae perferas palmam. 6. Vis uincere ? Caput prius contere inimici, excludendo de cor de tuo suggestiones diaboli. Vis uincere ? Manus tuae fortes inueniantur in bono opere. 7. Vis uincere ? Fige pedes, non PL nutent uestigia tua frequentando spectacula et deserendo 694 20 ecclesiam. Sed ut hanc etiam in tarn magno agone et tam grandi luctamine possis implere uictoriam, mittat tibi Dominus auxilium de sancto, et de Sion tueatur te. III. 1. Ecce, dilectissimi, uenturi estis ad fontem aquae ; non dicatis in cordibus uestris : Hoc est totum quod pro magno desiderabamus ? Fons iste uisibilis similitudo est fontis aeterni. 2. Renascemini ex aqua et Spiritu. Aqua ilia non solum corpo5 ris sordes mundat, sed animam a peccatis libérât. Debetis autem nosse cur uirtus illius aquae et animae prosit et corpori. 3. Non enim omnis aqua mundat : sanctificatur haec per con-

II, 3/4 Ps. 26, 3.

21/22 id. 19, }.

33 in unum] unum D M В, H (unum deleuit Ht), от. T P, -antem T constituent] -tuet M

dimicantium] -antum

II, 2 induat] ut i. D, uirtutem] D В M, -tute cett. ; post te pon. H 3 consistant] -tent F aduersus] -sum P D В M H 4 illo] illud L D¡ В M H sperabo] spero LFG, D In illo (от. T)] In illud L D, В M H 5 exspectat] spectat F H 6/7 mundatus] m. es H 7 unctus] u. es L F G 12 exspectat] spectat F luctantem] luctando H 13 de] от. H 17/18 Vis uincere ... opere] от. L 18 inueniantur] post opere роя. H 20 hanc etiam] edd., haec omnia coM. in] от. F 21 uictoriam (cum stqutntibus coniunx. B¿¡\ от. L F G Dt H ; fortasu haec omnia ... uictoria Ugtndum III, 3 fontis aeterni] ¡nu. P edd. 4 Renascemini] -nasci- H spiritu] -tus L, -tu sancto H 5 munflat] purgat H sed] s. etiam H 7 omnis] от. M

DE CATACLYSMO, III, 3-14

411

secrationem uerbi. Tolle enim uerbum, et quid est aqua, nisi aqua ? Accedit uerbum ad elementum, et fit Sacramentum. 10 4. Virtus Verbi per aquam mundauit nos, quia super aquas ambulauit. Vt autem a tempestate huius saeculi liberet nos, uidete potentiam Verbi Dei, quemadmodum dominetur cunctae creaturae suae. 5. Quod dicturus sum nostis. In euangelio legitur : Cum quarta noctis uigilia ueniret Dominus Iesus ad 1 j discípulos suos, ambulans super aquas maris, et inueniret eos piscantes quos iam fecerat hominum piscatores, perterriti discipuli putauerunt se phantasma uidere. 6. Accessit autem Iesus, et ait illis : Nolite Untere, ego sum. Tunc unus ipsorum Petrus ille praesumptor et postea negator, post uero confessor 20 et amator : St tu es, inquit, Domine, iube me uenire ad te super aquas. 7. Et Dominus : Veni, inquit. Descendit Petrus, et coepit ambulare super mare plenus fiducia. Dum ambulat, trepidauit infirmitas, sed statim subuenit diuinitas. Coepit mergi ; et exclamauit, Domine, pereo. 8. Porrexit manum Do25 minus, erexit mergentem, confirmauit diifidentem, et ait illi : Modicae fidei, quare dubitasti ? Videtis, dilectissimi, quantum adiuuet fides, et quantum déprimât infidelitas. 9. Si quis enim ueniens ad aquas baptismi, fide plenus est, subleuatur : si quis infidelis est, mergitur. Sed porrigat manum Dominus etiam 30 infidelibus mergentibus, et plenam fidem operetur in cordibus. 10. Audite adhuc, aquae sacramentum quid in uobis opera- м 604 bitur. Proponam figuram, ut ex ea uobis ueritas elucescat. 11. Cum Aegyptii duris operibus populum premerent Hebraeum, clamor factus est populi in auribus Dei ; et deprecati sunt ut 35 eos liberaret a dominatu gentis pessimae. Missus est Moyses, qui eos ex Aegypti educeret seruitute. 12. Apud Pharaonem principem Aegyptiorum fidelissimus Dei famulus allegat imperatoris sui iussionem, et quid rex omnium gentium praeceperit, auribus durissimi regis insinuât. 13. Obdurat Pharao cor suum, 40 nee scire se dicit Deum : atque eius ministros repudians, grauioribus poenis affligit populum. Ex maiori angustia populi maior clamor surgit. 14. Suscipit certamen famulus Dei Moy ses, congreditur cum Pharaone, nullo telo, millo gladio : nulla

HI, 14/17 cf Matth. 14, 25/26. 18 Matth. 14, 27. 20/21 id. 14, 28. 24 id. 14, 29/30. 24/26 id. 14, 31. 33/«« cf Ex. 1-14.

21/

8 enim] от. H edd. et quid] ecquid F 10 mundauit] -dat P H 11 liberet] F G, M, -bcraret celt. nos] H, uos celt. IS suos] от. Г H et] ut £>, 18 ipsorum] illorum P edd. 22 ambulat] -larct G,, -labat Г 23 sed] et H 24 et] от. a H 28 fide] от. H 33 Aegyptii] -tia D 38 quid] quod H 39 durissimi] -mis y D¡ 40 nec scire] nescire L, T Ai H ministros repu dians] -tris -diatis Г 43 nullo telo] от. P

412

DE CATACLYSMO, III, 14 - IV, 1

uisibilia indutus arma, sed munitus potestate diuina : 15. infe- PL 45 runtur decern plagae in Aegypto, et uindex ira in populum 69$ contumacem surgit, ut ex minutissimis animantibus, uermiculis, ranis et locustis ceruix caderet superborum : in quibus plagis ultima mors primogenitorum Aegyptiorum omnium facta est, ut suos iuste perderent, qui alíenos iniuste detine50 bant. 16. Dimittit populum Pharao, non uoluntate, sed nimia necessitate const rictus. Pergit populus erutus ad mare Rubrum festinans, ut per aquas saluarentur qui a pessimo hoste liberabantur. 17. Sequuntur Aegyptii, imminent populo fugienti. Vident super se Israhelitae hostes, et inimicorum suorum ex55 spectant gladium. Mors in oculis, timor et tremor in manibus singulorum, ne in fauces caderent persequentium. 18. Exsurgit Moyses famulus Dei portans uirgam quam a Domino acceperat, et per quam iam multa signa fecerat : percussit mare, et diuisum est. 19. Vbi est illa potentia, non numinum, sed daemonio60 rum ? Vbi est uana superstitio Paganorum ? Numquid ut mare diuideretur, ille Neptunus est inuocatus, quem regem maris esse uolunt, qui regem uerum Deum suum agnoscere nolunt ? 20. Virga extensa manu aquas percutit Moyses, et statim cogitur fluctus in cumulum, et unda in semetipsa re65 pressa curuatur : soliditatem recipit liquor, et solum maris arescit in pulueres. Ingressi sunt alii saluandi, alii damnandi. 21. Vnum elementum aquarum auctore totius creaturae iubente iudicauit utrosque : separauit pios ab impiis ; illos abluit, istos obruit ; illos mundauit, istos occidit. 22. Moyses figuram 70 habuit Domini Christi, quoniam dux fuit populi. In uirga agnoscite crucem. Mare Rubrum agnoscite baptismum Christi sanguine purpuratum ; regem Aegyptiorum populumque eius, auctorem peccatorum diabolum cum omnibus ministris eius. 23. Saeuit diabolus, quando uos uidet per aquam baptismi a 75 sua oppressione liberari. Exclamate ad Moysen uestrum Do minum Christum, et uirga crucis percutiat mare baptismi, reuertatur aqua et operiat Aegyptios ; 24. ut, quemadmodum nullus remansit Aegyptiorum, nihil remaneat etiam uestrorum peccatorum. Totum mundet, qui totum fecit ; reparet perdita, 80 qui creauit omnia integra ; exstinguat Pharaonem diabolum mortis auctorem, et suum populum liberet per aquam salutarem. IV. 1. Audistis, dilectissimi, figurae illae quomodo transie-

+4 uisibilia] -li G P D¡ В, T¡ 45 in1] от. H 46 contumacem] от. L 50 uoluntate] animi u. Pt nimia] amara Рг, от. H 54 super] codd., supra edd. hostes] h. suos H inimicorum suorum (suorum от. H)] -cos -os L, F G Di T M 59 numinum] hominum ß H 64 semetipsa] -sam G H 66 pulueres] -uere H, -uerem edd. 68 separauit] s. enim F G 72 populum-] -los- a H 74 uos] codd., nos edd. 79 mundet] mundum L 80 integra] in terra H

DE CATACLYSMO, IV, i-ii

413

runt ad speciem ueritatis : illud superest, ut noueritis quemadmodum celebrauerit pascha liberatus populus ex Aegypto, baptizatus, ut ait Apostolus, in nube et in mari Rubro. 2. Acce5 perunt praeceptum Domini per Moysen, ut in occisione agni celebrarent pascha, ex cuius sanguine postes domus suae unusquisque liniret, nec timerent angelum uastatorem, qui signum sanguinis agni occisi in suae fronte domus haberent. 3. Os, inquit, non comminuetis ex eo, nec relinquetis quidquam 10 in mane. Cum picridiis et azymis agnum comedetis. 4. Fecerunt quod praeceptum est filii Israhel. Demonstra et tu, Israhel spiritalis, fili Abrahae secundum fidem, non secundum carnem, demonstra et tu quomodo celebres pascha : 5. habes agnum occisum, demonstra. Eue Agnus Dei, ecce qui tollit peccata 15 mundi. Linis sanguine eius postes domus tuae : demonstra et die : Ecce crux sanguinis Christi in frontibus est pudoris nostri. 6. Die cum Paulo : Mihi absit gloriari, nisi in cruce Do mini nostri Iesu Christi. Os non comminuetis ex eo, dictum est : impletum est hoc in ipsa Domini passione, ipsius saneti Agni 20 immolatione, quando crueifixus cum duobus latronibus in medio pendebat ipsa summa iustitia liberans unum confitentem, alium puniens blasphemantem. 7. Ita faetae sunt tres cruces, tres causae. Vnus latronum Christo insultabat, alter sua mérita confessus Christi se misericordiae commendabat : 25 crux Christi in medio, non fuit supplicium, sed tribunal. /¿ 605 8. Mox ut peregit omnia quae de se erant scripta, accepto feile et aceto, propter illud quod praedictum erat, dederunt in escam meam fei, et in siti mea potauerunt me aceto, inclinato capite tra- PL didit spiritum. 9. Venerunt milites, fregerunt crura latronibus 696 50 in cruce pendentibus : ad Iesum autem cum uenissent, non fregerunt eius crura ; ut impleretur, ait euangelista, quod scriptum est : Os non comminuetis ex eo. 10. Sed unus e multi bus latus eius aperuit, et continuo exiit sanguis et aqua, quae sunt matris Ecclesiae gemina sacramenta. Percussit latus 55 lancea persecutor, et fudit pretium Redemptor. 11. Hic san-

IV, 4 cf 1 Cor. 10, 2. 4/8 cf Ex. 12, 3/29. 9/10 Ex. 12, 9/11. 14/H lo. 1, 29. ,17/18 Gal. 6, 14. 18 Ex. 12, 9. 20/22 cf Luc. 2}, 39/43. 27/28 Ps. 68, 22. Cf Matth. 27, 48. 28/2» cf lo. 19, 30. 29/31 cf ¡d. 19, 32/33. 32 lo. 19, 36. Cf Ex. 22, 46 ; Num. 9, 12. 32/33 cf lo. 19, 34.

IV, 7 nec] ne F G, 8 suae] от. L, 9 inquit] H edd., inquit, dictum est tell. 10 picridiis] pigridiis M, pigridis L D BT, pigridibus H.epitriciis pigridis y agnum comedetis] inn. edd. 13/14 demonstra ... occisum] от. H 14 peccata] codd. , peccatum edd. 15 Linis] H, Lini cet/. 10est]o«. P 17/18 Die ... Christi] от. L 18 ex eo] от. P 20 crueifixus] с. est H 23 alter] alta L 25 medio] Г edd., medium celt. 27/28 escam meam] -ca -a T 33 aperuit] lancea a. H 34 sunt matris] inn. H

S

44

DE CATACLYSMO, IV, ii - V, 4

guis inebriat mentem, ut amorem obliuiscatur mundi. Haec aqua mundat animam, ut corpus sordes careat diaboli. Nec relinquetis quidquam ex eo usque in mane. Hoc nunc agitur : 12. comeditur enim agnus per noctem huius saeculi, ut cum 40 mane illud uenerit quod uesperum non habebit, non iam offeratur sacrificium imaginis agni, sed ipsum Agnum quem cotidie comedimus, et cuius sanguinem bibimus, inueniamus illic eum sacerdotem perfectum, quem hic pro nostra salute constat occisum. 13. Quae sunt hae picridiae, olera amaritudinis, quae 45 comedit Israhel spiritalis, nisiuox illa amara ad tempus sancto rum martyrum emissa per sanctum Dauid, ac dicentium : Cibabis nos pane lacrimarum, et potum dabis nobis in lacrimis, in mensura ; et per apostolum Paulum : In omnibus tribulationem patimur, sed non angustiamur ? 14. Demonstra et azyma, 50 sánete Paule, ex Israhelita carnali spiritalis effectus. Celebrasti enim pascha cum populo ueteri, et quemadmodum nouus populus figuras in ueritate conuerteret, tu docuisti, tu demonstrasti. 15. Ostende ergo azyma consparsionem nouam. Non in fermento, inquit, ueteri, ñeque in fermento malitiae et nequi55 tiae, sed in azymis sinceritatis et ueritatis. V. 1. O agne occise, o Christe sánete pro nobis crucifixe, qui ut lapsa reparares in cruce pependisti : ipsa est illa uirga regni tui, crux ipsa, inquam, qua uirtus in infirmitate perficitur ; 2. ipsa illa uirga crux, ipsa illa uirga quae floruit ex radice 5 Iesse ; ipsa illa uirga quam portabat Moyses, quae conuersa est in serpentem, glutiit magorum serpentes : doctrina Christi diffusa per omnes gentes, haereticos superans dementes. 3. In illo enim populo, fratres, in quo multa miracula faciebat Moyses per uirgam, exsurrexerunt magi Pharaonis, facientes 10 et ipsi prodigia contra famulum Dei Moysen. 4. Sed ad hoc quaedam mira faceré permissi sunt, ut mirabilius uincerentur. 37 38 Ex. 12, 10. 47/48 Ps. 79, 6. V, 4/8 cf Is. 11, 1.

40 cf Quodu., Lib. prom. I, xxxvii, 19 et Dim. XIII, 50. 48/49 H Cor. 4, 8. M/M I Cot. J, 8. 5/ecf Ex. 7, 912.

6 7 cf Quodu., Lib. prom. I.xxxv.

"I}.

37 ut] et F G, от. L sordes] ut s. F G, ut sordibus P, sordibus В T H 38 in] от. F G В M 44 hae picridiae (he pitriciae L, ae pitriciae D, epitriciae F В T M, hepitriciae G, epitrite P)] haec pigrides H 46 Dauid] от. H 48 Paulum] от. H 49 angustiamur] angustamur F G, H 50 Israhelita] -lite P SI ueteri] codd., -re edd. 82 ueritate] -tatem Г edd. 83 azyma] -mae L F G consparsionem] -sper- L P T M H 84 inquit] от. M V, 2 lapsa] -sum H pependisti] pendisti H 3 inquam] T M edd., inquit celt. qua] P M edd., quia cell. 4 uirga*] uirgo a 8 ipsa] от. T est] от. M edd. в glutiit] gluttit L, glutit В T M в/7 doctrina ... dementes]»». L в doctrina] uidelicet d. H 7 superans] supcr.it y In] от. L 9 exsur rexerunt] surr- В,

DE CATACLYSMO, V, 4-17

15

20

25

30

35

40

45

415

Magi Pharaonis quid aliud significabant, nisi omnes haereticos ministros diaboli, qui sub nomine Christi deuorare cupiunt populum Christi ? 5. Scatent nunc haereses in hanc terrain, tanquam serpentes magorum, quos deuorauit et deuorat ille ser pens exaltatus in ligno. 6. Sed quoniam non est temporis ire pef multos, singulorum capita conterantur : quomodo exsurgunt, sic deuorentur. 7. Fuit hic, ut nostis, dilectissimi, uiperea doctrina Donatistarum : contrita est, consumpta est. 8. Mox Maximianistarum serpentina fraus pullulauit : contrita est, consumpta est. 9. Manichaeorum uenenum aspidis subrepserat: contritum est, consumptum est ; Pelagianorum nouum dogma, a ministris diaboli tanquam magis Pharaonis excitatum, illi nostro serpenti certamen indixit : conteritur, consumitur. 10. Cum tot serpentum capita catholica doctrina contriuerit, dissipauerit, consumpserit, ecce nobis unus anguis Arrianus ' olim mortuus insultât : caput erigit, ueluti uiuum se demon strare conatur, quem iam olim constat occisum. 11. Redi, Moyses noster ; redi, uirga serpens, Christe sánete, aequalem potestatem cum Patre habens : redi, contere capita draconum super aquas : confringe caput draconis magni, uiui sese profi- PL tentis, sed ueram uitam non habentis. 12. Die tu quid es, 697 quoniam ille aliud docet quam es. Die, die, audiamus unde haereticos conuincamus. Audite quid dicat : Ego sum uia, neritas, et uita. Nemo uenit ad Pattern nisi per me. Secundum diuinitatem ueritas et uita, secundum humanitatem uia. 13. Tu autem, haeretice arriane, qui minorem uis esse in diuinitate uitam et ueritatem, sequitur ut non per cum uenias ad Patrem. 14. Sed adhuc, Domine Iesu, contere caput draconis, die quid sis cum Patre : te audiamus docentem, non haereticum blasphemantem ; die quid sis cum Patre. 15. Ego et Pater, inquit, unum sumus. Die adhuc : Ego in Patre, et Pater in me est. Adhuc die : Qui me uidet, uidet et Patrem. 16. Credis iam, hae retice, tantae auetoritati ? An ipsius testimonium de se ipso м 606 non admittis, sed alios de eo testes inquirís ? Ecce introdueuntur, aduersus te dieunt, conuinceris, refutaris, et legis laqueis irretiris. 17. Die, testis Dei Paule, qui usque ad sanguinem

34/35 lo. 14, 6.

41/42 id. 10, 30.

42 id. 14, 10.

43 id. 14, 9.

14 hanc terram] hac terra H tanquam] quae sunt P 1« uiperca] uiueperca T 19/21 Mox ... consumpta est) от. P 23 magis] a m. /' edd. 29 uirga (-gae D) serpens] codd., uirga ; redi, serpens edd. 31 magni] от. P uiui] codd., uiuum edd. 32 quid] quis H 35 ueritas] et u. H edd. 35/36 Secundum diuinita tem ueritas et uita] от. H, post secundum humanitatem uia Irans!, edd. 38 uitam] uiam P 39 Iesu] I. Christe H quid] quis H 41 inquit] post unum pon. H, poil ego pon. edd. 43 uidet1-'] uidit L F P edd. 45 inquirís] acqüiris H, requiris edd. 46 aduersus] -sum Dt edd.



4i6

DE CATACLYSMO, V, 17-27

pro isto testimonio accessisti, et ne falsae doctrinae succumberes, animam posuisti ; die : audiat qui conuinci formidat ; 50 conuincatur qui nee conuictus mutatur. 18. Singuli quique, ait, hoc sentite in uobis quod et in Christo Iesu, qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo. Audis aequalem, audis formam Dei : et tu audes dicere minorem Filium Dei ! 19. Veniat et alius testis, ut in duobus uel tribus 55 confirmetur aequitas ueritatis. Die et tu, sánete Petre, quid tibi reuelauerit : et non caro et sanguis, sed Pater caelestis. 20. Tu es, inquit, Filius Dei uiui. Et in epístola sua ad Gentes secunda : Notam facimus uobis, inquit, Domini nostri Iesu Christi uirtutem, et praescientiam, et magnitudinem. 21. Audis 60 uirtutem, audis magnitudinem, audis praescientiam. In quo, haeretice, Christum dicis esse minorem ? Sed audi adhuc quid aduersum te hic testis et de Filio et de Spiritu sancto dicat. 22. Non uoluntate humana allata est, inquit, prophetia : sed Spiritu sancto acti, locuti sunt homines Dei. Fuerunt uero et 65 pseudoprophetae in populo, sicut et in uobis erunt magistri men daces, qui subinducent sectas perditionis et qui emit eos dominatorem abnegantes. 23. Vides te ualidis testimoniis et demonstrari et conuinci. Negantes, inquit, dominatorem esse qui emit eos. Quem negatis dominatorem, nisi Filium quem dicitis esse 70 minorem ? 24. Et quis est qui nos emit nisi qui nos suo san guine redemit ? sed ingrediatur et tertius testis, ut tres unum uerum testimonium dicant uni Trinitati et trinae diuinitati. 25. Die et tu, sánete Iohannes, qui super pectus Saluatoris discumbebas, et uidebas supercaelestia mirabilia uerbum Domi75 ni; die et tu, inquam, quid noueris Filium Dei. 26. In principio, inquit, erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum ; et in epistola sua : Scimus, inquit, quoniam Filius Dei uenit, et dédit nobis intellectum, ut sciamus quid uerum sit, et simus in uero Filio eius : hic est enim uerus Deus et uita 80 aeterna. 27. Tu autem minorem dicendo Filium, qui est uerus Deus, non habes uitam aeternam. Sed ad confutandam con-

50/52 Phil. 2, 4/6. 58/59 II Petr. 1, 16. 77/80 I Io. 5, 20.

«7 Matth. i6, 16. Cf Marc. 8, 29 ; Luc. 9, 20 ; Io. 6, 70. 63/в7 id. 1, 21 - 2, 1. в8 id. 2, 1. 75/77 lo. 1, 1.

52 se acquaelem] coda., acqualis edd. il Filius] codd., Christus f. edd. 58 Notam] -tum H 5в/в0 et magnitudinem ... praescientiam] от. L 61 audi] -dis F вв perditionis] -nés L вв negatis] negantes L,, negantis L2, negas edd. ilii-itisjivxi/., dicis edd. 70 quis] qui F P 72 uni] unae L F D B, H {fortasie recle) 73 et] codd., от. edd. 74/75 Domini] deum h F H 75 in quam] от. L F P H, inquit В M quid] quod Pit, от. M 8в/81 uerus Deus] ¡nu. edd.

DE CATACLYSMO, V, 27-37

417

tumaciam peruersam haeresis, ad deglutiendum te, serpens magice factus, non a ueritate susceptus, ipse Pater testimo nium dicat de Filio : ut nihil amplius quaeras, nihil amplius 85 credas. 28. Per prophetam : Tecum, inquit principium in die uirtutis tuae. Principium Pater, principium Filius : ergo Pater et Filius principium sine ullo principio. 29. Tecum principium in die uirtutis tuae, in splendoribus sanctorum, ex utero generaui te ; tanquam diceret : ut sancti illuminarentur, processisti ex 90 me. 30. Nee fuit, dilectissimi, alia causa cur uel ipsa nomina Patris et Filii et Spiritus sancti seiuneta uiderentur, nisi ut sancti homines instruerentur. Ceterum quid dictum est Moysi ab ipsa substantia Trinitatis ? Ego sum qui sum ; et, Sic dices : Qui est, misit me. 31. Ergo ex utero in splendore sanctorum 95 generatus est Filius. Sed ne hanc generationem carnaliter uel PL temporaliter aeeiperes faetam, audi quomodo eum genuerit. 698 42.. Eructauit, inquit, cor meum Verbum. Iohannes testis dicit : In principio erat Verbum. Deus Pater dicit : Eructauit cor meum Verbum. Propheta Habacuc dicit : Ambulauit Verbum. 100 Audis Deum Verbum, et hoc esse in principio apud Deum, et Deum esse Verbum. 33. Testimoniorum uox, et ipsius Trini tatis unitas per totum mundum contra te clamât : et tu, uelut canis rabidus, contra totum mundum latras. 34. Sed audi adhuc unde plenius conuincaris, quod Trinitas unus sit Deus. 105 Patris uox est per prophetam ad Filium : In splendoribus sanctorum ex utero genui te. 35. Patris uox est per Esaiam prophetam de Spiritu Sancto : Spiritus sanetus, inquit, a me exiet. Et Filii uox est in euangelio ostendens in se Patrem esse, et se in ipso, ubi ait : Pater in me manens, ipse facit opera. "0З6. Filii uox est de Spiritu sancto, ostendens quia quomodo procedit ex Patre, ita ex ipso, ubi ait diseipulis suis post resurrectionem : Accipite Spiritum sanctum. Et insufflauit in eis, ait euangelista, Spiritum sanctum dans eis, ас dicens : Si cui remiseritis peccata, remittentur Uli. 37. Vnde est et illud apostoli "5 Pauli : St quis Spiritum Christi non habet, hic non est eius. 85/86 Ps. 109, 3. 87/8» ibid. 93/94 Ex. }, 14. 97 Ps. 44, 2. 98 Io. 1, 1. 98/99 Ps. 44, 2. 99 Hab. 3, 5. 10.. 10« Ps. 109, 3. 107/108 Is. 57, 16. 109 lo. 14, 10. HS id. 20, 22. 113/114 id. 20, 23. HS Rom. 8, 9. 82/83 te serpens ... factus ... susceptus] serpentes ... -tos ... -tos H 84 nihil amplius quaeras] от. В 85 Per prophetam] Propheta H 88 generaui] ante luciferum genui H »2 instruerentur] -truentur L quid] codd., quod edd. 94 splendore] codd. ,-doribu s edd. 97 et 98 Eructauit] -tuauit ß 99 Propheta] codd.,om. edd. 100 Audis] -di P 101 Testimoniorum] -monium L ß, testium H 104 sit Deus] inu. edd. 105 splendoribus] H P edd., -dore cell. 100 per] codd., ad edd. Esaiam] LF D,U- P В M, ys- T H 108 sanetus] от. H 109 sc in] inu. L P В ipse] post opera pon. L F D T M 111 ipso] codd., se ipso] edd. 114 peccata] от. L remittentur] remittuntur H 115 Christi] sancti L

4i8

DE CATACLYSMO, V, 37 -VI, 12

Si ergo Filius in Patre et ex Patre, et Spiritus sanctus simul est et in Filio et in Patre, non est seiuncta Trinitas, ubi est per fecta unitas. Discedat Arrianus confusus reus, quia Trinitas unus est Deus. VI. 1. Sed quando tibi, peruersa haeresis, mea uerba profi- y. 607 ciunt, cum sis aspis surda, obturans aures ne audias uocem incantantium ? 2. Noueris te tarnen a uirga serpente esse comedendam, dum oues quas tenes captiuas, ad suum ouile ille 5 pastor adduxerit, ut sit unus grex et unus pastor. 3. Iste pastor noster, dilectissimi, qui in uirga férrea pascit et regit, confringit et restituit, ipse pastor est, ipse rector, ipse fabricator, ipse architectus nöster. 4. Magnum te pastorem uideo, Domine Iesu, oues pascentem, errantem requirentem, inuentam cum 10 gaudio ad gregem tuis humeris reportantem. 5. Magnum te architectum uideo, uirgam portantem, in uirga pendentem, et de ista uirga multa miracula facientem. 6. Multum expauesco expositionem uirgae huius, dilectissimi, dum loca diuinarum Scripturarum considero. Virga Maria sancta, uirga ipse Chris15 tus, uirga crux. 7. Et de ista uirga quam magna et mira fecit hic architectus ! et arborem fecit crucis ubi ipse angularis pependit lapis, et scalas caeli per quas hominem lapsum ad Patrem leuauit. 8. Quale miraculum, fratres, huius architecti, ut de uirga sua faceret scalas, et tales quarum caput in caelum 20 poneret, et per eas ipse et ascenderet et descenderet, et propter confirmationem ipse super eas incumberet! 9. Ascende securus, qui desideras caelum : non te terreat earum nee angustia, nee longitudo, nee altitudo ; nihil timeas, non nutant gradus eius, quos ille architectus sic confirmauit, ut in eius ligno manus suas 25 clauis afhgi uoluerit. 10. Vide has scalas huius architecti discipulum apostolum Paulum et demonstrantem, et gradus quasi numerantem et ascendentem, et quam plurimos inuitantem : 11. Flecto, inquit, genua mea ad Patrem Domini nostri Iesu Christi, ut det uobis comprehendere cum omnibus Sanctis quae sit 50 altitudo et latitudo, longitudo et profundum. 12. Quatuor gradus

Vl.Scf Ps. J7, j. »cflo. 10, 16. »Wcf Luc. 15,4 6. 17 IScfGen. 28, 12. 28 30 Eph. 3, 14 ct 18. 30 40 cf Quodu., Lib. prom. I, VII, 62/81.

lie et Spiritus] s. P H edd.

117 in'] codd., от. edd.

VI, 1 mea uerba] ¡пи. P edd. 1/2 proficiunt] -cient H 2 obturans] obdurans H uocem] uoces PH 3 uirga] codd., от. edd. 4 comedendam] -dendum L ß H 5 Iste] Ille P H edd. H/7 confringit] с ergo H 7 rector] creator P » errantem] -antes F P edd. inuentam] codd., -tas edd. 10/11 te architectum] ¡nu. H 13 dum] от. ß 10 hic] ct D 17 scalas ... quas] scalam ... quam H 18 fratres] f. carissimi P 1» scalas ... tales] -lam ... -lem H quarum] cuius L D В H 20/21 eas] earn H 22 earum] eius H 23 nutant] mutât P gradus] gressus M 23 Vide] -des H 25/26 discipulum] -lis H 28 inquit] pos/ mea port. F 30 latitudo, longitudo] inu. T

DE CATACLYSMO, VI, 12-24

35

40

45

50

55

60

65

4*9

posuit crucis. Non ergo laboriosae sunt hae scalae : quatuor gradus habent, et perducunt ad caelum. 13. In altitudinem crucis caput positum est crucifixi ; sursum cor habeat christianus ad Dominum, quod interrogatus cotidie respondet ; et ascendit unum gradum. 14. In latitudinem crucis manus affixae sunt crucifixi : perseuerent manus christiani in operibus bonis ; et secundum gradum ascendit. 15. In longitudinem crucis corpus pependit crucifixi : castiget quis corpus suum obseruationibus, ieiuniis eum suspendat, ut seruituti animae subiciat ; et tertium gradum ascendit. 16. In profundo crucis occultum est quod non uides, sed inde exsurgit hoc totum quod uides : adsit fides Christiana, quod non potest comprehendere, credat corde, altiora se non quaerat, spes eum nutriat ; et tunc quartum gradum ascendit. 17. Per hos gradus ascenderunt sancti omnes, continentes, coniugati fidèles : euaserunt ruinas mundi, migrauerunt ad loca tutissima, ubi iam nee barbaros timent, nee fragiles casus humanos exhorrent, nee corruptiones metuunt, nee aegritudines patiuntur, nee tribulationibus affliguntur, nee ipsam iam mortem timent, sed cum Deo de Deo uiuent. 18. Hanc uitam, dilectissimi, amemus, appetamus, desideremus : ad quam omnis qui currit, non graditur uia pedum, sed uia morum. Boni ergo mores requirantur, ipsi in omnibus inueniantur. 19. Vterque sexus et omnis aetas habet in hoc sanctorum hominum imitationis exemplum. 20. Imitentur senes mores Tobiae, qui cum caecus esset corpore, uiam uitae filio demonstrabat in corde. Ule eum manu ducebat in terra, et pater monendo eum perducebat ad caelum. 21. Imitentur adolescentes Ioseph sanctum, pulchrum corpore, pulchriorem mente : quem castitas sic posséderai, ut irruentes minae dominae mulieris impudicae non possent eum uiolare, nee corpore, cuius iam Deus posséderai mentem. 22. Imitentur uirgines sanctae sanctam Domini sui matrem Mariam. Imitentur uiduae religiosam uiduam Annam. Imitentur et coniugatae castam Susannam. 23. Virgo mater quod uouit, impleuit : Anna uidua in orationibus et ieiuniis usque in finem perseuerantiam tenuit ; Susanna casta pro pudicitia coniugali usque ad periculum mortis acces sit. 24. Intendite, coniugatae, qualis huius uobis ab Scriptura 33/34 cf Quodu., Lib.prom. I, m, 16/18. 32 altitudinem] -dine AI edd. 33 cor] corda H 34 Dominum] Deum M H respondet] -deat Pt 33 unum] in u. D latitudinem] -dine M edd. 37 longitudinem] P T, -dine cell. 39 ieiuniis] et i. T eum (от. Г)] endd., illud edd. ut] et Dt 41 est] от. P 43 corde] -da L se] a se L P D, В 44 tunc] nunc L 45 sancti] s. dei P 50 de Dco] ont. H uiuent] D¡ B¡ T Ht, uiuunt cell. 51 desideremus] от. L 56 corpore] in с H 57 cum] enim D 60 dominae] от. T M mulieris] -res L 61 possent] posset L D, В, nec corpore] codd., пес mente п. с edd.(praeter Er.) 64 et] от. L 68 huius uobis] ¡nu. edd.

PL 699

PL 700

430

DE CATACLYSMO, VI, 24-26

sancta iraitatio proponatur. Non enim earn praedicat, quod 70 fuerit auro, monilibus uel ueste pretiosa forinsecus compta, cum fuerit intus pudore castitatis ornata. 25. Omnibus uitam donauit, qui bonos mores instituit. Propterea namque ipse uir de femina est nasci dignatus, quia ab ipso uterque sexus est liberatus. 26. Multa diximus, intentissime audistis, epulas do75 minicas libentissime comedistis : rependite uicem ministratori /* 608 uestro, ut si non uerbo, saltern uestris orationibus pascar.

71 intus] codd., intrinsecus edd. 72 ipse] ¡He F 73 est1] post dignatus pon. H ipso] eo M est'] от. F H 76 uestris orationibus] inn. H

DE TEMPORE BARBÁRICO I

CONSPECTVS SIGLORVM ¡L IF a)P \Q !D В T M H

Laon, Bibl. munie. 136 Rouen, Bibl. munie. 471 (A. 271) Paris, Bibl. Nat. 2723 Paris, Bibl. Nat. 2334

IXe s. XIe s. XI« s. XIIe XIIIe s.

Dijon, Bibl. munie. 150 (117) Bruxelles, Bibl. roy. 1104(5463-67) Troyes, Bibl. munie. 1217 (Clairvaux G 24) Paris, Bibl. Mazarine 622 (Feuillants)

Xe s. XIe s. XIIe s. XIIe s.

Grenoble, Bibl. munie. 277 (664)

XIIe s.

Édition edd. Migne, P.L. 40, 699-708 tex editione Maurinorum, t.vi, 608-614

DE TEMPORE BARBÁRICO I

5

10

15

20

25

50

1.1. Admonet Dominus Deus noster, non nos deberé negli- ц VI gère nostra peccata, quando talem demonstrat iram suam. Ipse 608 quippe iuste punit nocentem, quia nullum inuenit poeniten- PL 40 tem. 2. Quoties, dilectissimi, intonuerunt atque intonant tubae 699 diuinae : Agite poenitentiam ; appropinquauit ad uos regnutn caelorum ? Et clausis auribus cordis, magis operamur mala, et petimus ut ueniant bona. 3. Sed talium iudicium iustum dicit esse apostolus. In eo enim ipso quod talia sapiunt qui tales sunt, ex malis operibus posse se bona suscipere, obdurati sunt, poenitentiae locum non requirunt. 4. Mérito iuste iudicati, qui a semetipsis inueniuntur esse damnati. Licet non omnes hie tangat noster sermo, omnes tarnen astringit sermo diuinus, dicens : Omnes declinauerunt, simul inutiles facti stint ; non est qui faciat bonum, non est usque ad unutn . 5. Quomodo omnes, et quomodo non omnes ? Quomodo non omnes ? Quia sunt multi qui gemunt et dolent ob iniquitates quae fiunt in medio eorum, uolentes resistere : 6. sed timoré saecularium rerum non audentes, quas adhuc uel adipisci desiderat humana fragilitas, uel amittere formidat infirmitas. 7. Secundum id quod dolent, non omnes : secundum quod rem non timendam timent, omnes declinauerunt, simul inutiles facti sunt ; quia plus aestimatur timor iiominis, quam timor Dei, et praeferunt homines res quas acceperunt a Deo ipsi Deo. 8. Ne eas tollat malus homo, contemnitur Deus per quern factus est homo. Vellem uos quidem qui adhuc tales estis, et amore rerum saecularium obligati peccantibus aut parcitis aut fauetis ; uellem uos quidem aliquibus exhortationibus admonere, quid cui rei praeponere debeatis : nisi nos fluuius lacrimarum compelleret plangere cos qui peccant, et nolunt agere poenitentiam. 9. Si est in nobis humanus affectus, si est in nobis compassionis sensus, unius hominis mortem flere, doleré ас plangere deberemus: quibus lacrimis, quo gemitu, quibus planctibus exagitamur, quando aut maximam partem aut paene totam plangimus

I, 5/eMatth. 3,2 «4, 17. CfMarc. i, 15.

13/14 Ps. 13, 3.

21 ibid.

Titulas : Incipit de tempore barbárico L Í* D В T, Incipit liber sei augustinide tempore barbárico P, Incipit sermo sei augustini de tempore barbárico M£¿, Incipit sermo de tempore barbárico H I, 1 noster] от. H 3 quia] quoniam P, qui H 8 appropinquauit] -abit P T ; post enim add. edd. в Et] от. L 10 iuste] iusti H 11/12 hic tangat] inu. edd. 15 Quomodo non omnes] non itera! L 20 dolent] nolunt M 22 homines] omnes ß 23 Ne] Et ne a 25 uos quidem (q. от. F)] inu. M qui] quia L. saecularium] -larum L 30 est1] esset H edd. est2] esset P H edd. in nobis'] от. P edd. 32 planctibus] plane plantibus L 33 par tem] patrem L.

424

DE TEMPORE BARBÁRICO I, I, 9-20

ciuitatcm ? 10. Aeger est cams, et uenaeius malum renuntiat. 35 Omnes qui eum diligunt, aegrotant simul animo, si eum et in ipsa uicinia mortis ridere uiderint, et quemadmodum ab eo PL omnem spem salutis ablatam sentiunt, eumque adliuc uiuum 700 tanquam mortuum mérito plangunt. 11. Ita in tantis angustiis et in ipso fine rerum posita est uniuersa prouincia, et cotidie 40 frequentantur spectacula: sanguis hominum cotidie fundittir in mundo, et insanientium uoces crepitant in circo. 12. O planctus omni tristitia acceptior ! о planctus omni moestitia affligens cor ! Libet flere. Plangimus enim, dilectissimi, et illos et nos, quia et nos digni sumus qui cum talibus mérito flagellemur. 45 13. Nos enim, cum alios accusamus, omnes declinauimus, simul inutiles facti sumus, prorsus omnes. Nullus est excusatus ; quia talis est iudex, ut omnis homo ab illo inueniatur reus. 14. Cum enim rex tustús scderit in throno, quis gloriabitur castum se habere cor? ant quis gloriabitur mundum se esse a peccato ? 50 15. Aduenit tempus illud quod praedixit Dominus ; Putas, cum uenerit Filius hominis, inueniet fidem in terra ? Quis habet fidem ? Quis credit uerbis diuinis ? 16. Audebit aliquis nostrum assignare sibi fidem, quando audit Dominum dicentem discipulis : Si haberetis fidem sicut granum sinapis, diceretis arbori 55 huic : Eradicare, et plantare in mari ; et oboedisset uobis ? 17. Quis sibi audebit assignare quod faciat omnia quae praecepit Deus ? Nemo, prorsus nemo. Praedicamus, et non facimus : auditis, et faceré non curatis. Mérito omnes sumus sub flagello, et doctor et factor, et auditor et contemptor. 18. Studemus 60 inuicem reprehenderé, et non studemus opera nostra discutere. Detrahit proximus proximo, detrahit clericus clerico, detrahit laicus laico. 19. Video quidem se inuicem accusantes, sed neminem uideo iuste se excusantem. Vnusquisque enim, dilec tissimi, proprium onus portât. 20. Nolite detrahere alterutrum,

48/49 Prou. 20, 8/9. 04/09 Iac. 4, ii/i}.

50/51 Luc. 18, 8.

54/55 Luc. 17, 6. Cf Matth. 17, 19.

.14 uena eius] ucnatius H 35 animo] bit cum a non distinxi 36 uicinia] Рг Q Вг, uicina cell. mortis] m. cius D¡, morte T Ai edd. et] a, от. celt. 37 аЫаtam] obi- H cumque (que ut quoque inteliegendum ; cf Hofman-S^antyr, p. ¿'31 Formula abrmuntiationis baptismalis. V, 23 cf I Tim. 6, 10.

21 23 Ps. 118, 153.

23 24 Ps. 30, 9.

25 Lingua] A Mai{pro ablatiuo interpretanduni), Linguas V {postea -s expunx. corr.) excitât (sc. inimicus)] Mai, excitata A V(in marg. V) 2(1 27 blasphemias] -miam A 27 Numquid] Non quid V exsecanda] execanda A, exterrenda V (dubie) excidenda Mai V, 2 fraudes] A V, -dem Mai В ut] A, et V Mai benedicas] Mai, -cens AV 15 desolatoris uel] от. A HI turpissimae] A, pessimae V Mai 18 oblectamenta] ob dclcctamenta V 19 ct] A V, от. Mai abscidendi] A V abscind- Mai 21 illius delectationis] inu. V Mai 23 me] mes A VI, 1 dilectissimi] A (dd notation), от. V Mai

1/8 uerecundis] -dius Л

DE ACCED. AD GRAT. I, vi, i-ю

445

dixisse cognoscimus : quae inhonesta sunt nostra, abundantiorem honorem habent ; 2. numquid quando Sanctis Dei utriusque 5 sexus uirginibus Christi manentibus, adhuc in his moribundis membris certamen eis libido indixerit, et aestuantis carnis inoboedientem motura castae uoluntati senserint resistentem, ut caro concupiscat aduersus spiritum, et Spiritus aduersus carnem, uidentes aliam legem in membris resistentem legi 10 mentis, et captiuanlem in lege peccati, quae est in membris ; 3. numquidnam et illa membra exsecanda sunt, quo possimus sine ipsis introire in regnum Dei ? Absit. 4. Nouerunt enim sancti uirgines Christi, Ulis quibus dicit apostolus : aptaui enim uos uni uiro uirginem castam exhibere Christo ; nouerunt 15 quomodo accipiant illud praeceptum ueri magistri, quomodo se ipsos castrent propter regnum Dei. 5. Agite, sancti Dei, sancta ista certamina, peragite istam spiritalem pugnam. 6. Sancti Dei continentes et uirgines nouerunt ista quae dico ; nouerunt ista qui pugnant ; nouerunt ista qui carni et sanguini 20 repugnant ; nouerunt istum tarn grandem agonem ; nouerunt tarn magnum et periculosum conflictum ; nouerunt quomodo in castris suis quotidie dimicent, qui ueraci confessione Deo suo ex uoce prophetica dicunt : laboraui in gemitu meo, lauabo per singulas nodes tectum тент, et lacrimis meis stratum meum 25 rigabo. 7. Et tamquam ab isto, qui hoc dixit quaereretur, quare hoc ? quoniam anima, inquit, mea impleta est illusionibus , et non est sanitas in carne mea. 8. Dum enim, ait, in hoc certamine pugno, ille nefandus aduersarius quod non potest subripere uigilanti, agit ut extorqueat dormienti, et cum in 30 ipsa quiete inquietus insistât, demonstrat imaginem falsam, extorquet concupiscentiam ueram ; 9. ut qui non potest uigilanten* superare certantem, dormientem captiuum teneat et nolentem ; quia cum sopitos deludit per somnia sensus, nonnumquam etiam sanctorum animae in turpes labuntur assen35 sus ; quae si imputaret Altissimus, quis uiueret castus ? 10. Nouerunt ergo ista qui pugnant, nouerunt qui carni et sanguini repugnant, nouerunt adiutricem et gubernatricem diuini muneris gratiam, nouerunt desuper adiuti banc pugnam

VI, 3 4 I Cor. 12, 23. 8 В Gal. 5,17. 9 10 Rom. 7, 23. 13 14 II Cor. n, 2. 16 cf Matth. 19, 12. 13/18 Ps. 6, 7. 2« 27 Ps. 37, 8. 33 cf Quodu. Contra hid. I, 18 /19.

4 Sanctis] -tus A 7 senserint (sc. sancti)) A, senscrit V Mai 11 exsecanda] exspectanda V 12 Nouerunt] -crint A 13 sancti] A, -tac V Mai 14 uos] nos A nouerunt] uenerunt V 22 dimicent] dimittent К 23 ex] et ex A (ct expunx. corr.) 29 et] A V, ut Mai in] A, mihi V Mai 30 demonstrat] A V, -trans Mai 31 extorquet] A, -queat V Mai 32 dormientem] А, от. V Mai 34 sanctorum] captorum A 38 nouerunt] от. A

446

DE ACCED. AD GRAT. I, vi, io - vin, 3

facile superare, nouerunt gratia perducente ad uictoriam per40 uenire, nouerunt uictores palmam caelestem desuper exspectare. VII. 1. Postremo, dilectissimi, apostolicis uos uerbis exhortor : amando membra uestra, mortifícate membra uestra, quae sunt super terratn. Quid est hoc, sánete apostóle, intelligamus, obsecro te. Hoc enim et tu dicis quod tuus dixit magister. 2. Si 5 scandalizat te oculus tuus, ait, eice ilium. Et si manus scandalizat, abscide illam. Similiter si pes, aut quodcumque membrum. Dicis et tu, mortifícate membra uestra. 3. Obsecro die, nee quis existimet contrarium te tibi esse, quia tu dixisti, nemo umquam carnem suam odio habet. Et pro inuicem sollicita sunt 10 membra. Et rursum dicis : mortifícate membra uestra quae sunt super terram. 4. Die quae, nouerimus quae. — Vis nosse quae, ait, audi quae : iram, inuidiam ; haec quae ad oculos pertinent : unde scriptum est : turbatus est in ira oculus meus. 5. Susurrationes, detractiones : haec ad aures pertinent ; propter quod 15 scriptum est : sept aures tuas spinis, et noli audire linguam malam. 6. Cetera iam et plana sunt et propria. Turpiloquium, inquit, de ore uestro non procedat. Qui furabatur, iam non furetur. Nolite inebrian uino, in quo est omnis luxuria. Estote bonus odor Deo, in his qui salui fiunt, et in his qui pereunt, operantes 20 propriis manibus uestris. Calcientur pedes uestri in praeparatione euangelii pads. 7. Optimus doctor optime docuisti ; manentibus membris, uitia abscidisti ; uirtutes inuexisti ; diabolum superare docuisti ; ad Christum peruenire fecisti. 8. His igitur malis suggestionibus amputatis, et quaecumque 2j surrepserint amputandis, hoc bellum spiritale cotidie peragentes, haec castra dominica milites Christi regis magni una mecum uoce in tubis duetilibus et uoce tubae corneae intonant : 9. in isto certamine renuntiare se in omnibus, et credere omnipotenti Deo. VIII. 1. Omnipotentem Deum dum credit fides catholica, omnium haereticorum, paganorum, iudaeorumque destruit falsa commenta. 2. Nouit trinam unitatem, et unitam trinitatem, Patrem et Filium et Spiritum sanctum, non tres déos sed 5 unum uerum Deum, adorare, colère et timere. 3. Nouit et uidet VII, 2 3 Col. 5, 5. 4 6 cf Matth. 5, 29 30 et 18, 8,9 ; Marc. 9, 42 46. 7 Col. 3, 5. S Я Eph. 5, 29. 9 10 I Cor. 12, 25. 10 11 Col. i, 5. 13 Ps. jo, 10. Cf Ps. 6, 8. 15 16 Eccli. 28, 28. 16 17 Eph. 4, 29 ; 28. 1Я Eph. 5, 18. 18 19 II Cor. 2, 15. 19 20 cf I Cor. 4, 12. 20 21 Eph. 6, 15. 27 Ps. 97, 6. VII, 1 dilectissimi] А, от. V Mai uos] post uerbis itérât A 4 tuus] et t. A Si] A V,om. Mai(qui interrogations signum post tuus pon.) 6 illam] A, eam V (sup. lin.) Mai 7 nec] A V, ne Mai 10 rursum (-sus V) dicis] A V, от. Mai 11 12 Die... audi quae] A V, Die quae nouerimus, quae uis nos sequi. Ait, audi quae Mai 13 14 Susurrationes] A V, -tores Mai 14 detractiones] A V, detrahentes Mai 15 sepi] sepe V 19 Deo] A V, от. Mai 20 uestri] nostri V 23 superare] -ari A 27 intonant] A -netur V Mai

DE ACCED. AD GRAT. I, vin, 3 - ix, 1

447

fides pietatis ubique ilium esse praesentem, quem malis cernit absentem. 4. Non enim est cum illis de quibus dicit : dimisi eos secundum affectiones cordis eorum, ambulabunt in uoluptatibns suis. 5. Nouit ergo haec pia fides adorare et colère et timere 10 in quocumque loco ilium, quem non concludit locus, et prae sens inuenitur in omni loco. 6. Nouit adorare et colère et timere illum qui aspicit terrant et facit earn tremeré. 7. Nouit adorare, colère, et timere illum, qui nouit malos longa patientia sustinere, illum qui nouit impios gratis iustificare, illum qui nouit 15 perseuerantes in malo iusto indicio iudicare. 8. Haec fides catholica discernitur ab omni infidelitate, siue illis qui multos colunt deos, et dimisso uno a quo creati sunt, errant post multos a quibus seducti sunt, comparantes incomparabile nomen lignis et lapidibus, lapideum cor habentes, ueritatem 20 non requirentes. 9. Sed potens est dominus Dens noster etiam de lapidibus istis suscitare filios Abrahae. Ipse quippe errantes homines conuertit, qui eis uiam salutis ostendit. lu. Auferam, inquit, ab eis cor lapideum, et dabo eis cor carneum, et faciam ut in praeceptis meis ambulent, et iustificationes meas custodiant. 25 11. Fac, Domine, quod promisisti, quia iam in multis conuersis quod promisisti ipse fecisti. 12. Fac nunc cum plebe tua mirabilia tua, dona eis gratiam tuam, percipiant et ipsi beneficia tua, discant nobiscum quia suauis est in omnibus misericordia tua, conuince stultitiam paganorum, frange duritiam iudaeo30 rum, destrue commenta haereticorum. 13. Ecce enim dum te credit una et uera sancta, quam uoluisti matrem ecclesiam catholicam, dum te credit unum omnipotentem Deum, diuersi contra earn tamquam canes latrantes surgunt, nee Dominum nee diuina agnoscentes, humilitati eius insultantes, ceruices 35 erigentes, linguas uibrantes. 14. Sed clamât ad te haec, quae tua est : circumdederunt me canes multi, concilium malignantium obsedit me. Quoniam inproperauerunt mihi qui tribulant me, dum dicunt mihi cotidie : ubi est Deus tuus ? IX, 1. Dicit paganus, ubi est Deus tuus ? Dicit et iudaeus, VIII, 7 0 Ps. 80, 13. Cf. Act. 14, 15. 1* Ps. 103, 32. 18 19 Sap. 14, 21. 20 21 Matth. 3, 9 ; Luc. 3, 8. 22 24 Ez. 11, 19 20 et 36, 2627. 28 29 Ps. 108, 21. Cf Ps. 99, 5. 36 37 Ps. 21, 17. 37 38 Ps. 41, 11.

VIII, б fides] -de A 9 haec] A , et V Mai et1] от. A (el sic intra) 10 11 in quocumque ... omni loco] cum uerbis sequentibus illum... tremeré ¡nu. A (forlasse recti) 10 quern] A V, qui Mai поп] А, от. V Mai concludit] A V, concludi Mai locus] A, lucas V, nescit Mai II in] А, от. V Mai 10 il lis] illos A 17 errant] errat V 21 errantes] -tern A 22 homines] Mai, -nem A V eis] Mai, ei A V uiam salutis] inu. Mai 20 tua] А, от. V Mai 29 conuincc] -cere V 32 unum] unum et Mai 33 latrantes] A V, от. Mai 34 diuina] dominam A (seil, ecclesiam, forlasse rede) insultantes] exsul- A 33 uibrantcs] A V, incitantes Mai 37 impropcrauerunt] -perarunt Mai IX, 1 et] ei A

448

DE ACCED. AD GRAT. I, ix, 1-14

ubi est crucifixus tuus ? Dicit haereticus, ubi est adiutor tuus ? 2. Quid faciam ? quid eis respondeam ? In fide adhuc uiuo, per speculum te uideo ; uisibilia requirentibus quod ostendere 5 possis non habeo ; S. quia et si ego qui te per speculum uideo, habeo etiam in me nunc quod ostendam, illi oculos fidei non habent, unde uideant. Quid faciam ? quid respondeam latrantibus, insultantibus, caput agitantibus ? 4. Domine, Domine, qui omnia tu es, qui fecisti, responde eis pro me, 10 ut illos taies non patiar. Sentio flagella tua. Sed quoniam tu es qui fecisti me, amoue a me flagella tua. 5. Et Dominus : ubi sunt, dicit, qui tabulant te ? Et ecce sunt in conspectu tuo omnes, qui tribulant me. Ecce sunt pagani, iudaei, et haeretici. 6. Et adhuc, inquit, tribulat te paganus, qui ab 15 omnibus idolis suis inuenitur esse desertus ? Loquatur ; confusus est ; qui, quoniam dimittere noluit, ipse dimissus est. 7. An non cernit impletum quod a me constat esse praedictum ? Venient, et exterminabit Deus omnia idola gentium ; quoniam abscondent eos in speluncis et cauernis petrarum. 20 8. Inde eiciam eos, dicit Dominus. Sequetiir. enim anima amélio res suos, et non inueniet illos. 9. Tune clamabunt omnes ad me : domine Deus Israhel, uere in mendacio patres nostri coluerunt idola, et non est in eis utilitas. 10. Sunt enim idola gentium aurum et argentum, opera manuum hominum, sine sensu, 25 sine uoee, sine motu, sine uita. Similes Ulis fiant qui faciunt ea, et omnes qui confidunt in eis ; périt enim memoria eorum cum strepitu, et Dominus in aeternum manet. 11. Tarnen istis dicit, qui talia colunt : ubi sunt qui tales adorant ? quanti sunt ? Aestimas omnes istos adhuc esse paganos. Eorum 30 frontes inspice, et inuenies pérfidos christianos. 12. Non ergo metuas etiam taies: quoniam Deus in ira sua conturbabit eos, et deuorabit eos ignis. 13. Adhuc, inquit, insultât tibi iudaeus, et dicit : ubi est crucifixus tuus ? quem uidet ubique regnantem, per ipsam crucem omnes gentes sibi subdentem, eamque 35 in frontibus regum figentem, et per eos ipsorum iudaeorum superbiam conterentem. 14. Isti murmurare possunt, detrahere possunt, insultare tibi non possunt. Hoc faciunt quod IX, 4 cf I Cor. 13, 12. 4 5 cf Quodu. Symb. II, ni, 18 20. 1» cf Is. 2, 1 8-19. 2« 21 Os. 2, 7. 22 23 cf 1er. 16, 19 (cf. A.M. La Bonnardièrc, biblia Auffutmiana, Le Livre de Je're'mie, p. 45 et 88). 23 25 Ps. 1 1 3, 4 ; 134, I J. 25 26 Ps. 113, 8 ; 134, 18. 26 27 Ps. 9, 7 8. 31 32 Ps. 20, 10.

4''5 uisibilia ... uideo] A, от. V Alai 6 in me] A, от. V Mai 8 insultantibus] A, от. V Mai » qui1] A V, quoniam Mai 12 ecce] Mai, hoc e. A, hace е. К sunt] A V, от. Mai 13 omnes] sunt omnes V Mai et] от. A 15 Loquatur] Mai, -quitur A V 16 est1] от. A 19 eos] fartasse dcos legenaum(c(Lib. />гоот. III, XXXVIII, 6) 21 non] A V, от. Mai clamabunt] A V, -bant Mai 2» Aestimas] A -mans V Mai 37 possunt, insultare] A, от. V Mai

DE ACCED. AD GRAT. I, ix, 14 - x, 12

40

45

5

10

15

20

25

}o

449

faciunt mali serui, obsequium dominis exhibentes ad faciem ; post eorum faciès, detrahentes. 15. Ulis magis respondendum est, il 1 i sunt coercendi, ill i a tua iniuria refrenandi, il li a sua prauitate reuocandi, qui se uolunt dici quod non sunt ; 16. ut uelint uideri sacerdotes, cum non sint colligentes sed spargentes ; uelint se dici pastores, cum non sint pascentes sed animas deuorantes. 17. Ipsis respondendum est, cum ipsis agendum qui fallunt in nomine, aliud agentes in opere. X. 1. Verumtamen quoniam multi sunt qui occurrunt, duo aut tres commemorentur, ut omnes in istis pariter destruantur. 2. Dicit manichaeus : ego sum christianus, quia ego colo Deum patrem omnipotentem. 3. Respondeatur ei : die quomodo credis, quod credere te fingis. Dens, inquit, pater omnipotens est, inuiolabilis, incorruptibilis, inuisibilis, qui nulla ex parte commutari potest. 4. Optime. Scd si Deum patrem omnipotentem inuiolabilem, inuisibilem, incorruptibilem cre dis, quomodo illi principem gentis tenebrarum aduersarium ponis ? quomodo cum pugnasse confingis ; ac ne labem in hac uastitate regni sui pateretur, timoré compressum, portionem suam principi tenebrarum dédisse ? 5. Filium eius, uerbum eins mentitum fuisse, uerum hominem non suscepisse ; nescio quid il hid phantasticum fuisse, nee nos proprio sanguine redemisse ; spiritum etiam sanctum nescio quas uestras immunditias docuisse. 6. Quomodo te, manichaee, asseris tenere ueritatem, cum ipsam ueritatem dicas esse mendacem ? Aut quo modo profiteris te christianum, cum fallaciis tuis inimicum excuses iudaeum, qui ipsum ueraciter crucifixerit Christum ? 7. Et sabellianus dicit : ego sum christianus, quia ego colo et credo Deum patrem omnipotentem. 8. Die et tu, quomodo credis ? Vnum, inquit, Deum patrem omnipotentem. Sed quando uult, pater est ; quando uult, filius est ; quando uult, spiritus sanctus est : tarnen unus est solus Deus pater omnipotens. 9. Et unde hoc probas, quod dicis ? Quoniam, inquit, in euangelio quaerenti patrem Philippo, respondit : tanto tempore itobiscum sum, et non cognouistis me ? Dicebat enim Philippus Christo : ostende nobis patrem, et sufficit nobis. Dicebat et Christus, tanto tempore uobiscum sum, et non cognouistis me ? 10. Vides, inquit, quia quando ille uult, pater est ; quando uult, filius est. 11. Licet tu erres tamquam uanus ; tarnen uel te audiàt tibi similis haereticus arrianus. 12. Tu X, 27 lo. 14, 9.

28 Io. 14, 8.

20 30 Io. 14, 9.

38 obsequium] exs- V 4Д in opere] A, oportere V, opere Mai X, Í credis] -dit V te fingis] A, refigis V, fingis Mai 10 11 in hac uastitate] ac uastitatem A{ fartasse rette) 14 illud] .1 V, illuniAfe/ 15 uestras] u. ctiam V 1Я te] A, id V, от. Mai 10 crucifixerit] A, -fixit V Mai 23 quando uult, filius est] Mai, от. A V quando'] A, quomodo V Mai 2H Christo] от. A 30 ille] A, от. V Mai 31 Licet] A V, Hic Mai 32 uel te] A V, alter Mai

450

DE ACCED. AD GRAT. I, x, 12 - xn, 5

enim uis esse patrem sine filio, sine spiritu sancto ; ille tres inducit dispares inaequales separatosque ab inuicem patrem 35 et filium et spiritum sanctum. 13. Tu dicis : non sunt tres, sed unus ; ille dicit : Trinitas non est unum. XI. 1. Gubernet catholica inter utrosque fidei suae nauigium, quoniam timendum est in utroque naufragium. Responde, ueritas, ut conuincas falsa sentientes, eosque demonstres errantes. 2. Audite, haeretici, euangelium, ut 5 unde gloriamini, inde conuincamini. 3. Audite quid respondeat dominus Christus Philippo requirenti patrem. Tanto tempore, inquit, uobiscum sum, et non cognouistis me ? Philippe, qui me uidit, uidit et patrem memn. 4. Non dixit, qui uidit me, uidit patrem ; sed qui me uidit, uidit et patrem ipsum : et 10 alium demonstrat esse patrem, alium filium : alium dixi non aliud ; quia ut se ostenderet aequalem esse patri, dixit : qui me uidit, uidit et patrem ; non quo ipse esset pater, quamuis in ipso esset pater, et ipse in patre. 5. Annon, inquit, cognoscis, quia ego in patre et pater in me est ? ego enim et pater non 15 unus, sed unum sumus. 6. Audisti, sabelliane ? audisti et tu, arriane, quomodo credere debeas Deum patrem omnipoten tem ? Non enim quomodocumque credere, hoc est Deum nosse, uel diligere. 7. Nemo, inquit, qui non credit, Deum diligit, quia et daemones credunt et contremescunt. 8. Nolo ergo го te iactes de fide tua, sed demonstra ueram esse assertionem tuam. XII. 1. Prorsus, inquit et arrianus : ego sum, inquit, christianus, quia ego colo Deum patrem omnipotentem maiorem, filium minorem, spiritum sanctum inferiorem. 2. Ergo non colis unum Deum sed tres déos, maiorem, minorem, inferiorem. Ita 5 est, inquit. 3. Quomodo ? Obsecro te, demonstra. Pater, inquit, mittit filium ; filius missus obtempérât patri ; spiritus sanctus tamquam inferior obtempérât filio ; quia maior est qui mittit, illo qui mittitur ; maior enim iubet, minor obtempérât iussioni. 4. Bonum quasi ordinem ipse tibi composuisti, sed miser 10 a ueritate plurimum desciuisti. Non tecum diutius humanis assertionibus laboro, sed ipsius testimoniis tuam nequitiam refutabo. 5. Dixisti enim maiorem esse qui mittit illo qui mitti tur. Audi unde confundaris, audi Esaiam prophetam ex uoce XI, 6 8 Io. 14, 9. 11 12 ibid. 19 lac. 2, 19. XII, 1415 Is. 48, 16.

13 14 Io. 14, 10.

14/1« cf Io. 10, }o.

XI, 1 catholica] A V, c. ecclesia Mai 3 conuincamini] communicamini V H me uidit] inu. Mai uidit1-"] A, -dct V Mai 9 uidit8*] A, uidct V Mai 12 uidit1"'] A V, uidet Mai 13 Annon] A, AmmodnKMs/ 18 nosse] A V, noscere Mai 1» credunt] A, tremunt Mai, от. V XII, 4 Deum] A V, от. Mai inferiorem (et i. Mai)] от. V в filium] А, от. V Mai 10 desciuisti] A, desiuisti V Mai 12 13 illo qui mittitur] A, concludi V {cruce desperationis in marg. signalum) Mai 13 Esaiam] A, Ys - V, Is- Mai (sic semper)

DE ACCED. AD GRAT. I, xii, 5 - xin, 3

451

filii clamantem et dicentem : nunc Dominus misit me et spiri15 tus eius. 6. Et alio loco : haec dicit Dominus et Spiritus eius qui misit me bene nuntiare pauperibus, praedicare captiuis remissionem, et caecis uisum. 7. Ecce, haeretice, ftlius non solum a pâtre, uerum etiam a spiritu sancto se dicit missum. Quomodo tu inferiorem ponis spiritum sanctum, a quo filius se dicit esse 20 missum ? 8. Euacuata est illa ueluti ordinata assertio, quoniam maior est qui mittit illo qui mittitur. 9. Et uide, arriane, loquentem ueritatem, quomodo te doceat trinam esse unitatem. 10. Cum enim dixisset : haec dicit Dominus et spiritus eius, non subsecutus est ut diceret, qui miserunt me, sed Domi25 nus et spiritus eius qui misit me ; quoniam tanta est potestaspatris et spiritus sancti mittentis, quanta est ipsius filii uenientis et non deserentis. 11. Sed ipse, inquis, dixit in euangelio : non enim ueni ex me, sei pater misit me. Verum est. Sed hoc tu non intelligis. Vis nosse breuiter quid sit hoc quod dicit, non ex me 30 ueni, sed pater misit me ? 12. Si non erubescis discere, dignare patienter audire. Quid est non ex me ueni, sed pater misit me ? quoniam uerbum patris confitemur filium ; pater locutus est, et uerbum filius processit ; unde scriptum est : misit uerbum suum, et sanauit eos. 13. Quae est missio eius ? ipsa est spiri35 talis natiuitas eius, de qua propheta dicit : natiuitatem eius quis enarrabit ? quia natus est filius de patre sine aliqua matre ; quia natus est, qui semper erat. In corde enim patris semper erat, sed nobis nondum factus, adhuc latebat. 14. Quomodo missus est, dicat pater : eructauit, inquit, cor meum uerbum 40 bonum. Non ergo ex se filius uenit, quia non ex se natus est, qui de patre natus est. 15. Ructando dicendo locutus est Deus pater, et processit uerbum filius. De hoc uerbo dicit et Dauid : semel locutus est Deus. XIII. 1. Intelligite, haeFetici, qui insipientes estis in populo. Et in hoc quod semel locutus est stulti aliquando sapite. Quid est quod dictum est : semel locutus est Dens. Numquid semel locutus est ? 2. Quotiens locutus est ad ipsum patrem humani 5 generis Adam cum praeceptum ei daret, cum transgressorem interrogaret, et il le excusaret et rursum excusantem conuinceret, conuictumque simul cum muliere atque serpente damnaret ? 3. Quotiens locutus est Deus ad Cain fratricidam ? Quo1517 Luc. 4, 1 8/ 1 9 ; cf Is. 6r, 1. 27 28 Io. 7, 28 29. 29/30 ¡bid. 31 ibid. 33 34 Ps. 106, 20. 35,3« Is. 53, 8. 3» 40 Ps. 44, 2. 43 Ps. 61, 12. XIII, 1 Ps. 93, 8. 4 8 cf Gen. 2/3. 15 haec] A,hoc V Alai 16 bene] от. A 18 uerum] A V, sed Mai a] ab Л 24 miserunt] A V, misit Mai 27 inquis] -quit V 28 ueni ex me] A, e. m. u. V Mai 34 eius] est A 34 35 spiritalis] A, -tualis V Mai 41 42 Deus pater] A, inn. V Mai XIII, 2 in] А, от. V Mai 2/3 stulti... locutus est] А, от. I' Mai в rur sum] yl,-sus V Mai

452

DE ACCED. AD GRAT. I, xin, 3 - xiv, 3

tiens ad sanctos suos Abraham, Isaac et Iacob ? 4. Quotiens 10 locutus est ad illum ftdelissimum famulum suum Moysen, for tissimum intercessorem, pro populo peccatore intercedentem, qui uidebat Deum iuste populum perderé uolentem ? 5. Et dicenti Deo : sine me, deleam eos ; dicebat et iste : si dimittes illis peccatum, dimitte ; sin mitent, dele me de libro tuo quem scrip15 sisti. 6. Нас pactionc quodammodo ab indignatione reuocans Deum : quia hoc faceré, inquit, non potes, ut deleas de libro tuo, quem tu talem fecisti iuste uiuere ; illud faceré dignare, ut, me intercedente, peccatum populo digneris ipse donare. 7. Et Deus ad illum : dimitte me, deleam illos, et faciam te 20 in ampliorem gentem, quam haec est. 8. Videte quotiens loquitur. Dimitte me, dicit Deus homini. Quibus enim manibus tenebatur, nisi quia eius iustitia pietatis misericordia regebatur ? 9. Et ipse, qui semel locutus dicitur, et totiens locutus inuenitur, intellectus est ab illo Moyse quomodo ipse loquere25 tur. Intellectum, inquit, dabo tibi. 10. Quid enim fuit Deo dicere homini, dimitte me, nisi insta pro eis intercedendo apud me ? Tantum enim se pietas inclinauit maiestatis diuinae, ut etiam consuetudinem teneret infirmitatis humanae. 11. Hoc enim soient faceré homines boni, qui sibi cupiunt intercedi 30 pro reis : dilectos suos inmittunt, ut cum iuste senserint irascentem, intercessione sua reuocent a uindicta at que ut ille, qui corripitur, cognoscat et indignantis animum, et intercessoris beneficium. 12. Quid ab indignante intercedenti dicitur ? Dimitte me, ut istum perditum interficiam : et uult se fortius 35 ab intercessore teneri, ut possit ille qui corripitur, amplius teneri. 13. Ita et Dominus noster dicebat Moysi : dimitte me, et noli dimittere me. Noli dimitiere deitatem. Dimitte me, ut in peccatoribus exerceam aequitatem. Sed noli dimittere, quam agnoscis misericordiae pietatem. XIV. 1. Ecce totiens locutus est ; quomodo dictum est, semel locutus est ? nisi quia, sicut superius dictum est, ipse est quem ignoras, haeretice, spiritalis missio, spiritalis generatio ; 2. de qua ipse dicit pater filio : ex utero ante luciferum 5 genui te ; id est ante omnem creaturam, ut institueretur uniuersa creatura. 3. Processisti ex me ; et ad hoc processisti ex 9/12 cf Ex. 32, 7 14. 12,14 cf Ex. 32, 31. 14.15 Ex. 32, 32. 32, 10. 21 ibid. 23 Ps. 61, 12. 25 Ps. ji, 8. XIV, 4/5 Ps. 109, 3.

19 20 Ex.

17 tu] tum A 19 deleam] A, ut d. V Mai 21 loquitur] post Videte quando loquitur add. A 24 illo] ipso A 25 dabo {от. V) tibi] inu. Mai 26 insta] ^,¡usta V Mai 30 reis] Mai, eis A V inmittunt] A,-ût V Mai 31 re uocent] -tur V 34 me] Mai, domine A V 37 deitatem] trinam d. A ut] A, et К Mai 39 misericordiae (mïe I')] A V', in me Mai XIV, 2 dictum] от. A 5 genui] generaui A

DE ACCED. AD GRAT. I, xiv, 3 - xv, 4

453

me, ut perdita creatura ex se, repararetur per te. Ad hoc enim misi te, sed non dimisi te ; quia si transieris per ignem, tecum sum ; ilumina te non inundabunt. 4. Videte rem, haeretici, 10 miram, rem magnam, et intelligite inseparabilia esse opera Trinitatis. Mittit pater filium, et praeit pater filium, nec deserit filium. 5. Erige si uales, haeretice, aciem mentis, et uide peruersum esse ilium tuum ordinem, in quo dicebas : maior est qui mittit, minor qui mittitur. 6. Audi ex ore patris 15 quid Esaias propheta dicat : haec dicit, inquit, Dominus Christo domino meo, cuius tenui dexteram, ut exaudiant Шит gentes. 7. Hic tu respondes : ecce in eo maior est pater, quod tenuit eius dexteram, ut exaudiant illum gentes. Nam si non teneret eius dexteram, non illum exaudirent gentes. 8. Audi quod 20 sequitur, haeretice, audi rem miram, audi rem magnam, ut ex ipsius ore patris confundaris, destruaris. 9. Audi patrem mittentem, nec dimittentem, insuper praecedentem. Audi patrem ueluti filio obsequium praebentem. Audi dicentem : ego ante illum ambulabo. 10. Et quid facturus ? Et montes exaequabo, 25 nequando offendas ad lapidem pedem tuum ; ianuas aereas comminuam, uectes ferreos, inquit, confringam. 11. Quid hic dicturus es, haeretice ? Qua fronte huic paternae uoci contradicturus es, in qua glorificat pater filium, quia et filius glorificat patrem ? 12. Audi quoniam ex propria uoluntate uenit 30 qui sic missus est : non enim alia est uoluntas patris, et alia filii, cum ipse filius sit uoluntas patris. Haec est, ait ipse, uolun tas patris mei, ut omnis qui niderit filium et crediderit in eum, habeat uitam aeternam. XV. 1. Audi tarnen quia propria uoluntate uenit, qui sic missus est. Esaias propheta : exhortamini, inquit, qui estis pusillanimes, confortamini , et iam nolite timcrc : ecce Dens noster retribuet indicium, ipse ueniet et sainos nos jaciet. 2. Sed j ne tu peruersa mente díceres, missus minor ueniet, subiungit propheta Dauid, de ipso filio dicens : qui sedes super cherubim, appare. 3. Quis est iste ? Deus uirtutum conuertc nos. Quantus est ? Excita potentiam tuam et ueni, ut liberes nos. 4. Ecce ostensum est, quia eadem est uoluntas patris mittentis, quae 10 est filii uenientis ; quia inseparabilia sunt ut diximus opera Trinitatis ; in quibus operibus clarificat pater filium, quia et 8/9 cf It. 43, 2. 12 cf Quodu. De cant, nouo I, 33. 15 1« Is. 45, 1. 23/2« Is. 43, 2. 28,29 cf Io. 8, 54. 30 31 cf Io. 6, 38 39. 31,33 lu. 6, 40. XV, 2/4 Is. 35,4. «7Ps. 79, 2. 7 Ps. 79, 8 ct 20. 8 Ps. 79, 3. 11/11 cf Io. 13, 32 et 17, 1.

7 pcrdita creatura] Mai, -tam-am .1 V{forlasse rede) 17 in со] A, ico K,idcirco Mai 20 miram] -га A 28 es] am. A filium] от. A 30 XV, 2 non enim - missus est] per horn. от. A XV, в dicens] Mai, dicit V, et dicit A 11 operibus] А, от. V Mai

454

DE ACCED. AD GRAT. I, xv, 4 - xvi, 2

ftlius clarificat patrem. 5. Ducit pater ad filium quia et filius ducit ad patrem, quando dicit : nemo uenit ad patrem, nisi per me. Pater ducit ad filium, quando dicit : nemo uenit ad 15 me, nisi pater, qui misit me, attraxerit eum ; quia nemo nouit filium nisi pater. 6. Quid est quod dicis, Domine, nemo nouit filium nisi pater ? Ecce arrianus et nosse dicit, et praedicat filium minorem esse a pâtre ; et tu dicis nemo nouit filium nisi pater ? 7. Fallitur, inquit, insanit, nescit quod dicit, 20 nemo nouit filium nisi pater. 8. Vultis nosse, quia nemo nouit filium nisi pater ? Attendite, quid etiam ipsis meis discipulis dixerim quia iam quasi de mea notione gaudebant, et totum quod in forma serui uidebant, hoc tantum esse credebant. 9. Videte quid eis dixerim, quo aciem cordis eorum erexe25 rim : qui diligit me, diligetur a pâtre meo, et ego diligam eum, et manifestabo ei me ipsum. 10. Quomodo erat eis manifestaturus ? quia nemo nouit filium nisi pater, neque quisquam pa trem nouit nisi filius, et eut uoluerit filius reuelare. Gratias tibi, pater, quia abscondisti haec a sapientibus et prudentibus, et 30 reuelasti ea paruulis ; humilibus, non superbientibus : et gloriam tuam quaerentibus, non suam inanem gloriam uentilantibus. 11. Clarifica me, ait filius, 0 pater, claritate qua fui apud te ante quam mundus fieret ; quia non rapinam arbitratus sum esse aequalis tibi ; quia ego in te, et tu in me ; quia ego et tu 35 unum sumus. 12. Talis apud te fui ante quam mundus fieret, talis eram et ante quam a te processissem : et cum ex te procedens, omnia quae uoluisti perficiens, tecum tarnen mansi, quia a te processi, et te non dimisi. 13. Hoc clarificando demonstra, et demonstrando clarifica, ut nouerint quid quaerant, quid me 40 credant de Spiritu saneto ex uirgine Maria. XVI. 1. Haec natiuitas mira est, quia talem genuit, talis genuit. Ideo uirgo mater, quia Verbum caro factum est. Si enim haec quae genuit, talis est ; illud quod genuit, quale est ? 2. Vis nosse qualis est, qui sic natus est ? Audi quis et quantus 5 est : Verbum patris, artifex mundi, lumen caeli, pax terrae, 13,14 Io. 14, 6. 14/19 Io. 6, 44. 13 1« et 16 17 Matth. n, 27. 23 20 lo. 14, 11. 27 2N Matth. и, 27. 2» »0 Matth. 11, 25. 3233 lo. 17, 5. 33 34 cf Phil. 2, 6. 3433 cf lo. 17, 21 22. XVI, 2 lo. 1, 14.

12 13 Ducit... ducit] A, Ducit filius V Mai 13 nemo] ¡Ural А 18 a] A, от. V Mai 19 inquit] itérai A 20 21 Vultis... pater] per bom. от. A 21 ipsis] от. A 22 notione] A, nat- V Mai 26 me] mei V 27 nouit filium] ¡nu. V Mai 30 et] Mai, ad V, от. A 32 ait filius, o pater] scripsi, ait pater filius A, ait о pater filius V Mai 33 rapinam] -na V 33 mundus fieret] ¡nu. V Mai 37 perficiens] A V, -cerc Mai quia] A, qui V Mai 39 40 quid me credant] qui me credunt corrigendum suspicor 40 uirgine Maria] ¡nu. V Ma¡ XVI, 2 est] от. A

3 quale] -lis A (fartasse recle)

DE ACCED. AD GRAT. I, xvi, 2 - xvii, 4

455

integritas uirginis, fecunditas matris, angelorum laus, hominibus salus, desertorum uia, errantibus uenia, uulneratorum medicina, bonorum iocunditas, martyrum uictoria, infantium palma. 3. Adhuc amplius audi. Quis est qui sic natus est ? 10 extinctor mortis, oppressor diaboli, petra fundamenti, lapis angularis, mons Dei, scala caeli, ianua paradisi, ciuitas regis magni, agnus et pascha, sponsus et sponsa, resurrectio et aeterna uita ; quoniam ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia. 4. Haec et quaecumque alia dixerimus de eo, parua 15 sunt. Non enim sufficit humana lingua narrare uel laudare, quem mens pauida et infirma non ualet conprehendere. 5. Haec tarnen Maria quae talenTpeperit, uirgo mater, gratia fecundata, Spiritu sancto praegnata : nouum germen nouus partus agnoscit : 6. uidet oculis, miratur mente, integra per20 seuerat in carne, amplectitur manibus quern portât, mundum regentem : lac infundit caelesti pani, quoniam misericordia et ueritas occurrerunt sibi. 7. Figit dulcissima oscula pia mater Verbo, quia iustitia et pax occurrerunt inuicem. Et quem oculis carnis intuetur filium, mente conspicit Deum. 8. Suscepisse se 25 gaudet perpetuam posteritatem, non amissa integritate : uitam fert in gremio, et ueritatem portât in corde : quoniam ueritas de terra orta est, et iustitia de caelo prospexit. 9. Maria de homine pâtre nata, terra ; Christus ex Maria sine homine pâtre, ueritas ex terra. XVII. 1. Quomodo hoc factum sit mirabiliter, dum quaerimus, chorus nobis prophetarum occurrit, et suorum suauium dictorum, pie quaerentium uota instruentes, dulci attestatione déclamant. Dicit unus Dauid : ueritas de terra orta est, et tan5 quam ab eo quaereremus quomodo, quia iustitia de caelo aspexit. 2. Quaeritis, inquit, quomodo uirgo peperit, quomodo haec terra talem fructum protulit ? Dominus, inquit, dabit suauitatem, et terra nostra dédit fructum suum. О magna suauitas a Deo ! 3. Domine, a Deo ueniens, in utero matris ministe10 rium incarnationis peragens, terram Mariam fertilem reddens, uirginitatem non adimens, claustra pudicitiae inuiolata custodiens, sic rorasti desuper, sic te nubes pluerunt iustum, sic aperta est terra, et protulit Saluatorem. 4. Hoc enim uidebat 13/14 Rom. 11,36. XVII, 4/6 Ps. 84, 12.

21/22 cf Ps. 84, 1 1 .

23 Ps. 84, il .

26/27 Ps. 84, 1 2.

7/8 Ps. 84, 13.

6/7 hominibus] A V, -nura Mai 12 pascha] Mai, paschua A, pascua V 14 eo] Mai, Deo A V 10 oculis] -lus V 23 Verbo] in V. A occurrerunt inuicem] A V, osculatae sunt Mai oculis] A, от. V Mai 29 ex terra] A V, de caelo Mai XVII, 2 chorus] A, et с V Mai 4 déclamant] A, déclinant V Mai (lignum daperationis in marg. V) 4/5 et tanquam... quomodo] A, от. V Mai 12pluerunt] -rant V

456

DE ACCED. AD GRAT. I, xvii, 4 - xvni, 1

etiam iste Esaias propheta canens et dicens : rotate caeli desu15 per, et nubes pluant iustum ; aperiatur terra, et germinet Saluatorem. 5. Nolite timere qui creditis natum de Maria uirgine, quia dictum est, aperiatur terra. Nolite huic caelesti natiuitati uestram fragilem comparare natiuitatem. 6. Tollite portas, principes, uestras. Etiam uos reges et principes, qui sic nasci20 mini quomodo omnes homines, nolite hanc talem cogitare portam, per quam est filii Dei transitus, qualis est uester introitus atque exitus 7. Non enim poterit manere maternus uester intactus uterus, in quo cotidie dominatur carnalis amplexus. Non est sic natus, qui ex Maria uirgine de spiritu 25 sancto est procreatus 8. Tollite ergo portas, principes, uestras, tollite, tollite : nulla est comparatio : nolite istam talem cogi tare portam, qualis est uestra ; 9. sed eleuamini portae aeternae, quoniam per earn introiuit rex gloriae. Haec porta aeterna est, excelsa est, quoniam aeternus per earn introiuit et ex ea pro30 cessit, rex fortis et potens, Dominus potens in bello. 10. Sed nee introiens пес exiens signaculum uirginis reserauit, quia confirmauit seras portarum suarum. 11. Huius portae firmissima claustra praedicabat Ezechiel propheta dicens : haec porta Domini clausa erit in aeternum ; nullus hominum 35 transiet per earn, et ipsa clausa erit principi, id est et ipsi principi transeunti clausa erit. 12. Nee immerito ipse princeps atque saluator post resurrectionem discipulis suis ostiis clausis dignatus est apparere, nisi ut quod eos ad praedicandum dignabatur ipse instruere, ut uidendo discerent quomodo 40 natum ex Maria uirgine praedicarent : 13. eisque demonstraret, quod fecit per ostia clausa solidatum corpus traicere iuuentutis, hoc illi crederent fecisse Christum de suis infantibus membris. XVIII. 1. Hanc totam istam pulchritudinem tuae natiuitatis uidebat oculisque fidei cernebat ille propheta Dauid, qui cum in spiritu te praeuideret ita nasciturum, speciosum iam te demonstrabat esse prae filiis hominum ; speciosus, inquit, 14/16 Is. 45, 8. 17 ibid. 18/19 Ps. 23, 7. 24/28 cf Matth. I, 20. 28 Ps. 23, 7. 27/28 ibid. 30 Ps. 23, 8. 32 cf Ps. 147, 13. 33,38 cf Ez. 44, 2. Cf Quodu. Lib. prom. II, xxxvi, 13/16. 36/38 cf Luc. 24, 33/49 ; Io. 20, 19/3«XVIII, 4/8 Ps. 44. 3-

21 uester] A V, iure Mai 29/30 et... processif] A V, от. Mai 31 reserauit] reseruauit A 32 suarum] A, tuarum V Mai 80 ipse] Mai, in se A V 38 quod cos] A, quod adeos V, quos mittere Mai 30 instruere] A, -eret V Mai ut] fortasst dtlendum quomodo] A V, quern Mai 40 de monstraret] ut add. Mai 41 traicere] icripsi, -iceret A V, -iciens Mai 42 in fantibus] A V, -tilibus Mai XVIII, 1 istam] A V, itaque Mai

3 in spiritu te] t. i. s. V Mai

DE ACCED. AD GRAT. I, xvni, i - xix, 4

457

î forma prae filiis hominum ; diffusa est gratia in labiis tuis. 2. Quidquid de te agitur, gratia ex tuis labiis infunditur. Qualis enim et quanta gratia est, uidere hominem susceptum a Deo, et in forma hominis cognosci Deum ! 3. Accingere gladium tuum circa femur tuum, potentissime. Rex fortis et potens, 10 Dominus potens in bello. 4. Accingere gladium tuum, speciem tuam et pulchritudinem tuam, ipsam fragilem infirmitatem nostram, ex cuius mortalitate mortem interemisti. Hune gla dium accingere, ut ex isto gladio curentur credentes, puniantur blasphémantes. 5. Gladium bis acutum, uerbum et caro. ij Gladium bis acutum : qui habet filium, habet uitam ; qui autem non credit in filium, iam iudicatus est, quia ira Dei manet super eum. 6. Intendite, dilectissimi, istum gladium bis acutum, ex una parte artem exercere medicinae, ex alia ultioni seruire iustissimae poenae. 7. Gladium bis acutum : uerbum 20 crucis pereuntibus stultitia est, his autem, qui sani fiunt, uirtus Dei est. Accingere ergo gladium tuum circa femur tuum, potentis sime ; et ex femore tuo nostra resurgat redemptio, quia ex femore Adae nostra processit maligna perditio. 8. In ipso enim nostra proles est damnata, quando eius castam mulierem ser25 pentinis fraudibus cognoscimus uitiatam. 9. A mullere enim initium factum est peccati, et propter hanc omnes morimur. Quia ergo mors regnauit per mulierem, redeat ad nos uita per uirginem. 10. Accingere igitur gladium tuum circa femur tuum, potentissime, speciem tuam et pulchritudinem tuam ; et intende 30 prospere, procede et régna : Dominus regnauit, irascantur populi. XIX. 1. Ecce qualis Christus, ecce quomodo natus est Christus, ecce qualem Deum colent christiani, quem crucifixerunt iudaei, de muliere natum, ab hominibus crucifixum. 2. Irascantur, irascantur : Dominus regnauit, irascantur popu5 li. Sic régnât humilis potentissimus, sic uicit rex fortis et potens, Dominus potens in bello : moriendo uicit, non saeuiendo. 3. Quare autem irascuntur superbi ? quia régnât humilitas. Quare irascuntur impii ? quia uicit pietas. 4. Ausculta auscul-

8/9 Ps. 44, 4. » 10 Ps. 23, 8. ¡d. 3, 36. 19 21 I Cor. 1, 18. Gen. 3, 6. 28,29 Ps. 44, 4/5. XIX, 4/5 Ps. 98, 1.

15 I Io. 5, 12. 21,22 Ps. 44, 4. 29/30 Ps. 98, 1.

15 16 Io. 3, 18. 1617 25,2« Eccli. 25, 33. Cf

5/6 Ps. 23, 8.

7 gratia est] inu. V Mai 10 tuum] A, от. V Mai Hci]om.A 13 punian tur] A V, et p. Mai 16 in] от. A 19 uerbum] A V, Signum Mai 20 sani] A, salui V Mai 21 tuum"] A, от. V Mai 22 et] V, ut Mai ; bine usque ad potentissime (1. 29) per horn. от. A 28 tuum'] от. V XIX, 8 Ausculta] Absc- A (sic semper)

458

DE ACCED. AD GRAT. I, xix, 4-8

ta, tu illa Christi sponsa, per fenestram, sicut auscultauit 10 Michol filia superbi Saulis ; 5. uiditque Dauid regem uirum suum ante arcam ludentem atque saltantem, eique displicuit humilitas saltantis, quousque ab eo audiret sacramentum illius actionis. 6. Est enim nobis, dilectissimi, necessaria haec similitudo, in qua Dauid rex, nescio qua mystica actione, regia po15 tentia intrinsecus custodita, grauitateque honoris illius reseruata, in magno mysterio ante arcam Domini ludebat, saltabat, et nudabatur coram seruis et ancillis. 7. Haec itaque similitudo magnum passionis dominicae continet sacramentum. 8. Sed quia hodie amplius onerandi non estis, ne in prolixum sermo 20 discurrens uestris auribus fastidium ingerat, in alium diem, quem Dominus donauerit, tenete me debitorem ; sed inpensius orate, ut idoneum Dominus uobis exhibeat redditorem. • 13 cf II Reg. 6, 16/12.

13 dilectissimi] scripsi, dit A (dilectissimi ml dauid), dauid V Mai Mai, -dit A V grauitateque] -tatemque A, -tatem V, -täte Mai di] honor- V 30 fastidium] -tigium A

15 custodita] 19 oneran

DE ACCEDENTIBVS AD GRATIAM II I. 1. Scio quid, adiuuante Domino, promiserim caritati uestrae, et tempus esse reddendi debiti utrique cognoscimus. 2. Sed mementote, quid etiam ego praeexigam a uobis. Exigitis a me promissum sermonem, exigo a uobis fraternam oratio5 nem. Facite itaque prius quod peto, et adiutus reddam et ipse quod debeo. 3. Licet omnino intentio caritatis uestrae inpressa festinet, accipite primitus pauca uos, filii uestrae matris ecclesiae, qui christiani inuenimini potius quam dicimini, qui me mores captiuitatis uestrae patienter et fortiter toleratis mala io quae in mundo patimini, ut ad ilium securi ueniatis, cuius gra tia tales estis ; et cuius iusta iudicia cognoscentes, non solum eum in aduersis non blasphematis, uerum insuper et laudatis. 4. Certissime uobis ipsa ueritas demonstrabit, quia omnis laetitia huius mundi gaudium est cordis inmundi. 5. Quid 15 enim credamus, dilectissimi ? ad hoc expectari a Deo pacem hominibus dari, ut domus eius frequentetur, ut peccata quae commissa sunt paenitendo diluantur, ut uitia finiantur, grauitasque bonorum morum augeatur ? 6. Si sciret ille, qui omnia praescit, talia esse uota nostra, non solum petentibus non 20 negaret muñera sua, sed sicut semper fecit, praeueniret nos in omnibus misericordia sua. П. 1. Credam melius posse uiuere homines finito bello, cum talia gerantur in bello ? Credam a luxuria posse homines abstinere, cum uideam in morte cotidiana pósitos luxuriae deseruire ? 2. Credam uos, o mali, bene faceré cum proximis 5 uestris, cum uobiscum bene faceré non curetis ? Credam quod cogitetis pauperibus dare buccellam, qui uestram contemnitis animam ? 3. Misericordiam alteri exhibebis, cum tibi misericors ipse non sis ? Miserere, inquit propheta, animae tuae, placens Deo. Quomodo placebis Deo, qui in ipso fine mundi 10 non curris ad Deum ? 4. Et cum cogitas nummum, panem, tunicam mundam, contemnis animam. Quotquot, ait apostolus fidelibus, baptizati estis in Christo, Christum induistis. 5. Curre, II, 8/9 Eccli. 30, 24.

11/11 Ga!. 3, 27.

Titiilus : Incipit liber secundus de accedentibus ad Rratiam A primus. Incipit secundus V

Explicit sermo

I, 5 et2] A V, от. Mai в omnino] A, -nis V Alai 7 uestrae] A V, от. Mai II cuius] A V, eius Mai 13 quia] A V, quod Mai 15 dilectissimi] A (= 88) Mai, dauid V Deo] A V, от. Mai 18 bonorum morum] inu. V Mai 19 petentibus] penit- A 20 praeueniret] A V, -nirent Mai 21 misericordia] A V (mía V), muñera Mai II, в buccellam] bucellam A 11 quotquot] quodquod A

8 ipse] от. A

10 nummum] A V, niucum Mai

4бо

DE ACCED. AD GRAT. II, и, 5 - ш, 4

misera anima, dum tempus est ; recipe immortalitatem, qua te diabolus in Adam spoliauit, ne nudam te inueniat ille, qui 15 et ipsum diabolum cum suis omnibus iusto iudicio damnauit. 6. Miserere animae tuae, placens Deo. Placebis Deo, si tibi placuerint omnia iudicia Dei, et quae conprehendis, et quae non conprehendis : iudicia enim eius sicut abyssus multa, et iudicia Domini uera, iustificata in id ipsum. 7. Et quant inscru20 tabilia sunt iudicia eius, et inuestigabiles uiae ipsius ! Et quam, ait propheta, magnifícala sunt opera tua Domine ! nimis profundae sunt cogitationes tuae. Et sequitur : inprudens non cognoscet, et stidtus non intelliget haec. 8. Quid non intelligit stultus ? quia profundae sunt cogitationes Dei, et inuestigabi25 lia sunt iudicia eius. Videt enim malos florere in mundo, accipere insuper potestatem ut mali conterant bonos ; et continuo stultus erumpet in stultitia cordis sui, ut reprehendat iudicia Dei. 9. Stulte, intellige ; quia non capis, inde reprehendis ; sed ideo non capis, quia profundum est quod quaeris ; et non jo sic quaeris profundum ut intelligas esse profundum, et ideo ipse mersus es in profundum. 10. Superba anima, te ipsam qualis sis non capis, et Deum totum in consilio suo nosse quae ris ? Ideo Deus tibi displicet, quia non facit quod uis. Sed et tu ideo illi displices, quia non facis quod uult, et facis quod 35 uis. 11. Et ipsa est iustitia, non ut creator seruiat creaturae, sed ut creatura seruiat creatori. III. 1. Quid est, stulte, quod te mouet gaudium temporale malorum ? Intellige quia ipsa est alta fouea peccatorum. Audi psalmum : cum exoriuntur peccatores sicut fenum, inquit, et prospexerunt omnes qui operantur iniquitatem. 2. Quid proj spexerunt ? quia floruerunt peccatores, sed sicut fenum : sicut fenum hieme rigidum, aestate aridum : prospexerunt tarnen omnes, qui operantur iniquitatem, istam temporalem felicitatem malorum, et dixerunt apud semetipsos cogitantes non recte: 3. ecce isti ex malis factis et direptione rerum aliéna lo rum, ex praedis et rapinis, ex operibus iniquis aucti sunt, meliores effecti sunt, ditati sunt, honorati sunt. 4. Quia ergo, in16 Eccli. 50, 24. 18 Ps. 35,7. 22 Ps. 91, 6. 13/23 id. 91, 7.

MPs. 18, 10. 24 id. 91, 6.

19/20 Rom. u, 53. 24/85 Rom. 11, 33.

20

Ill, 3 4 Ps. 91, 8. 13 immortaliatem] mort- V 4ual 4uam ^ '■* spoliauit] A, exsp- V Mai 13 damnauit] A, -abit V Mai 16 Deo] a D. A 17 conprehendis et] -disset V 20 ipsius] A, eius V Mai 21 22 profundae] sanctae add. V 22 inprudens] uir i. A 23 intelliget] -git A 24 et] A V, non Mai 25 florere] A, florem V Mai 27 reprehendat] -det A {fortasse et reprehendet legendum) 31 es] от. A 32 totum] A, tuum V Mai 32 33 nosse quaeris] A, non sequeris V Mai 33 Deus tibi] inu. V Mai III, 3 exoriuntur] exurentur A inquit] от. A 4 prospexerunt] -erint A в fenum] cenum A 9 ecce] A V, от. Mai 10 operibus] A V, opibus Ala/

DE ACCED. AD GRAT. II, ni, 4 - iv, 3

461

quiunt, talibus Deus fauet, uenite, et nos faciamus mala ut ueniant bona. Dixerunt ista, sed uide qui : qui operantur iniquitatetn. 5. Quorum iustum iudicium quale sit, uultis nosse ? Pro»5 spexerunt, ait propheta, omnes qui operantur iniquitatem, ut intereant in saeculum saeculi. 6. Noli ergo in stupore mentis oculo peruerso considerare mala quae nunc fiunt, sed considera et discute quare fiant. Memento quia nullus est immunis a peccato, пес infans cuius est unius diei uita super terram : 20 omnes rei, omnes filii irae, omnes ex Adam nascimur debitores. 7. Non ergo dicatis, quare modo talia ? quia quando uult ille, exigit peccatorum debita qui iuste nouit appendere témpora. Iuste nunc exigit ille, qui tibi tantum spatium temporis dédit, et inquilinum te debitoremque esse cognoscere z$ noluisti. 8. In domo aliena manes. Haec domus, hic mundus, peccatis facientibus in ruina uersa est : aliter ea suus dominus fabricare disponit. 9. Cotidie conuenit, cotidie ipsis periculis inquietaris, ut de re aliena migres, nee eius ruina magna premat. 10. Et tu insuper aduersus Dominum murmu}o ras : attende, considera, et indç, disputa, ista cogita, ne debitor hinc exire cogaris, et illuc uenias ubi audias : iollite illum manibus et pedibus, et mittite illum in tenebras exteriores ; ibi est fletus et stridor dentium ; amen dico tibi, non exies inde, donec reddas nouissimum quadrantem. IV. 1. Itaque, fratres mei, festinet unaquaeque anima, ut si non habet unde reddat, ad illum uerum diuitem currat, qui pro omnibus suis reddidit quod non debebat. 2. Audiat ergo omnis anima uocantem, non contemnat Domini misericordiam 5 prorogantem, пес irrideat arcam fabricantem, aut illum regem ante arcam ludentem. Sit licet gladius belli, sit horrenda fames, abundent morbi et pestilentiae ; nobis ista omnia diluuium minantur. 3. Non ergo irrideat anima arcam fabri cantem, aut illum regem ante arcam ludentem, ne totum quod 10 in magno sacramento sui consilii peregit Christus, si non cautius inquirendum, sed irridendum potius dixerit christianus, tali animae rex iste noster non affectum coniugii repraesentet, sed earn tamquam moecham et adulteram damnet.

14/ie Ps. 91, 8. 16/18 cf Quodu., De symbole III, xi, i. (sic. LXX). 31/33 Matth. 22, 13. 33/34 Matth. 5, 26. IV, 9/7 cf 1er. 29, 17/18.

18, 19 lob. 14, 4

8/9 cf II Reg. 6, 16.

18 quare] A, quae V Mai 19 est unius dici] u. d. e V Mai 21 quando] A, quomodo V Mai 26 peccatis] A V, -ta Mai ruina] A V, -nam Mai ea] A, ea sua V Mai 39 tu insuper] scripsi, cum super A V Mai 33 tibi] ait A IV, 5 prorogantem] от. A 11 inquirendum (req- A)... irridendum] Mai, -enda... -enda A V 12 affectum] Mai, -tu A V

462

DE ACCED. AD GRAT. II, iv, 4 - vi, 2

4. Nam et illa Michol filia Saulis superbi, quid aliud Dauid 1 5 noster uir eius quam temerariam reprehensionem increpauit ? 5. Quia quod ille mystice agebat, ante quam cognosceret quare talia a rege fièrent, reprehenderé uoluit quam discere maluit. Sed quia sponsa erat et subdita erat, sustinuit suum uirum, se utiliter increpantem, libenter audiuit postea expo20 nentem. V. 1. Quia ergo, Domino donante, ad propositam peruenimus quaestionem, quam diximus tarn passionis dominicae conuenire, quam ipsius humanae animae, cui Christus coniugis inpendere dignatus est affectum, ipso adiuuante percurramus 5 eandem ipsam parabolam, et quod dignauerit, uestris sensibus ingeramus. 2. Dauid ergo rex quadam mystica actione, regia potentia intrinsecus custodita, grauitateque honoris illius seruata, ante arcam Domini ludebat, saltabat, et nudabatur coram seruis et ancillis suis. 3. Haec Michol filia superbi Saulis 10 per fenestram inspiciebat, intuebaturque regem, et despiciebat eum talia facientem. 4. Peregit ille mysticum sacramentum, peractumque regressus est domum. Mensa regia praeparata, ad conuiuium reginam uocari iubet. 5. In ilia ipsa iam licita iocunditate conuiuii, huic Dauid regina illa, ut dictum est, filia 15 superbi insultandum credidit uiro suo, et ait : quam iocundus fuit extrema die dominus meus rex, saltans ante arcam, et nudabatur coram seruis et ancillis suis ! 6. Videamus si huic opprobio Dauid rex uerecundiae frontem dedit, an potius quod mystice peregerat, insciae coniugi increpando narrauit. 20 7. Plane, inquit Dauid, et ludam, et saltabo, et uilior nam, et nudabor coram area domini Dei mei, qui abstulit omnem gloriam domus patris tui et dedit illam mihi. VI. 1. Transeamus iam a figura ad speciem, a parabola ad spiritalem intellectum. Dicamus et nos domino Deo nostro, saluatori Dauid regi nostro, qui' factus est nobis ex semine Dauid secundum carnem. 2. Dauid enim manu fortis appella5 tur, ex cuius propagine nobis Maria uirgo protulit ilium qui v, e/22 cf II Reg. 6, 16/22. VI, 3/4 cf Rom. 1, j. 4 5 cf Hieronymus, Liber interpretation!! Hebraicoriim nominum 55, 11 et alibi (ed. Lagarde, C.C. LXXII, p. 103).

14 Nam] A V, Iam Mai illa... filia] A V, -ius... iae Mai V Mai IS Quia] A V, Quare Mai 17 quare] quales V

M noster] A, rex

V, 2 passionis] A V, -ni Mai 3 ipsius] A V, -si Mai i et quod dignauerit] A V, quam dignabitur ut Mai 10 inspiciebat] resp- A -que] A, от. V Mai 12 peracturn-] A, peracto- V Mai 13 reginam] A V, от. Mai 16 extrema] A, hesterna V Mai (ehest- V, e expunx.) 1618 saltans... rex] per horn. от. A 19 insciae] A V, mystice Mai increpando] -anda A 21 nudabor] -bo A area] -cam A VI, 3 Dauid] от. A

DE ACCED. AD GRAT. II, vi, 2 - vu, 6

463

est rex fortis et potens dominus, et potens in bello. 3. Dicamus huic régi nostro : exurge Domine in requiem tuam, tu et arca sanctitatis titae, 4. Ecce enim ueniunt chorus et ministeria Iudaeorum, ecce cum eis uenit ludas uenalis et uenditor, in ore 10 portans osculum falsum et in corde occultum dolum. 5. Ecce simul ueniunt omnes cum lanternis et facibus et armis, ueniunt ut eleuetur arca dominica, caro tua, mediator Christe, pro nos tra salute crucifigenda. 6. Egredere in aciem, rex fortis et potens, pro nobis omnibus contra diabolum pugnaturus : leuetur tua 15 arca et cadat Dagon. 7. Intendite Dauid istum regem nostrum, Christum scilicet crucifixum, ante arcam carnis suae ludendo pugnantem. 8. Quando enim Christus ad passionem ducebatur, quando a pontífice audiebatur, eius iam quodammodo area mouebatur. 9. Quando a Pontio Pilato Iudaeis traditus, 20 crux eius humeris inposita ferebatur, tunc ilia area exaltabatur. 10. Quando a militibus Christus illudebatur, spinis coronabatur, palmis in faciem uerberabatur, tunc ab ipso Verbo ante arcam ludebatur, quia tunc diabolus illudebatur. 11. Quando super uestimenta eius sors missa est, tunc ille rex 25 noster coram seruis et ancillis suis nudatus est. 12. Quando in cruce sine ullo peccato suspensus est, tunc Dagon superbus diabolus prostratus et uictus est. VII. 1. Illam tarnen eius nuditatem uiderunt discipuli, tamquam serui fugientes : uiderunt mulieres duae illae Mariae, tamquam ancillae ante crucem stantes atque plorantes. 2. Hanc nuditatem longe antea unus ex seruis eius Esaias 5 propheta uidit et non tacuit, ceterisque conseruis suis indicauit : uidimus, inquit, eum, et non habebat speciem ñeque decorem. 3. Vbi est pulchritudo Verbi, ubi est pulchritudo eius per quern facta sunt omnia ? Vbi est pulchritudo tantae natiuitatis ? Vbi est pulchritudo miraculorum omniumque dictó lo rum atque factorftm ? 4. In cruce nudatus est, et uidimus eum, et non habebat speciem ñeque decorem. 5. Hunc decorem expoliatum in cruce nee Petrus ille cognoscebat, quando ilium quern filium Dei uiui confessus fuerat, ter negabat. 6. Ille tarnen rex, в Ps. 23, 8. 7/8 Ps. 131, 8. 8 11 cf Matth. 26, 47 49 ; Marc. 14, 43 45 ; Luc. 22, 47 48; Io. 18, 3. »cfQuodu. De ult. IV fer. 111,6 7. ISPs. 23, 8. 14/15 cf I Reg. 5, 3. VII, 2/3 cf Matth. 27, 56 ; Marc. 15, 40 ; Luc. 23, 49 ; Io. 19, 25. 6/7 Is. 53, 2. Я cf Io. 1, 3. 10 11 Is. 53, 2. 12 13 cf Matth. 26, 69 75 ; Marc. 14, 66/72 ; Luc. 22, 55,61 ; Io. 18, 16 27. 13 14 cf II Reg. 6, 16.

в dominus et (et от. A) potens] А V, от. Mai S ministeria] А V', -tri Mai 10 et] от. A 11 et1] от. A lli istum] A V, ipsum Mai 20 21 exaltabatur] mouebatur uel e. A 23 ludebatur] ill- V 24 tunc] Mai, an A V VII, 7 Verbi, ubi est pulchritudo] A, от. V Mai decore A

11 Hunc decorem] Hoc

464

DE ACCED. AD GRAT. II, vu, 6 - vin, 1

qui ante arcam carnis suae saltabat atque ludebat, considéra is bat ad dexteram nee erat qui cognosceret eum. 7. Clamabat Petrum intus in corde, tamquam illum quem ad dexteram elegerat ipse et dicebat : Petre, Petre, agnosce me ante arcam saltantem. Quid me despicis in cruce pendentem ? 8. Et Petrus oculo carnis infixo respiciebat crucifixum nudatum, et dicebat : 20 quis est iste qui dicit, agnosce me ? Et Christus : ego sum, Pe tre, ego sum quem confessus es filium Dei uiui. 9. Et Petrus : uideo eum, sed non habet speciem neque decorem. Et Chris tus : ego sum, Petre ; ego tibi dico : filium Dei uiui confessus es me, et tarn cito peris ? 10. Fuga a me peris, fugis negando et 25 tu qui es in dextera mea ? et non est qui requirat animam meam. 11. Et Petrus respectus, cum audiret, non est qui requi rat animam meam, conpunctus continuo in illis lacrimis quid expressit ? Clamaui ad te Domine ; dixi, tu es spes mea. 12. Cognoui quia haec tua nudatio, ipsa est mea redemptio. Cla30 maui ad te, quia conpunxisti me. 13. Dixi, tu es spes mea, quia defecit uirtus mea, praesumendo denegaui te. Attende ad orationem meam, quia humiliatus sum ualde. 14. Dixeram enim in abundantia mea, non mouebor in aeternum : auertisti faciem tuam, et /actus sum conturbatus : conturbatum uox unius 35 puellae terruit : qui promiseram animam posse pro te poneré, conturbatus, tertio inuentus sum te ueram uitam pauido timo ré negare : intende ad orationem meam, quia humiliatus sum ualde. 15. Cui tales iste preces fudit, talemque confessionem dédit, respexit, audiuit, exaudiuit ; et Petrum, quem in sua 40 passione demonstrauit ter negantem, resurgens tertio confirmauit amantem, fecitque eum suarum ouium idoneum esse past orem. VIII. 1. Ipse tarnen crucifixus, qui sic abiectus et ignobilis prae ceteris uidebatur, infirmitatem sciens ferre et auferre, quoniam ipse peccata nostra portauit, et uulneratus est propter peccata nostra, cuius liuore sanati sumus, in ipso illo uulnere, 5 in quo fugientibus discipulis latroni datum est credere, quando a persecutore lancea percussus est in latere, tunc per hanc fenestram lateris Christi regina illa sponsa, non synagoga in figura Michol sterilis, sed illa cui auferenda erat infidelitas M/Ucf Ps. 141, 5. n/tlef Luc. 22, 61. MPs. 141,6. M/McfP*. 29, 3. Il/Mcf Ps. 141, 7. 3Í 34 Ps. 29, 7 8. S5cf Io. 13, 37. S7/S8 Ps. 141, 7. 40/42 cf Io. 21, 17. VIII, 3 1s. 53, 3. 3/4 Is. 53, J.

