Opera, Pars III, 2: Epistulae 56-100

Citation preview

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

XXXI A

AVRELII AVGVSTINI OPERA PARS III, 2

TURNHOUT BREPOLSÖPUBLISHERS 2005

SANCTI

AVRELII AVGVSTINI EPISTVLAE LVI - С

cura et studio

Kl. D. Daur

TURNHOUT BREPOLSS3PUBLISHERS 2005

Ô7Ù>

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina in Abbatta Sanctt Petrt Steenbrvgenst a reuerendissimo Domino Eligio Dekkers fundata nunc sub auspiciis Vniuersitatum Untversttett Antwerpen - ufsta Vrtje Untversttett Brüssel Untversttett Gent Katholteke Untversttett Leuven Untverstté Catholtque de Louvatn edita

editionibus curandis praesunt Fernand Bosster Rita Beyers Georges Declercq Luc De Contnck Albert Derolez Jean Goossens Mathijs Lambertgts Paul Tombeur Marc Van Uytfanghe Paul Verdeyen parandis operam dant Roland Demeulenaere Luc Jocqué

Roel Vander Plaetse Christine Vande Vetre

This book has been printed on paper according to the prevailing ISO-NORMS. © 2005 BR.EPOLSSPUBLISHER.S (Turnhout - Belgium) All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior permission of the publisher.

VORWORT Der vorliegende Band mit den Briefen 56-100 bildet mit dem ersten Band insofern eine Einheit, als Vorwort und Einleitung des ersten Bandes auch zum zweiten Band gehören, andererseits die Indizes am Ende des zweiten Bandes auch den ersten Band be treffen. Es war ursprünglich die Absicht gewesen, um dem Be nutzer beim Textstudium etwas entgegenzukommen, beispiels weise die Handschriftenliste im Band zwei abermals abzudrukken. Ein bedauerlicher Fehler, der leider zu spät bemerkt wurde, bedarf der Entschuldigung: In der Bibliographie des ersten Ban des wurden die Randverweise auf einer falschen Seite gedruckt. Deshalb haben wir uns dazu entschlossen, die Seiten XXIX bis einschließlich XXXVIII in diesem Band vollständig neu abzudru cken*. Wir nutzen auch die Gelegenheit, um ein bedauerliches Verse hen zu korrigieren: Herrn Prof. Tombeur und seinen Mitarbeitern des CTLO (Centre "Traditio litterarum occidentalium"), die bei der Vorbereitung der vorliegenden Arbeit entscheidend geholfen haben, soll an dieser Stelle, wenn auch verspätet aber nicht we niger herzlich, gedankt werden.

* Auf der dritten Titelseite des SL 31, lies 'Aurelii Augustini' statt Aurelli Augustini'.

EINLEITUNG Ausgewählte Bibliographie". I. Ausgaben2. a) Innerhalb von Gesamtausgaben. Aurelius Augustinus, Omnium operum tomus ... repurgatorum a mendis innumeris per Des. Erasmvm Roterodamvm, uol. I-Io, Ba sel, 1528, uol. 2: Epistolae. Aurelius Augustinus, Opera .... per theologos Louanienses . . . (her ausgegeben von Thomas Gozaevs & Johannes Molanvs), uol. I-Io, Antwerpen, 1576, uol. 2: Epistolae. Mauriner m

Aurelius Augustinus, Operum ... monachorum Ordinis S. Benedicti e Congregatione S. Mauri (herausgegeben von François Delfau, Thomas Blamptn, etc.), uol. I-Io, Paris (Muguet), 1679/ 1700, uol. 1-2: Epistolae, 1684 ( = Patr. hat. 33, col. 13-1094, Paris, 1841, repr. Turnhout, 1982). b) Einzelausgaben. Diui Aurelii Augustini Hipponensis episcopi liber epistolarum uigilanti accuratissimoque studio emendatarum et impressarum, argumentorum quoque nouorum praenotatione succincte et dilu cide expositarum atque opera magistri Iohannis de Amerbach ciuis Basiliensis perfectarum, Basel, 1493.

GOLDB.

Aurelii Augustini epistulae, ed. A. Goldbacher, Epist. 1-30, PragWien-Leipzig, 1895; Epist. 31-123, Prag-Wien-Leipzig, 1898; Epist. 124-184A, Wien-Leipzig, 1904; Epist. 18$-270, Wien-Leipzig, 1905; Praefatio, Indices, Wien-Leipzig, 1923 (CSEL 34, 1. 34, 2. 44. 57. 58). Rec W. Kroll, Berliner Philolog. Wochenschrift, 1899, p. 718; 1905, p. 447; 1913, p. 1035; J. Marttn, Gnomon, 1926, p. 274 ss.

1 Die - mit Ausnahme der erstgenannten Gesamtausgaben Ausgabe herangezogenen Werke. ' Es wurden nur die wichtigsten genannt.

für diese

VIII

EINLEITUNG

Aurelii Augustini epistulae ex duobus codicibus nuper in lucem prolatae per J. Dtvjak, Wien, 1981 (CSEL 88). Bibl. August., Oeuvres de Saint Augustin, 46B, Lettres I*-29*. Nouvelle édition du texte critique et introd. par J. Dtvjak, trad, et comm. par div. auteurs, Paris, 1987. 2. Übersetzungen. a) deutsche Aurelius Augustinus, Ausgewählte Briefe, aus dem Lat. übers, von A. Hoffmann, 2 Bd., Kempten-München, 1917 (Bibl. der Kirchen väter 29. 30). - Aurelius Augustinus, Briefe, ausgewählt und übers, von H. Lesaar, Paderborn, 1929. - Ausgewählte Briefe, zusammengest. von HJ. Dtessner, Leipzig, 1966. - Augustinus, Hieronymus, Epistulae mutuae, Briefwechsel, lat.deutsch, übersetzt und eingeleitet von A. Fürst (Fontes Christiani Bd. 41/1.2, Brepols, Turnhout, 2002). b) englische Saint Augustine, Letters, vol. I, 1-82; vol. II, 83-130; vol. III, 131-164; vol. IV, 164-203; vol. V, 204-270. Translated by Sister Wilfrid Par sons, New York, 1951-1956 (The Fathers of the Church, writings of St. Augustine 9-13). J.H. Baxter, Selected letters, London, 1953, 2.Aufl. c) französische Aurelius Augustinus, Lettres de Saint Augustin traduites en fran çais et précédées d'une introduction par M. Poujoulat, vol. 1-4, Paris, 18$8. d) italienische S. Aurelius Augustinus, Le lettere, 1. Epist. 1-123. Testo latino dall' edizione Maurina confrontato con il CSEL. Introd. di Michele Pellegrtno. Trad, di T. Altmontt (1-30) e L. Carozzt (31-123), note di L. Carozzt, Roma, 1969 (Nuova Biblioteca Agostiniana 21); 2. Epist. 124-1843. Trad, e note di L. Carozzt, Roma, 1971 (Nuova Bib

EINLEITUNG

IX

lioteca Agostiniana 22); 3. Epist. 18$-270. Trad, e note di L. Carozzi, Roma, 1974 (Nuova Biblioteca Agostiniana 23). e) spanische Obras de San Augustin en edicion bilingue, t. VIII. Cartas, 1-140 complet. Introducion y notas del padre L. Ctlleruelo, Madrid, 1967 (Biblioteca de Autores Cristianos 69); 141-187, Madrid, 1972 (ВАС 99A); 188-270, Madrid, 1972 (ВАС 99B). 3. Indirekte Überlieferung. Hieronymus, Epistulae, ed. I. Htlberg, editio altera Wien, 1996 (CSEL 54-56). A. Wtlmart, Operum S. Augustini elenchus, a Possidio eiusdem discipulo Calamensi episcopo digestus, in: Miscellanea Agosti niana 2, Roma, 1931, 149-233. Prosp.

Prosper Aquitanus, Liber sententiarum, ed. M. Gastaldo (CC SL 68A, Turnhout, 1972).

Eug.

Eugippius, Excerpta ex operibus S. Augustini, ed. P. Knoell (CSEL 9, Wien, 188$).

Beda

Beda Venerabilis, Opera exegetica, ed. M.L.W. Latstner, D. Hurst (CC SL 121, Turnhout, 1983). 4. Weitere zu dieser Ausgabe herangezogene Literatur.

Hs. Überl. Die Handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augus tinus, Bd. 1-9, Österreichische Akad. der Wissensch., Wien, 19702001: Bd. 1, 1 (Werkverzeichnis)-2 (Verzeichnis nach Bibliothe ken) Italien, 1970 (M. Oberlettner); Bd. 2, 1-2 (wie oben) Groß britannien und Irland, 1972 (F. Römer); Bd. 3 (in 1 Band) Polen, Dänemark, Finnland, Schweden, 1973 (F. Römer); Bd. 4 (in 1 Band) Spanien und Portugal, 19J4 Q. Dtvjak); Bd. 5, 1-2 (wie oben) Bundesrepublik Deutschland und Westberlin, 1979 (R. Kurz); Bd. 6, 1-2 (wie oben) Österreich, 1993 (D. Weber); Bd. 7, 1-2 (wie oben) Tschechische Republik und Slowakische Republik, 1997 (C. Wetdmann); Bd. 8, 1-2 Belgien, Luxemburg und Nieder lande, 2000 (M. Th. Wteser); Bd. 9, 1-2 Schweiz, 2001 (S. Janner/R. Jurot).

X

EINLEITUNG

Clauis

Clavis Patrum Latinorum, ed. E. Dekkers, editio tertia, Turnhout, 1995.

CC SL

CC SL - Corpus Christianorum, Series Latina, Turnhout, 1953 ss.

CSEL

Corpus Ecclesiasticorum Latinorum, Wien, 1866 ss. Courcelle, P., Les confessions de S. Augustin dans la tradition lit téraire, antécédents et postérité, Paris, 1963.

Struktur

Dtvjak, J., Zur Struktur Augustinischer Briefkorpora, in: Les let tres de Saint Augustin découvertes parJohannes Divjak. Commu nications présentées au Colloque des 20 et 21 septembre 1932 (Études Augustiniennes, Série „Antiquité" 98), Paris, 1983, 13-27.

Fransen

Fransen, I., Description de la collection de Bède le Vénérable sur l'apôtre, in: Revue Bénédictine 71,1961, 22-70.

Frede

Frede, HJ., Kirchenschriftsteller, Verzeichnis und Sigel, 4. Aufl., Freiburg, 1995; cfr. Aktualisierungsheft 1999, zu epp. 27. 36. 41. 5455.

Frend

Frend, W.H.C., The Donatist Church. A Movement of Protest in Late Roman North Africa, Oxford, 198$a.

Lietzmann Ltetzmann, H., Zur Entstehungsgeschichte der Briefsammlung Augustins, Sitzungsber. der Preuß. Akad. 1930, phil. -hist. Klasse 356-388. Lowe, E.A., Codices Latini Antiquiores, vol. 1-12, Oxford, 19341971. Mandouze Mandouze, A., Prosopographie de l'Afrique chrétienne I (a. 303533), Paris, 1982. Mandouze, A., Saint Augustin, L'aventure de la raison et de la grâce, Paris, 1968. Morgenstern, F., Die Briefpartner des Augustinus von Hippo, Bonner histor. Studien, Alte Geschichte Nr.n, Bochum, 1993. Perl

Perler, O., Les Voyages de Saint Augustin, Paris, 1969.

EINLEITUNG

XI

PL MIGNE Patrologiae Series Latina, ed. J.P. Mtgne, Paris, 1844 ss. v. Soden, H., Urkunden zur Entstehungsgeschichte des Donatis mus, Kleine Texte 122 (Ltetzmann), Bonn, 1913. Vulg.

Biblia Sacra iuxta uulgatam uersionem, rec. R. Weber, vol. 1-2, Stuttgart, 1969. 5. Ausgewählte Bibliographien. Thesaurus Augustinianus. Series A: Formae, Cetedoc, Turnhout, 1989.

CAG

Corpus Augustinianum Gissense, a С. Mayer editum, CD ROM, Basel, 1992 (Schwabe).

AL

Augustinus-Lexikon, J. Dtvjak, Art. "Epistulae,,, vol. 2, fasc. 5/6, 894-1057, mit Bibliographie ib. 1046-1057, Basel, 2001.

XII

EINLEITUNG

Epistulae I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX XX XXI XXII XXIIA XXIII XXIV XXV XXVI XXVI XXVI XXVII XXVIII XXIX XXX XXXI XXXII XXXIII XXXIV XXXV XXXVI XXXVII XXXVIII

Augustinus Hermogeniano — Zenobio — Nebridio — Nebridio Nebridius Augustino — Augustino Augustinus Nebridio Nebridius Augustino Augustinus Nebridio — Nebridio — Nebridio — Nebridio — Nebridio — Nebridio — Romaniano Maximus Madaurensis Augustino Augustinus Maximo Madaurensi — Caelestino — Gaio — Antonino — Valerio — Aurelio Hieronymus Aurelio — Maximino Paulinus et Therasia Alypio — Augustino (I) Augustinus Licentio (2) Licentius Augustino (3) Augustinus Licentio — Paulino — Hieronymo — Alypio Paulinus et Therasia Augustino Augustinus Paulino et Therasiae Paulinus et Therasia Romaniano Augustinus Proculeiano — Eusebio — Eusebio — Casulano — Simpliciano — Profuturo

EINLEITUNG XXXIX XL XLI XLII XLIII XLIV XLV XLVI XLVII XLVIII XLIX L LI LH LUI LIV LV LVI LVII LVIII LIX LX LXI LXII LXIII LXIV LXV LXVI LXVII LXVIII LXIX LXX LXXI LXXII LXXIII LXXIV LXXV LXXVI LXXVII LXXVIII LXXIX LXXX LXXXI

XIII

Hieronymus Augustino Augustinus Hieronymo Alypius et Augustinus Aurelio Augustinus Paulino et Therasiae — Glorio, Eleusio, Felicibus, Grammatico — Eleusio, Glorio, Felicibus Alypius et Augustinus Paulino et Therasiae Publicola Augustino Augustinus Publicolae — Eudoxio — Honorato — principibus coloniae Sufetanae — Crispino — Seuerino Fortunatus, Alypius, Augustinus Generoso Augustinus Ianuario — Ianuario — Celeri — Celeri — Pammachio — Victorino — Aurelio — Theodoro Alypius, Augustinus, Samsucius Seuero Augustinus Seuero — Quintiano — Sanctippo — Crispino — Hieronymo Hieronymus Augustino Alypius et Augustinus Castorio — Naucellioni Augustinus Hieronymo Hieronymus Augustino Augustinus Hieronymo — Praesidio Hieronymus Augustino Augustinus Donatistis — Felici et Hilarino — plebi Hipponiensi — Manichaeo cuidam — Paulino et Therasiae Hieronymus Augustino

XIV LXXXII LXXXIII LXXXIV LXXXV LXXXVI LXXXVII LXXXVIII LXXXIX

XC XCI XCII XCIIA

хеш XCIV

xcv XCVI XCVII XCVIII XCIX

е

EINLEITUNG Augustinus Hieronymo — Alypio — Nouato — Paulo — Caeciliano — Emerito clerici Hippon. Ianuario Augustinus Festo Nectarius Augustino Augustinus Nectario — Italicae — Cypriano Augustinus Vincentio Paulinus et Therasia Augustino Augustinus Paulino et Therasiae — Olympio — Olympio — Bonifatio — Italicae — Donato

EINLEITUNG

XV

Sigel der direkten Zeugen. I* 2*

München, Bayer. Staatsbibl., Clm 6266, s. X, (M) Wolfenbüttel, Herzog-August-Bibl., cod. Guelf. 72 Weiss., s. IX in., (Hier.-Korr. H) 3* St. Gallen, Stiftsbibl., 174, s. IX, (P) 4* Wolfenbüttel, Herzog-August-Bibl., cod. Guelf. 73 Weiss., s. IX med. 5* Paris, B.N.F., nouv. acq. lat.1443, s. IX/X, (M) 6* Salisbury, Cathedral. Libr., cod. 61, s. XII in. 8* Paris, B.N.F., lat. 12193, s. IX, (P) 9* Frankfurt/M., Stadt- und Universitätsbibl., ms. Barth In, s. XII ex./XIII 10* Laon, Bibl.mun.,134, s. IX, (L) 11* Paris, B.N.F., lat. 12212, s. IX 14* Paris, B.N.F., nouv. acq. lat. 1672, s. IX, (C, Nr. 50-92) 15* Paris, B.N.F., lat. 12210, s. X, (L) 16* London, Brit. Libr., Royal 5 D VI, s. XII 18* Bamberg, Staatsbibl., ms. Patr. 11, s. XI/XII, (M) 19* Durham, Cath. Libr., cod. B.II.21, s. XI ex., (M+L) 20* Salzburg, Erzabtei St. Peter, ms. a X 29, s. IX in., (M) 21* Saint-Omer, Bibl. mun.,76, s. X/XI, (M) 22* Paris, B.N.F., nouv. acq. lat. 1444, s. XI, (M) 23* Stuttgart, Württ. Landesbibl., cod. theol. 40, 222, s. XII, (P) 24* Escorial, Real Bibl., a. II. 3, s. X, (Hier.-Korr. H) 25* Paris, B.N.F., lat. 1958, s. XI, (P) 26* Paris, B.N.F., lat. 12226, s. IX, (P) 28* Oxford, Bodl. Libr., Laud. misc. 133, s. IX in. 29* Napoli, Bibl. Naz., Fondo Princ, cod. già Vienn. lat. 2, s. VIII 30* Città del Vaticano, Pal. lat. 210, s. VI/VII 31* Città del Vaticano, Pal. lat. 209, s. IX', (P) 32* Paris, B.N.F., nouv. acq. lat. 1448, s. IX 33* 35* 36* 37» 38* 39*

Paris, B.N.F., lat. 12207, s. IX Paris, B.N.F., lat. 14480, s. XII Paris, B.N.F., lat. 2983, s. XII Paris, B.N.F., lat. 1929, s. XIII Città del Vaticano, Vat. lat. 495, s. XV Città del Vaticano, Vat. lat. 499, s. XV

* bezeichnet die von mir kollationierten Hss., # Varianten zu epist.ff, cfr CC SL 44, De diuersis quaestionibus, S.3-4.

