Opera

Citation preview

SERIES LATINA

DGRAHHl BltEBOLS 'IVRNHO'LTf

TRENT UNIVERSITY

LIBRARY OF RELIGION

Digitized by the Internet Archive in 2019 with funding from Kahle/Austin Foundation

https://archive.org/details/corpuschristiano0009unse

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

IX

MVS. llX

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

IX EVSEBIVS VERCELLENSIS FILASTRIVS BRIXIENSIS APPENDIX AD HEGEMONIVM ISAAC IVDAEVS ARCHIDIACONVS ROMANVS FORTVNATIANVS AQVILEIENSIS CHROMATIVS AQVILEIENSIS

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLVII

fiterftlu uituainifttvfpc fu -fflut! ffltt ‘

urmnofe pfcrun cu'tu fl f di &n ctt©. l n.buu tn rate nulb ftr btCretu'. (luAtt intioic f« %& nr

btutmtun pumf tunn .toe on .ftue dnt. uur

mo uemfle inutmt. . mu ncwmif cot mine uotfi f.tbt. j itrf

rmflift.vplt. |rt luptifiartofgj uinon met .Oc

~ia fpc. fedm tptm nAtura.burcfcnf tttuCit

ficpfautufe f fttufUf putt- jtjbttdf puttf eofilu

nom j'ofj mb',f?e ofhndif. Cvnc fedni pfo

tbefa - One mum nom bimmetnf n pnufra

naf pAUltfpcaaea bcttttt emeu fait bit iri

cut ptmftr.erfiom nodi' pfotnu jeurtrnbebt

Ktfpcumf nou.j^teoi. m«c bcfujtuf.vnbc

nnuc ,]'m nutiqi per raieti bclw bettuuo

ofxnwrnof rurfufab 'upon cn.'tu t fturrr

note fa {jv J.Unlr. aUtxjn quom mix* twit

ne-f pctUl-imtniui note nature trtmtarrl-1'

brtranffuetif ;filu rfp- fin mfsrl? tupijfmi um

qb ftiptcdi uclmmut .Isd'tx ndtcc m tn H loco

i

'

fiSWt

i

bln

or ardentib'inbtf tiKv noir.Knwnftafum

off-‘'fuC« fwotraj bttincou fttT'.

tmienimr cc in qenab'.fic fCqpif'fpvp. nuLt

ntc tunnentf.nee.ttujtubtfirret'rtu in stmtabi

il nulUlf

ebiet.ffk'm odfanun c-uu mupui i nommeti

tact p.Knf.? filufpc.fd muentatt* .ou umifin

mgmnb-tjic^nf ot^.O-biobtfhipttftna ab

alttttf notc-ittbiutiuratt ram u’.titn*.uq*cqbt

fohur. Cipocjbe uofttlf O f iruqtu per itnrttf.

nofenr. V.tnbe ttxptxt. quoin nrftimt ft..turft

poff me au ucmtr cj uof lup apabtt in fpu rio

mfuntt fc.ftue tutu ft atf.O’fn tt) qoptuer

*r iqne.Italtrx m finomenpnmfetnfiltc. in

filiuf.-. fpc fc> nrffr.ouuin uo.muti cftftut

(pu fee. fa frtquenr be .luftonratt ftnptur ia

>o ttxf unit ff.ftuc unu ft eirf. fiuntht btutft

t oiitnfu e ban puuf y tupfUionc met-fett erfitr.

e it miiltuf an mOttnCt editito tfi.quoin ttttp

ctm .tppbnf be.bocencmen men memest rl;

rat tin :-.tf.ncfafq.t tm.t epatnf-. ftltr.'fpc fct

fcptmii injatcmnonff -

bttmnraf. tl tub irtrlhopt mboc locotumro.

ftJu lutf

pfonalie .ut .flout tn-a c m illo. fr Ui e tn toco,

Kvi> fatititf bactf.fettfub .itclplcmnidc

ifee ipe tspaiT. (efc btif ty^ qut Uftonom tnu

btuimranf.tVde an-t mmaf/tmq't^t ur>.\

b&riH'.C4> q*ft fUiuf efamutte ttanf. ftpr tie

emf Pintpu tnmrattplenitude buumattis.

m innate pitnfna.-, men nrepiftjf.Cc Auiib

^ramumtsf ccmutuf tumniwcr cftieme£v

obbecdicit.f't'ufdicr qmuutit mnoif out.

dimnif.t tp.t nt nitif tbiiiue p fin qfi n o .i \

lUbe jrfbtwfpc ui hJiufcdbaife dioenf.u we

foiwii jrfnxt vvmcufhtttur ottib. loicbiruir

rmtar tut in now trsr uvidil film uenifft tn

c dicta qb’fnputf ai cfranbi eauttl.t fedin fen

note pttnf., fpm (cm um iiTe tn note ftlu.ipK

ptutt tttftim c eoUcreu. C b’ qtutc t our tnbi

Autm5Toffttr?eurhi.pt!artnc ofepiumniTO

uimtatt cfiuTtf« prat rale rctnm btcitf

uri comuni note Siuimttnf.ibe.fdfpt'.finjt

rfdtum.ftefpmfetn .' u ,nf Ki :v 11 pf#i

ftrtrptue.Ct notice omfeut fpm fern tnque ft

, ■^ntittonoic Ottumtan ■

tmdie tit • i'• in ■ v-n'-

eJSMO eftif mbts i«iepnomf.;‘ T7 fidem per operationem maiorem esse dixerunt et haec est uera scientia (Migne gr. 26, 952A -npea^vrepav elvai rqv SI ivepyelas ttIotiv kcll Tavrrjv elvai tt/v aKpifirj yvdjoiv)', Rutin, hist. 5, i, 46 ecclesiae uidenti suos filios... reparari ad uitam et... multi quasi iterum parturiebantur et Christus in eis iterum formabatur. Cf. Lucif. Athan. 1, 22 p. 104 ,2 utrosque uos.., ille... tu ; Serm. 5 Corp. Vind. 21 p. 240, 12 inuenimus illos maiora supplicia sustinere... quam ii eqs. c) casus obliquus anticipatur nominatiuo q. d. pendenti (Hofmann § 37 c) : 3, 83 homo ... illi non fuerint subiecta pro homini non fuerint subiecta ; 4, 30 spiritus ... nomen est ei ; 6, 15, 29 deum ... principium ei habere (i. esse). Cf. Plaut. Men. 57 Epidamniensis ille ... ei liberorum nihil erat ; Victorin. Poetou. in apoc. 5 p. 54, 21 haeretici ... adsunt eis animalia, ... Iudei ... adsunt eis alae ; Aug. lib. arb. 2, 19, 53 quae ... conuersio quoniam... est uoluntaria, digna ... earn ... poena subsequitur ; Serm. 9 Corp. Vind. 21 p. 258, 14 dominus, qui tunc corporaliter natus fuerat, per ipsum omnia nata erant. Cf. Norberg, Beitrage zur spatlat. Syntax 23 ; Svennung 178, ubi multa exempla ex Diosc., Chirone, Oribas., aliis affenintur. Cf. etiam Homericum illud Z 510 6 S’ ayXatrjpi veir? plpipa i yovva pepei. d) nominatiuus absolutus (Hofmann § 85 e): 5, 18 cuius nos usi exemplo placuit, pro nobis usis placuit (aut nos usi statuimus). Cf. Cornel. Cypr. epist. 49, 2 p. 611, 5 una uox erat om¬ nium gratias deo agentium, gaudium pectoris lacrimis exprimentes, conplectentes eos ; Peregr. Aeth. 16, 7 et 20, 3 benedicens nos episcopus profecti sumus ; 32, 1 lectiones ... leguntur, interpositae semper orationes ; 43, 7 ingressi... dicuntur ymni ; nominatiuus et ablatiuus iuxta ponuntur: 5,11 uisa loca sancta omnia, ... uisis etiam et sanctis uiris ... regressi sumus. Saepe apud Luciferum, u. ind. Harteli p. 370 b s. u. partic. abs. et apud Viet. Vit., u. ind. p. 164 b s. u. partic. abs. Cf. etiam Horn. r 211 dpupcv S'e^opieva) yepapiorepos pev 'OSvoaevs. De acc. abs. и. sub 17. e) aliter structurae contaminantur : 1, 68 sufficiant etsi pauca fuisse exposita documenta pro sufpeiat fuisse exposita aut sufficiant exposita (cf. Svennung 477 ; Peregr. Aeth. 36, 4 omnia, quaecumque scripta sunt Pilatum... dixisse et Lofstedt

XVI

PRAEFATIO III 15.16

46). 7, 12 rec. II per quem subministratur sermo sapientiae, nisi quoniam de unita plenitudine est ? pro quomodo per eum subministratur, nisi quoniam aut per spiritum subministratur, quoniam. 1, 25 nonne quia ... designaui, numquid tres deos potero confiteri ? pro nonne ... ideo non confessus sum ? 3, 11 numquid in quo ... habitat, ... quid (pro aliquid) potest inueniri in ipso minus ? 4, 19 ne duos (Fsc, duo ABO) patres introducantur pro duo introducantur aut duos introducamus. Vide etiam sub 24. f) pro enuntiato pronuntiatiuo aut causali sequitur relatiuum : 3, 31 in cuius causa scriptum inuenitur, si dei an hominis, qui (pro quia) esuriuit ? 3, 66/67 cognosce, Arriane, quem diabolus ... ausus est ... seminare, qui (pro quia) ignoras eqs. (Cf. Aug. lib. arb. 2, i8; 50 intueris iustitiam, qua nemo male utitur pro quia ea.) 1, 1 qui ... demonstrasti, ideo. epist. 2, 3, 1 suspirabunt ... de sua infidelitate, ad quam nos persuadere non poterant (pro ‘quia nos ad suam i. p. non p'.) Cf. 3, 49 quod cautum inuenimus (exspectes ut aut quod sic). g) pluralis excipitur singulari : 3, 59 respondete mihi .... qui ... confitemini : si fantasma tibi uidetur ? cf. sub 39b. h) pro enuntiato primario ponitur secundarium : 7, 30 de hoc uerbo ... sicut ubique scripturae diuinae testantur, filius dei est, ubi sicut abesse potuit ; cf. sub 23c. 24. 16. Aliquoties particulae copulatiuae atque, et, que abundare uidentur : a) antecedente enuntiato secundario : a) et (Hofmann § 85a?] 256g): 4, 15 si alter pater erat (i. esset) et hie paraclytus, et (om. rec. II) utquid dictum imienimus: unus enim deus pater ? tamquam dixisset : ‘dicis alteram patrem esse et ego respondeo : utquid eqs. ?’ Similia exempla affert Thes. s. u. et 896, 77, ubi addas Faust. Rei. grat. 2, 10 p. 88, 15 si ..., et ubi eqs. ? Italam Matth. 13, 27 Victorin. Poetou. in apoc. 8, 1 cum uenissent ad eum operarii, et dixerunt ei (tamquam dictum esset uenerunt) ; Vulg. leu. 4, 35 auferens ... et cremabit; Luc. 13, 25 cum cluserit ostium, et incipietis foris stare (tamquam dictum esset cludet ostium et incipietis) ; cf. Cassiod. hist. 5, 28, 1 donee eicientes eos et ... contraderent ; 6, 19, 2 ut ... facto concilio et (del. edd.) ecclesiae dogmata roborarent ; 9, 37, 4 agnoscens ... et ... dicebat ; n, 11, 12 relictisque monasteriis ... et uenientes ad ciuitatem ... clamabant ; Vita Roman, rec. 14 Anal. Boll. 5, 1886 p. 190, 7 omissa ... narratione et ... pandamus. Cf. etiam Alf Uddholm, Formulae Marculfi, Uppsala 1953, 155. (3) atque : 1, 12 quatenus (i. quia) ..., ac per hoc unus bonus est deus. Cf. Peregr. Aeth. 25, 6 quoniam... necesse est lenius iri, ac sic peruenitur in Ierusolima ... prope luce ; 9, 6 quia ..., ac sic necesse fuit ; Plaut. Epid. 217 quom ad portam uenio, atque ego illam Mi uideo praestolarier (Lofstedt 203).

