Makedonya'dan Ortaasya'ya Enver Paşa [3]

Citation preview

ENVER P A Ş A

AEMZI KITABEVI A.Ş. Yayınlan

Dizgi, Baskı ve Ci lt: EVAM MATBAACILIK LTD.

Ca!)aloalu, S. Mascil S. 3 - Istanbul, 1985

Şevlıet SüPe;,;,a A;,demiP

MAKEDONYA'DAN ORTAASYA'YA

ENVER

PAŞA

Üçüncü

Cilt (SON) (1914-] 922)

REMZ!

KİTABEVİ

ANKARA CADDESI, 9l

1

ST A N

B U l

ÖNSÖZ Eserimizin üçüncii ve son cildini de veriyoruz. 1880'de lstanbul'da, sıradan bir memurun oğlu olarak hayara gözlerini açan İsmail -Enver'in kökleri 1860'lara varan Genç Türkler hareketine katılıp çıktığı Makedonya

dağlarından, ll temmuz 1908'de ve bu ihtilalin muzaffer bayrağını omuz­ Lumda t�ıyarak dönü�üne kadar geçen olaylar, bu eserin birinci cildini te�­

kil ediyordu.

I.

ciltre Osmanlı İmparatorluğunun, 1860'larla 1908 arasında

içinde ya�adığı �artlarla, 1880'de doğan İsmail Enver'in, onu 1908 ihtila­ linin yıldızı yapan serüveni i�lenmi�ti. Bu serüven, hakikaten ilginçti .. Eserimizin ikinci cildi, 1908 Genç Türkler ihtilaliyle, Osmanlı İmpa­ ratorluğunun 1914'te Cihan Harbine girişi arasında, imparatorluğun içine yuvarlandığı �artları, olayları ve atmosferi verir. Ve Enver bu devrede, �a­ nının zirvesine ulaşır ..

Bu cildimizde ise Enver Paşanın hikayesi, onun, Himalaya'nın Pamir

dağları ereğinde, Balcıvan'ın Çeğen mevkiinde, kılıcı elinde atıJ1dan top­ rağa düşüp, son nefesini vermesiyle birtr. O günlerde gerçi bazı Özbek, Tacik, Türkmen Beyleri ona:

- I-Iakaııl.ırın Hakanı,

Padiıahlarzn en büyüğü

diye, övgLiler, meknıplarla şanına destan düzerlerdi. Ama, 1908'in Hür­ riyet Kahramanı Binbaşı Enver Bey ve Birinci Dünya Harbinde İmpara­ torluğun fiilen Başkumandam Enver P�a artık, son ümiderini de yitir­ mi�ri. Hayal ile gerçeğin, artık �ılması mümkün olmayan sınırına varmı�tı. Bir yalnız adamdı. Ve ben öyle sanıyorum ki, o gün ve son defa arına aclayıp, son defa kılıcını çekerek kendisine ateş açan mitralyözlerin üze­ rine saldırırken, artık dönüşü olmayan bir yolun sonuna geldiğini biliyor­ du. Onun gözgöre ölümün bu kucağına atılışında, ölüme meydan okuyu­ şunu sezerim. Geriye dönmek istiyordu ama, dönemedi. Yollar, dört tara­ fından kapalıydı. Ve kaderinin bu son kara düğümü içinde, cesaretle öldü. Ölümü, bilerek kabul etti. Henüz

42 y�ındııydı.

Gerçi Ortaasya'ya koşarken ona da «tahdardan, saltanadardann ma­ sallar okunmuşru. Vereceğimiz belgelerle biz bunu, kendisinden de dinle-

6

E NVER

PAŞA

yccegız. Gerçi bu ülkede onun da zaman zaman, aynı topraklarda türeyen

Sevüktekinlerin, Gazneli Mahmutların, Babür Şahların, Aksak Timurların rüyal:ırını yaşamış olması mümkündür. Ama ne var ki artık karşısında, jeopolirik kanun�rla çağın

akımları, karşılaşacağı silahlı düşmanlardan

daha güçlüydü.

• ••

Bu cildin son balıisierini yazarken, Enver Paşanın da teneffüs ettıgı Ortaasya havasını teneffüs etmek, onun ayak izlerini ve son kalıntıla­ rını saklayan topraklarda, onu düşünerek, ondan bir yankı işitmek için dolaşmak fırsatını bulabildim. Ama gökkubbe sağırdı. Buhara, Semerkant, Taşkent ufuklarında, artık başka rüzgarlar esiyordu. Onun mihnedi günler yaşadığı

Düşenbe çevresiyle, Kurgan-Tube, Baysun

ve nihayet toprağa

düşeüğü Balcıvan illeri, geçmişe karşı hafızasızdı. Pamir dağları ise, haş­ metli olmaktan ziyade, soğuk ve cesaret kırıcıydı. .. Evet, gerçi onu silahlı hasımlarının saçtığı mitralyöz kurşunları öldür­ dü. Ama Enver'i asıl yenen, hiç de doğru değerlendiremediği jeopolitik kanunlarla, bir türlü kavrayamadığı çağ akımları oldu. Bunun için ve öyle sanıyorum ki Enver Paşa, hem Birinci Dünya Harbinde Osmanlı İmpa­ ratorluğunda, hem bu harpten sonra kendini verdiği Anadolu'ya giriş he­ saplarında, hem Ortaasya'da, biraz da kendi kendinin mağlubudur. İşte bu ciltre biz , hepsi de 1914-1922 yılları arasına sığışan bu üç

devreyi

vereceğiz.

Bu

arada,

hem

Osmanlı

İmparatorluğunun

sonunu,

hem Enver'in Anadolu sınırlarındaki hayal kırıklığını, hem de onun son nefesiyle kapanan şartların, salınelerin hikayesini, belgeleriyle izleyeceğiz. Bu hikaye elbette ki bazen kanlı, bazen ümidi, bazen zaferler, bazen yenilgiler içinde geçecektir. Fakat bellidir...

S o n,

öyle görülüyor ki, daha �tan

Hemen şunu da belirtelim: Bu büyük serüven, hele bizler için, baş­ tan sona düşündürücüdür. Baştan

sona

izlenmeye değer. Çünkü bu hikaye

aslında, bizim carihimizin bir parçasıdır. Hatta Enver Paşanın Ortaa.ı;ya' daki ümitsiz mücadelesi bile. Çünkü biz Orta.asya'ya, 1aınunız ve tarihi­ male bağlıyız. Biz Ortaasyadan geldik Ve bir gün bizden birinin, hatta şartların ve çağın zıddına da olsa Ortaasya'da kendisine bir

talih ara­

yışı, bizim ırkımızın tarihinde benzeri çok olan arayışların bir sonuncusu

ENVER

7

PAŞA

olsa bile manalıdır. Bunun içindir ki bu serüven, ruhumuz.la çelişmemesi

gereken bir çıkış, bir atılıştır. Bu atılış gerçeklerle ne kadar çelişse de ... • ••

Bu ciltre biz, gerek lmparatorlugun Birinci Dünya Harbini, gerek bu harp sonunda yurt dışına çıkan ve içlerinde Enver Paşanın da bulun· dugu İttihat ve Terakki önderlerinin Avrupa ve Asya'daki hayatlarını, bin·

lerce orijinal belgenin içinde yogrulmak olanagı ile izledik. Bir zamanlar, İttihat ve Terakki önderlerinin bir kısım önemlilerini yurt dışında, Enver

Paşanın kendisini ise Asya'da görmek, dinlemek olanagına da ulaştık. Hat·

ta bazı safhalar bu gök kubbe altında, aym topraklarda, beraber yaşarunı�

gibidir. Eldeki ve bugün önemli kısmı Tarih Kurumu arşivine maledilen belgelerin hepsi, elbetteki bu ciltre yer almayacaktır. Ama kimisi harbe

ve Başkumandanlık Karargmına, kimisi harpten

sonra

yurt dışında, mesela

Enver Paşa, Cemal Paşa gibi aktif mücadele adamlarına ait olan ve onla­ rın, gerek dünya görüşü ve karakterleri, gerek ümit veya ümiuizlikleri bahsinde çok şeyler ifad_e eden bütün vesikalar, dikkatle incelenmiştir.

gün

Bunlardan en manalı olanlarını buraya bütünüyle veya parçalar halinde aktarmak vazifemizdi. Biz de öyle yaptık. Ama vakit bulabilirsek bir belki de, bu üç cildi, ayrıca bir Belgeler cildi takip edebilir.

Bu arada gördük ki, Enver Paşa yurt dışında yazdıgı bu yazıların bir

gün, tarih sahnesine çıkacagını, tarihçinin, yahut tarihten bir şeyler nak­ ledecek olanların ellerine geçecegini

düşünmüştür. Aynı cins kagıtların

ancak birer yüzüne yazdığı bu yazıların, rnekrupların saklanmasını, bir­ takım

albiimlere birer köşesinden yapıştırılarak derlenmesini istemiştir.

Enver Paşa gerçi içine dönük, konuşmayan, duygularını açıga vurmayan bir insandı. Ama yazılarında, içli .ve duyguludur. Hayatının şu veya bu safhasını hatıra ve mektuplarında aksettirirken, sahneyi, olayları ve şart· ları süslemez. Oluşları ve olumsuzlukları, hatta kendisinde kalması dah:t dogru sayılabilecek dekoru ve atmosferiyle de, oldugu gibi nakleder. Kaldı ki bu şartlar hele son zamanlarda öylesine körü gelişir ki, bazen günlerini yazacak kagıt bile bulamaz. Derme çatma kağıt puçalırına, çay p-iKeti kagıtlarına yazılmış, ama hepsinin de sakıanmuını istedigi yazıları elimiz­ dedir. Hele ölümünden önceki günlerde, artık hiç kagıt bulamaz olur. Çünkü, «Din kardeşlerimi kurtaracagımıı diye koşrugu o yerlerde insan-

8

ENVER

PAŞA

lar, akıl almaz derecede korkunç bir cehalet deryası içindedirler. Ne mil­ liyederini, lıarra ııc de dinlerini bilirler ... Mesela bir defasında bir Afganlı subay Enver P�aya, kendi hayacı gibi korumaya çalı�cığı bir armağan verir. Bu armağan, dar, incecik, küçiik bir cep defceridir. Ancak

17 yapraklı! Enver Paşa, bu ele geçen paha

biçilmez nesneyi, J.deca kıskaruırak kullanır. Satırlar gayet sıkcır. Yazılar

okunamayacak kadar küçük, ama inci gibidir. Bellidir ki, Paşa bu sacırlarl yazarken bir kuyumcunun, küçük, fakat çok kıymedi bir parça üzerinde i�lemesi gibi, kendini bütün dikkati ile bu eserine vermi�tir. Ama bir gün o da birer. Sonra gene rnekcuplar başlar. E�i Naciye Sulcana meknıplar... Bu rnekcuplar Sulcanın eline ya geçecek, ya geçmeyecekcir.