XVI 40* 41* 42* 43* 44* 45' 46' 47* 48* 49* 51* 52' 53* 54* 55* 56* 57* 58' 59* 61* 62* 63* 64* 67* 68* 69* 70* 71* 73* 74* 75* 76* 77* 78* 80* 83*

EINLEITUNG Paris, B.N.F., lat. 2035, s. IX Paris, B.N.F., lat. 2092, s. XII. Saint-Omer, Bibl. mun., 311, s. XI/XII Boulogne-sur-Mer, Bibl. mun. 47, s. XII Orléans, Bibl. mun., M 169, s. VI/VII St.Gallen, Stiftsbibl., 190, s. VIII/IX Paris, B.N.F., lat. 2151, s. XI Boulogne-sur-Mer, Bibl. mun. 58, s. IX Darmstadt, Hess. Landes- u. Hochschulbibl., ms. 519, s. XIII/ XIV Darmstadt, Hess. Landes- u. Hochschulbibl., ms. 524, s. XII London, Brit. Libr., Add. 43460, s. VIII ex. Paris, B.N.F., lat. 1928, s. XII Darmstadt, Hess. Landes- u. Hochschulbibl., ms. 1991, s. XII, (M) Città del Vaticano, Pal. lat. m, s. XI in., (M) Città del Vaticano, Vat. Pal. 355, s. IX/X (Hier.-Korr. H) Città del Vaticano, Vat. lat. 3834, s. IX2, (P) Cambridge, Gonville and Caius College, cod. 108 (177), s. XIII, (M) Paris, B.N.F., lat. 1868, s. IX, (Hier.-Korr. P') Paris, B.N.F., lat. 12163, s. IX, (Hier.-Korr. P2) Paris, B.N.F., lat. 13047, s. IX, (Hier.-Korr. K) Köln, Diözesanbibl., cod. Dom. 35, s. VIII/IX, (Hier.-Korr. К) Köln, Diözesanbibl., cod. Dom. 60, s. IX med., (Hier-. Korr. K) Verona, Bibl. Capitolare, cod. XVI. 14, s. IX in., (Hier.-Korr. K) Karlsruhe, Bad. Landesbibl., cod. Aug. perg. LH, s. IX, (Hier.-Korr. H) Città del Vaticano, Vat. lat. 341, s. IX/X, (Hier.-Korr. K) Cassino, Bibl. dell' Abbazia, cod. 16 L, s. XI, (C) Einsiedeln, Stiftsbibl., 130, s. XI, (Hier.-Korr. H) Paris, B.N. F., nouv. acq. lat. 445, s. IX/X Paris, B.N.F., lat. 11641, s. VI, (Ch, Nr. 9-14) Cambridge, Univ. Libr., add. 3479, s. IX med., (Ch) Wien, Österr. Nationalbibl., lat. 959, s. XII2 Paris, B.N.F., lat. 2103, s. XII Paris, B.N.F., lat. 989, s. X Escorial, Real Bibl., &. I.14, s. VIII/IX, (Hier.-Korr. H) Verona, Bibl. Capitolare, cod. XXXIII. 31, s. VIII Cassino, Bibl. dell' Àbbazia, cod. 232 J, s. XI, (M)

EINLEITUNG 84* 8$* 86* 87* 88* 89* 90* 91* 92* 95* 96* 97# 98* 99# Ioo# 101* 104* 105* 106* 130* 131*

XVII

London, Brit. Libr., Harl. 3107, s. XIII Troyes, Bibl. num., 40, tom. VIII, s. XII Città del Vaticano, Vat. lat. 494, s. XIII Firenze, Bibl. Med. Laur., S. Marco 637, s. XI Arras, Bibl. mun. 949, s. XI Paris, B.N.F., lat. 2715, s. XII Paris, B.N.F., lat. 1453, s. X Città del Vaticano, Reg. lat. 331, s. IX Paris, B.N.F., nouv. acq. lat. 1449, s. IX/X St. Gallen, Stiftsbibl., 29, s. IX in. Oxford, Bodl. Libr., ms. Bodl. 632, s. XI Milano, Bibl. Ambros., cod. R.42 sup., s. X/XI Città del Vaticano, Vat. lat. 445, s. XV Leningrad/St. Petersburg, Publ. Bibl., ms. Q.v.I.3, a. 397/426 Paris, B.N.F., lat. 2033, s. XII/XIII Brugge, Stadsbibl., 119, s. XII Boulogne-sur-Mer, Bibl. mun., 45, s. X Douai, Bibl. mun. 275, s. X Rouen, Bibl. mun. 470, s. XII Paris, B.N.F., lat. 16861, s. XII Marseille, Bibl. Municipale 209, s. XV

2. Zeichen und Abkürzungen /* 2* ... 1', 2' ... I2, 22... i.t. 1 u.l. 1

ursprüngliche Lesart in 1, 2 ... Korrektur in 1, 2 ... Korrektur einer späteren Hand in 1, 2 ... Lesart des Textes von 1 als Variante angeführte Lesart in 1

Prosp Eug Eug (u.l.) Beda a m Migne g EA CSEL 88 wi d

Prosper Aquitanus Eugippius Eugippius uariantes lectiones Beda Venerabilis Amerbach Mauriner PL 32 Goldbacher Études. Aug. 46B, p. 394-400, Epist. XXIIA (ed. Dtvjak) p. 131-133, Epist. XXIIA (ed. Dtvjak) Wickert Daur

EPISTVLAE LVI - С

LVI.

a. 402 (?) Domino eximio meritoque honorabili et dilectissimo filio Celeri Augustinus in domino salutem.

5

10

15

20

25

1. Promissi mei et tuae uoluntatis immemor non sum, sed quoniam uisitandarum ecclesiarum ad meam pertinentium curam necessitate profectus sum, nec per me ipse debitum | continuo G 214 reddere potui; me tibi tamen diutius debere nolui, quod posset et me habente redhiberi. Proinde carissimo filio presbytero Optato delegaui, ut eis horis quas tibi opportuniores uideris, tecum legat ea quae pollicitus sum. Cum totum fieri posse persenserit, hoc etiam eximietas tua quam grate acceperit, tam impigre atque acriter facere suadebit. Quantum autem te diligam, salubribusque studiis in rerum diuinarum atque humanarum cognitione oblectari atque exerceri uelim, credo quod optime intellegas. 2. Caritatem officii mei si non aspernaris, spero in ipsa fide christiana et in moribus iam ita constitutae personae tuae congruis tales te prouectus habiturum, ut huius fumi uel uaporis temporalis quae uita humana dicitur, ultimum diem quem nulli mortalium euitare conceditur, uel auidus uel securus uel certe non desperate sollicitus, non in uanitate erroris sed in soliditate ueritatis exspectes. Quam certum est enim tibi uiuere te, tam sit certum doctrina salutari istam uitam, quae in deliciis temporalibus agitur, in comparatione uitae aeternae, quae nobis per Chri stum atque in Christo promittitur, non uitam sed mortem esse deputandam. Nullo modo autem dubitauerim de indole tua, quod ista consuetudine Donatistarum facillime te extrahes, si religiosissime ipsam christianam puritatem non parui pendens. Quam inconcussis | enim documentorum firmamentis error ille conuin- pl 224 catur, non magnum est etiam tardis ingenio, si tantum patienter

Trad, text.: 11.38.39.84/8$ m g

LVI, 16/17 ut - dicitur] cfr Iac. 4, 14.

LVI, 2 in domino salutem cfr epist 57, /. 2] от. 11.39.84/8$ m g II 6 me tibi tamen ... debere nolui m] me (пec g) tibi tamen (tamen tibi 84) ... deberi (debere 38) II uolui 11.38.39.84/85 II 19 desperate] desperare 38.39.84

4

EPISTVLA LVI, 2

atque intente audierint peruidere. Sed ad sectandam insolitam 30 rectitudinem, usitatae quasi familiaris peruersitatis uinculum abrumpere maiorum uirium est, et nequaquam desperandum, adiuuante atque exhortante ipso domino deo nostro, de gene | rosa libertate atque plane uirili pectore tuo. Incolumem te G 215 domini dei nostri misericordia tueatur, domine eximie meritoque 35 honorabilis et dilectissime fili!

29 audierint peruidere] audiuerint prouidere 38.39 II 30 add. et ante quasi m II 32 exhortante] cohortante 38.39 II 35 honorabilis] uenerabilis 38.39

LVII. a. 402 (?)

Domino dilectissimo meritoque honorabili ac suscipiendo filio Celeri Augustinus in domino salutem.

5

10

15

20

25

1. Nullam fuisse iustam causam cur ab orbe terrarum, quo ecclesia catholica secundum prophetica et euangelica promissa diffunditur, se pars Donati dirimeret, credo quod magis quoque considerans prudentia tua facillime intellegit. De qua re si diligentior disputatio necessaria est, memini me ad legendum de disse beniuolentiae tuae codicem, cum id te petisse carissimus tuus mihi filius meus Caecilius intimasset. Qui codex non paucis diebus apud te fuit. Quem si rei huius cognoscendae studio, uel inter occupationes tuas legere siue uoluisti siue potuisti, non dubito comperisse prudentiam tuam, nihil eos habere quod probabiliter contradicant. Et si quid te forte adhuc mouet, quantum deus donat ac sinit, forte poterimus respondere interroganti, aut ad legendum itidem aliquid dare, domine dilectissime meritoque honorabilis ac suscipiende fili. 2. Quapropter peto unitatem catholicam regioni Hipponiensi diligentius commendes hominibus tuis, maxime Paterno et | Maurusio. Vigilantiam cordis tui noui, nec opus est arbitror g 216 plura scribere, cum si uolueris facillime possis, et quid alii cu rent et caueant in possessionibus tuis, et in re tua quid agatur addiscere. In re tua esse mihi ualde affirmatum est amicum, cum quo cupio concordare. Peto faueas ad hanc rem, ut et inter ho mines magnam laudem et apud deum habeas magnam mercedem. Iam enim mihi per quendam Carum utriusque nostrum me dium mandauerat, se nescio quos uiolentos suos timere ne face-

Trad, text.: и.38.39.86/85 m g

LVII, 3/5 cur - diffunditur] cfr Ps. 2, 8; Luc. 24, 47.

LVII, 1 suscipiendo] suspiciendo 11.86 II 3/4 ecclesia catholica] catho lica ecclesia 11.38. 39. 86 II 7 necessaria] nota 38.39 II 9 tuus mihi (mihi tuus m)] mihi 8$ II 16 suscipiende] suspiciende 11.38.86 II 17 regioni hipponiensi (hipponensi m)] regionis (regioni 38'.39') ipponensis 38'.39' II 19 est] esse 11.38.39.86 II 25 carum] от. 8$ II nostrum] uestrum 38.39 II 26 uiolentos suos] suos uiolentos 11.38.39.86

6

EPISTVLA LVII, 2

ret quod in re tua et te fauente timere non poterit; nec ipse in eo debes diligere non constantiam sed plane pertinaciam. Turpe est enim mutare sententiam, sed | ueram et rectam, nam stultam et pl 225 30 noxiam etiam laudabile et salubre est. Sicut autem constantia non sinit hominem deprauari, sic pertinacia non sinit corrigi; proinde sicut illa laudanda, sic ista emendanda est. Presbyter quem misi reliqua tuae prudentiae planius intimabit. Incolumem felicemque te dei misericordia tueatur, domine di35 lectissime meritoque honorabilis ac suscipiende fili!

27 quod w] quos 11'}8.39.86/8$ m g 32 emendanda est] est emendanda m 11.38. 84. 86

II II

29 post nam add. et 8$ II 35 suscipiende] suspiciende

LVIII. a. 401-410

Domino eximio et merito suscipiendo atque in Christi uisceribus dilectissimo filio Pammachio Augustinus in domino salutem. 1. Bona opera tua Christi gratia germinantia, te nobis in mem5 bris eius honorandum et plane notissimum dilectissi | mumque G 217 fecerunt. Neque enim si cottidie faciem tuam uiderem notior mihi esses, quam cum interiorem tuum pacis decorem pulchrum ac ueritatis luce radiantem, in unius tui facti candore conspexi, conspexi et agnoui, agnoui et amaui. Huic nunc loquor, huic scribo 10 dilecto amico meo, qui mihi corpore absenti absens innotuit. Verum autem iam simul eramus et coniuncti sub uno capite uiuebamus, in cuius caritate nisi radicatus esses, non tibi tam dilecta catholica unitas foret, nec colonos tuos Afros, eo terrarum unde Donatistarum furor exortus est, hoc est in media consulari Nu15 midia constitutos, tali admoneres alloquio, tanto feruore spiritus animares, ut deuotione promptissima ad sequendum eligerent, quod te tantum ac talem uirum non nisi agnita ueritate sequi cogitarent, et tam longe a te locorum interuallis remoti irent sub idem caput, atque in eius membris tecum in aeternum deputa20 rentur, cuius praecepto tibi temporaliter seruiunt. 2. In hoc ergo tuo facto te cognitum amplectens exsultaui, ut gratularer tibi in Christo Iesu domino nostro, tibique has gratula torias litteras mitterem, qualecumque specimen cordis et amoris erga te mei; neque enim amplius potui. Sed quaeso ne tu hacte25 nus quicquid te diligo metiaris. Perlectam transi hanc epistulam transitu inuisibili qui intus fit, et perge cogitando in pectus

Trad, text.: /. 5.16.20. 21/18. 22 a m g

LVIII, 12 in - esses] cfr Eph. 3, 17.

LVIII, 1 suscipiendo] suspiciendo 5/22 II 1/2 christi uisceribus] uisceri bus christi 16 II 2/3 in domino salutem] episcopus 5 II 7 decorem] decore 5.16 m II 11 autem] tamen m II 12 tibi] ibi 1. 20.21 II 17 tantum ac talem] talem ac tantum 18 a m II 18 a te] ante 18.22 II 19 tecum in ae ternum] in aeternum tecum 18 a m II 23 qualecumque specimen] qualemcumque speciem 5/22' II 25 add. in ante te /

8

30

35

40

45

EPISTVLA LVIII, 2-3

meum, et cerne quid illic de te agatur! Patebit enim oculo caritatis cubiculum caritatis, quod clau | dimus aduersus nugas tumul- G 218 tuosas saeculi cum illic dominum adoramus, et uidebis ibi delicias laetitiae meae de tam bono opere tuo, quas nec lingua effari nec stilo exprimere ualeo, calentes atque flagrantes in sacrificio laudis eius, quo inspirante hoc | uoluisti et quo adiuuante po- pl 226 tuisti. Gratias deo super inenarrabili dono. 3. O quam multorum tecum pariter senatorum pariterque sanctae ecclesiae filiorum tale opus desideramus in Africa, de quali tuo laetamur! Sed illos periculosum est exhortan, tibi securum est gratulan. Uli enim forte non facient, et tamquam nos in animo eorum uicerint inimici ecclesiae, decipiendis insidiabuntur infirmis; tu uero iam fecisti, unde inimici ecclesiae liberatis confundantur infirmis. Proinde sufficere uisum est, ut ipse quibus christiano iure potueris, amica fiducia istam epistulam legas. Sic enim ex tuo facto fieri posse in Africa credunt, quod forte dum putant fieri non posse pigrescunt. Insidias autem quas ipsi haeretici distorto corde moliuntur, quoniam risi eos arbitratos ualere aliquid in possessione Christi animo tuo, nec scribere uolui. Audies ta men haec a fratribus meis, quos plurimum commendo eximietati tuae, ne in tam magna tamque inopinata salute | hominum, de g 219 quibus per te catholica mater exsultat, asperneris etiam superflua metuentes.

33 II Cor. 9, 15.

29 dominum] deum am II ¡bi] illic 1.16, от. 21 II 30 laetitiae meae] diuitiae meae 1.20.21/18.22, diuitiarum mearum 16 II 31 calentes] cadentes 18.22 II 32/33 potuisti] posuisti 1. 20. 21/22' II 33 post dono (domo 21) add. tuo 1* add. eius secVulg. am II 37 gratulari (gratulare 18)] congra tulan 16 m II 39 unde] uide (add. ut 21) 20.21 II 42 credunt] credent 18 m II 45 possessione (possione 18)] passione 5 II 48 asperneris] aspernere (spernere 1.16) 1. 16.20. 21 a m g

LIX.

a. 401 (mense Nou.) Domino beatissimo et uenerabili patri et consacerdoti Victorino Augustinus in domino salutem.

5

10

15

20

25

1. Tractoria ad me quinto Idus Nouembris uenit iam finito die et me ualde indispositum inuenit, ut occurrere omnino non possem. Verumtamen siue imperitiam meam mouerit siue iuste mo tus sim, tuae sanctitatis et grauitatis est arbitran. Legi in eadem tractoria etiam ad Mauretanias esse scriptum, quas prouincias scimus suos habere primates. Quod si et ex eis ad Numidiam conuocandum esset concilium, oportuit utique ut aliquorum Maurorum episcoporum qui illic priores sunt nomina in tractoria ponerentur; quod in ista tractoria non reperiens multum miratus sum. Deinde ad ipsos Numidas ita perturbato et neglecto ordine scriptum, ut nomen meum tertio loco inuenerim, qui noui quam post multos episcopus factus sim. Quae res et aliis iniuriosa est satis et mihi inuidiosa. Praeterea uenerabilis frater et collega noster Sanctippus Tagorensis dicit, quod eum primatus ipse contingat, et erga plurimos sic habetur et tales mittit epistulas. Qui etiam error si facile inter uestram sanctitatem cog | nosci et cor- G 220 rigi potest, non debuit tamen | in tractoria, quam misit uenera- pl 227 bilitas tua, nomen eius praetermitti. Quod si (in) mediis locis conscriberetur et non in primo poneretur, multum mirarer; quanto magis mirandum est, quod nulla tibi eius admemoratio facta est, qui maxime ad concilium uenire debuit, ut de ipso pri matus ordine, quae causa omnium Numidarum episcopis ecclesiarum prima est, ageretur.

Trad, text.: 11.38.}9. 86/85 m g

LIX, 7 mauretanias] mauritanias 38.39.86 II 8 suos m] nobis uos 11.38.39.86/85 II et] от. 38.39 II 14 episcopus] episcopos 11'.38.39 m II sim] sum 8$ II 16 sanctippus cfrepist. 65, l. 2, xanctippo Possid. indic, (i.tj, sonotippo Possid. (CQRW), [Conc. Africae CCSL 149, p. 206, 805.8}5, p. 209, 923/ 924, p. 217, 1212.1216.122j] xanthippus Possid. (DFP) m g II tagorensis cfr Mandouze, p. 1029 n. 1 d] tagosensis 11.38.39.86 m, tagonensis 8$ g II 19 in] от. 8$ II 20 in m g] от. 11.38.39.86/8$ II 22 tibi (ubi 38')] ibi 38'.39 m II 24 quae causa] qui causa 39, coram m II 24/25 ante ecclesiarum crucem (t) posuit g II 25 prima est d] primatus (primatos //*) 11.38.39.86/8$ g, primitus m

10

EPISTVLA LIX, 2

2. His de causis etiam uenire dubitarem, ne forte falsa esset tractoria qua tanta peruersitas appareret, quamquam et angustia temporis et aliae graues necessitates me multipliciter impedirent. Vnde peto beatitudinem tuam, ut mihi ignoscas et primo instare 30 digneris, ut inter tuam sanctimoniam et senem Sanctippum concorditer constet, quis uestrum debet conuocare concilium; aut certe, quod salubrius arbitror, sine cuiusquam praeiudicio ambo conuocate collegas nostros, eos maxime qui uobis episcopatus aetate uicini sunt, qui facile quis uestrum uerum dicat agnoscant, 35 ut inter uos paucos eadem prae ceteris quaestio dirimatur et er rore sublato minores a ceteris conuocentur, qui nec possunt nec debent nisi uobis in hac re tamquam prioribus credere, et nunc ignorant cui uestrum potissimum credant! Hanc epistulam signatam misi anulo, qui exprimit faciem ho40 minis attendentis in latus.