PRAEFATIO III 16-18

XVII

y) que : 3, 41 cod. A cum sit operatus, ideoque (Thes. s. u. ideo 220, 25 sqq.) ; i, 58 (et paene iisdem uerbis 3, 11) putas, quot significationes dicuntur ad gloriam deitatis, totidemque sint (u. sub 23) et species diner sitatis P Sic usurpatur saepius quique pro qui ut Ruric. epist. 2, 15 p. 396, 15 in Hierusalem, quaeque ... aedificatur. Cf. Cassiod. hist. 7, 9, 5 Pilatus ... cum nollet eum perimere, corniersusque ad orientis partes ... deluit manus suas ; 7, 16, 10 aquam iudicantes esse pollutam eamque repente cuniculorum egestionibus tradiderunt. Cf. etiam Cassiod. hist. 8, 1, 6 quodam ... dicente : ,numera’, at ille respondit; similia Thes. II 1007, 4 quoniam ..., at (Caes. Gall. 7, 2, 2 ; Liu. 1, 28, 9) ; quod..., at (Lucr. 2, 534 ; Prop. 3, 2, 13) ; dum..., at (Apul. met. 5, 28). b) non antecedente enuntiato secundario, sine correlatiuo : 1, 51 filius dens eademque sit in diuinitate (cf. Thes. s. u. idem 206, 62, ubi exemplis ex Greg. Tur. addas Italam apoc. 4, 1 Hier. apud Victorin. Poetou. in apoc. 4, 1 p. 47, 1 ilia eademque uox / Cassiod. hist. 5, 42, 21 episcopis seruantibus uinculum pads eademque dicendo ; Lofstedt, Verm. Stud. 58). 2, 2 rec. II in una pariterque natura (i. in eadem pari natura). Cf. Cassiod. hist. 3, 2, 1 et ecclesias et sacerdotes pariter et ceterosque ministros ; 5, 13, 5 disputans et ... concinnansque ; 6, 10, 1 et solumque ; 6, 27, 2 et sacrarumque (alia u. in Thes. s. u. et 906, 32). V. etiam Thes. s. u. ideo 220,25. 17. Accusatiuum absolutum habent codd. BF 1, 3 refutata ubera pro refutatis uberibus ceterorum codicum ; codd. AB 3, 77 apostolum docentem pro apostolo dicente recensionis II ; cod. A 4, 3 (Matth. 3, 16) baptizatum Iesum pro baptizato lesu ceterorum codicum. 3, 61 rec. II angelum ... testantem. Anacoluthon potius statuendum est i, 67 trinitatis ... operantem. Cf. Cassiod. hist. 7, 32, 4 muliercula... suum filium manu tractum... properans praefecti interrupit officium. Hofmann § 85d. De nom. abs. u. sub i5d. 18. Constructio ad sensum : a) numeri : 3, 57 sciant ... silua hereticorum ; 2, 11 cod. A unusquisque ... ostenderent ... indicarent. Cf. Tert. pall. 2, 5 ut autumant superiorum profanitas i. ueteres auctores profani; Vulg. Luc. 6, 19 omnis turba quaerebant ; Cypr. sent, episc. praef. p. 435, 7 H. praesentibus etiam plebis maxima parte ; Ps. Cypr. mont. 8 p. 112, 10 H. partem populi, qui uiderant ; Victorin. Poetou. in apoc. 5, 2 p. 64, 8 quodcumque ... testati sunt, signata sunt (Hier. signatum est) ; Viet. Vit. CSEL VII ind. p. 151b; Cassiod. hist. 6, 30, 4 turba ... adorabant (Sozom. 5, 17, 6 to Se irXrj&os vpoapeaav); 4, 25, 8 uterque ... uidebantur. Hofmann § 233 A. b) generis : 3, 62 numquid fantasia... manibus est palpatus uel circumcisus ? (rec. II palpatur uel circumciditur) ; ibid, rec. II numquid fantasia erat, super quern eqs. (cf. supra :

XVIII

PRAEFATIO III 18.19

numquid fantasia fiat, quod adorauerunt magi?); 3,81 tantam deitatem, per quem (rec. II quam) omnia sunt facta. Cf. Tert. pall. 2, 13 propinquitas maris ... mortum uiuit i. marc propinquum mortuum est. Hofmann § 233 B. 19. Neutrum pertinet ad alienum genus uel num e r u m (de pron. neutr. ad alienum genus uel numerum pertinente cf. St. Brassloff, Philol. 72, 298 sqq. E. H. Sturtevant in Stud, in hon. of H. Collitz, Baltimore 1930,16 sqq.) : a) praedicatiue : a) ad fern. sing. : 3, 76 codd. AB unam personam esse declaratum ; 6, 10 si non earn fueris prosecutus aut si contemnendum ac detractandum habere putaueris. Cf. Sail. (?) rep. 2, 1, 3 ut rem p. domi militiaeque ... cognitum habuerim ; Peregr. Aeth. 7, 6 Pithona etiam ciuitas ... ostensum est nobis ; 32, 2 cum factum fuerit missa ; Aug. lib. arb. 2, 18, 47 codd. aS inter bona esse numerandum liberam uoluntatem (cf. Cassiod. hist. 5, 34, 6 quamlibet mouendum esse quaestionem, Socr. 2, 39 Kivfjoai ; 5, 41, 1 similis substantiae fidem deuulgandum esse, Socr. 2, 45 impq puod-rjvcu); Cassiod. hist. (edd. ubique, etiam supra, fern.) 5, 7, 6 II si quis ingenitum (i. deum patrem) aut partem eius ex Maria natum dicere praesumit, Socr. 2, 30 yeyewfjo-d'a.L ; 9, 3, 18 Germaniciam Eudoxii peste corruptum (esse), Theodoret. 5, 4, 3 biep&dp&at,] 9, 14, 13 1. 84 quam scimus antiquissimum existere, Theodoret. 5, 9, 11 npea^vraT-qv] 9, 19, 6 apertum fore uictoriam ueritatis, Socr. 5, 10 7Tpopavrjs ear at. Euseb. Ernes, serin. 10, 1 p. 239, 1. (3) ad fern. plur. : 4, 22 cod. A tres significations esse ostensum. y) ad masc. sing. : Oros. 1, 1, 16 terrarum orbem,... sicut est a maioribus trifariam distributum, deinde regionibus prouinciisque determinatum ; CE 613, 5 (CIL X 2496) qui dolor abs te nobis, Harmonia Rufina, relictum est! CIL IX 10 honorem patronatus ei oblatum est. 5) ad alienum numerum, scilicet ad neutr. plur. : Cic. Att. 8, 1, 1 haec oppida atque or am maritimam pro relicto habere ; Hier. apud Victorin. Poetou. in apoc. 6, 1, 2 p. 69, 12 (CSEL 49) bella, fames et pestes ... praedicatum (praedicata Victorin.) ; Itin. Burdig. p. 25, 6 habet in ipsa cripta ... scriptum nomina supra scripta ; Oribas. syn. 7, 48 p. 190 b 1 haec omnia probatum habemus, 7, 48, 5 tovtoiv ve.ipav elXfipapbev] Gromat. p. 351, 23 colores et genera notum faciam. b) attributiue ad fern. sing.: Cassiod. hist. (edd. hie quoque fern.) 5, 20, 5 secundam expositionem fidei Syrmio prolatum, Socr. 2, 37 itjed'evTo ; 7, 28, 3 fidem in Antiochia prolatum. Deest igitur in hac collectione tantummodo masc. plur., id quod siue casui siue ignorationi meae tribuendum erit ; rara et sera est relatio attributiua, quae ad exemplum praedicatiuae inuenta esse uidetur. In uniuersum autem potest dici neutrum sing, significatione tam generis quam numeri

PRAEFATIO III 19-21

XIX

carere posse. De tempore apparet praeter exemplum ex Cice¬ rone allatum, quod paulo aliter comparatum est, hunc usum inferioris aetatis inde a quarto saeculo proprium esse. De partibus orationis neutri forma adhibitis uidemus plerumque partic. perf. usurpari, bis gerundiuum (ab Eusebio et Cassiod. siue potius Epiphanio), adiectiuum bis ab Epiphanio (antiquissimum et apertum). Similia, sed non aequalia sunt exempla, quae iam Gellii admirationem mouerunt (1, 7), omnia infinitiuum in -urum (raro et serius cum uerbo esse) habentia : fern. sing. : Plaut. Cas. 693 te occisurum ait (Casina) ; fern. plur. : Quadrig. : hostium copias ibi occupatas futurum ; masc. plur. : C. Grac¬ chus : inimicos meos hoc dicturum ; neutr. plur. : Valerius Antias: omnia ex sententia processurum esse ; plura affert KiihnerStegmann II, 1, 59; exempla ex Varrone, Cicerone, Liuiohabet Hofmann § 189 addit. ; infimae aetatis est Greg. Tur. conf. 70 ultionem quam promiser at futurum (u. Bonnet 517). Iam Gellius hanc formam in -urum exeuntem, quae primitus sine uerbo esse usurpatur, recte non pro finita, sed pro infinita habet (scilicet aequalem infinitiuo fore) ; de cuius origine u. Lofstedt, Syntact. II 11 sqq., Hofmann l.c. Ex hoc usu antiquo ille posterior Eusebii sine dubio originem duxit: uerus ,,infinitiuus” in -urum, id est forma sine significa¬ tion tarn generis quam numeri, exemplo fuit, ut etiam inf. perf. pass, et gerundiui genere neutro eodem modo indifferenter usurparentur, quamquam et genus et numerum indicare poterant ; post infinitiuum etiam indicatiuus in usum uenit (in Peregr. Aeth. bis sub a, apud Oros. alios sub y, alios sub 8) ; post praedicatiuum usum etiam attributiuum habet Epiphanius (Cassiod.) sub b ; denique per analogiam a uerbalibus formis ad adiectiuum translatum est (antiquissimum et apertum sub a, Euseb. Ernes, uirtus... fiet credibile). 20. Subiectum neutr. plur. cum uerbo sing. (Hof¬ mann § 232 B) : 2, 22 a ueneno est (rec. II sunt) infecta ... haec corda ; 4, 25 cod. A omnia distinguitur ; 5, 20 cod. A omnia factum est ; 5, 45 cod. O quae credenda est ; 7, 13 opera, quae operatur pater, ipsa opera demonstretur (rec. II demonstrentur) esse et fili ; ibid, opera referatur (rec. II referantur) ; 7, 14 opera declaretur (rec. II declarentur). Cf. Italam Ioh. 3, 21 Lucif. Athan. 2, 23 p. 190, 30 H. ut manifestentur opera eius, quoniam in deo est factum (ev &eq> ianv elpyaopLeva, Vulg. sunt facta) ; Victorin. Poetou. in apoc. 5, 2 p. 64, 20 testimonia intellegitur (Hier. intelleguntur) ; Ronsch 435 : Ter. Eun. prol. 17 ; Petron. 71, 10 (aliter Lofstedt 292) ; Itala. 21. Periodus irrealis cum indicatiuo (cf. Viet. Vit. ind. p. 156 b) : a) et in protasi et in apodosi : 1, 24 si hoc poterat did, tale erat pro si posset, esset ; 3, 2 si minor erat, patri se non conparabat ; 4, 7 si erat, debuerat ; 5, 1 ; 7, 17. b) in pro-