Eğer geçe­

cekse, Afganistan Ülerinden ve Afgan Sefareci kanalından Berlin'e veya Münih'e varmak için, en az bir ay vakit isceyecekcir. Ama ne önemi var. O bu meknıplara:

«Bir giin tarih-t a!etne geçecekıı dediği her �eyi yazar. Her meknıp, evvela tarihe bir rapor ve bir vesika gibi başlar. Ama Enver de

in san

dediğimiz yaratıktır. Hayacının cek

kadını na, biirün öz.tlemleri, bütün i heiraslan ile hitap eder. Bunlar da dii­ �ündürücü sacırhrdır. Bunlarda da, Pamir eceklerinin soğuk sağırlığı, ec­ rafındakilerin hali, ümit ve ümitsizlik ve nihayet bu hava içinde e�ine iri­ raf ermekren çekinınediği 5leme küskünlük! Evet, Enverin ki.iskünlü,i;rii de dü�ünülünce, onun son günleri içimizde, bütün esefleri ve dramı ile can­ lanır. Eşine son mekcubu,

25 cemmuz 1922 tarihini taşır. Kağıt yokluğun­

cları rnekcup yazamaclığını bildirir. Ve

son

rnekrubunun içine, Pamir ka­

yalıklarından birkaç yab:ı.ni çiçek kor. Şu satırlar onundur:

«ljte e{endiciğiın. Bu satırları yazarak mektubumu kapatıyorum. lçi11e buraııın yabani çiçeklerirulen m.uıda, birkaç gece altındct yattı­ ğım karaac�açtmı kopardığmı ufak bir dalı dct ekliyo rum... Karaağaca çrtk.ım la ismini yazdım... ı> Sonra gene, henüz

42 yaşında genç bir insanın, hayacının cek kadı­

nına «bütiin maddi mevcudiyeci ile a!ik ve i�ciyakn ihcira�ları dile ):!elir. Vr gene

clunlnr, gene ümitlcr ... Ruhtınun sultanını, yavruinn ilc beraber

E N V .E R

PAŞA

9

ııHudanın birliğine emanetıı eder. Ve i�re bu ıneknıp, onun son meknı­ budur... Çiinkli Enver Paşmın öliimii, bu tarihren ancak dokuz giin sonraya,

4 ağustos 1922'ye rastlar. O giin,

kurban bayramının birinci günüdiir ( 1 )_

Namazlar k ı lı nm ış, kurbanlar kc-silmişrir. Ve bu k u r banl ar ı n kanını toprak

iyice eınmeden, namazgiha tepeden bir baskın ar�i aç ı l ı r. Enver Paşa,

25 kadar fedaisi ile b:ndini

sağ

bu ateşin üzerine aracaktır. Ve mirralyözlcrin

saç n ğ ı kur�un yağmuru altında, 7 yara alıp, kılıcı elinde, atından toprağa

dii�ecek,

yanına k ı wı l ıp, son nefesini verecektir.

Dram bitmiş, perde kapanmıştır. Diz bu cilrre, Tacikisran'ın, Pamir

ereklerindeki Dalcıvan bölgesinin Tecen mevkiinde, Enver Pa}janın bu sı:­

hader sahnesini anlaracağız_ Onun ölüm yeri, yı lı , ayı ve giinii ile nınılan

öliim prorokoliiniin de fotokopisini vereceğiz_ Onun gömiildiiğü Abıdc-rya kı�la!�ına gelince?

Ama biz şimdi koımmuza girelim_ Zaten bu iiç ciltlik eserimizde

Enver Pa�:ının devri ve hikayesi, Enver Pa�:ınm bu öliiın prorokolü ile

A bıderya'd:ıki mez.uı ha� ında birc�ekrir.__

Ankarrı-Bahçelieder

Ş. S. AYDEMIR

(ll Öllim protokolü, Enver Paşanın şchadetini, bay r amın ikinci gunu olarak k ay de d e r. Ama anlaşılıyor ki l b lcı v an da bayram, bir hesap yımlışlı�ı ilc bir gün erken başlatılmıştır. Ve aslındıı ölüm, kurban bayramının birinci gününe rastlar. '

BİRİNCİ KlSlM

Tükenmiş Bir imparatorluk Osmanlı lmparatorlu{lu yorgundu. Ye­ nlktl, tükenmlştl.

Tarihi ömrünü artık

tamamlamak üzereydi. Zamanın çark­ ları, onun kitabını dürmak Için Işliyor­ du. Ve şimdi bilinen şudur ki bu Dev­ let, daha Birinci Dünya Harbine glrdl{ll gün yenilmişti. Yani Enver Paşa, da­ ha baştan kaybedllmlş bir harbe gir­ mişti ... Ama genç,

lhtlraslı,

hayallerine

sınır

tanımayan bir adam, bu çarkların ken­ disi Için çalıştı{lına Inanıyordu. Elinin altında, gene kendisi gibi genç, lhtl­ raslı, yenilgi kabul etmeyen bir Kuman­ da Kadrosu vardı. Gerçi tarih, şahıslarla beraber şartla­ rın da eseridir. Ama bizim Için Birin­ cl Dünya Harbl, tarihin kaçınılmaz ka· nunları lle, genç bir lhtlras Adamının, yani Enver Paşanın, kanlı bir pota Için­ de, kıyasıya gibidir.

bo{luşmalarının hikAyesi

I

YORGUN, YENiK VE Y ALNIZ BİR DEVLET Birinci Dünya Harbinde Osmanlı savaşına, askeri edebiyatta «Bi­ rinci Dünya Harbinde Türk Harbi» dcnilir. Evet, harbi yapan Türkler­ di . Ama devlet, Türk Devleti değil, Osmanlı Devletiydi. Savaş ; Os­ manlı devletinin devamı, Osmanlı ülkesinin korunması, hatta biraz da, kaybedilmiş bazı Osmanlı topraklarının geri alınması için yapı­ lıyordu. Devleti idare edenlere göre Osmanlı Devletinin sınırları için­ de yaşayan ve bu eserin birinci cildinde, Antropolojik karışıklığı ile Etnolojik ayrıntılarını verdiğimiz Halklar Topluluğunun adı «M i I I c t- i O s m a n i y C» i d i. Ordunun adı, Osm anlı Ordusuydu. Padi­ şah, Osmanlıların Padişahıydı. Ve Enver Paşa, artık sarayının bahçe­ sinde dolaşacak kadar da takatİ kalmayan bu Padişahın, Ordunun başındaki timsali, yani Başkumandanvekili idi. Ve karışıklık bu ka­ darla da kalmıyordu. Padişah; hem Osmanlıların Padişahı, hem de b ütün dünya yüzündeki Müslümanların Hal ifcsi sayılıyordu. Gerçi bu Halifelik sıfatı bi r gölgeden ibare tti. Ve d ünya yüzündeki Müslüman­ ların Halifeyc bağlılıkları, gerçekte hiç bir değer taşımayan kof bir aldanışımızdan başka bir şey değildi. Ama Padişah, Osmanlı Devleti­ nin Birinci Dünya Harbine katılışını ilan eder ve Osmanlı Ordusunu muharebcye çağırırken bir de, bütün d ünya Müslümanlarını Osmanlı Ordusu cephesinde C i h ii d - ı M u k a d d e s 'e, yani Kutsal Sa­ vaş'a çağıran Ferman da yayınlamıştı. Yani bütün dünya Müslüman­ ları, Osmanlı Ordusunun katıldığı cephede , din düşmaniarına karşı h arbe gireceklerdi (1). l"löylece bu kutsal savaşın , bütün dünya Müs­ l iimanları için bu Cih5d-ı Ekber'in farz olduğu, kaçınılmaz bir din borcu olduğu da, ayrıca ilan olunuyordu. Hatta katıldığımız harpte, dünya M üslümanl a rının bu din borcu bahsinde, yalnız Osmanlı Şey­ hülislamının, yani devletin en büyük din görevlisinin fetvası, buy­ nığu ile yctinilmiyord u . Ayrıca İ slam alemine, İmparatorluğun en (ll

vt:rilmiştir.

Ru harp

ferman ve fetvaları, bu eserin ikinci cildinde «ek» ol:ıı·ak

16

ENVER

PA Ş A

yetkili D i n Bilginleri sayılan v e «Meclis-i ali-i ilmi )) çerçevesi içinde toplanmış gösterilen 29 kişinin imzaları ile bir de uzun Beyanname yayıniamyordu (1 ) . Bu Beyannarnede Müslümanlara, «Ey Ümmet-i Mu­ hammed h) (( Ey Allah'ın itaatli kulları olan Müslümanlar b ) diye hi tab­ cdiliyordu. Kur'a n'dan alınan ayctlcrc uyularak, Müslümanların din yolunda hayatlarını feda etmel eri istcniyordu. Bu yolda ölenler Şehit, k alanlar Gazi v e mutlu olacaklardı. Bu Beyanname Müslümanlara, din d li� manları ilc Allah yolunda çarpışarak onları ka tlctmclcrin i, öldür­ mclerini tebliğ ediyordu. Kur'an'dan bu yolda nice ayetler naklcdi­ yordu. İ ttihat ve Terakki iktidarı ve zümresi içinde, Cihfıd-ı Mukad­ dcs'c, İslamların kurtarılışma ve H ilafctin birleştirici gücüne yürek­ ten inanan insanların bulunduğunu doğrulayan belge ve işaretler yok­ tur. Enver Paşa için de bu konu, bir ülkü değil , ileride göreceğimiz gibi bir hayal oyunu idi. İ ttihat ve Terakki Ccmiycti ve çevresinde bu işi ciddiye ab n bir idealistten nişan göremeyiz. Ama Cihad-ı Mu­ kaddcs'i, kutsal savaşı günlük kalem ve gcçim konusu yapanlar v:ırd ı. Zaten başka t ürlü de: olamazd ı . Çünkü o zamanki Osmanl ı ayd ınları arasında, bu konuyu işleyen, İslam Alemi hakkında incclcmclcr, araş­ tırmalar, çeviriler yapan, İslam aleminin o devredeki hali ve dava­ ları üzerinde bi lgiler edinen, bunları terki beden; yayan kimseler ve eserler yoktur (2). ( 1 l Bu Beyanname, Fransız Kurmay Binbaşısı M. Larchcr'in , Yarbay ll ur ­ salı Mehmet Nihat lley tarafından d ilimize çevrilip, Genelkurmayen bastırılan ( ıq27) liç ciltlik nirinci Dünya Harbinde Türk Harbi isimli eserinin 55-57'nci sa yfalarındadır. (2) Şair Mehmet Akif «İ slam Şairi» olarak tanınırdı. Ama şiirlerinde bu konuda, ııncak duygusal bir özlem veya hayıflanma h5kimdi. Scbilürrcşat gibi dini dergilerde, ciddi inceleme ve eleştirmeler yoktu. Yani islam Alemi­ ni biz, aslında bilmiyor ve tanımıyorduk. Meşrutiyet devrinin İslam Tarihi üzerinde tck değerli eseri, Suriyc'Je «EihisfıJ,, gazetesi sahip ve başyazarı Corci Zeydan Beyin, gene Suriyeli Zeki Megilmız Bey tarafından dilimize çevrlien 5 ciltlik Medeniyet-i istrımiye Ta­ rilıi idi. Bu eser, büyük değer taşıyan bir Arap Tarihi idi. Ve Arapların yük­ scliş, ihtişam devri, bu eserde işlenmiştir. Kitapta ilk Halifeler devri ilc, Emevi ve Abbasi salıanatları yer alır. Mısır ve Endlilüs İslam medeniyetlerine de girilir.