30 sanctippum] xanthippum m g II 31 debet] debent 39', debeat m II conuocare] inuocare 8$ II 32 post salubrius add. esse 38.39. 86 II 35 post paucos add. qui nos in hac re quantum alloquamini //*

LX.

G 221

a. 401

Domino beatissimo et debita obseruantia uenerabili sinceriterque carissimo fratri et consacerdoti papae Aurelio Augustinus in domino salutem. 1. Litteras nullas tuae uenerabilitatis ex quo ab inuicem corpo5 raliter digressi sumus accepi. Nunc uero legi epistulam benignitatis tuae de Donato et fratre eius, et quid responderem diu fluctuaui. Sed tamen etiam atque etiam cogitanti, quid sit utile saluti eorum quibus nutriendis in Christo seruimus, nihil mihi aliud occurrere potuit, nisi non esse istam uiam dandam seruis dei, ut 10 facilius se putent eligi ad aliquid | melius, si facti fuerint dete- pl 228 riores. Et ipsis enim facilis lapsus et ordini clericorum fit indignissima iniuria, si desertores monasteriorum ad militiam clericatus eliguntur, cum ex his qui in monasterio permanent, non ta men nisi probatiores atque meliores in clerum assumere so15 leamus, nisi forte sicut uulgares dicunt: „Malus choraula bonus symphoniacus est", ita idem ipsi uulgares de nobis iocabuntur dicentes: „Malus monachus bonus clericus est". Nimis dolendum si ad tam ruinosam superbiam monachos subrigimus, et tam graui contumelia clericos dignos putamus, in quorum numero 20 sumus, cum aliquando etiam bonus monachus uix bonum clericum | faciat, si adsit ei sufficiens continentia et tamen desit in- G 222 structio necessaria aut personae regularis integritas. 2. Sed de istis credo arbitrata sit beatitudo tua, quod nostra uoluntate, ut suis potius corregionalibus utiles essent, de mona25 sterio recessissent. Sed falsum est; sponte abierunt sponte deseruerunt, nobis quantum potuimus pro eorum salute renitentibus. Et de Donato quidem, quia iam factum est ut antequam de hac re aliquid in concilio statueremus ordinaretur, si forte a superbiae peruersitate correctus est, quod uult faciat prudentia tua. De

Trad, text.: 3.8.25.26/31 a m g

LX, 1/3 domino - salutem] от. 8.25 II 8 nutriendis in christo] in christo nutriendis am II mihi] mali 3.8.25. 26' II 10 facilius se] se facilius 3.26 a m II 13 eliguntur] eligantur a m II 13/14 tamen] tam 3'.8.26 II 16 ita] ista 3'. 8. 25. 26'/31 II 18 subrigimus] subrigamus am II 19 puta mus] putemus m II 25 recessissent m] (add. ita 3') recessisse 3.8. 25. 26/31 a

12

EPISTVLA LX, 2

30 fratre uero eius, in cuius uel maxime causa de monasterio etiam ipse Donatus abscessit, cum intellegas quid sentiam, nescio quid respondeam. Contradicere tamen prudentiae tuae honori caritatique non audeo, et sane spero id te facturum quod membris ecclesiae salubre perspexeris. Amen.

30 in] от. am II 32 tuae] от. am 3 m II 34 amen] от. a m

II

32/33 post caritatique add. tuae

LXI. a. 401

Dilectissimo et honorando fratri Theodoro Augustinus episcopus in domino salutem.

5

ю

15

20

25

1. Cum beniuolentia tua mecum loqueretur, quomodo susceperimus clericos ex parte Donati si uoluerint esse catholici, placuit mihi illud quod tibi respondi etiam hac ad te data | epistula G 223 exprimere, ut si quis de hac re te interrogauerit, etiam manu mea prolata quid de hac re sentiamus uel faciamus ostendas. Scias ergo nos non in eis detestan nisi dissensionem ipsorum, per quam schismatici uel haeretici facti sunt, quia ecclesiae catholicae unitatem et ueritatem non tenent, in eo quod pacem cum populo dei non habent qui toto terrarum orbe diffunditur, et in eo quod baptismum Christi in hominibus non agno|scunt. Im- pl 229 probamus ergo malum errorem eorum, quem suum habent; bonum autem nomen, quod dei habent, et sacramentum eius agnoscimus in eis et ueneramur et amplectimur. Sed propterea dolemus errantes, et eos per caritatem Christi lucrari deo cupimus, ut sanctum sacramentum quod foris ab ecclesia habent ad perniciem, in pace ecclesiae habeant ad salutem. Si ergo tollantur de medio mala hominum, et honorentur in hominibus bona dei, erit fraterna concordia et amabilis pax, ut in cordibus hominum uincat persuasionem diaboli caritas Christi. 2. Itaque cum ad nos ueniunt ex parte Donati, mala illorum non suscipimus, id est dissensionem et errorem, sed ipsa tolluntur de medio tamquam impedimenta concordiae, et amplectimur fratres, stantes cum eis, sicut dicit apostolus, in unitate spiritus

Trad, text.: 1l/39. 84. 85. 86 m g

LXI, 25/26 in - pacis] cfr Eph. 4, 3.

LXI, 1 et honorando] от. 39. 84. 85. 86 g II 2 episcopus - salutem] от. 39.84. 85. 86 g II 5 post epistula coni. lacunam g II б exprimere ut] et Ж.84.8$.86 g II de hac re te] de hac re 39, te de hac re 84.86 II 7 quid (quis 39')] quod 84.85.86 g II 9 facti] от. 39 II 12 baptismum ... homini bus] in hominibus baptismum christi 39.8$ m g II 13 ergo] autem 39 II eorum quem] qui 39.84.8$.86, quia g II 14 quod dei] dei quod 8$ m II 15 in eis] от. 39 II 20 ut] 39.84.8$.86 II 23/24 tolluntur] tollantur 39.84.8$.86 g II 25 post fratres add. nostros // m

14

30

35

40

45

EPISTVLA LXI, 2

in uinculo pacis, et agnoscentes in eis bona dei, siue sanctum baptismum siue benedictionem ordinationis siue continentiae professionem siue consignationem uirginitatis siue fidem trinitatis et si qua alia sunt, quae omnia etiam si erant nihil tamen proderant, quando caritas non erat. Quis autem uere dicit se habere Christi caritatem, | quando eius non amplectitur unitatem? Cum G 224 ergo ad catholicam ueniunt, non hic accipiunt quod habebant, sed accipiunt quod non habebant, ut prodesse illis incipiat quod habebant; [sed] accipiunt hic enim radicem caritatis in uinculo pacis et in societate unitatis, ut non ad damnationem sed ad liberationem illis ualeant omnia quae habent sacramenta ueritatis. Non enim debent gloriari sarmenta, quia non sunt spinarum ligna sed uitis. Si enim non in radice uixerint, cum tota specie sua in ignem mittentur. De quibusdam autem ramis fractis dixit apostolus, quia potens est deus iterum inserere illos. Et ideo, dilectissime frater, quoscumque illorum uideris forte dubitantes quo ordine suscipiantur a nobis, ostende illis istam quam bene nosti manum meam, et si eam habere uoluerint habeant, quia testem deum facio super animam meam sic eos me suscepturum, ut non solum baptismum Christi quem acceperunt ipsum habeant, sed etiam honorem sanctimonii et continentiae.

29/30 nihil - erat] cfr I Cor. 13, 3. II 37/40 Non - illos] cfr Rom. 11, 17-23. II 38/39 Si - mittentur] cfr Ioh. 15, 6.

30 erat] erit 38.39 II 33/34 sed ... accipiunt] ut (sed ut 86' m) prodesse illis incipiat quod habebant accipiunt hic quod (quod hic 8$) non habebant 39.84.85.86 mg II 34 post enim add. accipiunt m II 35 post pacis add. accipiunt 86' II 38 sua] sui 39.84. 8$. 86'g II 43 habere] habere apud se и, apud se habere m II 44 meam] от. 39.84. 85.86' g II 46 sanctimonii] pactimonii 39.84.8$.86 g II continentiae] continentiam 39.8$.86 g

LXII. a. 401 ad a.d. VI kal. Sept. 402 Domino beatissimo et uenerabiliter carissimo et sincerissimo fratri et consacerdoti Seuero et qui tecum sunt fratribus Alypius et Augustinus et Samsucius et qui nobiscum sunt fratres in domino salutem. 5

10

15

20

25

30

1. Cum Subsanam uenissemus, et quae illic nobis | absentibus pl 230 contra nostram uoluntatem gesta fuerant quaereremus, quaedam sicut audieramus, quaedam uero aliter facta, omnia | tamen do- G 225 lenda et toleranda, quantum dominus adiuuit, partim obiurgando partim monendo partim orando correximus. Illud sane quod post tuae sanctitatis profectionem nos plurimum contristauit, quod inde fratres sine itineris duce dimissi sunt, petimus ignoscas, et timidius quam malitiosius factum scias. Cum enim putarent eos a filio nostro Timotheo propterea mitti, ut in nos maxime caritatem tuam ad iracundiam prouocarent, uellent autem ipsi nostro aduentui, quem tecum futurum sperabant, omnia integra reseruare, putauerunt non eos profecturos, si ducem itineris non acciperent. Sed tamen peccatum esse quis dubitet? Hinc etiam fac tum est, ut et Fossori diceretur iam Timotheum cum ipsis fratri bus fuisse profectum. Quod utique falsum erat, non tamen a presbytero dictum; et haec omnia fratrem Carcedonium penitus ignorasse nobis manifestissime declaratum est, quantum ista ma nifestari solent. 2. Sed quid pluribus immoremur? Memoratus filius noster Timotheus uehementissime perturbatus, quod dubietatem tam inopinatam inuitissimus senserit, indicauit nobis quod, dum ageres cum illo ut apud Subsanam deo seruiret, erupit et iurauit a te omnino non recessurum. Cumque eius uoluntatem requireremus, respondit se hac iuratione impediri, quominus ibi esset ubi eum esse etiam antea uolebamus, cum iam praesertim de suae libertatis manifestatione securus sit. Cumque illi aperuissemus non

Trad, text.: //.38.39. 84. 86/85 m g

LXII, 3 et'] от. m II samsucius] samsutius (sansutius 8$) 84.86/8; 6 nostram] от. 8$ II 25 dum] от. и, cum m II ageres] agens 8$ 29/30 libertatis manifestatione] manifestatione libertatis 38.39

I6

EPISTVLA LXII, 2

eum futurum periurii reum, si non per ipsum sed per te fieret, ut propter uitandum scandalum tecum esse non posset, quandoquidem non de tua uoluntate sed de sua iurare potuerit, nec te sibi uicissim aliquid iurasse confessus sit, ad extremum dixit, quod 35 seruum dei ecclesiae filium dicere oportebat, quicquid nobis cum tua sanctitate | de illo fieri placuisset, id se sine dubio secu- G 226 turum. Proinde petimus et per caritatem Christi obsecramus prudentiam tuam, ut omnium quae locuti sumus memineris et rescriptis tuis nos laetifices. Debemus enim nosfirmiores, si tamen 40 inter tanta temptationum pericula hoc dicere audendum est, sicut ait apostolus, infirmorum onera sustinere. Frater Timotheus ideo non scripsit sanctitati tuae, quia omnia quae gesta sunt sanctus frater tuus significant. Memor nostri in domino glorieris, domine beatissime et uenerabiliter carissime et sincerissime frater.

39 Rom. 15, 1.

31 post reum add. esse 85 II 37/38 prudentiam] prouidentiam 38. 39 II 39 nos1] от. 84 II 40 temptationum] contentionum 38.39 II hoc dicere] dicere hoc 85 m

LXIII. a. 401 ad a.d. VI kal. Sept. 402 | Domino beatissimo et uenerabili et sincerissima caritate amplectendo fratri et consacerdoti Seuero et qui tecum sunt fratribus Augustinus et fratres qui mecum sunt in domino salutem. 5

10

15

20

25

30

pl 231

1. Si dicam quae me ipsa causa cogit dicere, ubi erit sollicitudo caritatis? Si autem non dicam, ubi erit libertas amicitiae? Verumtamen fluctuans interim elegi me purgare potius quam te arguere. Scripsisti te miran (nos) cum dolore nostro tolerare uoluisse, quod correctione emendari potuisset, quasi non sint dolenda quae male facta sunt, etiamsi quantum possunt postea corriguntur, aut non id maxime tolerandum sit, quod cum manifestum sit perperam factum, fieri non possit infectum. Desine itaque mirari, frater sincerissime! Nam ordinatus est apud Subsanam subdiaconus Timotheus praeter meum consilium et uoluntatem, cum quid de illo agendum esset, adhuc inter nostras alternas sententias deliberatio | nutaret. Ecce adhuc doleo, quamuis iam ad te red- G 227 ierit, in quo nos tuae uoluntati paruisse non paenitet. 2. Audi etiam quid obiurgando quid monendo quid orando correxerimus, et antequam hinc esset profectus, ne adhuc tibi propterea uideatur nihil a nobis tunc fuisse correctum, quia nondum ad uos ipse redierat! Obiurgando correximus primo ipsum qui tibi non obtemperauit, ut inconsulto fratre Carcedonio ad tuam sanctitatem ante proficisceretur, unde origo huius nostrae tribulationis exorta est; deinde presbyterum et Verinum, per quos ut ordinaretur factum esse comperimus. Cum enim omnes obiurgantibus nobis haec omnia non recte facta esse confessi sunt, et ut sibi ignosceretur rogauerunt, nimis superbe (ageremus), si non crederemus esse correctos. Neque enim agere poterant ut facta non essent; sed nec nos aliud obiurgando agebamus, nisi ut se male egisse cognoscerent et dolerent. Monendo autem correxi-

Trad. text.: 11.38.39.84.86/85 m g

LXIII, 8 nos cum ... nostro m] cum ... nostro 11. 38.39. 84.86/8;. cum ... nos tro nos g II 10 male] mala 11.38.84/85 II 19/20 tibi propterea uideatur] propterea uideatur tibi 8$ m II 23 huius] от. 8$ II 27 ageremus m] от. 11.38.39. 84. 86/8$ g II 30 et] ut 38.39

I8

35

40

45

50

55

60

65

EPISTVLA LXIII, 2-4

mus primo omnes, ut deinceps talia non auderent, ne iram dei experirentur; deinde praecipue Timotheum, qui sola iuratione se cogi dicebat ad tuam pergere caritatem ut, si sanctitas tua, quod fore sperabamus, considerans quae simul locuti fuerimus, propter infirmorum scandalum pro quibus Christus mortuus est, et propter ecclesiae disciplinam, quam periculose neglegunt, quoniam hic iam lector esse coeperat, nolles eum esse tecum, iam liber a uinculo iurationis aequissimo animo deo seruiret, cui sumus rationem nostrorum actuum reddituri. Ipsum quoque fratrem Carcedonium quantum potuimus monendo ad hoc perduxeramus, ut etiam ipse patientissime acciperet, quicquid de illo fieri conseruandae ecclesiasticae disciplinae prouisio et ne cessitas cogeret. Orando autem correxeramus nos ipsos, ut et gubernationes et exitus consiliorum | nostrorum misericordiae G 228 dei commendaremus, et si quid indignationis nos momorderat, sub illius medicinalem dexteram confugiendo sanaremur. Ecce quam multa partim obiurgando partim monendo partim orando correxeramus. 3. Et nunc considerantes uinculum caritatis, ut non possideamur a satana, non enim ignoramus | mentes eius, quid aliud pl 232 facere debuimus nisi obtemperare uoluntati tuae, qui non putasti quod factum est corrigi potuisse, nisi ipse, in quo tibi iniuriam factam esse conquereris, iuri tuo redderetur? Hoc etiam frater ipse Carcedonius quamuis non post leuem animi perturbationem, de qua peto ut ores pro illo, tamen Christum in te cogitans aequanimiter fecit. Et cum adhuc ego, utrum apud nos remorante Timotheo alias ad tuam germanitatem litteras mitterem, cogitandum putarem, ueritus est ipse paternam commotionem tuam, et praecidit deliberationem meam non solum sinens sed etiam instans, ut tibi Timotheus redderetur. 4. Ego autem, frater Seuere, causam meam iudicio tuo dimitto. Certus sum enim Christum habitare in corde tuo, per quem te obsecro, ut ipsum consulas tuae menti sibi subditae praesidentem, utrum homo qui in ecclesia meae dispensationi credita iam legere coeperat, et non semel sed iterum et tertio apud Subsanam et presbytero Subsanensis ecclesiae comitatus et apud Tur

49/50 ut - eius] cfr II Cor. 2,

34 fore m] forte 11. 38.}9. 84. 86/8; II 37 nolles] nolens 38.39 motionem] commonitionem 8$ II 60 tibi] от. 38.39

II

58 com

EPISTVLA LXIII, 4

19

res et apud Cizau et apud Verbalis legerat, non fuisse lector possit aut debeat iudicari. Et sicut nos, quod postea nobis inuitis factum est, deo iubente correximus, sic et tu, quod prius te ne70 sciente factum est, eodem iubente | similiter corrige! Neque G 229 enim uereor ne tu parum intellegas, quantus aditus aperitur ad dissoluendum ordinem ecclesiasticae disciplinae, si alterius ecclesiae clericus cuicumque iurauerit quod ab ipso non sit recessurus, eum secum esse permittat, ideo se facere affirmans, ne 75 auctor sit eius periurii, cum profecto qui hoc non sinet nec illum apud ipsum remanere permittet, quia de se non de altero iurare potuit, ipse pacificam regulam sine aliqua reprehensione custodiat.

67 cizau cfr Mandouze, p.1114] cizzn38.39 m II rige similiter 85 II 71 aperitur] reperitur 38. 39

70 similiter corrige] cor

LXIV.

a. 401 (die nat. dom.) Domino dilectissimo fratri et compresbytero Quintiano Augustinus in domino salutem.

