Opera, Pars VII, 2: De sermone Domini in monte libri II

Citation preview

TRENT UNIVERSITY

LIBRARY OF RELIGION

CORPYS CHRISTIANORVM Series Latina

XXXV

XXXV

CORPVS CHRISTI AN OR VM Series Latina

XXXV

AVRELII AVGVSTINI OPERA PARS VII 2

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS ED1TORES PONTIFK.II MCMLXVII

SANCTI

AVRELII AVGVSTINI DE SERMONE DOMINI IN MONTE LIBROS DVOS

POST MAVRINORVM RECENSIONEM

denVo edidit

ALMUT MUTZENBECHER

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLX VII

SVMPTIBVS SVPPEDITANTE Svpremo Belgarvm Magistratv PVBLICAE INSTITVTIONI Atqve Optimis Artibvs Praeposito EDITVM

VORWORT Dass ich mich vier Jahre lang dieser Edition widmen konnte, verdanke ich der Deutschen Forschungsgemeinschaft. Sie hat die finanziellen Mittel dafiir zur Verfiigung gestellt. Auf die Bitte von Dom Dekkers hat Professor Wilhelm Schneemelcher aus Bonn die Verantwortung fur die Arbeit der Deutschen Forschungsgemeinschaft gegeniiber auf sich genommen. Dafiir dass er sich alien damit verbundenen Muhen unterzogen hat, sowie fiir die stete Bereitwilligkeit, mit der er auf meine Anliegen eingegangen ist, mochte ich ihm lebhaft danken. Von verschiedenen Seiten habe ich Hilfe bei der Arbeit erfahren : Auf Professor Bernhard Bischoff aus Miinchen gehen die Angaben zu Datierung und Schriftheimat der fur die Edition benutzten Handschriften aus demp.Jahrhundert zuriick. Von Dr. Tilo Brandis von der Staatsbibliothek in Hamburg habe ich manchen Hinweis zu Handschriften erhalten. Dr. Klaus-Detlef Daur aus Hamburg war so freundhch, textkritisch schwierige Stellen mit mir zu besprechen. Fraulein Doris Epperlein aus Stuttgart war mein Amanuen¬ sis bei der Arbeit. Sie hat die Stichproben an den Pariser Handschriften zu De sermone gemacht, sowie das Material des Vetus Latina-Instituts auf Varianten in Bibelzitaten hin durchgesehen. Die Benutzung des Instituts hatte P. Bonifatius Fischer ihr freundlich gestattet. Mit der Transskription der Exzerpte aus De sermone nach der wichtigsten Handschrift von Bedas Sammlung von Augustinworten zu den Paulusbriefen hat Dom Irenee Fransen aus Maredsous mir in hebenswiirdiger Weise eine miihselige Arbeit abgenommen. Mit welcher Sorgfalt Mr. Frans Glorie die Adaption von Verweisen, Apparaten und Indices auf die neue Zeilenzahlung des Druckes vorgenommen hat, kann ich kaum genug riihmen. Mile. Jeanne Vielliard, der Leiterin des Institut de Re¬ cherche et d’Histoire des Textes in Paris, verdanke ich die Kenntnis aller in ihrem Institut erfassten Handschriften zu De sermone. Aus Arbeiten zu einem Seminar, das Professor Ernst Zinn aus Tubingen iiber den Traktat gehalten hat, habe ich manche Anregung empfangen. Schliesslich mochte ich noch hervorheben, dass sich an fast alien Bibliotheken, an die ich mich gewandt habe, Damen und Herren gefunden haben, die in entgegenkommender Weise viel Sorgfalt darauf verwandt haben, meine schriftlichen Anfragen zu beantworten. Allen Genannten hier zu danken, ist mir ein aufrichtiges Bediirfnis. Hamburg im August 1965

7364?

Digitized by the Internet Archive in 2019 with funding from Kahle/Austin Foundation

https://archive.org/details/corpuschristiano0035unse_d3m8

EINLEITUNG1) I. Das Werk. i. Datierung des Traktats. Uber die Zeit der Abfassung von De sermone domini in monte gibt Augustin uns nichts Genaues an. Doch lasst sich auf Grund verschiedener Indizien ein Zeitraum von wenigen Jahren erschliessen. Der Traktat ist in den Retractationes, von welchen die Chronologie der Werke Augustins ihren Ausgang nimmt, besprochen. Ausserdem enthalt er selbst Anhaltspunkte fur die Datierung. Das Indicnlnm des Possidius fallt als Zeugnis fort, da die Anordnung der Werke in Gruppe X1, in welcher der Traktat erscheint, entweder von den Retractationes abhangig ist oder wie diese auf das Verzeichnis von Augustins Werken in der Bibliothek von Hippo zuriickgeht.2) Einen nur ungefahren Zeitraum gewinnen wir aus den Retractationes. Im 19. Kapitel3) des 1. Buches, wo Augustin De sermone bespricht, heisst es lediglich : Per idem tem-pus ... scripsi. Streng genommen kann das nur bedeuten, dass Augustin De sermone zu derselben Zeit geschrieben hat wie das im vorhergehenden Kapitel behandelte Werk De genesi ad litteram liber imperfectus. Das besagt aber nichts, da Augustin keinen festen Zeitpunkt fur die Abfassung dieser Schrift angibt, sondem es nur allgemein als Friihwerk bezeichnet.4) Aus dem Wort per idem tempus liesse sich nur dann eine genauere Datierung von De sermone gewinnen, wenn man eine durchgehend chronologische Anordnung der besprochenen Werke in den Retractationes fur gesichert halten und somit das Datum der im 17. Kapitel behandelten Schrift De fide et symbolo vom 8. Oktober 393 als terminus post quern ansetzen konnte. Jedoch schon Augustin selbst macht diesbeziiglich eine Einschrankung, wenn er im Prolog der Retractationes5) durch die Wendung quantum potero (1) Fur Literaturangaben zur Einleitung siehe p. xliv-i.iv. (2) cf. A. Wilmart, in : Miscellanea Agostiniana 2, Roma 1931, p. 158s.—indie. X1 umfasst verschiedenartige Werke. Diese weisen dieselbe Reihenfolgeaufwieinden Retractationes, mit Ausnahme von De musica (retract. 1, 11), das aus inhaltlichen Grunden vor Ceterarum disciplinarum principia (retract. 1, 6), und von De agone christiano (retract. 2, 3), das aus demselben Grunde hinter De fide et symbolo (retract. 1,17) eingeriickt ist. (3) Nach der Zahlung der Mauriner ; in der Ausgabe von Knoll ist es cap. 18. (4) retract. 1, 18, 1 (p. 86, 9s) : Sed in scripturis exponendis tirocinium meum sub tantae sarcinae mole succubuit. (5) retract, prol. 3 (p. 10, 8/11) : Inueniet enim fortasse,quomodo scribendo profecerim, quisquis opuscula mea ordine, quo scripta sunt, legerit. Quod ut possit, hoc opere, quantum potero, curabo, ut eundem ordinem nouerit.

VIII

EINLEITUNG

darauf hinweist, dass die Anordnung der Werke in den Retractationes nur soweit moglich mit der Chronologie ihrer Entstehung ubereinstimmt.1) Einen weiteren Anhaltspunkt bietet die Stellung des Kapitels iiber De sermone innerhalb des Teils der Retractationes, in welchem Augustin iiber die von ihm als Presbyter verfassten Werke Rechenschaft ablegt.2 3) Demnach miisste Augustin den Traktat nach seiner Weihe zum Priester Anfang 391 und vor seiner Weihe zum Bischof nach dem 4. Mai 395s) und vor Ende 3964) geschrieben haben. Durch zwei Hinweise in De sermone selbst lasst sich der aus den Retractationes gewonnene Zeitraum weiter einschranken. Im 2. Buch5) weist Augustin bei der Auslegung von Matth. 7, 17-18, des Bildwortes6 7) von den zweierlei Baumen, darauf hin, dass er bereits in anderen Schriften ausfiihrlich iiber die Irrlehre der Manichaer gehandelt habe, welche dieses Bibelwort zum Beweis von der Existenz zweier Naturen heranzogen. In Augustins Schriften vor seiner Bischofszeit kommt das Zitat in diesem Zusammenhang nur noch in der Disputatio contra Fortunatum1) vor. Diese Schrift ist fest datiert auf den 28-/29. August 392. Daraus ergibt sich der terminus post (1) Da aus dem auf p. vir, n. 5 zitierten Satz nicht hervorgeht, ob Augustin die systematisch angeordneten Gruppen gemeint hat {retract. 1, 5-10; 1, 13-16; 2,7-10 polemische Schriften gegen die Manichaer ; 2, 25-29 gegen die Donatisten ; i, 23-26 exegetische Schriften), auf die schon Zarb aufmerksam geworden war, oder ob er an Werke dachte, an welchen er entweder sehr lange oder mit einer Unterbrechung geschrieben hatte, oder an noch etwas anderes—da man also nicht weiss, worauf sich die Einschrankung bezieht, kann man bei keinem einzigen Werk aus seiner Stel¬ lung in den Retractationes allein einen sicheren Schluss auf seine Abfassungszeit ziehen. (2) retract. 1,14-27. Augustin Ieitet die Besprechung des erstenvon den 14 Werken dieserGruppe mit denWorten ein : Iamuero apud Hipponem Regium presbyter scripsi (p. 65, 6), verweist dann in Kap. 16, 21 und 23 wiederum auf seine Priesterzeit (p. 82, 3 ; 97,12 ; 104,15) und schliesst dieGruppe mit dem Einschnitt nach Buch 1 ab. Buch 2 enthalt dann die Werke aus seiner Bischofszeit. Augustin hat also am Schluss von Buch 1 die Werke seiner Priesterzeit zusammengefasst. Fur keines von ihnen wird die Entstehungszeit auf Grund anderer Kriterien angezweifelt. Deshalb istes wohl zulassig, von dem Vorkommen eines Werkes innerhalb dieserGruppe auf die Zeit seiner Abfassung zwischen 391 und 396 zu schliessen. (3) Den auf kurz nach dem 4. Mai 395 datierten Brief 29 — cf. Perler (Titel in der folgenden Anmerkung) p. 32s — hat Augustin noch als Priester geschrieben. (4) Quellen zur Datierung der Bischofsweihe sind : Prosp. chron. I, p. 463, 1204, ad annum 395, und Briefe von Augustin und Paulinus von Nola, Nr. 24-32 der augustinischen Sammlung. — Die jiingste Veroffentlichung dazu mit Angabe friiherer Literatur ist : Othmar Perler, Das Datum der Bischofsweihe des heiligen Augustinus, Rev. fit. Aug. 11, 1965, 25-37. Nachzutragen ware : A. Casamassa, in : Enciclopedia Italiana 1, 1929, 915. (5) serm. dom. 2, 24, 79 (p. 177, 1796/9). — Zur Zitierweise cf. p. xxxix, n. 2. (6) Diesen Ausdruck ubernehme ich von J. Jeremias, Die Gleicbnisse ]esu, Got¬ tingen ‘1958, p. 79. (7) c. Fort. 37. Dass dieses die einzige Stelle ist, habe ich an den Belegstellen zu Matth. 7,17-18 des Vetus Latina-Instituts in Beuron festgestellt. In der Schrift gegen den Manichaer Adimantus (c. Adim. 26) ist zwar auch Matth. 7, i7zitiert, jedoch nicht auf die Lehre von den zwei Naturen bezogen.

EINLEITUNG

IX

quern fur De sermone. Bestatigt wird er durch eine Bemerkung am Schluss des Traktats.1 2) Dort verweist Augustin auf die Enarratio in psalmum Ilf) die in das Jahr 392 datiert wird. Eine weitere Begrenzung lassen weder Ausserungen Au¬ gustins in De sermone selbst3) oder Verweise in anderen seiner Werke4) zu, noch die Abfassungszeit der von ihm benutzten Quellen5 6) oder der Testimonial) De sermone muss also in dem Zeitraum zwischen Ende Au¬ gust 392 und Ende 396 entstanden sein. 2. Inhalt und Komposition. De sermone domini in monte ist eine fortlaufende Auslegung der einzelnen Verse oder Versgruppen der drei Kapitel iiber die Bergpredigt bei Matthaus, vorwiegend nach dem Litteralsinn. Die Exegese ist ganz auf ein Grundthema ausgerichtet7) : die Anweisung zum vollkommenen christlichen Leben.8) Der Weg zu diesem Ziel stellt sich Augustin nicht geradlinig dar, sondem als eine Stufung.9) Dieser Gedanke der Stu-

(1) serm. dom. 2, 25, 87 (p. 188, 2004/11). (2) in psalm. 11, 6-7. (3) In 1, 16, 50 (p. 55, 1171/3) berichtet Augustin von einem Ereignis, das unter einem Acindynus, praefectus praetorio orientis von 338-340, in Antiochien stattgefunden hatte. Es liege, so sagt Augustin, etwa 50 Jahre zuriick.—Vom Inhalt her weisen Augustins Vertrautheit mit der Bibel, auf welche die grosse Zahl der Bibelzitate schliessen lasst, und ein entsprechendes Zuriicktreten philosophischer Gedankengange auf die Zeit nach seiner Priesterweihe, die Polemikgegen die Manichaer, dieverschiedentlich dieAuslegungderBergpredigtbestimmt, —cf. 1, 2,8 (p. 3,103s) ; 1. 20, 65 ; 2, 9, 31 (p. 120, 661/6); 2, 9, 32-33 (p. 121, 679/739); 2, 24, 78-79 ; 2,23,86 (p. 186,1962/4)—,etwa in das letzte Jahrzehntdes4. Jahrhunderts. Vielleicht konnte die Einordnung desTraktats in Augustins Gnadenlehre dazu beitragen,die Entstehungszeit noch naher zu bestimmen. Doch wiirde das eine eingehende Untersuchung erfordem, die den Rahmen einer Edition iiberschreitet. (4) Ausdriickliche Verweise in pecc. mer. 3, 12, 21 aus den Jahren 411/412 auf serm. dom. 1, 16, 43 und in adult, coniug. 1, 1, 1 von vor4i9/42i mit den Worten : quos ante plurimos annos... scripsi auf das ganze Werk. (5) Die jiingsten von Augustin fur De sermone benutzten Quellen sind drei Werke des Ambrosius (cf. p. 199), die um 390 entstanden sind. Fur den Lukas-Kommentar gilt als terminus ante quern Ostern 392 (cf. p. xm, n. 3). (6) Bezeugt ist der Traktat zuerst von Augustins Biograph Possidius. (7) Zum neuplatonischen Prinzip der einheitlichen Exegese eines Werks gem&ss dem Grundthema (els okottos) und zu seiner Verwendung in der christlichen Exegese cf. Alexander Kerrigan, St. Cyril of Alexandria, interpreter of the Old Testament = Analecta Biblica 2, Roma 1952, p. 87-94. (8) cf. 1, 1, 1 (p. 1, 3/7 und 2, 20/5). — Dass sich diese Auslegung im 4. Jh. nicht von selbst verstand, zeigt ein Vergleich mit dem Matthaus-Kommentar des Hilarius (353/5), z.B. von serm. dom. 1, 6, 17 mit in Mattb. 4, 11-13, der Auslegung von Matth. 5, 14-15. (9) So zuerst in 1, 3, 10. — Schon vor seiner Priesterweihe hat Augustin iiber den stufenweisen Aufstieg der Seele geschrieben, doch ohne die Stufung der Seligpreisungen und der Gaben des HI. Geistes heranzuziehen, cf. quant, anim. 33, 70-76 ; gen. c. Manich. 1, 25, 43 ; uera relig. 26, 48-49, spater ebenso trin. 14, 17, 23 und in psalm. 149, 15.

X

EINLEITUNG

fung bestimmt die kunstvolle Komposition des Werks.1) Kompositionsprinzip ist die Siebenzahl, sowohl formal als auch ihrem Symbolwert nach als Zahl der Vollendung in dieser Welt und als Zahl des Heiligen Geistes.2) Dazu muss etwas bemerkt werden. Augustin hat sich der Zahlensymbolik3) ohne nahere Erlauterung bedient, da er voraussetzen konnte, dass seine Zeitgenossen damit vertraut waren. Der modeme Leser stosst hier auf Schwierigkeiten. Manches bedarf der Erklarung durch Ausserungen Augustins selbst sowie anderer antiker Autoren. Den Ausgangspunkt bilden die ersten 7 Seligpreisungen vom Anfang der Bergpredigt. Augustin deutet sie als Stufen zur Vollendung,4) soweit sie dem Menschen in dieser Welt erreichbar ist.5) Dass er von nur 7 Seligpreisungen spricht statt wie iiblich von 8,6) bedeutet ihm keinen Widerspruch ; denn er sieht die 8. Seligpreisung auf Grund des Symbolwerts der Zahl 8, welche die Ewigkeit bedeutet,7 8) als etwas dem Wesen nach von den iibrigen Verschiedenes an. Die 8 steht nicht in einer Reihe mit den Zahlen 1 bis 7.®) Entstanden aus 7 + 1 ist sie gleichsam die Riickkehr zur i,9) nicht aber zu jener der untersten Zahlenstufe, sondem zu einer hoheren 1, zu der durch die Siinde verlorenen Einheit,10) wobei jedoch (1) Zum folgenden siehe das Kompositionsschema auf p. 239s. — Sollte Au¬ gustin wirklich Predigten fiir diesen Traktat benutzt haben, wie das Pontet(p. 217 mit n. 87) und Holl (p. 12 mit n. 11) annehmen, so musste er sie fiir diese kunstvolle Komposition ganzlich umgearbeitet haben. (2) Die 7 bedeutet : perfectio, cf.serm. 95, 2 : Hoc enim numero saepissimeperfectio figuratur, auf Grund von Gen. 2, 3 ; —spiritus sanctus, cf.serm. 8, 17 (8, 13 Maur.) : septenarius numerus etiam sancto spiritui deputatur, cf. gen. ad litt. 5,15; ciu. 11, 31 ; quaest. hept. 2, 107, auf Grund von Jes. 11, 2-3.— Zu symbolischer Zahlenkomposition cf. E. R. Curtius, Europaische Literatur und lateiniscbes Miitelalter, Bern 1i954, p. 491-498, besonders ab p. 494. (3) Literatur zur Zahlensymbolik bei Augustin siehe auf. p. xlviii.

(4) cf- 1, 3. 10 (P- 9. i84s)(5) cf- 1, 2, 9 (p. 6, 121 s). (6) Matth. 5, 11 : Beati estis..., wurde deshalb nicht als 9. Seligpreisung hinzugezahlt, weil der Vers nicht wie die vorhergehenden in der 3. Person, sondernin der 2. Person Plural steht (cf. serm. dom. 1, 3, 10, p. 7, 133/147). — Ohne Heranziehung der Gaben spricht Augustin von 7 Seligpreisungen in c. Faust. 22, 32 und con/. 11,1,1 ; von 8 Seligpreisungen in uirg. 28, 28 und, wenn der Sermo wirklich von ihmstammen sollte, in serm. Morin 11. (7) Die 8 bedeutet : aeternitas, cf. in psalm. 11, 9 ‘....in temporalium rerum cupiditate, quae septem dierum repetito circuitu, tamquam rota uoluitur ; et ideo non perueniunt in octauum, id est in aeternum.

(8) Dieser Gedanke, der sicher Allgemeingut war, findet sich z.B. bei Gregor von Nyssa, in psalm. 6, so ausgedriickt : dyborj plv XcyoalvTj m /ierd -njv ejSSo/xrjv ylverax ovkctl Sc tt)v rot? apidfiov SiaSogqv e' (avrrjs Se\op.evq (PG 44, 609D/612A). (9) cf- i, 3, 10 (p. 9, 177/87) ; I, 4, 12 (p. 12, 250/8). (10) cf. epist. 238, 13 : Illi enim homines per consortium et communionem unius eiusdemque naturae, qua omnes homines erant, unum erant, etsi aliquando secundum diuersitates uoluntatum et sententiarum et opinionum morumque dissimilitudines non erant unum ; erunt autem plene perfecteque unum, cum peruentum fuerit ad eum finem, ut sit deus omnia in om¬ nibus ; cf. epist. 55, 17 ; bon. coniug. 18, 21 ; serm. 103, 1, 1 ; 3, 4.

EINLEITUNG

XI

auch der Gedanke vom Kreislauf mit anklingt.1 2) Der Schritt von der 7 zur 8 bedeutet den Ubergang von der Zeitlichkeit zur Ewigkeit.3) Deshalb verheisst die 8. Seligpreisung der bis zur 7. Stufe aufgestiegenen Seele vermoge ihrer Teilhabe am Geheimnis der Oktav die Vollendung in der Ewigkeit. Mit diesen 7 Stufen setzt Augustin die 7 Gaben des Geistes nach Jes. 11, 2-3 in umgekehrter Reihenfolge, gestuft von der Gottesfurcht bis hinauf zur Weisheit,3) in Beziehung, so dass sie sich jeweils entsprechen.4) Damit bringt er auf Grund der symbolisch gedeuteten Siebenzahl zwei Bibelworte in Verbindung, die bis dahin jedes fur sich allein als Stufen des Aufstiegs gedeutet worden waren.5) Ba nun der Geist bei Jes. 11, 2-3 als Heiliger Geist verstanden wurde,6) dient diese Zusammenstellung Augustin zum Beweis dafiir, dass der Mensch fur den Aufstieg zur Vollendung der Kraft des Heiligen Geistes bediirfe.7) Seine Wirkung befahigt den Menschen, die in den Seligpreisungen geforderte Leistung zu erfiillen und dadurch den verheissenen Lohn zu erringen. Augustin fasst seine Gedanken fiber diese Entsprechung, die dem Traktat seine Pxagung verleiht, abschliessend in die Worte zusammen : ... spiritus sanctus, quo in regnum caelorum ducimur et haereditatem accipimus et consolamur et pascimur et misericordiam consequimur et mundamur et pacificamur atque ita perfecti omnes extrinsecus illatas molestias pro ueritate et iustitia sustinemus.8) Auch der Fortgang der Exegese beruht auf dem Prinzip der Siebenzahl. Augustin ordnet die in 7 Gruppen aufgeteilten Gebote der Bergpredigt je einer Seligpreisung und der ihr zugehorigen Gabe des Geistes zu.9) Damit bezieht er die Gebote in die aufsteigende Bewegung mit ein. Ihre Erfiillung ist die in den Seligpreisungen geforderte Leistung. In dem der 6. Seligpreisung zugeordneten Teil der Gebote entnimmt Augustin dem Text selbst eine weitere Siebenerreihe, die Bitten des Vaterunsers.10) Bemerkenswert dabei ist, (1) cf. scrtn. 83, 6, 7. (2) cf. in psalm. 11, i : Potest et pro octauo intellegi pro aeterno saeculo,quia post hoc Jempus quod septem diebus uoluitur, dabitur sanctis ; cf. in psalm. 6, z. (3) Fur die umgekehrte Reihenfolge der Gaben bei Augustin cf. serm. 248, 5, 4 ; 8, 17 (8, 13 Maur.) ; 270, 5 ; 347, 2, 2-3, 3 ; in psalm. 119, 2. (4) 1, 4, 11. — Zu der Verbindung von Seligpreisungen mit den Gaben bei Augustin cf. in psalm. 11, 7 ; doctr. christ. 2, 7, 9-11 ; epist. ad Maximum, fragm. apud Primas. in apoc. 1. 2, cap. 5 (PL 68, 828B/829C) ; serm. 347, 2, 2-3, 3. (5) cf. p. xiv und xvi. (6) cf. serm. 8, 17 (8, 13 Maur.) ; Orig. bom. in num. 6, 3. (7) cf. serm. 8, 17 (8, 13 Maur.) : sanctificatio nulla diuina et uera est nisi ab spiritu sancto. (8) 1, 4,

12 (p.

12, 259/263).

(9) Daruberaussert sich Augustin in 2,25, 87 (p. 188,2007/11) und,ebensowie iiber die Zusammenstellung von Seligpreisungen und Gaben, schon in in psalm. 11, 7. (10) 2, 4, 15-2, 11, 59.

XII

EINLEITUNG

dass an dieser Stelle zum ersten Mai von 7 Bitten gesprochen wird.1 2) Die griechischen Exegeten hatten das, was fur uns die beiden letzten Bitten sind, als eine, die 6. Bitte angesehen.8} Tertullian und abhangig von ihm Cyprian hatten Augustin dadurch den Weg bereitet, dass sie die Worte sed libera nos a malo als clausula von den 6 Bitten abtrennten.3) Aber erst Augustin rechnet sie als 7. Bitte. Dass er diesen Schritt tut, weist auf eine Absicht. Indem er jeweils eine Bitte mit einer Seligpreisung und einer Gabe verbindet,4) macht er die Grundstruktur noch einmal sichtbar, vertieft durch den Gedanken, dass erst das Gebet den Menschen zum Empfang der Gaben bereit mache.5) Nach aussen hin tritt neben der Siebenteilung noch eine Zweiteilung in Erscheinung : die in die beiden Bucher. Buch 1 enthalt, der 1. bis 5. Seligpreisung zugeordnet, die Auslegung des 5. Kapitels des Matthaus-Evangeliums, Buch 2, den beiden folgenden Seligpreisungen zugeordnet, die von Kapitel 6 und 7. Auffallig dabei ist, dass die Selig¬ preisungen durch den Einschnitt nach dem ersten Buch in 5 und 2 aufgeteilt sind. Der Sinn dieser Einteilung ist nicht ohne weiteres ersichtlich ; doch finden sich Hinweise darauf. Dort, wo die Seligpreisungen zuerst als Stufen gedeutet werden,6 7) fasst Augustin bei der Deutung der 6. Stufe riickblickend das, was auf den ersten 5 Stufen zu leisten war, unter dem Begriff der bona opera zusammen. Diese bilden die Voraussetzung fur die beiden ganz anders gearteten letzten Stufen, die contemplatio summi boni.1) Actio und contemplatio also bilden den Inhalt der beiden Gruppen. Diese Unterscheidung hndet sich in der Tat gegen Ende des zweiten Buches, wenn auch nicht ausdriicklich auf die Stufen bezogen.8) Dass dahinter die Vorstellung von der uita actiua und der uita contemplatiua steht,9) geht aus (1) cf. G. F. Diercks, Q.SeptimiusFlorensTertullianus De oratione.Critische Uitgave metProlegomena, Vertalingenpbilologisch-exegetiscb-liturgiscbeCommentaar,diss., Buss uni i947,p.Lxxn.—In seinen spateren Auslegungen des Vaterunsers spricht Augustin meistens von 7 Bitten. Ausnahmen sind serm. 58, 10, 10 und perseu. 5, 9. (2) Orig. orat. 29, 1 ; Greg. Nyss. orat. domin. or. 5 (PG 44, 1192B. 1195A). (3) Tert. orat. 8 : Eo respondet clausula interpretans quid sit'ne nos deducas in temptationem’ ; hoc est enim : S'ED DE VEHE NOS A MAEO. Cypr. domin. orat. 27 : Post ista omnia in consummation orationis uenit clausula uniuersas petitions et preces nostras collecta breuitate concludtns. — Bei Ambr. sacr. 3, 4, 29 und 6, 3, 24 lasst sich nicht erkennen, wie er zahlt. (4) 2, 10, 36-2, 11, 38. (5) cf. 2, 3, 14 (p. 103, 281/5). (6) 1, 3, 10. (7) 1, 3. 10 (P- 8» (8) 2, 21, 71 (p. 169, 1644/9). (9) Thomas von Aquin, der in Sum. tbeol. 1,11, q. 69 in Anlehnung an De sermone fiber die Seligpreisungen handelt, teilt im 3. Artikel die 7 Seligpreisungen in drci. Gruppen : 1-3 gehoren zur Oberwindung der uoluptuosa beatitudo, 4-3 zur uita acti¬ ua, 6-7 zur uita contemplatiua.

EINLEITUNG

XIII

einer ganz von Anklangen an De sermone durchwobenen Stelle in dem nur wenige Jahre spater (400) verfassten VVerk De consensu euangelistarum hervor.1) Dort spricht Augustin von der uita actiua als zu den ersten 5 Seligpreisungen gehorig2) und von der uita contemplatiua als mit dem Lohn der 6. Seligpreisung, der uisio dei, verbunden. Die kunstvolle Komposition mit Siebenstufung und Zweiteilung ist also Ausdruck theologischer Gedanken. Wie Augustin aber den Wert seiner Erkenntnisse den Worten des Evangeliums gegeniiber relativiert, zeigen die letzten Worte des Traktats : Sed sine iste ordo in his considerandus sit siue aliquis alius, facienda sunt quae audiuimus a domino, si uolumus aedificare super petram. 3. Augustins Abhangigkeit in den wesentlichen Elementen der Komposition. Eine Exegese der Bergpredigt, losgelost aus dem Zusammenhang des Matthaus-Evangeliums als ganzen, scheint Augustin als erster geschrieben zu haben. Die wesentlichen Elemente seines Traktats — Seligpreisungen, Gaben des Geistes und Bitten des Vaterunsers — waren jedoch schon vor ihm in die asketisch-mystische Theologie einbezogen worden. Die Seligpreisungen behandelt Ambrosius in seinem LukasKommentar, dessen Redaktion zwischen 388/9 und Ostern 392 angesetzt wird.3) Im fiinften Buch bringt er anlasslich der 4 Seligpreisungen nach Lukas 6, 20-22 eine Auslegung der 8 Seligpreisungen nach Matthaus.4 5) Er deutet sie als Stufen des Aufstiegs6) und erkennt in hirer Anzahl das Geheimnis der Oktav.6) Um darzulegen, dass Lukas mit 4 Seligpreisungen dasselbe ausgesagt habe wie Matthaus mit 8, bezieht er auf die Seligpreisungen des Lukas je eine Kardinaltugend und ordnet ihnen dann je zwei Seligpreisungen des Matthaus zu.7) (1) cons, euang. i, 5,8 : Proinde cum duae uirtutes propositae sint animae humanae, una actiua altera contemplatiua, — ilia qua itur, ista qua peruenitur—, ilia qua laboratur, ut cor mundetur ad uidendum deum, ista qua uacatur et uidetur deus : ilia estinpraeceptis exercendae uitae huius temporalis, ista in doctrina uitae illius sempiternae. Ac per hoc ilia operatur, ista requiescit, quia ilia est in purgatione peccatorum, ista in lumine purgatorum ; cf. c. Faust, zz, 52-58. (2) Die uita actiua bezieht Augustin auf die opera misericordiae in conf. 13, 18, 22 ; serm. 103, 4, 5 ; 104, 2, 3 ; 179, 3, 3. (3) F. H. Dudden, The Fife and Times of St. Ambrose, Oxford 1935, p. 692-694. (4) in Luc. 5, 49-68. (5) in Luc. 5, 60 ; cf. p. xiv, n. 1. (6) in Luc. 5,5 o (p. 201,9/13) : Hie enim quattuor uelut uirtutes amplexus est cardinales, ille in illis octo mysticum numerum reserauit. Pro octaua enim multi scribuntur psalmi, et mandatum accipis octo illis partem dare fortasse benedictionibus ; sicut enim spei nostrae oc¬ taua perfectio est, ita octaua summa uirtutum est. (7) in Luc. 5, 62-68. 5, 62 (p. 207, 5/7) : Nunc dicamus quemadmodum in quattuor benedictionibus sanctus Lucas benedictiones sit octo conplexus. Et quidem scimus uirtutes esse quattuor cardinales...

EINLEITUNG

XIV

Fur die Stufung der Seligpreisungen beruft sich Ambrosius ausdriicklich auf eine Quelle, wenn er sagt : Diese eben aufgezahlten Leistungen der Seligpreisungen sollen nach Ansicht gewisser Leute Stufen sein, auf welchen man von ganz unten bis nach oben aufsteigen kann.1) Ambrosius nennt keinen Namen, doch scheint er sich auf Gregor von Nyssa zu beziehen. Seine Worte treffen genau das, was dieser in seinen acht Reden fiber die Seligpreisungen aus der Fastenzeit 3872) dariiber gesagt hat.3) Gregor von Nyssa hat — soweit ich sehe als erster4) — die Seligpreisungen als Weg des Aufstiegs zu Gott gedeutet. Er sieht sie unter dem Bild einer Leiter mit 8 Sprossen5) oder des Aufstiegs auf einen Berg.6) Die 8. Seligpreisung erscheint ihm wegen der Bedeutung der Zahl 8 als vor den andern ausgezeichnet.7) Mit der 1. Seligpreisung setzt er sie in ein gewisses Verhaltnis, wenn er dariiber reflektiert, warum diesen beiden Stufen der gleiche Lohn verheissen sei.8) Als Mittel zum Aufstieg der Seele nennt Gregor einmal das Gebet,9) ein andermal die Erfiillung der Gebote des Evangeliums.10) Darin dass der Mensch die in den Seligpreisungen geforderten Leistungen auszufiihren vermag, sieht er ein Geschenk Gottes.11) In welchem Verhaltnis steht nun Do sermone zu diesen beiden nur wenige Jahre zuvor verfassten Werken ? (1) in Luc. 5, 60 (p. 206, 2/4) : Hos quidam gradus uolunt esse uirtutum,per quos ab ultimis ad superiora possimus ascendere. Dass Ambrosius hier mit uirtutes die in den Seligpreisungen geforderten Leistungen bezeichnet, geht aus dem folgenden Satz hervor : Denique sicut incrementa uirtutum ita etiam incrementa sunt praemiorum (d. h. der in den Seligpreisungen verheissenen Belohnungen). (2) J. Danielou, La chronologie des sermons de Gregoire de Nysse, Revue des Scien¬ ces Religieuses 29, 1955, 372. (3) Rollero,p. 27, n. 25 und 27, verweist in diesem Zusammenbang auf das Werk, ohne sich zur Frage der Abhangigkeit zu aussern. (4) Ob schon Origenes die Seligpreisungen mit dem mystischen Aufstieg der Seele zusammengebracht hat, lassen die in Bd. 12, 1 der Berliner Origenes-Ausgabe (GCS 41, 1) gesammelten Fragmcnte nicht erkennen. (5) beat. or. 2 (PG 44, 1208D) : Aoxel pm fiadpl8iov 8!kt)V t) tu>v paxapujpdjv SiaxeiuOai rd£is, evevl^arov ru> Xoyw 81' dXXr/Xwv noiouoa Tqv avo8ov; cf. or. 4 (c. 1232D). (6) beat. or. 8 (PG 44, 1292B) heisst es mit Bezug auf die 8. Seligpreisung : "Htls worrep KopvT] twv paxapio pdiv 7TO.VTWV (TTL tov axpordrov Kcirai rrjS' ayaBrjs di'aSdoews; cf. or. i (c. 1196A) und or. 3 (c. 1220A). (7) ib. or. 8 (c. 1292A/B) : ... Trpdjrov e’jcetvo Karavorjoai rip Xoyca ri to rijs oySo-qs... (ivoTi'jpiov...

Ta-ga

tl

ovyyeves

o dpi.dp.6s

ovtos

npos

ttjv

oydoqv

paKapioTTjTa.

(8) ib. or. 8 (c. 1292D). (9) ib. or. I (c. 1196D) : ... fen} yeveodai naoiv 8ea tuiv evgeuv 7rpos to £1jTOvpevov r/plv r) owepyeta. (10) ib. or. 6 (c. 1273C) : To 8e o-nios fori Kadapov yeveodai, 8ta rraa-qs oye86iTijs evayyeXix-rjs 8i8aoKaXlas e^eoTi aoi to tolovtov padeiv. Tots yap ee£rjs eVi8papcov vapayyeXpaoi, oatfies evpr/oeis to rrjs KapSias xaddpoiov. (11) ib. or. 7 (c. 1281 A) : ’Epol 80xel xai TO epyov e' w tov tooovtov piodov €TrayyeXX(Tai (repay 8d>pov elvat.

EINLEITUNG

xv

Dass Augustin fiir seinen Traktat viele Anregungen aus dem Lukas-Kommentar des Ambrosius empfangen hat, die er zustimmend oder im Widerspruch zu ihm weiterentwickelt, ist nach der Haufigkeit der Anklange kaum zu bezweifeln.1) In diesem Zusammenhang fragt es sich jedoch, ob Augustin auch bei den wesentlichen Kompositionselementen auf Ambrosius fusst. Das kann nur dann als erwiesen gelten, wenn De sermone einen Gedanken aus dem Lukas-Kommentar enthalt, den Ambrosius von sich aus zu dem von Gregor Ubemommenen hinzugefiigt hat. Ein solcher ist die Zusammenstellung der Seligpreisungen mit einem anderen Element. Bei Ambrosius hatte, wie wir sahen, die besondere Problemstellung im Lukas-Kommentar zur Zusammenstellung mit den Kardinaltugenden gefiihrt. Im Widerspruch dazu hat Augustin, ohne den Namen des Ambrosius zu nennen, die Seligpreisungen gerade nicht mit den Tugenden,2) sondern mit den Gaben des Heiligen Geistes verbunden, um darnit auszudriicken, dass der Mensch auch nicht einen Schritt auf dem Weg zur Vollkommenheit aus eigener Kraft zu tun vermoge, sondern von Anbeginn der Gnade Gottes bediirfe. Ob Augustin auch unmittelbar auf Gregoi zuriickgegriffen hat, liesse sich mit Sicherheit wohl nur auf Grund eines eingehenden Vergleichs beider Werke erkennen.3) Immerhin gibt es auffallige Obereinstimmungen. Was Augustin an Wesentlichem fiir die Komposition des Traktats nicht bei Ambrosius, sondern nur bei Gregor finden konnte, sind vor allem die Gedanken, die Augustin das Absondern der 8. Seligpreisung von den iibrigen 7 ermoglichen : die Teilhabe der 8. Seligpreisung -— nicht aller 8 zusammen wie bei Ambrosius — am Geheimnis der Oktav und die Beziehung der 8. zur 1. Seligpreisung durch den nur ihnen gemeinsamen Lohn des Himmelreichs, die bei Ambrosius deshalb nicht besteht, weil er dem Wort Himmelreich an den beiden Stellen eine verschiedene Bedeutung beilegt.4) Hinzu kommen die Hinweise auf die Bedeutung des Gebets und auf die Erfiillung der Gebote fiir den Aufstieg der Seele. Da sich auch in der Einzelinterpretation Anklange finden,5) entsteht der Eindruck, dass hier eine direkte Abhangigkeit vorliegt.6) (1) cf. p. 199 und Rollero, p. 21-46. (2) Das Wort «/>*«■ kommt in De sermone nur ein einziges Mai vor (1,19,57, p. 66, 1428). Zu Augustins Interpretation der Kardinaltugenden cf. mor. eccl. 1, 15, 25. (3) Solch ein Vergleich miisste auch Aufschliisse geben iiber “die auffallende Parallelitat” im asketisch-mystischen Denken zwischen Gregor und Augustin, die bisher kaum richtig gewiirdigt und benutzt worden sei, wie W. Jaeger, Humaniitische Reden und Vortrage, 2i96o, p. 281, bemerkt. (4) in Luc. 5,61.

(5) cf. p. 215. (6) Dann miisste man allerdings mit der Moglichkeit rechnen, dass Augustin die Schrift im Original gelesen hatte ; denn von einer Obersetzung ins Lateinische ist

XVI

EINLEITUNG

Einer andern Tradition als bei den Seligpreisungen folgt Augustin, wenn er die 7 Gaben des Geistes als Mittel des Aufstiegs betrachtet. Schon im 2. Jh. hatte Irenaus von Lyon den Heiligen Geist als Leiter des Aufstiegs zu Gott bezeichnet.* 1) An anderer Stelle hat er die Gaben dem Wert nach gestuft, indem er sie von der Weisheit abwarts mit den 7 Himmeln, dem Wohnort der himmlischen Machte, in Verbindung brachte.2) Die Reihenfolge umgekehrt hat wohl zuerst Hilarius um 365. Er sah die letzte Gabe, die der Furcht Gottes, unter Berufung auf Sirach 1, 16 : initium sapientiae timor domini est, als Grundlage der iibrigen an.3) Eine andere Vorstellung tritt bei Ambrosius hervor. In seinen in De sacramentis wiedergegebenen Reden an Neugetaufte spricht er von dem Heiligen Geist als dem Fiihrer zur Vollendung.4) Diese Vorstellung entstammt also der Taufliturgie.5) Alle diese Aspekte entnimmt Augustin der Tradition. Doch muss dahingestellt bleiben, welches seine unmittelbaren Quellen waren. Bei der Auslegung des Vaterunsers konnte Augustin sowohl auf schriftliche Zeugnisse als auch auf die mundliche Tradition der Katechese zuriickgreifen. Sicher hat er Cyprian De domiwica oratione benutzt.6) Hingegen muss eingehenderen Untersuchungen die Entscheidung iiberlassen bleiben, ob Augustin direkt oder indirekt liber Cyprian Anregungen aus Tertuliian De oratione empfangen hat,7) ob er Origenes De oratione karmte,8) ob seine Vorstellungen vom Vaterunser als eines nichts bekannt. (Bei Siegmund ist keine aufgefuhrt; cf. B. Altaner, Rev. Ben. 61, 1951, 62“.) Das entsprache nicht der heute herrschenden Ansicht, Augustin habe bis zum Jahr405 nur eine geringe Kenntnis der griechiscben Kirchenvater gehabt,und zwar lediglich auf Grand lateinischert)bersetzungen,von Gregor aber habe er kein Werk gekannt. (P. Courcelle, Les lettresgrecques en Occident de Macrobe a Cassiodore, Paris 2i948 = Bibl. ec. frang. d’Ath.et de Rome, fasc. 159, p. 189-194 ; B. Altanfr, Rev. Ben. 61, 1951, 62 und 62, 1952, 210s.) Voraussetzung fur diese oder fur eine entgegengesetzte These ware aber eine bisher noch ausstehende Untersuchung iiber Augustins ungenannte Quellen. Mit Angabe des Namens zitiert Au¬ gustin vorwiegend in seinen spateren, polemischen Schriften, um den Haretikem die Worte anerkannter Autoritaten entgegenzuhalten (cf. n. 6). Beriicksichtigt man allein diese Zitate, so ergibt sich ein einseitiges Bild. (1) adu. haer. 3, 24, 1 (p.400, is) : Spiritus sanctus, arrha incorruptelae et confirmatio fidei nostrae et scala ascensionis ad deum. (2) Iren, demonstr. 9. (3) Hil. in psalm. 118, 3, 16 ; cf. Ambr. in psalm. 118, 5, 39. (4) Ambr. sacr. 3, 2, 8. (5) cf. Aug. serm. 249, 3. (6) domin. orat. 9-27.31. Wortliche Zitate aus diesem Werk unter Cyprians Namen bringt Augustin erst in seinen antipelagianischen Schriften : c. Pelag. 4, 9, 25 ; 4, io, 27 ; c. lul. 2, 3, 6 ; epist. 213,3; 2I7, 2-6 corrept. 6, 10 ; perseu. 2, 4. (7) orat. 2-8 ; cf. p. xii, n. 1 : Diercks, l.c. (8) orat. 19,1-30,3.— Siegmund, p. 110-112, fiihrt keine lateinische Obersetzung dazu auf. —serm. dom. 2, 6, 24 (p. 113, 509/13) deutet Augustin Himmel und Erde der 3. Bitte auf Christus und die Kirche. Diese Deutung findet sich auch beiOrig. orat. 26, 3, jedoch weder bei Tertuliian noch bei Cyprian.

EINLEITUNG

XVII

Mittels zum Aufstieg der Seele und von der Stufung der Bitten aut Gregor von Nyssas fiinf Reden fiber das Vaterunser aus der Fastenzeit 385x) zuriickgehen1 2) und ob Ambrosius De sacramentis3) als Quelle anzusehen ist. In seinem Traktat bedient sich Augustin also verschiedener Traditionen. Doch indem er sie umformt und miteinander verkniipft, sagt er damit etwas Neues aus. Durch die Reduzierung der Seligpreisungen auf die Siebenzahl und durch ihre Zusammenstellung mit Gaben, Bitten und Geboten gibt er ein Bild vom Wirkungsverhaltnis zwischen dem Heiligen Geist und dem eigenen Tun des Menschen auf seinem Wege zu Gott. Der Vorrang der gottlichen Kraft gegeniiber der des Menschen, die Unerlasslichkeit ihrer Hilfe auf jeder Stufe des Aufstiegs, das ist die neue Erkenntnis, welche diesem Traktat bis in die Renaissance hinein eine schier uniibersehbare Fortwirkung beschieden hat.4) II. Die Uberlieferung. 1. Die Handschriften. De sermone ist in zahlreichen Hss des 9. bis 15. Jahrhunderts iiberliefert, zu denen aus vorkarolingischer Zeit nur kurze Fragmente des 6. Jahrhunderts kommen. Ein Verzeichnis davon nebst einer Liste der von den Maurinern benutzten Hss ist als Prolegomenon zu dieser Ausgabe in dem Jahrbuch ‘Sacris Erudiri’ erschienen.5) (1) cf. p. xiv, n. 2. (2) ora/, domin. or. 2 (PG 44, I137B) : ... ovtco npocrdyei (sc. xvpios r/pdiiv I-qaovs Xptcrros) Std Tijs npooevxrjs rw 9c w. or. 5 (c. 1177 A) : ’liXOc 7rpoiwv 6 Xoyos e»T avro rrjs aptrijs to (iKporarov. (3) sacr. 5,4, 18-30 ; 6, 3,11-6, 5, 24 ; wohl 390/1 geschrieben, cf.CSEL 73, p. 27*. (4) Zu den Autoren bis 850, die De sermone benutzt haben, cf. p. 221-228. Von spateren seien hier nur einige wenige herausgegriffen. Thomas von Aquin hat in seiner Catena aurea in Matthaei euangelium den Kommentar zu Kapitel 5-7 etwa zu ei nem Viertel aus De sermone entnommen und auch in andern Werken vielfach darauf zuriickgegriffen ; cf. p. xii, n. 9, die Indices der deutsch-lateinischen Thomas-Aus¬ gabe, Salzburg-Leipzig 1934SS, und Roger Guindon,Le‘De Sermone Domini in monte’ de S. Augustin dansI’auvre de S. Thomas d’Aquin>'Rev. del’Univ.d’Ottawa 28, 1958,57*-85*.—Die Stufung der Seligpreisungen hat Dante,der sie von Hugo von S. Victor ubernommen hatte (cf. Paolo Perez, I sette cerchi del Purgatorio di Dante, Verona 1867, p. 96), im Purgatorio seiner Diuina Commedia benutzt (Purg. 12, no ; 15,37 ; 17,67 ; 19,50 ;22,4-6 ;27,8).—Die Zusammenstellung von Seligpreisungen und Gaben, vermehrt um andere Siebenerreihen, hat in deraskedsch-mystischen Literatur grosse Verbreitung gefunden. Genannt seien nur : Anselm von Canter¬ bury, Hugo von S. Victor, Thomas von Aquin, Bonaventura, Bernhard vonClairvaux (cTBoeckl). — DieAuslegungen des Vaterunsers lassen bis zu Luther hin den Einfluss von De sermone erkennen (cf. Dibelius, p. 73-112). — Umdie Breite der Wirkung anzudeuten, ware etwa noch auf Zitate in historischen Dokumenten hinzuweisen (cf. Monumenta Germaniae Historica, Tibelli de life imperatorum et pontificum saeculis XI. et XII. conscripti, Bd. 1 und 2, Leipzig 1891/92, Index). (5) = Handschriftenver^eichnis. XXXV

XVIII

EINLEITUNG

Zur Konstituierung des Textes habe ich unter dem Gesichtspunkt des Alters, der Herkunft und der Zugehorigkeit zu bestimmten Gruppen 14 Hss ausgewahlt. Stichproben in 44 weiteren Hss des 9. bis 15. Jahrhunderts1) zeigen, dass von einer Verbreiterung der handschriftlichen Basis keine Verbesserung des Textes zu erwarten ist. Die fur die Ausgabe benutzten Handschriften sind folgende : A

Angers, Bibliotheque de la Ville 286 (277)2) saec. XI + XII Catalogue General des Manuscrits des Bibliotheques Publiques des Departements, s6rie in-40, Bd. 31, 1898, p. 283. Inhalt : foil. iv~78r Avgvstinvs : De sermone domini in monte ; fol. 78r De patientia ; fol. 89V De moribus ecclesiae catholicae ; fob ii7r De moribus Manichaeorum ; fob 146V De genesi contra Manichaeos ; fob i76r [Caesarivs Arelatensis] Ad monachos, PL 67, 1059 (Clauis n. 171); foil. 176V-199V Avgvstinvs : De magistro. Beschreibung : Pergament ; foil. 199 (zwischen foil. 60 und 61, 73 und 74 ist je ein Blatt nicht numeriert) von 246 : 162 mm, mit 26 bis 27 Zeilen auf der Seite, gut erhalten. Die Schrift ist karolingische Minuskel von verschiedenen Handen.3) Zur Orthographie ist wenig zu bemerken : ch fur h (nichil), gelegentliches ci fur ti und Unsicherheit in der Setzung von h. Korrekturen gibt es wenige, entweder vom Schreiber selbst oder von einer gleichzeitigen Hand. Am Rande steht gelegentlich das Zeichen fur nota oder ein kurzer Hinweis auf den Inhalt, auf fob 14V beim Einschnitt zwischen 1, 10, 28 und 1, 11, 29 : Finit. Incipit Esto consentiens aduersario, wohl ein Hinweis auf die liturgische Verwendung gewisser Abschnitte des Traktats. Die Schriftheimat der Hs ist nicht bekannt. Als Provenienz gibt die Eintragung auf fob 1 : Ex libris Monasterii S. Albini Andeg. S. Aubin d’Angers an.

