ʻO Manu, ke Keiki Aloha Manu 9780824892722

Ma kekahi huaka‘i kula i ka Hale Hō‘ike‘ike ‘o Bīhopa ma Honolulu, ua ilihia ‘o Manu a me kona mau hoa papa i ka pā‘ū ma

164 125 10MB

Multiple languages Pages 48 [50] Year 2021

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

ʻO Manu, ke Keiki Aloha Manu
 9780824892722

Citation preview

‘O MANU, KE KEIKI ALOHA MANU

A Latitude 20 Book University of Hawai‘i Press Honolulu

Caren Loebel-Fried Unuhi ‘ia e Blaine Namahana Tolentino

‘O MANU, KE KEIKI ALOHA MANU

Hawaiian-language text © 2020 University of Hawai‘i Press Illustrations © 2020 Caren Loebel-Fried All rights reserved Printed in China 25 24 23 22 21 20   6 5 4 3 2 1

Library of Congress Cataloging-in-Publication Data

Names: Loebel-Fried, Caren, author, illustrator. | Tolentino, Blaine Namahana, translator. Title: ‘O manu, ke keiki aloha manu / Caren Loebel-Fried ; unuhi ‘ia e Blaine Namahana Tolentino. Other titles: Manu, the boy who loved birds. Hawaiian. Description: Honolulu : University of Hawai‘i Press, 2020. | “A Latitude 20 book.” | Summary: As he discovers the meaning of his Hawaiian name, a young boy learns about an ancient, now extinct, Hawaiian forest bird and the importance of bird conservation. Identifiers: LCCN 2019041250 | ISBN 9780824883430 (hardback) Subjects: CYAC: Birds—Fiction. | Honeyeaters—Fiction. | Extinct animals—Fiction. | Wildlife conservation—Fiction. | Hawaii—Fiction. | Hawaiian language materials. Classification: LCC PZ90.H27 .L65 2020 | DDC [Fic]—dc23 LC record available at https://lccn.loc.gov/2019041250 University of Hawai‘i Press books are printed on acid-free paper and meet the guidelines for permanence and durability of the Council on Library Resources. Design by Mardee Melton

No nā keiki ma ka honua nei a me ko lākou mau wao kele, piha pono me nā manu like ‘ole!

U

a pipī a‘e ‘o Manu i ka lani awakea. E pā mai ana ka makani ma kona pāpālina. Ua lohe ‘o ia i ka ‘upa‘ipa‘i ‘ana o kekahi mau ‘ēheu a ua nānā pono i kekahi manu nūnū i kona kau ‘ana i ka uwea kelepona. I ka hō‘olopū ‘ana o ka manu i kona ‘ā‘ī lei kikokiko a me kona umauma ea mālani ā nui poepoe, ‘ū a‘ela ‘o ia, “Huu hi huuuuu . . . Huu!” Kani a‘ela ka ‘aka o Manu. Aloha nō ‘o ia i nā manu! I kekahi wā ma mua a‘e, ua ha‘i ka makua kāne o Manu iā ia i kona inoa piha, Manu‘ō‘ōmauloa, me ka mana‘o, “E mau ke ola o ka manu ‘ō‘ō.” Ua ha‘i kona makua kāne, nalowale loa ka manu ‘ō‘ō, nalowale akula. Pehea lā? ‘A‘ole maopopo ke kumu. Ua nīnau ho‘i ‘o ia, “No ke aha lā ‘oe i koho ai i ko‘u inoa no kekahi manu nalowale loa. A laila, inā he mea nalowale, pehea lā ho‘i ‘o ia e ola mau ai? Ua pane lā kona makua kāne, “Ē Manu, nui nā mana‘o o kekahi inoa. I kekahi lā, e ‘ike auane‘i ‘oe i ka mana‘o nui o kou inoa ma kou ho‘omaopopo pono‘ī iho.”

1

E a‘o ‘ia ana kā Manu papa kula no nā manu kupa Hawai‘i o ka wao kele. Ma kekahi huaka‘i kula i ka Hale Hō‘ike‘ike ‘o Bīhopa, ua nānā pono ‘o ia i nā ‘ahu ‘ula kamaha‘o a me nā mahiole i hana ‘ia me nā hulu melemele ikaika, nā hulu ‘ula‘ula ikaika, nā kaha ‘ele‘ele, a me nā kīke‘eke‘e. Ua ho‘omeamea ‘o Manu me he ali‘i ikaika loa lā, e kū ana me ka ha‘aheo, ‘a‘ahu i ka ‘ahu ‘ula me ka mahiole. E nānā mai ana kona mau maka‘āinana iā ia me ka hō‘ihi, e kali ana i kāna kauoha. Ua ho‘oku‘emaka ‘o Manu. Ua kilohi aku ‘o ia i ke kula laulaha pāhoehoe, kona mau ‘enemi e hiki koke mai ana mai kahi mamao mai. Hāpai ‘ia i luna kona maka, a mākaukau nō ho‘i! Ua kīkahō mai kona hoa papa ‘o Kimo i kā Manu hana. “Ē, Manu‘ō‘ō! E hele mai a nānā i kēia pā‘ū! Ua haku ‘ia me ho‘okahi miliona mau hulu manu ‘ō‘ō. Mōakaaka ke kumu no kou nele i nā hulu melemele.” Ua ‘aka‘aka nā hoa papa a pau. Ua nānā ‘o Manu i ka pā‘ū hulu manu lō‘ihi. Kupanaha! Ha‘aheo ‘o ia i ka ‘ike kupuna. Akā, ‘o ka maka mua nō ia o kona no‘ono‘o ‘ana iho: Aia i hea kahi o nā manu ‘ō‘ō i nalo ai?

2

I ia pō, ua ha‘i ‘o Manu i kona makua kāne no kona ‘i‘ini e ho‘onui a‘e i kona ‘ike no ka manu ‘ō‘ō. I ka hui pū ‘ana o lāua, ‘imi akula lāua i ka pūnaewele a ua loa‘a kekahi mau mea kupanaha. ‘O ka manu ‘ō‘ō ka “manu mūkīkī” Hawai‘i maoli, a ma Hawai‘i wale nō e loa‘a ai. He lele ‘āuna ko ka manu ‘ō‘ō, mai kapa kai a kuahiwi, hahai ho‘i i ka pua mōhala. He alelo kona i kohu like me ka mea omo, a he hulu pena ma ka wēlau e mūkīkī ai i ka wai pua. A ua ho‘ēhu pua ‘o ia i ka manawa o kāna mūkīkī ‘ana i ka wai pua. Makoa a ho‘onanā ka manu ‘ō‘ō, a he kīpaku ‘o ia i ka manu ‘u‘uku iho mai ka pua nepunepu aku. I ka wā mua, ua noho nā manu ‘ō‘ō ma kahi e kokoke ana i ka hale o ka ‘ohana o Manu. I ka wā ma mua, noho ka manu ‘ō‘ō ma kahi kokoke i ka hale o ko Manu ‘ohana. I ia wā, he wao kele, akā i kēia wā na‘e, ua kauhale, alanui . . . a me nā kānaka he nui wale.