XX

PRAEFATIO III 21-23

tasi : 4, 15 si alter erat, utquid dictum apostoli inuenimus ? 4, 17, 18. c) in apodosi : 6, 12 si uellent, poterant. Cf. Lucif. Athan. 1, 10 p. 83, 11 si fecissemus ..., inueniebamur ; 2, 6 p. 159, 3. 9. 12. 22. Substantiuum uerbale cum obiecto : a) cum accusatiuo (Hofmann § 42 d yS) : 6,20 tit corda (rec. II cordium) iustorum probator sit. Cf. Plautinum illud Aul. 744 quid tibi meant tactio est ? Victorin. Poetou. in apoc. 20, 1 cod. A in marg. de reclusione diaboli dicit in tartarum et angelos eius ; Svennung 203 ; et Homericam illam uocem hiKaonoXo? (A 238), de qua u. Schwyzer, Griech. Gr. I 452, 8. Cf. etiam memor c. acc. Thes. 659, 57 et immemor c. acc. Thes. 448, 31 et Heraeus ALL 15, 1908, 560 : inscius, nescius, praescius, ignarus (Thes. 274, 24), Lofstedt, Syntactica I2 255 sqq. et omnia potens, totum potens Lucif. ind. p. 352 a. b) cum datiuo (Hof¬ mann § 64 II) : 3, 83 morti esset debitor. Cf. Thes. s. u. debitor 114,57 (Itala Luc. 13,4 Ps. Cypr. ad Nouat. 15 debitores fuerunt morti ; Vulg. Rom. 1, 14 ; al.). 23. Enuntiatum secundarium nudum (Svennung, Glotta 22, 1934, 163) : a) oratio obliqua (Svennung l.c. 178) : pro acc. c. inf. ponitur : a) coniunctiuus nudus sine coniunctione (ut in lingua theodisca ,er sagte, er sei dort gewesen’) : 1, 51 quid aliud intellegitur, quam (quod addit rec. II) deus pater dicatur et dominus ? 1, 52 quid aliud sentitur dictum fuisse, quam pater idem non sit, qui et genitus ab ipso est P 3, 26 quid aliud intellegitur, quam (quod add. rec. II) deus uerus et homo uerus... natus fuerit ? 1, 58 putas, quot significationes dicuntur ad gloriam deitatis, totidemque (u. sub 16 a y) sint et species diuersitatis ? 4,33 memento, dum unitum nomen eorum in unita substantia con¬ sist at, et (i. etiam) propria nomina in singulis personis do¬ st gnentur. Talia leguntur inde a Plaut. Pseud. 565 me ... promittere ... neque sim facturus, quod facturum dixeram apud Cic. Cluent. 141 fin. 3, 50 nat. deor. 1, 12 off. 1, 158 Caes. ciu. 3, 73, 6 Nep. Them. 2, 7, 6 Phaedr. 1, 11, 4. 2, 6, 13 Pomp. Trog. (lust. 38, 4, 9) ; deinde apud Tertullianum, Irenaeum, Cyprianum, alios, saepe apud Luciferum. |3) indicatiuus nudus sine coniunctione (ut in lingua theodisca neglegentius dicitur ‘er sagt, er ist dort gewesen’) : 7, 26 memento,... erit ; 7, 30 scripturae diuinae testantur, (quia add. rec. II) filius dei est. Enuntiato secundario antecedente : 5, 46 non est diuisa substantia, manifestum est ; 2, 36 rec. II cod. O (quod add. Chiffletus) ex deo natus est, Iohannes testatur (natum esse Sichardus). Cf. sub 13. 15b et Tert. mart. 4, 9 possum dicere, modicae sunt istae passiones ; Gaudent. serm. 12, 3 legitur, cum ... noluisset.... dixerunt ad eum ; Gennad. uir. ill. 1 p. 61, 8 R. consideremus, ... testatur ; Peregr. Aeth. 27, 9

PRAEFATIO III 23.24

XXI

dixi, maturius fit missa sabbato ; ibid, dixi, 'prompter illos fit missa mane ; Faust. Rei. rat. fid. 4 p. 459, 4 dicimus, ministerialis est ; Serm. 19 Corp. Vind. 21 p. 298, 24 dicis, cum filio reuerteris ; Hier. epist. 120, i, 13 dicis, hoc apostolorum est et uirorum, mulierem autem nobilem non posse omnia uendere. V. etiam Bonnet, Le Latin de Gregoire de Tours, p. 671 et Alf Uddholm, Formulae Marculfi, Uppsala 1953, 167 : constat ... emunitas i. immunitas ... fuit concessa (sim. saepius). b) enuntiatum relatiuum sine relatiuo (Svennung, Glotta 22, 1934, 169) : 1, 11 ‘unus’ ubi dixisti, ad unitum nomen deitatis tu ipse rettulisti nomina, adaeque in personis distinxisti, ubi pro adaeque Chiflletus edidit ea quae, quod ad sensum recte, sed non necessarie. 4, 36 ‘in Christo loquimur’ quod ait, utique nos, (qui addit rec. II) ex deo coram deo in filium (u. sub 11) dei testimonium praedicamus. Cf. Diosc. 5, 96 p. 202, 7 eligenda est ponfolix, colore eraminis habet. Eodem modo hodie Angli loquuntur : a man I know, ‘uir, (quem) ego noui’. De lin¬ gua Suecica cf. Svennung 1. c. 1747. c) enuntiatum condicionale sine coniunctione si (Hofmann § 359) : 2> 1 fidius in nomine patris uenit : numquid ipse est pater ? (rec. II : si fidius). 2, 2 nam et (si add. rec. II) spiritus paraclytus in nomine fili uenit, ... numquid et ipse filius est dictns ? 4, 6 et 4, 7 si om. cod. A. Cf. Svennung, Glotta 22, 1934, 164. d) enuntiatum causale sine coniunctione quia : 4, 30 procul dubio, (quia add. rec. II) pater uere genuit, hoc proprium nomen est ei, et filius uere de eo natus est, hoc unicum nomen est ei. e) parenthesis sine particula ut : 2, 6 in quo, superius conpraehendi, persona ipsius tantummodo distinguitur. Vice uersa 24. a parenthesis uerbo pendet enuntiatum supraordinatum : 2, 26 non ut quidam solent ... introducere duo non nata principia, pro quo solite diceretur introducimus ; 5, 37 hie ut intellegi datur montes et colies ... potestates huius mundi esse : oratio contaminata est (cf. sub 15c) ex hac : ut intellegi datur, potestates sunt (et sic habet rec. II) et ex hac : intellegi datur potestates esse ; 1, 19 unitas non ut heretici ... dicere consuerunt in uoluntate esse, non in deitate : oratio conta¬ minata est ex hac : heretici dicunt unitatem in uoluntate esse, non in deitate, et ex hac : nos catholici dicimus unitatem non in uoluntate esse, sed in deitate. Cf. 7, 30 sub 15I1 et Lib. geneal. chron. min. MGH I p. 685, 471 cuius ut putabatur dominus Christus ... esse filius ; Anon, proph. Miscell. Casinese 1, 1897, patristica p.22,47 hoc loco,ut intelligitur, quemadmodum (i.on) traditores apertius adnuntiauit; Vita Melan. 24 sicut... adfirmabant, quia nec sine cilicio dormiuit nec manducauit, priusquam eqs. (d)s ... Sub^wvTo, on); 43 extr. sicut dicunt sancti, quia talis debet esse uita monachorum. Similiter etiam Aetheria dicit

XXII

PRAEFATIO III 24-25

1, 2 in eo ergo loco cum uenitur, ut tamen commonuerunt deductores ... dicentes : consuetudo est, ut fiat hie oratio (consuete si locuta esset, dicentes abesset). Cf. ctiam Svennung 439s ; Lofstedt, Spatlat. Studien 64 (Cic. ad Qu. fr. 2, 13, 2 quoniam ut scribis poema ah eo nostrum probari ; Epit. Alex. 56 ut audio Macedonem esse ; Salu. gub. 6, 13, 76 ; Nicet. spir. 14) ; Vermischte Studien 153 (Ter. Ad. 648 ut opinor eas non nosse te; Varro ling. 9, 74 ; rust. 2, 10, 8 ut te audit dicere ... te uidisse ; Ps. Quint, decl. 263 p. 74, 28 ; Commod. apol. 452 ; Rufin. Adamant. 4, 5 sicut ... diximus, quia ... necesse est) ; ibid, p. 155 Graeca exempla. Denique Victorin. Poetou. (et Hier.) in apoc. 12, 4a p. 116, 4 (CSEL 49) multi ... arbitrantur tertiam partem hominum credentium posse eum scducere ; sed quod uerius intellegi debet, angelorum, ubi quod abesse potest, et Faust. Rei. spir. 2, 3 p. 137, 8 de persona non dicam angeli, sed cuiuslibet iusti indignum esse hoc credi. 25. ‘ Gallimathias’ (u. Wiener Studien 66, 1953, 155 sqq.) : a) substantiuum, a quo substantiuum genetiuo pendere debet, ab hoc regitur : 1, 8 haec est tituli uictoria in absolutione catholicorum ; sensus est : haec est causa uictoriae, ut catholici absoluantur ; itaque legibus logices satisfieret, si diceretur titulus uictoriae. Similiter dicitur 1, 58 in hanc unitam deitatem plenitudinis pro eo quod dixit apostolus Col. 2, 9 plenitudo diuinitatis ; 1, 25 sensum intellectus mei tibi reuelo quod dixit, intellegi uoluit hoc : ‘intelliges, quid sentiam’ ; rectius igitur dixisset intellectum sensus ; 3, 49 rec. II in qua iustitia factus fuerat (Adam) imaginis incorruptae dictum est pro in imagine iustitiae, cf. infra 3, 51 imaginem inmortalitatis. Eodem modo interpretanda uidentur uerba 3, 22 ad causam cognitionis contradicentis adeedere, quae facilius intelligerentur, si diceretur ad cognitionem causae. De 7, 3 distinctionum uerbis u. adn. ad 1. Satis perplexus et praeterea lacunosus est locus 7, 20 spiritum ... in manu inpositionis chrismae consequi. Possis uerba in manu interpretari de instrumento (Thes. s. u. manus 358, 26) ut Vulg. num. 10, 13 iuxta imperium domini in manu Moysi id est per Moysen, ut intelligendum esset per impositionem chrismae ; at chrisma non imponitur, sed unguitur ; imponitur manus : in manu inpositionis dictum est igitur pro in inpositione manus / unctionis autem uocabulum cum desit, supplendum est hoc modo : in manu inpositionis s deoXoyeiv aTroovp.f3ov\evei, 6pit,ca&ai Se s* 369 domino alt. om. s c 370 quia s c una] unius Fx* personae gloria A B VO s, personae gloriae F, persona, gloriam c 371 potuerat co s* intimasse] u. praef. Ill 31 ; intimare c 372 Letj bis A B, om. bis cett. ei om. A B 374 numquid] quid V 375 ueritatis B V 377 patriae gentium] u. praef. Ill 28 378 quarum a> s 379 ia¬ nuae] in ianua V 380 in una ... persona A B V O, in unam ... personam F s c 4