5

10

15

20

25

1. Nos non dedignamur aspicere corpora minus pulchra, praesertim cum ipsae animae nostrae nondum pulchrae sint, sicut eas futuras speramus, cum ille ineffabiliter pulcher nobis apparuerit, in quem modo non uidentes credimus; tunc enim similes ei erimus, quoniam uidebimus eum sicuti est. Quod et tu de anima tua, si libenter et fraterne me accipis, admonemus ut sentias nec eandem pulchram praesumas, sed quemadmodum apostolus praecipit in spe gaudeas, et quod sequitur facias; sic enim dicit: Spe gaudentes, in tribulatione patientes; \ spe enim salui facti pl 233 sumus; sicut rursus idem ipse dicit : Spes autem quae uidetur non est spes; quod enim uidet quis, quid sperat? Si autem quod non uidemus speramus, per patientiam exspectamus. Haec patientia in te | non deficiat, et in bona conscientia sustine dominum et G 230 uiriliter age, et confortetur cor tuum et sustine dominum! 2. Manifestum est quidem quod, si ad nos uenires uenerabili episcopo Aurelio non communicans, nec apud nos posses communicare; sed ea caritate nos faceremus, qua et illum facere non dubitamus. Nec ideo tamen onerosus nobis esset aduentus tuus, quia et te oportet aequo animo facere pro ecclesiae disciplina, praesertim salua conscientia quam tu nosti et deus. Neque enim et ille, si causam tuam discutiendam distulit, odio tuo fecit et non necessitatibus suis quas tu, si ita nosses quemadmodum tuam nosti, nec mirareris nec contristareris. Quod etiam de nostris petimus credas, quia similiter eas non potes nosse. Sunt autem maiores nobis et auctoritate digniores et loco uiciniores episcopi,

Trad, text.: 11.38.39.84.86/8$ mg

LXIV, 5/7 cum - est] cfr I Ioh. 3, 2. II 11/12 Rom. 12, 12. 24-25. II 15/16 et2 - dominum] cfr Ps. 26, 14.

II

12/14 Rom.

LXIV, 6 similes ei] ei similes 38.39 II 7 quoniam] quando 39 m II et] от. 38.39 II 10 gaudeas] gaudentes 8$ II dicit] dicitur 38.39 II 23 tuo] от. 84, tui m II 25 nostris] uestris 38.39

EPISTVLA LXIV, 2-3

30

35

40

45

50

55

60

21

per quos facilius possitis ad curam uestram pertinentes ecclesiae causas exsequi. Nec ego tamen tacui apud uenerabilem et debita mihi pro eius mentis honorificentia suscipiendum fratrem et collegam meum senem Aurelium tribulationem uestram et querimoniam litterarum uestrarum, sed per exemplum epistulae tuae innocentiam tuam ei perferre curaui. Litteras autem tuas uel pridie uel ante biduum natalis domini accepi, quando illum insinuasti ad ecclesiam Badesilitanam uenturum, a qua timetis dei plebem conturbari atque corrumpi. Quapropter per litteras quidem alloqui plebem uestram non audeo, rescribere autem eis qui mihi scriberent possem; ultro autem ad plebem scribere quae dispen sation! meae commissa non est unde possem? 3. Verumtamen quod tibi uni dico qui mihi scripsisti, per te ipsum perueniat ad eos quibus opus est dici. Vos ipsi | prius no- G 231 lite in scandalum mittere ecclesiam, legendo in populis scripturas quas canon ecclesiasticus non recepit! His enim haeretici et maxime Manichaei solent imperitas mentes euertere, quos in campo uestro libenter latitare audio. Miror ergo prudentiam tuam, quod me admonueris, ut iubeam non recipi eos qui ad nos a uobis ad monasterium ueniunt, ut quod statutum est a nobis in concilio permaneret, et tu non memineris in concilio institutum, quae sint scripturae canonicae quae in populo dei legi debeant. Recense ergo concilium, et omnia quae ibi legeris commenda memoriae! Et ibi etiam inuenies de solis clericis fuisse statutum, non etiam de laicis, ut undecumque uenientes non recipiantur in monasterium, non quia monasterii facta mentio est, sed quia sic institutum est ut clericum alienum nemo suscipiat. Recenti autem concilio statutum est, ut | de aliquo monasterio qui recesserint pl 234 uel proiecti fuerint, non fiant alibi clerici aut praepositi monasteriorum. Si ergo de Priuatione te aliquid mouit, scias eum a nobis nondum esse susceptum in monasterium, sed causam ipsius ad senem Aurelium misi, ut quod de illo statuent hoc faciam. Miror enim utrum iam potest lector deputari, qui non nisi semel scripturas etiam non canonicas legit. Si enim propterea iam ille lector ecclesiasticus, profecto et illa scriptura ecclesiastica est; si autem illa scriptura ecclesiastica non est, quisquis eam quamuis in ecclesia legerit, ecclesiasticus lector non est. Tamen de isto

28 uestram] nostram 38.39 II pertinentes] pertinents m II 31 ues tram] nostram 38.39 II 32 tuae] от. 38.39 II 56/57 add. in ante monasteriorum 8$' II 57 priuatione] forte priuatiano in app. crit. m

22

EPISTVLA LXIV, 3-4

65 adulescente quod memorato antistiti uisum fuerit hoc oportet obseruem. 4. Plebs autem Vigesilitana uobiscum nobis in uisceribus Chri sti carissima, si episcopum in plenario Africae concilio degradatum suscipere noluerit, sano capite faciet et nec cogi potest nec 70 debet. Et quisquis eam uiolenter coegerit, ostendet | qualis sit, G 232 et qualis ante fuerit quando de se nihil mali credi uolebat faciet intellegi. Nullus enim sic proditur, qualem causam habuerit, quam ille qui per saeculares potestates uel quaslibet uiolentias cum perturbatione et querela conatur recipere honorem quem 75 perdidit. Non uult enim uolenti Christo seruire sed christianis nolentibus dominari. Fratres, cauti estote! Multum astutus est diabolus, sed Christus dei sapientia est.

77 Christus - est] cfr I Cor. 1, 24.

67 uobiscum] nobiscum 38'.39 11.38. 84.86g

II

73 uel] et 38.39

II

76 fratres] frater

LXV.

a. 401 (die nat. domJ-402 (die paschae) Domino beatissimo et uenerabiliter suscipiendo patri et consacerdoti seni Sanctippo Augustinus in domino salutem. 1. Officio debito meritis tuis salutans dignationem tuam tuisque 5 me orationibus ualde commendans, insinuo prudentiae tuae Abundantium quendam in fundo Strabonianensi pertinente ad curam nostram ordinatum fuisse presbyterum. Qui cum non ambularet uias seruorum dei, non bonam famam habere coeperat. Qua ego conterritus non tamen temere aliquid credens, sed plane 10 sollicitior factus operam dedi, si quomodo possem ad aliqua malae conuersationis eius certa indicia peruenire. Ac primo comperi eum pecuniam cuiusdam rusti | cani diuino apud se commendato G 233 interuertisse, ita ut nullam inde posset probabilem reddere rationem. Deinde conuictus atque confessus est die ieiunii natalis do15 mini, quo etiam Gippitana ecclesia sicut ceterae ieiunabant, cum tamquam perrecturus ad ecclesiam suam uale fecisset collegae suo presbytero Gippitano hora ferme quinta, et cum secum nul lum clericum haberet, in eodem fundo re | stitisse et apud quan- pl 235 dam malae famae mulierem et prandisse et cenasse et [in uicina 20 et] in ea domo mansisse. In huius autem hospitio iam quidam clericus noster Hipponiensis remotus erat; et hoc quia iste optime nouerat, negare non potuit. Nam quae negauit deo dimisi, iudicans quae occultare permissus non est. Timui ei committere ecclesiam praesertim inter haereticorum circumlatrantium rabiem 25 constitutam. Et cum me rogaret, ut ad presbyterum fundi Armenianensis in campo Bullensi, unde ad nos deuenerat, causa eius

Trad, text.: //.90/38.39. 84.8$.86 m g

LXV, 1 suscipiendo] suspiciendo 11/86 II 2 sanctippo cfr epist. 59, l. 16] santippo 90, xanthippo m g II 6 pertinente (pertinentem 11'. 90)) pertinere 38.39 II 7 nostram] uestram 38'.39. 8$ II 8 coeperat] coepit 90 II 9 ego] ergo 90 II n indicia (iudicia 38.39) peruenire] peruenire indicia 90 II 17 gippitano (giptano 38.39)] grippitano 90 II 19 prandisse (prandidisse 11'.90)] pransisse 38. 39. 84. 8;. 86 II 19/20 add. in uicina et ante in1 11. 90/38.39. 84.85. 86 II 20 ea] una cfr l. 45 m, eadem g II 21 hipponiensis] ipponensis (hipponensis ni) 11/38.39 m II quia] от. n'.90 II 24 circum latrantium] circumlatrantem 11/38.39.84.8$. 86 II 25/26 armenianensis] armeniensis 90/39 II 26 bullensi] buellensi 38.39

24

30

35

40

45

50

EPISTVLA LXV, 1-2

insinuata litteras darem, ne quid de illo atrocius suspicaretur, ut illic uiuat, si fieri potest, sine officio presbyterii correctior, mise ricordia commotus feci. Haec autem me praecipue prudentiae tuae intimare oportebat, ne aliqua tibi fallacia subreperet. 2. Audiui autem causam eius, cum centum dies essent ad dominicum paschae, qui futurus est VIII Id. Aprilis. Hoc etiam ipsi non celaui, sed ei fideliter quid institutum esset aperui. Et si in tra annum causam, si forte sibi aliquid | agendum putat, agere G 234 neglexerit, deinceps eius uocem nemo audiat. Nos autem, domine beatissime et uenerabiliter suscipiende pater, si haec indicia malae conuersationis clericorum, maxime cum fama non bona eos coeperit comitari, non putauerimus nisi eo modo uindicanda, quo in concilio constitutum est, incipimus cogi ea quae sciri non possunt uelle discutere, et aut incerta damnare aut uere incog nita praeterire. Ego certe presbyterum, et qui die ieiunii, quo eiusdem loci etiam ecclesia ieiunabat, uale faciens collegae suo eiusdem loci presbytero apud famosam mulierem nullum secum clericum habens remanere et prandere et cenare ausus est et in una domo dormire, remouendum ab officio presbyteri arbitratus sum, timens ei deinceps ecclesiam dei committere. Quod si forte iudicibus ecclesiasticis aliud uidetur, quia sex episcopis causam presbyteri terminare concilio statutum est, committat illi qui uult ecclesiam suae curae commissam; ego talibus, fateor, quamlibet plebem committere timeo, praesertim quos nulla bona fama de fendit, ut hoc eis possit ignosci, ne si quid perniciosius eruperit languens imputem mihi.

30 subreperet] subriperet 11/38.39. 84. 8;. 86 II 32 VIII id.] octauo idus 38.39.84. 8$. 86 m II etiam] от. 90 II 33 et] ut m II 35/36 domine beatis sime (sanctissime 90)] beatissime domine 85 m II 36 suscipiende] suspiciende 84.86 II 38 add. et ante non 84.86 II nisi] от. 11/38.39.84.8$.86 m II 41 et] ut g II 44 habens m] habentem 11.90/38.39.84.85. 86 II 46 ei] eidem 90 II 48 presbyteri] presbiterii 38.39 II terminare] terminari m

| LXVI.

G 235

a. 400

(Crispino Augustinus).

5

10

15

20

1. Deum quidem timere debuisti, sed quia in rebaptizandis Mappaliensibus sicut homo timeri uo | luisti, cur non ualeat ius- pl 236 sio regalis in prouincia, si tantum ualuit iussio prouincialis in uilla? Si personas compares, tu possessor ille imperator; si loca compares, tu in fundo ille in regno; si causas compares, ille ut diuisio resarciatur, tu ut unitas diuidatur. Sed nos te de homine non terremus. Nam possemus agere, ut decem libras auri secun dum imperatoria iussa persolueres. An forte propterea non habes unde reddas quod dare iussi sunt rebaptizatores, dum multum erogas ut emas quos rebaptizes? Sed nos, ut dixi, de homine te non terremus, Christus te potius terreat. Cui uolo scire quid respondeas, si tibi dicat: „Crispine, carum fuit pretium tuum ad emendum timorem Mappaliensium, et uilis mors mea ad emendum amorem omnium gentium? Plus ualuit rebaptizandis colonis tuis quod numeratum est de sacculo tuo, quam baptizandis populis meis quod manauit de latere meo?" Scio te plura audire posse si Christo aurem praebeas, et ex ipsa tua possessione admoneri, quam impia contra Christum | loquamini. Si enim hu- G 236 mano iure praesumis firme te possidere quod emisti argento tuo, quanto firmius diuino iure possidet Christus quod emit sanguine suo! Et ille quidem inconcusse possidebit totum quod emit, de quo dictum est: Dominabitura mari usque ad mare, etaflumine usque ad terminos orbis terrae. Sed certe quomodo confidis non

Trad, text.: 1. 16. 20. 21/18. 22 a m g

LXVI, 23/24 Ps. 71, 8.

LXVI, 1 crispino augustinus d, cfr libellus sancti augustini episcopi contra crispinum (crispinianum 20.21/18, crispianum 22') scismaticum (add. ita 20.21/ 22) notatio epistulae 1.20. 21/18. 22, epistula augustini ad eundem cfr epist.51, l. 1 notatio epistulae 16] inscriptionem от. 1.16.20.21/18.22 a m g, beati augus tini iterum ad crispinum a II 2 debuisti] debuistis 1.20 II 3 mappalien sibus] mappalensibus 1.16.20.21 II timeri] timere (timore 18) 18.22 II 5/6 possessor- tu] от. 21 II 11/12 ut2 ... terremus] ut dixi de homine non terremus te 16, te ut dixi de homine non terremus am II 16 sacculo] saeculo g II 22 quod emit] от. 1.16.20.21 a g

г6

EPISTVLA LXVI, 1-2

25 te perditurum quod in Africa uideris emisse, qui Christum dicis toto orbe perdito ad solam Africam remansissse? 2. Quid multa? Si uoluntate sua Mappalienses in tuam communionem transierunt, ambos nos audiant, ita ut scribantur quae dicimus, et a nobis subscripta eis Punice interpretentur, et remoto 30 timore dominationis eligant quod uoluerint. Ex his enim quae dicimus apparebit, utrum coacti in falsitate remaneant, an uolentes teneant ueritatem. Si enim haec non intellegunt, qua temeritate traduxisti non intellegentes? Si autem intellegunt, ambos ut dixi audiant, et quod uoluerint faciant. Si quae etiam plebes ad 35 nos transierunt, quas putas a dominis coactas, hoc et ibi fiat: am bos nos audiant et eligant quod placuerit. Si autem non uis hoc fieri, cui non appareat non uos de ueritate praesumere? Sed cauenda est ira dei et hic et in futuro saeculo. Adiuro te per Chri stum, ut ad ista respondeas.

27 mappalienses ] mappalenses (mappalensis 1.20) 1. 20.21 II 28/29 di cimus] dicemus a m II 30 ex] et 1.20. 21 II his] is (iis m) 1' m II 31 di cimus] dicemus am II 32/33 qua - intellegentes] от. 18 II qua - intel legunt] от. 16 II 34/35 et - transierunt] от. a II 34 add. a uobis ante ad 18.22 m

| LXVII.1

G 237

a. 402 cui respondent ep. LXVIII et LXXII Domino carissimo et desiderantissimo et honorando in Christo fratri et compresbytero Hieronymo Augustinus in domino salutem. 1. Audiui peruenisse in manus | tuas litteras meas; sed quod pl 237 5 adhuc rescripta non merui, nequaquam imputauerim dilectioni tuae ; aliquid procul dubio impedimenti fuit. Vnde agnosco a me dominum potius deprecandum, ut tuae uoluntati det facultatem mittendi quod rescripseris, nam rescribendi iam dedit, quia cum uolueris facillime poteris. to | 2. Etiam hoc ad me sane perlatum utrum quidem crederem G 238 dubitaui, sed hinc quoque tibi aliquid utrum scriberem dubitare non debui. Hoc autem breue : Suggestum esse caritati tuae a nescio quibus fratribus mihi dictum est, quod librum aduersus te scripserim Romamque miserim. Hoc falsum esse noueris; deum 15 nostrum testor hoc me non fecisse. Sed si forte aliqua in aliquibus scriptis meis reperiuntur, in quibus aliter aliquid quam tu sensisse reperiar, non contra te dictum, sed quod mihi uidebatur a me scriptum esse puto te debere cognoscere aut, si cognosci

Trad, text.: 1.18.21.58/61.64.68.70.78 a m g

' Haec epistula est inter Hieronymi epistulas, ep. 101 (CSEL LV, Hilberg, p. 232)

LXVII, 6/9 Vnde - poteris] cfr Aug. epist. 71, 3-13.

LXVII, 1 desiderantissimo cfr epist. 73, l. 1, epist. 8), l. 2] desiderantissimo 21/78 m II 2 in christo] от. 63.64.68.70 II 4 in manus tuas litteras meas] litteras meas in manus tuas (manibus tuis 78) 1/78 II 6/7 a me (a me от. 1, ante 18, me 21) dominum (deum 58)] dominum a me 63.64.68.70.78 II 10 post perlatum (prolatum 68) add. est (erat 78) 21/63.64.68.70.78 II 12 breue] breui u.l. 63 m, breuiter 64 II suggestum esse] est (от. 63' m) suggestum (esse add. a) 58/64.70.78 a g II 13 add. ut ante mihi 68 II aduersus] aduersum 58 II 14/15 deum nostrum] dominum deum (add. nostrum 63^ 63.64.68.70 II 15/16 aliquibus] от. 58 II 17 reperiar] reperior 58/63.68.78, reperitur 64

28

EPISTVLA LXVII, 2-3

non potest, credere. Ita sane hoc dixerim, ut ego non tantum pa20 ratissimus sim, si quid te in meis scriptis mouerit, fraterne accipere quid contra sentias, | aut de correctione mea aut de ipsa g 239 tua beniuolentia gauisurus, uerum etiam hoc a te postulem ac flagitem. 3. O si licuisset etsi non cohabitante saltem uicino te in domino 25 perfrui ad crebrum et dulce colloquium! Sed quia id non est da tum, peto ut hoc ipsum, quod in Christo qua possumus simul simus, conseruari studeas et augeri ac perfici et rescripta quamuis rara non spernere. Saluta obsequio meo sanctum fratrem Paulinianum et omnes fratres, qui tecum ac de te in domino gau30 dent! Memor nostri exaudiaris a domino in omni sancto desiderio, domine carissime et desiderantissime honorande in Christo frater!