5

Ua nānā pono ‘o Manu i nā pena ki‘i kahiko o nā manu ‘ō‘ō o nā mokupuni o Hawai‘i. I ka wā ma mua, he ‘ehā mau ‘ano ‘ō‘ō. He hulu palupalu a a‘ia‘i ko ka hapa nui. ‘O ka manu ‘ō‘ō ‘o Hawai‘i, me ka manu ‘ō‘ō ‘o Bishop’s no Maui me Moloka‘i nō, he hulu weuweu melemele kona ma lalo iho o nā ‘ēheu. ‘O ka manu ‘ō‘ō ‘o Kaua‘i, he hulu melemele kona ma ka ‘ūhā, kohu like me ka lole wāwae pōkole! ‘O ka manu ‘ō‘ō ‘o O‘ahu na‘e, ‘o ia ka manu no kona mokupuni, he hulu melemele kona ma nā ‘ao‘ao o ke kino, a he ‘ele‘ele a ke‘oke‘o ke analio. Ua mana‘o ‘o Manu, he keu a ka u‘i kona manu ‘ō‘ō ma mua o ko nā manu ‘ō‘ō ‘ē a‘e! Ua loa‘a iā Manu me kona makua kāne he ‘ohina o nā leo mele o nā manu mai nā wahi a puni ka honua. Ma waena o ke kio ‘ana o ka ‘ūhini lele a me ka hū ‘ana a nā manu ‘ē a‘e, a ka mūkekeke a nā manu ‘ē a‘e, ua lohe ‘o Manu i kekahi kani ‘ē. Kohu mea he ‘ohe kani e kani ‘ana mai ka lani mai. ‘O ka ‘ike ihola nō ia o Manu, eia nō ke kani o ka manu ‘ō‘ō!

6

‘Ehā Mau ‘Ano ‘Ō‘ō ‘O Hawai‘i ‘O O‘ahu

‘O Kaua‘i

‘O Bishop’s (no Maui me Moloka‘i)

7

I ia pō, he moe ko Manu no kekahi ‘ō‘ō. Me kona mau hulu ‘ele‘ele, e hulali ana i ka wao kele pōwehiwehi, ua kani ikaika ‘o ‘Ō‘ō. A laila, ‘o ka ‘ūniu ‘ana o ke po‘o me ka ho‘olohe pono, a lohe akula i ke kūpina‘i mai o kāna mele i kahi mamao! Ua pane ho‘i ‘o ‘Ō‘ō, a laila ua hīmeni pū kēia mau manu kekahi i kekahi. Ua lele ‘o ‘Ō‘ō e pili kokoke ai i ka leo mele. Ua mahiki miki ‘o ia ma waena o nā lālā a ua holo māmā i ka hope o kekahi lālā ‘oi‘oi. I kona ‘ōku‘u ha‘aha‘a, ua ‘ūniu kona po‘o e ho‘olohe ai. ‘Emo ‘ole, ‘a‘ole hiki ke ne‘e kona mau wāwae. Pa‘a ‘o ia i ka lālā! Ua ku‘upau ‘o ia i ka pakele ‘ana. Ua ‘ō‘ili kekahi lima kanaka a ua hopu pa‘a ‘ia ‘o ‘Ō‘ō mai ka lālā mai. Kau ka weliweli o ‘Ō‘ō. Huki maila nā manamana lima i kekahi mau hulu ma nā ‘aoa‘o o kona kino, a ho‘ohemo i ke kēpau ma kona wāwae. Ua ho‘oku‘u ka lima iā ‘Ō‘ō a ua lele lī‘ō i luna me ka ‘āwīwī, e hele ana i waena o ka hihipe‘a— ‘O ka puoho akula nō ‘o Manu. E pana ‘ino ana kona pu‘uwai. Kohu mea maoli ‘i‘o nō kona moe‘uhane! Mana‘o ihola ‘o Manu i ka manu ‘ō‘ō. Minamina ‘o ia i ka u‘i a me ka hoihoi o nā hulu u‘i o nā manu o ka wao kele.

9

I

ka lā a‘e, ua ‘ōlelo ko Manu kumu a‘o i ka papa e nūnē i ke ‘ano o ka mo‘olelo Hawai‘i ma ke kuana‘ike o ka manu ‘ō‘ō. “I nā makahiki aku nei he mau miliona, e ne‘ekau ana kekahi manu ‘ele‘ele me kahi māhele o kona ‘ohana mai ka ‘āina ‘ē mai. Pilikia lākou i ka makani ‘ino a lawe ‘ia aku lākou i ka moana, lalau loa akula lākou i kahi ala o ka hewahewa. A hala kekahi mau lā o ko lākou lele ‘ana ma waena o nā makani kokololio a pāhili, kāla‘ela‘e ka lani. Ua ‘ike lākou i kekahi mea uliuli ma ka ‘alihi lani, a ua lele lākou i ka ‘āina malihini i ‘uhi ‘ia i ka pele. Ua ho‘onu‘u ‘o ia me kona pū‘ā manu i ka wai pua a me ka pua o kekahi mau lā‘au pōkole. Ua ‘ohi lākou i nā mea kolo i nā lau, nā lālā, a ma lalo o ka ‘ili lā‘au. Me ka paupauaho, ua kau lākou i ka lā‘au e hiamoe ai. ‘O ka pō mua loa kēia o kona noho ‘ana ma ka ‘āina hou. “Ua loa‘a mua maila kēia pae ‘āina auwaea i kekahi po‘e manu ‘ē a‘e. Ua ho‘opūnana nā manu kai a ua hānai ‘ia kā lākou mau keiki i ka malu o kēia wahi, i kahi mamao aku nā holoholona nāna lākou e hana ‘ino. Ua hiki pū mai nā manu kahakai a me nā manu kai. Ua lawe ‘ia mai nā ‘ano‘ano, pili pa‘a ma ka hulu a me ka wāwae, a i ka hua ‘ai i ko lākou mau ‘ōpū. Ua hele mai nā mea kolokolo i ka makani a me ke au kai, a ua lana kekahi ma luna o ka pīhā o ka moana. “Ma hope o ka holo o ke au he pākaukani makahiki, ua hō‘ea pākahi mai nā manu, nā mea kolokolo, nā ‘ano‘ano, nā pūpū, a me nā ‘ōpe‘ape‘a i kēia wahi. Ua ho‘ēhu pua nā manu i ko lākou ‘ai ‘ana i ka wai pua a me nā pua, a ua ho‘olaha i nā ‘ano‘ano i ka manawa o kā lākou ‘ai ‘ana i ka hua ‘ai. A hala loa ka wā, ua puni ka ‘āina i ka wao kele nui. Ua lilo ka manu ‘ō‘ō me nā mea ‘ē a‘e a pau i po‘e kūpuna no nā lāhui kupa o Hawai‘i nei. Ua hele a ma‘a lākou i ka nohona hou, a ua kālele lākou kekahi i kekahi i mea e ola mau ai. “A laila, he 1,000 paha makahiki aku nei, ua holo wa‘a mai nā kānaka o Hawai‘inuiākea i ‘ane‘i a noho lō‘ihi ho‘i. A ka‘ahope ka wā, ua hui pū lākou me nā kānaka ‘ē a‘e mai nā ‘āina ‘ē mai. Ua lawe mai nā kānaka i nā lā‘au a me nā holoholona i ola na lākou, e la‘a ka moa, ka pipi, ka hipa, ke kao, ka pua‘a, ka pōpoki, a me ka ‘īlio. Ua lawe pū ‘ia mai nā mea pe‘e malū, e la‘a ka ‘iole, ka ‘iole li‘ili‘i, a me ka makika. Ua waele ‘ia nā wao kele no nā mea kanu. Ho‘okē ‘ia nā lā‘au maoli Hawai‘i e nā lā‘au kūwaho, a ua hehi a ‘ai ‘ia nā kumulā‘au ‘ōpiopio. Ua ‘ai nā holoholona no waho mai i nā manu maoli Hawai‘i, nā hua manu, a me nā manu ‘ōpiopio. Ua nahu ‘ia nā manu e nā makika a make ihola i nā ma‘i malihini. I kēia manawa, nalowale nā lā‘au a me nā holoholona o ka pae ‘āina o Hawai‘i.”