neşiııci Sultaıı Melınıet ( l> Demek ki Enver Paşa, hayalinde İran, Turan, Hindistan'la nıeş­ guldü. Oralara varılacak, Kafkaslar istila edilecekti. Ruslmla İn giliz­ ler, kendilerine karşı ayaklanacak İ sl am Ümmetinin de canlarını, baş­ larını vermeleri ilc, perişan olacaklard ı . . . Ru düşünceler, bu inanışl ar ve bu kararl::ır ne ifade ederler? Bunl ar n asıl bir ruh halinin ifadcsidirlcr? Ru hl1susta çok şeyler söyle­ nebilir. Tahran lstanbul'a ve Er.ve r Pi1�anın da tasavv ur edebileceği

ENVER

PAŞA

21

en kısa yoldan 2500 kilometredir. Tebriz üzerinden ve tabii Güney Anadolu'dan dolaşmak üzere 3000 kilometreyi aşar. Afganistan sını­ rına 4000 kilometre mesafe vardır. Ve Afganistan'ı geçip Hayher üzerinden Hind istan sınırına ulaşmak için, I stanbul'dan tam 5400 kilometre yol gitmeli dir. Halbuki bu sayılan yerlere, ne yol , ne iz vardır. Ne de ikmal imkanları? .. O h alde bütün bunlar bir h ayal midir? Bir rüya içinde rüya mıdır? Yoksa, bir fonfüzyon, veya bir Büyük İskender planı mı? Çünkü, Napolyon da buna benzer şeyler düşünmüştür. Ama, İ ran'da, Hindistan'da değil, Paris'ten dahi pek uzak olmayan Waterloo'da kılıcını yere indirm iştir. Biz, bu ruh halinin, oldukça kolay tahlil edilebilecek derinlik­ lerine inmeyeceğiz. Bu, kısaca EG O'nun, kontrol edemediği bir S ii p e r E G O ilc oynaşmasıdır. Daha doğrusu, bir h ayal gıcıklan ­ masıdır ki, genç serdarları, çok zaman sarmıştır. Enver Paşa ve nesli ise, gerçeklerin deği l, gerçeküstü ve y a ger­ çekdışı hayal oyunlarının çok defa meclubudur. Nitekim, Enver Pa­ şunın bir İ ran haritası üstünde bu h ayallerini dinleyen Kazım Bey (Ka­ rabekir), birkaç cümle ile birşeyler ifade etmek isterken, bundan vazge­ çecek ve Paşanın kendisine , « Ben bu iş için bir Kumandan arıyonı m>> şeklindeki beyanlarına, derhal hazırol vaziyeti alarak : «-

Emrediıı, ben bu işe hazırım! . . »

diyecektir. Bu satırlaıı n , bu konuşmaların, şu Sarıkamış Dnı mından az önce geçtiğini öne mle kaydetıne liyi..:. Ama. Sarıkamış'ta karşıbsı­ lan akibet de, bu genç insanl arı gerçe�c davet edemeyecekti r. Ondan bir süre sonra da Cemal Paşa, Mısır'ın Fethi için yoll> adını ta­ şıyan, Müslüman Kürtlerden kurulu ihtiyat Süvarİ Aşiret Tümenleri, kend i Tümen karargahlarını da yağmalayarak, çok defa silah atma­ dan dağıldılar. Araplar, asker ve deve venniyorlardı. Suriye'de arka­ dan vurulduk. Şu halde biz, Birinci Dünya Harbinde Osmanlı Ordu­ sunun harbini , sadece bir ((Türk O rdusu Harbi)) olarak vasıflandırır­ sak, miibalağa etmiş olmayız. Bu a rada elbette kendilerini bu orduya veren Arap ve Kürt asıllı savaşçılar, her rütbede vazifeliler, şeh it o lan, y aralanan Subaylar, Erler de oldu. Ama Umumi Harpte esas yükün, Türk Osmanlılar üstünde kal­ dığı da bir gerçektir. Kaldı k i , hem b u Tü r k asıllı Osmanlılar, hem de diğer ırklardan halkları ile imparatorluk, b u harbe tam bir ikti­ sadi zaf ve tükeniş içinde girmişti. * **

TARIM Birinci Dünya Harbi öncesinde bütün İ mparatorluğun zirai mah­ sul hasılatı, bugünkü Türkiye'den çok daha azdı. Anadolu'da boş top-

30

ENVER

P AŞ A

raklar, geniş sahaları kaplıyordu. Çalışan erkek nüfusun uzun süren askerliği, askere gidenlerden geri dönenierin azlığı, köylerde vasıta­ sızlık, Aşar vergisi sisteminin istihsali teşvik edecek yerde, çalışma ve ekim zevkini ve faydasını zedeleyişi, az istihsa lin sebepleri arasında sayılabilir. Bundan başka , mesela fazla hububat üretilse bile, bunların pazarlanmasındaki imkiinsızlık, yolların yetersizliği, n akil vasıtaları­ nın kağnılara miinhasır kalışı, üretimi artırma şevkini kıran sebepler olarak hatırlanmal ıdır. Bundan başka, Istanbul, İzmir gibi b üyük mer­ keziere dış ülkelerden, bilhassa Rusya'dan çok miktarda buğday ithal edilişi de, gene üretimi kısıtlatıcı faktörlerdendi. Istanbul'da, Eskişe­ hir buğdayı, Rus buğdayından pahalıydı. Samsun'da Çinhindi pirinci, Merzif on pirineine rekabet edebiliyordu. Yani, bir bakışta biz bir tarım iilkesiydi k ama, tarım ürünleri­ mizi, memleketin bir tarafından, diğer tarafına taşıyamıyorduk. Çün­ kü yollarımız yoktu. Taşıt vasıtalarımız yoktu. Daha doğrusu tarımda, bir milli pazar teşekkül etmemişti. Kısacası biz ülkemizi, henüz tarım alanında bile fethetmiş değildik. Bu misalleri çoğaltabiliriz. İşte bütün bu şartların da etkisiyle, mesela 1 328 ( 1 9 1 2) de İmparatorluğun başlıca tarım maddeleri ii retimi, resmi kayıtlara göre şöyle bir yekfın arzediyordu : Maddeler

Bu�day Ar pa M ıs ı r Çavdar Yulaf Kaplıca Dar ı Pirlnç Patates Pancar Tütün Pam u k Afyon Keten Kendir

Ekilen saha

Alınan m ahsul

2.653 .000 1 .236. 000 29 7. 000 169. 000 1 00. 000 82 .000 65. 000 23. 000 2 8. 000 1 4 . 000 55 .000 4 0.000 36. 000 8. 000 7. 000

3 .862 .000 2. 066. 000 5 2 7. 000 3 00. 000 1 76. 000 108.000 67. 700 3 0. 000 6 0. 000 25. 000 3 8.5 00 2 0.000 9 00 8.9 00 5.5 00

(he kla r )

(lo n)

ENVER

31

PAŞA

Bütün bunlar , çok mütevazi rakamlardır. Kaldı ki rakamlarda doğruluk yapı da çok zayıf olmak icabeder. O zamanki takip ve sayım şartları gözönünde tutulursa, bu rakamları ancak g e n e I işaretler olarak almak yerinde olur. Ama İmparatorluğun, fakir, üretimde çok zayıf, pazar ve nakil şartlarından yoksun bir ülke olduğu da, itiraz kabul etmez bir gerçektir. Birinci Dünya Harbi, işte bu üretim ve iyi-kötü pazarlamayı büsbütün karıştırdı. A deta felce uğrattı. Mesela çalışma gücünde üç mi lyon insanın tarladan, topraktan ayrılmasından başka , bir taraftan istilaya uğrayan Vilayetler, diğer taraftan göçme­ ye, boşalmaya mecbur kalan cephe gerileri, bu arada Ermeni nüfusu­ nun topyekun tehciri, ü retimi hkikaten en alçak seviyeye düşürdü. Yer yer açlık sahneleri de cereyan etti. Büyük ve küçük baş hayvan serveti de, bugünkü ile kıyaslana­ mayacak kadar azdı. Hayvan cinsi

Savaş başınd:ı

Sı� ı r At Kat ır Merk ep Koyun Keçi Deve

6.936.000 1 .050.000 1 4 5 .000 1 .375.000 1 6.750.000 1 6 .500.000 31 5.000

Asar ( toprak ü rünleri) ve Ağn am ( hayvanlar) vergilerinin gerek­ tirdiği kayıt ve tahminler dolayısıyle, bi.itiin bu rakamları, az çok doğ­ ru saymak mümkündür.

ULAŞTlRMA Ulaştırma yetersizliği, yolsuzluk; en başta gelen dertti. Demiryo­ lu Ankara ve Ulukışla'da bitiyordu. Öyleyse, Ulukışla'dan Erzurum'a yürüyerek gitmek gerekiyordu. Mesafe, kuşuçuşu 1 100 kilometreyd i . Yol yayan yürünecekti. I rak'a , Bağdat'a, İran'a gidiş d a h a çetrefildi. İstanbul'dan Bağdat'a yol 2 .000 kilometreydi. Araya bir de_ nehirde kelekler üstünde seyahat giriyordu. Ama Başkumandanlık, Musul'dan, Kerkük'ten, Bağdat'tan Erzurum cephesine bile karadan ve yaya ola­ rak Dirlikler nakletmişti. Süveyş kanalına varmıılr ;rin ise, susuz, yol-

32

EN V E R

PAŞA

suz Sina çölü nü geçmek liizımdı. Anadolu'da karayolu ve şosc denilen bozuk düzen tcsviyclcr, her türlü yol vasfından yoksu n, 4·5 metre genişliğinde harap izlcrdi. Eskişehir'den Konya ve Ulukışla'ya doğru trenler, yollarda askere kestirilen çalılar ve söğüt d allarıylc, düşc kalka işlcrdi. Ankara yönünde, Sakarya vadisindeki ormanlar, umumi harptc lokomotif kazanlarını kaynalmak için kcsiliyordu . 1 9 1 4 'tc I I I . Ordunun tck motorlu v asıtası yoktu diyebiliriz. 1 9 1 6 'da I I I . Ordunun yalnız iki kamyonu vardı ki, ancak Ordu ka­ rargiihına gerilerden bir şeyler taşıyabiliyord u. Kamyonlar a rtırılamı­ yordu. Çünkü, yollar ve köprüler, kamyon nakliyatma elverişli de­ ğildi. H icaz ve Yemen, I stanbul 'a gezegenler kadar uzak görünüyor­ du. Harp patlar patlamaz Yemen, zaten imparatorluktan kopmuştu. Denizyolu kcsilmişti. Karayolu ulaşılmazd ı . Hicaz Demiryolu da asi­ l crin, yak ı tsızlığın ve koruma güçlüğüpün etkileri altındaydı. İşletil­ mesi tcsadüfc kalmış b i r tchlihli tcsisti. Hülasa i mparatorluk, Birinci Dünya Harb inde , aksarnı arasında bağıntı bulunmayan, aksarnı birbi­ rinden kopmuş, dağları belleri cşkiya tarafından kesilmiş ve aslında b ü t ü n I ü ğ ü olmayan bir ülkcydi. S ivas'ta olan buğdayı Istanbul'a, Zonguldak'ta çıkan kömürü Konya'ya, Ege'nin incirin i , zeytinini do8 u c ephesine nakletmek kabil değildi. Şeker sanayii yoktu. Gıda sanayii, beş on p a rça değirmenden ibarctti. Ama asıl üretici insanlar toprak­ tan Orduya çekil ince ve nakil vas ı ta ları da olmayınca, yah u t Orduya alınınc.:a, harp içinde I stanbul bile aç kaldı.