19 credere] scire debere (deberet 64) 63. 64. 68. 78 II ut ego non tantum (ut non tantum ego 70)] non ut ego tantum 18/64.78 II 21 quid] quod 63'. 68.70 II correctione] correptione 58/64 II 22 tua] от. 1.21 II a] ad 1'.18' II ac (hac 58/78)] atque 70, et m II 23 post flagitem sequitur: memor nostri exaudiaris a domino in ni (ni del.) sancto desiderio tuo domine carissime et desiderantissime et honorando merito frater (cfr l. 3032) 64 II 26 christo] domino 63.64.68 m II qua (quia 64)] quam 58 m g, in quo 70' II possumus] possimus 58 g II 26/27 simul simus] simul sumus 18/u.l. 63. 68'. 78 a m g, simul 68', от. 64 II 27 conseruari] conseruare 58/64'. 70. 78 g II perfici] profici 63.68 II rescripta] scripta 63.68.70 II 29 paulinianum] paulinum 58/68' II 29/30 gaudent] gloriantur 63.64.68.70.78 II 30/32 memor - frater] hieronimus 58, от. 63'. 64 (sed cfr app. crit. ad l. 23) 68.78 II 30/31 post desiderio add. tuo 64 (cfr ib) am II 31 desiderantissime] desideratissime 21/64 (cfr ib) 70 m

| LXVIII.1

G 240

a. 402 responsio ad epist. LXVII Domino uere sancto et beatissimo papae Augustino Hieronymus in Christo salutem. 1. In ipso profectionis articulo sancti filii nostri Asterii hypodiaconi beatitudinis tuae ad me litterae peruenerunt, quibus satisfacis te contra paruitatem meam librum Romam non misisse. Hoc nec ego factum audieram, sed epistulae cuiusdam quasi ad me scriptae per fratrem nostrum Sisinnium diaconum huc exemplaria peruenerunt, in qua hortaris me, ut iraÁ.iv8iav, si aliquid | scripserimus quod G 385 scripto posteriore destruere debeamus, imitandam, non propter Stesichori caecitatem, quam cordi tuo nec tribui nec timui, attingendum illud existimaui. Atque identidem rogo, ut me fidenter corrigas, ubi mihi hoc opus esse perspexeris. Quamquam enim secundum honorum uocabula, quae iam ecclesiae usus obtinuit,

656/658 uasa - bonum] cfr II Tim. 2, 20-21.

661/662 Quod - misisse] cfr Aug. epist. 67, 12-14. beres] cfr Aug. epist. 40, 120-121.

II

673/675 non - ha

654 dei] от. 24.78 II 667 me] от. 67, me non /. 16. 18. 21. 59 II 669 do mini bonitate] bonitate (pietate a) domini 18 a m II 671 post quod add. de te 1. 16.18.21.37. 59, add. de a m g II facto (factum 16/70' a)] fato 5759 g II 674 inquam] umquam u.l. 18/24.78 a m II 676 iraluvwSiatv] palinodiam (paynolam 24) 2.24.67.70.78 II 677/678 imitandam - timuil от. 67.70' II 679 fidenter] confidenter 16. 57 II 680 perspexeris] prospexeris 2.67.70

EPISTVLA LXXXII, 33-35

685

690

695

700

705

710

121

episcopatus presbyterio maior sit, tamen in multis rebus Augu stinus Hieronymo minor est, licet etiam a minore quolibet non sit refugienda uel dedignanda correctio. 34. De interpretatione tua iam mihi persuasisti, qua utilitate scripturas uolueris transferre de Hebraeis, ut scilicet ea quae a Iudaeis praetermissa uel corrupta sunt proferres in medium. Sed peto insinuare digneris, a quibus Iudaeis: utrum ab eis ipsis qui ante aduentum domini interpretati sunt, et si ita est quibus uel quonam eorum, an ab istis posterius qui propterea putari pos sum aliqua de codicibus Graecis uel subtraxisse uel in eis corrupisse, ne illis testimoniis de Christiana fide conuincerentur. Uli autem anteriores cur hoc facere uoluerint non inuenio. Deinde nobis mittas, obsecro, interpretationem tuam de septuaginta, quam te edidisse nesciebam. | Librum quoque tuum, cuius men- g 386 tionem fecisti, de optimo genere interpretandi cupio legere, et adhuc nosse, quomodo coaequanda sit in interprete peritia linguarum coniecturis eorum qui scripturas disserendo pertractant, quos necesse est, etiamsi rectae atque | unius fidei fuerint, uarias pl 291 parere in multorum locorum obscuritate sententias, quamuis ne quaquam ipsa uarietas ab eiusdem fidei unitate discordet, sicut etiam unus tractator secundum eandem fidem aliter atque aliter eundem locum potest exponere, quia hoc eius obscuritas patitur. 35. Ideo autem desidero interpretationem tuam de septuaginta, ut et tanta Latinorum interpretum, qui qualescumque hoc ausi sunt, quantum possumus imperitia careamus, et hi qui me inuidere putant utilibus laboribus tuis, tandem aliquando, si fieri pot est, intellegant propterea me nolle tuam ex Hebraeo interpretationem in ecclesiis legi, ne contra septuaginta auctoritatem tamquam nouum aliquid proferentes magno scandalo perturbemus plebes Christi, quarum aures et corda illam interpretationem au

685/687 De - medium] cfr Aug. epist. 75, 596-600.

682 maior] maius 24.78 II 684 correctio] correptio 2.67.70 II 686 a] om. 59/24.78 II 688 peto ... digneris] insinuare digneris peto 18 a m II 690 quonam (quo 2.67)] quinam 24.78, quorum 70 II 691 aliqua] aliquid 2.67.70 II 691/692 corrupisse] corruisse 2.67.70', correxisse 70' \\ 697 coaequanda] aequanda 2.67.70 II in interprete] interpretis 67.70 II 698 disserendo] edisserendo a m II 699 quos] quod 2.24.67.70.78 II 700/701 parere - uarietas] от. 21 II 703 potest] putet 1.21 II 707 pos sumus] possimus 67.70

122

715

720

725

730

EPISTVLA LXXXII, 35-36

dire consuerunt quae etiam ab apostolis approbata est. Vnde illud apud Ionam uirgultum, si in Hebraeo nec hedera est nec cucurbita, sed nescio quid aliud quod | trunco suo nixum nullis G 387 sustentandum adminiculis erigatur, mallem iam in omnibus Latinis cucurbitam legi; non enim frustra hoc puto septuaginta posuisse, nisi quia et huic simile sciebant. 36. Satis me, immo fortasse plus quam satis, tribus epistulis tuis respondisse arbitror, quarum duas per Cyprianum accepi, unam per Firmum. Rescribe quod uisum fuerit ad nos uel alios instruendos. Dabo autem operam diligentiorem, quantum me adiuuat dominus, ut litterae quas ad te scribo prius ad te perueniant, quam ad quemquam a quo latius dispergantur. Fateor enim nec mihi hoc fieri uelle de tuis ad me, quod de meis ad te factum iustissime expostulas. Tamen placeat nobis inuicem non tantum caritas uerum etiam libertas amicitiae, ne apud me taceas uel ego apud te quod in nostris litteris uicissim nos mouet, eo scilicet animo qui oculis dei in fraterna dilectione non displicet. Quodsi inter nos fieri posse sine ipsius dilectionis perniciosa offensione non putas, non fiat. Illa enim caritas quam tecum habere uellem profecto maior est, sed melius haec minor quam nulla est.

713 consuerunt] consueuerunt 18/24. 78 a m II 713/714 add. et ante illud 2.24.67.70.78 m II 718/719 nisi - fortasse] от. 24 II 718 et] от. 2.67.70 II 721 add. ad ante alios 67.70 II 724 a] от. 2.67.70 II 725 hoc] от. 2.67.70 II 728 in] от. 6770 II 732 melius] melior 70 a

| LXXXIII.

G 388

a. ?

Domino beatissimo et uenerabiliter carissimo ac desiderantissimo fratri et coepiscopo Alypio et qui tecum sunt fratribus Augustinus et qui mecum sunt fratres in domino salutem. 5

10

15

20

25

1. Tristitia Thiauensis ecclesiae cor meum con | quiescere non pl 292 permittit, donec eos tecum audiam in pristinum animum restitutos, quod cito faciendum est. Si enim de homine uno tantum sategit apostolus dicens : Ne maiore tristitia absorbeatur qui eiusmodi est, ubi etiam ait: Vt non possideamur a satana, non enim ignoramus mentes eius, quanto magis nos oportet uigilanter agere, ne hoc in toto grege plangamus, et maxime in eis qui nunc catholicae paci accesserunt et quos nullo modo relinquere pos sum. Sed quia temporis non siuit angustia, ut simul inde nobis diligenter deliberatam liceret eliquare sententiam, quid mihi post digressum nostrum diu cogitanti placuerit, accipiat sanctitas tua, et si tibi quoque placet, iam litterae quas ad eos communi no mine scripsi sine dilatione mittantur. 2. Dixisti ut dimidium habeant et alterum dimidium eis a me undecumque prouideretur. Ego autem puto, quia si totum eis auferretur, esset quod diceremur non de pecunia nos sed de iustitia tantopere laborasse. Cum uero dimidium eis concedimus, et eo modo cum eis pacem quandoque componimus, satis apparebit nostram curam nihil aliud quam pecuniariam | fuisse, et ui- G 389 des quae pernicies consequatur. Et illis enim uidebimur alienam rem dimidiam tulisse, et ill i nobis uidebuntur inhoneste et inique se passos fuisse, ut adiuuarentur de dimidio, quod totum pauperum fuerat. Nam quod dixisti: „Cauendum est, ne cum rem du-

Trad. text.: 11.84.8$.86/3g.39 m g

LXXXIII, 8/9 II Cor. 2, 7.

II

9/10 II Cor. 2, 11.

LXXXIII, 5 thiauensis] thianensis 38.39 II 9 possideamur] possideatur 11'. 84.86' II 13 siuit] sinit 38.39 II inde nobis] nobis inde m II 22 pa cem] от. и m II quandoque] quando и II 25 nobis uidebuntur] uide buntur nobis m

124

30

35

40

45

50

55

60

EPISTVLA LXXXIII, 2-4

biam emendari uolumus maiora uulnera faciamus", tantundem ualebit si eis dimidium concedatur. Propter ipsum quippe dimidium illi, quorum conuersioni consulere uolumus, ut hoc exemplo secum agatur, rerum suarum uenditionem per moras illas excusatorias dilaturi sunt. Deinde mirum si de re dubia est totius plebis tam grande scandalum, cum episcopos suos, quos pro magno habent, sordida auaritia maculatos putant, dum maligna species non uitatur. 3. Nam cum quisque ad monasterium conuertitur, si ueraci corde conuertitur, illud non cogitat, maxime admonitus quantum malum sit. Si autem fallax est, et sua quaerit non quae Iesu Chri sti, non habet utique caritatem; et quid ei prodest, si distribuent omnia sua pauperibus et tradiderit corpus suum ut ardeat? Huc accedit quia illud, sicut iam collocuti sumus, deinceps uitari pot est et agi cum eo qui conuertitur, si non potest admitti ad societatem fratrum, antequam se omnibus illis impedimentis exuerit et ex otio tendatur, cum eius res iam esse destiterit. Haec autem mors infirmorum et tantum impedimentum salutis eorum, pro quibus tantopere laboramus ut eos catholicae paci lucremur, ali ter uitari non potest, nisi ut apertissime intellegant nullo modo nos de pecunia satagere in talibus | causis; quod nullo modo in- G 390 tellecturi sunt, nisi illam rem, quam semper presbyteri esse putauerunt, eorum usibus relinquamus, quia et si eius non erat, hoc ab initio scire debuerant. | 4. Videtur itaque mihi haec regula esse in rebus huiuscemodi pl 293 retinenda, ut quicquid eo iure quo talia possidentur eius fuerit qui alicubi clericus ordinatur, ad eam pertineat ecclesiam in qua ordinatur. Vsque adeo autem eodem iure presbyteri Honorati est illud unde agitur, ut non solum alibi ordinatus sed adhuc in Tagastensi monasterio constitutus, si re sua non uendita nec per manifestam donationem in quempiam translata moreretur, non nisi heredes eius in eam succederent, sicut frater Aemilianus in illos triginta solidos fratri Priuato successit. Haec ergo ante praecauenda sunt; si autem praecauta non fuerint, ea iura eis seruare oportet, quae talibus habendis uel non habendis secundum ciui

38/39 et - Christi] cfr Phil. 2, 21.

II

39/40 non - ardeat] cfr I Cor. 13, 3.

28 uolumus] uoluimus 38.39* II 30/31 exemplo] exemplum 8$/39 35 uitatur] mutatur 38.39 II 53 possidentur] possident 38.39 II 54/55 ad , ordinatur] от. 38.39

EPISTVLA LXXXIII, 4-5

65

70

75

80

85

90

125

lem societatem sunt instituta, ut ab omni non solum re sed etiam specie maligna quantum possumus nos abstineamus, et bonam famam custodiamus dispensationi nostrae multum necessariam. Quam uero species maligna sit, aduertat sancta prudentia tua! Excepta illorum tristitia quam experti sumus, ne quid forte ipse fallerer, sicut fieri solet dum in sententiam meam procliuior erro, narraui causam fratri et collegae nostro Samsucio, nondum dicens quod mihi modo uidetur, sed illud potius adiungens quod utrique nostrum uisum sit, cum illis resisteremus. Vehementer exhorruit et nobis hoc uisum esse miratus est, nulla re alia permotus nisi ipsa | specie foeda, non nostra sed cuiuslibet uita ac G 391 moribus indignissima. 5. Proinde obsecro ut epistulam, quam eis communi nomine scripsi, subscriptam non differas mittere. Et si forte illic illud iustum acutissime peruides, non cogantur infirmi modo discere quod ego nondum intellego, ut hoc circa eos in hac causa seruetur quod dominus ait: Multa babeo uobis dicere, sed non potestis illa portare modo. Tali quippe infirmitati parcens etiam il lud de tributo soluendo ait: Ergo liberi sunt filii; sed ne scandalizemus eos et cetera, quando Petrum misit ut didrachmas quae tunc exigebantur soluerent. Nouerat enim aliud ius quo nihil tale debebat; sed eo iure tributum ei ille soluebat, quo iure diximus heredem presbyteri Honorati successurum fuisse, si antequam rem suam uel donaret uel uenderet moreretur. Quamquam in ipso ecclesiae iure Paulus apostolus parcit infirmis et debitum stipendium non exigit, certus conscientia quod rectissime exigeret, sed nihil aliud quam suspicionem deuitans bonum odorem Christi turbantem, et ab illa maligna specie sese abstinens in eis regionibus ubi hoc nouerat oportere, et forte antequam tristitiam hominum fuisset expertus. Sed nos tardiores uel experti corrigamus quod praeuidere debuimus.

63/64 ut - abstineamus] cfr I Thess. 5, 22. II 79/80 Ioh. 16, 12. 81/82 Matth. 17, 25-26. II 82/83 quando - soluerent] cfr Matth. 17, 26. 86/89 Quamquam - exigeret] cfr I Cor. 9. 6-15.

69 samsucio (samsutio 84)] sansutio 85. 86/38.39 II 70 modo] от. 8$,86 II 75 post obsecro add. te m II 77 acutissime] apertissime m II 82 didrachmas (didragmas 11.84.8$.86)] digrammas 38.39 II 83 soluerent] solueret 38', soluere 38' II 87 apostolus] от. 8$/38.39 II 89/90 odorem christi] christi odorem m

I26

EPISTVLA LXXXIII, 6

6. Postremo quia omnia timeo, et memini in digressu nostro 95 quid proposueris, quod me fratres Tagastenses teneant debitorem in dimidio illius pretii, si hoc iustum esse liquido perspicis, ea dumtaxat condicione non abnuo, ut cum habuero reddam, id est cum aliquid tantum obuenerit Hippo | niensi monasterio, G 392 | ubi hoc sine angustia fieri possit, ut tanta ibi summa detracta pl 294 100 non minus quam aequalis pro numero cohabitantium pars ad nostros perueniat.

95 quid] quod 3&.}9

II

98 hipponiensi] hipponensi m

LXXXIV. a. 40j

Domino beatissimo et uenerabili ac desiderabili fratri et consacerdoti Nouato et qui tecum sunt fratribus Augustinus et qui mecum sunt fratres in domino salutem. 5

10

15

20

25

1. Et ego sentio quam durus uidear, et me ipse uix fero, quod filium meum diaconum Lucillum germanum tuum sanctitati tuae non mitto atque permitto. Sed cum ipse quoque aliquos ex tuis nutrimentis ualde carissimos atque dulcissimos, necessitatibus ecclesiarum longe abs te positarum concedere coeperis, tu senties quibus desideriorum stimulis fodiar, quod quidam mihi maxima et dulcissima familiaritate coniuncti non sunt etiam corporaliter mecum. Nam ut longe mittam cogitationem tuam, quantumlibet ualeat germanitas tui sanguinis, non uincit amicitiae uinculum quo nobis inuicem ego et frater Seuerus inhaeremus; et tamen nosti quam raro mihi eum uidere contingat. Atque hoc fe cit non utique uoluntas uel mea uel illius, sed dum matris ecclesiae necessitates propter futurum saeculum, quo nobiscum inseparabiliter conuiuemus, nostri temporis necessitatibus anteponimus. Quanto ergo aequius te tolerare oportet pro utilitate ipsius matris ecclesiae eius fratris absentiam, cum quo non tamdiu cibum dominicum ruminas, quamdiu ego cum dulcissimo con clue meo Seuero, qui mecum tamen nunc uix et | interdum per G 393 exiguas chartulas loquitur, et eas quidem plures aliarum curarum et negotiorum refertas, quam portantes aliquid nostrorum in Christi suauitate pratorum. 2. Hic forsitan dicas: „Quid enim? Et apud nos germanus meus ecclesiae non erit utilis, aut propter aliud eum mecum habere desidero?" Plane si tantum ibi quantum hic mihi eius praesentia lucrandis uel regendis ouibus domini utilis uideretur, non dico

Trad, text.: 11.84.8$.86/38.39 m g

LXXXIV, 5 quam] quamquam 11.8$/38.39 II ipse] ipsum m II 9 abs te positarum] positarum abs te 8$ m II 12 cogitationem] cognationem i. app. crit. coni. m g II 15 mihi eum] eum mihi m II 21/22 conciue] consciue 11'. 86 II 22 add. est ante et 38.39 II 28 ibi] tibi m II 29 uideretur] uideatur 38.39

128

EPISTVLA LXXXIV, 2

30 duritiam sed iniquitatem meam nemo non iure culparet. Sed cum Latina lingua, cuius inopia in nostris regionibus euangelica dis pensatio multum laborat, illic autem eiusdem linguae usus omnino sit, itane censes nos saluti plebium domini oportere consulere, ut hanc fa | cultatem illuc mittamus et hinc auferamus, ubi 35 eam magno cordis aestu requirimus? Da itaque ueniam quod non solum contra tuum desiderium sed etiam contra sensum meum facio, quod me facere sarcinae nostrae cura constringit. Dabit tibi dominus, in quo posuisti cor tuum, ut tales sint labores tui ut pro isto beneficio remunereris; sic enim regionum nostrarum arden40 tissimae siti diaconum Lucillum tu potius concessisti. Neque enim parum praestabis, cum de hac re nulla petitione me ulterius onerabis, ne nihil aliud quam durior appaream uenerabili mihi et sanctae beniuolentiae tuae.

31 latina lingua] calleat latinam linguam i. app. crit. coni. m от] illic 11.84.8$.86/38.39 II 41 praestabis] praestabit 38.39

II

34 illuc

Pl 295

| LXXXV.