20'21 Petre, ego sum] A, от. V Mai 33 tibi dico] ¡tut. V Mai 35 requirat] inq- A 26 meam] от. A S« '37 requirat] Mai, inq- A V 37 meam] A V, от. Mai illis] A, istis V Mai 36 te] A, от. V Mai 38 taies] -lern A VIII, 4 ipso illo] ¡nu. V Mai ¡Itrat A

S datum est] dictum est d. е. A

7 sponsa]

DE ACCED. AD GRAT. II, vin, i - ix, 6

465

dubitationis, caput emisit, nudatumque regem conspexit in 10 cruce pendentem, tamquam ante arcam ludentem. 2. Hanc eius humilitatem quasi despexit, atque totum illud quod suo splendore ageretur, donec ab ipso rege sponso ei exponeretur, ignoranti similis fuit. 3. Sed peregit Dominus tamquam domi nus in ipsa illa saltatione atque nuditate dominica sacramenta, 15 perfecitque illud quod supra dictum est, ut ex sepulchro resurgenti diceretur : exurge, Domine, in requiem tuam, tu et arca sanctitatis tuae. 4. Tertio enim die a mortuis resurrexit, arcam consecratam sui corporis discipulorum oculis demonstrauit, manibusque tractandum dedit. 5. Fecit cum eis 20 quadraginta dies intrans et exiens, manducans et bibens. Atque in illo iam spiritali conuiuio rex magnus istam reginam uocari iubet ; quoniam exsurrexit tamquam dormiens Dominus, quasi potens crapulatus a uino. Acetum bibit, et uinum ructauit. 6. Maius hoc miraculum in passione, quam tunc quando de aqua 25 uinum fecit. Tunc enim aquam conuertit in uinum, et nunc acetum uertit in sanguinem. 7. A Iudaeis enim inimicis amarum acetum bibit ; et eis credentibus dulcem calicem sui sanguinis propinauit. Gústate et uos, et uidete quam suauis est Dominus. IX. 1. In isto autem fidelibus noto iocundoque conuiuio uideamus et inspiciamus quomodo uel ubi insultauerit regina illa, anima adhuc dubia, Christo régi, quod ante arcam carnis suae humiliter saltauerit eumque despexerit. 2. Attendite uos 5 illos discípulos tamquam duos oculos reginae illius curiosos. 3. Ibant in quoddam castellum, cui nomen est Emmaus, Simon et Cleophas, et loquebantur sibi de ipsa passione Domini et regis sui. i. Apparuit Ulis in uia ipsa, et tenuit oculos eorum ne eum agnoscerent, tamquam oculi reginae illius mysterio 10 uelati, ne quod a Christo agebatur, ante regina nosset, prius quam ab ipso disceret. 5. Et ait Ulis Christus : qui sunt hi sermones, quos confertis ad inuicem tristes ambulantes ? At illi tamquam ex persona illius reginae insultantes, tu solus aiunt peregrinus es in Hierusalem ? Nescis quae facta sunt in ea ante 15 tertium diem ? 6. Et ille qui omnia praescit, fingit se ista nescire, ut incrédulos instruat fide. Et ait illis : quae ? Et ie/17 Ps. 131, 8.

22 23 Ps. 77, 65.

IX, 6/tcf Luc. 24, 13/15. Lib. prom. II, xxxi, 17 19.

24 25 cflo. 2, 3/10.

11/12 Luc. 24, 17. 16 20 id. 24, 19/21.

9 regem] от. A 17 sanctitatis] -tificationis A tandam {sc. arcam) corrigendum 20 intrans] -as A

2829 Ps. 33, 7.

IS 15 id. 24, 18 ; cf. Quodu.

19 tractandum] fartasse trac23 potens] Mai, potans A V

IX, 2 insultauerit] A V, -uit Mai 4 uos] fortasse duos corrigendum в est] А, от. V Mai Simon] Mai, от. A V 8 uia ipsa] inu. Mai, uia post ipsa Herat A 12 tristes] et t. A At] Et A lOfide] scripsiUJ!. 27),fidem A V, ad fidcm Mai

466

DE ACCED. AD GRAT. II, ix, 6 - x, 8

illi aiunt : de Iesu nazareno, qui fuit propheta magnus et acceptus omnibus ; quomodo eum tenuerunt principes et séniores, et crucifixerunt in damnatione mortis. Nos autem sperabamus, 20 quia ipse est qui redempturus est Israhel. 7. Sperabatis, iam non speratis. Ergo insultatis in his sermonibus. Quid aliud fuit, quam quod insultauerat regina illa dicens : quam gloriosus fuit dominus meus rex, saltans ante arcam, et nudatus coram seruis et ancillis suis ! 8. Quid iam dominus Christus 25 huic reginae animae, cui dubietatem auferre dignatur, respon deat audiamus, utrum uerecundatus fuerit ex sua passione, an nescientes instruxerit fide. 9. 0 tardi corde ad credendum ! Nonne sic scriptum est, et sic oportebat pati Christum, et resurgere a mortuis die tertio, et intrare in gloriam suam ? X. 1. О noua nupta regina, dicit sponsus tuus : ilia attendis ? et despicis nuditatem meam, quae tibi exhibuit hanc totam pulchritudinem tuam ? 2. Insultas quia nudus sum, ut tu ditesceres ? Christus enim pro nobis pauper /actus est, cum 5 diues esset, ut illius paupertate uos ditaremini. 3. Despicis, inquit, me quia tantum te dilexi ut mortuus fuerim pro te ? Maiorem enim caritatem hanc nemo habet, quam ut animam suam ponat pro amicis suis. 4. Insultas quia saltaui coram area Domini mei, qui abstulit gloriam domus patris tui, et io dedit illam mihi ? 5. Filia Saulis adhuc superbi ideo insultât excelso ? Humilis sis, si uis sequi digno amore humilitatem sponsi tui. Obliuiscere populum tuum et domum patris tui. 6. Audi filia, et uide filia, quia a me coniuncta filia, et uide ; oportebat Christum pati, et resurgere a mortuis tertia die. Audi 15 prophetatum, cognosce impletum : oportebat Christum pati et resurgere a mortuis tertia die. 7. Audi et uide, obliuiscere popu lum tuum et domum patris illius superbi. De quo ? a patre diabolo quidam estis, et facta patris uestri faceré concupiscitis. 8. Obliuiscere ergo populum tuum, et domum patris tui ; quia 20 omnem gloriam domus patris tui Deus dedit earn mihi. Popu las enim, quem non cognoui, seruiuit mihi ; subdidit populos

22/24 cf II Reg. 6, 20.

27 29 Luc. 24, 25/26 ; cf Luc. 24, 46.

X, 4,8 II Cor. 8, 9. 7/8 Io. 15,1 j. II ISPs. 44, 11. 14 1« Luc. 24, 46. Cf Act. 17, J. 18 cf Quodu. .$>«*. I, v, 12 13. 18; 17 Ps. 44, 11. 19 ibid. 20 21 Ps. 17, 45. 21/22 cf Ps. 143, 2.

17 aiunt de Iesu] A, d. I. a. V Mai 18 acceptus] -tis .1 20 Sperabatis] -ratis A 23 nudatus] -dabatis A 24 suis] от. А 27 fide] -dem V 28 sic1] А, от. I ' Mai 29 in] А, от. V Mai X, 4 ditesceres] A, disccres V, diues sis Mai 7 caritatem hanc (hac Mat)] inn. V Mai 10 superbi] A V, -ba Mai 1 1 sis] от. A 13 14 filia»... die] от. A 10 die] Audi prophetatum, cognosce impletum add. A uide] A, uide et К Mai 17 quo] uos add. A 18 quidam] quibusdam A 20 Dcus dedit] ¡nu. V Mai 21 cognoui] -uit A

DE ACCED. AD GRAT. II, x, 8 - xi, 8

467

sub me ; constituit me in capite gentium ille, ante cuius arcam saltabam, et a te despiciebar. 9. Ecce omnis gloria domus patris tui transitum fecit ad me, et in isto habitu clarificaui 2j te ; concupiui speciem tuam, non a te tibi creatam, sed a me tibi paratam ; non quam tu habuisti, sed earn quam a me accepisti. XI. 1. Quomodo autem haec persona aliena poterit esse a Trinitate, quae manet in patris et filii caritate ? quae tantam multitudinem congreget in unitatem ? Aut quomodo non est spiritus sanctus cum pâtre et filio unum ? 2. Quia ecce quam 5 bonum et quant iocundum habitare fratres in unum ! Qui hanc trinam unitatem separat, haereticus est. Qui in eius unitate non manet, non intus sed foris est. Qui foras a societate catholicae disciplinae eicitur, sicut ludas sceleratus a bonis discipulis separatur. 3. Qui a bonis separatur, impius esse 10 cognoscitur : impius autem non pertinet ad resurrectionem iustorum, quia non resurgunt impii in iudicio, id est non ad hoc resurgunt ut iudicentur, sed ut damnentur. 4. Quoniam nouit Dominus uiam iustorum ; et uia impiorum peribit. Via iustorum Christus, in carne minor pâtre, in diuinitate aequalis 15 patri. Via iustorum Trinitas unus Deus. Quia uia iustorum directa facta est, ambula fidelis in hac uia aequaliter directa. 5. Vias iniquorum noli ingredi, auerte autem pedem tuum a semitis illorum. Non enim iuste tenduntur retia — et aliqua iniuste —• auibus. Defensio peccatorum [aliqua] promissio го haereticorum, retia sunt animarum. Auerte autem pedem tuum a semitis illorum. 6. Si uis habere pennas caritatis, fuge uiscum iniquitatis. Si uis securus cantare : anima nostra sicut passer erepta est de muscipula uenantium, fuge omnes promissiones haereticorum. 7. Si uis ad aeternam uitam uelocius peruenire, 25 in uiis peccatorum noli remanere. Beatus enim uir qui non abiit in consilio impiorum, et in uia peccatorum non stetit, et in cathedra pestilentiae non sedit. 8. Exulta, canta, et curre uiam, donec peruenias ad patriam, patriam sanctam, patriam caelestem, patriam aeternam uitam habentem, nullam perturbatio30 nem mortemque timentem, casum amicorum non respicientem, 12/13 id. 1, 6. 15 le cf Is. 35, 8. XI, 4/5 Ps. 132, 1. 11 Ps. 1, 5. 18/19 cf Prou. 1, 17. 20,21 Prou. 1, 15. 17/18 Prou. I, 15. 22/23 Ps. 123, 7. 25/27 Ps. 1

23 Ecce] te add. A XI, 3 congreget] A V, -gat Mai в unitate] -tem A 7 foras] A, -ris V Mai 9 separatur12] -pera- A 1в aliqua] scripii, alibi A V Mai 19 aliqua] A V Mai, siclusi ; si ntinere utlis, cum promissio secundum A coniunga/ur. 21 pennas] A, prunas V, pinnas Mai 23 erepta] eruta A est] ода. К 27 Exulta] Stulta V uiam] A, uia V Mai 28 2» patriam13-4] A, petram V Mai patriam*] A, от. V Mai

468

DE ACCED. AD GRAT. II, xi, 8 - xil, 5

nullas inimicorum insidias formidantem, in aeternitate cum aeterno rege regnantem, cum perpetua felicitate gaudentem. 9. Domine, domine Iesu, huius uerae sempiternaeque patriae qui es et aeterna uita, quoniam tu constituisti fundamenta 35 huius in montibus sanctis, tu condidisti earn, qui habitas in ea, tu es, ut nos docuisti, eius sempiterna lux et lucerna, sol iustitiae, et unus permanens dies, Stella splendida matuti na : 10. tu templum, sacerdos et sacrificium, rex, dux, dominator et rector : tu eius satietas et fons, tu gaudium, securitas et 40 pax : tu permanens dulcedo, te illic omnes sequuntur tui ubi que manentem, nusquam discedentem, et per gaudiorum prata cum tuis uirginibus discurrentem. 11. Te ergo quaesumus extremi famuli tui, filii, quia dignatus es, tui : te quaesumus, te petimus, ut ab ista societate congregationis huius sanctae 45 Hierusalem ciuitatis magnae non separemur, non segregemur, non foris remaneamus ; sed qualemcumque particulam etsi extremam intra muros eius concederé dignare. 12. Quoniam elegi abiectus esse in domo Domini magis quam habitare in tabernaculis peccatorum. Suscipiam illic libens etiam officium 50 ostiarii ; quoniam concupiscit et deficit anima mea in atria Dei. XII. 1. Si aeternam uitam ueramque patriam desideramus et partem cum omnibus sanctis eius, id est excelsis montibus super quos haec ciuitas fundata est, habere concupiscimus, eligamus nunc etsi abiecti manere in domo Domini, quam 5 confugere et habitare in tabernaculis peccatorum. 2. Tribulationes cum tribulata matre sustineamus, ne appetentes tabernacula peccatorum, fouea nos absorbeat haereticorum. 3. Ma ter uera, mater sancta ecclesia, mater casta, mater pulchra, collige ad te et tene filios tuos quae ipsa nutristi. 4. Virgo es, 10 et omnes filii tui sumus ; integra es, et omnes tu peperisti : pulchra es, et nulla te mala tangit concupiscentia, quae a uiro tuo seruaris casta et integra, a quo spiritali prole inueniris esse fecunda. 5. Impetra nobis ab isto sponso tuo tuitionem et consolationem ; tuitionem, ne nos terreat et frangat dura ho15 minum et maligna potentia : consolationem, ne nos sustinentes M 37 cf Apoc. 22, 16. 83, II. SO Ps. 83, 3. XII, «/• cf Ps. 83, n.

40 41 cf Quodu., De Symbole I, xii, 13.

4» 40 Ps.

32 rege] А, от. V Mai ; quod utrbum post regnantem pon. A, transtuli 34 et] A, от. V Mai ика]Л,ша V Mai 34 35 fundamenta... condidisti] А, от. V Mai 30 ut] A, tu V Mai 38 et] А, от. V Mai 3» satietas] A, societas V Mai tu gaudium securitas] А V, от. Mai 40 te] A, et V Mai 43 dignatus] -tis A 45 separemur] -per- К 40 Suscipiam] A V, -piar Mai etiam] A, in V Mai 50 Dei] Domini A XII, 1 ueramque patriam] nostramque uitam A 0 tuos] A V, suos Mai quae] A V, quos Mai 11 et] sed A a] A, от. V Mai 13 isto] A, ipso V Mai 15 consolationem] -nés V

DE ACCED. AD GRAT. II, xii, 5 - xni, 4

469

humilitatem tuam, a te rapiat temporalis felicitas aliena ; quae quidem ad hoc nunc exaltatur, ut perpetuo humilietur. 6. Inhaeremus uberibus tuis, ne malae nutricis lac noxium desideremus : quae ad hoc nescio qua dulcedine papillas suas 20 forinsecus tangens, ad se infantes tuos quos rapuerit applicat, ut ueneno rebaptizationis in anima eos intus occidat. 7. Omnes qui ex isto ueneno erroris hausto póculo auide sumpserunt aut biberunt, ad te celerius redierunt, aut inhaerentes praefocati et mortui perierunt. 8. Et tu haec uidendo scimus, uera 25 mater, quia doles, et uoces precum tuarum ita aures tui sponsi propulsant, ut etiam nos audiamus gementem, audiamus, gemamus, suspiremus, tecumque aliquam consolationem Altissimi expectemus. 9. Audiamus enim clamantem : uide humilitatem meam de inimicis meis, qui me exaltas de partis 30 mortis. 10. Audiamus clamantem et dicentem : noli gratulan mihi, inimica mea, quoniam cecidi ; exurgam ; quoniam si ambulauero in tenebris, Dominus lumen est mihi. 11. Iram Domini tolerabo, quoniam peccaui Uli, usque quo iustificet causam meam, et perducat me ad se, et uidebo claritatem ipsius. 35 12. Tunc uidebit inimica mea, et operiet se confusione, quae nunc dicit mihi : ubi est Deus tuus ? Haec uerba prophetica apponuntur uere matri solatium accipienti, uindictam de inimicis exspectanti. XIII. 1. Respondeant tibi, mater, omnes qui tecum pariter gemunt, filii tui consolationes : persecutiones patimur, sed non derelinquimur ; deicimur, sed non peribimus ; semper mortificationem Iesu Christi in corpore nostro circumferentes, 5 ut et uita Iesu in corporibus nostris manifestetur. 2. Audiat te ipse dicentem : semper tolera, semper tamquam fidelis sponsa tolera. Dicit sponsus tuus : insta uiam meam, ut peruenire possis ad sempiternam laetitiam meam ; quoniam digne iusteque, et ut decet acrius castigantur mali filii tui, 3. ideo 10 putas quia oblitus sum tui ? Si oblitus fuero tui, Hierusalem, obliuiscatur me dextera mea. Si parum credes, et iuro. 4. Ad-

28/30 Ps. 9, 14/15.

31/32 cf Is. 50, 10.

XIII, 2/5 II Cor. 4, 9/10.

32/36 Mich. 7, 9/10.

10/11 Pi. 136, 5.

11/13 Ps. 136, 6.

16 aliena] А, от. V Mai 21 rebaptizationis] A, bapt- V Mai 23 te] A V, se Mai 25 quia] A V, quod Mai tui] past sponsi Herat A 28 gementem] A V, -tes Mai 37 uere] fartasse uerae corrigendum matri] A V, mihi Mai 38 exspectanti] A V, expostulanti Mai XIII, 2 gemunt] A, genuerint V Mai consolationes] scripsi, et (et sup. ¿in. A) consolationis A V Mai ; secundum A past gemunt interpunxi ; filii tui ad apostalum referri opinor. persecutiones] -nem A 8 ipse] ipsa A 7 Dicit] Hie inter punxi insta] A, iuxta V Mai 9 ideo] A, Idcirco V Mai {qui ante ¡nterpunx.)

470

DE ACCED. AD GRAT. II, хш, 4-13

haereat lingua mea faucibus mets, si tui non meminero, si te non proposuero, Hierusalem, in principio iocunditatis meae, ubi confusionem in aeternum obliuisceris. Haec fidelis promissio 15 capita erigit filiorum, ceruices inclinât inimicorum. 5. Non iam te, peruersa et tortuosa cauea, haeresis arriana, in aliquo formidat nostra caelestis regina ; quoniam tu es filia Babylonis misera, quae ad hoc cotidie te maie conponis, ut a casto sponso ueraciter despuaris. 6. Ad hoc cotidie inuadis aliena, ut cum 20 omnibus simul perdas et propria. Cognosceris iam quae sis ; omnibus palam facta es qualis sis. Non crederis ueram fidem tenere catholicae, quae fidem non doces esse seruandam romanam. 7. Quaeris enim, quantum in te est, etiam ipsius fidei catholicae fundamenta subuertere. Christus noster praedixit 25 quod in aedificio tuo non stabit lapis super lapidem. 8. Cognos ceris iam quae sis ; manifesta es, qualis sis. Vis te nosse quae sis ? dum certamina consolationis aut fugis aut respuis, nec in bello es fortis, nec in pace fidelis. 9. Mensura temporis expectatur, ut omnis haec tua superbia humilietur, tua turpido detegatur, 30 decus uerae sponsae demonstretur. Peruersa enim doctrina tua. 10. Ecce Christi gloriae inuidenti per suos tibi resistit Christus ; sub cuius nomine latitans, ab illo temporalem quaesisti mercedem : accepisti, quod uoluisti : 11. filios tuos ab insania et furore sanguinis non reuocasti, alíenos in animo 35 occidisti, spolia peccantium sine misericordia diuisisti, terrena potius quam caelestia dilexisti. 12. Non habes amplius quod ab ipso expectes, non est quod de eius iustitia conqueraris. Respondetur enim ab illo : amen dico tibi, percepisti mercedem tuam. 13. Vos autem, filii dilectissimi, honorate et diligite hanc 40 ueram matrem, tenete unitatem, concupiscite uidere ineffabilem Trinitatem. 17,18 Ps. 136, 8. Matth. 6, 2.

25 cf Matth. 24, 2 ; Marc. 13, 2 ; Luc. 21, 6.

38/39 cf

12 si*] sic V. Hie ¡nterpunx. Mai te) А, от. V Mai поп] от. A 13 ubi] A, ut V Mai le aliquo] A, -qua V Mai 18 cotidie te] im. V Mai 19 despuaris] A, despiciaris V Mai 24 catholicae] A, -ca V Mai 26 manifesta es] Mai, -testes A V sis2] A, от. V Mai 30 decus] A, dotis V, dotes Mai ; ante uel pon. V Mai demonstretur] A V, -trentur Mai 31 Ecce) Mai, Et tuae A, Et te V 32 temporalem] A, tempore alem trh V, temporalem tantum Mai 33 quod] A, quam V Mai

DE TEMPORE BARBÁRICO II

CONSPECTVS SIGLORVM G A V

Wolfenbüttel, 4096 IX« s. Milan, Bibl. Ambrosienne D 16 Sup. XIVe s. Vatican, Latin. 450 XVe s.

Éditions Mai A. Mai, Noua patrum bibliotbtca I, Rome 1852, p. 274-282 Mor. G. Morin, Sancti Aurelii Augustin! tractatus sine sermones inediti ex cod. Guelferbytano 4096, Kempten 'Munich 1917, p. 200-218 (= PLS III, 1, 287-298)

DE TEMPORE BARBÁRICO II I. 1. Magna plaga uulneris magnum exigit remedium medicaminis. 2. Inter tantas strages, ruinas, captiuitates et mortes, quas mentis peccatorum nostrorum super nos uenire cognoscimus, quid nobis agendum est, dilectissimi, qui ex istis malis 5 liberan cupimus, nisi ut ad creatorem nostrum conuersi eum digna satisfactione placemus ? 3. Quia eius multam et longam patientiam contempsimus, satis irascitur. 4. Ista sentiunt, qui aliquam adhuc spem salutis habent : qui uero iam in anima percussi sunt, obduratique tantam plagam non sentiunt, isti i o uiui iam mortui deputandi sunt ; 5. et ut soient nequissimi Spiritus, perditi perderé cupientes, malis suasionibus mortui uiuos praefocare contendunt. 6. Possemus quidem et nos illud dominicum sequi praeceptum, ut sineremus mortuos sepeliré mortuos suos, nisi alia nos documenta atque exempla prouo15 carent ouem perditam de ore leonis eripere, dragmam in stercore latitantem lumine ueritatis inquirere, filium perditum paenitentem suscipere, hortari, monere, increpare, arguere ; quae et ipse dominus fecit, et nos per discípulos suos faceré docuit. 7. Faciamus itaque quod dominus iubet, non quod 20 seruus malus fieri timet : dicamus quae dicenda sunt. Nunc qui corrigi uolunt, audiant admonentem ; qui uero in suis malis persistunt, audiant increpantem. II. 1. Vbi diuitiae, in quibus magna posita spes ab hominibus fuit ? Contemptus est ille creator et diues, qui omnia dederat. Vbi sunt facultates ? ubi aurum ? ubi argentum ? ubi praedia ? 2. Nonne ideo omnia perierunt, quoniam auertit a nobis j ille faciem suam, de quo dicit propheta, Auertisti faciem tuam, et factus sum conturbatus ? Auertit a nobis faciem suam, cum

8.

I, 13/14 cf Luc. 9, 60. 15 cf Amos }, 12 ; Luc. 15, 4 6. 16/17 cf Luc. ij, 11/32.

15/16 cf Luc. ij,

II, 5/6 Ps. 29, 8.

Tilulus Incipit (Explicit) tractatus de tempore barbárico G Incipit (Explicit) liber de tempore barbárico saneti Augustini episcopi V Incipit liber saneti Augustini de tempore barbárico A I, 1 uulneris] uulnus Mai (qui сит magnum coniunx.) Iß medicaminis] -dicinae A V Mai 3 uenire] -nisse A V Mai 3/4 cognoscimus] agnoscemus V 4 dilectissimi] aliud А, от. V Mai ex] et A V 5 ut] от. V Mai 6 digna satisfactione] inu. V Mai placemus] -ceamus G Quia] qui A V Mai mul tam et longam] 1. e. m. V Mai 7 Ista] Ita A V Mai 10 et ut] Vt et G 12 praefocare] Mai, Mor., prof- G A V contendunt] confundunt V 14 alia nos] inu. A V 17 paenitentem] -tiam A 16 Faciamus] Facimus G 21 audiant-] -diunt V II, 1 diuitiae, in] sunt G Mor. magna posita spes] s. m. p. A V 2 fuit] от. A V qui ab hominibus cum contemptus est coniunx. 5 tuam] a me add. V Mai

474

DE TEMPORE BARBÁRICO II, и, 2 - га, з

ab ео auertimus nos faciem nostram. 3. Largitus est plurima, et contemptus est : ditauit multos, et ab eis quos ditauit blasphematus est : sustinuit seruos duros, ne forte correctos io susciperet filios. 4. Quis enim pro tantis beneficiis dignas ei gratias egit, ac non potius multa largienti insuper insultauit ? 5. Quando ille suo tempore largas pluuias, quando auras salubres, quando aestus utiles, quando fertiles segetes, suis quibusque temporibus conpetentia largiri dignatus est, quis i s domum eius frequentauit ? quis ei pro tantis muneribus dignas gratias egit ? 6. Nonne tune fluxus atque desidia, obscena spectacula, turpissima conuiuia, aliaque licentiosa nequitia, quae nos pudet dicere, sed malos non pudet agere, ita perstrepuerunt, ut iure iusteque auerterit deus faciem ab eis, qui ab 2o eo auerterunt faciès suas ? 7. Tales increpat per prophetam, dicens : Posuerunt, inquit, contra me dorsum suum, et non faciès suas. Et de talibus dictum est, Quoniam pones eos dorsum ; non enim digni sunt, aut taies inueniuntur, de quibus dicit apostolus, Nos autem facie ad faciem gloriam domini speculan25 tes. 8. Faciès domini, misericordia : hanc auertit, et superuenit in nobis ira. Facies domini, salus : hanc auertit, et super nos omnis turbatio. 9. Facies domini, summum bonum : hanc auertit, et inuasit nos omne malum. Facies domini, pax : hanc auertit, et ubi est pax ? Auertit enim faciem suam, et non est 30 qui redimat, neque qui saluet. III. 1. Nec tamen quiescunt mali murmurare, detrahere, blasphemare, atque in ipsa plaga positi liberas, immo male liberas exserere uoees, sacrilegasque mentes iam non celare, sed prodere, desiderare noxia, quae sibi putant esse magna 5 remedia. 2. Non enim desunt quorundam uoees titillantes aures ecclesiae dicentium : O si sacrificarentur, o si diis immolarentur sólita ! quoniam aut non uenissent, aut iam finirentur ista quae patimur mala. 3. Insipientium uox haec est : illorum est haec uox, de quibus dicitur in psalmo, Dixit 18 cf Quodu. De can/. nouoVl, 28/29. 24/25 II Cor. 3, 18. 29/30 Ps. 7, 3.

11/33 1er. 2, 27 ; 52, 33.

III, 1 cf Quodu. Temp. barb. I, ш, 64.

22 Ps. 20,13.

9/13 Ps. 13, 1/3

7 nos] от. A V Mai 8 ditauit11] -abit G 11 insultauit] -abit G, exsultauit A 12 suo] sancto A V Mai 13 aestus] aetus G suis] G A V, siue Mai Mor. 15 frequentauit] -abit G muneribus] beneficiis uel m. A 16 egit] agit A fluxus] luxus A V Mai obscena] atque o. V 18 agere] augere V Mai 19 faciem] suam add. V qui] quia V 2122 faciès suas] -iem -am V 23 digni sunt] ¡nu. V inueniuntur] -nientur A V 25 misericordia] от. V 26 ira] tribulatio A V 27 turbatio] G A, tribulatio V Mai Mor. 28 omne] -nem G III, 3 exserere] Mor., excerere G, exercere A, excercere V, extertere Mai 5 titillantes] stimulantes A V, insultantes Mai 6 aures] auitae Mai sacri ficarentur] G (se. sólita), sacrificaretur A V Mai Mor.

DE TEMPORE BARBÁRICO II, in, 3 - iv, 5

475

10 insipiens in corde suo, Non est deus. Corrupti sunt, et abominabiles facti sunt in affectionibus suis. Omnes declinauerunt, simul inutiles facti sunt ; non est qui faciat bonum, non est usque ad unutn. 4. Respondeat talibus uera sancta religio, et filios uanitatis ueritatis uoce conuincat : О filii perditi, filii in quibus 15 non est fides ! 5. In uobis nonne sacrificantium extinctae sunt manus ? Qui dus falsis nuper sacriflcauerunt, uestros oculos quodammodo feriunt. 6. Nee longa illa témpora commemorabo, in quibus sacrificantibus patribus uestris falsis ac fallacibus dus eo usque progressa sunt bella, ut etiam eis ciuilia 20 adderentur ; in quibus, manibus in sanguine parentum, parentesque filiorum, dura atque atroci strage tune terra percussa est, sicut Romana testatur historia. 7. Nee tot illi dii proceres et selecti, nec tanta illa turba falsorum deorum, quibus tune arae tura sacrificia exhibebantur, ab Ulis malis 25 cultores suos liberare potuerunt ; 8. quin potius, quia fallaces sunt spiritus, ut taba bella gérèrent ipsi fecerunt, ipsi instigauerunt, ipsi cultores suos illis artibus deceperunt. IV. 1. Sed si ista quae in scholis cantastis, filiosque uestros in hodiernum cantantes audistis, reuocare uos ab ista uanitate atque inpietate non possunt, praesens uos tempus edoceat : 2. quoniam sacrificantem iuuenem fortem, in regno constabili j iure a militibus ordinatum, illi dii, quibus sacrificauit, eum tueri minime potuerunt, ipsamque manum prius amisit, quae post Christi corpus aram diabolo consecrauit. 3. Ista si intueremini, si oculos cordis haberetis apertos, rubor ас pudor uestris frontibus insideret, impiasque uestras uoees et cogíta lo tiones aliquatenus conprimeret. 4. Sed quoniam et in eo ipso, quod tales estis, prophetia diuina impletur, quae dicit, Qui in sordibus est, sordescat adhuc, exserite quantum potestis uestras impias uoees ; 5. et quia manus in caelum mittere non po22 23 cf Quodu., Lib. prom. Ill, xxxviii, 1 18/120. iv, 11/ia ApOC. 22, II.

10/11 abominabiles] abhom- G V 11 facti] от. V 14 filii2] inquit add. A, от. V 15 In uobis] cum proceed, coniunx. G nonne] nunc Mai sacrifican tium] -ficium G sunt] от. A V 16 nuper] G A V, от. Mai Mor. 17 feriunt] comee. Mor., ferunt A V Mai, fieri G 17 18 commemorabo] commerabo G 18 in] от. A V patribus] manibus A V Mai 19 ciuilia] cibilia G 20 in quibus manibus] G A V Mor., In quibus manibus ? Filii Mai. Himc locum sic emendare та/im : in quibus, manibus /7» 43 52/53 52/53 8 8 9 9/1 1 12/14

7/8 H/17 IM

iii 111

iv xviii iv xiü xiü xiü iv iv

*s. 10

•II II

lin.

19/21 14/15 19/21 3/4 4 5 29 14/18 9/12 19/20 21 21/22 28'29 30

525 pog70

269 269 69 69 69 22

7' 73 74 74 71

71 221 71 72

75 7' 71 73 '4 73 73 73 71 74 74

~4 "4

75 75 "5 75

74 76 34 77

45» 452 452

77 77 77

3/7 31 '33 34

42K

12/14 21/22

ли

14/Ч 67

4S2 352

353

S2, 3'

*S. II

IV ÍT XÜI

З2, 32

*II

iv

S. II

XÜI

f. 5

iii

»■ 5

lil

19

s. 5

ix

77

32S

»• 5 *» 3 »■ J s. 5 в. 3

lil

u/12

353

ix iii

74/76

32S

iii

12/13 21

34

IX

78/80

,28

З2, 29

33. 33. 33. 33.

1 1

4 18/23 20

33. 11/23

77 77

77

353

526

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE op.

cap.

lin.

Exodus : 53. 21/23

s. 5

111

23

-Il

vi i

26,28 48/49

2

»II

Y

3

IS

*II

V

4/7

•s. 2

125/126 27/29

33. 34. 34, 34.

37. 9 '3

*II

iv ii

Lcuiticus : i sqq.

»II

V

4 7

II II »11 *1I '11

V

V

7 7 28 27

vi i

6/7

iv vi vi

1 9/20

i,

33

Î

(

I, 2, i 5 4. г 1 1| 3 12

'3 et 14 '3. 46 '9, 1 1 19. '3 20, 10 2J, 10

Numeri : i et 26 9.

2

1 1,

46

1 1,

З1 33

12, I

*I •II »II

•Il

vi i i iv

ni

3

II

7 X

s. 5

1 2,

10 12, 13

»Il •Il

'3. 3 20 ■3. 21 26 '3. 28

-Il -Il

4. З2ЗЗ 14, I/4

-Il -II -11 11 -Il

16/17 • 4. 2023 M. ЗО M. 32

«5» 22 30 16, ' 31 16, 17. 1 17. 6 8

^

■7.

[0

20, 2

10 20, 12

20,

20, 21 ,

2У 4 7

»II

•II II -II II II -Il -Il

•I

3 '9 59 59 45

66/68

*s. 9 *I1 11 »11

1 2,

■4.

V

11 II «11 -Il

I 2,

'4. 5 '6 4. 9 M, 10 4. '3'5

V

vi i i viii viii ix ¡X iii ix ix ix

34 32

5 7 7/"

24/2 5 7/8

3 4

3/5

IX

14/И 18/19 20/23 24'27 39/43 39/43 44/45 55/57 59/61 76/77 79/82 82/85 86/89

IX

89

ix

89/90

V

27

X

3'5

Xli

36/37 8/10 10/14 15/16

IX

ix ix ix ix ix ix ix ix

-II 11 11 Ml -II

X X X

xi

34

XI

4 5

»II

XI

6/9

-Il -Il

XI

9/10 2 1 /24

xi

P"g

353 84 78 7«

2 74 72

7« 78 78 79 •9 S3 16 80 80 70 70

69 70

84 44 85 85 85 86 86 З52 86 86 86 86 87 87 87 87 88 88 88 88 89 89 89 79 89 28

89 89 90 91 91 9' 9> 91

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Numeri : xi, 8/9 ". 5/7 22, 12/14 ". i5/'7 22, 19 22, 22/30 22, 23 22, 24 22, 35 22, 36 23, 24 24.9 24, «4 24. «7 25, 1 25,2 25. 7/8 25,8 27,6 31, l6 3I,l8 Ocuteronomium 4, 24 6.4 6,16 7. 5 ".3 14, 22 15.2 15, 12 18,15 18, 19 19. 15 22, 22

22, 23/27 24. I2/13 24. "9 25.7 *5.9 26, 12 28, 1/46 31.7 31. 12 31, i6,''7 31.29 32, 1/43 32, 2 32,6 32, 8/9 32, 35

op.

cap.

lin.

•Il

XI XII

27 31 3/5 78 8/9 io'ii 15/16

Ml •11 •II -Il •11 »II -11 -Il -Il "II

*u -II II III -Il -11 *S. 2

*s. 10 •II

xii xii xii xii xii xii xii xii xxi XX i xii

xii vi xii xii iv iv xii xvi

21/22 21/22

13/14 21/22

26/27 26/27 32/34 28/29 3/4 32/34 42/44 46 1/3 39/40

-II -II -s. 5



32/34 45 '46

1

XXXIV

23/24

s. 2

vi xxxvi xii xxxvi i i xxxvi i i

271 12/14 12

I II III III •11

Xll

-Il 41 S. I I. I *S. I *S. I

•II •II •II •Il

Xll 1 XIII

xi xvi 1

i 1

i

-II •I

XXV

-I

XXV

•Il •Il

I XI 11

-II -Il -Il •Il

XIV XIII Xlil XI I i

-11 -II 11 •s. 4

xi i i xiii xviii

I s. 3

IX

li IV

II /12

3 5 3/5 63/64 65/66 63 24 2.4 12/13

3/4 15/16 45 16 60/61 61 62 7/8 7/8 61 62 4 ? 4 16 8 10 14 14 5 40/41 43 23 24 68

527 РЧ9' 9* 9» 92 92

93 93 93 93 93 109 .09

93 93 .60

93 94 2 70 428

93 99 93 354

55 291 5« 92 182 182 70 70

70 »43 ¿43 241 248

68 69 68 70 70 42 70 94

95 94 94 94 94 94 103 ЗЗ6 »4 3M

528

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE op.

cap.

lin.

РЧ-

»• 3

¡V

7'

1. 3

73

3M 3'5

MI 11 -II

iv iv iv ix xiii iv xiii

-11 -11 -11 -11 -11 -II -11 -II -11 •11

xiv xiv xiv xiv xiv xiv xiv xiv xiv xiv

Deuteronomium : 32, 35

З2, 39

s. 3 s. ; ». 3

33. i/*5 33.9 34, 5

76 77.78 86 87 15

3'5 3'5 328

38/40

94 78

'7

94

7-8

95

15/17 26/27 34'35 37/38 39/40 42/44 45/46 47/49 50 52

9S 96 96 96 96 96 96

Iosue : 2,1

2,4/7 2,6 2,8

2, 23/24 3. 1/12

3. '6/'7 4. '/9 4, 18 5.2/7 5. 13 5. 13/15 5. 14

s. 2 s. 1

-11 *S. 2

6, 1 6.2

6, 16/20 6, 24/25 IO, 13 12, 8

23, 6 sq. 24, 22 24, 27

IV

'27

iv xxiv vii

9497 12/13

XV

57/58 i 4 J

XV

8/10

XV

ii

10/12 20/22

XVI

3.5

XV i

19 22 18 19 18,19

«II •11 -II -II

XV

S. 2

-II *II -II 'Il

XVI XVI

97 97 ¿74 272 118 295 97 97 97 97 263 99 99 99

99

Iudicum : 1, 2

2, 11/15 2, 16

3.9 3, "5 4,21

5.7 5.3' 6, 1

6.7 6, 12/13 6, 14 6,15 6,27 6, 30 6, 31

6. 6, 6, 6,

34 37 38 39

7, 2

7, 4/5

•11 •II *1I 'Il -11 *II -11 »11 -II 11 II ■II -II •11 -11 II -II •11 'II •II 'II II

xvii xvii xvi xvii xvii xvii xvii xvii xviii xxii xviii xviii xviii xviii xviii xviii xviii xviii xviii xviii xviii xviii

3 6 x 28 u/13 u/13

100

20/24

IOI

18 14

IOI

100 100 100 100

100

3 4

101

34

uz

7/8

IOI

9/10

102

10/11

102

'3

102

'4

I02

16/19

I02

20

I02

23/24 24/26

I02

З4/36

I02

59/60

IO3 10)

55/57

102

Iudicum : 7,6 7, 9/i 5 7, «б 7. 1 6/' 9 7. 20

9. i/6 9. 5 9. 7/4 9. 53 1 1. 4/59 II, 6 Sq. », 3°/3' 11,35/36 »,37

»,39

■3,2 »S. Î 13, 5 4. » •4,5/6 4,8 »4,9 14, 10/12 M, «4 14,18 '4,19

M. '/* 15.3 •5,4/5 '5,6 '5, '5 16,4 1 6, 4/3' '6)5 16,6 '6,9 16, 10/11 16,15

OKVM !:>ACRAE SC RIPTVRAE

529

op.

cap.

Im.

P»g-

»II •II

58 67 69 65

104

-11 11 •11 *ll -11 Ml

xviii xviii xviii xviii xviii xix xix xix xix

70/72

104

66/67 3/5 5/6

104

105

*s. 10

¡V

7/10 15 16 10/11

*n

♦II •II •II -II -11 II •11 •II II II •II •II •II •II 11 II •11 •II •II •11 •II •11 •II

XX

103

104

105 105

105 428

3/4 4/8

105

XX XX

11/15

106

XX

15/16 54

107

XX

18

106

XX i

3/4 45 5/8 '3/'4

108

XX

xxi xxi xxi xxi xxi xxi xxi xxi xxi xxi xxi xxi xxi xxi xxii xxi i

*s. 10

¡V

16,16 16,17 16, 18 16, 21 16, 22/30

•II II •11 II II II II II 11 •II •II

xxii xxii xxii xxii xxii xxii xxii xxii xxii xxii xxii

Ruth : '.4 3,9 3. "A3 4,6 4,7 4, 8/10 4, 17

•II •II •11 •11 -II •II •II

I Rcgum 1, n

Ml

xxi i i xxiii xxiii xxiii xxiii xxiii xxiii

1 8/20 20/22

i°5 106

108 108 108 109 109

23 42/45

109

45 49/5' 54/55

1 1 1 1

61/62 68/70 70/73 82/84

3/7 17/18 11/24 27/29

109

10 10 10 10

no 1 1 1 1

10 1 1 1 1 12

428 112

32/ЗЗ 35/39

112

52/55 70/71

"} II4

75/76

II4

99/100 102/103 104/105

IM

112

126

'M »5 'И

133Л42

116

3/4 6/7

116 »7

7/10

47

10

117

II

47

12/13

117

23/25

117

3/5

i>7

530

INDEX L0C0RVM SACRAE SCRIPTVRAE op.

1 Regum : 1. 24/28 2, 12/17 2, 22 2, 25 S 4, > 4. 11 5, 2

»11 "II ♦II II -II *1I «II -11 •II

5. 3 *S. 12

5. 4 5,6 6,4 6,17 8,5 8,7 9, i 12, i 16,1 16, ij i6,49/53 17,4/7 17, 8/9 17, 32 •7. 33 17, 34/37 17, 35 17, 36 17, 39 17,40 17.42 17,49 17. 49/50 17,49/51 I g, 8 sq. 18, 10 20 sq. 21, II 21, 13 21, 14 23, 19 24,4 26, I 31.6 II Regum : 1, 16/17 6,5 6, 16 6, 16/22 6, 20 7, 5

»II *II »11 »11 »11 II *II »II »II »11

cap.

¡in.

XXIV

5/6 17/19

118

20/21

118

30/31 6/8

118

21/22 22/24

118

35/36 37/39 14/15 39/41 41/42 44/46 44/46 54/55 56 59/60 63/64 3/4 4/5 17/18 19/20 19/22 22/23 24/25 4/6 8 25/26 29/30 30/32 30/31 24 25/26 25/26

118

xxiv xxiv xxiv xxiv xxiv xxiv xxiv xxiv vi xxiv xxiv xxiv xxiv xxiv xxiv xxiv xxiv XXV XXV

*S. 2 *S. 2

i

*II -11 II

XXV

•t.I,

xiv

II II *1I *II *s. 13 s. 13 s. 13

XXV

vi XXV XXV

XXV XXV XXV

*S. I *S. 2 *S. I

xiv xiv xiv vi vi xv i

•II

XXV

-II »II *II »II II II -II -II -11 »II

»II •V S. 12 S. 12 *S. II S. 12 *S. 12

*II

pag.

47

118

118

118

463 119 119 119 119 119 119 119 119 120 120 261 280 120 120 121

486 120 121 121 121

486 486 486 234

20/21

280

24S

XXV

7/9 36/37 43/44

XXV

10/12

120

XXV

47/48 62/63 72/73 74/75 64/65 54/56 64/65 4/5

121

XXV XXV

xxv XXV XXV

xxv xxvi

XX i

xiii iv vi i xix V

ix xxvi i

56 55 В/9 13/M 9/13 6/22 22/24 54

121 121

122 122

1 22 122 122 122 123

«4 221

46. 463 458 462 466 126

ORVM SACRAE SC RIPTVRAE

531

np.

cap.

pog-

«II *II II •II

xxvi xxvi xxvi xxvi xxvi xxvi xxvi

lin.

II Regum : il 11, 12 12, 12

13, i/*9 '5.34 15. 7/16 16, 22

*II ♦II *II

18/19

125

20/23

«*3

24 26/28 29 30 30/31

123 124 124 124 124

III Regum : 1.3/4 2, 10 2, 12

•II •11 •II

3> 5 3.9

II II •II •II

3. 3. 3. 3. 3.

10 16/" 16/28 25 27

6, 1 sq.

6-8 10, I

". 4 11,4/ю 12, 16 sq. 16, 30 17. I 17.6 17.9 17. 10 17, 11 17, 12 17, 13 17. 14 18, I sq. 18,1 18,4 18, 13 18, 21 18, 38 18,40 19,8 19. 14 19, 18

I

xxvii xxvi i xxvii xxvii xxvii xxvii xxvii vi xxvii vi vi xiii xxvii xxvii xxvii xxvii xxviii xxviii xxviii xxviii xxix xxix xxix xxix xxix xxix xxix xxviii xxviii xxviii xxviii xxiv

s. 5

i

•11 •II

xxviii xxviii vii xxviii xxviii

*S. 2

II S. 2 S. 2

•V •II *II »II *II *II •II *II •II II *II *II *II *II •II II •II *I1 •II •II

I •11

-11

3/6

124

12/13 12/13

125

21

125

23/24 25/26 26/35 77/79 39/40 84/85 93 60 52/53 72/73 15 88 3/3 19 23/24 41/42 3/4 9/1 1

125

■25 125 1^5 283 126 283 283 221 126 127 125 127 127 128 128 129 129 130

12

130

9/1 1 IS/M M/17

130

I9/2I

130

го/21 25/26 22/23 22/23 H/M 50/5I З5/З7 З8/З9

128

II2/II3

130 1)0

128 128 128

4' 35° 129 129 22

27 28/29

128

'34 '3i '3' '?' M'

128

IV Regum : 1. 9/14 2, 4 2,6

•II •II •II

xxxi

57/59

XXX

XXX

2, 9/10 2, 9 2, 11

11 11 •11 •V

11/12 11/12 12/13

XXX

*»• 3

XXX XXX

xiii ii

5/8 42/43 48 26/28

'52 221 308

532

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE op.

cap.

lin.

P"g-

IV Regum : 2, 12

*, «4 2, H/M 2,24

4,8 4, t6 sq. 4.27 4. 29 4. 34

5, l/l6 5. 20/27 6, 15/22 18, I sq. 18, 3/4 20, I 20, 2 20.3 20, б/ 1 1 20, 13 20, 16/I7 24, I8/2I 2J, 1/7

2J, Ч/Ч M. 22/27

*II •II -II •II •V •II -II •II -II -II •II -II -II •II -II -II -II II -II -II •II -II •II -II -II

17/18 51/52 18/21

Mi

44 «JI

XXXI

53/54

134

xiii

51

221

3/4 5

43 ■33

11/12 26/27

133

36/37

134 45 135 135

XXXI

xxxi xxxi xxxi xxxi xxxi xxxii xxxi i xxxii xxxii xxxii xxxii xxxii xxxii xxxiii xxxiii xxxiii xxxiii

71/75 82/84

61/64 3/5 6/7 8/9 13/M 10/11 11/12 16 17/19

3/4

■33

.36 136 IJ« 136 136 136

136 .36 1 37

33/34 16/19

137 ,38 137

55/58

126

29 7

35' 479

22 25/26 31/32 Si/32 M/15 I2/14

,48 148 ,48 148 ЗЗ2 148

16/19

I Paralipomenon : 22, 8/9

II Paralipomenon 6, 18 '9.7 I Esdras : 4, 1 sq4. 24 5. 13 7. ij 9.8 10, 2

•II

•s. 5

II

vii •II •11 -II •II *s.j *II

XXXVII XXXV i i

xxxvii xxxvii xii xxxvii

II Esdras : 2. 1 »q.

-II

4 '7

'47

III Esdras : 3. 4 - 4. 4'

Ml

4/J

149

xxxix xxxix

3/5 5/6

vii

27/29 22/23

M2 152 S3 383 60

Tobias : 1, 1 sq. i, 6 sq. 4. 10. n 4. 11 4. 16

-II ♦II II *s.7 *I s. 4

4, 21

5, I sq5. 12

•II *II »IV

ii xxxv i vi xxxix xxxix

78/79 45 6/9

viii

29/30

13

344 152 152 201

ORVM :5ACRAE SCIUPTVRAE

533

op.

cap.

lim.

РЧ-

Tobias : 5, 18 7. i*

*IV *ii

8,2

*n

8,3 8,8

*ii *s.7

viii xxxix xxxix xxxix

11, 11/13 12, 6 sq. 12, 8

•II *1I II II

xxxix xxxix ii xxxix

29/30 14 17 14/16 37 18 19/20 15/16 21/24

201 42 152 152 382 152 152 71 152

»II

xxxviii xxxviii xxxviii xxxviii xxxviii

44/47 47/48 48/49 50/51

55/56

151 151 151 151 mi

xxxviii xxxviii xxxviii iii xxxviii

19/20 24/27 32/33 40/41 28/29

150 150 150 338 150

X xxii xxii xxii vi X xxii xxii xxii xxii

14/15 7 8/15 20/23 20/21

482

13. 4

i

Iudith : 7, 20/32 8, II sq. 9, 1 sq. 10, 3 13, II Sq.

»II •II *1I

»II

Esther : 2,7

Ml

5, 1 sq7, 3 sq. «J. 5

»II

ij, 11

*II *s.4 II

lob; 1-2 1, 1 1, 8/12 1, 21

"3

I I I s. 10 s. 13

2, 5 2,6 2,9

2, IO

7, I 9, 24

4,4

40, 40, 41, 42,

16 19 25/26 IO

Psalmi : 1, 1 ', 4 »1 5

1.6 2, 1/2

I I I I »V *s.3 I **. 2 »l. 8 I I s. 12

IV IV IV -I

s. 12 I IV 8.4 S. 12 S. 12 S. I S. 2

xiii

X iii vi vii iv iv iii vi iv vi xxii

xi iii xviii xi xi xi

s« 38

4 7 53

39 432 483 39 39 39 39 222 33' M 280 405 16 16 461 '95 192 195 40

25/27

467

34/35 24/26 29/30 39/40 42/44 89 47 9/10 15 6/7 16/17 18/19 18/19 3/4

6/7

7/8 24 8 II 12/13

xiii

M/M

iv

io8/iio

»J 212 347 467 467 243 27З

534

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE op.

cap.

¡in.

2, 2

II

2.7

s. 2 S. 2

XXV if vi xxvi fi XXX IV X X xxxvii xxxv i i xii xii xxi xiii XX viii vi vii v

68/70 147/148 233 9/10

pag.

Psalmi :

II

2,8

■. 2 2,8/9

I

2, 10

8. 15 s. 15

Í, io/iz i, II

III •11

5.6

s. 6 s. 6 1

4,7/8 5. 5 6,6 6,7 6.«

*IV IV « 3 s. II *s. II

7. Î

•IV *•. 3 >3

7,8/9

s. 5

8, Î

III

1,6

*s. 1 *s. 1 *s. 1

6,9

»,

9

9,

7/«

*•■ 3 ••. 7 III III

9. 14/1 5 9. 35 9.

1. s. t. s.

1 1, 2 1 1. 3

II 1

11 12 1 1

*t. 1 1 1

. 9

12 . 4

» 3 •■ 3 11

•■ 4 «3. 1/3

■3

'3. 3

s. 10 s. 10

15. 2

4. ■5,

5 6

11 11 II II **. 2

M, M,

9/10 10

II III 1. ?

16, 3 >7. 2

11 s. 3

17, II 17, 19/20

III

«7, 45

III

»IS

viii 11 vii IX X viii

vii iv vii

xii xxxvii i ix xii iii iii ii xxxv i X ix IX xxii iii iii i

237/238 41/43 I 2/3

3/6 50/51 25/26 29 sq.

43/44 3* 29/30 27/28 23/25

»3 23/24 20/21 29/30 14/16

6/7 37/38 10 67 130 26 9/10 123/124 26/27 28/30 10 12 38/40 30 24/25

37 40/41 121/122 25 9/13

13/M

i

21

xxvi i i xvi xi xvi vi XX XXV i i vi xxvi i xii xxxi xiii xxxv

34/35

122 275 290 123 290

56 4SI 482 181 149

376 376 37 207 2IJ 325 445 446 194 325

474 323 162 240 23^ 295

3.6 388 ,64 186 448 469 229 230 72

58 24O З27 З27 IM

ЗЗ8 4^4 42З 42З 129

■4/15 18 9/10

99 91

39/40 69/71 5/7

281 108 172

26/27 9/10 17/18

359

4/5 37/38 13/M

99

125 ЗЗ2 '75 485 180

Psalmi '7.45 17,46 18, i 18,6

UKVM b)ALKAt St ^KIITVKAE

535

op.

cap.

Im.

РЧ-

S. 2

iv

141/142

S. 12

X

20/21

275 466

I I »• 7

xxiv

16 3'

*s. 1 t. 1 *i. 1

ix

*•■ 3 8. 5 8. 7 *s. 8 Ig, 7 18,

10

III »II s. 3

XXV

i X

xxii vi vi V V

ii xxxi i

S. 12

ii

«9. 8/9 20, J

s. 9 II II

20, 10

S. II

ii xvii xxvii ix ii xxii ix viii

'9, S

20,

■3

*ii

I

«. 5

15 *II 8.6

17

S. II

и, 17/18 и, 19

III •IV III

íli

2',

21/22

21,

23

s. 13

I 8.8

»*. 23 **, 4

II II

25, 7

S. II S. II S. II

23.8

8. II S. II S. II

*4> 7 24,

«9

24, 21

»6,

2

26, 3

X

xvii xvii xvii xvii xix xviii

I 4,5

43 3*2 238 2З9 256

1/2

32О

17 12/13

559 3X7

83/84 )

402

47 33/34

41/42 60/61 19

■57 44 306 460

21/22

410

25/28

101

47/48 31/32

.26 44»

22

474

115/116

tlj

4/5 36/37 6/7

373 447

15/16

205

4/5 5/6 37/38 58/59 16/17 42/43 18/19 25 27/28 30

J/6 9/10

169 169

48] 5> 399 1 12

90

4J« 456

456 456 457 457 463

S. 12

vi vi

6 4

S. 2

iv

22

269

»Î

vi

49/50 ЗО/З !

»«

8. 12

23, 10

XX i

xi i xxiii xiii xxxi iii xxii

4'

11

T

s. 4

vi

I III »II II »•9

xxvi ix xvii xvii

46/47 7/8 5/6

463

79 344 43 162

30/31 31/32

IOI

ii

3/4

410

101

26, 9

s. 3

X

I V »•J 1. 6 •V

X

53 28/29

33'

*6. ■3

i

7/8

2l6

xi i

24/25

X

1 9/20

333 374

28,

»9. 3

*s. 12

xiii vi i

29,

s. 4

vi

9 4



86

222

29/30 52/53

464 344

536

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE op.

cap.

tin.

pag.

S. 12

\ ii

П

V ii xii v vil

32/34 40/41 5/6 30 23/24 «J 12/13 3/4 47 25 26/27 28/29 33 42 126/127

464 79 473 З76 444 446

II

Psalmi : 29, 7/8 29, 8 30,6 30,9 30, 10 30, 16 31.4

3b 5 »I.« 32. '9 33.7 33.9

s. 13 »$. 6 S. II S. II

s. 13 III *I3 S. II

I S. 12

I II 5. 2

33. 16 34.» 34. 12 34, 13 34. 22 35.7 35.8 35.9 36.23 36, 37

*•• 5 s. 6 I s. J S. 2

I 11 I s. 13 *I S. 12 '••J *s-3

I S. 2

«Î 37.8 38, 13 40, 5 40. 7/8 40, 8

40.9 40, 10 41, 11 43. I2 43. 13 43.22 43. 25/26 44.2

44, 3

S. II

I II 111 11 1.6 111 S. II

III '■3 I III I 1.9 s- 9 s. II *I (. I S. 2 s. 8 S. II

*s. 13 44,4

44,4/5

*S. 2 >. II S. II S. II

xiii XX

vi i x1i1

xxix VIII xxix xxi vii xii

48 J 168 479 452 48 465 49 109 297

xxix ii vii xxxiv xxv

11/12

362 374 48 35 1 295 54

46/47

121

XXXV

20/21

xiv vii ii xii xii xxxvii vii ix vi xii

8/9 Si 18

57 486

X

V

xviii xxv xii xviii viii xxxiv V

xxvii xxxiv iii V V

xii xxvii xxii ¡V V

xviii xiv vii xviii xviii xviii

14 25/26 19/20

58/59

12

9/10

32/33 121

64 26/27 47/48 40/41 4/6 67/68 28/29 3/4 37/38 4/5 38/40 41

3/4 Ч/Ч 98 • 99/100 39/40 26/27 21/22

116/117 70/71 4/5 25 182

8/9 21/22

28/29

21

460 ЗЗ2 ЗЗ2 62 297 328 445 28

^9 .67 122

376 167 447 i78 477 46 178 15 417 417 451 46 257 273 402

456 486 300 457 457 457

Psalmi : 44,8 44, ю

44, ii

44, 17 45, 5 45, ii 46,9 46, 10 47, 5/6 48,7 48,4 48, 21 49, 1 49. 5/6 49. 3 49, 4 49.6 49.9 49.23 50,6 5o,7 5°, 9 50, 18/19 51.3 51.3/4 54,8 54, Ч/Ч 54,23 56, 4/5 56,5 56,7 57,5 57, 5/6

op.

cap.

/w.

*II III 1 II s. 8

iii xi

V

45 7/8 18/19 82/83 13/14

X

12/13

X

XXV

xxvii

74 ,65 42 127 400

X

16/17 19

I III I s. 3 III III III

xxxiii xi xxxvi

6/7 40/41

466 466 466 53 ,6, 59

xii

21/22

ЗЗ2

ii xii xxxix

4/5

M?

*8. 2

vi ii xii

2

S. 12 S. 12 S. 12

*s.4 II III *8.4

IV s. 4 IV IV I I s. 4 I I III s. 8

XXXV

viii xvii viii

xix xix xxi XX i

vi iv XXXV

xxiv ▼

s. 6

viii

s. 13

xi IX xxxiv xviii ii

S. 1}

I III s. 5 II V II *s.9 *s. 2

XXXV

xiii XXXV

vi iii

*S. 1}

X

58,1 58, 12

I II s. 1

xxi xviii

59, 13 60,4 61, 5

•«. 2

vi

viii

S. 2

viii

xii

61, 11

II •ij

6i, 12

*I3 s. 1 S. II S. II

65,4 65, 10 65, 12

pog-

*II IV MI

viii viii

vi xii xiii XXXV XX

xviii

20

11/12

164

7/8

,87 2 79 337 93

66/67 17/18 3/4 16/17 3/T 14/15 4/5 3/4 45/46 46/47 49 5/7 25 1 1 20/21

180

345 209

345 212 212

38 38 344 >5 57 170 401

Ч/Ч 24/25 2/3 13/14 6/10 55 26/27 97/98 24/25

373 483

2

418 267 482 24

62/65 6/8 12/13 28/29 33/34 16/17 И/15 24 29/50 33/34 11/12

43 23 68 J 82/85

481

54 167

352 M3 222

■43

109

¿53 280 301

93 480

480 234 451 452 45 214 104

538

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE op.

cap.

¡in.

pag.

XX

6/7

214

xxvii xxii xii xii xxxi vii

10/12

Psalmi : 65, 12 65,16 67.З 67, 16/17 67. «7 67.19 67. 67, 67, 67.

21 24 26 27

68,4 68,5 68, 10 68, 15 68, 22

68, 26 68,52 70, 15/16 71.6 71, 10 71, 11

IV II II s. 1 s. 1

III *s.3 s. 8 II V I V II II s. 3 III I II III *IV s. 9 *s. 8 II III II III I III

V

xviii

ziii

120

"5 "5

w xvii iii xxii xxiv xii iv

77,15 77. 20 77, 30/31 77. 54 77.60 77. 60/61 77.65 77,66 79.2 79.3 79.6

1 »• 5

116/117 59/60 3/4 12/13 111/112

170 205

v

8/10

V

166 И "Г

17 27/28

5

xxxi i ii vi iv xiv xvii xxxix iii

321

3/4

IV

iv xxxv ii ii

S. I

104 221

xxii xxii



III

401

64

rv

s. 2

175 324

222

*s. 1

II I ». 7 »IS

242

3/4 26/27 3« 84/85 73/75 31/32

73." 73.13/14 73. 19

*n

23/25

75/76

I IV IV

74,4 74. 11 75.2 76.З 76,9 76, 11 76, 20

242

xiii

71. «7 72.27 72,28

II »■ 3

«J "3

19/20

xxxviii

xvii xviii vi xviii xxxvi xiii xviii vii vii

s. 1

49/50

5/6 37/38 6/7 18/19

4/5 8/9 17/18

33 35 9 4/6 106/107 82 51 18/19

44 399 78 166 103 160

34 181

243

34 199 199 241 192

146

17

3°9 73 78 ■ 52 383 478

10

269

15/16 17

3/4 14/15 26/27 36/37

,65 251

65 353 85 99

viii

24/25

8 6/7

4^8

11 III

xvi vi xxiv xxix

26/28

118

6/7

173

s. 12

viii

22/2}

465

II

xxiv

S. II S. II

XV

43/44 6/7 8 75 47/48

»11 •11 •ij

II s. 9

xv xxxiv iv

119

453 45 3 141

414

Psalmi 79,8 79.2° 80,13 II. i 82,3 82, 4/5

ORVM 5»ACRAE SCIK.IPTVRAE

539

op.

cap.

Un.

РЧ-

S. II 1. II S. II

XV

7

453

XV

7

453

vi i i

7/9

*s. 13 s. 13 s. 13

X

24/25 9/10 42/14

447 482

8},î 85,4 83,5 83, 11

S. 12

xiv xiv xi

II

V

s. 7 s. 12 *S. 12

X

84, 11

*II

84, 12 84, Ч

*S. II S. II t. II 1. II 1.4

S. II

8j, 5 85. 10

85, n 86,5 87, 5/6

II S. }

s. 7 s. 6 II

XV i XVI XV i

455 455

78

455 86



48

389

xiv

28/29 47/48

377 107

XX

И7

4"-

17-!

s. 3

v

13/14

JI7

•». 2

iii

«9 63/64

2 79

20/21 10/11

44 167

*s. 2

V

I

-11

89,

»II

xxiv xxxvii xxii

9i, 8

5 ■37

347

3/5

XX

9'.

7*

4/5 *7

II

6 7

455

xvii xi xvii ix iv

III

91.

46S

29/30 21/22

455

88, 35 88, 40

90, 7 90, '3

4/5



7/8

III

*D s. 1

M/16

39* 468

23

88, 19

9

«7, 88, 15

468

20/21 18/20 48/49

26/27

xxvi xviii xxix iv xxxi

87, 7

486

50

xxviii xxvii

I III

87,6

xi xii ii

486

II -II

XXV

s. S. ». S.

ii ii iii

12 12 12 12

111

,65

18

130

15/16

23"

6 64/65

■ 76

29

1.8

47/49 13Л4 27/28 20/22 22/23 3/4

14/16

108

149 I 12 121 46O 460

46o 46,

9', II 92. I

11 II

93, 8

S. II

xiii

43 I

I

XXV

24/25

III

xxxiii

Ч/Ч

43 1,8

5. 7

i

10

38,

III IV *s.4 II

xxxviii

10/1 1

182

xix vi i i

5/6

212 345

*1I

XX i

II

xxxi

II

XV

16/17 20/21 79/80 60/6 1 16/17

a. 11

vi i viii

94.

6

95, 1

95, 5

9S.

'3

96, 3

97,6 97.9

'•4

V

iii

XV

14

7« 76 45"

98 I I 1 I35

27

9^ 446

16/17

345

540

INDEX L0C0RVM SACRAE SCRIPTVRAE

Psalmi : 98, 1

op.

cap.

8. II S. II

xviii xix ii viii ii xiii xxxvii

99.4 99, 5

II

100, 1

*II -■3 111 IV IV I *III »V 1 11 IV 111

101, loi, 102, 102, 103,

*S. II

2) 27/28 4 14 18

103, 23 103, 26 103, 1°3. 105, 105. 105,

30 32 21/22 37/38 38

s. II

lin.

pag.

29/30

457 457 74 447

4/5 79 28/29

33/34

72

27/28

485 214

xiii

6/7 3 4 35

iii

10/11

M

xii xiii

8/9 43/45

I 64

V

19/20

'7

xi iv xxxi

32/33 3 7

1 92

viii

12

7/9

XX

181

207

220

9^

.76

11

iv

*]

XXXV i

19/20

447 76 58

xxxviii xvii

69

184

11/13

100

106,9 106, 20

•III 11 111 III

XV

16,

I°6, 35/37

s. II s. 8

3/4 3 33/34

io6, 6

107, 3 107, 10

io8, 4 io8, 5 108, 108, io8, 109,

18 21 28 1

109. 2 109. 3

109,4 112, 3

III I 11 11 II

112, 9

J 49 17/18

86

XXV

46/47

121

xxii i

16/17 28/29 23

447 93

viii

II

xii

5. I S. 2 1. 2

xiii iv xxxv iv

s. 9 1. 9

V

86/87

v

1.9

V

s. II

xiv

II *III

xxiv xl vi xxxix xviii xv xxxi i

1

III MI -II III

"3.4

s. II

IX

113, 8

s. Л

111

S. II

ix

"4.4

»■ 4

115, 6 "5, 12

III *s.3 II

vi xxxiv xxii

». j

i

1 Ml

xxiii xxxiv

"J. '6/17 "7. 7 117, 22 118, 39

26/29

158 45' 396 173

xxix xxii ix

S. II

*s. 8 112, 58 112, 7 8

iii xii ii

vi

40

117

10/12

MS

76/78

271

15/16

88/90 106/107

57 275 417 417 417

4/5-

45*

147

14/15

118

4/7 5

18S 403

8/1 1 11/12

187 102

44

98

3/4

176

2425 9 10 25/26

44«

5» 5/6 84,85 68/69 64/65 Ч/Ч 75

344

264 448

178 5« "i 307 41

141

UKVM iSACKAE SC KIPTVKAE

541

•A

cap.

lin.

РЧ-

s. 3 II II

ii xxviii xxi vi

51/53 32

Psalmi : ii8, 85/86 118,91 118, 103 n8, 105 "8,133 n8, 139 118, 164 118, 175 118, 176 "9. 5 "9. 7 123.7

"3. 7/8 123, 8 125, 5 ill, г

S. 2 s. II

III -II 11 s. 13 I I I S. 12 8. 3 S. 2

128, 4 iji, 8

I I II II 11

132, 1

S. 12 S. 12 S. 2

128, 2

S. 12

140, 10

11 *] s. II s. 12 s. 12 IV s. 12 S. I ». 7 1 I *V *II

Hi, 5

*s. 12

132, 1/2

'33.2 134. «J 136,5 136,6 136, 8 138,6 138, 7/8 ■39. 9 140, 2

140. 5

»4«. 5/6 141, 6 141. 7 43. 2 ИЗ. 9 144, 13 144, 16 45. 6 145, 7 ■45.8 147. I J 48,3 148, 12

150, 3/6

308 128

37/38

109 291

V

269/270 21/23

xvii

3/4

444 166

XV

18 50/51

126

97

xxvii xiii xii xxxiv xxvii xi i i xxix

44'45

46

22/23 40/42 11/12 13

467 306



20

xvii xvii ii vi

32/34

101 101

vi il

32/34 70 7.8 16/17

vi xi vi

36/З7 4/5 33'35

Vli

70 24/25

¡X

s. 13 s. 13

xiii xiii vii xiii vi vii iii x! xiii vii vii xiii xiii

S. 12

\ il

*S. 12 S. 12

vii

*S. 12

X

\ II

4/5 49 10/11

10/1 1 11/13

484 28 54

261

48 i?

74 463 465 281

467 Si 21

448 469

37/38 60/62

469 199 470 23s 389

15/16 14/15

66

14/16 17/18

99 22

24'25

IJ

2 22

S3

7/8

464 48 5

10 '12 28

48Ч 464

3t/32 З738

464

464 46f,

«v

XIII

21 '22 81

S. 7

i

9

,8.

111 »II s. } *s. 6 *s. 6

il

157

V

4 J M 76

xi

'9

375 575

*f. II

I *s. 4 V

XXV

xi xvii

20

222

120

3I9

32 30/31

416

XXV

xii xiii

27/29 82/85

34«

43 222

542

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE op.

Prouerbia : ». '? i. 17 5,22 6, 32 8, 2627 8, 29/30 8,30 8,55

9. 1 9, 1/2 9, 1 3

s. 12 *S. 12

II M t. 2 s. 2 S. 2 -II "Il *s. 8 •V

16, 24

111 1 III II

■7,6 '9, 5 19,9

11 1 I

20, 21, 22, 23, 24, 26,

s. 10 -11 II s. 6 II II

9, 5

8/9 2; 28 26 I I I I

Ecdesiastes : 5, 5 ",5

cap.

VI vi lii vi ii vi xi i i

XXI

i xxxv i xxxvi i vi i i XV i

viii xxxvi i i ix

lin.

17/18 18/19 io/n 70 184/185 185/187 29 73 5°'5i 75/76 62 13/16

18/19 16/17 38 37/38 85 86 85/86 48/49 26/27 16/17

467 46100 60 288 288 265 82

73 405 221

I87 SI 187 109 69 6o 60 4M 85 99

10/11

3-3

39/40

150 87

9/1. 40/41

•s. 4

P«g-

42 З38

Canticum Canticorum 1,4 1,6

H s. К s. S

i, M

II II

2, M

4, ^ »46,9 7, 12 8,5

8,6

s. 8 -H II 1.8 (.8 s. s

IX v V ix xx i v v IX v V V

ч/ч 8i/82

84/85 ЗО 74/75 8/9

86 402 402 87 1 IO 4OO

22

"9

33/34

87

12/13 16 29

400 401 401

Sapicntia : 1, 1 i,3 ',4 i.

S

i, 7 1, 13/14 2, 12 2, 13 2, 17 2, 24 4,20

5.3/5 6.7 6,24

III 1. 3

>. 3 »•3 s- ? 11 I 1 I 11 11 IV 111 11

xxxvn

8

1S2

IV IV

94

34

96

¡V IV

100/102

»15 516

32/ЗЗ 48/49

3'3 81

vi xxvi

XXV

11/12 12/14 12/14 40/41

xxi

8687

XX

25/28 12/13 10/11

XXV i

xxvi

xxxix

xxxvii

I 21 I I 1

"1

■ 87 ■48

Sapient i a : 7.5/6 9, >5 7,6 7. 24 8, i

io, 15/14 10, 17 11, 18 11, 21 12, 10 12, 11

M, 5/4 14, 6 14, 21

op.

cap.

Im.

fog-

1 *s. 5 »•3 s. 7 s. 7 1 1 *I

iv xii i vii vii xxviii xxxvii Prol. Prol. xi

9/14 42 27 16/17 15/16

'5 33? 3°i

¡V

14/IJ

if,

xiv ix vi i i

I O/ 1 2

l65

73

8X 447

*]

•11 I 111 11 s. II

5/6 9/10

8

388 388 47 61

II/I2

1 1 1 1

25

91

18/19

Ecclesiasticus : I, 2

*s. I

I, 2/5 2, 8

S. I

«J, 17 22, 29

••• 5 s. 8 s. X s. 7 s. 8

»4, J

s. 2

24, 18

*I s. II *II

2, 14

6,7

2?, 35 26, 3 26, 12 27, 26 27, 3° 28, 28 50,4

S. I I

II •II

viii V

vi xxxvii i xviii viii iii XXXV

»ÎJ ¿35

6061 17/18 61/62 198 39/40 25/26 27/28 18/19 22/23

351 404 402

39" 402 288

64 45^ «5 443

'43 IfO

*'3 I •I

III

V

3/4

159

8. I

xiii iv viii

24/25 15/16 23/24 23/24 18

244

S. II S. I I. I

«. t

30. 24

S. 12 S. 12

32,4 32, 12 34, 24 34, 25

8. 6

44, 16

V

2/4

42/4J 5/6 65/66

xxxvii i vii vii vii vii II 11 i xii i viii viii iv vi

5°, 5

40, 1

vii vi ii vi

V •'S

34 '35 15/16 25/27 27/28 25/27

446 236

2)6

8/9 16

236 459 460

■3 26/27

220

21/22

480

24/26

480

7 9 56/57

«T

567

18

Isaías : 1. 3 i, 4

', «5 1, 18

2, 3 2, 18/19

I '■5 I 8. I

III 8. II

6, 1 1 sq. 7,9

44*

"45

XXXV

"4

XI

«5

*S. 2

iii ii iv

III

242

6/7 '9

*II I 8.4

7. И

XXXV

xii xxxviii ix

16 480 57 1S2

26

41/42

266

J 5/4

3?< ,58

544

Isaias : 7. H

8,13 9. 2

9,6

9,6/7 11, 1

11, 2/3 11,6

". 9 ii, 14, 14, M, 14. 14, 19.

10 12 I} 15/14 15 19 1

24.4 26, 10 26, 19

28, 16 55. 17 33. " 35.2 35.4

55. 4/6 55.8 40. 3 /5 40, б 42. 3 42, 12 4*. >4 45. 2 43. IO

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE op.

cap.

lin.

8. I s. 2

xi

18/20

V

11/12

S. 2

V

s. 4 II III *S. I II III s. 2 s. 2 III II s. 4 *s.9 *II 111 III I IV 'I IV IV IV III *III s. 10 IV III IV s. 4 I III 8. 2

iv ix vi

vii

34/55 7/9 68/69 5/6 g 3°/3i 3 55/56 8/1 1 4/5

X

20

V

iv v XV

xxxix xl xviii i xxxv i ii iii ill ii xxxviii iii XX

xxviii xviii vi xxiii ii vi

З38 88 160 239

75 161 266 276 161 90

10

359

4/5 И/Ч 4/6 7/8 19/20 9 99 36 34 45

414

67

«Ï7

5/6 63 32/35 5/5 8

182 428 215

55/56

344 4' «57

14/16 5/6 108/109

97 186 188

34 190 61 191 191 191

■73 21 1

vi

110

284 284

III

xi vi

4/6 158/160

287

S. I I

XV

S. IJ III

xii

2/4 1/5

453 484

xiii

5/7

*S. 12

xi i vi

15 16 2/6

164 467

xi\

28/30 7 14/15 8/9 218/219 220/221 222/223 228/229 242/243 ■97

S. 2

III S. 2 11 III s. 13

XXXV

xiv

*S. II

XIV

8. 2 8. 2 8. 2

S. 2

vi vi vi vi vi vii xxxiii xii vii

8. 2

vii

S. 2 S. 2

III

*v 45. 1

iii vii iii

241 276 277

S. 2

S. 2

43. 19

X

pag.

5

,63

■56 279

96 180

486 453 289 289 289 289 290 300

1 1

■77

2/3

219

25/26 27/28

»93 294

"pIsaías : 45. i 45. 1/2 45. 2

45. 2/3 45. 5 45.«

45. 21 45. 22 45, 23 45. 23/24 45.25

46,8 48, 16 49.6 49. '2 49. i» 49. 22 49.23 50, б 5o. 10 52.7 52, 15 53.2

53, 3 53. 5

S. s. S. S. S. S. S. S. S. S. S. S. s. s. S. S. S. S. s. S. S. S.

II 2 2 2 2 II 2 2 2 2 II II 2 2 2 2 2 2 10 2 12 2

III I III III «II III *S. 12

*I »• 5 III s. 8 s. 12 S. 12 *S. 12

I III S. 12

53.7

*I 11 III *IV s. J *S. 6

53.8

I III IV ». } *»■ 5 S. II

53. 12

I

54. 1 55. 5 5Г, 10/11

II III III III II

cap.

xiv vii vii vii vii xiv vii vii V V

xvii xvii vi iv iv

iv iv iv iv vi xii vii

tin.

Р"Л-

IJ/IÍ

453

-14/45 32

294 294 294 294 453 = 94 295 276 277

37 40 23/26 49/53

55 6/8 31/33 14/16 17 503/304 156/157 158/161 167/169 170 171/172

456 456 392 275

»75 276 276 276

75

43°

191/192

288 450 293

1 4/i 5

6 11/13 »°/3>

i8o

xxvii xxxvi

6/9

181

XXXV i

9/1 1

181

xxii xix xii xxxiv

127

45

3/5 31/32 26/27

II

21/22

XXXV

46

XXXV

5/7

168 469 55 35> i8o

V

32/33

401



6/7

vii

10/11

viii xii xxii viii xvii

2

463 463 464

30/3" 4

169

3/4

464 33

V

12

xxi xii ix vii xii xxi xii iii iv xii xxviii xxi xxii xxxii xxxv xviii

5 4

78 169

7/8

205

54/56 11/13 30/31

327

5 5/7 55 9

169

24/25

35/36 4 56/57 i

27

372 27

205

»" 354 45" 47

i 10

169 ,76

4/6 8/9

180

43/47

IO$

546

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Isaías : 57. 16 5«, '4 59. ) 59, ■7 60, 6 60, 8/9 60, 12

61, 1

61,

10

62, 2

6j. 2 64. 2/î 64, 4

op-

cap.

»•9 III

XV

4/5

.65

vi i i ii vi

25/24

480

6 8/9

265

XXXV

10/11

180

xxxvi xxxi

5/6

181

48/51

134

X

4/7

162

vi i xi i xxxviii xxxiii xxvii xiv

56/58 M/17

589

*S. I

XX i

*s. 3 *s.4

xii

14/16 25/26 10/12

*4 *s. 2 III III 111 II 111 s. 7 *s. 11 II «III I 11

*66, 1 66, 9

s. II t. 2

66, 15

IV IV

66,

24

V

XII

i iv xvii

¡in.

108/109

pog-

417

160

451

60/61

151

12

177

31/32

46 96 ,56 333

36/37

548

15/16 144/146

441

2IO

XÍX

10/12 39/40

X

39

90

ix ix

5'

21/22

«7 474

XV

33/34

98

xxii xxii xxii xxii i xi

22/23 25/26

257

43/44

258

27/28 19/20 7/23

441

275

213

Icrcmias :

3, !1 (LXX)

■II 11 s. 13 II s. 1

J, 4 (LXX) *6, 16

s. 1 1. 1 *S. I S. II

I, !1 1 2, •'7 Î. 11

8, 9. 9» 9.

2/1 1 1i 21 24

9. 2б

■о,

1 1

11,

«9 16 16, »9 17, J 16,

s. 13 *'3 s. I I

*». 7 *I III III 111 *S. II

»7. «3 18. 6 22, I sq.

*II »•7 III s. z I s. 13 *II

2J, 24

f. 2

»7. 9

25,

,

25, 12 -9, 10

29, 17/18

»•7 »• 7 -II *I1 »II MI S. 12

V

iv viil

47/49 >9 5

257

257

483 477 443 391

xiv xxxviii xxi xii ix

20/21

vi

72

viii iii iv iii xi xxxiii vi \ ii vi i

4 8/9

391

104/105

273

8/9 5/6 6/7

483

112/113

284

14

388

f>3

390

ЗО

8/9 9 3/4

164

22/23

448

182 169

82

15»

15

137

XXXV

29

xxxvi i

27

'43 148

XXXV

2-9

143

xxxvii iv

27

148 46.

6/7

Icremias : J», «J Ji, S» Jii З'/З2 31, 33 31.34 31.33 49. 16 Threni : 1, 1 eq. 3. *9 З.ЗО

ORVM S5ACRAE SC RIPTVRAE

547

op. 111 8. 7 III III III '3

40, 1 44, 2

44, 3

2, 1/8 2, I7/23

2, 34

2,44

9/11

177 177 177

37/42

XXV

6

xix xii xii xxi xxxiii

5 '6 9

205

12

205

7/8

169 138

¡X

H II

iii xi xiii xxxiii ix

*iv *I

vi i xviii

s. II

via

*II »II

xxxiii xxv xxi i xi xxxvi i iii iii xviii viii xxxvi

»11 IV »II IV IV IV -I s. II »II »II »IV »IV -II 11

•П •11 »11 »II »II s. 1

2.35

7/9

xxxiii

»8. II

Daniel : 1,6/7 1, 8 sq.

xxxiii xxxiii xxxiii

«II III III

s. 1 s. 1

38-39 39. 1 39.6

161 •81

118/119

3,38

11, 19 11, 19/20 12, 13 I8.2J 23. 4 28, 2 28, 2 sq. 28, 12/15 28, 17 28, 17/18 36,26 36, 26/27 37. 1/2

3 5 7,8 4/7

21/22

11 III

Ezechiel : 9.4

ix

i

vi i ix

Baruch : 3, 26/28 3. 36/38

6.3

P«g-

s. 2 »8. II

»IV III II

6,1/2

¡in.

П

*rv 4,20

cap.

*I1 8. I *II

XXXV

xiii xiii xxxvi xxxvi xvii

xxxiv xxxiv xxxiv xxxiv xxxiv xii xxxiv xii xxxiv

20



70/72 4/6 21/25 31/32 14/16

474 297 448

[)8 171 168

88

158 241 244

65/66

'37 88

40 sq.

200

25 22/24

34

20

447 137

59/60

122

20/2I

1 1 2

i/S

204

10/11

147

4/8

190

78 6 8 25

191

22/24

5/6 74 40/41 40/41 11/13 Ч/П 33/35

45 18/20

30/3I 31/33 42/43

191

34 447 '47 145 207

207

'47 '47 456

'39 '39 '39 '39 140

14

242

45/46 1 6/i 7 42/43

242

140

.40

548

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE op.

cap.

lin.

pag.

V •II

10

«9

42/43 29/39 55/57 55/57 58

Daniel :

3.48 3.49

*II «II MI

xiii xxxiv iv xxxiv xxxiv xxxiv

3.91/92

s

XV

21/25

3.95 3.9^

s. 10

xxxiv iii xxxiv xxxiv xxxiv xxxiv xxxiv xxxiv xxxiv xxxiv xxxiv xxxiv xxxiv xxxv

59 53/55 63/64 64/66 67/68

3/4

143

XXXV

6/10 10/12 13/21

143

2,44 2, 47 3, «/i« 3.22

4, 4, 4. 4. 4. 4. 4.

2 sq. 17/19 20/22 22 24 30 3ï

5. « «q5. 2/25 5, 26/28 5. 29/31 6.2/5

6.7/8 6,11

6. «5/25 6,22

7. 3 »q7,7 7. 7/9 7.8 7. "7/24 8, 3 sq. 8,11 8, 20/21 8,25 9. 2 9.21 9.23 9. 24

*s. 10

1

♦II »II II •II MI •II '11 41 •II •II II •II •II *II -II -II •V »II

*rv *II *rv »II •II »II »II »II »II »II »II »11

*rv S. I

9.25 9. 26 9. 26/27 9. 27 10, 9 Sq. IO, II 10, 13 10, 19 11, 1 sq. 11, 14 il, 20 il, 30 il, 31 ". 31/32

»II II II II II *IV

*rv »II •IV »Il »II IV IV IV IV IV IV

xxxv xxxv xiii xxxiv viii xxxiv viii xxxiv xxxiv xxiv xxxiv xxxiv xxxv xxxv xxxiv xxxv iv xi i xxxiv xxxv xxxv xxxv xxxv

140 429 140 140 140 247 140 427 141 141 141

70

141

71

141

69 72/73

141

99/101 101/109 110/113 113/116

141 142 142 142 142

■43 143

50 82/83 13/14 84/88 15 88/93 94/96

221

12/13

118

94/96 96/97 28 32 4 33/37 27/28 6/7 8/9 37/40 40/41 42 43/48

142

141 200 141 201 141 142

142

'43 144

159 ■44 ■93 242

■39 ■44 ■44 ■44 ■44

X

19/20

203

iv xxxiv iv xxxiv xxxv ix

29/30 4 31/32 4 71

■93 ■39

ilA

201

ix

5/7 34 27 43/44 4/7

X

xi xiii X

■93

■39 ■45 201 202 204 207 202

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Daniel : ". 32/55 11,36/58 12, 1 12, 1/4 12, 11

13, 8/45 13.47/61 13.48/59 14, 14, 14, 14, 14. 14, 14, 14,

2/22 23/26 28/31 30/42 33/39 38/40 40/42 4"/42

549

op.

cap.

Im.

IV IV IV *II *IV

X

8/13 7/13 14/18 71 38 46 2/J

203

IX X XXXV

xiii

*S.J

ii

*8. I

xi i xxxiv

*II »II *1I 'II

201 203

145 207

308 242

II

■39 145

XXXV

79/86 89/95

XXXV

99/100

•t. 3

ii

77/78

*II

XXXV

101/102

*s. 10

*II *..J

¡V xxxv ii

24/29 104/105

85/87

i46 309 146 429 146 309

*n

XV

27/28

*II

XV

35/36

98 98

s. II

ix

20/21

448

«II »П III IV

XV

35/36

98

xxvi xxix

42/43

124

3/4

'73

xii vi

22/23

205

3/4 J/4 3/4 68/69

З58 161 175

3'5

■ 71

15

473

5/6

210

XXXV

,46

Osee : i> 2 1, 10

2. 7 2. 23 6,1 6.3

s. 5 11, I 11, 10 12, 7

III III II

viii XXX

xxiv

120

loci : 2, 10

III

Amos : 3. «

*s. 13

5.18 8, 11

IV I

I xvii xxix

*»-5 *»• 5 '•■ 5 '»•J *s. 5 *•■ 5 *s. 5 *» 5 *•■ 5 *s. J

vi vi vi v vi vi vi vi vi vi

23 24/25 27/28 29/30 31/32

vi

71/72

282

xii xxxviii

32/36 17/19

469 63

4

188

28/29

48

13/14 15/16 18 19/20

358 359 359 359 359 359 359 359 359 359

lonas : 1. 2

«. 3 «, 4 »■ 7 1, M 2, 2, 2, 3,

1 2 11 10

Michaeas 5,4/5 7. 9/10 7,19

s. 2 s. 12

I

20/21

Habacuc : 1,9

III

550

INDEX L0C0RVM SACRAE SCRIPTVRAE op.

Habacuc : 2> 3 3. »

3. 4 3. 5

cap.

Un.

*II III II

IX

97/98 4/5 31/33

s. i s. i

xiii xiii

II 111 S. 1

3. io 3. " 3, i7/«8

s. 9 III I III

P°&142

V

100

xiv xl

4/5 32 15/18

159 87 243 243 78 .58 244 417 165 45 188

xl

3/4

188

11/13

188

xxxiii xvi xxvi xvi i i

56 3/5 38/39

XXV

4

.38 166 45 .67 '7'

vi i i viii xxxviii

7/8

325 360

9/10

182

XX i

48/49

xxi xl xvi i

50/51

V

iii xiii

XXV

17/18 20/11 15

7/8 29/30

Sophonias : 2, II

III

Aggaeus : 2,7

III

Zacharias : '. 3 9.9 11, 12 12, 10

13. 2

II III I III III s. 3 s. 5 III

11/12

13/4

Malachias : 1, 2 1, 11

3. 1/2

3. 2/3

'I M III IV IV IV II *s. 3

XX

38 38

4/7

188

6/10

210

7/9 3/6

214

xiii xxi xii

80/82

206 ni

'3

33*

xl xviii xl xl

3/4 61/63 5

■53

16, 24

II II »II *II

II Machabaeorum : 7. 1 »q7.41 il, 34 sq. ".43

»Il »II »II II

xl xl xl xl

15/16 6 18/20

154

»II *s. 5

23/25 17/19 4/5 24/25

Ч7

t. 1 *s. 2

xxiii iv ix vi

238 280

*s. 3

V

1/2

317

3. 22/23 4. 1 4, 2

I Machabaeorum : 2, 1 sq.

3. 19 10

26

8/1 1

103

'54 '54

154 154

44

Matthaeus : 1. 5 1, 18 1, 18 sq. I, 20

354

,ukvm :SACKAÜ

SC K1PTVKAE

551

«/,.

cap.

lin.

РЧ-

*s. II

xvii

*S. I

iv xi

24/25" 23/24 18/20

456

I s. 2

V

11/12

s. 2

V

276 277 277

Matthaeus : i, 20 I, 21 '. 25

2, 1/2

2, 2,

1/5 i/i8

2, 2 2, 2, 2, 2, 2,

2/l6 3 7/8 8 9/1 1

2, 12

2.

13 13/16 4

2.

16

2, 2,

s. 2

V

8. 4 *8. 5

iv

34/3 У 36 7/9

¡V

■/2

*S.5

III

iv ii

S. I

X

s. 5»S.J *s.4 *II *••}

iv

66 8/9 11/14 27 32/34 !9/34 29/3° 29/49 14/19 20/23 23/24 io/ij

V

iv xii iv

*S. I

X

*S. I

X

s. 1

X

III

vi

s. 1

X

III *S.J III *I *II III

viii T

viii xxxii ix ix

*8. I

X

*S.J »III II

V

2

8. IO

i

8. IO

3. 8 3. 9

8. IO

ii ii

2,

1 6/1 8

18 2, 23 2.

3.

I 8. II

3. 10 3. 11 3, i} 3, 13/17 3. H 3, 16

s. 10 *S. I

*II III S. I

*8. 3 *s. 10

3. 16/17 3, 17

8. 3 I

5. 1

5,4 5. 4/i°

XXV

4 5 8/1 1 20/21

5/7 32/34 52/53 9/16 43/44 45/44 37/38 16/19 15/16

*I *8. 13 II *8. I

x

8

8. IO

ii

2/5

*II «I IV

xxxvii

S. 2

4, 16 4,17

xiii viii ii xiv xxxi xi xiv iv viii ix

2/3

in/112

S. 2

4,7

XX i

28

95 7/» 34/36 47/57 3/5 16/17 5/6

vii vii vii vii vii xii

S. 2

4. *

ix

33/34 4/7 35/36 3/4

129

1 40/141 112/113 17 12

Ф

8. IO

vii

16 241

338 354 355 157 239

354 ,18 339 93 354 239 239 239 160 240 161 }.8 161

53 89 162 240 318 161 109 423 425 425 29

447 42 5 245

■34 163 246 З17

436 326 42 297 298 298 22

479 92 239 423 425

7

68

24 43/48

62 200

552

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Miitthaeus : 5,8 5. M

op.

cap.

*. 1. S. ».

I 4 2 2

5,16 5. 17

I -1 MI IV

5, 26

s. 1 s. 12

5,i8

*II

5. »9

S. II S. II *S. II

5. 58/44 6, г 6,3 6,5 6,9

7, 2 7,6 7, 12

7, 4 7, 15

7, "Аз 7. *3

*II *S. 12

II s. 8 i I I III *I *s.4

*I I s. 6 *s. 7 s. 7 II IV

•••s 7,29 8, 11 8, 12 8,17 8, 29

II *III *s. 3 *s. 3 *III 1

8,31 8, 32 9, 2.

s. 10

9,2/8

9.3 9,4/7 9.6 9, 12/13 9. 13 9.18/25 9. 20 9. 22

*I »• 3 1. 3 ••. 3 •f. 3

pag.

V

16/17

iii vi i vii

20/21

233 338 296 296 43 37 69

XXV

xxi i XX

iii iii i iv iv vii

i xiii xxxii vi xviii xxv xxxi xxxvii xxxvi vi xxiii xxxvii xiv iv

ix xxxi v viii xxii xxxv viii vii xxxviii xxxiii vii

vi

«». I *s. 2

II

22

30/31 14/15 37/38 4/7 88/89 23/24 20/21

11/14 23/25 27/32 36/37 38/39

*s.4 *1I *I

10, 6

59 344

21/22

X

X

ix xix XXX

xxxvi vii vii XV

iv xvi

5i

54/55 45

X

X

461 70 443 443 446 70 470 46 405 34 43 1Й2

x X

214 229

10/11

X

xxii

1. 3 s. 3 II IV

*•• 3 *» 3

93/95 98/100 37 19 24/25 13/15 7/8 33/34 48/49 4/7 4/7 4/6 50/55 38/39 23/24 83/85 28 25 38/39

89 15/16 15/16 30 116/117 34/35 57 27 14/15

s. 3

9. 34 9. 35

10, 8

lin.

10/12

41

62 377 386 391

■35 194 325 114 180

480 324 186 54 434 39 33° 33° 33° 33° 33° 33° 33° 86

15 24/25 45/46

212

21/22

111/112

58 324 324 246 273

27

100

34/35 30/31 5/6

343 132

ORVM 5ACRAE SCRIPTVRAE

553

op.

cap.

lin.

P"g-

11 «s. 3 I III s. 3 I

XXXI



'35

vi i xvi xxxiv ix xx vi i vii xxvii xvii iii iii xxxiv vii xiii Prol. Prol. xvi

18/19 29/30

479 32 178 326

Matthacus 10,

8

10, 10

I о,

M

10,

16

lO, 20

28 i о, 50 10,

10,

34 1°, 37

S. I

*D I s. 10 s. 10

io,

39 42 II, 1/6 10,

II, 11

II,

13 24

II,

*1

II,

27

II,

11,29

II, 29/30 12, 20 12, 29 12, }2 12, 39/4О 12,40 12,42

",45 1 J, 5/8 13,23 13,42 13,43 13, 5* 15, 57

III "II III III •III I S. II S. I I S. II

XV

II III

ix xxxvi i

14, 15/21 14, 25/26 14, 25/27 14, 25/32 4,27 14. 28 14. 28/31 14. 29

XV

S. II S. II *S. I

II IV S* I S. I

III s. ; s. 4 II •П III •II •s. 8 *s. 8 •ij

V III II S. I

и, 15 »q-

XV

I •III •s. I

••.9 III •e.7 s. 9 s. 9 »s. 1

14, 29/30

•III •s.3 s. 9

H, 51

s. 9

15, 14

II

7 9/10 40

235

15/15 41/42 42/45

20/21

33 427 427 .78 84 164 156

21

Hi

8/9 46 9/14

29/30 29/30 15/16 16/17

6/7 9/10 17/18 19/20

55/56 xiv iv i xix xxix vi vi xxvii xxvii xxxvi xxxix 11

ii viii iv xxxiii xxiv xiii xxxiv XV

xvii iii xiv ii iii iii xvii xiv ii iii iii xxxiii

46

5 45/46

126

32 454 454 454 86 182

441 441 228

28/30

96

11/12

192

29/50 7/10 11/15 8/12 16/18 72/75

228

76/78

127

¿54 ■74 358 343 '27

12/14

181

29 46

11/13 15/16

153 396 396 480

2/5

217

16/18

5/6

178 118 243

14 6/8

165

15/14 14/17

411

16

55 251

6/9

■6,

52/54

383 411 411 251 165 308 411 411 137

18 20/21

Ч/19 12



21/24 24/26 27/28

554

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE op.

cap.

¡in.

pag.

I I

XXVI

xxxiv

4/5 32

t. I

XV

5/6

S. 2

iv xxx vi xii xii

in/112

43 55 246 273

Matthacus >5> 24

»1

'5. 17 i6, 14 16,16

f. I

s. 9

V



16, 18

•t. 1

27/28

s. 10

xii vi i

I

XXX

s. 10

vii

II ». 8 II s. 8

V

s. 2

vii xiii vii vii vii vii vii ix i xxxix xix vii iv xiii xi xvi xix vii xiv vi

16, 19 l6, 22 16, 23 H. J/3 17. J I7.4 17. 5

S. 1

*8. I S. 2 S. 2 S. 2 S. 2 S. 2

*s.5 17. 19 '7. 27 18,6 18,8/9 18, 9 18, 12 i8, 16 18, 18 19.8 19, 12

*s. 10

*II *II *S. II *S. II

«8.3 *S. I *«. I **. I

•II I *S. II

19. '4 19, 21 19, 22 19,28 19, 29

20, 9 20, 27/28 ". 5 21, 12 ix, 13 21, 31 21,38

«. 9

II I I "I •I II s. 6 »I II III •III •III III П I III *II

22, 12/13 22, 13

S. 12

22, 16/17 22, 18/21

•s. 13 II II

V V V

V

vii vii xii xxii xxxvii V V

xxiv xvi xvi xvii xvii

55/57

59

22/23

242 243 4i6

25

94/96 55/37 97 33/34 35/36 34/36 38/39 74/79 28/29 89/90 104/105 [1 1/112 129

1 40/1 41 16/19

54/55 43/44

M3 435 50

43 5 79 401 79 401

295 244 296 297 297 298 298 326 424

■53

19/20

105

4/6 4/7

446 443 485

20/22

12/13

3/4 20/21 11/12

19/20 16

23/24 102/103

io6 52/53 55 19/21 18/21 22/23 69/71

3/5 6,8 6/8 8/10

XV

i3/24

xxvi xxxix i iii vi i i xxii xxii

16/17 24/25

76/77 31/33 15/16 59/60 62/66

241 248 255 S3 30 445 79 22 22

28 40 148

37° ■7 120

166 166 166 166 98 44 187 71 461 480

"3 "3

Matthaeus : 22, 24/28 22, 30

", 57 ".44 25, 25 23, 25 2j, 26 23. 57 23.38 24.2 24, 12 M. 14 24.15 24, 21/22 24. 23

»p.

cap.

11 ••• 5 s. 8

xxii xi vi iv

s. 2

И II s. 3 II s. 8 *s. 12

24, 24/25 24.27 24, 29/50 24.55 24. 57 24, 40/41 25,2 25, 21

1 III IV IV IV s. 8 IV IV IV III •1 II »II II

25, 26/27

s. 10 S. I

25.ЗО 25, 51/52 25. 5»/55 25. 52 25, 54 25, 56 25,41

25, 41/42 25,45 25.46

26, 15

s. 8 *s. 6 s. 3 IV -II •II -11 *1 П s. 3 IV IV IV s. 3 *s. 6 I •H *S. I

26, 26, 26, 26, 26, 26,

21 28 50 }4 35 38

III s. 8 •II

39 40 46/47 47/49

vi i X

vi vi xiii xxix xl X X

xi vi vi xvii xvii xl vii vi vi xxix vii

81/87

114

22

332

83/85 76/78

405

19/21 19/21 16/18

83 83 33°

66/68 7'

405

25

470

50

9/10 19/20 20/23 10/11 11/12 10/12

XX

271

82

48 188 203 203 204 403

'95

13/14

210

14/18 24/25 123/125 8/10

210

14

27/28 91/92

5/6 ii iv iv xix vii vii vii Prol. xxi vii i xix xix xix iv iv xxvi xxi i xviii xviii vi

P*g-

22/23 16/17 42/45 7/12

189 23 80 80 130

435 "7 396 З70

34 212

36 37/38

84

32

84

84

28/29

12

87/88

1 1 1

20/21 16/17 20/21 22/23

47/48 17/18 59/40

325 212 213 213 34 370



51

1 12

6

252

14

167

56/37 55/56

404

243 434

107

*$. 1 *s. 10

xii vii

28/29

*II II

XX

59/60

107

xxii viii xxxiv

101

IM 237

XX

6/7 57/58 5 9/60

V

40

357

V

36/38 n/13

357

s. 1

26, 26, 26, 26,

vu

Im.

I -II *s. 5 *.. 5 *s. 6

xi

82

55 107

375

556

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Marthacus : 26, 47/49 26,68 26, 69/75

26, 75 27. J/4 27, 3/5

*7, J/8 27,9 27, 15 27, 16 27, 20/26 27. 24 27,25 27, 28/30 27,29 27, 29/30 27, 29/31 27. 33 27, 34 27, 3 5

27.40 27,45

op.

cap.

lin.

pag.

*S. 12

vi xxii xix vi

8/11 1 30/1 31

463

II III *s. 3 *•• 5 *s. 8

vii

*IJ III *»• 3 *s. 8 I I *s.4 *s.4

X

5'/53 52 56 5 7/60

27, 62 64 28, 1/6 28,6 28, 12/13 28, 18 28, 19

28, 20

viii

xviii

27/28 12/13 17/18 19/20

vi

27

iii xxvi xxvi

J/1 J 38/39 39/40

vii

116 168 322

358 402

434 436 463 482 167

v

28/30

3« 397 45 45 34'

V

3'/32

З42

*s. 1 *S. I

xviii xviii

12/13 10/12

*5*

I *•• 5 *s.7

XXX

20

V

57/5» 13/14 130

49 357 S»?

*s. 2

*II *S. I

III *IV

vi vi xxii xviii xxi xii

25*

285

128

116

13/14

252

10/11

169

•7

205

*..J

V

60/61

357

«I *S. 2

xxvi vi

21/22 298/299

44 292

*s. 5

V

59

*»-7

vi

15

357 387

5- 5

V

III

xxvi xvii vi xxii iv xii xxvi xvii xxviii xvii vii xxvi i

62/63 6/7 37/78 16/17 115/116 27/28 22/23 8/9 37/38 6/9 37/38

357 H*

2/3

463

7/10 18/19

587

*s.7 II *s. 9 IV III *s. 1

27, 27, 27, 27.

V

*s. 10 *s. 10 *S. 12

*». I

27, 45/46 27,46 27,48 27, 50 27, 5«

V

7/9 67/68 78 54/58 79/80

III *S. I *S. 12

»III *s.7 III III IV

vi

•III

xxix xxix xii xviii xxix xxix xxxi xxxii

•II

xiii

*. 2

vi

*s. 1

I 1 II

8/10 15/23 22/23 20/21 15/16 19/20 81

7/9 28/29 113/114

•252

387 45 313 205 172 252 i?3 252

172

'74 '74 205 253 48

48 ■35 177

95 284

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Marcus : I, 7 1,10 1, 10/11 1, 13 i, 15 1, 16/17 1, 24

2,3/12 2,5 2, 7 2, 8/12 2, 9 3, 4, 4, 4,

22 3/8 20 21

6, 6, 6, 8, 8,

2 9 39/44 23 29

8, 33 9,42/46 9,46 10, 30 10, 38 11,7 12, 30 12, 42 13, 2 13,6/7 13, 21 13, 14, 14, 14, 14, 14,

32 11 30 31 43 43/45

14, 66/72

14, 72 15,6

557

op.

cap.

lin.

pag.

*s. I *s. 3 *s. 3 *s. 3 *s. 10 *s. то П1 I III s. 1 s. 2 *s. 3 s. 3 s. 3 s. 3 s. 3 s. 3 s. 3 *s. 3 *s. 8 *s. 8 *s. 2 *s. 2 *III *s. 3 *Ш *s. 1 *s. 1 *s. 9 II *s. 11 *s. 11 *I II *III s. 8 Ml *s. 12 IV IV *s. 8 II I *s. 1 *s. 10 *s. 5 *»• 5 *s. 6 *s. 12 *s. 3 *s. 5 *s. 8 *s. 10 *8. 10 *S. 12 *s. 3 *s. 4

xiv ¡v ix vü i ii xii xxxiü xxxviii xvii ¡ii x x x x x x x vii ii ii vii vii x vii xv xvii xii v v vii iv xxii ii xvi vi vii xiii v xi vi xxxi xxvi xii vii v v xi vi vi v v vii VÜi VU x v

32/34 135/44 16/19 17 5/6 23 5/8 34/35 116/117 41/42 90/91 11/14 14/15 21/22 23/25 27/32 36/37 38/39 34/35 4/6 11/13 93/95 98/100 8/9 18/19 6/8 20/21 25 58 34/36 4/6 4/7 55 26 6/8 83/85 46 25 10/12 10/11 11/12 14/15 39/40 28/29 82 40 36/38 11/13 8/1 1 67/68 78 54/58 79/80 27/28 I2/13 17/18 28/30

245 317 3*6 479 423 425 l64 я 186 252 268 330 330 330 330 330 330 330 324 396 396 296 296 162 479 165 251 243 416 79 446 443 40 72 166 405 84 470 194 204 403 133 45 243 434 357 357 375 463 322 358 402 434 436 463 482 341

558

Marcus : 15,7 15,13 15-, 17 15, 17/19

15.23 15.24 15,33/34 15,40 15,42/46 16,9 16, 14 16, 17 16, 19

Lucas : 1, 5/25 1, 17 1,26/29 1, 26/38 1, 28 1, 31

1, 33 1, 34 1, 35

1,41 1,43/44 1,45 1,76 1, 79 2,1/2 2,6/7 2,8/14 2, 8/16 2», II 2, 13/14 2, 14

2, 25/28 2, 27 2,29 2, 29/30

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE op.

cap.

Im.

pag.

*«-4 *s. 4 *s. 2 *II *s. 1 *«■ 5 **• 7 *e. 5 **• 5 *s. 7 *s. 7 *e. 12 *III *s. 7 *II III III III *s. 1 *s. 4

v v vi xxii xviii v vi v v vi vi vii xxvii vi xxxviii xxx xxxi xxxi xviii vi

31/32 12/13 130 128 13/14 57/58 Ч/'4 60/61 59 15 16/17 2/3 7/10 18/19 17 6/8 8/10 12/13 24/25 61/62

342 54' 285 116 252 357 3^7 357 357 387 3»7 463 172 3*7 150 175 176 176 253 344

*s. 1 II III *». 5 S. 3 *s. 1 *S. 2 *S. 2 *s. 4 *IV V *s. 5 III *s. 3 s. 7 *s. 1 s. 1 *II II s. 1 *s. 1 *П ш *s. 4 *s. 5 III III *И *s. 1 S. 2 s. 10 *s. 1 *s. 1 I S. I

xiv xiv iv iv v xi V V iv xvi xiii iv iv v vii xiv xiv xxxviii xiv xiv x xl v iv iv V vii VÜ x Vi vii xiv ix xxxii Xiv

16/18 14/15 6/8 19/20 21/22 18/20 Il/lX 34/35 7/9 12 11 17/19 8/1 1 1/2 59 25/27 22/25 13 12/14 20/21 8 41/43 6/8 17/18 26/27 8/IO 6/8 47/48 3/4 72/7З 75/76 3/10 3/4 12/14 I4/16

245 95 159 354 317 241 276 277 338 209 219 354 159 317 389 245 245 150 95" 245 239 155 »59 339 354 159 161 84 239 282 434 244 237 52 245

op. Lucas : 2, 42/49 5,8 3.15

3.i6 3. «6/'7 3.17 3. 21/22 З.22 4. 2 4, 16 4,18 4, 18/19 4, 21 4, 25 4. 34 5, 18/26 5. 20 5.21 5. 22/25 5. 24

6,5 6.31 7. 12/15 8,2 8,5/8 8.15 8. 16

s. 3 I S. II *8. I *S. I

IV I

••■ 3 *•■ 3 *s. 3 •III

♦II

9.35

9. 60 9. 62 18 10,. 19 10,. 27 10,.4*

»,

2

11,

•5

11,

17/20

",

23

11,

24/26

и, 29/50 11,

3i



64/74

xiii viii xiv xiv

8/1 1 20/21

XX

xxix ix ¡V vii X

30/3 ! 32/34 10/13 23/24 16/19 133/134 17 8/9 48/51 15/17

pag-

319 29 447 245 245 214

48 ,26 »17 479 1Ó2

S. II

III »II III •III

X

10/11

xxviii Prol. xxxviii

24/25

128

11/12

1,6

X

s. 3

X

116/117 11/14 14/15

1 86

*»., s. 3 s. 3 1. 3

X

21/22

X

23/25 27/32

s. 3 s. 3

X X

•1

xxxvi

X

S. 4

vi

•s. 4 •II s. 8

vi xxxix ii ii vii vii iv vii

s. 8 •s. 2

rv •в.. •III

'

36/37 38/39 45/46 45 25 27/28

4/6 11/13

93/95 98/100

25

*8.9 *8. 2 »S. 2 *S. 2 *8.I3

V

58

IV IV

I

ЗЗО

33° 33° 33° 59 344 343 152

396 396 296 296 192

6/8

xvi iv iii iv

33° 33° 33°

479 165 24З 416 297 298 298 473 32

XV

I

1б2

18/19

xi i vii vii vii

134 451

8/9

•s. I

S. 2 10, ,

Un.

xxxi xi i

*8. 2

8,31 9.3 9. 10/17 9. 20

cap.

ni/112

129 1 40/1 41 13/14

33/34 35/37

270

9/10 9/1 1

191

*1 II •s. 3 III

vi xxxvi xxxiv vii xxxviii

83/85 43

405 59

12/16

182

s. 2 *S. 2 *8. 2

vi vii vii

46 93/95

281

»• 5 •»J •II •III

i

s. 8

vi xxvii xxxvi

192

52

140

34/35

324

98/100 32/33 8/12

296 296 349 358

76/78

127

12/14

181

5бо

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE op.

cap.

Im.

11,41 11,42 «1 7 12, 13 12, 14 12,20 12, 35 12,48 12,49 12, 50 12,58 IÎ.8 13. 8/9 •3. 24

11 II ». S. S. s.

vii vii

23/24 19/21

vii

5 116/117 119/120

13.25 13.27 13.28 13.29 13. 33 14. 16/19 14, 16/20 14. 22/2} 14. 26

II *s. 3 *s. 3

pag.

Lucas :

I 2 2 13

II *s.4 *I II *S. I s. 10 s. 10 s. 10 s. 10 s. 10

III II *S. 8

III III 1 II

vi

vi ix xviii vi xxxiv ii iii li

ii vi ii viii vi i i

vi viii viii XXXV

xxii i xxxix xxxix xvii

15. 2

•II

M.4 15,46

s. 13 *». 2

¡V ix xiii vi

s. 9

vi

*s. 13

■5.8

*s. 3

15. 11/32

*s. 10 *s. 13

I I vii i

•IV -11 »II *IV

xiv xxxiii xvii xiv

s. 10 *s. 10 s. 10 s. 10 s. 10 s. 10

vii vii

H. M 15,18 15.21 15,22 •5. 25/27 15.28/30 15. 31/32 15. 32 16,9 17.6 17. 12 17. M 17.23 17,28 17.32 17. 34 18,8 18, 18 18, 19

18, 20 18, 21

vii vii viii

i

*II •II •s. 8

vi vi

I I 11 s. 10

XV i XV i

I

vii iii iii iii vii vii

s. 10 s. 10 s. 10

I I

vi

vi i

6/7 74

36/37 22 26

5/6 33/34 25/27 1/2 56 10 77/78 20/21 15/16 15/16 109/110 15/17 19/22 26/27 13/15

36/38 9/10 20/22 127/129 9/10 15 15/16 1/14 16/17 12/13 57 17 10/u 29/32 32/37 39/42 14/15

44/46 54/55 62 70 11/12 38 35 8/10 50/51

96/97 4 10 18/19 98 100

83 S3 235 285 285 481 104 343 55 72 229 426 425 435 435 436 82 325 480 180 ■■S 395 187 187 33 77 86 485 285 418 473 473 432 473 208 138 100 20g 433 43 3 433 432 437 424 82 82 403 32 32 80 424 22 426 426 426 22 22

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Lucas : 19, }j 19, 40 20, 34/36 20, 36 20,40 21, 2 21, 6 21, 8 21, 16/17 21, 19 21, 34 22, 2/} 22, 4 22, 30 22, 33

22, 34 22,44 22,47

22,47/48 22, 55/61 22, 55/62

22, 61

22, 62 22,63/65 22,64 23,14 23, 17 23,19 23, 21

23, 22 23, 33 23, 34

13. 36 23,39/43 13. 40/4* 23, 42 23, 42/43 2J, 43

561

op.

cap.