B

Oxford, Bodleian Library 866 (2742)4) saec. XI A Summary Catalogue of Western Manuscripts in the Bodleian Library Bd. 2, 1, 1922, p. 523s. Inhalt: 1. Teil: foil. ir-45v

Avgvstinvs :

De sermone domini

(1) Diese sind im Handschriftenver^eichnis mit + gekennzeichnet. (2) Kollationiert nach einem Mikrofilm in meinem Bcsitz. (3) Da ich die Hs nicht im Original gesehen habe, kann ich keine genaueren Angaben dariiber machen. (4) Kollationiert nach einem Mikrofilm in meinem Besitz.

EINLEITUNG

XIX

in monte, am Rand neben den entsprechenden Stellen die einzelnen Abschnitte aus Retractationes i, 19 ; fob 45V Psevdo-Hieronymvs : Efistula 9 (Fragment). — 2. Teil : fol. 5or Ambrosivs : De officiis ; fob 119 Psevdo-Ambrosivs : Libellus de dignitate sacerdotali ; fob 124 Ambrosivs : De Helia et ieiunio (Fragment) ; fob 132 De excessu fratris Satyri (Fragment) ; fob 143 Efistulae. — 3. Teil : fob 154 Hildebertvs Cenomanensis : De sacrificio missae (Fragment) und drei kurze Gedichte. Beschreibung : Urspriinglich drei Hss. Pergament; foil. Ill + 166 von 318 : 216 mm, mit 28 Zeilen auf der Seite. Die Hs ist gut erhalten, bis auf fob 1, wo die oberen zwei Drittel der ausseren Halfte nicht mehr zu entziffern sind. Die Hs ist in karolingischer Minuskel geschrieben, De sermone von einem Schreiber. Fur die Orthographie kennzeichnend sind : ci fur ti und umgekehrt, Unsicherheit in der Setzung von h und fast immer inquid. Korrekturen gibt es kaum. Am Rand stehen kurze Inhaltsangaben von etwa gleichzeitiger Hand, die zum Teil schwer zu entziffern sind. Die Hs ist in Siidfrankreich geschrieben. 1612 ist sie als Geschenk von Geistlichen in Windsor an die Bodleian Library gekommen. Firenze, Biblioteca Laurenziana Plut. 18 dext. 31) saec. XI A. M. Bandinius, Catalogus codicum Latinorum Bibliothecae Mediceae Laurentianae Bd. i, 1774, cob 530. Inhalt : foil. ir-3r Avgvstinvs : Retractationes 1, 19 ; foil. 3r-64v De sermone domini in monte ; foil. 65r-g3r Iohannes Chrysostomvs : De refaratione lafsi ; foil. 93r-97v Cyprianvs : De lafsis (Fragment). Beschreibung : Pergament ; foil. I + 97 in-40, mit 34 Zeilen auf der Seite, sehr gut erhalten. Die Schrift ist eine sorgfaltige karolingische Minuskel von einer Hand, bis auf die letzten Zeilen des Traktats auf fob 64V (von p. 188, 2004 an), die von einer spateren Hand hinzugefiigt sind. Bei der Orthographie ist zu bemerken : gelegentlich ae fur oe, ch fur c, d fur t (inquid) und umgekehrt (aliut), e fur oe, f fur ph, Unsicherheit in der Setzung von h, i fur e, i fur y, n fur m (menbra), Doppelkonsonant statt einfachem. Es gibt nur wenige zeitgenossische Korrekturen. Am Rand finden sich ausser dem Zeichen fur nota einige langere unleserliche Marginalien. (1) Kollationiert nach einem Mikrofilm der Biblioteca Laurenziana.

XX

EINLEITUNG

Die Handschrift kommt aus S. Croce in Florenz, wo sie die Nummer 192 hatte. F

Firenze, Biblioteca Laurenziana San Marco 637l) saec. XI F. De Furia, Supplementum alterum ad Catalogum codicum Graecorum, Latinorum... Bi¬ bliothecae Mediceae Laurentianae (handschriftlich) Bd. 4, p. 65s. Inhalt : 1. Prosper Aqvitanvs : De uocatione omnium gentium (Fragment) ; 2. Avgvstinvs : De duabus animabus + Ketractationes 1,15 ; 3. De perfectione iustitiae hominis ; 4. Epistula 164 ; 5. [Avgvstinvs] : De poenitentia ; 6. AvgvsTiNVS : Epistulae 98. 102. 156 oder 226. Ad Philarium. 93. 191 oder 194; 7. Expositio in epistulam ad Galatas und Expositio quarundam propositionum ex epistula ad Ro¬ manos ; 8. De diuersis quaestionibus LXXXIII ; 9. De mendacio ; 10. Contra Adimantum ; 11. Contra Fortunatum / 12. De fide et symbolo ; 13. De genesi ad litter am imperfect-us liber ; 14. foil. I98r-23ir De sermone domini in monte.2) Beschreibung : Pergament ; 42 Zeilen auf der Seite, gut erhalten. Die Handschrift ist in karolingischer Minuskel, De sermone von einem Schreiber geschrieben. Jeweils iiber dem Verso eines Blattes und dem Recto des folgenden steht der Xitel des Traktats. Zitate aus dem Matthaus-Euangelium sind am Rand durch kurze Schlangenlinien gekennzeichnet. Als Orthographica waren zu nennen : Unsicherheit in der Setzung von h, mehrfach e fur ae und umgekehrt, i fur e, f fiir ph und y fur i. Korrekturen stammen teils vom Schreiber selbst, teils von anderer zeitgenossischer Hand (beide mit F2 bezeichnet). Am Rand stehen haufig das Zeichen fiir nota und kurze Inhaltsangaben. tlber die Provenienz ist nichts bekannt.

G

Cambridge, University Library Add. 43203) saec. VI F. C. Burkitt, Augustine-Fragments from the Cairo Genizah, The Journal of Theological Studies 17, 1916, 137s ; (1) KoUationiert nach einem Mikrofilm der Biblioteca Laurenziana. (2) Zu beachten ist, dass die Schriften Nr. 2 und 7-14 alle aus Augustins Priesterzeit stammen und dass Nr. 16-19 dieselbe Reihenfolge wie in den Ketractationes haben. (3) KoUationiert nach Photokopien in meinem Besitz.

EINLEITUNG

XXI

E. A. Lowe, Codices Latini Antiquiores 2, 1935, Nr. 136.1) Inhalt : Untere Schrift : fol. (c)r Avgvstinvs : De sermone domini in monte 2, 20, 68-69 (P- 164, 1547/66) ; fol. (c)v 2, 20, 69-70 (p. 165, 1567/85) ; fol. (a)r 2, 25, 83-85 (p. 184, I932/5I) ; fol. (a)v 2, 25, 85-86 (p. 185, 1952/70) ; fol. (b)r 2, 25, 87 (p. 188, 2008/13) ; f°l- (b)r'T serm. 118, 1 ; (d)r-v nicht identifizierte Fragmente2). — Obere Schrift: Masoretische Aufzeichnungen zu einzelnen Bibelstellen.3 4) Beschreibung : Palimpsest, Pergament ; 3 stark beschadigte Folien, urspriinglich 297 : 195 mm mit 30 Zeilen auf der Seite, sowie 49 zumeist winzige Fragmente. Fur den hebraischen Text sind die schon beschriebenen Blatter in der Mitte gefaltet worden, so dass sich Doppelblatter ergaben, deren Schrift im rechten Winkel zur unteren steht. Die hebraische Schrift ist sehr deutlich, die von De sermone schwer zu entziffern. Diese ist eine wohlgeformte Unziale, die an italienische Hss des 6. Jh. erinnert. Das Kolophon ist in Capitalis quadrata geschrieben. Als Anhaltspunkte fur die Orthographie konnen von den wenigen Wortern, die ganz zu entziffern sind, folgende dienen : innmnditia, appetit, dirumpant (1), dirrump- (2), demonia, Moysi, Esaias. Die Schriftheimat ist unbekannt. Aufgefunden sind die Fragmente, als der Raum fur nicht mehr benutzte Hss (Genizah) einer Synagoge in Kairo 1896 freigegeben worden war. Kremsmunster, Stifts-Bibliothek cod. 38 = CC 38*) (1. bis) 2. Viertel saec. IX5) Bibliotheca Cremifanensis, Catalogus Manuscriptorum (handschriftlicher Auszug aus dem unveroffentlichten Katalog von Hugo Schmid), Bogen 7 ; A. Chroust, Monumenta palaeographica, II. Ser., Lief. 11, Taf. 5a. (1) R. Cavenaile, Corpus Papyrorum Datinarum, Wiesbaden 1956-1958, Nr. 55, gibt nur die Beschreibungen von Burkitt und Lowe wieder. (2) Bei den einzigen etwas grosseren Fragmenten, Nr. 4 und 5, habe ich festgcstellt, dass sie nicht zu De sermone gehoren. (5) fol. (a)v rechte Halfte zu Ios. 9, 25, linke Halfte zu I Reg. 1,13; fol. (a)r r. H. I Reg. 3, 20,1. H. Is. 53,5; fol.(b)v r. H. Ios. 22, 8,1. H. Iud. 16, 21 ; fol. (b)r r. H. Iud. 19, 18, 1. H. Ios. 15,7; fol. (c)v r. H. Iud. 5, 12, 1. H. Iud. 8, 22 ;fol. (c)r r. H. Iud. 11, 18, 1. H. Iud. 1, 32 ; fol. (d)v r. H.Is. 21, 12, l.H.Is. 26, 3 ; fol. (d)r r. H. Is. 29, 14, 1. H. Is. 14, 16. — DieAngaben iiber den Inhalt der hebraischen Schrift verdanke ich der Freundlichkeit von Dr. H. Knopf von der University Library, Cambridge. (4) Kollationiert nach einem Mikrofilm in meinem Besitz. (5) Die Datierung nach freundlicher Auskunft von Prof. B. Bischoff vom 30.10.1963.

XXII

EINLE1TUNG

Inhalt : foil. iv-78r Avgvstinvs : De sermone domini in monte. Beschreibung : Pergament; foil. 78 von 267 : 205 mm, mit 24 Zeilen auf der Seite. Auf dem ersten Blatt ist die Schrift am inneren Rand verloscht. Die betreffenden Worter sind von spaterer Eland am ausseren Rand nachgetragen. Die folgenden Blatter sind zum Teil nicht leicht zu entziffern. Im iibrigen ist die Els aber gut erhalten. Manchmal lasst sich schwer entscheiden, ob es sich in einem gegebenen Fall um eine Rasur oder um ein vom Schreiber freigelassenes Spatium handelt. Der Codex ist in karolingischer Minuskel von drei Schreibern geschrieben : foil. iv-42r, 43r-44v, 45v-56r vom ersten, foil. 42V und 45r vom zweiten, foil. 56v-78r vom dritten mit Namen Heinrich, wie aus der Subscriptio auf fol. 78r hervorgeht : Qui legit et intellegit or at pro scriptore Einricho, ut deum protectorem in die iudicii habeat. amen. Zitate sind durch kurze Schlangenlinien am ausseren Rand gekennzeichnet. Fur die Orthographie ist die Schreibung von e fur ae und umgekehrt bezeichnend. Seltener kommen vor : i fur y und umgekehrt, c fur qu, mp fur m, oe fur e, o fur u, Doppelkonsonant statt des einfachen, Schwund von h. Komposita sind haufig nicht assimiliert. Die Korrekturen stammen von zeitgenossischer Hand, ebenso die Marginalie auf fol. 68v. Sonst wird am Rand nur durch das Zeichen fur nota auf den Text hingewiesen. Als Schriftheimat gibt Prof. Bischoff “ca. Reichenau” an.1) Dass die Hs schon im 14. Jahrhundert an ihrem jetzigen Ort war, zeigt die Eintragung von einer Hand des 14. Jh. auf fol. iv : Iste liber est sancti Agapiti in Chremsmunster. Laon, Bibliotheque de la Ville 2812) etwa 2. Viertel saec. IX3) Catalogue General des Manuscrits des Bibliotheques Publiques des Departements, serie in-40, Bd. 1, 1849, P- x68 ; Notice de l’lnstitut de Recherche et d’Histoire des Textes (handschriftlich in der Bibliotheque de la Ville de Laon). Inhalt : foil. ir-40v Avgvstinvs : De sermone domini in monte 1, 1, 2 bis zum Schluss ; foil. 40V-43V [Avgvstinvs] : Liber de natale domini et de defectu solis, inc. : Hodiernus dies (1) Im Brief vom 30.10.1963. (2) Kollationiert nach einem Mikrofilm in meinem Besitz. (3) Die Datierung nach freundlicher Auskunft von Prof. B. Bischoff vom 30.10.1963.

EINLEITUNG

XXIII

antiqua — ; foil. 43V-47V, 52r-53v, 48r Avgvstinvs : sermo 9 ; foil. 481--51V Haito Basileensis : Visio Wettini. Beschreibung : Pergament ; erhalten foil. II +53 — das erste und die beiden letzten Blatter fehlen — von 298 : 216 mm, mit 34 bis 36 Zeilen auf der Seite. Fol. 15V ist nicht beschrieben. Die ersten Folien bis fol. 5r sind zum Teil verloscht, zum Teil nur mit Miihe zu entziffern. Der Codex ist in karolingischer Minuskel von einem Schreiber geschrieben. Bei der Orthographic fallt vor allem auf : der Gebrauch von d fur t (inquid), Doppel- statt einfachem Konsonanten, ti fur ci und umgekehrt, ae fur e (generaet). Komposita sind haufig nicht assimiliert. Im iibrigen kommen vor : c fur qu, e fur ae, i fur e, mp fur m, o fur u, i fur y und umgekehrt, oe fur e und umgekehrt, f fur ph, th fur t, c fur ch, Schwund oder falsche Setzung von h und einfacher statt Doppelkonsonant. Die Korrekturen stammen teils vom Schreiber selbst, teils von zeitgenossischer Hand. Da die Hande schwer zu unterscheiden sind, werden sie beide mit Z.2 bezeichnet. Marginalien mit kurzen Inhaltsangaben stammen von verschiedenen Handen etwas spaterer Zeit. Als Schriftheimat gibt Prof. Bischoff Nordfrankreich an,1) der Catalogue General als Provenienz die Benediktinerabtei S. Vincent de Laon. Monte Cassino, Biblioteca dell’Abbazia 1652) saec. XII M. Inguanez, Codicum Casinensium manuscriptorum catalogus Bd. 1, 1915, p. 251.3) Inhalt : p. 6-37 Avgvstinvs : De sancta uirginitate ; p. 3871 De adulterinis coniugiis ; p. 71-154 De sermone domini in monte ; p. 155-188 Epistula 215 und De gratia et libero arbitrio ; p. 1-5, 189-199 Regulae quaedam de Arithmetica et trigonometria. —p. 1-4, 197-202 saec. XIII, wovon p. 1, 3, 4, 197, 200 Palimpsest ; untere Schrift Vergilivs : Aeneis I, 494-557 ; 2, 26-57 ; Georgica 3, 282-345 ; 3, 506-537. Beschreibung : Pergament ; pp. 202 von 250 : 170 mm, die Seite mit 2 Kolumnen von 39 Zeilen. Die Hs ist gut erhalten. Sie ist in Scriptura Beneventana von einem Schreiber geschrieben. Als Orthographica zu vermerken waren : ci fur ti, d fur t (inquid), e fair oe (pena), f fur ph, Unsicherheit in der Setzung von h, y fur i. Es gibt wenige Korrekturen vom Schreiber selbst. Am Rand findet sich das Zeichen fiir nota. (1) In seinem Brief vom 30.10.1963. (2) Kollationiert nach einem Mikrofilm in meinem Besitz. (3) Dort weitere Literaturangaben.

XXIV

N

EINLEITUNG

Firenze, Biblioteca Laurenziana San Marco 656') saec. XI F. De Furia, Supplementum alterum ad Catalogum Codicum Graecorum, Latinorum ... Bi¬ bliothecae Mediceae Laurentianae (handschriftlich) Bd. 4, p. 74. Inhalt : foil. ir-4v Avgvstinvs : Retractationes 1, 19 ; foil. 5r-88r De sermone domini in monte ; foil. Sgr-giv Excerpta ex uariis libris. Beschreibung : Pergament ; foil. I + 91 mit 28 Zeilen auf der Seite, gut erhalten. De sermone ist in karolingischer Minuskel von einem Schreiber geschrieben. Auf jeder zweiten Seite steht als Oberschrift Liber I, bzw. Liber II. Zitate aus dem MatthausEvangelium sind am Rand durch Strichpaare gekennzeich.net. An Orthographica waren hochstens anzufiihren : gelegentlich e fur ae oder oe, Unsicherheit bei Setzung des h, i fur e. Es gibt nur wenige Korrekturen vom Schreiber selbst. Am Rand stehen Zeichen fur nota oder kurze Inhaltsangaben. Die Handschrift ist aus dem Besitz des Niccolo Niccoli in das Kloster San Marco von Florenz und von dort in die Biblioteca Laurenziana gekommen.

P

Paris, Bibliotheque Nationale lat. 20121 2) Anfang saec. XII Bibliotheque Nationale. Catalogue general des manuscrits latins Bd. 2, ed. Ph. Lauer, 1940, p. 275s. Inhalt : foll.L1-97v.136 (foil.I.136 saec. IX) Avgvstinvs : In euangelium lohannis (Fragmente) ; foil. 97V-98V Retracta¬ tiones 1,19 ; foll.98v-i34r De sermone domini in monte ; fol. 134V Concile de Reims 1119 / foll.II.135v fragment de “chartepartie ’ du 24.5.1117. Beschreibung : Pergament ; foil.II + 136 von 325 : 235 mm mit zwei Kolumnen zu 36 Zeilen, gut erhalten. Die Schrift ist eine friihgotische Minuskel. Zitate aus dem Matthaus-Evangelium sind am Rand durch kurze Wellenlinien gekennzeichnet. Als Orthographica kommen vor : c fair ch und umgekehrt, f fur ph, Unsicherheit in der Setzung von h, t fur d (aput), t fur th, y fur i und einfacher Konsonant statt Doppelkonsonant und umgekehrt. Die Handschrift ist von einer wenig spateren Hand nach einer andern Vorlage durchkollationiert. Am Rand stehen von mittelalterlicher (1) Koliationiert nach einem Mikrofilm aus der Biblioteca Laurenziana. (2) Koliationiert nach einem Mikrofilm in meinem Besitz.

EINLEITUNG

xxv

Hand Hinweise auf die entsprechenden Abschnitte aus den Retractationes, von einer andem etwa aus dem 17. Jh. Hin¬ weise auf Bibelzitate ausser Matthaus. Etliche Zitate sind im Text unterstrichen. Vermutlich handelt es sich dabei um Spuren der Benutzung durch die Mauriner. Im 15. Jh. war die Handschrift in S. Amand-en-Pevele mit der Nummer A 79, spater Le Tellier de Reims 249, darauf Regius 3777 s. Verona, Biblioteca Capitolare XXXII (30Y) ca. Mitte saec. IX1 2) Beschreibung durch Mons. Giuseppe Bibliothekar (Brief vom 15.6.1962).

Turrini,

Inhalt : 1. Avgvstinvs : Enchiridion ; 2. foil. 4ir-n8v De sermone domini in monte ; 3. Cassianvs : De institutis coenobiorum lib. 5.9-12. Beschreibung : Pergament ; foil. 187 von 300 : 204 mm, mit 26 Zeilen auf der Seite. Die Hs ist gut erhalten, nur wenige Blatter sind schwerer lesbar. Locher im Pergament vor der Beschriftung. Die Schrift ist karolingische Minuskel von verschiedenen Handen. Zitate werden durch ein kurzes Spatium am Anfang und durch doppelte kurze Schlangenlinien am Rand bezeichnet. In der Orthographie sind haufig : e fur ae (seltener umgekehrt) und ci fur ti und umgekehrt. Bei Komposita werden nicht assimiliert : bp — df, dg, ds, dt — nb, nl, nm, np und nr. Ausserdem kommen vor : ae fur oe (paena), c fur qu und umgekehrt, e und 9 fur oe, falsche Setzung oder Auslassen von h, i fur e (spicies), mp fur m, n fur m (menbris), o fair u. Selten sind b fair p und umgekehrt und d fair t (inquid). Von den Korrekturen stammen einige vom Schreiber selbst oder einer zeitgenossischen Hand, viele aus spaterer Zeit. Da sich die Hande im Mikrofilm nicht zuverlassig scheiden lassen, werden beide mit R2 bezeichnet. Marginalien kommen kaum vor. Die Schriftheimat ist Reichenau (oder Umkreis).3) Trier, 2397/23434)

Stadtbibliothek saec. XI/XII

(1) Kollationiert nach einem Mikrofilm in meinem Besitz. (2) Nach freundlicher Auskunft von Prof. B. Bischoff vom 30.10.1963. (3) wie (2). (4) Kollationiert nach einem Mikrofilm in meinem Besitz. ■— Die Hs war mir nach H. Schenkl, Bibliotheca Pa/rum Patinorum Britannica 4, SB Wien Bd. 126, Jahrgang 1892, VI, p. 17, n. 414, als Phillipps 414 bekannt. Dass ich sie identifizieren konnte, verdanke ich der Freundlichkeit von Mr. L. J. Gorton vom Britischen Museum und Mr. A. N. L. Munby vom King’s College in Cambridge, welcher mirzugleich auch mitgeteilthat.in welchen Bibliotheken sich die iibrigen PhillippsHss von De sermone jetzt befinden.

XXVI

EINLEITUNG Beschreibung durch Bibliotheksdirektor Dr. Laufner (Brief vom 21.2.1962) ; darin angegebene Literatur : J. Montebaur, Studien zur Geschichte der Bibliothek der Abtei St. Eucharius-Matthias zu Trier, Romische Quartalschrift fur christl. Altertumskunde u. Kirchengesch. 26. Supplem. Heft, Freiburg Br. 1931, p. 70, Nr. 221 ; H. Schiel, Erwerb zweier Matheiser Handschriften des 11. und 12. Jahrhunderts fur die Stadtbibliothek Trier, Vierteljahrsblatt der Trierer Gesellschaft fur niitzliche Forschungen I, 1955, 6-9.

Inlialt : foil. ir-87v Avgvstinvs : De sermone domini in mon¬ te ; foil. 8yv-88v Anonymvs : De trinitate, sub interrogatione et responsione ; foil. 89r-i04v Avgvstinvs : De beata uita ; foil. 104V-128V De magistro ; foil. I29r-i45v De libero arbitrio lib. 1 ; foil. i45v-i6or Epistula 187 ; foil. 160V-162V Anony¬ mvs : inc. : Vidi sub umbra uere uisionis —- ; foil. I-VI Fragmente aus Clavdianvs Mamertvs, De statu animae. Beschreibung : Pergament ; foil. VI + 162 von 223 : 159 mm, mit 24 Zeilen auf der Seite, gut erhalten. Die Handschrift ist in friihgotischer Minuskel von vier Schreibern geschrieben : A foil. 1-87V, B foil. 87V-88V, C foil. 89-160, D foil. 160V-162V. Die Orthographie ist gekennzeichnet durch mehrfaches ci fur ti, d fur t (inquid), e fiir oe, f fiir ph, Unsicherheit in der Setzung von h, i fiir e, o fiir u, y fiir i, Doppelkonsonant fiir einfachen. Es gibt nur wenige Korrekturen vom Schreiber selbst. Marginalien kommen nicht vor, ausser dem Zeichen fiir nota. Die Handschrift stammt aus St. Matthias zu Trier und war spater Phillipps 414. V

Citta del Vaticano, Biblioteca Vaticana Pal. lat. 2081) saec. XI E. Stevenson et I.B. de Rossi, Codices Palatini Latini Bibliothecae Vaticanae Bd. 1, Roma 1886, p. 39. Inhalt : foil. ir-38v Avgvstinvs : De sermone domini in monte / foil. 38v-4or Retractationes 1, 19 ; foil. 4or-44v Epistula 187, 3-41 Mitte ; foil. 44v-56r Epistula 147 ; foil. 56r-64r Pelagivs : De uita Christiana ; fol. 64r Avgvstinvs : Retractiones 2, 3 ; foil. 64^71 v De agone christiano; foil. yiv-y2r (1) Kollationiert nach einer Photokopie aus der Universitats-Bibliothek Heidel¬ berg.

EINLEITUNG

XXVII

: Sermo PL 40, 1323 (Cleans n. 3770) ; foil. 72r.v Hieronymvs : De ftersecutione christianorum (Clauis n. 606 ; Fischer, Verzeichnis hom. 6) ; foil. 73r-79r Avgvstinvs : Sermo 351 ; foil. 791--85V Ambrosivs Avtpertvs : De conflictu uitiorum atque uirtutum, PL 17, 1149-1168 ; foil. 85v-96r Psevdo-Avgvstinvs : Dialogus quaestionum LXV, PL 40, 733-752 (Clauis n. 3730) ; foil. 96r-i03v Versus, inc. : Iste liber modico —, und Avgvstinvs : Sermo 9 ; foil. 103V-124V Enchiridion. Psevdo-Avgvstinvs

Beschreibung : Pergament; foil, a + 124 in-iol., mit zwei Kolumnen zu je 41 Zeilen. Die Hs ist gut erhalten. Die Schrift ist eine karolingische Minuskel. Als Orthographica kommen vor : c fur qu, ch fur c, e fur ae und oe, f fur ph, Unsicherheit in der Setzung von h, mp fur m und umgekehrt, m fur n (menbra), y fur i und Doppelkonsonant statt eines einfachen. Korrekturen stammen vom Schreiber selbst oder von zeitgenossischer Hand. Am Rand von De sermone stehen vielfach Zahlen, die Lektionen anzeigen. Die Hs enthalt keinen Vermerk iiber ihre Herkunft. Wurzburg, M. p. th. f. 381)

Universitatsbibliothek 2. Viertel saec. IX2)

B. Bischoff und J. Hofmann, Libri sancti Kyliani. Die Wurzburger Schreibschule und die Dombibliothek im VIII. und IX. Jahrhundert, Wurzburg 1952, p. 36s. 129.3) Inhalt : foil, ir-nov Avgvstinvs : De sermone domini in monte; foil, m-119 Psevdo-Avgvstinvs : Sermo 208; foil. 119-121 Exzerpte aus Flavivs Iosephvs : Antiquitates Iudaicae und Gregorivs Tvronensis : Historia Francorum etc. Auf dem Vorsatzblatt und auf Einbandstreifen Fragmente aus Decreta Pontificum, Cicero : De inuentione und Sacramentarium Gregorianum. Beschreibung : Pergament, oft locherig ; foil. 124 von 250 : 185 mm, mit 20-25 Zeilen auf der Seite. Gut erhalten. Geschrieben in karolingischer Minuskel von “mehreren wenig kalligraphischen, sogar klobigen Handen”. Zitate aus Matth. 5-7 sind am Rand durch kurze Schlangenlinien bezeichnet. Fur die Orthographie sind typisch : e fiir ae, umgekehrt seltener, und einfacher Konsonant statt doppeltem (uidiset), selten umgekehrt (euuangelium). Komposita sind ofter nicht als doch assimiliert. Ausserdem kommen gelegent-

(1) Kollationiert nach einem Mikrofilm in meinem Besitz. (2) Nach freundlicher Mitteilung von Prof. B. Bischoff vom 30.10.1963.

(3) Die Hs wird hier noch offer erwahnt, cf. Index p. 189.

XXVIII

EINLEITUNG

lich vor : ae und e neben richtigem oe (paena, pena, poena), umgekehrt selten (coecos), b statt p und umgekehrt, ci statt ti und umgekehrt (jedoch im Schriftbild nicht immer genau zu unterscheiden), c statt qu, d statt t (hauhger inquid als inquit), e statt oe, e statt i und umgekehrt, f statt ph, h fehlt hauhg, wird aber nur selten falsch gesetzt, mp fur m, n fiir m, o fiir u und umgekehrt. Die zahlreichen Korrekturen und uariae lectiones stammen von zeitgenossischen Handen (alle mit W2 bezeich.net). Am Rand wird hauhg durch die Kiirzung fiir apostolus auf Pauluszitate verwiesen. Ausserdem gibt es wenige Marginalien in Unziale. Die Schriftheimat ist wohl Niederaltaich.1) Die Hs muss schon friih in die Wiirzburger Dombibliothek gekommen sein. Zuerst erwahnt ist sie im Katalog von urn 1000. 2. Die indirekte Oberlieferung. Da die handschriftliche Oberlieferung erst gut 400 Jahre nach der Abfassung von De sermone einsetzt, muss die in¬ direkte Oberlieferung zur Oberbriickung dieses Zeitraums herangezogen werden. Von Augustins eigenen Zitaten in den Retractationes an gibt es eine Menge wortlicher Exzerpte verschiedener Lange. Sie sind zur Konstituierung des Textes herangezogen worden.2) Fiir die Zeit bis zu Beda sind auch nichtwortliche Entlehnungen gesammelt, um die Oberlieferungsgeschichte bis zu dem Zeitpunkt, seit welchem es geniigend wortliche Exzerpte gibt, durch moglichst vollstandige Belege aufzuhellen. Die betreffenden Autoren mit ihren Werken zahle ich hier in zeitlicher Reihenfolge auf,3) um damit zugleich einen Oberblick iiber das Fortwirken des Traktats wahrend dieser Zeit zu geben. In Klammern gesetzt sind die Werke, die nichtwortliche Zitate enthalten. 5. Jh. 5-/6. Jh. 6. Jh.

(Cassianus Conlationes) Augustinus Retractationes Eugippius Excerpta ex operibus s. Augustini (Fulgentius Ruspensis Epistulae) (Caesarius Arelatensis Sermones) Cassiodorus Expositio psalmorum Expositio s. Pauli epistularurn (Gregorius Magnus Moralia)

(1) Nach Auskunft von Prof. Bischoff vom 30.10.1965. Wonach die einzelnen Werke kollationiert worden sind, geht aus der Obersicht auf p. Lii-Lin hervor.— Bei Eugipp sehe ich die von Knoll in den Text gesetzten Lesarten, die nur von V bezeugt sind, dann als Fehler an, wenn G und P gemeinsam eine andere Lesart bieten ; cf. D. De Bruyne, in : Miscellanea Agostiniana 2, Roma 1931, p. 337-339. (3) Alphabetisch geordnet sind sie im Index auf p. 217-225. Die einzelnen Zitate nach ihrem Vorkommen in De sermone geordnet finden sich im Index auf. p. 227(2)

238.

EINLEITUNG 7- Jh.

8. Jh.

i. Halfte 9- Jh.

XXIX

Isidorus (De ecclesiasticis officiis) ( Sententiae ) Origines Iulianus Toletanus Antikeimena Beda Collectio ex opusculis s. Augustini In Lucae euangelimn expositio In Marci euangelium expositio Paulus Diaconus Homiliarium Hrabanus Maurus1) Commentaria in Matthaeum Enarrationes in epistulas b. Pauli Elorus Lugdunensis Expositio epistularum b. Pauli ex libris s.Augustini

3. Gruppierung der Zeugen. Die Uberlieferung, wie sie uns in den fur die Ausgabe benutzten Handschriften des 9. bis 12. Jahrhunderts entgegentritt, ist in zwei i\.ste geteilt. Zwei Hss-Familien a und mit deutlich unterschiedenem Text stehen sich gegeniiber. Zwar gibt es von keiner der beiden Familien Vertreter, die nicht gelegentlich auch charakteristische Fehler der andern Familie, also Zeichen von Kontamination, aufwiesen ; dennoch lassen sich die meisten Hss mit Sicherheit der einen oder der andern Familie zuordnen. Die restlichen Hss sind so stark kontaminiert, dass sie bald den Text von a, bald den von /3 bieten. Sie stehen also gewissermassen zwischen den beiden Familien. Zu Familie a gehoren die beiden Hss-Gruppen AP franzosischen Ursprungs und CMNV, von denen CMN aus Italien stammen, die Herkunft von V nicht bekannt ist. Familie a hat nur sehr wenige eindeutige Sonderfehler, d.h. solche, die in alien zu dieser Familie gehorigen Zeugen stehen, hingegen in keinem der Familie /k Die wichtigsten Sonderfehler sind : 1, 11, 30 (p.31, 672) esse a/F u.l.L statt: sedere(2),das hier richtig ist, weil Augustin bei einer Erklarung die Worter aus Ps. 109,1 : Sede ad dexteram meam, wieder aufnimmt 2, 2, 7 (p. 97, 142) sinistros a/F statt : sinistras (sc. manus) 2, 9, 30 (p. 119, 639s) evevmjs a Eu(GP)/FW statt : cioeveyicys, richtig als Urtext der Ubersetzungsvariante inferas — inducas in Matth. 6, 13 ; als Lesart von a zu werten ist ausserdem : 2, 16, 54 (p. 146, 1200) om. ad ACMNV Eu(G1P)/FL BeE HP, wo das ad erforderlich ist wegen der Entsprechung von : non (1) Weitere Werke von Hrabanus sind nicht aufEntlehnungen hindurchgesehen worden, obwohl sich solche auch sonst noch finden, z.B. uttiu. 1. 18, cap. 1. (2) In den Index auctnrum sind nur die Stellen mit Sonderlesarten aufgenommen, t>ei denen die Entscheidung iiber Varianten begriindet wird.

XXX

EINLEITUNG

de participatione regni/sed ad sustentaculum miserae seruitutis. Sonderfehler von AP sind : 1, i, 3 (p. 4, 70) inscribitur AP statt : scribitur 2, 9> 33 (P- I24> 738) om. non AP'/FL1. Sonderfehler von CMNV sind : 1, 20, 67 (p. 76, 1669) praestet... potest CMNVjFj(R) statt : praestes (-stas).-.potes 2, 3, 11 (p. 102, 242) uanarum CMNV statt : uanorum 2, 9, 32 (p. 121, 677) add. sed CMNV/F. Zu Familie j3 gehoren die beiden Hss-Gruppen BT - B aus Sudfrankreich und T vom Rhein - und KR aus dem Umkreis von Reichenau.1) Dazu kommen noch die Ivorrekturen von P (=P2). Die Sonderlesarten von die ein Vergleich mit dem Text der Retractationes als Fehler erweist, sind : die Uberschrift : De sermone domini in monte habito P/W/fl statt : De...in monte 1, 1, 1 (p. 1, 3) om. dominus noster BKXRT 1, 4, 12 (p. 12, 245) possunt conpleri E/j8 Fir statt : conpleri possunt 2, 6, 20 (p. no, 438) ac Hr statt : et 2, 17, 56 (p. 149, 1259s) necessitas ipsa F FI//3 statt : ipsa necessitas. Zwei weitere, besonders auffallende Sonderfehler von /? sind : 2, 24, 81 (p. 180, 1869) als sinnloser Einschub die Umschreibung eines wenige Zeilen darauf folgenden Satzes TF//9 2, 25, 87 (p. 187, 1989) eine Variante aus der Vorlage ist in den Text gedrungen : terram uel petram IE//? statt : terram (petram i.t.P). Sonderfehler von BT sind : 1, 1, 2 (p. 2, 37) adhuc timore BT statt : timore adhuc 2, 16, 55 (p. 147, 1213/6) eine grossere Umstellung in BT 2, 17, 56 (p. 148, 1234) ddd- omnia BT. Die Sonderlesarten von KR, die ein Vergleich mit dem Text der Retractationes als Fehler erweist : 1, 4, 11 (p. 11, 221) dicitur hie KR Hr statt : hie dicitur 2, 14, 48 (p. 139, 1051) odisse potest KR statt : potest odisse 2, 19, 66 (p. 163, 1509) aut retr(N)/KR statt : neque. P2 teilt folgende Sonderfehler von : 1, 4, 12 (p. 12, 256) add. numero P2/W/fl Hr 2, 16, 55 (p. 147, 1213) add. euangelium id est P2/W2/f3 2, 24, 81 (p. 181, 1873) steht etwas verschoben in P2 der sinnlose Einschub von (p. 180, 1869). Eine Zwischenstellung nehmen die italienische Hs F und die Gruppe LW aus Frankreich und Siiddeutschland ein, zu der auch die Korrekturen von K ( =K2) gehoren. (1) Die Hs St. Gallen, Stiftsbibliothek i54saec. IX (Schriftheimat St. Gallen) ist so eng mit diesen beiden Hss verwandt, dass sie zur Konstituierung des Textes nicht herangezogen zu werden brauchte.

EINLEITUNG

xxx i

F bietet sowohl die drei wichtigsten Sonderfehler von a, als auch zwei der durch die Retractationes als Fehler erwiesenen Lesarten von jS (siehe oben). Sonderfehler von LW/K2 sind : i, 13, 37 (p. 40, 871) membrorum tuorum (Matth.5,29) LW/K2 staff : eorum (horum) 1, 16, 44 (p. 51,1079) autem LTL/A2 statt: tamenAP (om. cett.). Belege fur das Zusammengehen dieserGruppe mitagibt es nicht, sondern nur dafiir, dass sie verschiedentlich nicht die Sonder¬ fehler von /?, sondern zusammen mit a die richtige Lesart bietet (siehe oben bei den Sonderfehlern von /?). Andererseits bietet die Gruppe aber auch Sonderfehler von f3 : 2, 6, 20 (p. no, 444) solo deo FLW//3 statt : deo solo 2, 7, 27 (p. 116, 574) temporalis FLW//3 statt : temporis. Stichproben in spateren Hss bestatigen dieses Bild einer zweigespaltenen Uberlieferung mit verschieden stark kontaminierten Vertretern sowie die Tatsache, dass zur Familie a vorwiegend franzosische und italienische, zur Familie jS vorwiegend siiddeutsche Hss gehoren.1) Wie aber lagen die Verhaltnisse in der Antike ? Leitet sich die Spaltung schon von dorther, oder stammt sie erst aus karolingischer Zeit ? Zu diesen Fragen konnen wir Anhaltspunkte nur aus der Nebeniiberlieferung gewinnen, da es ja abgesehen von den Palimpsestfragmenten G keine vorkarolingischen Hss gibt. An diesem Punkt fiihrt die Nebeniiber¬ lieferung fiber das hinaus, was wir aus der direkten Uber¬ lieferung erschliessen konnen. Die Fassung des Textes von a lasst sich an den exzerpierten Stellen iiber Bedas Lukas-Kommentar und Eugipp bis auf Augustins eigene Zitate in den Retractationes zuriickverfolgen. Weichen a und /3 voneinander ab, so finden sich dort stets die Lesarten von a, nicht die von (siehe dazu die Sonder¬ fehler von /?). Auch fur BeL lasst sich wie fur LW/K2 nur belegen, dass Beda bei Sonderfehlern von /3 zusammen mit a die richtige Lesart bietet : 1, 22, 73 (p. 83, 1805) inuidentia : inuidiae facibus P2/W/\3 1, 22, 74 (p. 83, 1814) poenitenti : petenti FlLW/fi. Eu enthalt einen Sonderfehler von a : 2, 9, 30 (siehe oben), die meisten Sonderfehler von j8 nicht, z.B. : 2, 9, 30 (p. 120, 652) secundum carnem : in carne F//3. Die friihesten Zeugen fur einen ausgesprochenen /LText stammen noch aus karolingischer Zeit. Es sind das Homiliar des Paulus Diaconus und der Matthaus-Kommentar von Hrabanus Maurus. (1) cf. Handscbriftenver^eichnis p. 185s.

EINLEITUNG

XXXII

PDi hat z.B. den Sonderfehler von : i, 9, 24 (p. 25, 548) uero ignis j3 PDi statt : quippe (ignis quippe W) HrM weist zwei der durch die Retractationes erwiesenen Sonder¬ fehler von j8 auf (siehe oben). Jedoch erscheinen einzelne Sonderfehler von bereits um 500 bei Eugipp. Darunter sind solche Abweichungen von a, die bei Eugipp nicht unabhangig vom /1-Text entstanden sein konnen, sondern durch Kontamination eingedrungen sein miissen. Verhalt es sich wirklich so, dann muss es schon zu dieser Zeit einen /1-Text gegeben haben, und sowohl Spaltung wie Kontamination waren bereits gut hundert Jahre nach Veroffentlichung von De sermone bezeugt. Dafiir mag die einzige Stelle, an welcher der Palimpsest G aus dieser Zeit eine Lesart von /? bietet, als Bestatigung anzusehen sein. Eu enthalt einige Sonderfehler von /? : 1, 12, 34 (p. 37, 808) sine iusta defensione u.l.AP Eu/W/KRT statt : iusta dei lege *) 2, 9, 32 (p. 123, 719) om. in V EujFLW 2, 11, 38 (p. 129, 859) terrena AP Eu/LW/BKR Hr statt : aeterna 2, 12, 43 (p. 134, 959) caritati Eu/FW/fi statt : caritate 2, 19, 64 (p. 160, 1460) bonorum uirorum EulFLW/fi statt : uirorum bonorum. G teilt einen Sonderfehler mit Hss der /1-Klasse : 2, 25, 87 (p. 188, 2010) alias G/W/(B)KR statt : illas. Die iibrigen Testimonia enthalten entweder einen Mischtext, wie BeE, HrE und FI, oder sie lassen sich der Kiirze der Zitate wegen nicht einordnen. Lasst sich nun a bei seinen wenigen Sonderfehlern und bei der Obereinstimmung mit den Retractationes bis in die Nahe des fur diese benutzten Exemplars der Bibliothek von Hippo (= cu) zuriickverfolgen, so bleibt noch das Verhaltnis von fi zu diesen beiden zu klaren. Die erste Moglichkeit, dass a und f3 unabhangig voneinander auf at zuriickgehen, wiirde dann ausscheiden, wenn a und /3 Bindefehler2) hatten. Das ist aber abgesehen von einem Fehler, der auch spontan in beiden Fassungen entstanden sein konnte, nicht ganz sicher. Es hangt davon ab, ob an den beiden Stellen, an denen P allein die richtige Lesart bietet, diese als uberliefert anzusehen ist - dann stammte sie aus a - oder als Konjektur. In diesem Fall hatte in a derselbe Fehler gestanden wie in I» 5» I5 (p- x5. 321) om. tunc alle Hss 2, 7, 27 (p. 116,578s) fiigen alle Hss ausser P1 in den Text ilia (1) cf. p. XXXV. (2) cf.

Paul Maas, Tex/kri/ik, Leipzig 41960, p.

26.

EINLEITUNG

XXXIII

quae ein, sichtlich aus dem Grund, weil ein Schreiber aus mangelndem Uberblick den Satz nicht sogleich verstand. 2, 8, 28 (p. 117, 590) sacrificio Herodes. Nur P bat richtig nach Luc. 13, 1 Pilatus. Siebt man den Namen Pilatus in P a Is uberliefert und damit als Lesart von a an, so wiirde das bedeuten, dass in alle iibrigen Hss der Familie a der falsche Name durch Kontamination mit /3 eingedrangen ware. Der Kontaminator (vielleicht sogar mehrere) hatte dann bei der Wahl zwischen den beiden Namen gerade den falschen ausgewahlt. Wahrscheinlicher ist docb wohl, dass der Fehler nur einmal in einer a und jS gemeinsamen Vorlage entstanden und durch unkritisches Abschreiben in alle Hss gedrungen ist. Nur der Schreiber von P, dem der Fehler aufgefallen war, hatte dann durch Konjektur den richtigen Namen eingesetzt. Es ist eher anzunehmen, dass der Schreiber von P, der sicb auch sonst bemiiht, einen sinnvollen Text herzustellen, an beiden Stellen konjiziert hat. Trifft das zu, so konnen a und fj wegen ihrer Bindefehler nicht unabhangig voneinander auf a> zuriickgehen.1 2) Ob zu diesen gemeinsamen Fehlem auch die Stellen zu rechnen sind, an welchen alle mir bekannten Zeugen von den Lesarten der Retractationes abweichen, ob also hier Lesarten des Originals erhalten sind, oder ob die direkte Uberlieferung die originalen Lesarten bietet und Augustin sich in den Retractationes gewisse Freiheiten beim Zitieren erlaubt hat, liesse sich nur auf Grund einer Untersuchung aller in den Retractationes enthaltenen wortlichen Zitate aus andem Werken Augustins entscheiden. Die Falle im Kapitel liber De sermone reichen dazu nicht aus. Dort sind alle Abweichungen von der direkten Uberlieferung leicht als Frei¬ heiten beim Zitieren zu erklaren. Drei stehen in Bibelzitaten, und bei der vierten handelt es sich um die Auslassung eines synonymen Begriffes. Deshalb habe ich sie auch nicht in den Text aufgenommen. 1, 8, 20 (p. 20, 434) Matth. 5, 18 : et i.t.retr statt: uel a aut FW/fi 1, 8, 20 (p. 21, 443) Matth. 5, 19 : quicumque retr statt : qui 2, 21, 71 (p. 169, 1641) Matth. 7, 7 : accipietis retr statt : dabitur uobis 2, 17, 56 (p. 150, 1261s) om. et mortalitatem CN retr *). Auch hierbei kann es sich um eine Sonderlesart der Retractationes handeln, dann namlich, wenn CN diese Variante nicht ihrer Vorlage entnommen haben, sondern aus dem Text der Retractationes, der in diesen Hss dem Text von De sermone voraufgeht. (1) Dass schon co diese drei Fehler enthalten hatte und fur a wie fur /? gewesen ware, scheint mir besonders bei zweiten Fehlers wenig wahrscheinlich. (2) retract. 1, 19, 13 (p. 95, 5) wird mit serm. dom. 2, 17, 56 im Apparat angefuhrten Hss urgebit in den Text zu setzen ,

somit Vorlage sowohl der Beschaffenheit des (p. 149, 1259) nach den sein. XXXV

XXXIV

EINLEITUNG

Die zweite Moglichkeit der Abhangigkeit ist wahrscheinlicher : a und /3 gehen iiber eine gemeinsame Vorlage, welche die Bindefehler enthielt, auf co zuriick. Jedoch ist bei der geringen Zahl der Sonderfehler von a auch die dritte Moglich¬ keit nicht auszuschliessen, dass namlich auf a zuriickgeht, a direkt auf co. In diesem Fall miissten die Sonderfehler von a in jS durch Konjektur oder nach einer andern Abschrift von a> verbessert worden sein. Fur die Herstellung des Textes ist die Art der Abhangigkeit nicht von Bedeutung, da a auf jeden Fall der Vorzug vor /? zu geben ist. Dafiir spricht sowohl der Vergleich mit den Retractationes als auch der Wert des Textes. 4. Wert der Zeugen fur die Textherstellung. Art und Zahl der Abweichungen des /3-Textes vom a-Text erweisen jenen als eine mehr sprachliche als inhaltliche Uberarbeitung zum Trivialen hin. Dass diese Uberarbeitung schon aus der Zeit vor 500 herriihrt, haben uns die Spuren bei Eugipp und im Palimpsest G gezeigt. Als Belege fur diese Behauptung mochte ich Beispiele aus einer schon durch den Vergleich mit den Retractationes hervorgetretenen Fehlergruppe anfiihren. Von den etwa hundert Wortumstellungen greife ich diejenigen heraus, bei denen der Zusammenhang erkennen lasst, dass Augustin die von a bezeugte Wortfolge gewahlt hatte, um ein Wort hervorzuheben. In den meisten Fallen stellt jS, in Verkennung von Augustins Absicht, die gebrauchliche Wortstellung her. i, 8, 20 (p. 20, 427) sensus duplex FfHr x, 14, 39 (p. 42, 916) regulam ipse F Fl/f3 Hr 1, 16, 43 (p. 49, 1040) uiro mortuo F Fl/fl 1, 16, 45 (p. 51, 1094) fieri fidelis F Fl/fi 2, 1, 1 (p. 91, 9) nostras bonas F/j8 2, 2, 9 (p. 99, 191) omnia exteriora Fj\S Hr 2, 2, 9 (p. 99,196s) rei temporalis F//S Hr 2, 3,14 (p. 104, 293) cordis simplicis FLW//3 2, 4, 16 (p. 106, 339s) impetrandi praesumptio F//3 2, 5, 18 (p. 108, 400) eum in terra F/fi 2, 6, 20 (p. no, 435) absens est ignorantibus F//3 Hr 2, 8, 28 (p. 117, 590) Herodes sacrificio F//J 2, 8, 29 (p. 118, 631) non sunt inimiciF//? 2, 12, 41 (p. 132, 916s) pelles suas deponere Fj\3 Hr 2, 23, 77 (p. 175, 1757) aliquid commodiF//8 2, 24, 81 (p. 181, 1874s) dicuntur proprie Fft3 2, 25, 84 (p. 184, 1938s) miraculum uisibile Fjf3 Hr. Aus derselben Fehlergruppe fiihre ich noch drei weitere Beispiele an. Dort wird durch die Umstellung etiam auf ein falsches Wort bezogen, und damit geht eine Pointe verloren. 2, 4, 16 (p. 107, 358) etiam hie diuites F/\3 Hr statt : hie etiam diuites

EINLEITUNG 2, 6, 20 etiam 2, 18, 59 etiam

xxxv

(p. iog, 430) etiam ipse nunc N/FL/BRT statt : ipse nunc (p. 155, 1369) etiam possint non bono Fl/fi statt : possint non bono.