YERALTT SERVETİ Ycra ltı servetleri de önemini kaybetmişti. Zaten, 1 9 1 4 'tc bütün kömür üretimi 650.000 tondan ibaretti ( 1 900'dc 387 .000) . Bunun d a İ ç Anadolu 'ya n a k l i k a b i l değil di. Çünkü Zonguldıı k-Istanbul arasın­ da denize hfık i m değildik. Bak ı r istihsa li zaten 1 000- 1 SOO ton ara­ sındayd ı . Il arp içinde b u işletme de durdu. 1 9 1 4 'tc ve yılda 1 3 .000 tonluk sinıli Kurşun, 1 0 .000 tonluk Krom, 1 0.000 ton luk Boraksla artık b i r e r i�lcınıe konusu o lmaktan çıkmıştı. Çünkü, nakil imkfınsız­ d ı . İ rnpar;ıtorlukta başka ve önemli bir madcn ü retimi de yoktu. Za­ ten bu ın:ıdc nkrin heps i Yabancı işletmeler clindcydi . H arplc bera­ ber bunlar da i� lctıııeden çek ildi.

SANAYİ Her vcsi k ilc değindiğimiz gibi, gene tekrar edelim ki: impa­ ratorluk , Samıyi i�lctmelcrindcn yoksundu. İ zmir, Bursa ve Çukuranı ilc Suriye 'deki birknç ilkel dokuma tesisini bir tarafa bırakırsak, Amı­ dolu'da tüten tck rabrika hacası yoktu. Bütün sınai mamul maddı.:lcri dışarıdan getiri ldiği \'C zaten Gümrük tarifeleri ilc Kapitülasyon ka­ yıtları da milli bir end üstri nin gelişmesine engel olduğu için, i mpara­ torluk tümü ilc sanayisiz b ir ülkeydi. Zaten 1 9 1 3 resmi sayımiarına dayanan ve a �ağıda verilen işçi sayısı da, bunun en kesin işaretidir. t 9 1 3 'tc yapılan ve 1 9 1 5 'te yayınlanan kısmi S anayi anketine göre, S ve daha fazla işçi çalıştırılan müesseselerin genel sayısı 284'tü. Bunun 148'i Istanbul'da , 62'si İ zm ir'deydi. İşletmelerin % 7 5,3 'i.inii teşkil eden 2 1 4'i.i özel sektöre aitti. Toplam işçi sayısı da nihayet 14 .000'di . 14 işyerinin dışında , işletmelerin hepsi Istanbııl ve İzmi r'de toplanmıştı. Başl ıca tesisler, askeri devlet fabrikaları ile yabancı dc­ miryollarıyclı. Şimdi ş u rakamları verelim: ( 1 ) 1 91 3- 1 9 1 5'le Türkiye'de sanayi mi!esseselerl ve işçi sayısı Müessese sayısı Işler durumda bilgi veren ı. G ıda sanayii

ll. Toprak l l L Deri

IV. Maç

V. D okuma

1

VI. Kı rtasiye

n

V I I . K im y a

T oplam

Usta ve Işçi sayıs ı

1913

1915

1 91 3

1915

1913

1 91 5

71

57

66

56

3969

3651

16

5

14

5

913

306

11

12

13

12

685

1 2 23

19

19

19

18

672

356

61

36

59

36

7667

66GO 1 1 73

51

49

45

43

1 796

10

4

10

4

366

116

239

1 82

228

1 74

1 6 .309

1 3.485

S. Tablo (1)

Sayıın ı n

sa, Uşal.;:, İ z m i t .

y;:ıpılclıJıı yerler:

Tic::ırct v e Zir::ı::ıt Nczarc t i ;

Jslanbul,

1 329, 1 3 3 1

İ z m i r,

Osman l ı

S;:ın;:ı y i i ,

1 9 13, 1 9 1 5 1970.

B i lg il er Fak ü l ıesi Yııy ı n ı ,

Y ı l l;:ırı

nurs:ı, B;:ım! ırııı;:ı, ;\ b ni­

Seneleri S;:ın;:ıyi

b ::ı s k ı l s t ;:ı ıılıul, M ;:ı tb::ıa-i A m ire. S;:ın;:ıyi

VI

i s ı a ı is ı i k i ,

İ s t ;:ı t i � ı i k i . 'ı"..: r:i A n k::ıra,

S i y��;ıl

ENVER

34

PA Ş A

Bunların içinde de aslında, Fabrika denebilecek kuruluşlar yoktu.

PAZAR BİRLİGİ YOK İmparatorhıkta bir Pazar Birl iği de yoktu. Trakya, Anadolu'ya, Anadolu Trakya'ya bir şey veremiyordu. Doğu Anadolu ile Suriye, yahut Ege ile Karadeniz bölgesi veya I rak'la Istanbul, Hicaz yahut Ye­ men arasında iktisadi bağıntı mevcut değildi. Harp patlayınca, ev­ vclce eğer mevcutsa, ufak tefek bağıntılar da kesil d i . Düşi.inmeli ki, mesela Istanbul, harp içinde I I I . Orduya, b i r türlü sigara göndere­ miyordu . Kibrit sanayii yoktu. Kağıt sanayii yoktu. İğne ipliğe kadar he r şeyin dışarıdan gelmesi 15zımdı. Ege'nin zeytinini veya sabununu Jstanbul'a, Karadeniz'in fındığını Orta Anadol u 'ya, Irak'ın h urma­ sını Doğu ilerine taşıyamıyorduk. Buğdayın en fazla yetiştiği Sivas'ta bile, harp içinde kadınların açlık ayaklanması görülmüştü. Ve fe na bastı rı ldı. Bütün dokuma ihtiyacı dışarıdan karşılanıyord u . Mesela, har bin başında Basra'da önemli stoklar v ard ı. Ama b unlar çoğunlukla İngi­ l izlerin e line geçti. İ thalat ve ihracatçılar ise tamamen Lövantenlcr, yani Şarklı laşmış Avrupalı larla, yerli azınlıklardı. Türkler, İ thal at-İh­ racatla meşgul bulunmadıkları için , Harp patlayınca Dış Ticaret b i r­ den d urdu. Harbin sonlarına doğru ve mesela Romanya-Almanya yolu açılınca, İ ttihatçıların eski silahşorlarından (Sapancalı Hakkı veya Bol u Mcbusu Habip Beyler gibi) veya bu tip insanlardan t tiretilen yeni zenginlerin Dış ticaret oyu nları veya içeride vagon ticare t i , B i­ rinci Dünya Harbinin, kara ve çirkin hatıraları olarak kalakaldıla r. Tstanbul'un gıda sefaleti , bu lıa rbc ait iktisadi yayınlarda yüzkızartıcı salınci eric canlanır. Mesela, önemli bazı gıda maddelerinin, harp için­ d e dalgalanı şla rına gözatal ını : Istanbul'da i htiyaç mad delerinin fiyat hareketleri (kuruş) (kilo) 1 91 4

Şeker Pirinç M akarna Pa tates

1 9 1 8 ocak

1 9 1 8 eylül

3

1 40

250

3

95

90

3

11o

95

36

27

ENVER K u r u fasulye Kuru so�an Zeytinya�ı Süt (li tre) Peyni r Koyun eti Sabun Odun (çeki)

35

PAŞA 65

4

65

0.5

16

16

200

1 60

B 2

40

45

12

250

260 1 20

7

1 30

7

1 40

1 40

45

360

5 40

nu fiynth ı r tnbii nsıl dnr ve snbit g elirli lınlkı vuruyordu. Istnn­ bul ise, büyük yoğunluk teşkil eden nsker, memur, emek l i n ilclcri ilc doluydu. Onlnrın mnşlnrı ıı dn öne mli lı n rck ctlcr yoktu. 1 9 1 4 ' ı c 5 l i ra olnrnk lıcsnpln nnn b i r k a t elbise. 1 9 1 8 'd c 1 00 l i rnyn ve 1 9 1 4'tc 70 kuruş ortnlnmn fiyatı olnn bir ç ift ny n k b h ı 1 9 1 8 ' d c 1 8 l i rnyn ç ı kmış ! ı .

MAAŞLARA GELİNCE

1 9 1 S tc nı mu zu ndnn i tibnrcn tednv\ile kfığıt pnrn çıkmı l d ı . 8 ocak 1 9 1 6 'dn ç ı k m ı l n n kanunln , nyl ı ğ ı 10 k fı ğı t l i rndnn nz olnn b rn % 20. 10 lirnda n fnzln o l a n l nrn % 15 z n nı ynpı l d ı . Ve büıün l ı arp y ıl br ı içinde , bu m n nşl n r ve n ispctler dcğiştirilmcdi. Ynni, 1 0 l irn n y l ı k l ı b i r memur n ilesi lı nrp yılnrınd n 12 l i rn ve l O l i rndnn fnzln m n cı�lı. m esela 20 lirn nylıkl ı bir memur ailesi de nynı yıllnrdn 23 lirn nylı kl n gc­ çi nmcyc mccbur d u . O dcvirde kadı n lnrın iş lınyntınn n tılmn nı ış olduğu­ nu, bir ev i n bir ndnmın geliri y le geçinmes i n i n ynyg ı n bulunduf;unu da hesabetmel idir.

Knldı ki, pnrn d e ğeri de düşüyordu. Çünkü, 1 9 1 S yılınn kad : ır Türk i ye ' de tcdavül eden altın ve gümüş pnra yerine, 1 9 1 S 'tc k fı � ı t pnra çıka r ılmı ş tı. Amn m> isimli eserinden şu satırları nakledelim (s. 49 1 ) :

«Akşam İsmet Bey (İnönü) eve geldi. Enver kendisini ça­ ğırmış. Bir tekiifte bulunmuş_. İsmet Bey: - Bu vaziyete ne dersin? dedi. Cevap verdim: - Hfıfız Hakkı'dan sonra Enver Paşa, beni de, Ali İhsan Beyi de, A lmanların tesiri ile, Umumi Karargfıhtan çıkarmaya karar vermiştir. Erkanıharbiyesini yeniliyor. . . - O halde Erktımharbiye yıkılıyar demek! Bu nasıl şey?. . , Ama nakledilen satırlardan hissi unsurları ayırırsak, ortada olayların örgüsüne dayanan ciddi sahneler, bugün de kıymetlidir. Mesela, o sırada Umumi Karargahta çalışan Binbaşı Ali İ hsan Bey­ den (Paşa) şu satırları nakledelim. Bu satırlar, Kararagahta ve İ m­ partorhığun mukadderatına etkili olacak kararlar alan bir toplantıyı ve bu kararları alanları açıklar ( 1 ) :

« 1 6 ağustos 1914 pazar günü, Alman Sefiri von Wenken­ heim, Miişir Liman von Sanders Paşa, Umumi Karargfıh Erktını­ harbiye İkinci Reisi Bronzar Paşa, Donanma Kumandanı Amirat Souchon, Albay von Kress, A lman Ataşemiliteri ve A lman A ta­ şenavali, Enver Paşanın yanında toplandılar. Biz Tiirklerden b u toplantıya yalnız Bronzar Paşanın yardımcısı Hfıfız Hakkı Beyin katılmasına izin verilmişti. Von Kress o sırada, Harekfıt Şube­ mizin Şefiydi. A lmanlar, Bulgarların artık bizimle beraber olmalarına (2), Donanmamızın da Karadeniz'de hakim vaziyette bulunduğuna göre, artık Seferberliğin tamamlanmasını da beklemeye lüzum (1)

(2)

Ali İ hsan : Harp Hatıralarını. Cilt I. s. 171. Halbuki Bulgarlar harbe bizden bir y ı l sonra katıldı.