Ни.

pug.

*III I II V *II *II *S. 12 *s. 8 Ш III *I *S. 3 I *s. 3 s. 8 s. 10 s. 10 *s. 1 *H *s. 5 *s. 5 *s. 6 *s. 12 *s. 12 *s. 3 *s. 5 *s. 8 *s. 10 *s. 10 *II *II *s. 12 *s. 3 *s. 5 II *s. 4 *s. 4 *s. 4 s. 1 *s. 4 s. 6 *s. 4 *I II s. 4 *s. 5 s. 7 s. 10 *s. 5 *I *s. 9 *»• 10 s. 10 *s. 3 s. 4 *II s. 10

xvi xviii xxii iv xxii Xxix XÜi vi XXXÍV XXXÍV XV X xxvi vii v vii vii xii xx v v xi vi vii vi v v vii viii xxv xxxiv vii x v xxii v v v xviii v xi v xxviii xxv v v vi viii v xxviii iv vii vii vi vii XXV vii

6/8 26 9°/93 3/4 94 29/31 25 u/12 9/II 9/II 39 16/17 39/40 15/16 63/64 82 87/88 28/29 57/58 36/38 40 11/13 8/12 12/13 67/68 78 54/58 79/80 27/28 9/10 76/77 25/27 17/18 57/58 130/131 15 sq. 28/30 31/32 4 12/13 15/16 15 sq. 17/18 18 45/46 59 15 10 60/61 17/18 20/22 53/54 62 63 6/7 9/1O 69/70

166 54 "4 217 114 I30 470 403 I78 I78 32 482 45 479 402 434 43У 243 107 357 357 375 463 463 322 358 402 434 436 120 J41 464 482 357 116 341 341 341 252 341 375 341 47 120 342 357 387 436 357 47 413 434 434 322 344 120 434

562

Lucas : 15.44 23, 44/46 23. 46 23. 49 23. 50/53 24. 13/М «4. 17 24,18 24, 19 14, 19/21 14. 15 24, 25/26 24, 26 14.31 14, ЗЗ/49 »4.39

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE op.

cap.

Im.

Р"Л-

*1 »s.7 *8. 6

xl vi xii

15/16 16/17 30 2/3 7/10 18/19

66 387 376 463

*S. 12

vii

*III *s. 7 *S. 12 8. 12

zxvi i vi ix

6/9

ix

11/12

II

xxxi

8. 12

ix

*II II

xxxi ix xxi

*8. 12

ix

17/18 13/15 18/19 16/20 39/40 27/29

I *II

xxxi xxi i xvii

a. 12

43

iv

123 36/38 134

8.7

vi

6/7

24.46

8. 12 *S. 12

X

14/16 27/29

24. 46/47 24,49

»• 5

24, 5i

*8. II S. 2

II II II II

ix xiii ii XXX XXX

*S. I

10/12

55 34/35 43/44

xxxi xviii

10/12

iii vi vi vi vi vi iv vii v

75/76 168/169 172/173 177/178 '93/194 9/12 34/35 76/78

24/25

172

S«? 465 465 43 465 '33 465 109

466 52 45

456 274

387 466 466 363 73 132

■32 176 253

Iohannes :

1, 1/2 1. 3

S. S. S. S. S. S.

2 2 2 2 2 2

s. s. s. s.

3 7 9 9

V

99

S. I

V

*I •II

xix

21/22 u/12

*8. I *S. 2 S. 2

*8.J *« 3 » 3 s. 3 s. 7 *8.7 *S. 12 •$. I

'. 3/5 1, 5 1.9 I, 10 1. >4

200

8.4 *s-4 » 3

III

xxxi xiii vi vi iii iv iv iv vii vii vii vi iii il~

18/19 23 166 170 2/4 4 9/12

'3

267 287 287 287 288 288 313 389 416 4» 7 233

35 133 244 287 287 310 3'2 З1З SIS З89 39O

29 78 8

463

3/9

2ЗЗ

22/25

З38 ЗЗ6

37

V

36/37

¡ii

10

318 158

ORVA I SACRAE SCRIPTVRAE

Iohanncs i. »4

i, 16

«/>.

cap.

lin.

РЧ-

S. I S. I *8. 2

xiii xiii

21

243 244 278

*s.5 s. 6 *I

iv xi xxxi iii i xiv

S. 2 I,

19/23

III

I,

17 29

П

I.

*8. I s. 1

s. 3 s. 9

■> I,

30 32

I.

36

S. I

I,

51

I •e.3

2, J 2, }/io 2,

4

1,

5 M 2, 19

2,

2, 20

3. 5 3. 6 3. 3. ig

3. 29 3. 36 4, »S/»4 4, 5. 5. 5.

14 '4 '7 22

5. M 5, 2J 5.29 У. 43 5.46 6, I/I3 6.33 6. 38/39 6, 40 6.41 6,42

563

S. 2

•t. 3 »8.3

V

V

xiv ix iv iv iv ix xiv xxiii V

S. 12

viii

«î s. 3 *s.3 III II s. 8 II III III II I IV s. 4

V

8. II S. I S. II

I s. 7 s. 4 s. 2

s. 3 s. 3 s. 3 s. 3 s. 7 I IV IV II IV II *III *• 3 *». II *». II *5.3

»II

30 41 14 7

26/27 2*726 6/13 32/34 10/11

42/43

53/54 «4/iJ 129

133/134 16/19 42/43 18/19 80/81 24/25

V

84/85 9'

V

80/81

xvii xxxvii vi xxxvii xxxi i xxxi i i xi xi i xvii i xi xviii xiv xviii xxxix vii vi vi iv iv iv iv vii ii xviii xviii

6/8 34 78

35/36 9/10 18/19

37/39 56/57 26 II

15/16 48/50 16/17

34/36 55

354 375

V 26Г 157 245 78 246 327 413 274 3'7 326 245 41 3'9 465 319 320 319 166 148 405 .48 177 178 92 28 212

347 457 246 457

65 389

51 235

344

54/55 59/60

34 M4

70

34 JIJ 3K9 14

74

28/29

U/H

290

9/12 9/12 51/52

211

ix viii

21/22

202

16/17

XV

6/8 6/7

85 .65 ЗЗ2

30/31 31/33

45 3 45 3

6/7 З5/36

ЗЗ2 148

XXXV

xi i xiv xiv xi i xxxvii

211

I44

564

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE op.

Iohannes : 6,44 6, 50/51 6, 5i 6,5» 6, 54

7, »J 7, 28/29

7,39 8, J 8,4/5 8,7 8, и 8,4

8, 16 8,17 8, 18 8,25

8, 36 8,37 8, 41 8,44 8, 48 8,51 8,54 8,56 9,6 9,29 IO, I 10, 2

pag.

29/30 14/15

.87 454 ЗЗ2

III

XXXIX

XV

•■■ 3 II

xi i viii

s. 6 s. 8

X

I II III *•■ 3 s. 8 s. 8 s. 8 *s. 1

*s.9 *III S. II S. II S. II

s. 3 •II II II II S. S. s. s. s. s.

I I 1 1 1 1

I S. S. s. S. S.

I I 2 2 2

s. 7

8,29 8, Ji/52 8,54

lin.

S. II

s. 8

6, 59 6,61 6,68 6,69 6, 70

cap.

*s. 2

II "I s. 5 *II s. 6

vi xxxix xxviii xxxix vi xii vi vi vi xii v

6/7 17/18 13/14

35/36 10/11

64

49/51 31/32

129

38/39 6/7 40/41

43 44/45 »5 58

X

11/12

xii

27/28 29/30 31 14/15 41/42 42/43

xii xii

ix XX i i

xxii xxii i xi xii xiii xvii xvii xviii xxvii xi xvi vii vi i iv vii vi xvi vi

8* 374 404

46/47 47 10/n

8/9 37/38 5/6 42/43

35/36 10/11 12/13

3/4 6/7 37 107

38/39 258 23/25

M

187 404 ЗЗ2 404 404 404

*43 416 163 451 451 4SI 326

«S 43 43 70 241 242

244 250 252

253 45 241

248 293 294 273 389 290

99 17 331 82

X

42/43

74

I

vi xii xxxiv

s. 3

X

IV

i

s. 13

X XXV

10/11 10/11 11/12

482

78

122

II *I

19/20

34

З76 55 482 190

•t. 11

ii xiv

28/29

I

xvii

21/22

s. 1 *s. 1

V

26/27

453 33 233

xvii

20/21

251

viii ix ix

J5/i6 29/30 28/29

85 361 361

II s. 5 s. 5

10

M

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE op.

cap.

Un.

1 II II •II •s. 13

xxxiv

19/20 65/66 7 4* 14 14 5 65/66 19/20 72/74 4/5 6/7

565 peg.

Iohannes 10, 11

10, 16 10, 17 10, 17/18 10, 24

*И *s.9 II *в.6 II

XX XXV XXV

xiii xxviii vi XX

IO, 2}

S. I

JO, 30

S. I

vii xxii xi xi vi

S. I

xxii

S. 2

vii vii vii vii

S. I

S. 2 S. 2

s. 7

»■ 9

V

*s. II

xi vi xvii xxxi xii xv i xxii xxix xxiv

11, 14/44 11,10/44

*»-4

". 34

П s. 6 III II I III 11 II IV 1 II II -11

11,48 12, 14 12, 25/24 12, 24 12, 2б 12,27 12, 31 12, 32 12,35 '3.1

*». i

XXX XX

10

г? 1 88 189/190 193 3/4 42/43 1 4/« 5 25/26 24/27 «4 8/16 6/8 95/98 10/12

12/14 27/28 51/52 8/9 26/27

13,18 13,23 13, 26 4,27

*Ш III *Ш

ii xxv xxxiii iii xiii xviii xiv vii xviii vi xviii xviii

4, З2 4. 37

•s. II

XV

11/12

II

V

s. 10 s. 10 *S. 12

vii vii vii

38 82/83 86 35 6} 18/20 26

4. 5

*п

13, io

IV S. 2

4. 3» М. i 14.6

14.8

*S. 2

S. 8 *II S. 6 s. 7 •t. 7

V

xiii

xiv iii

128

418 108 373 114 241 241

234 *57 300 300 300 388 44 450 343 251 43 375 166 114 48 '79 132 107 191

3> 4; б

208

35/37

■ ;6 3/4 176/177 15/16 17/19

5 10/11

v

S. s. s. S.

XV

35/36 »S/»4 «35 47/138 28

X

485

20/2I

s. 9

vi vi

120 121

43 47 75 94

2*

v

II 2 2 II

55 108

102

299 167 287 167 .67 45 3 79 434 435 464 402

94 377 384 386 4M 454 285 285 449

566

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE op.

cap.

Un.

pag.

233 286 286 286 286 286 388 4M 449 449 450 450 3'2 286

lohannes : 14,9

S. S. S. S. S. S.

V

54/35 141/142 144 149/150 1 50/1 51 152

s. 7

vi vi vi vi vi vi i

8.9

V

44 27 29/30

S. 8. S. S.

14, 9/10 14, 10

I 2 2 2 2 2

II II II II

X X

xi xi iii vi vi vi vi iv iv iv vi i

•-Î S. 2 S. 2 »8.2 S. 2

*«-3 s. 5 *s. 5

s. 7

14, 10/11 14, 12 14, 21

291

17/18

3'3 34 3*4 388 4i 5

22

63/64 12/13 HO

417

xi

13/14

45°

V

»9

II

XXX

23/26 108/109 31/32

233 i3> 329 351 404

"4.2}

8. 5

H. 27

s. 5 s. 8 III

iv ii vi vii vi viii vii xxxvi xiii

5. J

s. 2 14,28

S. I

H. 30

s. 7 II *V II

17. 5 17, 12

290

280

V

XV

l6,24 l6, J2 I?. I

290

S. II S. I

S. II

l6, 1}

151/152 251/252 258

43

8. 8

15,22 15.24 M. 2J If, 26 l6, g

n/12

64/65

V

ix ii vi

4. ч/и

6/8

s. 9 s. 9

s. 5

«J. 4 «J. 5

4

XXX

n

XX

S. 12 8. 10

X

vii iv

II II I s. 3 s. 3 s. 3 s. 6 S. 2 S. 2 S. 2 8. 2 *».II S. II

IV

ÍT

xxvi ix iv ix i vi vii vii vii -

XV XV

viii

54/56 25/26 87/89 31/32

54/tf 9/10

68/69 1/2 sq. 23 sq. 22/2J 103 52/53

67/68 7/8 73/74 n/ij ii/ij 7/8 3/5 83/85 3/5

454 315 351 404 161 282 236 388

'47 223 132 108

466 434 77 77 43 326 315 326

22

367

258

290

63

295 295 295

70

7« n/12 32/ЗЗ 24/25

453 454 201

ORVM S/kCRAE sc:RIPTVRAE

567

op.

cap.

Un.

pag.

*S. II

xvi

*»• 5

V

454 357

Iohannes 17, 21/22 ■8.3 18,4/6 1 8, 16,27

s. 4

V

*s.4

V

s. 4

V

34-35 40 8/1 1 43/47 67/68 78 5458 79/80 27/28 12/13 34 35 22/23 15 sq. 28/30

II $.4

viii

20

V

30/31

s. 4

V

33

34^ З42

*»■ 5 •III

V

57/58

357

XX

4/5

*s. *s. *s. «S.

vi xviii vi

130 13/14

168 28; m 387 341 129 34'

*s. 12

vi

s. 5 *»• 3 *»• 5 *». 8

V

*s. 10 *s. 10 *S. 12

1 8, 31 18, 3* 18, 39 «8. 40

'9, 1/3 19, 2

»9. 2/3 19,4 19, 6

19. 7 19, M 19. i?

I

2 1 7 4

18 19 20 22 23

•9. 23/24

vi i vi i i vii xxv i

Ч/Ч 15 sq.

xxviii

48

V

»• 4

V

s. 4 11

V

xxiv

s. 6

xii

12/13 IJ sq. 23 24 58 22'23

XX

5/6

xviii vi xxii

14/15 M 5 6 26/27 8/9 16 1 5/16 59 23/25

•III

III -II •I I »IV *•■ 5 •I 111 *s.7 •s. 2

'9. 25

»II

iii IX

ix xii V

xxv i xxiii vi vi xxxviii

III

vii xxiv

Ml

i

*s. 5

V

*». 9 *s. 9 III 1

iv ¡V

S. 12

'9.3° 19, îï/33 '9. 33/34 19. 34

V

II ». 4

'9. M

19, 28/30 19. 29 19, 29/30

V

V

*s. 1 *s. 7 19, 19. 19, 19, 19,

vi

*II *IV •s. 1 *s. 2 *»■ 3 *«• 3

XXV

6/9 15 298/299 14/16 2'3 5/IO 26/27 60/61 28/29 29/3I 7/10

463 357 322 3SS 402

4M

436 463 44 54' 341

34'

«5

34« 341 119

,76 168 252

,87 Idy 75 24 24 IOJ

357 44 170 3X7

-"150

463 170

69 35^ 413 413 171

xxxix xxii xii

36/З7

65

H/IS

1 12

20

xviii vi

H/M

20J 25» 28j

vi \ iii

I30/I3I 16/18 17/18

WO

J2J

568

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE op.

Iohannes : '9. 34

*•■ 5 *s.7 *s. 8 *$.9 *s. 10

'9. 36 19. 37

19. 38/41

lo, 19

». 9 III »■ 3 *•• J •III •»4 *8. 7 *S. I

•■• 5 20, I9/3I

*8. 11

20, 22

5. 3 s. 9 II

20, 22/2J 2 0, 23 . 25 20, 27 2D, 29 2C

21

1 'I

21 .

13 21 . 4 Actus Ар I, 3/10 1.

H

I,

9 9; I I

1.

I, 11 I,

M/H

1. 16/I9

',

20

2,

t/4 3

2,

2,

78

2,

31

S. I

s. 9 *•• 3 III s. 3 •V

cap.

lin.

V

61 18

357 387

4/5 32/33

400

vi V

iv viii ¡V XXV

viii viii XXV i i

vi vi xviii V

xvii ix

4 13/'4 7/8 7/10 1/3 18/19 19/20 75/76 36/38 7/8

XXX

9/11 14/15 19/20 44 40/42

*II *s. 12

vii

*s.4

viii xxxxii xviii xxi viii v

iii iv xxxi iii XXX

ix iii vi xxx ii

114/115 II

220

ИЗ 464

345

24/25 I4'i9 8/1 1 75/76 5/iJ 5 19/2 5 45/47 З5/36 18/19 52/53 26/27

25З

32

*S. II *S. II

5. 5. 5, 5, 5, 7, 7,

1/5 34 5

*s. 13

X

s. 10

iii

»II *H »11 »I I

XXX

И M/17 74/75 74/75 46/47

X

21

xxxi i i

3/4

XXX XXX

132

28 u/12

xxxi xi ii iii

20

387 25З 358 456 326

255 417 325 175 325

37

10

■72 342

20/21

2/8

M 4

H' 325 360

xix v viii

3, 3. 3, 4, 4. 4,

12

413

417

2,

И/Ч '9 4

4'3 435

"3 30/32

V XXX

viii xiii xxxix

III *s. 1 III s. 4 *s-5 *s. 8 s. 8 III »II »II *S-4 II »s. 5 I *s. 3 I 1 M 11

2/3 32

fx>Â-

21

16/18 «5 H 7 14/Ч 20 l/l

177

.76 345 З58 397 399 ,76 76 132

346 76 359 50 307

49 49 50 91 442 442 482 426 71 71 132 25

53

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE op.

cap.

lin.

7. »6/ав

I

xxxiv

7,49 8,1/3 8, 20

*S. II

i

*s. 13

X

4/9 15/16 16 165 24/25 54/56 55

569 РЧ-

Actus Apostolorum :

8, }2 8,33 9, i/« 9. 3'8 9. 5 9.8 9, M 9, i8 9, 27/28 10, 1 sq.

10,15 10,38 10,46 4,2

«S. 23 13. 25

S. 2

vu

S. }

xi i i ix

s. 3 s. 3 *.. 3

X

16

*s. 10

viii

»III s. 13 "II I

xxxviii iv xxxi xxxiv xxxix xxxiv

28/29 44 17 67/68 44/46 43/44 49/50 7/8 9/10 14/16 54 48/49

•II *I »III *III III II II *s.4 III *S. I

'3. 33

S

2

S. 2

13,35 13,46 M, 3 14, H H, 15 14, 21 »7,3 17, 24 20, 25 20, 29 2D, 30 20, 32 22, 28 24,25 27. 24

iii

**• 5

II

XV i XV i

xiii iii ii iv i xiv iv vi vi xxiii

s. 1

XV

»1 s. 3

xxxiv

*S. II

II

viii ii

*S. 12

X

*II •»■ 3

xxvii

»II II *II *s. 8 II *]

II]

V

V

xiii xiii xiii vii xl xxxiv xiv

54 441 482 299

334 327 312 482

436 184

476 135

56 M? 56 166 166 164

10

76 73 339

14/17 32/34 147/148

157 245 275

233

290

26/27 17/20 7/10 5' 76 7/9 19/20 14/16 59 76 17/28

359 117 M7 56 3>9 447

23 24

27/28 45/46 52/53 H/15

72

466 126

3'9 95 95 95 40C)

M5 56 ,65

Ad Romanos : 1, 1/3 1, 3

1, 21

«,25 2, 5

s. 2

V

S. I

ix

S. 2

V

*s. 12

vi

I III V

X

s. 1

2, M

*». 1

3, 5

s. 8 »s. 13 *s. 13

Prol. xiii iv xi ii iv vi

23/26 2/3 З7/38 3/4 12/13 15

104/105

277

237 278 462 25

.56 "3

28 17

232

•З/Ч

396 476 478

18

■4

241

57"

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE op.

Ad Romanos : 4, 3 4,4 4, И 4, i6 5,6 5. 12

*s. 6 *II »I *I 11 »■ 3 •]

5, 4 5, го

*I -1 •I

6,3 6,6

6,9 6, i6 7, 5 7,23 7,25 8,3 8,9 8,17 8, i8 8, 21

8, 24 8, 30 8,31 8,32 8,35 8, 36 8. 38/39 9, 13 9, 14 9,21 9. 22'23 9, 2J 10,4 IO, 12 10, 15 10, 17

11 111 s. 8 I Ml »• 4 III ••■ 3

*v s. II

»s. 7 I 'II s. }

s. 9 11 s. 13 IV *s-3 s. 7 *s. 13 III s. 13 *$. 6 *s. 13 11 I 111 s. 13 *I «s. 13 s. 8 «s. 13 II I s. 6 »■ 3 •1 1 S. 2

11,4

11,6 11,11

n, 13 14 II, 17 20 II, 25 11,25/26

11 *1 s. 4 111 M III "11

cap.

lin.

vi

31/32 60/61 9

XXV X

xiii iv vi Prol. V

ii xxxv i xxxix viii ii vii v V

xxix X

xiii vi ii xxi xxi ix

11/12

24 61

77 З22

20/2 1

11/13 8 104/105 42/43 8/9 45/46 77/78 25/26 6/7 31/32 42/43 87/88 8/9 56/58 ■7 58 Il/li

116 47/48

xii

19/20 19/20

ii ii v

ix xii vi vi xl xxvii xxxiv xii xxi vii iv X XV vii

xi i xxxiv xi iv xxvii i xxxi V

xxxv xviii xxxv xxvi

372 12: 25 29

V XV XX

pag.

98 53 9 16/17 8/9 37/39 7/8 23/25 41 17/20 9/ 1 1

48/49 7 11/12

1 1 16 14 61

M3 161 397 21

79 34> ■74 331 222

445 3X4 37 1 10

326 417 99 484 214 310

384 476 162

484 372 47 S ■54 46 179 484 38 479 399

26 35'36 94'95 3/4 4/5 26/27 H

482 98 22

iij

27З

28'29 5/6

128 50

10/11 18/21 21/22 21/23

341

12/13

■23

374 304 54 2(.

180

34 180

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Ad Romanos : 11, 33

пр.

cap.

lin.

рац.

S. 12 s.

ii ii xiii xvi iü i i iv xviii xviii

19 20 -4-5 I04'i05 ij'i4 41 1 } 14 8'ю 3637 8 '9 2324 19 20

460 460 223 455 75 44 1 227 228 231 34 34

xii xviii i xi i XXVÜ vi iv ix xiv xiv XXXÜi

40 41 19 2t n/12 17 18 811 22 23 4748 97 II 12 34 29 30 21 22

2я 457 441 204 441 I25 235 315 361 486 486 53

xxv

34 35

I21

xiv vi xviii viii xxx iv vii xxi xii Xii viii i Prol. *Prol. i vii xxvii iv " vi XV i i xix vii i XXXÜ vii xv ' XXXVÜ iv mi

2728 71 61 5 io'ii 138 139 2 4 1416 25 26 10 12 2526 78 2 3 3 910 21 63 64 91 92 67 5961 IО I I 3335 19 20 43 14 id 175 37 38 73 74 21 5}'5T 14

486 82 103 391 49 274 217 256 333 348 85 395 I 1 395 19 126 315 335 404 1 66 213 446 fi9 177 300 9X 71 62 414 J59

S. 12

11,36

V S. II

12, 1 12,16 13, 12 14, 10 15.9 15,12 I ad Corinthios : 1,13 i, i8 1,20/21 i, 22 i, 23/24 If 14

II *s. II 11 *S. s. S. I1 S. I *s. I1 *S. I I1

1I s. 11 S. II *S. *s. II 1: IV s. 11 S. II И II 8. I

1,25 1, 27

1,31

2, 8

*• 3 s. 5 *s. 13 s. 13 I II s. 13 «Il '" «11 ». 7 I *S. 2

2, 9

V *S. I

14 3f 6 3. 7 3. 9 3. 10 3. 16

s. 3 ». 4 II s. 8

s. s *Ii 11 II ». 3 s. 4 s. S

3. 4. 4. 4.

571

■7 J

III [V



*S. I I

4

II 111 *S. 2

5, ! 5, 5 5. s

11 11 1

6, 3

». 9 *s. *»■ 5

572

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

I ad Corinthios : 6,13 6, 19 7, }i 8.4 9. *7 10, 1/4 io, 2

»о, 3/4 10, 4 IO, II

io, 17 IO, 21 II, I "> 3

11, 19 11, 23 11, 24 12, 23 12, 25 12, 27 13.4/5 '3. 7

op.

cap.

lin.

II s. 5 «t. 8 *s. 6 III ••7 1 *s. 9 S. f «Il 1.6 111 111 IV »•7 11 11 11 1 II 111 11

xxxiv ix vi

XIV

27/28 18/19 59/61 16/17 16/18 15/16 29 '33 4 37.4° 54'55

X

II

XV i i

12 13 9 58 59

S. II S. II

s. з t. 6 s. 6 s. 6 1.6 s. 6

(.6 s. s. s. s. s.

6 6 6 (. (.

). 6

X

xxxviii iii xxxix ¡V iii

XV

vi iv

19/20

■9^

XX V VI

81 82 54

VII

9 10

ix ii

2/3

21/22

.67 I 22

S2

IV

M 2 sq.

445 +46 36i 368 368 369

V

4

370

v

22/23 9 »5

37" »7>

ill

vi vi viii

17/18

IX

1

X

и

xi xiv

i

i

xi

2

XIII

V

vi ii iii IX

-'s *'s 25 27 4

1 1 s. 7 1 II 111

vi i vii ii

[\

XII

III ■1 •I ■1

XXX

87 44/45 33 55 1113 22 23 14 16

xxxi

II

XXX

1 1

XXXI

3* 8 14 M 23 24

vii

xxi xxv i i

xxxi xxxi

372

-

S. (.

M. io

166

2K

13.8

M. 5.6 M. 8 15.9

555 97 574 i6(.

10S

1* 17 s4.

>5. 3'4

4M

34/35 57/58

11

14, 20

183 3«5 65

К 9

11

И. >9

374

xxi xii vi xviii

VI

t. 6 1.6

13. '3

404

*4 25

III

1.«

*S.4 S. II

'39 36,

5*5 75 so

13.7/8

13, 12

pag.

*4

373 373 374 374 $77 368 368 374 376 218

З38 448 21

2 1

384 20

134 »72 205

175 Ji ÎO

*o Ji •и

INDEX LOCOKVM SiACRAE SC RIPTVRAE «A

573

cap.

Un.

XXX

16/18 25/26

П5 174

2

218

28/29

333 219

РЧ-

1 ad Corinthios : 15, 12 15, 20

111 III •V

M, M îj, 28 4, 36 '5,41 M. 42 44 »5.47

s. 3 V s. 3 s. 4 V s. 3 III S. 7

15,48 4,49 M, 50

s. 8 s. 8 III

•5. 5i

I s. 1 s. 4

'5. 5»

IV

15,55

s. 7 II s. 7

M, 57

11 ad Corinthios : *. M 3, 3 3,6 3, ij 3,i6 5>i8

4,6 4, 7 4,8

4, 9 1° 5, 10

5, 19 6, 1 6,14 6,15 6, 16 6,17 6, 18 7. M 8,9

9. 7 10, 17 11, 2

2

27/28 15/14

333 347 217

V

2'3

xi xxxiii i iii iii xxxiii

1 7/20 20 '2 1

332

35/56 65/66 66

382

XXXV i XX

xi xviii ii xviii ii

21/22 16/17 7 '8

178

399 399 .78 5-8 255

2/3

347

12/14

21 1

56

384

81/82

104

56/58

384

18/19

44C

vi i i

8

XXX i

3'

43

*S. 2

iv XXV i

125/126 9/10 í/4

2 74

III V *s. 3 s. 13 111 II s. 9

S. II

«II II

S. 12

IV *S. I

5. 17

xxix x xii xiii xii xi

s. 3 III «•7 s. 7 s. 7 I

S. I

*IV IV s. 5 *s. 8 I s. 3 *s. 8 III s. 12 *s. 13 II *s. 7 II

ix xii ií vi xviii iv xiii xix iv iv xxxiii i i i xxix ¡V vi i vi ii vi xvi iv iv

37/38 24/25 16/18 79/81 4849 1 5 24/26 9/10

68

■72 218 335 474

1(10 104 414 469 "3 23'

35/37 24/25

313

12

381

29

382

34

382

35

38

49 232

41/42

200

57 31

5961 31/32

178

'97 35' 404 32

28

313

7

V

11 '12

399 160

X

4/5

466

vii vi i vi i i

12

479 84

XV

43 5 42

391 98

574

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE op.

cap.

¡in.

РЯ-

11, 2

S. I 1

445

12, 2 4

*I1 IV s. 7 •s. }

vi i v

13/14

". 3

■$. ■

11 ad Corinthios :

II, 14 15 II, 27

'3.4 Ad Calatas : i. 9 ». 9 2, 21

3.6 3. '3 3. 21 3. 27

}, 2K

4.4 4, >6 4. '9 4, 26

4. 30

4. 3' 5, '7

3940

69

19 22

194

111

14 15

3*5

Xli

43 45

MJ

*S. I

XI

12 13

241

*S. I

x\ i xxi

3 4 4/'4

^4S

*S. 2

1111

•s. 7

* '3 3 46 '47 74 75 5i 31 32

JOl 397Î

S. 12

x ii vi vi vi vi i i xxxi xiv xiv

11 HI

xxxix

*s. 10

V

III s. 5 II II V s. 7 *s. 5 »II

iv iii

42 '43

'59 54

XXXV

98/99

i47

xxxi

25/26

176

IV

147,148 233 75 19/20 147/148 233 78 4 7 7 9

Ad Hcbraeos : «. 5 4, »2 4. 13 5.5

В, я 8, 8/9 8, io 8, и 9. 3/4 9.7 9. 12

*s. 5 s. 2 s. 2 »s. 7 *III III 111 -Il 41 »II

•Il 9. 19/20 9. 25 •

»Il •11

9. 28 10, 28

MI •s. 1

II, i II, 19 ".З2/ЗЗ 4,3» 12, 67 12, 14 12, 29

■3.4 ■3.6 ■3. 15/16

*S. I »I I •II

vi xviii il iv vi i xxxiii xxxi i i xxxiii II

ii il iii i ii ¡i xi xvi Prol. xvii XX

II »s. 10 IV *I f. 2 I *•• 3 II

9 ■■ 60 61 62/63 67/68 56/57 20/23 62/63 68,69 1213

3/4

6 910

27J 2 ЦО

IO4

351 275 290

381 177

177 177 73 73

73 76 69 ^3 74 241 24X 1 1

32 106

3'/34 51/53 6263 39 4° 23 24

430

27»

291

\

71/72 6465 43/46

307 79

i ii

3 4 3/4

XXXVII

1213

XXV

i\ vi i xxxiv vi xxxv i i

1 21

200

">■> 60

Epistula Iacobj :

■. 5 1, 22

2. 13 2. 19

2.2} 4,6 4. И/Ч 5.7

s. 3 s. 10 III III s. 1 S. II s. 6 S. 1} s. 10 •I

Prol. lií

xi vi xi i \ li

SOS 425 182

10

.56

88,89 •9 31/32 27.28 64 69 78 79

268 450 372 4Я4 424 21

57«

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE op.

cap.

lin.

pag.

I

xxii

51/52

40

*S. I

xxi vii xxxi

16/17

»56

4647

XXV

25 II/IJ

3-4 .76 171

vi

76

i^2

•11

xxvii

i

2, IO

s. 4 111

19/20 12/14 61 65 8/9 17/18

3*5

ni ■и

viii xxxi i xxvii

2, 21

1

Epistula lacobi : 5, il

I Petri : i,8

«• 3 I, 12 1, 18/19

Л 2

m 111 *•• 3 *»• 3

2. 5

111

2, 22

*. 23 2, 24

3, H'i5 4, 5 4,6 4, M/16 5,8

s. 6 s. 8 111 111 III 11 *$. 1

III 111 II -IV

XXXV

vii xix xiv

177 126 126

335 1S0

73777

21

IO/I}

16«

3/4 76/77

577

xxii xix xxi ix xviii xxviii

4 10/13 12/13

402 1G9 168 169

68.69 55/56

»54

ХХП

7/9

XXXV

107 108 26/27

V

vi

12

XK

'73 16g .46 196

II Petri 1. 16 1. 17

I, I« 1, 19 I, 21 1, 21-2, I 2, I

*. 4

i. 9

V

t. 2 t. 2 t. 2

vii vii vii

*s. 3 III IV III «•9 »•9 IV IV

IX

xi xi i X

V V

ii iii

59/60 ni/112 129 I 40/141 16/19 17-18

416

37 39 Ч/Ч 6468 69

20Í)

10/11

2, 21

s. 7

iv

2, 21 '22

11

ix

3. 7 3,8

IV

XX

[\

iv

3. I2 3, '3

IV V

XX

13/14 19 '20 42/43 29 3° 52 55 15 16 26 27 17/19

1

5/7

12 14 25 27 2225 22 23 12 13 26

2, l6

*, >9

11

xii

•ч

X

»97 298 298 523"9 30ЗЗ 37/38 23/24

ч/ч 20 38 27. 3' 14/iJ 3638 4/5 2 3

6/7 г/i

22, 5 22, 11

V s. 13 *s. 13

22, 14

*v

xii

6/8 4

V

20/21

22, 13 22, 16

*s. 3 •II •s. I

vi

•S. 12

xi

78/79 6/7 36/37

V

X

5 1 1 /i 2

pog-

'93 191 192

4 203 180 204 204 217

319 *07 204

136 207 I98 199 I98 200 ZOI 200 201 I99 ■99 218 218 218 218 72

75 301 194

■93 206

■93 ■93 ■4 ■93 "J 2'3 21 I

24 216 216 216 219 216 475 476 219 320 82

239 468

INDEX AVCTORVM пр.

cap.

Im.

Ps.-Apuleius Asclepius : 1

*s. 2

III

iii zxzviii

20/21

24

113/114

265 186

•II

xxxvi

20/22

147

8,26 18,23

*II1

xxxviii

*s. 1 *s. 1

XV i

186 248 249

20, 8

»IV •IV

iv iv

113/114 11/37 47/63 39/41 23/24

*s. 10

V

11/13

432

•V

i

8

216

Enarrationes in Psalmos : *s. 2 XXI, en. II, 30 *S. 2 XXXIX, 1

vi vii

34/36

281

154/1И

299

Epistulae : 137. г, 8

II

xxxvi

18/20

147

Sermones : 34. z 43. 5

*S. 2

•s. I

vi xviii

287 253

358, 2

*S. 2

vi

173/175 44/45 34/36

III

xl

22/23

189

S. 2

vi

64

282

*S. 2 *S. 2

iii iii

74'75 77/79

267 267

s. 9

i

29/33

409

*s. 3

ii

74/75

309

1. 7

IV

I

XV ¡

32 28

386 32

Augustinus Contra Iulianum : 5, M, 57

P6j »6j 26, 265 267 265 26, 267 267 249 ,89 248 248

P*l-

Formula abrentmlialinnis baptismalis : 228

306 306

Î73

Hicronymus IJbtr inlerpretalionis Hebraicoriim nominum : 35, 11

*s. 12

v

Commentarii in Danieltm : MI loscphus Antiqititales :

XIV, 8 ? XIV, 12 ?

■Il -Il

Be/iiim Iiidaicum (ex Hegesippi qui diciliir Historial libris V,

I, И 1,17

*\\ ■11

I, 22

*II

Lactamius Institutionts :

IV, 6, 4

*s. 2 *S. 2 *S. 2 *S. 2 *S. 2

IV, 7. 3

*S. 2 *S. 2

22/24 27 29/30 Û7/7I 31/33 67/71

XV i

74/75 77/79 47/63

*III

xl

21/22

*S. I

XV i

ti/37

*S. I

XV i

"/37

Ш.774

S. 2

iii

4445

VI, 22/24

III

XXV

17/18

S. 1

XV i XV i

56/58 "/37

2ÍO

S. 1

18 •3 15

in

IV, 18 s4. VII, 1 VII, 16, 11 VII, 20, 3 Oráculo Sibyllina :

VIII, VIII, VIII, VIII, VIII, VIII, VIII, VIII, VIII, VIII, VIII) VIII, VIII,

217*4. 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226, 227 228 229/231

III III III HI III IV III III 111 III III IV

ii iii iv xii xviii

266 17» 248

И '3

iji 158 '59 .64

28

212

V

«)

160

xxxviii vi xxviii xviii xix

'9

183

20

160

15/16

173 167

24 42/44

»4

INDEX AVCTORVM Oracula Sibyl¡ana : VIII, 232 233 VIH, 234 235 VIII, 235 VIII, 236 VIII, 237,238 VIII, 239/241 VIII, 241 VIII, 242 VIII, 242/243 VIH, 264 VIII, 287 sq. VIH, 287 '290 VIII, 288,289 VIII, 292/293 VIH, 293/294 VIII, 303 304 VIII, 305 '306 VIII, 312 VIH, 513/314 VIII, 329

op.

cap.

Im.

IV III III III IV IV III III IV

XVII

30 31

xxxix i

3839

i88

21

1T7

*s. 2 s. i

III *1V

III 111 111 III III III s. 2 S. 2

Orígenes Homil. in Ljiiiticum VIII, 5 s.

XX

xvii xxviii XXXV i

xix iii XV i

xix xii xix

«9 22/23 32 34 M 18 4647 54 47'63 14/17 io 1 4/1 7

XX

7/8

xxiv xxv i xxvii xxix iii iii

12 13 11 12

MI

•4/1 5 3*/34 52/53 85

pog-

2IO

157 21 5 210

• 73 [81 266 249

[68 ;os 168 168 170 172 • 7» 174

266 26S

So

82

Orosius Historiarum adiursitm paganos libri VII : II, 1, 4/6 *II

40

140

Passio Scillilanorum martyrum : I, 2 *s. :o

59 60

45°

Passio SS. Perpe/iiae et Felicilalis : II, 2 s. 10 III, 1/3 s. 10 III, 8 s. 10 IV, 7 s. io V, 1/6 s. 10 X, 1 1 s. io XV, 1/2 • s. 10 XVIII, 1/3

s. 1 о

V

7/8

430

V

10/11

43"

V

7/8

V

430 43'

V

20/21 . 1 0/1 1 20/21

V

7/8

V

12/14

V

Prima dementis ad Corintbios 8, 3 II

4SI 45' 450 43'

14/15

Quoduultdcus Aduersus V baereses : I, 18/20 VI, 20J

*s. 13

XIV

З4.'3б

486

»•• 3

Hi ix

З2/3З 10/11

3" 360

V

45

477

V

• 4/1 5

320

VI

33/34 33/35 66/68

419

\-iber promissionum et praedictorum Dei Prol. 23 *s. 13 I, i, 23/25*s. 3 I, iii, 16/18 *s. 9 I, iii, 16/18 *s. 13 I. vi, 31/34 *•• 8

vin iii

4X0

399

5*4

INDEX AVCTOKVM op.

cap.

Liber promissionum et praediclorimi Dei : I, vii, 62,81 *s. 9 l,xvi, 23/25 *s. 7 I, xvii, 29 30 *s. 6 I, xxii, 34 42 *s. 10 I, xxxiii, 34 35 *S. 2 I, xxxv, 11/13 *s.9 I, xxxvii, 19 *s.9 I, xxxvii, 34 37 *s. 6 II, iv, 40 41 *s. 10 11, vii, 48/30 *8.5 11, 22, I33I42

*s. 10

II, xxv, J7 39 II, xxxi, 17/19 II, xxxiii, 49/50 II, xxxvi, 13/16 III, Prol. 9/12 III, ii, 18 III, ii, 19 III, ii, 21 Ill.iii, 13 111, iv, 12/14 III, iv, 15 III, v, 1 s III, vi, 13 III, vii, 20 III, xiii, 13 III, xv, 17 III, xix, 24 III, xx, 14/17 III, xxi, 7/8 III, xxv, 12/13 III, xxvii, 11/12 III, xxviii, 14/15 III, xxx, 32/34 III, xxix, 14 III, xxix, 15/16 III, xxxvi 111, xxxvii i, 18 III, xxxviii, 1 1 5/1 17 III, xxxviii, 118/120 III, xl, 19 111, xlvi, 38/39 IV, v, 16,18

*s. 13

IV, xiii, 30 IV, xvii, 18/27 V, vi, 4/5

*S. 12

*s. 13 *S. II *S. 2 S. I 8. 1 ». I 1. 1 *8. 5

vi iv vi vi iii

lin.

P°A-

3040

418 386 3"72

32/34 28/30

5/8 9192

V

6/7

iv

40

X

46 3* 35

v

iii iv xiv ix v xvii

4041 1 1 24

111

91/92 11 30

xv i XV i

34 36 13/15 1618

3335

S. I

xvi xvi iii xvi

s. 1

x\ i

43/45 >3 M

s. 1

S. I

xvi xvi xvi xvi

«7 '9 M ■9

S. I

Xvi

22

8. I 8. I

xvi xvi

47 5* 5 2 '53

S. I

Xvi

S. I

x\i

8. I 8. I 8. I 8. I *S. 2

XVI XVI

54 55 5960 61 6263

xvi xvi

20 '21

vii

S. I

Xvi

*S. 2

iii iii

5,- I s. 1

*s. 13 S. I

XVÍ

-9 12

35 45 '49 36 91 92 22 23 18 28

43' 268 414 414 374 43 " 3T3 428 486 465 477 4*6 268 248 249 249 248 353 248 248 248 248 248 248 248 249 250 250 250 250 250 249 248 294 249 268 475 248 249 236

8. I

xvi

*S. I

vii

M/H

*s. 3 *s.9 *s. 13 •t. 3

xiii

iv ix xii

19/20 40 1 8 '27 3839

334 414 481

VII xii

33 44 45 1 9 '20

445 389 334

35/37 32 33 io'n 17/18

262 ЗЧ 360 388 262

333

Sermo contra 1/iJaeos, paganos et Arríanos : I, 18/19 V, 9/10 VII, 15/17 VII, 21/22

VII, 14/23

*s*s. *s. *s. *s. *s. *s. *s.

M 7 3 2 5 5 7 2

35/37

585

INDEX AVCTORVM op.

cap.

Serто de accèdent¡bus ad graliam : *s. 13 II, ¡v, 6/7 Sermo de cántico nouo : 1.33 1.58

*s. II

VI, 28/29

VII, 44,'45 Sermo de catac/j:¡то : VI, 33/34

lin.

РЧ-

5.'6

4S4

I 2

•s. 13

xiv ii ii

18

453 44^ 474

*S. I

V

9/10

232

*s. 13

\ iii

33 35

480

i

28/29 15 40/41

466 468

*S. II

14

Sermones de symbolo : I, i, 1 I, v, 12/13

1, xii, 13 I, xiii, 19/20 II, ii, 1/2 II, iii, 18/20

III, xi, I

*S. *S. *S. *S.

II 12 12 I

*». 5 *S. II *S. 12

Sermo de tempore barbaria1 : *s. 13 I, ¡ii, 64 *s. 8 I, vii, 79/80 Sermo de ultima quarta feria : *s. 12 III, 6/7 *s. 10 v, 55/56

X

xi vii iii ix iii

15/17 33 35 4/5 16,18

441

35° 44И 461

iii

I

4^4

V

54/58

402

vi

9

463

vii

79 80

434

Sallustius Catilina : ЧЗ

11, 8 20, 4

11 s. 6

xxvi VI

17 34 '3 5

372

I/tgurlba : *. 3

II]

xl

1 9 '20

189

s. 1

i

41/42

22H

II

XXXV

97

141")

xiii

34

207

Xlil

7/8

219

vi vi xxvii xxvii vi ix xxxvii

22

*3

1 60 1 bo

21

46

Symbolum fidei :

Terentius Andria : 68

Tyronius Commentants in Apocalypsin ( ?) »IV Vergilius Aeneis : I, 278/279

11, 694 II, 700 IV, 2

V,6 V, 53* VI, 427 VI, 620

VI, 853

V ill 111 *] •] 111 ill III s. 2

11

18/19

46

23

160

18 «7 26

162 18; 264

586 Р 6, 12 (432) ; s. 12, 2, 14 (460); Adam uctus s. 10, 6, 8 (431) ; homo uctus s. 7, 1, 37 (382) ; primus homo, pater omnium s. 1,2, 11/12 (228/229) ; pater humani gene ris s. 11, 13, 4'; (451) ; radix humani generis 1,5,10(16); Adam superbus s. 4, 4, 71 (340) ; debitores ex Adam s. 12, 3, 20/21 (461); cf. femur ; fil i i ; latus. addici diabolo s. 1, 4, 33 (232). ndeps G, 13, 90 (222). adesto s. 2, 6, 59 (282). adiutor s. 5, 5, 84 (358); s. 11, 9, 2 (448) ; adiuior Deus s. 4, 2, 18 (336). adiutorium s. 2, 7, 86 (296) ; diuinum s. 3, 10, 3 (361). adiutrix tentationis s. 10, 6, 7 (431); cf. gratia. adiuuare : domino adiuuantc 1, 36, 9, (58) ; s. 2, 1, 11 (261) ; s. 3, 2, 35 (308) ; s. 5, 1 27 (349) ; s. 6, 7, 2 (372); s. 7, 4. 3 (385); s. 8, 1, 24 (395) ; s. 12, 1, 1 (459) ; s. 12, 5, 4 (462).

administrare s. 1, 21, 21 (256) ; s. 3, 11,

19 (361). admonere ut fratres s. 8, 7, 10 (405) ; admonere exhortationibus s. 10, 1, 17 (4*3)admonitio s. 3, 13, 33 (334) ; admonitio filii s. 3, 3, 91 (320). adoptatus : cf. numerus, adoptiuus : cf. filius. adoratio s. 2, 4, 102 (273). adoratores 2, 34, 60 (140) ; adorator Dci s. 10, 4, 38 (429). adsignarc uoluntati 2, 18, 21 (102). adstringere synagogam 2, 13, 5/6 (94). adscisecre (asc-) nomen catholicum D, 5. *9'3°(>93)adsumptio : cf. tempus. aduentus s. 2, 4, 104 (273) ; s. 5, 13, 24 (363) ¡s- 5.8. 16.18(360) ; s. 5, 13, 24 (363) ; aduentus Christi D, 10, 31 (203) ; s. 4, 8, 2 (345) ; aduentus Domini 1, 7, 78/79 (21) ; 2, 14, 10 (95) ; 2, 33, 65 (143) ; s. 10, 3, 20 (246) ; aduentus Domini et saluatoris Iesu Christi 2, prol., 5 (68) ; aduentus tili Dci D, 17, 36/37 (211); aduentus unici Filii 2, 12, 26 (93); aduentus redemptorisnostri 2, 28, 16/17(128) ; aduentus caclcstis regis et iudicis 3, prol., 7/8 (156) ; aduentus saluatoris 1, prol., 42/43 (12); D, 4, 35/36 (193) ; aduentus secundus Christi 1, 6, 38 (18); s. 1, 16, 38/39 (249); aduentus futurus Domini 1, 7, 123 (23) ; aduentus futurus fili hominis 1, 16, 38/39 (32); aduentus Antichristi D, 12, 4 (205). aduersari prophetis s. 2, 5, 37 (278). aduersarius 2, 6, 24 (80) ; s. 1, 3, 1416. 23 (230) ; s. 1, 4, 13 (231) ;s. 2, 2, 11 (263) ; s. 3, 1, 66 (307) ; s. 3, 2, 10 (3°7); s- 3. 2. 95 (3'o) ; s- 5. 5. 6 (356) ; s. 5, 5, 81 (358) ; s. 10, 7, 107 (435); aduersarii s. 2, 3, 51 (266); s. 2, 4, 127 (274) ; s. 2, 7, 187 (300) ; s. 3, 2, 28 (308) ; aduersarius nefandus s. n, 6, 28 (445); aduersarii resistentes s. 2, 5, 2 (276) ; aduersa rius Christi 2, 18, 86 87 (104) ; ad uersarius generis humani s. 1, 2, 8 (228) ; cf. diabolus ; Spiritus. aduersus : aduersa s. 12, i, 12 (459). adulcsccntes s. 4, 12, 24 (348). adulescentia s. 3, 5, 77(319) ; cf. ardor. adulcsccntulac ccclcsiac G, 1 3, 76 (222). adulterare s. 3, 2, 38 (308) ; s. 4, 3, 40 (ЗЗ8). adultcrium 2, 22, 41 (113); 2, 26, 19

(43)adulterinus : cf. macula.

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 589 adultera 2, 1, 46 (70). adulterus 2, 12, 39 (93) ; s. 12, 4, 13 (461); adultcri 2, 1, 73 (71); adultcri puniendÍ2, 1, i6(68);2, 1,45(69). aedes : tcmplum uallatum omnium deorum aedibus 3, 38, 75/76 (185). aedificium s. 3, 9, 69 (328) ; s. 10, 4, 21 (428) ; s. 12, 13, 25 (470) ; aedificium ecclesiaes. 4, 1, 3/4(335) ; aedificium domusDcis. 4, 1, 5 (335) ¡aedificium spiritalc 2, 27, 58 (126) ; cf. culmen. aegers. 10, 1, 34(424). aegritudo perieulosa grauisque animac 2, 8, 12 (85); aegritudines s. 9, 6, 48/49 (419). aegrotarc animo s. io, i, 35 (424). Acgyptii i, 33, 24/25.27 (54) ; s. 9, 3, 37 U> 0 ; s- 9. 3. 53 (4' 2) ; primogé nita Aegyptiorum s. 9, 3, 48 (412); rcx Aegyptiorum s. 9, 3, 72 (412) ; cf. animal ; esca ; primitiua ; seruitus. Acgyptus i, 12, 48 (28) ; 1, 26, 36 (45) ; i, 27, 4 (45) ; 1, 32. 3/4 (52) ; s. 3, 9, 81 (328) ; s. 6, 9.5 (373) ; s. 6, 10, 2 (374) ; s. 9, 4, 3 (413) ; cf. plaga ; rex ; scruitus. acmulus s. i, 2, 15 (229). acneus : cf. serpens. acnigma actionis 2, 21, 42 (109) ; aenigmata mystica 2, 27, 70 (127). aer 1, 1, 3 (13) ; s. 3, г, 54.67 (309). aereus : cf. crux. acqualis : genitori genitus aequalis s. 2,i '> 36/37 (262); cf. diuinitas ;

Alius. acqualitas s. 2, 7, 36.38 (294) ; s. 3, 3, 46 (311); s. 3, 9, 105 (329) ; s. 3.12, '5 (ЗЗ2) ! acqualitas unitatis indiuiduac Trinitatis s. 8, 6, 69/70 (405). acqualitcr s. 8, 6, 67 (404) ; s. 12, 11, 16 (467). acquarc s. 12, 22, 18 (257) ; s. 10, 3, 48 (427) ; s. 10, 5, 6(430). acquitas s. 2, 6, 97 (284) ; s. 3, 9, 65 (328); acquitas ucritatis s. 9, 5, 55 (416) ; aequitatem cxcrccrc s. 11, 13, 38 (452) ; cf. ratio, acquus : cf. iudex. aestass. 2, 6, 13 (280) ; s. 7, 1,24(381) ; s. 12, 3, 6(460). aestimatio D, 8, 18 (201). aestus s. 3, 12, 10 (332) ; s. 4, 12, 8 (348) ; aestus medii 1, 36, 34 (59) ; aestus utiles s. 13, 2, 13 (474). actas s. 1.10, 39 (240) ; s. 1, 14, 4(244) ; s. 2, 6, 215216 (289); s. 3, 3, 45 (311) ; s. 3, 4, 2 (312) ; s. 3, 6, 86 (322); s. 6, 1, 12.20 (368) ; s. 6, 5, 24/25 (371) ; actas omnis G, 2, 4

(216) ; s. 4, 12, 28 (348) ; s. 8, 4, 22 (400) ; s. 9, 6, 54 (419) ; aetates separabilcss. 3, 4, 122(316) ; aetas adulescentium 3, 38, 90/91 (185) ; séniores actatc prouceti s. 4, 12, 27 (348); actas senilis 2, 27, 3 (124); pater actatc i, 32, 10/11 (52) ; actas saeculi 1, 7, 49 (20) ; aetates saeculi sex 1, 7, 117 (22) ; cf. Danihel. acternitas s. 2, 6, 56/58 (282) ; s. 2, 6, 206 (288) ; s. 2, 6, 215 (289) ; s. 2, 6, 291 (292) ; s. 2, 8, 9 (301) ; s. 4, 9, 3 (345) ; s. 12, n, 31 (468) ; aeternitas trina s. 5, 9, 12 (361). acternus : in aetcrnum s. 4, 3, 17 (338) ; s-5>5. ' 5 (356) ; in aetcrnum regnarc s. 8, 4, 26 (400) ; obliuisci in aetcr num s. 12, 13, 14 (470) ; cf. felicitas ; hereditas ; ignis ; lux ; poena ; por ta ; praemium ; rcx ; salus ; saturitas ; sententia ; ueritas ; uita. Acthiopissa uxor 2, 9, 8 (86) ; Aethiopissa ccclcsia ex gentibus 2, 9, 12/13 (86). affectiones G, 13, 25 (220); affectio aedificandi G, 13, 59 (221) ; affectio ucnandiG, 13,42(220). affectus 2, 27, 8 (125) ; s. 7, 3, 18 (385) ; s. 10, 4, 8 (428) ; s. 12, 5,4 (462) ; s. 13, 5, 22 (477) ; affectus humanus s. 10, 1, 30 (423) ; affectus paternus s. 10, 7, 46 (433) ; affectus pius 2, I, 40 (69) ; affectus pius patris s. 10, 7, 25/26 (433) ; affectus sanus s. 3, 2, 49 (308) ; affectus coniugii s. 12, 4, 12 (461) ; affectus compassionis s. 13, 5, 21/22 (477) ; affectus consulentis 2, 24. 65 (49). Africa 3, 38, 75 (185) ; D, 11, 30,(204) ; s. 8, 6, 5 (403) ; Africa, hortus dcliciarum s. 13, 5, 15/16(476). ager 2, 1, 16 (68) ; s. 8, 1,3 (395) ; s. 8, 2, 18 (396) ; ager Ecclcsiac s. 8, 1,2 (395) i »К« "K'uli s. 8, 3, 9 (397) ; s. 8, 3, 16.19 (39Ю ; s- 8. 4. 410/11 (399) i »K« Iudac s. 8, 4, 4 (399) ; Ager sanguinis s. 8, 3, 14 (397) ; s. 8, 3, 20 (398) ; s. 8, 4, 4/5 (399) ; ager dominicus s. 8, 1, 18/19 (395); s- 8 4, 16 (400). agerc causam s. 1, 4, 14 (231); agere causam matris(sc. Ecclcsiac) s. 3, 13, 9 (324) ; agere sancta certamina s. 11, 6, 16/17 (445) ; agere iter s. 7, 3, 8 (385) ; agerc iter in Hierusalcm s. 7, 3, 10/11 (385); agere lusus D, 6, 75/76 (197) ; agere mysterium s. 3, 6, 70 (322) ; agerc negotium s. 3, 6, 56/57(321) ; agerc poenitentiam s. 8, 3, 34 (398) ; s. 10, 1, 29 (423) ; s. 10,

/-

590 INDEX VERBORVM ET RERVM XOTABILIVM 7. 1 8 (433) ; agcrc in opere s. n, 9,45 (449) ; diuinitus actus 1, 9, 15 (24) ; cf. spatium. agitare caput s. 5, 5, 58 (557). agmen congregatum 2, 18, 52 (103). agnitio Dci 1, 34, 51 (56). agnus i, 17, 25 (33); 2, 7, 36 (84); s. 11, 16, 12 (455) ; s. 9, 4, 42 (414) ; s. 6, 7, 12 (572) ; agnus Christus s. 3, 9, 62 (328) ; (sc. Filius) s. 3, 9, 52.58. 60 (327) ; agnus immolatus 2, 2, 73 (74) ; agnus anniculus 1, 37, 13 (62) ; agnus anniculus sine macula 2, 5, io, (78) ; sacrificium imaginis agni s. 9, 4, 41 (414) ; in occisione agni cclcbrarent pascha s. 9, 4, 5/6 (413) ; cf. caro ; immolatio ; nuptiac. agon s. 9, 2, 9 (410) ; grandis s. 11, 6, 20 (445). agonisticus : cf. certamen. agrestis : cf. fenum. agrícola s. 2, 6, 7/8 (279) ; s. 2, 6, 14 (280) ; s. io, 2, 13. 15. 21 (425) ; s. 10, 2. 57(426)agricultura dominica s. 8, 1, 12. 17/18 (395)alacritcr s. 3, 2, 93 (310). alba tincta 2, 10, 35 (90); alba in Pelagianis 2, 6, 56 (81). album : cf. citatio. .ileum 2, 8, 22 (85). Alexandria 3, 38, 51 (184). alienigenae i, 34, 16 (55); 2, 37, 13 (148); s. i, 15, 25 (247); s. 10, 3, 53 (427)alienus a numero filiorum s. 5, 13, 3 (363) ; alienus ab uirtutibus s. 6, 2, 22/23 (368); aliena rapere s. 11, 5, 1 1 (444) ; cf. domus ; gloria ; species. alimenta s. 5, 1, 67 (350) ; alimenta congrua s. 3, 1, 1 1/12 (305) ; s. 5, i, 5 (349)allcgoricus : cf. disputatio. Alleluia G, il, 3 (218) ; s. 7, 2, 24/25 (383). alligarc Collum s. 8, 3, 12 (397) ; alligarc fortem s. I, 1, 29/30 (228). Allophili 2, 21, 72 (110); 2, 22, 27 (112); 2, 22, 51 (113); 2, 25, 23 (120); 2, 25, 64 (122); s. 2, 3, 5/6 (264) ; cf. castra, alloquium D, 7, 43 (200). altare 3, 38, 37 (183) ; D, 6, 48. 50 (194). altcrnanter 2, 31, 3 (136). Altissimus s. 11, 6, 35 (445) ; cf. consolatio. altitudn s. 9, 5, 23 (418) ; s. 10, 2, 17 (425); altitudo arcac 1, 7, 61 (20); altitud» cacli s. I, 7, 2 (235). altus : in altum regredi s. 3, 7, 19

(324) ; alta sapere s. 11, 1, 14 (441) ; cf. iudicium ; torpor. aluus uirginis s. 5, 3, 16/17(354). Aman 2, 38, 23 sqq. (150). amare humilcm Christum s. il, 1, 21/22

(440amaritudo 1, 38, 26 (64) ; s. 1, 21, 3 (256) ; s. 8, 5, 67 (402) ; s. 13, 5, 1 1 (■476); amaritudines uitae s. 13, 7, 13/14 (479) ; cf. mundus ; poculum ; potio ; uia ; uita. amator G, 13, 24 (220); s. 4, 5, 54 (342) ; s. 10, 7, 93 (435) ; s. 13, io, 24 (482); Petrus ... amator s. 9, 3, 20 (411); amator spiritalis s. 3, 2, 79 (309) ; amator Christi s. 5, 1, 61 (350) ; amator circi s. 3, 2, 8 (307) ; amatorcs pecuniae 3, 17, 13 (167); amator theatri s. 3, 2, 32 (308). Ambacum 1, 25, 31/32 (43); 3, 3, 7 (158) ; s. io, 4, 28 (429). ambire D, 6, 84 (198). ambitiones sacculi s. 4, 1, 13.15 (335). ambitus 2, 15, 4 (97) ; 2, 27, 53 (126) ; ambitus superbi 2, 25, 35/36 (121) ; ambitus tabernaculi G, 13, 60 (221). ambulare recto itinere s. 6, 5, 12 (370). Amen s. 8, 3, 68 (399) ; amen, quod est ucrum 1, 6, 32 (18) ; s. 8, 3, 68 (399). amentia s. 1, 17, 3 (250) ; s. 1, 17, 28 (250amicitia : cf. foedus. amicus s. 1, 21, 5/6 (256) ; s. 5, 3, 2 (352); s. 6, 6, 35 (372); s. 7, 10,9 (392) ; s. 10, 4, 58 (430) ; s. 10, 7, 14 (432) ;s. 10, 7, 21.24(433) ¡s. 13. IO> 1 5 (482) ; amicus fidelis 2, 1, 13 (68) ; amicus dci s. 2, 2, 25 (264) ; s. 6, 6, 37 (372) ; cf. Moyses ; amici summac potestatis s. i, 3, 20/21 (230) ; amicus ueri sponsi (se. lohannes Bapt.) s. 1, 14, 34/35 (246); amicus sponsi (se. Paulus) s. 2, 7, 172 (300); amici sponsi cf. martyres ; casus. amissio decoris s. 8, 5, 34 (401). Ammon : cf. tilius. amnis 1, 33, 8 (53). amodo 1, 32, 9 (52). amor 1, 30, 33 (50) ; s. 5, 5, 79 (358) ; s. 6, I, 9 (368) ; s. 8, 5, 68 (402) ; amor Christi s. 8, 7, 12 (405) ; amor desideriorum carnalium s. 10, 4, 9 (428) ; amor Dei s. 10, 4, 9 (428) ; s. 10, 4, 40(429) ; amor matriss. 8, 7, 12 (405); amor mundi...amor Dci s. 10, 3, 30/31 (427); amor mundi s. 9, 4, 36 (414) ; amor parentum, coniugum, tîliorum, facultatum s. 7, 2, 5/6 (383) ; amor rcrum saecularium s. 10, 1, 25 (423) ; amor uitac

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 591 s. i}, 4, 25/26 (476) ; amor dignus s. 12, 10, 11 (466) ; amor diuinus 2, 2i, 75/76 (ni) ; amor pudicus 2, 21, 66/67(110) ; 2, 29, 24/25 (130) ; amor purus s. 8, 7, 20 (406) ; cf. feruor ; ulcus. Amorrcus : cf. peccatum. amphitheatrum s. 1, 4, 27 (251) ; s. 3, 2. 70 (5°9)amplcxus s. 3, 6, 45 (321) ; amplexus carnalis s. 11, 17, 23/24 (456) ; am plcxus marit.ilis s. 3, 5, 11/12 (317) ; amplcxus maris et feminac s. 1, 9, 22 (238). amurca s. 10, 3, 28 (427). an (annon) : an : s. 2, 6, 172 (287) ; s. 2, 6, 233.235.239 (290) ; s. 2, 7, 169 (299) ; s. 2, 7, 176 (300) ; s. 7, 1, 39 (382) ; s. 8, 2, 34 (397) ; s. 8, 3, 53 (399) ; s. 9. 5. 44 (4M) ; s. 10, 3, 51 (427) ; annon s. 3, 4, 33 (313) ; s. 10, 3. 35 (427) : s. 10, 4, 45 (429) ; s. u, 9, 17 (448) ; s. 13, 9, 16 (481). Ananias 2, 1, 75 (71) ; 2, 34, 6 sqi). (139) ; D, 8, 30 (201) ; s. 13, io, 15, 20 (482). anaphore : 1,6, 16/17 ( 1 7/ 1 8) ; 1, 17, 23/29 (ЗЗ) : 2, 6, И («о) ; г, 6, 49/5 1 (81) ; 2, 6, 72/73 (82) ; 2, 7, 27/41 (83 84) ; 2, 17, 21 (101) ; 2, 20, 35/ 36 (107) ; 2, 22, 30/31 (112) ; 2, 25, 61 (122) ; 2, 26, 38 (124) ; 2, 33, 42 43 (13Ю ; 2, 33, 49 (138) ; 2, 34, 74 80 (141) ; 2, 34 116 (142) ; 2, 38, 9/ 16 (149 150) ; 3, 38, 99 (185) ; 3, 38, 117/121 (186) ; D, 12, 7 24 (205) : D, 14, 14 (208); G, 13, 2367 (220/ 221) ; s. 1, 4, 30 (232) ; s. 1, 6, 25 (234) ; s. 1, 10, 48 (240) ; s. 1, 12, 5 (242) ; s. 1, 14, 42.44/47(246) ; s. 1, 15, 1 (246) ; s. 1, 15, 17 (247) ; s. 1, 15, 20/21 (247) ; s. 1, 22, 16/18 (257) ; s. 1, 22, 37/39 (257/258) ; s. 1, 22, 42 (258) ; s. 2, 3, 66 (267) ; s. 2, 4, 122 (274) ; s. 2, 4, 130/132 (274) ; s. 2, 4, 143 (275); s. 2, 4, 154/155 (275) ; s. 2, 6, 74/75 (282) ; s. 2, 6, 1 16/1 19 (85) ; s. 2, 6, 139/140 (286) ; s. 2, 6, 1 90/1 91 (288) ; s. 2,6, 213 (289) ; s. 2, 6, 244 (290) ; s. 2, 6, 265 (291) ; s. 2, 7, 105/111 (297); s. 2, 7, 143/144 (298) ; s. 2, 7, 145/146 (298) ; s. 2, 7, 160/162 (299) ; s. 3, 1, 13/14 (305) ; s. 3, 1, 63/64 (307); s. 3, 2, 19/21 (307) ; s. 3, 2, 79/82 (309) ; s. 3, 4, 27/ 32 (313) ; s. 3, 4, 106 (315) ; s. 3, 5, 23/24 (317/318); s. 3, 5, 29 (318); s. 3. 5. 4548/49 (3l!i); s- 3. 5, 59 (319) ; s. 3, 6, 12 (320) ; s. 3. 6, 33. 46/47 (321) ; s. 3, 6, 64/67.69/70.82.

86/88 (322) ; s. 3. 6, 97 (323) ; s. 3, 8, 26 (325) ; s. 3, 12.10/20 (332) ; s. 3, 13, 20/22 (334); s. 4,4, 52/53 (340); s. 4, 4, 66/67 (34°) ; s- 4. 8, ч/Ч (345) ; s. 4. s. 23 (345) ; s- 4. 8, 25/28 (345) ; 8. 4, 12, 6/9 (348) ; s. 4, 12, 32 (348) ; s. 5, 1, 63/64 (350) ; s. 5, 2, 14/16 (351) ; s. 5, 4, 2 (354) ; s. 5, 4, 9/12(354); s. 5,5, 25/27(356); s. 5, 13, 15/16 (363); s. 6, 12, 5 (375); s. 6, 12, 15/17 (376) ; s. 6, 14, 6/7. 11/12. 18/19.26/27 (377) ; s. 7, 2, 28/ 30 (383); s. 7,6, 13/15.18/19(387); s. 7, 7, 85/86 (390) ; s. 7, 10, 7/12.25. 30 (392) ; s. 8, 2, 42-44/45 (397) ! s. 8, 3. 20/23 (398) ; s. 8, 3, 60/61 (399) ; 8, 5, 18/19 (401) ; s- 8, 5, 21/22 (401) ; s. 8, 5, 25/27 (401) ; s. 8, 5, 50 (401) ; S- 8, 5, 77 (402) ; s. 8,6, 15/16. 18/19. 24/25 (403) ; s. 8, 6, 50/5 1 (404) ; s. 8, 7, 13/16.19.22(406) ; s. 9, 1, 16(409) ; s- 9. 3. 59/60 (412) ! s- 9. 4. 52 (4'4) ; s- 9. 5. 4/5 (4M); s. 9, 5, 33 (4M); s- 9. 5, 52/53- 5960(416) ; s. 9, 5, 84 (417) ; s. 9, 6, 14/15 (418) ; s. 9, 6, 47/ 50 (419) ; s. 10, 1, 29/30 (423) ; s. 10, I, 57.61 (424) ; s. 10, 3, 45/47 (429) ; s. 10, 4, 66/67.68/70 (430) ; s. 10, 5, 27 (431) ; s. 10, 6, 22 (432) ; s. 10, 7, 98 (435) ; s. 10, 7, 105 (435) ; s. 10, 8, 6/7 (435) : s- '°. 8, 26/27 (436) ; s. 10, 8, 35 (436); s. 11, 1, 15/16 (441); s. 11, i, 24/27(441);». n, 3, 4(442) ; s. u, 4, 1/2 (443) ; s. n, 6, 12/21(445) ;s. 11,6,36/40(445/446) ; s. 11,7, 24/25 (446) ; s. 11, 8, 13/14. 25/26 (447); s. 11, 8, 30/32 (447); s. 11, 9, 8/9.39/40 (448); s. u, 12, 13(450) ;s. n, 14, 19/23(453); s. 11, >5> 33/34(454); s. u, 17. 12 (455); s. 11,17, 16/20 (456) ; s. 1 1, 17, 26 (456) ;s. u, 18, 8/13(457) ;s. n, 19, 4 (457); s. 11, 19, 8/9 (459/460); s. 12, 3, 20(461) ; s. 12, 6, 8/ 10. 17/2 5 (463) ; s. 12, 7, 1/2 (463) ; s. 12, 11, 5/9(467) ; s. 12, 1 1, 28/29(467) ;s. 12, II, 33 (468) ; s. 12, 11, 42/44(468) ; s. 12, 12, 8/9 (468) ; s. 12, 13, 6/7 (469) ; s. 12, 13, 18/19(470) ;s. 13, 1, 21/22(473) ;s. 13. 2, 1/3 (473) ;s. 13. 2, 12/16(474) ;s. 13.3. "8/20(475) ; s- 13. 4. 27(476) ; s. 13, 5, 4/5 (476) ; s. 13, 6, 12/13 (478) ; s. 13, 7. 7 (479) ; s. 13, 7, 9/10 (479) ; s. 13, 9, 11/13 (481); s. 13, 10, 9/10(482); s. 13, 10 24/25 (482). anathema s. 7, 10, 3 (392). ancillac G, 13, 56 (221); s. 5, 13, 17 (363) ; s. 8, 5, 56(402) ; s. n, 19, 17 (458) ; s. 12, 5, 9.17 (462) ; s. 12, 6,

592 INDEX VERBORVM ET KEKVM XOTABILIVM 25(463);«- 12, 7. 5 (463):«". 9. M (466); s. 13, 5, 37 (477); ancilla turpis s. i, 22, 43 (258) ; cf. filius ; interrogado ; ancilla Dei : cf. habi tus, anchora s. 7, 2, n (383) ; s. 7, 2, 53 (384)Andreas D, 5, 31 (195). angariarc 2, 1, 54(70). angelicus : cf. curia ; panis ; uerbum. ángelus 1, 24, 4/5 (41) ; 2, 12, ij (93) ; s. i, 2, 16 (229); s. 2, 5, 32 (277) ; s. 2, 5, 67 (279); s. 5, 4, 19 (354); angcli s. 4, 4, 18 (339) ; s. 5, 1, 38 (350) ! *• 5. 7. '4 (359) ; ángelus (sc. diabolus) s. i, 2, 5 (228) ; s. 4, i, 10/11 (335); s. 5, i, 70(351); angclus pcrfidus apostaticusquc 1, 22, 15/16 (39) ; ángelus perucrsus 1, 22, 45 (39) J angélus uastator s. 9, 4, 7 (413) ; angcli Dei i, 23, 7/8 (40) ;s. 3, 11, 22 (332); patria cuius ciues angcli s. 7, 10, 7 (392) ; angelis sociarc 2, 7, 37/38 (84) ; cf. adrm ini tio; chorus; laus; mensa ; socius ; uitium. anguis Arrianus s. 9, 5, 26 (41 5). angularis : cf. lapis. angulus s. l, го, 3 (255); s. 5, 9, 26 (361); s. 5, ij, 14 (363) ; anguli mundi 2, 22, 143/144 (116); in anguliss. 7, 5, 11/12 (387). angustiac s. 6, i, 24 (368) ; s. 9, 6, 22 (418) ; s. 10, 8, 3.9 (435) ; s. 10, 1, 38 (424); s. 10, 8, 11 (436); angustia animi 2, 33, }7 (138); angustiac arcac s. 6, 3, 5 6 (369) ; angustia carceris 2, 7, 33 (84) ; angustiac cordis humani s. 5, 2, 30 (351); angustiac pracsentis temporis s. 1,1, 1 (227) ; angustiac ultimi temporis 2, 35, 72/ 73 (145) ; angustiac uteri s. 1, 14, 26 (245)anima 1, 33, 27 (54); I, 36, 22 (58); s. 1, 6, 28 (234) ; s. 1, 9, 6 (238) ; s. 1, 18, « (252) ; s. 3, 13, 22 (334) ; s- 4, 2. 10 (335) ; s- 4, 3. 3°-34'3f' (338) ; s. 4, 4, 36/37 (339) ; s. 4, 8, 26 (345 ; s- 5. 5. m (356) ; s. 5, 8, 19 (360) ; s. 5, 11, 8.12 (362) ; s. 6, 4, 1 (369); s. 6, 8, 1 C373) ; s. 6, 10, 1 (374) ; s. 7, 2, 26 (383) ; s. 7, 2, 26 (383); s. 7, 3, 7 (3»4); s. 7, 4, 36 (386) ; s. 8, 1, 33 (396) ; s. 8, 3, 36 (398) ; s. 10, 3, 29 (427) ; s. 10, 4, 52 (429); s. 12, 4, 1. 4.8. 12 (461); animac s. 1, 4, 9 (231) ; s. 1, 1, 19 (227) ; s. 3, 2, 81 (309) ; s. 10, 8, 34 (436) ; s. 11, 9, 43 (449) ; anima adultera s. 11,3,23 (443) ; anima apostatica 2, 4,

10 (76) ; anima calida s. 4, 3, 33 (338); anima candida s. 8, 5, 1/2 (400) ; anima Christiana 2, 22, 16 (112) ; s. 3, 2, 69 (309); s. 5, 5, 1/2 (356); s. 6, 14, 1 (377); s. 8, 5, 1 (400) ; s- *■ 6, 21 (403) ; ani ma domina s. 1,6, 30/31 (234/235) ; anima dubia s. 12, 9, 3 (465) ; anima fidelis s. 6, 14, 27 (377) ; anima fornicaria 2, 14, 18 (96); anima fornicaria poenitens 2, 15, 22 (98) ; animae frigidac in ride 2, 27, 7 (125); anima humana s. 3, 9, 32 (327) ; s. 8, 6, 69 (405) ; s. 11, 3, 6 (442) ; s. 12, 5,3 (462) ; anima immortalis 1, prol., 23 (11); animae impiae 1, 3, 46 (15); animae leucs uilcsque 2, 21, 63 (1 10) ; anima maliuola s. 3, 4, 98 (315) ; s. 3, 4, 1 10/11 1 (316); anima misera s. 12, 2, 13 (460) ; anima misericors 2, 29, 21/22 (130) ; anima peritura 1, 14, 45 (29) ; anima peruersa s. 4, 2, 29 (336) ; anima superha s. 12, 2, 31 (460) ; anima unica s. 11,3,2 (442) ; anima una s. 1 1 , 2, 20 (442) ; animam contemnerc s. 12, 2, 6/7.11 (459); ani mam Filio dare s. 8, 6, 85 (405) ; animas dari corporibus s. 3, 9, 33 34 (327) ; animam perderé pro Christo s. 10, 5, 12 (431) ; potestas ponendi animam s. 6, 12, 30 (376) ; animam poneré 2, 4, 23 (77); s. 2, 6, 132 (285); s. 3, 6, 98/99 (323); s. 5, 10, 12/13 (330); s. 9, 5, 49 (416) ; s. 13, 13, 14 (485); turpare non exornare animam s. 4, 1, 12 (335); animae unius sponsi Christi 2, 21, 66 (1 10) ; animae sanctorum s. 1 1, 6, 34 (445) ; animae haercticorum 2, 27, 43 (126) ; animae decorantur ex sacramentis s. 8, 5, 6 (400) ; curam gererc animae s. 8, 7, 13/14 (406) ; anima cruciatibus lassata s. 13, 5, 34/35 (437) ; animae morbum inferre s. 8, 6, 19 (403) ; animae terrae similes 1, 3, 10/11 (1415); Christus animas redemit s. 10, 8, 39 (436) ; anima castitatis ca lore succensa 2, 27, 6/7 (125) ; for nican in anima 1, 27, 35 (46) ; ani mae perniciosa 2, 8, 29 (85) ; seruitus animae s. 9, 6, 39 (419) ; separare animam a Dco s. 4, 2, 78 (335) ; errauit a ucro s. 4, 2, 9/10 (335) ; errauit a Creatore s. 4, 2, 19 (336) ; uiui et mortui in anima s. 5, 8, 12/14 (360) ; percussi in anima s. 13, 1,9 (473) ; mortui in anima s. 1, 18, 55 (254); in anima txrcidi s. 5, 5, 12 (356); cf. aegritudo ; cibus ; cura;

IN4)EX VERBOKVM ET RERVM XOTABILIVM 593 diluuium ; fructus ; iudex ; mnlitia ; medicus ; mors; paganus ; peccatum ; perditio ; rcquics ; rctia ; Sa lus ; substantia; subuersio ; anima impaenitens : cf. captiuitas. animaba i, 12, 52 (27) ; 1, 36, 74 (60) ; 2, 5, 4 (78); »■ 4. 2, 63 64 (337) ; animaba Acgyptia 1, 36, 62 (59); animaba munda G, 13, 100 (222); animaba munda immundaque 1, 7, 16 (19) ; animaba munda, non immunda s. 6, 4, I9 I0> в (482) ; áspides 3, 38, 81 (185). asscnsus turpes s. 11, 6, 34/35 (445)assequi (idem s. 6, 2, 16 (368). asserere s. 1, 19, 12 (234) ; s. 2, 3, 49 (266) ; s. 3, 9, 32 (327) ; s. 11, 10, 16 (449) ; s. 7, 7, 29 (389) ; s. 7, 7, 89 (59°)assertio ordinata s. Il, 12, 20 (451) ; assertio uera s. 11, 11, 20 (450); assertioncs humanae s. 1, 22, 38/39 (258); s. 11, 12, 11 (450). assignare (Deo) témpora s. 7, 7, 19 (388) ; assignare Christo integro in tegrum praedium s. 10, 8, 39/40 (436) ; assignare diuinitati s. 3, 4, 65 (314) ; assignare sibifidem s. 10, 1, 53 (424)astronomía : Chaldaei astronomiae dediti 1, 10, 9/10 (2)). astruere 2, 38, 9 (149) ; 3, 34, 25 (179). astutia uacua inanisque 1, 36, 36/37 (59) ; astutia dcsolatoris ucl fraudatoris s. 11, 5, 15 (444) ; astutia insidiantis D, 6, 71/72 (197). athleta Dei i, 22, 4 (38). atrium sacerdotis s. 8, 5, 55 (402) ; s. I0> 7. 79 (434) ; atr'a spiritalis tabernaculi 2, 2, 77 (74). atrox : cf. mors ; strages. attestatio dulcis s. 11, 17, 3 (455). Auaritana prouincia 3, 38, 106 (186). auaritia 1, 39, 14 (6;); G, 13, 33.40 (220) ; s. 1, 4, 19 (231) ; s. 1, 21, 21 (256); s. 4, 2, 55 (337); auaritiae corde captiuus 2, 12, 15 (93) ; aua ritia corde concepta s. 1 1 , 5 , 2 (444) ; cf. spiritus ncquior ; radices. auarus s. 11, 5, 4 (444). auctor creaturae s. 9, 3, 67 (412); auctor pietatis : cf. Deus ; auctores haeresum scismatumque : cf. Chore, Dathan et Abiron ; auctor diabolus 1, 38, 15 (63) ; auctor ¡nuidiae 1, 6, 21 (18); auctor mendacii (se. dia bolus) s. 1, 2, 6/7 (228) ; diabolus mortis auctor s. 9, 3, 80/81 (412) ; auctor peccati diabolus s. 4, 2, 7 (355) ; s. 6, 10, ? (374) ; s. 9, 3, 73 (41 2) ; auctores proferre s. 2, 3, 63/64 (267). auctoritas 1, 22, 28 (39) ; 2, 1, 18 (69) ; D, 14, 19 (208) ; s. 3, 9, 22 (326) ; auctoritas diuina 2, 2, 12 (71) ; 3, 38, 25 (183) ; s. 3, 4, 58/59 (314) ; s. 7, 7, 6 (388) ; auctoritas cuangelica 1, 26, 22 (44) ; 1, 37, 18 (62) ; 2, 35, 75/ 76 (145) ; auctoritas praecepti noui 1, 17, 12/13 (ЗЗ) '• auctoritas prophetiae ucl noui testamenti D, prol., 10

(190) ; auctoritas sacramenti s. 3, 13, 1/2 (383) ; auctoritati obsistere s. 3, 4, 49 (314); auctoritate firmare 1, prol., 30 (12). audacia 2, 20, 8 (106) ; s. 2, 1, 13 (261) ; audacia praesumpta haereticorum 2, 19, 10/11 (105) ; audacia malorum 2, 9, 78 (88) ; audaciam sumere 1, 16, 16 (31). audire(— comprendre) 3, 11, 20(163). auditor s. 10, 1, 59 (424); auditores legis s. 1, 11, 17 (24O ! auditor carnalis s. 7, 1, 32 (382) ; auditor spiri talis 2, 21, 32 (109) ; s. 7, 1, 14(381). auditorium s. 11, 2, 8 (442). auditus G, 13, 80 (222); s. 3, 2, 49 (308) ; s. 8, 1, 27 (395) ; auditus turpis s. 11, 4, 21 (443) ; auditus animalium 2, 25, n (120) ; auditus surdorum s. 3, 5, 94/95 (320). augmenta ccclesiae 3, 34, 29 (179). Augusta Placidia 3, 38, 101 (185). Augustinus 2, 25, 86 (123); 2, 36, 17 (147) ; 3. 34. 26 (179). auide s. 12, 12, 22 (469). auiditas petitionis 2, 30, 8/9 (131). auidus : cf. os. auis D, 6, 34 (196) ; aues 1, 7, 85 (21) ; 1, 12, 39 (28) ; 2, 5, 4 (78) ; D, 18, 19 (211); s. 13, 5, 31 (477). aula regis 2, 38, 20 (150); aula uera s. 8, 6, 89 (405). aura libertatis s. 1, 22, 50 (258) ; aurae salubres s. 13, 2, 12/13 (474) '• aurae uitales 2, 36, 8 (147). aureus : aurei 1, 26, 36 (45) ; cf. deus ; sponsio. Aurelius amistes 3, 38, 88 (185) ; pontifex 3, 38, 94/95 (185). auriga s. 3, 2, 9, 22 (307) ; auriga spiritalis G, 13, 47 (221); auriga spiritalis propheta Helias s. 3, 2, 25/26 (308). aures s. 2, 3, 62 (267) ; s. 8, 1, 27.29 (395); »• 8, 7. 9 (405); s. 11, 7, 14 (446); s. n, 7, 14 (446); s. n, 3, II (442) ; s. 13, 5, 43 (477) ; aures exsecandac s. 1 1,4, 22 (443) ; aures piac s. 2, 1, 6 (261) ; aures ccclesiae s. 13, 3, 6 (474) ; aures fidelium s. 7, 7, 32 (389) ; aures sponsi s. 12, 12, 25/26 (469); auris cordis s. 1, 5, 17/18 (233) ; s. 2, 7, 115 (297) ; s. 10, 1, 6 (423); auribus nefandus s. 11, 4, 19/20 (443) ; cf. fastidium. aurums. i, 4, 8(231) ;s. 1, 22, 20(257) '• s. 7, 10, 30 (392); s. 2, 7, 159.163 (299) ; s. 10, 3, 22 (426) ; s. 13, 2, 3 (473) ; s- «3. 7. 19 (479) ; s. 13, 9. 5 (481).

596 INDEX VERBOKVM ET RERVM XOTABILIVM auscultare ( guetter) i, 27, 15 (45). Auster : cf. regina. ausus i, 6, 19 (18) ; 2, 33, 11 (137) ; ausus mentis 2, 34, 1 16/117 ('42)auxilium Christi 2, 10, 41 (90) ; auxilium Dei 1, 22, 6 (38); auxilium diuinum 2, 38, 25 (150); auxilium de tribulationc s. 2, 6, 16/17 (280) ; auxilio destitucre 2, 16, 13 (99). AzariaS2, 34, 6 sqq. (139) ; 0,8,30(201). Babylon : cf. Nabuchodonosor ; rex. Babylonia 2, 32, 19 (1 36) ; 2, 33, 10 sqq. (137) ; D, 7, 10/11 (199) ; cf. captiuitas ; Nabuchodonosor ; rex. Babylonicus : cf. captiuitas. Bahylones 2, 35, 93.100 (146). Babylonii 2, 35, 79 (145). Bahal 1, 18, 30 (34) ; 2, 28, 21 (128) • 2, 28, 39 (129) ; cf. ara. baculum (Hclisaci) 2, 31, 26 sqq. (133) ; baculum nuccum 2, 10, 40 (90) ; cf. genres. baiolarc s. 13, 13, 32 (48;). Ba(a)laam propheta ex gentibus, liccr uatcs unius ueri Dei 2, 12, 4/5 (92) ; propheta gcntilis 2, 21, 26 (109). Ba(a)lac rex Moab 2,12,3 (92). Balthasar 2, 34, 4 (139); 2, 34, 101 (■42). baptisma 2, 6, 51 (81); s. 2, 7, 176 (300) ; baptisma nouum s. 2, 7, 170 (299) ; baptisma sanctum s. 4, 10, 2 (347) ; baptisma unum s. 2, 7, 179 (300) ; cf. sacramentum. baptismus 1, 33, 12(53) ; '. 55. 2(54) ;

>, 57. 38 (65) ! 2. 9. 46 (87) ! i. '4. *6 (96) ; s. 1, 19, 22 (255) ; s. 3, 10, 51 (331) ; s. 5, I, 16 (349) ; baptismus sacer s. 3, 1,9 (305) ; baptismus Christi 2, 2, 23 (72) ; 2, 31, 53 (134) ; s. 6, 10, 3 (374) ; s. 7, i, i (381); baptismus filii Dei 2, 17, 9 (100) ; baptismus apostolorum 1, 38, 29 (64) ; baptismus tanquam mare Ru brum 2, 11, 34 (92); baptismus Christi sanguine purpuratus s. 9, 3, 71/72 (412); per baptismum uiuificare s. 10, 8, 25/26 (436) ; baptizato ingcrcre baptismum s. 2, 7, 155 (299) ; accederé ad baptismum s. 3, 10, 3 (329) ; nouitas per baptismum s. 5, 10, 2/3 (361) ; cf. aqua ; instar ; mare ; sacramentum. baptizatus s. 9, 1, 11. 19 (409); bapti zato ingercre sacramentum s. 2, 7, 155 (229). Barabbas insignis latro 2, 8, 20/21 (85). Barac 2, 20, 33 (106). barba 2, 25, 72 (122) ; lepra in barba

2, 6, 27 (81) ; leprosi in barba 2, 6, 38 (81) ; barba nostri pontificis 2, 6, 36/37(81). barbari s. 9, 6, 47 (419) ; s. 10, 4, 51 (429) ; s. 10, 7, 106 (435) ; s. if, 5, 37/38.42 (477); s. 13, 6, 30 (478); barbari impii s. 13, 6, 24 (47") ; cf. fcrrum ; metus. barbaricus s. 13, 5, 32.35 (477); cf. dominus, basis : ab/, sing, base 3, 38, 53 (184) ; ah/, pliir. basis 2, 2, 58 (73). beatitudo sempiterna s. 4, 11, 4 (547)beatus : cf. uita. Beelzebub princeps dacmoniorum s. 3, 7, 55 (524)Bel idolum 2, 35, 79 (145). bellare : forma bellantium s. 2, 1, 14 (261) ; initium bcllandi 1, 6, 22 (18). bcllicus : cf. uas. bellum 2, 20, 4 (105) ; s. г, 7, 11 (293) ; s. 10, 4, 12 (428) ; s. 12, 2, 1/2 (459) ; s- '5. 5. '9 (475); bellum spiritalc s. 11, 7, 25 (446) ;fortisin bellos. 12, 13, 27/28 (470) ; bellum conficcre 3, 54. 5*/55 (i79); cf. gladius. beluac D, 18, 18 (211). benedictio 1, 18, 13 (34) ; 1, 21, 7/8.10 (36); 1, 21, 52 (38); 1, 24, 6(41) ; 1. 25, 23 (43); 2, 25, 15/16 (120) ; s. 3, 2, 60 (309) ; s. 8, 4, 2 (399) ; benedictio prophctiça 2, 12, 25/26 (93); benedictio mystica 2, 13, 15 (94) ; benedictio omnium gentium s. 6, 5, 25 (371) ; 1, 1 5, 20 (30) ; bene dictio Iacob D, 9, 15 (202); bene dictio (Moysi) 2, 13, 4 (94) ; benedictioncm usurpare 1, 21, 21 (37). beneficias. 13, 2, 10(474) ••• 'î. I0> '5 (482); beneficia caelcstia 2, 39, 12 (152); beneficia Dei 2, 9, 47 (87); beneficium intercessoris s. 11, 13, 32/33 (452) ; cf. refugia. Beniamin 1, 25, 12 (42) ; 1, 31, 9 (50) ; 1, 31, 12.21 (51) ; 2, 24, 60 (119) ; Beniamin Paulus noster 1, 31, 23 (51) ; cf. tribus. bestiae 1, 7, 85 (21); 1, 26, 27 (44); 1, 27, 38 (46); D, 18, 18/19 (г"); s. 3, 2, 81.84 (509); s- I0. 5. '4 (431) ; bestia marina s. 5, 6, 28 (359) ; bestiae quattuor 2, 34, 82/83 (141) ; bestiae cupiditatum insidiantes s. 9, 1,15 (409) ; cf. corpus. biceps 2, 22, 61 (113). bitumen 1, 7, 91 (21); 1, 33, 7(5 5)blandiri sibi s. 1, 4, 4 (231) ; s. 4, 11, 7 (347); s. 13,8, 12(480). blasphemia s. 2, 6, 246 (290) ; s. 10, 6, 4

INDEX VERBOKVM ET RERVM XOTABILIVM 597 (431); s. 11, 4, 26/27(444); s. 15, 5, J (476). bonus : boni : i, prol., 29 (12) ; s. 10, 2, 2 (425) ; s. 10, 2, 39 (426) ; s. 10, 5, I sqq. (426) ; bonum sempitcrnum s. 4, 12, 1/4 (348); t'acics domini summum bonum s. 13, 2, 27 (474) ; a bono ad melius s. 5, 5, 23/24(356) ; bonum continentiac 1, 14, 16 (29) ; cf. Creator ; desertio ; fons ; fructus ; indoles ; iocunditas ; miles ; mos ; natura ; opus ; pastor ; spes ; uiator ; uoluntas ; — optimus : cf. possessor. Booz 2, 23, 23 (1 17). bos : cf. iugum. botrus 2, 9, 25 (86) ; 2, 9, 29.37 (87). breuis : cf. sacrificium. breuitas temporie s. 6, 2, 23 (368) ; cf. intuitus. breuitcr comprehenderc s. 6, 2, 4 (368). buccella lactis s. 10, 5, 10(431); buccclla s. 12, 2, 6 (459). cadaucra s. 13, 5, 24 (477); cadaucra diuisa mortuorum 1, 12, 39 (28); cadaucr humanum : cf. cupiditas. cadere a spe s. 6, 2, 14/15 (368). caducus : cf. rcgnum ; res ; uita. caecatus 2, 39, 43 (153) ; caccati corde s- 5. 5, 4* (357)caccitas 2, 31, 62 (135); s. 1, 17, 33 (251); caccitas cordis s. 13, 7, 30 (479) ; r.iccius Iudaeorum s. 4, 5, 32 (342) ; caccitas rapacitatis 2, 31, 85

(45)caecus : caeci s. 11, 1, 26 (441) ; caecus corde non corpore s. 4, 5, 24/25 (341) ; caecus corpore 2, 39, 10(152) ; cf. illuminatio ; oculus. Caclestis Carthaginiensis 3, 38, 75.98 (185) ; Caclestis uere rex et dominus (sc. Dcus) 3, 38, 84(185). caelcstis : cf. archiatrus ; beneficium ; eibus ; conuiuium ; corpus ; diuinitas ; gloria ; gratia ; Hicrusalcm ; incendium ; ius ; magistcr ; medicus ; mensa ; natiuitas ; palma ; pañis ; pa ter ; patria ; pluuia ; potcstas ; regi na ; ros ; sedes ; caclestis sponsus : cf. nuptiae ; caclcstia s. 6, 14, 6 (377). caclitus 2, 28, 37 (129); s. 13, 6, 19

U78). caelum 1, i, 3 (13) ; 1, 8, 6 (23) ; 1, 28, II (47) ¡i. 1, 10,6.9(239) ; s. i, 17, 9 (251); s. 1, 17, 37 (252) ; s. 2, 2, 14 (263) ; г. 2, 6, 112 (284) ; s. 3, 2, 68 (509); s- 3. 5. 32 (З"8); s- 3. h 60 (319) ;s. 3, 10, 60(331) ;s. 4, 2, 31.34 (336) ; s. 4, 7, 5 (344) ; s. 4, 4, 18.20

(ЗЗ9); s. 5. 5. 82.86 (358); s. 7, 7, 62 (389) ; s. 8, 3, 10 (397) ; s. 8, 5, 25 (401); caelum testis 2, 13, 6 (94); caelum cathedra s. 11, 1, 15 (441); Deum de caclo deponcre s. 6, 13, 3/4 (376) ; transmitterc de caclis s. 3, 9, 21/22 (326) ; lcuarc in caelum s. 3, 7, 3 (323) ; super cáelos ascenderé s. 1, 9, 24 (238) ; cf. altitudo ; camera ; Deus ; fremitus; lingua; metae ; pañis ; rcgnum ; rex ; scala ; spatia ; stcllac. caenum : cenum s. 13, 4, 20 (476). Caesari exhiberc honorem s. 10, 4, 59/60 (430) ; cf. nomen. Cain 1,6,(17/18) ;G, 13, 96 (222); s. 8, 4, 14 (400) ; s. 13, 10, 14 (482) ; Clin fratricida s. 11, 13, 8 (451) ; Cain et Abel, fratres primi s. 8, 3, 25 (398) ; cf. sacrificium. calamitas s. 13, 12, 21 (484); c.il.imitates s. 5, 1, 63/64 (350) ; s. 13, 5, 21 (477); calamitas dira s. 13, 5, 23 (477) ; calamitas discordiosa s. 2, 7, 38 (294) ; cf. catena. calamus 2, 22, 129 (116) ; s. 4, 11, 24 (347). calcitrare aduersus stimulum s. 13, 4, '7 (476). calculan s. 2, 6, 206 (288). calculatio s. 2, 6, 214 (289). calculi candidi G, 13, 30 (220) ; calculi eburnei G. 13, 33 (220) ; calculi purpurei G. 13, 30/31 (220). calefactio s. 4, 9, 30 (346). Caleph filius Ieffone 2, 9, 5 5/56 (87/88) ; 2,9.89(89)calidus : cf. anima. caligo metis s. 1, 1, 10 (227). calix s. 3, 6, 22 (320) ; calix dulcis san guinis s. 12, 8, 27 (465) ; calix salutaris D, 6, 61/62 (197) ; calix sanctus s. 8, 6, 31/32 (403) ; calix passionis Christi 1, 31, 30(51). calor s. 4, 9, 22 sqq. (346) ; s. 8, 6, 67 (404) ; calor castitatis : cf. anima ; calor diuini cultus 1, 10, 15 (25); calor stramentorum s. 1, 1, 20 (227) ; cf. opus. calumniae s. 1, 18, 10 (252) ; calomniac humanac 2, 6, 41/42 (81). Ciluaria : cf. locus. Cam i, 8, 2 (23) ; i, 8, 20 (24). camera caeli 2, 10, 23 (90). caminus 2, 34, 54.58 (140). Oimpania D, 6, 82 (198). campus 1, 6, 16 (17) ; 1, 36, 78 (60) ; campus amoenus : cf. faciès ; campi aridi s. 2, 2, 17/18 (263); campi doctors. 11, 4, 4(443) ; cf. genres.

598 INDEX VERBORVM ET RERVM N'OTABILIVM Canaan i, 8, 21 (24). Gmanacus 2, 16, 3 (99); cf. fides; terra. candelabrum s. 2, 7, 96/97 (296) ; can delabra Hgnca s. i, 18, 28 (253). candidatus : cf. exercitus. candidus : cf. anima. canes i, 36, 53 (59) ; 2, 6, 78 (82) ; D, i8, 19(211);$. 13, 5, 31 (477) ;s. 13, 13. 3 (484) ; s. 13, 13, 10 (485) ; canes latrantes s. 11, 8, 33 (447); canes (Christi)s. 5, 9, 31 (361) ; canes dominici Pr. 5/6 (1) ; canes domini 2, 18, 84 (104) ; G, 13, 46 (220). cantare in psalmo s. 8, 5, 20 (401) ; cantare celeuma dulce s. 7, 2, 24 (3»3)canticum uctus s. 7, i, 3 (381) ; canticum nouum ; 3, 33, 2 (177) ; s. 7, 1, 4/5 (381) ! canticum Deutcronomii 2> 4. 5 (94) ; canticum salutis s. 3, 1, 30 (305) ; cántica spiritalia s. 5, 1, 12/13 (349); canticum nostrum s. 3, 2, 50 (308). cantilena suauis et turpissima s. 11,4, 20/21 (443). cantio pantomimi s. 3, 2, 48/49 (308). camus suauis 2, 18, 79(104). capillus : cf. contextio. capitulum 1, prol., 36 (12) ; cf. genres. capra : haedus ex capris 1, 26, 30 (44). capsa i, 33,6(53). captiuare s. 1, ij, 18 (247) ; s. 2, 2, 23 (264) ; s. 5, 5, 25 (356) ; captiuare captiuatorem s. I, I, 26 (227). captiuator : captiuare captiuatorem s. 1, 1, 26 (227). captiuitas s. 3, 7, 41 (324) ; captiuitates s. 13, i, 2 (473) ; captiuitas Babyloniae 2, 37, 3 (147) ; 2, 40, 3 (153) ; captiuitas Babylonica 2, 37, 29 (148) ; captiuitas diaboli s. 4, 4, 36 (339) ; captiuitas sacculi 2, 37, 46 (149) ; captiuitas dura animac impaenitenti 2i 33> 29 (r37) ! captiuitatis memores s. 12, 1, 9 (459). captiuuss. 3, 6, 92 (322) ; s. 10, 8, 44 (437) ; s. 11, 3, 17 (443) ; captiuum tenere s. 11, 6, 32 (44;); captiuus corde auaritiae 2, 12, 15 (93); cf. luda. captus hominum s. 3, 9, 103 (329). caput 1, 7, 62 (21) ; 1, 23, 5 (40) ; s. i, 22, 3 (256) ; 2, 6, 46 (81) ; s. 2, 6, 129 (285); s. 3, 7, 5 (323); s. io, 8, 8 (435) ;s. io, 8, 32(436) ; caput (Chri stus) s. 5, 1, 22 (349); s. 5, j, 81 (358) ; s. 5, 10, 7 (361) ; s. 6, 2, 20/21 (368); s. 6, 11, 2/3 (374); caput creatoris s. 8, 2, 36 (397) ; caput

draconis 2, 38, 64(151) ; capita filiorum s. 12, 13, 15 (470) ; caput gen tium s. 12, 10, 22 (467) ; caput scelerum s. 1, 2, 9 (228) ; capita (serpentis) s. 3, 13, 12 (334); s. 10, 5, 21 (431); caput superbiae 1, 6, 20/21 (18); caput (furris) i, 8, 5 (23); capita uersuum s. 1, 16, 40 (249) ; uirtus sonat in capite 2, 21, 8 (108) ; uirtus in capite s. 10, 4, 12 (428) ; spes in capite 1, 7, 63 (21); capite prostrato s. 5, 5, 29 (356) ; caput agitare s. 5, 5, 58 (357) ; caput emittere s. 12, 8, 9 (465) ; retribuere scclera in capita s. 6, 12, 17 (376) ; capiti iniurias irrogare s. 10, 8, 24 (436) ; lepra in capite 2, 6, 21 (80) ; cf. coma ; oculus ; uirtus ; caput (Christus) : cf. mater. career 1, 27, 37 (46) ; 1, 28, 3 (47) ; trudere in carcerem s. i, 3, 6 (229) ; cf. angustia ; infernum ; praepositus. cardo : cardines mundi 1, 40, 29 (67) ; cardincs orbis s. 6, 2, 8/9 (368). carere (apee ace.) 2, 4, 25 (77) ; D, 15,9 (209) ; G, 13, 46 (220) ; s. 2, 6, 63 (282) ; s. 9, 4, 37 (414) ; (avec ab/.) 1, prol., 26/27 (12) ; 2, 40, 16/17 (154) ; s. 1, 18, 28 (253); s. 4, 3, 33 (338); s. 5, 11, 24 (362) ; s. 6, 12, 14 (376). carina : cf. iter. caritas 1, 7, 86(21) ; 1, 8, 16(23) > ■> I2> 45 (28) ; s. 1, 2, 14.21.27 (229) ; s. 1, 21, 2 (256) ; s. 1, 22, 51 (258) ; s. 2, 1, 2 (261) ; s. 2, 6, 13 (280) ; s. 2, 6, 145 (286) ; s. 2, 8, 12 (301) ; s. 4, 9, 13 (346); s. 4, 9, 39 (346); s. 6, 11, 5 (375); »• 8, 5, 68 (402); s. n, 1, 2 (441) ; s. 11, 2, 13 (442) ; s. 12, 1, 1 (459) ; caritas uestra s. 1, 2, 4/5 (228) ; s. 1, 1, 6 (227); s. 5, 3, 25 (353); caritas sancta s. 6, 1, 14 (368) ; cari tas Dei s. 2, 6, 300 (292) ; caritas domini G, 13, 101/102 (222/223) ; ca ritas magistri s. 11, 2, 18 (442); caritas patris et filii s. 12, 1 1, 2 (467) ; Spiritus sanctus est caritas Patris et Filii s. 5, 9, 8 (360) ; patria cuius caritas Spiritus s. 7, 10, 7/8 (392) ; caritate mundati 2, 6, 43 (81) ; cari tate praeualere s. 6, 1, 14 (368) ; caritas quae numquam cadit (sc. Christus) s. 6, 2, 21/22 (368) ; cf. desiderium ; humilitas ; intentio ; penna ; simulatio ; spatium ; spes ; tegumen ; uela ; ucstigium ; uinculum ; uirtus. Carmelus 2, 31, 9 (133). carmina (se. Vergilii)s. i, 15, 13 (247).