G 394

a. 407/408

Domino sinceriter dilectissimo et uotis omnibus beatificando fratri et consacerdoti Paulo Augustinus in domino salutem. 1. Tam inexorabilem me non uocares, nisi etiam mendacem 5 putares. Quid enim aliud de animo meo credis, quando talia mihi scribis, nisi teneri aduersus te naeuum discordiae et odium detestandum, quasi in re manifesta non caueam, ne alus praedicans ipse reprobus inueniar, aut ita uelim eicere stipulam de oculo tuo, ut in meo trabem nutriam? Non est quod putas. Ecce iterum 10 dico et testor deum quia, si tu tibi ea uelles quae tibi ego uolo, iam olim securus in Christo uiueres et in nominis eius gloria totam eius ecclesiam laetificares. Ecce iam scripsi non tantum te esse fratrem meum sed etiam collegam meum; neque enim fieri potest, ut non sit collega meus quilibet episcopus ecclesiae ca15 tholicae, qualiscumque sit, nullo ecclesiastico iudicio damnatus. Sed ut tibi non communicem, nulla causa est nisi quia tibi adu lan non possum. Tibi enim maxime debeo, quia in Christo Iesu per euangelium ego te genui, salubrem mordacitatem caritatis ueraciter obiurgando. Nec ita gaudeo multos in ecclesiam catho20 licam adiuuante domino per te esse collectos, ut non debeam plangere plures inde dispergi. Sic enim uulnerasti ecclesiam Hipponiensem, ut nisi te dominus omnibus curis et sarcinis saecularibus expeditum ad ueram episcopalem uitam uictumque reuocauerit, tale uulnus sanari non possit. 25 | 2. Cum autem tu magis magisque te implicare non cesses, ut G 395 etiam rebus quibus renuntiasti te post renuntiationem inserueris,

Trad, text.: 11.84.85.86/38.39 m g

LXXXV, 7/8 ne - inueniar] cfr I Cor. 9, 27. Matth. 7, 4.

II

8/9 aut - nutriam] cfr

LXXXV, 5 talia mihi] mihi talia 8$ m II 6 teneri] (add. me m) tenere 38.39 m II aduersus] aduersum 38.39 II 16 est ] от. 38.39 II 19 nec m] et 11.84.8$.86/38.39 g II 21/22 hipponiensem] hipponensem m II 25 te im plicare (te multiplicare 39)] implicare te 8$ m

130

30

35

40

45

EPISTVLA LXXXV, 2

quod nec apud ipsas humanas leges ullo modo defendi potest, et in ea professione uiuere dicaris, cui frugalitas ecclesiae tuae sufficere non possit, ut quid quaeris communionem meam, cum audire numquam uolueris admonitionem meam? An tu quicquid facis mihi imputent homines, quorum querelas sustinere non possum? Frustra autem su | spicaris eos esse obtrectatores tuos, pl 296 qui tibi semper et in uita priore aduersati sunt. Non est ita. Nec mirum quod multa te latent. Sed etiam si hoc uerum esset, nihil in tuis moribus inuenire debuerunt, quod recte reprehenderent et unde ecclesiam blasphemarent. Adhuc me putas fortasse ista dicere, quia non accepi satisfactionem tuam. Immo propterea dico, ne ipse non possim satis deo facere de peccatis meis, si haec tibi tacuero. Noui quia cor habes; sed et tardum securum est (quando in caelo est), et acutum cor nihil est quando in terra est. Non est episcopatus artificium transigendae uitae fallacis. Docebit te quod dico dominus deus, qui tibi interclusit omnes uias ad quas illo uti uoluisti, ut dirigat te, si intellegas, in illam uiam, propter quam ambulandam tibi tam sancta sarcina imposita est.

27 ipsas humanas] humanas ipsas 8$ g II 35 debuerunt] potuerunt 38.39, ' uerunt 39' II 40 quando - est2 m] от. и.8$.86/}8.39

| LXXXVI.

G 396

a. 405?/414?

Domino eximio et in Christi caritate uere meritoque honorabili ac suscipiendo filio Caeciliano Augustinus episcopus in domino salutem. Administrationis tuae castitas et fama uirtutum, pietatis quoque 5 christianae laudanda diligentia et fida sinceritas, quae tibi diuina munera eo donante gaudes tributa, a quo speras promittente potiora, excitauerunt me ut hoc epistulari alloquio aestus causarum mearum cum excellentia partirer tua. Quantum enim per alias Africae terras te unitati catholicae mirabili efficacia consuluisse 10 gaudemus, tantum dolemus regionem Hipponiensium Regiorum et ei uicinas partes confines Numidiae praesidali edicti tui uigore nondum adiuuari meruisse, domine eximie et in Christi caritate uere meritoque honorabilis ac suscipiende fili. Quod ne potius neglegentiae deputetur, qui episcopalem sarcinam Hippone sus15 tineo tuae magnificentiae non tacendum putaui, quantum etiam in campo Hipponiensi haeretica praesumat audacia. Si ex fratri | bus et collegis meis qui haec tuae sublimitati narrare po- G 397 tuerint, uel ex presbytero quem cum litteris misi fueris audire dignatus, adiuuante domino deo nostro procul dubio prouidebis, 20 ut tumor sacrilegae uanitatis terrendo sanetur potius, quam ulciscendo resecetur.

Trad. text. : 3.8.25.26/31 a m g

LXXXVI, 1/3 domino - salutem] от. 8' II 1 meritoque] merito 3. 25. 26 a, от. 31 II 2 ac suscipiendo] ac suspiciendo 3'. 25/31 m g, от. 8 II 4 casti tas] claritas 31 a m II 8 cum excellentia ... tua] excellentia ... tua }*.8.25.26'/31 g, excellentiae ... tuae a II partirer] partiarer 3'. 25. 26/31, partiaret (patiaret 8') 8, aperirem a, participaret cfrepist. 87, l. 125] # II 9 unitati] unitatis 3'. 8. 25. 26/31 II 10 regiorum] regionum 3'. 8. 25/31, от. 26 II 13 sus cipiende] suspicicnde 3'. 8'. 25. 26'/'31 m g II ne wi] me 26', meae 3'. 8. 25/31, ne meae 26' a m g, id meae 3' II 17 collegis] collegiis 8.25 II 17/18 potuerint] poterint 26, poterunt 3 m

LXXXVII. a. 404-411

Desiderabili et dilecto fratri Emerito Augustinus.

5

10

15

20

25

I. Ego cum audio quemquam bono ingenio praedi | tum doctri- pl 297 nisque liberalibus eruditum, quamquam non ibi salus animae constituta sit, tamen in quaestione facillima sentire aliud quam ueritas postulat, quo magis miror, eo magis exardesco nosse hominem et cum eo colloqui; uel si id non possim saltem litteris, quae longissime uolant, attingere mentem eius atque ab eo uicissim attingi desidero, sicut te esse audio talem uirum, et ab ecclesia catholica, quae sicut sancto spiritu praenuntiata est toto orbe diffunditur, discerptum doleo atque seclusum. Quam ob causam nescio. Nam certum est magnae parti Romani orbis, ne dicam etiam barbaris gentibus, quibus quoque debitorem se dicebat apostolus, quorum christianae fidei communio nostra contexitur, ignotam esse partem Donati, nec eos omnino scire uel quando uel quibus causis exorta sit ista dissensio. Quos utique omnes christianos ab eis criminibus quae Afris obicitis nisi inno | centes esse fatearis, cogeris dicere omnium malis factis ob- G 398 noxios, cum apud uos perditi ut mitius dixerim latent, uos om nes esse pollutos. Non enim neminem de uestra communione pellitis, aut tunc primum pellitis cum primum illud unde pellendus est fecerit. An non aliquanto tempore latentem et postea proditum conuictumque damnatis? Quaero igitur utrum uos contaminauerit eo tempore quo latebat. Respondebis: „Nullo modo". Nullo ergo tempore contaminaret, etiam si semper id lateret; nam et mortuorum nonnulla saepe commissa produntur, nec fraudi est christianis qui eis communicauere uiuentibus. Cur ergo uos tam temeraria atque sacrilega diremptione praecidistis a communione innumerabilium ecclesiarum orientalium, quas semper latuit et adhuc latet, quod in Africa gestum esse aut docetis aut fingitis?

Trad, text.: 1.16.20.21/18.22 a m g

LXXXVII, 8/10 ab - diffunditur] cfr Ps. 2, 8. Rom. 1, 13-14.

II

11/13 ne - apostolus] cfr

LXXXVII, 23 respondebis] respondebit 16, respondebitis 21 cum 22 II 27 diremptione] direptione 21/18

II

26 cur]

EPISTVLA LXXXVII, 2-3 30

35

40

45

50

55

60

133

2. Alia enim quaestio est utrum illa uera dicatis, quae quidem nos multo probabilioribus documentis falsa esse conuincimus, et in uestris magis ea ipsa quae obicitis tunc probata declaramus. Sed haec, ut dixi, alia quaestio est, tunc aggredienda et discutienda cum opus fuerit. Illud nunc attendat uigilantia mentis tuae, neminem contaminan posse ignotorum ignotisque criminibus. Vnde manifestum est a communione orbis, cui seu falsa seu uera crimina quae Afris intenditis prorsus ignota sunt et ignota sem per fuerunt, sacrilego schismate uos esse separatos. Quamquam et illud non est tacendum etiam cognitos malos bonis non obesse in ecclesia, si eos a communione prohibendi aut potestas desit, aut aliqua ratio conseruandae pacis impediat. Qui sunt enim | qui apud prophetam Ezechielem et ante uastationem perdito- G 399 rum signari meruerunt, et cum illi uastarentur euadere illaesi, nisi quod ibi manifestissime ostenditur, qui maerent et gemunt peccata et iniquitates populi dei quae fiunt in medio eorum? Quis autem quod ignorat gemit et maeret? Ex eadem ratione etiam Paulus apostolus falsos fratres tolerat; non enim de incognitis ait: Omnes enim sua quaerunt, \ non quae Iesu Christi, quos tamen pl 298 secum fuisse manifestat. Ex quo autem genere sunt, qui uel turificare idolis uel codices diuinos tradere quam mori maluerunt, nisi ex eorum qui sua quaerunt, non quae Iesu Christi? 3. Multa testimonia scripturarum praetereo, ne longiorem quam necesse est epistulam faciam, et eruditioni tuae plura per te ipsum consideranda permitto. Quod tamen satis est uide, obsecro. Si tam multi iniqui in uno populo dei eos qui consignabantur non fecerunt tales quales ipsi erant, si multitudo falsorum fratrum apostolum Paulum in una cum eis ecclesia constitutum non fecit sua quaerentem non quae Iesu Christi, manifestum est non hoc effici hominem quod est malus quisquam, cum quo ad altare Christi acceditur, etiam si non sit incognitus, si tantum non approbetur et a bona conscientia displicendo separetur. Mani

41/45 Qui - eorum] cfr Ez. 9, 4-6. II 46/47 Ex - tolerat] cfr Phil. 2, 1921. II 48 Phil. 2, 21. II 55/56 Si - erant] cfr Ez. 9, 4-6. II 56/58 si Christi] cfr Phil. 2, 19-21.

35 ignotisque] ignotis m II 44 quod ibi] ubi 1.20. 21/18. 22 47/49 non - manifestat] от. 21 II 51 quae] от. m II 1. 20.21/18. 22 II 55 qui consignabantur d] contestabantur quos contestabantur a, qui secum uersabantur m, qui eos g II 58 non1] sed 1.16/18

a, ut ibi m g II 54 uide] uideo 1. 16. 20.21/18.22, contestabantur

134

65

70

75

80

85

90

EPISTVLA LXXXVII, 3-5

festum est igitur non esse aliud cum fure concurrere, nisi uel furari cum eo uel furtum eius cordis placito accipere. Hoc nos | dicimus, ut quaestiones infinitas atque superfluas de factis ho- G 400 minum quae rationem nostram nihil impediunt auferamus. 4. Sed et uos nisi hoc sentiatis, tales eritis omnes qualis Optatus in uestra communione uobis non ignorantibus fuit, quod absit ab Emeriti moribus aliorumque talium, quales apud uos esse non dubito longe a factis illius alienos. Neque enim uobis obicimus nisi schismatis crimen, quam etiam haeresim male perseuerando fecistis. Quanti autem diuino iudicio pendatur hoc facinus, lege quod te legisse non ambigo! Inuenies Dathan et Abi ron hiatu terrae deuoratos, ceterosque omnes qui eis consenserant igne de medio eorum exsistente consumptos. Illud ergo scelus ad exemplum deuitandi dominus deus praesenti supplicio denotauit, ut cum talibus patientissime parcit, quale ultimo iudi cio reseruet ostenderet. Neque enim reprehendimus rationes uestras, si eo tempore quo uesana potentia furere iactabatur Optatus, cum eius accusator esset totius Africae gemitus congemescentibus uobis, si tamen talis es qualem te praedicat fama, quod scit deus me et credere et uelle, - non ergo reprehendimus, si eo tempore, ne multos secum excommunicatus traheret, et communionem uestram schismatis furore praecideret, eum excommunicare noluistis. Sed hoc ipsum est quod uos arguit in iudicio dei, frater Emerite, quia cum uideretis tam magnum malum esse diuidi partem Donati, ut Optatum potius in communione tolerandus existimaretur quam illud admitteretur, | permanetis in eo g 401 malo quod in diuidenda ecclesia Christi a uestris maioribus perpetratum est. 5. Hic fortasse respondendi angustia temptabis defendere Op tatum. Noli, frater, noli obsecro! Non te decet, et si alium aliquem forte deceat, si tamen quicquam decet malos, Emeritum certe non decet defendere Optatum, sed fortasse nec accusare. Ita sit sane! | Vtere uoce media et dic: Vnusquisque sarcinam suam portat, pl 299

62 non - concurrere] cfr Ps. 49, 18 Num. 16, 31-35. II 94 Gal. 6, 5.

II

72/74 Inuenies - consumptos] cfr

66/67 optatus] donatus 18 II 70 haeresim] haeresem 1.20. 21/18.22 g II 76 quale] quali 1. 16. 20.21 a g II 82 excommunicatus] excommunicatos 1. 16'. 20. 21 a g II 85 quia] quod m II 86 communione m] communionem 1. 16. 20.21/18. 22 a II 90 hic] hinc 18/22 II 91 alium aliquem] aliquem alium am II 93 sit] fit 1/18.22' II 94 portat (portate 20)] portabit 21

EPISTVLA LXXXVII, 5-6

135

95 Tu quis es, qui iudices seruum alienum? Si ergo ad testimonium totius Africae, immo uero terrarum omnium, quaquauersum Gildonis fama feruebat, simul enim et ille notus erat, non ausi estis umquam de Optato iudicare, ne temere de incognitis iudicaretis, nos tandem possumus aut debemus de his qui ante nos uixerunt, 100 ad uestrum tantummodo testimonium temerariam de incognitis ferre sententiam, ut parum sit quod uos ignota criminamini, nisi et nos ignota iudicemus? Non enim Optatum, etiam si forte falsa periclitatur inuidia, sed te defendis cum dicis: „Ignoro qualis ille fuerit." Quanto magis ergo quales fuerint Afri, quos ignotiores 105 arguis, orientalis orbis ignorat! A quibus tamen ecclesiis quarum nomina in libris habes et recitas, nefaria dissensione disiungeris. Si Tamugadensem episcopum uestrum famosissimum et pessime diffamatum, non dico Caesariensis sed Sitifensis collega eius eiusdemque temporis ignorabat, quomodo traditores Afros, qui no cumque illi fuerint, ecclesia Corinthiorum, Ephesiorum, Colossensium, Philippensium, Thessalonicensium, | Antiochenorum, G 402 Ponti, Galatiae, Cappadociae ceterarumque orbis partium ab apostolis in Christo aedificatarum aut nosse potuit, aut damnari a uobis meruit quia non potuit? Et tamen eis non communicatis 115 et dicitis non esse christianos et eos rebaptizare conamini. Quid dicam? Quid querar? Aut quid exclamem? Si cum homine cordato loquor, indignationis huius aculeos tecum participo; nam uides profecto quae dicerem, si uellem dicere. 6. An forte fecerunt inter se maiores uestri concilium, et damno nauerunt praeter se totum orbem christianum? Itane ad hoc perducta est rerum existimatio, ut concilium Maximianensium, qui de uestra praecisione praecisi sunt, quia uobis comparati paucissimi sunt, non ualeat aduersus uos et uestrum concilium, ualeat aduersus gentes hereditatem Christi et possessionem eius termi125 nos terrae? Miror si habet in corpore sanguinem, qui de hac re non erubescit. Rescribe ad ista quaeso! A nonnullis enim quibus non potui non credere audiui, te rescripturum si tibi scriberem. Iam etiam pridem misi unam epistulam, quam utrum acceperis

95 Rom. 14, 4.

II

123/125 non - terrae] cfr Ps. 2, 8.

95 quis] qui 20. 21 II iudices] iudicas 16 m II seruum alienum] alienum seruum 16 II 97 notus erat] erat notus 1.22 II 99 his] iis m II 101 ut] cum 1.20.21 a II 103 ille] iste m II 106 in libris habes] habes in libris a m II no illi] от. 1.20.21 a II 123/124 uos - aduersus] от. 22 II 124 hereditatem] hereditatemque 16

ц6

EPISTVLA LXXXVII, 6-8

uel ei responderis, et forte ego tuam non acceperim nescio. Nunc 130 interim peto, ad haec respondere ne graueris quod tibi uidetur. Sed noli te in alias tollere quaestiones; hinc enim caput est ordinatissimae inquisitionis, cur schisma factum sit. 7. Nam et terrenae potestates cum schismaticos persequuntur, ea regula se defendunt qua dicit apostolus: Qui resistit potestati, 135 dei ordinationi resistit; qui autem resistunt, ipsi sibi iudicium acquirunt; principes enim non sunt timori bono operi sed malo. Vis | autem non timere potestatem bonumfac, et habebis laudem с 403 ex illa; del enim minister est tibi in bonum. Quod si malum feceris time; non enim frustra gladium portat; dei enim minister 140 est, uindex in iram ei qui male agit. Tota igitur quaestio est, utrum | nihil mali sit schisma aut utrum schisma non feceritis, ut pro pl 300 bono opere potestatibus resistatis non pro malo, unde uobis acquiratis iudicium. Propterea prouidentissime dominus non ait: Beati, qui persecutionem patiuntur tantum, sed addidit propter 145 iustitiam. Si ergo iustitia est quam operati estis in illa dissensione in qua etiam permanetis, secundum ea quae supra dixi, nosse abs te cupio. Si autem iniquitas est orbem christianum damnare inauditum, uel quia non audiuit quae uos audistis, uel quia non ei probatum est quod temere credidistis aut sine certo documento 150 accusastis, et ideo rebaptizare uelle tot ecclesias ipsius domini, cum hic adhuc esset in carne, et apostolorum eius praedicatione ac labore fundatas, quia uobis licet aut nescire Afros collegas uestros malos simul uiuentes simul sacramenta tractantes, aut etiam scire sed tolerare, ne pars Donati diuidatur, illis autem in 155 orbe remotissimo constitutis non licet nescire, quod uos de Afris aut nostis aut creditis aut audistis aut fingitis, quae tanta est peruersitas amplecti suam iniquitatem et potestatum accusare seueritatem? 8. „At enim et malos christianis non licet persequi". Esto, non li160 ceat! Sed numquid hoc potestatibus ad hoc ipsum ordinatis fas est obicere? An apostolum delebimus? Aut non habent codices uestri quae paulo ante commemoraui? „Sed uos", inquies, „talibus communicare non debetis". Quid ergo? Vos | Flauiano quo- G 404

134/140 Rom. 13, 2-4.