10

No ke koena o ka lā, ua no‘ono‘o ‘o Manu i ka manu ‘ō‘ō a me nā manu maoli Hawai‘i. I ia pō, ua moe‘uhane ‘o ia, he manu ‘ō‘ō ‘o ia. Pa‘a ihola ko Manu māi‘u‘u i ka lālā a ua kīko‘o aku ‘o ia i kona mau ‘ēheu nemonemo a uliuli. Ua ho‘onaue kona kino me ka ho‘oweuweu i kona hulu. Maika‘i nō! ‘Ōku‘u ihola ‘o ia, ka‘apeha kona mau hulu puapua, a hō‘ike ‘ia nā hulu melemele ma lalo o kona ‘ēheu. Ua ‘ike ‘o Manu i kekahi manu ‘ō‘ō ‘ē a‘e aku ma kahi kokoke iā ia, e nānā ana iā ia me kona maka ‘ele‘ele. Ua lele ia manu ‘ō‘ō me ka ‘ōpa‘ipa‘i ‘ana o ke analio ma hope aku ona. ‘Emo ‘ole, lele akula ‘o Manu i ka lani. E lele maoli ana ‘o ia! Ua kīkaha ‘o ia i ka makani me kona ‘ōpa‘ipa‘i ‘āwīwī a hui pū ‘o ia me kona hoa. Ua kepa lāua i ‘ō i ‘ane‘i i nā hāpu‘u uluwehi, a lele niniu ‘eleu akula ma luna o nā pōhaku i uhi ‘ia i ka limu a e kukū ana i lalo. Ua lele ‘o Manu me he mea lā ‘o ia ka pailaka a me ka mokulele, i ka hana ‘ana o nā mākau no‘eau! Uheheu akula lāua i ka wao kele, a alualu ‘ino kekahi i kekahi. Ua holu nape nā lau o ke kumu lā‘au me he ‘ōlapa hula lā i ke kā‘alo ‘ana o Manu a me ka manu ‘ō‘ō. ‘Ako a ‘ai ihola ‘o Manu i ka hua ‘ōlapa, a ua hui pū me kona hoa i ke kīpaku ‘ana i nā manu mai nā pua lehua aku. Mūkīkī ihola lāua i ka wai pua. I ko Manu mana‘o, he kanakē ke ‘ano o ka wai pua. Ua lele nā ‘elua manu i ka lani ākea, e kālewa ana i ka pi‘o ‘olu ma luna o nā kumu lā‘au. I ko lāua lele ‘ana, ua kāwala a‘ela ka wao kele. Pōloli ihola ‘o Manu. Ua ‘imi lāua i nā pua, akā he kāka‘ikahi. Lelele a‘ela lāua i uka Ua ‘ike ‘o Manu e lele ho‘okahi ana nō ‘o ia. Aia i hea kona hoa? Ua ‘imi ‘o Manu i nā wahi a pau! Ua huli ‘o ia i luna a i lalo ho‘i, me ke kani ‘ana, “OU-OU!

OU-OU!”

13

“Manu‘ō‘ō!” Ua ka‘aka‘a kona mau maka. Ua hi‘i kona makuahine iā ia. Ua kilohi ‘o ia i kona lumi moe, e hulihuli ana i ka manu ‘ō‘ō. “Ē Manu, e noho mālie! He moe‘uhane wale nō ia!” ‘I‘imo ko Manu maka. ‘A‘ohe ‘ekemu, ‘oiai ‘o ia e ho‘omana‘o ana. Ua ha‘i ‘o ia, “Ua moe‘uhane au, nalowale ka wao kele a pau loa, a laila ‘a‘ohe ‘ai a nā manu wao kele! Ē Māmā, he wao kele ma Hawai‘i no nā manu maoli Hawai‘i? E ‘ike ana nō au i ka manu wao kele Hawai‘i?” Hō‘a‘apu ka makuahine i ka lima ma ka pāpālina o Manu. “ ‘Ae, e Manu. He makana kā māua ‘o kou makua kāne no kou lā hānau. E hele ana kākou i Hawai‘i e kipa i ko kākou ‘ohana. E hele ana kākou i laila, i ka wao kele no ka ‘ike ‘ana i nā manu!” Ua pūliki pa‘a ‘o Manu i kona makuahine. Mana‘o ihola ‘o ia, “A ma laila, e loa‘a ana ka manu ‘ō‘ō ia‘u. Pēlā nō e maopopo pono ai ka mana‘o o ko‘u inoa ia‘u.”

14

Ua hiki maila ka lā. Ua ki‘i ‘o Uncle iā Manu a me kona mau mākua ma ke kahua mokulele o Hilo. Ua hiki ka ‘ohana ma ka lū‘au. Ua hīmeni nā hoahānau a me nā hoa aloha a ho‘okani i ka ukulele a kīkā ho‘i. Ua hula ‘o Tūtū i kekahi mele, i kapa ‘ia ‘o “Manu ‘Ō‘ō,” no ka lā hānau o Manu. Ua ‘ai ‘o Manu i kāna mea ‘ai punahele: ka laulau pua‘a a me ka mea ‘ono haupia. ‘Oiai e pā‘ina ana, pau ‘ole ke kau ‘ana o kona mana‘o i ke ao a‘e, i kona wā e ‘ike ai i nā manu Hawai‘i.

17

I ke kakahiaka, ua hele ‘o Manu a me kona ‘ohana i Ka Pāka Aupuni o ka Lua Pele o Hawai‘i. Ma ka hale ho‘okipa, ua nānā lākou i nā hō‘ike‘ike o nā lā‘au wao kele a me nā manu o ka pāka. Ua kaomi ‘o Manu i nā pihi e ho‘olohe ai i nā leo mele a kāhea o ia mau manu. Pīna‘i kona ho‘olohe ‘ana, me ka pa‘ana‘au ‘ana aku nō. Ma ke ala hele aku, he līhau hu‘ihu‘i. Onaona ka wao kele. Ma waena o ka lau lā‘au, ‘ike akula lākou i ka Lua Pele ‘o Kīlauea i ka hāku‘i ‘ana i ka lani. Piha ‘eu ‘o Manu a nānā akula i nā mea a pau a puni ia. Akā, ua a‘o aku kona mau mākua iā ia e noho mālie, e nānā a ho‘olohe. Ua lohe ‘o Manu i nā ‘ēheu kapalulu a hāwanawana ihola, “ ‘Apapane!” Ho‘olaha nā manu i kona mau leo ‘ōlino i ka wao kele. Hiki iā ia ke ‘ike iā lākou me ke aniani ho‘onui ‘ike a kona makua kāne, he mea ‘ike wale ka ‘ula‘ula o ke kino a me ke ke‘oke‘o o ka hulu pupua. Nānā ihola ‘o Manu i kekahi ‘apapane i kau ma luna o lākou, a mūkīkī ihola kona nuku i kekahi pua lehua ‘ula‘ula weo.