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 599 carnaliter s. 7, 7, 7 (388) ; s. 9, 5, 95 (417). carnalis : cf. amplexus ; auditor ; cogi tado ; cupiditas ; desiderium ; dulcedo ; lï] lus ; Israhelita ; tabula ; uita. carneus : cf. cor. carnificas Pilati s. 2, 6, 299 (292). caro 1, 1 5, 22 (30) ; 1, 36, 1 5 (58) ; 2, 24, 18 (118) ; 2, 25, 14 (120) ; s. 1, 6, 14 (234); s- 1. 9. 6 (238); s. 2, 4, 135 (274) ; s. 2, 5, 30 (277) ; s. 4, 3, 30.36 (338); s- 5. 5. 28.30(356); s. 5, 6, j (358) s- 5. 8, 19 (360); s. 5, 11, 15 (З6*) ! s- 7, 3. 6 (384) ; s. 7, 3, 17 (385); s. 7, 4, 28 (386); s. 8, 1, 33 (396); s. 10, 6, 16 (432); s. 11, 6, I9-36 (445); s- ", 18, 14 (457); carnem domare s. 13, 10, 2 (482) ; carnes exhibere 2, 8, 24 (85) ; carnes manducare s. 8, 6, 25 (403) ; carnem perimere s. 5, 5, 8 (356) ; carnem suscipere 2, 20, 61 (107) ; carnes suillae 2, 40, 10 (154) ; carnes agni 1, 3 7, 1 9 (62) ; caro Christi 1 , 39,9 (64) ; sancta caro Christi s. J, 4, 68 (356) ; s. 12, 11, 14 (467) ; caro dominicae passionis 2, 28, 44 (129) ; carnes ferreae hominum s. 13, 5, 45 (477) ; manifestari in carne 1, prol., 43/44 (12); sacerdos in carne 1, 33, 11 (53) ; Verbum carnem suscipiens 2, 2. 64 (73) ! caro decocta ex ligno crucis 2, 28, 46/47 (129) ; caro uirgo 2, 20, 45 (107) ; uiui in carne s. 5, 8, 1 5 (360) ; mortui in carne s. 5, 8, 16 (360) ; caro mortalis s. 3, 12, 42 (ЗЗЗ) ; caro iumentum est s. 7, 3, 10 (385) ; caro sterilis s. 5, 4, 69 (356) ; terra nostra hoc est caro nostra s. 4, 1 1, 30 (347) ; cf. arca ; concupisccntia ; desiderium ; fundibalus ; mo tus ; nubes ; oculus ; resurrectio ; sacculus ; semen ; caro Abrahae : cf. progenies. Carthago 3, 38, 75 (185) ; D, 6, 20/21 (196); G, 13, 33 (220). carus s. 10, 1, 34(424). castcllum Emmaus s. 12, 9, 6 (465). castigatio s. 13, 6, 21 (478). castitas 2, 29, 24 (130) ; s. 3, 2, 39.46.48 (308) ; s. 5, 4, 58 (355) ; s. 9, 6, 59/60 (419) ; castitas sancta s. 4, 12, 25 (348) ; castitas Susannae 2, 34, 12 (139); cf. calor; custos ; dator ; decus ; humilitas ; pudor ; simulado. castra s. 1 1 , 6, 22 (445 ) ; castra dominica 2, 6, 54 (81) ; 2, 6, 59/60.76 (82) ; s. 11, 7, 26 (446) ; castra populi Dei 2, 6, 43/44 (81) ; castra allophylorum

s. 2, i, I7/i8 (261); castra partis aducrsae 2, 18, 67/68 (104); extra castra 2, 6, 19 (80) ; foras extra castra 2, 6, 38 (81) ; castra moueri 2,14, 39 (96) ; cf. medium ; cf. accord castus s. 11, 6, 35 (44;) ; cf. conubium ; cor ; mater ; mulier ; sponsus ; uirgo ; uoluntas. casus s. 4, 2, 41 (336) ; casus humani s. 9, 6, 47/48 (419) ; casus amicorum s. 12, 11, 30 (467) ; casui dare 2, 24, 38 (119). catena calamitatis s. 13, ;, 3/4 (476). cathedra 3, 38, 89 (18;) ; cathedra cae lum s. il, 1, 15 (441). catholicus s. 2, 7, 11 (293) ; s. 2, 7, 154 (299) ; catholici s. 2, 7, 84 (296) ; s. 2, 7, 199 (301) ; catholicum rebaptizare s. 3, 13, 18 (334); catholici fidèles dei cultores s. 2, 7, 109 (297) ; catholici mali s. 6, 4, 1 1 (369) ; catholica(sc. ecclesia)s. 1, 20, 1 (255) ; s- 7. 6, 10(387); s. 11, 11, 1 (450); s. 12, 13, 22 (470); una sancta et uera regina catholica s. 5, 13, 21/22 (363) ; catholica mater 2, 27, 49 (126); cf. christianus ; disciplina; doctrina ; ecclesia ; mater ; sponsa ; unitas ; fides. catulus leonis 2, 21, 19.2; (109). caueae nefandae s. 11, 5, 16 (444); cauca peruersa et tortuosa s. 12, 13, 16 (470) ; caueae diaboli s. 3, 2, 3 (307)cauernae petrarum s. 11, 9, 19 (448). causae s. 1, 18, 2 (252); s. 4, 4, 36 (339) ; s. 4, 4. 63 (340) ; s. 6, 12, 6 (375) ; causae bonae s. 5, 8, 23 (360) ; causa molesta s. 11, 3, 21 (443); causa concupiscentiae 1, 25, 5 (42) ; causa criminis s. 11, 3, 23/24 (443) ; causa pietatis s. 5,4, ; (354) ; causa praeuaricationis 1, 14, 10 (29) ; agere causam matris (se. ecclesiae) *• 3t i$i 9 (334) ; causam agere s. 1, 4, 14 (231) ; in causa deficere s. 1, 3, 15 (230) ; causam exponere s. i, 3, 21 (230). cautela D, 6, 94 (198). celare (constr. avec dat.) i, 16, 9 (31) ! 2. 31. 11 (133)celebrare ieiunia G, 13, 15 (219) ; cclebrari examen s. 3, i, 19 (305). celeritas 1, 34, 52 (56) ; 2, 37, 37 (148) ; s. 7, 4, 19 (385) ; celeritas mira 2, 22, 67("3)celeriter s. 3, 4, 67 (314) ; s. 7, 2, 61 (384) ; s. 7, 4, 23 (386) ; s. 8, 5, 64 (402). celeuma dulce cantare s. 7, 2, 24 (383) ;

6oo INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM ccleuma sanctum s. 7, 2, 52 (384). celia mcndicitatis s. 13, 7, 16 (479). cclsitudo superna s. 3, 2, 29/30 (308). cena Christi 3, 39, 24 (187); cenam faceré 2, 34, 101 (142). censura 2, 37, 14 (148) ; censura Creatoris et iudicis 1, 8, 15 (23). centenarius numerus s. 13, 13, 19.23 (485)centenus : cf. fructus. cepae 2, 8, 21 (85). cerneré (= cribrare) 2, 35, 83 (145). certamen i, 22, 23/24 (39) ; s. 2, 2, 10 (263); s. 2, 5, 16 (277); s. 3, 2, 79 (309) ; s. 5, 1, 42/43 (350) ; ». 5, j, 25 (556); s. 5, 5, 56 (357); s. 5, 5, 80 (358) ; s. 11, 6, 6.27/28 (445) ; s. 11, 7, 28 (446) ; certamen agonisticum 1, 22, 5 (38) ; certamen grande 1, 22, •5 (39) > *■ ". 4> 2 (443) ; certamen singulare 2, 25, 21 (120) ; certamen spiritalc 2, 15, 6 (97); certamina amphitheatri s. 3, 2, 70 (309) ; pro cederé ad certamen s. 2, 1, 10/11 (261) ; certamina consolationis s. 12, 1 3, 27 (470) ; certamina sancta agere s. 11, 6, 16/17(445) ; cf. spectaculum. cenare pro ueritate 1,38, 34(64) ; 2, 18, 77 (104) ; cenantes s. 5, 4, 56 (355) ; certari s. 3, 2, 56 (309). certus : cf. emendatio ; ratio ; sponsio ; traditio. ceruices s. 11, 8, 34/35 (447) ; e. 13, 11, 27 (484) ; ceruix humiliata s. 3, 1, 17 (305) ; ceruices inimicorum s. 12, 13, 1 5 (47°) ; cf- inclinatio. Cettheus 2, 16, 3 (99). Chaldaei 1, 10, 7 (25) ; Chaldaei astronomiae dediti 1, 10, 9/10 (25); cf. ministri ; terra. character : signatus regio charactere s. 9, 1, 19 (409) ; character dominicus s. 10, 8, 41 (436). charisma : cf. dona. Charra 1, 10, 21 (25). chirographum parernum s. i, 3, 22 (230). Chis 2, 24, 59 (119). chlamys : cf. pinna. Chore, Dathan et Abiron haercsum scismatumque auctores 1, 12, 37/38 (28) ; 2, 10, 4 (89). Choreb 1, 39, 23 (65) ; mons Choreb s. 5. 3. 33 (353)chorus s. 3, 2, 48 (308) ; chorus angelorum s. 1, 10, 3 (239); s. 10, 7, 74/75 (434) ; chorus apostolorum s. 1, 3, 17 (230) ; chorus Iudaeorum s. 12, 6, 8/9 (463) ; chorus prophetarum s. 11, 16, 2 (455) ; chorum congre

gare s. 10, 7, 13 (432). chrisma : cf. oleum, christianus 1, 6, 31 (18) ; 1, 20, 28 (36) ; s. 2, 3, 88 (268) ; s. 2, 5, 68 (279) ; s. 2, 7, 154(299); s. 2, 7, 157(299); s. 2, 7, 168 (299) ; s. 3, 1, 34 (306); s. 3. '. 63 (307) ; s. 3, 2, 71 (309) ; s- 4. 5. 9 (341) ! s. 7, 5. 8 (386) ; *• 9. i. 5 (409) ! s- 9. 6, 33/34 (419) i s. 10, 7.47(433);*- ". ,0. 3(449);s- ". 10, 18 (449) ; s. 11, 10, 20 (449) ; s. 11, 12, 1/2 (450); s. 12, 4, 11/12 (461) ; christian! 1, 27, 34/36 (46) ; 3, 38, 83 (185) ; s. 2, 4, 30 (269) ; s. 2, 7, 46 (294) ; s. 9, 6, 36 (419) ; s. 10, 8, 31(436) ;s. 11, 19, 2(457);s. 12, 1,8 (459) ; s- 4. 6, ! (478) ; •• 13. 7. i° (479) ; christiani catholici s. 2, 4, 42 (270) ; christianus catholicus s. 2, 6, 48/49 (281) ; christiani integri s. 2, 7, 46/47 (294) ; christiani perfidi s. 11, 9, 30 (448) ; christiani praedestinari s. 3, 2, 63/64 (309) ;cf. anima ; cor da ; doctrina ; fides ; populus ; uictoria. Christus 1, prol., 53 (12); 1, 13, 11 (29) ; 1, 15, 21 (30) ; 1, 18, 12.33 (34) ; 1, 21, 16(37); 1, 22, 57(40); 1, 23, 12.17 (41) ; 1. 25, «4-м (42) ; 1, 26, 33 (44) ; 1. 26, 40.42 (45) ; 1, 27, 9 (45); 1» 32, 28 (53); 1, 33, 9. 16(53); «i 33. 27 (H): ". 34. 50(56); 2, 9, 16 (86); 2, 39, 27 (152); ». 1, 9, 7 (238) ; s. 1, 10, 39 (240) ; s. 1, 11, 7 (241) ; s. 1, 13, 39 (244) ; s. 1, 14, 7 (245) ; s. 1, 14, 10/11 (245) ; s. 1, 14, 13 (245) ; »■ 1. «4. 30 U45) ; »• ». 14. 38(246);s. 1,17, 30 (251); s. 1,18,7 (252) ; s. 1, 18, 12/13 (252) ; s. 1, 18, 17 (252) ; s. 1, 18, 37 (253) ; s. 1, 18, 46(253):»- 1. «9. 22(25 5);s. y, 13, 22 (363) ; s. 6, 7, 22 (373) ; s. 6, 12, 7, (375) ; »• 6, 12, 10 (375) ; s. 8, 5, 48 (401) ; s. 8, 5, 51 (402) ; e. 10, 3, 27 (427) ; s. 10, 5, 19 (431) ; s. 10, 8, 31 (436) ; s. 10, 8, 33 (436) ; s. 11, 7, 23 (446) ; s. 12, 7, 20 sqq. (464) ; s. 12, 9, 10(465) ; s. 12, 13, 24(470) ; s. i, 22, i (256) ; s. i, 22, 5 (256) ; s. i, 22, 36 (257); s. 2, i, 19 (261); s. 2, 2, 8 (263) ; s. 2, 5, 69 (279) ; s. 3, 6, 97 (323); s. 4, 4, 15 (339); »• 4. 4. 24 (ЗЗ9) : s- 4. 6, 40 (343) ! »• 4, 6, 44 (344) ; s. 4, 4, 66/67 (340) : s- 4. 5. » ! (341) ; s. 4, 5, 37 (342) ; s. 4, 10, 6 (347); s. 5, 1, 16 (349); s- 5. 5» 7 (356); »• 5. 5. 14 (356); s- 5. 5. 17 (356) ; s. 5, 5, 19 (356) ; s. 5, 5, 25/27 (356) ; s. 5, 5, 64 (357) ; s. 5, 6, 14 (359) ; Christus aries noster triennis

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 601 1, 12, 28 (27) ; caput Christus s. 5, 10, 7 (561) ; Christus crucifixus s. 5, 5. 2/3 (356) ! Christus Deus cacli 1, l9t II (}5) ! Christus dominus 1, io, 26 (26) ; i, ai, 35 (37) ; 1, 29, 22/23 (48) ; 1. 39. 28 (65) ; 2, 12,29/30(93) ; s. j, 11, 12 (362) ; s. 6, 12, 13 (376) ; s. 12, 9, 24 (466) ; Christus dominus iudex noster 2, 21, 36 (109) ; 2, 21 79/80 (in); 2, z, 21 (72); 2, 25,57 (122); 2, 25,63(122) ; 2, 26, 7(123); Christus dominus sacerdos 2, 10, 19 (90) ; Christus dulcís s. 6, 14, 7(377) ; Christus dux noster 1, 35, 11 (57) ; 2, 24, 11, 12 (118) ; Christus fallax s. 7> 6, 2/3 (387) ; Christus gubernator s. 9, i, 17/18 (409) ; Christus haereditas integra s. 8, 3, 9/10 (397) ; Christus humilis s. 4, 4, 71 (340) ; Christus humilis altissimus s. 3, 1, 20/21 (305) ; Christus loseph noster 1, 26,37(45) ; noster loseph Christus dominus i, 26, 4.7.10.19 (43) ; Chri stus loseph noster 1, 27, 39 (46) ; 1, 28, 3.7 (47); 1. z8, 13. 17/18 (47); 1. 19.4(47); 1, 29. 9-M/i 519 (48); I. 29, 31 (49); i, 30, 5.13/14 (49); ', 30. 30 (50) ; 1. 3i. 4/5 (50) ; Ь 31. 20, 36 (51) ; Christus iudex 2, 22, 72 (114); Christus iudex animarum 2, 17, 5 (100) ; Christus manna 2, 8, 14 (85) ; Christus mediator 1, 34, 18 (55); 1. 35. « (57); s. 12, 6, 12 (463) ; Christus Moyses noster 1,33, 4 (53); Moyses noster mediator Christus 1, 33, 31 (54) ; 1, 34, 9(54) ; s. 9, 3, 69/70 (412) ; Christus pastor 1, 6, 30 (18); 2, 25, 32/33 (121); Christus pater s. 10, 7, 81 (434) ; Christus ucra pax rex noster 2, 27, 60 (126); Christus petra 2, 14, 55 (97) ; Christus petra integra s. 1, 19, 27 (255) ; Christus noster pontifex 2, 6, 28 (81); Christus princeps sacerdotum 2, 3, 5 (74) ; 2, 7, 50/51 (84) ; Christus propheta 2, 24, 15 (118); 2, 35, 108/109 (146); Christus regnans 1, 4, 21 (16) ; Christus rex 2, "27, 4J (126) ; 2, 27, 75 (127) ; Chri stus sacerdos 2, 3, 22 (75) ; 2, 6, 42/43 (81); 2, 24, 11/12 (118) Chri stus saluator s. 4, 5, 34 (342) ; Chri stus sanetus s. 9, 5, 1 (414) ; s. 9, 5, 29 (41 5) ; Christus humilis sessor s. 11, 2, 6/7 (442) ; sol Christus 1, 25, 34 (43); s. 1, 6, 3 (233); Christus Spiritus s. 7, 6, 12 sqq. (387) ; Chri stus ueritas 2, 5, 8 (78) ; 2, 38, 14 (150); uia Christus 1, 24, 17 (41); »• 7. 7. 1 (388) ; s. 7, 9, 1/2 (391) ;

Christus uia humilis D, 7, 37/38 (200) ; Christus uia iustorum s. 12, 11, 13/14 (467) ; uirga Christus s. 9, 6, 14/15 (418); uirtus tua Christus s. 9, i, 23 (409) ; Christus uita uera 2, 40, 21/22 (154) ; Christus unetus, pastor noster 2, 25, 6/7 (120) ; uirgo peperit Christum s. 5, 4, 59 (355) ; Christus esuriens in pauperc 2, 7, 31 (84); Christus spinis coronatus 1, 17, 28 (33) ; Christus lignum ascendit s. 5,6, 18 (359) ; Christus animas redemit s. 10, 8, 39 (436) ; integro Christo integrum assignate praedium s. 10, 8, 39/40 (436) ; testimo nium de Christo s. 1, n, 14 (241) ; Christus fide coneipitur s. 5, 4, 20 (354) ; Christum humilem amare s. 11, i, 21/22 (441) ; comparare Chri stum s. 3, 6, 28 (321) ; Christum con fiten s. 4, 4, 53 (340); Christum exsufflare s. 3, 13, 17/18 (334) ; Chri stum introducere s. 1, 1, 25 (227); Paulus in suis Christum persecutus est s. 10, 8, 28/29 (43Ú) ! Christum quaerere s. 8, 6, 9/10 (403) ; cf. aduentus ; aduersarius ; amor ; amator ;animae sponsus ;auxilium ;baptismus ; caput ; саго ; confessor ; conuiuium ; corpus ; crux ; Dauid noster ; Deus ; discipulus ; doctrina ; fides ; figura ; filia ; fons ; gloria ; gratia ; inimicus ; initium ; ¡ugum leue ; latus ; mandata ; membrum ; misericordia ; miles ; mors ; natiuitas ; nomen ; ouis ; paruuli ; passio ; persecutor ; persona ; Petrus ; populus ; praecursor ; praedicatio ; regnum ; resurrectio ; sanguis ; sa piential ; seruus ; sponsa ; sponsus ; testis ; titulus ; transitus ; ucrbum ; uestimenta ; uestis ; uirgo ; uirtus ; uox ; Christus dominus : cf. gratia ; mystcria ; natiuitas ; populus ; Chri stus rex : cf. iudicium ; milites ; Christus sponsus unicus : cf. con sortium, cibarium 1, 30, 6 (49) ; s. 7, 3, 9 (385)cibus s. 3, 1 2, 6 (3 32) ; cibus competens s. 3, 1, 8 (305) ; cibus caclestis s. 3, 13, 22 (334) ; cibi spiritales s. 8, 7, 16 (406) ; cibus animae unus, saluator 2, 34, 28 (139) ; cibi mensae regis 2, 34, 19 (139). cicatrices s. 3, 8, 6.9 (325) ; cf. macula. Cicero s. 13, 14, 37 (486) ; cf. Tullius. cilicium s. 5, 1, 13 (349) ; cilicium substractum s. 3, 1, 18 (305) ; cilicia conlatae paenitentiae 2, 5, 17 (78).

бог INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM cinis : in ciñeres uertere s. 10, 3, 24 (427). circuli s. 3, 9, 34.36 (327) ; circuli mensium s. 2, 4, i s 56/57 (382); ciuitas regis magni s. 11, 16, 1 1/12 (455) ; cf. pax ; periculum. clam 1, 36, 76 (60) ; 2, 26, 27 (124). clamitare 1, 36, 29 (58); 3, prol., 10 (156); 3, 38, 82(185). clamores s. 13, 4, 19 (476); clamor durae seruitutis 1, 34, 29/30 (55) ; cf. strepitus. clangores tubarum 2, 15, 7 (97). clarificare 2, 11, 7 (91) ; ». 11, 15. 11/ 12 (453/454); s- и. M. 38/39 (454); е. 12, 10, 24(467). claritas s. 2, 7, 64/65 (295) ; s. 5, 5, 50 (357) ; s- 7> ■> 42 (382) ; claritas fulgoris 2, 34, 7/8 (139). claudicatio 1, 24, 12 (41). claudus : cf. cursus, claustrum pudoris s. 5, 3, 17 (354) ; claustra pudicitiae s. 11, 17, 11 (455) ; claustra portae s. 11, 17, 33 (456). claues unruersae 1, 28, 9/10 (47). claui s. 2, 6, 130 (285) ; claui crucifixi 2, 22, 125 (115). clcmens : clementissimus : cf. pater, dementia diuina 1, 3, 17 (15); 8. 11, 3, 6/7 (442). Cleophas s. 12, 9, 7 (465).

clerici 3, 38, 108 (186) ; D, 6, 89 (198) ; clericus s. io, 1, 61 (424) ; s. 13, 6, 13 (478). cloaca : cf. sordes. clypeus s. 13, 14, 28 (486). coacquatus uel praelatus s. 10, 5, 27

(430coaeuis. 2, 6, 283 (291). coagulare trinitatem s. 2, 8, 13 (301). coartare : coartari angustiis s. 6, 1, 24 (367) ; coartari initio s. 2,4, 154(275). coccinus : cf. signum. coctura 1, 27, 6 (45) ; coctura rubra 1, 20, 17/18.23(36). codex s. 2, 7, 42 (294) ; codices s. 2, 4, 12 (269) ; codices prophetici s. 1, 18, 40 (253). coerceré certa emendatione s. 10, 4, 4 (428). cogitât iones s. 13, 9, 4 (481) ; cogitatio carnalis s. 3, 9, 22/23 (326) ; cogitatio humana s. 1, 9, 11 (238); cogitationes impiae s. 13, 4, 9/10 (475) ; cogitationes peruersae s. 3,4,95.98 (315) ; s. 3, 4, 109/110 (316); cogitationes tortuosae s. 10, 7, 59 (434) ; cf. susurratio. cognatio 1, 10, 18 (25) ; s. 6, 8, 2 (373). cohaerere s. 1, 9, 35 (239). cohaeres s. 2, 6, 59 (282). colafizare s. 13, 10, 16. 21 (482). colère : cf. Deus ; idola ; lapis ; luna ; mons ; sol ; Stella ; uirgulta. collocare uela s. 7, 2, 12.45 (384). Collum alligare s. 8, 3, 12 (397). color s. 4, 3, 33 (338) ; color hyacinthinus 2, 2, 13 (71). colonus s. 10, 2, 22 (425) ; colonus bonus s. 8, 4, 16 (400). columba 3, 11, 20/21 (163); s. 3, 9, ш/112 (329) ; columba ecclesia 1, 7, 52 (20); columba (Spiritus sanctus) s. 3, 9, 61.63 (327) ; columba sponsa 2, 5, 22 (79) ; cf. innocentia ; natura ; species, columna s. 10, 4, 20 (428) ; columna ignis s. 4, 9, 18 (346) ; columna ignis uel nubis s. 3, 9, 88 (328) ; columnac Dei uiui(«. apostolus. 8, 6, 75 (405). coma capitis (Samson) 2, 22, 133 (116) ; s. 10, 4, 17 (428) ; cf. uirtus. comes : cf. natalitia. commenta falsa haereticorum, paganorum, iudaeorum s. 11, 8, 2/3 (446) ; s. 11,8, 30(447). commercium inimicorum s. 3, 6, 31/32 (321). comminuere 2, 24, 40 (119) ; 2, 34, 41 (140); 3, 38, 60 (184); s. 2, 3, 17 (265).

INDEX VEKBORVM ET RERVM NOTABILIVM 603 committere parricidium s. 8, 3, 45 (398). cnmmixtio alterius sexus s. 2, 1, 2; (262). commodare fidem 1, prol., 4 (11); commodare oculis 1, prol., 49/50 (1 2) ; commodatus : cf. fides, communicare s. 13, 6, 27 (478) ; communicare memoriis D, 5, 29 (195). communios. 2, 4, 99/101 (273) ; s. 2, 8, 10(301) ; communie) totius orbis s. 5, 9, 25/26 (361) ; cf. pax. communis : cf. cutis ; fragilitas ; traetatus. compages corporis i, 22, 31 (39). comparare Christum t, 27, 9 (45); s. 3, 6, 28 (321) ; comparare pecunias s. 3, 13, 19(324). comparatif (au lieu du superlatif) 2, 34, 84(141) ; 2, 38, 7(149) ; D, 8, 14(200). comparatio 2, 34, 11 (139); s. 3, 9, 67/68 (328); s. it, 17,26(456). compassio : cf. affectus ; sensus. compendiosus : cf. sacrificium. compendium : de compendio 2, 7, 16 (83). complere uota sacrifica 2, 20, 17/18 (106). complex : complices 2, 6, 22 (80). complexus patris s. 5,4, 18 (354). compluere s. 2, 3, 18/19 (25). componere gradus s. 7, 7, 48/49 (389)compositio curruum s. 3, 2, 22 (307). compositus : cf. mendacium ; semen. comprehendere breuiter s. 6, 2, 4 (368). compunctio cordis 2, 26, 20 (123) ; 2, 37. 46 (i49>conciderc ligna s. 6, 6, 9/10 (371). concipere inuidiam 2, 25, 44 (121). conclusio sacramenti s. 4, 12, 20 (348) ; s. 5, 13, 1/2(363). concludere diem s. 4, 6, n (343); concludi termino s. 2, 4, 153 (275) ; cf. occasus ; ortus. concordia : Spiritus sanctus est con cordia Patris et Filii s. 5, 9, 8/10 (360). concremare incendio s. 10, 2, 14 (425). concubina 2, 19, 3 (105); 2, 26, 31 (124); s. 5, 13, 15 (363); 2, 34, 103 (142). concubitus 2, 27, 5 (124). conculcatus : cf. uia. concupisccntia 1, 20, 27 (36); 2, 1, 48/49 (70) ; 2, 12, 35 (93) ; 2, 26, 26 (124); s. 12, 12, 11 (468); concu piscente mala i, 36, 89(61) ; s. 11, 5, 12 (444) ; concupisccntia primitiua mala 1, 36, 98 (61) ; concupisccntia ucra s. 11,6, 31 (445) ; concupiscen-

tia carnis s. 4, 1, 13/14 (335) ; con cupisccntia cordis s. 11, 5,7 (444) ; concupiscentia oculorum s. 4, 1, 14/15 (335) ; concupiscentiae uentris 2, 8, 27/28 (85) ; cf. causa. concuterc mundum s. 3, 5, 31 (318). condere (— creare) 1, prol., 21 (1 1). conditio ( = creatura) primi hominis 1, prol., 40/41 (12) ; (— condicio) seruitutis 2, 25, 20/21 (120).

conditor caelcstis iuris 2, 1, 56 (70) ; Dominus conditor s. 10, 2, 28 (425) ; se subdere oboedientia Conditori s. 6, 3, 15(369)conditum : condita faceré 1, 29, 8 (48). confabulari s. 2, 6, 241 (290). conferre mortem s. 2, 5, 67 (279). confessio 2, 35, 14 (143); G, 13, 93 (222) ; s. 7, 6, 30 (388) ; confessioncs dignae 2, 39, 5 (152) ; confessio trina 2, 31, 42/43 (134); confessio uerax s. n, 6, 22 (445) ; confessio martyrii G, 5, 3/4 (217) ; confessio pietatis et sanctitatis s. 11, 2,9 (442) ; confessio sacerdotum 2, 35, 86/87 (146) ; confessionem dare s. 12, 7, 38/39 (464) ; cf. uerba. confessor s. 3, 6, 63 (322) ; s. 10, 7, 92 (435) ; confessor Christi 1, 22, 58 (40) ; Petrus confessor s. 9, 3, 19 (411). conficere bellum 3, 34, 32/33 (179) ; conficere iter s. 7, 3, 2 (384). confidere : confidens de suis uiribus s. 2, 4, 1 1 (269). confinis : cf. inimicus. confirmare aciem s. 3, 1, 59 (306). confirmatio s. 9, 6, 21 (418). confiteri in unum 1, 8, 17/18 (23) ; cf. Christus. conflictus mirabilis 2, 15, 5/6 (97); conflictus magnus et periculosus s. 11, 6, 21 (445). confundere sapientes s. 11, 1, 11/12 (440confuse s. 4, 9, 25 (346). confusio 2, 22, 94 (114); s. 1, 13, 35 (244) ; s. 12, 13, 14 (470) ; confusio diaboli 1, 22, 7/8 (38) ; confusio ludaeorum s. 5, 5, 72/73 (358); confusio linguarum 1, 8, 7 (23) ; i. 9.4(24)confusus : cf. lingua. confutatio Antichristi 1, 6, 38 (18). congregare in unitatem s. 12, 11, 2 (467) ; cf. chorus. congregatim s. 2, 2, 22 (264). congregatio s. 1, 1, 12/13 (227) ! con gregado sancta s. 11, 3, 1 (442); congregatio Arrianorum s. 8, 6, 7/8

6ü4 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM (403) ; congregado sancta tidclium s. 3, 12, 29 (335) ; congregado gen tium s. 5, 5, 77 (358) ; congregado hacresis s. 5, 13, 14 (363) ; congre gado populi ridelis s. 3, 7, 20 (324) ; cf. sociétés ; sollcmnitas. congressiopericulosa s. 11, 3, 3/4(442). congruentia : pro congruentia sui cuique rei s. 3, 9, 104 (329). congruus 3, pro!., 17 (156) ; 3, 6, 21 (160) ; cf. alimentum ; motus. coniugalis : cf. pudicitia. coniugati fidèles s. 9, 6, 46 (419) ; coniugatae s. 9, 6, 64.68 (419). coniugium s. 2, 3, 2 (264) ; s. 2, 6, 273.276 (291) ; coniugium huma nuni s. 2, 3, 83 (268) ; coniugium matrimonii 2, 23, 6/7 (117); cf. affectus ; sacramentum. coniunctio animorum s. 6, 6, 3335 coniungere : aediñcio coniungi s. 4, '. io(355)-

ConiuX I, I, 2O/2I (13); S. 2, 6, 261 (291); s. 3, 3, 70 (312); coniux inscia s. 12, 5, 19 (462) ; coniux sterilis 1, 10, 23 (26) ; s. 6, J, 24 (371); coniux ecclesia i, 34, 17 (55); coniux dei s. 2, 3, 33.37/39 (266) ; cf. amor. conligatio 2, 22, 79 (1 14). connodare i, 6, 20 (18). conscientia s. 1, 10, 26 (240) ; s. 1, 18, J3/34(iJ4);«. 4,6, 31 (343); s. 7, 5, 5 (386) ; s. 7, 2, 14 (383) ; conscien tia mala s. 4, 8, 20 (345) ; conscientias discutere s. 7, 5, 6 (386). conscius sceleris s. 8, 3, 12 (397). conscribere nomen s. 11, 2, 14 (442). consecrare s. 13, 4, 7 (475) ; consecrare ecclesias 1, 29, 23 (48) ; consecratus : cf. arca. consecratio uerbi s. 9, 3, 7/8 (410/41 1). consensus inlicitus 1, 27, 27 (46). consentiré inuasori s. 10, 8, 41 (436) ; consentiré humilibus s. 11, 1, 14 (440consequi annonam s. 9, 1, 20 (409). conserui s. 12, 7, 5 (463). consideratio miraculorurn s. 1, 11, 5/6 (241) ; consideratio sana s. 10, 4, 63/64 (430). consignare 2, 6, 81 (82) ; consignare in dote s. 8, 5, 52 (402). consiliarius s. 2, 3, 55 (266) ; consiliarii sancti ueri iudicis s. 1, 3, 20 (230). consilium 2, 34, 70/71 (141) ; 2, 38, 52 (41) ; s. з8. "9 (i "б) ; s. i, 3, 25 (230) ; s. 1, 3, 29 (230) ; s. 2, 3, 54 (266) ; s. 2, ;, 58.60 (267) ; s. 2, 7,

120 (297) ; s. 4, 5, 27 (341) ; s. 12, 2, 32 (460) ; consilia s. 6, 12, 17 (376) ; s- '3> 9> 5 (481) ; consilium exquisitum nequissimi serpentis 2, 12 31/32, (93) ; consilium salubre 1, 29, 8.10 (48) ; consilium sanum s. 5, 5, 67 (358) ; s. 11, 4, 14 (443) ; consilium singulare s. 5, 5, 66 (358) ; particeps ludaeorum consilii s. 5, 5, 37/38 (357) ; consilium Petri s. 2, 7, 103 (297); s. 2, 7, 142/143 (298); cf. sacramentum ; spiritus septiformis. consistorium 3, 38, 30(183). consolatio s. 12, 12, 14/15 (468) ; con solado Altissimi s. 12, 12, 27/28 (469) ; consolationes filii s. 12, 13, 2 (469) ; cf. certamen. consolatrix s. 10, 6, 6/7 (431). consortium 1, 36, 55 (59); D, 5, 26 (194) ; consortium caritatis s. 11, 2, 17/18 (442) ; consortium dilecti s. 8, 5, 78 (402) ; consortium hominum s. 6, 3, 8 (369) ; consortium unici sponsi Christi 2, 21, 63/64 (no). consparsio s. 9, 4, 53 (414). conspectus ecclesiae s. 3, 1, 16/17(305) ; conspectus seuerissimi iudicis s. 1, 4, 13 (231); conspectus 2, 27, 74 (127) ; s. 11, 2, 5.10 (442) ; s. n, 9, 12 (448). conspersus : cf. saliua. conspicere mente s. n, 16, 24 (455). constabilis : cf. regnum. constantiafortitudiniss. 10, 5, 26(431) ; constantia dira sacerdotis s. 6, 7, 6/7 (372). Constantinus Christianus 3, 38, 23 (183). Constantius 3, 38, 101 (185). constellatio siderum s. 2, 6, 210 (289). constructio spiritalis 1, 7, 23 (19) ; constructio murorum 2, 15, 9 (97). consuetudo peccati s. 4, 6, 50 (344) ; consuetudo hospitalitatis s. 2, 4, 27/28 (269) ; consuetudo infirmitatis humanae s. n, 13, 28 (452). consulere ad salutem 2, 29, 23 (130). consummatio sacculi 2, 13, 29 (95) ; consummatio temporum D, 13, 35/ 36 (207). contagio s. 5, 4, 68 (356). contagium uulneris 1, prol., 26/27(12). contemnere animam s. 12, 2, 6/7.11 (459)contemplatio : cf. uacuitas. contemptor s. 10, 1, 59 (424) ; contempor diuini mandati 1, 6, 20 (18) ; contemptores mandatorum 2, 33, 26 (137); contemptores praeceptorum *. ю, 3 (89).

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 605 contemptus mortis 2, 40, 21 (154); cf. creator. contestatio : cf. ucrbum. contcxtio mystica 2, 5, 7 (74) ; contextio capillorum 2, 22, 80 (114). continentes s. 9, 6, 45 (419) ; continen tes sancti s. 11, 6, 18 (445). continentia s. 1,2, 20/21 (229) ; s. 7, 4, 25 (386) ; continentia uidualis G, 5, 4/5 (2I7) ; cf. bonum ; uiola. contradicere euangelio s. 3, 4, 42 (314) ; contradicerc ueritati s. 3, 4, 23 (313). contrarii euangelio (prophetae) s. 2, 5, 30/31 (277) ; cf. lex. contritio cordis s. 6, 8, 12 (373). controuersia 2, 27, 35 (125). contumacia s. 1, 15, 2/3 (248) ; s. 6, 12, 16 (376) ; contumacia insana s. i, 6, 20 (234) ; contumacia peruersa haercsis s. 9, 5, 81/82 (416/417). contumax i, 6, 15 (17) ; 2, 9, 91 (89) ; 2, 35, 12 (143) ; cf. populus. contumeliae 2, 34, 119 (142) ; s. 1,7, 22 (236); s. i, i8, 13 (252); s. 5, 1, 13 (361); s. 5, 13, 17/18 (363); contu melia Dei ucri 2, 4, 6 (76) ; s. 10, 4, 23 (428) ; contumelia ccclesiae 3, 38, 35 (183). contumeliosus : cf. disputatio ; passio ; uerbum. conuenientia : ex conuenientia s. 4, 6, 7 (34*)conuenire (awc grm'/if)s. 12, 5, 3 (462). conuersio s. 10, 4, 75 (430) ; conuersio aquarum in uinum s. 3, 5, 78 (319). conuersus s. 11, 8, 25 (447). conuersus paganus s. 10, 8, 12/13 (436) ; cf. impius. conuertercin puluerems. 2, 3, 18 (165). conubium spiritale 2, 3, 25 (75) ; conubiumcastumetspiritale 2, 15.41 (98). conuictio rerum fides I, prol., 5/6 (11). conuincere s. 4, 2, 50 (337). conuincere praesumptorem s. 8, 5, 57 (402). conuiuium 2, 38, 30 (150) ; G, 13, 65 (221); G, 13, 81 (222); s. io, 7, 20/21 (433) j s. 12, 5, 13 (462) ; con uiuium caelcstc s. 10, 7, 74 (434) ; conuiuium spiritale s. 12, 8, 21 (465) ; conuiuiaturpissimas. 13,2, 17(474) ; conuiuium Christi s. 2, 6, 174 (287) ; conuiuium nuptiarum 2, 2 1 , 43 ( 1 09) ; conuiuium notum iocundum s. 12, 9, 1 (465) ; intrare ad conuiuium s. 10, 7, 85.98 (435) ; cf. iocunditas. copia 2, 29, 19 (130) ; s. 1, 13, 40 (244). copula 1, 14, 16 (29). coquus : cf. praepositus. cor 2, 25, 14 (120); s. 1, 5, 15 (233);

s. 4, 11, 22 (347) ; s. 4, 12, 13 (348) ; 5, 4, 20 (354) ; s. 6, 3, 18 (369) ; s. 6, 8, il (373) ; s. 8, 5, 2 (400) ; s. 10, i, 43 (424) ; s. 10, 5, 21 (431) ; s. 11, 4, '5, (443); s. n, 16, 26(455); s. 12, 6, 10 (463) ; s. 12, 6, 16 (464) ; s. 13, 6, 9 (478) ; corda s. 1, 1, 23 (227) ; s. 1, 1, 27 (228) ; s. 1, 11, 26 (242) ; s- i, '7, 33 U5');s- 1, 17. 40 (*5*); s. 3. *. 36 (308) ; s. 5. i. 28/29 (349) ; s. 6, 1, 19 (368) ; s. 6, 14, 32 (378) ; s. 7, 6, 32 (388) ; s. 10, 4, 76 (430) ; corda christianorum s. 3, 4,125(316) ; corda credentium I¡ 22, 50/51(40); s- 7, 2. 53 (384); cor credentis et (Deum) diligentis s. 4, 12, 15 (348); corda discipulorum s. 3, 8, 10(325) ; cor domini 2, 25, 23 (120) ; corda fidelium 1, 16, 37 (32); 2, 27, 61 (126) ; s. 3, 7, 24 (324) ; corda gen tium s. 5, 6, 23/24 (359) ; cor homi nis s. 4, 12, 12/13 (348) ; corda infidelium s. 4, 11, 12 (347) ; corda inimicorum 2, 25, 16/17 (120) ; cor Iudaeorum : cf. duritia ; cor patris s. 1, 6, 13/14.21 (234) ; s. 1, 9, 32 (238) ; s- 5. 4, 4(354) ; s. 11, 12, 37(451); corda piorum 2, 2, 77 (74) ; corda prophetarum s. 5,4, 12 (354) ; corda seruorum s. 3, 1, 23/24 (305) ; cor terrae s. 4, 6, 21.40/41 (343) ; cor castum et fidcle 2, 21, 64 (110) ; cor contritum : cf. sacrificium ; cor immundum s. 4, 3, 21 (338) ; cor inte grum s. 1, 4, 38 (232) ; cor lapideum s. 11, 8, 19 (447); cor lapideum... cor carneum 1, 18, 24/25 (34); cor non mundum nec ad Deum s. 7, 7, 7/8(388) ; cor unums. Il, 2, 12.20/22 (442) ; s. n, 3, 1 (442) ; cor unum, duplum, triplum s. 8, 6, 64 (404) ; caecati corde s. 5, 5, 42 (357) ; caecus corde s. 4, 5, 24 (341) ; corde captiuus auaritiac 2, 12, 15 (93) ; auaritia corde concepta s. 11, 5, 2 (444); incircumeisi corde 1, 14, 20 (30) ; corde peruersus 2, 12, 10 (92) ; malitia in corde s. 5, 5, 39 (357) ; sermocinari in corde s. 8, 5, 66 (402) ; man siones diuersae in corde Trinitati s. 8, 6, 61 (404) ; cor Patri dare s. 8, 6, 85 (405) ; corda rigarc s. 3, 12, 10 (332) ; corde expauesecre s. 3, 5, 74/75 (3 1 9) ; iram immittere in corda s. il, 4, 22 (443) ; inspector cordium s. 11, 3, 24(443) : infundere in corda s. il, 3, 16 (443) ; corde gestare s. 6, 6, 16 (371) ; cf. acies ; angustiae ; ara ; auris ; caccitas ; circumeisio ; compunctio ; concupiscente ; con

боб INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM tritio ; intentio ; oculus ; propositum ; simplicity ; stultitia ; tabula ; cor immundum : cf. gaudium ; cor Pessimum : cf. lingua ; psalterium. corium tenue 2, 10, 24/25 (90). cornua crucis 2, 10, 27 (90). corona spinea 3, 20, 4/5 (168) ; s. 3, 6, 53(32i);s. 5) 5, 58(357);$. 8,2, 36 (597) ; coronae roseae martyrum G, 13, 66 (221) ; corona uictoriae s. 5, 5, 86 (358).

corpus 2, 6, 46 (81) ; 2, 12, 39 (93) ; s. i, 22, 3/4 (256) ; s. 6, 3, 18 (369) ; s. 8, 4, 18 (400) ; s. 8, 5, 2 (400) ; corpora s. i,i, 20(227) ¡s- 5. 5> M/1 J (356) ; corpus corruptum 1, 22, 32/33 (39) ; corpus sacratum 2, 2, 74 (74) ; corpus solidatum s. 11, 17, 41 (456) ; corpus bestiae uel serpentis s. 3, 9, 35 (327) ; corpus Christi s. 13, 4, 7 (475) ; corpus Christi ecclesia 2, 6, 41 (81) ; 2, 26, 16 (123) ; corpus crucifixi 1, 7, 75 (21); corpus Pauli 1, 31, 30/31 (51) ; corpora martyrum a, 18, 76 (104) ; corpora resuscitata sanctorum s. 3, 12, 37 (333) ; corpus peccati 2, 5, 25/26 (79) ; uiui et mor tui in corpore s. 5, 8, 12/13 ($60) ; caecus corpore s. 4, 5, 24/25 (341) ; animas dari pro corporibus s. 3, 9, 33/34 (327) ; corpori donare salutem s. 3, 10, 13/14 (330) ; corpus suscitatum et clarificatum s. 3,-8, 7 (325) ; corpus terrenum fecit caeleste s. 5, 7. 6 (359) ; per corpus gerere s. 1,4, 9/10 (231) ; a corpore solui s. 1, 14, 12 (245) ; lepra in corpore 2, 6, 39 (81); cf. arca; compages ; cura; eluuies ; forma ; integritas ; lepra ; mors ; oculus ; s.icrificium ; sensus ; species ; templum ; corpus Christi : cf. ecclesia ; corpus domini : cf. par tícula ; restaurado. Cornelius (centurio) 3, 16, 7.10 (166). corrigia s. 13, 8, 10/11 (480). corruptio 2, 20, 62 (108) ; s. 1, 9, 23 (238); s. 3, 5, 27/28 (318); s. 3, 11, и (33 0 ; s- 3. I*. 3 (33*) ; »• 4. 6, 4. (342) ; s. 4, 12, 8 (348) ; corruptiones s. 9, 6, 48 (419) ; corruptio serpen tina diaboli 2, 1, 39 (69). coruus haereticus 1, 7, 53 (20). cotidianus : cf. mors. crápula 1, 16, 39 (32). crastinus : cf. dies. Creator 1, prol., 20 (1 1) ; 1, 9, 10 (24) ; '> 38, 9 (63) ; 2, 20, 49 (107) ; D, 1, 12(191) ; s. 1, 14,47(246) ; s. 1, 17, 8 (251); s. 1, 17,17/18 (251); s. 2, 5, 46 (278) ; s. 2, 6, 210 (289) ; s. 2, 6,

252/254(290) ;s. 2, 6, 264/265 (291) ; s. 2, 6, 268 (291) ; s. 3, 6, 90 (322) ; s- 4. 3. *8 (338) ; *• 4. 9. m (346) ; s. 5, 4, 26 (354) ; s. 4, 7, 15 (345) ; s. 8, 2, 24 (396) ; s. 10, 3, 40 (427) ; s. 10, 3, 46/47 (427) ; s. 10, 4, 61 (430) ; s. 12, 2, 35/36 (460) ; s. 13, 1, 5 (473) ; creator et iudex Deus 1, 14, 14 (29) ; creator iustissimus Deus 1, prol., 47 (12) ; Creator rerum omnium 1, 10, 12 (25) ; Creator omnium Deus 1, prol., 7(11) ; s. 4, 2, 58/59 (337); uniuersorum creator (Deus) s. 4, 3, 5 (337) ; Creator Dominus 1, 13, 3/4 (28/29) ; Creator bonorum D, prol., 8 (190) ; creator temporum s. 1, 9, 28 (238) ; Creator mundi s. 5, 1, 68/69 (35°/350; creator contemptus et diucs s. 13, 2, 2 (473) ; errare a Creatore s. 4, 2, 19 (336); cf. caput; censura; imago; imperium ; potentia ; praeceptum. creatura s. 1, 10, 2 (239) ; s. 1, 14, 47 (246); s. 1, 17, 8 (251); s. 1, 17, 17 (251) ; s. 1, 17, 38 (252) ; s. 2, 6, 253 (290); s. 3, 3, 12 (310); s. 3, 5, 8 (317); s. 4, 2, 8 (335); s. 4, 3, 27 (338); s. 4, 7, 14 (345); s. 4, 9, 15 (346) ; s. 4, 9, 12 (346) ; s. 9, 3, 13 (411) ; s. 10, 3, 47 (427) ; s. 10, 4, 61 (430); s. 11, 14, 5 (452) ;s. 11, 14, 7 (453) ; s. 12,2,35/36 (460) ; creatura, siue coelestis, siuc terrestris s. 3, 3, 25/26 (311); creatura humana inte gra s. 1, 9, 29/30 (238) ; creatura humana s. 13, 6, 18 (478) ; creatura rationalis s. 3, 11, 2 (331) ; creaturae terrenae 1, prol., 14 (n); creatura uniuersa s. 5, 2, 16 (351); s. 5, 4, 25/26 (354) ; s. 11, 14, 6 (452) ; cf. auctor. credere Deum s. 4, 2, 4 (335) ; credentess. 4, 1, 6 (335); s. 5, 4, 56(355); merces redditur credenti s. 6, 5, 15 (370) ; credentes uiui in anima s. 5, 8, 13/14 (360); credens cf. cor; cre dentes : cf. nouitas ; numerus. crementa s. 7, 1, 23/24(381). crepitare s. 10, 1, 41 (424). crimen 2, 23, 21 (117); s. 4, 5, 19 (341) ; crimen ¡dolatriae 2, 4, 4/5 (76) ; cf. reus. cruciatus s. 13, 8, 13 (480); anima cruciatibus lassata s. 13, 5, 34/35 (477) ; cf. dolor. crucifigens Iudaeus 1.7, 6, 8/9 (387). crucifixus 1, 7, 62 (21) ; 2, 9, 31 (87) ; (Christus) s. 11, 9, 2 (448) ; s. 11, 9, 33 (448) ; crucifixus unus 3, 38, 122 (186) ; instar crucifixi 1, 40, 8 (66) ;

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 607 cf. clauus ; corpus ; latus ; manus ; occisus ; sanguis ; sepultura, crudelis : cf. meretrix ; spectaculum. crudelitatcs s. 1,4, 27 (231) ; crudelitas immanis s. 1, io, 40/41 (240) ; cf. exitium. cruore efTusionis retingi 2, 2, 23/24(72). crux i, 1, 24(13) ; i,7, 50(20) ; 1, 7, 68 (21); 1, 33, 12 (53); i, 37, 22 (62); 2, 2, 72 (74) ; s. 1, 18, 18 (252) ;s. 1,6, 298 (292) ; s. 3, 5, 86 (319) ; s. 3, 6, 54 (3*0 ; s- 4. 7. 6 (344) ; s- 5. 5. 3/4 (356) ; s- 5, 5. 70/77 (358) ; s- 5, 8. 3 (360) ; s. 6, II, 17 (375) ; s. 7, 2, 10 (383) ; s. 8, 5, 27 (401) ; s. 10, 7, 54 (434) ; s. 11, 9, 34 (448) ; s. 12, 7, 18 (464) ; crux Christi s. 12, 7, 3 sqq. (463) ; 2, 25, 17 (120) ; crux Christi, non supplicium, sed tribunal s. 9, 4, 25 (413) ; tres cruces s. 9, 4, 22/25 (413) ; quatuor gradus crucis s. 9, б, ЗО sqq. (418/419) ; pendens in cruce s. 8, 5, 25/26 (401) ; cruces aereae 3, 34. 34 (179) ! "irga crux s. 9, 6, 15 (418); s. 9, 3, 76 (412); in uirga agnoscitecrucem s. 9, 3, 70/71 (412) ; instar crucis 1, 7, 24 (19) ; cf. altitudo ; ara ; cornua ; experimentum ; latitudo ; lignum ; longitudo ; mysteria ; opprobrium ; profundum ; Signum ; uexillum. cubile 2, 21, 67 (110). cubitus 1, 7, 92 (21); 1, 7, 102 (22); cubitus perfectionis G, 13, 101 (222) ; pertinere ad cubitum 1, 7, 105 (22). culmen aedificii 1, 11, 16 (26). culmus s. 4, 11, 25 (347). culpa idolatriae 2, 11, 21 (91) ; ex culpa sanari 2, 9, 20 (86) ; uindicta ex graui culpa 2, 4, 13/14(77). cultelli petrini 2, 14, 52 (97). cultores s. 13, 3, 27 (475) ; s. 13, 3, 25 (475) ; cultores daemonum 2, 9, 69/70 (88) ; cultores dci : cf. catholici ; cultores deorum 3, 38, 120 (186); cultores idolorum 2, 17, 29 (101) ; cultores uineae 1, 26, 15 (44). cultura 1, 5, 15 (17) ; s. 8, 2, 38 (397) ; s. 8, 2, 42 (397) ; cultura idolatriae 2, 22, 145 (116); cultura idolorum 2, 28, 5 (128) ; 2, 32, 6 (136) ; culturam dominicain exercere s. 8, 10, 7 (395). CultUS I, IO, II (25); 2, 13, 13 (94); 2, 35, 80 (145) ; cultus idolorum s. 1, 20, 13/14 (255); cultus Paganorum s. 4, 2, 14 (336) ; cultus diuinus : cf. calor, cum (causal avec indicatif') s. 1, 5, 19.23 (233) ; s. 2, 6, 225.230 (289) ; s. 7, 1,

16 (381) ; (concessif avec participe préstnt)s. 11, 15, 36(454). cupiditas 1, 36, 100 (61); 1, 39, 14 (65); 2, 38, 11 (149); s. 7, 2, 31 (383) ; cupiditas humani cadaueris 1, 7, 54 (20) ; cupiditas carnalis s. 3, 2, 93 (З10) : cupiditas terrena 1, 3, 5 (14) ; cupiditas dominantis 2, 24, 65 (119) ; cupiditas libidinis s. 2, 5, 48 (278) ; bestiae cupiditatum insidian tes s. 9, 1, 15 (409) ; cf. spina. cura s. 8, 7, 18 (406) ; s. 9, 1, 16 (409) ; curae mundanae 1, 36, 44 (59) ; cura uigil 2, 13, 7 (94) ; cura animae s. 3, 10, 9/10 (329/330) ; curam gerere animae s. 8, 7, 13/14 (406); cura corporis s. 3, 10, 9/10 (329/330) ; cura luteae domus s. 5, 11, 9/10 (362) ; curae huius saeculi 2, 17, 10 (100). curatio s. 2, 6, 140/141 (286) ; cf. signum. curia : proferre in curiam angelicam s. 3, 1, 46 (306). curiositas 3, 38, 86 (185) ; s. 4, 11, 19 (347) ; curiositas noxia 1, 16, 26(32) ; curiositas Magorum s. 5, 4, 28 (354) ; curiositas oculorum s. 3, 7, 32 (324). curiosi 2, 34, 107 (142); D, il, 16 (204) ; cf. oculus. currere uiam s. 12, 11, 27 (467). curricula s. 7, 1, 20 (381). currus 2, 17, 22 (101) ; s. 3, 2, 22 (307). cursus 1, 40, 16 (66) ; s. 7, 1, 19 (381) ; s. 7, 10, 4 (392) ; cursus claudorum 8- 3. 5> 94 (З20) ; cursus ordinis s. 1, 17, 36 (252) ; cursus nauigii s. 7, 2, M Г383) ; cursus uitae 2, 34, 115 (142) ; cf. meta. Curtius 2, 20, 36 (107). curuus sub oncre s. 3, 10, 41 (330). custodia 1, 28, 10 (47) ; 1, 30, 29 (50) ; 2, 35, 101 (146) ; custodia haereditatis s. 2, 6, 39 (281) ; custodia templi 3, 38, 82(185). custos Deus 2, 38, 52 (151); custos castitatis 2, 38, 54 (151). cutis communis s. 13, 9, 10/11 (481) ; cutis frontis s. 2, 3, 36 (266). cynomia 1, 36, 47 (59). Cyprianus s. 8, 4, 21 (400). Cyrus 2, 37, 26.32 (148). daemones 2, 9, 63 (88) ; s. 2, 4, 4/9 (268) ; s. 10, 4, 10 (428) ; Iudaci dae mones s. 1, 17, 40 (252) ; cf. argu mentum ; cultor ; fugatio ; laus ; metus ; potestas ; spiritus ; uoluptates. daemonicola : cf. gens.

6o8 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM daemonium i, 56, 19 (58) ; s. 10, 4, 45 (429); daemonia 2, 39, 28 (152); potcntia, non numinum, sed daemoniorum s. 9, 5, 59/60 (412) ; cf. prin ceps daemoniorum. Dagon 2, 24, 36 (118); 8. 12, 6, 13.26

(465). Dalila 2, 22, 18. 25. 28. 32 (112). damnare iusto iudicio s. 12, 2, 15 (460). damnatio s. I, 20, 6 (2;;). damnosus : cf. haereditas. Dan : cf. tribus. Danihel : génitif'-élis : 2, 37, 42(149) ; dat. -elo 2, 35, 63 (145) ; D, 4, 27.30 (193); D, 8, 13 (200); D, 10, 3 (202) ; ablatif -ele : 2, 35, 104 (146) ; 2. 4°. 5 5 ('5 5) ; ablatif -elo : D, 11, 27 (204) ; - D, 12, 35 (206) ; 2, 34, 3 sqq. (139) ; G, 13, 50 (221) ; s. 3, 2, 78.85 (309) ; s. 10, 4, 24 (429) ; Danihel iuuenis aetate, senior scientia ac mansuetudine s. 1, 12, 3/4 (242) darc confessioncm s*. 12, 7, 38/39(464) ; dare potcstatem s. 3, 6, 9 (320) ; dare in escam s. 10, 4, 26 (429) ; dare in mandatis 2, 9, 22 (86) ; dari in sacrificium 3, 38, 66 (184) ; dare in sacri ficio s. 10, 4, 11 (428) ; darc ad seruitium s. 4, 2, 20 (336) ; dare casui 2, 24, 38 (119); dare obliuinni 1, 36,

91 (60Darius Medus 2, 35, 3 (143) ; 2, 37, 31 (148). Dathan : cf. Chore, Dathan et Abiron. dator castitatis 2, 38, 54 (151). Dauid 1, 19, 10 (35) ; 2, 6, 32 (81) ; 2, 25, 4 sqq. (120); 2, 37, 38 (148); G, 13, 55 (221) ; s. 2, 1, 16.19 (261) ; s. 11, 19, 10.14 (458) ; s. 12, 5, 12.20 (462); Dauid humilis s. 1, 6, 25 (234) ; Dauid rex s. 12, 5, 6 (462) ; Dauid manu fortis s. 2, 2, 24 (264) ; Dauid nostcr s. 13, 14, 4.7.16 (486) ; s. 12, 6, 15 (463); s. 12 4, 14/15 (462) ; cf. saluator ; semen ; praeconium. dauiticus : cf. psalmus. de : {valeur causale) s. i, 1, 14 (227) ; (paliar instrumentale)*. 1, 10, 19(239) ; - iudicare de nomine s. 4, 1, 17/18 (555). dealhatus : cf. gratia. Dcbbora mater in Israhel 2, 17, 18 (100). debilitas D, 6, 37 (196). debitors. 1, 3, 6(229) ; s. 1, 3, 23 (230) ; s. i, 4, 12 (231) ; s. 2, i, 1.4 (261) ; »•6,9, 10 (374) ; s. 11, 19, 21 (458);

s. 12, 3, 24.30 (461) ; debitores ex Adam s. 12, 3, 20/21 (461). debitum : debita peccatorum s. 12, 3, 22 (461) ; cf. tempus. debriare 1, 8, 19 (23) ; 1, 39, 37 (65) ; 2, 22, 1 10 (115) ; G, 13, 64 (221). deceptio signorum D, 5, 18/19(194). deceptores s. 7, 6, 26 (387) ; deceptor diabolus s. 4, 2, 18 (336). deciperc mundum s. 4, 1, 20 (335) ; decepti s. 7, 6, 26 (387) ; cf. ho mo. decipula s. 11, 3, 10 (442). declamare s. 10, 7, 75 (434). decrepitus (Simeon) 1, 32, 12 (52) ; s. 1, 14, 3 (244). decus 2, 2, 60 (73) ; s. 5, 11, 5 (361) ; s. 5, 11, 22.24 (362) ; s. 8, 5, 53/54. 70(402) ; s. 8, 6, 23 (403) ; s. 12, 7, 22 (464) ; decus castitatis s. 5, 4, 63 (355); decus conlatae gratiae 1, prol.,27(i2) ; decus integritatis 1,14, 16/17 (29) ; cf. amissio. deducere in inritum 1, 8, 7 (23) ; deducere ad speciem s. 3, 7, 21 (324). defectio s. 7, 10, 15 (392). defectus s. 7, 10, 18 (392). defenderé partes s. 8, 6, 12/13 U°5)defensio 1, 33, 30 (54); s. 1, 3, 31 (230) ; defensio peccatorum s. 12, 11, 19 (467). defensores s. 1, 3, 36 (230); s. 2, 7, 48/49 (294) ; s. 3, 8, 31 (326) ; defen sores idonei s. 1, 3. 16/17 (230). dcficcrc in causa s. 1, 3, 15 (230). definiré 1, prol., 6 (n). degener s. 4, 2, 30 (336). deitas s. 2, 5, 43 (278) ; s. 7, 7, 33 (389) ; »■ H| 13, 37 (452) ; unitas in deitatc s. 2, 6, 294/295 (292) ; cf. nomen. delectabi liter s. 3, 12, 24 (333). delcctat (imptrsonnil - iuuat) s. 3, 2,

' 5-8 (307) ; s- 3. *. 77 (309) ; »■ 4. î, 4» (342) ; s. 4, 1 1, 23.25 (347) ; s. 6, 1, 1 5 (367) ; s. 6, 2, 7 (368) ; s. 6, 7, 1 (372); s. 7, 10, 16(392). dclectatio s. 3, 6, 110 (323); s. 3, 2, 7.11 (307) ; delcctationes s. 3, 1, 69 (307) ; dclectatio epulandi G, 13, 62 (221); dclectatio salutis s. 3, 2, 19 (307) ; dclectatio somni s. 1, 1, 18 (227) ; cf. uoluptas ; dclectatio turpissima : cf. sensus. delicatus : cf. miles. deliciac s. 10, 6, 13 (432) ; deliciae ter rena« s. 10, 6, 15 (432); deliciac caclcstes G, 13, 4 (219); deliciae paradisi s. 10, 5, 25 (431) ; cf. hortus ; torrens. delicta 1, 36, 32 (58) ; s. 4, io, 4 (347) ;

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 609 s. 11, 3, 9 (442) ; delicia originalia et propria s. 4, 10, 1/2 (346) ; delicta propria paternaque i, 6, 7(17) ; delic ta populi 2, 35, 31 (144). delictum : cf. muscipula ; sarcina ; spina. demonstrare uisibiliter s. 3, 9, 104 (329); demonstrare oculis s. 12, 8, 18/19 (465)dentés s. 5, 5, 57 (357) ; dentibus fré méré s. 6, 4, 13 (370). deonerare s. 5, 10, 3 (361). deponere Deum de caelo s. 6, 13, 3/4 (376) ; deponere errorem s. 7, 7, 24 (388). depraedatio s. 5, 9, 33 (361). deprauatus : cf. mos. deputare igni s. 10, 2, 10 (425). desciscere a ueritate s. 1 1, 12, 10 (450) ; desciscere a proposito 1, 7, 3 (18). descriptio : certa sub descriptione 2, 8, 4 (84)deserere fidem s. 7, 4, 10 (385) ; deserere mensam s. 8, 6, 27 (403). desertio bonorum s. 4, 2, 13/14 (336). desertor s. 5, 1, 30/31 ; s. 9, 1, 20/21 (409) ; uiae desertores s. 5, 1, 62/63 (35°)desertum s. 7, 4, 35 (386); cf. uia ; uilla. deseruire s. 4, 2, 44 (336) ; deseruire luxuriae s. 12, 2, 3/4(459). desideratus : cf. esca ; portus. desiderium s. 5, 3, 24(353) '• s- 4. 5. 20 (341) ; s. il, 1,6 (441) ; desiderium caritatis s. 6, 1, 1 (368); desideria illicit. 1 s. 4, 1, 11 (335); desideria terrena i, 6, 29 (18) ; desideria carnis s. 4, 1, 12 (335) ; desideria mundi 2, 34, 20 (139) ; desideria oculorum s. 4, 1, 13 (335) ; desiderium sacculi s. 6, 10, 2 (374) ; desiderium satiare s. 6, 1, 27 (368) ; priuati a desiderio s. 6, 9, 11/12 (374) ; desiderio parère s. 6, 1, 3 (368) ; desiderium carnale : cf. amor. desidia s. 13, 2, 16 (474). desolatio Hierusalem 2, 35, 29 (143). desolator : cf. astutia. desperatio 2, 39, 28/29 (152/153). desperatus : cf. uoluntas. despicere nuditatem s. 12, 10, 2 (466). destina s. 1, 9, 31 (238). destituere auxilio 2, 16, 13 (99). detractioncs s. 11, 7, 14 (446) ; cf. uerbum. detrahere : detrahens : cf. uox. detrimentum pati s. 7, 10, 28/29 (392) ; detrimenta s. 7, 1, 24 (381).

deuius : per deuia ire 2, 30 11/12 (131) ; cf. fauces. deuotib 3, 38, 45 (184). dcuotus : cf. uirgo. Deus i, 25, 6 (42) ; s. 5, 1, 50/56 (350) ; s. 4, 2, 20(336) ; s. 4, 2, 22(336) ; s. 4, *> 35 (î3) ; s. 5, i, 38 (350); s. 4, 2, 40 (336) ; s. 4, 2, 39 (336) ; 1, 7, 3 (18); i, 16, 11 (31); 1, 21,48(38); s. 5, 3, 18.22 (353) ; s. 3, 2, 48 (308) ; s. 1, 21, 10/11 (256); s. 1, 14, 14 (245) ; s. 1, 2, 11 (228) ; s. 5, 1, 61 (}5o) ; s. 5, 5, 30 (356) ; s. 4, 9, 16 (346) ; adiutor Deus s. 4, 2, 18 (336) ; artifex Deus 1, 8, 6 (23) ; Deus auctor pietatis 2, 33, 5 (137) ; Deus Christus 1, 36, 20/21 (58) ; s. 3, 2, 39 (308) ; Deus corporeus s. 5, 3, 30 (353) ; Deus custos 2, 38, 52 (151) ; Creator omnium Deus 1, prol., 7 (11) ; s. 4, 2, 58/59 (337) ; creator et iudex Deus 1, 14, 14 (29) ; Deus excelsus s. 5, 8, 17 (360) ; deus homo s. 1, 17, 11 (251) ; s. 4, 8, 16 (345) ; s- 5. 7. î/j (359); s. 5. 8, 8/9 (360); 7, 1, 40 (382) ; Deus natus s. 5,4, 15 (354) ; Deus Pater s. 4, 12, 33 (348) ; s. 5, 4, 6 (354) ; Deus Pater omnipotens s. 4, 2, 3 (335) ; Deus pius et misericors 2, 11, 24/25 (91); Deus ubique totus s. 5, 2, 23/24 (351); Deus trinitas 1,8, 10 (23) ; G, 8, 4 (218) ; Deus aeterna ueritas s. 2, 7, 143 (298); Deus ucrus s. 7, 1, 51 (382); Deus unus uerus 1, 36, 15 (58) ; rex uerus Deus s. 9, 3, 62 (412) ; Deus uiuus 1, 18, 30/31 (34) ; s. 10, 4, 25 (429) ; Deus nec inmemor promissionum 1, 17, 17/18 (33) ; Deus caeli 1, 19, 8. 11 (35); Deo uotum uouere 2, 20, 12 (106); fencrarc Deum 2, 29, 22 (130) ; credere et intelligere Deum s. 4, 2, 4 (355); separare animam a Deo s. 4, 2, 7/8 (5З5) ! Pro Deo colère idola s. 4, 2, 10 (335) ; Deum colère s. 4, 2, 45/46 (336) ; Deum portare s. 4, 12, 14 (348) ; Deum de caelo deponere s. 6, ■3. S/4 (376) ; patria cuius templum Deus s. 7, 10, 7 (392) ; uiuere cum Deo, uiuere de Deo s. 7, 10, 17(392) ; s. 9, 6, 50 (419) ; Deus quasi inscius, quasi ignarus s. 8, 3, 27/28 (398) ; Deo timorcm exhibere s. 10, 4, 60 (430) ; potentia Verbi Dei s. 9, 3, 12 (411); Moyses famulus Dei s. 9, 3, 37.40/42(411) ;s. 9, 3, 57(412); s. 9, 5, 10 (414); cf. adorator ; agnitio ; amicus ; amor ; ángelus ; arca ; ar ma ; athlcta ; auxilium ; beneficia ;

6io INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM caritas ; castra ; columna ; coniux ; contumelia ; Creator ; cultor ; electus ; euangelium ; exercitus ; digi tus ; dilectio ; Dominus ; domus ; faciès ; famulus ; tilius ; forma ; generare ; gloria ; gratia ; homo ; ira ; milices ; judicium ; iussus ; iustitia ; mandatum ; mediator ; memor ; miles ; minister ; misericordia ; mons ; munus ; natiuitas ; parens ; populum ; praeceptum ; promissio ; rebelles ; regnum ; sacrificium ; sanetus ; sapientia ; schola ; sententia ; scruus ; spirirus ; synagoga ; templum ; testis ; timor ; tiro ; uasa ; uerbum ; uirtus ; uisio ; uoluntas ; - deus lupitcr j, 38, 1 19 (186) ; s. 3, 2, 38 (308) ; dii s. 4, 3, 8 (377) ; s. 5, 9, ; (360) ; s. io, 4, 10(428) ; s. 13, 3, 6 (474) ; s. 13, 4. 5 (475) ; dei multi s. 11, 8, 16/17 (447); dei aurei, argentei, lignei, lapidei 2, 34, 104 (142) ; dei falsi s. 13, 3, 16 (475) ; I, 36, 15 (58) ; dii falsi ac fallaces s. 13, 3, 18/19 (475) ! dei lapidei 1, 18, 25 (34) ; dii proceres et selecti 3, 38, 118/119(186); s. 13, 3, 22/23 (475): dus dare laudes et uictimas 2, 22, 1 34/1 3 ; (116); déos magnificare s. 10, 4, 16 (428) ; cf. cultor ; turba. Deuteronomium : cf. canticum. dexter : ad dexteram s. 7, 10, 5 (392) ; dextera iudicis 2, 7, 37 (84). diabolus 1, 22, 20.27.33/34 (39); 1, prol. 18(11) ; 2, 11, 35 (92) ; 3, 24, 17 (170); D, 6, 26 (196); D, 13, 42 (207) ; s. 1, 2, 2 sqq. (228) ; s. I, 4, 2 (230); s. 1, 20, 14(255); s- 2, >. 19 (261); s. 2, 7, 58 (295); s. 3, 1, 24 (305) ; s. 3, 1, 50 (306) ; s. 3, 2, 12 (}°7) ; *• 3. 6. 65 (322) ; s- 4, 4. 27 (339) : »■ 4. 10. 6 (347) ; s. 4, 12, 26 (348); s. 5, 1, 21 (349); s. 5, i, 34 (550) ; s- 5. 5. Ч/26 (356) ; s. 5, 10,5 (361) ; s. 10, 5.19.26 (431) ; s. 10, 6, 5 (431) ; s. 10, 6, 11 (432) ; s. 11, 7, 23 (446) ; s. 12, 2, 14/15 (460) ; s. 12, 6, 1423 (463) ; »• "3. 4. 7 (475) ! diabo lus aduersarius s. 1, 1, 22 (227); s. 1, 3, 11 (229); s. 1, 4, 10/11 (23Ó; s. 1,20,11/12(255) ;s. 3, 1, 32(306); s- 3. '. 36 (306); s. 3, 1, 53 (306); s. 5, 5, 4/8 (356); s. 5, 5, 28(356); diabolus auctor 1, 38, 15 (63) ; dia bolus mortis auctor s. 9, 3, 80/81 (412) ; auctor peccati diabolus s. 4, 2. 8 (335) ! s. 6, 10, 5 (374) ; auctor peccatorum diabolus s. 9, 3, 73(412) ; deceptor diabolus s. 4, 2, 18 (336) ; hostis diabolus s. 9, 1, 21/22 (409) ;

diabolus lupus s. 13, 13, 9 (485) ; diaboli ministri s. 9, 5, 23 (415); diabolus pater s. 12, 10, 17/18 (466) ; diabolus pater (Pelagianorum) s. 7, 8> 8 (391) ; Pharao diabolus 1, 32, 23 (52) ; 1, 36, 98/99 (61) ; cf. iugum ; diabolus princeps s. 5, 1, 69/70(351) ; diabolus princeps malitiae 1, 22, 5/6 (38) ; diabolus uitiorum princeps s. 9, 2, 9/10 (410) ; serpens diabolus 1, 3, 2 (14) ; 2, 11, 31/32 (92) ; diabolus serpens : cf. uenenum ; diabolus superbus s. 3, 1, 20 (305) ; diabolus temptator s. 6, 11, 10(375) ; diabolus fallens 1, 2, 5 (14) ; diabolus iniquissimus s. 3, 1, 35/36 (306) ; diabolus saeuiens 1, 37, 36 (62) ; diabolus superbus s. 11, 2, 6 (442); diabolo addici s. 1, 4, 33 (232); diabolum fugare 2, 25, 16 (120); s. 1, 1, 25 (227) ; renuntiare diabolo s. 4, 1, 10 (335) ; s. 4, 2, 1 (335) ; diabolum superbum sequi s. 11, 1, 21 (441) ; cf. angélus ; ars ; captiuitas ; causa ; confusio ; corruptio ; Dagon ; ebrietas ; fraus ; haereditas ; laquei ; lupi ; mancipium ; ministri ; oppressor ; pompa ; Signum ; socius ; solutio ; suggestio ; sordes ; superbia ; tenebrae ; uirtus. diaconus D, 6, 61 (197) ; diaconus eiusdem tituli D, 6, 70 (197). dicere testimonium s. 1, 13, 8 (243); •• 3. 5> 5° (З'Ю ; dicere obprobrium e. 13, 14, 17/20 (486). dicta prophetarum s. 11, 17, 2/3 (455) ; cf. sacramentum ; pulchritudo. dies s. 1, 17, 35/36 (252) ; s. 2, 4, 152/ 153 (*75); s- 2, 4. 133 U74); dies crastinus... hesternus s. 2, 4, 149/150 (175) ; dies dominicus D, 6, 46(196) ; s. 4, 6, 13.15 (343); dies extrema s. 12, 5, 16 (462) ; dies festus 2, 33, 38 (138) ; dies festus Hebraei populi 2, 21, 61 (110) ; dies mala s. 2, 2, 4 (262) ; dies Pentecosten 2, 30, 35 (132); dies permanens s. 3, 12, 19 (332) ; s. 12, 11, 37 (468) ; dies promissus s. 2, i, 10 (261) ; dies sempiternus s. 1, 5, 36 (233) ; dies ultimus s. 5,8, 20 (360) ; dies unus s. 1, 5. 29/31 (2ЗЗ) ! «• ». 5. 35 (233) ; d'« duo s. 1, 5, 12 (232) ; s. 1, 5, 24/25 (233); s. 1, 5, 35 (233); dies horis duodecim peragitur s. 7, 1, 23 (381) ; dies ex die s. 1, 5, 11 (232) ; s. 3, 3, 66 (312) ; de die in diem s. 10, 3, 6 7 (426) ; diei unius uictus 2, 29, 14/1; (130) ; dies ascensionis domini 2, 2, 54 (73) ; dies domini s. 2, 3, 65 (267) ;

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 611 dies iudicii s. i, 4, 6 (251) ; 1, 16, 35 (32) ; s. 5, 8, 23 (360) ; dies natiuitatis filii dei s. 2, 6, 207/209 (289) ; dies partus s. 5, i, 6 (349) '• dies passionis filii Dei 1, 17, 22 (33) ; dies redcmptionis 1, 17, 19/20 (33); s. 9, i, 1 (409) ; dies resurrectionis s. 4, 6, 12/ M (343) '• dies saeculi s. 1, 7, 4(235) ; dies solutionis (aenigmatis) 2, 21, 46 (no); cf. opus; tempus ; uetustus. difficilis : cf. quaestio. difndentia discipulorum (Christi) s. 5, 5i 76(358) ;cf. filius. diffinitiuus : cf. sentent ia. digitus s. 1, 17, 10 (251) ; digitus Dei 1, 7, 69 (21) ; digitum mittere s. 11, 4. tí (443)dignitass. 3, 3,46(311) ; dignitates s. 3, 4, 122 (316) ; dignitas impar s. 13, 9, 8/9 (481) ; dignitas regia 2, 38, 21/22 (1 50) ; 2, 34, 80 (141) ; dignitas uirilis s. 3, 12, 35 (333) ; dignitas gradus •• 3> 9> 45 (327) : dignitas Patris s. 3, 3, 76 (312) ; dignitas stabilitatis s. 3, 13, 37 (334) ; dignitas tunicac s. 8, 5, 75 (402) ; dignitas uiri s. 1, 22, 8/9 (257) ; cf. anulus. dignus : cf. amor ; exitium ; gratia ; mansio ; satisfactio ; supplicium ; tabernaculum. dilatare s. 6, 5, 15 (370). dilectio t, prol., 3 (it); dilectio per fecta 2, 3, 35 (75) ; dilectio Dei et proximi s. 8, 6, 81 (405) ; cf. praecepta. dilectores mundi s. 13, 4, 28/29 (47°) ! s. 13,5, 12(476) ;s. 13, 12, 5(484)dilectus unicus s. 6, 8, 11 (373); cf. consortium ; sacrificium. diligenter s. 2, 6, 272 (291). diligere uitia s. 10, 4, 58 (430) ; diligere unitatcm s. 8, 6, 13 (403) ; diligens cf. cor. diluculum 2, 18, 69 (104); 2, 36, 17 (143). diluuium 1, 7, 107 (22) ; 1, 8, 4 (23) ; 3, 11, 21 (163) ; s. 6, 3, 4 (369) ; s. 6, 4. M(37°);s- 12, 4, 8(461) ;s. 13,6, 18 (478); diluuium animarum 1, 7, 109(22) ; diluuium uitae 1, 7,95 (22) ; formidare diluuium 1, 7, 87/88 (21) ; cf. finis ; magnitudo ; procellae ; turbo. diminutio e. 1, 6, 35 (235) ; s. 3, 3, 54

(J"). dimittere pecc.ua s. 8, 4, 10 (399) ; dimittcre uiam s. 1, 22, 1/2 (256). Dioclctianus 3, 34, 23/24 (179). direptio rerum alienarum s. 12, 3, 9/10 (460)-

dirigere spem s. 8, 7, 14/15 (406). dirus : cf. calamitas ; constantia. discentes(= discipuli)2, 13,21/22(95). disccptatio s. 3, 9, 43 (327). disciplina s. 3, 13, 33 (334) ; s. 6, it, 20/21 (375) ; s. 10, 4, 63 (43°) ; s- '3. 10, 3 (482) ; disciplina paterna s. 10, 7, 1/2 (432) ; disciplinae magistri s. 13, 7, 24/25 (479) ; disciplinam suscipere 2, 33, 49/50 (138) ; s. 13, 5, 19 (477) ; disciplinam sustinerc s. 10, 6, 24 (432) ; disciplina catholica cf. societas. discipuli 2, 38, 15 (150); s. 1, 9, 25 (238) ; s. 3, 7, 43 (324) ; s. 3, 9, 6 (326) ; s. 4, 9, 18 (346) ; s. 8, 6, 48 (404) ; s. 11, 1, 17 (441) ; s. 12, 9, 5 (465) ; s. 13, 7, 25 (479) ; discipulus Christi s. 7, 5, 2/3 (386) ; discipuli (Christi) s. 12, 7, 1 (463) ; s. 5, 5, 37 (357); s. 5, 5, 74 (358); discipuli (Christi) duces nostri s. 1, 18, 19 (253); discipuli (Domini) s. 11, 17, 37 (456) ; discipuli boni s. 12, 11, 8/9 (467) ; discipuli fugientes s. 12, 8, 5 (464) ; discipulus dilectus s. 3, 5, 87 (319); discipulus ludas s. 1, 18,6 (252) ; discipulus (ludas) s. 8, 3, 15/16 (398) ; discipulus traditor ludas s. 6, 11, io/n (375) ; discipulus caelestis archiatri s. 4, 5, 53 (342) ; cf. corda ; difndentia ; intentio ; Studium ; um bra. discordiosus : cf. calamitas. discretio s. 2, 4, 30 (269) ; s. 2, 7, 36 (294) ; discretio glebae s. 8, 2, 2 (396) ; discretio personarum 2, 1, 28/29 (°9)discus 3, 16, 9 (166). discútete conscientias s. 7, 5, 6 (386) ; discutere opera s. 10, 1, 60 (424). disertus : cf. sermo. disiuncte s. 6, 9, 25 (346). dispar : cf. uestis. disparilitas s. 2, 7, 39 (294). dispensare 2, 30, 38 (132). dispensatio 1, prol., 7, (11) ; dispensa rio implenda s. 1, 14, 39 (246). dispersio s. 1, 18, 31/32.34(253). dispersor s. 3, 5,46(318). dispositio diuina cf. sacramentum. disputationes allegoricae 2, 7, 14 (83) ; disputatio contumeliosa 2, 19, 17/18 (105) ; disputationes peruersae 2, 34, '4 ('39) i disputationes prauae s. 8, 6, 28 (403) ; disputationes haereticorum D, 14, 12 (208) ; cf. foetor. dissipari partibus s. 2, 6, 43 (281). distantia Filii et Spiritus sancti s. 3, 9, 46/47 (327).

6i2 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM distincte s. 8, 6, 67 (404). distinctio 2, 7, 6 (83) ; distinctio leprae 2, 6, 20 (80) ; distinctio peccatorum ignorantiae et inscientiae 2, 5, 27/28 (79). ditare rémunérât ione actcrnae uitae s. 10, 4, 42 (429). ditescere s. 6, 8, 5 (373) ; s. 12, 10, 4

(466). diuersum : perdiucrsas. 4, 2, 19(336) ; diues s. 1, 2i, 21 (256) ; s. 3, 1, 26 (305) ; s. 6, 5, 16 (370) ; diues summus s. 11, i, 4 (441) ; diues uerus s. 12, 4, 2 (461) ; diuitibus remedia conferre 2, 7, 34 (84) ; cf. creator. diuidere pacem s. 2, 6, 99.102 (284); s. 2, 6, 120 (28;). diuinitas 1, 17, 8 (32) ; 1, 36, 51 (59) ; 2, 6, 28 (81) ; 2, 34, 55(i40);D, 13, 31 (207) ; s. i, 5, 33 (233) ; s. 1, 6, 48 (235); s. 1, 8, 12/13 (237); s. 1, 19, 12 (254); »• *. 5. • U76) ; s. 2, 5, 28/29 (277) ; s. 2, 6, 296 (292) ; s. 2, 7, 139(298) ;s. 3,4,3(312);». 3, 12, 15 (35*) ; '■ 4. 9. И (346) ; s. 7, 7, 12 (388) ; s. 8, 5, 59 (402) ; s. 8, J, 66 (402) ; s. 8, 6, 80 (405) ; s. 9, 3, 23 (411) ; diuinitas (Christi) s. 12, 11, 14 (467) ; diuinitas potentiae 2, 1 5, 39/40 (98) ; diuinitas aequalis s. 3, 4, 132/ 133 (316/317) ; diuinitas caelestiss. 1, 22, 38 (258) ; secundum diuinitatem ueritas et uita s. 9, j, 35/36 (41;); diuinitas praescia futurorum 1, 6, 11 (17) ; minor in diuinitate uita et ueritas s. 9, 5, 37/38 (415); una Trinitas et trina diuinitas s. 9, 5, 72 (416) ; diuinitati assignare s. 3, 4, 6; (314); cf. imago; pulchritudo ; si militude ; tunica. diuinitus 2, 28, 35 (129); 2, 34, 70 (141) ; s. 10, 6, 10 (432) ; diuinitus acta 1, 21, 10 (36) ; diuinitus actus 1, 9, 15 (24); diuinitus iutus 1, 7, 20 (19). diuinus s. 11, 8, 34(447) ; cf. adiutorium ; amor ; auctoritas ; auxilium ; dementia ; cultus ; dispositio ; documentum ; eloquiurn ; euangelium ; f'uluci.i ; historia ; ignis ; imber ; impcrium ; infantia ; iudicium ; ius ; iussio ; iussus ; lex ; maiestas ; mandatum ; munus ; natiuitas ; natura ; nutus ; oraculum ; ordo ; potentia ; promissio ; prophetia ; prouidentia ; religio ; responsio ; responsum ; scriptura ; scntentia ; sermo ; specu lum ; subsidium ; substantia ; testi monium ; tuba ; uerbum ; uirtus. diuisiones 1, 12, 34 (27); diuisio tri-

pertita testium D, 13, 17/18 (207). diuisores sanctae unitatis s. 2, 6, 73 (282). diuitiae 1, 10, 21 (25) ; i, 39, 20 (65) ; s. 13, 2, 1 (473); diuitiae mundi s- 13. 7. i°(479)diurnus : cf. annona ; mensura ; pañis. diuturnus : cf. exilium ; labor. diuus : diui D, 7, 27 (199). doctor s. 2, 7, 145 (298) ; s. 7, 2, 60 (384) ; s. 10, 1, 59 (424) ; 2, 21, 85 (in); doctor optimus s. n, 7, 21 (446) ; doctor Paulus s. 2, 7, 171 (299) ; doctor campi s. 1 1 , 4, 4 (443) ; doctores ecclesiarum 2, 2, 44 (73) ; 2, 2, 57 (73) ; G, 13, 68 (22O ; cf. doctrina ; doctor gentium : cf. Pau lus. doctrina 2, 27, 73 (127) ; doctrina anti que s. 6, 1,6 (368) ; doctrina catholica s. 3, 9, 68/69 (328) ; s. 5, 3, 30 (353) ; s- 5. 9. 24/25 (361) ; s. 9, 5, 25 (415) ; doctrina Christiana 1, 33, 22/ 23 (54) ; doctrina euangelica et apo stólica s. 7, 7, 92 (390) ; doctrina haeretica 2, 21, 65 (no); doctrina humana 2, 34, 31 (139); doctrina impia et impúdica 1, 27, 36/37 (46) ; doctrina iniqua s. 2, 7, 146 (298) ; doctrina mundialis 1, 37, 26 (62) ; doctrina et studia peruersa 2, 21, 76/77 (ni) ; doctrina peruersa (Pelagianorum) s. 7, 8, 3 (391) ; cf. nebu la ; doctrina publica s. 7, 6, 25 (387) ; doctrina pura : cf. fhienta ; doctrina recta ueraque s. 3, 9, 98 (329) ; doc trina turpis s. 7, 6, 3 1 (3 88) ; doctrina artis s. 11, 1, 28 (441); doctrina

Christi D, 5, 33 (195) ; s. 9, 5, 6 (414) ; doctrina doctoris s. 11, 5, 13 (444) ; doctrina Donatistarum s. 9, 5, 19 (415) ; doctrinae hacreticorum s. 5, 9, 27 (361) ; doctrina (se. haereticimanichaei)s. 7,6, 1 (387) ¡doctri na mundi 1, 33, 16 (53); doctrina pontifias 2, 3, 40 (75) ; cf. imber superna ; fictio. documenta s. 13, 1, 14 (473); docu menta diuina s. 8, 3, 4 (397). dogma (appliqué au christianisme) 1, 8, 16 (23) ; (aux heresies) 1,12, 38/39 (28) ; i. 35. 12(57) ; 2, 6, 37 (81) ; s. 9, 5, 22 (41 5)dolors. 2, 5,60(278) ;s. 4, 11, 22(347) ; s. 10, 6, 12 (432); dolor cruciatus s. 13, 5, 30/31 (477) ; pro dolore 2, 21, 69 (no) ; cf. ulcera ; labia. dolus occultus s. 12, 6, 10 (463). domare par/, domaui 2, 34, 41 (140) ; plus-que par/, subj. domassetis 2, 21,

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 613 50 (110) ; domare carnem s. 13, io, 2 (482). domesticis. 10, 7, 22 (453) ; domesticus fidclis 2, 1, 13 (68). domicilium D, 6, 25 (196). domina s. 5, 13, 17 (363) ; s. 3, 13, 11 (354) ;(sc- Ecdesia)s. 3, 13, 17(334) ; domina pulchra s. 1,22, 42/43 (2 5 8) ; domina maneipiorum s. 13, 5, 37 (477)dominari (arec gén.) 2, 24, 28 (118) ; s. 13. i*, 3 (332) ; (a»" ¿at.) s. 6, 3, ij (369) ; (avec da/, ou gen.) s. 9, 3, 12 (411). dominicus : cf. actio ; ager ; agricul tura ; arca ; castra ; character ; cul tura ; dies ; passio ; pracccptum ; sacramentum ; sententia. dominator s. 12, II, 38/39 (468). dominatus 2, 3;, 9; (146). dominium s. I, 2, 23 (229) ; dominio (Christi) carere s. 6, 12, 14 (376); dominium (diaboli) s. 3, 1, 25 (305). dominus i, 7, 47 (20) ; I, 16, 37 (32) ; >.*7. 13(45); ï.*7. 18 (46); s. i, 14, 45 (246) ; s. 2, 4, 155 (275) ; s. 2, 5, 61/62 (279) ; s. 3, i, 26 (305) ; s. 6, 3, 12 (369); s. 10, 3,4e (427); s. II, 8, 33 (447) : s- !2, 8, 13 (465) ; dominus barbaricus s. 13, 5, 32/33 (477); dominus Christus 1, 39, 28(63) '• s- 5> il, 12 (362); s. 12, 9, 24 (466); Moyses figura Domini Christi s. 9, 3, 69/70 (412) ; dominus conditor s. 10, 2, 28 (425) ; Creator dominus 1, 13, 3/4 (28/29) ! Dominus Deus s. 11, 1, 1 (441); 1, 36, 28 (58); dominus gloriosuss. 12, 9, 23 (466) ; Dominus lesus s. 4, 6, 61 (344) ; Dominus Iesus Christus 1, 8, 18 (23) ; s. 4, 4, 12 (339) ; s. 4, 4, 70 (340) ; Dominus Iesus Christus caput noster s. 6, 2, 20/21 (368) ; Dominus lumen s. 12, 12, 32 (469) ; dominus noster fortis 2, 22, 10 (ni); dominus omnipotens s. 2, 1, 5 (261) ; Dominus pater familias s. 8, i, 23/24(39;) ; s. 8, 2, 1 (396) ; Dominus praecipiens s. 6, 5, 6 (37°) ! dominus resurgens 2, 38, 17/18 (150) ; dominus et saluator 1, 7, 122 (23) ; dominus dominorum z> 38, 49 (151); dominus fortitudinis 2, 22, 39 (112) ; sub Deo mundi dominus s. 4, 2, 64/65 (337) ; dominus rerum 1, 7, 96 (22) ; s. 1, 17, 18 (251); Dominus uirtutum s. 9, 2, 1/2.3 (41°) ! adiuuante Domino s. 3, *. 35/36 (308) ; rationem reddere domino régi s. 10, 8, 42/43 (436/ 437) ; dominis obsequium exhibere

s. 1 1, 9, 38 (449) ; cf. aduentus ; ani ma ; arca ; ascensio ; cor ; corpus ; crux ; dies ; domus ; donare ; dux ; exercitus ; honor ; ira ; mandata ; mater ; misericordia ; natiuitas ; mi men ; os ; passio ; pectus ; persona ; pracceptum ; propheta ; sacerdos ; saluator ; sententia ; spiritus ; uerbum ; uestigia ; uia ; uoluntas ; uox. domus 2, 2, 50 (73) ; s. 2, 5, 60 (278) ; s- 4. 2. 3i (336); s. 5, i, 30 (349); »• 6, 5, 5 (370) ; s. 8, 6, 77 (405) ; s. 12, 1, 16 (454) ; s. 12, ;, 12 (462) ; domus aliena s. 12, 3, 2; (461); 1, 36, 77 (60) ; domus paterna s. io, 7, 27 (433) ; domus spiritalis 2, 27, 61 (126) ; domus domini 2, 24, 5 (117) ; s. 12, 12, 4 (468) ; domus Jacob D, 16, 11 (209) ; domus patris s. 6, 8, 3 (373) ; s. 12, 5, 22 (462) ; domus Dei : cf. aedificium ; domus lutea : cf. cura ; domus patris : cf. gloria ; praepositus ; uasa ; domum frequentare s. 13, 2, 15 (474) ; domum pergere s. 6, 6, 9 (371). donare : donante Domino : 2, 34 10/ 11 (139) D, prol., 5 (190) ; s. 1, 1, 16 (227) ; s. 1 , 2, 4 (228) ; s. 3, 1, 3 (305) ; s. 3, 6, 106 (323) ; s. 5, 11, 13 (362) ; s. 8, 7, 3 (405) ; s. 10, 7, 43 (433) ; s. 11, 19, 21 (458) ; s. 12, j, 1 (462) ; donare dona s. 3, 7, 42 (324) ; donare morti s. 5, 1, 10 (349) ; donare locum s. 13, 10, 21 (482). Donatianus : cf. schisma. Donatistae 2, 6, 39 (81) ; doctrina Donatistarum s. 9, 5, 19 (415). donum s. 5, 12, 13 (362) ; s. 10, 5, 30 (431); dona 2, 24, 46 (119); dona dupla 2, 30, 24/2; (131); caritatis dono s. 6, 14, 31 (378) ; dona charismatum 2, 30, 38 (132) ; dona Dei 2, 32, 25 (136) ; donum gratiae s. 4, 2, 4(335); s- 4. 4, 51 (34°);*- 8. 1. 13 (395) ; donum gratiae caelestis regni 2, 34, 81 (141) ; donum pigneris 2, 30, 19(131) ; donum conlatae sapientiae 2, 27, 25 (125) ; donum spiritus sancti s. 1, 19, 17 (254) ; s. 1, 19, 22 (*5 5);s. 3, 7, 45/46 (324) ; s. 4. 9. 19 (346) ; dona donare s. 3, 7, 42 (324) ; donum erTundere s. 3, 10, 7 (329). dos : accipere in dote s. 3, 13, 8.13 (363) ; consignare in dote s. 8, 5, 52 (402)dotare sanguine 1, 7, 53 (20). draco 2, 25, 28 (121) ; d tacones 3, 38, 81 (185); s. 5, 1, 20 (349); draco mechanic;! arte formatus 3, 38, 63 (184) ; cf. caput.

/'

6i4 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM dragma in stercore s. 13, 1, 15/16(473). dualitas in prole s. 2, 6, 294 (292). dubietas s. 12, 9, 2; (466). dubitatio 1, 2, 12 (14); s. 2, 4, 159 (275) ; s. 4, ii, 12 (347) ; cf. infidelitas ; uulnus. dubius : cf. anima. ducatus s. 4, 9, 18 (346) ; ducatus Samuhelis 2, 24, 55 (119) ; ducatum praebere 2, 22, 136 (116) ; 2, 39, 13/ 14(152) ; 2, 40, 4(153) ; s. 3, 9, 80/81 (328) ; s. 10, 4, 18 (428) ; uiatoribus ducatum praebere s. 7, 10, 21 (392). ducere s. 4, 2, 45 (336). ductare exercitum 2, 18, 54(103). ductitare I, 37, 29 (62). dulcedo s. 1, 21, 4 (256) ; dulcedo ligni crucis 1, 38, 23 (63) ; dulcedo s. 8, 5, 67 (402) ; dulcedo permanens s. 12, 11, 40 (468); s. 12, 12, 19 (469); dulcedo carnalis 2, 37, 15/16 (148) ; dulcedo felicitatis perpetuae s. 10, 5, io/n (431) ; dulcedo uitae aeternae s. 13, 7, 14/15 (479) ; cf. fontes. dulcís : cf. attcstatio ; calix ; celeuma ; Chrisms ; mundus. dumtaxat 1, 14, 7 (29). duo {gin. duum) s. 1, 13, 22.25 (244) '• s. 1, 16, 1 (248). duplus : cf. cor ; Spiritus ; donum. duritia Iudaeorum s. 11, 8, 29/30(447) ; duritia cordis Iudaeorum 2, 7, 12(83). durus : cf. exitium ; seruus ; strages ; durior : cf. sensus. dux 1, 22, 3 (38) ; 2, 16, 28 (100) ; s. 12, 11, 38 (468); dux Christus 2, 24, 11/12 (118); dux noster i, 36, 103 (61) ; 2, 11, 16 (91) ; discipuli (Chri sti) duces nostri s. 1, 18, 19 (253) ; dux et iudex noster Iesus dominus 2, 20, 42/43 (107) ; dux Iesus domi nus sabbati 1, 36, 45/46 (59) ; duces mal i 2, 24, 62 (119) ; dux militiae : cf. Olophernes ; dux populi 2, 24, 1 1 (118); dux populi Israhelitici : cf. Moyses. ebrietates 1, 16, 39 (32); ebrietas diaboli s. 3, 2, 70 (309). ecclesia 1, prol., 53 (12) ; 1, 7, 120(22) ; 1, 7. "7 (25) ; 1. 25, 14 (42) ; 1, *5, 34(45); «■ 33.9(55); 1. 35. 18(53); 2, 2, 32 (72) ; 2, 5, 20 (78) ; 2, 9, 16 (86) ; 2, 9, 33 (87) ; 2, 9, 36 (87) ; 2, 17, 28 (101) ; 2, 18, 43 (103) ; 2, 38,

57 (ПО: *. 54, 5i (Ho); D, 8, 21 (201); (256) ; (310); (534);

D, 13, 42 (207); s. 1, 22,5 s. 2, 7, 47/48 (294) ; s. 3, 2, 93 s. 3, 6, 14(320); s. 3, 13, 11 s. 4, 12. 18 (348); s. 5, 1,23/24

(549) : s- 5, 1, 47 (550) ; s. 5, 13, 1/6 (363) ; s. 5, 13, 13 (363) ; s. 6, 4, 10 (569) ; s. 7, 5, 13/14 (387) ; s. 7, 6, 25 (387) ; s. 8, 7, 4 (405) ; s. 9, 2, 20 (410) ; s. 13, 6, 13 (478) ; arca eccle sia 1, 7, 54/55 (20) ; columba eccle sia 1, 7, 52 (20) ; coniux ecclesia 1, 54, 17(55) ¡ecclesia corpus Christi 1, 27. 29/5° (46) ; г, 6, 4i (8i) ; 2, 26, 16 (123) ; ecclesia mater 1, 31, 10 (51); s. 3, 2, 5 (307); s. 3, 12, 49 (333); s. 12, 1,7/8 (459); s. 12,13,40 (470) ; ecclesia mater fecunda inte gra, ubique diffusa s. 4, 12, 21 (348) ; ecclesia mater uera sancta, casta, pulchra s. 12, 12, 7/8 (468) ; ecclesia mater una, sancta, catholica s, 11, 8, 31/32 (447) ; uiuorum ecclesia mater 1, 1, 21/22. 25/26 (13) ; cf. germen ; similitudo ; uterus ; ecclesia sponsa s. 3. 6, 45 (521) ; s- 5, '*> 55/54 (555) i s- 8, 5, 7 (400) ; s. 8, 5, 43 (401) ; ecclesia uirgo 2, 15, 43/44 (98) ; ecclesiae adulcscentulae G, 13, 76 (222) ; Acthiopissa ecclesia ex gentibus 2, 9, 12/13 (86) ; ecclesia catho lica 3, 23, 10 (170) ; ecclesia deserta s. 11, 5, 14 (444) ; ecclesia futura : cf. tempus ; ecclesia generalis D, 5, 55/56 (195) ; ecclesia sancta 1, 7, 23/24 (19) ; 2, 27, 81/82 (127) ; 2, 38, 36 (1 50) ; 2, 40, 20 (1 54) ; s. 2, 6, 246 (290); s. 4, 4, 80 (341); s. 11, 2, 16/ 17.21 (442) ; cf. persona figurata ; ecclesia sicca 2, 18, 27 (102) ; ecclesia ex gentibus 2, 19, 19/20 (105) ; 2, 23, 5/6.13 (117) ; ecclesia gentium D, 5, 55 O95) ! ecclesia per omnes gentes 2, 18, 50 (103) ; ecclesia in mundo et mundus in ea 2, 10, 40/41 (90) ; con secrare ecclesias 1, 29, 23 (48); ec clesia Pergami : cf. rector ; ecclesia ; cf. ager ; aedificium ; augmentum ; auris ; contumelia ; conspectus ; doc tor ; defensor ; felicitas ; figura ; integritas ; lingua ; mater ; membra ; mysteria ; nomen ; persecutor ; rec tores ; sacramenta ; seges ; species ; sponsa ; typus ; unitas ; uox. edax : cf. populus. edictum 3, 38, 35 (183). editor s. 3, 2, 83 (309). Edom 1, 20, 25 (36). edomitus : cf. iumentum. educere gladium s. 6, 7, 7 (372). eiferre (= praefirre) 1, prol., 14 (11). effugare s. 1, 1, 10/11 (227). effundere donum s. 3, 10, 7 (329). efTusio : cf. crúor, egenus s. 13, 6, 28 (478).

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 615 eia s. 2, 2, 10 (263) ; s. 2, 6, 54 (282) ; s. 7, 2, 1 (382). elatio pcriculusa s. 1, 21, 4 (236); elatio sanctorum 2, 28, 29/30 (128). Elchana 2, 24, 3 (117). Eleazarus filius (Aaron) saccrdos 2, 11, 10(91). electus dei s. 2, 2, 24 (264). clemcntum s. 1, 17, 15 (251) ; s. 4, 9, 20 (346) ; elementa s. 4, 2, 33 (336) ; clemcntum aquae corruptum 1, 36, 17/18 (58) ; elementum aquarum s. 9, 3,67(412). elemosynae 2, 2, 14 (71) ; 2, 7, 27 sqq. (83) ; s. 7, 2, 14.22/23 (383) ; s. 13, 8, 17/18.26/27 (480) ; splendor refulget in elemosynis 2, 2, 16/17 (72)clcuare in sancta s. 11,5,9 (444). Elisabeth s. 1, 14, 17.22 (245). cloquentia saecularis s. Il, I, 8 (441). eloquium 1, 8, 15 (23) ; 3, 38, 29 (183) ; eloquia diuina s. 3, 9, 70/71 (328) ; cf. mel. elucescerc s. 1, 17, 7 (250). eluuies corporis 1, prol., 24/25 (n/12). emendare s. 10, 4, 74 (430). emendatio certa s. 10, 4, 4 (428). (428). eminere s. 6, 8, 5/6 (373). eminus (sublime) 1, 7, 62 (21) ; 1, 23, 1 1 (40). emittere caput s. 12, 8, 9 (465). Emmaus castellum s. 12, 9, 6 (465). emptio s. 8, 3, 18 (398). emptores mali s. 1, 18, 7 (252). Enoch 1,6, 36/37(18) ;D, 13, 23 (207) ; D, 14, 18 (208) ; D, 16, 9 (209). Ephesus D, 5, 31 (195). epulae dominicac s. 9, 6, 74/75 (420). epulum s. 10, 7, 14(432). équités 2, 17, 22 (loi), equus s. 3, 2, 10.13 (3°7) ; e4u' san' s3, 2, 20 (307) ; cf. figura, eremus uitae 2, 9, 93 (89) ; 2, 11, 33 (92) ; cf. labor, erogare s. 7, 10, 27/29 (392) ; s. 8, 2, 19.21 (396) ; s. 8, 5, 45 (401) ; s. 10, 7. 3 (432); s. 10, 7, 52 (433); s- T3. 6, 30 (479) ; s. 13, 8, 6 (480). errare a Creatore s. 4, 2, 19 (336) ; er rare a uero s. 4, 2, 9/10 (335) ; errare a uia s. 6, 14, 13 (377); s. 7, 9, 2 (391) ; errare in me s. 4, 2, 30 (336) ; errantes : cf. uenia. error s. 1, 8, 14(237) ; s. i, 14, 2 (244) ; s. 1, 19, 28 (255) ; s. 2, 4, 71 (271); s- 4. 2, 13 (336); s. 5, 9, 24 (361) ; s. 12, 12, 22 (469); s. 13, 13, 31(485); errores 1, 24, 18 (41) ; 2, 6, 40 (81) ; s. 4, 3, 13 (337) ; errores uariae 2, 6,

58/59 (82) ; error Arrianorum s. 1, '9. 6/7 (254) ! error hacreticorum s. 1, 20, 4 (255) ; error Iudacorum 2, 35, 48 (144) ; error Manichaeorum s. 1, 6, 2 (233) ; errorem deponere s. 7, 7, 24(388) ; erroribus implicari 2, 32, 4 (136) ; errorem perimerc s. 2, 7, 198 (301) ; leprosiex uitiiserroribusque 2, 7, 39/40 (84) ; cf. dogma ; genus ; lepra ; litigator ; macula ; praecipitatio ; quaestio ; spiritus. erudire 2, 39, 6 (152). Esaias 2, 32, 17 (136) ; 2, 35, 74 (145) ; 2, 40, 5 5 (15 5)Esau 1, 20, 25 (36) ; 1, 21, 37 (37) ; 1, 21, 48 (38); s. 3, 2, 62 (309); Esau pilosus I, 20, 14 (35) ; Esau primitiuus filius 1, 21,7 (36); cf. semen. esca 2, 35, 10 (143) ; escac 1, 21, 22 (37) ! s. 5, 1, 15 (349) ; «cae Aegyptiac 2, 8, 5/6.22 (85) ; escae desideratae 1, 21, 8(36) ; escae rcgiae 2, 34, 25 (139); in escam dare s. 10, 4, 26 (429) ; animalia in escam donata s. 4, 2, 5б/57(337)essentia uitae 1, prol., 22 (n). esto (= adesto) s. 2, 7, 41 (294). Etherius presbyter D, 6, 89 (198). ethicus : cf. scntcntia. Eua s. 3, 6, 14 (320) ; s. 4, 4, 72 (340) ; s. 5. 3. 46 (354); s. 10, 5, 19.21 (43O; Eua inoboediens s. 2, 5, 65 (279) ; mater omnium uiuorum 1, 1, 22/23 (.Ч) i sententia Euac s. 5, 1, 7 (349); Eua noua 1, 22, 41 (39); s. 10, 6, 7/8 (431). euagari s. 2, 4, 32 (269). euangelicus : cf. auctoritas ; doctrina ; fides ; timor ; ueritas. euangelista s. 2, 5, 35 (277). euangelium 1, 26, 15 (44) ; 2, 1, 57(70) 2, 4, io/n (76/77) ; 2, 17, 17 (100) s- 1, 5. *5-3°(*33) ;s- 2>4. 106(273) s. 2, 5, 20 (277); s. 2, 5, 27 (277) s- 2, 5, 30/31 (277) ; s. 2, 7, 175 (300) s. 3, 9, 6 (326); s. 5, 1, 32 (349) s. 8, 2, 3 (396) ; s. 10, 7, 1 (432) s. 11, il, 4(450) ; euangelium Dei 1 12, 56(28) ; euangelium sanctum s. 4 6, 1/2 (342) ; euangclia 2, 10, 33 (90) euangelia diuina 2, 12, 30 (93) euangelia sancta 2, 22, 128/129(116) euangclio contradiccre s. 3, 4, 42 (3'4). euangelizare s. 7, 10, 3 (392). euigilarc s. 6, 14, 1 (377). Europa D, 11, 29/30 (204). Eutropius pracpotens patricius 3, 38, 34(183).

6i6 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM ex (valeur causale ou instrumentale) i, 6, 19 (18) ; 1, 14, 11/12 (29) ; 1, 24, 12 (41) ; 2, 2, 42 (73) ; 2, 5, 29 (79) ; 2, 6, 17(80); 2, 7, 8 (83); 2, 7, 39(84); 2, 14. 52/55 (97); 2, 20, 17 (io6); 2, 22, 6 (1 1 1) ; 2, 25, 19 (120) ; 2, 25, 44 (121) ; 2, 27, 60/61 (126) ; 2, 30, 20 (131) ; 2, 34, 82 (141) ; 2, 34, 94 (142); 2. 59. 1725/26(152); s, 15,7 (165) ; 3, 17, 7(166) ;s. 1, 2, 18(229) ; ». 1,3,22(230);». 1, 10, 14.37(239); s. 1, il, 26 (242) ; s. 1, i6, 7 (248) ; 5. 1, 18, 36.41 (253); s. 3, 4, 57/58 (314) ; s. 4, 4, 75 (340) ; s. 7, 6, 30 (388); s. 8, 3, 8 (397); s. 8, 3, 15 (398) ; s. 8, 5, 2 (400) ; s. 8, 6, 41 (404) ; s. 9, 3, 32 (411) ; s. 9, 3, 46 (412) ; s. 9, 4, 6 (413) ; s. 10, 3, 61 (428) ; s. 11,2, 16 (442) ; s. 11, 14, 20 (455) ¡s- i', 18, 12/13(457); s. 12, 3, 9/10(460) ;s. 12, 9, 26(466) ;s. 13, 8, 8.10 (480) ; ex toto s. 1, 4, 1 (230). exactors. 1, 3, 2 (229) ; s. 3, 6, 63 (322) ; exactor molestus s. 2, 1,3 (261). exagitatio malorum atque bonorum s. 13,4, 20(476). exaltatio s. 8, 5, 26 (401). examen celcbrari s. 3, 1, 19 (305). examinatio s. 10, 3, 22 (426). excclsus : cf. porta, excludcre 1, 26, 24 (44) ; s. 1, 22, 42 (258) ; s. 2, 6, 183 (288) ; s. 3, 3, 23 (311) ; s. 3, 12, 19 (332) ; s. 4, 2, 1 (335) ; s- 4. 2, 48 (зз6) ; s- 4, 4. 27 (339); s. 5. 1. 29 (349); s- 5. ', 33 (3ΰ) ! s- 5. 4. 52 (354) ; excludere de uia s. 7, 3, 12 (385) ; s. 9, 2, 16 (410). excursus 1, 23, 5 (40). excusare (— se excusare; cf. TLLV,2, с 1301, 55 et с ¡304, ¡Oí.) I, 34, 35 (55); s. 8, I, 17 (395) ; s. 11 13,6

(45 0excusationes tres 3, 39, 22 (187). excipere : uallis eos excepit 2, 9, 24/25 (86). exemplum s. 7, 4, 34 (386) ; s. 10, 7, ■09(435) ;s- 13, 1. 4(473); s- 13.7, 23 (479) ! •• 13. M. 5 (486) ; exem plum (Abrahae) s. 6, 5, 3 (370) ; sanctorum hominum imitationis ex emplum s. 9, 6, 54/55 (419) ; excmpla sanctorum s. 6, 2, 10 (368) ; exempla uirorum fortium s. 10, 5, 1 (430) ; exemplum patientiae 1, 22, 4/5 (38). exerecre aequitatem s. Il, 13, 38 (452) ; exercere dominicain culturam s. 8, 1, 7 (395) ; exerecre inimicitias s. 11, 4, 26, (444). exercitus (Regis nostri) s. 5, 5, 9/1 1

(356); exercitum ductare 2, 18, 54 (103) ; exercitus candidatorum in fantum s. 4, 4, 46/47 (340) ; exercitus Dei uiui s. 13, 14, 18/19 (486) ; exercitus domini : cf. princeps. exhaeredare s. 10, 3, 57/58 (427/428). exhibere carnes 2, 8, 24 (85) ; exhibere honorem Cacsari s. io, 4, 59/60 (430) ; exhibere misericordiam s. 12, 2, 7 (459) ! exhibere officia pietatis s. 11, 1, 24 (441); exhibere obsequium dominis s. 11, 9, 38 (449); exhibere patientiam s. 1, 18, 54(254) ; s. 1, 22, 49 (258) ; s. 5, 2, 42 (352) ; exhibere pulchritudinem s. 12, 10, 2/3 (466) ; exhibere timorem Deo s. 10, 4, 60 (430). exhortari ad poenitentiam s. 10, 7, 18/19 (433)exhortatio 2, 40,20(154); exhortationibus admoncre s. 10, 1, 27 (423). exilia 1, 27, 38 (46) ; exilium diuturnum : cf. labores. cxire(////. exient)s. 9, 1, 28 (409). exitium 1, 31, 12(51) ; D, 17, 37 (211) ; exitium dignum 1, 36, 6/7 (58) ; exitia dura 1, 38, 19 (63) ; exitia crudelitatis D, 19, 18 (213). exitus 3, 38, 110 (186); s. 11, 17, 22 (456) ; exitus incolatus 1, 10, 25/26 (26) ; exitus mortis s. 8, 5, 31 (401). exorcismi s. 5, i, 12 (349). exordium mundi 1, prol., 37/38 (12). exornare animam s. 4, 1, 12 (335). expalmare s. 6, 11, 17 (375). expauescere corde s. 3, 5, 74/75 (319). expenderé 1, 2, 9 (14) ; 1, 5, 18 (17) ; 3, prol., 16 (156). experimentum uinculorum, crucis ac mortis s. 6, 11, 12 (375). expers (constr. arec ablatif) 1, prol., 12 (n); 1, 2, 10(14). expertus (s. passif) s. 10, 4, 68 (430). expiationes peccatorum 2, 31, 86 (135) ; expiatio maledicti seminis 1, 4, 19/20 (16). explanare secretum rei 2, 20, 41 (107) ; explanare sensus uiri (se. Samson) 2, 21, 47/48 (110). exploratores 1, 30, 22.26/27 (5°) '• 2> 9. 31/32(87); 2, 14, 7-9(95)exponere se 3, 1, 20 (157); exponere causam s. 1, 3, 21 (230). expresse : expressius s. 1, 13, 12 (243) ; s- 3.4. 45 (ЗЧ); s- 5.6,7(358)exquisitus : cf. consilium, exserere s. 3, 13, 10 (334) ; s. 13, 3, 3 (474); s. 13,4, 12(475). exspoliare (avec deux accus.) 1, 26, 17/18 (44); s. 8, 5, 42 (401); s. 12, 7, n

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 617 (463) ; exspoliati s. 10, 8, 44 (437). exspoliatores latrones D, 14, 13/14 (208). exstirpare s. 1, 1, 31 (228) ; s. 3, 1, 19 (305). exsufflare D, 8, 23 (201) ; s. 1, 19, 24 (255); s. 2, 7, 167/169 (299); s. 3, 13. i7/i8(334); s. 5, 13, 15(363). exsultatio s. 1, 21, 4 (256). extendere funes s. 7, 2, 43/44 (384). exterior : cf. oculus. extinctor mortis s. n, 16, 10 (455). extremus : cf. dies ; famulus ; miraculum. extrinsecus 2, 7, 26 (83). exuere : exui a terra 1, 3, n (15). Ezechias rex 2, 32, 5 sqq. (136). fabrica i, 7, 83 (21) ; 2, 37, 23 (148) ; s. 1, 6, 16.28 (234) ;s. 1, 17, 21 (251) ; s- 3. 3. 7 (З10) ; fabrica arcae 1, 7, 22/23 (T9) J fabrica mundi G, 13, 59 (221); s. 1, 6, 6 (234); s. 1, 13, 19 (243); fabrica templi 2, 37, 30/31 (148) ; 2, 37, 39 (149) ; fabrica noua ante murum s. 2, 6, 38 (281) ; fabrica sancta s. 8, 6, 89 (405) ; cf. iussio. fabricare manu s. 2, 5, 50/51 (278). fabricator s. 2, 5, 61 (279) ; s. 9, 6, 7 (418) ; fabricator mundi s. 3, 5, 35 (318); s. 4, 3,40/41 (338). faceré cenam 2, 34, 101 (142) ; faceré elemosynam s. 13, 8, 26/27 (480); faceré iniuriam s. 3,9, n 3/1 14 (329) ; faceré et operari mendacium 2, 6, 79 (82) ; faceré partem s. 2, 6, 98 (284) ; faceré sollicitum s. 2, 6, 45 (281) ; faceré uindictam 2, 24, 52 (119). faciès s. 8, 3, 13 (397); s. 13, 2, 5/7 (473/474) ; s. 13, 2, 19/20 (474) ; fa ciès camporum amoenorum s. 6, 3, 5 (369); faciès (Christi) s. 12, 6, 22 (463) ; faciès Dei 2, 3, 57 (76) ; 2, 29, 18 (130) ; s. 3, 9, 76 (328) ; s. 5, 2, 14 (351) ; faciès Domini s. 5, 6, 16(359) ; faciès Domini summum bonums. 1 3, 2, 27 (474) ; faciès Domini pax s. 13, 2, 28 (474) ; faciès Domini miseri cordia s. 13, 2, 25 (474) ; faciès Domini salus s. 13, 2, 26 (474) ; faciès Moysi s. 2, 4, 125 (274) ; faciès ter rae s. 7, 1, 21 (381) ; ad faciem, post faciem s. n, 9, 38/39 (449); insufflare in faciem s. 3, 9, 7 (326) ; cf. palma. facilitas 3, 38, 83 (185). facinus 1, 6, 19(18). factor s. 3, 5, 8/9 (317) ; s. 5, 2, 27 (351) ; s. 10, 1, 59 (424) ; factor om-

nium s. 5, 4, 22/23 (354) J factores legis s. 1, 11, 17 (241). factum : rationcm facti rcdderc s. io, 7, $7/38 (433) ; facta mala s. 12, 3, 9 (460) ; facta Iudac s. 8, 4, 6 (399) ; facta patris s. 12, 10, 18 (466); cf. pulchritudo. factura s. 5, 2, 27(351). facultates s. 13, 2, 3 (473) ; cf. amor, faex peccati s. 3, 10, 54(331). Falech i, 10, 4(25). fallada s. 11, 10, 18 (449) ; cf. signa, fallax : cf. Christus ; dii ; Spiritus, fallere in nomine s. 11, 9, 45 (449). falsarius 1, 36, 83 (60). falsitas s. 1, 10, 27 (240) ; s. 1, 21, 2 (256) ; s. 4, 2, 50 (337) ; s. 7, 6, 21 (387) ; cf. filius. falsus : cf. commcntum ; dii ; imago ; osculum ; testatio. fama 1, 36, 84 (60). fames 1, 29, 7 (48) ; s. 4, 12, 8 (348) ; s- 7. 3. 9 (385); »• "3. 7. 17 (479); s. 13, 12, 6 (484) ; fames horrenda s. 12, 4, 6/7 (461) ; fames saeua 2, 28, 25 (128) ; fame contritus s. 10, 7, 3 (432); s. 10, 7, 57/58 (434); fame perire s. 10, 7, 7 (432) ; fames animae 1, 29, 27 (48) ; cf. tempus. familia 1, 24, 4 (41) ; s. 3, 1, 25 (305) ; s- 6, 5, 5 (370) ; familia Redemptoris purgara s. 3, 1, 29/30 (305). famulatus 2, 14, 48 (97) ; s. 4, 2, 28 (336); s. 4, 2, 53 (337). famulus 1, 21, 55 (38) ; famuli extremi s. 12, 11, 42/43 (468) ; famulus gratissimus 1, 16, 9 (31) ; famuli Dei 2, 17, 7 (100); famulus Dei fidelis 1, 22, 1 6 (39) ; cf. Abraham ; Moyses. far : cf. sacramentum. fastidium 2, 28, 17 (128) ; D, prol., 11 (190) ; s. 3, 6, no (323) ; fastidium auribuss. 11, 19, 20(458). fastigium templi Salomonis G, 13, 60 (221). fatigatus itinere 2, 11, 21/22 (91); s. 2, 8, 8 (301). fastus D, 7, 37 (200). fatuus s. 8, 6, 66 (404) ; cf. tenebrae ; fatui s. 7, 4, 33 (386). fauerc uoluptatibus s. 10, 3, 5 1 (427). fauores G, 13, 36/37 (220). fauus mellis 2, 21, 21/22.31 (109) ; cf. genres. faux : fauces s. 8, 1, 31 (395) ; s. 8, 1, 28 (395) ; fauces dcuiae latronum s. 7, 10, 22 (392). fax : faces 2, 18, 65 (104) ; 2, 21, 71 (no) ; s. 12, 6, 11 (463). febris s. 13,9, 12 (481).