EVS./IX

i4

DE TRINITATE I, 46-50

tres ? quorum nomina haec sunt singula (in personis) distincta, patris et fili et sancti spiritus, quibus est unita (una) natura {diuinitatis}, sicut scribtum est : euntes baptizate omnes gentes in nomine {et sic prosecutus est} patris et fili 385 et spiritus sancti. Vnde in his personis per omnia in deitate {diuinitatis} unitum nomen est et per ipsa nomina trinitatis tantum personae distinctae sunt. 1147. Sed et apostolus ad haec testatur : seruare unitatem spiritus in uinculo pads, 39° unum corpus et unus spiritus, sicut et uocati estis in una 1 spe 243c uocationis uestrae. Vides seruandum esse unitum spiritum in unum corpus eccle395 siae in uinculo pads, quod est in confessione salutis ? 48. Aut numquid unitatis naturae nomen spiritus in 400 una tantummodo persona eiusdem did potest, dum uni¬ tatis naturae nomen in tribus his personis in baptismo uitam aetemam credentibus 405 tribuat ? 49. in qua spe om¬ nes nos uocati sumus ; quae spes fidei nostrae haec est, ut in baptismo unitum diuinita¬ tis nomen prius confitearis, ut 410 remissa peccatorum in his personis consequi merearis. 50. Ergo quamuis in superioribus exemplis scribturarum tacita sint nomina personarum, tamen unitum nomen diuini¬ tatis per omnia {tibi} est in his demonstratum sicut et in 415 hoc argumento (exemplo) ueritatis, in quo nomina personarum euidenter sunt ostensa et 1 unitum nomen naturale (diui- 243D nitatis) cluse (clause) est declaratum, dicente Iohanne euangelista in epistula sua : tres sunt, qui testimonium dicunt in caelo, pater et uerbum et spiritus, et in Christo Iesu unum sunt, 383 Matth. 28, 19.

389 Eph. 4, 3. 4.

418 I Ioh. 3, 7.

381 per singula s 382 unita A B Vs* 383 {d.} om. o> M 381 { e. s. p.ABFV e.} om. A B F s 386 {d.} om. to s unito nomen A, unito nomine B F — to 387 tantum om. B F 388 §17 om. to M 397 in confessione salutis] u. praef. Osc III 28 398 148. 49 om. to 491 aetemam om. s c 410 remissa O (cf. 7, 18), remissam sc, u. praef. Ill 6 b 414 {t.} om. to s in his om. O 415 argumento to r* 416 naturale A B F s, naturae V 417 cluse A B, clause F O s c, recluse V declaratum] demonstratum O 418 dicunt] dant F ex Vulg.

DE TRINITATE I, 50-56

15

420 non tamen ,,unus est”, quia non est eorum (in his) una per¬ sona. 51. Nam unum quod ait (dixit) de utrisque, quid aliud intellegitur, quam {quod} deus pater in natura {diuinitatis} idem ipse dicatur et dominus, idem {ipse} sit et spiritus, et filius deus eademque (idemque) sit in diuinitate et dominus, 425 idem sit {in deitate} et spiritus ; sed et spiritus paraclytus deus eademque (idemque) sit et dominus in natura {deitatis}, idem sit et spiritus ? 52. Vides, quia in deitate {et in substan¬ tia plenitudinis} per omnia unum sunt et in nominibus personarum tres sunt ? Nam 1 quod tres sunt, quid aliud sentitur 43° Ldictumj fuisse quam pater, uerus, unus {uel solus}, qui genuit, idem non sit, qui et genitus (unigenitus) ab ipso est, et filius unus, qui non genuit {sicut ipse a patre genitus}, pater non sit, et hie spiritus sanctus {alius sit}, qui nec pater nec filius est ? 53. Praeterea qui nec genuit nec natus (genitus) est, cum 435 alter (alius) sit diicj in persona, qui genuit, et alter rneroj sit in persona, qui unigenitus ab ipso est, et alius adaeque in per¬ sona, ut dixi secundum scribturas (diuinam scripturam), quia (qui) nec pater nec filius est, hie {est} sanctus spiritus, sed plane de unita natura est. 440 54. Ideo in deitate una com- n Ideo in deitate unita unitum mune nomen est eis, sicut in diuinitatis nomen est, sicut in claritate euangelicae censurae claritate euangelicae scriptude spiritu filius testatur dirae de spiritu paraclyto filius cens : testatur dicens : 445 de 'patre procedit, et sic prosecutus est : et de meo accipiet. 55. Et ideo, ubi 1 personae requiruntur, propria nomina Lper haecj distinguntur, ubi autem deitas poscitur, unitum nomen Lin hisj indicatur, quoniam sumus ad nomina personarum pluraliter dictum demonstratur. Ac per hoc 450 in deitate una n in deitate diuinitatis unita unum sunt et in nominibus personarum tres sunt, unde tres unum sunt siue unum sunt tres. 56. Sane ut omne (omnem) scrupulum legentibus amputem (amputemus), adhuc breuiter delucidabo, multifarie adpro445 Ioh. 15, 26. 16, 14.

448 Ioh. 10, 30.

244A

244® rf. 4,

TTarptKci) ficilova elvai eqsl) 506 eorum haec ! se blasph. A. V blasphemia] praef. Ill 2 sic se om. s 507 audeunt (/. audent, praef. Ill 9) A, audiunt B F, audent V haberent ABF 509 iam om. s non iam B F et tres V nuncupant O c 511 esse om. O c polli¬ centur F O s c 512 uniter uel om. O c multifarie quamvis] u. praef. Ill 37 b 513 quoequaliter B, aequaliter AF Vs* 514 (i. d.} et {p. s. p. u. m.} om. to 515 uniter ac communiter c 516 est om. B F 517 orietur AOs tetendit A F V, tendit B s, extendit O {om. et), c ex Vulg. 518 pellem] corium B F s*

18

DE TRINITATE I, 64-67

04. Et alio in loco : 11 Et in Salomone ait : deus sapientia sua fundauit terrain, parauit autem caelum (caelos) prudentia isuai. Vel hoc {apostolo agnosce dicente} : Christum dei uirtutem et dei sapientiam. 525 Sed et hoc : t/Sed et ipse rursus ait : ut inhabitct in me uirtus Christi. 05. Et in psalmografo scribtum est : ambulabunt de uirtute in uirtutem. Non tamen pluraliter sapientias in his esse designauit, sicut 11 a.nt uirtutes in his personis 530 scribtum est : esse significant, sicut idem ipse repetit : dominus deus uirtutum nobiscum. Sed et hoc : laudate eum in firmamento uirtutis eius. Et alio in loco (in a. 1.) : et in lumine tuo uidebimus lumen. 535 00. Nam de persona sancti wNam et de persona sancti spiritus eadem aut spiritum spiritus Solomon in prouerbia eadem ait : lux domini spiri¬ sapientiae et uirtutis. uel tus hominum, qui scruHatur 245c hoc : non accepimus spiritum timoris, sed uirtutis. interiora cordis, uel hoc : ui 540 pater deus domini nostri Iesu Christi, pater claritatis, 1 det 246^ uobis spiritum sapientiae et reuelationis. et alio in loco sic cautum inuenimus : sed accipietis uirtutem superuenientem spiritum sanctum in uobis. Siue hoc per sanctum Micheam ipsum deum patrem accipe testantem : nisi ego adimpleam uirtutem in spiritu meo sancto et iudicio et potestate. Memento hinc esse sanctum spiritum sapientiae et uirtu¬ tis cum patre et filio. 555 07. Siue uniter sanctimoniae trinitatis dicta percipe {omnia mirabilia in signis et prodigiis operantem}, 522 prov. 3, 19. 532 psalm. 45, 8. 538 II Tim. 1, 7.

524 I Cor. i, 24. psalm. 150, 1. 539 Eph. 1, 17.

520 II Cor. 12, 9. 527 psalm. 83, 8. 533 psalm. 35, 10. 537 prov. 20, 27. 544 act. 1, 8. 549 Mich. 3, 8.

521 et quae in S. a. c Salamone O 522 sua om. O s c 523 {a. a. d.} om. wABFV apostolum ... dicentem c 520 habitet c psalmo B F, salmografo O 529 = w designauit to j* 530 scribtum est o> s* 533 firmamentum F O in a. 1. Osc Oc et A om. cett. 535 uerba rec. I uix sana s. sp. Sol. O s, sp. s. Sal. c 536fort, eadem ait spiritum eqs. ; de eadem cf. 7, 14) prouerbiis sc 537 uel hoc ... uirtutis et l. 555 siue ... percipe ut cautum ... in sanctificatione eius cos ; deinde recensionem II §fiS. 67 usque ad operantem adimgit s in M omissam esse signi¬ ficant 548 deum O s, dominum c 549 testantem O ,r, prot. c 555 trini-

/J,

DE TRINITATE I, 67-11, 1

560

565

57°

575

*9

ut cautum inuenimus : H ut superius praedixi : sanctitas et sanctimonia in sanctificatione eius. 68. Videsitaque esse in utrisque unam sapientiam siue uirtutem uel sanctitatem 11 aut lucem aut sanctitatem uel operationem nec non et alia huiuscemodi multipliciter {dicta} qnae non sunt ad haec 1 inlata exempla, quae satis longum est per 246® ipsam trinitatem uniter dicta enarrare ; sufficiant etsi pauca ad probationem pro multis ad (in) cognitionem lucis fuisse exposita documenta. 69. ,,Ergo si pater et filius et spiritus sanctus in deitate {diuinitatis} unum sunt, {adhuc} legis testimonio mihi satisfacias quaeso.” lam audisti superius euangelistam Iohannem in epistula sua tarn absolute testantem : ires sunt, qui testimonium dicunt in caelo, pater et uerbum et spiritus, et in Christo Iesu unum sunt. 70. Vtique sine dubio in deitate (trinitate diuinitatis) per omnia unum sunt et in nominibus personarum tres sunt. Itaque ut scias, de his, quae superius conpraehendi, nullam diuisionem aut distantiam in unitam (unam) deitatem {sub¬ stantiae} plenitudinis patris et fili et spiritus sancti fecisse {me} memini. LIBELLVS SECVNDVS DE PROPRIIS PERSONIS ET DE VNITO

NOMINE

DIVINITATIS.