ENVER

PAŞA

103

olmadığını, hemen harekete geçitrnek lazımgeldiğini ileri sü­ rer/er. . . » «Türk Kolorduları ile, Almanlara yardım için mühim bir hareket yapmak lilzımmış. Esasen Alman orduları Şark ve Garp cephelerinde ilerlediklerinden, kati netice yakında alınacakmış. Şark cephesinde A vusturya-Macaristan da R usya içerisine gir­ miş. R us/arın bozgun/uğu yakındır demişler. Türkler acele et­ mezlerse, fırsat kaçırmış olacaklar. Ve Rusya'nın taksiminde hisse alamayacaklar. Bunun için acele harbe girmelidir/er, de­ niliyor. A lmanların bu mütalaaları üzerine Enver Paşa, Türklerin nasıl hareket etmesi icabettiğini sorar. Liman Paşa, kendi ku­ mandasındaki I. Ordunun üç Kolordusu ile, Karadeniz'de Ode­ sa civarında Rus sahillerine çıkarma yapmayı ve bu suretle Rus ordusunun sol cenahında ve gerilerinde tesir ederek, A vusturya­ Macaristan ordularının yükünü hafif/etmeyi ve onların ilerle­ melerine tesir etmeyi ileri sürer. Müzakerede bulunan dif,er A l­ manların bazıları da, Süveyş Kanalına taarruz ederek, İngiliz­ lerin Hindistan'dan kuvvet getirmelerine mani olmayı telcNf ederler. Mısır'da m uvaffakiyet halinde, Mısır tamamen Türki­ ye'ye i/hak olunacakh> Ali İ hsan Bey hatıralarına devam ederek, Odesa teşebbüsü ve Kanal taarruzu konusunda uzun açıklamalarda bulunur. Türk Umu­ mi Karargahında, bu bir nevi Alman toplantısına k atılan Enver'le Hafız Hakkı'dan birinin, kendilerine mahsus ve belirli bir fikir ve teklif ileri sürdükleri hakkında, hatırada bir kayıt yoktur. Tarih ise, ancak 1 S ağustostur .Cihan Harbini n patlayışı üzerinden, henüz 1 3 gün geçmiştir! Seferberliğimizin ilanı üzerinden geçen zaman da, ge­ ne bu kadar azdır. Kolordularımızın çoğu bu Seferberliği, ancnk 4 ayda az çok başaracaklardır. Almanların Odesa ve Süveyş teklif­ l eri, işte bu hava içinde ortaya atılır . . . Şimdi aradan 64 yıllık bir zaman geçtikten, tarihin hazinesirı­ d e bu kadar gerçekh : r ve tccrübder biriktikten sonra, vaktiyle ıs­ tanbul'da ve Enver Paşa gibi bir Başbuğun ve İ mparatorluğun Tek Söz Sahibi'nin Başkanlığında, birtakım sorumlu insanların, bu konu-

ENVER

1 04

PAŞA

ları c i d d i c i d d i konuşma l a rı b ize a k ılalmaz gibi görü nür. Hayal g ib i

görünür. Ama ne v a r k i . o z ama n bu k o n u l a r üstünde, p l anl ar d a h i

yap ı l m ı ş t ı . N i te k i m b i r s ü re sonra ve g u nını a k ı l

ve

m a n t ı � nı tb n

d a h a t aşk ı n , faka t çocuğ u m s u r u h l u b i r O r d u Kunıa n d a n ı , l l ::lı r i y l'

N a z ı m ı Cemal P a ş a , önüne 20 .000 askeri k a l ı p S i n fı Çi.i l l e r i ni a � a ­

ca k tı r. M ı s ır'ı fc t lı cdip o r a da s a lta n a t kı r k ur ma k i ç i n hayalkrc ı

D on a r ının nı n hfık im i ye ti i sc k e s i n d e ği l d i . Ç ün k ü 1 � t:ı ı ı h ı ; l 'c!:ı ki

1\ lnıa nl arı n o z a m a n , i s i m l i c�er i n i n 357- 360 s � y f:ı l � rı ncl :ı veri l m i ş t ir. T � rilı i :

idare

10 cyhil 1 9 H .

E�VER Zaten

f' A Ş A

Don a n ın a K a rııdcniz'ck varlı�ını

105 pek m u h a faza cdı·ınc­

yccd; t i r. K aradcniz 'd� hf: k i m i y c t i n gayelerinden biri o lan Doğu K n ­ ra d c rı i z 'c v e do J:ıyısıylc K a f k a s c e p h e s i n e scvkiyn t ı ko ntro 1, t e z za­

m:ında elden

�· ı k a c a k t ı r .

Du scv k i y a t , G ü n e y A n a d o l u 'ch. U l u k ı ş l a

ü zerinden b i rt a k ını y o l i z l e r i n e b a ğ l a n ı l :ı r a k , a t , d e v e , e ş e k kcrvan­

l a rı ilc yap ı l maya ç a l ı � ı l a c a k t ı ( 1 ) . O k a d a r k i , k ı sa bir s ü re sonra

S a r ı ka ın ış ımıharcbc�inden geriye dönmek için yola ç ı k a n En ver Paşa

b i l e , Doğuya giderken K araden i z yol u mı tercih e t t iği halde. dönüşte b ü t ü n Orta A n a d o l u 'yu geçerek U l uk ı � l a 'ya inecek ve oradan t rc ı ı l c J s t anb u l 'a dönece k t i r . . . * **

Ama gene d e hayaller ç a l ı ş a c a k

ve p l a n l a r işleyip duracakt ı .

D u p la n l a r i ç i n , Scf crhcr l i k önce s i n d e esaslı hazırl ı k l ar a v;:ldt bl­ k a ydctnı iştik. O günlerde, I I I . Ordu

madığını

da bir k ı ş t a a rnızu

bcklcnı i�·ord u . Nitekim e y lü l

1 9 1 4 'tc

Genclkurmny D a ş k a n

Yardımcısı

neyin

ve Bulgari stan'a b i r n a b ı z yok l a m a s ı scyah ı ı t i n d c n dö­

18

nii � ü n d c Tl a ş k unı a n d a n l ı ğ a verd iğ i , bakınıdan

HMız H a k kı

i l g i çek i c i d i r.

H fı f ı z H a k k ı

eyl ü l

1914

tarihli R diye yazar. So­ ğuktan donma vakaları ise, gene ve daha ilk savaş gününden ordu birliklerini sarmaya başlamıştı. Böylece, ilk Rus taarruzundan sonra v e bu şartlar altında Ordu­ muz gerilere çekilerek, Erzurum cephesinde Köprüköy-Badicvan hat­ tını tuttu. Rus Oltu Müfrezesi ise, Erzurum'un kapısı demek olan Ka­ leboğazı'na kadar ilerled i. Karaköse-Muratsuyu bölgesinde işler hiç cle içaçıcı değildi. Bu bölgede Ordunun gailesi, düşman ordusundan ziyade kendi içindendi. Kendi i htiyat Süvarİ Tümenleri denilen Kürt aşiret alaylarındandı. Vaktiyle Abdülhamit'in, Rus Kazak alaylarına benzetrnek için bu bölgede kurdurduğu bu Kürt Aşiret Süvarİ Birlik­ leri, zaten hazar zamanında da hem ordunu n , hem halkın başına be­ laydı . Bunlar hiç bir disipline tabi değildiler. Derebeyi mevkiindeki Kürt Beylcri, başlarında kendilerinin bulunduğu bu silah lı birliklerle, daha da gi.içlenmişlerdi . Hele Ermeni köyleri, bu birliklerin kurulu­ şundan sonra, tamamen bu beylerin haracı altına girmişlerd i. Aşirat alayı si.ivari erleri, gi.indi.iz birliklerindc, gece cvlcrindey­ d iler. Talim-disiplin tanımıyorlard ı . Daha doğrusu, birl iklerine, yal­ nız karavana yemek ve maaş almak için geliyorlardı . Birlikten gi­ derken de, ne götürebilirlerse alıp göti.iri.iyorlardı. Bu hali ilc bun­ lara birlik ve asker gücü demek mümkün değil di. Hele mul.ıarcbc başlayınca, daha ilk topçu ve h atta piyade atcşinde, dcrhal clağılı( 1) Ş. S. Aydemir: Suyu A rayan Adam. llaskı IV. s. 109· 1 1 7. (2) llirinci Dünya Harbinde Türkiye'de bulunan Alman Generalinin raporları. Derleyen : Prof. Akdes Nimet Korat. Sayfa 2 1 , 1 966.

ENVER

PAŞA

lll

yorlardı. Harp tehlikesi belirince b u biriikiere tayin edilen Tümen Kumandanları, gittikleri toplantı yerlerinde, n e alayları, n e bölük­ leri bulabiliyorlardı . Çok yerlerde Türk köylüleri, bu aşiret erlerin­ den kendilerini korumak için silah a sarılıyorlardı . Hatta bizzat Aşiret Kolordusu Kumandanı Ordu emrindeki Süvarİ Nizarniye Kolordu­ sundan, kendi karargiihını kendi aşiret askerlerinden korumak için, hiç olmazsa SO kişilik bir süvarİ mu hafız kuvveti gönderilmesini is­ temek zorunda kalacaktır. Sarıkamış eserinde Ş erif Bey, bu hazin gerçeği, içten bir buruklukla anlatır. Halbuki az ileride göreceğiz ki, Istanbul'da Başkumandanvekili Enver Paşa, başka hayaller içinded ir. Erzurum'da I I I . Ordu Kuman­ danına, işte bu aşiret alayları ile hem d e o zaman Rus askerlerin elinde o�an Kuzey İ ran ile, Rus toprakları olan Güney Kafkasya'ya saldırarak, oralarda ihtilaller çıkarılmasını, oralarda istilalar yapıl­ masını isteyecek tir . . . * **