6i8 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM fecundare s. 3, 5, 23 (317) ; s. 3, б, 43 (321); fecundata gratia s. и, 16, i7/i8(45 5)fecunditas 1, 8, 3 (23) ; 2, 15, 44 (98) ; »• 4. 4. 78/79 (54>) ; *• 5.4.60(355) ; fecunditas credentium populorum 2, i8, 50/51 (103); fecunditas matris s. ii, 16, 6(455). fecundus : cf. homo ; proles. fel s. 3, 6, 54 (321) ; s. 5, 5, 60 (357) ; s- 4.7. i6(479)Felicitas s. 10, 5, 8.12 (430) ; s. io, 5, 20.31 (431); cf. natalitia. felicitas mundi transitoria s. 13, 12, 14 (484) ; felicitas paradisi s. 10, 5, 23 (431) ; felicitas uitae 2, 27, 90 (127) ; felicitas temporalis s. 12, 12, 16 (469) ; felicitas temporalis malorum s. 12, з, 7/8 (460) ; felicitas terrena s- ■ 3. 7. 9/i° (479) ; felicitas aeterna 2, 27, 91 (127) ; felicitas perpetua 2, 4, 41 (78) ; s. 8, 4, 25 (400) ; s. 12, 1 1, 32 (468) ; S. 13, 12, II sqq. (484) ; cf. dulcedo ; locus. feminae I, 25,4(42) ; s. 3, 12, 34(333) • s- 4. 4. 71/72 (340) ; s. 5. з. 45 (354) ; s. 10, 5, 20 (431) ; s. 13, 5, 36 (477) ; feminae sanctae s. 10, 5, 31/32 (431) ; feminac speciosac 2, 12, 32 (93); femina furens 1, 27, 18 (46) ; femi nac maribus fortiores s. 10, 5, 2/3 (430) ; uirtusin feminiss. 10, 5, 14/15 (431); cf. gratia; mater; sordes ; squalor ; uterus. femur 1, 24, 12 (41) ; s. 2, 7, 182 (300) ; femur Abrahae 1, 19, 7/8 (35); femur Adac s. n, 18, 22/23 (457)fenerare Deum 2, 7, 35 (84) ; 2, 29, 22 (130). fenestrae arcae 1 , 7, 89/90 (21); fene stra latcris Christi s. 12, 8, 7(464). fenum s. 2, 6, 6 (279) ; s. 2, 6, 1 1 (280) ; s. 12, 3, 5/6 (460) ; fenum agreste 2, il, 78/79(111). ferae s. 3, 2, 74.85 (309) ;s. 6, 3, 9.16/1 7 (369) ; s. 6, 4, 9 (369) ; s. 13, 13, 2 (484) ; s. 13, 13, 15 (485) ; more ferarum s. 6, 4, 11 (369) ; cf. os ; socius. feralis 1, 36, 87 (60); 1, 36, 92 (61); 2, 35. 103 (146). feria quinta 1, 7, 46 (20) ; feria sexta s. 4, 6, 10/13 (343). feritas s. 6, 3, 10 (369). ferocire s. 7, 3, 9 (385). ferramentum s. 10, 2, 37 (426) ; ferramenta s. 2, 7, 86 (296). férrea quadriga 3, 38, 52/53 (184); cf. caro ; sensus. ferrum 2, 22, 125 (115); G, 13, 50 (221); G, 13, 96 (222); 2, 12, 33

(93); 2, 12, 39(93); 2, 17. 23 («°0 ; s. 3, 2, 85 (309) ; s. 10, 2, 13 (425) ; ferrum barbari s. 10, 4, 65 (430). fertilis : cf. herba ; Maria ; segetes ; terra. ferti litas s. 4, 11, 27 (347); fertilitas messis s. 4, 11, 17 (347). feruere : feruet opus s. 2, 2, 11 (263). feruescere s. 2, 6, 12 (280). feruor amoris s. 9, 1 , 3/4 (409). festinatio 1, 37, 16 (62) ; 2, 27, 78 (127)festiuitas sanctae Paschae 3, 38, 85/86 (.85). fetere s. 4, 6, 39 (343). fictio peruersae doctrinae s. 3, 4, 113/ 114(316). ficus {abl. ficibus) 2, 9, 26 (86) ; 2, 9, 34 (87)fideliss. 2, 2, 8(263) ¡s- 2, 7, 158(299) ; s. 2, 7, 166 (299) ; s. 3, 7, 22 (324) ; s- 4. H, 5 (347); s- 3. 12. 32 (ЗЗЗ); s- 4. 1, 8 (335) ; s. 5, 5, 3 (356) ; s. 11, 2, 12 (459) ; s. 12, 9, 1 (465) ; fidelis in nomine s. 5, 1, 46 (350) ; fidelis in pace s. 12, 13, 28 1,470) ; cf. amicus ; anima ; aures ; catholici ; congrega do ; corda ; domesticus ; famulus ; germen ; hereditas ; manu s ; medicus ; populus ; promissio ; sacramentum ; scruus ; sponsa ; testimo nium. fideliter 2, 32, 4(136) ; G, 13, 36(220) ; s- 3. 3. 1 (31°) ¡s- 3. 7, 5 (323);*- 3. io. 48 (331); s- 3. 11. 2 (331); s- 5. 5, 85 (358); s. 5,10, 1(361); s. 6, 8, 3 (373) ; fideliter sequi Christum s. 3, 10, 19 (330). fides i, prol., 48 (12); i, i, 21 (13); i, 7, 86 (21) ; 1, 10, 19 (25) ; 1, 13, 9 (29); 1. 13. '2 (29); 1, 14. 2 (29); 1, 18, 22 (34); 1, 18, 15 (34); 1, 25, 35 (43) : 2, 1, 33 (69) ; 2, 13, 18 (94) ; s. 1, 22, 44 (258) ; s. 2, 4, 102 (273) ; s. 2, 7, 176 (300); s. 3, 1, 7 (305); s. 3, 2, 8 (307) ; s. 3, 2, 80 (309) ; s. 3, 2, 88 (309) ; s. 3, 3, 60 (512) ; s- 3. 5. 3° (3i8); s- 3. 7, 4 (323); s- 3. 7, 13 (323); s- 3. 7. 21 (324); s- 3. 7. 52 (324) ; s. 3. 10, 3 (329) ; s. 3, 12, 48 (333); s. 4, 4, 5 (338); s. 4, 11, 6 (347); s. 5, 2, 3 (351); S-5.2, 9(35i);s.5,4, 1 (354);s.5,4, 60(355) ; s. 5, 11, 1 (361) ; s. 7, 2, 10 (383); s. 8, 1, 5 (395); s. 8, j, 4 (397) ; s- 9. 3. 27 (411) ; s- 10, 1, 52 (424) ; s. 10, 4, 39 (429) ; s. 10, 8, 22 (436) ; s. 1 1 , 9, 3 (448) ; s. 11, 1 1 , 20 (450) ; fides catholica 2, 6, 30 (81) ; s. 3,4, 1 5/16 (313); s. 3,4, 126(316);

INDEX VERBORVM ET KERVM NOTABILIVM 619 s. 11,8, 1(446) ;s. 11,8, 15/16(447) ; 5. 12, 13, 21/22 (470) ; cf. fundamen ta ; fides Chananacac 1, 36, 55/56 (59) ; fides Christiana s. 9, 6, 42(419) ; fides euangelica 1, prol., 28/29 ('-) > fides integra s. 2, 6, 101 (284) ; fides inuiolata 2, 16, 16 (99) ; 1, prol., 27 (12) ; fides noua s. 2, 7, 170 (299) ; fides pia s. 5, 3, 30 (353) ; s. 1 1, 8, 9 (447) ; fides plena s. 9, 3, 30 (411) ; fides plena perfectaque s. 5, 7, 13 (359) ; fides recta 1, 37, 28 (62) ; 2, 6, 81 (82) ; fides romana s. 12, 13, 22/23 (470) ; fides uera s. 1, 20, 2 (255) ; fides una s. 2, 7, 178/179 (300) ; fides Abrahae s. 6, 6, 30 (372) ; fides Christi 2, 21, 41 (109) ; 2, 23, 14 (117); s. 4, 6, 41 (343); fides gen tium 1, 18, 12 (34) ; 2, 18, 27 (102) ; fides orationis s. 3, 1, 62 (306) ; fides pietatis s. 11, 7, 6 (447) ; promissio ns fides s. 5, 1, 46/47 (350) ; fides seminis Abrahae 1, 32, 21 (52) ; fides unius tori 2, 29, 24 (130); fidem assequi s. 6, 2, 16 (368) ; fidem assignare s. to, 1, 53 (424); fidem descrere s. 7, 4, to (385) ; fide instruere s. 12, 9, 16 (465) ; s. 12, 9, 27 (466) ; fidem commodare 1, prol., 4 (11); fides commodata 1, 7, 13/14 (19) ; fides opus est s. 5, 2, 5 (351) ; Christus fide concipitur s. 5, 4, 20 (354) ; fides fundamentum omnis rci futurac 1, 11, 15/16 (26); conuictio rerum fides 1, prol., 5/6 (11) ; conlata fidci uirtus i, 17, 11 (33) ; mor tui in anima, fidem nullam habentes s. 5, 8, 14 (360) ; fides titubât in mari s. 7, 2, 32 (383) ; cf. actio ; anima frígida ; granum ; gratia ; locus ; merccs ; nauigium ; oculus ; pater ; professio ; ratio ; sacramentum ; sacrificium ; scutum ; spes ; tempus ; ucstigia ; uinculum ; unitas. fiducia 2, 18, 72 (104) ; 2, 38, 16 (150) ; s- 5. 5. ; (35б) ; s. 9, 3, 22 (411); fiducia diuina s. 2, 2, 20 (263). fiducialitcr 1, 34, 50/51 (56) ; s. 8, 1, 23 . (395). fidus : cf. possessio. figere genu s. 8, 4, 17 (400). figmentum 2, 35, 85 (146); figment» uana 3, 38, 27 (183) ; figmenta uanissima 2, 34, 60 (140). figulus s. 13, 11, 3 (483) ; cf. ager. figura 1, 39, 8 (64) ; 2, 4, 23 (77) ; 2, 14, 40 (96) ; 2, 19, 10 (105) ; 2, 21, 11 (108); s. 2, 4, 132 (274) ; s. 5, 1, 23 (349); s- 9. 3. 32 (41O; s. 9, 4, 1 (412) ; s. 12, 6, 1 (462) ; figura hya-

cinthina 2, 2, 17 (72) ; figurac mysticae s. 5, 3, 31 (353) ; figura prophetica s. 5, 6, 12 (358) ; figurac succedunt figuris i, 33, 8 (53) ; figuras in ucritatc conuertcre s. 9, 4, 52 (414) ; figura Christi s. 2, 2, 15 (263) ; D, 5, 9 (194) ; figura Iesu domini 2, 31, 12 (133) ; Moyscs figura Domini Christi s- 9i 3. 69/70 (412) ; Petrus figuram Ecclcsiae portahat s. 8, 6, 43/44 (404) ; figura cquorum s. 3, 2, 22 (307) ; figura hacreticorum 2, 31, 84 (135) ; figura Ionae prophetae s. 5, 6, 6/7(358) ; figura Micho! steriliss. 12, 8, 8,(464) ; figura populichristiani 2, 37, 17 (148) ; figura sacramenti s. 3, 2. 59 (}°9) i ш figura 2, 24, 9 (118) ; 2, 25, 50 (121) ; per figuram 1, 17, 31 (33) ¡2, 22, 106(115) ; 2, 28, 37(129) ; figuram gererc, gestare 1, 1, 16(13); 1, 20, 24 (36) ; 2, 1, 6 (68) ; 2, 23, 5 (117) ; 2, 38, 56 (151) ; s. 6, 7, 19 (373) ; figuram monstrare, ostenderc, ostentare 2, 28, 43 (129) ; 2, 28, it (128); 2, 31, 84/85 (135); 2, 37, _ 17/18 (t48). figúrate i, prol., 53 (12) ; 1, 12, 27 (27) ; 2, 22, 149 (1 16). figuratus : cf. actio ; mysterium ; per sona. filia archisynagogi s. 4, 6, 24 (343) ; filia Christi i, 33, 19(53) ; filia Icphtc unica s. 10, 4, 10/11 (428); filia lothcr 1, 34, 15 (55) ; filia Pharaonis !> 33. '3 (i?) i fi''a Raguhelis 2, 39, 14 (1 52) ; filiae Salfa 2, 16, 1 1 (99). filiuss. 6, 5, 22 (371) ; s. 10, 3, 48 (427) ; s. 10, 4, 58 (430); filius adoptiuus s. 1, 20, 5 (255) ; filius aequalis s. 1, 22, 3 (256); filii correcti s. 13, 2, 9/10 (474); filii duodeeim 1, 25, 3 (42) ; filii immaculatis. 8, 7, 17(406) ; filii indisciplinan s. 10, 3, 57 (427) ; filius iunior s. 10, 7, 1 (432) ; filii mali s- 3, 13, 8 (334) ; filii mali s. 12, 13, 9 (469) ; filius nouelluss. 8, 7, 23 (406) ; filius perditus 1, 26, 30 (44) ; s. 3, 13, 35 '36 (334) : filius perditus poenitens s. 13, 1, 16/17 (473); cf- reditus ; filius poenitens : cf. uox ; filius primitiuus : cf. Esau ; filius primogenitus Petrus s. io, 7, 77/78 (434) ; s. 10, 7, 90 (435) ; spiritalcs filii s. 5, 4. 70 (356); s. 7, 1, 45 (382); filii spiritales castae et simplicis uirginis 1, 12, 44 (28) ; filii Abrahae 1, 18, 15 (34) ; s. 9, 4, 12 (413) ; filii Adam, filii carnales s. 7, 1, 44 (382) ; filii Amnion 2, 20, 4/5 (105) ; filii ancillae ... filii liberae s. 5, 13, 21 (363) ; Filius

620 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM «. 5, 9, 2/16 (360/361) ; unigenitus Filius s. j, 2, 15 (351); Filius uiui Dei s. 8, 5, 65 (402) ; Filius Iesus Christus s. 4, 4, i (338) ; patria cuius splendor Filius s. 7, 10, 7/8 (392) ; ex utero in splendore sanctorum generatus est Filius s. 9, 5, 94/95 (417) ; Filiiuoxs. 9, 5, 108/110(417) ; filius (se. Dei) s. 1, 5, 5 sqq. (232) ; s. 1, 15, 26/27 (147); s. 1, 15, 51

(47) ; 1, 17. " (35) ; ■. п. 3° (33) ; 1, 19, 12 (254) ; ex seruis filii Dei 2, 7, 38 (84) ; filius Dei uiui s. 12, 7, 13 (463) ; s. 12, 7, 21.23 (464) ; cf. baptismus ; gloria ; transitus ; filii Dei 1, 7, 3 ('*); »■ 7. '. 45 (382) ; filii diffidentiae s. 3, 9, 23/24 (326) ; filii falsitatis s. 1, 13, 33/34 (244) ; s. 7, 5, 7 (386) ; filii Heli sacerdotis 2, 24, 17 (118); filius hominis s. 1, 19, 11 (254) ; s. 4,6,20/21 (343) ; cf. aduenrus ; filiiinimicorums. 4, 4, 37(339) ; filii lob s. 10, 6, 3/4 (431) ; s. 10, 6, 16 (432) ; filii irae s. 12, 3, 20 (461) ; s. 4, 4, 64 (340) ; filii Israhel 1, 33, 26 (54); 1, 34,28(55); 1, 36, 5(58); 2, 11,7(91);». 3,9,81(328) ;s.9, 4, 11 (41 3) ; filii Israhel incircumeisi corde 1, 14, 20 (30) ; filii Noe 1, 8, 2 (23) ; filii tenebrarum 2, 6, 24/25 (80) ; s- 5> 5. 41 (357) ; filii transgressorum '• 4> 5 ('5) ! fi"' uanitatis s. 13, 3, 13/14 (475) ; filius ueritatis s. 7, 5, 8 (386) ; filius uiduae s. 4, 6, 25 (343) ; s. 4, 6, 33 (343) ; filius uirginis s. 4, 4, 11/12(339);$. 4, 4, 78(341) ;fiIios Deo spiritaliter parère s. 4, 12, 22 (348) ; lapides filii facti 1, 18, 27/29 (34) ; cf. admonitio ; aduentus ; alienus ; amor ; caput ; caritas ; con cordia ; consolatio ; funus ; infantia ; oblatio ; Sapientia ; uirtus ; uoluntas ; uoluptas ; uox. filum 2, 22, 56 (113). fimbria : cf. tactus ; fimbriae s. 1, 22,

«7 (*57)Finees s. 2, 4, 46 (270) ; s. io, 4, 1 (428) ; Finees sacerdos 2, 12, 39 (93). fingere paccm s. 5, 5, 39 (357). finis s. 7, i, 28 (382) ; finis summi boni s- 5. '3. 6 (363); finis diluuii 1, 7, 115/116(22) ;s. 6, 3, 16(369) ; s. 6, 4, ■3 (37°); s- 6. 4. 18 (370); finis mundi 1, prol., 38 (12) ; 1, prol., 45 (12); i, 4, 25 (16); 1, 7, 117 (22); s- 5. 6, 15 (359); s- 5, », '9 (360); s. 12, 2, 9 (459) ; finis rerum s. jo, 1, 39 (424) ; finis saeculi s. 6, 4, 12 (37) ; cf. accord. finitimus : cf. rex.

firmare ( = constitutrt) 1, 7, 38.60 (20) ; firmare stabilitate 1, 40, 12 (66); auctoritate firmare 1, prol., 30 (12) ; firmari 1, 13, 3 (28). firmiter s. 6, 5, 11 (370). flagellari cum mundo s. 10, 3, 37 (427). flagcllum resticulae 3, 17, 7 (166); s. 10, 1, 58 (424) ; s. 10, 3, 38/39 (427) ; s. il, 9, io/n (448) ;s. 13, 8, 8 (480). flagitium 2, 7, 40 (84); s. 11, 3, 22 (443); *> 24, 21 (118); cf. gurges; pondus, flamma s. 4, 9, 17 (346) ; s. io, 2, 18 (425) ; flamma ignis s. 3, 9, 74 (328) ; flamma uindex s. 10, 4, 35 (429) ; flamma uorax 2, 34, 56 (140) ; flam me odiorum s. 6, 11, 14 (375); flammae praesentis saeculi 2, 34, 60/61 (140). Harare 2, 21, 78 (ill), flatus 2, 27, 10 (125) ; flatus uentorum s- 3.9. 70 ($28); s. 4, 2, 54(337)flere uirginitatem 2, 20, 54/55 (107); flere mortem unius hominis s. 10, 1,

31 U*3)fletus 2, 30, 16 (131) ; 2, 33, 36 (138) ; 2. 35. 3° (>44) ; *• 8. 7, 24 (406) ; fletus inexplebilis 2, 24, 32 (118); fletus Hieremiae G, 13, 57 (221). florere in mundo s. 12, 2, 25 (460). Florus D, 6, 85 (198). flos s. 4, 4, 1 5 (339) ; flos uirgae s. 4, 4, " (339) ; flores sancti G, 13, 64/65 (221).

fluctus s. 7, 2, 27.29 (383) ; fluctus ma ris s. 7, 3, 2 (384) ; fluctus naufraga 1, 7, ni (22) ; fluctus ualidus s. 7, *. 19 (383)fluentapuraedoctrinae 1,38, 29/30(64). Humen : aqua fluminis 1, 33, 11 (53) ; flumina s. 11, 14, 9 (453). fluuius 1, 32, 24 (52) ; fluuius lacrimarum s. 10, 1, 28 (423). fluxus s. 13, 2, 16 (474); s. 13, 8, 34 (481) ; fluxus idolatriae 1, 36, 22(58) ; fluxus sanguinis 1, 36, 21 (58) ; 2, 30, 45/46 (132). fluxus {aditcl.) s. 13, 8, 31 (480). foeditas 1, 36, 53 (59) ; foeditates 2, 26, 36(124) ;s. 8, 5, 26(401). foedus : foedera amicitiarum 2, 40, 6 (154); foedera germanitatis i, 6, 16/17 (17). foetidus : cf. squalor, foctor disputationis 1, 36, 28/29(58). folia laudiss. 6, 34, 33 (378). fons ». 8, 5, 28 (401); s. 12, 11, 39 (468) ; fons sacratissimus s. 8, 6, 22 (403) ; s. 8, 7, 21 (406) ; fons sanctus s. 7, 10, 32 (392) ; fontes apostoli. 1,

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 621 38, 29 (64) ; fons aquae s. 9, 3, 1, (410); fons bonorum s. 1, 1, 32/33 (228) ; fons Christi s. 8, 5, 3 (400) ; fontes dulcedinis s. 6, 10, 12 (374) ; fons gratiae s. 4, 4, 34 (339) ; fons puri liquoris i, 36, 20 (58) ; fontes lacrimarum s. 2, 6, 14 (280) ; fons uitae s. 3, 12, 9 (332); s. 6, 11, 20 (375)foramen s. 10, 8, 2 (435). foras 2, 25, 79 (122) ; s. 6, 4, 8 (369) ; s. 8, 6, 52 (404) ; s. to, 8, 13 (436) ; s. 12, 11, 7 (467) ; foras extra castra 2, 6, 19.26 (80) ; 2, 6, 38 (81). forinsecus 1, 22, 34 (39); s. 1, 22, 9 (257) ; s. 9, 6, 70 (420) ; s. 12, 12, 20 (469). foris 2, 6, 78 (82) ; s. 4, 6, 25.33 (343) ; s. 12, 11, 7 (467) ; s. 12, 1 1 , 46 (468). forma 2, 12, 32 (93) ; s. 1, 12, 16 (257) ; s. 2, 7, 66 (295) ; s. 3, .8, 2 (325) ; forma grandis s. 2, 6, 19 (280) ; forma bellantium s. 2, 1, 14 (261) ; forma corporis D, 8, 28 (201) ; forma dei s. 1, S, 18 (237) ; forma hominis s. 11, 18, 8 (457) ; forma serui s. 1, 8, i9(237);*- 3. 7. '7 (ЗМ); s- il. M. *S (454)formatus : cf. homo, formidare diluuium 1, 7, 87/88 (21); formidarc personam s. 2, 2, 9 (263). fornax s. 1, 15, 20 (247) ; s. 10, 3, 23 (427); s. 10, 4, 31 (429); s- I0. 4. 36/37 (429). fornicari in anima 1, 27, 35 (46). fornicarius : cf. anima ; mulier ; uir-

g°fornicatio 2, 14, 20 (96) ; fornicatio idolatriae D, 7, 31 (199). fortassis G, 13, 27 (220); s. 3, 2, 32 (308). fortis miles s. 9, 1, 22/23 (4°9) '• fortis noster 2, 22, 45/46. 62(113); 2, 22, 87 (114); fortis in bello s. 12, 13, 27/28 (470) ; cf. alligare ; Dauid ; dominus ; iuuenis ; Rcx. former s. 1, 20, 16 (255); s. 3, 1, 55 (306) ; s. 5, 10, 1 (361) ; s. 12, 1, 9 (459); s. 13,7,24(479). fortitudo regia 2, 38, 12 (150) ; fortitudo uera ».1,1, 29 (228) ; cf. constantia ; dominus ; Spiritus septiformis ; furris ; fortitudo uirorum s. 10, 5,

7 (43°)forum G, 13, 34(220). Fotiniani 2, 6, 27 (81). fouea haereticorum s. 12, 12, 7 (468) ; fouea peccatorum s. 12, 3, 2 (460) ; fouea uulneris s. 2, 3, 37 (266). fractio panis 2, 22, 124 (115).

fragilis s. 3, 1, 28 (305) ; cf. infirmitas ; natiuitas. fragilitas s. 3, 3, 54 (312) ; fragilitas communis s. 13, 9, 9(481) ¡fragilitas humanas. 10, I, 18/19(423). fragmenta s. 13, io, 30 (482). fragores nimborum s. 6. 3, 7 (369). fratres s. 12, 4, 1 (461) ; fratres primi Cain et Abel s. 8, 3, 25 (398) ; frater impius (se. Gain) s. 8, 3, 22 (398) ; Iudaci fratres 1, 26, 7 (43) ; admoncre ut fratres s. 8, 7, 10 (405). fraternitas s. 3, 6, 79 (322) ; s. 8, 3, 43/44 (39*)fraternus : cf. ratio. fratricida Cain s. 11, 13,8(451). fraudator : cf. astutia. fraudes s. 1 1 , 5, 2 (444) ; fraus diabólica 3. 38, 73 (185) ; fraudes diaboli s. 11, 3, 7, (442) ; fraus mystica 1, 21, 11/12 (36) ; fraus serpentina 1, prol., 17/18 (1 1) ; fraudes serpentinae s. 1, 22, 37 (257) ; s. ti, 18, 24/25 (457) ; fraudes haereticorum z, 27, 46 (126) ; s. 8, 7, 1 (405) ; fraus Manichaeorum s. 8, 6, 7 (403) ; fraus Maximianistarum s. 9, 5, 19/20(415). fraudulenter s. 1, 22, 46/47 (258). fremitus caeli s. 6, 3, 6 (369). {tendcrc{ prisent indic. 3e pers. : frendet) s- 13. 4. 9(485)frenum s. 7, 3, 9 (385). frequentare domum s. 13, 2, 15 (474) ; frequentare spectacula s. 10, 1, 40 (424); s. 10, 3, 55 (427); s. 11, 5, 14 (444)frigidus s. 4, 3, 33 (338). frigus s. 3, 12, 12 (332). frontes s. 13, 4, 9 (475) ; frons haereti corum impudens s. 3, 4, 26/27(313) ; frons inuerecundus s. 1, 17, 4/5 (250) ; frons superba s. 1, 6, 26 (234) ; frontes inimicorum s. 1, 12, 2 (242) ; frontes Iudaeorum et Paganorum s. 1, 16, 7/8 (248) ; frontes regum s. 11, 9, 35 (448) ; frons ucrecundiae s. 12, 5, 18 (462) ; parare frontem s. 2, 3, 34 (266) ; signare signo (crucis) in fronte s. 8, 2, 44 (397) ; cf. cutis ; frons galeata s. 2, 6, 20/21 (280). frontalia 2, 2, 29 (72). frontispicium templi 3, 38, 94(185). fructus s. 1, 18, 16 (252) ; s. 2, 6, 7 (279) ; s. 2, 6, 44 (281) ; s. 6, 14, 32 (378) ; s. 8, 2, 20 (396) ; s. 10, 2, 8 (425); s. 11, 17, 7 (455); fructus bonus s. 10, 2, 9 (425) ; fructus boni s. 8, 2, 41 (397) ; fructus centenus s. 8, 4, 19/20 (400) ; fructus animae s. 10, 2, 11 (425); fructus iustitiac

622 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM s. 8, 2, 8/9 (396) ; fructum laboris rcddcre s. 7, 10, 24/25 (392) ; fructus poenitentiae s. 10, 2, 28 (425) ; fru ctus terrae 2, 9, 23 (86) ; cf. primitia. frumcntum 1, 30, 4 (49); s. io, 3, 24 (427). frustratus : cf. patientia. frux : uberes frugcs s. 8, i, 33 (396). fucare : fucatus s. 11,1,8 441). fuga Ionae s. 5, 6, 16 (359) ; uertcre in fugam 2, 21, 7 (in) ; 2, 22, 39 (112) ; s. 2, 1, 18 (261) ; s. 3, 1, 25 (305) ; s. 8, 5, 68 (402). fugare diabolum 2, 25, 16 (120); s. 1, 1, 25 (227). fugationes daemonum s. 3, 5, 95 fugitiuus s. 1, 20, 4/5 (255) ; s. 5, 1, 56 (}5o). fulciri ueritate s. 7, 6, 24 (387). fulgens : cf. uitrea. fulgor 2, 2, 76 (74) ; fulgor maiestatis s. 5. 5. 55 (357); fulgor noui sideris s- 3. 5. 32 (51*) ; °f- claritas. fumus : cf. inflatus. fundamentum s. 1, 19, 27/28 (255); fundamenta s. 12, n, 34 (468) ; fun damenta apostolorum sequi S. 8, 6, 74 (405) ; fundamenta fidei catholicae s. 12, 13, 23/24 (470) ; cf. fides ; petra. fundere orationcs s. 5, 1, 47/48 (350) ; s. 5, 2, 17/18 (551) ; fundere preces s. 12, 7, 38 (464) ; fundere pretium s. 3, 6, 70 (322) ; fundere sanguinem s. 8, 4, 24/25 (400) ; s. 8, 5, 83 (402). fundibalus 2, 25, 31 (121) ; fundibalus carnis 2, 25, 38 (121); s. 13, 14, 35

(486). funis s. 3, 2, 44 (308) ; funes 2, 22, 56 (113); s. 7, 2, 11 (383) ; funes exten dere s. 7, 2, 43/44 (384). funiculus 2, 16, 8 (99). funus : fuñera filiorum s. 4, 4, 30/31

(539)fur 1, 36, 76 (60) ; s. 6, 11, 11 (375) ; '• 8. 3. 6 (397) ; s. 1 3, 10, 1 5 (482). furiac s. 5, 2, 50 (352) ; furia insana s. 3, 2, 9 (307) ; furia phreneticorum s. 4, 5, 32 (342) ; furias prouoeare s. 3, 1, 51 (306) ; furias subsannarc s. 3, 5, 60/61 (319). furiosus : cf. gens ; lis. furor gentilis 1, 20, 21/22 (36) ; furor sanguinis s. 12, 13, 34(470). furtum i, 37, 11 (62) ; 2, I, 14 (68). fuscarc sermonibus s. 1,22, 13(257). fusilis : cf. uitulus.

futurus : cf. hereditas ; signa ; ccclesia.

sacculum ;

Gabriel archangelus 2, 35, 32 (144) galea s. 13, 14, 27 (486) ; galea salutis s. 2, 2, 7(263). galeatus : cf. frons. gallina pretiosa 2, 6, 65/66 (82). gallus s. 10, 7, 89 (435) ; gallus canens «• 8, 5, 56/57 (402). garriré s. 3, 2, 64 (309). Gaudentius comes 3, 38, 26 (183). gaudium s. 1, 21, 10 (256) ; s. 10, 4, 75 (430);$. 10,7, I7(433);s. 12, 11, 39 (468) ; gaudium inenarrabile s. 1, 21, 17 (256) ; gaudium temporale malorum s. 12, 3, 1/2 (460); gaudium cordis immundi s. 12, 1, 14 (459) ; cf. pratum. gazophilacium 2, 29, 30(130). Gedeon 2, i8, 51 (103) ; Gcdeon filius loas 2, 18, 5 sqq. (101). gemellaria s. 13, 6, 29 (478). gemini 1, 20, 6 (35); 1, 21, 3 (36); 1, 21, 54 (38) ; gemini Rebcccae G, '3. 54(221)gemitus 2, 24, 32 (118) ; 2, 33, 36 (138) ; s. 10, 1, 32 (423) ; gemitus infantium

*• 4. 4. 31 (339)generalis : cf. ccclesia ; lex. gencraliter s. 8, 3, 58 (399). generatio 1, 13, 13 (29) ; 2, 27, 80(127) ; gencrationcs s. 2, 4, 145 (275) ; generatio mortalis s. 3, 3, 67/68 (312) ; generatio quarta 1, 12, 50(28) ; generatio sempiterna s. 3, 3, 75 (312) ; generatio spiritalis s. 11, 14, 3/4 (452) ; pater actate, non generationc 1, 32, 10/11 (52); cf. ratio; se ries. génitif: absolu 1, 16, 16 (31); I, 34, 36/37 (5 5) ; geniIif absolu ( ?) s. 2, 2, 16(253); equivalent à un adjectif 2, 20, 34/35 (106/107); 2, 22, 39 (112); 3, 38, 41 (183); D, 17, 1/2 (209). genitor s. 3, 5, 8 (317) ; genitori genitus aequalis s. 2, 1, 36/37 (262). genitrixs. 3, 5, 8(317). genitus : genitori genitus aequalis s. 2, I, 36/37(262). genres : confusion enlri mase, el neutre : haculum (-lus) 2, 31, 26/29 ('33); campus (-pum) 2, 36, 5 (147) ; capitulum (-lus) D, 4, 43 (194) ; D, 13, 46 (207) ; {pluriel : capitula) Prol. 7 (1) ; 1, 1, 36 (12) ; fauus (-um) 2, 21, 21.31/38 (109) ; idolum (-lus) 2, 24, 37/39 (118); 2, 35, 79/81 (145); iugum (-us) 2, 24, 61 (119) ; s. 1, 1, 36 (228) ; s. 8, 1, 32 (396) ; iumentum

INDEX VERBORVM ET RERVM XOTABILIVM 623 (-us) s. 7, 3, 7/9 (384/385) ; limus (-mum) s. 4, 2, 62 (337) ; poculum (-us) 1, 31, 29(51) ; G, i}, 64(221) ; potus (-um) D, 6, 28 (196); ros {muiré) 2, 28, 25 (102) ; spccus {neutre) 3, 38, 62 (184); humanum genus ... pereuntem s. 7, 8, 24 (391) ; corpus ... eum s. 9, 6, 39 (419) ; ampliorem tormentum s. io, 2, 36 (426) ; ucrbum dci mancntcm s. 1,8, 12 (237) : о uas perfectum... totus fractus es... utilis es s. 13, io, 28/30 (482). gentiles D, 18, 17 (21 1) ; s. 4, 5, 8 (341) ; cf. furor ; populus. gens 1, 13, 12 (29) ; s. 1, 15, 3 (246) ; gentes 1, 8, 21 (24) ; 1, 9, 4 (24) ; 1, 15, 20/21 (30) ; 1, 18, 31 (34) ; 1, 22, 48 (40) ; 1, 34, 50 (56) ; 2, 11, 19 (91); 2, 15, 25 (98); 2, 16, 4 (99); 2, 18, 33 (102) ; 2, 25, 64(122) ; 2, 35, 67 (145) ; s. 1, 18, 28/29 (253) ; s. 2, 7,92(296) ;s. 5, 13, 12(363) ;s. 1, 15, 10(247) ; s. 1, 15, 16 (247) ; s. 1, 16, 4 (248); s. 1, 17, 11 (251) ; s. 4, 5, 37 (342) ; s. 11, 9, 34 (448) ; s. 11, 14, 18/19 (453) ; Kcns aduersa 2, 24, 22 (118) ; gentes benedictae 1, 21, 35/36 (37) ; gentes daemonicolae s. 10, 4, 11/12 (428); gens Hebraea 1, 9, 6 (24) ; gens Idumea 1, 22, 3 (38) ; gen tes inimicae s. 2, 4, 103 (273) ; gens ! m]. к .1 2, 14, 30 (96) ; legem gentibus ministrare 2, 21, 35 (109) ; ecclcsia per omnes gentes 2, 18, 50 (103); Aethiopissa, ecclesia ex gentibus 2, 9, 12/13 (86); gens (se. ludaeorum) s. 1, 13, 35 (244); s. 1, 14, 1 (244) ; s. 1, 15, 2 (246) ; s. 4, 4, 4/6 (338) ; gens furiosa ludaeorum s. 2, 4, 138 (274) ; ecclesia ex gentibus 2, 1 9, 19/20 (105) ; ecclcsia ueniens ex gen tibus 2, 23, 5/6.13 (117); manifestare (sacramentum) in gentibus 2, 21, 54 (110); cf. benedictio; caput; con gregado ; cor ; ecclesia ; fides ; idola ; lingua; Paulus; populus; primitiac ; rex ; simulacra ; gens tcnebrarum : cf. princeps. genu figere s. 8, 4, 17 (400). genus G, 13,21 (гго) ; genus hominum s. 2, 7, 19 (293) ; s. 10, 2, 27 (425) ; genus humanum 1, 2, 9 (14) ; I, 5, 10 (16) ; s. i, 3, 8 (229) ; s. i, 3, 8 (229) ; s. i, 3, 22 (230) ; s. 7, 8, 24(391) ; cf. Adam ; aduersarius ; plagae ; stirps ; peccatores ex omni genere 2, 7, 39 (84); genera armorum duo s. 3, 1, 54/58 (306); genera errorum quin qué s. 2, 1, 21 (261) ; genera homi

num s. 7, 4, 2 (385) ; genera sacrificiorum 1, 26, 28 (44). geometricus : cf. mensura. gerere ; per corpus gerere s. 1,4, 9/10 (231) ; gerere curam pro salute animae s. 8, 7, 13/14 (406); gerere figuram s. 6, 7, 19 (373) ; gerere rem et figuram 1, 1, 16 (13) ; gerere similitudinem s. 13, 14, 21/22 (486); gerere similitudinem matris ecclesiae 2, 17, 24/25 (101). germanitas : cf. foedus. germanus : cf. Moyses ; pax. germen nouum s. 1 1, 16, 18 (455) ; ger mina fidelia matris Ecclesiae catholicae s. 7, 10, 1/2 (392) ; germina insólita s. 7, 1, 22 (381). gestare corde s. 6, 6, 16 (371) ; gestare figuram 2, 23, 5 (117); 2, 38, 56 (151); gestare habitum ancillae Dci D, 6, 23 (196). Getac D, 13, 41 (207). Gcth 2, 25, 65 (122). Giczi puer prophetae (Hclisaci) 2, 31, 81/82 (135). gigas s. 1, 22, 4 (256) ; gigantes 2, 9, 41 (87). gladius 1, 27, 38 (46) ; 3, 38, 63 (184) ; s. 1, 16, 9 (248) ; s. 13, 12, 6 (484) ; gladius bis acutus s. 2, 7, 198 (301) ; gladius bis acutus Verbum Dei 2, 18, 75 (104) ; gladius spiritus s. 2, 2, 7 (263) ; gladius belli s. 12, 4, 6 (461) ; accingi gladium s. 2, 7, 182 (300) ; gladium educere s. 6, 7, 7 (372) ; gladio sacuirc 1, 36, 60 (59). gleba : cf. discretio. gloria G, passim (2 16 sqq.) ; s. 3, 11, 21 (332) ; gloria aliena i, 6, 23/24 (18) ; gloria caclestis 2, 34, 61 (140) ; gloria inanis s. u, 15, 31 (454); gloria conlatae legis 2, 23, 15 (117) ; gloria Christi s. 12, 13, 31 (470); gloria Christi domini 2, 35, 67 (145) ; gloria Dci Patris 1, 8, 19 (23) ; gloria domus patris s. 12, 10, 9 (466) ; s. 12, 10, 20 (466) ; s. 12, io, 23/24 (467) ; gloria iudicantis Filii Dei 1, 6, 39 (18); gloria immortalitatis s- 3. 5. 55/56 (3l8); gloria (patris) s. 11, 15, 30/31 (454); gloria synagogae 2, 18, 31/32 (102); uictoriae gloria s. 9, 2, 15 (410) ; ex gloria ¡n gloriam transiré s. 3, 12, 37/38 (333). gloriari in malis s. 10, 3, 35/36

(4*7)gloriosus dominus s. 12, 9, 22/23 (466). Gog D, 4, 20 (193) ; D, 13, 40 (207). Goliass. 1, 6, 26(234) ;s. 1, 16, 9(248) ; s. 2, 1, 15 (261) ; s. 2, 1, 19 (261) ;

624 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM s. 13, 14, 5 (486) ; s. 13, 14,22 (486) ; cf. nuntius. Gomorraei 1, 16, 4 (31). Got i D, 13, 41 (207). gracilis uoce i, 34, 33 (55). ¡iraJ us 2, 32, 12(136) ; s. 1, 8, 14(237) ; s. 4, 4, 69 (340) ; s. 5, 9, 21/22 (361) ; conucnientibus gradibus s. 3, 3, 13 (310) ; gradus diuersi s. 3, 4, 107/108 (316); gradus componcre s. 7, 7, 48/49 (389) ; cf. dignitas. Graccus I, 32, 18(52) ; Graeci 2, 34, 95 (142); graccus s. I, 16, 39 (249); cf. lingua ; litterac. grammaticus : cf. ars. grana s. 4, 11, 16 (347) ; grana fidei 1, 32, 28/29(53). granatum : cf. malum, grandis : cf. agon ; certamen ; mysterium ; peccatum ; sacramentum ; sonitus. granditas itineris 2, 27, 77 (127) ; cf. scala. grande 1, 36, 76/77 (60). gratia 1, 3, 19(1 5) ; 1, 10, 27(26) ; 1, 17, 32 (35) ! '. 2°. 28 (î6) ; 1, 21, 38 (37) ; 1, 11, 52 (38) ; 1, ii, 57 (38) ; 1, 22, 54 (40); 1, 26, 43 (45); 1, 27, 9.13 (45); 1, 28, 8 (47); I, 31, 30 (51); 1,36, 21 (58); I, 36, 56(59); 1, 36, 93 (61) ; 1, 36, 105 (61) ; 2, 4, 41 (78) ; 2, 6, 16 (80) ; 2, 9, 80 (88) ; 2, 15, 38 (98) ; 2, 18, 43 (103) ; 2, 18, 50 (103) ; 2, 18, 60 (103) ; 2, 24, 6 (118) ; 2, 34, 59 ('4°); 2, 35, 5 (143); 2, 37. 47 (149) ;s. 1,4,4(231);$. i, 5,4(232) ; s. 1, 14, 40 (246) ; s. 2, 1, 5/6 (261) ; s. 2, 5, 66 (279) ; s. 2, 7, 85 (296) ; s. 2, 7, 161 (299) ; s. 4, 4, 63 (340) ; s. 4, 4, 65 (340) ; s. 4, 8, 21 (345) ; s. 4, 10, 5 (347) ; s. 6, 14, 30 (378) ; s. 8, 2, 43 (397); s. to, 5, 15/16.31 (43i);s. 11, 8,27(447) ;s. 11, 18,6/7 (457) ;s. ii,i, io/ii(459);s. 13, 10, 22 (482) ; gratia adiutrix et gubernatrix diuini muneris s. 11, 6, 37/38 (445) ; gratia caelcstis s. 4, 4, 75/76 (340); s. 8, 1, 1 (395); gratia cae lcstis regni : cf. donum ; gratia Christi dealbata ecclesia s. 5, 13, 7 (363) ; gratiae dignae s. 13, 2, 10/11 (474); s. 13, 2, 15/16 (474); gratia diuina 3, 38, 50 (184) ; gratia fecun dara s. 11, 16, 17/18 (455); gratia humulis 1, 33, 18 (53); gratia indebita 1, 28, 19 (47) ; gratia ma nifesta 1, pnil., 39 (12); gratia micans s. 10, 4, 31 (429) ; gratia ruti lan* 3, prol. 3 (156) ; gratia Christi humilis 1, 8, 16 (23) ; gratia Christi

1, 16, 30 (32); 2, 10, 41/42 (90); 2> 35. 95 O46) ; gratia Christi sti s. 1, j, 28 (230) ; s. 1, 4, 3 (230) ; s. 8, 2, 41 (397) ; tutela Christi gratia s. 7, 2, 24 (383) ; gratia Dei 2, 6, 50 (81) ; 2, 6, 61 (82) ; 2, 9, 63 (88) ; 2, 11, 12 (108) ; commendare uerbo gratiae (Dei) s. 8, 7, 27 (406) ; gratia feminae s. 3, 5, 19/20 (317) ; gratia uocantis 1, 10, 9 (25) ; gratia iacrantiae 2, 32, 16 (136) ; gratia matris et uirginis s. 3, 5, 19 (317) ; gratia ueri sacerdotis 2, 12, 46 (94) ; gratia noui testamenti 2, 18, 33 (102) ; sub gratia 1, 7, 115 (22) ; 1, 12, 26 (27) ; 1, 12, 38 (28) ; 2, 22, 31 (112) ; s. 4, 6, 23 (343); «• 4, 6. 35 (343); prologus sub gratia 3, prol., (156); gratiam pro gratia (accipere) 1, 31, 27 (51) ; s. 4, 11, 32 (348) ; gratia gratis data 2> J1» 76 (135) ; gratia perducente s. 11,6, 39 (446) ; gratia non ex operibus 1, 31, 4/6 (50) ; gratiae agendae s. 13, 13, 33 (485); gratiae : cf. actio ; decus ; donum ; fons ; immemor ; inluminatus ; plcnitudo ; pluuia ; tempus ; uerbum ; uinculum. gratis 2, 6, 50 (81) ; 2, 25, 61 (122) ; s- 6, 9, 8 (373) ; s. 11, 8, 14 (447) ; gratia gratis data 2, 31, 76 (135). gratus : gratissimus 1, 16, 9 (31). grauari seruirute s. 3, 10, 42 (331) ; grauari ponder i bus peccatorum 2, 13. '4 (94)grauis : cf. aegritudo ; culpa ; nox ; pondus ; pugna ; uulnus. grauitas honoris s. 11, 19, 15 (458); s. 12, 5, 7 (462) ; grauitas bonorum morum s. 12, 1, 17/18(459). grauiter s. 4, 12, 30 (348). grcmium s. 11, 16, 26 (455) ; gremium pietatis 3, 38, 41 (183). gressus liberi sacerdotis 2, 3, 55 (76) ; gressus D, 6, 77 (197) ; s. 7, 4, 4 (385). grexs. 3,4, 112(316) ;s. 13,13,1(484) ; s. 13, 13, 23.29 (485); s. 13, 14, 3 (486) ¡gregessodaliums. 8,6,6 (403). gubernator s. 7, 2, 59 (384) ; s. 7, 3, 13 (385) ; Christus gubernator s. 9, 1, 17/18 (409). gubernatrix : cf. gratia, gurges flagitiorum 1, 7, no (22) ; gurges diuersarum uoluptatum 1, 7, no/in (22). gustare mortem 1, 6, 36/37 (18). gustus s. 5, 12, 13 (362); s. 8, 1, 28 (395) ; s. 8, I, 30 (395) ; gustus saporis s. 5, 12, 10/11 (362).

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 625 guttae pluuiae s. i, 7, 3 (235). habere : in potestatc habere s. 5, 5, 21 (356); habere opus s. 11, 4, 10/11 (443); habere refugium s. 2, 4, 58

(»70habitaculum s. 5, 11, 8 (362). habitatio 1, 7, 85 (21). habitator s. 2, 5, 61 (279). habitus 1, 40, 16 (66); s. 12, 10, 24 (467) ; habitum ancillae Dei gestare D, 6, 23 (196). hactenus 1, 23, 7(40). haedus ex capris 1, 26, 30 (44) ; haedi 2, 7, 36 (84). hacreses s. 7, 10, 3 (392) ; haereses omnes 2, 6, 60/61 (82) ; haeresis ar riaría s. г, 6, 76 (283); s. 5, 13, 15 (363) ; s. 8, 6, 87 (405) ; s. 12, 13, 16 (470) ; cf. auctor ; congregatio ; con tumacia ; dogma. haereticus s. 1, 7, 1 (235) ; s. 1, 7, 11 (236) ; 1, 7. 29(236) ; s. 1, 8, 13 (237) ; s- 3. 9. 74 (328); s. 3, 13, 20 (334); s. 3, 13, 25 (334); s. 5, 9; 25 (361); s. 5, 13, 9 (363); s. 7 6, 22 (387); s. 7> 7, 717 (388) s- 7. 7. 64 (390) ; s. 7. 7. 85 (390) s- 11, 9. 2 (448); s. 11, 12, 17(451) s- 11, 14, 3(452); s. 11, 14, 12(453) s. 11, 14, 27(453);s. 12, 11,6(467) haeretici 1, 26, 24 (44) ; 1, 10, 5/6 (89) ; 2, 10, 16 (90) ; 2, 28, 10 (128) D, 5, M/16 (194); D, 5, 27 (194) s. 1, 22, 6 (257); s. 2, 7, 8 (293) s. 2, 4, 172 (276) ; s. 2, 7, 84 (296) s. 2, 7, 101 (296) ; s. 2, 7, 199 (301) s. 6, 4, 10 (369) ; s. 7, 4, 35 (386) s. 7, 10, 22 (392) ; s. 8, 6, 48 (404) s. 8, 6, 49 (404) ; s. 9, 5, 7 (414) s. 11, 11, 4(450); s. 11, 9. 14(448) s. 11, 13, 1 (451); s. 11, 14, 9(453) haereticus arrianus s. 3, 4, 20 (313) s. 3, 9, 20 (326) ; s. 3, 13, 11 (334) s. 5, 9, 10/11 (360/361); s. 8, 6, J7 (404) ;s. 9, 5, 37 (41 5); s. 10, 3, 9/10 (426) ; s. 11, io, 32 (449) ; haereticus malus arrianus s. 10, 8, 13 (436); haeretici Arriani s. 4, 9, 38 (346) ; s. 3, 3, 29(311) ;e. 7,7, 1 (388) ;s. 10, 8, 17 (436) ; haereticus hostis 2, 17, 29/30 (101) ; haereticus insanus s. 1, 6, 22 (234) ; haereticus manichaeus s. 7, 6, 1.5 (387) ; haereticus periurus sacrilegusque 1, 36, 27 (58) ; haere tici errorum litigatorcs s. 2, 7, 108 (297); haeretici ministridiaboli s. 9, 5, 12/13 (41 î) ; haeretici Pelagiani s. 7, 8, 2 (391) ; haeretici repulsi 2, 6, 19 (80) ; haeretici scelerati 2, 34,

■3 ('39) ' cf- anima ; audacia ; appa ratus ; commentum ; coruus ; dispu tado ; doctrina ; dogma ; error ; fi gura ; fouea ; fraus ; frons ; impictas ; leo ; loquacitas ; peruersitas ; promissio ; sacrificium ; schola ; sectae ; superstitio ; uiscum. harena 1, 33, 31 (54) ; harena maris 1, 29. *i (48); 1, 32, 22(52); 1, 33, 33

(54)hasta s. 13, 14, 29 (486) ; hasta uerbi

s- 2, 4, 47 (27°)' haurire : cf. lumen uerum. Heber i, 9, 5, 19/20 (24) ; 1, 10, 3 (25). Hebraei 1, 9, 21 (24) ; cf. gens ; infan tes ; lingua ; locutio ; populus. Heli sacerdos 2, 24, 17 (118). Helias 1, 7, 113 (22); 2, 28 19 sqq. (128); 3, 29, 27 (174); D, 13, 23 (207); D, 14, 17 (208); D, 16, 8 (209); G, 13, 15 (219); G, 13, 48 (221) ; s. i, 13, 28 (244). Helisaeus 2, 30, 3 sqq. (131) ; 3, 29, 28 (174); G, 13, 51 (221). herba 3, 24, 10 (170) ; herbac fertiles salubresque 1, 5, 14 (16) ; herba uirens s. 4, 1 1 , 24 (347). hereditas 1, 10, 28 (26) ; 1, 22, 18 (39) ; 2, 16, 5 (99); s- 1, 5. 2 (232); s. 2,6, 42 (281) ; s. 2, 6, 63/64 (282) ; s. 2, 6, 69 (282) ; s. 2, 6, 74 (282) ; s. 2, 6, 95 (284) ; s. 3, 5, 45 (318) ; s. 3, 6, 79/80 (322) ; hereditas aeterna 2, 16, 7 (99) ; haereditas damnosa s. 1, 3, 1 (229*) ; s- 1, 3, 34/35 (230); haereditas diaboli damnosa s. 1,4, 39/40 (232) ; haereditas futura 1, 10,22/23(25/26) ; hereditas indiuidua et sempiterna fidelium 2, i, 32 (69) ; haereditas in tegra, Christus s. 8, 3, 9/10 (397) ; hereditas paterna 2,' 16, 12 (99); hereditas perpetua 2, 11, 17 (91); hereditas praeclara s. 2, 6, 39/40 (281); hereditas sempiterna 2, 9, 94/95 (89); hereditas terrena 2, 11, 13 (91); haereditas una s. 2, 6, 35 (281) ; hereditatem suscipere 2, 9, 90 (89) ; cf. custodia. heremus s. 6, 9, 7 (373) ; s. 6, 9, 10 (374) : s- 6, 10, 16 (374). hères 1, 10, 24 (26); 1, 22, 19 (39); 2, 1, 13/14 (68) ; heredes 2, 19, 18 (105) ; s- 3. 5. 59 (319) ! s- 5. 1 3. i°/" (363) ; cf. successio ; uir. Hermes s. 2, 3, 76 (267) ; latine Mercurius dicitur s. 2, 3, 15/16 (265); Hermes Trismcgistus 3, 38, ni (186) Herodes 1, 32, 28 (53) ; 2, 9, 92 (89) ; s. 4, 4, 21.23.26.42 (339) ; s. 4, 4, 55

626 INDEX VERBORVM ET REKVM NOTABILIVM (540) ; Herodes rex alienígena 2, 40, 54(155) ; Herodes impius 2, 9, 95 (89)heros(arr. pluriel hctoas) z, 20, 54(106). Hesdras sacerdos 2, 57, 2 (147). hesternus : cf. dies. hic (nom. pluriel femin. hace) 1, 28, 19 (47); G, 15, 76(222). hiems s. 2, 6, 12/15 (280) '• s- 7. •■ 24 (581) ; s. 12, 5, 6 (460). Hieremias 1, 26, 57(45) ; 2, 10, 59(90) ; 2, 33. 6(157); 2, 53. 37(ЧЮ; 2, }5, 29 (45) ; 2, 37. 27 ("48) ; 2, 40, 55 (155); cf. fletus ; planctus. Hierico (acc. -cum) 2, 14, 7 (95) ; 2, 15, 3 (97); 2, M. I9(98)Hieroboam scruus Salomonis 2, 28, 6 (128). Hicronymus 2, 55, 54(144). Hicrosolyma 2, 40, 28 (1 54). Hierusalem 2, 6, 18 (80) ; 2, 22, 22.24 (112) ; 2, 22, 40(112); 2, 28, 8(128); Hierusalem caelestis 2, 56, 12 (147) ; 2, 57, 29 (148) ; 2, 57, 52 (149) ; s. 7, 1, 56 (582) ; Hierusalem caelestis per petua G, 15, 5/6 (219) ; Hierusalem patria superna D, 7, 54 (199) ; Hierusalem sancta ciuitas s. 5, 6, 33 (359); Hierusalem sancta ciui tas magna s. 12, II, 44/45 (468); iter agere in Hierusalem s. 7, 5, 10/1 1 (385) ; Hierusalem ciuitas caelestis : cf. ciucs ; cf. desolatio. Hiesus filius Ñaue 2, 9, 55 (87) ; 2, 9, 88/89(89) ; 2, 1 1, 1 1 (91) ; s. 2, 4, 92 (272); Hiesus s. 2, 4, 122 (274); s. 2., 4, 130(274). Hiezabel uxor Achab 2, 28, 21*22 (128). Híczcchicl 2, 33, 20 (137); 2, 82, 3 (146); D, 12, 35 (206); D, 18, 3 (211); (acc. : -lern) 2, 54, 5 (159); D, 3, 6 (191).; dal. : -lo) 2, 35, 74 (145) ; (abl. : -lo) 2, 36, 2 (146) ; (abl. : -le) 2, 40, 55 (155). historia G, 13, 56 (221) ; historiae s. 3, 2, 5 5 (309) ; historia diuina 2, 24, 51 (119); Regum historia 2, 31, 46 (134); 2, 34, 4 (139); historia losephi 2, 40, 29/30 (154) ; historia Romana s. 13, 3, 22 (475) ; rcddere notionem historiae s. 6, 7, 2/} (372). historiographus Orosius 2, 54, 40 (140) ; 2, 34, 24 (179) . histriones s. 5, 1, 48 (350). hodicque 3, 29, 29 (174) ; 3, 54, 36 (179) ;D, 9, 14(202). hodiernus : usque in hodiernum s. 1, 11, 1/2(241); s. 13, 4, 2(475). holocausta G, 13, 94 (222).

homicida 1,6, 18(18); homicidae 1 , 36, 61 (59) ; homicida 2, 1, 50 (70) ; s. 3, 6, 65 (522); s. 15, 10, 14 (482); homicida Arrianus s. 2, 7, 1 80/1 81 (500) ; homicida insatiabilis s. 1, 2, 17/18 (229). homicidium 2, 1, 49 (70); 2, 26, 19 (125); s. 4, 5, 35 (342). homo s. 3, 2, 44 (308) ; homines s. 2, 4, 4/9 (268) ; homo (meus) G, 13, 92 (222); homo animal rationale 1, prol., 13/14 (11); homo bonae uoluntatis s. 1, 10, 3/4 (239) ; s. 2, 6, 74 (282) ; 2, 7, 48 (84) ; homo Christus s. 4, 7, 1/2 (344) ; homo deus s. 1 , 17, 11 (251); Deus homo s. 4, 8, 16 (345); s- 5. 7, S/5 (359); s. 7. '. 40 (382) ; homo pater s. 2, 5, 58 (278) ; s. 5, 4, 22 (354) ; homo terra s. 8, 5, 65.67.71 (399); homo Dei 2, 51, 9 (135) ; 2, 51, 75 (155) ; causa hominis s- 5. 4. 3 (354) ; homines ratione certa praediti s. 3, 9, 91/92 (528) ; homo positus in aliqua potestate s. 4, 1, 16/17 (335) ; spem habere in hominc 2, 6, 72 (82) ; homines apostatae 2, 9, 62 (88) ; homines audaces 2, 9, 40 (87); homines boni s. n, 15, 29 (452) ; homo deceptus I, prol., 19 (11) ;homoformatuss. 5, u, 5 (361) ; hominesfracti s. 3, 2, 21 (307) ; homo humilis s. 4, 8, 16 (345) ; homo inexcusabilis s. 8, 3, 30 (398) ; homo maledictus s. 7, 8, 5/6 (391) ; homo mortalis... immortalis s. 1, 10, 10/11 (259) ; homo mortalis ante peccatum 2, 6, 47/48 (81) ; homines mortales s. 4, 5, u/12 (337); homo nouus s. 4, 6, 4 (342) ; s. 7, 1,5 (381) ; homo pius i, 22,45 (39) ; primus homo s. 5, 2, 51/52 (552) ; primi homines i, 6, 3 (17); primi homines transgressores 2. 9. 35 (87) ; prior status primi ho minis ante peccatum s. 9, 2, 78 (410) ; homo siuc sterilis siue fecundus s. 8, 2, 18/19 (396) ; homo tcrrenus s. 1, 2, 15/16 (229) ; homo uetus s. 7, 1, 4 (581) ; homo uetus Adam s. 7, 1, 57 (582) ; cf. captus ; consortium ; cor ; dominus ; Filius ; forma ; genus ; iniquitas ; mediator ; mundatio ; mors ; natiuitas ; natura ; praesumptio ; propago ; ruina ; Sa lus ; sanguis ; species ; stirps ; susccptio ; timor ; uita. honestas 1, 56, 52 (59). honor s. 2, 5, 64 (267) ; honores G, 5, 5 (217) ; s. 4, 2, 66(557) ; honor domini 2, 9, 77 (88) ; honor Filii s. 5, 9, 50 (527) ; honor Spiritus sancti s. 5, 9,

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 627 30 (527) ; honorem exhibere Caesari s. 10, 4, 59/60 (430) ; honor (8ó£a) *. 9. 77 (88) ; cf. grauitas. Honorius Theodosii minoi filius 3, 38, 45 (184)horac s. 2, 4, 152 (275) ; hora (Christi) s. 5, 4, 49 (355) ; hora mortis Sam son 2, 22, 95 (114); hora passionis 2, 20, 48 (107) ; horis duodecim pcragitur dies s. 7, 1, 23 (381). horrea 1, 29, 21.24(48) ; 1, 29, 31 (49) ; s. 2, 3, 15 (265); horrea implere s. 13, 6, 28 (478). hortus deliciarum : cf. Africa. hospitalitas s. 2, 4, 31 (269) ; cf. consuetudo. hospitium 2, 31, 4(133) ;s. 5, 11, 19/20 (362) ; peregrinum hospitio recipere 2. 7. }2 (84)hostiae spiritales 2, 27, 65 (126). hostis 1, 37, 39 (63) ; s. 5, io, 7 (361) ; s. 6, 10, 5 (374) ; hostes s. 10, 4, 51 (429) ; s. 13, 6, 12 (478) ; hostis diabolus s. 9, 1, 21/22 (409) ; hostes diis ac daemonibus immolantes s. 10, 4, 10 (428) ; hostis haereticus 2, 17, 29/30 (101) ; cf. acies ; turba. humanitas s. 1, 5, 34 (233); s. 2, 4, 31/32 (269); s. 2, 5, 42/43 (278); s. 6, 3, 11 (369) ; s. 8, 5, 67 (402) ; s. 13, 5, 41 (477) ; secundum humanitatem uia s. 9, 5, 36 (415) ; locus humanitati reseruatus s. 10, 4, 8 (428). humanus : cf. actus, aduersarius ; affectus ; anima ; argumentado ; assertio ; cadauer ; calomnia ; cogita do ; coniugium ; creatura ; fragilitas ; genus ; infirmitas ; lex ; lingua ; natura ; sensus ; uerba. humeri s. 2, 6, 128 (285) ; humeri (Christi) s. 12, 6, 20 (463) ; humeris ponderas. 13, 5, 34(477)humilare s. 1, 14, 35 (246). humiliatus s. 2, 4, 13 (269). humilis s. 2, j, 43 (278) ; humiles s. 1 1, 15, 20 (454) J cf. Christus ; Dauid ; gratia ; homo ; intercessor ; paticntia ; populus Christi ; sessor ; humi lis potentissimus s. 11, 19, 5 (457); humilibus consentiré s. 11, 1, 14

(440humilitas 2, 33, 52 (138); s. 1, 1, 31 (228) ; s. i, 22, 50 (258) ; s. з, 5, 9 (5'7) ; s- 7. 8, 24 (391) ; s. 8, 5, 26 (401) ; s. 10, 7, 9 (432) ; s. 11, 1, 19 (441) ; s. 11, 2, 4 (442) ; s. u, 19, 7 (457) ; s. 12, 8, 11 (465) ; s. 12, 12, 16 (469) ; humilitas caritatis et castitatis s. u, 2, 9 (442) ; humilitas (Dauid)

s. 11, 19, 12 (458) ; humilitas pedum s. 3, 1, 18 (305); s. 5, 1, 13/14(349): humilitas sponsi s. 12, 10, 11/12 (466); humilitati insultare s. 11, 8, 34 (447) ; cf. locus ; magisterium ; simulatio. humor s. 7, 2, 20 (383) ; humor liquidus s. 1, 17, 13 (251). humus 1, 5, 13 (16). hyacinthinus : cf. color ; figura. hydria 2, 18, 71.76 (104); 2, 29, 13 (130). hymnus 2, 34, 57 (140). Hyrcanus 2, 40, 27 (154). hysopum 2, 1, 21.27 (°S>)Iabin rex 2, 17, 20 (101). Iacob 1, 19, 9 (35); 1, 20, 15.17.20 (36) ; 1, 21, 11 (36) ; 1, 21, 20 (37) ; 1, 21, 48 (38) ; 1, 23, 2 (40) ; 1, 23, 17 (41) ; 1, 24, 3 (41) ; 1, 25, 13 (42) ; 1. 25. 23 (43) ; i. 3*, 3 (52) ; ". 40, 31 (67); s. 3, 2, 63 (309); s. 11, 13, 9 (452) ; Iacob appellatus Israhel, nepos Abrahae 1, 9, 26/28 (25) ; i, 10, 6/7 (25) ; cf. benedictio ; domus ; Iacob patriarcha : cf. prophetia. Iacob (apost.)D, 5, 30(195). Iacobus 1, 22, 50(40). iactantia : cf. gratia. ¡acula i, 22, 19 (39) ; iaculae diuinae 1, 22, 44 (39) ; iacula uenenata 1, 22, 38 (39) ; iacula(diaboli)s. 3, 1, 38 (306) ; iacula inimicorum 1, 33, 23/24 (54) ; Iafeth 1, 8, 2 (23). Iamnes, magus Pharaonis D, 13, 19 (207). ianuac s. 2, 7, 30 (294) ; ianuae clausae s. 1, 18, 19/20(253) ; ianua indulgentiae s. 3, 10, 4 (329) ; ianuae oculorum s. 11, 4, 18 (443) ; ianua paradisi s. 11, 16, 11 (455); mors tibi ianua erit s. 6, 14, 23 (377). ictus 1, 22, 20 (39) ; s. 2, 3, 51 (266) ; s. 2, 7, 186 (300); s. 5, 1, 58 (350); ictus lapidis 2, 25, 36 (121) ; s. 2, 1, 17 (261) ; s. 2, 3, 35/36 (266) ; s. 2, 6, 20 (280). idem (= eadem) 2, 31, 46 (134) ; D, 6, 54 (197); (=eidem) 1, 9, 10 (24); 1, 16, 4 (31) ; 2, 1, 10 (68) ; 2, 18, 51 (103) ; 2, 28,41 (129) ;D, 4, 34(i93)idolatría 2, 16, 6 (99) ; D, 4, 38 (193) ; idolatría impia 1, 27, 25 (46) ; cf. crimen ; culpa ; cultura ; ftuxus ; fornicado ; peccatum ; prostitutio ; sacerdos. idolum 2, 24, 37 (118) : idola 2, 17, 29 (101); s. 3, 4, 124 (316) ; s. 3, 4, 125 (316) ; s. 1 1, 9, 15 (448) ; s. 1 1,

628 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 9, 23 (448) idola gentium 1, 18, jo (34); 2, 17, 7 (100); s. 11, 9, 18 (448); colore idola s. 4, 2, 10 (ЗЗЗ): idolis sacrificare 2, 12, 35 (93); '• 10. 4. i/* (4*8); spretis idolis i, 18, 31 (34); cf. Bel; cultor ; cultura ; cultus ; imago ; sacra ; subuersio ; templum ; gen res. idoneus proli i, 17, 15/16 (33); cf. amator (s. 13, 10, 24 [482]) ; defen sor ; pastor ; redditor ; testis ; idoneior s. 13, 6, 5 (478). Idumea : cf. gens. ieiunans : cf. Ico. ieiunium 1, 7, 113 (22) ; 2, 2, 14(71) ; 2, 35. 30 (144) ; *> 38. 4» (MO : D. 6, 29. 36 (196) ; »■ 7. 3, 1* (3*5) ; *• 9. 6, 39 (41 9) ; •• 9. 6, 66 (419) ; ieiunia celebrare G, 13, 15 (219); pallor in ieiuniis 2, 2, 16 (72). Iepte 2, 20, 3 sqq. (105/106) ; s. 10, 4, 10(428). Iesse : radix lesse s. 9, 5, 4/5 (414). Iesus filius Naue 2, 13, 16 (94) ; 2, 14, 2 sqq. (95) ; s. 2, 2, 18 (263). Iesus s. 2, 2, 18(263) ') ; s- 3. 9. 90/9i (328) ; s. 4, 9, 16.21/31 (346); s. 4, и, 29 (347); s. 8, 6, 66 (404) ; s. 10, 3, 23 (427) ; s. 11, 14, 8 (453) ; ignis aeternus s. 2, 4. 71 (»70 ; s- I0> 4. 64/65 (430) ; ignis caecus 1, 27, 21 (46) ; ignis diuinus s. 1, 15, 29 (247) ; s. 8, 1, 22 (395) '> 'Rn's inaesttmabilis 2, 21, 8j (ni); ignis perpetuus s. 4, 11, 5 (347) : 'f?n's purificatorius D, 19, 48 (214) ; ignis uespertinus 2, 28, 36 (129) ; ignem sumere s. 6,6, 10(371) ; igni deputare s. 10, 2, 10 (425) ; cf. columna ; flamma.

ignitus : igniti mente et corpore 2, 18, 66 (104) ; cf. sagitta. ignobilis s. 6, 5, 16 (370) ; s. 12, 8, 1 (464).. . . ignominia manifesta s. 7, 6, 29 (388). ignorantia : cf. peccarum. ignoratio s. 2, 4, 102 (273). ilex Mambrae 1, 15, 2 (30). ilico 2, 9, 14 (86). illccebrae uoluptatis s. 4, 1, 14(335). illecebrosus : cf. arma. illibatus s. 2, 6, 100 (284). illicitus : cf. desiderium ; oculus ; odoramen. illudere : illusus s. 1, 1, 20 (227). ¡Iluminado s. 4, 9, 29 (396) ; illuminatio caecorum s. 3, 5, 93 (320). imagines 1, 36, 87 (60) ; imago falsa s. il, 6, 30 (445) ; imago regia s. 10, 4, 30 (429) ; sacrificium imaginis agni s. 9, 4, 41 (414) ; imago creatoris s. 3, 11, 5 (331) ; imago dignita tis 1, prol., 14/15 (n); imagines idolorum s. 10, 4, 45/46 (429). imber diuinus s. 8, 1, 2 (395) ; imber supernae doctrinae 2, 18, 28 (102). imitari uestigia Domini s. 6, 14, 2/3 (377) ; imitari {avec infini/i/ - studere) s. 10, 6, 22 (432). imitatio : sanctorum hominum imitationis exemplum s. 9, 6, 54/55 (419). immaculatus : cf. filius. immanitas s. 1, 19, n (254) ; s. 8, 3, 44 (39»)immittere iram in corda s. n, 4, 22 (443)immolatio Agni s. 9, 4, 19 (413). immolatus : cf. agnus. immortaliss. 3, 1, 29(305) ; immortales s- 4. 3. 7(337) ¡immortalisaduitam... immortalis ad poenam s. 4, 3, 37/38 (338) ; cf. anima ; homo ; patria, immortalitas s. 1, 2, 14/15. 21. 27 (229) ; s. 1, 10, 51 (241); s. 5, 1, 36 (350); s. 7, 1, 52 (382) ; s. 12, 2, 13 (460) ; immortalitate induere s. 10, 7, 67/68 (434) ; immortal itatem uestiri s. j, 1, 39. (3°6) ! *• J. ". 5/6 (S3*) ! cf. glo ria ; tunica. immortaliter s. 3, 12, 3 (332). immunditias. 3, 2, 40(308) ; s. 4, 12, 13 (348); s. 7, 4, 26 (386); s. n, 10, 15/16 (449); immunditia parientis mulieris et infantis 1,4, 20 (16). immundus : cf. animal ; cor ; Spiritus. immutare a proposito s. 6, 6, 18 (371). impar daemonibus s. 2, 4, 8 (268) ; cf. d ígnitas. imperator s. 3, 3, 16 (310); (=Deus) imperatoris iussio s. 9, 3, 37/38 (41 1).

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 629 imperitia : loqui in imperitia s. 6, i, 5/6 (367)¡mperium diuinum 2, 37, 26 (148) ; s. 2, 2, 15/16 (263) ; Imperium Creatoris 1, 5, 14 (16) ; imperium saluatoris D, 6, 63/64 (197). impetere i, 6, 23 (18). impetus repentinus 1, 36, 63 (60) ; im petus lconum 2, 3;, 103 (146) ; im petus populi 2, 18, ij (102) ¡impetus Spiritus 2, 22, 140 (116). impietas s. 13, 4, 3 (475) ; impietas haeretica s. 2, 6, 245 (290) ; impietas superba 1, 8, 17 (23). impigre s. 2, 1, 10 (261). impius s. 2, 2, 29 (264) ; s. 12, 11, 9/10 (467) ; s. 13, 11, 23 (483) ; impii 1, 6, 25 (18) ; 2, 4, 23 (77) ; s. 6, 4, 16 (370) ;s. 11, 8, I4(447);s. 11, 19, 8 (457) ; s. 13, 7. » (479) : impius conuersus s. 3, 6, 72 (322) ; cf. anima ; barbarus ; ciuitas ; cogitatio ; doctri na ; fratcr ; Herodes ; idolatría ; manus ; meretrix ; mors ; ruina ; UOX.

implere s. 3, 7, 39 (324) ; s. 4, 4, 2 (338) ; s. 4, 4, 13 (339) ; s. 11, 9, 17 (448) ; s. 13, 4, 11 (475) ; s. 13, 5, 37 (477); implere horrea s. 13, 6, 28 (478) ; implere sententiam s. 2, 4, 165/166 (276) ; implere uoluntatem pessimam s. 3, 5, 44(318). implicari erroribus 2, 32, 4 (136). imponere silentium uerbo Dei s. 10, 2, 1/2 (4*5)impotens uirtutis s. 2, 7, 61 (295). impudens : cf. frons. impudentias. 1, 17, 28(251) ; s. 1, 15, 3 (246) ;s. 1, 13, 5. 4(476). impudice s. 5, 1, 48 (350). impudicitia s. 1, 2, 25/26 (229) ; s. 1, 4, 18 (231) ;s. 4, 12, 24/25 (348). impudicus : cf. doctrina ; mulier. impunitus : cf. peccatum. in (+ abl. instrumental) i, 31, 32 (51) ; •. 34. 40(56) ; i, 38, 28 (64) ; 2, 2, 32 (72) ; 2, 16, 7 (99) ; s. 9, 6, 6 (418) ; (4- abl. au lieu de l'accus.) 2, 38, 62 (1 J 1) ; (+ accus, au Heu de ГаЫ.) i, 6,

«l(i7); '.7. MO9); i. 36, 29(58); errare in me s. 4, 2, 30 (336) ; homo positus in aliqua potestate s. 4, 1, 16/17 (315)inaestimabilis : cf. ignis, inanis : cf. astutia ; gloria ; pompa ; silua ; uictoria. inaniter s. 10, 8, 9 (435). inaquosus : cf. terra, inardescere desiderio 1, 30, 26 (50). incantare : cf. uox.

incarnatio : accederé ad incarnationem (sc. Christi) s. 2, 5, 3 (276) ; incarna tio uerbi s. 2, 7, 96 (296) ; cf. ministerium. incendium s. 2, 6, 277 (291) ; s. 13, 6, 19 (478) ; incendium caeleste 1, 16, 21/22 (31); 2, 31, 58 (134); incen dium temporale s. 2, 4, 29 (269) ; incendio concremares. 10,2, 14(425). incensus orationum G, 13, 94 (222). incessus D, 6, 48 (197). inchoare 1, 40, 35 (67) ; s. 5, 4, 10(354). inclinatio ceruicum s. 5, 1, 13 (349). incognitus : cf. mensura. incolatus exitus 1, 10, 25/26 (26). incolumis(sc. Lazarus)s. i, 17, 26(251). incomprehensibilis s. 4, 9, 40 (436) ; cf. Judicium. incorruptibilis s. 11, 10, 6.8 (449). incorruptio s. 3, 11, 20 (332). incorruptus : cf. lux. incredulitas 1, 18, 21 (34). incredulus s. 3, 5, 2.12 (317) ; increduli s. 4, 2, 28 (336) ; s. 4, 11, 7 (347) ; s. 12, 9, 16 (465) ; increduli filio dei s. 2, 7, 122 (297). incrementum s. 3, 1, 8/9 (305). ineunetanter 2, 4, 33 (77) ; 2, 37, 16/ 17 (148); s. 3, 10, 55 (331). ineurrere 2, 5, 31 (79) ; ineurrere casum s. 4, 2, 41 (336) ; ineurrere crimen idolatriae 2, 4, 4/5 (76) ; ineurrere maledictum s. 7, 8, 6 (391) ; ineur rere offensam 2, 11, 6/7 (91) ; 3, 38, 39 (l83) ! ineurrere sacrilegium s. 8, 6, 18 (403). indagare s. 2, 3, 78 (268). ¡ndencienter s. 4, 12, 30/31 (348). indicere 1, 14, 3 (29); bellum tibi indicitur s. 9, 1, 25/26 (409) ; indi cere patientiam 1, 6, 11 (17) ; indi cere pugnam aduersus diabolum s. 3, 1, 49/50 (306); indicere Signum 2, 10, 6 (89). indicia s. 4, 4, 17 (339) ; indicia paternae pietatis s. 6, 7, 6 (372). indigentia s. 4, 12, 8/9 (348). indignado s. 11, 13, 15 (452). indignus : cf. sexus. indipisci 1, 22, 58 (40). indisciplinatus : cf. filins. indiscrete s. 13, 4, 22 (476). indiuiduus : cf. hereditas ; Trinitas ; unitas. indiuisibilis : cf. sanctitas. indiuisus : indiuisa haereditas s. 2, 6, 42/43 (281). indoles bona : cf. spes. indubitanter s. 2, 7, 194 (300) ; s. 3, 10,

49/50 (ззО-

630 INDEX VERBORVM ET KERVM NOTABILIVM induere immortalitate s. io, 7, 67 (454) ; (+ double accus.) i. 9, 2, 2 (410) ; s. 9, 3, 44 (412) ; induere uestem (incarnationis) s. 2, 5, 62 (279) ; indui Christum s. 3, 1, 52 (306). indulgentia 2,31, 63/64 (135); s. 2,37, 45 (49) ! s- 4. 8, 28 (345) ; s. 8, 3, 34 (398) ; indulgentia clementissimi patris 2, 26, 40 (124) ; cf. ianua. industtia s. 9, i, 16 (409) ; industria mali ingcnii D, 5, 17/18 (194). indutiae 2, 20, 15 (106) ; 2, 20, 54(107) ; s. 2, 1, 9 (261). inebriare s. 9, 4, 36 (414). ineffabilis s. 4, 9, 40 (346) ; s. 5,4, 13, (354) ; uirtus ineffabilis s. 5, 2, 25 (351) ; cf. Trinitas. ineffabilitcr s. 2, 8, 13 (301). inenarrabilis s. 1, 21, 17 (256) ; s. 3, 4 Mí (3I7)inepte s. 8, 6, 66 (404). inermis s. 2, i, 17 (261). inexcusabilis homo s. 8, 3, 30 (398). inexplebilis : cf. Actus, infamia : cf. nota, infamis : cf. mors, infans 1, 33, 7 (53) ; s. 4, 4, 16 (339) ; infans (Christus) s. 1, 14, 9/10 (245) ; s. 3, 6, 47 (321) ; infantes Hebraeorum 1, 33, 14/15 (53) ; cf. excrcitus ; gcmitus ; lusus ; mors ; mulier ; mugitus ; palma ; turba, infamia 1, 7, 119 (22) ; 2, 24, 4 (117) ; s. 4, 10, 5 (347); s. 6, 1, 17 (368); infamia diuina s. 1, 14, 9 (245) ; infamia filii s. 3, 5, 63 (319). infecundus : cf. terra, infelicitas s. 2, 4, 7 (268) ; mundi infelicitas s. 13, 12, 12 (484); infelicitas mundana s. 13, 12, 12/13 (484)inferna s. i, 17, 23 (251) ; s. 1, 17, 38 (252) ; inferna carceris 1, 28, 12 (47) ; infernum s. 2, 6, 302 (292) ; s. 7, 7, 63 (390) ; s. 4, 7, 6 (344) ; s. 5, 6, 28 . (359)inferre morbum animae s. 8, 6, 19 (403) ; inferre quaestionem 2, 22, 88 (114).

infestus : cf. Arrianus. infideles D, 7, 42 (200); s. 3, 11, 3 (331); s. 4, 11, 6 (347) ; s. 10, 4, 67 (430) ; s. 13, 4, 25 (476) ; cf. cor. infidelitass. 4, 1 1, 9/10(347) ; s. 9, 3, 27 (411); s. 11, 8, 16(447) ; s. 13, 4. 27 (476) ; infidelitasdubitationiss. 12,8, 8/9 (464) ; cf. tenebrae. infinitif : (substantivé) 1, 8, 10 (23) ; 2, 6, n (80) ; s. 2, 6, 263/264 (291) ; s- 3. 3. 9/10 (з>°); (de but) i, 20, 9 (35); I. 21. 19(37); 1.30.4(49); >.

33. 4(53); 1.34. 22(5 5); 2,3.56/57 (76) ; 2, 19, 10(105) ; 2, 22, 134(116) ; 2, 27, 84 (127) ; D, 16, 9 (209) ; s. 1, 9, 19 (238) ; s. 2, 6, 142 (286) ; s. 3, 5, 42 (318); s. 3, 8, 1.23(325);$. 3, 9, 6 (326) ; s. 4, 4, 40 (339) ; s. 4, 8, 1 (345) ; s. 5. 4. 32-40-55 (355) ; s- 5, 8, 2.1 1 (360) ; s. 6, 11, 19(375) ; s. 10, 8, 35 (436) ; (de narration) 1, 6, 24 (18) ; cf. parfait ; (emplois libres) s. 3, 2, 1 (307) ; s. 7. 2, 47 (383) ; s- 10, 7. 108 (435); s. 3, 2, 54(308); s. 5, 1, 48/49 (350) ; s. 7, 7, 19 (388) ; s. n, 5. 16(444)infinitive (prop, en suspens) 1,12, 50/51 (28); s. 1, 13, 4 (243); cf. quod anacolulhique . infirmitas s. 1, 6, 41 (235) ; s. 3, 11, 15 (331) ; s. 3, 11, 16 (332) ; s. 4, 5, 40 (342) ; s. 4, 8, 5/6 (345) ; s. 4, 9, 12 (346); s. 4, 12, 7 (348); s. 5, 5, 50 (357) ; s. 6, 6, 18 (371) ; infirmitates 2, 30, 46 (132); D, 6, 78 (198); s. 3, 7, 30/31 (324); infirmitas fragilis s. u, 18, 11 (457); infirmitas humana 1, 34, 36/37 (55) ; cf. consuetudo ; cf. usus. infirmi s. 11, 1, 25 (441). infirmus : cf. mens. inflammare lites s. 1 1, 4, 26 (444). inflatus : fumus inflatus s. 4, 1, 16(335). infundere 2, 21, 33/34 (109) ; 2, 36, 8 (147); s. 5, 4, 5 (354); s. 10, 5, 15 (431) ; s. n, 2, 2 (441) ; s. 11, 3, 16 (443) ; s. 11, 4, 21 (443) ; s. 11, 16, 21 (455) ; s. 11, 18, 6 (457) ; infusus s. 1, 1. 23 (227); s. 1, 17, 33 (251); s. 4, 4. 76 (340). ingeniculare 1, 34, 48 (56). ingenium 2, 35, 54 (144) ; s. 3, 6, 87 (322) ; ingenium quacrentiss. 4, 9, 21 (346); s. 5, 3, 16 (353); ingenium malum : cf. industria. ingens : cf. turba. ingerere 2, 23,9(117) ; 2, 33, 51 (138) ; 3, 38, 93 (185); D, 18, 16 (211); s- 3. 2, 43 (308) ; s. 3, 2, 73 (309) ; s- 4. 5. S8 (342); s. 5, 4, 36 (355); s. 5, 12, 8 (362); s. 5, 13, 17 (362) ; s. 10, 8, 33 (436) ; s. 11, 19, 20(458) ; s. 12, 5, 6 (462). ingratus s. 2, 6, 236 (290). inguen : inguina s. 5, 1, 50 (350). inhaercre mundo s. 10, 5, 12 (431); inhaerereuberibuss. 12, 12, 18(469). inhiare : cupiditatibus inhiantes 1, 3, 5 (14) ; desideriis inhians 1, 6, 29 (18). inimicitias exercere s. 1 1, 4, 26 (444). inimicus 1, 22, 24.38.41.44 (39) ; 1, 33, 23/24(54) ;s- 1,14. ij(245); s- >.2i,

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 631 5/6 (256) ; s. 5, 1, 29 (349) ; s. 5, 1, 42 (350) ; s. 7, 10, 10 (392) ; s. 10, 7, 107 (43;) ; (sc. diabolus) s. 11, 4, 20 (443) ; inimici 2, 1, 5 5 (70) ; 2, 20, 1 5 (106) ; 2, 20, 44 (107) ; s. 1, 18, 37 (253) ; s. 2, 2, 17 (264) ; s. 2, 6, 41 (281); s. 3, 6, 53 (321); s. 3, 8, 12 (325) ; s. 4, 4, 63 (340) ; ». 12, 12, 37 (469) ; uersutiae inimici s. 9, i, 8/9 (409) ; inimicus acerrimus s, 10, 4, 17 (428) ; inimici confines 2, 17, 8 (100) ; inimici Iudaei s. 10, 8, 18 (436) ; s. 12, 8, 26 (465); Iudaei Christi inimici s. 1, 18, 40/41 (253) ; inimici Christi s. 1, 16, 9 (248) ; inimici populi Dei 2, 18, 52/53 (103) ; cf. ars ; ceruix ; commercium ; filius ; fron tes ; gens ; insidiae ; potestas. iniquitas 1, 27, 19 (46) ; 2, 39, 9 (152) ; s. 2, 6, 12 (280) ; s. 3, 6, 57/58 (321) ; s. 5, 1, 36 (350) ; s. 5. 4. 39-47 (355) ; s. 8, 5, 68 (402) ; s. 13, 7, 7 (479) ; s. 13, 9, 14(481) ; iniquitates D, 7, 41 (200); s. 10, 1, 16 (423); iniquitas hominum s. 6, 3, 3 (369) ; iniquitas Iudae s. 3, 6, 26 (321) ; iniquitatem propinare s. 3, 1, 40 (306) ; cf. uiscum iniquus : cf. opus ; serpens ; iniqui s. 3> 6, 58 (321) ; cf. uia. initium s. 2, 6, 263 (291) ; s. 3, 3, 8 (310); s. з, 3, 40 (311); s. 3, 3, 53 (312); initium Christi s. 2, 6, 214 (289); initio coartari s. 2, 4, 156 (275) ; initia bel hindi 1, 6, 22 (18). iniuria s. 1, 7, 21 (236) ; s. 2, 4, 51.55 (270); s. 2, 6, 267 (291); s. 5, il, 15 (362); s. 5, 13, 17(363); s. 1,1,9, 40 (449) ; iniuriae s. 2, 6, 131 (285) ; s- 3. x3> 9 (334) ; iniuriam faceré 1, 33. 29 (h) ; ». 3» 9. "з/"4 (329) ; irrogare iniurias s. 1, 22, 48/49(258) ; s. 3. 4. i°8 (3!б) ; s. 10, 8, 24 (436). iniurioSUS S. 2, 6, 236 (290). inlibatus 1, 12, 45 (28). inlicere 2, 38, 10 (149) ; G, 13, 42 (220). inluminatus gratia 1, 32, 17/18 (52). inmemor libertatis et gratiae 2, 8, 5 (85) ; inmemor promissionum : cf. Deus. innocens : cf. sanguis ; innocentes 1, 3*, 24(52). innocentia s. 3, 2, 89 (309) ; s. 3, 9, 60 (3*7); s- 3. 9, 63/64 (З28); (se. columbae) s. 3, 9, 47 (327). innodare 1, 36, 44 (59). inoboediens : cf. motus, inoboedientia 1, prol., 20 (1 1) ; s. 5, 1, 9 (349)inopia 2, 7, 33/34 (84) ; inopia sensus ■• 36, 69/70(60).

inpensius orare s. 11, 19, 21/22 (458). inquilinus s, 12, 3, 24 (461). inquinamentum s. 2, 5, 56 (278). insaeuire s. 2, 7, 183 (300). insania s. 4, 1 1, 18 (347) ; insania men tis s. 13, 7, 29 (479) ; insania sangui nis s. 12, 13,34(470) ; insania studiorum ас turpium uoluptatum s. 3, 1, 68 (307). insanus : cf. contumacia ; furia ; haereticus ; Iudaei ; superbia. insatiabilis : cf. homicida. inscientia : cf. peccatum. inscius : cf. Deus. inscriptio D, 5, 7 (194). insensate s. 8, 6, 66 (404). inseparabilis s. 1, 6, 4 (234) ; s. 1, 19, 3 (254) ; cf. opus ; Trinitas. inseparabiliter s. 4, 9, 26.37 (346) ; s. 4, 12, 32 (348) ; s. 8, 6, 67 (404). insidiae 1, 32, 4 (40) ; s. 3, 2, 97 (310) ; s- 3> J3> 9 (334) ; insidiae inimicorum 2, 16, 20/21 (99) ; 2, 22, 4/5 (m) ; s. 12, 11, 31 (468) ; insidiae luporum s- 5. 9» 27 (361) ; s. 8, 7, 2 (405) ; insidiae Saulis 2, 25, 62 (122) ; insi dias praeparare s. 3, 10, 20 (330) ; insidias tendere 2, 22, 51 (113). insidiatores s. 11,3, 17 (443). insignis : cf. latro. insipientes 1, 10, 15 (25); D, 18, 16 (211) ; s. 11, 1, 23 (441) ; cf. uox. insipientia s. 1, 10, 31 (240) ; s. 1, 17,

î (*5°)insons 1, 28, 4/5 (47) ; cf. uictima. inspector cordium s. 1 1, 3, 24 (443). instar crucis 1, 7, 24 (19) ; instar crucifixi 1, 40, 8 (66) ; instar baptismi 2,i4,5o(97)instare s. n, 13, 26 (452) ; s. 12, 13, 7 (469)institutor superbiae s. 1, 2, 9 (228). instruere fide s. 12, 9, 16 (465) ; s. 12, 9, 27 (466). insufnarc in faciem s. 3, 9, 7 (326). insufflât iones s. 5, 1, 13 (549). insultare humilitati s. 11, 8, 34 (447). insultatio malorum s. 13, 8, 15 (480) ; insultationes Iudaeorum s. 5, 5,64/65 (357)insuper 2, 1, 51 (70) ; s. 1, 2, 19 (229) ; s- 2, 7, 34 (294) ; s. 3, 6, 25 (320) ; s- 3. 6, 79 (322) ; s. 3, 7, 37 (324) ; s- 5. !, 35 (35°) i s- ". M, 22 (453) ; s. 12, 1, 12 (459) ; s. 12, 2, 26 (460) ; s. 12, 3, 29 (461) ; s. 13, 2, 11 (474). integer de integro s. 7, 7, 46 (389) ; cf. christianus ; Christus ; cor ; creatura ; fides ; haereditas ; lux ; medicus ; panis ; praedium.

632 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM integritas s. i, 22, 30 (257) ; s. 1, 22, 34 ($57); «■ 3. 5. "8 (3>7); s- 4. 4. 79 (340 ; »• 5. 4. 62 (355) ; s. и, 16, 15 (45;) ; integritas inuiolata s. 1, 9, 14 (238) ; integritas uirginalis G, 3, 4 (217); integritas corporis s. 11, 4, 1 7 (443) ; integritas ecclesiae 2, 34, 13/14 (139) ; integritas membrorum s. 2, 6, 91/92 (283) ; integritas tituli (crucis) ; i, 9, 16/17 (24) ; integritas tunicae s. 10, 8, 22/23 (436) '• >n(e~ gritas uirginis s. 11, 16, 6 (455). intellectus s. 3, 4, 102 (316) ; intellectus peruersus s. 5, 3, 29 (353); intel lectus rational i s s. 3, 9, 93/94 (329) ; intellectus spiritalis s. 4, 6, 20 (343) ; s. 12, 6, 2 (462) ; cf. Spiritus septiformis. intelligentia : modus intelligentiae humanae s. 5, 2, 25 (351). intelligere artificem s. 4, 3, 27 (338) ; intelligere Deum s. 4, 2, 4 (335). intemperantia 1, 39, 14 (65) ; s. 1, 4, 19 (231) ; cf. Spiritus nequior. intendere legem s. 1, 11, 14(241). intentio 1, 17, 16 (33) ; 8. 3, i, J (305) ; intentio caritatis s. 12, 1, 6 (459) ; intentio cordis 2, 31, 20 (133); inten tio discipuli 2, 30, 16 (131) ! intentio peruersa ludaeorum s. 3, 10, 18 (330); intentio oculi s. 11, 4, 14 (443) ; intentio malae suggestionis s. 11, 4, 15/16 (443) ; intentio despe rarle uoluntatis 2, 9, 57/58 (88); cf. acies. intentissime s. 1, 16, 45/46 (249). internus : intentior : cf. oratio, intercessio 2, 9, 80 (88) ; s. 11, 13, 31 (43*). intercessor s. 11, 13, 35 (452) ; interces sor supplex humilisque i, 16, 10/n (31) ; intercessor arboris Paulus s. 10, 2, 29 (425) ; cf. beneficium ; Moyses. interfectores 2, 34, 78 (141). interim s. 2, 2, 17 (263). interior : cf. lumen. interitus s. 4, 4, 72 (340) ; interitus pecorum iumentorumque 1, 36, 58/59 (59)internecio s. 4, 4, 61 (340). interpositio syllabae s. 2, 6, 152/153 (286). interpres 1,30, 12 (49) ; interpres Petrus 1, 3°. '4 (49)interpretatio somnii 2, 34, 33 (140). interrogatifs accumulés s. 1, 13, 22 (144) ; s. 2, 7, 40 (294) ; s. 4, 2, 30/31 (336) ; s. 10, 1, 27 (423) ; s. io, 4, 57 (43°).

interrogatio s. 2, 4, 101 (273) ; s. 2, 4, 126 (274) ; interrogatio ancillae s. 10, 7. 79 (434)intimare 2, 21, 23 (109) ; 2, 36, 5 (147) ; 3, 38, 32 (183); D, prol., 10/11 (190) ; D, 6, 33 (196) ; D, 6, 93 (198) ; D, 20, 34(215); s. 5, 1, 28(349). intransgressibilis : cf. uerbum. intrare ad conuiuium s. 10, 7, 85.98 (435) ; intrare in temptationem 2, 20, 59 (i°7)intrinsecus (intresecus) 1, 22, 33/34 (39); 2. 3. 48 (76) ¡2,7,25/26(83); s. 1, 22, 9 (257); s. 11, 5, 3 (444); s. 11, 19, 15 (458); s. 12,5,7(462). introducere Christum s. 1, 1, 25 (227) ; introducere in medio s. 1, 15, 16/17 (247) ; introducere in ueritatem s. 7, 6, 2 (387). introitUS S. II, 17, 22 (456). intuitus s. 11, 3, 22 (443); intuitus breuitatis 2, 28, 17 (128). intus 1, 7, 55 (20) ; s. 3, 13, 21 (334) ; s- 6, 4, 7 (369) ; s- 6, 6, 26 (372) ; e. 7, 4, 38 (386); s. 8, 5, 58 (402); s. 10, 4, 52 (429) ; s. 10, 5, 21 (431) ; s. 10, 8, 36 (436) ; s. 12, 6, 16 (464) ; s. 12, 11, 7 (467) ; 8. 13, 5, 21 (477) ; s- 13. 6, 9(478)inuasor s. 1, 4, 22 (231) ; pessimus inuasor s. 4, 2, 2 (335) ; s. 5, 1, 33/34 (350) ; inuasori consentiré s. 10, 8, 41 (436). inuentor mortis s. 1,2, 8/9 (228). inuerecundus : cf. frons. inuicem s. 11, 4, 11 (443); inuicem se accusare s. 10, 1, 62 (424) ; inuicem reprehenderé s. 10, 1, 60 (424) ; ab inuicem s. 1 1, 10, 34 (450) ; contra inuicem i, 12, 32 (27); in inuicem 1, 7, 42 (20); 1, 7, 58 (20).

inuidia 1, 6, 10 (17); 2, 16, 6 (99); G, 5, 6 (217); s. 11, 7, 12 (446); inuidiam concipere 2, 25, 44 (121) ; cf. auctor ; Spiritus nequior. inuidus : cf. lector ; (+ prop, infinitive) s. i, 2, 15 (229) ; inuidi s. 2, 6, 40 (28.). inuigilare s. 2, 6, 39 (281). inuiolabilis s. 1 1, 10, 6.8 (449). inuiolatus : cf. fides ; integritas ; lux. inuisibilis s. 11, 10, 6.8 (449) ; cf. Trinitas. inutilis : cf. lignum, loas 2, 18, 15 (102) ; cf. Gedeon. lob 1, 22, 4 (38) ; 1, 22, 28 (39) ; 8. 10, 6, n. 16 (432) ; s. 13, 10, 14.20(482) ; lob miles Dei 1, 22, 20 (39) ; lob omnibus nominatissimus s. 10, 6, 1

INDEX VEKBORVM ET RERVM NOTABILIVM 633 (4J1); lob Uictor I, 22, 53 (40). iocundari 2, 37, 47 (149). iocunditas bonorum s. n, i6, 8 (455) ; iocunditas licita conuiuii s. 12, 5, 13/14 (462). iocur (accus, pluriel : iocinera) 2, 39, 30 (153); (abl. pluriel iocineribus) 2, 39, 17(152)Iohannes (Bapt.) s. 1, 14, 16/17.25 (245) ; s. 10, 8, 38 (436) ; Iohannes filius Zachariae 2, 14, 11 (95) ; Iohan nes praccursor s. 1, 14, 23 (245) ; Iohannes praeco et praecursor 3, prol. 18 (156) ; Iohannes testis idoncus Christi s. 1, 14, 19 (245) ; cf. uox. Iohannes apostolus D, 5, 3т (195) ; s. 1.5, J9(*3°);s- 2, 6, 172-176(287); cf. Apocalypsis. Iohannes (Chrysostomus) saccrdos uenerabilis 3, 38, 41/42 (183). lonas propheta s. 5, 6, 6 sqq. (358) ; cf. fuga ; praedicatio. Iordanes 2, 2, 25 (72) ; 2, 14, 40 (96). Ioseph (filius Iacob) 1, 25, 12 (42) ; 1, 26, 30.35 (44) ; 1, 27, 4(45) ; 1, 28, 11 (47) ; 1. 29, 6 (48) ; 1, 31, 9 (50) ; i, 31, 22 (51) ; 2, 22, 30 (112) ; noster Ioseph Christus dominus 1, 26, 4.7 (43); ». 26, 10.19 (44); 1. 26, 37 (45); 1, 27, 28.39 (46); Ioseph sanctus s. 9, 6, 58/59 (419) ; Ioseph castus s. 3, 2, 47 (308). Ioseph (Mariae sponsus) 2, 23, 24 ("7)Ioseph ab Arimathia 3, 27, 8 (172) ; s. 4, 6, 2 (342). losephus : cf. historia. Iosias 2, 33, 3 sqq. (137). Iothor : cf. filia, louius comes 3, 38, 26(183). ira s. 1,4, 20 (231) ; s. 11,7, 12 (446) ; s. 13, 6, 6 (478) ; s. 13, 2, 26 (474) ;

»• 13. 7. 4 (479) J i« Dei 2, 9. 8б Us») ; 2, 12, 40 (94) ; 2, 37, 12 (148) ; ira domini 2, 39, 4 (152); ira Domini Dei s. 10, 1, 2 (423) ; ¡ram Dei pla care s. ю, 4, 2/3 (428) ; ira uindex 2, 12, 45 (94) ; iram immittere in corda s. 11, 4, 22 (443); cf. filius; uasa. iracundia 2, 33, 6 (137). ire ad mortem 2, 32, 9 (136) ; ire per multa s. 3, 2, i (307). irritus : in inritum deduccre 1, 8, 7 (23). irrogare : 2, 34, 120 (142) ; cf. iniuriae. Isaac 1, 15, 16 (30) ; 1, 17, 27.29 (33) ; 1. 19. 9(35) ; 1. 20, 3.8.12 (35) ; 1, 21, 6 (36) ; 1, 26, 30 (44) ; 1, 23, 2 (40) ; 1, 40, 30 (67) ; 3, 20, 7 (168) ; s. 6, 6,

11 (371) ;s. 6, 7, 13 (372) ;s. 11, 13, 9 (452). Ismahelitae 1, 27, 4 (45) ; cf. negotia tor. Israhcl 2, 12, 36 (93) ; 2, 26, 3/6 (123) ; 2, 26, 29/30 (124); 2, 28, 9 (128); 2, 32, 7(136) ; 2, 33, 17(137) ; Israhel spiritalis s. 9, 4, 11/12 (413) ; s. 9, 4, 45 (414) ; Israhel iudicare 2, 17, 3/4 (100 ;) ; cf. filius ; Iacob ; plebs ; populus ; reges. Israhelita carnalis s. 9, 4, 50 (414) ; Israhelitae s. 9, 3, 54 (412). israheliticus : cf. populus. Italia D, 6, 82 (198). iter s. 2, 5, 42 (278) ; iter agere s. 7, 3, 8 (385) ; iter agere in Hierusalem s. 7, 3,10/11(385); iter conficere s. 7, 3, 2 (384) ; ambulare recto itinere s. 6, 5, 12(370) ; fatigatus itinere 2, 11, 21/22 (91) ; peruium iter carinae s. 4, 2, 53 (337); iter rectum 1, 24, 17 (41); itinera recta 2, 39, 10/11 (152); cf. granditas. jubilare 2, 15, 8.13.17 (97). Iudaea 2, 15, 32 (98) ; 2, 28, 25 (128). Iudaeus 1, 6, 33 (18) ; 1, 20, 27 (36) ; 1, 32, 18 (52) ; s. 2, 3, 53 (266); s. 2, 4, 1 (268); s. 2, 4, 12 (269); s. 2, 4, 46/47 (270) ; s. 2, 4, 64 (271) ; s. 2, 4, 69 (271) ; s. 2, 4, 89 (272) ; s- 2, 4, 99 (273) ; s. 2, 4, 122 (274) ; s. 2, 4, 154 (275) ; s. 2, 5, 14 (277) ; s. 2, 6, 32 (281) ; s. 3, 6, 32 (321) ; s. 3, 13, 26 (334) ; s. 4, 5, 8/9 (341) ; s. 11, 9, 1 (447) ; s- 11, 9. 32 (448) ; Iudaeus crucifigens s. 7, 6, 8/9 (387) ; iudaeus inimicus s. 11, 10, 18/19 (449) ; Iudaeus poenitens s. 10, 8, 12 (436) ; latus quod aperuit Iudaeus s. 10, 7, 102/103 (435) ; Iudaei 1, 15, 22 (30) ; 1, 18, 21.26 (34) ; 1, 26, 33 (44); 1, 26, 39/40.42 (45); 1, 34, jo (56); 2, 15, 25 (98); 2, 22, 31 (112); 2, 22, 72 (114); 2, 22, 129 (116); 2, 25, 64 (122); 2, 27, 75 (127); 2, 28, 44 (129) ; 2, 40, 7 (1 54) ; D, 9, 13 (202) ; D, 11, 16 (204) ; s. 1, 5, 26 (233) ; s. 1, 10, 48 (240) ; s. 1, 11, 1 (241) ; s. 1, 13, 34 (244) ; s. 1, 14, 31 (245) ; s. 1, 15, 1 (246) ; s. 1, 18, 47 (253) ; s. 2, 1, 25 (262) ; s. 2, 4, 40 (270) ; s. 2, 4, 52 (270) ; s. 2, 4, 172 (276) ; s. 2, 7, 82 (296) ; s. 2, 7, 116 (297); s. 3, 5, 58(3i8);s. 3,6, 8/9 (320) ; s. 3, 6, 28.48.51.55 (321) ; s. 3, ». 4(325) ; s- 3. 13. 24(334) ; s. 4, 4, 4 (зз8) ; »• 4, 4, 12.24 (339) ; s. 4. 5, 11.28 (341); s. 5, 5, 39.40 (357); s. 5, 6, 8 (358) ; s. 5, 8, 8 (360) ;

634 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM s. 6, ii, 15/16(375); s. 8, 3,6(397); s. 8, 3, 51/52 (398/359); s. 8, 6, 78 (405) ; s. 10, 8, 4 (435) ; s. n, 9, 13 (448) ; s. 11, 19, 3 (457) ; s. 12, 6, 19 (463) ; Iudaei falsi testes s. 1, 14, 37 (246) ; Iudaei ¡nimici 2, 25, 77 (122) ; s. 1, 17, 1 (250) ; s. 10, 8, 18 (436) ; s. 12, 8, 26 (465) ; Iudaei inimici captiui s. 1, 15, 30 (247); Iudaei Christi inimici s. 1, 18, 40/41 (253) ; Iudaei inimici domini 2, 35, 60/61 (145); Iudaei insani s. 6, 12, 12 (376) ; Iudaei persecutores s. 2, 7, 106 (297) ; Iudaei reprobi s. 3, 2, 62/63 (309) ; Iudaei rcpulsi 2, 21, 35 (109) ; Iudaei uecordes 2, 7, 17 (83) ; Iudaei uictores s. 6, 12, 1/2 (375) ; Iudaei uoeati 3, 39, 24 (187) ; ludas ex quo Iudaei 1, 25, 12 (42) ; particeps consilii Iudaeorum s. 5, 5, 37/38 (357) ; Iudaei fratres 1, 26, 7(43) ; Iudaei sequentes ius Dci 1, 40, 27 (67) ; cf. ar marium ; caecitas ; chorus ; commentum ; confusio ; cor ; duritia ; error ; impietas ; frons ; insultatio ; intentio ; ministerium ; nequitia ; per fidia ; populus ; principes ; rex ; sacerdos ; sacrificia ; superbia ; synagoga ; u'ictoria. Iudaicus : cf. populus. ludas 2, 33, 17(137). ludas i, 19, 10 (35) ; ludas ex quo Iudaei 1, 25, 12(42); ludas primus inter iudices 2, 17, 3 (100) ; 2, 28, 8 (128); 2, 33, 17 (137); cf. tribus. ludas Machabaeus 2, 40, 18 (154). ludas 1, 26, 39.41 (45) ; 2, 22, 31 (112) ; 2, 22, 106 (115) ; s. 3, 6, 27.32 (321) ; s. 3. '3. *4 (334) ; s- 5. 5> 36 (357) ; «• 8. 3. 5 (397); »• 8, 3, 19 (398); s. 8, 3,51/52 (398/399) ;s. 8, 3, 56.59 69 (399) ; s. 8, 4, 6 (399) ; s. 8, 4, 14 (400) ; s. 13, 10, 16.22 (482) ; ludas discipulus s. 1, 18, 6 (252); ludas discipulus traditor s. 6, 11, 10/11 (375); ludas sceleratus s. 12, 11, 8 (467) ; ludas uenalis ct uenditor s. 1 2, 6, 9 (463) ; cf. ager ; factum ; iniqui tés ; nebulo ; nequitia. iudex 1, 9, 14 (24) ; s. 1, 4, 14 (231) ; s. 1, 4, 36 (232) ; s. 1, 14, 46 (246) ; s. i, 18, 10(252) ; s. 2, 6, 104.109. ni (284) ; s. 2, 6, 1 20/1 21 (285) ; s. 2, 7, 87 (296) ; s. 4, 8, 19.21 (345) ; s. 10, 1, 47 (424) ; iudices 2, 17, 3.18 (100) ; 2, 21, 3 (108) ; iudex aequissimus s. 1, 4, 6/7.15 (231); iudex iustuss. 1, 20, 10(255) ;s. 7, 8, 18.20 (391) ; iudex Ordinarius s. 2, 6, 104/ 105 (284) ; iudex terrenus s. 4,

8. 17 (345) ; iudex uerus 3, prol., 19 (156); s. 1, 3, 29 (230); iudex iniuste iudicans s. 3, 6, 51/52 (321) ; iudex iudicans s. 3, 8, 30 (326) ; stare sub iudice s. 3, 8, 2 (325) ; iudex Christus 2, 22, 72 (114); iudex animarum Christus 2, 17, 5 (100) ; iudex et dux nostcr Iesus do minus 2, 20, 42/43 (107) ; iudex noster Christus dominus 2, 21, 36 (109) ; 2, 21, 79/80 (in) ; iudex Filius s. 3, 4, 45/46.49 (314) ; iudex Deus s. 3, 4, 82 (3'5); s. 3, 4, 35/39 (313/314); creator et iudex Deus 1, 14, 14 (29) ; iudex Pater s. 3, 4, 49/50 (314) ; cf. aduentus ; censura ; consiliarius ; conspectus ; dextera ; Judicium ; machaeta ; sententia. iudicare de homine s. 4, 1, 17/18 (335) ; iudicarc Israhel 2, 17, 3/4 (100) ; iudicare iusto iudicio s. 11, 8, 15 (447) ; cf. potestas. iudicium 1, 16, 10 (31) ; 1, 38, 9 (63) ; 2, 27, 80 (127); 3, 38, 24 (183); D, 18, 15. 29 (212) ; s. 8, 3, 45 (398) ; »■ 8, 4, 3 (399) ; iudicium ultimum 1, 7. 127/128 (23) ; s. 5, 2, 44 (352) ; iudicium iustum s. 10, 1, 7 (423) ; s. 12, 3, 14 (461) ; iudicia iusta s. 12, 1, 11 (459); iudicio iusto damnare s. 12, 1, 15 (460); iudicare iusto iudicio s. 11, 8, 15 (447); iudi cia iustitiae 2, 15, 18 (97); sederc in iudicio 2, 34, 88 (141) ; iudicium Dei 1, 34, 52/53 (56); iudicia Dei s. 12, 2, 17.27/28 (460) ; iudicium altum s. 13, 10, 19.25 (482); iudi cium altum Dei 2, 28, 53 (129); s. 13, 4, 23 (476) ; iudicium altum omnipotentis s. 13, 6, 22/23 (478); iudicium incomprehensibilc Dei 2, 28, 22 (128) ; iudicium diuinae sententiae 1, 6, 6 (17) ; iudicium diuinum 3, 38, 38 (183); s. 13, 13, 30, (485) ; iudicium oecultum diuinum s. 13, 13, 28 (485) ; iudicium paeifici summi regis Christi 2, 27, 49/50 (126) ; cf. dies. Iudith 2, 38, 42 (151). iugis D, 6, 31 (196) ; G, 11, 2 (218). iugiter 2, 27, 53 (149). iugum D, 7, 41 (200) ; iuga s. 8, 1, 28 (395); iuga boum s. 8, 1, 15.26 (395) ! 'uga quinqué s. 8, 1, 32 (396) ; iugum legis 1, 12, 24 (27); iugum leuc s. 11, 2, 4 (442) ; iugum leue Christi 2, 24, 61 (119) ; iugum durum diaboli Pharaonis 1, 32, 19 (52) ; cf. genres. IulianusD, 6, 84(198).