1. ,,Nunc per singula nomina personarum ut nomen deitatis mihi exponas postulo. 5 Audi. Filius in nomine pa¬ 11 Audi. Si filius in nomine pa¬ tris uenit, numquid ipse est tris uenit : numquid ipse est pater, qui ait : ego ueni in no¬ pater, qui ait : ego ueni in no¬ mine patris mei, dum pater mine patris mei, dum nomen deus sit, in cuius nomine fi¬ patris deus sit, in quo nomine lius uenit manifeste ? Ac per 10 filius uenit manifeste ? Ac 558 psalm. 95, 6.

571 I Ioh. 5, 7. 8.

7 Ioh. 5, 43.

tatis om.s dictam c (...) om. co 559 utrisque] tres personas A 560 uelABFV A B, aut cett. lucem] sanctificationem F s* 562 multipliciter i. q. ‘multi- = a> plicia’ ; u. praef. Ill 30 {d.} om. co 563 ad haec] i. q. adhuc ? ex. illata c Osc an per ? 564 sufficiant A B V O, sufficiat cett. ; anacoluthon ; u. praef. Ill 15 e 567 s. sp. B V 568 {d.} om. 00 s adhuc ... /. 573 unum sunt om. MF 571 dicunt A B V O s, dant F c ex Vulg. 572 et uerbum A B V s, et om. F O c 573 deitate a> s* 576 unitam w O s*, unam s ^(una deitate c) {s.} om. co 577 sp. s. A F V, s. sp. B O s c 578 {me} om. coO. upraef. Ill 32 h. de subscriptionibus codd. u. praef. 71 ' 5 de si omisso u. praef. Ill 23 c

8 dum

nomen p. d. s. co s

10 manifeste] de

20

DE TRINITATE II, 1-5

per hoc sic in unita natura unitum nomen est eorundem, sicut ipse pater ad legislatorem Moysen testatus est :

15

20

25

30

35

40

45

hoc in unita1 natura diuinita- 24 5» tis unum nomen est conprobatum, sicut ipse pater ad legislatorem Moysen testatus est dicens : adtende illi et ne fueris inoboediens ei ; nomen enim meum est in illo. 2. LEtj ad haec patriarcha Dauid sic ait : benedictus, qui uenit in nomine domini. Nam et {si} spiritus paraclytus in nomine fili uenit, ut {ipse} dicit : quem mittet pater in nomine meo, numquid et ipse filius est dictus (d. e.), cum sine dubio nomen fili deus sit in una patrisque (pariterque) natura {diuinitatis} ? In hoc ergo nomine euidenter paraclytus ue¬ nit. 3. Ideo per singulas personas secundum naturam II secundum substantiam naturae trinitatis unitum nomen est tibi propagatum (declaratum). Eseias {sanctus} haec adprobans dicit : descendit spiritus a domino et deduxit (eduxit) eos ; sic eduxisti populum tuum facere tibi nomen gloriae. II Sed et ipse idem indicat : et irritauerunt spiritum sanc¬ tum et conuersus est illis ad inimicitiam ; 1 dominus ipse 246D expugnauit eos. et rememoratus est dierum aeternorum, qui eduxit de terra pastorem ouium, et subiunxit : ubi est, qui posuit in illis spiritum suum ? 4. Vides ergo unitum nomen H Vides ergo de unito naturae hunc patris et fili esse sandeitatis nomine gloria pa¬ ctum spiritum, tris et fili esse hunc dominum spi'ritum sanctum, qui eduxit filios Istrahel de terra Aegypti, de quo (sicut) profeta dicit : sic eduxisti populum tuum facere tibi nomen gloriae {qui conuersus est filiis Israel ad inimicitiam). 5. ,,Rogo, etsi unitum nomen est in deitate {gloriae} trini16 exod. 23, 21. Is. 63, 10. 11.

17 psalm. 117, 26. 45 Is. 63, 14. 10.

19 Ioh. 14, 26.

27 Is. 63, 14.

30

collocatione u. praef. Ill 37 b 12 eorundem cos 13 sicut et F c 14 Mosem ABFV c 16 inoboidiens A, inobaudiens B 17 et om. O c 18 {si} om. B F V, = as cf. ad l. 5 19 {ipse} om. B F V mittit A V s 21 patrisque A F V, Osc patrique B, patris quoque s* ; que abundat ; u. praef . Ill 16 b ; sed fort, parique scribendum 24 naturam as s 26 propagatum us s* 27 {s.} om. us s approbat dicens V dicit om. B F 28 domino A V (Kvptov), deo cett. 41 hunc A B F, u.praef. Ill 8, hoc Vs 42 hunc dominum Osc gloriae scripsi, gloria O, gloriam c, om. s 44 Istrahel A profeta A 47 etsi scripsi, ut si A B V r, ut et si F, si Oc in trinitate deitatis edicito mihi cum unusquisque A

DE TRINITATE II, 5-8

50

55

60

65

70

75

80

85

21

tatis, cur unusquisque in suo nomine non uenerit, porro [qua]si {hoc}, quod commune (unitum) nomen {substantiuum} in deitate (ad deitatem) uniter refertur, iam proprium esse non ostenditur.” 6. Vtique in hoc proprium est Leorumj, sed et commune (unitum) ; nam ut certus sis, nomina in personis propria sunt et non communia. Sed ais mi- H sed non unita. Sed ais mihi : hi : ,,cur in suo nomine, pro,,cur m suo nomine propno, prie quod est natiuitatis, non quod est natiuitatis, non ta¬ tamen pro indiscreta deitate, men patris, ad indiscretam deitatem ubi refertur, in qua est unitatis nomen, in qua inuenietur unitatis dei sed in eo sane, in quo supenomen, sed in eo sane, in quo rius conpraehendi persona et superius conprehendi per¬ ipsius tantummodo distinguisona ipsius tantummodo tur, hie ipse hlius non uenit?” gignentis distinguitur, hie 7. Qui si in hoc nomine tan- ipse hlius non uenit ?” 7. Au¬ turn uenisset di : quia si in hoc nomine tantum uenisset, quod dicitur 1 h- 247* et non in substantia commulius, et non in substantia deini. tatis unita, quod nominatur deus, dicturus eras mihi : ,,non est unitum nomen in natura {diuinitatis} hli cum patre, sed proprium”, ut non tantum nomina iam propria (p. i.) in personas (personis) distingueres, sed unitum nomen in deitate trinitatis tantidem per ipsas perso¬ nas separares, hoc est, ut propria nomina II ut aut unitam substantiam in eorum in singulis uel diuersis tribus partibus diuideres uel substantiis esse adsignares. certe singulas personas in sin¬ gulis iam substantiis nobis consistere indicares. 8. Sed {plane} si pater et hlius et spiritus sanctus secundum singula nomina personarum perfecte distinguntur, numquid sic et secundum deitatem unitum H secundum unitam deitatem nomen ab eis diuidetur ? plenitudinis unitum nomen in his personis per singulas na¬ turae substantias diuidetur ?

{g.} om. os s 48 a uoce porro incipit responsio in s 49 [qua] deleui, cf. porroABFV si (/. ,praesertim cum’) 3, 33 ; quia O2 commune et in deitate os s* 50 uniter = w om. B F V 51 esse non] exspectes non esse 52 Leorumj om. 0 c 54 et Osc non c. oj s 55 proprie (de collocatione u. praef. Ill 37 a) os s*, proprio Osc 57 pa¬ tris m, patim c, statim O s 60 de structura u. praef. Ill 23 e 67 communi os s 70 in natura ... distingueres sed om. A 72 iam pr. B F V, pr. i. cett. perso¬ nas BF s, personis cett. sed et B V 73 per] in A 75-77 hoc est ... adsignares os s (designares s) 75-79 ut ... indicares om. os M 80 {plane} om. os 83 secundum d. u. n. os s 84 ab eis diuidetur os (diuiditur B F) 86 di-

22

DE TRINITATE II, 9-11

9. Absit ; nam si tu, Arriane, ubi nomina tantum in personis deberes distinguere, ibi simul 1 cum ipsis nominibus et 247B naturas {per gradus singulos uel per ordines diuersos} distin90 guis, ut tres naturas {maiorem, inferiorem et perquam minorem} secundum nomina personarum esse dicas, ut per ipsa nomina discrepantes et substantias Leorumj esse adsignes, 10. cur erubescis et non {sicut gentes plurali numero} tres deos (dominos) {maiorem, inferiorem et perquam minorem} 95 contra unitam ueram naturam publica uoce profiteris circa diuersas uel dispares substantias suas consistere ? 1110 a. ut soles proiiteri unum uerum, sempitemum, ininitiabilem, infectum et alterum 100 initiabilem, de creaturis profectum et tertium de ministris, quasi subiectum, ut patri inconparabilem uel inenarrabilem ascribas, lili autem prae 105 ceteris de factura ignobili procedentem substantiam demonstres, spiritum ad'aeque 247° sanctum de ministris angelis habentem substantiam indi110 ces ? Vnde ad hoc reuertamur, de quo per singulas per¬ sonas superius tractabamus. 11. Sed et si spiritus paraclytus in suo nomine tantum uenisset {quod dicitur spiritus paraclytus} et non 115 in substantia communi, 11 in unita substantia patris et fili, quod nominatur deus, iam proprium nomen eius in persona esse uideretur et non secundum naturam communem, 11 unitam naturam deitatis in 120 utrisque, ut tantum unusquisque nomina singula in personis suis ostenderet, deitatis autem unitum nomen non indicaret.

uidetur O, -itur sc 87 si A B VO, etsi F s c 89 {...} om. us distinguas Os 90 {...} om. us s 91 secundum om. B F 92 eorum om. O s c 93 cur = w non BFs {...} om. us M 94 {...} om. us s 97 §70a om. us M 103 in- Osc conparabilem] subaudi substantiam ex 1.106 104 prae ceteris eqsi]filius ut creatura ignobilis qitidem est, sed ceteris creaturis praestantior 105 ignobili r* c, ignorabili s, de facturam ignorabilem O, u. praef. Ill 11 c. 114 {...} om. us r 115 in s. c. ass patris ... deus om. us M 119 comm. n. Bs deitatis in u. om. as M 121 tantum] praef. Ill 37 a suis om. O 122 ostenderent et indicarent A ;