18

Ua hāwanawana ‘o Manu, “ ‘Ōma‘o!” ‘Ike ihola ‘o ia i ka leo o nā manu i kū like ke kani me ko lākou inoa. Akā ‘a‘ole ‘ike ‘o Manu i ka manu ‘ōma‘o i ke aniani ho‘onui ‘ike. Ua hāwanawana kona makua kāne, “Hilahila loa ka manu ‘ōma‘o, a pili ka waiho‘olu‘u o ko lākou mau hulu manu i ke aka. Akā, ‘ike nō na‘e kākou he ‘ōma‘o nō ia ke lohe ‘ia a‘e kona leo mele.” A laila, ua ‘ike lākou i ka ‘io, e kīkaha ana i ka pō‘ai nui i ka lani. Pa‘ē maila kona leo.

“Ki-i! Ki-i!”

19

I

ia ‘auinalā nō, ua kipa ‘o Manu a me kona mau mākua i kekahi hale ho‘omaluō kahi e hānai ‘ia ai ka manu wao kele. I kekahi lā ho‘i, e ho‘oku‘u ‘ia ana kēia mau manu kāka‘ikahi i ka wao kele. Ua a‘o ‘ia ‘o Manu no ka lā‘au a me ka mea kolo e kauka‘i ai ke ola o ka manu. I ola ai ‘o ia i ka makanahele, nāna nō e ‘imi aku i kāna mea ‘ai pono‘ī iho. Ua ‘ike ‘o Manu i ka ‘alalā i kekahi lumi me nā pukaaniani pākū, piha i nā kumu lā‘au. Ua lele kaumaha lākou mai kekahi lālā a kekahi aku. Naunau ‘ano ‘ē maila kekahi me ka nānā ‘ana i kekahi i ke kiko ‘ana i kahi puka ma ke kumu lā‘au. Hele akula ‘o Manu i ka holoē pō‘ele‘ele, kahi e ho‘omā‘ike‘ike ‘ia ana nā lumi li‘ili‘i kohu like he wao kele. I hana ‘ia aku nei ia mau wahi ho‘omalu i maluhia ai ka ulu ‘ana o ia po‘e manu ‘ane halapohe. Ua nānā ‘o Manu i ka manu ‘akikiki a me ka manu kiwikiu. Li‘uli‘u iki ihola kona mino‘aka ‘ana i ka palila me kona po‘o hāweo i ka melemele, e lele hikiwawe a‘e nei ma ‘ō a ma ‘ane‘i, he nanea mai ho‘i kau. Me he lā, ua nānā pono maila kekahi palila iā Manu! Me ka ho‘opipī i kona maka, ho‘omeamea ihola ‘o Manu, nalowale nā paia a pakele akula ho‘i ka manu palila. Hau‘oli loa ‘o Manu i kona puni ‘ana i nā manu a me nā lā‘au Hawai‘i. Akā, ‘a‘ohe ona ‘ike iki i ka ‘ō‘ō i ia lā. He ‘oia‘i‘o anei ka nale loa ‘ana o ka ‘ō‘ō?

21

‘O ke kakahiaka hope loa o ko lākou huaka‘i ‘ana ma ka mokupuni ‘o Hawai‘i. Kalaiwa a‘ela ka ‘ohana o Manu i ka pi‘ina o Mauna Kea. Aia kahi pāpale ke‘oke‘o a li‘ili‘i ma luna o ka mauna! I hele aku nei lākou e kōkua i ke kanu ‘ana i ke koa ma kahi kahua nui i ho‘opuni ‘ia i loko o ka pā nui lō‘ihi. Ua ho‘ākaaka ka alaka‘i papahana, “I ko kākou pale ‘ana i kekahi wahi mai nā holoholona po‘ii‘a, ka waele ‘ana i nā nāhelehele, a ke kanu hou ‘ana i nā lā‘au maoli Hawai‘i a me nā lā‘au i loa‘a i Hawai‘i wale nō, pēlā e ola lupalupa ai ka lā‘au Hawai‘i. A laila ho‘i e uhaele nui mai ai nā manu me nā mea kolo. I ka noho ‘ia e nā manu like ‘ole he lehulehu, he ola nō ka wao kele. No ka mea hō‘ike ‘ia ke ola maika‘i o ka wao kele i ka nui o nā manu like ‘ole.” Ma‘ū ka lepo i nā lima o Manu. I kahi mamao aku, ua ‘ike ‘o ia i kekahi kumu lā‘au koa he nui loa a kahiko. Nānā ihola ‘o Manu ma kona lima e pa‘a nei kāna lā‘au ‘ōpiopio koa me ona mau a‘a pūmanamana. Ua hāwanawana ‘o Manu, “E ke keiki. E ka pēpē koa li‘ili‘i ē! I kekahi lā, ma laila pū ‘oe i ka ulu nō a nui!”

22

I

ia pō, ma kona wahi moe nō, pa‘uhia ihola ‘o Manu i ka hiamoe. Ua moe‘uhane ‘o ia i kona kū ‘ana i kekahi wao kele kahiko loa. Pa‘a pū ka wao kele i ke koa a me ka ‘ohi‘a, ālai ‘ia ka ‘ike o ko Manu maka i ka lani. Ua lipolipo wale nō. Ua lohe ‘o Manu i kekahi mele kama‘āina a ea a‘ela kona po‘o a nānā. Aia nō ‘o ‘Ō‘ō ma laila, e kau ana i ka lālā, e nānā ana iā Manu. Ua kīki‘i ke po‘o o ‘Ō‘ō a kiani akula i kona hulu analio. Ua mino‘aka ‘o Manu i kona hoa.

Ua lele honua ka pū‘ā manu ‘ō‘ō i luna, e kani ana, “Ou! Ou!” ‘E‘ehia ‘o Manu i ka ‘ike ‘ana i nā manu ‘ō‘ō he nui. Ma kahi ha‘aha‘a ka lele o ka ‘āuna manu, a ua lohe ‘o Manu i ka ‘owē o nā ‘ēheu. Ua ‘ike ihola kona hoa manu i nā manu ‘ō‘ō ‘ē a‘e, me ka ho‘i hou aku ona iā Manu. A laila, ‘o ka lele a‘ela nō ia o ‘Ō‘ō mai ka lālā aku a komo i loko o ka pū‘ā ‘ō‘ō. Ua nānā ‘o Manu i ka lele ‘ana o nā manu ‘ō‘ō. Ua kani lākou, “Ou! Ou!” i ko lākou kīkaha ‘ana ma luna o nā kumu lā‘au. E ‘ōlalilali ana ko lākou hulu i ka lā, ‘oiai lākou i lele mamao aku ai. Aia ho‘i, ‘o ka

nalowale akula.