Um eine Vorstellung von der Vielseitigkeit der Uberarbeitung zu geben, fiige ich noch einzelne Beispiele fur andere Fehlergruppen hinzu. Wortform : 2, 4, 15 (p. 105, 321) sicut est LW/fi und 2, 18, 59 (p. 154, 1356) sicut sunt Fl/fi, beide Male statt : sicuti, welche Form sonst regelmassig vor est und sunt erscheint. x) Vokabel : 2, 19, 64 (p. 160, 1462) u.l.P/W/fi und 2, 24, 80 (p. 180, 1856) A/W1//} ostendunt statt : ostentant, an beiden Stellen auf hypocritae bezogen, in der Bedeutung von etwas triigerisch vorgeben, wahrend ostendo in De sermone, nur auf dominus oder apostolus bezogen, ehrliches Hinweisen Oder Anzeigen bedeutet;cf. 1, 3,10(p. 9,178); 1,6,16(9.15,330) etc. Interpolationen : 1, 4, 12 (p. 12, 250/6) : Haec octaua sententia... significat... circumcisionem... et domini resurrectionem... et celebrationem A/F/fi Fir statt : Haec octaua sententia... significatur... circumcisione... et domini resurrectione... et celebratione CMNPV/LW ...et numero pentecostes (sic omnes codd.) 1, 11, 29 (p. 30, 644/5) post iudicem intellego add. Christum, post ministrum intellego add. angelum (P)/L2W/fi Hr 1, 12, 34 (p. 37, 808) sine iusta defensione u.l.AP Eu/W/KRT statt : iusta dei lege, der urspriinglichen Lesart, sowohl dem Kontext nach, als auch bestatigt durch uera relig. 14, 27. Diese Interpolation, die, wie wir sahen, fur die Datierung von fi von Bedeutung ist, gehort ihrer Art nach zum j3-Text. Hinzukommt.dass von den 4 Hss dieser Familie nur B sie nicht bietet, gerade die Hs, die am haufigsten zur Familie a iiberwechselt. Umgekehrt erweist sie sich dadurch als nicht zu a gehorig, dass sie in A als uaria lectio angefiihrt ist. Die Tatsache, dass sie in P statt der Lesart von a steht, besagt nicht viel, da P zur Familie a etwa so steht wie B zu fi. Zu der verkiirzten Wiedergabe von Zitaten aus Matthaus siehe unten p. XL.

Haben wir also in fi eine Uberarbeitung vor uns2) und lassen andererseits die Fehler von a keine Spuren einer solchen erkennen, so ergibt sich daraus fur die Herstellung des Textes, dass uberall dort, wo aus der Gruppierung der Hss die Lesarten von a und fi zu erschliessen sind, die Lesart von a in den Text zu setzen ist, wenn sie der von fi iiberlegen oder gleichwertig ist. Nur wo sie schlechter oder fehlerhaft ist, ist die Lesart von fi aufzunehmen.

(1) Mit Ausnahme von 2, 6, 21 (p. m, 449). (2) Es ware denkbar, dass auch der Text der Confessiones friihzeitig uberarbeitet worden ware, und dass die Sonderstellung des cod. Sessorianus 55/2099 saec. v/vi in der Oberlieferung von daher ihre Erklarung fande.

XXXVI

EINLEITUNG

In vielen Fallen sind jedoch die Abhangigkeitsverhaltnisse durch Kontamination so undeutlich geworden, dass man nicht mehr erkennen kann, welches die Lesart von a und welches die von /3 ist. Dort musste jeweils nach inhaltlich-stilistischen Kriterien entschieden werden, wenn auch unter Beriicksichtigung der Hss-Gruppierung. Von den beiden zu a gehorigen Hss-Gruppen hat AP den Vorzug, dass sie mehrfach, mitunter sogar A allein, die richtige Lesart bietet. Doch mvissen alle ihre Sonderlesarten genau gepriift werden, da gerade diese beiden Hss nur ihnen eigene Interpolationen, vielleicht auch Konjekturen aufweisen. Dafiir einige Beispiele : richtige Lesarten : i, 4, 12 (p. ii, 224s) perfecta summaque sapientia AP/Hr (perfectae summaeque sapientiae) 1, 10, 27 (p. 28, 606) immobiliter AP/Hr (immobile) 1, 16, 44 (p. 51, 1079) tamen AP (om./autem) 1, 20, 66 (p. 76, 1660s) nam qui ... exigit A (namque... exigere) 2, 7, 27 (p. 116, 582s) sacratum uisibilem et inuisibilem A (sacramentum uisibile et inuisibile) Interpolationen : 1, 1, 1 (p. 2, 26) nostra natura A statt : Christiana uita 1, 9, 23 (p. 24, 515) sed denique A statt : deinde (sed deinde T) 2, 8, 28 (p. 118, 622s) de pecunia animi amittenda A statt : de pecunia dimittenda 1, 9, 24 (p. 26, 557s) illic quaestionem homicidii inter [add. se P) homines agitabant, hie... dimittuntur : in P ist homines zum Subjekt gemacht, weil agitabant nicht als unpersonlicher Ausdruck erkannt worden war 1, 10, 28 (p. 30, 644) iudicem intellego (add. dei filium P christum LW/j8 Hr) Zu Konjekturen siehe p. xxxii s. A und P weisen jedoch ausserdem auch deutliche Spuren einer Kontamination mit /S auf. Beispiele siehe p. xxxv unter Interpolationen von fi. Die zweite Hss-Gruppe von a : CMNV ist zwar in geringerem Mass mit /3 kontaminiert als AP und weniger eigenwillig, dafiir bieten aber einzelne ihrer Hss, allein oder von einer andern gestutzt, auch nur selten die richtige Lesart. 1, 4, 12 (p. 12, 246) in AN/Hr (et in) 1, 6, 17 (p. 17, 356) sed super candelabrum NV (om. cett.), die Schlussworte von Matth. 5, 15. Sie sind erforderlich, weil Augustin den ganzen von ihm kommentierten Text der Bergpredigt zitiert. 1, 8, 20 (p. 21, 451) hie magnus uocabitur in regno caelorum NV (om. cett.), die Schlussworte von Matth. 5, 19. Dasselbe wie oben. 2, 14, 47 (p. 139, 1046) patitur V/Hr (patietur/patiatur).

EINLEITUNG

XXXVII

Von den beiden zu f3 gehorigen Hss-Gruppen weist KR mehr Zeichen von Gberarbeitung auf als BT, siehe auf p. xxx die Sonderfehler von KR im Vergleich mit den Retractationes. Da diese Uberarbeitung denselben Charakter hatwie die von ist es gut moglich, dass KR hierdie Lesarten von /3 bewahrt hat, wahrend BT an diesen Stellen mit a kontaminiert ist. Von alien vier Hss geht B am haufigsten mit a. Von den zwischen a und /3 stehenden Hss FLW ist F interpoliert, besonders stark am Anfang, siehe z.B. den kritischen Apparat zu i, i, 2 (p. 3, 45s). Auch W zeigt Spuren von Interpolation, wie schon die Fassung des Titels erkennen lasst. Keine von den drei Hss bietet fur sich allein eine richtige Lesart. Ihr Wert fur die Herstellung des Textes liegt vielmehr darin, dass sie gelegentlich verstarkend zu dem Zeugnis einzelner Hss von a oder j3 hinzutreten. 1, 2, 4 (p. 4, 81) malo AP/F (in malo) in einer Paraphrase von Matth. 5, 39. Die indirekten Zeugen bieten keine guten Lesarten, die wir nicht auch schon aus den Hss kennten. Ihr Wert besteht darin, dass sie uns ermoglichen, die Textgeschichte in eine Zeit zuriickzuverfolgen, aus der keine Hss erhalten sind (immer abgesehen von G). Der Gesamteindruck ist, dass uns in a ein vorziiglicher Text iiberliefert ist, und dass in den meisten Fallen selbst dort, wo die Hss wegen Kontamination sich nicht sauberlich in die beiden Familien scheiden, der Text von a gefunden werden kann auf Grund der Kenntnis von Augustins Stil und Denken, von der Art der tjberarbeitung in /3, sowie von dem Wert der einzelnen Hss und ihrer verschiedenen Konstellationen. Wie weit das jeweils tatsachlich erreicht worden ist, das ist eine andere Frage. Allein der Wortlaut der Bibelzitate steht nicht auf so sicherem Boden ; denn er ist bei jedem Schreiber aufs neue bewussten oder unbewussten Anderungen ausgesetzt. 5. Die wichtigsten friiheren Ausgaben. Es gibt zwei Inkunabeln von De sermone. Die friihere von um 1470 aus Koln enthalt nur das erste Buch, die spatere von 1494 aus Paris das ganze Werk. Von besonderer Bedeutung fur die Textgeschichte sind vier innerhalb von Augustins Werken erschienene Editionen : in den Gesamtausgaben von Amorbach, von Froben-Erasmus, den Lowener Patres und den Maurinern. Seitdem hat es keine neue kritische Ausgabe mehr gegeben. Wahrend die Inkunabeln, wie ich durch Stichproben

XXXVIII

EINLEITUNG

festgestellt habe, den Text einer der beiden Fassungen wiedergeben - die deutsche die von /3, die franzosische die von a -, enthalten die Editionen innerhalb der Gesamtausgaben Mischtexte. Dabei lasst sich von der Amorbach-Ausgabe bis zu dieser neuen hin in der Entwicklung des Textes eine Tcndenz verfolgen : unter Aussonderung der Lesarten von /3 findet eine immer starkere Angleichung an a statt. Gering ist der Fortschritt der Froben-Erasmus-Ausgabe gegeniiber der von Amorbach. Doch sowohl die Lowener als in noch starkerem Masse die Mauriner wenden sich dem a-Text zu, obwohl sie - und das ist bemerkenswert - von einer Spaltung der Hss in zwei Familien nichts wussten. Ihre Entscheidung iiber Varianten haben sie lediglich auf Grund ihrer Kenntnis von Augustins Sprache und Denken getroffen. Die Textgeschichte fiihrt also von der urspriinglichen a-Fassung iiber eine Verschmelzung mit dem /3-Text, deren Hohepunkt sich in den Hss FLW und in den beiden friihesten kritischen Ausgaben zeigt, und ein mit der Kritik einsetzendes, sich steigemdes Ausscheiden der /8-Lesarten zu dem Versuch dieser Ausgabe hin, den a-Text zuriickzugewinnen. Damit dieser Prozess im kritischen Apparat verfolgt werden kann, habe ich die Lesarten der vier kritischen Ausgaben dort aufgefiihrt. Fur die Herstellung des Textes sind sie wertlos. Nur eine einzige alien vier Ausgaben gemeinsame Lesart, von der nicht festzustellen ist, ob es sich dabei um die Lesart einer Hs oder um eine Konjektur handelt, habe ich in den Text aufgenommen.1) Dort ist sie als Konjek¬ tur gekennzeichnet, da sich kein anderer Beleg dafiir gefunden hat. III. Die neue Ausgabe. i. Der Text. Die Einteilung des Traktats, die von Augustin selbst stammt, ist, wie aus dem ubereinstimmenden Zeugnis der Hss beider Familien aus dem 9. bis 11. Jh. hervorgeht, die in die beiden Bucher.2) Doch gibt es eine Einteilung in Kapitel bereits in einigen franzosischen Hss der Familie a aus dem 12. bis 14. Jh.,3) wozu die Pariser Inkunabel von 1494 kommt. Die spateren Drucke haben eine andere Kapiteleinteilung. Sie findet sich zuerst in der Lowener Ausgabe. Von dort (1) serm. dom. i, 5, 15 (p. 15, 321). (2) Zur Einteilung yon Augustins Werken cf. H. I. Marrou, V. Augustin et la fin Ae la culture antique mit Appendix : Ketractatio, Paris4195 8, p. 671 s, und ha division en chapitres des livres de la Cite de Dieu, in : Melanges J. de Ghellinck, Gembloux

1951, P- 235-249(9 Handscbriftenver%eicbnis Nr. 96. 100. 104. 114. 120.

EINLEITUNG

xxxix

haben die Mauriner sie ubemommen1) und eine Unterteilung in Paragraphen hinzugefiigt. Beides, sowohl Kapitel- wie Paragrapheneinteilung, ist wegen der Niitzlichkeit bei Verweisen und Auffinden von Zitaten in dieser Ausgabe beibehalten.2) Wo mir ein anderer Einschnitt sinnvoller schien, habe ich Kapitel- und Paragraphenzahlen an derselben Stelle wie die Mauriner eingefligt, den Text jedoch anders abgesetzt.3) Um diese dem Werk fremde Einteilung gegeniiber Augustins eigener in die zwei Bucher zuriicktreten zu lassen, ist als Einheit fur die Zeilenzahlung das Buch gewahlt, nicht Kapitel oder Paragraph, deren Zahlen aus diesem Grande auch nicht im Druck hervorgehoben werden. Wie weit die fur die Ausgabe benutzten Hss die Ortho¬ graphic des Originals wiedergeben, ist schwer zu entscheiden. Die wohl alteste Hs mit Werken Augustins, die moglicherweise noch aus der Bibliothek von Hippo stammt, der Codex Leningrad Q.v.I.3,4) weicht nur selten von der Norm ab.5) Dasselbe tun, wenn man von mittelalterlichen Schreibungen wie ci fur ti, michi und dergleichen absieht, die Hss dieser Edition. Deshalb habe ich mich darauf beschrankt, von alien Hss bezeugte Schreibungen wie paraclitus oder beniuolus in den Text aufzunehmen, mich aber bei gespaltener Tradition nach der Norm gerichtet, fur die meistens auch die bessere handschriftliche Bezeugung spricht. In den kritischen Apparat sind orthographische Varianten nur von Eigennamen aufgenommen. In der Interpunktion konnte ich mich bei der Abgrenzung der Perioden nach den Maurinem richten, nicht aber nach den Hss. Weichen diese von den Maurinern ab, so ist jedesmal offensichtlich, dass der Schreiber die Stelle nicht verstanden hatte. Im ubrigen habe ich versucht, den Text durch die Interpunktion so zu gliedern, dass das Verstandnis erleichtert wird. Dabei liessen sich Inkonsequenzen gelegentlich nicht umgehen. (1) Hin und wieder sind die Einschnitte etwas verschoben. (2) Ich zitiere De sermone nach Buch, Kapitel und Paragraph. Obwohl die Kapitelangabe zur Bezeichnung einer Stelle nicht erforderlich ist, habe ich sie beibehalten, um das Auffinden von Zitaten in solchen Werken, in denen nur nach Buch und Kapitel zitiert wird, zu ermoglichen. Sofern es sich bei einem Zitat um weniger als einen ganzen Paragraphen handelt, fiige ich die Angabe von Seite und Zeilen hinzu. Dazu ist zu bemerken, dass bei einem Zitat, das sich iiber mehr als eine Seite erstreckt, Anfangs- und Endzeile, jedoch — um abzukiirzen — nur die Seite der Anfangszeile angegeben wird. (j)z.B. 1, 11, 29 (p. 30, 639). (4) cf. W. M. Green, A fourth century manuscript of St. Augustine ?, Rev. Ben. 69, 1959, 191-197. Die Hs enthalt : epist. 37, quaest. Simpl.,c. epist. fund., agon., doctr. christ. lib. 1-2. — Eine Untersuchung tiber die Orthographic dieser Hs ware wunschenswert. (5) z.B. die Schreibung quum, quur, quuius, die in den Hss dieser Edidon nur in R, und auch da nur vereinzelt vorkommt.

XL

EINLEITUNG

Ob Augustin die von ihm kommentierten Verse oder Versgruppen aus Matth. 5-7 ausgeschrieben oder verkiirzt wiedergegeben hat, ist ein Frage. Die Hss der Familie a bieten immer den vollen Wortlaut, wahrend die der Familie ft diese Verse - und zwar nur diese1) - vom zweiten Buch an2) nach den ersten Worten abbrechen. Fiir den Rest setzen sie et reliqua ein oder geben durch et cetera usque ad eum locum, worauf die letzten Worte wieder zitiert werden, die Lange des Zitats an. Nun kann man sich kaum vorstellen, dass Augustin in einem so durchkomponierten Werk wie De sermone nicht einheitlich verfahrt. Er wird also entweder alle Zitate verkiirzt oder alle im vollen Wortlaut wiedergegeben haben. Wegen der Einheitlichkeit beim Zitieren verdiente also a den Vorzug. Zu demselben Ergebnis fiihrt die Interpretation einzelner Stellen von allerdings gerade nicht kommentierten Versen. Als Beispiel mogen zwei Stellen dienen, an welchen /? schon im ersten Buch die Lange von als Beleg fiir die Argumentation herangezogenen Versen aus Matth. 5-7 verandert. In 1, 1, 1 (p. 1, 11/20) brechen in ft die im Exordium angefiihrten Schlussverse der Bergpredigt gerade vor den Worten qui aedificauit domum suam super petram ab, auf welche Augustins Betrachtung hinzielt. Wahrscheinlich ist doch, dass Augustin mindestens auch diese sechs Worter noch zitiert hat. — In 1, 4, 11 (p. 10, 197.202.214.217) liegt es gerade umgekehrt. Hier hat Augustin, wie der Zusammenhang zeigt, nur die erste Halfte der Seligpreisungen zitiert ; ft aber hat ohne Konsequenz bei vier Seligpreisungen entweder die zweite Halfte im Wortlaut oder et reliqua hinzugefiigt, bei den iibrigen dreien aber wie a nur die erste Halfte gebracht. — Beide Male hat also /? in den Text eingegriffen. Deshalb habe ich mich im Text bei der Lange der Zitate nach a gerichtet, obwohl ich keine einleuchtende Erklarung fiir den Befund in ft finde. Die Frage als solche betrifft nicht lediglich die Form, sondem ist fiir den Bibeltext der Zitate insofem von Bedeutung, als davon abhangt, ob man - abgesehen von den Anfangsworten - den Wortlaut als Augustins Bibeltext oder als Erganzungen aus einer spateren Zeit anzusehen hat. Wie sich der Text von Augustins Zitaten aus den verschiedenen Biichem der Bibel zu ihrer direkten Lberlieferung verhalt, ist eine schwierige Frage, fiir die Spezialisten zustandig sind. Deshalb habe ich von dem Versuch abgesehen, den Text irgendwie einzuordnen, was fiir die Entscheidung iiber Varianten von grosser Bedeutung gewesen ware. Um jedoch hier, wo die Hss von ihren iiblichen Gruppierungen abweichen, gewisse Kriterien zu gewinnen, habe ich Zitate, in denen Varianten vorkommen, mit dem griechischen Text, mit (1) Mit der einzigen Ausnahme von Matth. n, 28-30 (p. 175, 1771/4). (2) Von 2, 2, 9 an.

EINLEITUNG

XLI

Ausgaben der lateinischen Ubersetzungen,1) mit Zitaten in andern Werken Augustins und gelegentlich auch mit solchen bei Cyprian und Ambrosius verglichen. In besonders schwierigen Fallen sind die im Vetus Latina-Institut in Beuron zu den einzelnen Bibelstellen verzeichneten Testimonia ver¬ glichen worden. All diese Gegebenheiten sind bei der Wahl zwischen Varianten beriicksichtigt worden. Doch bleibt sie unbefriedigend, solange nicht Genaues iiber den in diesem Traktat benutzten Bibeltext bekannt ist. Aufgefallen ist mir, dass Augustin verschiedentlich einen von keiner Bibel-Hs bezeugten Text bietet. Als Beispiel fiihre ich Augustins Sonderlesarten in den Psalmen an.2 3) Psalm

Augustin

cl(3k/Ro

33. 3

mites et iocundentur a)

mansueti et laetentur

33. 19 33. 19

prope 4) obtritis (his qui obtriti sunt A) corde 4)

iuxta (afi/Roj/proximus (k) his qui obtriuerunt cor (a)/ his qui recto sunt corde (fi)j contribulatos (!) corde (k)/ his qui tribulato sunt corde

44. 14

pulchritudo 5)

gloria eius

(ax/Ro) 3a)

(Ro) (api 372)(5) 1. 5. x3 (P- !3. 27i)(6) 1, 9, 23 (p. 24, 510/3) zu Matth.

5,

22 ; 1, 11, 31 (p. 32,691) zu Matth. 5, 25 ;

1. 17, 3i (P- 58, 1247) zu 1 Cor. 15, 31 ; 1, 19, 58 (p.66,1429/31) zu Matth. 5,39; 1, 19, 60 (p. 70, 1523s) zu Matth. 5, 40 ; 2, 2, 9 (p. 100, 218s) zu Matth. 6, 4 ; 2, 9, 30 (p., 119 639s) zu Matth. 6, 13 ; 2, 22, 74 (p. 172, 1696/8) zu Matth. 7, 12.

XLII

EINLEITUNG

tats oder eines langeren Abschnitts notiert werden, nicht aber Zitate von wenigen Wortern oder blosse Anklange. Sind hier Werke anderer Autoren angefiihrt, so soli das nicht heissen, dass sie jeweils Augustins direkte Quelle gewesen waren. Um De sernione in eine breitere Tradition hineinzustellen, habe ich mich nicht auf Werke beschrankt, die sich mit Sicherheit als Augustins Vorlagen bestimmen lassen. Ausserdem ist hier fur Augustins griechische Zitate die Bezeugung durch griechische Bibel-Hss angegeben. In dem Apparat der Parallelstellen in andern Werken Augustins ist das De sernione betreffende Kapitel aus den Retractationes (i, 19) vollstandig zitiert, und zwar in einzelne Abschnitte aufgeteilt, die jeweils zu den rezensierten Stellen gesetzt sind. Dieses Verfahren, das ich in zwei englischen Hss1) gefunden habe, schien mir bei der verhaltnismassig grossen Zahl der rezensierten Stellen (14)2) giinstig, weil man auf diese Weise den Wortlaut der durch Kursivdruck hervorgehobenen Zitate aus De sermone ohne weiteres mit dem in De sermone selbst vergleichen kann. Um aber andererseits auch eine fortlaufende Lektiire des Kapitels zu ermoglichen, ist am Ende eines jeden Abschnitts angegeben, wo der Text fortgesetzt wird. Ausserdem sind hier, um eine Einordnung von De sermone in Augustins Gesamtwerk zu erleichtern, andere Werke Augustins angefiihrt, die dasselbe Thema behandeln oder einzelne fur den Traktat wichtige Gedanken enthalten. Zu diesem Zweck habe ich die datierten Werke von 392-395 systematisch durchgelesen. Von andern Werken sind nur solche genannt, auf die ich im Zusammenhang mit einzelnen Themen aufmerksam geworden bin. Die Werke sind hier, soweit bekannt, chronologisch angeordnet. Hinzu kommen noch Ouerverweise auf Stellen aus De sermone selbst. Im Apparat der Testimonia sind die wortlichen Zitate aus De sermone bis zur Mitte des 9. Jahrhunderts aufgefuhrt, nichtwortliche Entlehnungen, durch cf. bezeichnet, nur bis zu Beda.3) Die Lange der Zitate ist durch Angabe von Anfangs- und Schlusswort bestimmt. Uber dem kritischen Apparat ist jeweils die handschriftliche und die indirekte Uberlieferung notiert. Bei der indirekten Uberlieferung ist das Namenssigel des Autors allein angefiihrt, wenn er Zeuge fur die ganze Seite ist. Nur die Zeilenangabe ist hinzugefiigt, wenn die Lange des Zitats dem Ap¬ parat der Testimonia auf derselben Seite zu entnehmen ist,

(1) Die Hs B dieser Ausgabe und Cambridge, University Library Gg. 1. 25, foil. 254-301 saec. xv. (2) An einzelnen Zitaten sogar 20. (3) cf. p. XXVIII-XXIX.

EINLEITUNG

XLIII

ausserdem noch das Schlusswort, wenn der Beleg im Apparat der Testimonia schon auf einer der voraufgehenden Seiten steht. Eine Angabe wie z.B. a 518 Beu HrE ; FI bedeutet, dass das Zitat in Bedas Exzerpten aus Augustin und in dem Paulus-Kommentar des Hrabanus mit Zeile 518 beginnt, wahrend das Zitat bei Florus die ganze Seite umfasst. Der Apparat ist negativ abgefasst, ausgenommen in den Fallen, in welchen eine nur durch eine oder zwei Hss oder durch eine Ausgabe bezeugte Lesart in den Text aufgenommen worden ist. Dort sind, um keinen Zweifel dariiber aufkommen zu lassen, die Zeugen hinzugefugt. Ausserdem ist in den in G, den Palimpsestfragmenten aus dem 6. Jh., enthaltenen Partien bei alien im Apparat aufgefiihrten Lesarten des Textes, die von G bezeugt sind, in eckigen Klammern G hinzugefugt. Bei nicht genau zu entziffernden, aber wahrscheinlich von G bezeugten ist ein Fragezeichen hinzugesetzt. So wird aus dem Apparat ersichtlich, fur welche Lesarten des Textes, zu denen Varianten vorkommen, auch G als Zeuge dient. Die durch Foliation der Hss von De sermone gewonnene Bezeugung habe ich - abgesehen von blossen Schreiberversehen, wie etwa p. 3,62 grande R statt grando, und von Orthographica1) - vollstandig vorgelegt. Denn da die Abhangigkeitsverhaltnisse durch Kontamination verwischt sind, sind die Sonderlesarten der einzelnen Hss als PrasumptivVarianten2) anzusehen. Auch die Varianten aus den wortlichen Exzerpten der Nebenuberlieferung sind angegeben, abgesehen von solchen Abanderungen am Anfang und am Schluss eines Zitats, die dieses sinnvoll dem Zusammenhang anpassen. Nur von Hrabanus sind nicht alle Varianten aufgefuhrt, weil die nur von ihm allein bezeugten Lesarten derart sind, dass sie nicht auf Augustin zuriickgehen konnen. Ein Schluss ex silentio ist also bei Hrabanus nicht zulassig. Bei den Retractationes und bei Eugipp sind auch Abweichungen einzelner Hss verzeichnet, was besonders bei letzterem von Bedeutung ist.3) In solchem Fall sind die Hss-Sigel der Abkurzung retr oder Eu in Klammern hinzugefugt. Enthalten die Retractationes nur die Paraphrase einer Stelle aus De sermone, so ist zu der betreffenden Lesart im Apparat in Klammern retr hinzugefugt. Ferner sind die Varianten der vier wichtigsten Editionen4) mit aufgenommen. Bei inhaltlich oder grammatisch-stilistisch bedeutsamen Varianten stehen gelegentlich Hinweise auf Parallelstellen in andern Werken

(1) cf. p. XXXIX.

(2) cf. Paul Maas, Textkritik, Leipzig 41960, p. 8. (3) cf. p. xxviii, n. 2. {4) cf. p. XXXVII.

XLIV

EINLEITUNG

Augustins oder bei letzteren auch auf moderne Literatur. Zu Varianten in Bibelzitaten sind bei ihrem ersten Vorkommen sowohl zu der in den Text aufgenommenen Lesart wie zu der verworfenen Variante handschriftliche Zeugen der direkten Oberlieferung, d.h. des vorhieronymianischen Textes, soweit es moderne kritische Ausgaben davon gibt, hinzugefiigt worden, zu den Evangelien auch Lesarten der Vulgata nach Julicher1) und ausserdem Verweise auf den Wortlaut des Zitats in andern, vornehmlich kritisch edierten Werken Augustins. Dabei bedeutet sic semper Aug., dass alle im Vetus Latina-Institut verzeichneten Stellen aus Augustins Werken dieselbe Lesart aufweisen. Querverweise auf Bibelstellen gibt es im kritischen Apparat nicht, da diese sich mit Hilfe des Index locorum leicht auffinden lassen. 3. Die Indices. Die Ausgabe wird durch vier Indices beschlossen. Zu einem Index locorum sacrae scripturae und einem Index auctorum kommen zwei Indices der Testimonia bis um 850.2) Dem Index testimoniorum secundum auctores ordinatorum ist zu entnehmen, wie sich die Zitate aus De sermone fiber die Werke dieser Autoren verteilen. Im Index testimoniorum secundum hunc tractatum ordinatorum sind die Testimonia dem Verlauf von De sermone folgend aufgezahlt, um dariiber Aufschluss zu geben, welche Teile des Traktats indirekt iiberliefert sind, und um zur Klarung des Verhaltnisses der Exzerptoren untereinander beizutragen. IV. Ausgewahlte Bibliographic. 1. Ausgaben.3) a) innerhalb von Gesamtausgaben4) Libri diui Aurelii Augustini ., 11 Bde, Basileae (Amorbach, Petri & Froben) 1505-1517 Bd. 3, ohne Jahr, Lage e 3 - i 1 Aurelius Augustinus : Omnium operum ... repurgatorum a mendis innumeris per Des. Erasmvm Roterodamvm, 10 Bde, Basileae (Froben) 1528/29 Bd. 4, 1528, p. 783-833 (1) cf. p. LI.

(2) Dort sind aus retract, i, 19 nur die Zitate aus De sermone angefuhrt, das ganze Kapitel jedoch im Index auctorum. (3) cf. Car. T. G. Schoenemann, Bibliotheca Historico-literaria Patrum Latinorum... Bd. 2, Lipsiae 1794, p. 73-190. (4) cf. J. De Ghellinck, Patristique et moyen-age Bd. 3, Bruxelles/Paris 1948 (Neudruck 1961), p. 339-484 : Une edition patristique celebre.

EINLEITUNG

XLV

Aurelius Augustinus : Opera ... per theologos Louanienses .... io Bde, Antuerpiae (Plantinus) 1576/77 Bd. 4, 1576, p. 329-360 Aurelius Augustinus : Operum ... monachorum Ordinis S. Benedicti e Congregatione S. Mauri 10 Bde, Parisiis (Muguet) 1679/1700 Bd. 3, 2, 1680, col. 161-236. b) Einzelausgaben De sermone Christi in monte habito lib. I, in : Augustinus : De Agone christiano, Koln (Ulrich Zell), ca. 1470, Lage b, Blatt 18a bis Blatt 55b Expositio beati Augustini de sermone Domini in monte, Parisiis (Ulrich Gering & Berthold Rembolt), 1494 Expositio beati Augustini de Sermone Domini in monte, Parisiis (Rogerus Augrain et Franciscus Bignet), 1502 De Sermone Domini in monte, in : Augustinus : Preclarissima inestimabilis doctrine atque utilitatis sermonum opera, Parisiis (Berthold Rembolt), 1516 De Sermone Domini in monte doctissima expositio, in : Au¬ gustinus, Sermones, partes duae, Lugduni (Joannes Lagrenus), 1520 Diui Aurelii Augustini de Sermone Domini in monte secundum Matthaeum libri duo (+ Retractationes 1, 19), Parisiis, 1669 De sermone Domini in monte secundum Matthaeum libri duo, ohne Ortsangabe (um 1700) (Das Werk ist offenbar von einer Gesamtausgabe der Werke des Augustinus abgesplittert.)1) De Sermone domini in monte libri duo, in : Augustinus, Confessionum libri 13, 1742x) 5. P. Augustini De sermone domini in monte liber 2, quem Alma Congregatio maior Benedictino-Salisburgensis sub titulo, et patrocinio B. Mariae V. gloriose in caelos assumptae partheniis dd. sodalibus in strenam offert ipsis Calendis Ianuarii anno reparatae salutis 1777, Salzburgi (1777)x)2. Ubersetzungen. Deutsch : Vber die Bergrede des Herrn nach Matthaeus, iibers. v. Johann Heinrich Waldeck, mit Anmerkungen 1. Aufl. Munster 1808 ; 2. Aufl. Munster 1827 (geringfiigige Kiirzungen) Augustinus zur Bergpredigt, eingel. u. iibertr. v. Albert Schmitt, St. Ottilien 1952. (1) Nach dem Gesamtkatalog der Preussiscben Bibliotbeken 8, i, Berlin 1935, p. 573.

XLVI

EINLEITUNG

Englisch : The sermon on the mount expounded and the harmony of the evangelists, transl. by W. Findlay & S. I). F. Salmond

= The works of Aurelius Augustine, a new transl., ed. by Marcus Dods, Bd. 8, Edinburgh 1873 Sermon on the mount. Harmony of the gospels. Homilies on the gospels = A select Library of the Nicene and Post-

Nicene fathers of the Christian church 1, 6, New York 1888 The Lord’s sermon on the mount, transl. by John J. Jepson,

with introd. and notes = Ancient Christian Writers 5, Westminster/Maryland, London 1948 Denis J. Kavanagh, Commentary on the Lord’s Sermon on the Mount ; with Seventeen Related Sermons, transl. The Fathers of the Church 11, New York 1951. Franzosisch : Les Commentaires de s. Augustin sur le Sermon de Notre Sei¬ gneur sur la montagne, qui contiennent toutes les regies de la morale chrestienne, trad, par Pierre Lombert, Paris 1683

(und 1701) Explication du Sermon de la Montagne, trad, par A. Devoille

= (Euvres completes de s. Augustin, sous la direction de M. Labb6 Raulx, Bd. 5, Bar-le-Duc 1867, p. 257-317 CEuvres completes de s. Augustin, par Peronne, Vincent, Ecalle, Charpentier, Barreau, Paris 1869-1878, Bd. 9. Italienisch : I due lihri di S. Agostino, per ispiegare il Ragionamento del Redentore ai Discepoli sul Monte..., trad, con note Agostino Nicolo Bianchi, Mantova 1767 Tl sermone del monte secondo S. Matteo lihri due, trad, e introd. di Benedetto Neri - Biblioteca Agostiniana 8, Firenze

1928 II discorso della montagna, testo introd. e note del P. Do¬ menico Bassi = Corona Patrum Salesiana, ser. lat. 1,

Torino 1955. Spanisch : Felix Garcia A Lope Cilleruelo& Ramiro Florez, Obras de San Agustin, ed. en latin y Castellano, vers., introd. y notas Bd. 12 : Tratados morales = Bibl. de Autores Cristianos 121, Madrid 1954. 3. Literatur zu De sermone. a) zum ganzen Werk

Simon Richard, Histoire critique des Principaux Commentateurs du Nou¬ veau Testament, Rotterdam 1693,

cap. 17, p. 246-249

EINLEITUNG

XLVII

Domenico, Le beatitudini nella struttura del ‘ De sermone domini in monte’ e nelle altre opere di S. Agostino, in : Miscellanea Agostini ana Bd. 2, Roma 1931, p. 915-931 Bassi Domenico, La struttura del ‘Discorso della montagna’, Einleitung zu seiner Ubersetzung von De ser¬ mone A) p. v-xxxiv Holl Adolf, Augustins Bergpredigtexegese, nach seinem Friihwerk De ser¬ mone domini in monte libri duo, Wien i960 (p. 68-70 Bibliographic) Bassi

Handschriftenverzeichnis

Almut, Handschriftenverzeichnis zu Augustinus De sermone domini in monte, Sacris Erudiri 16, 1965, 184-197.

Mutzenbecher

b) zu einzelnen Themen Gaben des Geistes : Boeckl

Karl, Die sieben Gaben des Heiligen Geistes in ihrer Bedeutung fur die Mystik nach der Theologie des 13. und 14. Jahrhunderts, Frei¬ burg Br. 1931 SchlEtz Karl, Isaias 11, 2 (die Sieben Gaben des HI. Geistes) in den ersten vier christlichen Jahrhunderten — Alttestamentl. Abh. 11, 4, Munster 1932 Van Lierde Fr. Canisius, Doctrina s. Augustini circa dona Spiritus Sancti ex textu Isaiae 11, 2-3, Wurzburg 1935 Urbano del n. jesus, Ensayo sobre los Dones del Espiritu Santo en la Espiritualidad Agustiniana, Revista de Espiritualidad 14, 1955, 227-250 : p. 2271 weitere Literatur ; p. 233-243 liber De sermone Boeckl

Vaterunser : Chase

Dibelius

(i)

cf.

p.

XLVI.

Frederic H., The Lord’s Prayer in the Early Church — Texts and Studies 1, 3, Cambridge 1891 Dibelius Otto, Das Vaterunser. Umrisse zu einer Geschichte des Gebets in der alten und mittleren Kirche, Giessen 1903 Chase

XLVIII

EINLEITUNG Helene, Les legons du Pattern nostrum quotidianum, Rech. Science relig. 40, 1951/52, 61-79 Vona Costantino, La quarta petitio dell’ oratio dominica nell’ interpretazione di antichi scrittori cristiani, in : Conuiuium dominicum, Catania 1959, p. 218-255 Petre

Zahlensymbolik : Pontet

Maurice, L’exegese de S. Au¬ gustin predicateur = Coll. Theologie 7, Paris ohne Jahr (1946), hauptsachlich p. 278-303 Cilleruelo P. Lope, Origen del simbolismo del numero siete en S. Agustin, La ciu. de Dios 165,1953, 501Pontet

511

Aufstieg der Seele : Cuthbert, Western Mysticism, (H922 ; 2i926), Nachdruck Dublin i960 : iiber Augustin p. 79-123 und p. 211-221

Butler

Ehe : Jean, L’ Eglise dans Vem¬ pire romain (IVe-Ve siecles) = Histoire du droit et des institutions de Veglise en Occident Bd. 3, Paris 1958 : p. 515-561 iiber die Ehe, mit reichem Quellenmaterial und vielen bibliographischen Angaben zu verschiedenen Themen : Jepson J., St. Augustine, The Lord’s Sermon on the Mount,1) in den Anmerkungen p. 177-209 viele bibliographische Angaben. Gaudemet

4. Chronologie. allgemein :

Seraphinus M., Chronologia operum s. Augustini secundum ordinem Retractationum digesta (aus : Angelicum 10, 1933, 359-396. 478512 ; 11, 1934, 78-91) Obersicht iiber die Werke in alphabetischer Folge (ausser Epistulae, Enarrationes in psalmos und Sermones) mit Angabe der Datierung bei : (l) Cf. p. XLVI.

Zarb

EINLEITUNG

XLIX

Joseph, Aur. Augustinus, En¬ chiridion de fide spe et caritate..., Diisseldorf i960, p. 244-251 : in drei Spalten die Datierungen nach : Cayre F. & Van Steenberghen F., Introduction g6n£rale in : CEuvres de s. Augustin, ire s^rie, Bd. 1, Paris 1949, p. 107-115, und Marrou Henri-Ir6nee, Saint Augustin et Vaugustinisme = Coll. Maitres spirituels Bd. 2, Paris ohne Jahr ^ (1955). P- 182-186, und Sciacca M. F., Augustinus — Bibliographische Einfiihrungen in das Studium der Philosophie 10, Bern 1948 (Wiedergabe der Datierung von Barbel

Zarb)

Epistulae :

Alois, 5. Augustini Epistulae pars 5, CSEL 58, 1923, p. 1263 Enarrationes in psalmos : Zarb Seraphinus M., Chronologia Enarrationum s. Augustini in psal¬ mos, Valetta/Malta 1948 ; eine Ubersicht ist abgedruckt in : S. Augustini Enarrationes in psalmos, CC 38,1956, p. xv-xix Sermones : Kunzelmann Adalbert W., Die Chro¬ nologic der Sermones des hi. Augusti¬ nus, in : Miscellanea Agostiniana 2, Roma 1931, 417-520, Ubersichten auf p. 512-520. Goldbacher

5. Quellen. a) Lateinische Werke Abkiirzungen nach : Thesaurus Linguae Latinae. Index, Lipsiae 1904 + Supplementum, ib. 1958

Ausgaben christlicher Literatur nach : Clauis Dekkers Eligius, Clauis Patrum Latinorum, Steenbrugis 21961 Fischer, VerFischer Bonifatius, Verzeichnis der zeichnis Si gel fur Kirchenschriftsteller = Vetus Latina 1/1, Freiburg Br. ^963 mit Nachtragen von 1964. 4

XXXV

EINLEITUNG

L

b) Griechische Werke Ausgaben christlicher Literatur nach : Lampe G.W.H., A patristic Greek lexicon, fasc. i, Oxford 1961, p. XI-XLV : Authors and Works nur armenisch erhalten : Ir6n6e de Lyon, Demonstration de la Iren, demonstr. predication apostolique, nouv. trad, de l’armenien par L. M. Froidevaux =Sources Chretiennes 62, Paris 1959. c) Literatur Rollero

SlEGMUND

Rollero Piero, La ‘Expositio euangelii secundum Lucan di Ambrogio come fonte della esegesi agostiniana = Univ. di Torino, pubbl. d. fac. di lettere e filos. 10, 4, Torino 1958 : p. 21-46 fiber De sermone ; vgl. dazu : Rollero Piero, L’influsso della ‘Ex¬ positio in Lucam di Ambrogio nelV esegesi agostiniana, diss., estr. in : Augustinus Magister 1, Paris 1954, p. 211-220 Siegmund Albert, Die Vberlieferung der griechischen christlichen Literatur in der lateinischen Kirche bis zum 12. Jahrhundert — Abh. d. Bayer. Benediktiner-Akademie 5, Miinchen 1949.

6. Bibeltext. Zu Gen. Eph. Jac. 1 & 2 Petr. Vet. Lat.

zu Ps. : Weber

Vetus Latina, hg. v. Bonifatius Fi¬ scher, Bd.2 : Genesis, Freiburg 1951-1954 Bd. 24, 1 : Epistula ad Ephesios, ib. 1962-1964 Bd. 26, Lieferg. 1-3 : Epistulae Catholicae (Jac. 1 & 2 Petr.), ib. 1956-1960 Weber Robert, Le psautier romain et les autres anciens psautiers latins — Coll. Bibl. Lat. 10, Citta del Vaticano 1953

Dold

Dold Alban & Allgeier Arthur, Der Palimpsestpsalter im Codex San-

EINLEITUNG

LI

gallensis 912. Eine altlateinische Ubersetzung des friihen 6. Jahrhunderts aus der einstigen Klosterbibliothek von Bobbio — Texte u. Arbeiten i. Abt., H. 21-24, Beuron 1933 Codex Sinaiticus Slauon. 5 saec. VIII

K

(Photokopie im Besitz Dekkers)*)

von Dom

zu den Evangelien : Nestle Eberhard & Nestle Erwin & Aland Kurt, Nouum Testamentum Graece, Stuttgart 24i96o JtlLICHER

Itala, das Neue Testament in altlateinischer Uberlieferung, hg. v. JUlicher

Adolf & Matzkow Walter & Aland Kurt Bd. 1 : Matthaus-Evangelium, Berlin 1938 Bd. 3 : Lucas-Evangelium, ib. 1954 Bd. 4 : Johannes-Evangelium, ib. 1963 Mizzi Jos., The Latin Text of Matt. V-VII in St. Augustine’s ‘De sermone Domini in monte , Augustiniana 4,

1954, 450-494 zu den Paulus-Briefen Freisinger Fragments

Donatien, Les Fragments de Freising2) (epitres de S. Paul et epitres catholiques) = Coll. Bibl. Lat. 5, Rome 1921

De Bruyne

Literatur : Worterbuch zum NT

Bauer,

Walter, Worterbuch zu den Schriften des Neuen Testaments und der iibrigen urchristlichen Literatur, Berlin “1952 De Bruyne Donatien, S. Augustin reviseur de la Bible, in : Miscellanea Agostiniana 2, Roma 1931, p. 523Bauer

608. (1) cf. Alberto Vaccari, S. Augustin, s. Ambroise et Aquila, in : Augustinus Magisler 3, Paris 195 5, p. 482 ; und E. A. Lowe, An unknown Vatin Psalter on Mount Sinai, in : Scriptorium 9, 1955, 177-199. (2) = Nr. 64 in Vet us Patina 1, Ver^eichnis derSigel fiirHandschriften und Kircbenschriftsteller, Freiburg 1949, p. 15.

EINLEITUNG

LI I

7. Indirekte tlberlieferung. a) Ausgaben, bzw. Handschriften, nach denen der Text kollationiert worden ist Aug. retract. Beda coll.

in Luc. in Marc. Caes. Arel. serm.

Cassian. coni.

Cassiod. in psalm. in 1 Cor.

Eugipp. exc. Aug.

Flor. expos.

Augustinus, Retractationum libri duo, ed. Pius Knoll, CSEL 36, 1902 Beda, Collectio Bedae presbiteri exopusculis sancti Augustini in epistulas Pauli apostoli, nach einer Transskription von cod. Saint-Omer 91 durch Dom Iren£e FRANSEN/Maredsous. Die Zahlung der Exzerpte stammt von Dom Fransen, die Zusatze von Buchstaben zu den Zahlen von mir. Sie sollen die Zusammensetzung der einzelnen Ex¬ zerpte aus verschiedenen Abschnitten von De sermone kennzeichnen. cf. Fransen Irenee, Description de la collection de Bede le Venerable sur Vapotre, Rev. Ben. 71, 1961, 22-70 Beda, In Lucae euangelium expositio, ed. D. Hurst, CC 120, i960, 1-425 Beda, In Marci euangelium expositio, ed. D. Hurst, CC 120, i960, 427-648 Caesarius Arelatensis, Sermones, ed. Germanus Morin, ed. alt. = CC 103/4, 1953 Iohannes Cassianus, Conlationes XXIV, ed. M. Petschenig, CSEL 13, 1886 Cassiodorus, Expositio psalmorum ILXX, ed. M. Adriaen, CC 97, 1958 Cassiodorus, Expositio Sancti Pauli epistulae ad Romanos, una cum complexionibus in XII sequentes Sancti Pauli epistulas a quodam Cassiodori discipulo anonymo concinnatis, PL 68, 413-686 Eugippius, Excerpta ex operibus sancti Augustini, ed. Pius Knoll, CSEL 9, 1, 1885 Florus Lugdunensis, Expositio epistularum beati Pauli apostoli collecta et in ordinem digesta ex libris sancti Au¬ gustini episcopi doctoris eximii et fidelissimi, nach cod. Troyes 96, einer Abschrift des Originals, und

EINLEITUNG

Fulg. Rusp. epist. Greg. M. moral.

Hrab. Maur. in epist. Pauli in Matth.

Isid. eccl. off. orig.

sent. Iulian. Tolet. antikeim. Paul. Diac. horn.

Possid. indie.

b)

LIII

cod. Lyon 484, dem Original des 2. Teils. cf. Charlier C^lestin, Les manuscrits personnels de Florus de Lyon et son activite litteraire, in : Melanges E. Podechard, Lyon 1945, 71-84, und - , La compilation Augustinienne de Florus sur Vapdtre, Rev. B£n. 57, 1947, 132-186 Fulgentius Ruspensis, Epistulae, ed. J. Fraipont, CC 91, 1961, 189SS Gregorius Magnus, Moralium libri siue expositio in librum b. lob, PL 75, 509/1162 ; 76, 9/782 Hrabanus Maurus, Enarrationum in epistolas beati Pauli libri XXX, PL m/112 Hrabanus Maurus, Commentariorum in Matthaeum libri VIII, PL 107, 727/1156 Isidorus Hispalensis, De ecclesiasticis offfeiis libri II, PL 83, 757/826 Isidorus Hispalensis, Etymologiarum siue originum libri XX, ed. W. M. Lindsay, Oxonii 1911 Isidorus Hispalensis, Sententiarum libri III, PL 83, 537/738 Iulianus Toletanus, Antikeimenon libri II, PL 96, 585/704 Paulus Diaconus, Homiliarium ; Text nach cod. Miinchen 4534, foil. 143VI45r, Zahlung nach Leclercq J., Tables pour Vinventaire des homiliaires manuscrits, Scriptorium 2, 1948, 205-214 Possidius, Operum sancti Augustini elenchus a Possidio eiusdem discipulo Calamensi episcopo digestus, ed. A. Wilmart, in : Miscellanea Agostiniana 2, Roma 1931, 149-233.

Literatur Schonbach

Anton E., Vber einige Evangelienkommentare des Mittelalters, SB Wien, phil.-hist. Kl. 146, 4, Wien 1903

Schonbach

EINLE1TUNG

LIV

8. Grammatik und Stil. KUhner-Stegmann

1.2

Raphael & Stegmann Carl, Ausfiihrliche Grammatik der lateinischen Sprache : Satzlehre, Leverkusen

KUhner

3i955

Manu & Hofmann J. B. Anton, Lateinische Gram¬ matik Bd. 2 : Lateinische Syntax und Stilistik = Handbuch der Altertumswissenschaft 2. Abt., 2. Teil, 2. Bd., Miinchen 1963-1964 Syntactica Lofstedt Einar, Syntactica, Studien und Beitrage zur historischen Syntax des Lateins, Bd. 1, 2.erw.Aufl., Lund 1942 Bd. 2, ib. 1933 (Nachdruck Malmo

Leumann-Hofmann- Leumann Szantyr

Lofstedt, 1.2

& Szantyr

1956) Lofstedt,

Peregrina-

tio

Souter

Einar, Philologischer Kommentar zur Peregrinatio Aetheriae. Untersuchungen zur Geschichte der lateinischen Sprache, Uppsala 1911 (Nachdruck Darmstadt 1962) Souter Alexander, A Glossary of Later Latin to 600 a.d., Oxford 1949. Lofstedt

9. Verschiedenes. Otto,

Sprichworter

RE

Rev. Ben. Schanz

A., Die Sprichworter und sprichwortlichen Redensarten der Romer, Leipzig 1890 (Nachdruck Hildesheim 1964) Pauly A. & Wissowa G., Realencyclopadie der classischen Altertumswissenschajt, 1894SS Revue Benedictine, Maredsous 1884SS Schanz Martin & Hosius Carl & Kruger Gustav, Geschichte der romischen Litteratur Bd. 4,2 = Hand¬ buch der klass. Altertumswiss. Bd. 8, 4, 2, Miinchen 1920.