DE TRINITATE II, 12-17

23

12. Porro in hoc {unito} nomine deitatis {patris} uenit uerus filius, in quo 25 est natura cum patre et in n dicitur deus, in quo claritatis nomen est cum patre, in cuius naturae nomine uenit et spiritus sanctus (paraclytus), quae in hac ipsa sacrosancta 11 quia in hac ipsa sacrosancta trinitate uniter consistit, trinitate hoc nomen substan30 tialiter siue uniter consistit, 1 sicut superius (7) praedixi patrem de filio suo indicantem : 247D nomen meum est in illo, 13. et filium haec dicta confirmantem : ego ueni in nomine patris mei et me non recepistis ; cum autem alius uenerit in nomine suo, eum recipietis, sed et de spiritu 35 sancto ipsum rursum repetentem : quern mittet pater {mens} in nomine meo. 14. Et ipsum denuo (deinceps eum) de nomine suo audi discipulos hortantem : omnia quaecumque petieritis a patre in nomine meo, dabit uobis, sed et apostolum Paulum eadem dicentem (testantem) : sed abluti estis, sed sandificati 4° estis, {sed iustificati estis} in nomine domini nostri Iesu CJiristi et in spiritu dei nostri ; 15. {audi} et Eseiam de unito nomine gloriae sancti spiritus declarantem : 1 descendit spiritus a deo 24s4 et deduxit (eduxit) eos ; sic eduxisti popidum tuum, facere tibi nomen gloriae. Disce {iam} unitum nomen esse in natura 45 gloriae (diuinae) trinitatis. lfi. ,,Declara ergo mihi, si uerus est filius an (aut) non.” Nonne pater, ut nos intellegeremus, hanc significationem intulit, ut diuinitatem (deitatem) natiuitatis propriam filii sui de semetipso insinuaret, dicens : ex utero ante luciferum 50 genui te ? 1117. Vnde ? non quia deus pa¬ ter uterum ut homo habeat, anthropomorphita, qui inconparabilis est, sed ideo 55 haec de nostris exempla in¬ troduces significans conparauit, per quod natiuitatem fili sui ueram de semetipso nobis propriam insinuaret. 132 exod. 23, 21. 139 I Cor. 6, 11.

133 Ioh. 5, 43. 142 Is. 63, 14.

135 Ioh. 14, 26. 149 psalm. 109, 3.

137 Ioh. 16, 23.

m. praef. Ill 18 123 {u.} om. w s {p.} om. u> 124 qua A 125 est n. c.ABFV p. et in at s 127 et om. A F V s s. sp. B F V 128 quae A Vs, qui B F = at 129 hoc n. s. s. Oc 131 patrem ... indicantem et 132 filium ... confirmantem Osc et 135 ipsum ... repetentem at O, ablatiuos babent sc 133 me n. r. A B I non me r. F O c, non r. me s 134 eum] hunc B V 135 rursus F V mittit FOs {m.} om. w 130 denuo om. B F 137 petetis V 138 a patre meo B F V et om. c 140 {sed i. e.} om. A B V, cf. 2, 35 141 in sp. B F Vt in om. cett. {a.} om. at 144 {i.} om. at 145 gloriae at s* 146 an A B V 148 diuinitatem at s 149 ante lucifero A ; u. praef. Ill 11 c. d 151 §77 om. at M 153 anthr. om. c incomprehensibilis c

24

DE TRINITATE II, 18-21

160 18. Considera in hoc loco, ^Considera ergo in hoc loco ettu, Arriane, dictum fuisse. Arriane1, qualiter sit dictum. 248* Numquid hie factus est, qui de utero substantiae patris inenarrabiliter natus est ? numquid hie factus est, qui sic unigenitus ab euangelista nobis adnuntiatus est {dicente} : 165 qui non credit in eum iaitJ iam iudicatus est, quoniam (quia) non credidit in nomine unigeniti fili dei ? Sed et in epistula sua {haec} eadem indicat : et sumus, inquid, in uero filio eius (dei) Iesu Christo ; hie (qui) est {ait} uerus et uita aeterna {et resurrectio nostra}. Ecce habes ex utero, ecce in unigenito {dei}, 170 ecce in uero filio eius (dei) Iesu Christo, qui est ait uerus et uita aeterna 1119. et resurrectio nostra, sicut ipse dominus de se testatus est : ego sum uia, ueritas et 175 uita et similiter ad haec Esaias prophetauit : seruientibus uero mihi uocabitur nomen nouum, quod benedicetur super omnem terram ; et behiedicent 248° 180 deum uerum, et qui sunt super terram, iurabunt per deum uiuum ; obliuiscentur tribulationem pristinam nec ascendet in cor eorum. 185 20. Vides nouum nomen esse C.hristianorum, quod benedicitur super terram a domi¬ no ; nam ipsi benedicunt deum uerum, patrem et h190 burn, immo et spiritum san¬ ctum, et iura[bu]nt per deum uiuum : et iurabunt ait per deum uerum, quod est diuinitus unitum nomen. 195 21. Rogo, quae tanta est diaec in deoj {hereticorum} demen¬ tia, uerum hlium creatorem facturae suae conparari ? aut quae

165 Ioh. 3, 18.

167 I Ioh. 5, 20.

174 Ioh. 14, 6.

176 Is. 65, 15. 16.

160 in hoc loco (rec. /)] /'. sic, ut modo dixi et tu F O s c 163 numquid ... natusABFV est om.F M 164 genitus B F {d.} ow. co t ,• dicensO ai tA.V,om.cett. 165 = quia O c 166 credidit F s c (TrevlaTevKcv), credit A B V O 167 {h.} om. 01 dei Ore Oc 168 hie w s* {...}om.u)M et om.O 169 {dei} om. 00 172 § 19. 20 om. w M et om. O s 175 ad haec om. c Isaias O 177 nouum n. O 180 deum] dominum s 185 nomen n. c 186 benedicetur O 189 deum unum et deum uerum s 190 s. sp. O 191 iurant scripsi 195 est tanta s c, est post dementia O Lhaec in deoj M 202 est O 203 commune ta r* 206 est] a. praef. Ill 20 tarn] ta = s, om. O c 13 coaequabat A B, Osc coaequaret F diuinitatis O c, om. s 14 et 19 uidit, uidit A B, uidet, uidit

32

20

25

30

35

40

45

DE TRINITATE III, 2-6

qui utique euidenter, si non esset in eos (his) una inuisibilis imago naturae neritatis, numquam prorsus praesumens indicasset : qui me uidit, uidit et -patrem meum. 3. Sed et apostolum Lad haecj audi clamantem de Christo : qui curn in forma dei esset, non rapinam arbitratus est esse se aequalem 1 deo, 251° sed semetipsum exinaniuit, formam serui accipiens, in similitudinem hominum factus et inuentus ut homo, liumiliauit se 11 oboediens usque ad mortem, mortem autem crucis. Qui autem {in} forma dei est, minor esse non potest. 4. Rogo : quemadmodum (quomodo) pater maior praeponitur hlio et hlius minor subicitur (subditur) patri, cum forma dei {una} perfecta sit et in parte aequalis et in parte diuinitas eius 11 diuinitatis inaequalis dici non possit ? quia ut totus aequalis aput n utique qui aut totus in toto nos aut totus inaequalis aput totus sit aequalis, ut apud uos ut sit necesse est. nos manifestum est, aut totus in toto totus non sit, sed simul in toto sit inaequalis ut apud uos. Igitur elige tibi unum de duobus : aut una est eorum (in his) {diuinitatis gloriae} aequalitas aut una inaequalitas, dum formae suae nemo sit maior uel minor. 5. Aliut est, si {contra auctoritatem beatissimi apostoli, doctoris 1 gentium} Cirri- 252“ stum formam dei patris esse neges ; si ergo forma eius est, {itaque} formae suae {inconparabibter} maior esse non potest, ne non Christo, sed 1 sibimetipsi pater maior sit, quia 252° formae suae a uobis maior esse ostenditur (dicitur) ; quod fieri nullo modo potest, dum nemo sibimetipsi maior sit. 6. Sed ne forte etiam hoc praesumas, Arriane, dicendo : ,,pater in natura {deitatis} parem non habet formae fili conparationem ; nemo ei digne conparandus est." Et ut quid coruscum Pauli 20 Phil. 2, 6-8

F O,

uidet, uidetsc 17 in eos] u.praef. Ill 11 a 20 ad haec A B, orn. F O s c ABF clamantem] dicentem c 21 se esse B F 22 seruilem B 23 habitu = as inu. A ex Vulg. 24 humiliauit se us s*, obediens O s c ex Vulg. 25 {in} Osc om. AB s ; u. praef. Ill 30 c 26 quomodo O c 28 {una} om. us s 30 diui¬ nitas eius us s 32-34 rec l : us s 32 totus om. s 33 aequalis] ‘phrasis uitiosa nec facile medicabilis. Sensus idem uidetur esse ac si scriptum esset : utique aut totus in toto est etc.' m. — intelligendum est rravrairaaLv nas ofioios e’cmv 33 et 37 ut om. O ; fort, etiam in rec. HI. 32 quia ut scribendum et l. 33 et 37 ut delendum 35 totus quia in toto O 38 eorum us s 39 {diu. gl.} om. us 40 formae suae hie et infra us O ter («. praef. Ill 12), forma sua s c ter {ex coniectura credo) uere nemo A 40-41 {...} om. us 41 Christi O 42 ergo i. ‘autem', u. Thes. 771, 31 43 {itaque} om. us s {inconp.} om. us s, inconparabili O 44 et 46 sibi¬ metipsi us O, semetipso sc 45 maior a uobis A esse om. A ostenditur us r* 48 {deitatis} o?si. us parem conparationem] u. praef. Ill 33 a formae

DE TRINITATE III, 6-10

33

50 apostoli {intonantis} eloquium renuis dicentis : Christus, qui dum in forma dei esset, non rapinam arbitratus est esse se aequalem deo ? Vel hoc intellege, quia nemo sibimetipsius