25

U

a ka‘aka‘a ko Manu mau maka. Pohā maila ka lā i kona lumi moe. Ua mana‘o ‘o Manu no kona moe‘uhane. Hāwanawana ihola ‘o ia, “E ‘Ō‘ō, ‘a‘ole au e poina iā ‘oe.” Ma ka ‘aina kakahiaka, ua ha‘i ‘o Manu i kona makua kāne a me kona makuahine o kāna moe‘uhane. Ua ‘ōlelo ‘o ia, “Ua maopopo maila nō ia‘u, he nalo pau maoli ka ‘ō‘ō.” Ua kani ‘uhū ‘o ia, “He pilihua wale ko ka na‘au.” A laila, lele ka houpo o Manu. “Maopopo ia‘u, ke ola mau nei nā manu maoli Hawai‘i ‘ē a‘e, aia ka pono o ko kākou kāko‘o ‘ana iā lākou! E ola nō lākou i ka wao kele Hawai‘i!” Me ka na‘au piha‘eu, ‘ōlelo ‘o Manu, “Hiki ia‘u ke kanu i nā kumu lā‘au maoli Hawai‘i, a e kōkua pū ana ko‘u mau hoa!” Mino‘aka a kūnou akula kona mau mākua. A hāmau ihola ko Manu leo. Ua no‘ono‘o ‘o ia i kona inoa Hawai‘i, ‘o Manu‘ō‘ōmauloa, a me ka mana‘o, “E mau ke ola o ka manu ‘ō‘ō.” Ua no‘ono‘o ‘o Manu iā ‘Ō‘ō, ka manu ma loko o kona moe. Ho‘omana‘o nō ‘o ia i ka lele pū ‘ana me ‘Ō‘ō i ka wao kele ma kona wā moe. Ua pa‘a ka maka o Manu, a ua ‘ike ‘o ia i ke kīkaha ‘ana i ka lewa, he makani nō e puhi ana ma kona ‘ēheu hulu ‘ele‘ele . . . Ua ka‘aka‘a ko Manu maka. Ua kau kona mino‘aka. Nānā akula ‘o ia i kona makuahine a me kona makua kāne. “ ‘Akahi nō a maopopo . . . i loko nō o ka nalo loa o ka ‘ō‘ō, he ola mau kona ma loko o‘u . . . ma ko‘u moe‘uhane . . . a ma ko‘u inoa nō ho‘i!”

A ‘o ia ka manawa i maopopo le‘a ai iā Manu ka mana‘o o kona inoa. 26

Male and Female Oahu O-o, Moho apicalis. Kaha ki‘i ‘ia e John Gerrard Keulemans i ka puke ‘o The Avifauna of Laysan and the Neighboring Islands na ka Mea Hanohano ‘o Walter Rothschild, 1893.

28

‘Ōlelo Hope He māhele li‘ili‘i loa o ‘Amelika nā mokupuni ‘o Hawaii, he 0.2 pākēneka ka nui o ka huina nui o nā ‘āina ‘o ‘Amelika. Akā, ‘o Hawai ‘i ka home o ka 20 pākēneka o nā manu hopo a ‘ane make loa ma ‘Amelika. Nui nā manu o Hawai‘i i nalowale loa. I ka wā kahiko, he ‘ehā ‘ano o ka manu ‘ō‘ō e noho pākahi ana ma ko lākou mau mokupuni: ma O‘ahu, Hawai‘i, Maui me Moloka‘i, a me Kaua‘i. I nā makahiki 1980, ‘o ka manu ‘ō‘ō ‘o Kaua‘i ka mea hope loa i ‘ike a lohe ‘ia. ‘O kēia nā kumu no nā kuhikuhi pono o nā manu ‘ō‘ō i kēia mo‘olelo: ka ‘imi na‘auao a me ka ‘ike kālaimeaola, nā ‘imi loa a me nā mea ‘ohi, nā kaha ki‘i, a me nā mo‘olelo Hawai‘i me nā ‘ōlelo no‘eau. Ua hō‘ike ‘ia ke ‘ano o ka manu punahele o Manu i kēia mo‘olelo, ka manu ‘ō‘ō ‘o O‘ahu, akā he mana‘o no nā ‘ano o nā lāhulu o nā manu ‘ō‘ō ‘ehā. No ka ‘ō‘ō ka mo‘okū‘auhau kahiko loa ma waena o nā manu wao kele Hawai‘i, mai ka ‘umikūmāhā a ka ‘umikūmāhiku miliona makahiki. Ua nalowale ka hapa nui o nā manu ‘ō‘ō ma mua o ka hiki ‘ana o ka pa‘i ki‘i ‘ana. Maopopo iā kākou ka hi‘ohi‘ona o ka manu ‘ō‘ō ma muli o nā ki‘i i pena ki‘i ‘ia ai kona u‘i, a me nā waihona mea kahiko o nā hale hō‘ike‘ike kekahi. He mea kapu ka manu wao kele i nā kānaka Hawai‘i. Helu ‘ia nā manu ‘ō‘ō i loko o ke Kumulipo, he mele ko‘ihonua e ‘ike ‘ia ai ‘o ke kumu nō ia e loa‘a ai nā mea a pau loa ma ka honua.

29

Nā Pu‘ukani o ka Wao Kele He leo mele ko ka manu ‘ō‘ō. He ‘oi a‘e kona leo nahenahe ma mua o ko nā manu Hawai‘i ‘ē a‘e. He hīmeni aku hīmeni mai ko ka manu ‘ō‘ō wahine a me ka manu ‘ō‘ō kāne. Me he ‘ohe kani lā kona hīmeni ‘ana, a he halulu ke ‘ano, “Ou! Ou!” e like me kona inoa. Hīmeni nui akula lākou i ke kakahiaka a me ke ahiahi, a he keu ho‘i i ka wā moe aku moe mai.

E ho‘olohe i ke kani o ka manu ‘ō‘ō ‘o Kaua‘i! E kipa iā https://macaulaylibrary.org/asset/6049. (Mai ka Hale Waihona Puke ‘o Macauley ma ke Ke‘ena Hana o nā Manu ‘o Cornell, i pa‘i ‘ia ma Iune 6, 1975, palapala ho‘okuleana no C. Fred Zeillemaker.)

He Aha nā Mea i ‘Ai ‘ia e ka Manu ‘Ō‘ō? Ua ‘ai ka hapa nui o nā manu ‘ō‘ō i ka wai pua i ka papa kaupoku o ka wao kele. Ua hulihuli lākou mai kapakai a kualono, e ‘imi ana i nā pua mōhala. ‘Ai ihola lākou i nā mea kolo i nā lālā, nā kumu lā‘au, ka la‘alā‘au, a me nā lau ma nā kumu lā‘au ola a make, la‘a ke koa, ka ‘ōhi‘a, a me ka ‘ōlapa. He punahele na lākou ka lehua i ke kumu lā‘au ‘ōhi‘a, akā ua mūkīkī lākou i ka wai pua mai nā pua ‘ē a‘e, e like me ka Lobelias, ke kanawao, ka ‘ie‘ie, a me ka pua mai‘a. ‘Ai nō ho‘i lākou i ka hua mai‘a. Ua ho‘ēhu pua nā manu ‘ō‘ō i ka manawa o kāna mūkīkī ‘ana i ka wai pua, no laila ua kōkua lākou i nā lā‘au, a ua hānai ‘ia nā lā‘au e lākou.

31

Nā Pu‘ukani o ka Wao Kele He leo mele ko ka manu ‘ō‘ō. He ‘oi a‘e kona leo nahenahe ma mua o ko nā manu Hawai‘i ‘ē a‘e. He hīmeni aku hīmeni mai ko ka manu ‘ō‘ō wahine a me ka manu ‘ō‘ō kāne. Me he ‘ohe kani lā kona hīmeni ‘ana, a he halulu ke ‘ano, “Ou! Ou!” e like me kona inoa. Hīmeni nui akula lākou i ke kakahiaka a me ke ahiahi, a he keu ho‘i i ka wā moe aku moe mai.

E ho‘olohe i ke kani o ka manu ‘ō‘ō ‘o Kaua‘i! E kipa iā https://macaulaylibrary.org/asset/6049. (Mai ka Hale Waihona Puke ‘o Macauley ma ke Ke‘ena Hana o nā Manu ‘o Cornell, i pa‘i ‘ia ma Iune 6, 1975, palapala ho‘okuleana no C. Fred Zeillemaker.)