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 635 iumentum 2, 12, 16(93) ;s. 7, 3, 6.12.14 (384/385) ; iumentum edomitum s. 11, 2, 4/5 (442) ; jumenta ¡nsipientia 8. 4, 2, 66/67 (337) ; iumentum mor tale s. 7, 3, 7 (384) ; caro iumentum est s. 7, 3, 10(385) ; cf. interitus. iuniores s. 4, 12, 28 (348). Iuno s. 4, 3, 10 (337) ; Iuno soror et coniux louis s. 3, 2, 41/42 (308). Iuppiter s. 2, 3, 86 (268) ; s. 3, 2, 38 (308) ; s. 3, 2, 41 (308) ; uibrans fulmina 3, 38, 119 (186) ; s. 4, 3, 10

(337)iuratio s. г, 4, 159 (275). lus : iure I, 16, 11 (31) ; 1, 37, 28 (62) ; s- 5. t. 44 (350) ; s- 13. *> 19 (474) ; iura i, pro]., 47 (12); iura perd ¡ta s. i, 17, 24 (251) ; ¡us caeleste : cf. conditor ; iura caelestia 1, 40, 26 (67); 2, i, 11/12 (68); iure diuino *. 51! 75/76 (135) ; diuini iuris peritus (sc. Paulus) s. 2, 7, 172 (300); cf. patrocinium. iussio G, 13, 20 (220) ; s. 6, 6, 8 (371) ; iussio diuina 1, 35, 5 (56) ; 1, 37, 13 (62) ; imperatoris(= Dei)iussio s. 9, 3. 37/38 (4n); iussio sanctorum patrum s. 6, i, 9/10 (368); iussio mystica fabricae i, 7, 15 (19) ; iussio regia : cf. ministri. ¡ussum : ¡ussa 1, 38, 10 (63). iussusDei 1, 32, 25 (52) ; iussusdiuinus 2, 9, 20 (86) ; 2, 14, 38/39 (96). iuste s. 13, 2, 19 (474). iustificator maie pelagianus s. 10, 3, 9 (426). lustitia 2, 2, 30 (72) ; 2, 3, 24 (75) ; s. 2, 6, 97 (284) ; s. 4, 8, 20 (345) ; s. 11, 13, 22 (452) ; s. 12, 2, 35.37 (460) ; iustitia interioris luminis 2, 39, 10 (152) ; iustitia uera sempiternaque s. 4, 12, 14 (348) ; iustitia uindicans 2, 26, 32 (124) ; iustitia Dei 2, 34, 100(142) ; D, 19, 32(213) ; cf. fructus ; judicium ; locus ; lorica ; operatio ; sol. iustus s. 13, ii, 23 (483) ; iusti 1, 6, 24 (18); cf. Abel; iudex; iudicium ; labor ; resurrectio ; uia. iutus : diuinitus iutus 1, 7, 20 (19). iuuenca 1, 26, 31 (44). iuucncula Araba natione D, 6, 23 (196) ; cf. species. ¡ui'eniHs : cf. membrum. iuuenis s. 6, 1,4.15 (368); iuuenes 2, 33,40(138) ; s. 4, 12,25.28 (348); s. 6, 14, 19 (377); iuuenis fortis s. 13, 4, 4 (475) ; iuuenis (se. Christus) s. 3, 6, 48 (321) ; cf. Daniel, iuuentus s. 11, 17, 41/42 (456) ; iuuen-

tus filii s. 3, 5, 97 (320) ; cf. peccatum ; tricennalis. lx6vs 2, 39, 45 (153). Labefacere (pass, labefit) s. 10, 3, 62 (428). labes 1, prol. 24 (11); s. 11, 10, 10 (449) ; labes morum s. 3, 2, 34 (308) ; cf. mundus uitiatus. labia s. 11, 4, 29 (444); s. 11, 18, 6 (457); labia dolosa s. 6, 11, 12/13 (375) ; labia sonantia s. 5, 1, 41 (350). labilis s. 1, 17, 18 (251); s. 5, 1, 58 (350); s. 13,8, 31(480). labor 2, 5, 16 (17) ; 2, 35, 54 (144) ; s. 1, 7, 18 (236) ; s. 1, 18, 16 (252) ; labores s. 11, 5, 10 (444); labor magnus s. 7, 2, 6 (383) ; labores diuturni exilii 2, 39, 7/8 (152); labores diuturni peruersorum mo rum s. 11, 1, 18 (441) ; labores eremi 1, 38, 19 (63) ; labores iusti s. 13, 8, 27 (480) ; terra laboribus obnoxia 1, 6, 5/6 (17) ; cf. fructus. laborare s. 2, 4, 12 (269) ; s. 11, 12, 11 (450) ; laborare cum nauigantibus s. 7, 10, 20/21 (392) ; laborare in opere s. 5, 2, 6 (351); s. 8, 1, 22 (395); laborantes s. 5, 4, 57 (355). lac s. 6, 9, 6 (373) ; s. n, 16, 21 (455) ; lac uerborum s. 4, 12, 23 (348) ; lac malae nutricis s. 12, 12, 18(469) ; lac : cf. buccella. lacessere (plus-que-par/ail lacesserant) G, 13, 52(221). lacrimae s. 10, 1, 32 (423) ; s. 12, 7, 27 (464) ; lacrimae poenitentis s. 10, 2, 35 (426) ; cf. fons ; fluuius. lactarc s. 10, 5, 8/9 (430); lactantes s. 1, 10, 38 (240). lacuna rebaptizatorum 1, 36, 31 (58). lacus 1, 26, 19 (44) ; 2, 35, 99 (146). laetitia 2, 7, 42 (84) ; D, 17, 37 (211) ; s. 5, 1, 3 (349) ; laetitia sempiterna s. 12, 13, 8 (469); laetitia mundi s. 12, 1, 14(459). laicus s. 10, i, 62 (424). lanceas. 1, 18, 14(252); s. 2, 6, 130 (285); s. 3, 6, 55 (321); s. 5, 5, 61

(357)lanterna s. 1 2, 6, 1 1 (463). lapideus : cf. cor, deus ; sacrilcgus. lapis 1, 23, 5. 11 (40) ; s. i, 16, 7 (248) ; s. 2, 3, 34 (266) ; s. 13, 14, 29 (486) ; lapides s. 2, 6, 126/127 (285); lapis angularis s. 8, 6, 79 (405);" s. 11, 16, 10/11 (455) ; lapis magnes 3, 38, 55/ 56 (184) ; lapides lenes 2, 25, 30/31 (121); s. 13, 14, 30/31 (486) ; lapides smaragdini 2, 3, 9 (74) ; lapides uiui s- 4. 1, 5 (335); s. 8, 6, 72 (405);

636 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM lapides Min facti i, 18, 27/29 (34); colère lapides s. 4, 2, 16/17 (356); lapis nullam habens uitam s. 4, 2, 11/12 (335/336); cf. ictus; pondus, laquei diaboli s. 1, 20, 16 (255). largiris. 1, 8, 22 (237) ; s. 3, 6, 90(322) ; largiri uerbum s. u, 1,4 (441). largus : cf. pluuiae. lassitudo s. 4, 12, 7 (348). latebrac s. 2, 4, 118 (273). latinus s. 1, 16, 42 (249) ; cf. lingua, latitudo arcae 1, 7, 67 (21); latitudo terrae s. 1, 7, 2/3(235). latrare : canes latrantes s. 11, 8, 33 (447)latratus 1, 36, 56 (59) ; 2, i8, 86 (104). latros. 1, 18, 12 (252) ; s. 3. 6, 63.67.69. 72 (322) ; s. 4, 7, 6 (344) ; s. io, 7, 53 (434); s. 10, 7, 99.102.109 (435); s. 10, 8, 17(436) ; latrones s. 1, 13, 28 (244) ; s. 10, 7, 71 (434) ; latrones cxspoliatorcs D, 14, 13/14 (208); latro in cruce pendens s. io, 7, 60/61 (434) ; latro confiions 2, 25, 9/10 (120); latro mutatus s. 10, 8, 12 (436) ; spelunca latronum s. 7, 8, 1 (391); latro insignis Barabbas 2, 8, 20/21 (85) ; cf. faux ; scelus. latus 1, 22, 37 (39) ; s. 2, 6, 130 (285) ; s. 3, 8, 17 (325) ; s. 10, 7, 108 (435) ; s. 10, 8, 3 (43;) ; latus crucifixi s. 8, 5, 4 (400) ; porta angusta lateris Christi s. io, 8, u/12 (436); latus quod apcruit Iudacus s. 10, 7, 102/ 103 (435) ; cf. fenestra ; 1, 7, 51 (20) ; s. 3,6, 14.16(320) ;s.3, 13,27(334); latus Adae dormientis i, 1, 24 (13) ; s. 3. 6, 15 (320). lauacrum sanctum s. 5, 1,4 (349). laudare témpora praetcrita s. 10, 3, 64/65 (428). Laurcntius s. 8, 4, 21 (400). laus : laudes s. 11, 4, 30 (444) ; laus angelorum s. 11, 16, 6 (455) ; laudes dacmonum s. 10, 4, 23 (428) ; laus redemptorie D, 6, 64/65 (197) ; lau des dare dus 2, 22, 134/135 (116); cf. folia ; praeconia ; sacrificium. Lazarus s. I, 17, 24 (251) ; s. 4, 6, 38 (343) ; Lazarus quatriduanus s. 4, 6, 25 (343)lectio : sequentia lectionis s. 2, 4, 73 (271) ; cf. textus. lector 2, 28, 17 (128); lector inuidus G, 13. 9% (222) ; lector spiritalis 1,12, 23 (27) ; 2, 29, 5 (129); G, 13, 24 (220). lectus s. 3, 10, 34 (330) ; lectus thalami s- 5.6, 13(3*0): legalis : cf. sacrificium.

legifer s. 2, 6, 106 (284). legislator : cf. Moyses. legitimus : cf. sacerdos ; uir ; legitima », 40, 9("54)lenis s. 4, 3, 32 (338) ; cf. populus. lenitas 1, 20, 21 (36) ; G, 13, 99 (222) ; s- 2, 7, 85 (296). lenticula 1, 20, 18 (36). Leo papa D, 6, 83 (198). leo 2, 25, 28 (121) ; s. 13, 13, 9 (485) ; s. 13, 14, 2.6 (486) ; leones 2, 35, 10 (143) ; s. 10, 4, 29 (429) ; leo haereticus s. 13, 13, 8 (485) ; leones ieiunantes s. 10, 4, 26 (429) ; leones Sep tem е. з, 2, 78 (309) ; cf. catulus ; impetus ; os. lepra corporis 2, 6, 42 (81) ; lepra егroris 2, 6, 26 (80) ; lepra in barba 2, 6, 27 (81) ; lepra in capite 2, 6, 21 (80) ; lepra in corpore 2, 6, 39 (81) ; cf. distinctio ; macula ; poena. leprosi 2, 6, 19 (80) ; leprosi in barba 2, 6, 38 (81) ; leprosi ex uitiis erroribusque 2, 7, 39/40 (84) ; cf. mundatio. leuare in caelum s. 3, 7, 3 (323) ; manus leuare in sancta 1, 7, 7o'7r*(2i). leuis : cf. anima, iugum. leuiticus : cf. sacerdotium. lex 1, prol., 42 (12) ; 1, 7, 46(20) ; i, 25, 7 (41) ! 1, 36, 25 (58) ; 1, 36, 37.49 (59); 2, 1, 24 (69); 2, 1, 46 (70); 2, 21, 32 (109) ; 2, 22, 44 (1 1 3) ; 2, 23, 9/1 1 (117) ; 2, 25, 75 (122) ; 3, prol., 6.21 (156) ; s. 1, 13, 38 (244) ;s.i,i5, 26 (247) ; s. 2, 7, 85 (296) ; s. 2, 4, 13 (269) ; leges s. 2, 6, 61.64/65 (282) ; s. 4, 5, 19(341) ; leges humanae 1, 36, 71 (60) ; lex (sc. Iudaeorum) s. 1, 11, 14.16 (241) ; s. 1, 11, 25 (242) ; s. i, 12, 1 (242); s. 1, 13, 35 (244); s. 1, 15, 2 (246); lex in tabulis lapidéis 2, 7, 11 (83) ; lex ueteris testamenti 1, 2i, 17/18 (37) ; lex generalis 1, 36, 78 (60) ; s. 4, 6, 44/45 (344) ; lex diuina 2, 26, 34 (124); lex semper uiuendi 1, prol., 16 (11) ; legem lit— tera non spiritu sequi 2, 7, 18 (83) ; contraria legi 2, 1,57 (70) ; passiones quae per legem sunt G, 13, 87 (222) ; lex populi Dei 2, 23, 4(116); trans gredí legem 1,12, 25/26 (27) ; in lege uelatum (sacramentum) 2, 21, 52/53 (no) ; in lege 1, 12, 36/37 (28) ; le gem gentibus ministrare 2, 21, 35 (109); legem intendere s. 1, n, 14 (241); legem recapitulare 2, 13, 4 (94) ; uoces multae in lege s. 13, 13, 4 (484) ; ante legem 1, prol., 41 (12) ; 1, 12, 35 (28) ; 1, 40, 28 (67) ; s. 4, 6,

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 637 28/29 (343) ; cf- actio ; ante legem sub lege 1, prol., 38/39 (12); 1, 7, 115 (22); 1, 12, 24/25 (27); 2, 22, 30/31 (112) ; s. 4, 6, 22 (343) ; sub lege 1, prol., 43 (12) ; 1, 40, 34 (67) ; *. 40, 51 (MS)! s. 4, 6. 31 (343); cf. auditor ; factor ; lucerna ; mandatum ; poena ; praeceptum ; praeuaricator ; tempus ; testimonium ; uincula ; uindicta ; zelus. libenter 1, 32, 9 (52) ; s. 1, 7, 23 (236) ; s- 2, 5. 45 (*78) ; s. 3, 13, 34 (334) ; s. 10, 4, 23 (428) ; s. 12, 4, 19 (462). liber s. 11, 13, 16 (452) ; liber uitae s. 3, 1, 47 (306) ; liber Esaiae 3, 10, 8/9 (162) ; liber (libri)Moysi 2, 37, n/12 (148) ; 1, 7, 45 (20) ; libri quinqué legis 2, 25, 37/38 (121). liber : liber in mortuis s. 2, 5, 63/64 (279) ; cf. arbitrium ; filius ; gressus ; uoluntas. liberatio terrae s.'8, 7, 22 (406). liberator s. 4, 4, 41 (339). liberatus (çonstr. avec ¿en.) 1, 27, 43

(46). libertas i, 12, 50, 54 (28); i, 15, 24 (30); 2, 38, 56(151); s. 1,3,26(230) ; s. 3, 2, 98 (310) ; s. 3, 6, 78 (322) ; s- 5> 5i ' (356) ; libertas plena s. 3, 10, 44/45 (33О ! libertas uera s. 1, 3, 31/ 32 (230) ; s. 6, 12, 21 (376) ; libertas eruta a peccato I, 12, 51/52 (28); libertas ex captiuitate Babyloniae 2, 4°> 3 (ЧЗ) ; libertas nouae uitae s. 5, 10, 4 (361) ; cf. aurum ; inmemor. libido 1, 36, 68 (60) ; 2, 12, 34 (93) ; 2. 15, 3o(98);s. 2, 5, 59(278);s. 3, 2, 47 (308) ; s. 11, 6, 6 (445) ; libido ardoris s. 3, 5, 28 (318) ; cf. ardor ; cupiditas ; morbus. liccntia 1, 25, 6.9 (42) ; 2, 37, 7/8 (147, 148). licentiosus : cf. nequitia. ligneus : cf. candelabrum ; deus. lignum 2, 9, 30 (87) ; 2, 11, 26 (91) ; s. i, 18, 14 (252) ; s. i, 18, 18 (252) ; i, 33, 12.14(53); s- 5. 5. 85 (358); *• 6, 3, 5 (369) ; s. 10, 8, 7 (435) ; lignum crucis 1, 38, 14 (63) ; 2, 11, 36 (92) ; 2, 17, 34 (101) ; 2, 25, 14 (120); 2, 28, 47 (129); 2, 38, 36 (150) ; s. 2, 7, 97 (296) ; s 3, 6, 62 (322); s. 6, 4, 3 (369) ; s. 6, 11, 19 (375) ; s. 8, 2, 39 (397) ; cf. dulcedo ; pendens in ligno s. 8, 5, 49/50 (401) ; lignum inutile s. 10, 2, 13 (425); Christum lignum ascendit s. 5, 6, 18 (359) J ligna concidere s. 6, 6, 9/10 (371); configere ligno 2, 17, 23 (101) ; ligno portari s. 6, 4, 4 (369) ;

lignum thalami s. 3, 6, 12 (320) ; lignas. 2, 6, 126/127(285). lilia uirginum G, 13, 65 (221). limina prouinciac D, 6, 91 (198). limus 1, 16, 18 (31) ; s. 4, 2, 62 (337) ; s- 7. 1. 37 (382) ; s. 13, 11, 26 (483) ; limus terrae 1, i, 6 (13); s. i, 17, 22 (251) ; cf. genres. lingua 1, 8, 18 (23); 1, 36, 28 (58); G, 13, 21 (220); s. 1, 10, 9 (239); s. 1, 10, 39 (240) ; s. 1, 17, 10 (251) ;

s- 5. 4, *5 (354); s- 7. 5. 5 (з»6) ; s. 11, 4, 25 (444) ; linguae s. 11, 3, 12 (442); s. 11, 8, 35 (447); lingua Graeca 1, 9, 9 (24) ; lingua Hebraea !> 9> 5/]7 (24) '• lingua Latina 1, 9, 9 (24) ; linguae с on fu sac 1, 8, 12/13 (23) ; lingua humana s. 1, 21, 12 (256); s. 11, 16, 15 (455); linguae igneae 2, 30, 35 (132); s. 4, 9, 19 (346) ; linguae, sagittac ignitae s. 13, 4, 14 (476) ; lingua noua s. 4, 4, 18 (339); linguae odiosae s. 11, 4, 21 (443); linguae uibratae s. 11, 4, 21 (443) ; lingua caelorum s. 5, 4, 29 (354) ; lingua ecclcsiarum 2, 3, 4; (76) ; linguae inimicorum s. 1, 15, 12 (247) ; linguae ministrae pessimi cor dis s. 6, 11, 14/15 (375) ; tardus lin gua i, 34, 33 (55); cf. confusio ; sonus ; uarietas gentium. lintcamina s. 4, 6, 3 (342). liquidus : cf. humor. liquor : cf. fons. lites furiosae s. 1, 4, 24 (231) ; lites inflammare s. 11, 4, 26 (444); cf. pax. lithostrotus : cf. pauimentum. litigatores errorum haeretici s. 2, 7, 108

U97)littera 1, 21, 56 (38) ; litterae s. 4, 3, 12 (337) ; litterae sacrae s. 4, 3, 13 (337) ; s. 6, 1, 17/18 (368) ; littera, non spiritu legem sequi 2, 7, 18 (83); lit terae graecae : cf. proprietas. liuor : liuoris plenus 1, 6, 23 (18). locus s. 3, 7, 13 (323); s. 6, 12, 11 (376) ; loca sacrata 2, 24, 25/26 (118); loca secreta s. 3, 1, 16 (305) ; locus rutissimus s. 6, 1, 7 (368) ; locus impar 2, 38, 42 (151) ; locus humanitati reseruatus s. 10, 4, 8 (428) ; ad locum pergere s. 6, 6, 1 1 (371); locus Caluariae 2, 22, 113 (115); locus felicitatis perpetuae s. 10, 7, 105 (435) ; fidei locus s. 5,4, 11 (354) ; locus humilitatis s. 10, 2, 34 (426) ; locus iustitiae s. 4, 8, 25 (345) ; locus mansionis 1, 23, 4 (40) ; locus misericordiae s. 4, 8, 24 (345) ; locus

638 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM pocnitentiae 2, u, 25/26 (91) ; s. 10, 2, 22 (425) ; locum pocnitentiae requirere s. 10, I, 10 (425) ; locus quietis s. 10, 7, 105 (435) ; locus sacrificii 5.6,7,5/4(372) ; locus securitatiss. 10, 7, 105 (435) ; locus supplicii s. 4, 11, 6/7 (347). locustae 2, 9, 43 (87). locutio Hebraea 3, 4, 12/13 ('59) í s- 5i 3. 44(354). Aoyos t('A, s. 2, 3, 16 (265) ; Xóyos uerbum significat et rationem s. 2, 6, 194/195 (*88). longaeuus 1, 36, 33 (59) ; cf. uita. longinquus : de longinquo s. 4, 4, 19 (359)longitudo s. 9, 5, 23 (418) ; longitudo arcae I, 7, 72.74 (21). longus : cf. patientia. loquacitas haercticorum s. 2, 4, 164/165 (276). loqui in imperitia s. 6, 1, 5/6(368). lorica s. 13, 14, 27 (486) ; lorica iustitiac s. 2, 2, 5 (262). Loth 1, 16, 20 sqq. (31) ; s. 2, 4, 33 sqq. (270) ; s. 7, 4, 31 (386) ; cf. uxor, lucerna s. 2, 6, 266.268/269.272 (291) ; s. 2, 7, 97 (296) ; s. 8, 6, 68 (404) ; s. 12, 11, 36 (468) ; lucerna legis s. 1, 18, 27/28 (253) ; s. 1, 18, 47/48 (253/ 254) ; s. 5, 4, 35 (355) ; lucerna accensa spiritu septiformi 2, 2, 75 (74) ; cf. accensio. Luciferiani 2, 6, 40 (81). lucrum 1, 26, 43 (45) ; s. I, I, 4 (227). luctam gerere 1, 24, 5 (41). luctamen s. 9, 2, 21 (410). luctuss. 1, 21, 9(256) ; s. 4, 12, 7(348) ; s- 4< 6, 5 (478); luctus opprobrii 2> ЗЗ.42/4З О38). ludus : cf. oblectamentum. lumen 1, 36, 92 (61) ; 2, 2, 76 (74) ; s. 1, 6, 18 (234) ; s. 1, 17, 21 (251) ; s. 1, 18, 48 (254) ; s. 2, 7, 93 (296) ; s. 4, 9, 23 (346) ; lumen Dominus s. 12, 12, 32 (469); lux de luminc s. 3, 3, 66(312) ; lumen interius 1, 21, 6/7 (36) ; 2, 39, 10 (152) ; cf. iustitia ; lumen nouum atque splendidum s. 1, 10, 6/7(239) ; lumen uerum : cf. ra dius ; lumen uerum hauriendum s. 1, 1, 28 (228) ; lumen unum s. 1, 6, 10 (234) ; lumen caeli s. 11, 16, 5 (454) ; lumen sermonis s. il, 2, 8 (442); lumen ueritatis s. 13, 1, 16 (473). luminaria duo s. 1, 5, 12 (232) ; s. I, 6, 1 (233) ;s. 1,6,9/10(234). luna 1, 28, 12 (47) ; 1, 40, 15 (66) ; s. 4, 2, 46 (336) ; s. 7, 1, 20 (381) ; colère lunam s. 4, 2, 16 (336).

lupus s. 3, 13, 12 (334); s. 13, 13, 2 (484); s. 13, 13, 10.15 (485); lupus diabolus s. 13, 13, 9 (485) ; lupi diaboli s. 8, 6, 90 (405) ; lupus malus s. 3, 13, 16(334) ; lupi rapaces s. 7, 4, 38 (386) ; lupus raptor s. 5, 9, 53 (361) ; lupi semitariis. 7, 4, 37(386) ; cf. os ; insidiae. luscus s. 1 1 , 4, 7 (443). lusus infantium s. 3, 2, 56 (309) ; lusus agere D, 6, 75/76 (197) ; cf. tabula. luteus : cf. domus ; uasculum. lux s. 1, 5, 14 (233) ; s. 1, 14, 3 (244) ; s. 2, 7, 87 (296) ; s. 4, 2, 36.48 (336) ; s. 5, 5, 19.21 (356); s. 5, 5, 53/54 (357) ; lux amputata s. 1, 17, 35 (252) ; lux magna s. 1, 1, 23 (227) ; lux per petua s. 5, 3, 17/18 (353) ; lux publi ca s. 1, 17, 29 (251); lux sempiterna s. 12, 11, 36 (468); lux temporalis s. 4, 2, 38 (336) ; lux uera s. 1, 2, 4 (228) ; s. 1, 14, 4 (244) ; s. 4, 2, 37 (336) ; s. 5, 1, 4/5 (349) ; lux gentium s. 2, 7, 7 (293) ; lux de lumine s. 3, 3, 66 (312) ; cf. radius ; splendor. luxuria 2, 16, 6 (99) ; s. 4, 12, 24(348) ; s. 12, 2, 2/4 (459) ; cf. spiritus nequior. luxuries Neronis D, 8, 32 (201). Luza 1, 32, 3 (52). Macedones 2, 40, 5 ( 1 54). Machabaei 2, 40, 2 sqq. (153). machaera iudicis s. 2, 6, 89 (283). machina 3, 38, 57 (184); machinae uanae s. 3, 9, 67 (328). macula 2, 5, 10(78) ; s. 5, 13, 23 (363) ; maculae 2, 31, 87 (135); maculae adultcrinae s. 1 1, 3, 16 (443) ; macula cuiuslibet cicatricis s. 3, 8, 8 «,325) ; macula leprae 2, 6, 45 (81) ; 2, 6, 53.59 (82) ; 2, 31, 72.83 (135) ; macu lae leprae erroris 2, 6, 75 (82) ; macu lae oculorum 2, 39, 18 (152). Madian : terra Madian 1, 34, 13 (54) ; 2, 18, 4(101). maestitia 2, 33, 47 (138); 2, 36, 16 (143); 2. 38. 59 (MO; s. 4, 12, 9 (348) ; s. 10, 1, 42 (424). magicus : cf. ars ; potentia. magister s. 5, 5, 36 (357) ; s. 7, 2, 60 (384) ; s. 11, 2, 7/8 (442) ; s. 11, 7, 4 (446) ; 2, 30, 9/10 (131) ; (Christus) s. 11, 1, 24 (441) ; magister caelestis s. 1 1, 1, 14 (441) ; cf. caritas ; disci plina ; discipulus ; pax ; praeceptum ; regula ; schob ; sanguis ; similitu de magisterium humilitatis s. 2, 7, 62

U95).

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 639 magistratus populi Romani : cf. Pompeius. magnificare déos s. 10, 4, 16 (428). magnitudo s. 9, 5, 60 (416) ; s. 13, 10, 27 (482) ; magnitudo diluuii I, 7,

79 (")■ magnus : magni 1, 4, 22 (16) ; magnus crudclis s. 4, 4, 29 (339) ; pro magno s. 5,3. ">/"(5J3);«- '3.5. 14(476); magnum (= mirum ; cf. TL.L. VIII, с. 138, I. 20Í. et I. 32 s.) : quid ma gnum quia s. 8, 6, 14(403) ; s. 13, 14, 21 (486) ; cf. conflictus ; lux. Magog D, 4, 20 (193) ; D, 13, 40 (207). Magi s. 4, 4, 19/25 (339) ; magi Pharaonis s. 9, 5, 9 (414) ; s. 9, 5, 12.23 (415) ; magorum serpentes s. 9, 5, 6 (414) ;9, 5, 15 (415) ; cf. curiositas. maiestas s. 2, 1, 31 (262) ; s. 3, 4, 124 (316); s. 3, 5, 10 (317); s. 4, 9, 4 (345); s. 4, 9, 11 (346); s. 5, 9, 2 (360) ; maiestas diuina i, 15, 3 (30) ; 2, 8, 24 (85) ; D, 6, 72 (197) ; cf. pietas ; uirtus inefTabilis maicstatis diuinae s. 5, 2, 25/26 (351) ; maiestas maculata s. 2, 5, 53 (278); maiestas sublimis s. 5, 4, 4 (354); maiestate sublimis s. 4, 8, 16 (345) ; maiestas trina : cf. unitas ; fulgor ; pracsentia. maiores 1, 7, 41 (20). Malachi (nom. : Malachi) D, 17, 5 (210) ; (ace. : Malâchim) 3, 40, 4 (188) ; (abl. : Malachi) D, 13, 3 (206). maledictiones (Moysi) 2, 13, 4 (94). maledictus homo s. 7, 8, 5/6 (391) ; cf. uilla. malefici 2, 6, 78/79 (82). maligni s. 3, 2, 4 (307) ; cf. sagitta ; Spi ritus. malitia 1, 22, 17 (39) ; s. 1, 18, 2/3 (252) ; s. 3, 6, 74 (322) ; malitia animae s. 3, 4, in (316); malitia in corde s. 5, 5, 39 (357) ; cf. diabolus : radix. maliuolus : cf. anima. malleus 2, 17, 23 (101). malum granatum 2, 9, 26 (86) ; 2, 9, 36 (87)malus s. 3, 6, 73 (322); s. 11, 8, 15 (447) ; mali 1, prol., 29 (12) ; s. 5, 2, 45/46 (352); s. 10, 2, 2 (425); s. 10, 2, 38 (426) ; s. 10. 3, 2 (426) ; s. 10, 3, 21 (426) ; s. 1 1, 7, 6 (447) ; s. il, 8, 13 (447) ; s. 12, 2, 25 (460) ; potestas malis 2, 28, 22/23 (I2&) '• mala s. 5, 2, 45/46 (352) ; s. 12, 1, 9 (459) ; cf. audacia ; catholicus ; concupiscentia ; conscientia ; dies ; factum ; felicitas ; filius ; gaudium ;

insultatio ; inuasor ; lupus ; radix ; seruus ; Spiritus ; suggestio. Mambra : cf. ilex. Mambres, magus Pharaonis D, 13, 19 (207). mancipium D, 14, 15 (208) ; mancipium d ¡aboli s. 8, 3, 7 (397) ; cf. domina. mandare : terram terrae mandari s. 5, 11, 6(361) ; mandata i.prol., 16(11) ; 2> 7. 3 (83) ; 2, 39, 6 (152) ; mandata spreta 2, 33, 10 (137); mandata Christi 1, 2, 11 (14) ; mandatum Dei 2> 37. 13 O48) ; mandata domini 2, 13. 7 (94) ; 2, i6, 19 (99) ; 2, 39, 8 (152) ; mandata Moysi et Iesu 1, 17, 6/7 (100); mandata legis 1, 7, 45 (20); 2, 23, 7 (117); 2, 33, 8 (137); 2, 34, 18/19 (139); mandata nouae legis 2, 1, 44 (69) ; in mandatis dare 2, 9, 22 (86) ; 2, 39, 6/7 (152) ; me moriae mandatum retiñere s. 4, 1, 2/3 (335) : mandatum diuinum : cf. contemptor. manducare carnes s. 8, 6, 25 (403). manere : in manente manens s. 1, 22, 4 (256). Manichaei 2, 6, 22 (80) ; D, 6, 83 (198) ; s. 2, 1, 29 (262) ; s. 2, 4, 121 (274) ; s. 2, 5, 4 (276) ; s. 2, 5, 13/14.21.36 (277) ; s. 2, 5, 50 (278) ; s. 2, 5, 68 (279) ; s. 2, 6, 1 (279) ; s. 2, 6, 32/33 (281); 2, 7, 83 (296); s. 2, 7, 127 (297) ; manichaeus s. 7, 6, 12 (387) ; s. 11, 10, 3, 16 (449); manichaeus haereticus s. 7, 6, 1.5 (387); mani chaeus iniquissimus s. 7, 6, 4/5 (387) ; Manichaeorum uenenum s. 9, 5, 21 (415); Manichaei phantasmarum somniatores s. 2, 7, 107 (297) ; terra in Manichaeis 2, 6, 55/56 (81) ; cf. error ; fraus. manifestare in carne 1, prol., 43/44 (12); manifestare (sacramentum) in gentibus 2, 21, 54 (110) ; manifestatus : cf. peccatum. manifestatio 2, 17, 15 (100). manifestus : cf. gratia ; ignominia ; res ; ueritas ; in manifesto s. 7, 5,

4.(387)manipulus 1, 28, 12 (47). manna (tndécl.) 1, 39, 12 (65) ; 2, 8, 14. 18(85). Manoe 2, 21, 3 (108). mansio digna s. 8, 6, 70 (405) ; man siones diuersae in corde s. 8, 6, 61 (404) ; cf. locus. mansuctudo 2, 9, 4 (86) ; s. 2, 7, 86 (296) ; mansuetudo ouium 2, 35, 103 (146) ; cf. Danihel.

640 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM manus s. 2, 6, 130 (285) ; s. 8, 1, 28/29 (393): •■ "■ 3. Iz (442) ; manus uandalica 3, 38, 105 (186); manus crucifixi i, 7, 69 (21) ; 1, 40, 18 (66) ; manus (Dci)s. 5, 2, 15 (351) ; manus fidelium s. 3, 2, 66 (309) ; manus impii s. 2, 6, 1 ; (280) ; manus matris s. 1, 14, 8 (245) ; manus omnipotentis s. 13, 8, 9 (480) ; manus fribulantium s. 8, 7, 6 (405) ; manu propria s. 10, 4, 2 (428) ; manus leuare in sancta 1, 7, 70/71 (21) ; manu fortis Dauid s. 2, 2, 24 (264) ; manus ar mare s. 11, j, 1/2 (444) ; manu fabri care s. 2, 5, 50/51 (278) ; manum porrigere e. i, 17, 19 (251) ; s. 10, 4, 19 (428) ; manibus operari s. 7, 2, 15 (383) ; operari propriis manibus s. u-, 7, 19/20 (446) ; manibus tractare s. 12, 8, 19 (465). Mardochacus 2, 38, 19/20.33 (150). mares, i, 17, 11 (251) ; s. 4, 2, 5i(337); s- 4. 5. 2 (337); »• 7. >. 20 (381) ! mare huius sacculi s. 5, 6, 19 (359) ; marc, hoc sacculum s. 9, 1, 1 3 (409) ; marc magnum sacculum s. 7, 2, 26/27 (383) ; Ncptunus... rex maris s. 9, 3, 61/62 (412) ; mare Rubrum 1, 33, 25

(54) ; »• 6, 9, 6 (373) ; s. 6, io, 3 (374) ; *• 9. 3. 5' (412); s- 9. 3. 71 U>*); s. 9, 4, 4 (413) ; baptismus tanquam mare Rubrum 2, 11, 34 (92); cf. sacramenta ; mare baptismi s. 9, }, 76 (412) ; fides titubât in mari s. 7, 2, 32 (383) ; in mari perielitari s. 7, 2, 58 (384); cf. fluctus ; harena ; per turbatio. Maria (soror Aaron) 2, 9, 7. 14. 18 (86). Maria 2, 23, 25 (117); s. 2, 5, 33 (277) ; s. 4, 5, 72 (340) ; s. 9, 6, 63 (419) ; Maria uirgo 1, 19, 11 (35) ; 3, 4, 20 (49) ! »• 5. 4. 66 (355) ; s. 9, 6, 14 (418) ; s. 11, 17, 40 (456) ; s. 12, 6, 5 (462) ; Maria mater uirgo s. 3, 2, 42/43 (308) ; s. 11, 16, 17 (455) ; terra Maria fertilis s. 11, 17, 10 (455) ; Maria oboediens s. 2, 5, 65 (279)Maria (soror Marthae) 1, 36, 42/43 (59). Maria Magdalena 2, 39, 27(152). Mariac duac ante crueem s. 12, 7, 2/3 (463)marinus : cf. bestia, maritalis : cf. amplexus. maritus 1, 27, 18 (46) ; s. îo, 6, 6 (431). Maro (P. Vergilius) 3, 4, 16 (159); 3, 6, 21 (160) ; 3, 7, 11 (161); 3, 9, 17 (162); 3, 13, 16 (164); 3, 17, 15 (■67) ; 3. 30. 18(175) ; 3. 33. 26(178) ;

3. 34. 21 (179) ; 3. 37, 16(182) ; }, »9, 40 (188) ; cf. poeta. Mars s. 2, 3, 86 (268) ; s. 4, 3, 10 (337). martyres 1, 27, 29 (46) ; 1, 32, 27 (53) ; 2, 25, 50 (121) ; 2, 40, n (154); »• 4. 4. 39 (339) ; s- 10. 5. 1 (430) ; martyres sancti 1, 38, 33 (64) ; 2, 4, 40 (78); 2, 38, 68 (151); s. 8,4,14/15 (400) ; martyres sancti amici sponsi s. 3, 6, 20 (320) ; tot milia martyrum s. 6, 14, 17 (377) ; cf. corona ; cor pus ; merces ; Sossus ; uictor. martyrium D, 14, 18 (208) ; s. 8, 4, 20 (400) ; martyria Christi domini D, 10, 30 (203) ; martyria praeclara 1, 6, 24 (18); martyria sancta 2, 2, 22 (72) ; cf. confessio ; memoriae. mas : feminae maribus fortiorcs s. 10, 5, 2/3 (430) ; et. amplexus. Massagetae D, 13, 41 (207). mater s. 2, 6, 261 (291); s. 3, 3, 53 (312) ; s. 4,4, 79 (341) ; mater casta s. 1, 22, 8 (257); mater catholica 2, 27, 43/44 (126); 2, 27, 49 (126); mater pia s. 1, 22, 8 (257); s. 11, 16, 22 (455); mater tribulata s. 12, 12, 6 (468) ; mater uera s. 1, 22, 8 (257) ; s. 1, 22, 47 (58) ; (se. Ecclesia) s. 3, 13, 17 (334) ; ecclesia mater 1,1.1, 10(51) ;s. 3,2, 5(307) ;s. я, 12, 49 (333) ; *• 3. 13, 34 (334) ; s- 4, 12. 32 (548) ; s- 5. 1. 2.416 (349) ; s. 12, 1.7/8 (459) ;s.*5, 13. 4/5 (363); s- 12. 13, 40 (470); cf. causa; germen; sacramenta ; similitudo ; uterus ; Ec clesia mater spiritalis s. 5, 13, 6 (363) ; mater ecclesia una sancta catholica s. 1 1, 8, 31/32 (447) ; mater uirgo s. 2, 5, 57/58 (278) ; s. 3, 5, 63 (319); s- 5. 4. 21 (354); s. 5, 4, 68 (366); s. n, 16, 17 (455); mater capitis s. 5, 4, 65 (355) ; mater domini s. 1, 14, 25 (245); mater (Iohannis Bapt.) s. 1, 14, 26 (245) ; cf. amor ; Eua ; fecunditas; gratia; manus; Maria ; pietas ; uiscera ; uterus. materia 1, prol.,9(i 1) ;D, 18, 20(212) ; s. 4, 2,61 (337). materies s. 3, 3, 4.7 (310). maternus : cf. nomen ; sinus, mathematicus s. 2, 6, 209 (289). matrimonialis : cf. tabula, matrimonium : cf. coniugium. matrona s. 5, 13, 15 (363). matutinus : cf. sacrificium ; Stella. Mauri D, 13, 41 (207). maxilla 2, 1, 53 (70). Maximianistae 2, 6, 39 (81) ; Maximianistarum fraus s. 9, 5, 19/20(415). Maximianus 3, 34, 24(179).

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 641 mechanicus : cf. ars. Medae 2, 34, 116 (142). mediator 1, 53, 10 (53) ; 1, 34, 26 (55) ; i, 34, 44 (56) ; s. 1, 9, 18 (238) ; s. 5, 4.6(354) ¡s- 5. 5. 31 (356) ; mediator Moyses 1, 39, 5 (64) ; mediator Christus 1, 33, 31(54); '■ 34.9(54); 1.34, i8(55); i,35."(57);s- 12.6, 12 (463); mediator Iesus dominus 2. 9, 91 (89) ; mediator homo totus et deus s. i, 9, 6 (238); mediator / noster Christus dominus 2, 1, 24 (69); 1. 34. 16.22.31 (55); 2, 1, 44 (69) ; *, 3. 56 (76) ; 2, 4, 22.35 (77) ; 2, 9, 4/5 (86); 2, 7, 16/17(83); 2, 13, 18 (94); cf. persona; sanguis; Si gnum ; uox. medicamen s. 13,1,1 (473) ; s. 13, 10, 7 (482) ; cf. remedium. medicamenrum phrenctici s. 2, 7, 126

U97). medicina 2, 39, 42 (153); medicina sacramentorum transaetae noctis s. 11, 1, 28/29 (44O ; medicina uulncratorum s. 11, 16, 7/8 (455); cf. ars. medicus s. 2, 7, 86/87 U96) ; s. 4, 5, 40.49 (342) ; medicus animarum s. 4, 5. 37/38 (342) ; medicus caelestis 2, 11, 36/37 (92); medicus fidelis et integer s. 8, 6, 19/20 (403) ; cf. san guis. médius : cf. aestus ; medium castrorum 2, 4, 28 (77) ; medium terrae s. 1, 11, 9 (241) ; introducere in medio s. 1, 15, 16/17 (247) ; proferre in medium s. 1, 16, 7 (248). mel s. 6, 9, 6 (373) ; s. 6, 9, 10 (374) ; mel de pctra s. 6, 10, 10 (374) ; mella diuini eloquii 2, 2], 33/34 (109). Melchiscdech rex et sacerdos 1, 40, 3I/3I (67)membrum s. 11, 4, 16 (443) ; membra 2, 25, 14 (120); s. 3, 6, 46 (321); s- 3. 7, 4 (3*3); s- 5. 1. 25 (349); s- 5. 5. 29 (356) ; s. 10, 8, 32.36 (436) ; s. 1 1 , 3, 22 (443) ; s. 1 1 , 4, 24 (444) ; s. 11, 5, 5 (444) ;s. 11, 7, 2.22 (446) ; membra humana s. 5, 2, 23 (351); membra iuuenilia 2, 31, 36/37 (134) ; membra moribunda s. 11, 6, 6, 5/6 (445); membra necessaria s. 11, 5, 11/12 (444); membra secreta 1, 36, 48 (59); membra sollicita s. 11, 4, 11/12 (443); membra uerecunda s. 11, 6, 1/2 (444) ; membra agni D, 8, 23/24 (201) ; membra Christi s. 5, 5, 80(358) ; s. 5,9, 16(361) ; s. 10, 8, 22 (436) ; membra ecclesiac G, 13, 61 (221) ; membra unitatis 2, 6, 68/69 (82) ; cf. integritas ; motus ; usus.

memores optimums s. 12, 1, 9 (459) ; memores Dei 2, 26, 43 (124). memoria 3, 38, 50 (184) ; memoriae martyrii 3, 34, 27/28 (179) ; memoriis communicare D, 5, 29 (195) ; memoriae mandatum retiñere s. 4, 1, 2/3 (335)mendaciter 2, 22, 99 (115). mendacium s. 1, 22, 9(257) ; s. 2, 6, 234 (290) ; s. 1 1, 9, 22 (448) ; mendacium compositum s. 31, 82 (135) ; menda cium operari et faceré 2, 6, 79 (82) ; cf. auctor ; praecones ; Spiritus. mendax : cf. ueritas. mendicitas : cf. celia. mens 1,7, 14(19) ; 1, 36, 90(61) ; 2, 12, 39 (93) ; s- 3. *. 6 (307) ; s. 3, 2, 68 (309) ; s. 10, 7, 5 (432) ; s. 11, 16, 19 (455); mens corrupta s. 7, 4, 27/28 (386) ; mens pauida et infirma s. 11, 16, 16 (455); mens peruersa s. 11, J5> 5 (453) ; mentes piae s. 2, 1, 6 (261) ; mentes sacrilegae s. 13, 3, 3 (474) ; mente saucius 2, 12, 13 (93) ; mentes spiritales 2, 35, 78 (145) ; mente conspiccre s. n, 16, 24(455); cf. acies ; ausus ; insania ; oculus ; paganus ; sanitas ; seductor ; sobrietas ; Stupor ; uetustas. mensa 2, 2, 75 (74) ; s. 10, 7, 23 (433) ; mensa regia s. 12, 5, 12 (462) ; mensa regis s. 9, i, 20 (409); cf. cibus ; mensa caelestis angelorum s. 13, 7, 1 5 (479) ; mensae nummulariorum 3, 17, 8 (166) ; mensa sponsi (se. Christi) s. 8, 6, 24.31 (403) ; mensa parata Sapientiac G, 13, 62/63 i121) '• mensam deserere s. 8, 6, 27 (403) ; mensa panum 2, 2, 71 (74). mensis (gen. plur. mensuum) D, 13, 36 (207) ; s. 2, 4, 152 (275) ; cf. circulus. mensura 1, prol., 12 (11); 2, 33, 31 (138); 2, 37, 46/47 (149); mensura diurna i, 39, 12 (65) ; mensura geo métrica 1, 7, 17/18 (19); mensurae incognitae s. 13, 6, 22 (478) ; men surae arcac 1, 7, 34.43 (20) ; 1,7,97 98 (22) ; G, 13, 29.59/60 (220/221) ; в mensura temporiss. 12, 13, 28(470) ; 2. 34. 73 (M1) ; sub certa mensura 2, 5, 5.(78). merecnarii s. 10, 7, 6 (432). merces 1, 37, 12 (62) ; s. 5, 2, 6 (351) ; s. 7, 10, 26/32 (392) ; s. 8, 1, 25 (395) ; s. 8, 7, 21 (406) ; s. 12, 13, 38 (470) ; merces promisse s. 8, 1, 13 (395) ; merces temporalis s. 12, 13, 32/33 (470) ; merces sanctorum martyrum s. 10, 5, 32 (431) ; merces fideis. 6, 5, 21 (371) ; s. 6, 9, 8/9 (373/374) ;

642 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM merccs redditur credenti s. 6, 5, 15 (370) ; uisio Dei merces est s. 5, 2, 5 (55 1). Mercurius s. 2, 5, 20 (265) ; s. 2, 3, 33/34.42.46/47 (266); s. 2, 3, 64.67 (267) ; s. 2, 3, 87 (268) ; cf. Her mes. meretrix2, 15,29(98) ; meretrices s. io, 7. г/5 (452) ; s- io, 7. 52 (433) ; m«etrix impia s. 2, 6, 81 (283) ; meretrix crudelis impia s. 2, 6, 77 (283) ; mere trix Rahab 2, 14, 16 (95). meridies Africa est s. 8, 6, 1/2.5 (4°3)mérito peccatorum s. 4, 6, 37 (343) ; mérito praeuaricationis s. 3, 6, 90 (3"). meritum s. 4, 10, 5 (347) ; mérita s. 4, 4, 51 (340); s. 4, 11, 31 (347); s. 10,7, ■ 65 (434) ; s. 13, 5, 2 (476) ; pro men tis s. 3, 9, 33 (327); meritum Sossi martyris D, 6, 86 (198) ; nullis meritis praecedentibus 1, 36, 57 (59); s. 4, 2, 32 (336) ; meritisnostriss. 13, 5, 2 (476) ; mérita peccatorum s. 4, «. 37 (343) ; »• 8. 7. 6 (405) ; s. 13, 1, 3 (473); meritum peccati 1, 3, 11, (15); meritum praeuaricationis s. 3. 6, 90/91 (322). Mesopotamia 1, 24, 3 (41). messis : cf. fertilitas ; spes. metae caeli s. 3, 2, 27/28 (308) ; metae cursus s. 2, 2, 20/21 (263). metus 2, 9, 43 (87) ; s. 8, 5, 78 (402) ; metus barbarorum s. 1, 21, 22 (256) ; metus daemonum 2, 9, 46 (87) ; mitti in metum s. 4, 5, 27 (341). micare : micans : cf. gratia. Michol s. 12, 10, 10 (466) ; Michol filia Sauiis s. 1 1, 19, 10 (458) ; s. 12, 4, 14 (462) ; s. 12, 5, 9 (462) ; cf. figura. migrare ex uita 2, 13, 17 (94) ; s. 3, 10,

44 (330milites 1, 26, 23 (44) ; s. 2, 2, 8 (263) ; *• 3. 6, 52 (321) ; s. 10, 8, 2 (435) ; s. 12, 6, 21 (463) ; s. 13, 4, 5 (475) ; miles bonus s. 11,4, 3/4 (443) ; delicatus miles s. 9, 1, 21 (409) ; milites delicatis. 13, 7, 23 (479) ; fortis miles s. 9, 1, 22/23 (409) ; milites Christi* s. 3, 1, 48/49 (306); miles Christi s. 3, 1, 52 (306) ; s. 3, 1, 56 (306) ; s. 11, 3, 13 (442); milites Christi s. 1 1, 7, 26 (446) ; miles Dei : cf. lob. militare s. 1, 18, 2 (252); s. 2, 7, 12

(m)militia tribunatus 1, 22, 57(40) ; cf. dux. mimicus s. 2, 6, 243 (290) ; s. 2, 7, 195 (301) ; s. 3, 2, 45 (308) ; cf. turpitudo. minae 2, 21, 47 (110) ; s. 10, 4, 44(429). Minerua s. 4, 3, 10 (337).

ministris. 13, 10, 5 (482) ; ministriDei s. 8, 7, 20 (406) ; ministri regiae iussionis 2, 34, 56 (140) ; ministri Chaldaeorum s. 10, 4, 35/36 (429) ; ministri diaboli s. 5, 5, 57 (357) ; s. 9, 5, 23 (415) ; cf. lingua ; similitudo. ministerium s. 11, 1,4 (441) ; ministeria s. 13, 10, 9 (482) ; ministerial Iudaeorum s. 12, 6, 8/9 (463) ; mini sterium supplere s. 6, 1, 26/27 (368) ; ministerium seruorum Dei s. 5, 1, 11/12 (349); ministerium incarnationis peragere s. n, 17, 9/10 (4Î 5)ministrare s. 1, 1, 7 (227); ministrare legem gentibus 2, 21, 35 (109). ministrator s. 9, 6. 75 (420). minutiae s. 2, 6, 212 (289). mirabilis s. 4, 2, 42 (336) ; mirabilia s. 11, 8, 26/27 (447). mirabiliter 1, 23, 3 (40). miraculum s. 1,9, 17/26 (238) ; miracula s. 1, 18, 38 (253) ; s. 1, 18, 53

(î54); s. 3, 5. 78 (3'9); s- 3. 6, 66 (322) ;s. 3,7, 28.36(324); s. 3, 10, 11 (330); s. 5, 4, 16 (354); s- 5, 5. 60 (357); miraculum extremum (Samson) 2, 22, 131 (116); miraculum magnum s. 3, 2, 44 (308) ; miracu lum in passione s. 12, 8, 24 (465) ; potestas exercendorum miraculorum 2, 16, 25/26 (100) ; cf. conside rado ; pulchritudo. mirum in modum 1, 18, 27 (34). mirus : cf. celeritas ; natiuitas. Misahel 2, 34, 6 sqq. (139). miser : cf. anima. miseratio 2, 17, 16 (100); miseratio domini2, 35, 31/32(144). miseria s. 2, 4, 8 (268) ; s. 5, 2, 53 (352). misericordia 2, 2, 29 (72) ; 2, 26, 38 (124); 2, 29, 17 (130); 2, 37, 47

(149) ; d. 7. 38/39 (2°°) : G, 13, 99 (222); s. 1, 3, 13 (230); s. 2, 7, 87 (296) ; s. 4, 8, 21.27/28 (345) ; s. 7, 2, 22 (383) ; s. 7, 8, 20/21 (391) ; s. 10, 7, 9(432); s. 11, 16, 21 (455); s. 12, 1, 21 (459) ; s- >*, 13. 35 (470) ; s- «3, »3. 31-33 (485); s- 13. 5. 4i (477); s. 13, 6, 17 (478) ; misericordia Chri sti s. 9, 4, 24(413) ; misericordia Domini s. 12, 4, 4 (461) ; misericordia pastoris s. 13, 13, 29 (485) ; miseri cordia pietatis s. 11, 13, 22 (452); faciès domini misericordia s. 13, 2, 25 (474) ; misericordiam exhibere s. 12, 2, 7 (459); cf. locus; opus; pietas ; simulatio ; uasa ; uiscus. misericors : cf. anima ; Deus.

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABI LIVM 643 missio s. ii, 12, 34 (451) ; missio spiritalis s. 11, 14, 3 (452). mitigare 1, 16, 12 (31) ; 2, 18, 16 (102) ; s- 4. 8, 23 (345); s. 8, 7, 25 (406). mitis : minus s. 2, 6, 240 (290) ; cf. Moyses. mittere digitum s. 11, 4, 13 (443) ; cf. metus. Moab : cf. Baalac. Moabitae 2, 23, 4 (116). moderatio 1, prol., 47 (12). modes : (indicatif en inltrrogatiue in directe) : 2, 21, 42 (109); G, 10, 2 (218); G, 13, 2 (219); s. i, 6, 24/27 (234); s- i. 13. 20, (243); s. 2, 4. 59 (27O ; s. 2, 6, 104 (284) ; s. 2, 6, 47 (281) ; s. 2, 6, 68 (282) ; s. 2, 6, 96 (284) ; s. 2, 6, 146 (286) ; s. 2, 6, 193 (288) ; s. 2, 7, 140 (298); s. 3, 11, 7 (331); s. 6, 2, 15 (368) ; s. 6, 7, 19 (373) ; s. 8, 2, 34 (397); s- 9» 3. 31 (44); s. 9, 4, 1 (412) ; s. 9, 5, 32 (415) ; s. 10, 2, 24 (425) ; s. 10, 2, 30 (426) ; s. 10, 3, 31 (427) ; s. 11, 10, 5.22 (449) ; s. 11, 12, 38(451) ;s. 11, 13, 20(452) ;s. 11, 16, 4/5 (454); *• ". 17. 6/7 (455); (mélange de subjonctif et d'indicatif) : 1. 7. 48/52 (">); s. 1, 1, 34/35 (228) ; s. 3, 6, 107/108 (323); s. 5, 11, 2/3 (361) ;s. 8,6, 24(403) ;s. 10, 5, 28/29 (431); s. 11, 2, 8/10(442). modicus : cf. ciuitas. modulus s. 4, 2, 57/58 (337). modus intelligentiae humanae s. 5, 2, 25 (35О J modus praecepti 1, 22, 28 (39)moechus 1, 36, 66 (60) ; 1, 36, 92 (61) ; s. 12, 4, 13 (461). moles D, 6, 38 (196) ; s. 1, 6, 29 (234). molestia superbiae 1, 22, 46 (40). molestus : cf. causa ; exactor. mollis : cf. sacerdos. momenta s. 2, 4, 153 (275) ; s. 2, 6, 212 (289). monachus 3, 38, 70 (184) ; sub specie monachi D, 6, 73/74 (197). monasterium puellarum D, 6, 39.45 (196). moneta aurea 3, 34, 35 (179). monilia 2, 38, 62 (151). mónita salutaria domini Iesu Christi 1, 2, 11/12(14).

montes s. 2, 6, 125 (285); 2, 7, 118 (297) ; s. 13, 13, 2 (484) ; colère mon tes s. 4, 2, 16 (336) ; montes excelsi s. 12, 12, 1 (468) ; montes Sanctis. 12, 11,35 (468) ; mons Dei s. 11, 16, 11 (455) ; mons Or 2, 11, 9 (91) ; mons

Sina i, prol., 42(12); 2, 7, 4(83); s. J. 9. 75 (328) ; cf- Choreb. monumentum nouum 3, 27, 10 (172) ; s- 4. 6, 35 (34i)' moralis : cf. sapient ia ; sententia. morbi s. 13, 12, 6 (484) ; morbus male coneeptae libidinis 1, 14, 15 (29); morhum inferre animae s. 8, 6, 19 (403)moribundus : cf. membra. mors i, 2, 7(14) ; I, 38, 34(64) ;s. 1, 21, 9.23 (256) ; ». 5, 2, 47 (308) ; s. 3, 6, 55.58 (321) ; s. 3, 6, 81 (322) ; s. 3, 6, 95-99 (323) ; s- 3. 8, 29 (3*6) ; s. 4, 4, 71 (340) ; s- 4. 6, 26 (343) ; s. 4, 12, 6 (348); s. 6, 12, 27 (376); s. 6, 14, 21/23 (З77) ; s- 7. 2, 23 (383) ; s. 10, 4, 66 (430); s. 12, 11, 30(467); s. 13, 12, 7 (484) ; mortes s. 13, 1, 2 (473) ; mors atrox s. 13, 5, 25 (477) ; mors cotidiana s. 12, 2, 3 (459) ; mors infamis 1, 36, 91 (61) ; mors perpetua 1, 2, 10(14); 2, 3». 44(44) ; s- 3. 6, 92 (323) ; mors poenalis s. 4, 5, 42/43 (342) ; mors repentina 2, 26, 22 (123); mors triduana s. 5 , 6, 1 (3 5 8) ; s. 6, 12, 27 (376) ; mors Christi s. 1, •7. 39 (252) ; s- 5. 6, 23 (359) ; s. 6, 12, 1 (375) ; reus mortis (Christi) s. 5, 4, 5° (35 5) ; mors (sc. Christi) : cf. testi monium ; mors Samson : cf. hora ; mors occiditur a uita s. 6, 11, 22 (375) ; mors reddititeosuitaes. 4, 4, 69 (340) ; diabolus mortis auctor s. 9, 3, 80/81 (412) ; princeps inlatae mor tis 1, 6, 21 (18) ; mors regnauit per mulierem s. 11, 18, 27 (457) ; mors impii 2, 25, 59 (122); mortes corporum, animarum s. 13, 5, 50 (478) ; infantum mortes s. 4, 4, 29 (339) ; mors corporis s. 5, 5, 10 (356) ; ad mortem ire 2, 32, 9 (136) ; ad periculum mortis accederé s. 9, 6, 67 (419); praecipitare in mortem 1, prol., 20 (n) ; 1, 31, 13 (51) ; 1, 36, 100 (61) ; recurrere in mortem 1,5, 17 (17) ; morti propinare s. 1, 10, 50 (241); morti propinatus s. 1, 2, 28 (229) ; conferre mortem s. 2, 5, 67 (279) ; gustare mortem 1, 6, 36/37 (18) ; mortem susciperc s. 3, 6, 103 (323) ; mortem unius hominis flere s. 10, 1, 31 (423) ; morti donare s. 5, i, 10 (349) ; nati ad mortem s. 4, 4, 68 (340) ; cf. contemptus ; cxitus ; experimentum ; extintor ; inuentor ; uehiculum ; uicinia. morsus 1, 36, 48 (59) ; morsus pestifer '. 36, 33/34.44 (59) ; morsus pestiferi 2, ii, 35 (92); morsus mor-

644 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM tiferi serpentum 2, n, 26/27 (9O ; morsus serpcntis 2, 11, 29 (92); morsus. serpentum 2, u, 22/23

(90mortales i, 25, 33 (43); mortalis : cf. саго ; generatio ; homo ; iumentum ; regio, mortalitas s. 7, 1, 51/52 (382); s. 11, 18, 12 (457); cf. pugna, mortiferus : cf. poculum ; morsus. mortuus : in mortuis liber s. 2, 5, 63/64 (279) ; mortui in anima s. 1, 18, 55 (254); cf. anima; caro; corpus; praeda ; rapiña ; resurrect» >. mos : mores D, 17, 38 (211) ; s. 5, 1, 39/40 (350) ; s. 13, 4, 19 (476) ; more s. 2, 6, 103 (284) ; more ferarum s. 6, 4, 11 (369) ; boni mores s. 9, 6, 72 (420) ; cf. grauitas ; pax ; mores corrupti 1, 36, 17 (58) ; mores deprauati s. 10, 3, 61 (428) ; mores peruersi s. 8, 3, 36 (398) ; cf. labores ; mores praui s. i, 22, 7 (257); mores pretiosi 2, 3, 40(75) ; mores sancti 2, 39, 6 (152); mores Tobiae s. 9, 6, 55 (419); labes morum s. 3, 2, 34(308) ; non uia pedum, sed uia morum s. 9, 6, 52 (419) ; cf. saeuitia. motus s. 1, 14, 27 (245) ; s. 5, 1, 58 (350); s. 7, 1, 28 (382); s. 13, 4, 21 (476) ; s. 1 1, 9, 25 (448) ; motus congruuss. 4, 2, 53 (337) ; motus inoboediens aestuantis carnis s. 11, 6, 6/7 (445) ; motus membrorum s. 4, 4, 53 (340). Moyses 1, prol., 41 (12) ; 1, 7, 112(22) ; 1. 33. ю(53); 1. 33. 24.26.28 (54); ». 34. i» (54); 1, 34. 1528 (55); 2, 7, 4 (83) ; 2, 9, 56 (88) ; 2, 10, 6 (89); 2, 11, 4/5.10 (91) ¡2, 13,3(94); 2, 3'. 28 (133); D. 4, 19 (207); G, 13, 14 (219) ; s. 1, 13, 28 (244) ; s. 2, 2, 18/19 (263) ; s. 2, 5, 21 (277) ; s- 3. 9. 74/75-86 (328); s. 5, 3, 2 (35*) ; »• 5. 5. «°l6 (353) ; »• 9. 3. 35 sqq. (411); s. 9, 4, 5 (413); »• 9. 5. 5-9 (4M) ; s- 9. 5. 29 (4M) ; *• 10. 4. 3 (428); s. n, 13, 24.26 (452); Moyses amicus dei s. 2, 2, 13/14 (263) ; Moyses famulus Dei s. 9, 3, 57 (412) ; s. 9, 5, 10 (414) ; Moyses fideHssimusfamulusDeis. 5, 3, 23 (353) ; Moyses fidelissimus famulus, fortissimus intercessor s. 11, 13, 10/11 (452) ; Moyses figura Domini Christi s- 9. 3. 69/70 (412); Moyses germanus 2, 9, 8 (86) ; Moyses legislator 2, prol., 3 (68) ; Moyses legislator dux populi Israhcl s. 1, 13, 1 (243); Moyses mediator 1, 39, 5 (64);

Moyses mitis 2, 9, 80 (88) ; Moyses fortissimus proeliator s. 2, 2, 18/19 (263) ; Moyes sanctus s. 4, 9, 178 (346) ; Moyses supplex 2, 11, 23 (91) ; cf. faciès ; liber ; mandatum ; oratio ; Moyses noster : cf. Christus. Mucius 2, 20, 36 (107). mugitus infantum s. 4, 4, 31 (339). muliebris : cf. sexus. mulier 1, 2, 7 (14) ; 1, 22, 34/35-38 (39) ; i. 27, 15 (45); 2, з8, 8 sqq. (149); s. 5. i, 21 (349); s- 7. 1. 53 (38*); s. 10, 5, 17/18 (431) ; mulieres 1, 25, 5 (4^) ! s- 5. 3. 45 (354) : mulier casta s. 11, 18, 24 (457) ; mulier for nicaria 2, 15, 27/28 (98); mulier impúdica 1, 27, 21.24 (4°); mulier Sunamitis 2, 3 1 , 4 (1 3 3) ; mors regnauit per mulierem s. 11, 18, 27 (457) ; mulier (se. Eua) s. 11, 13, 7 (451) ; cf. immunditia. muliercula s. io, 7, 87 (435). multicolae s. 2, 1,35 (262). multitudo unita s. 11, 2, 21 (442); multitudo populorum s. 3, 7, 31/32 (324) ; multitudo spinarum, peccatorum s. 8, 2, 37 (397). multus : ire per multa s. 3, 2, 1 (307) ; multum dicere s. 8, 3, 1 (397). mundanus : cf. cura ; infelicitas. mundari caritate 2, 6, 43 (81). mundatio 2, 6, 65 (82) ; mundatio ho minis G, 13, 92 (222); mundatio leprosorum s. 3, 5, 94(320). mundialis : cf. doctrina. mundus 1, prol., 8 (11) ; 1, 8, 4 (23) ; s- i, 5, 4/6 (232) ; s. 1, 15, 27 (247) ; s. 1, 18, 22 (253) ; s. 2, 7, 60 (295) ; s- 2, 7. 9!-9б (29б) ; s- 3. 12. 32 (333) ; s. 4, 2, 28 (336) ; s. 5, 1, 5 1/54 (350) ; s- 5. 13. 23 (363); »• 6, 2, 9 (368); *• 6, 3, 4 (369) ; s. 6, 10, 16 (374) ; s- 7. 7. 9° (39°) ; »• к». ». 41 (424) ; s. 10, 5, 2 (430) ; s. 12, 1, 10 (459) ; s. 13, 4, 19.28 (476); s. 13, 12, 5 (484) ; mundus amarus s. 5, 1, 64 (350) ; s. 6, 14, 7 (377) ; mundus dul cís s. 6, 14, 6/7 (377) ; mundus nouus s. 1, 8, 20/21 (237) ; mundus immundus s. 5, 1, 65 (350) ; mundus ruinosus s. 5, 1, 63 (350) ; mundus uniuersus s. 7, 10, 2 (392) ; mundum «meu tere s. 3, 5, 31 (318) ; decipere mun dum s. 4, 1, 20 (335) ; florere in mun do s. 12, 2, 25 (460) ; mundo inhaerere s. 10, 5, 12 (431) ; mundum relinquere s. 6, 4, 2 (369) ; mundum uincere s. 4, 1, 18 (335) ; mundo uti s. 10, 3, 62 (428) ; eedesia in mundo et mundus in ea 2, 10, 40/41 (90) ;

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 645 cf. amor ; angulus ; arena ; artifex ; cardo ; Creator ; desideria ; dilector ; diuitiae ; dominus ; exordium ; fa brica ; fabricator ; felicitas ; finis ; flagellari ; infelicitas ; laetitia ; pericula ; pressura ; principium ; rector ; redemptio ; regnum ; ruina ; sa piens ; sapientia ; spes ; stadium ; stultitia ; tempestas ; tenebrae ; tribulatio. mundus {adj.) : cf. animal ; animantia ; sacrificium ; tunica. munitissimus s. 11,3,8 (442). munus 1, prol., 33 (12) ; 1, 11, 54 (38) ; »■ 5. 7. 8 (359) ! muñera 2, 31, 75 (135); 2, 37, 29/30 (148) ;s. 12, 1,20 (459) ; s. 13, 2, 15 (474) ; munus Dei 1, 10, 16 (2;) ; munus uerae religionis 2, 35, 99(146) ; pro muñere 2, 31, ; (133) ; muñera inpetranda s. 11, 1, 1 (441) ; muñera spiritalia s. 3, 2, 91 (310) ; munus diuinum : cf. gratia. muri s. 12, 11, 47 (468) ; fabrica noua ante murum s. 2, б, 38 (281) ; cf. constructio. muscipula spectaculorum s. 3, 1, 67 (307) ; muscipula munitissima delictorum s. 11, 3, 8 (442). musicus : musicus Dei Spiritus G, 13. 69/70 (221) ; cf. uoluptas. mussitare s. 2, 6, 146 (286). mustum sancti spiritus s. 13, 10, 28 (482). mysterium 1, 38, 14 (63) ; s. 1, 39, 28 (65); 2, 18, 22 (102); s. 2, 4, 136 (274) ; »• 5. 3. 33 (353) ! ■• ". '9. 16 (458) ; mysteria i, 28, 18 (47) ; 2, 6, 6 (80) ; 2, 25, 82 (1 23) ; 2, 35, 33 (144) ; D, 4, 42 (194) ; mysteria sacra 2, 18, 29 (102) ; mysteria figurata 2, 20, 42 (107) ; mysteria futura 2, 25, 71 (122); mysterium grande s. 13, 13, 25 (485) ; mysterium magnum 2, 31, 19/20 (133); mysteria nostra 1, 38, 28 (64) ; mysteria actionis dominicae 2, 20, 40/41 (107) ; mysteria Christi domini et ecclesiae 2, 9, 28/29 (87) ; mysteria crucis 2, 38, 15 (150); mysteria passionis 2, 22, 2; (112); mysterium sponsi et sponsae s. 3, 6, 37 sqq. (321); mysteria ecclesiae 2, 10, 26 (90) ; prophetia mysteriis ple na 2, 24, 6/7 (139) ; mysterium agere s. 3, 6, 70 (322) ; mysterio uelare s. 12, 9, 9/10 (465) ; imbutus mysteriis s. 9, i, 5 (409) ; cf. arca ; sacramentum. mystice 2, 22, 143 (116); 2, 31, 35 (134) ; G, 13, J4 (221) ; s. 12, 4, 16 (462); s. 12, 5, 19(462).

mysticus : cf. actio ; aenigma ; benedictio ; figura ; fraus ; iussio ; passio ; sacramentum ; sacrificium ; titulus ; transitus. Nabuchodonosor rex Babylonis 2, 33, 16 (137); 2, 33, 33 (138); s. 1, 15, 18/19 (*47)Nahor 1, 10, 5 (25). nares s. 8, 1, 27.29 (395) ; s. 11, 3, 11 (442). nascor(par/.fuf. nasciturus) s. 11, 18, 3 (456). natalitium : natalitia Perpctuae et Fe licitaos et comitum s. 10, 5, 3/4(430). Nathan 2, 26, 20(123). Nathanahel (dal. : -lo) 1, 23, 17 (41). natio s. 1, 15,4 (246). natiuitas s. 1, 6, 50 (235); s..i, 9, 10 (238) ; s. 2, 5, 47 (278) ; s. 2, 6, 295 (292) ; s. 2, 6, 212 (289) ; natiuitas caelestis s. 11, 17, 17 (456) ; natiuitas diuinas. 3, 3, 51/52(311) ;s. 3,4, 129 (316) ; natiuitas fragilis s. 11, 17, 18 (456); natiuitas mira s. 11, 16, 1 (454) ; natiuitas prima s. 5,4, 8(354) ; natiuitas sancta s. 8, 7, 24 (406) ; natiuitas secunda s. 5, 4, 7.13 (354) ; natiuitas spiritalis s. 11, 12, 34/35 (451); natiuitas Christi 2, 23, 25 ("7) ; *. 35. 5б-58 (145) ; 2, 37, 44 (149) ; s. 1, 16, 38 (249) ; s. 1, 18, 26 (253) ; s. 3, 5, 2 (317) ; natiuitas Dei et hominis s. 5, 4, 3 (354) ; cf. pulchritudo. natura 1, 20, 28 (36) ; s. 1, 17, 12 (251) ; s. 1, 17, 36 (252) ; s. 3, 9, 90 (328) ; natura bona : cf. principium ; natura bene condita 1, prol., 21 (11) ; natura diuina s. 3, 3, 34(311) ; natura huma na s. 7, 8, 26 (391) ; s. 4, 4, 70 (340) ; cf. susceptio ; natura columbae s. 3, 9, 45/46 (327) ; natura hominis s. 3, 9, 45/46 (327) ; rerum natura s. 4, 2, 27 (336). naturalis sensus s. 3, 9, 94 (329). naturaliter s. 3, 3, 49 (311). naufragium 3,14, 13(165); s. 11,11,2 (450); s. 7,2, 19/20(383). naufragius : cf. ductus. naufragus 1, 7, 54 (20). nauigare : nauigans : laborare cum nauigantibus s. 7, 10, 20/21 (392). nauigium s. 7, 2, 35 (383) ; nauigium ru le i s. 11, 11, 1/2 (450); nauigium refugere s. 7, 3, 1 (384) ; cf. cursus, nauis s. 7, 2, 10 (383) ; s. 7, 2, 41 (384) ; s. 9, 1, 1 1 (409) ; nauem obruerc s. 7, 2.19(383). nautae s. 9, 1, 17 (409).

646 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM Nazarc(n)us 2, 21, 7/8 (108) ; 2, 21, 24 (109). Neapolitan» ciuitas D, 6, 87 (198). nebulae peruersae doctrinae 2, 6, 46 (81). nebulo malus ludas s. 3, 6, 10 (520). пес (= ne... quidem) i, prol., 23 (11) ; 1, 22, 27 (39) ; 2, 22, 89 (1 14) ; ï, 1, 48(70) ;(= mnplus)G, 13, 64(221) ; G, 13, 81 (222) ; (= ne quidem) s. 1, 7, 22 (236) ; s. 1, 19, 6 (254) ; s. 1, 22, 32 (257) ; s. 2, 6, 3 (279) ; s. 3, 2, 24 (308) ; s. 3, 8, 19 (325) ; s. 3, il, 15 (331); s. 4, 12, 19(348); s. 5, 3, 33 (353); s- 5, 4. 12 (354); s. 5, 4, 69 (356) ; s. 6, 1, 18 (367) ; s. 6, 12, 4 (375); *• 8, 3, 11 (397); s. 9, 5, 50 (416) ; s. 9, 6, 61 (419) ; s. 10, 3, 45 (427) ; s. 10, 4, 67 (430) ; s. 10, 5, 24 (431) ; s. 10, 8, 23 (436) ; s. 12, 7, 12 (463) ; nee immerito... nisi ut s. 7, 4, 32/ЗЗ (386) ; s. 11,17,36/38(456). needum (= nondum) 1, 17, 15 (33); D, 6, 56 (197); s. 1, 10, 13 (239); s- 4. 4, 52/53 (340) ; s. 5, 4, 25 (354). necessarius : cf. arma ; membra ; re fect io. nécessitas 2, 30, io (131); G, 12, 5 (219) ; s. 2, 6, 16 (280) ; s. 3, 13, 14 (334) ; s. 6, 7, 20 (373) ; necessitate urguente 1, 37, 7 (61); necessitate cogente s. 2, 1, 1 (261). neenon et 2, 17, 29 (101). Neeman Syrus 2, 31, 71 (1 $5). nefandus auribus s. 11,4, 19/20 (443) ; cf. aduersarius ; cauca, nefarius s. 3, 2, 98/99 (310). negara : negat... non esse s. 2, 8, 10/11 (301); s. 3, 4, 80(315). negatio : cf. peccatum ; uinculum. negator s. 8, 5, 57/58 (402) ; negator Petrus s. 3, 6, 69 (322) ; s. 9, 3, 19 (411). negligere peccata s. 10, 1, 1/2 (423). negotiatio s. 3, 12, 20 (332) ; negotiatio seductionis D, 3, 20/21 (192). negotiatores Ismahelitae 1, 26, 35/36

(44/45)negotium s. 1, 3, 25 (230) ; negotium ageres. 3,6, 56/57(321). nemus (= paradisus)s. 10, 6, 12 (432) ; nemus uirens 2, 10, 36/37 (90). neomenia 2, 5, 6 (78). nepos : cf. Iacob. Neptunus rex maris s. 4, 3, 3 (337) ; s. 9, 3,61/62(412). nequam : nequior, nequissimus : cf. seruus ; Spiritus. nequitia s. 11, 12, 11 (450); nequitia licentiosa s. 13, 2, 17 (474) ; nequitia

Pelagianorum s. 8, 6, 7 (403) ; nequi tia Iudae ac Iudacorum s. 8, 3, 24 (398) ; s. 3, 10, 26 (330) ; nequitiae seductionis D, 3, 11/12 (192); cf. Signum ; testes. Nero 3, 34, 23 (179) ; D, 8, 26 (201) ; D, 13, 21/22 (207) ; cf. luxuries ; saeuitia morum ; spurcitia. nerui 2, 22, 44(113)Nestoriani 2, 6, 27 (81). neue (au lieu de neque, avec ¡/фи.) i, 16,

23 (30nex : tradere ad песет i, 26, 34(44). nexus peccati s. 1, 14, 46 (246). nihilum : de nihilo s. 4, 3, 6 (337). nimbus : et. fragor. Niniua : ciuitas Niniuae s. 5, 6, 13 (358);Niniuen2, 39, 3(152). nix 1, 35, 18.21 (57) ; s. 8, 5, 24 (401). nobilisD, 6, 81 (198) ; s. 3, 13, 7(333). nocens s. 10, 1, 3 (423). Nocturnum s. 10, 4, 46 (429). nocturnus : cf. spatium. nodi 2, 22, 62 (113) ; s. 4, 11, 24(347). Noe 1, 7, 4.15 (19) ; 1, 7, 86 (21) ; 1, 7, 116 (22) ; 1, 7, 124/125 (23) ; 1, 8, 19 (23) ; s. 6, 2, 1 7 (368) ; s. 6, 3, 1 (368) ; s- 6, 3, 13 (369) ; s. 6, 4, 18 (370) ; cf. filii ; Sem. nomen 1, 13, 2 (28) ; nomen confictum s. ï, 22, 10 (257) ; nomina mala s. 4, 3> " (337) ! nomen maternum s. 5, 4. 63 (355); nomina conscribenda s. 11, 2, 14 (442) ; fal 1ère in nomine s. 11, 9, 45 (449) ; fldelis in nomine s. 5, ï, 46 (350) ; nomen blasphemiae D, 7, 26 (199) ; nomen Caesaris s. 1, 18, 10/11 (252) ; nomen Christi s. 8, 4, 23/24 (400) ; deitatis nomen s. 4, 2, 59/60 (337) ; nomen Domini s. 4, 12, 29 (348) ; nomen domini Dei 1, 36, 28 (58) ; nomen ecclesiac s. 1, 22, 14 (257) ; nomen sponsae s. 3, 12, 36 (333) ; cf. proprietas ; nomen perditionis 2, 34, 92 (141). nominatif : (en suspens) : 1, 5, 13 (16) ; 1. 7. 59 (20) ; s. 1, 10, 39/40 (240) ; ». 1. 17. ^ 5 (251) ; s. 3, 2, 96/97(310) ; s- 3. 4. 107/109 (316) ; s. 4, 4, 44/45 (340) ; s. 11, 7, 25/26 (446) ; s. 12, 4, 14 (462) ; s. 12, 8, 1 (464) ; (absolu) : 1, 12, 27/28 (27) ; 1, 13, 3 (28) ; 1, 15, 15 (30) ; 1, 16, 36.39 (32) ; 1, 20, 6 (35); 1, 21, 26.28 (37); 1, 23, 3/4 (40); 1,24,5(41); 1,35,6/7(56); 1,

35. >8/i9(57); 1. 36, 36/37(59); »■ 36, 91 (61) ; 1, 37. 29/30 (62) ; 1, 40, 9.11.25 (66) ; 2, 3, 48 (76) ; 2, 6, 42 (81) ; 2, 9, 89 (89) ; 2, 1 1, 6/7 (91) ; 2, i2, 37 (93) : 2, 15, io/n (97) ; 2, 20,

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 647 17 (106) ; 2, zi, 61 (110) ; 2, 23, 12 (117); 2, 25, 72 (122); 2, 34, 46.55 (140); 2, 34, 106 (142); 2, 37, 6 (147); 2, 37. 25.31 (148); 3, *5, » (171); 3, 38, 67/68(184); 3, 38, 86 (185) ;D, 4, 22(i93);s. i, 1,4(227); s. i, 4, 1/2 (230) ; s. 1, 9, 4/5.13 (238) ; »• 1,9. 34/35 (239) ; s. 1, 17, 20(251) ; s. 1, 17, 24 (251) ; s. 12, 6, 19 (463) ; s. 13, 4, 20/21 (476) ; (au lieu du voca tif) ■ s- 8, 3, 53 (399) ; s. 9. 5. 82(4:7). nominatim 2, 7, 10(83) ¡ •■ !> '3. ,ï/,3 (243)nominatus : nominatissimus : cf. lob. non {au lieu de ne, avec subj.) 2, 33, 53 (138); s. 1, 15, 19 (247); S. 1, 22, 2 (256) ; s. 1, 22, 10/11 (257) ; s. 2, 1, 13/14(261); s. 2, 2, 32(264);$. 2, 3, 82 (268) ; s. 2, 4, 32 (269) ; s. 2, 4, 37 (270) ; s. 2, 4, 71 (271) ; s. 2, 6, 11 (280) ; s. 2, 6, 91/92 (283) ; s. 2, 7, 100/101 (296) ; s. 2, 7, 191/192 (300) ; s. 3, i, 51.62 (306) ; s. 3, 2, 33 (308) ; s. 3. 2, 75 (309) ; s- 3. 3. 73 (3") ; »■ 3. 4, 57 (34) ; s. 3, 4. "° (3"6) ; s. 3. 5. 45 (318); s. 3, 6, 73 (322); *■ 3. 7, 8 (323); s. 3, 12, 45 (333); s- 3. 13, 7(333) ; s- 3. 13. 10/" (334) ; s. 4, n, 26.31 (347); s. 5, 1, 30.43 (349/35°) ; s. 5. 2. 49 (З52) ! s- 5, 4. 59 (355); *• 5. », 7 (361); s- 6, 4, 3 (369) ; s. 6, 4, 14 (370) ; s. 7, 1, 47 (382); s. 7, 2, 14.17.22.26 (383); s- 7. 5. 7 (386) ; s. 7, 8, 26 (391) ; »• 7. 10, 4 (392) ; s- 8, 2, 14 (396) ; s. 8, 7, 12/13 (405/406) ; s. 9, 1, 4. 8 (409); s. 9, 2, 1. 13.18 (410); s. 9, 3,2 (410) ; s. 9, 6, 22 (418) ; s. 9, 6, 43 (419) ; s. 10, 2, 17 (425) ; s. 10, 4, 77 (430) ; s. 10, 8, 20/21 (436) ; s. 11, 4, 19 (443) ; s. n, 9, 30 (448) ; s. 12, 3, 21(461);$. 12, 4, 4.8 (461); s. 13,8, 12 (480) ; s. 13, 10, 9 (482). non tarn (tantum)... quam (quantum) : cf. tam ; tantum. nonne 2, 8, 18(85) ; s. 1, 11, 2 (241) ; s. 1, M. 12 (М7); s. 1, 17, 9-Ч-19-23 (251); S. I, 17, 28 (251); S. 2, 3, 75 (267) ; s. 2, 4, 106 (273) ; s. 2, 7, 45. 47/48 (294) ; s. 4, 2, 21 (336) ; s. 5, 2, 7.14/16 (351) ; s. 5, 4, 42 (355) ; ». 7, 1, 19-22 (381) ; s. 7, 3, 8 (385) ; s. 13, 2, 4(473); s- 13. 2, 16 (474); s. 13,3, IJ (475) ; s. 13, 4. 28 (476) ; s. 13, 5, 16(477) ; s. 13. !3. 35 (485) ; s. 13, 14,

4 (486). noster fortis 2, 25, 9 (120) ; cf. Dauid. Nostrianus episcopus D, 6, 89 (198). nota (diaboli) D, 12, 34 (206) ; nota ¡nfamiae 2, 23, 16 (117).

notio s. 11, 15, 22 (454); notionem reddere historiae s. 6, 7, 2/3 (372). notus s. 10, 4, 58 (430). nouacula 2, 22, 112(115). nouellare s. 8, 1, 4 (395). nouellus : cf. alius, nouitas s. 7, 1, 2/3 (381) ; s. 7, 1, 42 (382) ; nouitas parua s. 7, 1, 40(382) ; nouitas per baptismum s. 5, 10, 2/3 (361) ; nouitas credentium s. 7, 1, 38/39 (382) ; cf. ciuitas. nouus : cf. baptisma ; ciuitas ; fides ; germen ; lez ; mundus ; partus ; testamentum ; uita. noxs. 1, 1, 13(227) ;s. 1, 17, 35 (252); nox grauis s, 4, 6, 27/28 (343) ; nox huius saeculi s. 9, 4, 39 (414) ; cf. caligo ; opus, noxius uoluptate s. 3, 2, 79 (309) ; cf. curiositas ; simulacra, nubes s. 3, 9, 90/91 (328) ; nubes carnis s- 5. 5. 48.55 (357); cf. 3, 2, 7(157); cf. columna, nubilatio s. 4, 2, 35 (336). nubilum : nubila s. 2, 7, 128 (298). nuceus : cf. baculum. nudatio s. 12, 7, 29 (464). nuditas s. 3, 13, 14 (334) ; s. 12, 7, 1.4 (463) ; s. 12, 8, 14 (465) ; s. 13, 7, 18 (479) ; nuditatem despicere s. 12, 10, 2 (466). nudus s. 1,2, 21 (229). nugacitas spectaculorum s. 4, 1, 15 (335)nullatenus 2, 1, 51 (70) ; s. 2, 3, 41 (266). numen D, 7, 27 (199) ; numina bona s. 4, 3, 1 1 (337) ; potentia, non numinum, sed daemoniorum s. 9, 3, 59/60 (412).. numerus 1, prol., 12 (11) ; s. 13, 7, 38 (324) ; numerus adoptatorum s. 4, 4, 37 (ЗЗ9) ; numerus credentium 1, 29, 20 (48) ; numerus perditorum s. 3, 8, 26 (325) ; de numero permanentium s. 10, 8, 14(436) ; numerus redemptorum s. 3, 8, 25 (325) ; cf. alienus. nummularius : cf. mensae. nummus s. 7, 10, 31 (392) ; s. 12, 2, 10 (459)numquid 2, 15, 33 (98); 3, 18, 15.16 (167) ; s. 1, 8, 10 (237) ; s. 1, 13, 19 (243) ; s. 1, 18, 44 (253) ; s. 2, 6, 136 (285) ; s. 2, 6, 150 (286) ; s. 2, 6, 190 (288) ; s. 2, 6, 237 (290) ; s. 2, 6, 279 (291); s. 3, 3, 15 (310); s. 3, 6, 68 (322) ; s. 4, 3, 23 (338) ; s. 6, 6, 23 (371) ; s. 6, 12, 12 (376) ; s. 7, 1, 17.20 (381) ; s. 7, 5, 5 (386) ; s. 9, 3, 60 (412); s. 11,4, 22 (443); s. 11,4, 27 (444); s. n, 5, 5.19 (444); s. 11,6,4

648 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM (445); s. ii, 15, 3 (451); s. 13, j, 44 (477); s. 13, 13, 13(485). numquidnam s. 11, 6, 11 (445). nundinac malae s. 1, 18, 8 (152). nuntii Goliae 2, 25, 20 (120) ; nuntii scelerum s. 11, 3, 15/16(443). nuptiac s. 1, 10, 2/6 (239); nuptiac spiritalcss. 1, 9, 34/35 (239) ; nuptiac agni s. 3, 6, 9.21 (320) ; nuptiac caclestis sponsi s. 1, 10, 41 (240) ; cf. conuiuium. nuptialis : cf. ucstis. nurus 1, 8, 3 (23). nutrix : cf. lac. nutus diuinus 2, 29, 10 (130). nux : in nuce mundus et ccclcsia 2, 10, 20/21 (90). Obed 2, 23, 23 (117). obitus 2, 19, 3 (105); 2, 27, 5 (124); (Moysis) 2, 13, 11 (94) ; (Christi) 2, '3. "/23 (95)obiurgatio s. 2, 6, 140 (286). oblatio D, 6, 67 (197) ; oblatio digna 2, 6, 16 (80) ; oblatio filiorum Israhcl 2, 2, 6 (71). oblatum s. 13, 7, 20 (479). oblcctamcntum s. 3, 2, 68 (309) ; oblectamentum ludorum s. 11,5, 18(444). oblectarc mentes delectationc s. 3, 2, 6/7 (J07). obligare s. 1, 2, 24.29 (229) ; s. 1, 3, 16 (230). obligatio s. 1, 3, 28 (230). obliuio 2, 33, 39 (138) ; obliuioni dare 1, 36, 91 (61). obliuisciin aeternums. 12, 13, 14(470). obnoxios : cf. fur ; terra, oboediens : cf. seruus. oboedientia s. 5, 1, 10 (349) ; subdere se oboedientia Conditori s. 6, 3, 15 (369). obrepticie 3, 38, 36 (183). obruere nauem s. 7, 2, 19 (383). obscenus : cf. spectacula. obscuritas solis s. 1, 17, 34(251). obsecrare ut patres s. 8, 7, 10/11 (405). obsecundare s. 2, 4, 27 (269). obsequium s. 4, 4, 43 (340) ; obsequium dominis exhibere s. 11, 9, 38 (449) ; obsequium praebere s. 11, 14, 23 (453)obserere : obsitus s. 1, 2, 22 (229). obseruationes s. 9, 6, 39 (419). obsidione uallare 2, 15, 4/5 (97) ; 2, 31, 62 (135). obsistere auctoritati s. 3, 4, 49 (314). occasio bene operandi s. 10, 8, 43 (437). occasus : occasu concludi s. 6, 2, 40 (336) ; occasus solis s. 8, 6, 2 (403).

occidere in animo s. 12, 13, 34/3; (470) ; occisa (sc. caro) cnicifixi s. 5, 4. 71 (35б). occulte s. 7, 5, 12 (387). occultus : cf. iudicium ; signum ; occultum s. 7, 6, 24 (387). oculus s. 11, 4, 13 (443) ; oculi s. 8, 1, 17-19 (39J); «• 11. 3. »-»J (442); »• 11. 3. 17 (443); s- ». 7. 12(446); s. 11, 16, 19 (455) ; oculi caeci nati s. 1, 17, 20/21 (251) ; oculi et uirtus capitis (Samson) s. 10, 4, 14 (428) ; oculus carnis s. 1, 5, 33/34 (233) ; s- 12, 7. 19 (464) ; s. 7, 1. 16 (381) ; »• 7. 1. 3*/33 (382); s. 11, 16,23/24 (455); non oculi carnis sed oculi cordis s. 4, 3, 16(338) ; oculus cordis s. i, 5, 14(233) ; oculi cordis s. 7, 10, 24 (392) ; s. 1, 17, 40 (252) ; s. 1$, 4, •8 (475) ; oculi corporis... oculi men tis s. 5, 3, 17(353) ; oculi fidei s. 5, 2, 14 (351) ; s. 11, 9, 6 (448) ; s. 11, 18, 2 (456); oculi mortalium 3, 38, 55 (184) ; oculi reginae curiosi s. 12, 9, 5.9 (465) ; oculi corporei s. 5, 3, 22 (353) ; oculi exteriores 1, 21, 6 (36) ; oculus peruersus s. 12, 3, 17 (461) ; oculi sani s. 2, 4, 41 (270) ; oculi scelcrati s. 8, 3, 30 (398) ; oculi strabi s. 3, 4, 52 (314) ; oculis commodare 1, prol., 49/50 (12) ; oculis demon strare s. 12, 8, 18/19 (465); oculos tenere s. 1 2, 9, 8 (465) ; cf. acies ; concupiscentia ; curiositas ; desiderium ; ianua ; intent io ; maculae. occupare pedes s. 11, 5, 13 (444). odiosus : cf. lingua. odi (subj. : odiat) s. 10, 3, 44 (427) ; (jnfin. odire) s. 10, 3, 45 (427) ;(parl. odiens) 2, 25, 56 (122). odium 1, 21, 49 (38) ; odio saeuire 1, 36, 60 (59) ; cf. flamma. odor 1, 21, 35 (37). odoramen : odoramina i Ilícita s. 11, 5, 1 (444)offendere in petram s. 2, 7, 134 (298). offensa 3, 38, 39(183). officium s. 2, 7, 19.21 (293) ; officia s. 8, !. 32 (396) ; officium sacerdotale 2, 10, 3/4 (89) ; officium debitum sermonis s. 6, 1, 1/2 (368); officium sermonis s. 11, 1, 3 (441) ; officium sumini pastoris s. 13, 14, 2 (486); officium ostiarii s. 12, 11, 49/50 (468) ; officia pietatis 2, 9, 57 (88) ; officia pietatis exhibere s. 11, 1, 24 (441) ; officia seruitutis s. 1, 1, 2 (227). olea : cf. ramus. olearium 2, 29, 14(130). oleaster 1, 18, 22 (34).