II

144/145 Matth. 5, 10.

134 resistit potestati (potenti 1$)] potestati resistit a m II 136 bono operi ... malo] boni operis ... mali (malo 22') 18.22 II 138 illa] ea 16 II 150 ac cusastis] accusatis 18.22 II 159 christianis] christianos 1.21

EPISTVLA LXXXVII, 8-9

137

dam uicario, partis uestrae homini, quia legibus seruiens nocen165 tes quos inuenerat occidebat, non communicastis? „Sed a uobis", inquies, „Romani principes aduersum nos prouocantur". Immo a uobis aduersum uos ipsos, qui ecclesiam, cuius illi, sicut tanto ante praedictum est, iam membra sunt - de Christo enim dictum est: Et adorabunt eum omnes reges terrae -, et praecisione la170 niare ausi estis et rebaptizare pertinaciter audetis. Nostri autem aduersus illicitas et priuatas uestrorum uiolentias quas et uos ibi qui talia non facitis doletis et gemitis, a potestatibus ordinatis tuitionem petunt, non qua uos persequantur, sed qua se defen dant, sicut apostolus Paulus aduersus Iudaeos coniurantes ut 175 eum necarent, antequam esset Romanum imperium christianum, egit ut sibi tuitio etiam armatorum daretur. Sed illi principes qualibet occasione cognoscentes uestri schismatis nefas, constituunt aduersus uos pro sua sollicitudine ac potestate quod uolunt. Non enim frustra gladium portant; dei enim ministri sunt, uindices in 180 iram in eos qui male agunt. Postremo etiam si aliqui nostrorum non christiana moderatione ista faciunt, displicet nobis; sed ta men non propter eos relinquimus catholicam ecclesiam, si eam ante ultimum tempus uentilationis a palea purgare non possumus, quando et uos propter Optatum, cum eum pellere non au185 debatis, partem Donati non reliquistis. 9. At enim quare nos adiungi uobis uultis, si scelerati sumus? Quia uiuitis adhuc et (corrigi) potestis si uelitis. Cum enim | no- G 405 bis coniungimini, hoc est ecclesiae dei, hereditati Christi cuius possessio | sunt termini terrae, uos corrigimini ut in radice uiua- pl 301 190 tis. De ramis enim fractis sic ait apostolus: Potens est enim deus iterum inserere illos. Vos ergo mutamini ex ea parte qua dissentiebatis, quamuis sacramenta quae habebatis, cum eadem sint in omnibus, sancta sint. Quapropter uos mutari uolumus a peruersitate, id est ut denuo radicetur uestra praecisio. Nam sacramenta 195 quae non mutastis, sicut habetis approbantur a nobis, ne forte, cum uestram prauitatem corrigere uolumus, illis mysteriis Chri sti, quae in uestra prauitate deprauata non sunt, sacrilegam fa

169 Ps. 71, 11. II 174/176 sicut - daretur] cfr Act. 23, 12-24. II 178/ 180 Non - agunt] cfr Rom. 13, 4. II 182/184 si - possumus] cfr Matth. 13, 30.39; 3, 12. II 188/189 hereditati - terrae] cfr Ps. 2, 8. II 190/191 Rom. 11, 23.

167 illi] illic m II 183 a] от. 1. 16. 20.21 a g II 186 post enim add. dicitis m II 187 corrigi a] от. 1.16.20.21/18.22 II 188 coniungimini] coniungemini 20.21 II 190 potens est] potest 18.22

138

200

205

210

215

220

225

230

EPISTVLA LXXXVII, 9-10

ciamus iniuriam. Neque enim et Saul deprauauerat unctionem quam acceperat, cui unctioni tantum honorem rex Dauid pius dei seruus exhibuit. Propterea ergo uos non rebaptizamus, quia radicem uobis reddere cupimus; formam tamen praecisi sarmenti si non mutata est approbamus, quae tamen quamuis integra, nullo modo est sine radice fructuosa. Alia quaestio est de persecutionibus, quas uos dicitis pati in tanta mansuetudine et lenitate nostrorum, cum uere illicite ac priuatim uestri faciant grauiora, alia de baptismate, quod non quaerimus ubi sit sed ubi prosit. Nam ubicumque est, ipsum est; sed non etiam ille qui hoc accipit ubicumque est, ipse est. Itaque priuatam hominum impietatem detestamur in schismate, baptismum uero Christi ubique ueneramur, quia si desertores secum imperatoris signa traducant, illis uel damnatione punitis uel indulgentia correctis, salua signa recipiuntur si salua manserunt. Et si quid de hac re diligentius quaerendum est, alia est ut dixi quaestio. | Hoc enim obser- g 406 uandum est in his rebus, quod obseruat ecclesia dei. 10. Quaeritur autem utrum uestra an nostra sit ecclesia dei, quapropter illud quaerendum est a capite, cur schisma feceritis. Si non rescripseris, ego apud deum, quantum credo, facilem cau sam habeo quia uiro, quem audiui excepto schismate bonum et liberaliter instructum, pacificantes litteras misi. Tu uideris quid illi respondeas, cuius nunc laudanda patientia, in fine uero timenda sententia est. Si autem rescripseris ea cura qua tibi scrip tum uides, aderit misericordia dei, ut aliquando error qui nos dirimit et amore pacis et ratione ueritatis intereat. Memento quod de Rogatensibus non dixerim, qui uos Firmianos appellare dicuntur, sicut nos Macarianos appellatis, neque de Rusicazensi episcopo uestro, qui cum Firmo pactus perhibetur incolumitatem suorum, ut ei portae aperirentur et in uastationem darentur catholici et alia innumerabilia. Desine ergo locis communibus exaggerare facta hominum uel audita uel cognita! Vides enim quae de uestris taceam, ut de ori | gine schismatis, ubi tota causa pl 302 est, res agatur. Dominus deus inspiret tibi cogitationem pacificam, desiderabilis et dilecte frater! Amen.

198/200 Neque - exhibuit] cfr II Reg. 1, 1-16.

200 quia] qui 1. 16. 20. 21 a g II 207/208 sed - est2] от. 18 II 216 quapropter] quiapropter 16.20/18 II 225 rusicazensi] rufatensi 16, rucatensi m II 233 amen] от. 16 a m

| LXXXVIII.

G 407

a. 406-411 (epist. 88, 2 a. j/j,. epist. 88, 4 a. щ) Ianuariano clerici catholici regionis Hipponiensium Regiorum.

5

10

15

20

1. Clerici et Circumcelliones uestri noui generis et inauditae crudelitatis persecutione in nos saeuiunt. Qui si malum pro malo redderent, etiam sic contra legem facerent Christi; nunc uero consideratis omnibus factis uestris et nostris inuenimur hoc pati quod scriptum est: Retribuebant mihi mala pro bonis, et in alio psalmo: Cum his qui oderantpacem eram pacificus; cum loquebar Ulis, debellabant me gratis. Nam cum sis in tam grandi constitutus aetate, arbitramur te optime nosse quod pars Donati, quae primo apud Carthaginem pars Maiorini dicebatur, ultro accusauit Caecilianum, tunc episcopum ecclesiae Carthaginiensis, apud imperatorem illum antiquum Constantinum. Sed ne forte aut oblita hoc sit grauitas tua aut te nosse dissimules aut etiam quod non putamus forsitan nescias, exemplum relationis tunc Anulini proconsulis, quem pars Maiorini tunc interpellauit ut ea crimina quae obiciebat Caeciliano, ad memoratum imperatorem ab eodem proconsule mitterentur, his nostris litteris inseruimus. | 2. „Auggg. nnn. Anulinus u.c. proconsul Africae. Scripta cae- G 408 lestia maiestatis uestrae accepta atque adorata Caeciliano, et his qui sub eodem agunt qui | que clerici appellantur, deuotio mea pl 303

Trad, text.: 1. 16.20. 21/18. 22 a m g

LXXXVIII, 7 Ps. 34, 12.

II

8/9 Ps. 119, 7.

LXXXVIII, 19/37 Auggg. - III] relatio Anulini proc. Africae, gest. coll. Carth. 3, 216, 6-11; 220, 8-24.

LXXXVIII, 1 ianuariano] ianuario 16 a m g II hipponiensium] hipponensium 16 a m II 2 regiorum] regionum 16.20/18.22, от. a II 4 qui si] quasi 1'.21 II 6 uestris (uestri 22') et nostris] nostris et uestris a m II 8 oderant] oderunt 1'. 16.21 II 9 illis] от. a II debellabant] impugnabant i.t. 16 II 12 carthaginiensis] carthaginensis 20 a m, от. 21 II 16 anulini] anolini 16/22 II 18 inseruimus] inserimus m II 19 auggg. nnn.] от. a II anulinus] anolinus 16 II u.c.] tunc a II proconsul] proconsule 20'. 21 g II 21/22 mea - acta] от. a

I4o

25

30

35

40

45

EPISTVLA LXXXVIII, 2-3

apud acta paruitatis meae insinuare curauit, eosdemque hortata est ut, unitate consensu omnium facta, cum omni omnino mu nere indulgentia maiestatis uestrae liberati esse uideantur, catholica custodita sanctitati legis debita reuerentia ac diuinis rebus inseruiant. Verum post paucos dies exstiterunt quidam, adunata secum populi multitudine, qui Caeciliano contradicendum putarent, quique fasciculum in aluta signatum et libellum sine signo obtulerunt dicationi meae, atque impendio postularunt ut ad sacrum ac uenerabilem comitatum numinis uestri dirigerem, quae manente Caeciliano in statu suo subiectis eorundem actis, quo cuncta maiestas uestra possit dinoscere, paruitas mea dirigere curauit. Transmissi libelli duo, unus in aluta suprascriptus ita : 'Libellus ecclesiae catholicae criminum Caeciliani traditus a parte Maiorini', item alius sine sigillo cohaerens eidem alutae, datus die XVII Kalendas Maias Carthagine domino nostro Constantino Augusto III." 3. Post hanc relationem ad se missam iussit imperator uenire partes ad episcopale iudicium in urbe Roma faciendum. Vbi | quemadmodum causa dicta atque finita sit, et Caecilianus in- G 409 nocens iudicatus sit, indicant gesta ecclesiastica. Iam utique post pacificum moderamen episcopalis iudicii, omnis contentionis et animositatis pertinacia debebat exstingui. Sed rursus maiores uestri ad imperatorem redierunt, et non recte iudicatum neque omnem causam auditam esse conquesti sunt. Vnde ille alterum episcopale iudicium dedit habendum in Arelatensi Galliae ciuitate, ubi multi uestri uana et diabolica dissensione damnata cum Caeciliano in concordiam redierunt, alii uero pertinacissimi et litigiosissimi ad eundem imperatorem appellauerunt. Postea et

24 indulgentia m] indulgentiae /. 16.20. 21/18. 22 a g, от. gest. coll. II 24/25 catholica] catholicae 16.20 g, catholici / a, catholi 21 II 25 sanctitati] sanctitate 1. 16. 20. 21 a g II debita reuerentia] debitae reuerentiae a II 29 postularunt] postularent 1.16.20. 21 II 30 ac] et a m II numinis] nominis 1. 16. 20.21 a II 33 transmissi libelli duo] transmisi libellos duos gest. coll. II unus - suprascriptus (superscripts 21, signatus gest. coll., subscriptus a)] unum ... suprascriptum m II 35 alius ... cohaerens] alium ... cohaerentem m II eidem gest. coll.] idem 1. 16. 20. 21/18. 22 II datus] datum m, T.D. Barnes, The New Empire of Diocletian and Constantine, Cambr./Mass.London 1982, p. 241, dat. gest. coll. (P) II 36 kalendas maias] kalendas maiarum gest. coll (P) II 36/37 domino (domno 1.20. 21/22) ... III (IIIo 1.21. .I. 22, IIII. 16, tertius a, tertium cos. ex coni. Erasmi m, ter (add. et licinio Lance!) conss. gest. coll.] dominis nostris constantino et maximino augustis ter consulibus coni. Barnes II 42 episcopalis iudicii] iudicii episcopalis a m II 44 et] от. 1.16.20.21 g

EPISTVLA LXXXVIII, 3-4

141

50 ipse coactus episcopalem causam inter partes cognitam terminauit, et primus contra uestram partem legem constituit, ut loca congregationum uestrarum fisco uindicarentur. Quarum omnium rerum documenta si uellemus inserere, nimium longas litteras faceremus. Illud tamen nullo modo praetermittendum est, quo55 modo Felicis Aptungensis, quem fontem omnium malorum in concilio Carthaginiensi ab Secundo Tigisitano primate (habito) patres uestri fuisse dixerunt, urgentibus apud imperatorem uestris publico iudicio causa discussa atque finita sit. Nam memoratus imperator in hac ipsa causa uestros apud se accusatores 60 et assiduos interpellato | res litteris suis fuisse testatur, quarum pl 304 exemplum infra scripsimus. | 4. „Imperatores Caesares Flauii Constantinus et Maximinus et G 410 Valerius Licinianus Licinius ad Probianum proconsulem Africae. Aelianus prodecessor tuus merito, dum uir perfectissimus Verus 65 uicarius praefectorum tunc per Africam nostram incommoda ualitudine teneretur, eiusdem partibus functus inter cetera etiam id negotium uel inuidiam, quae de Caeciliano episcopo ecclesiae catholicae uidetur esse commota, ad examen suum atque iussionem credidit esse reuocandam. Etenim cum iam Superium cen70 turionem et Caecilianum magistratum Aptungitanorum et Saturninum excuratorem et Calibium iuniorem eiusdem ciuitatis curatorem atque Solum seruum publicum supra scriptae ciuitatis praesentes esse fecisset, audientiam praebuit competentem, adeo ut (cum) Caeciliano fuisset obiectum quod a Felice eidem 75 episcopatus uideretur esse delatus, cui diuinarum scripturarum proditio atque exustio uideretur obiecta, innocentem de eo Feli

62/89 Imperatores - deseruiat] epist. Constantini ad Probianum, cfr Aug. Cresc 3, 70, 81.

53 uellemus] uelimus 1'. 16.21 II 56 habito g] от. 1.16.20.21/18.22 a m II patres] patris 1. 16'. 20. 21 II 62 flauii] flauius m II et maximinus Aug. c. Cresc] maximus 1. 16.20.21/18. 22 a m g II 62/63 et1 ... licinius] ualerius lici nianus et licinius 16, ualerianus licinius a, ualerius licinius m II 64 ae lianus m] helianus 1. 16.20. 21/18. 22 a II prodecessor (processor 18.22')] praedecessor 22' a m g II dum] cum Aug. с Cresc II 65 nostram] uestram a II 67/68 ecclesiae catholicae] et ecclesiae catholicae Aug. c. Cresc, et ecclesia catholica m II 69 credidit] credit 1. 16.20 21 II iam m] tam 1. 16. 20. 21/18. 22 a II 70 magistratum] magistratuum 1. 16.20. 21 a II aptun gitanorum (appungitanorum 16, aptunginorum a)] aptugnitanorum 1.20.21, aptugitanorum 22 II 71 excuratorem] excuratore 1.20. 21/18. 22 Aug. с Cresc II 72 solum] solonem m II 74 cum m, Aug. с Cresc] от. I.l6.20.2l/l8.22 a

142

80

85

90

95

100

105

EPISTVLA LXXXVIII, 4-5

cem fuisse constiterit. Denique cum Maximus Ingentium decurionem Ziquensium ciuitatis epistulam Caeciliani exduumuiri falsasse contenderet, eundem ipsum Ingentium suspensum actis quae suberant peruidimus, et ideo minime tortum quod se decurionem Ziquensium ciuitatis esse asseuerauerit. Vnde uolumus ut eundem ipsum Ingentium sub idonea prosecutione ad comitatum meum Constantini Augusti mittas, | ut illis, qui in praesentiarum G 41 1 agunt atque diurnis diebus interpellare non desinunt, audientibus et coram assistentibus apparere et intiman possit, frustra eos Caeciliano episcopo inuidiam comparare, atque aduersus eum uiolenter insurgere uoluisse. Ita enim net ut, omissis sicuti opor tet eiusmodi contentionibus, populus sine | dissensione aliqua pl 305 religioni propriae cum debita ueneratione deseruiat." 5. Haec cum uideas ita se habere, quid est quod nobis de imperatorum iussionibus quae contra uos constituuntur inuidiam concitatis, cum hoc totum uos potius antea feceritis? Si nihil debent in his causis imperatores iubere, si ad imperatores christianos haec cura pertinere non debet, quis urguebat maiores uestros causam Caeciliani ad imperatorem per proconsulem mittere, et episcopum, contra quem absentem iam sententias quoquomodo dixeratis, iterum apud imperatorem accusare, quo innocente pronuntiato ordinatori eius Felici alias apud eundem imperatorem calumnias machinan? Et nunc quid aliud quam ipsius maioris Constantini iudicium contra uestram partem uiuit, quod maiores uestri elegerunt, quod assiduis interpellationibus extorserunt, quod episcopali iudicio praetulerunt? Si displicent imperialia iudicia, qui primitus imperatores ad ea uobis excitanda coegerunt? Sic enim modo contra catholicam clamatis, in his quae contra uos ab imperatoribus decernuntur, quemadmodum si uellent aduer sus Danihelem clamare, qui liberato illo eisdem leonibus consumendi missi sunt, a quibus eum ipsi primitus consumi uoluerunt; scriptum est enim: Nihil interest inter \ minas regis et iram leo- G 412

105/107 quemadmodum - uoluerunt] cfr Dan. 6, 10-24.

II

108/109 Prou.