He Aha nā Mea i ‘Ai ‘ia e ka Manu ‘Ō‘ō? Ua ‘ai ka hapa nui o nā manu ‘ō‘ō i ka wai pua i ka papa kaupoku o ka wao kele. Ua hulihuli lākou mai kapakai a kualono, e ‘imi ana i nā pua mōhala. ‘Ai ihola lākou i nā mea kolo i nā lālā, nā kumu lā‘au, ka la‘alā‘au, a me nā lau ma nā kumu lā‘au ola a make, la‘a ke koa, ka ‘ōhi‘a, a me ka ‘ōlapa. He punahele na lākou ka lehua i ke kumu lā‘au ‘ōhi‘a, akā ua mūkīkī lākou i ka wai pua mai nā pua ‘ē a‘e, e like me ka Lobelias, ke kanawao, ka ‘ie‘ie, a me ka pua mai‘a. ‘Ai nō ho‘i lākou i ka hua mai‘a. Ua ho‘ēhu pua nā manu ‘ō‘ō i ka manawa o kāna mūkīkī ‘ana i ka wai pua, no laila ua kōkua lākou i nā lā‘au, a ua hānai ‘ia nā lā‘au e lākou.

31

Nā Hua ‘Ōlelo a me nā Inoa i Kēia Mo‘olelo

‘Ahu ‘ula

He ‘ano kīhei i komo ma luna o nā po‘ohiwi; ua hana ‘ia me nā hulu manu.

‘Apapane

He manu li‘ili‘i a ‘ula‘ula, noho i ka wao kele.

‘Io

He “manu o pio” e loa‘a iā Hawai‘i wale nō.

Ali‘i

Ka mea i noho ali‘i ma luna o ke aupuni; pili lākou i nā akua.

Keiki

He mea ‘ōpiopio.

32

Mahiole

He ‘a‘ahu no ke po‘o i hana ‘ia me nā hulu manu.

Po‘e Kia Manu

Ka po‘e e lawai‘a manu e ‘ohi‘ohi ai i kona hulu.

‘Ōma‘o

Ka manu ‘ano nui, he hulu hinahina kona.

Mauna Kea

Ka mauna lua pele kahiko ma ka mokupuni ‘o Hawai‘i; he mauna loloa, ma luna o nā mauna Hawai‘i a pau.

‘Ō‘ō

Ka manu i noho i ka wao kele, ua nalowale.

‘Ōlapa

He kumu lā‘au Hawai‘i e ani pē‘ahi i ke ahe, ‘ano like me nā lima o ka mea hula. ‘O nā hua ‘ōlelo “mea hula” a me “ ‘ōlapa,” like pū.

33

Tūtū

He inoa henoheno no ke kupuna; he luahine a he ‘elemakule paha.

Nā Hulu Manu i ka Wā Kahiko o Hawai‘i Waiwai loa kekahi o nā hulu manu o nā manu wao kele i ka wā kahiko o Hawai‘i. Ua hāwele ‘ia nā hulu manu i nā pū‘olo li‘ili‘i, no ka uku ‘ana i nā ‘auhau. Ho‘ohanohano akula nā kānaka Hawai‘i i nā manu wao kele a me ko lākou mau hulu, kahi e loa‘a ai ka mauli o nā akua. Mana loa ka hulu manu, he kōkua i nā ali‘i i ka wā ho‘ouka kaua. I kū hō‘ailona ka hulu manu no nā ali‘i. I ka wā kahiko, he hana no‘eau maika‘i nā hulu ali‘i. Ua haku ‘ia nā ahu ‘ula, nā ‘ahu, a me nā lei me nā hulu ‘ula‘ula hāweo o ka manu ‘i‘iwi a me ka manu ‘apapane, nā hulu ‘ōma‘oma‘o o ka manu ‘ō‘ū, a me nā hulu ‘ele‘ele a melemele o ka manu mamo. Akā, he waiwai nui loa nā hulu melemele ma lalo o ka ‘ēheu, ma ka ‘ūhā, a ma ke kua o ka manu ‘ō‘ō, a ua ho‘oka‘awale ‘ia no nā ali‘i a me ka mō‘ī.

34

‘O ka po‘e kia manu ke kanaka i ‘ohi i nā hulu manu no nā ali‘i. Hanohano ko lākou ‘oihana. Maopopo ihola i ia po‘e nā hana o ka manu ke ho‘okolo a pahele i nā manu. Ua hana ‘ia he kēpau me nā ‘ano‘ani pāpala kēpau, hamo ‘ia ma ka paukū lā‘au, a ho‘okani ke kia manu i kona leo e ho‘olale ai i ka manu. Hopu ‘ia nā manu i ka ‘upena a me ka hei. Akahele nā po‘e kia manu, ‘a‘ole e hana ‘ino i ka manu. No ka hapa nui o ka manawa, hiki iā lākou ke ‘ohi i nā hulu manu, a laila ho‘oku‘u i nā manu. I kekahi manawa, ‘ai ‘ia ka manu ‘ō‘ō ma hope o ka ‘ohi ‘ana i kona mau hulu. Akā, no ka hapanui o ka manawa, keu ho‘i i ka wā i kāka‘ikahi ai ka manu ‘ō‘ō, ho‘oku‘u ‘ia aku nō i ola ai a ulu hou kona hulu. ‘O ka Pā‘ū o Nāhi‘ena‘ena ka inoa o ka pā‘ū melemele a Manu i nānā ai. He 20 kapua‘i a me 30 ‘īniha ka lō‘ihi o kēia pā‘ū i kona wā i hana mua ‘ia ai. Mana‘o ‘ia, ‘o ka nui loa nō ia o nā mea hulu a pau i haku ‘ia, he ho‘okahi miliona kona hulu melemele, mai ka manu ‘ō‘ō nō.

35

Pehea kākou e kōkua ai? He mea mau loa ka nalowale. He mau hana kā kākou e kōkua ai i nā lāhui maoli Hawai‘i. Eia kekahi mau hana e kōkua ai: hhE ‘imi ‘ike

no nā lāhui maoli Hawai‘i. hhE kilo a nānā i nā manu. hhE holoi i ke kāma‘a, ke kākini, a me ka lole ma hope o ka hele ‘ana i ka wao kele, e ho‘opau ai i ka ho‘olaha ‘ana i ka nāhelehele ‘ina a me ka Rapid ‘Ōhi‘a Death.

hhE

komo aku i loko o kekahi ‘ahahui holoholona lōhiu a e ho‘oulu kālā, e kōkua, a e ‘a‘a ho‘i i ka hana kōkua. He kōkua ka Kaua‘i Forest Bird Recovery Project, ka Maui Forest Bird Recovery Project, ka Pacific Rim Conservation, ka Hawai‘i Wildlife Center, a me ka ‘Alalā Project i ke ola o nā manu Hawai‘i ‘ane make loa.