(sibimetipsi) formae aequalis conparetur, cum forma aequahs in unam personam {Sabelli} dici non possit, dum {unita} 55 aequalitas in utrisque consistat 117. et haec unita aequalitas non tantum in uoluntate concordiae sit, sed immo in dei'tate, dum haec forma aequa- 252® 60 lis omnino in parte non diuidatur, quia ubi una aequali¬ tas est, ibi diuersitas nulla est, uel ubi una aequalitas est, alter alteri non antepo65 nitur, sed nec postponitur uel subicitur, dum unita ae¬ qualitas indiscreta sit, quae est plenitudo diuinitatis. 8. Numquid quia aequalem pa70 trem et filium in deitate se¬ cundum auctoritatem euangelicam atque apostolicam dicimus, aliquam conparantes mensuram in his esse, he75 retice, posuimus, dum inconparabilis sit haec unita ae¬ qualitas diuinitatis ? 9. quia de te, deus, senserim quam ad liquidum 80 dixerim, dum de te, deus, ere- cf. 1, dendum et non definiendum ; * 6 * 8 * *■ s> mihi enim credere iussum est, 4,t non discutere permissum est. 10. Ideo Christus deus (dei) forma uel imago uera dei patris 85 inuisibilis LestJ, quatenus una est eis formae 11 quia una est in his forma 253-* 50 Phil. 2, 6. fil. conp.] et F fili om. B conparationem non habet BO 50 {int.} om. ABF co s rennuis F O 52 hoc] illud A sibimetipsi O c, u. praef. Ill 4 54 unam = uj personam A O, una persona B F s c {S.} om. w s {u.} om. w s 56 §§ 7. Osc 8. 9 om. a> M 57 et 60 in]#, praef. Ill 36 c et cf. 5, 47 58 deitatem O 65 post¬ ponitur uel s, praeponitur uel O, praep. nec c 70 deitatem O 74 haeretici s 77 lacunam indicaui ; similiter abrupta sunt similia 1, 6 ; cf. 5, 45 78 quia de te] haec s suppleui, melius s ; cf. 1, 6 80 de om. s 81 et om. s definiendum sc. sit; u. praef. Ill 32 a ; definiendum praebueris s 82 mihi enim O c, et s 82-85 cf. in ampliore collections p. 115, 18 (PL 62, 285D ) credere tibi iussum est, non discutere permissum est; eadem Ambr. fid. 1, 78 84 uera om. O 85 Lestj co s, om. O c 86 quatenus co s* in his forma O c, in his formae s

34

90

95

100

105

110

115

120

DE TRINITATE III, 10-14

et gloriae aequalitas. Nonne scribtum est : omnis plenitudo diuinitatis corporaliter habitat in ipso ? Si aliquid minus est, cf.1,5 ubi omnis plenitudo est ? aut si aliquid deest, ubi totum est plenum ? 11. Numquid in quo omnis plenitudo diuinita¬ tis corporaliter habitat, id est, ut sic dicatur, dealiter, quid potest inueniri in ipso minus ? Numquid, heretice, plurali numero plenitudines aut diuinitates aut formas aut imagines {aut aequalitates} in his personis a sacrosancta scribtura dici inuenies, cum unita sit deitas eorundem ? Numquid quot significations dicuntur ad gloriam deitatis, totidemque sunt cf- h et species diuersitatis ? Absit, dum haec uniuersa ad unitam substantiam 11 ad deitatem unitam substan¬ tiae diuinitatis usiae dicta declarentur. 12. Illud accedit ad causam : numquid ubi una (unita) plenitudo1 {diuinitatis} est, pars diuisa uel excisa 253® in parte inaequalis in eo (ea) est ? dum plenitudo nullam diminutionis partem admittat sibi proprie conparari, cum for¬ ma dei omnem plenitudinem in se contineat diuinitatis et ipsa sacrosancta indiscreta aequalitas 11 indiscretio aequalitatis nullam patiatur differentiam maiestatis, sicut ipse testatur : ego in patre et pater in me. 1113. Sed et Esaias haec conprobans dicit : quoniam in te est deus et non est dens praeter te ; tu enim es deus et nesciebamus, deus Israel, salutaris a deo. Vel ad hoc apostolum audi testantem : quoniam deus erat in Christo mundum reconcilians sibi. 14. Vides, quia (quoniam) omnis plenitudo diuinitatis patris in filio est et totus filius in patre est ? ideo unita est eorum H ideo unitas est in his perso¬ nis sempitema aequa'litas, quae est inmensa deitas, sicut euangelista dixit : 253c propter hoc magis quaerebant eum ludaei interficere, quoniam

87 Col. 2, 9. 123 Ioh. 5, 18.

108 Ioh. 14, 10.

110 Is. 45, 14. 15.

115 II Cor. 5, 19.

90-91 numquid ... quid] de anacolutho u. praef. Ill 15 e 91 dealiter] cf. 1,19 ABF 92 oh .Ac 94 {aut aequ.} om. o> 95 unita] una A 90 que abundat ; u. = o> praef. Ill 16 a 98 rec. I: a> s 101 unita Or {diu.} om. 10 diuisa A BO, Osc diuersa F s c 102 eo A F s, eos B, ea O c diminutionis partem] u. praef. Ill 28 106 indiscretio aequalitatis] u. praef. Ill 29 109 § 13 om. 10 M Isaias O 112 nesciebas O j 113 salutaris O r, saluator c ex Vulg. 114 ad om. s 120 uni¬ ta co s (unitas F) est om. F eorum oj r* 122 quae a> O, quia s c dixit

DE TRINITATE III, 14-19

35

non solum soluebat sabbatum, sed et quod patrem suum dicebat deum, aequalem se faciens deo ; 15. uel tale dictum accipe : tu cum sis homo, aequalem te fads deo ; sed et hoc : ut omnes honorificent filium, sicut honorificant patrem ; quoniam qui non honorificat filium, non honorificat patrem, qui misit eum. Scito unum et aequalem in his esse honorem deitatis ; denique 130 ipsum ad patrem audi (audi ad p.) clamantem : omnia mea tua sunt et tua mea sunt. 1116. Sed et alio in loco idem ipse repetit : omnia quae patris sunt, mea sunt. 135 Si ad deitatem (diuinitatem) refers, unum sunt, si ad opera-cf. 7, 7 tionem facturae Leorumj indicas, communis est. t/unifier facta haec omnia scrip- 253D tura diuina testatur. Vel in hoc intellege euangelistam Iohannem dicentem : om140 nes de plenitudine eius accepimus, {et} gratiam pro gratia. 1117. Quod ipse dominus absoluit : sicut enim pater suscitatmortuos et uiuifcat, sic et filius quos uult uiuifcat. Siue 145 hoc : pater mens usque modo operatur et ego operor. Et alio in loco idem ipse indicat : quaecumque enim pater facit, eadem et filius facit similiter. 150 18. Disce hanc unitam esse operationem in natura diuinitatis, quae credentibus ui tarn aetemam tribuit. Et : 37 nemo uenit ad me, nisi pater 155 adducat eum, et : nemo uadit ad patrem nisi per me. Disce, quia per filium itur ad pa¬ trem 1 et de patre uniter ueni- *54A tur ad filium. 160 19. Numquid, ut iam praedixi {10), plurali numero plenitudines ietj in hoc loco {16) designauit, heretice, dum unita sit plenitudo diuinitatis Leorumdemj {quae uitam aetemam ope-

125

125 139

Ioh. 10, 33. Ioh. 1, 16.

I Tim. 1, 16.

126 Ioh. 5, 142 Ioh. 5, 21. 154

Ioh. 6, 44.

130

23.

145 155

Ioh. 17, 10.

Ioh. 5, 17.

148

133

Ioh.

Ioh. 5, 19.

16,

15.

152 cf.

Ioh. 14, 6.

A O s c, ait B F 127 quoniam om. B cum Vulg. et Graeco, et F 132-134 om. ABF oj M 135 op. eorum factorum A 136 Leorumj om. O c 137 communis = co est co s 139 in om. F s euuangelista Iohanne dicente B 140 {et} om. co s Osc 141 § 17. 18 om. co M 142 enim om. s 147 idem ipse indicat] ipse dicit r 149 fac. sim. fil. c 158 uniter om. c 160 n (/. non) in numero plenitudinis F 161 Letj om. Osc o haeretice c 162 eorumdem A Leor.j om. O c {...}

36

DE TRINITATE III, 19-24

ratur credentibus} ? Vtique omnes credentes de hac ipsa una (unita) plenitudine patris et fili, immo et sancti spiritus acce165 pimus, et semper est plenum, quia nihil de indiscreta deitate eorum aliquid 11 trinitate deitatis est minus ac per hoc una est Leorumj aequalitas, quae est inenarrabilis {sempitema} claritas. 20. Sane ne in his diutius inmoremur et occasione (excusatione) exquisita tamdiu pro170 lixam orationem fecerimus, ut de quaestione Arrii proponentes nos tamquam cauillantes fugisse uideremur. 1121. Denique Esaiam audiant aduersus dogmata iniquitatis ipsorum hanc sententiam in175 rogantem : stultus enim stulta loquitur et cor eius uana intellegit et consummat ini'qua et loquitur ad dominum errorem ad disperdendas animas esu180 rientes, et animas sitientes inanes faciet. 7 consilium enim malorum iniqua cogitauit, disperdere humiles in sermonibus iniquis et dissipare uerba 185 humilium in iudicio. 8 nam pii sapientiam cogitauerunt et hoc consilium manebit. 22. Vnde oportet nos uniuersa secundum regulam euangelicam limantes uel distinguentes ad causam cognitionis (cogi190 tationis) contradicentis accedere in superiore (3, 1) dicentis : qui me misit, maior me est. 23. Animaduerte causa adsumptione hominis dictum fuisse, lut cautum inuenimus formam dei formam serui accepissej, sicut scribtum est : misit de summo et accepit me, adsumpsit me de multitudine aquarum, 195 et alio in loco : 11 uel hoc : beatus, quern elegisti et adsumpsisti, et iterum : II nec non : dominus autem adsumpsit me. 24. Numquidnam homo 1 deum 254° adsumpsit et non deus hominem ? {deus utique hominem, 175 Is. 32, 6-8. psalm. 64, 5.

191 Ioh. 14, 24. 28. 198 psalm. 26, 10.

193 Phil. 2, 7. psalm. 17, 17.

196

om. co 166 eorum co x aliquid B F, aliquo x, om. A deitate trinitatis O ABF 167 Leorumj om. Oc quae est om. A 168 {semp.} om. a> s ne om. c = co. in om. O 169 occasione co x*, excusatione O s c exquaesita F O Osc 171 nos] non c uideremur ABO, uideamur F s c 172 § 21 om. co M Isaiam O 174 hac sententia interrogantem s 182 inique sc 189 cognitionis co x* («. praef. Ill 25 a), cogitationis Osc 190 superiori A 191 adsumptionem scripsi (u. praef. Ill 11 c), assumtione B, assumptionis F, adsumpti AO s c 192 L-..j co s (suscepisse A), om. O c 194 me et B 195 et alio in loco co s, et c, uel hoc O 197 et iterum co x*, nec non Osc 198 numquid A 199 {...} om.