Otto

V. Verzeichnis der Sigel. Handschriften A B C F

Angers 286 (277) Oxford, Bodl. Libr. 866 (2742) Firenze, Bibl. Laur. Plut. 18 dext. 3 Firenze, Bibl. Laur. San Marco 637

saec. XI + XII XI XI XI

EINLEITUNG G K L M N P R T V W

Cambridge, Univ. Libr. Add. 4320 (Pa¬ limpsest) Kremsmiinster cod. 38 = CC 38 Laon 281 Monte Cassino 165 Firenze, Bibl. Laur. San Marco 656 Paris, Bibl. Nat., lat. 2012 Verona, Bibl. Capit. XXXII (30) Trier, Stadtbibl. 2397/2343 Bibl. Vaticana, Pal. lat. 208 Wurzburg, Univ. Bibl. M.p.th.f. 38

LV

saec. VI IXm. Joined.

XII XI XIF°J7£med.

XI/XII XI IXmed.

A2 JB2 .. bedeutet Korrekturen in A B .., A1 B1 .. die urspriingliche Lesart in A B u.l.A.. bedeutet, dass liber der Linie oder am Rand in A.. eine uaria lectio angefiihrt ist, mit i.t.A wird in diesem Fall die in den Text aufgenommene Lesart bezeichnet. Zusatze wie diese beziehen sich in der Regel nur auf das erste folgende Hs-Sigel. Sollen sie sich auf mehrere Hss-Sigel zugleich beziehen, so werden diese untereinander durch et verbunden. a j8

= ACGMNPV BKRT zwischen a und /3 stehen : FLW notiert : a/FLWIP oder z.B. : CMNPV /LW /BRT, wenn einzelne Hss ihre Gruppe verlassen. Editionen

am fr lou maur = p

Amorbach (1505-1517) Froben-Erasmus 1528 Louanienses 1576 Maurini 1680 am ausseren Rand des Textes mit Angabe der Kolumne. Indirekte

Uberlieferung

BeE Beda coll... in epist. Pauli BeL oder Be, Beda in Luc. wenn BeE oder BeMc nicht hinzutreten BeMc Beda in Marc.

(1) Zur bcsonderen Notierung von

G

cf. p. xliii.

EINLEITUNG

LVI

Cass Eu

Cassiod. in psalm. Eugipp. exc. Aug. : (G) Sangall. 1761) (P) Parisinus 11, 642 (E) Vaticanus 3375

(GP) FI HrE Hru oder Hr, wenn HrE nicht hinzutritt Is Iu PDi retr [B) (C) (D) (E) (F) (G) (.H) (M) (N) (0) (P) (Q) (R) (S) (B) (IE)

saec. IX IX VII

(B)

Flor. expos. Hrab. Maur. in epist. Pauli Hrab.Maur. in Matth.

Isid. orig. Iulian. Tolet. antikeim. Paul. Diac. hom. Aug. retract. :

Bamberg. B III, 16 Corbeiensis, nunc Leningrad. 199 Bononiensis 44 Parisinus 11104 Wirceburg. th. f. 125 Sangall. 153 Wirceburg. th. f. 40 Monac. 8107 Parisinus 12225 Parisinus 12160 Parisinus 1905 Parisinus 2693 Vindobon. lat. 1077 Sessorianus 38 Vercellensis CLXXXIII, 3 Vindobon. lat. 651

(CDRE)

saec. X/XI VIII IX XII XII IX IX IX XII XII X XII XII IX VIII/IX XII

(VGHMSBWP)

zu a gehoren : BeL BeMc Eu retr zu p gehoren : HrM PDi zwischen a und p stehen oder nicht einzuordnen sind : BeE Cass FI HrE Is Iu. (1) Gs korrigiert nach einer Hs von De sermone, nicht nach einer von Eugipp. exc. Aug.

EINLEITUNG

LVII

Bibel Psalter : (Ro) (a) (/J) (k)

Psalter mm Romanum (Veronensis) Veronensis, Capituli I (I) saec. VI/VII (Sangallensis 912) Sangallensis 912 VI Sinaiticus, Slauon. 5 VIII

Evangelien : (it) bezeichnet die Lesarten der oberen Hauptzeile in der Ansgabe von JDlicher, der sogenannten I tala ; nahere Angaben zu den einzelnen Hss bei JOlicher Bd. 1, im hinteren Einbanddeckel. (e) (k) sind die Vertreter der unteren Hauptzeile, der sogenannten Afra ; nahere Angaben ib. (ug) Vulgata nach den Angaben bei Julicher notiert : (it ug/k) oder (it ug/e) bei Spaltung von it werden die einzelnen Hss aufgefiihrt. Paulus-Briefe : Freisinger Fragmente : (r) Rom. 14, 10 - Phil. 1, 20 ; 1 Tim. 1,12 - Hebr. (r) 11, 7 saec. VIex(r2) Phil. 4, 11-1 Thess. 1,10 j VIIcx. Rom. 5, 16-6, 19 j (r>)

P 165

\

PL 1229

\

DE SERMONE DOMINI IN MONTE Liber primus

pl 1230

pl 1231

i,i. Sermonem quem locutus est dominus noster Iesus Christus in monte, sicut in euangelio secundum Mattheum legimus, si quis pie sobrieque considerauerit, puto quod 5 inueniet in eo, quantum ad mores optimos pertinet, perfectum uitae christianae modum. Quod polliceri non temere audemus sed ex ipsis eiusdem domini uerbis conicientes ; nam sic ipse sermo concluditur, ut appareat in eo praecepta esse omnia quae ad informandam uitam pertinent. Sic enim 10 dicit : omnis ergo qvi avdit verba mea haec et facit ea, SIMILABO EVM VIRO SAPIENTI, QVI AEDIFICAVIT DOMVM SVAM SVPER

PETRAM.

FLAVERVNT ET

NON

DESCENDIT

VENTI

CECIDIT ;

ET

PLVVIA,

VENERVNT

OFFENDERVNT

FVNDATA

ENIM

IN

ERAT

FLVMINA,

DOMVM

SVPER

ILLAM

PETRAM.

ET 15

OMNIS QVI AVDIT VERBA MEA HAEC ET NON FACIT EA, SIMILABO EVM

VIRO

STVLTO,

QVI

AEDIFICAVIT

DOMVM

SVAM

SVPER

11/20 Matth.7,24-27.

cf.Aug. : lib. 1 et 2] adult, coniug. 1,1,1 : in eis libris quos ante plurimos annos de sermone euangelico scripsi quem secundum Matthaeum habuit saluator in monte. retract. 1,19,1 : Per idem tempus de sermone domini in monte secun¬ dum Matheum duo uolumina scripsi. (-> ad lib.1,109). 1 retract, capitula n.xvni & 1,19,1 : De sermone domini in monte libri duo (-»• ad lib. 1 et 2). 3 retract. 1,19,16 : Hoc opus sic incipit : Sermonem quem locutus est dominus. (finis). 10 informandam uitam] cons, euang.s,5,8.

1 Possid./W/V.X',io ; Fulg.Rusp.^p/t/. 14,28 ; Cassiod./w psalm.6,1 ; 57,2; Beda in Due.4,765/6 ; 5,236/7.

Trad.text. : ACMNPV(=a) 1.3 retr 1 Be/FW 1 Poss Fu/g Cass/BKRT(=f3)

1 de-monte (retractatio librorum de-monte dicta (dicta del.C2 * * * 6) sancti augustini j.lr C; post domini add.nosts] iesu christi M ; sicut C, sed dicta non del.,f.lr N ; add. liber sancti augustini ante de V et F ; domini : euangelii (-liorum) Poss ; add. secundum matthaeum edd.)CMNV retr Be/F Poss FulgCass edd. : liber sancti au¬ gustini de-monte habito (liber : sermones, om.domini, add.id est de octo beatitudinibus atque mundatione cordis IF; post augustini add. secundum matheum, post habito add. de misericordia T) P/IF//J sine inscriptions A 2 liber primus (sancti aurelii augustini) AIN edd. : om.ACPV/FIF//3 3 locutus est dominus noster (noster deestin retr ; dom- i.ras.retr(M)) : dom- loc- est retr(R) loc- est BKlRT 6 inueniet : ueniet K1 inueniatK2 quantum : quod T am fr 8 ex : et ex F conicientes : -icimus lou 10 informandam : form- V 11 ergo (it) : enim IF mea (it/k):om.K 12 similabo(/^/^) : adsim- BT amfr lou eum (/ q) : ilium (k) IF 12/19 qui-cecidit : et cetera (reliqua am fr lou) usque ad eum locum F//J am fr lou 13 super (c Jf1/^) : supra (it) ACMV maur 15 super (be ff’‘l(vg)/k) : supra (a aur g1b q) CV 17 eum : cum F ilium (k2) IF

DE SERMONE DOMINI I, 1,1-2

2 ARENAM.

DESCENDIT

PLVVIA,

VENERVNT

FLVMINA,

FLAVE-

RVNT VENTI ET OFFENDERVNT IN DOMVM ILLAM ET CECIDIT ;

Cum ergo non dixit : qui audit uerba mea tantum, sed addidit dicens : qui audit uerba mea haec, satis, ut arbitror, significauit haec uerba quae in monte locutus est tam perfecte instruere uitam eorum qui uoluerint secundum ea uiuere, ut merito conparentur aedi25 ficanti super petram. Hoc dixi, ut appareat istum sermonem omnibus praeceptis quibus Christiana uita informatur esse perfectum. Nam de hoc capitulo diligentius suo loco tractabitur. 20 et facta est rvina eivs magna.

1,2. Huius igitur sermonis initium sic adsumitur : 30 VIDISSET AVTEM TVRBAS MVLTAS, ASCENDIT IN

cvm

MONTEM ;

ET

CVM SEDISSET, ACCESSERVNT AD EVM DISCIPVLI EIVS. ET APE-

os svvm docebat eos dicens. Si quaeritur, quid significet mons, bene intellegitur significare maiora praecepta iustitiae, quia minora erant quae Iudaeis data sunt. Vnus tamen deus persanctosprophetasetfamulossuos secundum ordinatissimam distributionem temporum dedit minora praecepta populo n 166 quern timore adhuc alligari oportebat, et per filium suum maiora populo quern caritate iam liberari conuenerat. Cum autem minora minoribus maiora maioribus dantur, ab eo danturqui solus nouitcongruentem suistemporibusgeneri humano exhibere medicinam. Nec mirum est quod dantur praecepta maiora propter regnum caelorum, et minora data sunt propter riens

35

40

20/21. 21/22 Matth.7,24.

20/32 Matth.5,1-2.

cf.Aug. : 27/8 serm. dom. 2,25,87.

32/8 c.Adim.i-],\-z.

20/27 cum-perfectum] Hrab.Maur./n Mattb.z,i pinquabant] Hrab.Maur./n Matth.z,} (794B/C).

(851 A).

33/50

mons-pro-

Trad.tcxt. : ACMNPF(=a)/FlF/BKRT(=P) 20/27 et a 33 Hr

19 in domum illam (it/k) : illam in domum M 20 dixit : dicit T lou 21 mea tantum : tantum mea C tantum F addidit : addit M 22 post haec1 add. et facit ea W et facit K2 24 uoluerint : -erunt IF1 25 super : supra M/F/T Hr hoc : haec F dixi : dixit 1F/BR Hr 26 Christiana uita : nostra natura A informatur : form- R1 27 de : in W 29 sermonis initium : init- serm- C add. incipit liber primus ante cum A 29/30 cum-multas (uidisset autem (b) : autem uid- B ; add. iesus ante turbas (cf.a aur gl(ug)) M/F/fl am fr lou) : uidens turbas iesus (ef.il) P2 31 ad-eius (it) : discipuli eius ad eum V 32 a^.beati pauperes spiritu ante si P/F significet : -cat KT2 37 timore adhuc : adhuc tim- BT edd. 38/9 cum-dantur1 : minora autem minoribus maiora maioribus F 40 nouit om.V 41/42 praecepta maiora : maiora praec- IF/Hr

DE SERMONE DOMINI I, 1,2-3

3

regnum terrenum ab eodem uno deo, qui fecit caelum et terram. De hac ergo iustitia quae maior est dicitur per prophetam : Iustitia tua sicut montes dei ; et hoc bene significat quod ab uno magistro solo docendis tantis rebus idoneo docetur in monte. Sedens autem docet, quod pertinet ad dignitatem magistri. Et accedunt ad eum discipuli eius, ut audiendis illius uerbis hi essent etiam corpore uiciniores, qui praeceptis implendis animo propinquabant. apervit os svvm et docebat eos dicens. Ista circumlocutio qua scribitur : et aperiens os suum, fortasse ipsa mora commendat aliquanto longiorem futurum esse sermonem, nisi forte non uacet quod nunc eum dictum est aperuisse os suum, quod ipse in lege ueteri aperire soleret ora prophetarum. 1,3. Quid ergo dicit ?

beati

pavperes

spiritv,

50

55

qvoniam

ipsorvm est regnvm caelorvm. Legimus scriptum de appetitione rerum temporalium : Omnia uanitas et praesumptio spiritus ; praesumptio autem spiritus audaciam et superbiam significat. Vulgo etiam magnos spiritus superbi habere dicuntur, et recte, quando quidem spiritus etiam uentus uocatur, unde scriptum est : Ignis, grando, nix, glades, spiritus

43 deo-terram] cf.Act.14,14. 45 Ps.35,7. 45/6 uno magistro] cf.Matth.23,8. 50/1 Matth.5,2. 56/7 Matth.5,3. 56/263 cf.Ambr./« .L#^,49-72. 58/0 Eccles.1,14. 62/3 Ps.148,8.

50/5 APERViT-prophetarum] Hrab.Maur./w Mat lb. 2,5 (794D). Hrab.Maur./n Matth.z,^ (795A/B).

45

57/73 Legimus-

caelorvm]

Trad.text. : ACMNPV(=a.)/FWr/BKRT(=f3) usque ad 50,propinquabant, et 50/5 et a 57 Hr

43 terrenum : terrarum A/VF 44 dicitur per prophetam : per proph- die- F/j3 Hr edd. 45/6 significat-monte (solo : om. V1 solum K2 ; idoneo (-nee K2) : ideo CMNP1H/F/R) : ostendebat unus et uerus magister qui ideo in monte alto scilicet terrae loco docebat quia ipsius iustitiae altitudinem significabat F 47 magistri : -sterii APIu.l. 1V/T Hr edd. 48 accedunt : -cesserunt Hr eius : om.AP1/F sui W ut audiendis illius (illis CMNV/T am fr) uerbis (uerbis illius F/BR) : ad audienda uerba illius ut (ut om.K1) 1F/K 49 hi : hii AP/F essent etiam : edam essent C essent et V implendis : adimpl- lou maur 50 add.etiam ante animo P2/F/BT Hr edd. aperuit-et {a b c g1 q/k) : et aperiens os suum (aur d f ff1h l ug)cf.lib.l,31sHr maur 52fortasse : -tassis KRTHr edd. ipsamora : ipsam moram (horam M) M[W 53 nisi forte non uacet : nisi (sed F) forte non uacat F/BKR non ergo uacat Hr 53/4 eum (cum B) dictum est : dictum est eum F 54 quod : quia A qui Hr ipse om.F/Hr ueteri : -re MN1JH ueteris testamenti F soleret : solet C/F solebat Hr 57/8 appetitione : apertione BR Hr 60 magnos-habere : magni spiritus superbire (superbi K) F/K 61 quando quidem : -doque F edam uentus : uentus om.A uentus etiam T 62 nix om.K

60

DE SERMONE DOMINI I, 1,3 - 2,4

4

65

70

tempestatis. Quis uero nesciat superbos inflatos did tamquam uento distentos ? Vnde est etiam illud apostoli : Scientia inflat, caritas aedificat. Quapropter recte hie intelleguntur pauperes spiritu humiles et timentes deum, id est non habentes inflantem spiritum. Nec aliunde omnino incipere oportuit beatitudinem, siquidem peruentura est ad summam sapientiam. Initium autem sapientiae timor domini, quoniam et e contrario initium omnis peccati superbia scribitur. Superbi ergo appetant et diligant regna terrarum ; beati autem PAVPERES

SPIRITV,

QVONLAM

IPSORVM

EST

REGNVM

CAELO-

RVM.

i

2,4.

BEATI MITES, QVONLAM IPSI HEREDITATE POSSIDEBVNT

illam credo terram de qua in psalmis dicitur : Spes mea es tu, portio mea in terra uiuentium. Significat enim quandam soliditatem et stabilitatem hereditatis perpetuae, ubi anima per bonum affectum tamquam loco suo requiescit sicut corpus in terra, et inde cibo suo alitur sicut corpus ex terra. Ipsa est requies et uita sanctorum. Mites autem sunt qui cedunt inprobitatibus et non resistunt malo, sed uincunt in bono malum. Rixentur ergo inmites et dimicent pro terrenis et temporalibus rebus ; beati autem mites, qvoniam ipsi

75 terram,

80

64/5 1 Cor. 8,1. 65/9 Quapropter-sapientiam] cf.Hil./« Mattb.\,z. 65/6 pauperes-humiles] cf.Greg.Nyss.foa/.or.i (PG 44,i2ooD). 65/7 pauperesspiritum] cf.Ambr./« Hue.5,53 (p.202,25s). 69 Sirach 1,16 (=Ps.i 10,10). 70 Sirach 10,15. 71/3 Matth.5,3. 74/5 Matth.5,4. 75/6 illam -uiuentium] cf.Greg.Nyss.iwA or.2 (PG 44,1209 A). 75/6 Ps.141,6. 77 hereditatis perpetuae] cf.Hebr.9,15. 81 non-malo] cf.Matth.5,39. 81/2 sed-malum] cf.Rom. 12,21. 83/4 Matth.5,4.

cf.Aug. : 78 anima-requiescit] in psalm..2,5 (795C/D).

76/84 Significat-possunt] Hrab.

Trad.text. : ACMi\P F(=a)/FtF/BKRT(=fl) usque ad 73,caelorym, et a 76 Hr

63 tempestatis (a) cf.in psalm. 148,10-11 : procellarum (Ro) C/F/f} Hr am fr lou uero : ergo W 64 est etiam illud : et illud F est illud etiam T 65 caritas cf.doctr.christ.2,41,62 : car- uero cf.c.Faust.15,8 FIV/fi Hr edd. recte om.W hie intelleguntur : int- hie Hr 66 deum : dominum Hr 67 inflantem : -flatum i.t.P lou 69 autem : enim A om.FP/F et om.Ps/BK' RT Hr 70 e : a MNPlV scribitur : inscrib- AP maur 71 ergo : autem F/T am fr om.Hr appetant et diligant : -tunt et -gunt T am fr 74 ipsi (it/k) : om. V 75 psalmis cf. lib.2,2004 : -mo F//J edd. add.credo uidere bona domini in terra uiuentium ([=Ps.26,13) et uerum ante spes P2 78 loco suo : locum suum W1 requiescit : alitur V adquiescit W quiescit T Hr 79 in : ex V terra1 : -ram Af 81 malo (it) cf.c.Faust. 19,25 AP/F fr lou maur : in malo CMNV/fF/fH Hr am 82 rixentur..dimicent : rixantur ..-cant i.t.P

pl 1232.

n 167

DE SERMONE DOMINI I, 2,4-8

5

hereditate possidebvnt terram, de qua pelli non possunt.

2.5. BEATI LVGENTES, QVONIAM IPSI CONSOLABVNTVR. 85 Luctus est tristitia de amissione carorum. Conuersi autem ad deum ea quae in hoc mundo cara amplectebantur amittunt; non enim gaudent his rebus quibus ante gaudebant, et donee fiat in illis amor aetemorum, nonnulla maestitia sauciantur. Consolabuntur ergo spiritu sancto, qui maxime 90 propterea paraclytus nominatur, id est consolator, ut temporalem amittentes aeterna laetitia perfruantur. 2.6. BEATI QVI ESVRIVNT ET SITIVNT IVSTITIAM, QVIA IPSI satvrabvntvr. Iam istos amatores dicit ueri et inconcussi boni. Illo ergo cibo saturabuntur de quo ipse dominus dicit : 95 Mens cibus est ut faciam uoluntatem patris niei, quod est iustitia, et ilia aqua de qua quisquis biberit, ut idem dicit, fiet in eo fons aquae salientis in uitam aeternam. 2.7. BEATI MISERICORDES, QVIA IPSORVM MISEREBITVR. Beatos esse dicit qui subueniunt miseris, quoniam eis ita ioo rependitur, ut de miseria liberentur. 2.8. BEATI MVNDO CORDE, QVONIAM IPSI DEVM VIDEBVNT. Quam ergo stulti sunt qui deum istis exterioribus oculis quae-

85 Matth.5,5. 86 Luctus-carorum] cf.Greg.Nyss.foa/.or.3 (PG 44,1224c). 90 Consolabuntur-sancto] cf. Greg. Nyss.beat.or. 3 (PG 44,1224A). 93/4 Matth. 3,6. 95/6 lllo-mei] cf.Greg.Nyss.fodAor.4 (PG 44,1240c). 96 Ioh.4,34. 97 aqua-biberit] cf.Ioh.4,13. 98 Ioh.4,14. 99 Matth.3,7. 102 Matth.5,8.

cf.Aug. : 102/8 epist. 147,28.

86/92 Luctus-perfruantur] Hrab.Maur.in Matth.2,5 (795D/796A). 93/5 beatiboni] Beda in Luc.6,770/3. 94/8 zm&tores-aeternam] Hrab.Maur./w Matth.2,^ (796Q. 103/8 quam-potest] Hrab.Maur./« Matth.2,3 (796D).

Trad.text. : AC MNP V(= a) 93/5 Be/FtPr/BKRT(=f3) usque ad 84,possunt, et 86/92.94/98 et a 103 Hr

84 pelli non possunt : pelli non -sint ANPV maur euelli non -sunt KR Hr 85 consolabuntur : -bantur V 87 deum : dominum F1/R Hr amplecteban¬ tur (-tabantur W) : -ctuntur M 88 quibus : quae C 89 in om.Hr 91/2 temporalem amittentes..perfruantur (fruantur Hr) : -lem amittens..-fruatur V -lia -ntes..-fruantur am fr i.t.lou -lem -ntes luctum..-fruantur u.l.lou 93 quia (A) : quoniam (it) V Be/FW'/f} edd. 94 saturabuntur : consolab- M 97 quisquis : quisque A quis V/T idem : ipse CNH 98 fiet (it) : fiat BT 99 quia (a? b d h/k) : quoniam (it)A/F/KR edd. miserebitur cf.in psalm. 32 ,en.2,s. 1,11 : miserebitur (-retur T) deus (a b c g1 b) P2/F\F/P am fr lou 100 quoniam : quod F am fr lou quia BT 101 rependitur : -detur P 102 mundo corde (it) : -dicordes P/W/BKR am fr lou -di corde (c f fP/k) maur ipsi (it/k) : om.retr (BNS')

5, 5

5,

e

, 7

6

i, S

6

'■>

DE SERMONE DOMINI I, 2,8-9

runt, cum corde uideatur, sicut alibi scriptum est : Et in 105 simplicitate cordis quaerite ilium, ! Hoc est enim mundum cor quod est simplex cor. Et quemadmodum lumen hoc uideri non potest nisi oculis mundis, ita nec deus uidetur, nisi mun¬ dum sit illud quo uideri potest. 2,9. BEATI PACIFICI, QVONIAM IPSI FILII DEI VOCABVNTVR.PL 1235 no In pace perfectio est, ubi nihil repugnat ; et ideo filii dei pacifici, quoniam nihil resistit deo et utique filii similitudinem patris habere debent. Pacifici autem in semet ipsis sunt, qui omnes animi sui motus conponentes et subicientes rationi, id est menti et spiritui, camalesque concupiscentias habentes 115 edomitas fiunt regnum dei, in quo ita sunt ordinata omnia, ut id quod est in homine praecipuum et excellens, hoc imperet ceteris non reluctantibus, quae sunt nobis bestiisque communia, atque id ipsum quod excellit in homine, id est mens et ratio, subiciatur potiori, quod est ipsa ueritas uniizogenitus dei filius. Neque enim imperare inferioribus potest, nisi superiori se ipse subiciat. Et haec est pax quae datur in terra hominibus bonae uoluntatis, haec uita consummati perfectique sapientis. De huiusmodi regno pacatissimo et ordinatissimo missus est foras princeps huius saeculi, qui 125 peruersis inordinatisque dominatur. Hac pace intrinsecus m 168

104/5 Sap.1,1. 109 Matth.5,9. 111/2 filii-debent] cf.Gen.1,26. 112/120 cf.Greg.Nyss.or.7 (PG 44,i289C/D). 119/120 ucritas-filius] cf.I0h.14, 6+3,18. 121/2 pax-uoluntatis] cf.Luc.2,14. 124 princeps-saeculi] cf. Ioh.12,31.

cf.Aug. : 109 retract. 1,19,2 : In quorum primo propter id quod scriptum est : Beati pacifici, quoniam ipsi filii dei uocabuntur : (-*- ad lib.1,217). 110/123 Insapientis] in Rom. 13-18; diuers.quaest.66,3. 120/1 Neque-subiciat] in psalm. 145,1. 123 sapientis] in psalm.103,serm.4,2.

110/132 In-CAELORVM] Hrab.Maur./'w Matth.2,5 (797A/C).

Trad.text. •. A CMNPV(=a) 109 rctr/FlF/BKRT(=f3) usque ad 108, potest, et a 110 Hr

104 uideatur : uideantur C 107 uidetur : uidebitur W 107/8 mundum sit illud : sit mundum illud T 108 quo (quod N1 lou ; a quo P2) uideri : cor quod uidere deum W cor quo uideri K2 109 ipsi(/vgffc) : om.{it) C retr(BNS) 111 resistit : -stunt 1V/T add.in eis (istis lou) ante deo P lou 112 habere debent : deb- hab- W 114/5 habentes edomitas : abicientes T 115 fiunt-dei om.F sunt ordinata : ord- sunt P 118 excellit : -let B 120 dei filius : filius dei FW/f3 Hr edd. 121 superiori se ipse : sup- se C ipse sup- se V 121/2 in-uoluntatis : horn- uol- bonae V horn- in terra bonae uol- Hr 122 post uita add.est F 123 huiusmodi : huius magno Hr 124 saeculi : mundi V/T 125 peruersis : diu- F

DE SERMONE DOMINI I, 2,9 - 3,10

7

constituta atque firmata, quascumque persecutiones ille qui foras missus est forinsecus concitauerit, auget gloriam quae secundum deum est, non aliquid in illo aedificio labefactans, sed deficientibus machinis suis innotescere faciens, quanta firmitas intus extructa sit. Ideo sequitur : beati qvi perseCVTIONEM

PATIVNTVR

PROPTER

IVSTITIAM,

QVIA

130

s,

to

IPSORVM

EST REGNVM CAELORVM.

3,10. Sunt autem omnes istae octo sententiae. Iam enim cetera conpellans loquitur ad illos qui aderant dicens : beati ERITIS,

CVM

VOBIS

MALEDICENT

ET

PERSEQVENTVR

VOS. 135

Superiores autem sententias generaliter digerebat; non enim dixit : beati pavperes spiritv, quoniam uestrum est regnum caelorum, sed : qvoniam ipsorvm est, inquit, regnvm caelorvm ; neque : beati mites, quoniam uos possidebitis terrain, sed : qvoniam ipsi possidebvnt terram ; et ita ceteras usque ad octauam sententiam, ubi ait : beati qvi PERSECVTIONEM

PATIVNTVR

PROPTER

IVSTITIAM,

est

regnvm

caelorvm.

187/8 gloriam-est] cf.Ioh.5,44. 128/130 non-sit] cf.Matth.7,24-25. 130/2 Matth.5,10. 134/5 Matth.5,11. 137/0 Matth.5,3. 130/140 Matth.5,4. 141/3 Matth.5,10. 149 Incipit-humilitate] cf.Hil./« Matth. 4,2. 149/150 Matth.5,3. 149/176 cf.Is.i 1,2-3 et Matth.5,3-9. 149/187 cf.p.xm-xv.

cf.Aug. : 149/176 cf.p.ix cum nota 9.

136/147 spiritv]

Superiores-erant] 1 Irab.Maur.fi* Matth.2,5 Hrab.Maur.fi* Matth.2,5 (797C).

(799B/Q.

148/150 iste-

Trad.text. : ACMNPV(=a)/FU^/BKRT(=f3) usque ad 132,caelorvm, et 136/147. 148/150 Hr

126 firmata : confirm- W 127 foras om.F 130 firmitas : infirm- M ideo : a deo CMNV/W lou 131 quia (d) : quoniam (it/k) FW'/fi Hr edd. 133 add. ad ante omnes P 133/4 iam-conpellans : absentes compellans iam enim cetera P 135 uobis : om.C1 uos (a b e) KR maledicent : -dixerint C 136 digerebat : dirigebat i.t.P lou maur digesserat u.l.P/T am fr 138 inquit om.M 139 post neque add.c.nim W uos om.K 141 ceteras : -ra F/j3 Hr qui (it/k) : quoniam C 143 iam : etiam CNV 145 pertinerent : -nent IH1/T om.Hr 147 post futuri erant : fut- erant post F J

140

QVONIAM

Inde iam incipit loqui praesentes conpellans, cum et ilia, quae supra dicta sunt, ad eos etiam pertinerent qui praesentes audiebant, et haec postea, quae uidentur praesentibus specialiter dici, pertineant etiam ad illos qui absentes uel post futuri erant. Quapropter iste sententiarum numerus diligenterconsiderandus est. Incipit enim beatitudo ab humilitate : beati pavperes spiritv, id est non inflati, dum se diuinae auctoritati subdit ipsorvm

5, 3 to

ct i*. it,.

xxxv

145

15°

8

DE SERMONE DOMINI I, 3,10

anima timens post hanc uitam ne pergat ad poenas, etiamsi forte in hac uita sibi beata esse uideatur. Inde uenit ad diuinarum scripturarum cognitionem, ubi oportet earn se mitem praebere pietate, ne id quod imperitis uidetur absur155 dum uituperare audeat, et peruicacibus concertationibus efficiatur indocilis. Inde iam incipit scire, quibus nodis saeculi huius per camalem consuetudinem ac peccata teneatur. Itaque in hoc tertio gradu, in quo scientia est, lugetur amissio summi boni, quia inhaeretur extremis. In quarto autem gradu PL 160 labor est, ubi uehementer incumbitur, ut sese animus auellat ab eis quibus pestifera dulcedine innexus est. Hie ergo esuritur et sititur iustitia, et multum necessaria fortitudo, quia non relinquitur sine dolore quod cum delectatione retinetur. Quinto autem gradu perseuerantibus in 165 labore datur euadendi consilium, quia nisi quisque adiuuetur a superiore, nullo modo sibi est idoneus, ut sese tantis miseriarum inplicamentis expediat. Est autem iustum consilium, ut qui se a potentiore adiuuari uult, adiuuet infirmiorem in quo est ipse potentior. Itaque : beati misericordes, qvia ipso170 rvm miserebitvr. Sexto gradu est cordis munditia de bona conscientia bonorum operum ualens ad contemplandum illud summum bonum, quod solo puro et sereno intellectu cerni potest. Postrema est septima ipsa sapientia, id est con-

158/9 lugetur-boni] cf.Greg.Nyss.£«a/.or.3 (PG 44,i225A).

169/170 Matth.5,7.

cf.Aug. : 152/6 doctr.cbrist.2,42,63 ; c.Faust. 16,20.

173/266 id-ME] Hrab.Maur./Tz Matth.r,^ (797C/799B).

Trad.text. : ACMNPV(=a)/FU7/BKRT(=P) a 173 Hr

152 in-beata : in hac uita (uita hac K) beata sibi F/BKT am fr lou beata in hac uita sibi R uideatur : uidetur W 153 oportet : -teat u.l.P 153/4 se mitem (semitam T) : sese mitem u.l.P 154 pietate : -tati A i.t.P/lF/T 155 per¬ uicacibus : -catioribus P2 156 indocilis : -cibilis F/BT am fr 156/7 saeculi huius :-cuIaribus«./.P 157ac:adF 158 in1 om.P2/F/BRT am lugetur: lugeatur V 159 inhaeretur : -reatur M add. in ante extremis KRT am fr 160 auellat : uellat V1 euellat IV/T 161 eis : his A 162 post necessaria add. est F edd. 163/4 delectatione : dilectione T u.l.am 164 perseuerantibus : -tium T 165 quia : quo M 167 iustum : istud B om.K1 R 168 poten¬ tiore : -tiori R am fr lou infirmiorem : et inf- F/T am fr lou in timore inf- W/K2 169 est ipse : ipse est T itaque beati : itaque W1 beati it- W2 quia : quoniam K 170 post miserebitur add. deus P2/FUF/fi am fr lou post sexto add. autem CN 171/2 bonorum-solo om.F illud summum cf.trin. 1,2,4 : sum- illud )S edd. 172 add.bono ante puro F 173 postrema (-mam V) : -mo F/P edd.

1234

DE SERMONE DOMINI I, 3,10 - 4,11

9

templatio ueritatis, pacificans totum hominem et suscipiens similitudinem dei, quae ita concluditur : beati pacifici, QVONIAM

IPSI

FILII

DEI

175

VOCABVNTVR.

Octaua tamquam ad caput redit, quia consummatum perfectumque ostendit et probat. Itaque in prima et in octa¬ ua nominatum est regnum caelorum : beati pavperes spiritv, QVONIAM IPSORVM EST REGNVM CAELORVM, et : BEATI

180

QVI PERSECVTIONEM PATIVNTVR PROPTER IVSTITIAM, QVONIAM 169

cum iam dicitur : Quis nos separabit a caritate Christi : tribulatio an angustia an persecu¬ te an fames an nuditas an periculum an gladius ? Septem sunt ergo quae perficiunt ; nam octaua clarificat et quod 185 perfectum est demonstrat, ut per hos gradus perficiantur et ceteri, tamquam a capite rursus exordiens. 4,11. Videtur ergo mihi etiam septiformis operatio spiritus sancti, de qua Esaias loquitur, his gradibus sententiisque congruere. Sed interest ordinis : nam ibi enumeratio ab ex- 190 cellentioribus coepit, hie uero ab inferioribus ; ibi namque incipit a sapientia et desinit ad timorem dei, sed initium sapientiae timor dei est. Quapropter si gradatim tamquam ascendentes numeremus, primus ibi est timor dei, secunda pietas, tertia scientia, quarta fortitudo, quintum consilium, 195 sextus intellectus, septima sapientia. Timor dei congruit

ipsorvm est regnvm caelorvm,

175 similitudinem dei] cf.Gen.1,26. 175/6 Matth-5,9. 177/8 Octaua-probat] cf.Ambr./tf Hue.5,50. 178/9 Itaque-caelorum] cf.Greg.Nyss.&fat.or.8 (PG 44, 1292D), 179/180 Matth.5,3. 180/2 Matth.5,10. 182/4 Rom.8,35. 188/196 cf.p.xvi. 188/263 cf.Is.11,2-3 et Matth.5,3-9. 192/3 Sirach 1,16 (=Ps.iio,io).

cf.Aug. : 177/185 iww.83,6,7.

188/190 cf.p.xi cum n.3 et 4

190/6 cf.p.xvi.

Trad.text. : ACAlNPV(=a)/FU7/BKRT(=P) Hr

176 ipsi filii : filii CNV filii ipsi F 177 quia : quae F 178 in2 om-A/FIF/Hr 179 add.u.t ante beati P/T 179/180 beati-caelorum om.IO-R 180/2 et-caelorum om.V1/T 181 propter iustitiam om. V2 182 iam dicitur : autem dicA/BKR iam dicit apostolus P 183 separabit : -uit C/fP-R1 186 et om.T Fir 187 ceteri :-raHr rursus : -sum F/KRTHredd. 189 qua : qp-oCMN'-PV/FW'l BRT am fr esaias : is- AV/B Hr maur 190 post ordinis me ratio P1 aay.distantia ante ordinis K2 enumeratio : et P1 om.P2 192 post sapientia add.dei ft Hr am fr lou ad timorem : a -re B 193 dei (LZX ;Bt)) congruens cum Is. 11,3 : domini (LXX; Ps. 110,10 a/Ro) F/fl Hr edd. 194 ibi : gradus ibi Hr dei: domini R Hr 194/6 secunda. .tertia..quarta..quintum.. septima : secundus..tertius..quartus..quintus..Septimus g Hr 196 sapientia : scientia C dei : domini Hr

10

DE SERMONE DOMINI I, 4,11

humilibus, de quibus hie dicitur : beati pavperes spiritv, id est non inflati, non superbi, quibus apostolus dicit : Noli altum safere, sed time, id est noli extolli. Pietas congruit miti200 bus. Qui enim pie quaerit, honorat sanctam scripturam et non reprehendit quod nondum intellegit, et propterea non resistit, quod est mitem esse ; unde hie dicitur : beati mites. Scientia congruit lugentibus, qui iam cognouerunt in scripturis, quibus malis uincti teneantur, quae tamquam bona et 205 utilia ignorantes appetiuerunt, de quibus hie dicitur : beati qvi lvgent. Fortitudo congruit esurientibus et sitientibus. Laborant enim desiderantes gaudium de ueris bonis et amorem a terrenis et corporalibus auertere cupientes, de quibus hie dicitur : beati qvi esvrivnt et sitivnt ivstitiam. Con210 silium congruit misericordibus. Hoc enim unum remedium est de tantis malis euadendi, ut dimittamus sicut nobis dimitti uolumus, et adiuuemus in quo possumus alios, sicut nos in quo non possumus cupimus adiuuari, de quibus hie dicitur : beati misericordes. Intellectus congruit mundis 215 corde tamquam purgato oculo, quo cerni possit quod corporeus oculus non uidit nec auris audiuit nec in cor hominis ascendit, de quibus hie dicitur : beati mvndicordes. Sa197 209 5,7.

Matth.5,3. 198/9 Matth.5,6. 211/2 215/7 1 Cor.2,9.

Rom.11,20. 202 Matth.5,4. 205/6 Matth.5,5. dimittamus-uolumus] cf.Matth.6,i2. 214 Matth. 217 Matth.5,8.

cf.Aug. : 203/6 in psalm.50,i6. 217/221 retract. 1,19,2 : Sapientia, inquam, congruit pacificis, in quibus iam ordinata sunt omnia nullusque motus aduersus rationem rebellis est, sed cuncta obtemperant spiritui hominis, cum et ipse obtemperat deo. Quod merito mouet, quomodo dixerim. Non enim cuiquam prouenire in hac uita potest, ut lex repugnans legi mentis omnino non sit in membris, quandoquidem euamsi ei sic resisteret spiritus hominis, ut in nullum eius laberetur adsensum, non ideo tamen non repugnaret. Hoc ergo, quod dictum est, nullum esse motum aduersus rationem rebellem recte accipi potest id nunc agentibus pacificis domando concupiscentias carnis, ut ad istam pacem plenissimam quandoque ueniatur. (—r ad lib.1,243).

Trad.text. : ACMNPV(=a) a 217 retr/Fir/BKRT(=P) Hr

197 post spiritu a^.quoniam ipsorum est regnum caelorum BK1RT Hr am fr leu 198 non superbi om.C1 add.de ante quibus CNV/fi Hr am fr lou dicit : ait P 200 honorat : -rans F sanctam : secundum M 202 post mites add. quoniam ipsi haereditate possidebunt terram F/BKlRT Hr am fr lou 203/4 in scripturis : scripturas T 205 appetiuerunt : -tierunt P/l3 Hr am fr lou 206 lugent (a b c ff1 g1 I ug) : lugerunt C lugent nunc (lugunt nunc aur) P2/T am fr lou 207 ueris : uariis i.t.W/K} aeternis T 208 corporalibus (a corp- IF1) : temporalibus KR 209 hie om.KlR 209/210 consilium congruit : congrcons- T 210 enim om.M 211 nobis : nos R 213 add.et ante nos Hr am fr 214 post misericordes add. et F et reliqua BT Hr quoniam ipsorum miserebitur deus (add.et reliqua am fr lou) KR am fr lou post intellectus add.cordis F/Hr 217 mundicordes : -di corde MN/Hr maur -do corde H/F/T add.et reliqua KRT Hr am fr lou

PL 1255

DE SERMONE DOMINI I, 4,11-12

ir

pientia congruit pacificis, in quibus iam ordinata sunt om¬ nia nullusque motus aduersus rationem rebellis est, sed cuncta obtemperant spiritui hominis, cum et ipse obtemperat zzo deo, de quibus hie dicitur : beati pacifici. 4,12. Vnum autem praemium, quod est regnum caelorum, pro ipsis gradibus uarie nominatum est. In primo, sicut oportebat, positum est regnum caelorum, quod est perfecta summaque sapientia animae rationalis. Sic itaque dictum est : 225, BEATI

PAVPERES

SPIRITV,

QVONIAM

IPSORVM

EST

REGNVM

tamquam diceretur : Initium sapientiae timor domini. Mitibus hereditas data est tamquam testamentum patris cum pietate quaerentibus : beati mites, qvoniam ipsi HEREDITATE POSSIDEBVNT TERRAM ; lugentibus COnsdatio 230, tamquam scientibus, quid amiserint et quibus mersi sint : BEATI QVI LVGENT, QVONIAM IPSI CONSOLABVNTVR ; esurientibus et sitientibus saturitas tamquam refectio laborantibus fortiterque certantibus ad salutem : beati qvi esvrivnt et SITIVNT IVSTITIAM, QVONIAM IPSI SATVRABVNTVR ; miseri- 235, cordibus misericordia tamquam uero et optimo consilio utentibus, ut hoc eis exhibeatur a potentiore, quod inualidioribus exhibent : beati misericordes, qvoniam ipsorvm miserebitvr ; mundis corde facultas uidendi deum tamquam purum oculum ad intellegenda aeterna gerentibus : beati 24a MVNDICORDES, QVONIAM IPSI DEVM VIDEBVNT ; pacificis dei similitudo tamquam perfecte sapientibus formatisque ad caelorvm,

170

221 Matth.5,9. § 12 cf.Ambr./w Hue.},60-61. Sirach 1,16 (=Ps.iio,io). 229/230 Matth.3,4. Matth.5,6. 238/9 Matth.5,7. 240/1 Matth.j,8.

226/7 Matth.5,3. 232 Matth.5,5.

227/8 234/S

Trad.text. : ACMNPV(=a) usque ad 221,deo,retr/F singulis locis H Wr/BKKT(=P) Hr

218 iam om.F/T 220 et om.Hr obtemperat (-rant retr (P1)) : -ret V retr (E1)/ IF/Hr edd. 221 hie dicitur : die- hie KR Hr 223 ipsis (istis F) : his /3 Hr 224/5 perfecta summaque sapientia (sum- om.Hr) AP/Hr : -tae -maeque sapientiae (-tia B) CMN F/FlF/fi am fr lou 228 domini : dei AM/i.t. W data est A/Hr : om.CMNPV/FW'lfi am fr 229 post quaerentibus a) cf.ib.1.14.20 P2/F/T Hr am fr i.t.lou intrinsecus (a /J k) : ab (om.Hr) intus (R0) u.I.P/F/T Hr am fr i.t.lou 272 detractiones cf.serm. 354,1,1 : -tractationes FI/Hr 273 in caelis (caelo IF/K2) est : est in caelis edd. sentitur : -tiuntur A/F/T Hr ' 274/8 ad Pjom.5,3-5 cf.agon.7,8 ; epist. 145,7 275 quoniam : quod FIF/KRT Hr am fr lou quia B 276 post patientia add. autem F/g Hr edd. post probatio autem FW/BT uero KR Hr edd. autem : uero F Fl/BT 277 quoniam : quia A/F Fl/fl Hr fr lou maur 279 ista : ista pati A ita C om.T1 281 add. sub ante nomine M

270

275

280

14

DE SERMONE DOMINI I, 5,13-14

multa talia patiuntur ; sed ideo excluduntur ab ista mercede, quia non dictum est tantum : beati qui persecutionem pa¬ tiuntur, sed additum est : propter iustitiam. Vbi autem sana 185 tides non est, non potest esse iustitia, quia iustus ex fide uiuit. Neque scismatici aliquid sibi ex ista mercede promittant, quia similiter ubi caritas non est, non potest esse iustitia ; dilectio enim proximi malum non operatur, quam si haberent, non dilaniarent corpus Christi, quod est ecclesia. 190 5,14. Quaeri autem potest, quid intersit quod ait : cum uobis maledicent, et : dicent omne malum aduersus uos, cum maledicere hoc sit malum dicere. Sed aliter maledictum iactatur cum contumelia coram illo cui maledicitur, sicut do¬ mino nostro dictum est : Nonne uerum dicimus, quod Sama195 ritanus es et daemonium habes ?, aliter cum absentis fama laeditur, sicut de illo item scribitur : Alii dicebant : Quod propheta est ; alii dicebant : Non, sed seducit populum. Perse- n 171 qui autem est uim inferre uel insidiis appetere. Quod fecit qui eum tradidit et qui eum crucifixerunt. too Sane quod etiam hoc non est nude positum, ut diceretur : et dicent omne malum aduersus uos, sed additum est : mentientes, additum etiam : propter me, propter eos additum puto qui uolunt de persecutionibus et de famae suae turpitudine gloriari et ideo dicere ad se pertinere Christum, quod 505 multa de illis dicuntur mala, cum et uera dicantur, quando de illorum errore dicuntur. Et si aliquando etiam nonnulla fal-

285 Rom.1,17. 280/9 cf.Iren. ciu. 20,9,1.

Trad.text. : ACMNPV(=a) 438/9.443/4 440/3.445/450 Hr

450

REGNO CAELORVM.

Qui autem fecerit hoc est : qui autem non soluerit et docuerit sic, secundum id quod non soluit. Quod uero magnus uocabi¬ tur in regno caelorum, sequitur ut etiam sit in regno caelo¬ rum, quo magni admittuntur. Ad hoc enim pertinet quod sequitur.

440/3 inter-perduci] Hrab.Maur./'« Mattb.2,5 (804D). sunt] Hrab.Maur.;« Matth.z,} (805A/B).

445

445/450 Mandata-pos-

retr/F singulis locis L lF/BKRT(=f3)

438 transiet : -sit C -sibit (q/T) FW/f3 am fr lou potest-intellegi : pot- int- C aliud int- pot- V 439 quando : quoniam C quae lou litteras singu¬ las : sing- lift- IF 441 uno ductu (-to C/W) : unus ductus F add.est ante etiam A/KR edd. post ipsius add. est Hr 442 in lege om.F 443 subicit : -iecit FlF/jS am fr lou qui (it/A) cf.in lob p.572,8 : quicumque (d) cf.c.Faust.11,5 retr 445 ergo : igitur F 446 et : aut Hr 447 ergo (aur ff1 h ug/k) : enim (it) A post sic add.homines M id2 : hoc F om.Hr 448 id : hoc F om.Hr et legit : in lege Hr 449 ideo : idem M 450 ubi nisi : nisi ubi C 450/1 et docuerit sic hie om.T 451 hic-caelorum NV : om.ACMP/FIF/fl edd. 452 quil-est : hoc est A/BK}R maur hoc est qui autem fecerit et docuerit sic T autem om.A/B lou maur non om.T1 453 id om.T post sol¬ uit add. quod uero (om.A2 lou) magnus uocabitur in regno caelorum A2M maur quod uero : qui uero M maur qui ergo lou om. IF/K2 455 enim om.N/T

455

22

DE SERMONE DOMINI I, 9,21 9,21. DICO ENIM VOBIS QVIA, NISI ABVNDAVERIT IVSTITIA

VESTRA PL VS QVAM SCRIBARVM ET PHARISEORVM, NON INTRA-

; id est nisi non solum ilia minima 460 legis praecepta impleueritis quae inchoant hominem, sed etiam ista quae a me adduntur, qui non ueni soluere legem sed implere, non intrabitis in regnum caelorum. Sed dicis mihi : Si de illis mandatis minimis, cum superius loqueretur, dixit minimum uocari in regno caelorum, quisquis unum 465 eorum soluerit et secundum suam solutionem docuerit, mag¬ num autem uocari, quisquis ea fecerit et sic docuerit, et ex eo iam in regno caelorum futurum esse, quia magnus est, quid opus est addi praeceptis legis minimis, si iam in regno caelo¬ rum potest esse, quia magnus est quisquis ea fecerit et sic 47° docuerit ? Quapropter sic est accipienda ilia sententia : qvi bitis in regnvm caelorvm

AVTEM

475

FECERIT

ET

DOCVERIT

SIC,

MAGNVS

VOCABITVR

caelorvm,

457/9 Matth.5,20. 461/2 cf.Matth.5,17. Matth.5,19. 476/8 cf.Matth.5,19.