36

hhE

‘a‘a i kekahi hui e hana i ka ho‘iho‘i kaianoho ‘ana. Ma ka mokupuni ‘o Hawai‘i, ‘o Mauna Kea Forest Restoration Project ka hui nāna e lawe i nā mea ‘a‘a i nā huaka‘i kanu, a aia nā manawa kūpono no ke kanu ‘ana ma lalo o ka hui ‘o Hakalau Forest National Wildlife Refuge.

hhE

kanu i nā lā‘au maoli Hawai‘i ma kou hale. hhE ho‘oka‘awale ‘ia kāu mau holoholona pili i loko o ka hale a ka pā hale paha. Ho‘omake ka ‘īlio a me ka pōpoki i ka manu. hhMai ho‘oku‘u wale i nā popoki, nā ‘īlio, nā manu, a i ‘ole nā holoholona ‘ē a‘e i kahi kahu ‘ole ‘ia. hhE pau ka ho‘olaha ‘ia o nā ma‘i e laha i ka makika a me ka manu. E kīloi a pani a pa‘a ‘ia paha nā ipu wai, e like me nā ipu kanu pua, nā ‘auwai pa‘a, a me nā huila ka‘a kahiko, kahi e ho‘oulu ai ka makika. hhE kaomi i ka loli ‘ana o ke aniau ma ka hele wāwae ‘ana a me ka holo ‘ana ma ke ka‘a ‘ōhua. I ka manawa hana ‘ole, e pani i nā kukui, ke kīwī, a me ka lolo uila ma kou hale. hhE hana kōkua, ‘a‘a, a komo pū paha i ka hana me ke Keauhou Bird Conservation Center ma Kīlauea, Hawai‘i.

37

‘Ōlelo Mahalo

M

ahalo iā Rick, Alex, a me Ka‘ō‘ōmauloa; ua ulu kēia puke i ko lākou mau mo‘olelo pono‘ī. Mahalo nui loa iā Majorie Ziegler i hala iho nei, nona ka mana‘o e kākau ai i kēia mo‘olelo, i hana pū i ke kākau ‘ana i nā mana mua, a kāko‘o i ka ho‘omau ‘ana, a me ka paupauaho ‘ole. Aloha pumehana iā Thane Pratt, i kona nānā pono ‘ana me ke kā‘eu‘eu i nā pena ki‘i o ka ‘ō‘ō, a me kona hā‘awi manawale‘a ‘ana i nā mana‘o i ho‘ōla hou i ka manu ‘ō‘ō me ka noke i ka ‘imi noi‘i ma ka helu ‘ana i nā manu ma “ ‘Ō‘ō Valley” mai ka makahiki 1976 i ‘Alaka‘i, Kaua‘i. He mau mahalo iā Paul Banko, i ka ho‘oulu hoihoi i ke ka‘ana mai i kāna mau mo‘olelo a me nā mana‘o a kona makua kāne e pili ana i ka ‘ō‘ō. Iā Julie Williams a me Jack Jeffrey, mahalo i nā mana‘o i ka manu ‘ō‘ō i ‘ike ‘ia. Mahalo iā Megan Dalton a me Mary Berman, i nānā pono i ke kūlike akeakamai a me ka ‘ike Hawai‘i. Mahalo nui iā Chris Farmer a me Stephanie Levins, i ko lāua kōkua i nā ki‘i pena i hō‘eu i nā moe‘uhane i ka mo‘olelo. A mahalo palena ‘ole i nā mea heluhelu loiloi ‘elua no ko lāua mana‘o kōkua nui.

38

Mahalo pumehana iā Joel Cosseboom ma University of Hawai‘i Press, no kona ‘ike no‘ono‘o ‘eu‘eu a me ka ‘i‘ini no kēia mo‘olelo. Mahalo nui iā Bryce Masuda ma ka Keauhou Bird Conservation Center, i ha‘i i kāna ‘imi noi‘i no nā manu wao kele ‘ane make loa a me ko lākou ola hou ‘ana. A mahalo piha iā Bishop Museum, i malama i nā mea ‘ike Hawai‘i a me nā manu wao kele i nalowale, i mea e maopopo mau ai ia mau mea makamae nalowale a me nā mea e ola mau nei. Na ke Conservation Council for Hawai‘i i kāko‘o i kēia puke. Ho‘omalu nō ke Conservation Council for Hawai‘i i nā lā‘au, nā holoholona, a me nā kaiaola maoli Hawai‘i, eia no nā hanauna e hiki a‘e ana. Ko Hawai‘i leo no nā holoholona lōhiu.

conservationcouncilhawaii.org

39

Na ka Unuhi ‘Ōlelo Mahalo iā Charly Pāli‘ulā Nāmakai‘a Barboza, ‘o ia nō ka luna a me ka iwi kani o ua ‘ohana lā. Mahalo nō iā Lalepa Koga, he kumu maka, mehameha i ka na‘auao, e ho‘ōla mau ana i ka ‘ōlelo Hawai‘i. Mahalo pumehana iā ko‘u hoa pili, ‘o Noah Ha‘alilio Solomon, nāna i heluhelu a ho‘oponopono i kēia puke ma ka ‘ōlelo Hawai‘i. A mahalo iā Joel Cosseboom no ka ‘ae i ka unuhi ‘ana no kēia mo‘olelo. ‘O ka‘u keiki, ‘o Graham Edward Pūkahinapehā Tolentino, ‘o ia nō ke kumu pa‘a no ka hana mau. A ‘o Leah Caldeira, ka‘u wahine, me ‘oe ko‘u wena. A mahalo iā Douglas Po‘oloa Tolentino, Kellie Keli‘iaukaioka‘ahumanu Tiffany, a me Sean Connelly, he mau pou hale lākou.

Nā Kumu o nā Ki‘i Ke ‘ole i kau i ka papa ma lalo, na ka mea kākau nā ki‘i. ‘Ao‘ao 32

Hema a‘e: Ka ‘ahu ‘ula (ka ‘ahu o nā ali‘i) i haku ‘ia me ka hulu ‘ula‘ula o ka manu ‘i‘iwi a me ka hulu melemele a ‘ele‘ele o ka manu ‘ō‘ō. Na Hal Lum a me Masayo Suzuki ke ki‘i, Ka Waihona Palapala Kahiko o Ka Hale Hō‘ike‘ike o Bīhopa. Hema iho: ‘O Boki a me Liliha, kāna wahine. Na J. Hayter ke ki‘i pena, ma 1824, Ka Waihona Palapala Kahiko o Ka Hale Hō‘ike‘ike o Bīhopa. ‘Ākau a‘e: ‘Ekolu manu ‘apapane i kau ma nā lālā o ke kumu lā‘au ‘ōhi‘a lehua melemele. Na William Frohawk ke ki‘i māio i pa‘a ‘ia me nā waiho‘olu‘u, a i pa‘i ‘ia i Aves Hawaiienses: The Birds of the Sandwich Islands, ka puke a S. B. Wilson a me A. H. Evans i kākau ai, ma 1891, Ka Waihona Palapala Kahiko o Ka Hale Hō‘ike‘ike o Bīhopa. ‘Ākau iho: Ka mahiole (ka ‘a‘ahu o ke po‘o me nā hulu manu) i haku ‘ia me ka hulu ‘ula‘ula o ka manu ‘i‘iwi a me ka hulu melemele o ka manu ‘ō‘ō. Na Hal Lum a me Masayo Suzuki ke ki‘i, Ka Waihona Palapala Kahiko o Ka Hale Hō‘ike‘ike o Bīhopa. ‘Ao‘ao 33

‘Ākau iho: Ke ki‘i pena o ka manu ‘ō‘ō. Na Sarah Stone ke ki‘i pena wai, ma 1783, Ka Waihona Palapala Kahiko o Ka Hale Hō‘ike‘ike o Bīhopa. ‘Ao‘ao 34