DE TRINITATE III, 24-28

37

200 non homo deum adsumpsit.} nam etsi adsumpsit {de Maria uirgine}, non, quod semper ante adsumptione hominis una cum patre fuit, amisit, sed neque deitas eius in homine augmentum aut detrimentum ullum sustinuit, cum talis in ho¬ mine fuerit praesenti tempore 205 et in sinu patris, qualem ipse 11 qualis et in sinu patris sem- cf. e, semper ante adsumptione hoper ante adsumptionem ho- 15> 5 a minis una cum patre fuisse minis una cum patre fuisse consciuerit. cognoscitur. 25. Sed e diuerso dicis mihi : ,,quemadmodum deus hominem 210 (h. d.) adsumpsit ?” Ignoras Eseiam profetasse : ecce uirgo in utero concipiet et pariet filium et uocabis nomen eius Emma¬ nuel, quod interpretatur ‘nobiscum deus’ ? Sed et apostolus haec confirmat dicens formam dei formam serui suscepisse. 26. ,,Quapropter nobiscum deus ?” 254° 215 Quid aliud intellegitur, quam deus uerus et homo ue- U quam quod deus uerus homirus de Maria uirgine pro salunem uerum de Maria uirgine te nostra natus fuerit ? pro salute adsumpserit no¬ stra ? 220 Quae tamen Maria ex tribu Iuda semen traxit Dauid. 27. ,,{Qui iam nec homo solitarius sine deo, sed nec deus solitarius sine homine quern suscepit dici potest,} unde filius dei et filius hominis est uocitus (uocitatus est) ?” Sic, ut Linj claritate euangelicae censurae cautum est : fili 225 Dauid, miserere mei, quod uas electionis breuiter absoluit : qui factus est ei ex semine Dauid secundum carnem, et : qui praedestinatus est filius dei in uirtute secundum 1 spiritum san- 25 5A ctificationis {ex resurrectione mortuorum). 28. Ecce secundum hominem, ecce secundum deum ; unam tamen personam du230 plici significatione esse ostendit, sicut idem ipse alio in loco repetit : unus enim deus, et non in alia persona haec dicendo distinxit : unus et mediator dei et hominum, homo Christus Iesus, sicut scribtum est : et homo est et quis agnoscit eum ? 210 Is. 7, 14. 226 Rom. 1, 3.

212 Matth. 1, 23.

Rom. 1, 4.

213 Phil, z, 7. 224 Luc. 18, 38. 39. 231 I Tim. 2, 5. 232 I Tim. 2, 5. 233 ler.

17. 9-

co 200 etsi] si et A {de M. v.} om. praef. Ill 32 b et eras, in O 206 adsumptione A, -em cett. 20S consci- Osr uerit] saesciberit (/'. se sciuerit) A 210 Eseiam] scscdiam A in utero om. BF 211 uocabis F s c, uocabitis A O, uocabitur B 212 interprctatum est O ex Vulg. 213 haec] hoc A dicendo O 216 de quod in rec. I omisso u. praef. Ill 23 a et homo uerus 273 tristitia ai s, necessitas tristitiae O c 275 prophetam dicentem B O 277 § 34 om. oj M 287 tundente O 289 humilitatem O 290 {quod} om. on s 294 quia] quoniam B 295 post tres dies B F s*; post tertia die A (cf. 6, 15, 30 b), tertia die s c, tertio die O 296 resurregere A 298 si /. ‘nwn in deitate B F, diuinitati A O s c ; u. praef. Ill 36 d. II 2 300 radice co s* c, traduce O s infirma om. A 301 ideo in se O

40

DE TRINITATE III, 36-40

in nostro mortali uel passibili H mortalis uel passibilis homo homine uere sustinuit, 305 a 37. qui post passionem a deo mrsus uere adsumptus est, quod ipse dominus absoluit : ego pono aniniam meam, ut iterurn accipiam earn, nemo 310 tollit earn a me, sed ego pono earn a me. Itaque intellege, quia prius hie homo in nativitate de Maria uirgine ad¬ sumptus est et in passione 315 permittente potestate eius traditus est et post passionem denuo adsumptus ab ipso uel acceptus est, 38. sicut scribtum est : nam etsi crucifixus est ex infirmitate 320 nostra, sed uiuit ex uirtute dei. 1 Vides, quia secundum infirmitatem nostram {homo uere} crucifixus est et secundum uirtutem dei uiuit ? Denique considera deum pro dispensatione hominis sui, quern adsumpsit, locutum fuisse : soluite templum hoc et in tribus diebus suscitabo illud. Nonne de templo corporis 325 sui locutus est haec {quod post triduum ipse suscitauit a mortuis} ? Numquid homo, qui orabat, ut calix ab illo transiret, contra se dicebat : potestatem habeo ponendi animam meam et potestatem habeo rursus adsumendi earn ? 39. Vides, quia ubi omnis potestas est, nulla in deitate auctoritas mortis est, ubi 33° autem infirmitas corporis est, ibi tristitia cordis est ? Num¬ quid homo solitarius, {Fotine} heretice, sine deo aquas in uino (uinum) transtulit ant confidentia sua mare pedi'bus ambulauit ? numquid homo, qui mortem timuisse uidetur (uidebatur), sine deo mortuos suscitasse inuenitur ? 40. {num335 quid Simeon fantasia ulnis gestauit ?} numquid per potentiam hominis solitarii terra tremuit (contremuit) aut rupes et saxa sese inlidentia dissiluerunt ? II numquid homo sine deo daemones increpabat aut uirtu308 Ioh. 10, 17.

319 II Cor. 13, 4.

323 Ioh. 2, 19.

256°

256c

327 Ioh. io, 18.

302 in ... homine cos noster mortalis O 305 § 37 om. co M 312 ABF prius] prior r 319 etsi] si A ex om. B 320 quia] qui c 321 (h. u.} = at om. co et om. A 322 dei u. A dispensationem A, u. praef. Ill lid 323 Osc fuisse] dicens add. A ut solet 324 et ego A 325 {...} om. co 328 adsumendi] resumendi A, sumendi B 329 omnis om. A est om. c 331 Fotine O, Photine sc, om. co o haer. c in uino] u. praef. Ill 11 b 332 mare ... ambulauit] u. praef. Ill 10 333 numquidnam O uidetur cos 334 {...} om. AB s 335 fantasia F O (u. praef. Ill 6 b), phantasma s c numquidnam O 337 dissiluerunt A2 F s* c, dissoluerunt A1 B O s 338-343 om. co M

DE TRINITATE III, 40-43 340

345

35°

355

360

365

370

375

41

tes faciebat ? numquid homo sine deo uentis imperabat et placidas aequoris undas conpescebat ? numquid homo solitarius a mortuis resurgere potuit aut in medio discipulorum ianuis clausis sese intulit aut 11 stetit inter illos et docuit eos de regno dei ? numquid homo solitarius super omnes caelos ascendere a semetipso {sine deo} ualuit? 41. Dum haec cuncta tTHaec cuncta mirabilia facta cum deus causa adsumpti hominis sui sit operatus, ideo omnis potestas {signorum et prodigiorum} deo {facienti} est adscriben- cf. 33 da et omnis 1 inhrmitas passionis homini est reputanda (im- 2560 putanda). Sane haec secundum naturam dei 11 inuisibilem deitatis naturam et non hominis dicta accipe dicentis : qui me uidit, uidit et patrem meum ; 1142. sed et alio in loco idem ipse repetit : nemo uidit patrem nisi filius, nemo scit filium nisi pater ; siue hoc : nemo uidit deum et uixit. Sed et apostolus ad haec testatur : qui est imago dei inuisibilis, quod ipse pater inuisibilis absoluit : faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. Vides unam esse inuisibilitatis diuinae naturae imaginem patris et lili, immo et sancti spiritus, pure quam nemo uidit umquam hominum nec uidere potest, 43. sicut scribtum1 est: deum nemo uidit umquam. Nam si 257^ homo uere adsumptus, uisus, palpatus, flagellatus, palleo (pallio) circumdatus, spinis coronatus, fel (felle) et aceto pota357 Ioh. 14, 9. 367 gen. 1, 26.

360 Matth. n, 27. 375 Ioh. i, 18.

363 exod. 33, 20.

363 Col. 1, 15.

344 in medio] u. praef. Ill 11 b 346 sese (se A) intulit a> s* stetit inter illos ABF Osc et docuit ... solitarius om. oj M 349 aut superior a semetipsum A, = 10 u. praef. Ill 11 d (s. d.} om. w 350 dum A B, om. F mirabilia om. s Osc 351 cum om. O 352 adsumpti] adsumptionis A {cf. 3, 23), causa adsupta F ideoque A, fort, recte, u. praef. Ill 16 a y 353 {s. et pr.} om. 10 {f.} om. ws 354 passionis om. A 355 imputanda s c haec scripsi, hie trad. 356 naturam dei a> s naturae nec non O 357 dictum F uidit, uidit A B O, uidet, uidet F s c 359 § 42 om. a> M 360 pater scs O 372 pure] de collocatione u. praef. Ill 37 a 376 palleo] u. praef. VII 5 b 377 fel et aceto

42

DE TRINITATE III, 43-47

tus, in ligno crucis clauis constipatus, lancea latus (latere) perforatus, sanguine et aqua madidatus et usque adeo sepulturae 380 traditus uel humatus sit (est), nonne baec cuncta uere natura (secundum naturam) hominis sustinuit, Marcionita ? 44. Denique de ipsa natura hominis scribtum accipe et tu, {paganis} consimilis {solicola} Manicaee : numquid de natura dei dictum est: uidete manus meas et pedes, quoniam ipse ego sum ; palpate 385 et uidete, quia spiritus carnem et ossa non habet, sicut me uidetis habentem (u. me h.) ? Vtique causa hominis et non deitatis post resurrectionem piscem et fauum edidit (edit). 45. Num¬ quid ut deitas a Thoma uideretur,1 poscit ab eo : porrige digiturn tuum hue et uide manus meas et mitte (immitte) manum 390 tuam in latere meo et noli esse incredulus, sed fidelis ? Absit, dum ipse de deitate sua prius dixerit : nemo uidit filium nisi pater et qui me uidit, uidit et patrem meum. 46. Nonne hie nulla fantasia facta est, ubi uniuersa ueritas in hominis passione uel re- 11 hominis post passionem uel 395 surrectione post resurrectionem declarata est ? Interrogabo et te, Fotine, qui Christum uerum deum abnegas et hominem purum tantummodo confiteris : numquid (numquidnam) causa hominis cautum inuenitur : in principio erat uerbum et uerbum erat aput deum et deus erat 400 uerbum ; hoc erat in principio aput deum. omnia per ip sum facta sunt et sine ipso factum est nihil ? 47. Numquid homo in hoc principio fuit, Homuncionita, 1 et non deus dei filius ante omne omnino principium semper una cum patre fuit, qui hunc H cum patre fuit ? Sane hunc 405 hominem de Maria uirgine hominem nuper de Maria uirnuper adsumpsit ? gine adsumpsit. Numquid per hominem uisibilia et inuisibilia sunt facta (f. s.), sicut magister gentium testatur : omnia per ipsum facta sunt, uisibilia et inuisibilia, tarn ea quae sunt in caelo, quam ea quae 384 Luc. 24, 39. 399 Ioh. i, 1-3.

388 Ioh. 20, 27. 408 Col. i, 16.

391 Matth. 11, 27.

cf. 17>