463/6

cf.Matth.5,19.

470/2

cf.Aug. : 457/9 retract. 1,19,6 : Nisi abundauerit iustitia uestra plus quam scribarum et Farisaeorum, non intrabitis in regnum caelorum, multo melius et conuenientius exposui in aliis posterioribus sermonibus meis, quod etiam hie retexere longum est. Ad hoc autem iste ibi perducitur sensus, ut eorum sit iustitia maior quam scribarum et Farisaeorum, qui dicunt et faciunt. De scribis quippe et Farisacis alio loco ipse dominus ait : Dicunt enim et non faciunt (Matth.23,3). (->- ad lib.1,563).

457/462

Dico-caelorum]

Matth.2,1

Mattb.z,} (805C/D). 477/493 illa-custodiamus]

Hrab.Maur./n

Paul.Diac./jow. 2,58. (805D/806A).

caelorvm]

1240

IN ^ 174

id est non secundum ilia minima, sed secundum ea quae ego dicturus sum. Quae sunt autem ista ? Vt abundet iustitia, inquit, uestra super scribarum et Phariseorum, quia nisi abundauerit, non intrabitis in regnum caelorum. Ergo qui soluerit ilia minima et sic docuerit, mini¬ mus uocabitur ; qui autem fecerit ilia minima et sic docuerit, regno

PL

457/638 dicoHrab.Maur.iw

Trad.text. : ACMNPV(=a) 457/9 retr/F singulis locis L. fPr/BKRT(=fi)a 457PDi ; 457/462 et a 477 Hr

458/9 intrabitis (it) : -troibitis (k) retr(EN) 459 nisi non solum : non solum A1/PDi1 non solum nisi C/K si non solum M/PDi2 non nisi solum F1 post ilia add. sola T 460 legis praecepta : praec- legis R hominem : -nes M/\Pr/K2T 461 etiam om. V qui : quia 1W/K* soluere legem : legem solu- P 462 implere : adimpl- F/Hr lou 464 regno : regnum F/KR1 465 suam om.C 465/6 magnum : magnus R 467 add.apx ante in F futu¬ rum : -rus 1V^/K 468 si iam : suamur C sua NH si IF//? PDi 469 quia : qui lF/fC2R1 sic om.T PDi 474 super : plus quam (it/k) R1 475 post abundauerit add. iustitia BK1RT am fr lou iustitia uestra plus quam scribarum et phariseorum PDi regnum : regno T 477 post uocabitur add. in regno caelorum P sic docuerit : doc- sic K

DE SERMONE DOMINI I, 9,21-22

23

non iam magnus habendus est et idoneus regno caelorum, sed tamen non tam minimus quam ille qui soluit. Vt autem sit magnus atque illi regno aptus, facere debet et docere sicut 48° Christus nunc docet, id est ut abundet iustitia eius super scribarum et Phariseorum. Iustitia Phariseorum est, ut non occidant ; iustitia eorum qui intraturi sunt in regnum dei, ut non irascantur sine causa. Minimum est ergo non occidere ; et qui illud soluerit, minimus 485 uocabitur in regno caelorum. Qui autem illud impleuerit ut non occidat, non continuo magnus erit et idoneus regno caelorum, sed tamen ascendit aliquem gradum. Perficietur autem, si nec irascatur sine causa ; quod si perfecerit, multo remotior erit ab homicidio. Quapropter qui docet ut non ira- 49° scamur, non soluit legem ne occidamus sed implet potius, ut et foris, dum non occidimus, et in corde, dum non irascimur, innocentiam custodiamus. 9,22. avdistis ergo, inquit, qvia dictvm est antiqvis : NON OCCIDES ; QVI AVTEM OCCIDERIT, REVS ERIT IVDICIO. EGO 495 AVTEM

DICO VOBIS,

QVIA OMNIS QVI

IRASCITVR

SINE CAVSA, REVS ERIT IVDICIO ; QVI AVTEM

FRATRI

SVO

DIXERIT FRATRI

SVO RACHA, REVS ERIT CONCILIO ; QVI AVTEM DIXERIT FATVE,

Quid interest inter reum iudicio et reum concilio et reum gehennae ignis ? Nam hoc postremum 500 grauissimum sonat et admonet gradus quosdam factos a leuioribus ad grauiora, donee ad gehennam ignis ueniretur. Et ideo si leuius est esse reum iudicio quam esse reum con¬ cilio, item leuius esse reum concilio quam esse reum gehennae revs erit gehennae ignis.

*83/4 cf.Matth.5,20-22. 485/8 cf.Matth.5,19. 5,17. 494/9 Matth.5,21-22.

491

non-potius] cf.Matth.

499/502 Quid-ueniretur] Hrab.Maur.ri/ Matth.z,^ (806D/807A).

Trad.text. : AC AIN P V(= a)/F singulis locis L [TVBKRT(—fi) PDi ; usque ad 493, custodiamus, et 499/502 Hr

478 est om.BK1RT PDiHr add. in ante regno F 480 illi : illo IF/fi PDi am 481 christus nunc : nunc chr- B 483 occidant : -damus M post eorum add. est F 484 regnum : regno CN1 V/F dei : mundi am caelorum fr lou 485 est ergo : ergo est F 488 add. ad ante aliquem P 489 irascatur : -scitur F/ BKR2T PDi am add.nec (hoc N2) ante perfecerit CNF 494 quia (it) : quod T 495 reus-iudicio (//) : iudicio reus erit F/K'RT PDiedd. 498concilio (/7)(-silio(/fe) am) : iudicio C 501 gradus quosdam : quosdam gradus lou maur 502 ueniretur : peruen- B 503 si A/W/T : sicut (sic K1) CMNPF/F/BKR PDi am lou esse reum1 : reum esse FUC/ji PDi edd. 503/4 quam-esse1 om.T 503 esse reum2 : reum esse F/BKR PDi edd. 504 item AP maur : ita CMNV/FW'/ BKR PDi am fr lou 504 esse reum1 : est esse reum NV est reum esse edd. esse2 om.F/BKiRT PDi XXXY

24 505

510

515

520

525

DE SERMONE DOMINI I, 9,22-23

ignis, oportet leuius esse intellegatur irasci sine causa fratri quam dicere racha, et rursus leuius esse dicere racha quam dicere fatue. Non enim reatus ipse haberet gradus, nisi gradatim etiam peccata commemorarentur. 9,23. Vnum autem hie uerbum obscurum positum est, quia nec Grecum est nec Latinum : racha ; cetera uero in sennone nostro usitata sunt. Nonnulli autem de Greco trahere uoluerunt interpretationem huius uocis putantes pannosum dici racha, quoniam Grece pannus raccos dicitur. A quibus tamen cum quaeritur, quid dicatur Grece pannosus, non respondent racha. Deinde posset Latinus interpres, ubi posuit racha, pannosum ponere, nec uti uerbo quod et in Latina lingua nullum sit et in Greca inusitatum. Probabilius ergo est quod audiui a quodam Hebreo, cum id interrogassem. Dixit enim esse uocem non significantem aliquid, sed indignantis animi motum exprimentem. Has interiectiones grammatici uocant particulas orationis significantes commoti animi affec¬ tum, uelut cum dicitur a dolente heu uel ab irascente hem. Quae uoces quarumque linguarum sunt propriae, nec in aliam linguam facile transferuntur. Quae causa utique coegit tarn Grecum interpretem quam Latinum uocem ipsam ponere, cum quomodo earn interpretaretur non inueniret.

610 racha] cLBauer, Worterbuch ^urn IVT,i335S.

cf.Aug. : § 23 doctr.christ.2,11, 16 ; in euang.Ioh.51,2.

519/526 sed-inueniret] Hrab.Maur./'// Mattb.2,5 (806B/C). transferuntur] Isid.0/75.1,14.

520/4 interiectiones-

Trad.text. : ACMNPV(=a)/F singulis locis L W 520/4 Is/BKRT(=fi) PDi ; a 519 Hr

505 ignis oportet : igni (om.K2) ignis et \F/K2 add. ut ante leuius P/T lou 505/6 fratri om-VF/K2 506 rursus : -sum BK2RT 508 commemorarentur : -morentur i.t.W 509 unum autem hie : hie autem unum A unum hie autem MP V 510 est-latinum : nec lat- est F//3 PDi edd. 511 autem : ergo F 513 racha om.F pannus (-nos A1 V) raccos (rachos A rachus W paKos u.l.N maur panuos u.l.N) dicitur de uerbis Graecis litteris Eatinis scriptis u. D.Df. Bruyne, Ren.Hist.Eecl.23,1927,5252 : die- pan- rachus (-chos BK1 R PDi paKos am fr lou) F/fi PDi am fr lou quibus : -busdam F 514 dicatur (-citur K) ..pannosus : -cant ..-sum F 515 deinde : sed deinde (denique A) A/T am fr lou posset (-sit IV/K2) : non -sit (-set am fr) K1R PDi am fr om.F latinus : -norum M add.non ante ubi UF/K2 516 post ponere add.noluit F2 post uerbo add. inusitato AP lou et om.W'IK2 517 ergo est : est ergo B edd. 519 esse uocem : uoc- esse F 522 uel : uelut F1 am fr om. Hr hem (he F) : hemi (himi V2) CV 524 coegit : cogit BKR PDi1 525 interpretem-latinum : quam lat- int- Hr 526 earn (ea maur) om. Hr inueniret : -uenitur Hr

PL

1241

DE SERMONE DOMINI I, 9,24

n

175

25

9,24. Gradus itaque sunt in istis peccatis, ut primo quisque irascatur et eum motum retineat corde conceptum. Iam si extorserit uocem indignanti ipsa commotio non significantem aliquid, sed ilium animi motum ipsa eruptione testantem qua 530 feriatur ille cui irascitur, plus est utique, quam si surgens ira silentio premeretur. Si uero non solum uox indignantis audiatur, sed etiam uerbum quod iam certain uituperationem eius in quern profertur designet et notet, quis dubitet amplius hoc esse, quam si solus indignationis sonus ederetur ? Itaque 535 in primo unum est, id est ira sola ; in secundo duo, et ira et uox quae iram significat ; in tertio tria, et ira et uox quae iram significat et in uoce ipsa certae uituperationis expressio. Vide nunc etiam tres reatus : iudicii, concilii, gehennae ignis ! Nam in iudicio adhuc defensioni datur locus. In concilio 540 autem, quamquam et iudicium esse soleat, tamen quia interesse aliquid hoc loco fateri cogit ipsa distinctio, uidetur ad concilium pertinere sententiae prolatio, quando non iam cum ipso reo agitur, utrum damnandus sit, sed inter se qui iudicant conferunt, quo supplicio damnari oporteat quern 545 constat esse damnandum. Gehenna uero ignis nec damnationem habet dubiam sicut iudicium nec damnati poenam sicut concilium ; in gehenna quippe certa est et damnatio et poena damnati. Videntur ergo aliqui gradus in peccatis et in reatu. Sed 550 quibus modis inuisibiliter exhibeantur meritis animarum, quis potest dicere ? Audiendum est itaque, quantum intersit inter iustitiam Pharisaeorum et iustitiam maiorem quae in

553/4 iustitiamMntroducit] cf.Matth.5,20.

527/552 Gradus-dicere] Hrab.Maur./« Mattb.

2,5

(807A/C).

Trad.text. : ACMNPV(=a)/F singulis locis F W'/BKRT(=P) PDi ; usque ad 552 Hr

527 add.neante primo T 528 corde orn.T 529 indignanti : -nantis AP/IF/BK am 529/530 commotio (-tionearn)., significantem..testantem : -tione (-tio K1).. -cante. .testante (-tern K1) W/K 530 aliquid sed ilium (ipsum P) animi : sed ilium an- aliquid F 531 irascitur : -scatur CN -scimur P2/lF/fi Hr 533 quod : quo maur iam om.^RT PDi Hr 533/4 uituperationem eius : eius uit- IF//} PDi Hr edd. 534 designet : -nat KRT PDi 535 itaque : id est C 536 in1 om.V et1 om.F 536/7 et2 -et2 om.R 538 certae : -ta IF Hr 539 nunc etiam : etiam nunc F add. et ante gehennae P2/F/BR PDi am fr lou 541 et om.W quia om.W/K2 543 prolatio : -batio P/IF/K 546 constat : -stet IF gehenna : -nae P2/F1 548 quippe : ignis (-ni IF1) quippe W uero ignis (-ni F2)/3 PDi am fr enim ignis Hr quippe ignis lou maur certa est : -turn est C est -ta P 549 damnati : peccati Wfu.l.K 551 add.in ante quibus CNH post exhibeantur add. poenae lou 552 quis : qui A 553 iustitiam8 : istam ACMNH/FW'

26

DE SERMONE DOMINI I, 9,24-25

regnum caelorum introducit, quod, cum sit grauius occidere 555 quam uerbo inrogare conuicium, ibi occisio facit reum iudicio, hie autem ira facit reum iudicio, quod trium illorum peccatorum leuissimum est; quia illic quaestionem homicidii inter homines agitabant, hie autem omnia diuino iudicio dimittuntur, ubi finis damnatorum est gehenna ignis. Quisquis autem 560 dixerit quod grauiore supplicio in maiore iustitia punitur homicidium, si gehenna ignis punitur conuicium, cogit intellegi esse differentias gehennarum. 9,25. Sane in tribus istis sententiis subauditio uerborum intuenda est. Habet enim prima sententia omnia uerba 565 necessaria, ut nihil subaudiatur : qvi irascitvr, inquit, fratri svo sine cavsa, revs erit ivdicio. In secunda uero, cum ait : qvi avtem dixerit fratri svo racha, subauditur : sine causa, et ita iungitur : revs erit concilio. Iam in tertia, ubi ait : qvi avtem dixerit fatve, duo subaudiuntur : et fratri 570 suo et sine causa. Hoc est unde defenditur quod apostolus Galatas uocat stultos, quos etiam fratres nominat; non enim id facit sine causa. Ideo autem hie frater subaudiendus est, quia de inimico postea dicitur, quomodo etiam ipse tractandus sit maiore iustitia.

565/9 Matth.j,22. cf.GaI.3,15.

570/1 apostolus-stultos] cf.Gal.3,1.

571 quos-nominat]

cf.Aug. : § 25 retract. 1,19,7 : Illud etiam melius intelleximus postea, quod scriptum est : Qui irasciturfratri suo. Codices enim graeci non habent : sine causa, (et recensio quae Koine appellatur et codd.Bezae et Koridethianus praebent theij) sicut hie positum est, quamuis idem ipse sit sensus. Illud enim diximus intuendum, quid sit irasci fratri suo, quoniam non fratri irascitur, qui peccato fratris irascitur. Qui ergo fratri, non peccato irascitur, sine causa irascitur (cf.r/«.21,27,3). (-► ad lib.i, 982). 573 postea] serm.dom.i,21,69-1,22,77.

Trad.text. : ACMNPlf—d) 565/6 retr/F singulis locis L W'/BKRT(=fl) PDi

554 regnum : regno P quod : quia A* 555 facit (fecit C) reum : reum facit FWjfl PDi edd. 556 autem om.T facit reum : reum facit P 557 illic : illi HQ/5 PDi1 post inter add. se P 558 hie : haec WfK3 omnia-iudicio : diu- iud- haec omnia P earn diu- iud- F 559 gehenna : -nae am fr lou 560 quod : quo CMNP/F grauiore : -ori A2P/BKR PDi maiore : -ori P -ora R 561 gehenna : -nae P/W am ignis : igne P 565 subaudiatur : -diretur F 565/6 inquit-suo : fr- suo inquit V fr- suo PDi 566 secunda : -do M/iF cum om.APIWjK2 567 suo (it/k) : om.M subauditur : -audiatur CMN 568 tertia : -tio PDi 569 subaudiuntur : -audiantur C 571 galatas : -thas ANP/F/BT PDi am 572 facit : fecit Fj\3 PDi am fr lou autem hie : hie autem cf.lib.1,632 AMNV/W 574 maiore (-ri P) iustitia : -rem -tiam M

PL

1242

DE SERMONE DOMINI I, 10,26 10,26. Deinde hie sequitur : si

ergo

27

obtvleris

mvnvs 575

TVVM IN ALTARE ET ILLIC RECORDATVS FVERIS QVOD FRATER TVVS

HABET

ALIQVID

TVVM ANTE ALTARE,

ADVERSVM

TE,

RELINQVE

ET VADE PRIVS

IBI

RECONCILIARI

MVNVS FRATRI

Hinc utique apparet de fratre dictum esse superius, quoniam sententia quae 580 sequitur ea coniunctione conectitur, ut superiori adtestetur. Non enim ait : Si autem obtuleris munus tuum in altare, sed ait : Si ergo obtuleris munus tuum in altare. Nam si irasci non fas est fratri sine causa aut dicere racha aut dicere fatue, multo minus fas est animo tenere aliquid, ut in odium 585 indignatio conuertatur. Quo pertinet etiam quod alio loco dicitur : Non occidat sol super iracundiam uestram. Iubemur ergo inlaturi munus in altare, si recordati fuerimus aliquid aduersum nos habere fratrem, munus ante altare relinquere et pergere ac reconciliari fratri, deinde uenire et munus 59° offerre. Quod si accipiatur ad litteram, fortassis aliquis credat ita fieri oportere, si praesens sit frater ; non enim diutius differri potest, cum munus tuum relinquere ante altare tvo ; et tvnc veniens offer mvnvs tvvm.

176

575/9 Matth.5,23-24. 587 Eph.4,26.

583

Matth.5,23.

584/5

583/7 si-uestram] Flor.expos.,ad Eph.4,26 (cod.Lyon tuum] Hrab.Maur./'n Matth.z,*) (807D/808C).

irasci-fatue] cf.Matth.5,22.

484.fol.80r).

583/631 si-

Trad.text. : ACMNPV(=a)/FLIF 583/7 F//BKRT(=,3) PDi ; a 583 Hr

576 in : ante A ad (it/k) P/FL.W/fl PDi edd. 577 aduersum (if) : -sus (c h/k) AM/fF2 578 reconciliari (c d) : -are (it/k) M/K'RT lou maur 579 ueniens (-nies M) offer (ff1) : -niens offers (a b f q (ug)) V1 -niens (-nies F^fF/T1) offeres (aur c d h l) P3/FW/fi PDi hinc : hie P/LfF/T utique : om.fF itaque fi PDi am fr lou 580 add. hoc uitium ante de W'/K2 esse om. maur 581 superiori adtestetur : -or -statur A^/F/T -or -stetur A^/BR/PDi1 582 ia : ad lou maur altare : -ri A2P2/T 583 in : ad AP/L1F//3 PDi edd. 584 non fas est cf. lib. 1,618 / uer. rel. 31,58 : non est fas F Fl/KR2 PDi Hr fas non est BT edd. post fratri add.suo P/FE F1/BK}RT Hr edd. tuo PDi 586 quo : ad quod PI W Fl/BKR PDi am Jr lou quod ID/T ad hoc Hr 588 inlaturi : -latum RT PDi Hr am Jr in cj. lib.1,576 : ad FLIF/ff PDi Hr edd. 588/9 aliquid aduersum (-sus AM) nos : -sum nos al- Hr 589 ante-relinquere : rel- ante alt- PDi 590 reconciliari : -liare E 591 fortassis : -tasse F/B Hr 592 add. non ante ita M si : nisi M praesens sit frater : praes- fr- sit B edd. praes- est fr- LJF praes- fr- (fr- praes- Hr) est KRT PDi Hr 593 relinquere ante altare : ante altrelinq- V post altare add.tuum C

DE SERMONE DOMINI I, 10,26-27

28 595

600

605

610

615

iubearis. Si ergo de absente et, quod fieri potest, etiam trans mare constituto aliquid tale ueniat in mentem, absurdum est credere ante altare munus relinquendum, quod post terras et maria pererrata offeras deo. Et ideo prorsus intro ad spiritalia refugere cogimur, ut hoc quod dictum est sine absurditate possit intellegi. 10,27. Altare itaque spiritaliter in interiore dei templo ipsam fidem accipere possumus, cuius signum est altare uisibile. Quodlibet enim munus offerimus deo - siue prophetiam siue doctrinam siue orationem siue hymnum siue psalmum, et si quid tale aliud spiritalium donorum animo occurrit acceptum esse non potest deo, nisi fidei sinceritate fulciatur et ei fixe atque immobiliter tamquam inponatur, ut possit in¬ tegrum atque inlibatum esse quod loquimur. Nam multi heretici non habentes altare, id est ueram fidem, blasphemias pro laude dixerunt, terrenis uidelicet opinionibus adgrauati uotum suum tamquam in terram proicientes. Sed debet esse sana etiam offerentis intentio. Et propterea cum tale aliquid oblaturi sumus in corde nostro, id est in interiore dei templo - Templum enim dei sanctum est, inquit apostolus, quod estis uos ; et : In interiore homine habitare Christum per fidem in cordibus uestris -, si in mentem uenerit quod aliquid ha-

613/4

1

Cor.3,17.

614/5 Eph.3,16-17.

cf.Aug. : 607/9 Nam-dixerunt] in psalm.7,\• ad lib.1,1035).

1015/23 Exoritur-concupiscentiam] Hrab.Maur./« Matth.2,6 (823D/824A).

Trad.text. : ACMNPV(=d)/FRlF/BKRT(=p) usque ad 1004,optamus, et a 1015 Hr

1004 ut om.V istam ipsam cf.mag.2,3 ; lib.arb. 1,15,31 : istam A 1005 tem¬ poris : saeculi maur 1006 futuram : aeternam P tempori : -ralis M -ralibus (add. his fC2) 1V/K2 1007 enim om.F 1007 et om.F 1009 meus esse : esse meus MNP/\F edd. 1011 plus (it/k)cf. op.monach. 1,2 : p Juris (• ad lib.1,1791).

1024/42 H/'r-permissa] Flor.expos., ad

1

Cor.7,10 (cod.Troyes

96,fol.n6v).

Trad.text. : ACMNPV(=a)a 1035 retr/FLWa 1024 FJ/BKRT(=f}) usque ad 1023, concupiscentiam. Hr

1017 intellegunt : -gant V 1019 stupris : scripturis L. an : aut P 1021 corruptionem : concupiscentiam Hr idolatria (-triae IF) : idololatria Hr fr lou maur et om.LIF/KR 1022 post legis add.procedlt K* 1023 aliquid : quid KRT am fr lou 1024 his : iis lou dominus : deus F 1025 disces¬ serit : -cederet K2 1027 post causa add. fornicationis M dominus permisit (perm- dom- F) : dom- permittit maur feminae licet : licet fem- T post uirum add.suum IF/K2 1028 praeter : propter CNP V licet : -ceret V 1029 dicit : dixit FL/fi edd. 1030 ne : non A/L/KRT 1035 dixit : om.M dicit N/Fl/l3 am fr lou ei : illi F uide : om.retr et uide g edd. deinceps : et deinc- retr(BD2) 1035/6 ne (non L.) pecces : iam (om.retr(B H1)) noli peccare (aur c d jf2 rx ttg/e) retr

184

DE SEEMONE DOMINI I, 16,43-44

49

peaces. Quia et qui dicit : Non licet dimittere uxorem nisi causa fornicationis, cogit retinere uxorem, si causa fornicationis non fuerit ; si autem fuerit, non cogit dimittere sed permittit ; si cut dicitur : Non licet mulieri nubere alteri nisi mortuo uiro ; si ante uiri mortem nupserit, rea est; si post 1040 uiri mortem non nupserit, non est rea ; non enim iussa est nubere sed permissa. Si ergo par forma est in isto iure coniugii inter uirum et mulierem, usque adeo ut non tantum de femina idem apostolus dixerit : Mulier non habet potestatem sui cor¬ poris sed uir, sed etiam de illo non tacuerit dicens : Similiter 1045 et uir sui corporis potestatem non habet sed mulier ; si ergo similis forma est, non oportet intellegi licere mulieri uirum dimittere nisi causa fornicationis sicut et uiro. 16,44. Considerandum est itaque, quatenus fornicationem intellegere debeamus, et consulendus, ut coeperamus, aposto- 1050 lus. Sequitur enim et dicit : Ceteris autem ego dico non dominus. Hie primo uidendum est, quibus ceteris ; dicebat enim superius ex domini persona his qui sunt in coniugio, nunc uero ex sua persona ceteris dicit. Ergo fortasse his qui non

1039/40 Non-est] cf. i Cor.7,39.11. 1044/5.1045/0 1052/3 dicebat-coniugio] cf.i Cor.7,10-11.

1

Cor.7,4.

1051/2

1

Cor.

7,iz.

cf.Aug. : 1039/40 bon.coniug.G,-] ; adult.coniug.2,3,3. 1042/8 serm.332,4; adult. £o/i!Ug.2,8,-j-z,ftr.,ad 1 Cor.7,12-13 (cod.Troyes 96, fol.i 17V). 1052/ 04 Hie-uirum} Beda coll., exc.i72b ; Hrab.Maur./V; epist.Pauli l.io (PL H2,66C/D).

Trad.text. : ACAlNP\'f=a) usque ad ID'.Ui,pecces,retr/FLW a 1052 BeEHrE ; usque ad 1042,permissa, et a 1051 Fl/BKRT(=/3)

1036 licet : liceat CAINV nisi : sine A 1037/8 cogit-fornicationis om.C/L,1 1037 retinere : -neri A/FIV F/2//3 am fr lou 1039 licet IF/K am fr lou : liceat a/ FJL Fl/BRT maur mulieri : mulierem V post alteri (-tero R) add. uiro L//S am fr lou 1040 mortuo uiro (uiro om.LA suo L2) : uiro (add.suo lou) mort- F Fl/g am fr lou si-mortem : sed ante uiri mortem si V 1041 uiri mortem : mor¬ tem uiri T non1 om.PV/JW Fl/T u.l.am 1042 si : sic F ergo : enim F//3 am fr lou 1044/5 sui corporis : corp- sui P 1046 sui-habet : pot- sui corpnon habeat ’M sui corp- non habet pot-. F/KR 1047 add.non ante est L. licere : non liceri (-re lou) L, lou 1050 consulendus : -landus W/K2 1053 his : iis lou maur 1054 fortasse : -sis L his : iis lou maur non om.W1!KlR

50

DE SERMONE DOMINI I, 16,44

1055 sunt in coniugio. Sed non hoc sequitur ; ita enim subiungit : 51 quis jrater habet uxoreni infidelem, et haec consentit habitare cum illo, non dimittat illam. Ergo etiam nunc his dicit qui sunt in coniugio. Quid sibi ergo uult quod ait: ceteris, nisi quia superius eis loquebatur qui sic copulati erant, ut pariter in 1060 fide Christi essent, ceteris uero nunc dicit, id est eis qui sic copulati sunt, ut non ambo fideles sint ? Sed quid eis dicit ? Si quis jrater habet uxorem infidelem, et haec consentit habitare cum illo, non dimittat illam ; et si qua mulier habet uirum in¬ fidelem, et hie consentit habitare cum ilia, non dimittat uirum. 1065 Si ergo non praecipit ex domini persona, sed ex sua persona monet, ita est hoc bonum, ut si quis aliter fecerit, non sit praecepti transgressor. Sicut de uirginibus paulo post dicit praeceptum domini se non habere, consilium autem dare ; atque ita laudat uirginitatem, ut arripiat earn quae uoluerit, 1070 non tamen ut si non fecerit, contra praeceptum fecisse iudicetur. Aliud est enim quod iubetur, aliud quod monetur, aliud quod ignoscitur. Iubetur mulier a uiro non discedere ; quod si recesserit, manere innuptam aut uiro reconciliari. Aliter ergo non licet facere. Monetur autem uir fidelis, si habet 1075 uxorem infidelem consentientem secum habitare, non earn dimittere. Licet ergo et dimittere, quia non est praeceptum

1056/7 1 Cor.7,12. 1059/60 superius-essent] cf. i Cor.7,10-11. 1062/4 1 Cor.7,12-13. 1067/71 Sicut-iudicetur] cf.i Cor.7,25-28. 1072/3 cf. 1 Cor. 7,10-11. 1074/6 Monetur-dimittere1] cf.i Cor.7,12.

1071/95 Aliud1-fratre] Hrab. Maur./w epist.Pauli 1.10 (PL Aliud1-credendi] Beda coll., exc.ijzc.

112,67A/B).

1071/1104

Trad.text. : ACMNPV(=a)/FL,H7 usque ad 1064,uirum, et a 1071 BeE HrB ; F// £KRT(=j9)

1055 non hoc : hoc non F non HrE 1056 uxorem infidelem (r) : infid- ux- N 1057 illam cf .adult.coniug. 1,2 5, SI : earn cf.c.Adim.3,2 (cumu.l. illam) V nunc his : his nunc P nunc iis lou maur 1058 sibi-uult : sibi uult ergo W ergo sibi uult T 1059 erant : sunt Hr^/T1 1063 illo : eo T si om.L 1064 dimittat : relinquat HrE 1065 praecipit : -cepit QM/FLHF/RAT am fr persona1 om.P 1066 si om.W 1068 domini om.F se non : se A1 non se Vnon FI 1069 ita (om.L, am fr) laudat : laudare KRT quae : qui At/T am fr i.t.lou maur uoluerit : -luit LW 1070/1 iudicetur : uideatur T1 1071 est enim : enim est F F//(3 edd. est BeB HrE monetur : docetur u.l.P 1073 recesserit (r) : discess- P fr lou maur innuptam (r) : -pta M/BeE HrB FI uiro : uiro suo (r) PV/BeB HrE/B lou maur 1074 ergo : om.BT autem KR licet om.F fidelis : infid- CN 1076 dimittere1 : -mittat W

pl

125

DE SERMONE DOMINI I, 16,44-45

185

51

domini ne dimittat sed consilium apostoli ; sicut monetur uirgo non nubere, sed si nupserit, consilium quidem non tenebit, sed contra praeceptum non faciet. Ignoscitur tamen cum dicitur : Hoc autem dico secundum ueniam non secundum imperium. Quapropter si licet ut dimittatur coniux infidelis, quamuis melius sit non dimittere, et tamen non licet secun¬ dum praeceptum domini ut dimittatur coniux nisi causa fomicationis, fornicatio est etiam ipsa infidelitas. 16,45. Quid enim tu dicis, apostole ? Certe ut uir fidelis consentientem secum habitare mulierem infidelem non dimittat. Ita, inquit. Cum ergo hoc et dominus praecipiat, ne dimittat uir uxorem nisi causa fomicationis, quare hie dicis : Ego dico non dominus? Quia scilicet idolatria, quam sequuntur infideles, et quaelibet noxia superstitio fornicatio est. Dominus autem permisit causa fomicationis uxorem dimitti; sed quia permisit non iussit, dedit locum apostolo monendi, ut qui uoluerit non dimittat uxorem infidelem, quo sic fortasse possit fidelis fieri. Sanctificatus est enim, inquit, uir infidelis in uxore ; et sanctificata est mulier infidelis in fratre. Credo iam prouenerat ut nonnullae feminae per uiros fideles et uiri per uxores fideles in fidem uenirent ; et quamuis non dicens nomina, exemplis tamen hortatus est ad confirmandum

1077/8 sicut-nubere] 1080/1 1 Cor.7,6. 1094/5 1 Cor. 7,14.

cf.i Cor.7,25-26. 1078/9 sed-faciet] cf.i Cor.7,28. 1085/6 ut-dimittat] cf.i Cor.7,i2. 1088/9 1 Cor.7,12.

cf.Aug. : 1094/1104 pecc.mer.3,12,21.

1094/1106 Sanctificatus-tibF\ ¥\ot.expos., ad 1 Cor.7,i4 (cod.Troyes 1095/1103 Credo-coniugium] Cassiod./« 1 Cor., cap.7 (522A/B). Credo-credendi] Hrab.Maur.fiz epist.Pauli l.io (PL ii2,67C/D).

Trad. text. : AC MNP V(= a)/FL IF

96,fol.n8r).

1095/1104

1095 Cass ; Be* Hr® Fl/BKRT(=P)

1079 faciet : facit T am fr tamen AP : om. CMNV/F BeE HrE Fl/BK1RT edd. autem LIF/fC2 1081.1083 coniux : -iunx P/TJ/T 1084 etiam : om.F autem L 1086 post dimittat add.e.am P 1087/8 dimittat uir uxorem : -tatur uxorem (uxor P) CP -tat uxorem V 1088 quare : cur F 1089 idolatria : idolol- IIrR fr lou maur 1092/3 ut-infidelem (noluerit, permittat B) : om.T 1093 quo : quoniam W quod BeE HrE/T 1093/4 possit -fieri : fid- possit fieri P possit fieri fid- F F//i8 edd. 1094 post uxore add. fideli (-le IF) P2/ IF HrE/g am fr lou 1095 post fratre (uiro HrE) add. fideli P/HrB//3 am fr lou 1096/7 et-fideles om.F 1097 dicens : dicit M 1098 tamen-est : est tamen hort- L Cass IK2 tamen est hortIF tamen exhort- est BK1RT am fr lou

1080

1085

1090

1095

52

DE SERMONE DOMINI I, 16,45-47

consilium suum. Deinde sequitur : Alio quin filii uestri intnundi essent ; nunc autem sancti sunt. Iam enim erant paruuli christiani, qui siue auctore uno ex parentibus siue utroque consentiente sanctificati erant. Quod non fieret, si uno credente dissociaretur coniugium, et non toleraretur infidelitas coniugis usque ad oportunitatem credendi. Hoc est ergo 1105 consilium eius, cui credo dictum esse : Si quid super erogauer is, rediens reddam tibi. 16,46. Porro si infidelitas fornicatio est et idolatria in¬ fidelitas et auaritia idolatria, non est dubitandum et auaritiam fornicationem esse. Quis ergo iam quamlibet inlicitam mo concupiscentiam potest recte a fornicationis genere separare, si auaritia fornicatio est ? Ex quo intellegitur propter inlicitas concupiscentias, non tantum quae in stupris cum alienis uiris aut feminis committuntur, sed omnino quaslibet quae animam corpore male utentem a lege dei aberrare 1115 faciunt et perniciose turpiterque corrumpunt, possit sine crimine et uir uxorem dimittere et uxor uirum, quia exceptam facit dominus causam fornicationis. Quam fornicationem, sicut supra consideratum est, generalem et uniuersalem intellegere cogimur. 1120 16,47. Cum autem ait : excepta causa fornicationis, non 1100

1099/1100 1 Cor.7,14.

cf.Aug. :

1105/6 Luc.10,35.

1102 sanctificati] quaest.bept.5,%4.

1117/9 strm.dom.i, 16,43-45.

1109/27 Quis-fornicetur] Hrab.Maur./w Matth.2,6 (824A/B).

Trad.text. : ACAlNPVr(=a)/FFW usque ad 1101!,coniugium, Cass ; usque ad 1104, credendi, BeK HrK ; usque ad 1106,tibi, F//BKRT(=f3) a 1109 Hr*

1099/1100 inmundi essent : ess- inm- P 1100/1 erant-christiani : paru- christF paru- christ- erant BeB HrK 1102 consentiente : -dentes L./BKR 1104 toleraretur : toleretur BKXR u.l.am 1104 usque om.A1/F est ergo : ergo est B est T 1105 consilium eius : eius cons- T quid : quis C 1106 rediens : ueniens A1 om. F 1107 si om.&R 1107.1108 idolatria : idoIol-/r lou maur 1108 post dubitandum a^.idolatriam W 1109 fornicationem : -tionis CNV 1111 post intellegitur add.quod P2 fr Ion maur 1114 animam : -mum FIF/KR Hr 1115 corrumpunt : -rumpi A/HF/K2T Hr am fr maur 1117 facit (fecit P) -causam : causam facit dom- 1H1 facit causam dom- B7* 1118 consideratum : -derandum i.t.A/F commemoratum FlF/fi Hr am fr lou est om.Af uniuersalem : -uersam F

PL 1255

DE SERMONE DOMINI I, 16,47-48

u 186

53

dixit cuius ipsorum, uiri an feminae. Non enim tantum fornicantem uxorem dimittere conceditur, sed quisquis earn quoque uxorem dimittit a qua ipse cogitur fornicari, causa fomicationis utique dimittit. Velut si aliquem cogat uxor sacrificare idolis, qui talem dimittit, causa fomicationis dimittit, non tantum illius sed et suae : illius quia fornicatur, suae ne fornicetur. Nihil autem iniquius quam fomicationis causa dimittere uxorem, si et ipse conuincitur fornicari. Occurrit enim illud : In quo enim alterum iudicas, te ipsum condemnas ; eadem enim agis quae iudicas. Quapropter quisquis fomicationis causa uult abicere uxorem, prior debet esse a fornicatione purgatus ; quod similiter etiam de femina dixerim. 16,48. Quod autem dicit : qvisqvis solvtam a viro dvxerit moechatvr, quaeri potest, utrum quomodo mechatur idle qui ducit, sic et ilia quam ducit. Iubetur enim et ilia manere innupta aut uiro reconciliari ; sed si discesserit, inquit, a uiro. Multum autem interest, utrum dimittat an dimittatur. Si enim ipsa uirum dimiserit et alteri nupserit, uidetur cupiditate mutandi coniugii uirum priorem reliquisse, quae sine dubio adulterina cogitatio est. Si autem dimittatur a uiro, cum quo esse cupiebat, moechatur quidem qui earn duxerit, secundum domini sententiam, sed utrum et ipsa tali crimine teneatur, incertum est. Quamuis multo minus inueniri possit, quomodo cum uir et mulier pari consensu sibi misceantur, unus eorum moechus sit et non sit alter. Hue accedit quia,

1129/30 Rom.2,1.

1134/5 Matth.5,32.

1130/8 Iubetur-uiro] cf.i Cor.7,11.

Trad.text. : ylCAINPV(=a)/FLlF/BKRT(—g') usque ad 1127,fornicetur, Hr

1121 an : ante C 1121/2 tantum fornicantem : forn- tant- T 1123 dimittit : -mittat fr lou 1124 fomicationis utique : ut- forn- F 1126 add.causa ante illius1 P suae : sua (suam L.) F.W 1127 suae : sua FW 1129 te : temet edd. 1130 quae : qui K]R 1135/6 mechatur ille : ille mech- P 1136 enim om.V 1137 si om.C 1138 post uiro a. 1251/64 Quapropter-illius] Beda coll.,ex0.3c ; Plot.expos., ad Rom.i,9(cod.Troyes 96,fol.3v). 1251/65 Quapropter-cogeris] Hrab.Maur. in epist.Pauli l.i (PL in, 1289C/D).

Trad.rext. : ACMNPPr(=a)/FLW' BeE HrE ; usque ad 1242,gloriam, et a 1251 Fl/BKRT(=p) 1248/55 HrM

1227 habendam : cauendam CMNV/BKR am fr lou 1228 per om.CMNV/F am fr lou 1229 dixit1 : dixerit K dicit T per-dixit2 om.C est1 om.M post est1 add.mihi (mihi est T) F//3 am fr lou 1240 contentiosos : calumniosos A tardos (-des L) : -diores A/BeE Fl!KlRT HrM am fr 1243 quod : hoc BeE HrB 1244 me facit : me fecit CMNV/BeE HrE fecit me F 1245 add.pet ante illius Af/T magisterio : -rium M/L/T 1246 perfecte : -ctione F diiudicant : iud- .L 1247 vrj-Kauxr/aLv : lacuna in am vrj rqv xavx- vfi- fr lou maur 1248 a iurante : adiur- F7F2 iur- F/BKlR 1249 ne1 : nec L, iuretur : iuraretur CNV sicut (si cui NV sicuti K2) : sic F/T bonum om.T 1252 re¬ frenet : -frenat CMV/FIF Bev-/BKPRT am fr 1253 add. in W cum HrM ante necessitate (F/HrM uidet : uiderit T 1254 utile est : est ut- P 1255 fir¬ mentur : -metur CNVjK2 HrM itaque : om.F namque BeB sic : hie F FI

DE SERMONE DOMINI I, 17,51-52

59

SIT AVTEM SERMO VESTER : EST EST, NON NON. Hoc bonum fi 188 est et adpetendum. qvod avtem amplivs est a malo est ; id est si iurare cogeris, scias de necessitate uenire infirmitatis eorum quibus aliquid suades. Quae infirmitas utique malum est, unde nos cotidie liberari deprecamur, cum dicimus : 1 z6o libera nos A malo. Itaque non dixit: Quod autem amplius est PL 1256 malum est; tu enim non malum facis, qui bene uteris iuratione, quae etsi non bona tamen necessaria est, ut alteri persuadeas quod utiliter suades ; sed a malo est illius, cuius infirmitate iurare cogeris. Sed nemo nouit nisi qui expertus 11265 est, quam sit difficile et consuetudinem iurandi extinguere, et numquam temere facere quod nonnumquam facere necessitas cogit. 17,52. Quaeri autem potest, cum diceretur : ego avtem dico vobis non ivrare omnino, cur additum sit : neqve per I 27 o caelvm, qvia thronvs dei est et cetera usque ad id quod dictum est : neqve per capvt tvvm. Credo propterea, quia non putabant Iudaei se teneri iureiurando, si per ista iurauissent; et quoniam audierant : reddes avtem domino ivsivrandvm tvvm, non se putabant domino debere iusiuran- 1 *15 dum, si per caelum aut terram aut Hierosolimam aut per caput suum iurarent; quod non uitio praecipientis sed illis male intellegentibus factum est. Itaque dominus docet nihil esse tarn uile in creaturis dei, ut per hoc quisque periurandum

1256/7 Matth.5,37. 1261 Matth.6,13. 1269/71 Matth.5,34. 1272 Matth. 5,36. 1273/4 non-iurauissent] cf.Matth.23,16-19. 1274/5 Matth.5,53.

1256/68 Hoc-cogit] Hrab.Maur. in Matth.2,6 (825D/826A). 1278/82 Itaquenigrum] Beda coll., exc.2iib; Hrab.Maur./« epist.Pauli l.n (PI, H2,i49A/B). 1278/87 Itaque-est] Hrab.Maur.;^ Matth.zfi (825B).

Trad.text. : ACMNPV(=a)/FLW usque ad 1264,illius, et a 1278 BeE ; usque ad 1265,cogeris, et a 1278 HrB ; usque ad 1264,;//;'«.r, Fl/BKRT(=p) 1256/68 et a 1278 Hr*

1256 autem (it/M) \om.A 1258 id estom.BeE HrE Fl/Hr1* 1260 cotidie liberari (-rare J3) : lib- cot- T 1261 dixit : dicit F autem om.Fl/K1 R HrM 1262 enim : autem BT HrM am fr lou non malum : malum non V1/F1/RT malum _L2 1263 quae : quia W 1264 quod-suades om.R suades : persuades LfF/BKT HrM am fr lou 1264/5 illius-infirmitate : ab ill- uidelicet infirm- a quo ffrM 1269 autem1 om.C 1270 sit : est M/F 1273 teneri : -re L/K1 Rl 1273/4 iurauissent : -rassent edd. 1274 audierant : -erunt K1R 1275 iusiurandum : iuramentum F domino (-num L) : deo F 1276 add. per ante hierosolimam edd. 1277 iurarent : -rassent P 1279 periurandum cf. lib. 1,1217 : peiur- A peier- NP V1BeE HrE/BKR HrM maur iur- W

6o

DE SERMONE DOMINI I, 17,52

1280 arbitretur, quando a summis usque ad infima diuina prouidentia creata regerentur, incipiens a throno dei usque ad capillum album aut nigrum, neqve per caelvm, inquit, Qvia THRONVS DEI EST, NEQVE PER TERRAM, QVIA SCABELLVM EST pedvm eivs, id est cum iuras per caelum aut terram, non te 1285 arbitreris non debere domino iusiurandum tuum, quia per eum iurare conuinceris, cuius caelum thronus est, et cuius terra scabellum est. neqve per hierosolimam, qvia civitas est magni regis ; melius quam si diceret mea, cum tamen hoc dixisse intellegatur. Et quia ipse utique dominus est, 1290 domino iusiurandum debet qui per Hierosolimam iurat. neqve per capvt tvvm ivraveris. Quid enim poterat quisque magis ad se pertinere arbitrari quam caput suum ? Sed quomodo nostrum est, ubi potestatem faciendi unius capilli albi aut nigri non habemus ? Ergo deo debet iusiuran1295 dum ineffabiliter tenenti omnia et ubique praesenti, quisquis etiam per caput suum iurare uoluerit. Et hinc etiam cetera intelleguntur, quae omnia utique dici non poterant, sicut illud quod commemorauimus dictum ab apostolo : Cotidie morior, per uestram gloriam. Quam iurationem ut domino 1300 se debere ostenderet, addidit : quam habeo in Christo Iesu.

1282/4 Matth.5,34-35. 33. 1291 Matth.5,36.

1284/6 cum-est] cf. Matth.23,22. 1298/1300 1 Cor.15,31.

1287/8 Matth.j,

1296/1300 E.t-Iesu] Beda coll., exc.21 ic ; Hrab.Maur./n epist.Pauli l.n(PL 112, i49B)-

Trad.text. : ACMNPV\ = a)/FLlPr usque ad 1282,nigrum, et 1296/1300 BeK HrK/ BKRT(=ft) usque ad 1287,est, HrM

1280 infima : ima A 1281 creata : creat C creaturae W creatura K regeren¬ tur : regentur C generentur W regenerentur BeE regantur HrE maur gerentur K1 generetur K2 1282 aut : uel AC MNP/IF BeE et HrE 1283/4 est2-eius : pedum eius M/L/K1 pedum eius est V/F/BRT edd. 1284 iuras : iures R add.aut ante per P2 aut : et (e A1) A add.per ante terram L, 1285 quia : cum HrM 1287 terra scabellum : scab- terra edd. 1287.1290 hierosoli¬ mam (hierus- A/UIF -silimam R) : ieros- (iheros- P/T) AfPV/F/T 1288 estregis : magni regis F magni regis est T post melius add.est C 1289 dixisse : dixisset C si dixisset R dominus est : est dom- V dom- T 1291 iuraueris (-beris 1V/K'R) : iurabis F 1291/2 poterat quisque : quisque pot- P 1294 deo debet : debet deo M debet L/R1 1296 hinc : hie A maur 1298 quod om. V/F maur 1299 per-gloriam : pro uestra gloria F

DE SERMONE DOMINI I, 17,53 - 18,54

61

17.53. Verumtamen propter camales dico : Non oportet opinari quod dictum est caelum thronus dei et terra scabellum pedum eius, quod sic habeat deus conlocata membra in caelo et in terra ut nos cum sedemus ; sed ilia sedes iudicium significat. Et quoniam in hoc uniuerso mundi corpore maximam speciem caelum habeat et terra minimam, tamquam praesentior sit excellenti pulchritudini uis diuina, minimam uero ordinet in extremis atque in infimis, sedere in caelo dicitur terramque calcare. Spiritaliter autem sanctas animas caeli nomen significat et terrae peccatrices. Et quoniam spiritalis omnia iudicat, ipse autem a nemine iudicatur, conuenienter dicitur sedes dei. Peccator uero, cui dictum ,est : Terra es et in terram ibis, quia per iustitiam meritis digna tribuentem in infimis ordinatur et, qui in lege manere noluit,

p£ 57

1305

1310

sub lege punitur, congruenter accipitur scabellum pedum dei. 1315

18.54. Sed iam ut istam quoque summam concludamus, quid laboriosius et operosius dici aut cogitari potest, ubi omnes neruos industriae suae animus fidelis exerceat, quam in uitiosa consuetudine superanda ? Praecidat membra in-

1301/5 ci.lten.adu.haer.^. iudicatur] cf.i Cor.2,i5. Matth. 5,29-30.

1301 propter-dico] cf.i Cor.3,i. 1311 spiritalis1313 Gen.3,19. 1319/20 Praecidat-caelorum] cf.

cf.Aug. : 1301/5 serm.dom.2,9,32 (lib.2,684/93). 2,473/4). 1319/20 serm.dom. 1,13,37-38.

1309/10 serm.dom.2,6,22 (lib.

1301/15 Non-dei] Hrab.Maur./« Matth.2,6 (825B/C).