77 ingentium] uigentium a II 78 exduumuiri m] ex duumuiris 1. 16. 20. 21/18. 22 Aug. c Cresc, ex diuino iure a II 81 esse] от. am II ut Aug. c Cresc] от. m II 84 add. qui ante diurnis 18'. 22 II diurnis] diuturnis m II 85 intimari] intimare 1. 16.20. 21 g II 87 sicuti] sicut am II 89 religioni propriae] religione propria (propriae 16.21) 1.16.21 II 90/91 imperatorum] imperatoribus 18.22' II 92 si] от. 1\ sed 18.22

EPISTVLA LXXXVIII, 5-7

143

nis. Danihelem calumniosi inimici in lacum leonum mitti coege110 runt; uicit innocentia eius illorum malitiam; illaesus inde leuatus est; ipsi illuc missi perierunt. Similiter maiores uestri Caecilianum et eius societatem regiae irae consumendam obiecerunt, cuius innocentia liberata ab eisdem regibus eadem uos patimini, quae illos uestri pati uoluerunt, quoniam scriptum est: Qui parat pro115 ximo foueam, ipse incidet in eam. 6. De nobis ergo quid queramini non habetis, et tamen ecclesiae catholicae mansuetudo etiam ab his imperatorum iussionibus omnino conquieuerat, nisi uestri clerici et Circumcelliones, per suas immanissimas improbitates furiosasque uiolentias quie120 tem nostram perturbantes atque uastantes, haec in uos recoli et moueri coegissent. Nam priusquam recentiores leges istae, de quibus modo querimini, uenissent in Africam, insidias in itineribus nostris episcopis tetenderunt, clericos nostros plagis immanissimis quassauerunt, laicis quoque et plagas grauissimas in125 flixerunt et intulerunt eorum aedificiis incendia, presbyterum etiam quendam, quia propria et libera uoluntate unitatem nostrae communionis elegit, de domo sua raptum et pro arbitrio immaniter caesum, in gurgite etiam caenoso uolutatum, buda uestitum, cum quibusdam dolendum quibusdam ridendum in pompa 130 sui | facinoris ostentassent, abductum inde quo uoluerunt, uix pl 306 post dies XII dimiserunt. Vnde conuentus municipalibus gestis a nostro episcopo, Procu | lianus cum ab inquirenda causa dissimu- G 413 lasset et iterum continuo conuentus esset, nihil se dicturum amplius gestis expressit. Et hodie illi qui hoc fecerunt presbyteri 135 uestri sunt, adhuc nos insuper territantes et sicut potuerunt persequentes. 7. Nec tamen de his iniuriis et persecutionibus, quas ecclesia catholica in regione nostra tunc pertulit, imperatoribus questus est episcopus noster. Sed facto concilio placuit ut pacifice con140 ueniremini, quo si fieri posset haberetis inter uos collationem, et

27.

109/111 Danihelem - perierunt] cfr Dan. 6, 15-24. II 140/141 et - laetaretur] cfr Eph. 4, 2-3.

II

114/115 Prou. 26,

115 incidet] incidit 1.20 II 116 quid] quod a II habetis] habes 1.20.21 g II 117 catholicae] от. 1.20. 21g II 121 moueri] renouari m II 128 uo lutatum (uolu.tatum 22)] uoluptatum 1/18, uoluntatum 20' II 132 proculianus] proculeianus m II 132/133 dissimulasset] dissimulassent 1.20.21 g II 135 potuerunt] potuerint m II 138 questus] conquestus am II 140 inter (in 1.20) uos] inter nos a

144

145

150

155

160

165

170

175

EPISTVLA LXXXVIII, 7-8

errore sublato fraterna caritas pacis in uinculo laetaretur. Et in ipsa conuentione quid Proculianus primo respondent, quod con cilium facturi essetis, et illic uisuri quid respondere deberetis, deinde quid postea, cum propter suam promissionem denuo conuentus esset, actis expresserit recusans pacificam collationem, ipsa gesta instruant grauitatem tuam. Deinde cum uestrorum clericorum et Circumcellionum notissima omnibus non cessaret immanitas, dicta causa est cum Crispino, iudicatus haereticus, nec poena decem librarum auri, quae in haereticos ab imperatoribus fuerat constituta, per mansuetudinem catholicam feriri permissus est, et tamen ad imperatores appellandum putauit. Cuius appellationi quod ita responsum est, nonne uestrorum praecedens improbitas et eadem ipsius appellatio extorsit ut fieret? Nec tamen etiam post ipsum rescriptum intercedentibus apud imperatorem nostris episcopis eadem auri condemnatione | multatus est. Ex G 414 consilio autem nostri episcopi legatos ad comitatum miserunt, qui impetrarent ut non omnes episcopi et clerici partis uestrae ad eandem condemnationem X librarum auri quae in omnes hae reticos constituta est tenerentur, sed hi soli in quorum locis aliquas a uestris uiolentias ecclesia catholica pateretur. Sed cum legati Romam uenerunt, iam cicatrices episcopi catholici Bagaitani horrendae ac recentissimae imperatorem commouerant, ut leges tales mitterentur quales et missae sunt. Quibus in Africam uenientibus, cum utique non ad malum sed ad bonum coepissetis urgueri, quid facere debebatis nisi et uos mittere ad episcopos nostros, ut quomodo uos ipsi conuenerant sic conuenirentur a uobis, et potius collatione ueritas appareret? | 8. Non solum autem non fecistis, sed peiora mala nobis uestri pl 307 nunc faciunt. Non tantum nos fustibus quassant ferroque concidunt, uerum etiam in oculos exstinguendos calcem mixto aceto incredibili excogitatione sceleris mittunt. Domus nostras insuper compilantes arma sibi ingentia et terribilia fabricarunt, quibus armati per diuersa discurrunt, comminantes atque anhelantes caedes rapinas incendia caecitates. Quibus rebus compulsi sumus tibi primitus conqueri, ut consideret grauitas tua quam multi uestrum immo uos omnes, qui uos pati dicitis persecutionem,

142 proculianus] proculeianus m II 143 add. et alias ante et a II quid] qui 20.21 II 148 crispino] crispinus am II 156 consilio] concilio a m II 158 X ] decem 21 a m II 160 cum a] sic /. 20. 21/18.22 II 161 bagai tani] bacaitani 1.20.21 a II 165 urgueri] urguere 1.20.21 II 171 nostras insuper] insuper nostras am II 175 ut] от. a II tua] uestra m

EPISTVLA LXXXVIII, 8-9

180

185

190

195

200

205

210

145

sub ipsis quasi terribilibus imperatorum catholicorum legibus in possessionibus uestris et alienis securi sedeatis, et nos a uestris tam inaudita mala patiamur. Vos dicitis pati persecutionem, et nos ab armatis uestris fustibus et ferro concidimur; uos dicitis | G 415 pati persecutionem, et nostrae domus ab armatis uestris compi lando uastantur; uos dicitis pati persecutionem, et nostri oculi ab armatis uestris calce et aceto exstinguntur; insuper etiam si quas mortes sibi ultro ingerunt, nobis uolunt esse inuidiosas uobis gloriosas. Quod nobis faciunt sibi non imputant, et quod sibi faciunt nobis imputant. Viuunt ut latrones, moriuntur ut Cicumcelliones, honorantur ut martyres; et tamen nec latrones aliquando audiuimus eos quos depraedati sunt excaecasse; occisos auferunt luci, non uiuis auferunt lucem. 9. Nos interim si quando uestros tenemus, cum magna dilectione seruamus illaesos, loquimur eis et legimus omnia quibus error ipse conuincitur, qui fratres a fratribus separat; facimus quod dominus per Esaiam prophetam praecepit dicens: Audite quipauetis uerbum domini; dicite 'fratres nostri estis' his qui uos oderunt et qui uos exsecrantur, ut nomen domini honorificetur et appareat Ulis in iucunditate, ipsi autem erubescant. Ac sic aliquos eorum considerantes, euidentiam ueritatis et pulchritudinem pacis, non baptismo quem iam sicut regalem characterem tamquam desertores acceperant, sed fidei quae illis defuit et spiritus sancti caritati et Christi corpori sociamus. Scriptum est enim: Fide mundans corda eorum, itemque scriptum est: Caritas cooperit multitudinem peccatorum. Si autem uel nimia duritia uel pudore non ferentes eorum insultationem, cum quibus contra nos tam multa falsa iactabant et tam multa mala excogitabant, uel magis timore, ne qualia nobis ante faciebant, talia nobiscum iam patiantur, unitati Christi consentire noluerunt, sicut illaesi retenti sunt, sic a nobis' dimittuntur illaesi. Hoc | quantum possumus g 416 monemus etiam laicos nostros, ut eos illaesos teneant, et nobis corripiendos instruendosque perducant. Sed aliqui nos audiunt et si possunt faciunt; alii cum illis quemadmodum cum latronibus agunt, quia eos re uera tales patiuntur; aliqui ictus eorum

193/196 Is. 66, 5.

II

201 Act. 15, 9.

II

201/202 I Petr. 4, 8.

189 поп] от. a II 191 eis] illis a m II 192 separat] separant 1'. 20. 21 II 200 caritati] caritate 20.21 II 203 insultationem] exsultationem 20.21 II 205 ante] antea am II 206 noluerunt] noluerint 20 m II 209/211 sed - patiuntur] от. 21

щ6

215

220

225

230

235

240

245

EPISTVLA LXXXVIII, 9-10

suis corporibus imminentes feriendo repellunt, ne ab eis ante feriantur; aliqui apprehensos iudicibus offerunt, nec nobis intercedentibus eis par | cunt, dum ab eis pati mala immania pertimes- Pl 308 cunt. In quibus omnibus illi non deponunt facta latronum, et honorem sibi exigunt martyrum. 10. Hoc est ergo desiderium nostrum, quod tuae grauitati per has litteras et per fratres quos misimus allegamus: Primum si fieri potest, ut cum episcopis nostris pacifice conferatis, ut in quibus fuerit inuentus non homines sed error ipse tollatur; ut homines non puniantur sed corrigantur; ut uos modo conueniatis, quia eorum conuentionem antea contempsistis. Quanto melius enim hoc inter uos facitis, ut quod egeritis conscriptum et subscriptum imperatori mittatis, quam ut hoc apud terrenas potestates fiat, quae non possunt nisi iam datis contra uos legibus inseruire. Vestri enim collegae qui nauigauerant apud praefectos dixerunt se audiri uenisse, et nominauerunt sanctum patrem nostrum catholicum episcopum Valentinum, qui tunc in comitatu erat, dicentes cum illo se uelle audiri, quod eis non poterat iudex concedere, qui iam secundum leges contra uos constitutae sunt iudicabat; nec ille episcopus ita uenerat aut aliquod tale mandatum a suis episcopis acceperat. Quanto | ergo melius ipse imperator, G 417 qui non est eisdem legibus subditus, et qui habet in potestate alias leges ferre, cum ei collatio uestra fuent recitata, de tota ipsa causa poterit iudicare, quamuis iam olim dicta fuerit terminata. Sed ideo uos conferre uolumus, non ut causa iterum finiatur, sed ut eis qui nesciunt iam finita monstretur. Quod si hoc facere nostri episcopi noluerint, quid inde perditis et non potius acquiritis, quia uoluntas uestra innotescit, ne diffidentia merito reprehendatur? An forte putatis non licere fieri, cum non uos lateat, quod dominus Christus etiam cum diabolo de lege locutus est, quod cum Paulo apostolo non solum Iudaei, sed etiam de haeresi Stoicorum et Epicureorum philosophi gentium contulerunt? An forte istae leges imperatoris uos non permittunt nostros episcopos conuenire? Ecce interim episcopos nostros, qui sunt in regione Hip-

240/241 quod - est] cfr Matth. 4, 3-10. cfr Act. 17, 17-18.

II

241/243 quod - contulerunt]

218 allegamus] alligamus 1.20 II 227 audiri] audire 1.20.21 II 229 audiri] audire 1.20.21 II 231 uenerat] auenerat 21, aduenerat 1.20 II 236 uos] nos a II 237/238 nostri ... noluerint (noluerunt /)] uestri ... uoluerint am II 242 apostolo] от. 1.16.20.21 a g II 244 nostros] uestros m II 245/ 246 hipponiensi (ippoliensi 1)] hipponensi 16 a m

EPISTVLA LXXXVIII, 10-12

250

255

260

265

270

275

280

147

poniensi ubi a uestris tanta mala patimur, conuenite! Quanto enim licentius et liberius ad nos per uestros uestra scripta quam eorum arma perueniunt! и. Postremo per istos ipsos fratres nostros quos ad uos misimus talia rescribite! Si autem et hoc non uultis, saltem cum uestris a quibus talia patimur nos audite! Ostendite nobis ueritatem, pro qua uos pati dicitis persecutionem, cum patiamur nos uestrorum tantam crudelitatem. Si enim nos esse in errore conuiceritis, forte concedetis nobis, ut non rebaptizemur a uobis, iustum existimantes ut nobis hoc praestetis, qui baptizati sumus ab eis quos nullo iudicio dam | nastis, quod praestitistis eis quos pl 309 Felicianus Mustitanus | et Praetextatus Assuritanus per tam Ion- G 418 gum tempus baptizauerant, quando eos per iudicum iussa de basilicis pellere conabamini, quia Maximiano communicabant, cum quo a uobis in concilio Bagaitano expresse nominatimque damnati sunt. Quae omnia gestis iudicialibus et municipalibus demonstramus, ubi et ipsum concilium uestrum allegastis, dum uul tis iudicibus ostendere quod schismaticos uestros de basilicis pelleretis. Et tamen qui ab ipso semine Abrahae in quo omnes gentes benedicuntur schisma fecistis, de basilicis pelli non uul tis, non per iudices sicut schismaticis uestris uos fecistis, sed per ipsos reges terrae qui completa prophetia Christum adorant, apud quos Caecilianum accusantes uicti recessistis. 12. Si autem nec audire nec docere nos uultis uenite, aut mittite nobiscum in regionem Hipponiensium qui uideant armatum exercitum uestrum, quamuis nullus miles numero armorum calcem et acetum addidit ad oculos barbarorum! Si neque hoc uul tis, saltem scribite ad illos, ut iam ista non faciant, ut iam se a caedibus nostris a rapinis ab excaecatione compescant! Nolumus dicere: „Damnate illos!" Vos enim uideritis, quomodo uos non inquinent, quos modo ostendimus in uestra communione latrones, et nos inquinent, quos numquam potuistis ostendere traditores. Ex his omnibus eligite quod uolueritis. Si autem querelas nostras contempseritis, nos minime paenitebit ordine pacifico agere uoluisse. | Aderit dominus ecclesiae suae, ut uos potius G 419 humilitatem nostram contempsisse paeniteat.

264/265 ab - benedicuntur] cfr Gen. 22, 18. cfr Ps. 71, 11.

II

266/267 sed - adorant]

254 concedetis] conceditis 20.21/18.22 a II 262 allegastis] 1.20 II 270 hipponiensium] hipponensium 16 a m

alligastis

LXXXIX. a. 405-411

Domino dilectissimo et honorabili ac suscipiendo filio Festo Augustinus in domino salutem.

5

10

15

20

25

1. Si pro errore homines et damnabili dissensione et conuicta modis omnibus falsitate tanta praesumunt, ut eorum salutem requirenti catholicae ecclesiae tam audaciter insidian minarique non cessent, quanto magis aequum est et oportet eos, qui pacis et unitatis christianae asserunt ueritatem omnibus etiam dissimulantibus et cohibentibus manifestam, satagere instanter atque impigre, non solum pro eorum munimine qui iam catholici sunt, uerum etiam pro eorum correctione qui nondum sunt. Nam si pertinacia insuperabiles uires habere conatur, quantas decet ha bere constantiam, quae in eo bono quod perseueranter atque infatigabiliter agit, et deo se placere nouit, et procul dubio non potest hominibus prudentibus displicere. 2. Quid autem infelicius atque peruersius, sicut Donatistae faciunt qui se persecutionem perpeti gloriantur, quam de coercitione iniquitatis suae non solum | nescire confundi, sed etiam pl 310 uelle laudan ignorantes, caecitate mirabili uel animositate dam nabili se scire dissimulantes, quod martyres ueros non faciat poena sed causa? Et hoc quidem aduersus eos dicerem, quos sola caligo haeretici erroris inuolueret, pro quo sacrilegio poenas dignissimas luerent, nec tamen ulla quemquam uiolenta insania laedere auderent. Aduersus istos autem | quid dicam, quorum tam G 420 perniciosa peruersitas uel damnorum terrore coercetur uel docetur exilio quam ubique diffusa sit ecclesia, sicut futura praedicta est, quam malunt oppugnare quam agnoscere? Et si ea quae per misericordissimam disciplinam patiuntur, comparentur eis factis

Trad, text.: 1. 16. 20. 21/18. 22 a m g

LXXXIX, 25/26 quam - est] cfr Ps. 2, 8.

LXXXIX, 1 suscipiendo] suspiciendo 18.22 II 5 audaciter] audacter 16/22' am II 6 cessent] cessant 1'.20.21 II 11 quantas] quantam 1.16 II 13 se placere] placere se a m II 22 ulla] nulla 1. 16. 20. 21 II 23 istos autem] au tem istos a m

EPISTVLA LXXXIX, 2-4

30

35

40

45

so

55

60

65

149

quae furiosa temeritate committunt, quis non uideat, qui magis persecutores uocandi sunt? Quamquam filii mali eo tantum quo perdite uiuunt, etiam si nullas uiolenter inferant manus, parentum pietatem grauius persequuntur, quam cum illos pater aut mater, quanto amplius diligunt, tanto amplius ad bonam uitam sine ulla dissimulatione compellunt. 3. Exstant publicorum monumentorum firmissima documenta, quae potes legere si uolueris, immo peto et hortor ut legas, quibus probatur quod maiores eorum, qui primi se ab ecclesiae pace diuiserunt, ultro per Anulinum tunc proconsulem apud Constantinum imperatorem accusare ausi sunt Caecilianum. In quo utique iudicio si uicissent, quid erat Caecilianus ab imperatore passurus, nisi quod in istos posteaquam uicti sunt pronuntiauit? Sed uidelicet si eis accusantibus atque superantibus Caecilianus eiusque collegae pellerentur sedibus quas tenebant, uel etiam in sua conspiratione durantes grauius punirentur - neque enim poterat uictos et resistentes regia censura contemnere -, tunc isti prouisionem suam et pro ecclesia sollicitant curam praedicandam laudibus uentilarent. Nunc autem quia ipsi superati sunt, qui ea quae intendebant probare minime potuerunt, si quid pro sua iniquitate patiuntur, persecutionem uocant; nec tantum furo | rem G 421 perditum minime reprimunt, uerum etiam honorem martyrum quaerunt, quasi uero christiani catholici imperatores aduersus eorum pertinacissimam iniquitatem aliud sequantur quam Constantini iudicium, apud quem ultro Caeciliani accusatores fuerunt, cuius auctoritatem omnibus transmarinis episcopis praetulerunt, ut non ad illos sed ad illum ecclesiae causam deferrent, ut ab eo datum in urbe Roma episcopale iudicium, in quo primum uicti sunt, rursus apud illum accusarent, ut ab altero ad Arelatum dato episcopali iudicio ad illum appellarent, apud quem tamen nouissime superati in sua peruersitate manserunt. Puto quod ipse diabolus, si auctoritate iudicis quem ultro elegerat totiens uinceretur, non esset tam impudens, ut in ea causa persisteret. 4. Sed hacc humana iudicia deputentur, et circumueniri ac falli uel etiam corrumpi potuisse dicantur. Cur ergo adhuc accusatur christianus orbis terrarum, et nescio quibus traditorum criminibus infamatur, qui | utique nec potuit nec debuit nisi electis iu- pl 311

37 anulinum (annulinum /