Ka lei hulu i haku ‘ia me ka hulu ‘ele‘ele a melemele o ka manu ‘ō‘ō a ka hulu ‘ula‘ula o ka manu ‘i‘iwi. Na Hal Lum a me Masayo Suzuki ke ki‘i, Ka Waihona Palapala Kahiko o Ka Hale Hō‘ike‘ike o Bīhopa. ‘Ao‘ao 35

Hema: Ka ‘ahu ‘ula (ka ‘ahu o nā ali‘i) i haku ‘ia me ka hulu melemele a ‘ele‘ele o ka manu ‘ō‘ō a me ka hulu ‘ula‘ula o ka manu ‘i‘iwi. Na Hal Lum a me Masayo Suzuki ke ki‘i, Ka Waihona Palapala Kahiko o Ka Hale Hō‘ike‘ike o Bīhopa. ‘Ākau: Ke ki‘i pena o kekahi lei hulu huihuina i haku ‘ia me ka hulu manu melemele, ‘ula‘ula, ‘ele‘ele, a me ke‘oke‘o. Na Sarah Stone ke ki‘i pena wai, ma 1783, Ka Waihona Palapala Kahiko o Ka Hale Hō‘ike‘ike o Bīhopa.

40

Na ka Unuhi ‘Ōlelo Mahalo iā Charly Pāli‘ulā Nāmakai‘a Barboza, ‘o ia nō ka luna a me ka iwi kani o ua ‘ohana lā. Mahalo nō iā Lalepa Koga, he kumu maka, mehameha i ka na‘auao, e ho‘ōla mau ana i ka ‘ōlelo Hawai‘i. Mahalo pumehana iā ko‘u hoa pili, ‘o Noah Ha‘alilio Solomon, nāna i heluhelu a ho‘oponopono i kēia puke ma ka ‘ōlelo Hawai‘i. A mahalo iā Joel Cosseboom no ka ‘ae i ka unuhi ‘ana no kēia mo‘olelo. ‘O ka‘u keiki, ‘o Graham Edward Pūkahinapehā Tolentino, ‘o ia nō ke kumu pa‘a no ka hana mau. A ‘o Leah Caldeira, ka‘u wahine, me ‘oe ko‘u wena. A mahalo iā Douglas Po‘oloa Tolentino, Kellie Keli‘iaukaioka‘ahumanu Tiffany, a me Sean Connelly, he mau pou hale lākou.

Nā Kumu o nā Ki‘i Ke ‘ole i kau i ka papa ma lalo, na ka mea kākau nā ki‘i. ‘Ao‘ao 32

Hema a‘e: Ka ‘ahu ‘ula (ka ‘ahu o nā ali‘i) i haku ‘ia me ka hulu ‘ula‘ula o ka manu ‘i‘iwi a me ka hulu melemele a ‘ele‘ele o ka manu ‘ō‘ō. Na Hal Lum a me Masayo Suzuki ke ki‘i, Ka Waihona Palapala Kahiko o Ka Hale Hō‘ike‘ike o Bīhopa. Hema iho: ‘O Boki a me Liliha, kāna wahine. Na J. Hayter ke ki‘i pena, ma 1824, Ka Waihona Palapala Kahiko o Ka Hale Hō‘ike‘ike o Bīhopa. ‘Ākau a‘e: ‘Ekolu manu ‘apapane i kau ma nā lālā o ke kumu lā‘au ‘ōhi‘a lehua melemele. Na William Frohawk ke ki‘i māio i pa‘a ‘ia me nā waiho‘olu‘u, a i pa‘i ‘ia i Aves Hawaiienses: The Birds of the Sandwich Islands, ka puke a S. B. Wilson a me A. H. Evans i kākau ai, ma 1891, Ka Waihona Palapala Kahiko o Ka Hale Hō‘ike‘ike o Bīhopa. ‘Ākau iho: Ka mahiole (ka ‘a‘ahu o ke po‘o me nā hulu manu) i haku ‘ia me ka hulu ‘ula‘ula o ka manu ‘i‘iwi a me ka hulu melemele o ka manu ‘ō‘ō. Na Hal Lum a me Masayo Suzuki ke ki‘i, Ka Waihona Palapala Kahiko o Ka Hale Hō‘ike‘ike o Bīhopa. ‘Ao‘ao 33

‘Ākau iho: Ke ki‘i pena o ka manu ‘ō‘ō. Na Sarah Stone ke ki‘i pena wai, ma 1783, Ka Waihona Palapala Kahiko o Ka Hale Hō‘ike‘ike o Bīhopa. ‘Ao‘ao 34

Ka lei hulu i haku ‘ia me ka hulu ‘ele‘ele a melemele o ka manu ‘ō‘ō a ka hulu ‘ula‘ula o ka manu ‘i‘iwi. Na Hal Lum a me Masayo Suzuki ke ki‘i, Ka Waihona Palapala Kahiko o Ka Hale Hō‘ike‘ike o Bīhopa. ‘Ao‘ao 35

Hema: Ka ‘ahu ‘ula (ka ‘ahu o nā ali‘i) i haku ‘ia me ka hulu melemele a ‘ele‘ele o ka manu ‘ō‘ō a me ka hulu ‘ula‘ula o ka manu ‘i‘iwi. Na Hal Lum a me Masayo Suzuki ke ki‘i, Ka Waihona Palapala Kahiko o Ka Hale Hō‘ike‘ike o Bīhopa. ‘Ākau: Ke ki‘i pena o kekahi lei hulu huihuina i haku ‘ia me ka hulu manu melemele, ‘ula‘ula, ‘ele‘ele, a me ke‘oke‘o. Na Sarah Stone ke ki‘i pena wai, ma 1783, Ka Waihona Palapala Kahiko o Ka Hale Hō‘ike‘ike o Bīhopa.

40

Na Neil Fried ke ki‘i.

No ka Mea Kākau He mea kākau hanohano a he mea pena ki‘i ‘o Caren Ke‘alaokapualehua Loebel-Fried a noho ‘o ia i Volcano ma Hawai‘i. ‘O nā manu, ka maluō, a me nā kaiaola ke kahua no kāna hana. Haku ihola ‘o Caren i ‘ehiku mau puke mo‘olelo, ‘o ia nō ‘o Hawaiian Legends of the Guardian Spirits, ‘o A Perfect Day for an Albatross, a me ‘o Lono and the Magical Land Beneath the Sea, a pa‘i palaka kahiko ‘o Caren me ka ‘ike i loa‘a mai kona makuahine mai. Ho‘ohanohano ‘ia kā Caren mau puke me ka American Folklore Society’s Aesop Prize for Children’s Folklore a me Ka Palapala Po‘okela Awards. Hō‘ike a ha‘i ‘ōlelo ‘o Caren i kāna hana ma Hawai‘i a me ‘Amelika. Hana ihola ‘o ia i nā ki‘i no the United States Fish & Wildlife Service, Midway Atoll National Wildlife Refuge, Kīlauea Point Natural History Association, Conservation Council for Hawai‘i, a me nā kānaka hō‘ili‘ili ki‘i pena. Ua noho ‘o Caren ma Midway Atoll no ‘elima mau pule, e helu a ‘imi noi‘i ai i nā mōlī. Ma kāna mau ki‘i a me nā mo‘olelo, makemake ‘o Caren e hō‘ike i ke ko‘iko‘i a me ka waiwai makamae o nā kaiaola i nā kamali‘i a me nā kānaka.