Trad.text. : ACMNP V(= a)/FI, W/BKRT(=j3) 1301/15 Hr

1302 add.in eo ante quod HrM thronus dei et (et : est MNP Vest et FL,/K2lou) om.C 1.303 pedum : om.N est pedum LW/K2 1304 in2 om.A sedemus: sederimus K2RT post sedes add.dei IF/j3 Hru am frlou 1300speciem(spem/.i.F) caelum : cael- spec- C habeat : habet F 1307 praesentior sit : sit praes- KR pulchritudini : -dinis M/R 1308 uero om.R in2 om.M am fr lou sedere om.F 1309 autem om.V 1309/10 sanctas animas : an- sanctas T 1310 nomen : nomine P/FL]F/jS HrM am fr lou terrae : -ra FI am 1311 iudicatur cf.uera relig.31,58 ; conf.13,22,32 : diiud- (r) cf.in psalm.103 serm.1,16 CN 1312 dicitur-dei : sedes dei die- R peccator : -tori L cui om.C 1313 terram : -ra R 1314 qui : quia RW/K2 1315 punitur (-netur A) : ponCNV/F/B Hr dei : eius B maur 1316 ut et quoque om.F summam conclu¬ damus : concl- (-cludam eius R) sum- F//3 edd. 1317 et : aut FRtF/BT am fr operosius : operios- N/L1 W/BK1 periculosius F cogitari :-tare R 1319 in : ut in A2 om.L.

62

DE SERMONE DOMINI I, 18,54

pedientia regnum caelorum nec dolore frangatur ! Toleret in coniugali fide omnia quae, quamuis sint molestissima, crimen tamen inlicitae corruptionis, id est fornicationis, non habent ! Veluti si uxorem quisque habeat, siue sterilem siue deformem corpore siue debilem membris, uel caecam uel surdam uel 1325 claudam uel si quid aliud, siue morbis et doloribus languoribusque confectam, et quidquid excepta fomicatione cogitari potest uehementer horribile, pro fide et societate sustineat. Neque solum talem non abiciat, sed etiam si non habeat, non ducat earn quae soluta est a uiro, pulchram sanam diui1330 tern fecundam. Quae si facere non licet, multo minus sibi licere arbitretur ad ullum alium inlicitum concubitum accedere ; fomicationemque sic fugiat, ut ab omni turpi corruptione sese extrahat. Verum loquatur neque id iurationibus crebris sed morum probitate commendet ! Rebellantes aduer1335 sum se omnium malarum consuetudinum innumerabiles turbas, de quibus, ut omnes intellegerentur, paucae commemoratae sunt, confugiens ad arcem christianae militiae tamquam de loco superiore prosternat. Sed quis tantos labores inire audeat nisi qui sic flagrat amore iustitiae, ut tamquam 1340 fame ac siti uehementissime accensus et nullam sibi uitam, donee ea satietur, existimans uim faciat in regnum caelorum ? Non enim aliter esse poterit fortis ad toleranda omnia, quae 1320

1320/2 Toleret-habent] cf. Matth.5,31-32. 1333/4 Matth.5,33-37. 1341 uim-caelorum] cf.Luc.16,16.

Verum-commendet] cf.

cf.Aug. : 1320/33 serm.dom. 1,14,39-1,16,50. 1323 nupt.et concup.i,io,ii. 1333/4 cf.serm.dom.1-53.

sterilem] bon.coniug.7,7;

Trad.text. : ACMNPV(=a)/FLft?/BKRT(=p)

1320 regnum : regno A nec : ne A 1321 coniugali : -gale R sint om.L add.pt3.etet ante crimen W 1322 tamen : tantum W post habent aay.iudicium 1V/K2 1323 ueluti : -ut CNV quisque : quis A1 habeat : habens A siue1-2 : uel BT am fr lou 1324 uel1 : siue F 1324/5 uel2claudam om.L 1325 post aliud add.est A2 1325/6 languoribusque : laboribA 1320 fomicatione : causa -tionis CNV 1327 horribile : -bilem CMNV 1328 solum AP : om.CMNV/FLW/fl am fr non1 om. 1//IV/BR?T am fr sihabeat om.F 1329 earn : uxorem W/K2 est om.R 1329/30 diuitem om.F 1330 facere-licet : non licet fac- L 1331 alium : aliud K 1332/3 turpiextrahat : turpitudine sese (se L/KR am fr lou ; add.penitus KR am fr lou) extrahat (abstr- L) u.l.P/L/fl am fr lou 1333 id {add. in B) iurationibus : adiur- CNK/ L iur- fr lou 1335 malarum : malorum FLUP/fi consuetudinum : -dinem FL/R1 1338 superiore : -riori L 1339 inire : inuenire F/BT iniret L om.K1 1340 ac : et M edd. 1341 ea om.V faciat : facit P1 faciant F1 faciet L facias K1 1342 esse poterit : pot- esse P/FL/fl am fr lou

DE SERMONE DOMINI I, 18,54 - 19.56

63

in praecidendis consuetudinibus laboriosa et ardua et omnino difficilia saeculi hums amatores putant. beati ergo qvi ESVRIVNT ET SITIVNT IVSTITIAM, QVONIAM

IPSI

SATVRABVN- 1345

TVR.

18.55. Verumtamen in his laboribus, cum quisque difficultatem patitur et per dura et aspera gradum faciens circumuallatus uariis temptationibus et hinc atque hinc insurgere praeteritae uitae moles intuens timet, ne adgressa implere 1350 non possit, arripiat consilium, ut auxilium mereatur ! Quod est autem aliud consilium, nisi ut infirmitatem aliorum ferat, et ei quantum potest opituletur qui suae diuinitus desiderat subueniri ? Consequenter itaque misericordiae praecepta uideamus ! Mitis autem et misericors unum uidentur. Sed hoc 1355 interest quod mitis, de quo superius tractatum est, pietate non contradicit diuinis sententiis quae in sua peccata proferuntur neque illis dei sermonibus quos nondum intellegit, sed nullum beneficium praestat ei cui non contradicit nec resistit; misericors autem ita non resistit, ut propter eius 1360 correctionem id faciat, quem redderet resistendo peiorem. 19.56. Sequitur ergo dominus et dicit : avdistis QVIA dicPL 1238 TVM EST : OCVLVM PRO OCVLO ET DENTEM PRO DENTE. EGO AVTEM DICO VOBIS NON RESISTERE ADVERSVS SI

QVIS

TE

1344/6 Matth.5,6.

PERCYSSERIT

IN

DEXTERAM

MALVM ; SED

MAXILLAM

TVAM, 1363

1362/70 Matth.5,38-42.

cf.Aug. : 1356/8 mitis-intellegit] serm.dom. 1,4,11 (lib.1,199/202). c.Adim. 8.

§§ 56-57

Trad.text. : ACMNPV(=a)/FLW/BKRT(=p)

1348 per dura : perdurat L, 1349 hinc2 : illinc V lou 1350 moles : molestias Pn/FW'/pamfr lou timet : timens V 1351 possit : -set B 1352 aliud con¬ silium : cons- al- W infirmitatem : -tates jL 1353 ei : eis P/L2W/p am fr suae (sibi i.t.P suis K) diuinitus : suae debilitati (infirmit- LF) diuinitus FU suis diuitiis W desiderat : -rant W 1354 subueniri : -nire N1/L miseri¬ cordiae praecepta : praec- mis- M/BT edd. 1355 hoc om.F 1356 superius : supra P pietate A/VF : qui pietate (-tatem V) CA1NP V/FL/P am fr lou 1361 correctionem cf. lib. 1,1644 : corrept- CMNV/p am fr lou faciat : faciet K1 R 1362 ergo-dicit (om.et C) : dom- ergo et dicit F ergo et dicit dom- K 1362/70 ad Matth.5,38-42 cf.c.Adim. 8 ; c.Faust.19,25 ; 22,76.79; serm. 16,2; 167,3,4; epist.138,12 ; enchir.21,78 1363 est (it/k) : est antiquis P sit F et (aur f h ug) : om.(it/k) T am fr lou 1364 non (it/k) : et non A2 aduersus (k) : -sum A 1365 tuam (it/k) : om.(a f b) P1/F/B am fr lou

5, 38-48

5,38-42

64

DE SERMONE DOMINI I, 19,56-57

PRAEBE ILLI CONTENDERE

ET ALTERAM ; ET

VESTIMENTVM J

TVNICAM ET

QVI

ET QVI VOLVERIT TECVM TV AM

TE

TOLLERE,

DIMITTE

ANGARIAVERIT

MILLE

IVDICIO ILLI

ET

PASSVS,

VADE CVM EO ALIA DVO. OMNI PETENTI TE DA, ET QVI VOLVERIT mvtvari ne aversatvs fveris. Pharisaeorum iustitia minor est non excedere in uindicta modum, ne plus rependat quisque quam accepit; et magnus hie gradus est. Nemo enim facile inuenitur qui pugno accepto pugnum reddere uelit, et uno a conuiciante uerbo audito unum et quod tantundem 1375 ualeat referre contentus sit, sed siue ira perturbatus inmoderatius uindicat, siue quia iustum putat eum qui laesit prior grauius laedi, quam laesus est qui non laeserat. Talem animum magna ex parte refrenauit lex, in qua scriptum est : ocvlvm pro ocvlo et dentem pro dente, quibus nominibus 1380 significatur modus, ut iniuriam uindicta non transeat. Et haec est pacis inchoatio ; perfecta autem pax est talem penitus nolle uindictam. 19,57. Inter illud ergo primum quod praeter legem est, ut maius malum pro minore malo reddatur, et hoc quod do1385 minus perficiendis discipulis dicit, ne pro malo ullum redda¬ tur malum, medium quendam locum tenet, ut tantum redda¬ tur quantum acceptum est, per quod a summa discordia ad summam concordiam pro temporum distributione transitus factus est. Quisquis ergo malum infert prior studio laedendi 139° et nocendi, uide quantum distet ab eo qui nec laesus rependit ! Quisquis autem nulli prior male fecit, sed tamen laesus 1370

a te

1379 Matth.5,38.

1372/82 enim-uindictam] Hrab.Maur./» Matth.zfi (826B).

Trad.text. : ACMNPV(=a)/FLW/BKRT(=p) 1372/82 Hr

1360 illi {itIk) : om.CMNV^/LlV1 tecum iudicio (//) : tecum in iud- (c) CM iud- tecum T 1367 tollere(;7) : auferre(k)i.t.T dimitte{it/k)sicsemper fere Aug. : remitte (a aur f ug) ACMNPlV/L.W maur 1308 uestimentum (d/k) : pallium (//) FLlF/fl am fr lou 1309 eo {d b/k) : illo (;'/) FHWF/fl edd. te {itIk) : om. (b) W/R 1370 auersatus {&) : aduers- A1CNP1 V/L. auersus K1 1371 non : nec L in-modum : in {om. \F2/T am fr lou) -dictae modum (-do Li) LIF/KR'T am fr lou 1372 post quam a^.quod P2 accepit : -cipit W-fl 1373 uelit (uellit L1) : uellet T non uelit am 1374 uno : unum CN/T a om.F/B1KR am fr lou 1376 laesit : -serit HW'/K-T Hr am fr lou 1381 haec om. V 1383 praeter : propter L, 1384 post malum add.e.st M 1385 dicit : dixit A maur 1385/6 reddatur malum : mal- redd- V/F/BK2RT edd. 1390 distet : distat FL/ BKXT am fr lou 1391 autem : ergo F/fi am fr male : malum MP fecit : facit AMPV

/x

190

DE SERMONE DOMINI I, 19,57

65

rependit grauius uel uoluntate uel facto, recessit aliquantum a summa iniquitate et processit ad summam iustitiam, et tamen nondum tenet quod lex quae per Moysen data est imperauit. Qui ergo tantum reddit quantum accepit, iam 1395 donat aliquid ; non enim tantam poenam meretur nocens, quantam ille qui ab eo laesus innocens passus est. Hanc ergo inchoatam non seueram sed misericordem iusti¬ tiam ille perficit qui legem uenit implere non soluere. Duos ergo adhuc gradus qui intersunt intellegendos reliquit, et 1400 de ipso summo misericordiae culmine dicere maluit. Nam est adhuc quod faciat, qui non implet istam magnitudinem praecepti, quae pertinet ad regnum caelorum, ut non reddat tantum sed minus, uelut pro duobus pugnis unum aut pro auulso oculo aurem praecidat. Hinc ascendens qui omnino ni- 1405 hil rependerit propinquat praecepto domini, nec tamen adhuc ibi est. Parum enim adhuc uidetur domino, si pro malo quod acceperis nihil rependas mali, nisi etiam amplius sis paratus accipere. Quapropter non ait : Ego autem dico uobis non reddere malum pro malo, quamquam hoc etiam magnum 1410 praeceptum sit, sed ait : non resistere aduersus malum, ut non solum non rependas quod tibi fuerit inrogatum, sed etiam non resistas, quo minus aliud inrogetur. Hoc est enim quod etiam consequenter exponit : sed si qvis te percvsserit in DEXTERAM MAXILLAM TVAM, PRAEBE ILLI ET ALTERAM. Non 14*5 enim ait : Si quis te percusserit, noli tu percutere, sed : para te adhuc percuti.

1398 qui-soluete] cf.Matth.5,17.

1414/5 Matth.5,39.

1483/28 ut-est2] Hrab.Maur./« Matth.2,6 (826B/827A).

1415/28 Non-est2] Beda

in Lmc.z, 1704/17.

Trad.text. : ACMNPV(=a) a 1415 Be/FL,IF/ BKRT(=ft) a 1403 Hr

1392 uel1 om.LW1 1393 et1 : nec P 1394 quae om. W^/T 1395 qui : quod F accepit : -cipit BKR 1396/7 tantam poenam...quantam : -turn poenae... -turn P 1397 innocens passus (est innoc- pass- W) om.F/T 1399 perficit : -fecit P/HF2/KlRT am fr lou 1400 reliquit : -linquit AM/F/B aA/.quibus ante et lou 1402 add.is ante qui P2 magnitudinem : multitud- B 1404 ue¬ lut : ut uel F/BKR uel T am fr lou duobus : duo H 1405 auulso : eu- lou maur praecidat : abscid- V 1407 ibi (in F) est : uidetur ibi esse P pa¬ rum : -uum M/KlT 1408 rependas (respondas C) : reddas F/T Hr am fr lou post etiam add. et am fr lou add. mali ante amplius P 1410 magnum om. V/L 1412 non2 om.L fuerit : -rat L 1415 dexteram (it) : -tram (b) A illi et (it/k) : illi V et W 1416 tu percutere : percut- A1 repercut- W 1417 percuti : -cutienti A lou maur

66

BE SERMONE DOMINI I, 19,57-58

Quod ad misericordiam pertinere hi raaxime sentiunt, qui eis quos multum diligunt tamquam filiis uel quibuslibet PL 1259 1420 dilectissimis suis aegrotantibus seruiunt uel paruulis uel freneticis, a quibus multa saepe patiuntur et, si eorum salus id exigat, praebent se etiam ut plura patiantur, donee uel aetatis uel morbi infirmitas transeat. Quos ergo dominus medicus animarum curandis proximis instruebat, quid 1425 eos aliud docere posset, nisi ut eorum quorum saluti consulere uellent inbecillitates aequo animo tolerarent ? Omnis namque inprobitas ex inbecillitate animi uenit, quia nihil innocentius est eo qui in uirtute perfectus est. 19,58. Quaeri autem potest, quid sibi uelit dextra maxilla, h 191 1430 Sic enim in exemplaribus Graecis, quibus maior tides habenda est, inuenitur. Nam multa Latina maxillam tantum habent, non etiam dextram. Facies est autem qua quisque cognoscitur. Et legimus apud apostolum : Toleratis enim si quis uos in seruitutem redigit, si quis deuorat, si quis accipit, 1435 si quis extollitur, si quis in faciem uos caedit ; deinde continuo subiungit : Secundum ignobilitatem dico, ut exponat, quid sit in faciem caedi, hoc est contemni ac despici. Quod quidem non ideo dicit apostolus, ut illos non sustinerent, sed ut se

1430/1 Sic-inuenitur] in omnibus codicibus Graecis, si codicem D excipias. 1431/2 multa-dextram] sic d et k. 1433/5 2 Cor. 11,20. 1436 2 Cor. 11,21. 1438/9 sed-inpendi] cf.2 Cor.12,15.

1432/9 Facies-inpendi] Beda coll., exc.256 ; Hrab.Maur. in epist.Pauli 226B) ; Flot.expos., ad 2 Cor.11,20 (cod.Lyon 484.fol.29r).

1.13

(PL

112,

Trad.text. : ACMNPV{= a) usque ad 1428,esr, BeL/FLR7a 1432 BeK HrE F//BKRT (=/3) usque ad 1428,er/, HrM

1418 hi : hii A/F/K2 1421 post freneticis (frenit- P'R) add.suis V/B multa saepe (se C) : saepe multa P multa V 1421/2 et-patiantur om.T salus id : id salus B 1422 exigat : -get F 1425 eos : eis C posset : -sit FW/KR am fr debuit HrM 1426 uellent : uelint FW7 1428 est eo : eo est P 1429 dextra : -tera P/FttX/fi 1430/1 habenda : adhib- FFIF/fi am fr lou 1431 tantum : tamen V 1432 etiam - autem : enim facies est eadem F dextram (-tra M) : -teram W'/[3 1432 est autem : autem haec est P autem est HrE/K est FI qua : quia CP/BeB 1433 apud (om.F/B) apostolum : in -stolo T 1435 si-extollitur (-tollit V) om. If71 in-uos (r) : uos in f- T 1436 subiungit : -iunxit F -iecit BeE HrE dico(r) : om.F exponat : ostendat BeK HrB 1437 ac : aut P atque F/BT edd. 1438 sustinerent : -ret W/K2 1438/9 se magis (maius L) : magis se P

DE SERMONE DOMINI I, 19,58

67

magis, qui eos sic diligeret ut se ipsum, pro eis uellet inpendi. Sed quoniam facies non potest dici dextra et sinistra, et 1440 tamen nobilitas et secundum deum et secundum hoc saeculum potest esse, ita tribuitur tamquam in maxillam dextram et sinistram, ut in quocumque discipulo Christi contemptum fuerit quod christianus est, multo magis in se contemni paratus sit, si quos huius saeculi honores habet. Sicut idem 1445 apostolus, cum in eo persequerentur homines nomen christianum, si taceret de dignitate quam habebat in saeculo, non praeberet alteram maxillam caedentibus dextram. Non enim dicendo : Ciuis Romanus sum, non erat paratus hoc in se con¬ temni, quod pro minimo habebat, ab eis qui in illo nomen 145° tarn pretiosum et salutare contempserant. Numquid enim ideo minus postea uincula tolerauit, quae ciuibus Romanis non licebat inponi, aut quemquam de hac iniuria uoluit accusare ? Et si qui ei propter ciuitatis |Romanae nomen pepercerunt, non tamen ille ideo non praebuit quod ferirent, 1455 cum eos a tanta peruersitate corrigere cuperet patientia sua, quos uidebat in se sinistras partes magis quam dextras honorare. Illud est enim tantum adtendendum, quo animo faceret omnia, quam beniuole et clementer in eos a quibus ista patiebatur. Nam et pontificis iussu palma percussus 1460 quod contumeliose uisus est dicere, cum ait : Percutiet te dominus, paries dealbate, minus intellegentibus conuicium

1449

Act.22,25.

1400

pontificis-percussus]

cf.Act.23,2.

1461/2

Act.

23>3-

1441/51 nobilitas-contempserant] Hrab.Maur./« Matth.zf (827B/C).

Trad.text. : ACMNP V( = a) IFFW usque ad 1439,inpendi, BeK HrE Fl/BKRT(=fi) 1441/51 HrM

1439 pro eis om.A uellet : uellit U/R uelit W 1440 dextra : -tera P/FIt7/ RT et (aut AP) sinistra om.FF/T amfr et2 om. IF/K 1441 et1 om.F\F/HrM 1442 tribuitur : distrib- P maur in maxillam (s.l.K) dextram (-teram W/K) : -teram max- F/BRT edd. 1443 add.in ante sinistram K contemptum : -tus V 1446/7 nomen christianum : chr- nomen A 1447 add.ct ante si AP 1448 praeberet c/Xeumann-Hofmann-Szantyr 2, § 185 III b : -buerat cf.ib.§ 183 b,\3 MP/FU/T am fr i.t.lou maur dextram : -teram FIF'/fl Hr 1449 add.in ante dicendo P2/F ciuis : ciues M/FW/BK 1449/50 hoc-contemni : in se conthoc P 1451 enim om.V 1455 non1 : nec am fr ille-non : ideo ille non A/IF ille F/T 1456 a : de am fr lou cuperet : cupierit (-perit K1) BK^RT am fr lou 1457 in se (se om.F) om. L dextras : -teras A/F/BKRT2 1458 est om.F 1459 faceret : fecerit KRT am fr lou 1461 add.ct ante quod lou 1462 dominus cf. de mend.15,27 : deus AIA/K maur

68

DE SERMONE DOMINI I, 19,58

sonat, intellegentibus uero prophetia est. Paries quippe dealbatus hypocrisis est, id est simulatio sacerdotalem prae1465 ferens dignitatem, et sub hoc nomine tamquam candido tegmine interiorem quasi luteam turpitudinem occultans. Nam quod humilitatis fuit mirabiliter custodiuit : cum ei diceretur : Principi sacerdotum maledicis ?, respondit : Nesciui, fratres, quia princeps est sacerdotum ; scriptum est enim : Prin1470 dpi populi tui non maledices. Vbi ostendit, quanta tran-PLi26o quillitate illud dixisset quod iratus dixisse uidebatur, quod tarn cito, tarn mansuete respondit, quod ab indignantibus et perturbatis fieri non potest. Et in eo ipso intellegentibus uerum dixit : Nesciui quia princeps est sacerdotum, tamquam 1475 si diceret : Ego alium sciui principem sacerdotum, pro cuius nomine ista sustineo, cui maledicere fas non est, et cui uos maledicitis, cum in me nihil aliud quam eius nomen odistis. Sic ergo oportet non simulate ista iactare, sed in ipso corde esse ad omnia praeparatum, ut possit canere illud 1480 propheticum : Paratum cor meum, deus, paratum cor meum. Multi enim alteram maxillam praebere nouerunt, diligere uero ilium a quo feriuntur ignorant. At uero ipse dominus, qui utique praecepta quae docuit primus impleuit, percutienti se in maxillam ministro sacerdotis non praebuit alteram sed 1485 insuper dixit : Si male locutus sum, exprobra de malo ; si bene, ^ 192

1468/70 Act.23,4-5.

cf.Aug. : 1467/88 epist.

1474 Act.23,5.

1480 Ps.56,8.

1485/6

Ioh.18,23.

138,13.

1481/8 Multi-crucifigi] Beda in Luc. 2,1717/24.

Trad.text. : ACMNPV(=a) a 1481 Be/FLW/BKRT(=P)

1463 est om.F 1465 candido : -ditato V 1468 add.ex ante respondit am fr lou 1469 quia...est1 : quod... esset P 1469/74 scriptum-sacerdotum om. F 1469/70 principi cf.epist. 138,13 : -cipem CMP2 V/ W2/BK2 1470 non : ne L/BKT am fr lou maledices : -dicas am fr lou 1471 dixisset-iratus om.L 1475 si : sic V alium sciui : sciui al- T 1477 eius-odistis : nomen eius od- V eius od- nomen edd. 1478 iactare : insultare ACMNV/B u.l.am saltare u.l.P psallere W2jK 1479 ad possit cf. Lofstedt, Peregrinatio p.44 ; lib.arb. 1,10,21 (p.22,16) canere illud : ill- can- L 1481 nouerunt : noluerunt (uol- T) C/F/K1RT 1482 uero1 om. W at : atque C aut L 1483 qui utique : quia F utique K2RT primus : prius V percutienti (-cuenti /CRT1) : -cuti C/L.1 1485 si2 : si autem (it) V Beh

DE SERMONE DOMINI I, 19,58-59

69

quid me caedis ? Non tamen ideo paratus corde non fuit non solum in alteram maxillam caedi pro salute omnium, sed etiam toto corpore crucifigi. 19,59. Ergo et illud quod sequitur : et qvi volverit tecvm IVDICIO CONTENDERE

ET TVNICAM

TV AM TOLLERE,

DIMITTE 1490

illi et vestimentvm, ad praeparationem cordis non ad ostentationem operis praeceptum recte intellegitur. Sed de tunica et uestimento quod dictum est, non in eis solis sed in omnibus faciendum est quae aliquo iure temporaliter nostra esse dicimus. Si enim de necessariis hoc imperatum est, quan- 1495 to magis superflua contemnere conuenit ! Verumtamen ea quae nostra dixi eo genere includenda sunt, quo dominus ipse praescribit dicens : si qvis vvlt ivdicio tecvm con¬ tendere et tvnicam tvam tollere. Omnia ergo ilia intellegantur de quibus iudicio nobiscum contendi potest, 1500 ita ut a nostro iure in ius illius transeant qui contendit uel pro quo contendit, sicuti est uestis, domus, fundus, iumentum et generaliter omnis pecunia. Quod utrum etiam de serais accipiendum sit, magna quaestio est. Non enim christianum oportet sic possidere ser- 1505 uum quomodo equum aut argentum, quamquam fieri possit ut maiore pretio ualeat equus quam seruus, et multo magis aliquid aureum uel argenteum. Sed ille seruus, si rectius et honestius et ad deum colendum accomodatius abs te domino

1489/91.1498/9 Match.5,40.

cf.Aug. : 1508/11 ciu. 19,16.

1492/6 de-conuenit] Beda in Luc.2,1726/9. 1492/1515 de-imperatur] Hrab. Maur./'n Aiattb.zfi (827C/828A). 1502/15 uestis-imperatur] Beda in Luc.2. 1740/51.

Trad.text. : ACMNP H(=d) usque ad 1488,crucifigi, et 1492/6, et a 1502 Be/FLiP'/ BKRT(=P) a 1492 Hr

1486 quid (it) cf.de mend. 15,27 : cur F/fi am fr lou 1490 dimitte : remitte AjLWj KRT edd. 1492 ostentationem : -nsionem P/W/fl am fr lou 1493 in1 om.P^/R 1494/5 quae-est om.C 1495 hoc imperatum : hoc praeceptum uel imp- P2 1498 praescribit (-sciuit P -cipit F) : -scripsit /3 am fr lou dicens : et dixit P 1499 ilia om.V lou 1499/1500 intellegantur : -guntur L1IP'2/BK1RT am fr lou 1501 transeant : -eat CN 1502 pro quo : per quod F 1503 generaliter om¬ nis : omnis gen- F 1504 etiam (add.et F) de seruis : de sends etiam P 1506 aut : et L 1507 maiore : -iori K 1508 aureum..argenteum : aurum..-tum V 1609 accomodatius : et com- KR

70 1510

1515

1520

DE SERMONE DOMINI I, 19,59-61

educatur aut regitur, quam ab illo potest qui eum cupit auferre, nescio utrum quisquam dicere audeat ut uestimentum eum debere contemni. Hominem namque homo tamquam se ipsum diligere debet, cui ab omnium domino, sicut ea quae sequuntur ostendunt, etiam ut inimicos diligat imperatur. 19,60. Sane animaduertendum est omnem tunicam uestimentum esse, non omne uestimentum tunicam esse. Vestimenti ergo nomen plura significat quam nomen tunicae. Et ideo sic dictum esse arbitror : et qvi volverit tecvm IVDICIO CONTENDERE ET TVNICAM TVAM TOLLERE,

REMITTE

tamquam si diceret : Qui uoluerit tunicam tuam tollere, remitte illi et si quid aliud indumenti habes. Ideo nonnulli pallium interpretati sunt quod Graece positum est i/xanov. 1525 19,61. ET QVI TE ANGARIAVERIT, inquit, MILLE PASSVS, vade cvm illo alia Dvo, et hoc utique non tarn ut pedibus agas, quam ut animo sis paratus. Nam in ipsa Christiana historia, in qua est auctoritas, nihil tale inuenies factum esse a sanctis uel ab ipso domino, cum in homine quern suscipere i5 3odignatus est uiuendi nobis praeberet exemplum, cum tamen omnibus fere locis eos inuenias paratos fuisse aequo animo tolerare quidquid eis inprobe fuisset ingestum. Sed uerbi gratia dictum putamus : vade cvm eo alia dvo ? An tria conpleri uoluit, quo numero significatur perfectio, ut memiilli

et

vestimentvm,

1512/3 Hominem-debet] cf.Leu. 19,18. 1513/5 cui-imperatrur] cf.Matth.5,44. 1519/21 Matth.5,40. 1523 pallium] sic it excepto codice d. 1525/6.1533 Matth.5,41.

cf.Aug. : 1513/4 ea quae sequuntur] serm.dom.\,21,69-1,22,77. perfectio] mm. 1,12,20.

1526/32 non-ingestum] Hrab.Maur./« Mattb.2,6 (828B). Hrab.Maur. in Matth.zfi (828B).

1533/4 tria-

1534/7 numero-fieri]

Trad.text. : ACMNPV(=a) usque ad 1515,imperatur, Be/FI .IF/BKRT(= fi) usque ad 1515,imperatur, et 1526/32, et a 1534 Hr

1513 se : semet F/BK'RT Hr am fr 1518 nomen1,2 : nomine F 1520/2 remitte-tollere om.M 1521 add.tt ante qui L, 1522 remitte : dimitte CMNV indumenti (-turn L) : uestim- F 1525 inquit om.A 1526 ut om. lou 1528 factum esse (esse f- V2) : factum V1/FLIF'/KRT Hr am fr lou 1529 cum om.fr in om.H 1530 add.ut ante uiuendi K*R am fr 1531 add.in ante omnibus CNP2V 1533 an : et W2 aut K2T tria : quia A 1534 conpleri : -re C

pl

1261

DE SERMONE DOMINI I, 19,61 - 20,62

n

193

71

nerit quisque, cum hoc facit, perfectam se implere iustitiam misericorditer perferendo infirmitates eorum quos uult sanos fieri ? Potest uideri propterea etiam tribus exemplis haec praecepta insinuasse, quorum primum est, si quis te percusserit in maxillam ; secundum si quis tunicam tollere uoluerit ; tertium si quis mille passus angariauerit, in quo tertio exemplo simplo duplum additur, ut triplum conpleatur. Qui numerus hoc loco si non, ut dictum est, significat perfectionem, illud accipiatur quod in praecipiendo tamquam tolerabilius incipiens paulatim creuerit, donee perueniret usque ad duplum aliud perferendum. Nam primo praeberi uoluit alteram maxillam, cum fuerit dextra percussa, ut minus perferre paratus sis quam pertulisti - quidquid enim dextra significat, et carius est utique quam id quod sinistra signifi¬ cat, et qui in re cariore aliquid pertulit, si et in uiliore perferat, minus est - ; deinde illi qui tunicam uult tollere iubet et uestimentum remitti, quod aut tantundem est aut non multo amplius, non tamen duplum ; tertio de mille passibus, quibus addenda dicit duo milia, usque ad duplum aliud perferas iubet ; ita significans, siue aliquanto minus quam iam fuit siue tantundem siue amplius quisque inprobus in te esse uoluerit, aequo animo esse tolerandum. 20,62. In his sane generibus trium exemplorum nullum genus iniuriae praetermissum esse uideo. Namque omnia in quibus inprobitatem aliquam patimur in duo genera diuiduntur; quorum alterum est quod restitui non potest, alterum quod potest. Sed in illo quod restitui non potest uindictae solatium quaeri solet. Quid enim prodest quod percussus repercutis ? Numquid propterea illud quod in corpore laesum est restituitur in integrum ? Sed tumidus animus talia fomenta desiderat ; sanum autem firmumque

Trad.text. : ACMNPV(=a)/FFW/BKRT(=p) usque ad 1537,fieri. Hr

1535 add. in ante se M 1536 infirmitates : iniquit- V 1539 a^.dexteram ante maxillam (-la Id) P lou post tunicam add.txxaxn FFW/fi am fr lou 1540 post quis add.te lou 1542 add.in ante loco M 1543 accipiatur : -pitur CNV/F in om.W tolerabilius : intol- KRT 1545 aliud : aliquid i.t. W primo : -mum W praeberi : -bere Cd/T 1546 dextra : -tera P/F/fi add. non ante minus IV/K2 1547 perferre : ferre IV/K2 quam pertulisti : quod -tulit L2 dextra : -tera F/\3 1549 pertulit : -tulerit P2 1550 tollere : auferre cf. lib.1,1367 i.t.T et om. F/K2 1551 remitti : dimitti cf. lib.1,1367 FFW/fi amfrlou aut2 : ut CN1 1554 minus : maius CNV iam : non F om.F/R 1555 in te esse : uim inferre F 1556 esse tolerandum : tol- MV"1 tol- esse fi edd. 1558 iniuriae om.M 1561 alterum-potest2 om.W 1562 quid : quod K1R 1563 illud : aliquid BT am fr lou 1564 restituitur : -tuatur C -tuetur F/KR am fr lou in om.ACNV/FFW1/K2 9

XXXV

1535

154°

1545

1550

1535

1560

1563

72

1570

1575

1580

DE SERMONE DOMINI I, 20,62-63

ista non iuuant, quin potius misericorditer perferendam alterius infirmitatem iudicat, quam alieno supplicio suam mitigandam, quae nulla est. 20,63. Neque hie ea uindicta prohibetur quae ad correctionem ualet. Etiam ipsa enim pertinet ad misericordiam, nec impedit illud propositum quo quisque paratus est ab eo quern correctum esse uult plura perferre. Sed huic uindictae referendae non est idoneus nisi qui odium, quo solent flagrare qui se uindicare desiderant, dilectionis magnitudine superauerit. Non enim metuendum est, ne odisse paruulum PL filium parentes uideantur, cum ab eis uapulat peccans, ne peccet ulterius. Et certe perfectio dilectionis ipsius dei patris imitatione nobis proponitur, cum in sequentibus dicitur : DILIGITE INIMICOS VESTROS, BENE FACITE HIS QVI VOS ODERVNT, ET ORATE PRO EIS QVI VOS PERSEQVVNTVR. Et tamen de ipso dicitur per prophetam : Quern enim diligit dominus corripit, flagellat autem omnem filium quern recipit. Dicit et dominus : Seruus qui nescit uoluntatem domini sui et facit digna plagis uapulabit pauca ; seruus autem qui scit uolunta-

1577/8 perfectio-proponitur] cf.Matth.5,48. 1579/80 Matth.5,44. 1581/2 Prou.3,12. 1583/4 Serims-pauca] Luc. 12,48-(-1584/5 seruus-niulta] Luc.12,47.

cf.Aug. : §§ 63-65 c.Adim. 17,1-5.

1569/77 Neque-ulterius] Hrab.Maur./« Matth.2,6 (828C).

Trad.text.

: AC MNP V(=a)/FlJW/BKKT(-fi) 1569/77 Hr

1568 quae : quoniam M 1569/70 correctionem : corrept- B fr lou 1570 ualet : ualeat lou etiam om.M 1571 impedit : -pendit CN1 1573 referendae : perfer- u.l. W/u.l.K 2574 dilectionis magnitudine (mansuet- F) : -done magnitudinis T 1575 superauerit : -rauit (-bit IF) C/FUF/KRT am fr 1576 uapulat : -latur KRT 1577 ne : nec V post certe add. utilius IF/BK2 1578 airy.alterius ante imitatione 1V/K2 nobis om.V sequentibus : conseqCMNP V 1578/9 dicitur : dicit FH/BT 1579 his (it) : eis H\F 1579/80 uos oderunt : od- uos AH/BKR2 edd. od- R1T 1581/2 dominus (HXX) cf. in psalm.37,23 : deus cf.c.Faust.22,14 AP/FUF/fl 1582 recipit (LXX) : -cepit L 1583 et1 om.H 1583/5 ad Hue.12,47s cf.in Rom.imperf.18 ; in psalm.78,9 ; quaest.hept.3,31 1583/4 seruus-pauca om.H 1583 seruus : -uo CNV nescit uoluntatem : uol- nesc- K add.non ante facit AP/F2IF/BK2T 1584 plagis om.P uapulabit (it) : -uit (aur b d f i l/e) CMN'/UF pauca : paucis (it : cet/e) P/F2\F/KRT am fr lou multis F1 1584/5 seruus-multa om.F1 1584 autem am. MV/F2\F

1262

DE SERMONE DOMINI I, 20,63-64

h1194

73

tern domini sui et jacit digna -plagis uapulabit multa. Non ergo quaeritur nisi ut et ille uindicet cui rerum ordine potestas data est, et ea uoluntate uindicet qua pater in paruulum filium, quem per aetatem odisse nondum potest. Hinc enim aptissimum exemplum datur, quo satis appareat posse peccatum amore potius uindicari quam inpunitum relinqui, ut ilium in quem uindicat non poena miserum sed correctione beatum uelit, paratus tamen, si opus sit, aequo animo plura tolerare ab eo inlata quem uult esse correctum, siue in eum habeat potestatem coercendi siue non habeat. 20,64. Magni autem et sancti uiri, qui iam optime scirent mortem istam, quae animam dissoluit a corpore, non esse formidandam, secundum eorum tamen animum qui illam timerent nonnulla peccata morte puniuerunt, quo et uiuentibus utilis metus incuteretur, et illis qui morte puniebantur non ipsa mors noceret sed peccatum, quod augeri posset si uiuerent. Non temere illi iudicabant, quibus tale iudicium donauerat deus. Inde est quod Helias multos morte affecit et propria manu et igne diuinitus impetrato, cum et alii multi magni et diuini uiri eodem spiritu consulendo rebus humanis

1602/3 Helias-manu] cf.3 Reg.18,40.

1603 et1-impetrato] cf.4 Reg.1,10.

cf.Aug. : §§ 64-65 c.Faust.22,79.

1586/8 nisi-potest] Hrab.Maur.A Matth.2,6 (828C). 1595/1603 Magni-impetrato] Beda in Rue.3,1784/92. 1595/1628 Magni-sit] Plot.expos., ad 1 Cor.5,3-5 (cod.Troyes 96,fol.io8v).

Trad.text. : ACMNPV(=a) 1595/1603 Be/FLW a 1595 F//BKRT(=g) 1586/8 Hr

1585 facit : non facit AP non faciens F2R2IF/K2T faciens R1/BK1R am fr ua¬ pulabit (it) : -uit (aur bfil q/e) CM/W multa : -tis (aur cfr1 ug) P/F21F/KRT am fr lou 1586 et om.P/RlF/Hr rerum ordine : ord- rer- F 1587 data est : est data P in cf. lib. 1,1591 : om.CNV 1587/8 paruulum filium : fil-paru-F 1588 per aetatem : peccantem F odisse-potest : nond- pot- od- W enim om.PPR 1589 aptissimum CP/F edd. : apertiss- AMNV/LlfP/ft datur : ducitur maur 1591 correctione : corrept- M 1592 uelit : uellit L uellet T si om. V add.ita ante aequo K2 1595 et sancti om.F 1597 formidandam : -dandum K1 R eorum tamen : tarn- eor- PV animum : -mam am illam : ilium (ullum am) u.l.Beh/K1R am 1598 puniuerunt : -nieruntP2 «./.B«L/L2IFF//|S edd. quo : quia M quod K maur 1599 add. non ante incuteretur L 1600 posset : posse i.t.Be^/BKdR 1602 helias : eJias K1 affecit : afficit (eff- R1) L W/g am fr 1603 igne : igni W impetrato : -perato Pj IF F//BKR cum : quod maur 1604 consulendo : -sulendis (-landis K'RT1) FFW Fl/fi -sulendi maur

1585

1590

1595

1600

74

DE SERMONE DOMINI I, 20,64-65

non temere fecerint. De quo Helia cum exemplum dedissent discipuli domino, commemorantes quid ab eo factum sit, ut etiam ipsis daret potestatem petendi de caelo ignem ad consumendos eos qui sibi hospitium non praeberent, reprehendit in eis dominus non exemplum prophetae sancti sed 1610 ignorantiam uindicandi, quae adhuc erat in rudibus, animaduertens eos non amore correctionem sed odio desiderare uindictam. Itaque posteaquam eos docuit, quid esset diligere proximum tamquam se ipsum, infuso etiam spiritu sancto, quern decern diebus completis post ascensionem suam desu1615 per ut promiserat misit, non defuerunt tales uindictae, quamuis multo rarius quam in ueteri testamento. Ibi enim ex maiore parte seruientes timore premebantur, hie autem maxime dilectione liberi nutriebantur. Nam et uerbis apostoli Petri Ananias et uxor eius, sicut in actibus apostolorum legimus, 1620 exanimes ceciderunt, nec resuscitati sunt sed sepulti. 20,65. Sed si huic libro heretici qui aduersantur ueteri testamento nolunt credere, Paulum apostolum, quern no¬ biscum legunt, intueantur dicentem de quodam peccatore, quern tradidit satanae in interitum camis : Vt anima salua sit. pl 126? 1625 Et si nolunt hie mortem intellegere - fortasse enim incertum 1605

1605/10 De-rudibus] cf.Luc.9,54-55. 1612/3 diligere-ipsum] cf. Matth.19,19. 1613/5 infuso-misit] cf.Act.2,1-4. 1620 exanimes-sepulti] cf.Act.5,1-10. 1623/4 dicentem-carnis] cf.i Cor.5,1-5. 1624 1 Cor.5,5.

cf.Aug. : 1621/2 huic-credere] c.epist.fund.io ; c.Faust.52,15-16.

1607/20 de-sepulti] Beda in Luc.3,1793/1804. 1804/6.

1623/4 de-sit\ Beda in Luc.3,

Trad.text. : ACMNPV(=a.) 1607/20.1623/4 Be/FLIF F//BKRT(=f3)

1605 fecerint : fecerunt W/T maur 1606 discipuli domino (-ni K2) : domdisc- T quid : quod FL 1607 petendi de caelo : de c- pet- M 160S consumendos (-summendos IV/B2K -summendo B1 -sumandos Fl/T -summandos R) : consumendum (sum- u.l.BeL) A Beh maur eos : illos P praeberent : -buerant P 1610/1 animaduertens : -uertit W 1011 amore : amare ^4/R2T correctionem : -rectionis CMNV u.l.Be^/L F//BK-reptionem u.l.BeL add. in anteodioam 1612 quid esset : id est W 1613 spiritu sancto : sancto spirP 1615defuerunt :fuer- K2 1616 ueteri : -reCMNi.t.BeL/B 1616/7 maiore :-ri P/L/K2 1617 parte seruientes : partes ententes (-ente N) CN maxime : -ma lou 1619 ananias : annan- A Be^/RT sicut : -cuti A 1620 sepuld : pulsati L 1621 sed :et CMNPV/FLW Fl/B lou addst ante ueteri LIV/T am fr lou 1622 paulum apostolum : ap- paul- B 1624 tradidit : -didi AMP Be^/F

DE SERMONE DOMINI I, 20,65-66

75

est quamlibet uindictam per satanan factam ab apostolo fateantur, quod non eum odio sed amore fecisse manifestat illud adiectum : Vt anima salua sit. Aut in illis libris quibus ipsi magnam tribuunt auctoritatem animaduertant quod dicimus, ubi scriptum est apostolum Thomam imprecatum 1630 cuidam a quo palma percussus esset atrocissimae mortis supplicium, animam eius tamen commendat, ut in futuro ei saeculo parceretur. Cuius a leone occisi a cetero corpore discerptam manum canis intulit mensis in quibus conuiuabatur apostolus. Cui scripturae licet nobis non credere - non 1635 enim est in catholico canone illi tamen earn et legunt et tamquam incorruptissimam uerissimamque honorant, qui aduersus corporales uindictas quae sunt in ueteri testamento nescio qua caecitate acerrime saeuiunt, quo animo et qua distributione temporum factae sint, omnino nescientes. 1640 20,66. Tenebitur ergo in hoc iniuriarum genere quod per uin¬ dictam luitur iste a christianis modus, ut accepta iniuria non surgat odium, sed infirmitatis misericordia paratus sit ani¬ mus plura perpeti ; nec correctionem neglegat, qua uel consilio uel auctoritate uel potestate uti potest. 1645 Aliud iniuriarum genus est quod in integrum restitui potest, cuius duae species : una ad pecuniam, altera ad operam pertinet. Quapropter illius de tunica et uestimento, huius de angaria mille passuum et duum milium exempla subiecta sunt ; quia et reddi uestimentum potest, et quern adiuueris 1650

1028 i Cor. 5,5. 1030/5 apostolum-apostolus] cf.acta Thomae cap.6 et (Lipsius-Bonnet 2,2, p. 108/9.n 1/2).

8

cf.Aug. : 1035/0 Cui-canone] doctr.cbrist.z,?>,\3.

Trad.text. : ACAiNPV(=a)/FFW'' usque ad 1028,sit, Fl/BKRT(=fl)

1020 satanan : -nam AP am fr lou 1027 eum : cum CAINV earn u.l.P/j3 am fr lou fecisse : -cisset Vfr lou 1029 quod : quid fr 1030 thomam : -man M 1031 a quo : quod FIF1/]^2 esset (est et CN) : est V 1032 animam eius tamen (tamen eius P ; add.non F) commendat (-dauit P fr lou -det LW2) : anima eius tamen (tamen eius maur) -data A maur animam eius tamen -datam CMNV om.WY 1033 a2 om.W/K2 1034 in om.F 1034/5 conuiuabatur : conuiueb- F/BK^-R 1030 enim est : est enim lou maur et legunt : ut leg- V elig- B eleg- R leg- fr lou 1038 ueteri (-re MN/IF) testamento : uetus -mentum F 1039 acerrime saeuiunt : saem acerbissime P1 1040 factae : facta am fr lou sint : sunt CM/F 1641 iniuriarum (-riam R) genere : gen-iniur-T 1642 luitur om.F aom.CNPV/ FF christianis : -stianus PV/F 1643 add. in ante odium (odio W1) lou maur 1644 nec (net P1) : et P2/F correctionem : corrept- Af add.non ante neglegat P qua uel : uel qui F uel quo K 1646 aliud-potest om. V1 1647 post species add.sunt V operam : -ra A/F 1648 tunica et : tunicae P/F/BRT am fr lou 1049 duum (dua P1) : duo V/F/BK^R exempla : om.F -plo F\F 1650 adiuueris : -uaris W/BFPRT

76

655

660

665

670

675

DE SERMONE DOMINI I, 20,66-67

opera, potest te etiam ipse, si opus fuerit, adiuuare. Nisi forte ita potius distinguendum est, ut prius quod positum est de percussa maxilla omnia significet quae sic ingeruntur ab inprobis, ut restitui non possint nisi uindicta ; secundum quod positum est de uestimento omnia significet quae pos- ^ 195 sunt restitui sine uindicta, et ideo forte additum est : qvi volverit tecvm ivdicio contendere, quia quod per iudicium aufertur non ea ui putatur auferri cui uindicta debeatur ; tertium uero ex utroque confectum sit, ut et sine uindicta et cum uindicta possit restitui. Nam qui operam indebitam uiolenter exigit sine ullo iudicio, sicut facit qui angariat hominem inprobe et cogit se inlicite adiuuari ab inuito, et poenam inprobitatis potest luere et operam reddere, si hanc ille repetat qui inprobum pertulit. In his ergo omnibus generibus iniuriarum dominus docet patientissimum et misericordissimum et ad plura perferenda paratissimum animum christiani esse oportere. 20,67. Sed quoniam parum est non nocere, nisi etiam praestes beneficium quantum potes, consequenter adiungit et dicit: omni petenti te da, et qvi volverit a te mvtvari ne aversatvs fveris. Omni petenti, inquit, non : omnia petenti, ut id des quod dare honeste et iuste potes. Quid si enim pecuniam petat, qua innocentem conetur opprimere ? Quid si postremo stuprum petat ? Sed ne multa persequar, quae sunt innumerabilia, id profecto dandum est quod nec PL 1264 tibi nec alteri noceat, quantum sciri aut credi ab homine po-

1656/7 Matth.5,40.

1070/1 Matth.5,42.

l*i71/80 Omni-correxeris] Beda in Euc.i, 1730/9. 1071/85 Eugipp.exr.Alag.p.979,8/22. 1075/83 id-deus\ Hrab.Maur.;« 8 29 A).

Trad.text. :

ACMNPV(=a) a

1071

Eu Be/FLW'/BKRT(=p) a

Omni-feneratur] (828D/

Ma/tb.if

1075

Hr

1051 te om.P^IHW'IK2 1052 quod om.V 1054/0 secundum-uindicta om. F 1055/0 possunt : -sint L 1650 forte : -tasse F/KRTamfr lou 1057 tecum(/V) : om.(d)C add.in ante iudicio V am fr lou 1058 putatur(-tabitur P1) : putetur K 1058/60 debeatur (donatur i.t.W/K}) - uindicta1 om.C 1659 et om. lou 1660/1 nam qui... exigit Afr lou maur : namque (que : qui fr/.i85,48-49 ; enchir.22,83.