GERÇEKLER ÇARKLARINI iŞLETİYOR 1 kasım 1 9 1 4 'te sınırı geçen Ruslar, 4 kasım 1 9 1 4 'te Köprüköy önlerine gelmiş bulunuyorlardı. Karaköse-Muratsuyu cephesinde de aynı suretle ilerlediler. Kader tayin edici çarpışma, Köprüköy h attında olacaktı. S kasımda iki taraf da yerleşmek, mevzilerini tahkim et­ mekle meşgul oldular. S kasım gecesi ise Ruslar, Türk hatlarına taar­ ruz için emir aldılar. Kuvvetleri 2S tabur piyade, 3 7 süvarİ bölüğü ve 1 2 0 top kadardı. Fakat cephedeki çekilişimiz, evvelce bir müdaf aa harbine yatkın görünen Türk Başkumandanlığında, sonradan telaş uyandırmıştı . 3/4 kasım gecesi orduya gelen bir emirde Enver Paşa , şu noktaları beli rtiyordu :

«Düşman, geniş cephede size üstün görünmüyor. X. Kolordunun cepheye varması 2-3 hafta sürecek . . . Zaman kazanmak ve bir muvaffakiyelle ordunun moralini kuvvetlendirrnek kabil olursa, düşmanın kuvvetlerini ayrı ayrı ezmeyi kabil görüyorum. İran Azerbaycanmdaki R us kuvvetlerine, Aşiret/er/e, pi­ yade kuvvetlerinin sevki muvafık olur.1,

ENVER

112

PAŞA

Başkumandanvckili Enver Paşa, 4 kasım tarihli emrinde de, bu taarruz görüşünü tekrarl ıyordu:

Ruslarm gerilerine taarruz edilmesi, Kürt A şiret Tümen/erinin, Ruslarm gerilerine akma/arı , Van 'daki kuvvetlerin, İran 1\zerbaycamna saldrmıaları. » «

Burada bahis konusu olan Kürt Aşiret Tümenler inin n e olduğu­ nu artık biliyoruz. Bu bilgilere, bu cmrin verildiği sırada, Doğu Ana­ dolu'da kışın en sert günleri demek olan kasım ayında bulunuldu­ ğunu da eklemeliyiz. Nitekim Rus Ordusu da taarruz emri almış­ kcn, harekete gcçmiyordu. I I I . O rdu Kumanda nı . Hasan İzzet Pa­ şanın da fikri, buralarda ve bu mevsimde taarruzdan kaçınmaktı. Fikri, düşman ilerlerse bile, onun Erzurum kalesine çarptıktan sonra, bir karşı taarruzla ezilmcsini sağlamaktı. Enver Paşa , şu taarrm: em­ rini vcrmcscydi o kış, öyle görünüyor ki iki ordu da karşılıklı yer­ lerinde kulacaklardı. Arada bir S a rıkamış D ramı da yaşanmayacaktı. Zaten bu arada, şu Aşiret kuvvetleri dediğimiz Kürt süvarİ tümen­ leri de kend il iğinden dağılmışlardı. Mevcutları nihayet birer Alaya kadar düşmiiştü (1 ) . Fakat n e var k i , Başkumandanlığın taarruz emri a rtık a lınm ış­ tı. Ordu buna taarruz gününü bildirmekle cevap verdi. Taarruz 2 5 kasım g ü n ü başladı. Harekete yalnız X l . Kolordu i l e bütün süvarİ kuvvetleri katı ldı. Fakat ilk başarısızlık Diyadin sırtları ncia başladı. 1 8 . Tümen çekildi. 30. Tümen de ona uydu. Süvarİ kuvveti bekleni­ len kuşatmayı yapamadı. Ruslar Köprüköy hattından dah�ı i kı ·i b i r noktaya yürüdüler. Doğudaki K ü r t süvarİ ihtiyat tümenleri i s e pcri­ şandı. Mesela, Tümen Kumandanı An ik'tc, kendi tümeninden ancak 200 cr toplayabilmişti! Keşif hareketlerimiz zayıftı. Hareketler geli­ şigüzel cereyan ediyordu . Bunun neticesinde Ruslar, daha gen iş :ırazi kazanmış oldular. Ordu Kumandanlığına, fazla zayiat vermeden ge­ riye çekilmek ve düşmanı Erzurum 'da karşılamak fikri hiili\ lıi\1-dm görünüyordu. Bu hareketten bahseden askeri kaynaklara göre, «Ne de olsa bir taarnız ve muvaffakiyeHen sonra çekilmenin en müsait (1) 1 08.

General Fahri llelen: Ririnci Diinya Harbinde Türk Ilm-Iii.

C i lt

1.

ll f. Ordwrurı fıareket istikamctleri

ve

atmamayali Sarıkamış.

B

ENVER

1 14

PAŞA

vaziyet olduğunu)) I I I . Ordu Kumandanına, Ordu Kurmay Başkanı Alman Guze Bey telkin etmişti ( 1 ). General fielcn kitabında, G uzc Beyin harpten sonra hatıralarını yazdığım, İsviçre'de neşrcttiğini, fa· kat bu kitapta çekilme fikrini benimsemeyip, Ordu Kumanelanına mal­ ettiğini kaydeder. Ne ise, gerek diğer Kurmayların, gerek X l . Kolor· du Kumandanı Galip Paşanın direnmeleri ile Ordu Kumandanı çe­ kilmekten vazgeçer. Ordu Köpıii k öy cephesinde tutunur. Birinci Dün­ ya Harbindeki Doğu harekatında bu muharebeye ((Birinci Köprüköy Muharebesiıı den ilir . . . Bu muharebede t> Istanbul'daki Kabine arkadaşlarının arasından, Kafkasya'da fe­ tihler, İran'da, Azerbaycan'da ihtilaller, Ermenistan ve Karaboğa'da istilalar için ayrılan, hatta H al i l Beye Güney Anadolu'dan İ ran'a, Kafkas Azerbaycanı'na, hatta Kaf Dağı geçidi n e varıp, bu geçici de kes­ rnek emirleri veren, ve bir aralık İran'ın taht şehri Tahran'ı da işgal için harita üzerinde hesaplar yapan, Afganistan, Hindistan rüyalan gören Enver Paşa için bu telgrafı yazarken duyulan ruh burkuntu­ larını, hayal kırıklıklarını tasavvur etmek mümkündür. Paşa cepheden ayrılırken, geride kalanlara da bir veda tebliği yayınlad ı:

«Arkadaşlar, Hemen bir ay oluyor ki içinizde bulunarak, günlerce de­ vam eden· muharebelerde düşmana nasıl saldırdığınızı gördüm. Havanın sertliğine rağmen, düşmanın gösterdiği m ukavemetleri her türlü yoksulluğa bakmayarak kırdınız. Ve düşmanı ana top­ raktan sürüp götürdünüz. Düşmandan yerler aldınız. Bu uğur­ da sarfettiğiniz emek/er, hiç bir vakit kaybolmayacaktır. Bun­ dan dolayı sizi Padişahımız başta olduğu halde bütün millet tebrik ediyor. Ben gene Jstanbul'a dönüyorum. İnşaallah bundan böyle de büyük muvaffakiyeller kazanarak, düşmanı bir daha başkaldırmayacak derecede kahr eder ve şehitlerimizin ruhunu şıid edersiniz. Sizi A llahın birliğine emanet ederim. Unutma­ yınız ki, Allalı her an yardımcımızdır . . . >> (liarp Tarihi A rşivi, do/ap 20, göz 1 6- 1 7, dosya 5) 1 1 ocak 1 91 4 (28 aralık · 1330) Em:c.- Pa�a. Erzurum'dan maiyeti ile beraber ve bu sefer kara

yolundan l stanbu l ' a hareket etti. Ama, galiba bazı kuşkular içindeydi. Çünkü, Sivas'tan geçerken bütün ordulara v e müstakil birliklere, an­ cak kendisinden alınacak emidere itaat etmelerin i, kendisinden baş-

ENVER

144

PAŞA

ka makamlardan, her neresi ve her kimden olursa olsun verilecek emirleri yerine getirmemelerini bildirdi. Ulukışla'da, daha evvelce kaydettiğİrniz gibi, Kaf Dağına giderken, daha İran'a varmadan Ur­ f a'dan geri çağrılan Amcası Halil Bey (Paşa) ile karşılaştı. Ona ilk sözü, gene evvelce verdiğimiz gib i, şu old u :

«-Kuvve-i külliye mahva/du! .

.

»

Bu söz, I I I . Muharip Ordu, bütünü ile eridi demekti. Evet, kuv­ ve-i külliye mahvolmuştu. Istanbul'da ise ondan, Sarıkamış muhare­ besi hakkında nakledilen sözler, yalnız Yarbay Mustafa Kemal'in (Atatürk) bir hatırasıdır. Bu Muharebe başlarken Sofya'da Ataşemi­ liter olan, fakat oradan ısrarlı müracaatları ile orduya katılmak için Istanbul'a dönen Yarbay Mustafa Kemal şunları nakleder:

«Sofya'dan Jstanbul'a geldiğimiz zammı, Enver Paşa da Sa· rıkamış lıarekiitmdan 1 s tanbu/'a dönmüş bulunuyordu. Önce, kendisini ziyaret etmek için makamma gittim. Haber gönderdim. Gelecek cevabı bekliyordum. Biraz sonra Enver Paşa ile karşı karşıya bulwıuyorduk. Enver, biraz zayıf düşmüştü. Rengi sol­ gwıdu. Söze ben başladım: - Biraz yoruldwıuz . . . - Yok, o kadar değil. . . - Ne oldu? - Çarpıştık. O kadar . . . - Şimdilik vaziyet nedir? - Çok iyidir . . . Enver'i fazla iizmek istemedim . . . Konuşma b i tmişti. . .

* **

GENEL BİR DEGERLENDİRME Sarıkamış hareketi bahsine. burada son veriyoruz. Bu hareket, artık tarihe karışmıştır. Ama Sarıkamış muharebesi üzeri nde eleş­ tiriler. elbette ki devam edecektir. G enelkurm a y Harp Tarihi Teş-