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 649 olerarc s. 8, i, 4 (395). oleum i, 23, 12 (41) ; 2, 5, 29 (79); 2, 6, 17 (80); s. io, 3, 26 (427); oleum chrismatis G, 13, 72 (221); similago consparsa ex oleo 2, j, 5 (78) ; cf. unctio. olfactus s. 8, 1, 27 (395); s. ii, 5, 1 (444)Olofcmcs duz militiac 2, 38, 44/4;

(MOomnipotens s. 5, 2, 34 (352) ; cf. artifex ; Deus ; iudicium ; manus. omnipotentia s. 3, 3, 49/50 (311) ; cf. uirtus. onus proprium s. то, i, 64 (424) ; onus peccatorum s. i, 1, 34/35 (228) ; curuus sub onere s. 3, 10, 41 (3JO). Ooliba 2, 22, 21 (112). Oolla 2, 22, 21 (112). opera (Christi) s. 8, 5, 22 (401) ; opera actionis s. 3, 12, 23 (333). operari et faceré mendacium 2, 6, 79 (82); operari manibus s. 7, 2, 15 (383) ; s. ii, 7, 19/20 (446) ; occasio bene operandi s. 10, 8, 43 (437). operatio s. 2, 6, 55/57 (282) ; operario iustitiae 2, 20, 40 (107) ; operatio Trinitatis s. 7, 7, 6 (388). oppressio s. 3, 1, 35 (306). oppressor diaboli s. 11, 16, 10(455). opprobrium s. 5, 5, 3 (356) ; s. 8, 6, 15 (403) ; s. 10, 4, 15 (428) ; s. 12, 5, 18 (462) ; opprobrium magnum s. 10, 5, 17 (431) ; opprobrium crucis s. 5, 7, 17 (324); obprobrium s. 13, 16, 17/20 (486) ; cf. luctus. opus s. 2, 4, 126 (274) ; s. 3, 12, 20 (332) ; opera s. 4, 2, 28 (336) ; s. 4, 2, 33 (336) ; s. 7, 7, 29 (389) ; opus bonum 2, 28, 30 (128) ; opera bona 2, З2, 24/25 (136); s. 9, 6, 36/37 (419); s. il, 5, 10 (444); cf. ars ; opera digna 2, 39, 5 (152); opera iniqua s. 12, 3, 10 (460) ; ex malis operibus bona suscipere s. 10, 1, 9 (423) ; opera pronuntiantia s. 5, 1, 41 (35°); opera diei s. 1, 1, 17/18.24 (227) ; opera misericordiae 2, 2, 59 (73); D, 19, 13 (212); opera noctis . s. 1, 1, 15/18 (227) ; opus tcmpli 2, 37, 25 (148) ; opera splendoris et caloris s. 4, 2, 44 (336) ; opera tcncbrarum s. 1, 2, 3 (228) ; opera Trini tatis inscparabilia s. 7, 7, 72 (390) ; s. 11, 15, 10/11 (453) ; agere in opere s. 11, 9, 45 (449) ; demonstrans in opere s. 5, 1, 46 (350) ; laborare in opere s. 5, 2, 6 (35 1) ; s. 8, 1, 22 (395) ; sudare in opere s. 8, 4, 19

(400); opera discutere s. 10, 1, 60 (424); opus habere s. 11, 4, 10/11 (443) ; fides opus est s. 5, 2, 5 (35 1) ; gratia non ex operibus 1, 31,4/5(50) ; ex operibus intelligere artificem s. 4, 3, 27 (338) ; opus in posterum subsequi s. 8, 1, 35 (396) ; opus feruet s. 2, 2, 11 (263). oraculum 1, 12, 4 (27) ; 1, 13, 2 (28) ; oracula 1, 17, 7 (32) ; oracula diuina 2, 18, 29 (102) ; oracula prophetarum «• i». 14 (34); 2, 35.7°(i45)orare inpensius s. 11, 19, 21/22(458). oratio 2, 35, 12 (143); 2, 35, 30/31 (144) ; G, 13, 50 (221) ; s. 3, 2, 81 (309) ; s. 12, 7, 32 (464) ; orationcs 2, 38, 48/49 (151); s. 5, 1, 12 (369); s- 7. 'о. 32/ЗЗ (392) ; s. 8, 7, 24 (406) ; oratio acceptabilis s. 3, 1, 6 (305) ; oratio fraterna s. 12, 1, 4/5 (459) ; oratio intentior et acutior 2, 2, 31/32 (264) ; orationes sanctae s. 2, 22, 5 (261) ; oratio Moysi 2, 9, 18 (86) ; orationes fundere s. 5, 1, 47/48 (350) ; s. 5, 2, 17/18 (351) ; oratio pro peccatos. 1,35, 19/20(57) ; cf. fides ; incensus. orbis 1, 8, 14 (23); 3, 34, 36 ((179) ; s. 7, 7, 90 (390) ; orbis terrarum 1 , 36, 101 (61) ; communio totius orbis s- 5» 9. 25/26 (361) ; cf. cardo ; par tes ; rector. órbitas : cf. poena. Ordinarius : cf. iudex. ordinationes s. 3, 3, 13 (310). ordinatus : cf. assertio. ordo 1, 19, 8 (35); s. 2, 5, 19 (277); s. 2,- 6, 4 (279); s. 4, 2, 58 (337); s. 6, 3, 10 (369) ; s. 11, 12, 9 (450) ; ordo diuinus 1,9, 11 (24) ; ordo in teger i, 25, 35 (43) ; ordo peruersus s. и, 14, 13 (453); ordo apostolorum 2, 2, 47/48 (73) ; ordo gestorum 2, 21, 12 (108) ; ordo rerum 1, 18, 14 (34) ; ordo sacerdotii 2, 24, 9 (118) ; ordo sacramenti s. 1, 9, 7 (238) ; ordo sacrificiorum 2, 7, 4/5 (83) ; ordo successionis 1, 6, 35 (18); cf. cursus. Organum G, 13, 67.73 (221); s. 11, 4, 29 (444)Oriens s. 4, 7, 1 1 (344). orientalis : cf. porta ; radius. Orígenes 2, 6, 80 (82). originalis : cf. delicta ; peccatum. origo s. 2, 6, 56 (282). ornamenta s. 1, 22, 20(257). ornatus 2, 12, 33 (93) ; s. 3, 2, 22 (307). Orosius historiographus 2, 34, 40 (40); 3. 34, 24(179)-

650 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM orsorius palus 2, 22, 80 (114). ortus s. 5, 4, 16 (354) ; ortu concludi S. 4, 2, 40 (336). os s. 10, 4; 32 (429) ; os auidum luporum ferarumque s. 2, 6, 127/128 (285) ; os unum s. n, 2, 22 (442) ; os (Dei) s. 5, 2, 16 (351); os Domini 2. 37. 27 (148) ! os(Iudae)s. 12, 6, 9 (463) ; os leonis 2, 25, 8 (120) ; s. 13, '. 1 5 (473) ; os patris s. 11, 14, 14.21 (453) ; cf. uetbum. oscula s. 11, 16, 22 (455); osculum falsum s. 5, 5, 38 (357) ; s. 12, 6, 10 (463); osculum pacis s. 6, 11, 13 (575)osor 2, 25, 57(112); 3,38,42(183). ossa s. j, 11,6 (361). ostiarius : cf. officium, ostium arcae 1, 7, 52 (20) ; ostia s. 11, 17. 37-41 (456). Ouilc 2, 28, 12 (128). ouinus : cf. peius. ouis s. 6, 7, 9.11 (372) ; s. 13, 12, 22 (484); s. 13, 13, 3 (484); s. 13, 14, 2/3 (486) ; oues s. 13, 13, 14/15 (485) ; ouis perdita s. 13, 1, 15 (473) ; oues Christi s. 5, 9, 28 (361) ; s. 8, 6, 90 (405) ; s. 8, 7, 1/2 (405) ; cf. mansué tude ; pastor. pacifiais 2, 27, 16 (125) ; cf. Christus. pactio 1, 16, 10 (31); 2, 16, 23 (99); s. 11, 13. M (45*)pactum circumcisionis 1, 14, 2/3 (29). paganus s. 2, 3, 33 (266); s. 2, 3, 53 (266) ; s. 2, 3, 1 (264) ; s. 2, 3, 83 (268) ; s. 2, 3, 61 (267) ; s. 2, 6, 30 (281) ; s. 2, 6, 265.273 (291) ; s. 2, 7, 41 (294) ; s. 2, 7, 114 (297) ; s. 2, 7, •H/MS U99); s- 4, 3. 18(338); s. 11, 9. 1 (447) ; s. 1 1, 9, 14 (448) ; pagani s. 1, 18, 41 (253) ; s. 2, i, 21 (261) ; s. 2, 4, 172 (276) ; s. 2, 7, 83.101 (296) ; s. 11, 9, 13 (448) ; s. 11, 9, 29 (448) ; paganus conuersus s. 10, 8, 12/13 (4?6) ; paganus anima et mente 3, 38, 34/35 (183) ; cf. commentum ; cultus ; dogma ; frons ; stultitia ; superstitio ; Symmachus. palam s. 7, 5, 12 (387) ; s. 7, 6, 31 (388). palanga 2, 9, 25 (86). palatium s. 1, 4, 7/8 (231). palatum s. 8, 1, 31 (395). palea s. 10, 3, 22/26 (426/427). pallium 2, 1, 53 (70) ; 2, 30, 19 (131). pallor D, 6, 37 (196) ; pallor in ieiuniis 2, 2, 16 (72). palmae s. 2, 2, 15 (263); s. 12, 6, 22 (463); palma caelestis s. 11, 6, 40 (446) ; palma uictrix 1, 38, 20 (63) ;

s. 1, 20, 12 (255); palma supernae celsitudinis s. 3, 2, 29/30 (308) ; pal ma infantium s. 11, 16, 8/9 (455); palma uictoriae s. 4, 4, 54 (340) ; s. 6, 11, 18 (375); palmae in facie 2, 22, 126 (115). palpare 1, 21, 24/25 (37) ; s. 10, 3, 33 (427). palus 2, 17, 23 (101) ; cf. orsorius. panderc parabolam 2, 21, 49 (110); pandere sententiam s. 3, 4, 46/47 (314)pañis 1, 5, 16/17(17) ; D, 14, 13 (208) ; s. 4. 8, 27 (345) ; s. 6, 10, 12 (374) ; s. 12, 2, 10 (459); pañis angelicus G, 13, 63 (221) ; pañis caelestis s. 11, i6, 21 (455) ; pañis contractus comminutusquc in passione s. 8, 6, 32/3 (403) ; pañis diurnus 1, 39, 21 (65) ; pañis integer s. 8, 6, 31 (403) ; pañis sanctificatus 2, 2, 74 (74) ; pañis unus : cf. pax ; pañis caeli s. 6, 9, 1 1 (374) ; pañis uerbi Dei s. 10, 7, j8 (434) ; cf. fractio ; mensa. pannus s. 1,2, 22 (229) ; panni s. 1, 4, 2 (230) ; s. 1,4, 18 (231) ; panni turpes s. 1, 2, 24 (229) ; panni turpissimi s. 1, a, 29(229). pantomimus : cf. cantío. papillae s. 12, 12, 19 (469). par (subí/, neutre) 2, 6, 4 (80). parabolae 2, 22, 34 (112) ; s. io, 7, 24 (433); s. 12, 5, 5 (462); s. 12, 6, i (462) ; sub parabola 2, 19, 6 (105). paradisus s. 4, 7, 6 (344) ; s. 10, 7, 104 (43 5) ; cf. deliciae ; felicitas ; ianua. paralyticus s. 3, 10, 11. 21 (330). paranomase 1, 8,5 (23) ; 2, 12,31 (93) ; 2, 25, 60(122); 2, $1, 76(135); 2,40, 13 (154); D, 7, 28/29 (199); s1, 3, 29 (230); s. 1, 6, 36 (235) ; s. 1, 10, 27 (240) ; s. 2, 3, 67 (267) ; s. 2, 4, 123 (274) ; s. 3, 2, 12 (307) ; »• 3. 5. 37 (318); s. 3, 9, 70 (328); s. 3, 10, 20 (330); s. 3, 11, 12 (332); »• 4. 3. 9 (ЗЗ7); s- 4. 3. 11 (337) ; s. 4, 4. 41 (339) ! s- 4. 4. 62/63 (340) ; s. 4, 4, 81 (341) ; e. 4, 10, 6 (347) ; s- 5. 1, 6.1 1.22/23 (349) ; *• J. 1. 65/67 (350); s. 5, 2, 52 (352); s. 5, 11, 6 (361); s. 6, 3, 2 (368); «■ 6, 5, 14 (370) ; s. 6, 10, 9 (374) ; s- 6, 13, 4 (376) ; s. 6, 14, 22 (377) ; s. 7, 2, 18 (383); s. 7, 6, 26 (387); »• 7. 7. 45/46 (389) ; s. 8, 3, 5 (397) ; s. 8, 5, 79/80 (402) ; s. 9, 3, 55.68/69 (412); s. 9, 5, 15 (415); s. 10, 1, 4 (423) ; s. 10, 6, 18 (432) ; s. n, 7, 27 (441) ; s. 11, 13, 6 (451) ; s. 12, 6, 9 (463) ; s. 13, 1, 11 (473) ; s. 13, 2, 19

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 651 (474); s. 13, 6, 25 (478); s. 13, 8, 4/5.7 (480). paranymphus s. i, 14, 47 (246). parare frontem s. 2, 3, 34 (266). parcitas : cf. abstinentia ; simulatio. parens dei s. 2, 2, 25 (264) ; s. 4, 4, 38 (539) ! s- 4, 4. 61 (340) ; parentes primi s. 8, 2, 33 (397); s. i, 2, 18 (229) ; cf. amor. parenthèse i, 21, 27/28 (37); i, 27, 18/19 (46); 1, 30. 23/24 (5°); 1. 40, 11/12 (60); 2, 6, 57/58 (82); 2, 18, 38/40 (103) ; 2, 25, 4/5 (120) ; 2, 26, 21/22 (123) ; 2, 35, 97/99 (146) ; 2, 39. 42/43 (153) ! 3. 6, 14/16 (160) ; 3. 34. 19 ('79) ! D. 8, 29/30 (201) ; s. 1, 5, 19/22 (233); s. 2, 6, 139/ 140 (286) ; s. 2, 7, 75 (295) ; s. 3, 6, 61 (322); s. 3, 8, 8/10(325); *• 3. 9. 43/47 (327); s. 4, 7, 11/14 (344/345) ; s- 5. i, 14 (349) ! s- 3. 3. 44/45 (396) ; s. 8, 2, 3/14 (396) ; s. 8, 6, 2/5 (403) ; s. 8, 6, 59/60 (404). parère membra Christi s. 4, 4, 81 (341) ; s. 5, i, 25 (349) ; filios Deo spiritales parère, s. 4, 12,22(348) ; parère uitam s. 2, 5, 68 (279). parfait (avec désinence en -ere) 1, 7, 41 (20); i, 8, 14 (23); I, 32, 27 (53); 2, 2, 12 (71) ; 2, 4, 40 (78) ; 2, 12, 37 (93) ; 2, 18, 78 (104) ; 2, 27, 71 (127) ; 2, 37. 'б (148); 3. 34, 34 (179); 1, 6, 24 (18). parietes 1, 36, 77 (60). pariter s. il, 10, 1 (449); s. 12, 13, 1

(469)parricida 1, 6, 22 (18). parricidium committere s. 8, 3, 45

(39»)pars : partes s. 2, 6, 97 (284) ; s. 8, 6, 79 (405) ; pars aduersa s. 3, 2, 12 (307) ; cf. castra ; ex omni parte 2, 6, 45 (81) ; s. 1, 16, 5 (248) ; partes orbis 2, 10, 23/24 (90) ; 2, 34, 83 (141) ; partes transmarinae s. 2, 7, 170/171 (299); partes terrarum s. 4, 7, 12 (344) ; partes defenderé s. 8, 6, 12/13 (403) ; faceré partem s. 2, 6, 98 (284) ; habere partem cum Sanctis s. 12, 12, 2 (468) ; partibus dissipari s. 2, 6, 43 (281) ; pars sublimis spei 1, 7, 61/62 (20/21); iudicans partibus 2, 11, 25 (91)particeps regni caelorum s. 1, 21, 19 (256) ; particeps consilii Iudaeorum s- 5. 5. 37/38(357)participe {employé librement) 1, 35, 6 (56); 1, 36, 5/7(58); 1, 36,42(59); 2. 7. 8 (83) ; 2, 14, 20/22 (96) ; 2, 30, 47 (132); 2, 34, 70 (141); 2, 37, 29

(148) ; 2, 38, 34(150) ! D, 6, 25 (196) ; {absolu) :) cf. accusatif; génitif; nominatif. partícula s. 12, 11, 46 (468) ; partícula corporis domini tincta D, 6, 54/55 (197) ; partícula terrae 1,6, 10(17). parturíre s. 10, 5, 8 (430) ; s. lo, 5, 13 (431) ; parturiens : cf. protectio. partus s. 3, 1, 12 (305) ; partus nouus s. 11, 16, 18/19 (455) ; partus uirginis s. 2, 5, 46 (278) ; cf. dies ; uírgo. parumper 2, 27, 19 (125). paruulus s. 2, 6, 19 (280) ; s. 3, 2, 64/65 (309) ; s. 4, 4, 43 (340) ; paruuli 1,32, 27(53); 2, 33. 40 (138); s- 3. 2, 54 (308); s. 4, 4, 38 (339); s. 4, 12, 23 (348); s, 11, 1, 24 (441); paruuli Christi s. 11, 1, 20 (441); paruuli spiritu s. 11, 1, 13 (441). paruus : cf. nouitas. pascha s. 9, 4, 3 (413); s. 11, i6, 12 (455) ; in occisione agni celebrarent pascha s. 9, 4, 5/6 (423) ; Pascha, transitus 1, 37, 3 (61) ;gén. : Paschac 3, 38, 85 (185) ; cf. festiuitas. passio 1, 8, 20 (24); 1, 26, 19 (44); 1, 39, 10(64) ! !. 4°. T5 (66) ; 2, 2, 25 (72) ; D, 1 2, 8 (205) ; s. 4, 9, 34 (346) ; s- 5. 5. 35 (357); s. 12, 7, 40(464); s. 12, 9, 26 (466) ; passio Christi 1, 20, 23 (36) ; 1, 27, 7(45) ; 2, 2, 21 (72), 2, 3. 26 (75); G, 13, 55 (221); s. i, 16, 38 (249) ; s. 1, 16, 45 (249) ; s. 1, 18, 26 (253); s- 5. 4. 71 (356); s. 12, 6, 17 (463); passio mystica Christi s. 8, 3, 18/19 (398) ; cf. calix ; similitude; passio domini 2, 35, 59 (145) ; s. 1, 17, 27 (251) ; s. 9, 4, 19 (413) ; passio Domini et regis s. 12, 9, 7/8 (465) ; passio dominica 1,17, 18 (33); D. 5, 35 (195) ; s- 12. 5. 2 (462) ; cf. caro ; sacramentum ; miraculum in passione s. 12, 8, 24 (465) ; passioncs quae per legem sunt G, 13, 87 (222); passio contumeliosa i, 15, 24(30) ; cf. dies ; hora ; mysteria ; poculum. passus s. 7, 3, 18 (385). pastor s. 9, 6, 5 sqq. (418) ; s. il, 9, 43 (449); s. 13, 12, 4.22 (484); s. 13, 13, 29.36 (485) ; s. 13, 14, 1/2 (485/486) ; pastores s. 4, 4, 17 (339) ; pastor bonus 2, 25, 41/42 (121) ; s. 13, 13, 13 (485) ; pastor ouium 2, 25,6(120) ; pastor idoneus ouium s. 12, 7, 41/42 (464) ; pastor paruus 2, 25, 32 (121) ; pastor summus s. 3,4, 112/113(316) ; pastor summus et optimus s. 13, 14, 1 (485) ; cf. officium ; pastor Christus s. 5, 9, 28 sqq. (361) ; s. 1, 6, 30(18) ;

652 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM pastor noster 2, 25, 56 (122) ; pastor nostcr Christus 2, 25, 52/33 (121) ; pastor noster, unctus Christus 2, 25, 6/7 (120) ; pastor simul et pater s. 10, 5, 9/10 (430/431) ; cf. miseri cordia ; rusticitas. Paters. 4, 5, 4J (342); s. j, 6, 14(359); s- 5. 9. 2/13 (360/361) ; s. 9, j, 30.38/ 41 (415) ; pater caelestis s. 11, 2, 2 (441) ; pater clementissimus : cf. indulgentia ; pater Christus s. 10, 7, 81 (434) ; s. 10, 7, 90 (435) ; pastor simul et pater s. 10, 5, 9/10 (430/431) ; pa ter deus omnium s. 1, 5, 3 (232) ; uox Patris s. 9, 5, 105/107 (417); pater fidei I, 10, 25 (26) ; pater homo s. 2, 5. 58 (278) ; s. 5, 4, 22 (354) ; patres s. 10, 8, 6 (435) ; patres nostri s. 6, 9> 2 (575) ! patres nostri id est populus Israhcl s. 6, 2, 19 (368) ; patres nostri priores 2, 7, 13 (83) ; cf. tempus ; patres sancti 1.6,1,11.16 (368) ; iussio sanctorum patrum s. 6, I, 9/10 (368) ; obsecrare ut patres s. 8, 7, 10/11 (405) ; Adam pater humani generis s. 11, 13, 4/5 (451); pater actate non gcncratione 1, 32, 10/11 (52) ; pater diabolus s. 12, 10, 17/18 (466) ; diabolus pater Pelagianorum s. 7, 8, 8 (391) ; cf. affectus ; caritas ; complexus ; concordia ; cor ; Deus ; domus ; facta ; os ; pietas ; Sapicntia ; uerbum ; uirtus ; uoluntas. paterfamilias s. 1, 1, 7 (227) ; s. 10, 7, 22 (433) ; paterfamilias Dominus s. 8, 1, 23/24 (395); s. 8, 2, 1 (396). paternus : cf. affectus ; chirographum ; delictum ; disciplina ; domus ; hereditas ; pietas ; substantia ; uiscus ; uox. pati detrimentum s. 7, 10, 28/29 (392) : pati ruinam s. 2, 7, 135 (298). patibulum 1, 7, 47 (20). patienter s. 5, 10, 2 (361) ; s. 10, 3, 52 (427); s. 12, i, 9(459). patientia s. 1, 22, 49 (258) ; s. 2, 2, 27 (264) ; s. 3, 12, 48/49 (333) ; s. 5, 5, 63/69 (357/35Ю ; s. io, 2, 21 (425) ; patientia longa sustinere s. il, 8, 13 (447) ; patientia multa et longa s. 13, 1, 6/7 (473); patientia singularis s. 6, il, 9 (375) ; patientia (Dei) s. 5, 2, 42.49 (352) ; patientia religionis 2, 39, 3/4 (1 52) ; patientiam exhibere s. 1, 18, 54 (254) ; patientiam indicere 1, 6, 11 (17) ; cf. acics ; exemplum ; pietas. patria 1, 10, 18 (25); 2, 6, 18 (80); 2, 38, 55 (MO; D. 6, 22 (196); G, 3. 7 (217); s- 3. "• 24 (332);

*• 6, 5, 5 (370) ; s. 7, 2, 30 (383) ; s- 7. 2, 55-59 (384); s- 7. 3. 3 (384) ; s- 7. 4. 37(386) ; patria caelestis 3, 38, 88 (185) ; patria declama atque de mónstrala s. 7, 10, 23/24 (392) ; pa tria ¡mmortalis ас sempiterna s. 3, 1 1, 23/24 (332) ; patria propria s. 7, 2, г (382/383); patria sancta s. 12, 11, 28/29 (467) ; patria sempiterna s. 12, 11, 33 (468); patria sempiterna et felicissima s. 7,2,25/26 (383) ; patria superna Hierusalem D, 7, 34 (199) ; patria ucra s. 12, 12, 1 (468) ; patria cuius templum Deus s. 7, 10, 7(392) ; patria cuius splendor Filius s. 7, 10, 7/8 (392) ; patria cuius caritas Spiri tus s. 7, 10, 7/8 (392) ; patria cuius ciues angeli s. 7, 10, 7 (392) ; perducere ad patriam s. 7, 8, 25 (391) ; s. 7, 10, 6 (392). patriarchae Abraham, Isaac et Iacob 1, 40, 30/31 (67) ; patriarchae XII 1, '9. 9 (35); '. 25. 312 (42); apes patriarchae et prophetae 2, 21, 32/33 (109). Patripassiani : cf. "Sabelliani. patrocinium caclestium iuris peritorum s- 1, 3. >7Л8 (23°)pauidus : cf. mens ; timor. pauimentum lithostrotum 3, 38, 77 (185). Paulus 1, prol., 6 (11) ; 1, 30, 30 (50) ; 1. 34.49(56); 1, 3'. 8 (50); 1.3". '° (5i);2. 31. 65 (135); 2, 39, 44(153) ; D. 5. 32 (195) : D. 13. 21 (207) ; s- '. 3. 19 (230); s. 13, 10, 16.21 (482) ; s. 2, 5, 22(277) ; Paulus doctor s. 2, 7, 171 (299) ; Paulus doctor gentium s. 8, 1, 5 (395) ; Bcniamin Paulus noster 1, 31, 23 (51) ; Paulus intercessor arboris s. 10, 2, 29 (425) ; Paulus phreneticus s. 4, 5, 46 (342) ; Paulus in suis Christum persecutus est s. 10, 8, 28/29 (436) ; Paulus uiators. 7, 3, 13/14(385). pauor 2, 38, 28 (150); s. 5, 1, 14

(349)pauper s. i, 3, 9 (229) ; s. 1, 3, 13.21 (230) ; s. 1, 4, 40 (232) ; s. 3, 1, 26 (305) ; s. 6, 5, 16 (370) ; s. 12, 2, 6 (459) ; s. 13, 6, 28 (478) ; Christus esuriens in paupere 2, 7, 31 (84). paupertas s. 2, 6, 44 (281) ; cf. penuria. pax i, 34, 27(55); 2, 2, 30 (72); 2, 7,47 (84) ; 2, 13, 19 (94); s. 1,6, 17(234) ; s. 1, 10, 3 (239); s. 2, 6, 95 (284) ; s. 2, 6, 103 (284) ; s. 2, 6, 1 20/1 21 (285) ; s. 8, 7, 22 (406) ; s. 12, 1, 15 (459) ;s. 12, 11,40(468) ;s. 13,2, 29 (474) ; pax communionis et panis

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 653 unius D, 5, 27 (194) ; pax fracta s. 2, 6, 99 (284) ; pax germana s. 1, 20, 2 (255) ; pax ¡Ilibata s. 2, 6, 100 (284) ; pax perfecta s. ), 13, 7 (376); pax peruersa ciuitatis s. 10, 4, 54 (429) ; plena pax s. 9, 1, 26 (409) ; pax recta s. 10, 4, 54/55 (429) ; pax uera Chri stus rex noster 2, 27, 60 (126) ; pax fugiens litem s. 2, 6, 118 (285) ; pax magistri s. it, 2, 18 (442) ; pax morum bonorum s. 10, 4, 55/56 (429/ 430) ; pax terrae s. 11, 16, 5 (454) ; pax tcmporum nostrorum s. 10, 4, 56 (430) ; faciès domini pax s. 13, 2, 28 (474) ; fidelis in pace s. 12, 13, 28 (470) ; diuidere pacem s. 2, 6, 99.102 (284); s. 2, 6, 120 (285); fingere pacem s. 5, 5, 39 (357) ; cf. osculum ; uinculum. peccator 2, 5, 39(79) ; s. 10, 7, 17(433) < peccatores 2, 9, 10(86) ; s. 11, 13, 38 (452); s. 12, 3, 5 (460); peccatores ex omni genere л, 7, 39 (84) ; cf. fouea ; populus ; tabernaculum ; uia. peccatum 1, 2, 6 (14); 1, 6, 13 (17); 1, 12, 26 (27) ; i, 36, 104(61) ; s. 3, 9, 49 (327) ; s. 4, 6, 26 (343) ; s. 8, 3, 29 (398) ; s. to, 5, 18 (431) ; s. 11, 13, 18 (452); s. 12, 6, 26 (463); peccata >. 38> «J (63); s- 4. 2, 7 (335); s- 4. 12. 2 (348); s. 7,2, 13/14.18.23(383); s. 7, 4, 36 (386) ; s. 10, 2, 12 (425) ; s. 12, 1, 16 (459) ; s. 12, 3, 26 (461) ; peccatum grande 2, 4, 25 (77) ; pec catum impunitum 2, 4, 26 (77) ; peccata incursantia 2, 2, 51 (73); peccatum latens s. 4, 6, 44 (344) ; peccatum manifestatum s. 4, 6, 47 (344) ; peccatum originale 2, 9, 36 (87) ; s. 4, 4, 67/68 (340) ; cf. uincula ; peccata originalia et propria s. 1, 19, 22/23 (255) ; peccatum paternum 2, 28, 4 (128) ; peccatum processit ad publicum s. 4, 6, 32/35 (343) ; prior status primi hominis ante peccatum s. 9, 2, 7/8 (410) ; homo mortalis ante peccatum 2, 6, 4748 (81) ; pec catum populi 1, 12, 29 (27) ; 2, 4, 22 (77) ; peccata Amorreorum I, 12, 55 (28); peccatum animae G, 13, 92 (222); peccatum idolatriae 1, 18, 3 (101) ; peccatum ignorantiae et inscientiac : cf. distinctio ; peccatum ignorantiae et inscientiae, negationis et iuuentutis 2, 5, 36/37 (79) ; multitudo spinarum peccatorum s. 8, 2, 37 (397); peccati meritum 1, 3, 11 (15) ; oratio pro peccato i, 35, 19/20 (57) ; peccata negligere s. 10, 1, 1/2 (423) ; peccata dimitterc s. 8, 4, 10

(399) ; cf. auctor ; consuetudo ; cor pus ; defensio ; expiatio ; faex ; libertas; mérita; nexus; onus; Spinae ; poena ; radix ; remissio ; pondera ; sarcina ; seruus ; tenebrae. pectus domini s. 2, 6, 173.176 (287) ; pectora 1, 38, 30(64). pecunia s. 1, 18, 20 (253); 2, 39, 13 (152) ; s. i, 7, 16 (236) ; s. i, 21, 21 (256); s. 2, 7, 158. 160/161 (299); *• 3. '3. «5 (334); s- 4. 8. 22 (345); pecunias comparare s. 3, 13, 19 (334) ; pecuniam spargere s. 2, 7, 153 (299) ; cf. praemium ; pretium. pecus : pécora 1, 7, 85 (21) ; s. 3, 9, 93 (328) ; pecus subiugale 2, 20, 26 (106) ; cf. interitus ; uictima. pecus : pecudes s. 3, 11, 4 (331). Pelagiani 2, 6, 45 (81) ; D, 6, 84 (198) ; Pelagiani haeretici s. 7, 8, 2 (391) ; alba in Pelagianis 2, 6, 56 (81) ; cf. dogma ; nequitia ; pelagianus iustificator maie s. 10, 3, 9 (426). peius ouina s. 7, 4, 38 (386). peluis (ace. peluem) 2, 18, 25.30 (102). penes te s. 5, 2, 7 (351) ; penes se 2, 24, 47 (Ч9)penetralia regis 2, 38, 25/26 (150). pennae caritatis s. 8, 6, 81 (405) ; s. 12, il, 21 (467). Pentecosten : cf. dies, penuria paupertatis 2, 39, 7 (152). per diuersa s. 4, 2, 19 (336). peragere pugnam spiritalem s. 1 1 , 6, 1 7 (445)percipere beneficia s. 11, 8, 27 (447)percussus uirgae s. 2, 2, 17 (263). percutere s. 2, 3, 11/12(265). perditi : cf. numerus. perditio maligna s. Il, 18, 23 (457); perditio animae 1, 36, 70 (60) ; uas perfectum in perditione s. 13, 10, 28 (482) ; cf. nomen ; socius. perducerc ad patriam s. 7, 10, 6 (392) ; perducere ad uiam, perducere ad patriam s. 7, 8, 25 (391) ; gratia perducente s. 1 1, 6, 39 (446). peregrinatio s. 7, 2, 2 (383). peregrinus s. 6, 10, 17 (374) ; peregrini s. 2, 4, 27/28 (269) ; s. 10, 8, 44 (437) ; peregrinum hospitio reciperc 2, 7, 32 (84) ; cf. semen. perennitas D, 7, 28 (199). perfectio arcae 1, 7, 101.105 (22) ; perfectio templi 2, 37, 31 (148); per fectio temporum D, 13, 35/36(207); cf. cubitus. perfectus : cf. pax ; sacrificium ; uir ; uotum. perfidia s. 2, 6, 103 (284) ; s. 4, 11, 6

654 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM (547) ; perfidia Iudacorum s. 5, 6, 20 (359). perfidus : cf. ángelus ; christian!. Pergamum : cf. rector. pergcre ad locum s. 6, 6, 11 (371); pergcrc domum s. 6, 6, 9 (371) ; per gcre uiam s. 6, 6, 19 (371). periclitari s. 3, 10, 47 (331) ; periclitare in marc s. 7, 2, 58 (384). pcriculosus : cf. aegritudo ; conflictus ; congrcssio ; elatio. periculum s. 2, 7, 123 (297) ; s. 6, 1, 4 (368) ; s. 1 j, 4, 2 (443) ; ». 1 a, 3, 28 (461) ; s. 2, 3, 59 (267) ; periculum ciuitatis s. 2, 4, 28 (269) ; pericula huius mundi 2, 38, 37 (1 50) ; ad peri culum mortis accederé s. 9, 6, 67 (419)perimere errorem s. 2, 7, 198 (301). perire(/«/. periet) s. 1, 8, 14(237). peritia scandalistarum s. 3, 2, 53/34 (308). peritus (sc. Paulus) diuini iuris s. 2, 7, 1 72 (300) ; peritus iuris : cf. patrocinium. periurium : cf. sacrilegium. pcriurus : cf. haereticus. permouere s. 2, 5, 47 (278). pernicies s. I, 7, 18 (236); aqua conuersa in pernicicm s. 6, 10, 8 (374). perniciosus s. 2, 2, 28 (264) ; perniciosa animae 2, 8, 29 (8;). Perpetua s. 10, 5, 8/9 (430) ; s. 10, 5, 13, 20.31 (431) ; Perpetua et Felici tas et comités : cf. natalitium. perpetuo s. 4, 12, 33 (348). perpetuus : perpetuum : in perpetuo s. 6, 1 1, 22 (375) ; cf. felicitas ; hereditas ; mors ; posteritas ; salus. Persae 2, 34, 95.116(142); 3, 34, 30.32 (179) ; cf. princeps. perscrutari i, io, 10 (25) ; s. 5, 2, 27 (351); s- 6, 5, 1 (37°)persecutio 3, 34, 30 (179) ; persecutio ns decern 3, 34, 23 (179). persecutor s. 4, 5, 50 (342) ; s. 9, 4, 35 (413) ; s. 10, 4, 39 (429) ; s. 12, 8, 6 (464) ; persecutores i, 30, 14 (49) ; 2, 25, 57 (122) ; s. 2, 7, 49 (294) ; persecutor (Paulus) 2, 31, 67 (135) ; s. 10, 8, 30 (436) ; persecutor Christi s- 5. 4, 50 (355); s- 10, 8, 23 (436); persecutores Ecclesiae s. 4, 5, 56/57 (342) ; persecutores Iudaci s. 2, 7, 106 (297). persequi : persequentes 2, 1, 55/56 (70); s. 5,4,5(35 5)perseucrantia : perseucrantiam tenere s. 9, 6, 66 (419). Pcrsis D, 9, 14 (202).

persona 1, 33, 18 (53) ; s. 4, 9, 7 (346) ; s. 12, 1 1, 1 (467) ; persona una s. 1 1, 2, 16 (442) ; persona Antichristi 2, 34, 96 (142) ; persona Christi 1, 22, 48/49 (40) ; 2, 27, 18 (125) ; persona domini 1, 36, 39/40 (59); persona mediatoris 1, 34, 30/31 (55) ; persona figurata sanctae ecclesiae 2, 38, 43/44 (151); persona potentis s. 1, 4, 7 (231); persona reginae s. 12, 9, 13 (465) ; formidare personam s. 2, 2, 9 (263) ; ex persona ait 3, 10, 4 (162) ; ex persona denuntiare 1, 36, 39/40 (59) ; ex persona dicere 1, 22, 48/49 (40) ; ex persona gerere 2, 56, 18/19 (125) ; cf. discret io. persuasor turpium uoluptatum s. 1,2, 10/11 (228). pertendere 3, 38, 79 (185). pertinax s. 2, 4, 14 (269) ; pertinacior »•8, j, 36(398). pertinere ad cubitum 1, 7, 105 (22). perturbatio s. 1, 21, 2 (256) ; s. 12, 11, 29/30 (467) ; perturbatio maris s. 5, 6, 20 (359). peruersitas s. 7, 7, 91 (390) ; peruersitas haereticorum s. 4, 2, 14/15 (336). peruersus corde 2, 12, 10 (92) ; cf. an gélus ; anima ; cauca ; cogitatio ; disputatio; doctrina; intentio ; mens ; mores ; oculus t ordo ; pax. peruius : cf. iter. pes : pedes occupa re s. 11, 5, 13 (444) ; non uia pedum sed uia morum s. 9, 6, 52 (419) ; cf. humilitas ; scabellum. pestifer : cf. acies ; morsus. pestilentia s. 13, 12, 6 (484). pestis arriana s. 10, 8, 20 (436) ; pestes s. 2, 7, 146 (298). petere secretum s. 2, 7, 91 (296) ; petere ucniam s. 6, 1, 10 (368). petitio 2, 27, 25 (i*5) ; petitionem poseeré s. 10, 4, 24/25 (429) ; cf. auiditas. petras. 1, 17, 38(252) ;s. 2, 1, 18(261) ; »• 3. 9. 70 (3*8) ; s- 2» 7. "8 (297) ; petra integra christus s. 1, 19, 27 (255) ; petra Christus 2, 14, 55 (97) ; petra fundamenti s. 11, 16, 10(455) ; mel de petra s. 6, 10, 10 (374) ; offendere in petram s. 2, 7, 1 34(298) ; cf. cauerna ; saxa ; spelunca. pctrinus : cf. cultellus. petrosus : cf. terra. Petrus 1, 30, 34 (50) ; 2, 34, 76 (141) ; i. 39. 43 ("53): 0,5,32(195) ;D, 13, 21 (207) ; s. 1, 3, 19 (230) ; s. i, 17,

18/19 U5O; s- 3. б. б7-7° (з"); s- 3. 7. 43-45 (зм) : s. 4. i. s (335) ; s. 7, 2, 32 (383) ; s. 8, 5, 39.48 (401) ;

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 655 s- 8. 5. 55-75 (402) ; s. 10, 8, 27 (436) ; s. 12, 6, 16/17 (464) ; s. 12, 7, 12.18 sqq. (465); s. 13, 10, 17.23 (482); Petrus filius primogenifus s. 10, 7, 77/78 (4$4) : Petrus interpres 1, 30, 1 4 (49) ; Petrus negans 2,25,9(1 20) ; Petrus negator s. 3, 6, 69 (322) ; Petrus praesumptor... negator... con fessor... amator s. 9, 3, 19/20 (411) ; Petrus seruus Christi s. 1, 17, 16 (251) ; Petrus figuram Ecclesiae portabat s. 8, 6, 43/44 (404) ; timoré negauit Petrus s. 5, 5, 78 (358) ; cf. consilium. phantasia s. 2, 1, 29 (262) ; phantasia Spiritus mali s. 3, 9, 23 (326). Phantasma s. 2, 7, 128 (298) ; Phantas ma (sc. Christus) s. 7, 6, 3 (387) ; phantasmata uana s. 1,1, 19 (227) ; cf. somniator. phantasticus D, 6, 75 (197) ; s. n, 10,

>4 (449)Pharao 1, 27, 5 (45) ; 1, 29, 5/6 (48) ; 1, 56. }(57);i. 56,6(58) ;D, 13, 18 (207) ; s. 9, 3, 36 sqq. (411) ; Pharao rex Aegypti i, 34, 28/29 (55) ; Pha rao diabolus 1, 32, 23 (52); T, 36, 98/99 (61) ; magi Pharaonis D, 13, 19 (207); s. 9, 5, 9 (414); s. 9, 5, 12.23 (415) ; cf. diabolus ; filia ; spa dones. Pharisaei 2, 22, 41.58 (113) ; 2, 22, 81 (114). Pherezeus 2, 16, 4 (99). Philippus s. 1, 5, 31 (233) ; s. 2, 6, 1 35/1 36 (285) ; s. 11," 10, 26/28 (449). philosophia 1, 33, 22 (54). phrenesis s. 4, 5, 38.47/48 (342). phreneticus s. 4, 5, 51 (342) ; cf. furia ; medicamentum ; Paulus. picridiae s. 9, 4, 44 (414). picris : cum picridibus 1, 37, 15.23 (62). pietas 2, 1, 46 (70) ; s. 2, 6, 92 (283) ; s. 11, 19, 8 (457) ; pietas maiestatis diuinae s. 11, 13, 27 (452); pietas matrum aut patrum s. 4, 4, 30 (339) ; pietas misericordiae s. 11, 13, 39 (452) ; pietas humilis patientiae 1, 22, 46 (40) ; cf. auctor ; causa ; confessio ; fides ; gremium ; indicium ; misericordia ; officia ; sacramentum ; Spiritus septiformis. pignuss. 5,4, 66 (355); s. 5,7,8(359); pignus certum s. 3, 7, 4 (323) ; cf. donum. pigrescere s. 6, 14, 9 (377). Pilatus 1, 9, 7 (24) ; 1, 26, 34 (44) ; 2, 3. 27 (75) ; 2, 8. >9 (85) ; 2, 24, 57 (1 19) ; 2, 28, 48 (129) ; s. 4, 5, 11/16

(341) ; s. 4, 5, 26 (341) ; cf. carnifex ; Pontius Pilatus. pilosus : cf. Esau. pinna clamidis 2, 25, 55/56 (122). pius : cf. affectus ; corda ; Deus ; fides ; homo ; mater ; senectus. placare iram Dei s. 10, 4, 2/3 (428). Placidia (Galla) : cf. Augusta. plaga 2, 24, 42 (119) ; s. 4, 6, 37(345) ! s- 15. i. 9 (475); s. 13. 5. 2 (474); plagae 1, 36, 1 sqq. (57/61) ; plagae Aegypti 3, 34, 25 (179); plagae decern s. 9, 3, 45 sqq. (412) ; plagae uariae 2, 6, 55 (81); plagae generis humani s. 13, 5, 1 (476); plaga poenarum 2, 33, 44 (138); plaga uulncris s. 13, 1, 1 (473). plagare 2, 22, 78 (114). planons s. 10, 1, 32 (423) ; s. 10, 1, 42 (424); s. 13, 6, 5 (478); planctus Hieremiae G, 13, 57 (221) ; planctus tristitia acceptior s. 10, 1, 41/42 (424). plateae D, 5, 28 (195) ; s. 13, 5, 24 (477)Plato 3, 40, 21 (189) ; s. 13, 14, 36(486). plausus uanitatis 2, 20, 34/35 (106). plebs s. 11, 8, 26 (447) ; plebs domini 2, 17, 20 (101) ; plebs Israhel s. 6, 9, 2 (575) : plebs lasciuiens 1, 12, 24(27) ; plebs legem transgrediens 1,12, 25/ 26 (27). plectrum Spiritus sancti 2, 25, 15 (120).

plenitudo gratiae s. 4, 6, 37 (343). plcnus fide s. 3, 2, 80 (309) ; plenus liuoris 1, 6, 23 (18); cf. libertas; uotum. pléonasme : (emploi de deberé ou de l'adj. en -ndus après verbes d'ordre) : 2, 10, 40 (90); 2, 20, 19/20 (106); 2, 29, 17 (130)"; 2, 34, 66.71 (141) ; (accumulation de démonstratifs) : hanc... istam s. 11, 18, 1 (456) ; singuli... singulos 1, prol., 51/52 (12) ; 2, 3, 10 (74) ; 2, 22, 138 (1 16) ; 2, 27, 62 (126); potius... magis quam s. 1, 1, 3 (227); magis atrocissima s. 1, 10, 46 (240). ploratio s. 13, 8, 16(480).

Pluto s. 4, 3,4(537)pluuia s. 4, 11, 20/28 (347); pluuia caelestis 2, 28, 53 (129) ; s. 8, 2, 39 (397) ; pluuiae largae s. 1 3 , 2, 1 2 (474) ; pluuia spiritalis s. 8, 1, 1 (395) ; pluuia gratiae 2, 28, 39/40 (129); 2, 29, 26 (130); s. 3, 9, 71 (328); cf. gutta. poculum 2, 1 , 80 (71 ) ; s. 4, 4, 74 (340) ; s. 12, 12, 22 (469) ; poculum amarum passionis 1, 38, 23 (63); poculum

656 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM mortiferum 2, 22, no (nj); cf. genres. poena D, 18, 25 (212); s. 1, 10, 46 (240); s. 2, 5, 65 (279); s. 4, 2, 51 (537) ; •■ 4. 5. » (341) ; poenae I, 36, 48(59); 3. 38. 37(i83); s. 10, J, 2j (451); poena aeterna 1, prol., 28/30 (12); poena ultima turpicudinis 2, 24, 44/4; (119); poena leprae 2, 9, 13 (86) ¡poena orbitatiss. 3, 5, 55 (31 8) ; *■ 3> 5> 58 (319) ; poena peccati 1, }, 9 (16) ; immortalis ad poenam s. 4, 3, 37/38 (338) ; poenae legum i, 36, 91 (61) ; cf. plaga ; ultio. poenalis : cf. mors ; sententia. poenitens s. 10, i, 3/4(423) ; pocnitens Iudacuss. 10, 8, 12 (436) ; cf. anima ; lacrimae. poenitentia 2,2,37 (72) ¡2,12, 46 (94) ; 2, 26, 15/16.21 (123); s. 4, 8, 26 (345) ; »• 5, 6, 32 (359) ; s. 10, 2, 38 (426) ; poenitentiam agere s. 8, 3, 34 (398) ; s. 10, 1, 29 (423) ; s. io, 7, 18 (433) ; exhortan ad poenitentiam s. 10, 7, 18/19 (433); cf. cilicia ; fructus ; locus ; uox. poeta facundissimus(sc. Vergilius)s. 1,

■5. 4 (*47)poeticus : cf. uerbum. pollicere (polliccris) s. 1, 19, 16(254). pompa s. 3, 2, 21 (307); s. 3, 2, 24 (308) ; pompa inanis 2, 9, 64 (88) ; pompae mundanae s. 5, 1, 69 (351) ; pompae diaboli s. 1, 2, 2 sqq. (228) ; s. 4, i, 10/11 (335); s. 3, 2, 24/25 (308) ; s. 5, i, 49.60/61 (350). Pompeius magistratus populi Romani 2, 40, 27/28 (154). pomum : cf. arbor. pondus 1, prol., 12 (11) ; pondus graue s- J3. 5. 35 (477); pondus flagitiorum i, prol., 25 (12) ; pondus lapidis s. 10, 3, 28 (427) ; pondera peccatorum 2, 13, 13 (94) ; pondera humeris s- '3. 5. 34(477)poneré animam 2, 4, 23 (77) ; s. 2, 6, 132 (285) ; s. 3, 6, 98/99 (323) ; s. 9, 5, 49 (416) ; s. 13, 13, 14 (485) ; potcstas ponendi animam s. 6, 12, 30 (376) ; positus : cf. homo. pontifex 3, 38, 95 (185); D, 6, 62 (197) ; s. 12, 6, 18 (463) ;{sc. Moyscs) 2. 9i 19 (86) ; pontifex noster Christus 2, 6, 28 (81); 2, 6, 71.77 (82) ; cf. barba ; doctrina. Pontius Pilatus s. 3, 6, и (320) ; s. 3, 6, 48.55/56 (321) ; s. 12, 6, 19 (463), cf. Pilatus. populus 1, 14, 5 (29) ; s. 6, 8, 3 (373) ; s. 1 1, 13, 12 (452) ; populi 1, prol., 38

(12) ; 2, 17, 22 (101) ; s. 3, 2, 9 (307) ; populi duo futuri 1, 20, 12 (35) ; populus a Deo benedictus 2, 12, 3 (92) ; populus christianus 1, 20, 20/21 (36); 1, 21, 43 (37); i, 21, 51 (38); 1, 24, 19/20 (42); 1, 27, 7 (45) ; 2, 9, 62 (88) ; populus Christi s. 9, 5, 13/14 (415) ; populus Christi domini 2, 5; 42 (79) ; populus Dei 1, 34, 29 (35); 1. 38, 20 (63); 2, 7, 3 (83); 2, 11, 11/12 (91); populus gentilis 3, 38, 82 (185) ; populus gentium 2, 14, 23/24 (96) ; populus Hebraeus 1, 24, 12/13 (4O ; •. 34, 46/47 (56) ; populus Hebraeus contumax 2, 24, 54 (119) ; populus Hebraicus 2, 12, 34 (93) ; populus humilis Christi 2, 9, 74 (88) ; populus Israhel 2, 32, 3/4 (137); s. 1, 13, 1 (243); s. 6, 2, 19 (368) ; populus israheliticus 2, 23, 13 (117) ; ». 2, 2, 18/19 (263) ; populus Iudaeorum 2, 21, 24/25 (109); po pulus Iudaeus 1, 21, 52 (38) ; popu lus ludaeus cdax ac saeuiens 1, 20, 24 (36) ; populus Iudaicus 1, 6, 29 (18); 1, 13, 6/7 (29); po pulus lenis 1, 20, 22 (36) ; populus peccator s. 11, 13, 11 (452) ; populus primitiuus 1, 9, 21 (24); populus uetus... nouus populus s. 9, 4, 51/52 (414) ; populus uictor 2, 16, 8 (99) ; cf. castra ; congregatio ; delictum ; dux ; fecunditas ; figura ; impetus ; lex ; Moyses ; multitudo ; peccatum ; princeps ; propheta ; sacerdos ; sollemnia. porcus : porci 1, 22, 27 (39) ; s. 10, 7, 3 (432) ; s. 10, 7, 54/56 (434) ; cf. siliquae. porrigere manum s. 1, 17, 19 (251) ; s. 10, 4, 19 (428). porrus : porri 2, 8, 21 (85). porta aeterna excelsa s. 11, 17, 28/29 (456) ; porta angusta lateris Christi s. 10, 8, 11/12 (436) ; porta orientalis (Hierusalem) 2, 36, 13 (147); porta domini s. 11, 17, 34 (456) ; cf. clau stra ; serae. portare 1, 7, 121 (22) ; portare figuram Ecclesiac s. 8, 6, 44 (404) ; portari ligno s. 6, 4, 4 (369) ; cf. Deus. portentum s. 4, 3, 11 (337). portio s. 11, 10, n (449). portus desideratus s. 4, 2, 54 (337) ; s. 9, 1, 13 (409) ; portus securitatis s. 9, 1, 18 (409). poseeré petitionem s. 10, 4, 24/25 (429). positiones siderum 1, 10, 10(25). possessio s. 1, 4, 23 (231) ; possessio fida s. 1, 21, 3 (256).

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 657 possessor s. 13, i o, ij (482) ; possesso re* s. 5, i, 62 (550) ; optimus posses sor s. 4, 2, 2 (535) ; s. 5, 1, 34 (350). posteriora Dei 2, 7, 48 (84) ; s. 3, 9, 75 (328) ;s. 5, 3,40 (353). postemas perpetua s. ii, 16, 25 (455). posterus 1, 2, 8 (14); 1, 14, 4 (29); s. 1, 2, 29 (229) ; s. 6, 6, 2 (37) ; posteri tamquam rami 1, j, 11 (16) ; opus in posterum subsequi s. 8, 1, 3;

(396). postmodum s. 1, 4, 31 (232) ; s. 3, 2, 60 (309) ; s. 4, 5. 44 (}42) I »• 4. 8, 27 (345):»- 9. 1,6(409) ;s, 9,2. 8(410). potens s. 6, 5, 17 (370) ; humilis potentissimus s. 11, 19, 5 (457) ; cf. per sona. potentari (constr. avec dat.) 2, 19, 13 (105). potentia 2, 9, 50 (87) ; 2, 24, 37 (118) ; 3, 38, 120 (186) ; s. i, 7, 16 (236) ; s. 2, 2, 20 (263) ; s. 2, 6, 2/з (279) ; s- 5. 5, 65 (357); s. 5, 5, 70 (358); D, 1, 13 (19t) ; potentia barbárica s- '3. 5, 36 (477) ; potentia diuina 2, 35, 101 (146); potentia dura et maligna hominum s. 12, 12, 14/15 (468) ; potentia frustrate 1, 32, 26 (53) ; potentia mágica s. 1, i8, 39 (253) ; potentia regia 2, 24, 60 (119) ; 2,27,53(126) ;s. 11,19, 14/15(458) ; s. 12, 5,7 (462) ; potentia temporalis D, 5, 17(194) ; potentia artiss. 3, 3, 5 (310) ; potentia (Christi) s. 3, 10, 27 (330) ; potentia Creatoris D, 18, 21 (212) ; potentia (Dei) s. 5, 2, 41 (352) ; potentia, non numinum, sed daemoniorum s. 9, 3, 59/60 (412) ; potentia uerbi 2, 6, 64 (82) ; 2, 29, 8 (130) ; potentia premerc s. 3, 13, 19 (334) ; potentia Verbi Dei 2, 36, 6/7 (147) ; s. 9, 3, 12 (411) ; cf. acies ; diuinitas. potestas 1, 22, 26/27 (39) ; G, 12, 5 (219) ; s. 2, 4, 21 (269) ; s. 2, 6, 56/57 (282) ; s. 2, 6, 268 (291) ; s. 3, 3, 15 (310) ; s. 3, 4, 51.62 (314) ; s. 3, 7, 10 (323) ; s. 4, 8, 12 (345) ; s. 4, 9. 4 (345); s. 5, 5, 52 (357); s. 5, 7, 12 (359); s- 5, 9. 2/3 (360); s. 7, 7, 28 (389); s. 10, 5, 24(431) ; s. 11, 12, 25 (451) ; s. 12, 2, 26 (460) ; potestates 2, 24, 64 (119) ; s. 2, 6, 106 (284) ; s- 3. 3, '4 (з'°) ; »• 3, 4, 123 (з'б) ; potestates caelestes s. 1, 4, 36 (232) ; potestates caelestes et aeternae G, 13, 41/42 (220) ; potestas diuina s. 9, 3, 44(412) ; potestas inimica 1, 40, 17 (66) ; potestates inimicae saeculi s. 7, 2, 27/28 (383) ; potestas singularis s. 10, 4, 59 (430) ; potestas superior

s. 3, 1, 47/48 (306) ; potestas daemonum 2, 35, 94 (146) ; potestas inimici D, 6, 67 (197) ; potestas iudicantis s. 4, 7, 17 (345) ; potestas tenebrarum '. 33. 32 (54) ; 1, 40, 19 (66) ; s. 4, 4, 66 (340) ; potestas exercendorum miraculorum 2, 16, 25/26 (100) ; potestas ponendi animam s. 6, 12, 30 (376) ; homo positus in aliqua potestate s. 4, 1, 16/17 (335) ; potestas malis datur 2, 28, 22/23 (128) ; in potestate accipere s. 5, 2, 37/ 38 (352) ; potestatem dare s. 3, 6, 9(320) ; in potestate habere s. 5, 5, 21 (356) ; cf. amicus. potio amara s. 13, 5, 12 (476). potiri (çonstr. avec ace.) 1, prol., 5 (11) ; 1, 10, 27/28 (26); 2, 1, 9/10 (68); 3, 34, 33 (179); cf. 2, 30, 9 (131). potus s. 3, 12, 8 (332). praebere ducatum 2, 22, 136(116) ; 2,39, 13/14 (152); 2, 40, 4 (153); s- 3, 9. 80/81 (328) ; s. 10, 4, 18 (428) ; uiatoribus ducatum praebere s. 7, 10, 21 (392) ; praebere obsequium s. 11, 14, 23 (453)praecedere : nullis meritis praecedentibus 1, 36, 57 (59) ; s. 4, 2, 32 (336). praeceptum 1, 2, 5 (14) ; 1, 10, 18 (25) ; 2. 35, 10 (43) ; D, >3. 31 U07) ; s. 2, 7, 86 (296) ; s. 7, 4, 32 (386) ; s. 10, 4, 5 (428); s. 11, 13, 5 (451); s. 1 1 , 4, 7 (443) ; praecepta 2, 28, 43 (129) ; 2, 29, 9/10 (130) ; s. 6, 10, 11 (374) ; praecepta diuina 2, 15, 5 (97) ; praeceptum dominicum s. 10, 6, 2/3 (431); s- '$, >, 4 (473); praecepta duo 2, 7, 9 (83); 2, 10, 31 (90); praecepta decern 1, 7, 69 (21) ; i, 36, 8 (58) ; praecepta Creatoris 1, prol., 17 (11) ; praecepta dilectionis Dci et proximi 2, 3, 32 (75) ; praecepta Dei 2, 25, 3 (120) ; 2, 37, 10 (149) ; s. 2, 7, 142 (298); s. 5, 2, 17(351); s. 10, 4, 70 (430); praecepta domini 2, 13, 8/9 (94) ; s. 9, 4, 5 (413) i praecepta legis 1, 7, 66 (21); 2, 6, 63 (82); s. 4, 6, 43 (344) ; praeceptum ucrmagistri s. 11, 6, 15 (445); praei ceptum regis 2, 35, 9 (143) ; s. 11, 4, 25 (444) ; cf. auctoritas ; contemptor ; modus. praeciderc 2, 34, 66 (141) ; s. 7, 7, 45 (389) ; praeciderc sc ab unitatc s. 5, 9, 23 (361)praccipitarc in mortem 1, prol., 20 (11) ; 1, 31, 13(51) ; 1, 36, 100(61). praccipitium erroris s. 3, 9, 31 (327). pracclarus : cf. hereditas ; martyrium. praeco s. 1, 14, 46 (246) ; s. 2, 7, 87

658 INDEX VERBORVM ET REKVM NOTABILIVM (296); D, 11, 28 (204); praccones mendacü D, 1 1, 20 (204). pracconans : cf. uerba. praeconium 2, 55, 96 (146) ; praeconia ), prol., 8 (156) ; praeconia Dauid 1, 35. 4 (57) \ praeconia laudis 2, 39, 20/21 (152) ; praeconia laudum 3, 38, 29/30 (183). praccursor s. 2, 7, 29 (294) ; Arriani praecursorcs Antichristi D, 10, 7/8 (203) ; praecursorcs Christi 2, 14, 32 (96) ; cf. Iohannes. praeda 2, 2;, 8 (120) ; s. 12, 3, 10(460) ; praedae mortuorum s. 13, 8, 16 (480). praedestinare : praedestinatus Israhel 2, 26, 12/13 (123) ; paruuli praedestinati s. 3, 2, 65 (309) ; praedestinati christiani s. 3, 2, 63/64 (309). praedicarc salubria s. 3, 2, 40/41 (308). praedicatio s. 7, 6, 24/25 (387) ; praedicatio Christi s. 5, 6, 32/33 (359) ; praedicatio Ionae s. 5, 6, 31 (359). praedicator s. 4, 5, 50 (342) ; praedicator (Paulus) 2, 31, 67 (135) ; s. 10, 8, 30/31 (436). praedium integrum integro Christo assignate s. 10, 8, 39/40 (436) ; praedias. 13, 2, 3/4(473)praeexigere s. 12, 1, 3 (459). praeferre s. io, 3, 47 (427). praefocarc 2, 27, 28 (125) ; s. i, 22, 48 (238) ; s. 2, 6, 82 (283) ; s. 2, 7, 1 54 (299) ; s. 8, 2, 8 (396) ; s. 8, 6, 78 (405) ; s. 12, 12, 23/24(469) ; s. 13, 1, ч (473)praegrauare s. 8, 2, 37 (397). praeiudicium 1, prol., 21 (11) ; s. 2, 6, 95 (284). praclatus : coaequatus ucl praelatus s. 10, 5, 27(431). praemium s. 3, 2, 89 (309) ; s. 3, 13, 26 (334); s. 4, 11, 6 (347); s. 5, 11, 2 (361) ; s. 5, и, n (362) ; praemia 1, 22, 53 (40) ; praemium aeternum s. 2, 4, 29/30 (269) ; praemium terrenum s. 3, 2, 80 (309) ; praemium amantis Deum s. 4, 12, 16/17 (348) : praemium pecuniae s. 3, 6, 10 (320). praeparare insidias s. 3, 10, 20 (330) ; praeparare uoluntatem suam uoluntati Dei s. 3, 10, 50/51 (331). praepositus D, 6, 41 (196) ; D, 6, 48 (197) ; praepositus carceris 1, 28, 9 (47) ; praepositus coquorum Pharaonis 1, 27, 5 (45) ; praepositus domus 1, 31, 16 (51) ; cf. Abraham. praepostere s. 5, 1, 6 (35 1). praeputium 2, 22, 144(116). praerogare 2, 30, 38 (132).

praesagus3, 38,95(185). praescientia s. 9, 5, 60 (416). praescius : cf. diuinitas. praesentarc 1, 7, 127(23) ; 1, 29, 5 (48) ; •. 36, 4(57); 2, 17, 5 (100); 2, 28, 26 (128) ; s. 8, 4, 20 (400). praesentia s. 3, 7, 38 (324) ; praesentia maiestatis s. 3, 7, 24 (324) ; praesen tia diuinae uirtutis 2, 9, 78/79 (88). praesepe s. 1, 13, 24 (244) ; s. 4, 4, 20

(339)praestare (en emploi absolu) 2, 9, 67 (88). cf. salus. praesumptio temeraria 2, 20, 5/6 (105) ; praesumptio hominis s. 2, 4, 10/11 (269) ; praesumptio superbiae 2, 26,

M ("3)praesumptor 2, 5, 39/40 (79) ; 2, 34, 77 (141) ; praesumptorcs 2, 34, 74(141) ; praesumptorem conuincere s. 8, 3, 57 (402) ; praesumptorcs de uiribus suis s. 7, 8, 12 (391) ; Petrus prae sumptor s. 9, 3, 19(411). praesumptus (adj.) 2, 19, 10 (105). praeterire silentio s. 6, 1,7 (367) ; praeteritus : cf. tempus. praeualere caritate s. 6, 1, 14 (368). praeuaricatio : cf. causa ; meritum. praeuaricatores legis D, 9, 22/23 U°2) J s. 1, 11, 13 (241). praeuidere in spiritu s. 11, 18, 3 (456). prandium 2, 35, 101 (146). prata gaudiorum s. 12, 11, 41 (468).. prauitas s. 11, 9, 41 (449). prauus : cf. ars ; disputatio ; mos. premere potentia s. 3, 13, 19 (334). prelum : cf. pressura. pressura 1, 29, 7 (48) ; pressurae s. 13, 12, 21 (484) ; pressurae huius mundi s. 10, 6, 14 (432) ; pressura preli s. 10, 3, 27 (427) ; pressurae praesentis temporis s. 1, 1, 1 (227). pretiosus : cf. gallina ; mos ; sanguis. pretium 1,7, 51 (20) ; 1, 26,41/42(45) ; s. 1, 4, 31 (232); s. 2, 7, 161/166 (299) ; s. 3, 6, 62.75 (322) ; 1. 5, 5, 36 (357); s. 8, 3, 7/8(397);*- ». 3. " (398); s- 13. 5. 38 (477); pretium pecuniae s. 5, 7, 13 (359); pretium salutis s. 1, 18, 9 (252) ; pretium sanguinis s. 3, 8, 19/2о((з25) ; s. 8, 3, M (398); s- 'S. 6, 8/9 (478); sub pretio 1, 30, 4 (49) ; pretium fundere s. 3, 6, 70 (322) ; pretium tenere s. 3, 6, *7 (î2i). prex : preces s. 8, 5, 20 (401) ; preces fundere s. 12, 7, 38 (464) ; precibus propitiatus 2, 9, 86 (89) ; cf. uoees. primatus 1, 20, 19.26 (36) ; 1, 21, 20 (37); 1, 21, 52(38); 1, 27, 8 (45);

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 659 s. 3, i, 60 (309) ; primatum retiñere 1, 9. 9/10 (24)primitia fructuum i , 6, 7/8 (1 7) ; primitiae 3, 29, 27.31 (174) ; primitiae Gentium s. 5,4, 37(355). primitiuus : cf. concupiscentia ; filius ; populus ; primitiua Aegyptiorum i, 36, 102 (6t). primitus 2, 24, 19(118) ; 2, 37, 10(148) ; 8. 6, 2, 8(368);». 12, 1, 7(459). primogeniti Aegyptiorum 1, 36, 96 (61) ; s. 9, 3, 48 (412) ; cf. filius. primus : cf. homo. princeps s. 11, 17, 35/36 (456) ; prin cipes 2, 33, 40(138) ; 2, 34, 101 (142) ; 2, 34, 103 (142) ; principes mali 2, 24, 63 (119) ; princeps daemoniorum Beelzebub s. 3, 7, 35 (324) ; princeps diabolus s. 5, 1, 69/70 (351) ; diabolus uitiorum princeps s. 9, 2, 9/10 (410) ; diabolus princeps malitiae 1, 22, 5/6 (38) ; princeps exercitus domini s. 2, 4, 105/106 (273) ; s. 2, 7. 5 7/5 8 (295) ; princeps gentis tenebrarum s. 11, 10, 9 (449) ; principes Iudaeorum s. 1, 10, 45 (240) ; s. 6, 12, 7 (375) ; princeps inlatae mortis i, 6, 21 (18); principes populi 2, 18, 12 (102) ; princeps regni Persarum D, 4, 31 (193) ; princeps sacerdotum 2, 2, 67/68 (73/74); 2, 6, 32 (81); 2, 7, 44/45 (84) ; 2, 10, 7 (89) ; 2, 27, 65 (126) ; princeps sacerdotum Christus 2, 3> 5 (74) ! princeps omnium sacer dotum Christus lesus 2, 7, 50/51 (84) ; princeps tenebrarum 2, 6, 24/25 (80); s. n, 10, 12 (449); princeps uirginitatis s. 1, 22, 28/29.31 (257); princeps uitiorum s. 1, 2, 10 (228) ; s. 1, 1, 32(228). principatus 2, 3, 29 (75). principium s. 7, 7, 36 sqq. (389) ; s. 7, 7, 67/68 (390) ; principium mundi 1, prol., 30/31 (12); principia bonae naturae 1, 6, 17 (17) ; principium Pater, principium Filius ; ergo Pater et Filius principium sine ullo prin cipio s. 9, 5, 86/87 (417)Priscilliani 2, 6, 22 (80). priscus : cf. uirtus. pristinus : cf. uisus. priuatus : priuati a desiderio s. 6, 9, 11/12 (374). pro Christo s. 4, 4, 38 (339) ; pro Deo s. 4, 2, 10 (335) ; pro Deo colendum s. 4, 2, 45 (336) ; pro salute s. 4, I, 2 (535)probare uirtutem, uotum et animum 2, 20, 9 (106). procederé ad certamen s. 2, 1, 10/11

(261) ; procederé ad proelium s. 2, 7, 59/60 (295) ; procederé ad publicum s. 11, 2, 5 (442) ; s. 4, 6, 32/33 (343). procellae diluuii s. 6, 4, 3 (369) ; procellae mundi s. 9, 1, 10/11 (409). proceres i, 40, 30(67) ; 2, 40, 54(155) ; proceres dii 3, 38, 118 (186) ; s. 13, 3. 23 (475)procónsules G, 13, 33 (220). prodige s. 10, 7, 48 (433). proditor s. 8, 3, 62 (399) ; proditores *• 3. J. 58(319)proeliator : cf. Iesus ; Moyscs. proelium 2, 24, 22 (118) ; proelia 2, 34, 95 O42) ; proelium 3, 34, 34 (179) ; s. 5, 5, 12 (356); proelium Dauid cum Golia 2, 25, 29 sqq. (121) ; procederé ad proelium s. 2, 7, 59/60 (295)proferre uerbum s. 6, 1, 19/20 (368) ; proferre testamentum s. 2, 6, 65/66 (282) ; proferre in curiam angelicam s. 3, 1, 46 (306) ; proferre in medium s. 1, 16, 7 (248) ; cf. uox. professio s. 1, 4, 2 (230) ; s. 1, 4, 32/35 (232) ; s. 3, 1, 45 (306) ; s. 5, 1, 37 (350); s. 11, 3, 3 (442); professio fidei s. 3, 10, 48/49 (331); cf. uer bum. proficere ad salutem s. 6, 10, 9 (374) ; proficcre saluti 2, 8, 13 (85) ; profi cientes 1, 16, 26 (32). profundum abyssi s. 1, 7, 3 (235); profundum crucis 1, 7, 79 (21) ; s. 9, 6, 40 (419). progenies 1,9, 19(24) ;s. 7, 1, 25(381) ; progenies carnis Abrahae 1, 13, 6 (29) ; progenies noua hominis s. 1, 17, 9/io(250proies 1, 20, 4 (35); 1, 25, 6 (42); 2, 15. 30 (98) ; s- •• 2, 23 (229); s- 3. 3. 7°(3'2); s. 5, 1, 3.9 (349); s. 5, 4, 18 (354) ; proies damnata s. 11, 18, 24 (457) ; proles fecunda s. 3, 13, 2/3 (333) ; proies spiritalis s. 12, 12, 12 (468) ; dualitas in proie s. 2, 6, 294(292) ; idoneus proli 1, 17, 15/16

(33). prolixitassermoniss. 3, 6, 109/110(323) prolixus : in prolixum s. 11, 19, 19 (458). proloqui 1, prol., 8 (11). promissa 1, prol., 48 (12); promissa Dei 2, 9, 48 (87). promissio 1, 10, 24 (26) ; 1, 32, 3 (40) ; 2, 30, 8 (1 3 1) ; promissio fidelis s. 1 2, 13, 14 (470); promissiones Dei 1, prol., 36 (12) ; 1, 21, 4 (36) ; 3, 38, 49 (184) ; promissio diuina 1, 12, 2(28) ; promissiones haereticorum s. 12, 11,

66o INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 19/24 (467); cf. fides; inmemor ; merces ; terra, promptere terrena s. io, 8, 21 (436). promptus : in promptu 1, 12, 50 (28) ; s. 2, 2, 11 (263). pronubus 2, 15, 39 (98). prooemium i, prol., 31 (12). propago (Dauid) s. 12, 6, 5 (462); propago hominum s. 3, 9, 39

(M7). propheta 2, 26, 23 (123); 2, 35, 11 (143); s. 1, 15, 26 (247); $. 2, 4, 154/155 (275) ; prophetae s. 1, 13, 38/39 (244); s. 1, i8, 41/42 (253); s. 2,4, 13(269) ;s. 2, 5, 20/30(277 ;) s. 2, 5, 39 (278) ; s. 4, 1, 4 (335) ; «. 4, 4, 2 (338) ; propheta fugituus (lonas) s. 5, 6, 21 (359) ; propheta gentilis : cf. Balaam ; prophetae domini 2, 29, 22/23 (I28) ; propheta populi 2, 24, 11 (118); apes patriarchae et pro phetae 2, 11, 32/33 (109) ; propheta (se. Isaias)s. 4, 2, 4/5 (335) ;propheta Christus 2, 24, 15 (118); propheta noster (Christus) 2, 31, 59 (134); 2, 35, 108/109 ('46) ; cf. chorus ; cor ; dicta ; oracula. prophetia 2, 14, 31/32 (96); 2, 31, 12 ОЗЗ) ; 5. pro1-. 6.21 (156) ; s. 1, 18, 26 (253) ; prophetia diuina s. 13, 4, 11 (475) ; prophetia mysteriis plena 2, 34, 6/7 (139); prophetia Iacob patriarchae 2,40,30 (154) ; cf. auetoritas. prophetice s. 6, 6, 24 (371). propheticus : cf. ars ; benedictio ; codex ; confessio ; figura ; Spiritus ; uaticinium ; uerbum ; uersus ; uisio. prophetis 2, 17, 18 (100). propinare 1, 2, 8/9 (14) ; i, 8, 21 (24) ; 2, 34. 79(4'); 3. 38. 59(183) ; s. 1, 2, 28 (229) ; s. 1, 10, 50 (241) ; s. 3, 1, 40 (306) ; e. 3, 6, 23 (320) ; s. 4, 4, 74 (340); s. 4, 5, 55 (342); s. 3, 1,36 (350) ;s. 12, 8, 28(465); s. 13, 5, 12 (476). propinquus 1, 20, 3 (35). propitiatus preeibus 2, 9, 86 (89). propositio s. io, 7, 43 (433) ; cf. solutio. propositum s. 7, 4, 9 (385) ; a proposito immutare s. 6, 6, 1 8 (371) ; proposi tum sanctum 1, i6, 25 (31) ; propo situm sanetitatis 1,7,3 ('*) ; proposi tum confictum s. 3, 2, 37/38 (308) ; propositum cordis s. 3, 2, 94 (310) ; propositum uirginitatis s. 7, 4, 26/27 (386). propositus : cf. actio. proprietas nominis 1, 13, 4 (29);

proprietas graecarum littcrarum s. 1, •6,43/44(249)proprius : cf. delictum ; onus ; peccatum ; uoluntas. prorogare s. 12, 4, 5 (461). prostitutio 2, 15, 27 (98); prostitutio idolatriae 2, 14, 19 (96). protectio parturientis s. 5, 1, 17 (349). protendere 1, 7, 119 (22) ; 2, 2, 28 (72). prouehi : séniores aetate prouecti s. 4, 12, 27(348). prouidentia diuina 1, 6, 26 (18) ; 2, 18, 60 (103). prouidus 2, 34, 99 (142). prouincia s. 10, 1, 39 (424) ; 13, 6, 20 (478) ; prouinciae s. 13, 5, 18 (477) ; 3, 38, 109 (186). prouocare furias s. 3, 1, 51 (306). proximuss. 10, 1,61 (424) ;cf. dilectio ; in proximo s. 5,8, 19/20 (360) ; s. 8, i, 2 (395) ; s. 9, i, i (409) ; s. 10, 4, 78 (430). prudentes s. 11, 1, 23 (441). prudentia s. 4, 12, 26 (348); cf. the saurus, psallere s. 1, 1, 22 (227) ; s. 3, 1, 22 (305). psalmus dauiticus 1, 32, 15 (52) ; can tare in psalmo s. 8, 5, 20 (401). psalterium decern cordarum G, 13, 81 (222). pseudoprophetae 2, 13, 24 (95) ; pseudoprophetae Antichristi D, 13, 24 (207). Ptolomeus rex Aegypti 2, 40, 5 (154). publicani 2, 9, 9 (86). publice s. 7, 5, 12 (387). publicus : cf. doctrina ; lux ; ad publi cum procederé s. 4, 6, 32/33 (343) ; s. 11, 2, 5(442). pudicitia 2, 38, 53 (151) ; s. 1, 2, 13.20. 25 (229) ; pudicitia coniugalis G, 5, 5 (217); 6. 9. 6, 67 (419) ; cf. claustrum. pudicus : cf. amor. pudor 2, 24, 43 (119) ; s. 6, 1,9 (368) ; s. 1 3, 4, 8 (475) ; pudor castitatis s. 9, 6, 71 (420) ; pudor matris s. 2, 5, 64 (279) ; cf. claustrum. puellae s. 6, 14, 19 (377) ; puellae sanctae s. 8, 4, 22 (400) ; puella mortua s. 4, 6, 30 (343) ; cf. monasterium ; uox. puer 3, 10, 1 (162) ; s. 10, 4, 18 (428) ; pueri s. 4, 12, 23 (348) ; s. 6, 14, 19 (377) ; Puer (/f- Christus) s. 3, 6, 48 (321) ; pueri sancti s. 8, 4, 21 (400) ; pueri tres s. 10, 4, 29 (429). pueritia 1, 20, 17 (36); s. 3, 5, 64 (319)-

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 66l pugna s. 4, 4, 54 (340) ; pugna grauis s. Il, 3, 21 (443) ; pugna mortal i tat is s. 6, 13, 6 (376) ; pugnam spiritalem pcragere s. 11, 6, 17 (445) ; pugnam indiccre aducrsus diabolum s. 3, t, 49/50 (306) ; pugnam superare s. 1 1, 6. 38/39 (445/446)pulcher : cf. uestis. pulchritudo 2, 38, 52.60 (151) ; s. 5, 11, 5 (361) ; s. 5, 11, 2t (362) ; s. 8, j, 10 (400) ; s. 8, 5, 21/22.27.42.44.47 (401) ; s. il, i8, 11 (457) ; pulchritudines 2, 26, 36 (124); pulchritudo artificis 2, 10, 33/34 (90) ; pulchri tudo diuinitatis s. 8, 5, 39/40 (401) ; pulchritudo miraculorum, dictorum, factorum s. 12, 7, 9/10 (463) ; pul chritudo natiuitatis s. 11, 18, 1/2 (456) ; s. 12, 7, 8/9 (463) ; pulchritu do Verbi s. 12, 7, 7 (463). puluis 1, i6, 18 (31) ; redigere inpulucrem 2, 34, 45 (140) ; conuerterc in puluerem s. 2, 3, 18 (265); resolui in pulueres s. 5,11,6 (361). pupillus s. 1, 3, 9 (229) ; s. 1, 3, 13.15/ 16.22 (230) ; s. 1, 4, 40 (232) ; pupilli s. 1, 3, 1 (229). purificatorius : cf. ignis. purpura : cf. uestis regia. purus : cf. amor ; doctrina. pusilli 1, 4, 22 (16). putere s. 4, 6, 38 (343). putredo 1, 39, 19 (65). qua (= en tant que) s. 4, 7, 2 (344). quadratus 1, 7, 99 (22). quadriga ígnea s. 3, 2, 26/27 (3°8) ; qua driga férrea 3, 38, 52/53 (184). quadrus s. 4, 3, 32 (338). quaerere uitam s. 11, 1, 26/27 (440; quaerere Christum s. 8, 6, 9/10 (403) ; quaerens : cf. ingenium. quaestio D, 18, 16 (211); s. 3, 9, 41 (327) ; s. 5, 3, 3 (352) ; quaestio difficilis 2, 20, 21 (106) ; quaestio propo sita s. 12, j, 1/2 (462) ; quaestiones errorum s. 2, 2, 1 (262) ; quaestionem inferre 2, 22, 88 (114). quam (avec ellipse Je potius) s. 5,4, 42 (355) ; s. 12, 4, 17 (462) ; s. 12, 12, 4 (468). quamplures 3, 34, 25 (179). quamuis (= cependant) s. 3, 9, 72 (382) ; (avec lubj. en prop, indépendante) 2, 24, 52 (119); s. 4, 6, 8 (343); s. 13, 8, 5 (480). quanquam (= cependant ; avec subj. en prop, indépendante) D, 6, 13 (195). quassare s. 2, 3, 17 (265). quatriduanus : cf. Lazarus.

quatriduum s. 1, 17, 25 (251). quia {suivi de Vindicatif après les verbes aduertere ; audire ; agnoscere ; cognoscere ; credere ; demonstrare ; dicere ; discere ; mirari ; nosse ; intelligere ; ostendere ; probare ; putare ; meminisse ; scire ; responderé ; uidere ; après les expressions parum est ; quid magnum ; te mouet ; uerum est) s. 2, 4, 34 (270) ; s. 2, 4, 162 (276) ; s. 2, 5, 27/28 (277) ; >. 2, 6, 170.172. 177 (287) ; s. 2, 6, 195 (288) ; s- 2, 7. 33-34 (294) ; s- 2, 7. 64 U95) ; s- 3. ». 37-45 (3°6) ; s. 3, 5, 5.7/8 (317) ; s. 3, 6, 78 (322) ; s. 3, 9, 47. 50/5 1 (327) ; s. 4, 2, 62/63 (337) ; s- 4. 2, 65 (337) ; s. 7, 7, 30 (389) ; s. 8, 2, 32 (397) ; s- ». 3. 69 (399) ; s- 8, 5. 29 (401) ; s. 8, 6, 15 (403) ; s. 8, 7, 2 (405) ; s. 9, 5, 110 (417) ; s. 10, 3, 18 (426) ; s. 11, 10, 30(449) ; s. 11, 15, 1 (453); s- 11. '5. 9(453); s- и, 15,20 (454); s. 12, 1, 13 (459); s. 12, 2, 24 (460) ; s. 12, 3, 2 (460) ; s. 12, 3, 18 (461); s. 12, 7, 29 (464); s. 12, 12, 25 (469) ; s. 12, 13, 10 (469) ; s. 13, 7, 8 (479); s- 13. 11. 4(483)quid tibi cum s. 5, 1, 49.60 (350). quies s. 11, 6, 30 (445); cf. locus; solatium, quippe (avec sens et place de enim) 1 , prol. 23 (il)! 1. 7. I7(i9); 1. 8, 12(23); 1, 14, 17 (29) ; 1, 20, 14 (35) ; 2, 10, 22 (90); 2, 15, 24 (98); 2, 20, 46 (107) ; 2, 25, 79 (122); 2, 26, 17 (123) ; 2, 26, 42 (124) ; 2, 28, 6 (128) ; 2, 31. 65 (135); 3. 38, 39 (183); s. 1, 9, 7 (238) ; s. 2, 6, 194 (288) ; s- 3. 1. 5 (3°5); s- 3. 3. M (310); s- 3. 7. 12 (323); s. 3, 7, 16 (324); s- 7. 7. S8 (389) : s. 10, 1, 3 (423) ; s. 10, 3, 11 (426) ; s. 10, 7, 28 (433) ; s. 11, 8, 21 (447). quis (= aliquis)s. 2, 6, 231 (292) ; s. 3, 2, 54 (308); s. 3, 11, 6 (331); s. 5, 3, 2 (352); s. 5, 3, 29 (353); s. 4, 2, 21 (336) ; s. 9, 1, 5. 11 (409) ; s. 9, 6, 38 (419); s- 11. 5. 4 (444); s. u, 7. 7 (446). quis(= quisquam)s. 4, 12, 18 (348). quispiam s. 1, 9, 26 (238) ; s. 1, 20, 14 (255) ! s- 3. 2, 8(307) ; s. 3, 2, 25 (311). quisque (= quisquís) 2, 20, 9 (106) ; 3, prol., 17 (156) ; s. 2, 2, 9 (263). quo (final sans comparatif) 2, 40, 14 (154); s. u, 4, 23 (443); s. 11, 4. 27 (444) ; s. u, 5, 6.19 (444) ; s. u, 6, 11 (445); s- 11. 15. 24(454)quod (suivi du subjonctif apris aestimarc, agnoscere, arguere, audire, cognos

662 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM cere, conuincere, credere, demon strare, dicere, excusare, fingere, im properare, increpare, indicare, in dignan, in mentcm uenit, negare, ostendere, praedicare, praedicere, prodere, scribere, sequitur, sibi assignarc, testari, uidere, uotum uouere) 1.6, 33(18) ; 1, 15, 14(30); «,26, 27 (44) ; 1, 29, 33 (49) ; 1, 33, 14 (53) ; 1. 34. 33 (55) ; 1. 40, 26 (67) ; 2, 12, 42 (94); 2, 13, 22 (95); 2, 20, 6 (105) ; 2, 25, 65 (122) ; 2, 27, 76(127) ; 2, 28, 20 (128) ; 3, 27, 8 (172) ; D, 6, 41 (196); D, 9, 13 (202); D, 12, 2 (205) ; s. 1, 22, 16 (257) ; s. 1, 7, 1 (235) ; s. 1, 9, 8 (238) ; s. 1, 11, 15 (241); s. 1, 14, 6 (244) ; s. 1, 15, 3 (246) ; s. 2, 4, 23 (269) ; s. 3, 2, 41 (308); s. 3, 4, 5 (312); s. 3, 4, 82 (315); s. 3, 4, 86.92.106 (315/316); *• 3. 7. 33 (324) ; s- 3. "2, 1 (332) ; s. 4. 6, 2 (342) ; s. 4, 7, 16 (345) ; e. 4, 9, 32 (346) ; s. 5, 1, 19 (349) ; s. j, 4, 1 (354); s. 5, 2, 39 (352); s. 5, 7, 7 (359) : s- 6, 3. 3 (369) : s. 7» 7. 51-5465.72 (389/390) ; s- 7. ». 21 (391) ; s8, 3. 5 559 (З99); »• *. 4. 4 (399): s- 8, 5, 73 (402) ; s. 9, 5, 104 (417) ; s. 9, 6, 69 (420) ; e. io, i, 55 (424) ; s. 10, 7, 6.34.50 (432/433) ; s- '2, 2, 6 (459) ; - quod {suivi de l'indicatif après cognoscere, conferí, confiteri, credere, dicere, impossibile est, non uacat, praedicere, prodest, respon deré) 1, 8, 18 (23) ; 2, 6, 74 (82) ; 2, 31,60(135); 3, 29, 28(174);». 1.6, 46(235);s. 3,4, ij (313) ; s. 3, 5, 26 (318); s. 3, 10, 36(330); s. 4, 9, 15 (346); s. 5, 2, 9 (351); s. 5, 3, 33 (353); s. 5. 4. 4^ (355); s- 6, 12, 12 (376); s. 7, i, 48 (382); ». 8, 3, 54 (399) ; s. 12, 13, 25 (470) ; - quod {suivi de la proposition infinitive) 2, 19, 7 (105) ; - quod {anacolutbique — "quant à ce fait que...) 1, 7, 82. 107 (21/22) ; 1, 12, 32 (27) ; 2, 2, 19 (72) ; 2, 9, 30.32 (87) ; 2, 10, T7 (90) ; 2, 20, 54 (107) ; 2, 25, 47 (121) ; 2, 28, 41 (129); D, 8, 15 (201); D, 11, 27 (204) ; s. 10, 7, 1 (432) ; - quod (= "quant à...", sans verbe) 2, 3, 24. 26 (75)quomodocumque s. 11, 11, 17(430). quoniam {suivi de l'indicatif après agnoscere ; audire ; cognoscere ; credere ; probare; uidere) s. 5, 2, 45 (352); s. 5, 11, 18 (362); s. j, 3, 6 (352); ». 5, 12, n (362) ; ». 8, 3, 49 (398) ; s. 10, 3, 14 (426); s. 11, 12, 20(451); s. 1 1, 14, 29 (453) ; {après »pes est) s.

4, 11, 2 (347) ; {anacolutbique) 2, 27, 58 (126). rabies i, 36, 53 (59). Rachel 1, 25, 13 (42). radicitus 1, 36, 85 (60). radius oriental] s 3, 40, 30 (189) ; radius uerae lucis s. 5, 5, 48 (357) ; radius ueri luminis s. 1, 1, 11 (227) ; radii solis s. 1, 17, 34 (251); s. 2, 5, 54 (278). radix s. 7, 8, 23 (391) ; radices auaritiae et rapacitatis s. 11, 5, 7/8 (444); radix malitiae ». 1, 2, 9 (228) ; radix malorum s. 11, 5, 2/3 (444) ; radix peccati superbia 1, 8, 3/4 (23) ; radix Iesse s. 9, 5, 4/5 (414) ; radix Abrahac 1, 18, 22 (34) ; cf. Adam. Raguhel 2, 39, 14(152). Rahab meretrix 2, 14, 16 (95) ; 2, 14, 26(96); 2, 15, 11 (97). ramus oleae 3, 11, 21 (163); posteri tamquam rami 1, 5, 11 (16). rapacitas G, 13, 37 (220) ; cf. caecitas ; radix. rapax : cf. lupus. rapcrc aliena s. 11, 5, 11 (444). Raphahel archangclus 2, 39, 1 1 (152). rapiña D, 7, 38 (200); s. 11, 15, 33 (454) ; s. 12, 3, 10 (460) ; ». 13, 8, 27 (480); rapinae mortuorum s. 13, 8, 16/17 (480). raptor : lupus raptor s. 5, 9, 33 (361). ratio 1, prol., 9 (11); 1, 7, 35 (20); 1,26,40(45); 1, 36,9(58); 1,37.25 (62) ; s. 1, 1, 12 (227) ; s. 2, 6, 197 (288) ; s. 3, 6, 88 (322) ; s. 4, 9, 8/10 (346) ; s. 7, 4, 1 1 (385) ; ratione certa praediti homines s. 3, 9, 91/92 (328) ; ratio tripertita 1, 7, 114 (22) ; ratio uera s. 3, 4, 25 (313) ; ratio aequitatis ». 3, 2, 18/19 (307); rati° animi 1, 36, 68 (60) ; ratio fidei, 1, prol., 3 (11) ; ratio nostrae generationis s. 1, 9, 12 (238); ratio sacramentorum *• 3. '. ' (3°5) ; rationem reddere s. 1, 1,13 (227) ; s. 8, 2, 21 (396) ;s. 10, 8, 42/43 (437) ; rationem facti reddere s. 10, 7, 37/38 (433) ; rationem similitudinis propositae reddere ». 8, 2, 10(396) ; cf. Лоуог. ratiocinari s. 3, 9, 27 (326). ratiocinatio s. 3, 9, 89 (328). rationalis : cf. animal ; creatura ; intel lects ; rationale (= Xóyiov) 2, 3, 39 (75); cf. 2,3, 13(74)raucisonus 2, 28, 48 (129). reatus 2, 26, 37 (124). rebaptizare 2, 19, 14 (105) ; D, 8, 23 (201) ; D, 14, 6 (208) ; s. 1, 19, i6

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 663 (254) ; s. 2, 7, 174 (300) ; s. 8, 6, 73 (405) ; s. io, 8, 26.37 (436) ; s. 13, 14, 11.38 (486); rebaptizarc catholicum s. 3, 13, 18.23 (334)rebaptizatio s. 12, 12, 21 (469). rebaptizator : cf. lacuna. Rebecca 1, 20, 3.6 (35); cf. gemini; uterus. rebel] is 2, 9, 92 (89) ; rebelles Dei, I, 38, 10(63). recapitulare legem 2, 13, 4 (94). recipere : peregrinum hospitio recipere 2, 7, 32 (84). recitare reo sententiam s. 11, 3, 24/25 (443)recordari (avec ace.) 1, 22, 40/41 (39) ; 1, 40, 14 (66) ; (avec datif) 2, 33, 50 (138) ¡(arte gén.)D, 14, 13 (208). rector s. 9, 6, 7 (418); s. 12, и, 39 (468) ; rectores ecclesiae 2, 16, 30 (100) ; rector ecclesiae Pergami 2, 12, 41/42 (94) ; rector mundi s. 4, 3, 40/41 (338) ; rector orbis s. 5, 4, 23 (354)rectus : cf. doctrina ; fides ; pax ; uia. recurrere in mortem 1, 5, 17 (17). reda 3, 38, 33 (183). reddere fructum laboris s. 7, 10, 24/25 (392) ; reddere notionem historiae s. 6, 7, 2/3 (372) ; reddere rationem s. 1, 1, 13 (227); s. 8, 2, 21 (396); s. 10, 8, 42/43 (436/437) ; reddere rationem facti s. 10, 7, 37/38 (433) ; reddere rationem similitudinis propositaes. 8, 2, 10(396). redditor idoneus s. 11, 19, 22(458). redemptio 2, 2, 64/65 (73) ; 2, 20, 44 (107) ; s. 6, 13, 2 (376) ; s. 11, 18, 22 (457) ; s. 12, 7, 29 (464) ; redemptio mundi 1, 7, 49 (20) ; cf. dies. Redemptor s. 3, 5, 45 (318) ; s. 5, 8, 6 (360) ; s. 9, 4, 35 (413) ; cf. aduentus ; familia ; laus. redemptus : cf. numerus. redimere témpora s. 13, 9, 12 (481). reditusfiliiperditis. 10, 7, 26(433). refectio necessaria s. 7, 10, 14 (392). referre (Jmpér. refers) 2, 5, 7 (78). refrigerium s. 3, 12, 11 (332). refugere nauigium s. 7, 3, 1 (384). refugium 3, 38, 40 (183) ; refugia beneficiorum 2, 38, 41 (150) ; refugium habere s. 2, 4, 58 (271). regalis : cf. uasa. regenerare ad uitam s. 5, 4, 70 (356). regeneratio 1, 12, 53 (28). regina 2, 38, 31 (150) ; s. 12, 5, 13/14 (462) ;s. 12, 8, 21 (465) ;s. 12, 9, 2.10 (465); s. 12, 9, 22.25 (466); regina caelestis s. 12, 13, 17 (470) ; regina

noua nupta s. 12, 10, 1 (466) ; regina ecclesia 2, 38, 38 (1 50) ; regina sponsa s. 12, 8, 7 (464) ; regina Austri 2, 27, 76 (127) ; cf. catholica ; oculus ; persona. regiones s. 13, 5, 16 (476) ; regio mortalium s. 5, 12, 10 (362) ; regio uetustatis s. 7, 1, J5/56 (382). regius : cf. apparatus ; character ; dignitas ; fortitudo ; imago ; mensa ; potentia ; uestis ; unctio. regnare cum rege s. 1, 21, 20 (256) ; regnare in aeternum s. 8, 4, 26 (400). regnum s. 1, 10, 43 (240) ; s. 4, 4, 22 (339); s- 5. 4, 54 (355); s. 5, 7, 10 (359); s- 5, 4. " (363); »• 6, 12, 5 (375); s. 6, 12, 11 (376); s. 11, 4, 8 (443) ; regnum constabile s. 13, 4, 4 (475) ; regnum sempiternum s. 5, 11, 1 1 (362) ; regnum caeleste : cf. gra tia ; regnum caelorum 2, 7, 35/36 (84) ; s. 3, 10, 2 (329) ; s. 4, 4, 45 (340); s. 5, 11, 18 (362); cf. particeps ; regnum Christi 2, 34, 41/42.49 (140) ; regnum Dei 2, 40, 22 (154) ; s. 5, 10, 6(361); s. 5, 11, 13 (362); s. 11, 4, 23 (443); s- ". 4, 28(444) ; s. 11, 5, 6.20 (444) ; s. 11, 6, 12.16 (445) ; regnum mundi 1, 22, 58 (40) ; regnum Persarum : cf. princeps ; régna quattuor :BabylonicumOrientis, Macedonium Septentrionis, Punicum Meridiani, Romanum Occi dents 2, 34, 39 (140) ; régna terrae 2, 12, 29 (93) ; regnum terrenum et caducum s. 6, 12, 2 (375) ; succedere in regnum 2, 27, 13 (125) ; 2, 35, 3 (143) ; cf. scissura ; uastitas ; regnum (= гех)з, 36, 15 (181). regredi in altum s. 3, 7, 19 (324). regulae magistri s. 13, 7, 25 (479)relatif (tour particulier) 1, 1, 23 (13) ; i,9. "(*4);i. H. 17(33); 1.20,21 (36) ; 1, 26, 40 (45) ; 1, 36, 10 (58) ; 2, 1. 19 (69) ; 2, «. 46 (70) ; 2, ». 36 (72) ; 2, 34, 88 (141) ; 2, 34, 101 (142) ; 2, 35. 9J4 (143); 2, 37. 37 (148); 2. 38. 52 (ijO; 2, 39, 4 (152); 3. prol., 9 (156) ; 3, 34, 33 (179) ; 3, 38, 84 (185) ; D, 6, 49 (197) ; (attraction de l'antécédent par le relatif; cf. Leumann-HofmannhSzantyr, p. 567 sq.) s. 11,6, 13(445)relidere 2, 18, 76 (104). religio 2, 37, 23/24 (148) ; 3, 38, 45 (184) ; s. 2, 6, 214 (289) ; cf. patientia ; simulatio ; sollcmnia ; religio Christiana D, 8, 19/20 (201) ; religio diuina i, 10, 11 (25) ; religio sancta

664 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM s- 13. J. >3 (475) ; religio uera : cf. munus ; usus. relinquerc mundum s. 6, 4, 2 (369). reliqui super terram s. 13, 7, 1/2 (479). reliquiae sancti Stephani D, 6, 40 (196). remcdium 2, 11, 26 (91); 2, 33, 35 (138); remedia s. 13, 3, 5 (474); remedium mcdicaminis s. 13, 1, 1/2 (473) ; remedium symboli s. 3, 1, 31 (306) ; remedia diuitibus conferre 2, 7. 34 (*4>remissio s. 1, 19, 19 (255); remissio peccatorum 2, 6, 52/53 (81); 2, 9, 37/38 (87) ; s. 4, 9. 35/36 (346) ; «• 4. 10, 1 (346). remuneratione aeternae uitae ditare s. 10, 4, 42 (429). renasci ex aqua et spiritu s. 9, 1, 6 (409) ; s. 9, 3, 4 (410). rennuere 2, 8, 14(85) ; 2, 25, 29 (121) ; *. 3>. 76(135)renuntiare diabolo, pompis et angelis eius s. 4, i, 10,11 (335); s. 4, 2, 1 (335). . renumiatio s. 1, 4, 17 (231) ; s. i, 4, 29 (232); s. 5, 1,43(350). renuntiator turpi шп uoluptarum s. 1, 4, 26/27(231). reparare 2, 34, 73.81 (141) ; 2, 38, 29/30 (150) ; D, 18, 21 (212) ; s. 1, 8, 21 (237); s- 1. 9. 31 (238); s- «. '7. 22 (251); s. 4, 4, 70 (340); s. 7, 1, 54 (382); s. 9, 3, 79 (412); s. 9, 5, 2 (414) ; s. 10, j, 16 (431) ; s. 11, 14, 7 (433); s- ^Ь. ". 2-4(483)repentinus : cf. impetus ; mors, répétition rhétorique 1, 7, 62/75 (21) ;G, 1/12(216/219) ;s. 1, 1, 24/30 (227/228) ; s. 1,4, 24/27(231) ; s. 1,4, 34 (232) ; s. 1, 6, 24/26 (234) ; s. 1, 8, 6/10(237); s. 1, 15, 25/28 (247); s. 1, 17, 9/24 (251) ; s. 1, 18, 5/16 (252) ; s. 1, 20, 8/12 (254) ; s. 2, 2, 13/29 (263/264) ; s. 2, 6, 20/25 (280) ; s. 2, 6, 29/34 (281) ; s. 2, 7, 45/49 (294) ; s. 2, 7, 156/160(299) ; s. 2, 7, 166/168 (299); s- 3. 5. 18/20 (317); s. 3, 6, 24/26 (320/321) ; s. 3, 6, 28/31 (321) ; *• 3. 6, 43/49 (321); s. 3, 6, 80/84 (322) ; s. 3, 8, 28/30 (326) ; s. 3, 9, 3/12 (326) ; s. 3, 12, 25/38 (333) ; s. 4, 2, 34/59 (336/337); «• 5. «• 49/60 (35°); «• 5. 5. ij/"9 (356>; s. 5, 5, 7'/79 (358); s. 7, 1, 43/56 (382); *• 7. 2. 3/7 (383) ; s. 7. 2, 36/56 (383/ 384) ; s. 7, 6, 5/8 (387) ; s. 7, 6, 14/18 (387) ; s. 8, 4, 13/20 (400) ; s. 8, j, 60/63 (402) ; s. 8, 6, 24/26 (403) ; s. 9, 2, 16/18 (410); s. 9, 5, 19/24 (4M); s- 9. 5. 28/30 (415); s. 9, 5,

73/75 (4'6) ; s. 9, 6, 33/44 (419) ; s- 9. 6, 55/64 (419) ; s. 10, 1, 24/26 (423) ; s. 10, 1, 41/42 (424) ; s. 10, 1, 52/56 (424); (s- 10,3,11/13(426); s. 10, 7, 83/86(434/435); s. 11,1,12/15 (441) ; s. 1 1, 8, 5/13 (446/447) ; s- 1 1. 9. 3/7(448); s. 11, 12, 36/37 (451); s. 11, 13, 4/10 (451/452); s. 11, 18, 14/19 (457) ; s- и, 19. 7/8 (457) ; s12, 2, 1/5 (459) ; s. 12, 7, 7/9 (463) ; s. 12, 11, 21/24(467) ; s. 13, 2, 26/28 (474) ; s. 13, 5, 12/15 (476) ; s. 13, 7, 17/21 (479); *• 13. 8. 12/16 (480); s. 13, 8, 17/19 (480) ; s. 13, 14, 8/12 (486) ; s. 13, 14, 17/20(486). repraesentare s. 3, 10, 59 (331) ; s. 6, 14, 23 (377);*-. 12. 4. 12(461)reprehenderé inuicem s. 10, 1, 60 (424). reprehensio temeraria s. 12, 4, 15 (462). reprobus : cf. Iudaei ; uilla. reqaies s. 2, 7, 92 (296) ; requies animarum s. 11, 1, 19 (441); requies sabbat i D, 13, 30 (207) ; requies san ctorum D, 13, 28/29 (207); requies promissae terrae 2, 9, 88 (89). requirere locum poenitemiae s. 10, 1, 10 (423) ; requirere ueritatem s. 1 1, 8, 19/20 (447). res aliénât- : cf. direptio ; res caducac s. 13, 8, 34(481) ; res gestae 2, 22, 27 (112) ; res publica G, 13, 36.39(220) ; res saeculares : cf. amor ; timor ; in summa rei s. 8, 7, 26 (406) ; ordo rerum 1 , 18, 14 (34) ; gerere rem 1,1, 16 (13); actum re manifesta 2, 22, 107 (115); cf. conuictio ; dominus ; finis ; natura ; Signum. resistere de testamento s. 2, 6, 67/68 (282). resolui in pulueres s. 5, 11, 6 (361). respectus 1, 7, 90 (21); s. 13, 10, 2} (482). responderé (+ in et acc. = stato tem pore redire ; cf. Force/Uni s.u. íí)s. 1, 17. 35 (252). responsio s. 2, 6, 52 (281) ; responsiones s. 2, 6, 50 (281) ; responsio sin gulars s. 2, 4, 60/61 (271). responsum : responsa diuina 2, 24, 7 (118) ; s. 2, 6, 117/118 (285). respuere s. 1, 19, 24(255). restaurare ruinam s. 3, 9, 103 (329). restauratio corporis Domini 2, 37, 33 (148) ; restauratio templi 2, 35, 57/58 (45)resticula : cf. flagellum. restituere uitae s. 5, 1, 10 (349). resurrectio 1,12, 54(28) ¡1,17, 30(33) ; 1, 29, 5/6.15 (48) ; 1, 37, 20 (62) ; 2, 30, 29 (132); s. i,20, 7(255) ;s. 3,6,

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 665 i°4 (3*3) ; s- 3. 9. 5/6 (326) ; s. 3, 10, 59 (331); s- ". 16. " (455); s. 11, •7. 37 (456) ; resurrcctio camis s. 4, II, 1 (347) ; resurrectio Christi s. 1, i6, 38 (249) ; s. 1, i8, 20/21.26 (253) ; resurrectio Filio Dei seruatur 1, 17, 30 (33) ; s. 6, 6, 29/30 (372) ; resur rectio iustorum s. 12, 11, 10/11 (467) ; resurrectio mortuorum 2, 35, 73 (45) ; 2. 36, 4/5 (146) ; s. 3, 5, 96 (320) ; cf. dies. retía s. 12, и, 18 (467) ; retia animarum s. 12, 11, 20 (467) ; retia piscantium apostolorum D, 5, 25/26 (194) ; retia ueritatis G, 13, 19 (220). retiñere : memoriae mandatum reti ñere s. 4, i, 2/3 (335) ; retiñere pri-. matum 1, 9, 9/10 (24). retingjcruoreenusionis2, 2, 23/24(72). rctribuere scelcra in capita s. б, 12, 17 (З76). Reu i, 10, 5 (25). reuerentia 2, 34, 118 (142) ; s. 8, 4, 9 (399)reuolutiones s. 3, 9, 34.36 (327). reus 2, 2, 36 (72) ; s. 11, 13, 30 (452) ; reus criminis s. 1, i8, 51 (254) ; reus mortis (Christi) s. 5, 4, 50(355) ; reo recitare sententiam s. 11, 3, 24/25 (443)rex i, 38, 9 (63) ; s. 2, 6, ш (284) ; s. 3, 2, 86 (309) ; s. 3, 3, 16 (310) ; s- 4, 4, 16/17 (339) ; s- 5. 2. s» (352) ; •• 5. 4. 52 (355) ; s. 12, 4, 17 (462) ; s. 12, 7, 13 (463); s. 12, 11,38(468); s- 13. 7. 23 (479) ; reges 1, 34, 52(56) ; D, 7, 26 (199); s. 6, 12, 14 (376); s. 10, 8, 31 (436) ; rex caeli s. 4, 3, 2 (337) ; rexcaelorum s. 4, 3, 5/6(337) ; rex caeli et terrae s. 6, 12, 3 (375) ; rex caelestis, immortalis, inuisibilis s. 5, 2, 36/37 (352) ; rex caelestis : cf. aduentus ; rex Christus dominus 2, *5, J763 0") ! 2> 26, 7 (123) ; rex Christus 2, 27, 43 (126) ; rex Christus pacifîcus : cf. iudicium ; rex noster 2, 25, 66 (122); 2, 27, 75 (127); 2, 32, 20 (136); », 34, 80 (141); »• 5. 5, 5-8/9-27 (356); s- 'г. 4, 12 (461); s. 12, 6, 24/25 (463); rex noster uera pax Christus 2, 27, 60 (i 26) ; rex nudatus in cruce s. 12,8,9 (465) ; rex singularis (Christus) 3, prol., 19 (156) ; rex summus s. 5, 11, 15/16 (362); rex uerus 2, 34, 57 (140) ; rex uerus Deus s. 9, 3, 62 (412); rex fortis s. 5, 5, 66 (358); rex regum 2, 38, 49 (151) ; s. 5, 4, 53 (355) ; rex immortalis et inuisibilis s- 5. 2, 58/59 (352) ; rex magnus s. 4,

4, 44 (340); s- 5,2, 47(352); s. 12,8, 21 (465) ; cf. ciuitas ; rex aeternus s. 12, 11, 32 (468) ; reges terrae s. 2, 7. 45 (294) ; »• 4, 5, 56 (342) ; rex terrenus s. 5, 2, 37 (352) ; rex terrenus, mortalis, uisibilis s. 5, 2, 35/36 (352) ; rex Aegyptiorum s. 9, 3, 72 (412) ; rex Aegypti : cf. Pharao ; rex Babylonis 2, 38, 44(151) ; reges gen tium s. 2, 2, 22 (264) ; rex gentium •• 9> 3> 38 (411) i rex (Dauid) s. 12, 4, 9 (461) ; rex (Herodes) s. 3, 6, 47 (321) ; rex alienigena : cf. Herodes ; rex Israhel 2, 31, 57 (134); reges Israhel 2, 31, 3 (136) ; rexludaeorum 1, 9, 13 (24) ; Neptunus ... rex maris s. 9, 3, 61/62 (412) ; rex Tyri 2, 36, 10 (147) ; reges finitimi 2, 32, 13 (136) ; rex natus s. 4, 4, 21.26 (339) ; reges saeuientes 2, 25, 59 (122) ; rex homo s. 10, 4, 24 (429) ; regnare cum rege s. 1, ai, 20 (256) ; mensa regis s. 9, 1, 20 (409) ; magister rex : cf. schola ; rex : cf. aula ; Dominus ; frons ; mensa ; Nabuchodonosor ; passio ; penetralia ; praeceptum ; species. rigare corda s. 3, 12, 10 (332) ; rigare sanguine s. 8, 2, 44 (397) ; s. 8, 3, 49 (398) ; terra rigata sanguine s. 8, 4, 13.19 (400). rimae s. 7, 2, 20 (383). risus 1, 15, 16.19 (З0)rite 2, 23, 15 (117). ritus priscus sacrorum 3, 38, 99 (185). Roboam filius Salomonis 2, 28, 3

027)robur uirtutiss. 4, 12, 25/26(348). Roma 2, 40, 29 (154) ; 3, 38, 62 (184) ; D, 5, 33(i95)Romani 2, 40, 6 (1 54). Romanus : cf. fides ; Romana historia 8.13,3.22(475)ros caelestis s. 8, 1, 33 (396). roseus : cf. corona. rotundus s. 4, 3, 32 (338). rúbea in Arrianis 2, 6, 56 (81). rubor D, 6, 49 (197) ; s. 8, 6, 22 (403) ; s. 13, 4, 8 (475) ; rubor ex sanguine е- 8, 5, 5 (400). rubus s. 4, 9, 17 (346). rugas. 5, 13, 23(363). ruinas. 1, 9, 31 (238) ;s. 10, 2, 18(425) ; s. 10, 4, 22 (428) ; s. 10, 5, 25 (431) ; s. 12, 3, 26.28 (461) ; ruinae s. 1, 19, 26(25 5);s. 5, 11, 10(362) ;e. 13, 1,2 (473) ; ruina magna s. 3, 9, 72 (328) ; s. 4, 2, 9 (335) ; ruina primi hominis 1, 22, 41 (39) ; ruina impiorum s. 3, 6, 64 (322) ; ruinae mundi s. 9, 6, 46

666 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM (419) ; ruina mundis. 13, 9, 14(481) ; ruina sacculi s. 7, 2, 9 (383) ; s. 13, 9, 17 (481) ; ruinam pati s. 2, y, 135 (298) ; ruinam restaurare s. 3, 9, 103 (3^9)ruinosus mundus s. 5, i, 63 (350). rusticitas pastorum s. 5,4, 27 (354). Ruth 2, 23, 2 s_¡q. (116). sabbatum s. 4, 6, 12 (343) ; sabbatum spiritale 1, 36, 42 (59); sahbat a et sollemnia 2, 33, 39 (138) ; cf. requies ; uacatio. Sabellianus s. 2, 4, 47/48 (270) ; s. 2, 4, 69/70 (271) ; s. 2, 4, 90 (272) ; 8. 2, 4, 162 (276) ; s. 2, 6, 34 (281) ; s. 2, 6, 146 (286) ; s. 2, 6, 265.278 (291) ; s. 2, 7, 1 (292) ; s. 2, 7, 10 (293) ; »• 2, 7» 53 (295); s- 2, 7, 136.145 (298) ; s. 2, 7, 149 (299) ; s. 2, 7, 188. 191/192 (300); s. 11, 10, 20 (449); s. 11, 11, 15 (450); Sabelliani s. 2, 4, 40/41.52 (270) ; s. 2, 4, 66 (271) ; s. 2, 7, 184 (300) ; Sabelliani id est Patripassiani s. 2, 1, 32 (262). Sabellius s. 2, 3, 46.48 (266). sacculum carnis s. 3, 6, 61/62 (322). sacer : sacra idolorum 2, 14, 25 (96) ; in sacris sacrilegis D, 7, 30 (199) ; cf. baptismus ; litterae ; mysterium ; ritus ; sanguis. sacerdos 1, 3, 16 (15) ; 2, 2, 73 (74) ; D, 6, 33.40 (196) ; D, 6, 47.60 (197) ; s. 12, 11, 38 (468) ; sacerdotes 2, 24, 23 ("8); 2, 33, 40 (138); 2, 35, 81 (145); s. 11, 9, 42 (449); sacerdos Christus 2, 3, 22.26 (75); 2, io, 15 (90) ; 2, 24, 13 (118) ; sacerdos Iesus dominus 2, 6, 7 (90) ; sacerdos noster 2, 3. 34-42 (75) ; 2, 4, 9/10 (76) ; 2, 6, 42/43.54/55 (81) ; sacerdos Finees 2, I2> 39 (93) J sacerdos legitimus domini 2, 10, 17 (90) ; sacerdotes mali 2, 24, 63 (119); sacerdotes molles D, 7, 30/31 (199); sacerdotes peccantes 2, 24, 25 (118) ; sacerdos perfectus s. 9, 4, 43 (414) ; sacerdotes idolatriae 2, 28, 38 (129); sacerdos Iudaeorum 2, 6, 63 (82) ; sacerdos populi 2, 24, 11 (118); sacerdos in carne 1, 33, 11 (53); cf. atrium; confessio ; constantia ; gratia ; gressus ; princeps. sacerdotalis : cf. officium. saccrdotium 2, 3, 25 (75) ; sacerdotium leuiticum 2, 40, 34 (1 5 5) ; cf. ordo. sacramentum 1, 23, 10 (40); s. 3, 2, 61/62 (309) ; s. 4, 9, 20 (346) ; s. 5, 5, 31 (356) ; s. 6, 6, 15 (371) ; sacramen ta 1, »i. 4 (36) ; 1, 39. 37 (65) ; 2. '4.

6 (95); 2, 18, 53 (103); s. 5, 1, 11 (349) ; s. 8, 5, 6 (400) ; sacramentum actionis s. 11, 19, 12/13 (458) ; sacra menta dominicae actionis 2, 31, 25/26 (133) ; aquae sacramentum s. 9, 3, 31 (411) ; sacramentum baptismatis s. 9, 1, 7/8 (409) ; sacramentum baptismi s- 13, 6, 3 (478) ; sacramentum consilii s. 12, 4, 10 (461) ; sacramentum coniugii s. 3, 6, 36/37 (321) ; sacra mentum dicti 2, 37, 35 (148) ; sacra mentum diuinae dispositions 2, 34, 30 (139) ; sacramenta gemina Ecclesiae s. 3, 6, 18 (320) ; matris Ecclesiae sacramenta s. 9, 4, 34 (413) ; sacramentum farris 2, 29, 25 (130) ; sacramenta fidclium s. 13, 6, 11 (478) ; sacramenta nostri Iesu ducis 2, 14, 40/41 (96) ; sacramentum mysticum fidei s. 6, 7, 20/21 (373) ; sacra mentum mysterii 1, 20, 19 (36); sacramentum dominicae passif mis 1, 28, 15 (47); 1. 37. 4(60; 2, 11, 52 (no) ; s. 11, 19, 18 (458) ; sacramen tum mysticum passionis dominicae i, 17, 18/19 (ЗЗ) : sacramentum pietatis 2, 21, 52 (1 10) ; s. 8, 6, 77 (405) ; sacramenta Rubri maris 2, 14, 51 (97) ; sacramentum symboli s. 3, 1, 33 (3°6) ; s- 4. t, 1 (335) ; sacramenta unctionis regiae 2, 25, 5 (120) ; sacra menta dominica s. 12, 8, 14 (465); sacramentum grande 1, 14, 8 (29) ; sacramentum magnum s. 8, 5, 41 (401) ; sacramentum mysticum s. 12, 5, 11 (462) ; sacramentum perceptum s. 1, 1, 14(227) ; sacramenta perfecta 2, 18, 47 (103) ; accedit uerbum ad elementum et fit sacramentum s. 9, 3, 9 (411); cf. arma; auctoritas ; conclusio ; figura ; medicina ; ordo ; ratio. sacraria 2, 33, 34 (138). sacratum : sacrata 1, 25, 27 (43). sacratus cf. corpus ; fons ; locus ; uirgo. sacrificare idolis 2, 12, 35 (93) ; s. 10, 4, 1/2 (428). sacrificium 1, 12, 42 (28) ; 2, 1, 20 (69) ; 2, 5, 22.29 (79) i 2, 6, 65 (82) ; 2, 7, 47 (84) ; 2, 20, 8 (106) ; 2, 20, 62/63 (108) ;D, 6, 54.68 (197); G, 13,89/90 (222) ; s. 6, 4, 19 (370) ; s. 6, 6, 29 (372) ; s. 6, 8, 12.15 (373) ! s. 10, 3, 60 (428) ; s. 12, 11, 38 (468) ; sacrificia 1, 6, 8/9 (17) ¡2,4, 6 (76); 2, 5,4(78); 2, 14, 31 (96); s. 13, 3, 24 (475); sacrificium acceptabile 1, 6, 9 (17) ; sacrificium breue compendiosumque 2, 7, 25 (83) ; sacri

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 667 ficium compendiosum et utile 2, 7, 42 (84) ; sacrificia legalia insti tuía 1, 4, 21 (16) ; sacrificium matutinum D, 6, 47 (197) ; sacrificium mundum 1, 21, 50 (58) ; sacrificium mysticum 2, 28, 36 (129) ; sacrificium nefandum s. 10, 4, 49/50 (429) ; sacrificium perfectum 1, 12, 26/27 (27) ; sacrificium singulare 2, 7, 22 (83); sacrificium tripertitum 1, 12, 21 (27) ; sacrificium Cain, ut haereticorum repudiatum i, 12, 36 (28) ; sacrificium contriti cordis 2, 5, 28 (79); 2, 6, 16/17 (8°); sacrificium corporis 1, 4, 12 (16); sacrificium Dei s. 6, 4, 21 (370) ; sacrificium dilecti s. 6, 8, 8 (373) ; sacrificium imaginis agni s. 9, 4, 41 (414) ; sacri ficium illibatae fidei 1, 12, 4; (28); sacrificia Iudaeorum 1, 21, 49/50 (38) ; sacrificium laudis 2, 37, 53 (149) ; in sacrificium dare 3, 38, 66 (184) ; s. 10, 4, 11 (428) ; sacrificium Trinitati offcrre s. 8, 6, 87 (405) ; cf. genus ; locus ; ordo ; uota. sacrilegium incurrere s. 8, 6, 18 (403) ; sacrüegium periurii 3, 38, 108/109 (186). sacrilegus s. 1, 19, 21 (255); cf. haereticus ; mens ; sacrilegus lapideus s. 2, 3, 43 (266) ; sacrilega sacra D, 7, 30 (199). saecularis : cf. eloquentia ; res. saeculum s. 2, 7, 58 (295) ; s. 8, 3, 11 (397) ; s- 7. 2. 4 (383) ! sáeculum futurum i, 22, 55 (40) ; s. 1, 19, 16 (254) ; mare, hoc saeculum s. 9, 1, 1 3 (409) ; saeculum, marc magnum s. 7, 2, 26/27 (583) ; nox huius saeculi s. 9, 4, 39 (414) ; saeculum prae sens : cf. Mamma ; scopuli sacculi i, 7, 110 ; (22) ; cf. actas ; ambitio ; captiuitas ; desiderium ; cura ; dies ; finis ; mare ; potestas ; ruina ; tempus. saeuire gladio, odio 1, 36, 60 (59) ; saeuiens : cf. diabolus ; populus. saeuitia 2, 20, 37 (107); D, 13, 42 (207) ; saeuitia morum Ncronis D, 8, 32 (201). saeuus : cf. fames, saginatus : cf. uitulus. sagittae ignitae malignorum s. 2, 2, 6 (263) ; sagittae ignitae, linguae s. 13, 4, 14(476). sal : cf. statua. Salfa : cf. filiae. saliua 2, 25, 72 (122) ; saliua conspersa s. 1, 17, 20 (251). Sallustius 3, 40, 19 (189).

Salomon 1, 26, 10 (44) ; 2, 27, 12 sqq. ("5); 2. 37. 37/38 (чЮ; cf. templum. saltatio s. 12, 8, 14 (465). saluare 2, 2, 40 (72). saluatio G, 13, 5 (219). saluator 1, 7, 47 (20) ; 1, 7, 113 (22) ; 1. M. 23 (30); 1, 37, 39(63); 1, 38, 14 (63); 2, 31, 32 (133); 2, 34, 9 (139); 2, 36, i6(i47);3, 4, 20(159); s. 1, 11, 8 (241) ; s. 2, 2, 20 (263) ; s. 2, 3, 92 (268) ; s. 2, 4, 5 (268) ; s. 2, 4, 128/129 (274) ; s. 3, 4; 123 (316) ; s. 3, 7, 42 (324) ; s. 3, 10, 10 (330); s. 4, 2, 9 (335); s. 4, 3, 20 (338); s. 4, 4, 5 (338); s. 4, 4, 41 (339) ; s- 4, 4. 73/74 (340) ; s. 5. 5. 84 (358); s. 7, 3, 5 (384); s. 10, 7, 82 (434) ;s. 11, 17, 13(455) ;s. 11, 17, J7 (456) ; saluator unus cibus animae 2, 34, 28 (139) ; saluator uia s. 6, 14, 8 (377) ; dominus et saluator 1,7, 122 (23) ; saluator Dauid rex noster s. 12, 6, 3 (462) ; cf. aduentus ; Christus ; imperium ; sanguis. saluber : praedicare salubria s. 3, 2, 40 (308) ; cf. aura ; antidotum ; herba ; spectacula. salubriter 2, 2, 57 (73) ; 2, 15, 37 (98) ; 2, 21, 58 (110). salus 1, 36, 57(59) ; 1, 38, 14(63) ; 2, 14, 7 (95); 2. 33. 36 (48); 2, 38, 29 (150) ; s. 1, 7, 18 (236) ; s. 1, 11, 9 (241) ; s. 1, 18, 2 (252) ; s. 3, 8, 22 (325); s. 4, 4, 72 (340) ; s. 4, 5, 8 (341); s. 4, 8, 27 (345); s. 5, 5, 14 (356); s. 6, ii, 21 (375); s. 6, 13, 2 (376); s. 12, 6, 13 (463); s. 13, 9, 12 (481) ; salus aeterna s. 3, 7, 29 (324) ; salus magna s. 3, 10, 15 (330) ; salus incorrupta s. 7, 10, 11 (392); salus perpetua s. i, 20, 2 (255) ; salus uera sempiternaque s. 1, 1, 14/15 (227); salus animarum 1, 7, 90 (21) ; I, 34, 50 (56) ; salus hominis s. 2, 6, 17 (280) ; faciès domini, salus s. 13, 2, 26 (474) ; salus hominibus s. 1 1 , 16, 7 (455) ; corpori donare salutem s. 3, 10, 13/14 (330) ; pro salute s. 4, 1, 2 (335) ; consulerc ad salutem s. 2, 29, 23 ('3°); praestarc salutem s. 4, 4, 41 (ЗЗ9) ; proficerc ad salutem s. 6, 10, 9 (374) ; saluti proficere 2, 8, 13 (85) ; suscipere ad salutem 2, 15, 39 (98) ; cf. canticum ; dclcctatio ; ga lea ; pretium ; somnus ; spes ; uia. salutaris : cf. aqua ; calix ; monitum. saluus 1, 4, 22 (16). Samaria 2, 22, 21/22 (112); 2, 28, 8 (128); 2, 31,63(135).