Trad.text. : ACMNPV(=a)/FFVF usque ad 1819,cogatur, B(F-/BKRT(—ft) usque ad 1832,dicit, Hr

1817 peccati (-canti IV1/K2) : inuidiae u.l.P 1819 et1 om.A enuntiare : adnunt- L lou 1820 dixisset (dixit i.t.P/L/RT Hr) iudas : et licet dixerit iudas i.m.P iudas diceret F quod tradiderim (it) : quia -didi L2 1821 add.de ante desperatione WfK. 1824 peccasse : -care W ut : et IF/K 1825 nollent (nolent K2) : dolent 1V/K1 animum : -mam fr lou 1826 obterendum : -temperandum P2/L]F/KT i.t.Hr am fr 1828 de damnatione (-nem C) : damnationem L2 1831 spiritus : -ritu L}WF 1832 neque2 : nec VfR dicit : dicitur R 1833 spiritum sanctum : -tu sancto A1 peccauerint : -uerunt V/FL 1834 belzebub : beelz- (behelz- F) MV/FFIF/BR2 T maur belzebul P 1835/6 dominum dictum : dictum dom- T 1836/7 patrem familias belzebub (beelz- H/IF/BR2T maur behelz- FL) (it) : belzebub patr- fam- P

DE SERMONE DOMINI I, 22,75-76

85

an, quoniam de magna inuidentia dixerant ingrati tam praesentibus beneficiis, quamuis nondum christiani fuerint, tamen propter ipsam inuidentiae magnitudinem in spiritum sanctum peccasse credendi sint. Non enim hoc colligitur de uerbis domini. Quamuis enim eodem loco dixerit : Quicumque autem dixerit uerbum nequam aduersus /ilium hominis, remittetur ei ; qui autem dixerit aduersus spiritum sanctum, non remittetur ei neque in hoc saeculo neque in futuro, tamen uideri potest ad hoc eos monuisse, ut accedant ad gratiam et post acceptam gratiam non ita peccent, ut nunc peccauerunt. Nunc enim in filium hominis dixerunt uerbum nequam, et potest eis dimitti, si conuersi fuerint et ei crediderint et spi¬ ritum sanctum acceperint ; quo accepto si fraternitati inuidere et gratiam quam acceperunt oppugnare uoluerint, non eis dimitti neque in hoc saeculo neque in futuro. Nam si eos sic haberet condemnatos, ut nulla spes illis reliqua esset, non adhuc monendos iudicaret, cum addidit dicens : Aut facite arborem bonam et fructum eius bonum, aut facite arborem malam et fructum eius malum. 22,76. Sic itaque accipiatur diligendos inimicos esse, et bene faciendum his qui nos oderunt, et orandum pro his qui nos persequuntur, ut pro quibusdam etiam fratrum peccatis intellegatur non praeceptum esse ut oremus, ne per inperitiam nostram diuina scriptura - quod fieri non potest - a se dissentire uideatur. Sed utrum sicut pro quibusdam non est

1841/5 Matth.12,32. 12,33.

1848/52 Nunc-futuro] cf.Matth.12.32.

1854/6 Matth.

cf.Aug. : 1862/4 in psalm.30,en.2,serm.3,2.

Trad.text. : ACMNPV(=a)/FLtF/BKRT(=p)

1838 dixerant : dixerunt F/SfPRT am fr lou tam : tamen B om. R 1839 fuerint : fuerunt L 1840 ipsam om.L inuidentiae : euid- am 1841 cre¬ dendi sint : cred- sunt A1CMNPV/L/K edd. -dendum sit F colligitur : -legitur LIV1/B 1842 uerbis : -bo L enim om. V/R add.'m ante eodem am fr lou 1843 autem : enim P/F1F2//? edd. nequam (om. (it/k) P2) aduersus (adu(d f fffk) : in j8 am fr lou) filium hominis : in fil- horn- nequam L 1844 dixerit (it,'A) : dix- uerbum M lou maur 1845 remittetur (it/k) : dimit- M 1846 ad hoc : adhuc L/KXRT 1847 ut nunc : ut(uti KR) tunc P^/W/KRTamfr 1848 nunc : non F 1849 crediderint : -derunt C 1851 quam acceperunt (-ceperant L/p am fr) om. V 1852 neque1 om.KR 1853 nulla spes illis reliqua (-licta A) esset : -am spem illis (eis V) reliquisset (-linquisse(n)t M/KR) CMNV/ KRT am fr lou 1857 accipiatur : -cipitur V 1858 faciendum : -ciendo LV/ orandum : -ndo W 1860 ne per : ut per F neque T

1840

1845

1850

1855

i860

86

DE SERMONE DOMINI I, 22,76-77

orandum, ita etiam contra aliquos orandum sit, nondum satis apparuit. Generaliter enim dictum est : Benedicite et 865 nolite maledicere ; et illud : Nemini malum pro malo reddentes. Pro quo autem non oras, non etiam contra ilium oras. Potes enim uidere certam eius poenam et penitus desperatam salutem, et non quia odisti eum ideo pro illo non oras, sed quia sentis nihil te posse proficere, et orationem tuam non uis 870 repelli a iustissimo iudice. Sed quid agimus de his contra quos oratum a sanctis accipimus, non ut corrigerentur - nam hoc modo pro ipsis potius oratum est -, sed ad illam ultimam damnationem ; non sicut contra domini traditorem per prophetam - nam ilia, ut 875 dictum est, praedictio futurorum non optatio supplicii fuit nec sicut ab apostolo contra Alexandrum - nam et inde PL 1268 iam satis dictum est -, sed sicut in apocalipsi Iohannis legimus martyres orare ut uindicentur, cum ille primus martyr, ut lapidatoribus suis ignosceretur, orauerit. 880 22,77. Sed hinc non oportet moueri. Quis enim audeat adfirmare, cum illi sancti candidati se uindicari petiuerint, ^ 199 utrum contra ipsos homines an contra regnum peccati petiuerint ? Nam ipsa est sincera et plena iustitiae ac misericordiae uindicta martyrum, ut euertatur regnum peccati, 885 quo regnante tanta perpessi sunt. Ad cuius euersionem nititur apostolus dicens : Non ergo regnet peccatum in uestro mor-

1864/5 Rom.12,14. 1865 Rom.12,17. 1873/4 sicut-prophetam] cf.Ps.108, 1876 sicut-Alexandrum] cf. 2 Tim.4,14. 1877/8 sicut-uindicentur] cf.Apoc.6,io. 1878/9 ille-orauerit] cf.Act.7,59-60. 1886/7 Rom.6,12. 6-19.

cf.Aug. :

1874/5 nam-fuit] serm.dom. 1,21,71-72.

1876/7 nec-est] ib.1,22,75.

Trad.text. : ACMNPV(=a)/FLW7/BKRT(=:g)

1864 apparuit : -paret KR am fr est : sit L, 1866 potes : -est BK 1867 certam : cunctam F 1868 non quia : quia non F/BKR oras : orare L. 1871/2 accipimus : accep- A maur 1872 non ut : ut non F corrigerentur : -rigantur am fr modo-potius : modo pot- pro ipsis P edd. pot- modo pro ipsis R 1875 praedictio : -dicatio LW^/KRT am fr 1875/7 fuit-satis om.L 1876 ab (om.P/T am fr) apostolo : apostolus lW/K2 1877 iam om. am fr lou 1881 uindicari : -care VfLW'/BKR petiuerint (-uerunt V -uerit L1) : petierint (petierunt R1) P/lA/g edd. 1882/3 utrum-petiuerint om.F 1883 petiuerint (-uerunt V) : petierint P/L?/g edd. sincera et plena : plena et sine- FL/g am 1883/4 iustitiae ac (et /3 lou maur) misericordiae uindicta : -tia ac (et F) -dia uindictae (-eta L) FL. 1884 post peccati add.non enim contra ipsos homines sed contra regnum peccati petierunt lou

DE SERMONE DOMINI I, 22,77 - 23,78

87

tali corpore. Destruitur autem et euertitur peccati regnum partim correctione hominum, ut caro spiritui subiciatur, partim damnatione perseuerantium in peccato, ut ita or¬ dinentur, ut iustis cum Christo regnantibus molesti esse non 1890 possint. Intuere apostolum Paulum ! Nonne tibi uidetur in se ipso Stephanum martyrem uindicare, cum dicit : Non sic ;pugno tamquam aerem caedens, sed castigo corpus meum et seruituti subicio ? Nam hoc in se utique prosternebat et debilitabat et uictum ordinabat, unde Stephanum ceterosque 1895 christianos fuerat persecutus. Quis ergo conuincit martyres sanctos non talem suam uindictam a domino esse deprecatos, cum etiam finem huius saeculi, in quo tanta exitia pertulerunt, ad suam uindictam potuerint libenter optare ? Quod qui orant et pro inimicis suis orant qui sanabiles sunt, et 1900 contra illos non orant qui insanabiles esse uoluerunt, quia deus quoque puniendo illos non est maliuolus tortor sed iustissimus ordinator. Sine ulla ergo dubitatione diligamus inimicos nostros, bene faciamus eis qui nos oderunt, et oremus pro eis qui nos persequuntur. 1905 23,78. Quod autem consequenter positum est : vt sitis filii patris vestri qvi in caelis est, ex ilia regula est intellegendum qua et Iohannes dicit : Dedit eis potestatem filios dei peri. Vnus enim naturaliter filius est, qui nescit omnino peccare ; nos autem potestate accepta efficimur filii, in 1910 quantum ea quae ab illo praecipiuntur implemus. Vnde apostolica disciplina adoptionem appellat qua in aetemam

1892/4 1 Cor.9,26-271900/1 sanabiles-insanabiles] cf.Plat.Gctg^ajb.c. 1906/7 Matth.5,45. 1908/9 Ioh.1,12. 1909/10 qui-peccare] cf.2 Cor.5,21. 1912/13 adoptionem-uocamur] cf.Gal.4,5.

1903/34 Sine-sunt] Hrab.Maur./»Ma//A.2,6(83iB/832A). Beda in jL«f.2,i8io/6.

1907/13 ex-possimus]

Trad.text. : ACMNPV(=a) a 1907 Be/FLW/BKRT(=ft) a 1903 Hr

1889/90 ordinentur (-dinetur L.) : iustitia ordinentur (-dinetur P2/K2) P2/ W/ft edd. 1891 possint : -sent L apostolum paulum : paul- ap- T 1892 se ipso (re ipsa T) : se ipsum L 1895 uictum : uinctum A 1896 conuincit (cum uincit IF) : -uicit P1/R am fr 1898 huius saeculi : saec- huius T 1898/9 pertulerunt : -lerint W 1899 potuerint : -erunt F/BKrRT a?n fr lou libenter : Licenter maur 1901 uoluerunt (nol- T) : uolunt M uoluerint F 1902 deus : dominus L maliuolus : malus L W 1903 ulla ergo : ergo ulla F ulla W 1904 eis : his Hr edd. nos oderunt : od- nos F/ft Hr edd. 1906 consequenter (-tur L) : seq- V 1907/8 est intellegendum : int- est F/f3 Hr edd. 1908 eis (it) : illis (a qle) F/ft Hr edd. 1909 enim - est : est enim nat- filius P 1911 post unde add.ex. ft am fr lou 1912 qua : qui F quia HIF in : ad F et in KR 1912/3 aeternam hereditatem : -na -tate CMNH/BKR IO

XXXV

88

DE SERMONE DOMINI I, 23,78-79

hereditatem uocamur, ut coheredes Christi esse possimus. Filii ergo efficimur regeneratione spiritali et adoptamur in 1915 regnum dei, non tamquam alieni sed tamquam ab illo facti et creati, hoc est conditi, ut unum sit beneficium quo nos fecit esse per omnipotentiam suam, cum ante nihil essemus, alteram quo adoptauit, ut cum eo tamquam filii uita aetema pro nostra participatione fraeremur. Itaque non ait : Facite 1920 ista, quia estis filii, sed : Facite ista, ut sitis filii. 23,79. Cum autem ad hoc nos uocat per ipsum unigenitum, ad simihtudinem suam nos uocat. Ille enim, sicut consequenter dicit, solem svvm oriri facit svper bonos et MALOS ET PLVIT SYPER IVSTOS ET INIVSTOS. Siue Solem SUUm M 200 1925 non istum cameis oculis uisibilem accipias, sed illam sa-PL 1269 pientiam de qua dicitur : Candor est enim lucis aeternae ; de qua item dicitur : Ortus est mihi iustitiae sol ; et iterum : Vobis autem qui timetis nomen domini orietur sol iustitiae, ut etiam pluuiam accipias inrigationem doctrinae ueritatis, 1950 quia bonis et malis apparait et bonis et malis euangelizatus est Christus. Siue istum solem mauis accipere, non solum

1913 coheredes Christi] cf.Rom.8,17. 1922/10 cf.Ambr.;'« .Lw.5,79. 1923/4 Matth.5,45. 1926 Sap.7,26. 1927 ortus-sol] cf. Sap.5,6 et Mal.4,2 (cf. c. epist.fund. 2). 1928 Mal.4,2.

cf.Aug. : 1929/31 pluuiam-Christus] in psalm. 10,10.

1919/22 Itaque-uocat] Beda in 1^.2,1816/9.

Trad.text. :

ACAINPV(=a) (=0) Hr

usque ad 1913,possimus, et 1919/22 Be/FLW'/BKRT

1914 filii-efficimur (-ciemur If7) : -cimur ergo filii CALNPV regeneratione : gener- CMNPV 1916 hoc (id Hr) - conditi cf. mor.Afanicb.2,7,9 ; fid.et symb. 4,5 ; c.Secundin.Z : om.A maur sit beneficium : ben- sit F/j3 Hr am fr leu quo : qui WjKR 1917 per-suam : pro -tentia sua T 1918 quo adoptauit (co¬ adopt- BKR) : quo (quod CM) opt- CAIV cum adopt- T ut : et IT' uita aetema : uitam -nam cf.serm.Atai 15,4 CAtN/FL}/BKR 1920 sitis filii : filii sitis P 1924 pluit (///(A)) : pluet (a d f l) Af/tF 1923 istum : ipsum At accipias : -cipies L 1926 enim om.AP 1927 ortus est : oritur F iustitiae sol : sol iust- AtP iterum : item NP 1928 orietur : oritur L 1929 accipias : -cipies L -cipiatis am -cipiat fr 1930 bonis1 (A : et bonis CN P V'/FHIP'IP Hr am fr loti) -apparuit (apper- K1 R) om.M

DE SERMONE DOMINI I, 23,79-80

PL

1270

89

hominum sed etiam pecorum corporeis oculis propalatum, et istam pluuiam qua fructus gignuntur, qui ad refectionem corporis dati sunt. Quod probabilius intellegi existimo, ut ille sol spiritalis non oriatur nisi bonis et sanctis, quia hoc ipsum est quod plangunt iniqui in illo libro qui sapientia Salomonis inscribitur : Et sol non ortus est nobis ; et ilia pluuia spiritalis non inriget nisi bonos, quia malos significabat uinea de qua dictum est : Mandabo nubibus meis ne pluant super earn. Sed siue illud siue hoc intellegas, magna dei bonitate fit, quae nobis imitanda praecipitur, si filii dei esse uolumus. Quantum enim huius uitae solatium afferat lux ista uisibilis et pluuia corporalis, quis tarn ingratus est ut non sentiat ? Quod solatium uidemus et iustis in hac uita et peccatoribus communiter exhiberi. Non autem ait : Qui facit solem oriri super bonos et malos, sed addidit : suum, id est quern ipse fecit atque constituit, et a nullo aliquid sumpsit ut faceret, sicut in Genesi de om¬ nibus luminaribus scribitur, qui proprie potest dicere sua esse omnia quae de nihilo creauit, ut hinc admoneremur, quanta liberalitate inimicis nostris ex praecepto eius praestare debeamus quae nos non creauimus sed muneribus eius accepimus. 23,80. Quis autem potest uel paratus esse ab infirmis iniurias sustinere, quantum eorum saluti prodest, et malle

.

.

1937 Sap.5,6 1939/40 Is.5,6 7 ab-reddere] cf.Matth.5,39.

1947/9 quem-scribitur] cf.Gen. 1,16.

1954/

cf.Aug. : 1954/60 serm.dom. 1,19,56-1,20,68.

1940/2 Sed-uolumus] Beda in Hrab.Maur./'« Mattb.2,6 (832A).

1^.2,1823/5.

1942/53 Quantum-accepimus]

Trad.text. : ACMNPV(=a) 1940/2 Be/FLW/BKRT(=(}) usque ad 1934,sunt, et 1942/53 Hr

1932 propalatum : prolatum LU7//? am fr lou 1934 corporis : -poreis CM intellegi : -legit W existimo : aestimo P 1935 sol spiritalis : spir- sol P quia : qui KR add.et ante hoc jS am fr lou 1937 post sol add. iustitiae (-tia P1) CNP1V ortus est : est ortus ft am fr lou 1938 inriget : -gat F//S am fr lou 1938/9 significabat : -uit A maur 1940 illud siue hoc : hoc s- illud A BeL maur post hoc add. siue utrumque BeL 1941 si om.V dei om.F/B 1942 solatium afferat : aff- sol- P 1948 a nullo : ad nullum IF/K2 add.et ante in lou 1949 proprie : -pria L, 1951 quanta : qua V liberalitate : libertate L, 1952 debeamus(-mur B) : debemus W nos om.T Hr add.de ante muneribus P lou maur 1952/3 accepimus : -cipimus L.W/KR 1955 malle : mala P2 mali F malle re IV^/K2 malle se am fr lou

1935

194°

1945

1950

1955

90

DE SERMONE DOMINI I, 23,80

960

amplius iniquitatis alienae perpeti quam id quod perpessus est reddere ; omni petenti a se aliquid uel id quod petit, si habetur et si recte dari potest, uel consilium bonum uel beniuolum animum dare, nec se auertere ab eo qui mutuari cupit; diligere inimicos, bene facere eis qui se oderunt, orare pro eis qui se persequuntur ? Quis ergo haec facit nisi plene perfecteque misericors ? Quo uno consilio miseria deuitatur opitulante illo qui ait : Misericordiam uolo magis quam sacrificium. beati ergo misericordes, qvia ipsorvm misere-

965

BITVR.

Sed iam commode fieri puto, ut hie lector tarn longo uolumine fatigatus respiret aliquantum, et ad cetera se reficiat in alio libro consideranda.

1957/60 omni-cupit] cf.Matth.5,42. 1960/1 diligere-persequuntur] cf. Matth. 5,44. 1963/4 Os.6,6. 1964/5 Matth.5,7.

cf. Aug. : 1960/1 serm. dom.

1,21,69-1,23,79.

Trad.text. : ACMNP V(= a)/FLW/BKRT(=g)

1956 iniquitatis (ady.iniuriae P-) alienae : -tates alienas (alieni L) LIV/BT 1957 a se (add.sed If71) : dare T aliquid : -quis Wl/K2 uel id (id : alia B) om. CMNP'V/F 1958 habetur : haberetur M habet T 1959 animum dare : dare an- F/fi edd. se : om.F aurem T 1960 eis : his F/f$ edd. se om.L. 1961 se om.V/L. plene : bene P qui plene F 1964/5 miserebitur : misdeus P2/RT am fr lou 1966 commode fieri : fieri comm- P 1967 aliquan¬ tum : -quantulum F/fi am fr lou ad : a CV se (om.BK1RT am) reficiat : -ficiatur fr lou 1968 consideranda F/R : cons- {add. amen L) explicit (add. de sermone domini in monte M) liber primus a/LIF cons- expheit liber (add.prior K) sancti Augustini de misericordia de sermone domini (dom- om.B) in monte habito (de-habito : super sermone dom- in monte hab- de miseric- T) BKT

Liber secundus

PL 1269

1,1. Misericordiam, usque ad cuius tractationem liber primus terminum accepit, sequitur cordis mundatio, unde iste sumit exordium. Cordis autem mundatio est tamquam oculi, quo uidetur deus; cuius simplicis habendi tantam 5 curam esse oportet, quantam eius rei dignitas flagitat quae tali oculo conspici potest. Huic autem oculo magna ex parte mundato difficile est non subripere sordes aliquas de his m 201 rebus quae ipsas bonas nostras actiones comitari solent, ueluti est laus humana. Siquidem non recte uiuere pernicio- 10 sum est, recte autem uiuere et nolle laudari quid est aliud quam inimicum esse rebus humanis, quae utique tanto sunt miseriores, quanto minus placet recta uita hominum ? Si ergo inter quos uiuis te recte uiuentem non laudauerint, illi in errore sunt ; si autem laudauerint, tu in periculo, nisi tarn 15, simplex cor habueris et mundum, ut ea quae recte facis non propter laudes hominum facias, magisque illis recte laudantibus gratuleris, quibus id quod bonum est placet, quam tibi, nisi quia recte uiuis, etiamsi nemo laudaret, ipsamque

4/7 cf.Plot.Ew.1,6,9. cf.Col.3,22.

5 oculi simplicis] cf.Matth.6,22.

cf.Aug. : § 1 epist.zz,-j-& ; «>«/. 10,36,58-38,63. magisque-tibi] in psalm. 18, en 2,16.

15/7 nisi-facias]

7/10 epist. 118,22.

17/8

3/81 cordis-quaerebatur] Eugipp.£xr.^4«g.p.98o,5-982,27.

Trad.text. : ACMNPV{=a) a 3 Eu/FLlF/BKRT{=p)

1 incipit liber secundus ACMNV/F : incipit liber (liber om.P) secundus (-dum R) sancti augustini (sancti aug- om.P ; add.de sermone domini in monte habito id est R ; liber -augustini : eiusdem in eodem sermone T) de munditia cordis {add.quo uidetur deus R)P/W'/flom.F 2 cuius : huius W'/T1 3 terminum om.T ac¬ cepit : -cipit JFRT 4 iste om.L autem om.Eu 5 oculi : -lus/r sim¬ plicis (-ces L) : -cem i.t.W/K2 5/6 tantam curam : -ta cura F 6 quantam : -ta Eu{V) 7 post huic a^.inheremur W^jK2 8 subripere : obrepere L {ad -repere c/".Souter, s.u. subripio) subrepere edd. 9 bonas nostras : nostras bonas F/p am fr lou comitari (commutari IF1) : -tare R1R1 10 est laus : laus est amfrlou add.his ante non CMNV/F2 10/1 perniciosum : periculosum F 11 nolle : a nullo P est aliud : al- est W/K2 12 tanto sunt : sunt -to R tanto T 14 uiuentem : uiuere A 14/5 illi (om.M) -laudauerint om.F 15 sunt om.T 15/7 tu (om.CN1V) -propter om.M 17 laudes (-dem L2) hominum : hom- laudes T facias (-cis W) magisque : magis faciasque M recte : recta CA1NP1F/F2/T lou maur om.Eu{G)/F1 19 nisi...uiuis : ipsi...uiueres maur laudaret : -dauerit 1V/K2 ipsamque : ipsam M

92

DE SERMONE DOMINI II, 1,1-2

laudem tuam tunc intellegas utilem esse laudantibus, si non te ipsum in tua bona uita sed deum honorent, cuius sanctissimum templum est quisquis uiuit bene, ut illud impleatur quod ait Dauid : In domino laudabitur anima mea ; audiant mites et iocundentur. Pertinet ergo ad oculum mundum non 25 intueri in recte faciendo laudes hominum et ad eas referre quod recte facis, id est propterea recte facere aliquid, ut hominibus placeas. Sic enim etiam simulare bonum libebit, si non adtenditur nisi ut homo laudet, qui quoniam uidere cor non potest, potest etiam falsa laudare. Quod qui faciunt, jo id est qui bonitatem simulant, duplici corde sunt. Non ergo habet simplex cor, id est mundum cor, nisi qui transcendit humanas laudes et ilium solum intuetur, cum recte uiuit, et ei placere nititur qui conscientiae solus inspector est. De cuius conscientiae puritate quidquid procedit tanto est laudabilius, 20

35 quanto humanas laudes minus desiderat.

1,2.

6, i-7, i2 6, 1-4

cavete

ergo,

inquit,

facere

ivstitiam

vestram

; id est : Cauete hoc animo iuste uiuere et ibi constituere bonum uestrum, ut uos uideant homines ! alioqvin mercedem non habebitis apvd patrem vestrvm qvi in caelis est ; non si ab hominibus uideamini, sed si propterea iuste uiuatis, ut ab hominibus uideamini. Nam ubi erit quod in principio sermonis huius dictum est : vos estis lvmen mvndi. non potest civitas coram hominibvs, vt videamini ab eis

40

21/2 cuius-est] cf. 43/9 Matth.5,14-16.

1

Cor.3,17.

23/4

Ps.33,3.

36/7.39/40

Matth.6,1.

Trad.text. : ACMNPV(=a) Eu/FEW/BKRT(=P)

21 add.in ante deum Eu(G1V) cuius : cui W/K2 22 uiuit bene : bene uiuit (uixerit F) PV/F illud impleatur : impl- illud F impl- fr lou 23 audiant (a k/Ro) : audient (R0 :H2) AV/E/B 24 mites : mansueti (a k/Ro) P Eu(V)/F/KRT am fr lou iocundentur : laetentur (a k/Ro) Eu(V)/F/T am fr i.t.lou mundum : -dandum P2 25.20 recteter : recta E 27 placeas : -ceant C enim om.P^/E/B'T simulare bonum : bon- sim- P 28 ad¬ tenditur (additur F) : -datur V Eu(GP)/lF/K2 ut om.Eu(P) 29 potest2 om. Eu(P)/E 31 cor1 om.maur cor2 orn.F qui om.E 32 ilium : -lud E solum om. V cum : cui FIF/K2 uiuit : uiuere C et2 : ut P/BKR 33 nititur : nitaturP2/KR add.ciusantecst W 34 puritate om. V 35minus: non E/BRiRT am fr 36 facere-uestram : iust- uestram fac- P 39 habebitis (it/k2) ihabetis (1/k1) Eu(V) 40apud-est : et reliqua F/)3 amfr lou 41 uiuatis : uiuitis P2/L uiuetis IF1 ab om.R 42 sermonis huius : serm- C huius sermBT 43 lumen (d/k) : lux (it) P/yS am fr lou

PL

1270

DE SERMONE DOMINI II, 1,2-3 ABSCONDI

SVPER

MONTEM

CONSTITVTA.

NEQVE

93 ACCENDVNT

LVCERNAM ET PONVNT EAM SVB MODIO SED SVPER CANDELA- 45 BRVM,

VT LVCEAT OMNIBVS

QVI IN DOMO

SVNT.

SIC LVCEAT

LVMEN VESTRVM CORAM HOMINIBVS, VT VIDEANT BONA FACTA

- sed non ibi finem constituit, addidit enim : et PATREM VESTRVM QVI IN CAELIS EST ? Hie autem, quia hoc reprehendit si ibi sit finis recte factorum, id est si propterea recte faciamus, ut tantum uideamur ab hominibus, posteaquam dixit : cavete facere ivstitiam vestra

GLORIFICENT

VESTRAM

CORAM

HOMINIBVS,

VT

VIDEAMINI

AB

EIS,

nihil

1271 addidit. In quo apparet non hoc eum prohibuisse, ut recte fiat coram hominibus, sed ne ideo recte fiat coram hominibus, ut uideamur ab eis, id est ut hoc intueamur et ibi finem nostri propositi conlocemus. 1,3. Nam et apostolus dicit : Si adhuc hominibus placerem, Christi seruus non essem, cum alio loco dicat : Placele omnibus per omnia, sicut et ego omnibus per omnia placeo. Quod qui non

52/3 Matth.6,1. 58/9 Gal.1,10. sicut-placeo] 1 Cor. 10,3 3.

cf.Aug. : § 3 in Gal.5.

50

59/60 Placete-omnia1] cf.i Cor. 10,32+60

59/60 Placete-placeo\ serm.47,12 ; 5+3,4.

58/64 Nam-hominibus] Hrab.Maur./w Maitb.2,6 (814C/D). 58/75 et-uolo] Hrab.Maur./« epist.Pauli l.io (PL ii2,97C/98A) ; apostolus-uolo] Beda coll., exc.185 ; Flor.tfx/w., ad Gal.1,10 (cod.Lyon 484,601.38^. 60/1 qui-putant] Iulian.Tolet.ost iudicem add.ita dominum Hr 262 ad : in A/FW/KRT Hr edd. esse illis (b) : illis esse R edd. 264 si : sicut W/R 266 quid eis (eius C/K1 ei Ks) : qui (quod W-) ei W post est {om. am fr) add.utTbs. multa F cognitorem (a^.proferre F) : -ditorem KR u.l. am 267 quo : quod P! 268 eius : eiusdem am fr 269 et1 : om.P etiam F1 271 uerba et ipse : et ipse -ba P 273 paucis uerbis : -bis paucis Vedd. 274 sit om.W neces¬ sarium : -cesse F//3 am fr lou 275 ab eo om.BKR am fr hie primo : -mo hie F/P am fr lou 277 gerimus : regimus C 278 simplici : suppl- ACN/LIF/B u.l.am 279 dominum nostrum (nostr- : oportebat Hr) : deum IV/K2 280 re¬ cordemur : -daremur P/FL/fi Hr am fr lou 281 rursus : -sum F/fi 282 oratione : -tio F/T am fr 283 sit necessarium : nec- sit F/fi edd. II

XXXV

265

270

275

280

io4

285

290

295

300

DE SERMONE DOMINI II, 3,14 - 4,15

cor nostrum serenat et purgat capaciusque efficit ad excipienda diuina munera, quae spiritaliter nobis infunduntur. Non enim ambitione precum nos exaudit deus, qui semper paratus est dare suam lucem nobis non uisibilem sed intellegibilem et spiritalem ; sed nos non semper parati sumus accipere, cum inclinamur in alia et rerum temporalium cupiditate tenebramur. Fit ergo in oratione conuersio cordis ad eum qui semper dare paratus est, si nos capiamus quod dederit, et in ipsa conuersione purgatio interioris oculi, cum excluduntur ea quae temporaliter cupiebantur, ut acies simplicis cordis ferre possit simplicem lucem diuinitus sine ullo occasu aut inmutatione fulgentem, nec solum ferre sed etiam manere in ilia, non tantum sine molestia sed etiam cum ineffabili gaudio, quo uere ac sinceriter beata uita perficitur. 4,15. Sed iam considerandum est, quae nos orare ille praeceperit per quern et discimus quid oremus et consequimur quod oramus. sic itaqve vos orate, inquit : pater NOSTER

QVI

ADVENIAT

ES

IN

REGNVM

CAELIS, TWM ;

SANCTIFICETVR FIAT

VOLVNTAS

NOMEN TV A

CAELO ET IN TERRA. PANEM NOSTRVM COTIDIANVM HODIE ;

ET

305 DIMITTIMVS

DIMITTE

NOBIS

DEBITORIBVS

DEBITA

NOSTRIS ;

NOSTRA, ET

NE

IN

DA NOBIS

SICVT

NOS

TWM ;

SICVT

ET

INFERAS

NOS IN

TEMPTATIONEM ; SED LIBERA NOS A MALO.

Cum in omni deprecatione beniuolentia concilianda sit eius quern deprecamur, deinde dicendum quid deprecemur.

294/5 lucem-fulgentem] cf.Is.60,20. 18-30. 300/6 Matth.6,9-13.

§§ 15-35 cf. Terr.2-8 ; Ambr.rao-. 5,4,

cf.Aug. : §§ 15-35 serm.57,2,2-11,11 ; perseu.2,4-3,9.

§§ 15-37 serm.58,2,2-10,

12; 59.L2-5.8-

Trad.text. : ACMNPV( = a) usque ad 297,perficitur, Eu/FLH7/BKRT(= fi)

284 efficit : -ficiat RT 285 munera om.E 286/7 paratus est : est par- A 289 in alia : ad alia Eu(P) inania Eu{ V) 290 fit : sic E conuersio cordis : -dis conu- F 291 in om.F1 292 post purgatio add.fit F excluduntur : -dantur K1R1 293 simplicis cordis : -dis simpl- FLlF/ft edd. 294 add. non ante possit V diuinitus : -nitatis u.I.AV om.T 296 ilia : illam L/BR 297 quo : quod Eu(GlP) perficitur : -cipitur Eu(Gl) -ficit Eu(P) 298 iam : etiam A/B 299 praeceperit : -ciperet E1 -cepit Ei/K1 am fr lou -cipit BR 300 oramus : oremus C/Wl uos orate (k%) : or- uos (q) F/ft edd. 301/6 sanctificetur-malo : et reliqua F/BT am fr lou om.KR 303 et (it/Jk) : ita et P2 305 nos inferas : inf- nos CMNP V 306 temptationem (it/Jk) : -done (g1) M libera (itIk) : -ras L

DE SERMONE DOMINI II, 4,15

1276

105

laude illius ad quern oratio dirigitur solet beniuolentia conciliari, et hoc in orationis principio poni solet. In quo do- 310 minus noster nihil aliud nos iussit dicere nisi : pater noster qvi es in caelis. Multa dicta sunt in laudem dei, quae per omnes sanctas scripturas uarie lateque diffusa poterit quisque considerare cum legit; nusquam tamen inuenitur praeceptum populo Israel, ut diceret : pater noster, aut oraret 315 patrem deum; sed dominus eis insinuatus est tamquam seruientibus, id est secundum camem adhuc uiuentibus. Hoc autem dico, cum mandata legis acciperent, quae obseruare iubebantur ; nam prophetae saepe ostendunt eundem dominum deum etiam patrem eorum esse potuisse, si ab eius 320 mandatis non aberrarent, sicuti est illud : Filios genui et exaltaui ; ip si autem me spreuerunt ; et illud : Ego dixi : DU estis et filii altissimi ; uos autem sicut homines moriemini, et sicut unus ex principibus cadetis ; et illud : Si dominus sum, ubi est timor meus ? Et si pater sum, ubi est honor mens ? 325 et alia permulta, ubi arguuntur Iudaei quod filii esse peccando noluerunt, exceptis eis quae in prophetia dicuntur de futuro populo christiano, quod patrem deum esset habiturus secun¬ dum illud euangelicum : Dedit eis potestatem filios dei fieri. Apostolus autem Paulus dicit : Quam diu heres paruulus est, 33°'

311/2 Matth.6,9. 321/2 Is.1,2. 329 Ioh.1,12. 330/1 Gal.4,1.

322/4

314/22 nusqa&m-spreuerunt] Hrab.Maur./'« pater] Hrab.Maur.;/; Mattb.2,6 (817C).

Ps.81,6-7.

Mattb.2,6

324/5

(817B/C).

Mai. 1,6

c.b.

327/32 de-

Trad.text. : ACMNP l'(~ a)/FLW/BKRT(=g) 314/22 et a 327 Hr

309 laude : -dem F!/K illius : psius F dirigitur : -getur K1 R 311 nos-dicere : iussit nos die- M nos die- (docere T) iussit F/fi edd. 312 post multa add.e.nim A. lou maur dicta sunt : sunt dicta lou laudem : -de M 312/3 quae-diffusa (sanctas om.L) : per omnes-diflusas quae M 314 legit : legerit F 315 israel : -rahel AM/L/K add.nt ante oraret (-re F) A/B maur 316 insinuatus : -turn V 317 adhuc om.T 318 acciperent : -ceperunt P/R1 320 deum : nostrum maur post etiam add.ct B eo KLR Hr eorum : eorundem L\F/BK2 Hr am fr lou 321 sicuti : sicut LlF/fi Hr am fr lou 321/2 filios-illud om.L. 322 me spreuerunt (LXX) : spreu- me F/KR Hr edd. me spreu- me T1 322/4 et - cadetis : et reliqua F/BT 323 altissimi cf.in lob p. 601,11 : excelsi omnes (a k/Ro) LJF/KR edd. 323/4 uos-cadetis om.R edd. 324 ex (a k) : de (Ro) M/W/K 325 et om.L 326 permulta : multa V parte L quod : quia LW'lfi edd. esse peccando : pecc- esse A 328 quod : quia T Hr am fr 329 euangelicum : -lium am fr lou 330 paulus dicit : dicit -lus KR

106

DE SERMONE DOMINI II, 4,15-16

nihil differt a seruo ; et spiritum adoptionis nos accepisse commemorat, in quo clamamus : abba, pater. 4,16. Et quoniam quod uocamur ad aetemam hereditatem, ut simus Christi coheredes et in adoptionem filiorum uenia335 mus, non est meritorum nostrorum sed gratiae dei, eandem ipsam gratiam in orationis principio ponimus, cum dicimus : pater noster. Quo nomine et caritas excitatur - quid enim carius filiis debet esse quam pater ? - et supplex affectus, cum homines dicunt deo : pater noster, et quaedam prae34° sumptio impetrandi quae petituri sumus, cum priusquam aliquid peteremus, tarn magnum donum accepimus, ut sinamur dicere : pater noster deo. Quid enim non det iam filiis petentibus, cum hoc ipsum ante dederit, ut filii essent ? Postremo quanta cura animum tangit, ut qui dicit : pater no345 ster, tanto patre non sit indignus ? Si enim quisquam plebeius senatorem grandioris aetatis ab eo ipso permittatur patrem uocare, sine dubio trepidabit nec facile audebit cogitans humilitatem generis sui et opum indigentiam et plebeiae personae uilitatem ; quanto ergo ma35° gis trepidandum est appellare patrem deum, si tanta est labes tantaeque sordes in moribus, ut multo iustius eas a sua coniunctione deus expellat quam ille senator cuiusuis mendici egestatem, quando quidem ille hoc contemnit in mendico, quo et ipse potest humanarum rerum fragilitate deuenire, 355 deus autem in sordidos mores numquam cadit. Et gratias

331/2 et-commemorat] cf.Rom.8,15. 332 Rom.8,15. des] cf.Rom.8,17. adoptionem filiorum] cf.Rom.8,23. 2,8-9.

341/5 magnum-indignus] Hrab.Maur./w Mattb.zfi (817C). Hrab.Maur.m Mattb.zfi (817C/D).

334 Christi cohere¬ 335 non-dei] cf.Eph.

355/66 deus-deus]

Trad.text. : ACMNPV(=a)IFRW'IBKRT{—{£) usque ad 332,pater, et 341/5 et a 355 Hr

331 differt a (cum B) (r) cf.in Gal.29.32 ; serm.Guelf. 20,1 : distat a a maur 333 aetemam hereditatem : her- aet- F 334 et : ut L om.BT in om.L.W 337 excitatur : -tetur B 338 filiis : filius (-lios IJ) C/L. debet esse : esse debet L. et : est F est et W 339/40 praesumptio impetrandi : imp- praes- F//S edd. 340 quae : quam B 341 peteremus : -rimus U2’2/BK1RT accepimus : -cipimus LAF/BKR am fr 341/2 sinamur : praesumamur i.t. WjK2 342 non-iam : iam non det BKR Hr edd. post filiis add. pater V 346 quisquam : -que W/K 347 add. si ante ab A permittatur-uocare : patr- uoc- perm- Fft3 edd. 350 tanta est : -tae sunt P2/F/f3 am fr lou 351 tantaeque (que om. F) sordes : -taque sordis L 354 quo et ipse : quod et ipse CN/IF/B quod et ipsi V/F/T humanarum rerum : rer- hum- lou maur 355 cadit : cadet P

DE SERMONE DOMINI II, 4,16 - 5,17

107

n 207 misericordiae ipsius, qui hoc a nobis exigit ut pater noster sit, quod nullo sumptu sed sola bona uoluntate comparari potest! Admonentur hie etiam diuites uel genere nobiles secundum saeculum, cum christiani facti fuerint, non superbire aduersus pauperes et ignobiles, quoniam simul dicunt deo : pater noster, quod non possunt uere ac pie dicere, nisi se fratres esse cognoscant. 5,17. Vtatur ergo uoce noui testamenti populus nouus ad aeternam hereditatem uocatus et dicat : pater noster qvi es in caelis, id est in sanctis et iustis ; non enim spatio locorum continetur deus. Sunt autem caeli excellentia quidem PL 1277 mundi corpora sed tamen corpora, quae non possunt esse nisi in loco. Sed si in caelis tamquam in superioribus mundi partibus locus dei esse creditur, melioris meriti sunt aues, quarum uita est deo uicinior. Non autem scriptum est : Prope est dominus excelsis hominibus aut eis qui in montibus ha¬ bitant, sed scriptum est : Profte est dominus obtritis corde, quod magis pertinet ad humilitatem. Sed quemadmodum terra appellatus est peccator, cum ei dictum est : Terra es et in terram ibis, sic caelum iustus e contrario dici potest. Iustis enim dicitur : Templum enim dei sanctum est, quod estis uos. Quapropter si in templo suo habitat deus, et sancti templum eius sunt, recte dicitur qui es in caelis : qui es in sanctis. Et accommodatissima ista similitudo est, ut spiritaliter tantum interesse uideatur inter iustos et peccatores, quantum corporaliter inter caelum et terram.

357 bona uoluntate] cf.Luc.2,14. Gen.3,19. 376 1 Cor.3,17.

364/3 Matth.6,9.

372 Ps.53,19.

S74/5

373/89 Sed-conuertitur] Hrab.Maur./'# Matth.2,6 (817D/818B).

Trad.text. : ACMNPV(=d)/FLW?,/BKRT(=f3) usque ad 366,deus, et a 373 Hr

356/7 pater noster (noster om.M/F) sit : sit p- noster Hr 357 post sola add.sua. A 358 hie etiam : etiam hie F//J Hr etid. 361 add.qui ante quod W 361/2 se fratres : fr- se V 365 in sanctis et {add. in IT’-’/F2) iustis : in iustis et in sanctis T add.in ante spatio L 366 autem : enim CM/i.t.F/B edd. excellentia (-tiae L. -ti T) : -celsa B am fr lou quidem : om.P1/F1/BT am fr lou quaedam F2 367 sed tamen (add.tt F1) corpora (corp- om.P) : om.C1 369 melioris : -liores WxtBR multo -lioris T sunt : fiunt A 370 autem : enim i.t.F/fS am fr 370/1 scriptum-dominus om.M 372 est1 om.K'RT obtritis (ut tristis L.) cf.conf.5,3,3 : his qui obtriti sunt A 374 appellatus est (est om.T1) : -latur F ei om.F 376 enim2 om.lou 377 si om.B 377/8 templum (-pli C/F1 -pla F2) eius : eius -plum T 378 es in caelis : in c- es F/BKR Hr am fr lou 379 accommodatissima : commod- Wl/K2 ut : uti A

360

565

370

375

380

108

DE SERMONE DOMINI II, 5,18

5,18. Cuius rei significandae gratia, cum ad orationem stamus, ad orientem conuertimur, unde caelum surgit; non tamquam ibi habitet deus, quasi ceteras mundi partes dese385 ruerit qui ubique praesens est non loco rum spatiis sed maiestatis potentia, sed ut admoneatur animus ad naturam excellentiorem se conuertere, id est ad deum, cum ipsum cor¬ pus eius, quod terrenum est, ad corpus excellentius, id est ad corpus caeleste, conuertitur. Conuenit etiam gradibus 390 religionis et plurimum expedit, ut omnium sensibus et paruulorum et magnorum bene sentiatur de deo. Et ideo qui uisibilibus adhuc pulchritudinibus dediti sunt nec possunt aliquid incorporeum cogitare, quoniam necesse est caelum praeferant terrae, tolerabilior est opinio eorum, si deum, 395 quern adhuc corporaliter cogitant, in caelo potius credant esse quam in terra, ut cum aliquando cognouerint dignitatem animae caeleste etiam corpus excedere, magis eum quaerant in anima quam in corpore etiam caelesti, et cum cognouerint, quantum distet inter peccatorum animas et iustorum, sicut 400 non audebant, cum adhuc carnaliter saperent, in terra eum collocare sed in caelo, sic postea meliore fide uel intellegentia magis eum in animis iustorum quam in peccatorum requirant. Recte ergo intellegitur quod dictum est : pater noster qvi es in caelis, in cordibus iustorum esse dictum tamquam in 405 templo sancto suo. Simul etiam ut qui orat in se quoque

382/3 ad-stamus] c{.Cypr.domin.orat.$i. 383 ad-conuertimur] cf.Tert .apol. 16; nat.1,15. 400 carnaliter saperent] cf.Rom.8,5. 403/4 Matth.6,9. 404/5 tamquam-suo] cf.i Cor.3,17.

cf.Aug. : 405/6 qui-inuocat] conf. 1,2,2.

Trad.text. : ACMNPl'r(—a)/FHlPr/BKRT(=P) usque ad 389,conuertitur, Hr

382 grada : -tiae H/R cum om.F/K1 383 stamus om.F orientem : orantem Pl/L conuertimur (-temur L) : uert- P/B Hr 384 habitet : sit BR Hr am fr lou deus : et deus R maur deus et T Hr am fr lou 384/5 deseruerit : -serit B 385/6 maiestatis (magest- CV/F/R -state L) potentia : -state potentiae BT Hr am fr lou 386 ut om.BK Hr 387 deum : dominum F/BK1 RT Hr am fr lou 388 terrenum est : est terr- BT edd. terrenum K1 R 389 ad om.BWRT Hr conuertitur : -tetur M/L. -tatur T etiam : enim i.t.T 390 add.cib ante omnium F 390/1 paruulorum et magnorum : magn- et paru- P 392 uisibilibus : sibi corporalibus 1V/K2 393 post est add. ut am fr lou 394 praeferant : perf- C pro praef- L deum : quoniam L, 395 cogitant : -tauerint P2 398 anima : -mo M in corpore om.B caelesti (-sti *** L) : -leste 1F’1/R1R cognouerint : agnou- B 399 distet : -stat FlV/fi am fr lou sicut om.C 400 in terra eum : eum in t- F/l3 edd. 401 meliore : -liori ANP/Wri/f3 edd. 402 post eum a^.intellegant (-gent P1) P animis : -mas UHT1 403 noster om.L 405 ut : om.C et Vf\V2/BRl am 405/6 quoque ipso : ipso -que P

DE SERMONE DOMINI II, 5,18 - 6,20

n 208

PL 1278

109

ipso uelit habitare quem inuocat; et cum hoc affectat, teneat iustitiam, quo munere inuitatur ad inhabitandum animum deus. 5.19. Iam uideamus quae sint petenda ! Dictum est enim, qui sit qui petitur et ubi habitet. Primum autem omnium 41° quae petuntur hoc est : sanctificetvr nomen tvvm. Quod non sic petitur, quasi non sit sanctum nomen dei, sed ut sanctum habeatur ab hominibus, id est ita illis innotescat deus, ut non existiment aliquid sanctius, quod magis offendere timeant. Neque enim quia dictum est : Notus in ladaea 415 deus, in Israel magnum nomen eius, sic intellegendum est, quasi alibi minor sit deus alibi maior ; sed ibi magnum est nomen eius, ubi pro suae maiestatis magnitudine nominatur. Ita ibi dicitur sanctum nomen eius, ubi cum ueneratione et offensionis timore nominatur. Et hoc est quod nunc agitur, 42° dum euangelium adhuc usque per diuersas gentes innotescendo commendat unius dei nomen per administrationem filii eius. 6.20. Deinde sequitur : adveniat regnvm tvvm, sicut ipse dominus in euangelio docet tunc futurum esse iudicii diem, 425 cum euangelium praedicatum fuerit in omnibus gentibus ; quae res pertinet ad sanctificationem nominis dei. Non enim et hie ita dictum est : adveniat regnvm tvvm, quasi nunc deus non regnet. Sed forte quis dicat adueniat dictum esse in terrain ; quasi uero non ipse etiam nunc regnet in terra, sem- 43°

411 Matth.6,9. cf.Matth.24,14.

415/6 Ps.75,2. 428 Matth.6,10.

424 Matth.6,10.

425/6 tunc-gentibus]

411/5 SANCTiFiCETVR-timeant] Hrab.Maur.;» Mattb.2,6 (818B).

Trad.text. : ACMNP V{= a)/FL U?/BKRT{= g) 411/5 Hr

406 uelit : uellit L1 uellet B i.t.T habitare : inuit- A hoc : haec BT af¬ fectat : -fectu am fr lou 407 add.ex ante ad R animum : -mam R1 409 sint : sunt FP/F 410 qui1 cf lib. 1,686 : quis M/F/K2 lou maur habitet : -tat Ff BKT am fr omnium om.B 411 petuntur : petentur (-tenter R1) L}/BKlR 412 nomen dei (domini CNPV~) : dei nomen F/Hr 415 quia om.jL 416 israel : -rahel AM/K 417 alibP-deus (deus om.F) om.C add.et ante alibi3 L ibi : sicut A 419 sanctum nomen : nomen s- M 420 offensionis : con¬ fess- P2 421 post usque add. quaque FLIF/g am fr lou 422 commendat : -det L, 424/5 ipse-in : in ipso {add. dominus F-) F 425 iudicii diem : diem iudF/T 427 non : sic i.t.P 428 ita om.L. 428/9 nunc deus : deus nunc T 430 terram : -ra A/L.W'/BKR am fr ipse etiam : et- ipse N/FL/BRT edd. regnet : regnat L

no

DE SERMONE DOMINI II, 6,20

perque in ea regnauerit a constitutione mundi. Adueniat ergo accipiendum est : manifestetur hominibus. Quemadmodum enim etiam praesens lux absens est caecis et eis qui oculos claudunt, ita dei regnum, quamuis numquam discedat de 435 terns, tamen ignorantibus absens est. Nulli autem licebit ignorare dei regnum, cum eius unigenitus non solum intellegibiliter sed etiam uisibiliter in homine dominico de caelo uenerit iudicaturus uiuos et mortuos. Post quod iudicium, id est cum discretio et separatio iustorum ab iniustis facta fuerit, ita 44° inhabitabit iustos deus, ut non opus sit quemquam doceri per hominem, sed sint omnes, ut scriptum est, docibiles deo. Deinde beata uita omni ex parte perficietur in sanctis in aetemum, sicut nunc caelestes angeli sanctissimi atque beatissimi deo solo inlustrante sapientes et beati sunt, quia 443 et hoc promisit dominus suis : In resurrectione erunt, inquit, sicut angeli in caelis.