ENVER

PAŞA

145

kilatı, bu hareketi anlatan v e tabii harp Cerideleri temeline d ayana­ cak olan resmi yayınını, bu satırların yazıldığı sırada henüz verme­ mişti. Bu yayın verilecek ve tab ii, değerli bir temel kaynak teşkil edecektir. Bizde ve dışarıda, ona d ay anan yeni yayınlar elbette ki ya­ pılacaktır. Sarıkamış hareketi, buraya kadar verebildiğimiz özetlerden d e anlaşılacağı gibi, Enver Paşanın adına v e hatırasına sıkı sıkıya bağ­ lıdır. Bütün hata ve sevabıyle bu bağlantı, tarih boyunca sürüp gi­ decektir. Bu bahsi kaparken burada bize de acaba bazı değerlendir­ mcler düşüyor mu? Sanıyorum ki evet! Gerçi , bir eski muharip, ama nirinci Dünya Harbinin çok genç bir yedeksubayı olara k, eleştirileri hala yapılan ve yarın da yapılacak olan çok kanlı ve kayıpl ı bir ha­ reket harbi üzerinde n e kadar basit de olsa , hükümler vermeye kal­ kışmak garip gibi görünür. Ama , bu konuda biraz cesare tli olmakta, galiba biraz hakkım vardır; Birinci Dünya Harbinin, Doğu cephe­ mizde, Doğu coğrafyası ile yağurulmuş bir eski muharip olarak . . . Askeri tarihimiz ve Ordu neşriyat ı mızda b u hareket, Rus Ordu­ sunu imha etmek için geniş bir çevirme manevrası muh arebesi ola­ rak a n ı l ı r. Bu tarifin doğru olabileceğine, hiç bir zaman inanmadım. Çünkü, büyük bir çevirme ve imha manevrası, ancak bir meydan muharebesidir. Ama Sarıkamış harekat sahası, ne meyda n muhare­ besine, ne de çevirme manevrasına katiyen elverişli değildir. Bu bölge, höyle bir imku n ı n hatta hiç düşünülcmeyeccği, 2 500-3000 metre yük­ sekl ikte ormanlı, sarp dağlardan , derin geçitlerden teşekk_ül eden, çok engebeli bir sahadır. Sarıkamış kasabası veya o zamanki G arnizon köyii de, hiç bir stratejik değer taşımaz. Sadece bir geçidin i çinde v e ç u kurı ı nda, bir yol güzergahıdır. Mevs im ise , karakıştır. Sarıkamış'ın; Kars istikametinde v e bir yol geçidi içinde bir köy olmaktan başka hiçbir stratejik önemi olmadığın ı tekrar belirt­ mdiyiz. Sarıkamış-Kars yolu kesilse bile, düşman çevrilmiş olmaya­ caktı . Ç ü n k ü Doğu ve Güneye d oğru Soğanlı dağ a rkaları ve Aras vad isi, Ruslara tamamen açıktı. Kaldı ki Aras'ın Türkiye'den geçen sahasına, önemli bölgelerde Ruslar girmişler, ycrlcşmişlerdi. Kars doğrultusunda v e 2000 metre kadar yükseklikte Kars yay­ lası na çıkmı� olsak d a , Rus süvarisi ile karşılaşacaktık. Halbuki bizim Ihtiyat Süvarİ tüıncnlerimiz, silah atmadan dağılmışlard ı . Muvazzaf lO

146

ENVER

PAŞA

Süvarİ kudreti de, harp kabiliyetini kaybetmiş bulunuyordu. Kars ka­ lesinin önüne . varsak bile, bu ağır toplarla donatılmış hakim kaleye, piyade tüfekleriyle hücum edemezdik. Çünkü salıra toplarımızı dahi kaybetmiştik. Hatta bir hayal ihtimaline yer versek de, Kars kalesini de almış olsak, hangi stratejik imkanlar elde edilecekti? Çünkü ordu­ muz zaten erimiş bulunuyordu. Hayvanlar zaten safdışı kalmışt,ı. Yem v e yiyecek yoktu. Enver Paşa bir emrinde, Kafkasya'ya ilerler­ sek, her türlü zengin nimetiere kavuşacağımızı bildiriyordu . Ama Kars ovası köyleri o zaman, ekinci olmaktan ziyade, hayvancı ve sütçüydü. Rus ordusu ise çekilirken, bir kısmı da Rus-Malakan olan bu köy­ lüleri ve hayvanları nı, elbette bize bırakmayacaktı. Arkamızda ise Anadolu içlerine doğru, ne şose , ne demiryolu vardı. Huliisa öyle sanıyorum k i, bir büyük orduyu biz, adına çevirme manevrası denilen ve daha isminde ve n iteliğinde isabet olmayan ga­ rip bir hareketle, kışın aşılmaz dağlara gömdük. Ve bu dı:ığlar ara­ sında Sarıkamış denilen bir garnizon köyünü ,stratejik bir düğüm noktasıymış gibi hedef göstererek, belirsiz işlenınemiş bir planla, plan­ sız, haritasız, dağlara tosladık. Ama, düşmanı imha edelim derken, kendimizi imha ettik, erittik . . . Bu basit görüşler hatalı olabilir. Fakat, Sarıkamış hareketinin ge­ lişme safhaları ile, iklim ve arazi şartları incelenip, neticeler de te­ raziye konulunca, bu hata payı galiba, pek de yadırganaccık kadar fazla olmayacaktır. * **

BİR GERÇEK Lakin bir d e gerçek var. H atta buna, bütün kanlı kayıp ları bir tarafa yazmakla beraber, Enver Paşa başarısı d a diyebiliriz. Bu ba­ şarı, daha 1 9 1 2- 1 9 1 3 'te, daha doğrusu şu � irinci Dünya Harbinden bir süre önce cereyan eden Balkan harbinde, Devletin en güçlü or­ dularının, hatta denebilir ki pek silah dahi patlamadan Balkan ordu­ ları önünde birkaç gün içinde dağılıp perişan olmalarına karşılık, şu Sarıkamış muharebelerinde görülen tahammül, itaat, direniş ve so­ nuna kadar mücadele gücüdür. Halbuki Rus Ordusu, Balkanlı ordu-

ENVER

PAŞA

147

larından çok daha güçlüydü. Hele aradaki silah farkı, çok daha lehle­ rineydi. Kaldı ki aynı dayanış ve dire niş, daha sonraki bütün savaşlarda, mesela Irak'ta, mesela Suriye'deki Gazze m uharebelerinde, hele Ça­ nakkale savaşında ve Avrupa cephelerine gönderilen Türk kolordula­ rının muharebe kabiliyetlerinde, kendini, en çetin sahnelerle göstere­ cektir. Ve Birinci Dünya Harbinde Osmanlı Ordusu, bütün yokluk­ lara rağme n, bu h arbin sonuna kadar tam dört yıl, tam 1 O cephede, aynı güçle harbi sürdürecektir. İlk önce silah bırakan da, Osmanlı Ordusu olmayacaktır. Bu tabloda, Enver Paşanın, Orduya getirdiği yeni ruhun, genç kumanda kadrosunun ve en başta kendisinin temsil ettiği müsamaha­ sız disiplinin rolü vardır. Paşanın; ıslah ve teşkilat giicünün, kesin, dikkate alınması gereken müdahalesi vardır. Zaten bunun içindir ki Enver Paşayı, Büyük Kumandan olarak değil, ama güçlü bir Ordu teşkilatçısı olarak değerlendirenlerin bu gö­ rüşlerinde, elbette ki büyük gerçek payı var. 13u noktayı böylece kay­ dederek, şimdi h ikayemize devam edebiliriz . . .

Geriye

Dönüş

Kabil

Değildir!

lmp aratorluklar,

harplerle

k u ru l urlar.

A m a gene harplerle sona ererler. K u r u l u ş u n başı; zalerler, yay ı l ı şlar ve yerleşmelerdlr. Sonra, çöz ü l ü ş ve ters­ yuz ç e k i l i ş başlar. E�er u l a ş ı lan yerlere kültür ve Inşa uy­ garl ı � ı n ı n yapıl ları g ö t ü r ü lmemlşse , bu son, l m parator lu�un bütün hat ıraları lle oralardan slllnlşl o l u r. H a l b u k i , Birinci D ü nya Harb l n l n g e n ç K u mandanları

bizde,

hayall e r i n i d a h a

l i k g unden, kaybolmuş topraklara çe­

virdiler. Mesela, M ıs ı r' ı n fethi g i b i ! H a l­ b u k i bu harple teraziye atılan, yeni fe­ t i h l e r de�il. lmp aratorlu � u n , daha do�­ rusu A na d o l u 'nun kaderi idi . . .

V

DÜŞÜNDÜRÜCÜ RAKAMLAR Savaş Tanrısı Mars, aralık ı 9 ı 4 başından beri Osmanlı İmpa­ ratorluğu üstünde kanlı tırpanını işletmektedir. Mars, Balkan Harbi durunca bir kenara koyduğu tırpanını, aradan ancak 7 a y geçmişti ki, yeniden eline aldı. Ve bu tırpan , dört yıl boyunca işledi durdu . . . ı S gün kadar süren Sarıkamış dramında, ölü, yaralı , esir, ka­ yıp, firar olarak, 90.000'e varan vey'a hemen hemen bu rakama yak­ laşan zayiatımız, Harp Tannsına ilk sungumuz olmuştu. Ama, dön­ meye başlayan çarkların nasıl işleyeceği de artık belliydi. Burada Başkumandanlığın o zaman çok gizli iki Belgesinin, hem m etnini, hem fotokopilerini veriyoruz. i leriki bahislere d e koyabileceğimiz b u Bel­ gelere burada yer vermemizin sebebi, girdiğimiz savaşın, memleketin insan serveti ve dolayısıyle ekonomi ve üretim gücü üstünde de sebep olduğu ve olacağı tahribat hakkında bir fikir vermek içindir . . . Bu Belgelerden birincisinde, daha önce Sankamış harekatını özetiediğimiz II I. Ordu Bölgesi, yani Doğu Ordumuz ele alınmıştır. i lk Belgede canlanan, bu Orduya Seferberliğin başından i t ibaren ı 6 ay zarfında, yani 8/9 mart ı 9 ı 6 tarihine k ad ar verilen er m iktan, yahut insan gücüdür. Bu insan gücü, rakamlarla (A) işaretli tabloda gösterilmektedir. ( B) işaretli belgede, I I I . Orduya giren bu insan gü· cünün, ı6 a y sonraki fiili durum, yani eldeki kalıntı görülür. B u ka­ lıntı içinde muharip kuvvet sayısı ayrıca gösterilmiştir. Verdiğimiz rakamlar, I I I . Ordunun 5/6 mart 332 ( 1 8/ ı 9 mart ı 9 ı 4) tarihli mahrem m alumata dayanmakta ve Ordu Dairesi Reisii­ ğinin mührünü de taşımaktadır:

E NVER

1 52

PAŞA

Gayet gizlidir

l l l. ORDUN UN, H A RBIN 1 6'ncı AVINDAKI DEVCUDU l l l . Ordunun elrad (Er) mevcut ve zayialı

(A)

5/6 Marl 1 332 (1 8/18 Mart 1 91 6)

(1 )

IX. Kolordu

6.906

X. Kolordu

9 .5 1 2

X l . Kolordu

-4.094

Lazislan ve havallsl

6.637

Çapak çu r ve O�nul m ü freze leri

3.21 6

I kinci N izarn iye Süvari fırkası

1 .731

Çoruh m ü frezesi

6.466

Beşinci Fırka (tümen)

1 0.766

Onuncu Fırka

1 6.362

Menzil. nakl iye k o lları, lmalathane, h astahane, arnele taburları

1 5.996

S ivas Vi layeti menzll hattı

2.671

Trabzon Vilayeti menzil hattı

6.71 9

Tal imgahlar

-4.026

T o p 1 a m - M u harlp kuvvet (25.000)

96.330

-------

Şimdi de tablonun şu ikinci kısmını görelim : l l l. Orduya harbin baş ı n dan

(B)

16

ay zarfında verilen

Kanunuevvel 330 (Ekim 1 9 1 4) ni hayetine kadar eelbo l u n an e rl e r

340.000

O tarihle mez u n g ö r ü l ü p , celbe d l l m i ş o l m a s ı laz ımgelen e rler

3 1 0, 3 1 1 , 3 1 2,

r,

340.000

13 d o � u m l u e rierin asgari m i ktarı ( 1 )

1 20.000

3 3 1 ( 1 9 1 5) eylül, e k i m v e şubat aylarında gönderilen lkmal efradı

2 1 . 1 96

Onu ncu Fırka

1 7.000

Beşinci F ı rka

1 5.000

Beşinci Fırka Için IV. Ordudan gönderilen lkmal efradı To p 1 am

2 . 500 655.696

O rd u n u n b u t a rihteki mevcudu

96.330

(Bu mevc u d a, l l l . O rd u n u n ölen ler, esir, lirar, nazari kuvveti ve X I I I . Kolord u n u n l l l . Orduya verilen fırkası dahil d e�ildir.)