668 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM Samson 2, 20, 33 (106) ; 2, 21, 9 sqq. (108) ; 2, 22, 31 (1 12) ; s. 10, 4, 11 (428) ; cf. coma capitis ; miraculum extremum ; uirtus. Samuhel 2, 20, 33 (106) ; 2, 24, 5 sqq. (ii7). sanare animam s. 3, 10, 12/13 (33°) '• sanari ex culpa 2, 9, 20 (86). s.mct iticatus : cf. pañis. sanetitas s. 3, 2, 89 (309) ; s. 5, 4, 57 (355); s. 6, 14, 31 (378); sanetitas indiuisibilis s. 5, 9, 3 (360) ; sanetitas uestras. 3, 1,3 (305) ; s. 6, 2, 7(368) ; sanetitas uirginalis 2, 2, 59 (73) ; sanetitas uirginalis uteri s. 4, 6, 6 (342) ; cf. confessio ; propositum. sanetus : saneti s. 4, 6, 8 (343) ; s. 4, 12, 4 (348) ; s. 6, 2, 22 (368) ; s. 7, 2, 28 (383) ; 8. 9, 6, 45 U19) ; ■■ 4, ">. 4 (482) ; s. 13, 12, 13 (484) ; saneti Dei s. 11, 6, 16 (445) ; saneti Dei con tinentes et uirgines s. 11,6, 18 (445) ; saneti utriusque sexus s. 11, 6, 4/; (445) ; habere partem cum Sanctis s. 12, 12, 2 (468) ; sanctorum hominum imitationis exemplum s. 9, 6, 54/55 (419) ; splendor sanctorum s. 9, 5, 94 (417) ; sanetus (sc. Noe) s. 6. Î. >6 (369) ; cf. corpora resusci tate ; semen ; saneti flores G, 13, 64/ 65 (221) ; eleuare in sancta s. 11, 5, 9 (444) ; sancta sanctorum 2, 2, 60 (73) ! 2. 3. 5 5/5б (76) ; sanctum dare •> 36, 54 (59); cf. anima; aposto lus ; baptisma ; caritas ; caro ; catholica ; celeuma ; certamen ; consiliarius; ceelesia ; elatio ; euangelium ; exemplum ; fabrica ; femina ; martyres ; martyrium ; mens ; Moyses ; natiuitas ; oratio ; patria ; propositum ; puclla ; puer ; religio ; requies ; scriptura ; Spiritus san etus ; symbolum ; uestigium ; uir gines. sanguis 1, 36, 16.18.20 (58) ; 1, 38, 13 (63) ¡2,9. 37 (87); 8.2,6,132(285) ; s. 2, 7, 152 (299) ; s. 3, 6, 17.19.20.23 (320) ; s. 8, 3, 22 (398) ; s. 8, 4, 1 (399) ; s- 11. 6, 19.32 (445) ; s. 11, 10, 14 (449) ; sanguis (Christi) 2, 1, 27 (69) ; s. 8, 6, 26 (403) ; sanguis Chri sti s. 2, 7, 122 (297); s. 2, 7, 163 (299) ; s. 3, 6, 76 (322) ; s. 6, 10, 4 (374) ; s. 8, 3, 67.69 (399) ; s. 8, 4, 6/7 (399) ; s. 8, 4, 22/23 (400); s. 8, 5, 2 (400) ; baptismum Christi sanguine purpuratum s. 9, 3, 71/72 (412); cf. uenditor ; Signum ; sanguine (Christi) rigare s. 8, 2, 44 (397) ; s. 8, 3, 1 (397) ; sanguis crucifixi s. 4,

5.55 (342) ! sanguis magist ri s. 8, J, 16 (398) ; sanguis medici s. 2, 7, 125 (297) ; s. 4, 5, 54 (342) ; sanguis (ex latere) s. 8, 5,4 (400) ; sanguis confitentis s. 8, 3, 50/51 (398) ; sanguis pretiosus 1, 7, 52 (20); s. 3, 8, 24 (325) ; s. 5, 13, 7(363) ; sanguis sacer 1, 6, 31 (18); 2, 1, 79/80 (71); cf. signum ; sanguis innocens 1, 36, 20 (58) ; sanguis ¡nnocentis s. 1, 17, 32 (251) ; sanguis innoxius 1, 6, 23 (18) ; sanguis hominum s. 10, 1, 40 (424) ; rigare terram sancto sanguine s. 8, 4, 19, (400) ; terra rigata sanguine s. 8, 4, 13 (400) ; rigare sanguine s. 8, 3, 49 (398) : sanguine redempta saluatoris 1, prol., 25 (12); sanguinem fundere s. 8, 4, 24/25 (400) ; s. 8, 5, 83 (402) ; rubor ex sanguine s. 8, 5, 5 (400) ; dotare sanguine 1 , 7, 5 3 (20) ; usque ad sanguinem accederé s. 9, 5, 47/48 (415/416) ; sanguine tingi 2, 2, 23 (72) ; acetum uertere in sangui nem s. 12, 8, 26 (465) ; cf. ager ; calix ; fluxus ; furor ; insania ; pretium ; signum ; uena. sania (= sanies) 1, 22, 32 (39). sanitas mentis s. 3, 2, 18 (307). sanus : cf. considerado ; consilium ; oculus. sapere alta s. 11, 1, 14(441). Saphira 2, î, 73 (71). sapiens huius mundi (se. Sallustius) s. 6,6.33/34(372) ¡sapientes s. 11, 1, 23 (441)'; sapientes mundi 3, 40, 18 (188) ; sapientes confundere s. 11, 1, 11/12 (441). sapientia 1, 38, 39 (64) ; 2, 2, 50 (73) ; 2, 27, 16.22 (125) ; 2, 27, 37 (126) ; 2, 27, 79 (127); s- 1, 7. 3° (236); s. 3, 4, ni (316) ; s. 4, 12, 24 (348) ; s. 5. 9. 14 (361) ; s- ». 6. 75 (4°5) ! sapientia Dei î, 28, 5 (47) ; s. 1, 6, 47/49 (235) ! s- 1. 7. 2 (235) ; s. 1, 7, 12 (236) ; s. 2, 3, 28 (265) ; sapientia Dei (sc. Christus) s. 3, 4, 97 (315) ; sapientia mundi 2, 25, 33 (121) ; sapientia Patris, Filius s. 5, 9, 12 (361) ; sapientia moralis 1, 37, 27 (62) ; cf. donum ; mensa ; Spiritus septiformis ; sermo ; thesaurus. sapor s. 8, 1, 30 (395) ; cf. gustus ; sapores 2, 34, 29(139)Sarapis : cf. templum. sarcina delictorum s. 3, 10, 39/40(330) ; sarcinae peccatorum s. 1, 1, 34/35 (228) ; s. 3, 10, 7/8 (329) ; s. 5, 10, 4 (361). Sarra 1, 15, 5.16/17(30). Saruc î, 10, 5 (25).

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 669 satiare desiderium s. 6, i, 27 (368). satictas s. 7, 10, 13 (392); s. 12, II,

39 (468). sat ist acere 2, 39, 5 (152). satisfactio 2, 33, 46 (138) ; s. 4, 8, 22 (34;); satisfactio digna s. 13, 1, б (473); s. 13. 7. 3(479)satrapae 2, 35, 4 (143). saturitas aeterna s. 8, 7, 16 (406). Saturnus s. 4, 3, 10 (337). saucius : cf. mens. Saul 2, 2;, 3 sqq. (120) ; s. 13, 14, ; (486) ; Saul rex, films Chis de tribu Beniamin 2, 24, 59/60 (119); cf. Michol. Saulus 1, 30, 31 (50). saxa petrarum s. 8, 2, 1 5 (396). scabellum pedum terra s. n, i, 16 (44i)scala angusta 1, 23, 21 (41) ; scalacaeli s. 11, 16, 11 (45;); scala mirae granditatis 1, 23, 6 (40). scandalistae G, 13, 54(221) ; cf. peritia. scapulae s. 3, 10, 40 (330). scatere s. 9, 5, 14(415). scaturrire i, 36, 23 (58). seeleratus : cf. haereticus ; oculus. scelus s. 1, 18, 10 (252) ; s. 6, 12, 12.32 (376) ; scelera 2, 24, 21 (118) ; s. 10, 7. 54 (434) ; scelera retribuere in capita s. 6, 12, 17 (376); conscius sceleris s. 8, 3, 12 (397); in scelere pertinacior s. 8, 3, 35 (398) ; scelera latronis 2, 8, 22/23 (85) i cf- caput ; nuntius. Schismata 1,12, 34(27) ;schisma Donatianum 3, 38, 24 (183) ; cf. auctor. schismatici 2, 28, 10 (128) ; s. 6, 4, 10/11 (369). schola s. 11, 1, 13 (441) ; scholae s. 13, 4. J (475) : schola Dei s. 2, 7, 1 1 5 (297) ; schola magistri regis s. 11, 1, 1 5 (441) ; schola tanti magistri s. 1 1, i, 20 (441) ; scholae haereticorum s. 8, б, 6 (403)scientia 3, 38, 29 (183); s. 3, 6, 88 (322) ; cf. Denihel ; spiritus septiformis ; thesaurus. scindere unitatem D, 5, 24/25 (194). scinifes 1, 50, 33 (59). scissura regni 2, 22, 22 (112). scopuli saeculi 1, 7, 1 10 (22). scribae 2, 22, 80 (114). Scriptura s. 3, 4, 5 (312) ; s. 7, 6, 30 (388) ; s. 8, 3, 9 (397) ; s. 8, 3, 19 (398) ; Scripturae s. 3, 4, 24 (313) ; Scripturae diuinae 1, prol., 35 (12) ; cf. testimonia ; scriptura diuina s. 1, 3, 9(229); s. 3, 4, 85/86(315); s. 3,

9. 52 (327); s. 5, 3. 31 (353) ;»• 10, j, 1 2 (426) ; cf. speculum ; Scriptura sancta 1, prol., 8 (11); Scripturae sanctae s. 2, 3, 10 (264) ; s. 4, 2, 22.27 (336); s- 7. 5. ч (387); s. 7. 7. 83 (390) ; cf. testimonia, scutum fidei s. 2, 2, 6 (263). secretum petere s. 2, 7, 91 (296) ; secretum rei explanare 2, 20, 41 (107) ; secretum silentii s. 6, 7, 14 (37*). secretus : cf. locus ; membrum. sectae haereticorum s. 7, 9, 1 (391). securitas s. 3, 2, 92 (310) ; s. 5, 1, 14 (349); s- I2> '. 7. »4(433) ; s- 11. 19. H (458); s. 12, 5, 9.17 (462); s. 12, 6, 25 (463) ; s. 12, 7, 2 (463) ; s. 12, 9, 24 (466) ; serui duri s. 13, 2, 9 (474) ; seruus fidelis s. 6, 6,8(371); s. 10,4, 27(429) ; seruus fugitiuus s. 1 20, 4/5 (255) ; seruus malus s. 3, 13, 10 (334); s. io, 3, 38 (427); s. 13, 1, 2»(47з) ; serui mali s. 11,9, 38 (449) ; serui mali bonorum seruorum Chri sti s. 6, 12, 15 (376) ; seruus nequissimus s. 3, 13, 16/17 (334) ; seruus oboediens s. 6, 6, 4 (371) ; serui pessimi s. 3, 13, 8 (334) ; seruus Dei s. 2, 2, 24 (264) ; seruus Dei inspiratus 3, 38, 58 (184) ; ministerium seruorum Dei s. 5, 1, 11/12 (349); ex seruis filii Dei 2, 7, 38 (84) ; seruus peccati 1,6, 14 (17) ; cf. cor ; forma ; Petrus. sessio s. 3, 7, 7 (323). sessor humilis Christus s. n, 2, 6/7 (442)seuerus : cf. iudex, sexus uterque G, 2, 4 (216) ; s. 4, 12,29 (348) ; s. 8, 4, 22 (400) ; s. 9, 6, 53/54 (419) ; s. 9, 6, 73 (420) ; sancti utriusquc sexus s. n, 6, 4/5 (445) ; sexus muliebris s. 10, 5, 16/17 (431) ; sexus nullus indignus s. 10, 5, 15/16 (431) ; cf. commixtio. si (inlerrogatif + indicatif) s. 2, 6, 160. 178 (287) ; s. 2, 7, 103 (297) ; s. 10, 3, 29 (427); s. 12, 5, 17(462). Sibylla 3, prol., 16 (156); s. 1, 16, 6 (248) ; s. 2, 3, 84 (268) ; Sibyllac s. 2, 3, 46.48.52 (266) ; Sibylla uates paganorum s. 2, 3, 44 (266). Sibyllinus : cf. uersus. siccus : cf. terra, sicuti s. 2, 6, 26 (280); s. 2, 7, 193 (300) ; s. 3, 9, 102 (329). sidus : sidéra s. 5, 4, 24 (354) ; sidus nouum s. 1, 17, 9 (251) ; cf. fulgor ; sidéra micantia s. 7, 1, 18 (381); cf. constellatio ; positio. signaculum uirginis s. 11, 17, 31 (456). signare signo (crucis) in fronte s. 8, 2, 44 (397) ! signatus regio charactere s. 9, i, 19(409). signum 1, 14, 3 (29) ; 2, 32, 11 (136) ; signa 2, 2, 12 (71) ; 2, 31, 45 (134) ; s. 4, 4, 17 (339) ; signum (— miraculum) 2, 18, 34 (102) ; signum coccinum sacri sanguinis 2, 14, 19/20.23

(96) ; signum diabolicum D, 6, 21 (196) ; signa occulta 1, prol., 39 (12) ; Signum circumcisionis 1, 14, 14/15 (29) ; signum crucis }, 34, 35 (179) ; s. 2, 3, 37 (266), s. 3, 1, 10 (305); s. 5, 1, 1 (349) ; signo (crucis)sigr.are in fronte s. 8, 2, 44 (397) ; signa curationum D, 6, 74 (197) ; signum (diaboli) D, 12, 34 (206) ; signa fallaciac D, 3, 23/24 (192) ; signa futurorum Christo domino coaptanda 2, 31, 47/48 (134); signum nequitiae s- 5. 5. 38 (357) : signum nostri mediatoris 1, 40, 13 (66) ; signa rerum 2, 5, 8 (78) ; signum sanguinis 2, 14, 25/26 (96); 2, 15, 12 (97); signum sanguinis Icsu domini 2, 15, 22/23 (98) ; signum uictoriac 2, 18, 21 (102) ; 2, 18, 66 (104) ; signum indicerc 2, 10, 6 (89) ; cf. dcceptio. silentium ingens s. 6, 7, 10 (372) ; silentio practerire s. 6, 1, 7 (368) ; silentium imponere uerbo Dei s. 10, 2, 1/2 (425) ; cf. secretum. siliquae s. m, 7, 58 (434) ; siliquae porcorum D, 14, 12 (208) ; s. io, 7, S/4 ИЗ*)siluae s. 2, 6, 125 (285) ; silua inanis ac spinosa s. 6, 4, 1 5 (370). Simeon ( frater Ioseph) 1, 30, 28.32(50). Simeon (senex) 1, 32, 10(52) ; s. 1, 14, 2.6 (244). similago 2, 5, 28 (79) ; 2, 6, 17 (80) ; similago consparsa ex oleo 2, 5, 5 (78). similis : cf. terra. similitudo s. 1, 1 5, 27 (247) ; s. 2, 6, 145 (286) ; s. 4, 9, 9/1 1 (346) ; s. 8, 3, 2 (397) ; s. io, 7, 16 (432) ; s. 10, 7, 45 (433) ;s. 11, 19, 13/14.17(458) ; s. 13, ii, 6 (483); s. 13, 14, 24 (486); similitudo tantilla s. 2, 6, 269 (291) ; in similitudincm Aaron 2, 6, 31 (81) ; similitudo diuinitatis 1, prol., 14/15 (11) ; similitudo domini et magistri Iesu Christi 2, 30, 22/23 (131) ; simi litudo ministri s. 8, 2, 3/4 (396) ; similitudo passionis Christi s. 8, 3, 23/24 (398) ; similitudo seminantis s. 4, 11, 13 (347); similitudincm gererc s. 13, 14, 21/22 (486) ; similitudinem matris ecclesiae gererc 2, 17, 24/25 (101) ; similitudo proposita cf. ratio. Simon discipulus s. 12,9 6(465). Simon magus D, 1 3, 21/22 (207). simplex : cf. uirgo. simplicitas cordis G, 13, 45 (220) ; s. 1, 6, 24/25 (234).

672 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM simulacra 2, 32,6(136) ; 3, 38,47(184) ; simulacra antiqua 3, 38, 107 (186) ; simulacra uana et noxia gentium 2, 13, 12/13 (94) ! simulacrum Veneris impudicae D, 6, 24 (196). simulado caritatis 2, 39, 34/35 (153); simulatiocastitatis2, 39, 36/37(153) ; simulatio humilitatis 2, 39, 33 (153) ; simulatio misericordiae 2, 39, 38 (153) ; simulatio parcitatis 2, 39, 39 (153) ; simulatio religionis 2, 39, 40 (153) ; simulatio ueritatis 2, 39, 35/36

(MS)Sina : cf. mons Sina. singillatim s. 2, 2, 22 (264). singularis : cf. consilium ; patientia ; potestas ; responsio ; rex ; sacrificium. singulus : singula singulis s. 3, 2, 36 (308) ; singula quaeque 3, 38, 91/92 (185) ; s. 4, 2, 33 (336) ; singulis singulas s. 6, 2, 12 (368) ; s. 10, 4, 21 (428); singuli singula s. 7, 7, 79 (390) cf. pléonasme. sinister : ad sinistram s. 7, 10, 5 (392). sinus 2, 31, 8 (133) ; s. 8, 4, 18 (400) ; sinus maternus s. 8, 7, 15 (406). Sisara rex 2, 17, 19 (101). sitarcia s. 7, 2, 9.38 (383). sitis s. 4, 12, 8 (348) ; s. 6, 10, 10(374) ; sitis spiritalis : cf. ardor. smaragdinus : cf. lapis. sobrie i, 29, 37(65) ; G, 13, 64(221). sobrietas mentis s. 3, 2, 69 (309). sociare angelis 1, 7, 37/38 (84). socictas D, 12, 35 (206) ; s. 4, 4, 62 (340) ; socictas catholicae disciplinae s. 12, 11, 7/8 (467) ; societas congre gations s. 12, 11,44(468). socius Abrahae s. 6, 8, 6 (373) ; socius angclorum s. 1, 21, 19 (256) ; socii (diaboli) 1, pro!., 18 (11) ; socii fabricae nee tarnen socii religionis 2, 37, 23/24 (148) ; socii perditionis D, 6, 92 (198) ; socius serpentium et ferarum (sc. Noe) s. 6, 3, 8/9 (369). sodales 2, 20, 16 (106); 2, 20, 55.58 (107) ; 2, 34, 20 (139) ; cf. grex. Sodomi 1, 16, 3/4 (31); s. 7, 4, 31

(386). sol 1, 28, 11 (47) ; 1, 40, 15 (66) ; s. 4, *, 59 (336); •• 7. i> 19 (380; sol iustitiae s. 1, 6, 3 (233) ; s. 3, 12, 13 (332); s. 12, 11, 37 (468); tabcrnaculum in sole s. 8, 5, 83/84 (402) ; colcre solem s. 4, 2, 16.39 (33*>) ; me (sc. solem) pro Deo colendum s. 4, 2> 45 (336) ; s°l Christus 1, 25, 34 (43) ; s. i, 6, 3 (233) ; cf. obscuritas ; 1 ¡census ; radius.

solatium s. 12, 12, 37 (469) ; solatia 2, 39, 12 (152) ; solatium quietiss. 4, 2, 49 (337)soliditas s. 1, 17, 13 (251); soliditas arcae s. 6, 4, 6 (369). sollemnis : pro sollemnibus 2, 5, 42 (79) ; sollemnia et sabbata 2, 33, 39 (138).; sollemnia religionis ac populi 2, 37. 6 (147)sollemnitas congregationis s. 11, 1, 3

(440sollicite s. 7, 10, 22 (392). sollicitudo s. 3, 2, 94 (310) ; s. 8, 7, 18 (406) ; s. 9, i, 16(409). sollicitus : sollicitum faceré s. 2, 6, 45 (281) ; cf. membrum. solui a corpore s. 1, 14, 12 (245). solutio diaboli D, 4, 36 (193) ; solutio propositionis 2, 21, 48 (110). somniare nubila s. 2, 7, 128 (298). somniatores phantasmatum Manichaei s. 2, 7, 107(297). somnium 1, 23, 6 (40) ; 1, 23, 17 (41) ; somnia 2, 18, 68 (104) ; 1, 29, 6 (48) cf. interpretado, somnus salutis s. 4, 5, 38.41.48 (342) ; cf. delectado, sonitus grandis 2, 18, 78 (104) ; sonitus aquarum s. 6, 3, 6 (369). sons 1, 28, 4 (47). sonuss. 13, 10, 31 (483) ; sonuslinguac s. 5, 1, 40 (350) ; soni suaues turpissimae uoluptatis s. 11, 5, 16/17(444). sopire : sopitus s. 1, 1, 18 (227) ; s. 11,

6. 33 (445)sordes s. 2, 5, 57.59/60 (278); sordes confectac 1, 36, 31/32 (58); sordes cloacarum s. 2, 5, 54 (278) ; sordes diaboli s. 9, 4, 37 (414) ; sordes feminae s. 2, 1, 31/32 (262). sordidare s. 1, 19, 25 (255). sors 1, 26, 24 (44) ; s. 5, 6, 21 (359) ; s. 1 2, 6, 24 (463). Sossius martyr : cf. meritum ; uirtus. spadones Pharaonis 1, 28, 15/16 (47). spargere pecuniam s. 2, 7, 153 (299). spatium nocturnum agere s. 4, 2, 47/48 (336) ; spatium Antichristi 1, prol., 45/46 (12); 1, 7, 118 (22); spatia caritatis 1, 7, 68 (21) ; spatia caeli s. 5, 2, 30 (351); spatia adiacenda templis paganis 3, 38, 46 (184) ; spa tium temporis s. 12, 3, 23/24 (461) ; spatia temporum s. 7, 7, 18 (388) ; spatia terrae 2, 10, 23 (90). species s. 3, 9, 84 (328) ; s. 4, 9, 16 (346); s. 5, il, 4(361); s. 8, 5, 53.70 (402) ; s. 10, 3, 27(427) ; s. 11, 18, 10 (457) ; s. 12, 6, 1 (462) ; s. 12, 7, 22 (464) ; s. 12, 10, 25 (467) ; s. 13, 10,

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 673 27 (482) ; species aliena s. i, 22, 16 (257) ; species pulchrae uariaeque s. 11, 3, 14 (442) ; species supradictae 2, 5, 17/18 (75) ; species columbae s. 5. 4. 133 (317) ; s- 3. 9. 21.26(326); s. 3, 9, 29.42/43.59(327); s. 3,9,101 (329) ; species corporis D, 8, 28 (201) ; species corporis humani s. 8, 5, 40 (401) ; species ecclesiae s. 1, 22, 11 (257); species hominis s. 3, 9, 29.42/43 (327) ; sub specie monachi D. 6, 73/74 (197) ; species iuuenculac *, 23. 7/8 (117) ; species regis 2, 25, 31 (121) ; species sponsae s. 1, 22, 24 (257) ; species ueritatis s. 3, 3, 60 (312) ; s. 9, 4, 2 (413) ; species uiri s. 1, 22, 13 (257) ; deducere ad speciem s. 3, 7, 21 (324). speciosus : cf. femina. spectaculum s. 3, 2, 13 (307) ; s. 3, 2, 83 (309) ; spectacula s. 3, 2, 3 (307) ; s- 5, 1. 48 (350); s. 9, 2, 19 (410); spectaculum admirabile s. 3, 2, 87 (309) ; spectaculum crudele s. 3, 2, 76 (309) ; spectacula obscena s. 13, 2, 16/17 (474) ; spectacula salubria s. 3, 2, 6 (307) ; spectaculum sanctum G, 13, 52 (221) ; spectacula sancta, sana, suauissima s. 3, 2, 14/15 (307); spectacula frequentare s. 10, 1, 40 (424) ; s. 10, 3, 55 (427) ; s. 11, 5, 14 (444) ; spectaculum certaminiss. 5, 5, 35/}6(357);cf.muscipula;nugacitas. spectatores s. 3, 2, 37 (308). speculum 2, 26, 34 (124) ; s. 11, 9, 4/5 (448) ; speculum Scrrpturae diuinae s. io, 3, 32 (427). specus 3, 38, 62 (184) ; cf. genres. spelunca 2, 25, 48 (121); s. 2, 7, 153 (299) ; spelunca subdola s. 1, 22, 15 (257) ; spelunca latronum s. 7, 8, 1 (391); speluncae petrarum s. 11, 9, 19 (448). spes i, prol., 3 (11) ; 1 7, 86 (21) ; s. 6, 5, 24 (371) ; s. 9, 6, 43 (419) ; s. 13, 2, 1 (473) ; spes bonae indolis 1, 6, 18 (18) ; spes bonorum s. 13, 5, 8 (476) ; spes caritatis s. 6, 9, 7 (373) ; spes fidei s. 4, 11, 1 (347) ; spes aetcrnae uitae 2, 40, 9 (154) ; spes mcssis s. 4, 11, 21 (347) ; spes mundis. 13, 5, 11 (476) ; spes pugnantis 1, 40, 18 (66) ; spes salutis 2, 15,21 (98) ; s. 7, 2, 1 1 (383); s. 10, 1, 37(424); s. 13, I, 8 (473) ; spes seminis I, 10, 22 (25) ; spes in capite 1, 7, 63 (21) ; spem habere in hominc 2, 6, 72 (82) ; spem dirigere s. 8, 7, 14/15 (406) ; a spe cadere s. 6, 2, 14/15 (368) ; cf. pars ; uinculum.

spica s. 10, 3, 26 (427) ; spicae s. 4, 1 1,

*5-*9 (347)spicula s. 2, 2, 1 1 (263) ; s. 2, 6, 4/5 (279)Spinae 1, 5, 15 (17); s. 2, 6, 130 (285); 1, 17, 28 (33); s. 1, 18, 14 (252) ; s. 2, 6, 10 (280) ; s. 4, 11, 29 (347); s. 6, 11, 18 (375); s. 8, 2, 35 (397) : s- I2> °> 21 (463) ; Spinae aridae s. 8, 1, 34 (396) ; Spinae cupiditatum s. 8, 2, 7/8 (396) ; Spinae malarum cupiditatum s. 8, 1, 21 (395) ; Spinae delictorum G, 13, 46 (220); spinae peccatorum s. 6, 1 1, 18 (375) ; cf. multitudo ; timor. spineus : cf. corona. spinosus : cf. arbores ; silua ; uilla. spiritalis : cf. aedificium ; amator ; ar ma ; atria ; auditor ; auriga ; bellum ; certamen ; cibus ; constructio ; conubium ; conuiuium ; domus ; filius ; generatio ; hostia ; intellectus ; Israhel ; lector ; mater ; mens ; missio ; munus ; natiuitas ; nuptiae ; pluuia ; proles ; pugna ; sabbatum ; semen ; sitis ; sponsus ; sulci ; uiaticum ; uita ; unda. spiritaliter s. 3, 1, 13 (305) ; s. 4, 12, 22/23 (348) ;s. 5. 1. 3 (349); s- 5. 4, 61 (355). Spiritus Christus s. 7, 6, 4.12 sqq. (387) ; Spiritus Dei 2, i, 9 (68) ; 3, prol., 13

(46); З..38, "4 (186); s. i, 7, 8 (235); Spiritus domini 2, i8, 19/20 (102) ; 2, 30, 21 (131) ; 2, 31, 45 (134) ; Spiritus sanctus 1, 31, 21 (51) ; s. 1, 9. 4-" (238) ; s. 1, 14, 6 (244) ; s. 5, 9, 1/17 (360/361) ; cf. caritas ; con cordia ; donum ; plectrum ; templum ; unitas ; patria cuius caritas Spiritus s. 7, 10, 7/8 (392) ; renasci ex spiritu s. 9, 1,6 (409) ; renasci ex aqua et spiritu s. 9, 3, 4(410) ; Spiri tus uiuificans s. 3, 11, 21 (332); Spiritus septiformis 2, 15, 14 (97); *> 31. 78 (135) ; cf. lucerna ; Spiritus timoris Dei I, 27, 14 (45) ; Spiritus ueritatis, non erroriss. 1,7, 10(236); Spiritus uirtutis 2, 22, 62 (113); Spiritus propheticus 2, 7, 49/50 (84) ; 2, 13, 11 (94); Spiritus aduersarius 1, 40, 16 (66) ; Spiritus duplus 2, 30, 29 (132) ; Spiritus errantes : cf. seduetio ; Spiritus fallaces s. 13, 3, 25/26 (475) ; Spiritus immundus 2, 1, 71/72 (70) ; s. 2, 8, 11 (301) ; Spiritus inmundi 1, 33, 27 (54); 2, 31, 56 (134); Spiritus malignus : cf. uexatio ; Spiritus malus : cf. phantasia ; Spiritus nequiores Septem 2, 39, 29

674 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM sqq. (153) ; Spiritus nequissimi s. 13, i, 10/11 (473); Spiritus daemonum 3, 38, 115 (186); Spiritus seductionis D, 6, 85 (198) ; Spiritus uenti 2, 34, 46 (140) ; legem littcra, non spiritu sequi 2, 7, 18 (83) ; paruuli spiritu s. ii, i, 13 (441) ; praeuidere in spiritu s. ii, 18, 3 (456); spiritu repletus 2, 21, 19 (109); 2, 22, 53 (113) ; cf. gladius ; impetus. splendidus : cf. ciuitas ; Stella ; sti lus. splendor 2, 2, 14 (71) ; s. 2, 6, 254 sqq. (290) ; s. 4, 9, 22 sqq. (346) ; s. 8, 6, 66 (404) ; s. 12, 8, 12 (465) ; splendor nouus s. 7, i, 18/19 (381) ; splendor lucisaeternae s. 2, 5, 55 (278) ; splen dor sanctorum s. 9, 5, 94 (417); patria cuius splendor Filius s. 7, 10, 7/8 (392) ; splendor ex aqua s. 8, 5, 5 (400) ; splendor refulget in elemosynis 2, 2, 16/17 (72) ; cf- opus; serenitas. spolia 1, 37, 11 (62); spolia peccantium s. 12, 13, 35 (470). sponsa s. 1, 22, 19.34 (257) ; s. 4, 4, 80 (341); s. 11, 16, 12 (455); sponsa Christi s. i, 22, 12 (257); sponsa Christi sancta Catholica s. 5, 13, 18/19 (563) ; sponsa Ecclesia s. 3, 6, 33.45 (321); s. 3, 12, 33/34 (333); s- "> 5, 7 (400) ; s. 8, 5, 43 (401) ; s. 8, 5 1 7'/78 (402) ; Ecclesia sponsa Christi s. 5, 13, 6/7 (363); sponsa fidelis s. 12, 13, 6/7 (469); sponsa ornata monilibus 2, 38, 62 (151); sponsa purificata : cf. aqua ; sponsa regina s. 1 2, 8, 7 (464) ; sponsa uera s. 1, 22, 18 (257); cf. mysterium ; nomen ; species. sponsio 1, 3, 18 (15); sponsio certa xxx aureorum 2, 21, 43/44 (109). sponsus s. 1, 14, 47 (246) ; s. 1, 22, 19 sqq- (*57) ; s- ». ". 49 (258) ; s. 8, 5, 29(401) ; s. 11, 16, 12(455) ; s- 12> io. 1 (466) ; s. 12, 13, 7 (469) ; sponsus (Christus) s. 5, 4, 65 (355) ; s. 8, 5, 81 (402) ; cf. anima ; sponsus caclestis s. 1, 10, 41 (240) ; sponsus castus s. 12, 13, 18 (470); sponsus spiritalis 2, 6, 18 (80) ; sponsus unicus s. 8, 6, 19/20 (403) ; cf. Christus ; uirginis sponsus s. 4, 4, 78 (341) ; cf. amicus ; aurcs ; humilitas ; men sa ; mysterium ; uestigia. spurcitia Neronis D, 8, 32 (201). squalor foetidus 1, 36, 24 (58) ; squalores feminac s. 2, 1, 32 (262). stabilitas : stabilitate firmare 1, 40, 12 (66) ; cf. d Ígnitas.

stadium mundi labe uitiati i, prol., 24 (11). stare in omnibus perfecti s. 2, 2, 4 (262) ; stare sub iudicc s. 3, 8, 2 (325). statera iustitiae s. 10, 3, 30 (427). statua D, 6, 70 (197) ; statua salis 1,16, 24(51); s. 7. 4. 33 (î»6). status : prior status primi hominis ante peccatum s. 9, 2, 7/8 (410). Stella s. 4, 4, 18 (339) ; stellae 1, 28, 11 (47) ; s. 4, 2, 46 (336) ; stellae fulgen tes 1, 25, 35 (43) ; Stella splendida matutina s. 12, 11, 37/38 (468) ; stel lae caeli 1, 17, 6/7 (32) ; colère Stel las s. 4, 2, 16 (336). Stephanus s. 8, 4, 16 (400) ; Stephanus primus martyr D, 5, 30 (195) ; cf. reliquiae. stercus : dragma in stercore s. 13, 1,

i5/i6(473)sterilis s. 2, 4, 146 (275) ; cf. Anna ; caro ; coniux ; homo ; sensus ; terra, sterilitas 2, 28, 24 (128) ; 2, 31, 5 (133) ; s- 5. 4. 59(355); s- 6, 5, 24(371). stcrnere asinam s. 6, 6, 9 (371). Stilico 3, 38, 70 (184). stilus splendidus 2, 7, 15 (83). stimulus : aduersus stimulum calci trare s. 13, 4, 17(476). stirps (hominis) s. 7, 8, 21 (39i);stirps humani generis 1, prol., 19 (11). stola s. 10, 7, 12 (432); s. 10, 7, 67 (434) ; 2, 21, 44 (109) ; s. 3, 6, 20 (320). stomachari s. 1 3, 7, 28 (479). strabus : cf. oculus. strages s. 13, 1, 2 (473) ; strages dura et atrox s. 13, 3, 21 (475). stramentum : cf. calor, stranguilatio 1, 36, 43 (59). strepitus uocis s. 6, 6, 26 (372) ; s. 8, 7, 9/10 (405) ; strepitus clamoris s. 13, 5. 42 (477)stridors. 13, 8, 15 (480). Studium discipuli 2, 30, 11 (131); studia et doctrinae peruersae 2, 21,

76/77 (in). stultitia cordis s. 12, 2, 27 (460) ; stultitia mundi s. 11, 1, 11 (441) ; stul titia paganorum s. 1 1, 8, 29 (447). stultus 1, 10, 15 (25) ; s. 10, 4, 67(430). stupor 3, 38, 54 (184) ; D, 6, 35 (196) ; s- 3. 5. 50(518) ; stupor mentis s. 12, 3, 16 (461) ; stupor ingeritur uisui s. 3, 2, 43 (308). stuppa 2, 22, 38 (112). stuprator 2, 26, 28 (124). stuprum 1, 27, 23 (46). suadere s. 4, 1, 19 (335). suasiones malae s. 13, 1, 11 (473).

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 675 suauis : cf. cantilena ; cantus ; sonus. suauitas s. n, 17, 8/9 (455). suauiter s. io, 7, 75 (434) ; s. 13, 4, 22 (476). sub : sub Dco s. 4, 2, 64 (337). subdere se oboedientia Conditori s. 6, 3, 15 (369) ; subditus Creatori D, 1, 12 (191). subdole s. i, io, 33 (240). subdolus : cf. arma ; spelunca. subitatus 1, 16, 39 (32). subiugalis : cf. pecus. sublimis s. 2, 5, 43/44 (278) ; cf. maiestas. subrogare s. i, 3, 18 (230). subsannare furias s. 3, 5, 60/61 (319) ; s- 3.6. 53 (321). subsidium diuinum 3, 38, 54 55 (i84). subsimilis : quiddam subsimile 1, 32, 9(52). substantia s. 1, 5, 5 (232) ; s. 2, 6, 292 (292) ; s. 2, 8, 10 (301) ; s. 10, 7, 2 I432) ; substantia diuina s. 3, 9, 32/33 (327) ; substantia diuina Trinitatis s. 3, 9, 101/102 (329) ; substantia Trinitatis s. 9, 5, 93 (417) ; substantia Patriset Filiiet Spiritus sancti s. 3, 9, 68(328) ; substantia diuinitatis s. 3, 3, 74 (312) ; substantia paterna s. 10, 7, 36.49.j2 (433) ; substantia animae *-i°. 7, 5 3(434)subtilis : cf. ars. subtrahere utilitati s. 8, 7, 2/3 (405). subuersio animarum D, 6, 87 (198) ; subuersio idolorum 2, 9, 61 (88). su hungere S. 9, I, II/I2 (409). succedere in regnum 2, 27, 13 (125); 2. 35. 3(i43)successio heredum 2, 1, 12 (68) ; successio seminis 2, 23, 24 (117); cf. ordo, successor s. i, 21, 21/22 (256). sudare in opere s. 8, 4, 19 (400). sudor 1, 5, 16 (17). suffragari s. i, 7, 14 (236) ; s. 1, 19, 18 (254); s. 13, 9, 4/5 (481). suffragia G, 13, 36 (220). suggestiones il ¡aboli s. 9, 2, 17 (410) ; (410); suggestiones malae s. 11, 7, 24 (446) ; cf. intentio. su i (pron. au lieu de Гadj. possessif) i, prol., 47 (12); 2, 10, 25.28 (90); 3. 38, 105 (186); s. 1, 17, 12 (251); s. 2, 2, 20 (263); s. 3, 3, 54 (312); s- 3. 9. 104 (3*9) ; s. 3, 11, 7 (332) ; »• 5. 1.9 (349); s- 5. 5. 1 (356)suillus : cf. caro. sulci spiritales s. 8, 1, 19 (39;). ovußovXos s. 2, 3, 54 (266).

sumere audaciam 1, 16, 16 (31) ; sumere ignem s. 6, 6, 10 (371). summa fidei s. 3, 11, 3 (331). summus : cf. Rex. sumptus 2, 37, 30 (148). Sunamitis : cf. mulier. superare s. 10, 5, 6 (430) ; superare pugnam s. 1 1, 6, 38/39 (446). superbia 1, prol., 18 (n); 1, 33, 26 (54) ; *. 9. 74 (88) ; 2. 16. б (99) ; 2, 25, 3 (120) ; 2, 33, 52 (138) ; D, 6, 12 (199) ; D, 12, 3 (205) ; s. 1, 1, 31 (228) ; s. i, 2, 5/6(228) ; s. 1, 2, 16/17 (229); s. 1, 4, 20 (231); s. 3, 6, 73 (322) ; s. 4, 1, 20 (335) ; s. 7, 8, 24 (391) ; s. 12, 13, 29 (470) ; superbia insana s. 1, 7, 11 (237); s. 4, 1, 16 (ЗЗ5) i superbia diaboli 2, 25, 39 (121) ; superbia Iudacorum s. 11, 9, 35/36 (448) ; radix peccati superbia !. 8, 3/4 (23) ; cf. caput ; institutor ; molestia ; praesumptio ; uitium. superbire : superbientes s. 11, 15, 30 (454)superbus s. 2, 4, 14 (269) ; superbi 1, 8, 5 (23) ; s. 3, 6, 90 (322) ; s. 11, 19, 7 (457) ; cf. Adam ; anima ; Arrianus ; diabolus ; frons ; impietas ; turris. superhumerale (= t'mofu's) 2, 3, 9 (74) ; 2. 3. 14-29(75)supernus : cf. doctrina. superstitio haeretica s. 2, 6, 213 (289) ; superstitiones uanae 2, 17, 9/10 (100) ; 2, 35, 92/93 (144) ; superstitio paganorum s. 9, 3, 60 (412). supplere ministerium s. 6, 1, 25/26 (368). supplex 2, 38, 49 (151) ; supplex Moyses 2, 11, 23 (91) ; cf. intercessor. supplicium s. 13, 10, 13 (482) ; suppli cia i, 27, 38 (46) ; supplicium debitum 1, 28, 18/19 (47); supplicium dignum 1, 36, 6/7 (58) ; crux Christi, non supplicium sed tribunal s. 9, 4, 2 5 (44) ; cf. locus. surdus : cf. aspis. surgere ad ueram uitam s. 3, 10, 35 (ЗЗ0). Susanna casta s. 3, 2, 46 (308) ; s. 9, 6, 64.66/67 (419) ; cf. castitas. susceptio hominis s. 1, 8, 17 (237) ; susceptio humanae naturae s. 1, 8,

5 (47)suscipere carnem 2, 2, 64 (73) ; 2, 20, 61 (107) ; s. 1, 6, 14 (234) ; s. 1, 9, 5 (238); s. 3, 5, 6 (317); s. 3, 9, 13 (326) ; suscipere creaturam s. 1, 9, 29(238) ; suscipere disciplinant 2, 33, 49/50 (138); s. 13, 5, 19 (477); suscipere hereditatem 2, 9, 90 (89) ;

676 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM susciperc homincm, homo susccptus i. 7, 49/5° (20); 2, 22, 67 (iij); 3. 3, 'Л (48); s. 3, 4, 61 (514); »• 3. 5. 7 (ЗН); »■ 3. 5. 42 (318); *• зЛ. " (323); s- 3. 7. 23 (324); *• 3. *. 4 (325); s- 3. 9, 5052 (327); s. 3, io, 6.8 (329) ; s. 3, 12, 30 (333) ; »• 4, 7. «6 (345); s. 5. 7, 5-9 (359); ». J, 8, 3 (360) ; s. 7, 7, 9.24 (388) ; *• 10.7. 71 (434) ;s. 11, 10, 13(444); s. 1 1, 18, 7 (457) ; susciperc humanitatem s. 2, j, 42 (278) ; s. 3, 4, 130 (316) ; suscipere infirmitatem 1, 34, 37 (5 5) ! s- 3. 7, 3° (323) ; suscipere mortem s. 1, 8, 23 (237) ; s. 3, 6, 80 (322); s. 5, 6, 103 (323); s. 13, 7, 22 (479) ; suscipere uetustatem s. 7, 1, 41 (382) ; id quod suscepit ex nobis s. 3, 7, 2 (323) ; suscipiens quod non erat s. 1, 10, 5 (239) ; sus cipere bona ex malis operibus s. 10, 1, 9 (423) ; suscipi a uita s. 3, 3, 54(318). sustincre disciplinam s. 10, 6, 24 (432) sustinere patientia longa s. 11, 8, 13 (447). susurrationes s. 11, 7, 13/14 (446); su sur rat if > cogitationis pessimae s. 3, 10, 22 (330). syllaba : cf. interpositio. syllepse (accord par syllepse) I, 18, 13 (34) ; 'i 34. 29 (55) ; 2, h, 46 (110) ; 2, 30. 49 (132); 2, 37, 18 (148); 2, 38, 24 (150); s. 11, 17,2/3(455). symbolum s. 3, 4, 41 (314) ; s. 5, 1, 17 (349) : symbolum sanctum s. 3, 1, 2 (305) ; s. 5, 12, 1 (362) ; cf. remedium ; sacramentum ; sententiae ; uerbum. Symmachus paganus 3, 38, 28 (183). synagoga 2, 12, 38 (93); 2, 18, 26/28 (102); 2, 18, 42 (103); s. 12, 8, 7 (464) ; synagoga omnis I, jl, 31(51) ; synagoga dcorum s. 13, 10, 25 (482) ; synagoga Iudaeorum 2, 18, 48/49 (103) ; synagogam adstringere 2, 13, 5/6 (94) ; cf. gioria. tabernaculum 2, 2, 76 (74) ; 2, 9, 77 (88) ; tabernacula i, 37, 14 (62) ; tabernaculum dignum 2, 2, 31 (72) ; tabernaculum domini 2, 33, 38 (138) ; tabernacula peccatorum s. 12, 12, 5/7 (468) ; tabernaculum in sole s. 8, 5, 83/84 (402) ; ambitus ; atria.

tabes D, 6, 37 (196). tabulae cordis carnales 2, 1, 8 (68) ; tabulae matrimoniales s. 5, 13, 9 (363) ; tabulae lusus G, 13, 27 (220) ; tabulae lapideae : cf. lex.

tacite D, 6, 13 (195). tactus s. 8, 1, 28 (395) ; tactus fimbriae 2, 30. 45 (132)taeter 2, 6, 55 (81) ; taetri colore 2, 28, 45 ('29) ; tetrius 1, 36, 89 (61). tarn : non tarn ... quam quoque 2, 2, 44 (73) ; cf. 2, 28, 3 (127) (lour régulier sans non), tangere timoré s. 3, 1, 24(305). tantillus : cf. similitude tantum : non tantum ... quantum 1, 2, 8 (14); 1. 35, 4/5 (56); 2, 1, 49/50 (70); 2, 24, 8/9 (118); 2, 40, 5/6 (154) ; non tantum ... quantum et 2, 32, 15/16(136) ; 3,prol., 12/14(156) ; D, 5, 7/8 (194) ; D, 13, 37/38 (207) ; non tantum ... quantum etiam 1, 8, 13/14 (*j); •. '7. "/" (33); 1, 35. 13/H (57) ; 1, 36. 73/74 (60) ; 1. 36, 90(61); 2, 1,25(69) ¡2,9,22/23(86) ; 2, 24, 22/23 (> '9 (388) ; témpora Christiana accusare s. 10, 3, 65 (428) ; témpora praeterita laudare s. 10, 3, 64/65 (428) ; témpora redimere s. 13, 9, 12 (481); ad tempus 2, 22, 119 (115); »• 4. 3. H (ЗЗ8) ; s. 5, 5, 14/1 5 (356) ; s. 5, 11, 15 (362); s. 5, 13, 16(363); s. 6, 11, 21/22 (375); s. 9, 4, 45 (414) ; cf. accessus ; breuitas ; con summate ; creator ; mensura ; pax ; perfectio ; spatia ; terror. tendere insidias 2, 22, 51(11 3). tendere insidias 2, 22, 51 (113). tenebrae 1, 36, 93 (61); s. 2, 7, 100 (296); s. 3, 12, 18 (332); s. 4, *. 36 (336) ; s. 4, 6, 27 (343) ; s. 5. 5. 49-52/53 (357); s. 12, 12, 32 (469) ; tenebrae diabolicae s. i, 1, 27 (228) ; tenebrae exteriores s. 6, 4, 16/17 (37°) J tenebrae fatuae s. 2, 6, 272 (291) ; tenebrae temporales s. 2, 4, 133/134 (274); tenebrae intídclitatis s. 3, 3, 61 (312) ; tenebrae mundis. 2, 7, 93 (296) ; tenebrae peccatorum s. i, 1, 11 (227) ; 8. 1, 5, 15 (233) ! s. 4. 3. "/" (338) ; cf. filii ; opus ; potestas ; princeps. tenere dexteram s. 11, 14, 18/19 (453) ; tenere oculos s. 12, 9, 9 (465) ; per-

seuerantiam tenere s. 9, 6, 66 (419) ; tenere pretium s. 3, 6, 27 (321) ; tenere ueritatem s. 5, 9, 24 (361) ; tenere unitatem s. 12, 13, 40 (470) ; tenere captiuum s. 11, 6, 32 (445) ; tenere pro magno s. 13, 5, 14 (476). tentatio 2, 22, 60/61 (113) ; s. 10, 3, 21 (426) ; s. 10, 6, 14 (432) ; tentationes 2, 22, 89 (114) ; intrare in tentationem 2, 20, 59 (107) ; tota uita tentatio est G, 13, 89(222) ; s. 3, 10, 47 (331) ; cf. adiutrix. tentator D, 3, 13 (192) ; temptator diabolus s. 6, u, 10 (375). terminare : cf. terminus, terminus : termino concludi s. 2, 4, 153 (275) ; términos terminare s. 4, 2, 48/49 (336/337)terra 1, 28, 12 (47) ; 1, 36, 54 (59) ; s. 1, 17, 19.23 (251); s. 1, 17, 37 (252) ; s. 2, 6, 9 (280) ; s. 3, 5, 60 (319) ; s. 3, 10, 60 (331) ; s. 4, 2, 31 (336); s. 4, 2, 59 (337); s. 4, 3, 4 (337) ; s. 4, 4. *° (339) ; s. 4, 7, 5 (344) ; s. 4, 11, 27 (347) ; s. 5, 5, 49 (357); s- 6, 5, 9.15 (370); s. 6Г, 8, 2.5 (373) ; s- 6, 9, 6 (373) ; s. 7, 7, 62 (389) ; s. 8, 3, 21 (398) ; s. 8, 4, 1 (399); s- ". 16, 29 (455); s. 11,17,7 (455); s. 13, 11, 26 (483); terrae '. '• 3 ('З) : terra bona s. 4, 11, 28 (347); s- ». 2, 10/11. 16/17 (396); terra deserta s. 2, 6, 7 (279) ; terra durissima s. 8, 1, 19 (395) ; terra fertilis s. 6,4, 15/16(370) ; terra ignota s. 6, 5, 12 (370) ; terra infecunda, spinosa, sicca s. 8, 2, 23/24 (396) ; terra maledicta s. 8, 3, 47 (398) ; terra laboribus obnoxia 1, 6, 5/6 (17) ; terra petrosa s. 8, 2, 9 (396) ; s. 8, 4, 17 (400) ; terra promissa 2, 9. 40 (87) ; s. 6, 5, 1 1 (370) ; cf. requies ; terra sicca s. 8, 1, 34 (396) ; terra spinosa s. 8, 2, 7 (396) ; s. 8, 2, 35 (397) ; terra spinosa, arida s. 8, 2, 31 (397); terra sterilis, spinosa, inaquosa s. 8, 2, 30 (397) ; terrae uniuersae s. 1, 18, 25 (253) ; terra Cananaeorum 2, 9, 21 (86) ; terra Chaldaeorum 1, 10, 20/21 (25) ; terra Iudaeorum s. 3, 5, 39 (318) ; terra Madian 1, 34, 13 (54) ; terra promissionis2,8,3i (85) ; 2, 11,8/9.12 (91); s. 6, 9, 12 (374); »• 6, 10, 18 (374) ; terra scabellum pedum s. 11, 1, 16 (441) ; terra testis 2, 13, 6 (94) ; terra teste 1, 6, 27 (18) ; terra nostra, hoc est caro nostra s. 4, 1 1 , 30 (347) ; terra Maria fertilis s. 11, 17, 10(455);

/"-

678 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM animae terrae similes i, 3, 10/ti (14/1;) ; terram terrae mandari s. 5, 11,6 (361) ; exui a terra 1, }, 11 (15) ; reges terrae s. 4, 5, 56 (342) ; reliqui super terram s. 13, 7, 1/2 (479); rigare terram saneto sanguine s. 8, 4, 19 (400) ; terra rigata sanguine s. 8, 4, 13 (400) ; terram deserere s. 2, 6, 1 12 (284); terram uersarc s. 8, 1, 32 (396) ; cf. ciuitates ; cor ; faciès ; fruetus ; latitudo ; liberatio ; limus ; medium ; orbis ; pars ; partícula ; pax ; reges ; régna ; spatia. terrenus s. 13, 8, 35 (481) ; cf. ciuitas ; corpus ; creatura ; cupiditas ; deliciae ; desiderium ; felicitas ; hereditas ; homo ; iudex ; regnum ; uoluptas ; terrena s. 6, 14, 5/6 (377) ; terrena promittere s. 10, 8, 21 (436). terribilis : cf. arma ; uisio. terror s. 2, 7, 85 (296) ; terrores 2, 21, 47(110) ¡terrores ferales 1,36, 87(60) ; terror temporise. 2,2,9/10(263). tesserae G, 13, 29 (220). testa fracta s. 13, 10, 31 (483). testamentum s. 1, 13, 27 (244) ; s. 2, 6, 68.70 (282) ; testamentum uetus et nouum s. 2, 5, 15 (277); testamen tum uetus s. 7, 1, 3 (381) ; cf. arca ; testamentum nouum 2, 1, 26/27 (69) ; 2, 1, 70 (70) ; s. 7, 1, 4 (381) ; cf. auctoritas ; gratia ; testamentum proferre s. 2, 6, 65/66 (282) ; resistere de testamento s. 2, 6, 67/68 (282). testatio falsa 1, 26, 27 (44). testator s. 2, 6, 70.75 (282) ; cf. uerba ; uoluntas. testificado 2, i, 19 (69). testimonium 1, 9, 17/18 (24) ; 3, prol., 19(156) ; s. 1, ii, 7(241) ;s. 1, 11, 26 (242) ; s. 1, 12, 26(243) : s- 3- 9. 85/86 (328) ; testimonia 1, 6, 39 (18) ; s. 1, 15, 2 (246) ; s. 2, 7, 7 (292) ; s. 2, 7, 4 (293); s. 11, 12, 11 (450); testimo nium fidèle 2. 40, 17 (154) ; testimo nium Christi s. i, 12, 5 (242) ; testi monium de Christo s. i, it, 14(241) ; testimonium mortis (sc. Christi) s. 1, îo, 40 (240) ; testimonium ueritatis s. 1, 16, 5 (248) ; testimonia diuina 1, prol., 34(12); 2,34, 94,(142); D, prol., 6 (190) ; s. 3, 4, 26 (313) ; tes timonia diuinarum Scripturarum s. 3, 4, 105 (316) ; testimonia sanctarum Scripturarum s. 7, 1, 6 (381) ; tes timonia legis 2, 2, 13 (71) ; testimo nium duorum hominum s. 1, 11, 15 (241); in testimonium accipere 2, 1, 21 (69) ; testimonium dicere s. 1. 13. 8 (243); s- 3. 5, 50(318)-

testis s. 1, 17, 29 (251) ; s. 4, 8, 18.20 (345) ; testes s. 1, 15, 2 (246) ; testes Christi s. i, 11, 17 (241) ; s. i, 12, 1 (242) ; testes Dei D, 14, 17 (208) ; nequitiae testes s. 5, 4, 48 (355) ; testes ueritatis s. 1, 13, 33 (244); testes falsi s. 1, 12, 4 (242) ; testes falsi Iudaei s. 1, 14, 37 (246) ; testes idonei 1,6, 37(18) ;s. 1, 11, 25 (242) ; s. 1, 1 5, 16 (247) ; s. 4, 4, 39/40 (339) ; testis caelum et terra 2, 13, 6 (94) ; terra teste 1, 6, 27 (18) ; cf. diuisio ; Iohannes Bapt. ; uerbum. textus lectionis s. 10, 7, 28/29 (433). thalamus : cf. lectus ; lignum. Thamar nurus Iudae 2, 14, 21 (96). Thara 1, 10, 6 (25). Tharsis s. 5, 6, 15 (359). theatrum s. 1, 4, 26 (231) ; s. 3, 2, 34 (308) ; cf. amator. Theodosius princeps religiosus 3, 38, 25/26(183). thesauri sapientiae, scientiae, prudentiae s. 1, 6, 31/32 (235). Thomas s. 3, 8, 1 1.14 (325). Threni 1, 33, 37(138). timor 1, 30, 33 (50); 2, 37, 50 (149) s. 1,21, 18(256) ;s. 3, 1,58/59(306) s. 3. i. 67 (307); s. 8, 4, 7 (399) s. 8, 5, 69 (402) ; s. 10, 8, 28 (436) s. 1 1, 10, 1 1 (449) ; timor euangelicus s. 1, 19, 7 (254) ; timor magnus s. 7, 2> 7 (383) ; timor pauidus s. 12, 7, 36/37(464) ¡timor Dei 1, 36, 90(61) ; s- 8, 3, 41 (398) ; s. 9, 1, 3 (409) ; s. 10, 1, 22 (423) ; s. 10, 4, 8/9 (428) ; s. 10, 4, 40 (429) ; cf. Spiritus ; timor hominis s. 10, i, 22 (423) ; timor saecularium rerum s. 10, 1, 17(423) ; timor spinarum s. 8, 2, 15 (396) ; timor in corde s. 4, 4, 32 (339) ; timoré tangere s. 3, 1, 24 (305) ; timorem Deo exhibere s. 10, 4, 60 (430) ; cf. Petrus. tingere : tingi sanguine 2, 2, 23 (72). tirones Dei s. 3, 1, 48 (306). titubare : fides titubât in mari s. 7, 2, 3^(383). titulus Christi s. 10, 8, 42 (436) ; titulus (crucis) 1, 9, 10 (24) ; 2, 3, 26 (75) ; titulus mysticus (crucis) 1, 9, 7 (24) ; cf. integritas. titulus (= établissement religieux) D, 6, 70(197)Titus filius Vespasiani 2, 35, 60 (145). Tobias {accus. Tobiam) 2, 2, 15 (71) ; mores Tobiae s. 9, 6, 55 (419). Tobis2, 39, 2 sqq. (152) ;D, 8, 29(201). tonans : cf. uerbum ; Ciceronem tonantem s. 13, 14, 37 (486).

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 679 tormentum s. 10, 2, 36 (426) ; tormenta 8. 4, 8, 18/19(345) ; s. 10, 4, 44(429) ; s. 10, б, 12/13 (43-)torpor altus s. 1, i, 21 (227). Torquatus 2, 20, 35 (107). torrens s. 5, 1, 58 (350) ; torrcns deliciarum s. 3, 12, 10 (332). tortuosus D, 14, 1 1 (208) ; cf. cauea ; cogitado. torus 2, 26, 30 (124) ; cf. fides, totus {dat. toto) s. 13, 5, 14 (476) ; homo totuss. 1, 9, 6(238) ; s. i, 9, 36 (239) ; s- !> П. 22 (251) ; s. 3. 1°. 8 (329) ; ubique totuss. 5, 2, 24(351) ; >• 5, 9. 3/4 (З60) ! «• 8, 6, 12 (403) ; s- 7. 7. 54/55 (389)tractare manibus s. 12, 8, 19 (465). tractatus communis s. i, 3, 26/27 (23°)traditio certa 2, 22, 105 (115) ; traditio (Christi) 3, 18, 22 (167). traditor s. 8, 3, 6 (397); s. 13, io, 17 (482). tragicus : cf. ars. trames 1, 9, 27 (25). transfuga 1, 34, 12 (54). transgressor s. 11, 13, 5 (451); trans gressons primi homines i, 4, 5 (15) ; 2, 9. 35 (87)transiré ex gloria in gloriam s. 3, 12, 37/38 (333)transitus s. 2, 5, 52 (278) ; s. 12, io, 24 (467) ; transitus Christi s. 5, 6, 16 (359) > transitus filii Dei s. 11, 17, 21 (456); transitus mysticus 1, 37, 12 (62) ; transitus, Pascha 1, 37, 3 (61) ; transitus Rubri maris 1, 38, 19/20 (63)transmarinus : cf. pars. transmitiere de caelis s. 3, 9, 21/22 (326). tremor 2, 37, 50 (149) ; s. 8, 4, 7 (399). tribuía s. 10, 3, 25 (427). tribulare s. 11, 9, 12/14 (448) ; tribulatus : cf. mater, tribulatio 2, 26, 42 (124) ; s. 2, 6, 16 (280) ; tribulationes s. 9, 6, 49 (419) ; s. 1 2, 1 2, 5/6 (468) ; s. 1 3, 7, 20 (479) ; tribulatio mundi s. 10, 4, 77 (430) ; auxilium de tribulatione s. 2, 6, 16/17 (280). tribulis. 2, 6,-10/11 (280). tribunal : crux Christi, non supplicium sed tribunal s. 9, 4, 25 (413). tribunatus : cf. militia, tribus G, 13, 21 (220) ; tribus Benjamin i, 30, 31 (50) ; tribus Dan D, 9, 13 (202); tribus Israhel 2, 13, 39 (96) ; tribus Iudae 1, 19, 10 (35). tricennalis {se. gloria) iuuentutis G, 2, 4/5 ("6).

triduanus : cf. mors. triennis : cf. aries. triennium s. 10, 2, 24 (425). trifarius : cf. tempus. trinitas 2, 10, 32 (90) ; s. 1, 19, 4 (254) ; 2, 7. !73 (300); *• 3. 3. 26 (31 0; *• 3» 4. 38 (ЗЧ); «■ 3. 4» 82 (315); s- 4, 9. 56/37 (346) ; s. 7, 7, 64/65.81. 83 (390) ; s. 8, 6, 58.65 (404) ; s. 8, 6, 86/87(405) ; s. 11, 10, 36(450) ;s. 12, 11,2 (467) ; Trinitas indiuidua 2,30, 39 (t32) ■ s- 8, 6, 70 (405) ; Trinitas ineftabilis s. 12, 1 3, 40/41 (470) ; Trinitas inseparabilis s. 3, 4, 105 (316) ; s. 5, 9, 3 (360) ; Trinitas inuisibilis s. 3,9,72/73 (328) ; Trinitas una s. 5, 9, 22 (361) ; s. 8, 6, 68 (404) ; una Trinitas et trina diuinitas s. 9, 5, 72 (416) ; Trinitas unita s. 11, 8, 3/4 (446) ; Deus Trinitas 1, 8, 10 (23) ; Trinitas Deus G, 8, 4(218) ; Trinitas unus Deus s. 10, 3, 18 (426) ; Trini tas uia iustorum s. 12, 11, 15 (467) ; Trinitati sacrificium ofierre s. 8, 6, 87 (405) ; Trinitati diuersae mansio nes praeparare in corde s. 8, 6, 61/62 (404) ; Trinitatem coagulare s. 2, 8, li (З01) I Trinitatem separare s. 7, 7, 49 (389) ! cf. operatio ; opus ; sub stantia ; uinculum ; unitas. trinus : cf. aeternitas ; confessio ; unitas, tripertitus : diuisio tripertita 1, prol., 40 (12) ; D, 13, 17/18 (207) ; triper tita ratio 1, 7, 114 (22) ; sacrificium tripertitum 1, 12, 21 (27). triplex : cf. uenditio. triplus : cf. cor. tristitia s. 3, 10, 55 (331); s. 4, 12, 9 (348) ; planctus tristitia acceptior s. ïo. 1. 41/42 (4*4)tritus : cf. uia. triumphuss. 5, 5,4(356). tropaeum D, 7, 11 (199). trucidare uoluptates fil ¡or um s. 10, 3, 59/60 (428). truculentis s. 10, 4, 65 (430) ; truculentioresD, 8, 19(201). trudere in carccrcm s. 1, 3, 6 (229). tubae diuinae s. 10, 1, 4/5 (423) ; cf. clangor, tuitio s. 12, 12, 13/14(468). Tullius (Cicero) 3, 40, 22 (189); cf. Cicero, tunica i, 26, 18.21 (44) ; 2, i, 52 (70) ; s. 2, б, 299-302 (29z) ! •• IO> 8, 21 (436) ; tunica munda s. 12, 2, 10/ 11 (459) ; tunica una s. 13, 7, 18 (479) ; tunica diuinitatis et immortalitatis s. 8, 5, 51 (402) ; tunica immortali

68o INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM tatis s. 8, 5, 72 (402) ; cf. dignitas ; integritas ; unitas. turba ¡ngens s, 2, i, 16 (261) ; tanta deorum turba }, 38, 117 (186) ; turba falsorum deorum s. 13, 3, 23 (475) ; turba hostium s. 2, 1, 13 (261) ; turba infantium s. 1, io, 41/42 (240). turbatio s. 13, 2, 27 (474). turbo : turbines s. 7, 2, 27 (383) ; tur bines diluuii s. 6, 4, 3 (369). turpare animam s. 4, i, 12 (335). turpidos. 12, 13, 29(470). turpiloquia s. 11, 4, 27 (444). turpis s. 1, 2, 22 (229); cf. ancilla ; assensus ; auditus ; cantilena ; conuiuium ; delectatio ; doctrina ; uidua ; uoluptas ; turpes uoluptates ; cf. renuntiator. turpiter s. 1, 22, 9/10 (257). turpitudo s. 1, 22, 33 (257) ; turpitudo mimica s. 3, 2, 45/46 (308) ; turpitutudincs mimicae G, 13, 53 (221); turpitudo nudata s. 7, 6, 29/30 (388) ; turpitudines uoluptatis s. 7, 4, 27 (386) ; cf. poena. turris superba 1, 8, 5 (23) ; turris fortitudinis 1, 8, 18/19 (23) : •■ г> ", '4 (301) ; cf. caput. tus : tura s. 13, 3, 24 (475). tutela Christi gratia s. 7, 2, 24 (383). tutus : cf. uia ; tutissimus : cf. locus. Tyconius D, 13, 34(207). tympanum G, 13, 77/79(222). typus ecclesiae 2, 38, 18 (150). Tyrus : cf. rex. uacare s. 8, 3, 17 (398) ; s. 10, 7, 42 (433) ; non uacat quod 1, 27, 5 (45) ; s. 3, io, 36 (330) ; s. 4, 9, 15 (346) ; nec hoc uacat a mysterio s. 5, 3, 33 (353) ; non uacat s. 13, 13, 24 (485). uacatio 1, 36, 39 ( 59) ; uacatio sabbati i.36.38(59)uacuitas contemplationis s. 3, 12, 22 uacuus : non uacuum esse potest 1,20, 19 (36) ; 2, 25, 76 (122) ; cf. astutia. uagus 2, 14, 24 (96). Valens i, 22, 56 (40). Valentinianus (1) 1, 22, 56 (40). Valentinianus (III) 3, 38, 101/102 (185). ualctudo s. 3, 10, 11 (330). ualidus. : cf. fluctus ; uentus. uallare obsidione 2, 15, 4/5 (97) ; 2, 31, 62(135)uallis eos excepit 2, 9, 24/25 (86). uandalicus : cf. manus. uaniloqui s. 2, 7, 187 (300). uanitas D, 7, 28 (199); s. 2. 7, 135 (298) ; s. 3, 2, 53 (308) ; s. 3, 4, 58

(314); s. 4, 3, 3 (337); s. 13, 4, 2 (475) ; uanitas immunda s. 2, 5, 69 (279) ; cf. filii ; plausus. uanus s. 11, 10, 31 (449) ; uani s. 4, 3, 9 (337) ; cf. animus ; machina ; Phan tasma ; seductio ; simulacra ; superstitio. uapor 2, xi, 78 (ni). uapulare s. 10, 3, 39 (427). uarietas linguarum gentium s. 8, 5, 14/15 (400). Varro 3, 38, 118 (186). uass. 13, 10, 32(483) ; uasa bellica s. 13, 14, 16 (486) ; uas integrum s. 13, 10, 33 (483) ; uas perfectum in perditione s. 13, 10, 28 (482) ; uasa regalia 2, 32, 16 (136) ; uasa sacrata omnipotentis Dei, 2, 24, 47/50 (119) ; uas solidum s. 13, 10, 31 (483) ; uasa domus s. 1, 1, 30 (228) ; uasa domus Dei 2, 34, 117 (142) ; 2, 37, 28 (148) ; uasa irae s. 13, 6, 4 (478) ; s. 13, 10, 26 (482) ; uasa misericordiae s. 1 3, 10, 26(482) ; uasa templi Dei 2, 33, 33 (138); 2, 34, 101/102 (142). uasculum luteum s. 1, 6, 30 (234). uastatio 2, 35, 59(145) ; s. 13, 6, 3 (478). uastator angélus s. 9, 4, 7 (41 3). uastitas regni s. n, 10, 11 (449). uates : cf. Baalam ; Sibylla, uaticinium 2, 12, 27 (93) ; uaticinia 3, pro!., 13 (156); uaticinium falsum (Caelestis) 3, 38, 97 (185) ; uaticinia prophetica 3, 38, 100 (185). über : cf. frux. ubera s. 5,4, 24 (354) ; uberibus inhaerere s. 12, 12, 18 (469). ubique totus : cf. totus. uecors : cf. Iudaeus. uectare : angelí uectantes 2, 30, 33 (132)-

uehementius s. 2, 1, 2 (261). uehiculum mortis s. 3, 10, 57 (331); s. s, 12, 14/15 (362). uelamen s. 2, 4, 125 (274). uelare mysterio s. 12, 9, 9/10 (465). uelificare s. 9, i, 12 (409). uellc : uis audire cui s. 1, 13, 10 (243) ; uis nosse, uultis nosse s. 4, 4, 57 (340) ; s. 4, 12, 10 (348) ; s. 5, 2, 26 (351) ; s. 6, 6, 37 (372) ; s. 6, 7, 18 (373) ; s. 8, 2, 42 (397) ; s. 1 1 , 7, 1 1 (446) ;s. il, 12, 29(451) ;s. n, 15,20 (454) ; ». n, 16, 4 (454) ; s. 12, 3, 14 (461) ; s. 12, 13, 26 (470). uellus 2, 18, 25/26.28.32 (102). uelociter s. 1, 22, 5 (256) ; s. 7, 10, 6 (392) ; s. 10, 8, 32 (436) ; s. 13, 7, 3 (479)uelum templi s. 1, 17, 37 (252); uela

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 681 caritatis s. 7, 2, 12 (585) ; uela collocares. 7, 2, 12.45 (383/384)ueluti 3, 34, 24 (179) ; s. i, io, 9 (239) ; s- 4. 6. 53 (344) ; s. 5, 5, 62 (357) ; s. 7. 7. 78 (390) ; s. 9, 5, 27 (415) ; s. 11, 12, 20 (451); s. ii, 14, 23 (453); s- 13. '4, 3* (486). ucna s. 10, 1, 34(424) ; uenae I, 27, 21 (46) ; ucna sanguinis s. 2, 3, 36 (266). uenalis s. 8, 3, 5/6 (397) ; cf. ludas. uenatio I, 21, 8 (36). uenator illacsus s. 3, 2, 83/84 (309) ; uenatores altercantes s. 3, 2, 77 (309). uenditare 2, 31, 85/86(135). uenditio s. 8, 3, 18 (398) ; uenditio triplex 2, 22, 29/30 (112).

uenditor s. 8, 3, 6 (397) ; s. 8, 3, 63 (399) > cf- ludas ; uenditor sanguinis Christi s. 8, 3, 8 (397) ; uenditor ma lus s. 1, 18, 7(252). uenenum s. 12, 12, 22 (469); uenena artium s. ii, 3, 9 (442) ; uenenum diaboli serpentis s. 11, 2, 3 (442); uenenum serpentis 1, 14, 10/11 (29) ; •• 3. !> 31 (3°6) ; uenena serpentis s. 3, 1, 17/18 (349) ; uenenum Manichaeorum s. 9, 5, 21 (415); uene num rebaptizationis s. 12, 12, 21 (469). uenerabilis 3, 38, 41 (183) ; D, 6, 82.88/ 89(198);«. 4, 12, 27(348). uenerandus 2, 25, 85 (123). ueneratio 2, 24, 35 (118). uenia 2, 33, 47 (138) ; s. 4, 9, 11 (346) ; ueniam petere s. 6, 1, 10 (368) ; uenia errantibus s. 11, 16, 7 (455). uenter s. 10, 7, 4 (432) ; s. 10, 7, 59 (434) ; cf. coneupiscentiae. uentilare s. 11, 15, 31 (354). uentus prosper s. 7, 2, 12/13 (383); uentus ualidus s. 7, 2, 31 (383); cf. flatus ; Spiritus. Venus s. 4, 3, 10 (337) ; Venus impúdi ca : cf. simulacrum. 'uepres i, 17, 28 (33). ueraciter s. 6, 14, 28 (377). uerbum s. i, 6, 18 (234); s. 2, 5, 32 (277) ; s. 2, 6, 197 (288) ; s. 2, 7, 102 (296) ; uerba s. 4, 12, 5 (348) ; uer bum s. 11, 1, 5 (441) ; s. 11, 18, 14 (457); s- 13. 7. 22 (479); 2, 9. 80 (88); uerba apostólica s. 11, 7, 1 (446) ; uerba angelica s. 4, 9, 40/41 (346) ; uerba diuina s. 10, 1, 52 (424) ; uerba humana s. 4, 9, 40/41 (346) ; uerba prophetica s. 12, 12, 36 (469) ; uerba tonantia et poética s. 1 1 , 1, 6/7 (441) ; uerba apostolorum s. 8, 7, 26 (406) ; uerba confessionis s. 8, 4, 1 5 (400) ; uerba contestations 2,

16, 18 (99) ; uerbum contumeliosum s. 8, 6, 16(403) ; uerbum detractionis s- 3> 7. 34 (324) '• uerba excusationis s. 8, 4, 14 (400) ; uerba praeconantis 2, 33, 11 (137); uerba professionis s. 1, 4, 11 (231); uerba symboli s. i, 1, 38 (228); uerba testatoris s. 2, 6, 66 (282) ; uer bum stat in ore duum uel trium testium s. 1, 16, 1/2 (248) ; uerbum largiri s. 11, 1, 4 (441); uerbum proferre s. 6, 1, 19/20 (367); lac uerborum s. 4, 12, 23 (348) ; conse crado uerbi s. 9, 3, 7/8 (410/41 1). Verbum s. 12, 6, 22 (463) ; s. 5, 4, 24 (354) J Verbum carnem suscipiens 2, 2, 64 (73) ; Verbum aeternum s. 5, 9, 6 (360) ; uerbum intransgressibile s. 1, 6, 13 (234) ; uerbum uitae s. 8, 6, 48/49.52 (404) ; Verbum Dei 1, 7, 50 (20) ¡a. 1,8, 12(237) ;s. 2, 2, 8(263) ! s- 3. 1.7(305);«. 7, 2. 13 (383); s. 8, 2, 7 (396) ; Verbum Dei gladius bis acutus 2, 18, 75 (104) ; uerbum Dei Seminare s. 8, 2, 16 (396) ; uerbo Dei silentium imponere s. 10, 2, 1/2 (425) ; uerbum Dei : cf. annuntiatio ; panis ; potentia ; semen ; uerbum Christi s. 8, 6, 47 (404) ; uerba Dei s. io, 4, 64 (430) ; uerbum domini 2, î», 4 ('33); s. 2, 6, 177 (287); s. 8, 2, 17/18 (396); uerbum patris s. 11, 16, 5 (454) ; potentia VerbiDci s. 9, 3, 12 (41 1) ; uirtus Verbi s. 9, 3, 10 (411) ; commendare uerbo gratiac (Dei) s. 8, 7, 27(406) ; cf. antidotum ; hasta ; incarnatio ; Xóyos ; potentia ; pulchritudo ; semen. uerecundatus s. 12, 9, 26 (466). uerecunde 1, 14, 12/13 (29) ; s- 8, 5, 16 (4°i)uerecundia s. 6, 1, 12 (368) ; s. 12, 5, 18 (462). uerecundus : cf. membra, uergere 1, 10, 23 (26) ; 2, 23, 4/5 (40) ; 3, 40, 21 (189). Vergilianus : Vergilianum illud 3, 24, 13/14 (170). ueritas 1, 15, 15 (30); 2, 2, 29 (72); 2, 26, 37 (124); 2, 38, 6/9 (149); 3, prol., 20 (156) ; D, î, 12 (191) ; D. 7. 29 (199) ; >• 1. 2, 6 (228) ; s. 1, io, 28 (240) ; s. î, 12, 27 (243) ; s. 1, 15,11(247) ;s. 1,17, 2 (250); s. 1,21, 2 (256); s. 1, 19, 28 (255); s. 2, 4, 126.132/133 (274) ; s. 2, 5, 70 (279) ; s- 2, 7. 136 (298) ; s. 2, 7, 197/198 (301); s. 3, 4, 81 (315); s. 4, 3, 4 (337); s. 4. 8, 6.18 (345); s. 5, 4, 1 (354) ; s. 6, 14, 11/12 (377) ; s. 7, 5, 3

682 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM (386) ; s. 7, 6, 22 (587) ; s. 8, 1,6(395) ; s. 11, 11, 3 (450) ; s. 11, 12, 22 (451) ; s. 11, 16, 22.26.28 (455) ; s. 12, 1, 13 (459) : s- "3. 5, 13 (476) ; s. 13, 10, 4 (482) ; Veritas 2, 2, 40 (72) ; s. 3, 8, г5 (325); 8- 7» 6, 6.8 (387); ueritas aeterna dcus s. 2, 7, 143 (298) ; minor in diuinitatc ueritas s. 9, 5, 37/38 (4M); secundum diuinitatem ueritas et uita s. 9, 5, 33/36 (41;); ueritas Christus 2, 5, 8 (78) ; 2, 38, 14 (150); suffragante ueritate s. 1, 1, 19, 18/19 (255); ueritas euangelica s- 3, "• 5/6 (325) ; ueritas manifesta v 5. 3> 32 (353) ! ueritas mendax s. 11, 10, 16/17 (449) ; species ueritatis s. 9, 4, 2 (41 3) ; aequitas ueritatis s. 9, 5, 55 (416) ; ueritas diuinae maiestatis s. 1, 16, 6/7 (250) ; pro ueritate cerrare 1, 38, 33/34 (64) ; certare pro ueritate 2, 18, 77 (104) ; ueritati contradicen: s. 3, 4, 23 (313) ; figuras in ueritate conuertere s. 9, 4, 52 (414) ; a ueritate desciscere s. 11, 12, 10 (450) ; ueritate fulciri s. 7, 6, 24 (387) ; introducere in ueritatem s. 7, 6, 2 (387) ; ueritatem requirere s. 11, 8, 19/20 (447) ; tenere ueritatem s. 5, 9, 24 (361) ; cf. filius ; lumen ; retía ; simulatio ; species ; Spiritus ; testi monium ; testis ; uia. uermis 1, 22, 32 (39) ; uermes 1, 39, 13. 19 (65). uersare terram s. 8, 1, 32 (396). uersus propheticus s. 6, 9, 4 (373) ; uersus Sibyllini 2, 39, 47 (153) ; s. 1, 16, 44/45 (249) ; cf. caput, uersutiae inimici s. 9, 1, 8/9 (409). uertere in ciñeres s. 10, 3, 24 (427) ; uertere in fugam 2, 21, 7 (in); 2, 22, 39 (112). ueraz : cf. confessio. ucrus : cf. assertio ; aula ; concupiscen te ; Deus ; doctrina ; fides ; fortitudo ; iudex ; iustitia ; libertas ; lu men ; lux ; mater ; patria ; sacerdos ; sponsa ; uita ; uerum : errare a uero s. 4, 2, 9/10 (335) ; amen quod est uerum 1, 6, 32 (18) cf. Amen. uesci {avec асе.) г, 12, 36 (93) ; {arec abl.) *, 34. '9/20 (139). Vespasianus dux 2, 35, 60 (145). uespertinus : cf. ignis. uester {plur. dt politesse au lieu de tuus) D, 7, 27/28 (199). uestigia fidei Abrahae s. 6, 8, 1 (373) ; uestigia Christi 1, 22, 47/48 (40) ; uestigia Domini imitari s. 6, 14, 2/3 (377) ; uestigia impressa domini s. 1, 17, 13/14 (251) ; uestigia sponsi s. 8,

5, 78 (402) ; uestigia sanctae caritatis s. 6, 1, 25 (368) ; uestigia oberrantia 8-6, 5, 12(370). uestimentum s. 3, 12, 5 (332) ; uestimenta s. 3, 6, 54 (321) ; s. 5, 5, 59 (357) ; uestimenta Christi s. 5, 6, 22 (559) ! *■ I2> 6, 24 (463) ; uestimenta Christi martyres 1, 27, 27/28 (46). uestire (+ double ace.) s. 3, 1, 39 (306) ; s- 8, 5, 44(401)uestis s. 8, 5, 74 (402) ; uestis dispar s. 13,9, 10(481) ; uestis mystica contextione 2, 3, 7 (74) ; uestis nuptialis *» !» 77(70 ; uestis pulchra s. 8, 5,49 (401) ; uestis regia purpura 2, 2, 20/21 (72) ; uestis uidualis 2, 38, 50. 59 (151); uestis Christi D, 5, 25 (194) ; uestis Christus D, 14, 7 (208). ueternosus s. 5, 1, 42 (350). uetitum 1, 2, 3.6 (14). uetus testamentum 1, 14, 3 (29) ; cf. lex. uetustas s. 5, 10, 3 (361) ; s. 7, 1, 2 (381); uetustas mentium s. 7, 1, 38 (382) ; cf. regio. uetustus dierum 2, 34, 87/88 (141). uexatio maligni spiritus 2, 2 5 , 1 2 (1 20) ; uexillum s. 5, 5, 4 (356) ; uexillum crucis s. 3, 1, 33 (306). uia 1, 23, 21 (41); 1, 24, 4 (41); s. 2, j, 49 (*7») ; «• 6, 10, 17 (374) ; s. 6, 14, 10 (377) ; s. 7, 3, 3/5-7 (384) ; »• 7. 3. 1 1 (385) ; s. 7, 4, 1 sqq. (385) ; s. 8, 2, 15 (396) ; uia amara, áspera s. 6, 14, 13/14 (377) ; uia conculcata s. 8, 2, 9 (396) ; uia recta s. 6, 8, 4/5 (373) ; s. 7, 10, 6 (392) ; uia trita s. 6, 14, 20 (377) ; uia tutissima s. 1, 22, 1 (256) ; uia Saluator s. 6, 14, 8 (377) ; uia Christus 1, 24, 17 (41) ; s. 7, 7, 1 (388) ; s. 7, 9, 1/2 (391) ; uia humilis, Christus D, 7, 37/38 (200) ; uox uerae uiae (sc. Christus) s. 7, 9, 2/3 (391) uiae domini 2, 27, 15 (125) ; 2, 31, 3 (136) ; uia salutis s. 11, 8, 22 (447) ; uia ueritatis s. 7, 4, 35 (386) ; uia uitae s. 9, 6, 56 (419) ; uia, id est uita 2, 6, 64 (82) ; uia ad uitam 1, 37, 30/31 (62) ; uiae peccatorum s. 12, 11, 25 (467) ; uia desertor um s. Il, 16, 7(455) ; uiae iniquorum s. 12, II, 1 7 (467) ; uia iustorum Christus s. 12, 11, 13/14 (467) ; uia iustorum Trinitas s. 1 2, 1 1 , 1 5 (467) ; non uia pedum sed uia morum s. 9, 6, 52 (419) ; secundum humanitatem uia s. 9, 5, 36 (415) ; in uia s. 12, 9, 8 (465) ; ad uiam perducere s. 7, 8, 25 (391) ; a uia errare s. 6, 14, 13 (377) ; s. 7, 9, 2 (391) ; uiam currere s. 12, 11, 27

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 683 (467) ; uiam pergere s. 6, 6, 19 (371) ; uiaticum spiritale 2, 30, 18/19 ОзОuiator bonus s. 10, 6, 18 (432) ; uiatoribus ducatum pracbcre s. 7, io, 21 (392) ; uiator Paulus s. 7, 3, 1 3/1 4(38 5 ). uibrarc 1, 36, 33 (59) ; 3, 38, 119 (186) ; s. 2, 4, 47 (270) ; uibratus : cf. lingua, uicinia : in uicinia mortis s. io, 1, 36 (424)uictima 2, 2, 74 (74) ; uictimae 2, 4, 6 (76) ; uictima insons 1, 17, 24 (33) ; uictima tauri uel pecoris s. 10, 4, 48 (429) ; uictimas dare diis 2, 22, 134/ 135 ("6). uictores s. 6, 12, 4 (375) ; s. 11, 6, 4° (446); lob uictor 1, 22, 53 (40); cf. populus. Victoria : cf. ara. uictoria 2, i8, 70 (104) ; 2, 25, 44 (121) ; 3. 34. 33 (49) ! s- *> 1, 12 (261); s- 3. *> 29 (308); s. 5, 5, 86 (358); s. 11, 6, 39 (446); uictoriae inanes s. 1, 4, 2; (231) ; uictoria Christianorum s. 5, 5, 73 (358) ; uictoria falsa Iudacorums. 5, 5, 71/72(358) ; uicto ria martyrum S. Il, 16, 8 (455) ; cf. corona ; gloria ; palma ; Signum ;uox. uictrix : cf. palma. uictus unius diei 2, 29, 14/15 (130). uicus : uici s. 13, 5, 24 (477). uidcrc (associé à credere) 1, prol. 50/51 (12); J, 17. 31 (зз);»-4. », 6(335); s. 5, 2, 1 (351). uidua 2, 29, 7 (130) ; s. 4, 6, 25 (343) ; s. 9, 6, 63 (419) ; uidua turpis s. 1, 22, ' 36 (257) ; cf. filius. uidualis : cf. continentia ; uestis. uigil : cf. cura. uigtlanters. 3, 1, 55 (306). uilescere s. 5, 2, 11 (351); s. 5, 12, 3 (362). uilis : cf. anima, uilla deserta, maledicta, reproba, spinosa s. 8, 4, 7/8 (399). uincere mundum s. 4, 1, 18 (335) ; uincentes s. 5, 4, 57 (355) ; uictus s. 2, 4, 13 (269). uinculum 2, 22, 48 (113) ; s. 1, 2, 23 (229) ; uineula 1, 6, 19 (18) ; 2, 22, 36/37(112); 2, 22, 40(lI2) ¡2,22,44 (113); 2, 22, 67 (из) ; s. 1, 20, 13 (255); s. 3, 2, 3 (307); uincla legis 2. 33. 4 (T37) ; uincula negationis 1, 30, 32/33 (50) ; uinculum pacis 1, 7, 92 (21) ; s. 11, 2, 17 (442) ; uin culum pacis et gratiae 2, 3, 49 (76) ; uincula originalis peccati s. 1, 14, 45 (246) ; uinculum trinitatis fidei, spei et caritatis 2, 2, 56/57 (73) ; cf. experimentum.

uindex aqua 1, 38, 13 (63); uindex flamm s. 10, 4, 35 (429); uin dex ira 2, 12, 45 (94) ; cf. sententia. uindicare usui uerae rcligionis 3, 38, 80/81 (185). uindicta 2, 1, 71 (70); 2, 4, 26 (77); 2, 9> 14/15 (8б); 2> 2°. M 0°6); 2, 17, 8 (100) ; 2, 20, 44 (107) ; s. 11, »3. 31 (452); s. 12, 12, 37 (469); uindicta digna 2, 9, 87 (89) ; uindicta ueteris lpgis 2, 1, 44/45 (69) ; uindi cta ex graui culpa 2, 4, 13/14 (77) ; uindictam faceré 2, 24, 52 (119). uinea 1, 8, 20 (24) ; cf. cultor. uinum 2, 38, 5 (149) ; 2, 38, 12 (150) ; s. 12, 8, 23 (465) ; cf. conuersio. uiolae continentiae G, 13, 65 (221). uiolentia 1, 27, 20(46). uir 1, 2, 6 (14) ; 1, 22, 35/36(39) ; s. 1, 22,44.48(258) ;s. 7, 1, 54(382);$. 3, 12, 34 (333) ; armati uiri s. 4, 4, 56 (340) ; uir hères 2, 16, и (99) ; uiri iusti tres s. 1, 15, 20 (247) ; uir legi timus 2, 15, 26/27(98) ; uirperfectus «■ 3. ". 35 (ЗЗЗ) ; s. 10, 5, 30 (431) ; uiri sancti 1, 25, 5 (42) ; cf. dignitas ; exemplum ; fortitudo ; species. uirga 1, 38, 14 (63) ; 2, 10, 18 (90) ; s. 4, 4, 10/11.15 (339); s. 9, 6, 3 sqq. (418); s. 13, 14, 29 (486); uirga crucis s. 9, 3, 76 (412); in uirga agnoscite crucem s. 9, 3, 70/71 (412) ; cf. flos ; percussus. uirginalis : cf. integritas ; sanctitas ; uterus. uirginitas 2, 20, 16 (106) ; s. 5, 1, 25/26 (349); s. 5, 4, 58(355); s. 11, 17, 11 (455) ; uirginitas corrupta s. 2, 5, 53 (278) ; uirginitatem flere 2, 20, 54/55 (107) ; cf. princeps ; propositum. uirgo 2, 26, 27 (124) ; s. 3, 6, 14 (320) ; s- 4. 4. 15 (ЗЗ9); s- 4. 7. 5 (344); s. 5, 1, 24 (349); s. 5, 4, 19 (354); s- 7. 1. 55 (382) ; s. 10, 5, 20 (431) ; s. 11, 17, 6 (455); uirgines 2, 33, 40/41 (138); s. 3, 12, 39/41 (333); s. 4, 12, 28 (348) ; s. 12, 11, 42 (468) ; uirgo mater s. 2, 5, 57/58 (278) ; s. 3, 5. 63 (319) ; s. 5, 4, 68, (356) ; uirgo mater Maria s. и, 16, 127 (455); mater et uirgo s. 5, 4, 21 (354) ; uirgo peperit Christum s. 5, 4, 59 (355) ; uirgo Maria s. 1, 9, 4 (238) ; s. 4, 4. " (339) ; s- 5. ', 21/22 (349) ; s. 5, 4, 66(355); s. 11, 17, 40(456); s. 12, 6, 5 (462) ; uirgo caro 2, 20, 45 (107) ; uirgo concipiens, uirgo post partum s. 1, 9, 13 (238) ; uita redit per uirginem s. 11, 18, 27/28 (457) ; uirgo ecclesia 2, 15, 43/44(98) ; s. 12,

684 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 12, 9 (468) ; uirgo casta 2, 1, 39 (69) ; uirgo casta et simplex 1, 12, 44 (28) ; uirgines deuotae 3, 38, 65 (184); uirgo fornicaria 2, 1 5, 40 (98) ; uirgo sacrata s. 13, 6, 13 (478); uirgines Christo sacratae G, 13, 53 (221); uirgines Christi s. 11, 6, 5 (445) ; uir gines sanctae s. 5, 4, 58/59 (355); s. 9, 6, 62 (419) ; uirgo uitiata 2, 1, 16 (68) ; cf. aluus ; filius ; gratia ; integritas ; 1 ilia ; partus ; signaculum ; sponsus ; (mase.) G, 6, 4/5 (217); uirgines sancti (Christi) s. Il, 6, 13. 18(445). uirgulta 1, 36, 74 (60) ; colère uirgulta s. 4, 2, 16/17(336). uirtus 2, 12, 33 (93) ; 2, i8, 20 (102) ; 2, 22, 37(112); 2,40, 5 (154) ;G, 13, 5 (219); s. 1, 9, 11 (238); s. 2, 2, 26/27 (264) ; s. 2, 6, 2 (279) ; s. 3, 2, 28 (308) ; s. 3, 4, 124 (316) ; s. 3, 11, 20 (332) ; e. 5, 9, 14 (361) ; s. 9, 5, 60 (416) ; s. 12, 7, 31 (464) ; uirtutess. 1, 6. 34 (»J?) ; «■ ". 7. " (446) ; uirtutes diuersac s. 7, 2, 12 (383) ; uirtus diuina i, 35, 13 (57); 2, 17, 20/21 (101) ; 2, 22, 5 (in); uirtus tota s. i, 4, 38/39 (232); uirtus prisca 2, 22, 8 (in); uirtus tua Chrisms s. 9, 1, 23 (409) ; uirtus uera, Iesus dominus 2, 18, 29/30 (102) ; uirtus Dei (íc Christus) s. 3, 4, 97 (315) ; uirtus Verbi s. 9, 3, 10 (411) ; Virtus Patris Filius s. 5, 9, 12 (361) ; uirtus ineffabilis maiestatis diuinae s. 5, 2, 25/26 (351); uirtus omnipotentiae s. 3, 7, 22 (324) ; uirtus ex coma capitis (se. Samson) 2, 21, 10 (108) ; 2, 22, 133 (116); uirtus in ca pita s. 10, 4, 12 (428) ; uirtus Sossi martyris D, 6, 85/86 (198) ; uirtutes caritatis s. 6, 2, 1 (368) ; uir tus aquae s. 9, 3, 6 (410) ; uirtus diaboli s. 3, 1, 57 (306) ; conlata fidei uirtus i, 17, n (33); Dominus uirtutum s. 9, 2, 1/2.5 (410) ; impotens uirtutis s. 2, 7, 61 (295) ; uirtus in feminis s. 10, 5, 14/15 (431) ; uirtus sonat in capite 2, 21, 8 (108) ; uirtutcm Spiritui sancto dare s. 8, 6, 85/86 (405) ; uirtutem probare 2, 20, 29 (106); cf. praesentia ; robu г ; Spiritus ; uox. uirus s. 2, 6, 53 (282). uis : uires s. 2, 2, 88 (309) ; s. 5, 2, 53 (352) ; uircs caritatis s. 7, 13, 3 (376) ; confidens de suis uiríbus s. 2, 4, 11 (269) ; praesumptores de uiribus suis s. 7, 8, 12 (391) ; uiscum iniquitatis s. 12, n, 21/22

(467) ; uiscum haereticorum s. 1, 20, uiscus : uiscera D, 6, 38 (196) ; s. 2, 6, 83 (283) ; uiscera paterna s. 10, 7, 10 (432) ; uiscera matris 2, 27, 39 (126) ; uiscera misericordiae Dei 2, 3, 27 (75). uisibiliter demonstrare s. 3, 9, 104 (3*9)uisio 2, 34, 63 (114) ; s. 2, 4, 99/101 (273) ; s- 5.1» 3-10/12 (35') ; s- 7. ю, 13 (392) ; uisiones propheticae 2, 34, 9/10 (139) ; uisio terribilis 1, 34, 20 (55) ; uisio Dci merces est s. 5, 2, 5

(350uisitare 1, 32, 3 (52). uisus D, 6, 77 (197) ; s. 8, 1, 27 (395) ; uisus illiciti s. n, 3, 1 3 (442) ; uisus pristinus 2, 39, 18 (152); stupor ingeritur uisui s. 3, 2, 43 (308). uita 1, 23, 42 (41) ; 1, 36, 84(60) ; 2, 20, 37 (107); 2, 27, 4 (125); s- «. 21, 9 (256) ; s. 1, 22, 4 (256) ; s. 2, 7, 161 (299) ; s. 3, 6, 81.86 (322) ; s. 3, 6, 94 (323) ; s- 3. ». 29 (326) ; s. 4, 4, 72 (340) ; s. 5, 5, 22 (356) ; s. 6, 11, 21 (375); s. 6, 14, 11/12(377); s. n, 9, 25 (448); s. 11,-16, 25 (455); uita aeterna 1, prol., 29 (12) ; 1, 22, 55. 58/59 (40) ; s. 1, 8, 22 (237) ; s. 1, 10, ji/52 (241); s. 1, 20, 5.11.15 (255); s. 1, 21, 23 (256) ; 2, 7, 34/35 (84) ; s. 3, n, 23/24(332) ;s. 3, 12,4(332) ; s. 4, II, 32 (348); s. 4, 12, 3 sqq. (348); s. 5, 5,7- 18 (356); s. 5, 11,24 (362) ; s. 5, 12, 2/4 (362) ; s. 8, 6, 26 (403); s. il, 16, 13 (455); s. 12, II, 24 (467) ; s. 12, 11, 34 (468) ; s. 12, n, 29 (467) ; s. 12, 12, 1 (468) ; cf. dulcedo ; remuneratio ; spes ; uita amara 1, 37, 23 (62) ; uita beata s. 5, 8, 21/22 (360) ; uita caduca s. 3, 1, 28 (305) ; uita carnalis s. 7, 1, 39 (382) ; uita longaeua hominis 1, 7, n 8/1 19 (22) ; uita noua s. 7, 1, 1 (381) ; cf. libertas; uita spiritalis s. 7, 1, 39 (382) ; uita sempiterna s. i, 7, 32/33 (236) ; uita temporalis s. 5, 5, 16/18 (356) ; Vita uera s. 4, 4, 59/60 (340) ; uita uera s. 5, 12, 10 (362) ; s. 12, 7, 36 (464) ; uera et aeterna uita s. 4, 2, ■3 (336); ad ueram uitam surgere s. 3, 10, 35 (330) ; uita uera Christus 2, 40, 21/22 (154) ; uia uitac s. 9, 6, 56 (419) ; uia, id est uita 2, 6, 64 (82) ; uia ad uitam 1, 37, 30/31 (62) ; mors occidit uitam s. 6, 11,22 (375) ; mors reddidit eos uitac s. 4, 4, 69 (340) ; uita redit per uirginem s. n, 18, 27/28 (457) ; secundum diuinita

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 685 tem ueritas et uita s. 9, 5, 35/36 (415) ; minor in diuinitate uita s. 9, 5. 37/38 (415) ; lapis nullam habens uitam s. 4, 2, 11/12 (335/336); uita tota tentatio est G, 13, 89 (222) ; s. 3, 10, 47 (331); immortalis ad uitam s. 4, 3, 37 (338) ; re generare ad uitam s. 5, 4, 70 (356) ; a uita suscipi s. 3, 5, 54 (318); ex uita migrare s. 3, 10, 44 (33 1) ; uitam parère s. 2, 5, 68 (279) ; uitam quaerere s. 11, i, 26/27 (441) ; uitae restituere s. 5, i, 10 (349) ; cf. actus ; amaritudo ; amor ; cursus ; diluuium ; eremus ; essentia ; felicitas ; fons ; liber ; uerburn. uitia 2, ii, 34 (92) ; 2, 37, 10 (148) ; s. 11, 7, 22 (446) ; s. 12, i, 17 (459) ; uitia angelorum (sc. diaboli) 1, 36, 100/101 (61) ; uitium superbiae 2, 25, 58 (122) ; leprosi ex uitiis erroribusquc 2, 7, 39/40(84) ; uitia diligere s. 10, 4, 58 (430) ; cf. princeps. uitrea fulgentia s. 2, 1, 14 (261). uitulus immolatus 2, 28,37/38(129); . uitulus saginatus 1, 26, 31 (44) ; G, 13, 63/64(221) ;s. 10,7, 13(432); s. 10, 7, 20.37.50/51 (433); s. io, 7, 70/71 (434) ; uitulus fusilis s. 10, 4, 3 (4*8). uiuarium 2, 35, 9 (143). uiuere cum Deo, uiuere de Dco s. 7, 10, 17 (392) ; cf. lex. uiuificare per baptismum s. 10, 8, 25/26 (436). uiuus : cf. anima ; caro ; corpus ; dcus ; ecclesia ; Eua ; lapis. ulcera amoris 1, 36, 67/68 (60) ; ulcera dolorum 2, 33, 42 (138). ultimus : cf. dies. ultio poenae s. n, 18, 18/19(457). umbra s. 2, 7, 87 (296) ; umbra discipulorum 2, 30, 46 (132). unctio 3, 11, 20 (163) ; unctio olei 2, 29, 25 (130) ; unctio regia : cf. sacra menta. unctus Christus 2, 25, 7 (120). unda labilis s. 1, 17, 18 (251); unda spiritalis 1, prol., 26 (12) ; 1, 33, 17

(53)ungen ( = ungui)2, 35, 37(144)unguentum 2, 6, 36 (81). úngula s. 10, 7, 87 (435). unicus : unicam uirginem carnem im molare 2, 20, 45 (107) ; cf. dilectus ; sponsus. unigenitus : cf. Filius. unitas 1, 26, 25 (44); 2, 10, 31 (90) 2, 28, 11 (128) ; s. 1, 19, 4 (254) 2, 6, 71 (82) ; s. 2, 6, 144 (286)

s. 2, 7, 139 (298); s. 2, 8, 13 (301); s- 3. 9. 105 (3*9) ; s- 5. 6, 22 (359) ; s. 5, 9, 23 (361) ; s. 12, 11, 6 (467) ; unitas catholica 2, 6, 35/36 (81); s. 1, 22, 44/45 (258) ; unitas ecclesiae '. 7, 93/94 (") ; ^, 26, 23 (44) ; s. 7, 9> 8/9 (392) J unitas fidei s. 2, 7, 173 (300) ; unitas tunicae s. 10, 8, 22 (436) ; unitas in deitatc s. 2, 6, 294/ 295(292) ; unitas Patris et Filii et Spi ritus sancti s. 3,9,65/66(328) ¡unitas trina s. 11, 8, 3 (446); 11, 12, 23 (451); s. 12, 11, 6 (467); unitas trinae maiestatis G, 13, 102 (223); unitas Trinitatis s. 3, 4, 116 (316) ; s. 9, 5, 101/102 (417) ; unitas indiuiduae trinitatis 1, 7, 38/39 (20) ; uni tas indiuidua s. 1, 19, 13 (254) ; s. 8, 6, 34 (404) ; unitas Spiritus 1, 7, 92 (21); congregare in unitatem s. 12, 11,3 (467) ; unitatem diligere s. 8, 6, '3 (4°3) ! unitatem scinderc D, 5, 24/25 (194); unitatem tcncrc s. 12, 13, 40 (470) ; cf. aequalitas ; diuisores ; membra. unitus : cf. unita multitudo s. 11,2,21 (442) ; trinitas. uniucrsus :cf.creatura ;mundus ; terra. unus : in unum confiten 1, 8, 17/18 (23) ; cf. cor ; ecclesia ; trinitas ; uocatio ; uox. uocabulum 1,13,9 (29). uocatio prima s. 1 1, 2, 19 (442) ; uoca tio una s. 6, 5, 4 (370). uocitare 1, 13, 3 (28). uolumcn longum 2, 7, 14/15 (83). uoluntarie 1, 20, 25 (36). uoluntas s. 1, 10, 38/39 (240) ; s. 3, 6, 8 (320); s. 6, 7, 19 (373); uoluntas bona 2, 6, 73 (82) ; s. 2, 3, 39 (266) ; s. 10, 4, 71 (430) ; cf. homo ; uolun tas casta s. 11, 6, 7 (445) ; uoluntas despcrata : cf. intentio ; uoluntas libera 1, prol., 15 (11); s. 3, 6, 87 (322) ; uoluntas propria s. 11, 14, 29 (453); s. 11, 15, 1 (453); uoluntates perucrsae s. 5, 2, 48 (352) ; uoluntas Dei 2, 4, 20 (77) ; s. 5, 1, 55/56(350) ; praeparare uoluntatcm suam uoluntati Dei s. 3, 10, 50/51 (331) ; uolun tas Domini s. 4, 6, 36 (343) ; uolun tas patris, filii s. 11, 14, 30 (453); s. 11, 15, 9/10(453) ; uoluntas testatoris s. 2, 6, 62/63 (282) ; uoluntatem pessimam implcrc s. 3, 5, 44 (318) ; uoluntati adsignare 2, 18, 21 (102) ; cf. arbitrium. uoluptas s. 3, 1, 58 (306) ; s. 3, 1, 66 (307) ; s. 3, 2, 79 (309) ; uoluptatcs 2, 26, 44(124); G, 13,4(219) ; G, 13,25

686 INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM (220) ; s. 1, 4, 6 (251) ; ». 9, 1, 6/7 (409) ; uoluptas noxia s. 3, 2, 74 (309) ; uoluptates terrenae s. 2, 4, 37/38 (270) ; uoluptas turpis : cf. renuntiator ; uoluptas turpissima : cf. sonus ; uoluptates daemonum s. 10, 7, 5 5 (434) ; uoluptates filiorum trucidare s. 10, 3, 59/60 (428) ; uoluptas musicorum G, 13, 66/67 (221) ; uoluptas dclcct.tt ionis s. 3, 1, 61/62 (306) ; uoluptas piscandi G, 13, 23 (220) ; uoluptas spectandi G, 13, 47 (221) ; uoluptatibus fauere s. 10, 3, 51 (427); cf. illeccbrae ; in sania ; persuasor ; turpitudo. uorago 2, 20, 37 (107). uorax : cf. flamma. uotiuus : pro uotiuis 2, 5, 41 (79). uotum : uota s. 11, 17, 3 (45 5 ) ; s. 12, 1 , ■9 (459) J uotum plenum et perfectum s. 6, 6, 28 (372) ; uota sacrificii complere 2, 20, 17/18 (106) ; uotum probare 2, 20, 29 (106) ; uotum uouere 1, 36, 41 (59) ; 2, 24, 3 (117) ; uotum uouere Deo 2, 20, 6 (105) ; 2, 20, 12 (106). uouere : cf. uotum uouere. uox s. 1, 3, 32 (230) ; s. 1, 14, 27 (245) ; s. 4, 2, 29 (336) ; s. 6, 1, 19 (368) ; s- 6, 7, 13 (372); s. 8, 3, 29 (398); s- ". 9. 25 (448); 2. 30. 17 («sO: uoces s. 5, i, 39 (350) ; uox Christi s- 5. 6, 25 (359) ; s. 10, 8, 29 (436) ; uoces detrahentium s. 10, 2, 1 (425) ; uoxdomini s. 1, 17, 26 (251) ; s. 2, 7, 116 (297); uox ecclesiae 2, 9, 29 (87) ; uox Filii s. 9, 5, 108/109 (417) ; s. 11, 12, 14 (451) ; uoces filii poenitentis s. 10, 7, 9/10 (432) ; uox incantantis s. 2, 3, 63 (267) ; uox incantantium s. 13, 10, 7 (482) ; s. 9, 6, 2/3 (418) ; uoces insanientium s. 10, 1, 41 (424); uox insipientiums. 13, 3,8(474) ; uox Iohannis s. 1, 14, 48 (246) ; uox mediatoris 1, 34, 36(55) ; uoxnegantis s. 8, 3, 50 (398) ; uox Patris s. 9, 5, 105/107 (417) ; uox poenitentiae s. 4, 6, 43 sqq. (344) ; uoces precum s. 1 2, 12, 25 (469); uox puellae s. 12, 7, 34/35 (464) ; uoces praeclarae testium s. 1, 17, 7 (250) ; uox ucrae uiae {sc. Christi) s. 7, 9, 2/3 (391) ; uox uictoriae s. 5, 5, 61/62 (357); uox uirtutis s. 6, 9, 3 (373) ; uoces impiae s- i3.4.9-i5(475) ;s. 13,6,23(478); uoces insanae s. i, 18, 4 (252) ; s. 1, 4, 24/25 (231) ; uoces multae in lege s. 13, 13, 4(484) ; uox paterna s. 10, 7, 94 (435); s. 11, 14, 27 (453); uoces piae 1, 16, 17 (31) ; uox pro-

phetica s. 11, 6, 23 (445); uoces titillantes s. 13, 3, 5 (474); uox una s. 11, 3, 2/3 (442); una uoce s. 11, 2, 12 (442) ; gracilis uoce 1, 34, 33 (73) i uoces cxscrcre s. 13, 3, 3 (374) ; proferre uocem s. 4, 2, 46/47 (336) ; cf. strepitus. Vrsus tribunus 3, 38, 102 (185). ursusG, 13, 51 (221) ; s. 3, 2, 76(309) ; s. 13, 14, 6 (486). ustio s. 4, 9, 28 (346). usurpare benedictioncm I, 21, 21 (37). usus 3, 34, 36 (179) ; D, 6, 69 (197) ; s- 3. *. 43 (З08); s. 3, 11, 6 (331) ; usus infirmitatis s. 3, 11, 13 (331) ; usus membrorum s. 11, 5 , 8 (444) ; usui uerae religionis uindicare 3, 38, 80/81 (185). uterus s. 5, 1, 2.6.15 (349) ; uterus femineus s. 2, 1, 30 (262) ; uterus maternus s. 11, 17, 22/23 (456) • uterus uirginalis Mariae 2, 36, 15 (147); s- '. 9. 33 (23*0 ; uterus (sc. Mariae) 1, 9, 5 (288) ; uterus uirginis matris s. 1, 9, 23 (238) ; uterus uirginis s. 4, 7, 5 (344) ; uterus matris s. 1, 6, 14 (234) ; s. 1, 9, 32/33 (238) ; s. 3, 2, 66 (309) ; s. 5. 4. 5-is (354) ; s. 11, 7. 19 (45 5) ; uterus sanctae matris eccle siae s. 3, 1, 10/11 (305); uterus Rebeccae s. 3, 2, 56 (309) ; cf. angustiae ; sanctitas. uti mundo s. 10, 3, 62 (428). utilis : utilia uincla legis 2, 33, 4(137) ; cf. sacrificium. utilitas s. 11, 9, 23 (448) ; s. 13, 7, 28 (479) ; utilitati subtrahere s. 8, 7, */3 (4°5)utiliter 1, 33, 23 (54) ; 1, 34, 23 (55) ; s. 5, 2, 12 (351); s. 12, 4, 19 (462); s- 13. 7. 30(479)utpote 1, 7, 32 (19) ; 2, 38, 38 (150). utquid s. 1, 4, 17 (231) ; s. 1, 10, 24 (240). utrum ... an 2, 6, 56(81) ; 2, 12, 7 (92) ; s. 12, 9, 26 (466) ; temptarc utrum s. n, 3, 17 (443); 2, 12, 11 (92); interrogare utrum 3, 1, 8 (157). uulneratus : cf. medicina. uulnus 1, 27, 21 (46) ; uulnera s. 3, 8, 12.17 (325) ; uulnus graue 1, 22, 30 (39) ; uulnera dubitationis s. 3, 8, 9 (325) ; cf. contagium ; fouea ; pla gauxor i, 22, 36 (39); 2, 15, 28 (98); s. 10, 6, 10 (432) ; uxores 1, 24, 4 (41) ; uxor Aethiopissa 2, 9, 8 (86) ; uxor (lob) s. 10, 5, 4 (431) ; s. 10, 6, 16 (432) ; uxor Loth 1, 16, 23 (31) ; s. 7, 4, 31 (386).

INDEX VERBORVM ET RERVM NOTABILIVM 687 Zacharias propheta i, 26, 37 (45) ; 2, 37, 43 (149). Zacharias (saccrdos) 2, 14, 10 (95) ; s. 1, 14, 17(245).

zelus legis 2, 37, 9 (148). Zorobabel 2, 38, 6.8 (149).

CONSPECTVS MATERIAE Introduction I. Le Liber Pro'missionum et Praedictorutn Dei La tradition manuscrite Description des manuscrits Classement des manuscrits Les éditions Le texte de l'édition de 1539 La présente édition Excursus : Le témoignage du Codex Augiensis LXIX

II. L'Œuvre homilétique 1. Le Contra Iudaeos, Paganos et Arría nos La tradition manuscrite Description des manuscrits Classement des manuscrits Les éditions 2. L' Aduersus quinqué haereses La tradition manuscrite Description des manuscrits Classement des manuscrits Les éditions

VIII-XXXIX VIII VIII-XII XII-XXVII XXVII-XXX

xxx-xxxv XXXV-XXXVII XXXVII-XXXIX

XL-CVI

XL-LXI XL XL-XLIV XLIV-L L-LXI LXI-LXXXII LXI LXI-LXIX LXIX-LXXVI LXXVI-LXXXII

Les trois sermons De symbolo, le De quattuor uirtutibus caritatis, le De cántico nouo, le De ultima quarta feria, le De cataclysme, le De tempore barbárico I LXXXII-СШ La tradition manuscrite lxxxii Description des manuscrits lxxxiii-lxxxviii Classement des manuscrits lxxxviii-xciv Les éditions xciv-cili Les deux sermons De accedentibus ad Gratiam et le sermon De tempore bar bárico II Manuscrits Les éditions

СШ-CVI ciii-cv cv-cvi

690

CONSPECTVS MATERIAE Textes critiques

Liber Promissionum et Praedictorum Dei Prologus Capitula I. Prima pars ante Legem II. Secunda pars sub Lege III. Tertia pars sub Gratia Dimidium temporis in signis Antichristi De gloria regnoque sanctorum

1-223 1 2-10 11-67 68-155 156-189 190-215 216-223

Contra Iudaeos, Paganos et Arríanos Aduersus quinqué haereses De symbolo I De symbolo II De symbolo III De quattuor uirtutibus caritatis De cántico nouo De ultima quarta feria De cataclysmo De tempore barbárico I De accedentibus ad gratiam I De accedentibus ad gratiam II De tempore barbárico II

225-258 259-301 303-334 335-348 349-3¿3 365-378 379-392 393-406 407-420 421-437 441-458 459-470 471-486



Appendices Les deux lettres de Quodvultdeus à Augustin . . . Liste des manuscrits non utilisés La tradition indirecte : Le témoignage de Césaire d'Arles Bibliographie '

489-492 493-508 509-511 512-516

Indices Index locorum S. Scripturae Index Auctorum Index uerborum et locutionum

Imprimé par les Usines Brepols S.A — Turnhout (Belgique) Printed in Belgium D/I976/0O9J/2

517-580 581-586 587-687

s