438 iudicaturus-mortuos] cf.2 Tim.4,1.

441 Ioh.6,45.

445/6 Matth.22,30.

cf.Aug. : 435/8 retract. 1,19,11 : In secundo item libro : Nulli, inquam, licebit ignorare dei regnum, quum eius unigenitus non solum intellegibiliter sed etiam uisibiliter in homine dominico de caelo uenerit iudicaturus uiuos et mortuos. Sed non uideo, utrum recte dicatur homo dominicus, qui est mediator dei et hominum, homo Christus Iesus, cum sit utique dominus. Dominicus autem homo quis in eius sancta familia non potest dici ? Ethocquidem ut dicerem, apud quosdam legi tractatores catholicosdiuinorum eloquiorum.(cf.Athan.exp./?.ioi (PG 37,1778) ; Didym. spir.apud Hier.21 (PL 23,1520/1530) ; Epiph.awr.93 (GCS i,p.ii4s)). Sed ubicumque hoc dixi (diuers.quaes t.36,2; 57,3; in psalm. 1,1 ; 4,1.2; 7,13.20; 8,11.13; in Rom.48), dixisse me nollem. Postea quippe uidi non esse dicendum, quamuis nonnulla possit ratione defendi. (->- ad lib.2,1051)

431/8 Adueniat-mortuos] Hrab.Maur.iw Matth.2,6 (818C).

Trad.text. : ACMNPV(=a)/FLU7/BKRT(=p) 431/8 Hr

432 add.ut ante manifestetur W'/K* 435 ignorantibus - est : abs- est ign- F/g Hr edd. 436 dei regnum : regn- dei V fr lou maur 437 homine : -nem retr (C1/)1) uenerit : uenit M. retr (H1) ueniret E 438 et : ac g Hr am fr 439 post ita add.ut K2 440 inhabitabit : -bitat BJOR opus sit : possit L quemquam (cuiq- KR am fr) doceri : quisque (-quam B) docere L/B 442 perficietur AP : -ciatur CMNH/FFtF/g am fr 443 sicut : -cuti N/F/g 443/4 atque beatissimi om.CN,V/F 444 deo solo : solo deo FLW/fi edd. 445 dominus : deus F/BT am fr lou suis : sanctis cf. lib.2, 442.452 CNV/F1 sanctis suis M am fr lou resurrectione (surr- B) (it) : -tionem (a/e) FUF1

DE SERMONE DOMINI II, 6,21

Ill

6,21. Et ideo post illam petitionem qua dicimus : adveniat sequitur : fiat volvntas tva sicvt in caelo et IN terra, id est sicut est in angelis, qui sunt in caelis, uoluntas tua, ut omnimodo tibi adhaereant teque perfruan- 45° tur, nullo errore obnubilante sapientiam eorum, nulla miseria inpediente beatitudinem illorum, ita fiat in sanctis tuis, qui in terra sunt, et de terra quod ad corpus attinet facti sunt, et quamuis in caelestem habitationem atque inmutationem tamen de terra assumendi sunt. Ad hoc respicit etiam ilia 455 angelorum praedicatio : Gloria in excelsis deo, et in terra pax hominibus bonae uoluntatis, ut cum praecesserit bona uo¬ luntas nostra, quae uocantem sequitur, perficiatur in nobis uoluntas dei, sicuti est in caelestibus angelis, ut nulla aduersitas resistat nostrae beatitudini, quod est pax. Item fiat 460 volvntas tva recte intellegitur : oboediatur praeceptis tuis, sicvt in caelo et in terra, id est sicut ab angelis ita ab hominibus. Nam fieri uoluntatem dei, cum obtemperatur praeceptis eius, ipse dominus dicit, cum ait : Mens cibus est ut faciam uoluntatem eius qui me misit ; et saepe : Non ueni 465 facere uoluntatem meam, sed uoluntatem eius qui me misit ; et cum ait : Ecce mater mea et fratres mei. Et quicumque fecerit uoluntatem dei, hie mihi est frater et mater et soror. Qui ergo faciunt uoluntatem dei, in illis utique fit uoluntas dei, non regnvm tvvm,

PL

n

1279

209

447/9 Matth.6,10. 454 in-inmutationem] cf.i Cor.15,52. 456/7 Luc.2,14. 460/2 Matth.6,10. 464/5 Ioh.4,34. 465/6 Ioh.6,38 ; cf.Matth.26,39 ; cf.Iob. 5,30. 467/8 Matth. 12,49-30.

448/56 FiAT-sunt] Hrab.Maur./n Matth.2,6 (818D). Hrab.Maur./« Mattb.ifi (818D).

460/3 Item-horninibus]

Trad.text. : AlCMNP V(= a)/FLW/BKRT(= fi) 448/55.460/3 Hr

447 dicimus : dicitur P 448 post sequitur add.tertia. petitio F 449 est2 cf.gen.ad lift.8,24(p.263,6/9) : om.BK^R Hrfortasse recte, cf.p. xxxv.n.l caelis : -lo L 450 omnimodo : omnino /L/BKPR Hr am fr lou 450/1 perfruantur : fruantur am fr lou 451 eorum : illorum B 452 illorum : eorum Vx/F/$ Hr edd. 454 quamuis : qua sunt M in : ad BfGRT Hr am fr lou 455 hoc : haec BT am fr etiam om.M 457 ut : et K 458 uocantem (-nte L) : inuoc- C 460 est pax : pax est A 462 post ita add.ct N1 464 dicit : docet P cum ait : om.CNV/W1 cum dicit MP/L/T1 cibus est (cfjf2 ug) : est cibus (aur)F/T 465 qui me misit (it/e) : om.C qui misit me (c l ug) BT saepe om.T post ueni a^.inquit K466 uoluntatem2 (it/e) : om.(a) F/BRT am fr lou me misit (it/e) : misit me (c l ug) M/W/B 467 et2 (it/k) sic semper Aug. : et e.cce.(ff1/e) A/FUF/fl edd. 468 est om. (it/e k) F1 ergo : enim F/fi am fr lou 469 fit : sit B

112

DE SERMONE DOMINI II, 6,21-23

47° quia ipsi faciunt, ut uelit deus, sed quia faciunt quod ille uult, id est faciunt secundum uoluntatem eius. 6.22. Est etiam ille intellectus : fiat volvntas tva sicvt in caelo et in terra : sicut in sanctis et iustis ita etiam in peccatoribus. Quod adhuc duobus modis accipi potest : siue 475 ut oremus etiam pro inimicis nostris - quid enim aliud sunt habendi contra quorum uoluntatem christianum et catholicum nomen augetur ? ut ita dictum sit : fiat volvntas tva sicvt in caelo et in terra, tamquam si diceretur : Faciant uoluntatem tuam sicut iusti ita etiam peccato480 res, ut ad te conuertantur ; siue ita : fiat volvntas tva sicvt in caelo et in terra, ut sua cuique tribuantur ; quod fiet extremo iudicio, ut iustis praemium peccatoribus damnatio retribuatur, cum agni ab haedis separabuntur. 6.23. Ille etiam non absurdus immo et fidei et spei nostrae 485 conuenientissimus intellectus est, ut caelum et terrain accipiamus spiritum et camem. Et quoniam dicit apostolus : Mente seruio legi dei, came antem legi -peccati, uidemus factam uoluntatem dei in mente, id est in spiritu. Cum autem absorta fuerit mors in uictoriam, et mortale hoc induerit inmortalita49° tern, quod fiet camis resurrectione atque ilia inmutatione quae promittitur iustis secundum eiusdem apostoli praedicationem, fiet uoluntas dei et in terra sicut in caelo ; id

472/3 Matth.6,10. 475 oremus-nostris] cf.Matth.5,44. 477/8.480/1 Matth. 6,10. 482/3 iustis-separabuntur] cf.Matth.25,31-46. 487 Rom.7,25. 488/ 91 Cum-iustis] cf.i Cor.i5,54b.54a.52.

477/88 ut-mente] Hrab.Maur./7» Mattb. 2,6 (819B).

Trad.text.

: ACMNPV(=a)/FLlF/BKRT(=p) 477/88 Hr

470 uelit : uellit L1 IF1/R uellet K quia2 om.L.W' 471 faciunt om.am fr lou 472 ille om.BKPR sicut (it: cet) : om. (a b c) L. 475 aliud sunt : sunt al- F edd. 476/7 christianum (-norum IF1) et catholicum : -nam et -licam B 479 add. et ante ita W post etiam add.ex F/f3 Hr am fr lou 480 conuertantur : -tentur V 481 sua cuique om.B tribuantur : -buat V 482 fiet A : fit CMNPV/FL.W'/ P Hr am fr lou add. in ante extremo am fr lou 483 retribuatur : trib- A1/F2/BT Hr am fr lou 484 add.exHm ante et1 CAINPI//F/KR am fr lou 485 add.et ante caelum R 486 quoniam : quomodo F^-fHr quod KR am fr lou dicit : dicat F 487 legi2 : lege Lr/T uidemus : uideamus W2/BK1RT am fr lou 488 id est : et M 489 uictoriam sic saepius Aug. : -ria V/W/p am fr induerit : -duit R -duet B 490 ilia om.A 492 fiet : fiat FL1 IF/BKR edd. et (sicut L) in terra sicut (et L) in caelo : sicut in caelo (add. ita V) et in terra V/FIF/p am fr lou 492/3 id est om.YPR

DE SERMONE DOMINI II, 6,23 - 7,25

pl

113

est ut quemadmodum spiritus non resistit deo sequens et faciens uoluntatem eius, ita et corpus non resistat spiritui uel animae, quae nunc corporis infirmitate uexatur et in car- 495 nalem consuetudinem prona est. Quod erit summae pacis in uita aetema, ut non solum uelle adiaceat nobis sed etiam perficere bonum. Nunc enim uelle, inquit, adiacet mihi, perficere autem bonum non, quia nondum in terra sicut in caelo, id est nondum in came sicut in spiritu facta est uoluntas dei. 5°° Nam et in miseria nostra fit uoluntas dei, cum ea patimur per camem quae nobis mortalitatis iure debentur, quam peccando meruit nostra natura. Sed id orandum est, ut sicut in caelo et in terra fiat uoluntas dei, id est ut quemadmodum condelectamur legi dei secundum interiorem hominem, ita 505 etiam corporis inmutatione facta huic nostrae delectationi nulla pars nostra terrenis doloribus seu uoluptatibus aduersetur. 6,24. Nec illud a ueritate abhorret, ut accipiamus fiat VOLVNTAS TVA SICVT IN CAELO ET IN TERRA : sicut in ipSO 510 domino Iesu Christo ita et in ecclesia, tamquam in uiro, qui patris uoluntatem impleuit, ita et in femina, quae illi desponsata est. Caelum enim et terra conuenienter intellegitur quasi uir et femina, quoniam terra caelo fecundante fructifera est. 1280 7,25. Quarta petitio est : panem nostrvm cotidianvm 515 da nobis hodie. Panis cotidianus aut pro his omnibus dictus est quae huius uitae necessitatem sustentant, de quo cum

498/9 Rom.7,18. 505 condelectamur-hominem] cf.Rom.7,22. 506 corporis-facta] cf.i Cor.15.52. 509/10 Matth.6,10. 515/6 Matth.6,11.

603/27 id-induamini] Hrab.Maur.i/j Matth.zfi (819B/D).

Trad.text. : ACMNPV(=a)/FLtF/BKRT(=P) a 503 Hr

495 add. 3. ante corporis B 498 6ummae : -ma T 497 uita aetema : uitam -nam LIF/K2 ut : et M/K'R adiaceat (-iciat F/B) : quod aiaceat M in¬ quit adiacet (-iaceat K2) KR 498 uelle inquit : inq- uelle P 499 autem om.U/K1 none/, contin. 8,20 : noninuenio FIF/BK2T am fr lou non inuenio hie am., sedinserit l. 501 post dei P 500 carne : terra L 501 in om.V 503/4 ut-est om.L. 504 et : ita et A/fi Hr edd. et ita W 505 condelectamur : corde laetamur V corde dilectamur IF/BK2 Hr (del-) am fr corde condelect- T lou maur legi : lege fr dei om.AP/LtF/f} Hr edd. 506 nostrae (-stra Id) delecta¬ tioni (-done CP/L) : nostrae dilect- i.t.W/B1 507 uoluptatibus : uolunt- L 507/8 aduersetur : auers- K1R 511 post domino add.nostro FIF/fl Hr edd. qui : quia L, 512 impleuit : -pleuerit F et om.AP/lF 514 fecundante : fundente B u.l.am 515 est om.F1lF1 am fr lou 517 sustentant : -tentat LAF1/

K*

n4

520

525

530

DE SERMONE DOMINI II, 7,25-26

praeciperet ait : nolite cogitare de crastino, ut ideo sit additum : da nobis hodie; aut pro sacramento corporis Christi, quod cotidie accipimus ; aut pro spiritali cibo, de quo idem dominus dicit : Operamini escam quae non corrumpitur ; et illud : Ego sum panis uitae, qui de caelo descendi. Sed horum trium quid sit probabilius, considerari potest. Nam forte quispiam moueatur, cur oremus pro his adipiscen- n 210 dis quae huic uitae sunt necessaria, ueluti est uictus et tegumentum, cum ipse dominus dicat : Nolite solliciti esse quid edatis uel quid induamini. An potest quisque de ea re pro qua adipiscenda orat non esse sollicitus, cum tanta intentione animi oratio dirigenda sit, ut ad hoc totum illud referatur quod de claudendis cubiculis dictum est, et illud quod ait : QVAERITE

PRIMVM

REGNVM

DEI,

ET

HAEC

535

OMNIA

? Non ait utique : Quaerite primum deinde ista quaerite, sed : haec omnia, inquit, uobis, scilicet etiam non quaerentibus. Quomodo dicatur non quaerere aliquis quod ut accipiat deum deprecatur, nescio utrum inueniri queat. 7,26. De sacramento autem corporis domini tvr vobis

ADPONEN-

regnum dei, apponentur autem recte intentissime ut illi non

518 Matth.6,34. 519/20 sacramento-accipimus] cS.Cypt.domin.orat. 18 ; epist. 58,1 ; Ambr.^**-7,23 *2,25,87 5,*2 i,5,i5 i,5,i5 1,6,16 5,i3 1,6,16 1,6,16 1,6,17 5,i4 1,6,17 1,6,17 5,*4-*51> 2,1,2 5,14-16 1,6,17 5J5 1,6,17 5,15-16 *1,7,19 5,16 *,7>*8 1,7,18 5,17 *>7,*9 1,8,20 *1,9,21 *1,9,21 *1,12,33 *I,I9,57 *1,21,70 5,18 1,8,20 1,8,20 1,8,20 5,19 1,8,20 *1,9,21 1,9,21 *1,9,21 *1,9,21 5,20 1,9,21 *1,9,24 5,20-22 *1,9,21 5,21-22 1,9,22 5,22 1,9,25 *1,10,26 *1,10,28 1,10,26 5,23 1,10,26 5,23-24 *1,10,28 5,25-26 1,11,29 5,26 i,ii,3° 1,11,30 2,8,28 5,27-28 1,12,33 5,29 i,i3,37 i,i3,37 *1,18,54 5,29-3° 1,13,38 5,3° 5,3i i,i4,39 i,i4,39

.,

lib cap.,§

V-M

Matthaeus 5,11-12

.

lin

*

.,

lib cap.,§

1,21,70 1,21,69 *t,i5,4° *1,15,41 *1,19,59 1,20,63 *1,23,80 *2,6,22 *2,8,29 1,23,78 V23,79 *1,20,63 1,21,69 2,1,2 2,1,2 2,1,2 2,1,4 2,2,8 2,2,8 2,2,8 2,24,80 *2,22,76 2,2,5 2,2,5

193

.

lin

1320/2 896/8 * 134/5 1274/5 1216/24 *333/4 1269/71 1282/4

Pag62 4* 53 59 56 62

59 60 691/3 122 1287/8 60 1272 59 1291 60 1256/7 59 *379 64 1362/70 63 81 4 I4I4/5 65 *954/7 89 1489/9* 69 1498/9 69 1519/21 7° 1656/7 76 596/8 **7 1525/6 7° *533 7° 1670/1 76 1681/2 77 1694/5 77 1957/60 90 1729 79 1699/710 77 947 44 979 45 15*3/5 7° 1579/80 72 1960/1 90 475 112 629/30 118 1906/7 87 1923/4 88 *577/8 72 1715/6 78 36/7 92 39/4° 92 52/3 93 82/3 94 158/60 98 166/7 98 169/71 98 1847/9 *79 1746/53 *74 87/9 95 *03/4 95

194

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

.,

., §

lib cap

.

lin

6,2-4

6.3

6,4

6,3 6,6

.,§

//».

.

pag

atthaeus

Matthaeus 6,2

.,

lib cap

At?-

2,2,8

163/5

98

2,14,47

1036

2,2,8

168/9

98

*2,17,56

1232

148

249/50

102

2,i7,56

1244/5

148

2,2,6

114/5

96

2,2,8

171

98

2,2,8

173/5

98

2,2,8

183

99

2,2,9

187

99

2,2,9

212/3

100

2,2,9

217/8

100

6,26-31

*2,21,73

1670/1

170

2,3,10

221/3

100

6,27-28

1098/101

141

2,3,10

230

101

6,28

2,15,51 2,17,57

1307/8

152

2,3,11

233/4

IOI

6,28-30

2,15,52

im/6

142

2,3,11

236/7

IOI

6,31-33

2,16,53

1128/33

143

2,3,11

246/7 530 253/5

102

2,17,56

1224/5

148

*2,17,56

1257/8

149

531/2

114

*2,3,11

*2,7,25

6,24

6,25

6,26

6,32

114 102

IA5,42 2,15,49 2,15,49 2,15,49

2,15,51 2,17,57

138

1010/1

47

1066/8

140

1078/9

140

1080

140

1093/6

141

1305/7

152

6,7

2,3,12

6,8

2,3,12

262

103

2,16,53

1138/9

143

2,3,12

263/4

IO3

2,16,55

1217/9

147

6,9

6,9-13

6,11

986

46

2,17,56

1225/6

148

311/2

105

2,17,56

1227

148

2,5,i7

364/5

107

2,17,58

2,5,18

403/4

108

2,5,19

411

I09

2,17,56

6, 13

6,34

2,7,25

1336/7 153 5l8

114

1250

I49

300/6

104

2,17,56

1254/5 149

828/66

128

2,17,56

1258/9

149

2,6,20

424

I09

2,18,61

1404

157

2,6,20

428

IO9

2,6,21

447/9

III

2,6,21

460/2

III

2,6,22

112

2,6,22

472/3 477/8

2,6,22

480/1

112

2,6,24

509/10

II3

2,6,24

515/6

n3

802

127

*1,4,11

211/2

10

*1,10,27

620/1

29

2,8,28

584/5

116

2,8,28

616/7

118

1261

59

637/8

119

2,4,15

2,10,37 6,12

2,7,25

2,4,15

*1,15,41

*2,11,38 6,10

6,33

1,17,51 2,9,3°

112

7A

*2,22,76

7,i-2 7,2

2,18,59 1,6,17 2,18,62

7,3 7,4-5 7,6

7,7-8 7,8 7.9"11 7,12

1753/5 174 1349/52 154 367/8

17

1405/7 157

2,19,63

1445/7 159

2,19,64

1454/7

160

2,20,67

1517/20

163

2,20,68

1544

164

2,20,68

1550/2

165

*2,21,71

1634/5

168

2,21,71

1641/4

169

2,21,73

1666/7

17° 170

2,21,73

1672/7

*1,15,41

980/1

45

2,22,74

1694/6

172 173

2,9>35

761/2

125

2,22,75

1726/7

6,14-15

2,11,39

875/8

130

2,22,75

6,16-18

2,12,40

883/90

131

*2,22,76

1730 173 1755/7 174

6,17-18

2,12,42

918/20

132

6,19-21

2,13,44

964/70

134

5

9i

*2,17,56

1234/5

148

*2,19,64

1476

161

*2,22,76

1744

i74

6,22-23

2,13,45

987/91

136

6,23

2,13,46

1022/3

137

209

100

2,14,47

1030/1

!38

2,14,47

1032/4

138

6,22

6,24

*2,1,1

*2,2,9

7A3-I4 7A4 7A5 7A5-23 7,i6

7,16-20

2,24,81

1876/8

2,23,77

1765/9

181

175

*2,25,86

1962/3

186 170

*2,21,72

1660

*2,12,41

9°7/8

132

2,24,78

1784/6

176

*2,25,86

1963/4

186

2,12,41

9°8/9

2,18,59

1355

!32 154

2,24,78

1787/8

176

2,24,78

1788/95

176

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE lib.,cap.,§

lin.

pag.

Mattheus :

Iib.,cap.,§

Itn.

pag.

Mattheus : 2,24,79

23,3

2,24,79

2,24,79

1804/5

2,24,79

1809/10

23,8

N

23,2

7,17-182>

CO

7,*71J 7,18

195

1830

178 178

45/6

3

*1,15,41

988

46 46

*I,*,2

105/6

*77 *77 95

23,9

*1,15,41

986

2,25,82

1897/900

182

23,10

*2,3,12

263

2,25,83

1916/7

183

23,16-19

*1,17,52

*°3 1273/4 59

2,25,83

1928/9

184

23,22

**,*7,52

1284/6

60

7,22-23

2,25,84

1939/44

184

24,14

*2,6,20

425/6

109

7,23

2,2,5

104/5

95

24,23-24

*2,25,84

1937/9

184

7»24

1,1,1

20/21

2

24,23-25

2,25,85

1957/61

185

1,1,1

21/22

2

24,35

2,13,44

985

136

1976/8

186

25,23

1,11,29

651/2

30

648 482/3

3° 112

7,21

*2,2,5

2,25,87

7.M-25

*1,2,9

128/30

7

25,30

*1,11,29

7,24-27

1,1,1

11/20

1

25,31-46

*2,6,22

7,25

2,25,87

1982/4

187

25,34

2,11,38

838/9

128

7,26-29

2,25,87

1995/2003

187

25,46

*1,11,30

667

9,8

1,7,18

409/11

*9

26,14-50

**,5,*4

299

3* *4

10,22

*2,25,83

1910

183

10,25

I,22,75

1836/7

84

11,12 11,20-24 11,21 +23 11,28-30

1,15,40

945/6

44

26,39

*1,21,71

1744/5

80

26,52

1,21,72

*753

80

84

1820

84

27,5

*1,22,74

1821

84

85

27,35-50

**,5,*4

299

*4

1854/6

85

28,1-7

*1,4,* 2

252/3

12

833

38

84

1831/2

84

27,3-4 27,4

*,22,75

1841/5

85

*1,22,75

1848/52

1,22,75 2,24,79

1814/5

178

12,34

2,24,79

1819/20

178

12,49

*1,15,40

952/3

44

12,49-50

2,6,21

467/8

hi

16,26

2,15,50

1091/2

141

16,27

*1,11,29

646

30

*2,10,36

789

126

*,*4,39

905

42

*1,20,64

1612/3

22,30

22,39 22,40

*2,12,43

959/60

74 *34

*2,20,70

1617/21

168

Cf. p.

Marcus : 5,4*

1,12,35

Lucas : *,33 2,*4

796

127

*1,2,9

121/2

6

*2,4,16

357 107 456/7 in

*2,10,36

2,6,21 6,20-223)

7,*4 9,54-55 10,20

*,*2,35

833

38

*1,20,64

1605/10

74

*2,25,84

*945/7

185

2,25,84

*947/8

185

1105/6

52

727/9

123

2,20,70

1621/2

168

1610/4

167

2,20,70

1616/7

167

*o,3 5

i,i6,45

*2,20,70

1602/4

167

12,20

2,9,33

1,15,40

957/8

44

12,22

2,7,25

526/7

114

2,6,20

445/6

no

12,47

1,20,63

*584/5

72

2,20,70

1604/6

167

12,48

1,20,63

1583/4

72

2,22,75

1728/9

*3,*4)

*2,22,75

1718/9

*2,8,28

588/91

*2,22,75

1730/2

*73 *73 *73

2,8,28

592/3

**7 **7

viii ;

p.

(3) Cf. p. xiii. (4)

*1,22,74 *2,9,34

*2,20,70

(1) Cf. p. viii, n. 7. (2)

*59

1818/9

1829

*1,22,75

22,23-29

*435/6

1,22,74

*1,22,75

12,32

22,21

158

2,18,62

*1,22,74

12,31

22,15-20

in

1425

83

84

21,27

465/6

2,18,62

124

*75

1833/5

21,23-26

*2,6,21

1814

I771/4

I9,i9

124

745/6

26,69-75

2,23,77 *1,22,75

19,8

83

744/5

*1,22,74

12,24

12,33

1813

*2,9,34

Cf. p. xxxiii.

viii,

n. 7.

*3,1-4 *3,5

196

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE lib.,cap. ,§

lib.,cap., §

lin.

Lucas : 14,26

15.7 16,16 17.3-4 18,2-8 22,31 22,32 23>32'43 23.34

i,i5,4° *i,i5,4° *1,15,41 1,15,42 *i,”,3i *1,18,54 *1,22,74 *2,15,52 2,9,33 2,9,33 *2,18,62 1,22,73

937/4° 947/8 982/3 1008/9 7H/5 1341 1816/7 1119/22 733/4 734/5 I43I/3 1798

43 44 45 47 33 62 84 142 123 123 158 83

1,23,7s 2,4,15 *2,20,70 *1,2,9 1,6,17 *1,2,6 1,2,6 1,2,6 2,6,21 1,11,29 1,11,32 *2,6,21 *1,2,9

1908/9 329 1627/30 119/20 371/2 97 98 96 464/5 644/5 733/4 465/6 127/8 666/7 665/6 669/70 669 521 559/60 465/6 522 441 809 296/7 1 ° 3 4/ 5 1035/6 294/5 1012 834 834 834 835 1275/6 1087/8 124 119/20 124 1040/1 1515/6 1521/2 1485/6 1429/30

87 i°5 168 6 17 5 5 5

Iohannes : 1,12

1,19-27 3.18 3.34 4,13 4,M 4,34 3,22 5,3° 5,44 6,5 6,6 6,7 6,17-18 6,27 6,38 6,41 6,45 7,i2 8,3-10 8,11 8,48 10,15 ”,33 ”,35 11,38 ”,43 12,6 i2,25 12,31 14,6 i4,3° 16,12 18,23 21,18-19

*2,9,31 2,9,3i *2,9,31 *2,9,3! 2,7,25 2,7,27 2,6,21 2,7,25 2,6,20 *2,10,37 1,5,!4 *1,16,43 1,16,43 i,5,i4 *1,15,42 1,12,35 1,12,35 1,12,35 1,12,35 *2,17,57 2,15,5° *1,2,9 *1,2,9 *1,2,9 *2,14,47 *2,20,67 2,20,67 i,i9,58 *2,18,62

hi

30 34 hi

7 120 120 120 120 ”4 ”5 hi

”4 110 127 14 48 48 14 47 39' 39 39 39 150 141 6 6 6 138 163 163 68 158

Actus Apostolorum : *1,4,12 2,1-4 *1,20,64 *2,2,6 3,1-8 *1,20,64 5,1-1° *1,22,73 7,59-60 *1,22,76 11,27-3° 2A7,57 *1,1,2 14,14 18,2-3 *2,17,57 20,34 *2,16,54 *2,17,57 22,25 1,19,58 23,2 *1,19,58 1,19,58 23,3 1,21,72 1,19,58 23,4-5 1,19,58 23,5 28,10 *2,17,57 Epistula ad Romanos : 1,9-10 i,i7,5i 1,17 i,5,i3 1,16,47 2,1 2,14,48 2,4 2,14-16 2,9,32 5,3-5 i,5,i3 2,17,58 1,11,32 5,i° 6,12 1,22,77 7,2-3 *1,14,39 2,6,23 7,18 7,22 *2,6,23 2,11,38 7,23 2,11,38 7,24 1,12,36 7,24-25 2,6,23 7,25 *2,5,18 8,5 *2,4,15 8,15 2,4,i5 *2,11,38 *1,23,78 8,17 *2,4,16 8,23 *2,4,16 8,24 2,9,35 8,29 *2,12,40 1,3,10 8,35 11,17 *2,14,48 11,20 i,4,” *2,14,48 11,21 *2,14,48 11,22 *2,14,48 12,14 1,21,71 1,22,76 12,17 1,22,76 12,18 *i,”,3i 12,20 2,2,6 12,21 *1,2,4

lin.

A3?-

258/9 12 1613/5 74 125/7 96 1620 74 1800/1 83 1878/9 86 1292/9 151 43 3 1312/3 152 1160 144 i3i°/i 152 1449 67 1460 67 1461/2 67 1759/60 80 1468/70 68 1474 68 1299/300 152

1234/6 57 285 14 1129/30 53 1056 139 699/704 122 274/8 13 1325/9 153 727/9 34 1886/7 86 914/6 42 498/9 ”3 5°5 ”3 846/7 129 848/9 129 848/9 39 487 112 400 108 331/2 106 332 106 865/6 130 1913 88 354 106 334 106 77°/1 125 894/5 131 182/4 9 1058/9 139 198/9 10 1060/1 139 1059/60 139 1059 139 1743/4 79 1864/5 86 1865 86 699/700 35 i3°/i 97 81/2 4

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

., §

.

lin

14,3 14.4

i,5,i3 2,13,45

288

14

995

136

2,18,59

1365/6

155

2,i8,59

1366/7

155

1,4,11

2,5,17

4,i 4,5 5,i-5 5,5 5,ii 5,12

6,9

7,3-5 7,4

7,6 7,I°-n

7,11

7,12

*2,16,54

163

672/3

121

613/4

28

21/2

92

376

x°7

404/5

108

1202

146

2,18,60

1372/5

I55

*2,18,60

1379/80

156

*1,20,65

1623/4

1,20,65

1624

74 74

1,20,65

1628

75

*2,18,59

1356/7

2,18,59

1358/60

154 x5 5

2,25,84

1949/50

185

*1,15,42

996

46

1044/5

1,16,43

1045/6

1,16,49

1161/3

*1,16,50

1x86/7

2,16,54

1175/6

145

*2,16,54

1179/80

145 145 146

1523/6

1,16,43

144

I46

61

*2,5,18

1154/6

1186/7

61

*2,1,1

145

*2,16,54

2,16,54

I3II

1,10,27

1x69/72

1182/3

1301

3,17

ii57

2,16,54

1178/9

*1,17,5 3 2,20,67

9,13_I5 9>I4 9>I5 9,i5-i6

144

*2,16,54

2,16,54

*i,i7,53

*2,9,32

a&-

p

2,16,54

3,1

3,i-2

9,12

9,16 215/7

2,15

3,13-15

.

lin

10

Epistula ad Corinthios I 2,9

., §

lib cap

Epistula ad Corinthios I :

Epistula ad Romanos : 13,10

.,

-

Pai

9ri7

54 55

*1,15,42

996/7

46

1,16,44

1080/1

51

i,i4,39

918/21

42

i,i6,43

1024/6

48

*1,16,44

1052/3

*1,16,44

1059/60

*1,16,44

1072/3

50

1,16,43

1029/30

48

*1,16,43

1039/40

*1,16,48

1136/8

1,16,44

1051/2

49 53 49

II90/2

146

II98/9

I46 147

2,16,54

1205

9ri9

2,19,65

1493/5

162

9,20-22

2,19,65

I482/9

l6l

380/2

18

1,22,77

1892/4

87

io,4

*2,25,87

1980

187

10,13

*2,9,3°

641

2,9,34 2,9,34

75o/i

119 124

9,26-27

1,6,17

75i/3

124

10,32

*2,1,3

59/6o

93

xo,33

2,1,3

60

93

n,3

12,3

49 49

2,16,54 *2,16,54

*1,12,34

821/2

38

*2,12,42

934/5

133

2,25,83

1906/8

182

2,25,83

1913

x83

193!/2

184

) oc

.,

lib cap

197

13,6

2,25,83

1922

183

15,25

1,11,30

673/4

1,11,30

676/7

15,31

15,52

49 5°

15,5

3

15,54

1,17,51

I242

M7.51

1247

31 3i 58 58

1,17,52

I298/3OO

60

*1,4,12

246/7

12

*i,i5,4i

45

*2,6,21

972/3 454

*2,6,23

488/91

112

*2,6,23

506

113

*2,7,27

567/8

116

*i,5ri5

321/2

15

*1,15,41

968/9

45

hi

488/91

112

I278/89

I5O

*2,6,23

i,i6,44

1056/7

*1,16,44

1074/6

50

*1,16,45

1085/6

1,16,45

1088/9

5i 5i

7,12-13

1,16,44

1062/4

50

3,18

2,12,42

945/6

134

7,I4

1,16,45

1094/5

51

5,10

1,6,17

365/6

17

1,16,45

1099/100

52

*1,11,31

703/4

33

1,22,73

1784/5

82

*1,23,78

1909/10

87

*2,2,7

7,i5

1,22,73

50

5,21

97

9,7

1,20,68

1682/3

77

82

11,2

*i,i5,4i

988/9

46

5i 5°

”,3

*1,12,34

791/800

II,12

*2,16,54

1158/9

*1,16,44

1077/8

*1,16,44

1067/71

7,28

*1,16,44

1078/9

7,29

i,i4,39

933/4

5i 43

*1,15,42

IOOO

46

*1,16,43

1039/40

49 4

i,i,3

Epistula ad Corinthios II :

147/9

7,25-28

8,1

2,17,57

1788/90

7,25-26

7,39

16,1-8

64/5

2,16,54

1161/2

*2,16,54

1177/8

37 144 144 i45

11,20

1,19,58

1433/5

66

II,21

1,19,58

1436

66

*2,17,58

1329/32

153

11,23-27

198

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE lib.,cap.,§

.

lin

lib., cap. ,§

pag.

lin.

pag.

Epistula ad Thessalonicenses I :

Epistula ad Corinthios II : 11,31

i,t7,5i

1232/4

57

12,15

*1,19,58

1438/9

66

2,9

*2,17,57

1311

152

Epistula ad Timotheum I : Epistula ad Galatas : 1,10

1.7,18 2,i,3

1,20 1,23-24

t,i7,5i

395

18

58/9

93 57

1231/2

i,7,lS

411/4

19

*1,9,25

26

3,28

1,15,40

570/1 57i 954/6

4,i 4,5 4,i4

2.4,15

330/1

105

*1,23,78

1912/3

87

650

IT9

4,26

*1,15,41

987

46

5,i3

2,19,65

1497/9

162

5,19-21

2,24,81

1864/9

180

*2,25,83

1920/1

183

5,22-23

2,24,81

1871/3

181

5,26

1,7,18

398/9

19

6,4

1,7,18

399/400

19

3,1 3T5

5,22

*i,9,25

2,9,3°

2,12,43

5,24

2,18,60

1381/3

156

5,25

2,18,60

1388/9

156

Epistula ad Timotheum II 2,19

26

44

956/7 134

i,5

*2,2,5 *2,25,84

105/6

95

1935

184

2,24

2,8,28

600/1

117

2,24-25

2,25,86

1970/3

186

*1,11,29

647

30

*2,6,20

438

no

1,21,71

1746/7

80

1,21,72

1756/7

80

*1,22,76

1876

86

4T4-I5

1,22,73

1807/10

83

4,14-16

*1,22,73

1803/7

83

1,22,73

1811/2

83

4,t 4T4

4,16

Epistula ad Titum : Epistula ad Ephesios : 1,16 2,8-9 3,16-17

*2,4,16 1,10,27

335

106

614/5

28

*2,25,84

4,26

1,10,26

587

27

4,28

2,17,57

1302/4

152

5,i3 5»27 5,29

2,13,46

IOO7

T37

*2,19,66

t5°8/9

163

2,12,42

*2,2,5

95

1935

184

Epistula ad Hebraeos : 3>T3

933 !33

105/6

2,7,27 2,7,27

9,r5 12,22

*1,2,4

57i Il6 577 Il6 4 77 1948

185

724/5

33

316/7

15

1,22,73

1774/7

81

*1,22,76

1877/8

86

*2,25,84

Epistula ad Philippenses 2,8

*2,10,36

3,20

i,5,i5

4,17

2,1,3

787/8

126

319

15 94

76/7

Iacobi epistula :

4,6

1,11,32

Petri epistula II :

3A3

Epistula ad Colossenses : i>24

2,3 3,5 3,ii 3,22

*1,5,13

289

14

2,25,82

1893/4

182

*1,12,36

839/40

39

2,13,45

1001/3

136

956

44 9i

i,i5,4° *2 I I

i5/7

*I»5>I5

Iohannis epistula I : 5,16

Apocalypsis : 6,10

INDEX AVCTORVM

.

.

cf Pag Acta Thomae

.,

.,§

lib cap

.

lin

:

cap. 6 et 8

1,20,65

5630/5

75

250/6

12

56/263

3'

A mbrosius

Expositio euangelii secundum Eitcam

:

2,56

5,4,52

5,49-68

xiii,n.4

5,5,3-4,52

5,49-72 xm,n.6

5.5°

5.53

5,3,50

5 77/8

9

5,4,5 2

250/6

12

65/7

4

222/63

11

5,5,3

5,60

xm,n.5 xiv,n.1

5,60-61

5,4,52

5,61

xv,n.4

5,62

xm,n.7

5,62-68

xiii,n.7

5,79

5,23,79

1922/40

88

5,82

2,25,87

1984/9

187

7,126-129

2,15,52

1116/8

142

7,149-158

1,10,29-11,32

1,13,37-38 8,2-9

1,14,3^-56,48

In psalmum cxviii

639/766



854/92

40

893/1551

45

250/6

12

1227/8

57

:

prol.,2

5,4,52 xvi,n.3

5,39 i4,M

1,57,51

:

De sacramentis

xvi, n. 4

3,2,8 5,4,18-30

xvn,n.3 298/780

104

2,7,25 2,7,26

519/20

514

537/9

554

2,9,3°

640/1

119

221/780

100

2,6,20

435/8

no

2,6,20

435/8

no

2,6,20

435/8

no

2,4,15-9,35 5,4,2 5 xn,n.3

5,4,29

xvn,n.3

6,3,5 1 - 6,5,24

2,3,50-9,35 xn,n.3

6,5,24 Athanasius

Disputatio cum Ario

:

20

Expositio fidei

:

5,4

Expositio in psalmos 40,6

:

Augustinus

Contra Adimantum

:

2,2

*2,23,77

1771/4

575

3,2

*1,56,44

1057



(i) Loci asterisco notati in apparatu critico inueniuntur. 17

XXXV

INDEX AVCTORVM

200

-

cf Pag

., .,§

lib cap

/in.

/>4g-

Augustinus

Contra Adimantum

:

4 1

*2,17,56

1250

149

*2,14,48

1056

139

*1,19,56 8

1,19,56-57 2,9,32-33

9

1362/70

63

1362/428

63

679/739

121

690

122

IO

*2,9,32

14,2

*2,18,59

1367

155

16,1

*2,24,79

1832

178

17,1-2

1,1,2

i7,i-5

1,20,63-65

18

26

2

1569/640

72

690

122

2,16,54

1158/74

144

*2,24,78

1784/95

176

893/1215

41

*2,9,32

20

32/8

vm,n.7

De adulterinis coniugiis

: 1,14,39-16,5°

lib. 1 et 2 i,i,1

ix,n.4 lib.

1,3.3 1,10,11

1 ss

I

*i,i4,39

1 et 2

919

*i,H,39

921

42 42 42

*iA4,39

919

i,i4,39

896/8

*i,i4,39

897 1493/5

4i 41 162

1,14,15

*2,19,65

1,21,27

*i,i4,39

921

42

1,25,31

*1,16,44

1057

1,25,31-32

1,16,43

1015/23

2,3,3

1,16,43

1039/40

2,8,7 ' 2,9,8

1,16,43

1042/8

*i,i4,39

934

5° 47 49 49 43

1,22,47

2,24,79

1799/800

177

2,12,42

2,24,78

1781

176

2,12,12

Contra aduersarium legis et prophetarum

De a gone christiano

:

:

7,8

*i,5A3 2,21,71

13,14

De baptismo

274/8

13

1646/7

169

286/7

:

1,14,22

i,5,i3

2,7,10 4,n,i7

*2,18,59

1367

14 155

*2,24,79

1832

178

6,24,45

*2,11,39

876

130

i,M,39

927/34

*1,16,49

1162/3

43 54

De bono coniugali

:

3,3 4,4 6,6

6,7 7,7 18,21

I,I5,42

996/7

46

*1,16,49

1161/2

1,16,43

1039/40

54 49

1,18,54

1323

62

x,n.io 1,16,50

1169/215

22,27

1,16,49

1155/6

55 54

24,32

1,14,39

914/21

42

INDEX AVCTORVM

.,

., §

/in.

/>*£•

*2,25,82

1897/900

182

1,11,30 2,7,26

660/3

3i 114

2,24,81 1,16,49 1,16,49 2,21,71

1873/80 1155/6 1155/6 1646/7 1508/11 443/82 563/74

181 54 54 169

OO '-n>

.

201

1907

182

2,5,18 2,24,81 *2,5,17 2,7,26 1,12,34 2,17,56 2,1,1

405/6 1880/3 372 537/9 781/822 1258/60 2/35

108 181 107 114 36 149

*2,21,71 *1,10,27 *2,10,37

1641 606 823/4

169 28 128

*iA7,53 *2,1,3

I3II 77

61 94

1,1,1 2,21,71

10 1644/53

169

*2,24,81 *2,6,23 *2,24,81

1864/73 499 1864/73

113 180

*1,21,71

1747

80

1,11,32 1,12,34 2,6,20 1,21,70 2,6,20 1,2,9 2,19,65 *2,19,65

745/7 782/5 435/8 1719/30 435/8 no/23 1482/93 1482/9

34 36 no 78 no 6 161 161

cf pag.

lib cap

Augustinus

:

De catecbi^atidis rudibus

25,48 De ciuitate dei

:

7,6 10,20 11,31 14,8,1

(Varro) x, n.2

15,3 16,25 I9A3A 19,16 20,9,1

I,19,59 1,8,20-9,21 1,9,25

21,27,3 *

5

:

1,2,2 2,6,12-13 5,3,3 5>9,T7 10,30,41 10,31,43 10,36,58 - 38,63 11,1,1 12,1,1 12,20,29

xin,n.2

De consensu euangelistarum

: xiii,n.1

i,5,8

De continentia

1

:

3,9 8,20 13,28 De correptione et gratia

Contra Cresconium

180

: xiv,n.6

6,10

:

i,7,9 De ditiersis quaestionibus Ixxxiii

36,2 53,4 57,3 66,3 7i,4

91

x,n.6

13,8,9 13,18,22 13,22,32 13,26,41

12

69 21 26

: hJ

Collatio cum Maximino

Confessiones

537/9

:

INDEX AVCTORVM

202

cf. pag.

lib.,cap.,§

lin.

A*.?-

Augustinus

00

De diuersis quaestionibus Ixxxiii . 1951/61

185

8 93/1215

41

1,16,43

1015/23

47

1,26,27

*2,22,75

1719

i,3°,31

*1,21,69

1700

173 78

*2,22,75

1719

173

79A-4

1,14,39-16,50

83

De doctrina Christiana :

V7.9-11

xi,n.4

2,8,13

1,20,65

2,11,16 2,41,62

1635/6

75

1,9,23 *i,i,3

509/26

24

65

*2,23,77

1771/4

4 175

2,42,63

1,3,10

152/6

8

4,27,39

*2,24,79

1832

178

18,68

2,9,32

672/4

121

19,74

*2,n,39

876

130

21,78

*1,19,56

1362/70

63

22,83

1,22,75

1829/56

84

30,115

2,10,36-37

781/827

126

2/35

9i

Enchiridion :

Epistulae : 2,1,1

22,7-8 24 -

32

29

vm,n.4 vm,n.3

29,6

2,24,81

1863/86

180

*2,24,81

1864/73

180

*2,19,65

1482/9

151

40,4.6

2,19,65

1482/501

151

34,2

2,7,25

519/20

114

54,2.4-9 55,i7 55,23 55,28

2,7,26

537/9

114

40,4

x,n.io

55,32 75,i2 Il8,22

1,4,12

250/6

12

*1,4,12

256

12

1,4,12

256/8

12

1,4,12

250/6

12

1482/9

l6l

*2,19,65

7/10

91

OO O

2,1,1

102

138,12

*1,19,56

1362/70

63

138,13

1,19,58

1467/88

68

*1,19,58

1469/70

68

*i,5,i3

274/8

13

1,2,8

102/8

5

*2,11,39

876

130

i,i7,5i 1,22,75

1228/56

57

1829/56

84

130,15-21

2,3>I2-9,35

H5,7 147,28

153,13 157,40 185,48-49 215,3

xvi,n.6

217,2.6

xvi,n.6

217,24 228,6 238,13

243 243,2 262,1-4

*1,7,18

412.413/4

19

2,7,26

537/9

114

x,n.io i,i5,4i

982/94

*1,15,40

938

45 43

1,15,42

995/1001

46

INDEX AVCTORVM

-

-

Cf pag

.,, .,§

lib cap

203

.

lin

A3?-

Augustinus

Epistulae

:

262,5-8

2,2,7

Epistula ad Maximum

141/52

97

186

:

fragm. (apud Primasium,

)

in apocalypsin

xt,n.4

Contra epistulam fundamenti

:

1

*2,25,86

1970/1

2

T,23,79

1927

88

10

1,20,65

1621/2

74

i,i5,4i

982/94

45

In epistulam lohannis

:

8,io

In euangelium lohannis

:

26,15

2,7,25.26

519/20.537/9

114

49.3

1,12,35

823/35

38

51.2

1,9,23

509/26

24

90,2

*2,9,34

751

124

122,8

1,4,12

122,9

1,8,20-9,21

Contra Faustum

256/8

12

443/82

21

:

5.9 9.2

*1,15,42

997

46

*2,14,48

1059

139

12,15

1,4,12

250/6

12

13,13

*1,6,17

352

16

15,8

*i,i,3

16,2

*1,22,73

16,17 16,20 16,29 i7,5

65

4

1808

83

*1,6,17

352

16

1,3,10

152/6

8

1,4,12

250/6

12

*i,7,i9

426

20

*1,8,20

434-443

20.21

1,8,20-9,21 *2,23,77

i9,9 19.25

*1,2,4

443/82

21

I77I/4

175 4

81

*1,19,56

1362/70

63

19,26

*i,i4,39

894

i,i4,39

898/904

4i 4i

19,27

*i,7,i9

22,14

*1,20,63

426

20

1581/2

72 54 55

22,30-31

1,16,49

1155/6

22,37

1,16,50

1169/215

2,21,71

1644/53

22,52

x,n.6

22,52-58

169

xm,n.i

22,76

*1,19,56

1362/70

63

22,79

*1,19,56

1362/70

63

1595/640

73 74 95

1,20,64-65 32,15-16

1,20,65

33,2

2,2,5

Contra Feltcem

2,2

1621/2 105/6

. *2,2,5

105

2,2,5

105/6

*2,24,78 2,24,79

1792 1799/800

95 95 i77 177

INDEX AVCTORVM

204

.

.,

.

., §

lib cap

.

tin

>3?-

2,24,79

1799/800

!77

7,io

1,16,50

1169/215

55

26,48

1,8,20-9,21

443/82

21

cf pag Augustinus

: :

De fide et operibus

* 10,21

00

:

De fide et symbolo 4,5

To

Contra Felicem 2,4

1,5,13

Contra Fortunatum

1916

88

281/7

13

1798/9

177

58/81

93

:

22

2,24,79 vni,n.7

37

In epistulam ad Galatas

:

5

2,1,5

9

*i,7,!8

412.413/4

19

I.I7.51

1216/68

56

1771/4

175

331

106

*5

*2,23,77

29

*2,4A5

32

*2,4,15

331

106

37

2,9,30

649/53

119

44

*i,7A9

426

20

48-49

*2,24,81

1864/73

180

56

*2,25,86

1970/1

186

5A9

2,9,31

655/61

120

8,24

*2,6,21

449

hi

De genesi ad litteram

: x,n.2

5A5

De genesi contra Manicbaeos

:

1,19,30

1,15,41

982/94

45

1,22,34

2,9,3i

655/61

120

ix,n.9

1,25,43 2,11,15

1,12,34

800/33

37

2,14,20-21

1,12,34

781/822

36

114/5

96

AAnotationes in lob P-

: *2,2,6

57i,4

p. 572,8

*1,8,20

443

21

p. 601,11

*2,4,15

323

105

*2,24,78

1792

i77

*2,24,78

1792

177

Contra lulianum

:

1,8,38 2,3,6

xvi,n.6

Contra secundam luliani responsionem opus imperfectum

:

5,2i

De libero arbitrio 1,10,21

1,15,31

De magistro

:

(j>.

, )

22 16

*1,19,58

1479

68

*1,15,42

1004

47

271/80

103

:

1,2

2,3,13

2,3

*1,15,42

1004

47

2,22,76

1744/6

174

I2,40

INDEX AVCTORVM

“-

cf P g

.,

205

.,§

lib cap

/in.

/>*