Ordu D alresi Başkanlığı Resmi miihiir:

(1)

T.T.K. K azım

Orbay arşivi.

- ..• . . . . 4.4.& � : ..... �.. """'" - � �

i

... . .•.J ,; ..i:AJ � ...:...__;:.. � ..z...:.� �].. � -�·. .: .. --Al. _·:... JıJ;a'.. - � --.J .;_. .. _._ � � �·

----� --A} �,. .J;.;.::.

'- • '- Bu mektup veya şi fre müsveddesinin arka sayfasında şu kayıt­ lar va rdır ( 1 ) . Yazıldı: 1 3 .V. 1 H3 Saffet Bir sureti de A ta,,emiliter Fevzi Beye �·azı/dı. 1 3 .V. 1 333

Tekrar edildi. 5.V/. 1333 ( 1 8.Vl. 1 9 1 6)

Mahmut Ce/{ı/ettin. J rak muharebeleri ve neticeler üzerinde, sanıyorum ki, daha fazla d urmaya malıal yoktur. Görülüyor ki I rak'ın hikayesi, beklen­ meyen za fcrlerle, m antık dışı hareketlerin doğurduğu yenilgilerin hi­ kiivesicl i r. Ama bütiin bunların arkasında bir gerçek yatar ki, o da, Osmanlı İmparatorluğunun I rak'a , ne idare, ne askerlik, ne ekonomi ( 1)

Mektubun metni, yeni dile göre sadeleşti rilmiştir.

198

ENVER

PAŞA

bakımından zaten yerleşmemiş olduğudur. Bizim yakın tarimizde b u durumu kavrayan v e orada kısa zamanda, idari, askeri v e iktisadi, çok cepheli ve başarılı tedbirlere e l atan yalnız bir Devlet Adamı gelmiştir. O da, Mithat Paşadır. Mithat Paşanın bu faaliyetlerine, bu eserin I. cildinde değinilmişti. ..

Devler Ülkesinde Devler Savaşı Birinci D ü n ya Harbl Içinde Çanakkale m u hareb elerlnl, ayrı bir bahlste de�er­ lendlrmek belerln

ve

özetlemek,

g e rek

Osma n l ı

bu

muhare­

lmparat orlu�u

Için öneml, gerekse ç a� ı m ız ı n a k ı ş ı n a yapt ı � ı

etkiler

Çanakkale H a rbinde

b a k ımından

savaşları, b i zim,

Birinci

gerçek

gerektir. Dünya

s a vu n ma

savaş ı m ı z d ı r. Ve bu savaşların netice­ leri, Bo�az lar üzerinden Rusya'ya yar­ d ı m yolunu kapamak ve Rusya'da lhtl­ lillin patlamasına etkili o lmak bakımın­ dan da, ça�daş t a r i h açısından, ayrıca önemli manalar taşır . . .

VII

DEVLER ÜLKE S i N DE, DEVLER SAVA�I Yukarıdaki sözler benim değildir. nu sözler, ünli.i İngiliz gaze. Iceisi Aşmet Hartlet'indir. Çanakkııle Savaşı için söylenmiştir. Bu Devler ülkesinde Devler savaşının bir cephesinde çarpışanlar, kendi iilke ve topraklarına saldıran müstevlilere karşı çıkan v e onlardan kendi topraklarını korumak için kanlarını döken, canlarını veren in­ sanlardır. Ve bunlar için Çanakkale muharebeleri, kelimenin bütün anlamı ile, tam bir savunma savaşıdır. S avunulan, ülkenin öz toprak­ larıdır. Ve bu toprakları, ülkenin öz çocukları olan Dev'ler savun­ muşlardır . . . Karşı cephede ise; d ünyanın en büyük iki Sömürge İ mpara­ ıorl uğu vardır: fiiiyük firitanya ve Fra n s a . fiunlar, gerçi Dev Devkt­ lcrd ir. /\ma bu Dev cüsseler, dünyanın dört bucağına yayılmış ve nice milletierin esaı·eti üzerine kurulan en güçlü Sömürgec i, kudret­ leri temsil ederler. Çanakkale toprakla rına da, yeni fiituhat için gelmişlerdir. O halde karşı saflardaki Devler, Kahramanlar değil , is­ tilncı sald ırganlardır. Hu böyle olunca da, kendi topraklarını savunan­ larl a , bu topraklara göz dikenler, nasıl olur d a a lınlarında , aynı şe­ ref halelerini taşıyan kahramanlar olabilirler. Ama bu saldır ı:ra n l a r ve hele bütün kumandan v e askerleriyle İ ngiliz ordusu, Gelibolu Ya­ rımadası topraklarında, Devler gibi çarpıştılar mı, d iye sorulacaksa , verilecek cevap :

((- Evet,» tir .İşi, bu çarpışmalarda insanüstü cesaret ve kudretler göstermiş olmak bakımından alırsak:

((- Devler ülkesinde, Devler savaşı,» sözleri, Çanakkale'de her iki taraf için de doğrudur. fi irinci Dünya Harbinde Gelibolu Yarımadası ve Çan akkale toprakları, hakikaten bir Devler ü l kesiydi. Ve bu topraklarda hakikaten bir Devler savaşı

202

E NVER

PAŞA

cereyan etti. D u savaşın benzerini D i rinci Dünya Harbinde, başka her­ hangi bir cephede göremeyiz. Hem yaşanılan sahneleri, hem Çanak­ kale muharebesinin taşıdığı manalar bakımından . . .

ÇANAKK ALE MUHAREBELERİ BAŞLIYOR Yaşanılan sahneler diyoruz. Dunlara gereği kadar değineceğiz. Çanakkale muharebelerinin taşıdığı manaya gelince? .. Dunun üzerin­ de ne kadar d urulsa azdır. Fakat biz hadisen in taşıdığı bu manaya burada kısaca temas ederek ş u kadarını belirtelim : Çanakkale mulıare­ beleri, Dirinci Dünya Harbinde, kader tayin edici boğuşmalardan b i­ ridir. Ve bunların önde gelenlerinden biri olmuştur. Hatta diyebiliriz ki, Çanakkale muharebelerinin ve neticelerinin ve neticede Türk za­ ferinin, yalnız h a rbin akışına değil , çağımızın kaderine de damgasını vuran bir tarafı vardır. Du muharebelerin bu bakımdan önemi D i rin­ ci Dünya Harbinde, m üttefikleri i le R!ısya'nın birleşmelerini, yani cephe birliğini önlemesidir. D u suretle de R usya'da yoğunılan ihtilal hamurunu daha hızlı olgunlaştırmıştır. Rusya'yı, pek ziyade muhtaç olduğu her türlü müttefik yardımlarından mahrum bırakarak, bu ül­ kenin çöküşünü kaçınılmaz kılmıştır. Rusya'nın bir ihtilal ile çöküşü ise bilindiği gibi, Rusya'nın bir dahili meselesi değildi. Ve yalnız Rusya'da bir rejim değişikliği olarak kalmadı. D u i htilal cihana, cihan ölçüsünde etkileri olacak b irtakı m akıml a r getiriyordu. Du akımların lehinde veya aleyhinde bulunabiliriz. Ama onların cihan ölçüsünde etkiler yaratan önemini , inkar edemeyiz. Bu neticenin böyle tecel l i edişine v e cihanın yeni bir çağ döne­ mine girişine, Osmanl ı Hükümeti ve dolayısıyle Osmanlı Ordusu, Ça­ nakkale'yi kapatarak, Rusya'nın yolunu keserek, b ilerek, isteyerek mi müessir olmuştur? Elbette ki hayır! Ama b u keyfiyet, gerek harbin sonucu, gerek Rusya'daki değişikliğin getirdiği dünya ölçüsünde et­ kili akımların önemi bakımından neyi değiştirir ki? .. * **

R İR

ENVER

PAŞA

203

l'vfUCİZE

Hadiseye bu yönü ile sadeec değinerek, şimdi bu savaş veya ınuharebclerin, ana hatları ile hikayesi ni özetleyelim. Çanakkale'de kara muharebeleri, Gelibolu Yarımadasında geçmiştir. Du yarıma cla. Balkanların bir parçasıdır. Dalkanlar ise, 1 9 1 2- 1 9 1 3 devresinde, yani Osmanlı Devletinin Dirinci Dünya Harbine katıldığı 1 9 1 4 öncesinde, şu kötü Dalkan Muharebesine, yani tarihimizin en kanlı hesaplaşma­ sına sahne olmuştu. Du hesaplaşmada imparatorluk, uğradığı yüzkı­ zartıcı yen ilgisi ile tarihin en başarısız serüvenini yaşamıştı . Dalkan harbinde , dünya tarihinin en son kale muharebeleri olan üç kalemi­ zin, Edirne, Yanya ve i şkodra'nın ümitsiz, fakat şerefli savunmala­ rını ayırırsak, bu harp, imparatorluk için bir aralık, ordunun tam çürüyüşü ve çöküşü manzarasını yaratmıştı. Halbuki 1 9 1 5 'te Geli­ bolu savaşlarında, bir mucize cereyan edecekti. Ordu , aynı oı·duydu. Astsubaylar, üstsubaylar kadrosu aynıydı. Erler, aynı erlerdi. Yalnız Kumandanlar kadrosunda değişiklikler olmuştu. D i r yıl önceki Yar­ bay Enve r Bey, şimdi Harbiye Nazırı ve Daşkumandanvekili Enver Paşaydı. O zaman Gelibolu'nun kapısındaki Dolayır karargahının Bin­ başı Mustafa Kemal'i, şimdi Yarbay Mustafa Kemal olarak Ç anak­ kale sava�larındadır. Du savaşlarda bir gün · gelecek, 1 00.000 kişiye kumanda edecektir. Eski ve yenik kumanda kadrosu gençleştirilmiş­ tir. Y anya kalesinin kahraman müdafii Esat Paşa ise Kolordu Ku­ mandam olarak, gene burada da vazife başındadır. * **

ÇANAKKALE MUHAREBELERİNE ÇlKAN YOL Çanakkale muharebeleri, adını Çanakkale Dağazından alır. An­ tik devirlerde Hellespont, Darclanos gibi isimlerle adlandırılan bu Do­ ğaz, ilkçağlardan beri Asya'dan Avrupa'ya, Akdeniz'den Karadeniz'e veya aksi istikametlere olan bütün göç ve istila hareketlerinin yolu­ dur. Osmanlılar devrinde ise, hele top ve topla donatılmış kaleler askeri teknikte yer alınca, Çanakkale tam bir kilit noktası oldu. Is­ tanbul Dağazı ile beraber Çanakkale Akdeniz'le Karadeniz arasında bütün geçit hareketlerini kontrol altına aldı.

204

ENVER

PAŞA

Harp tekniğindeki b u yeni gelişmeyi ilk değerlendiren ve Çanak­ kale Boğazına ilk kaleyi inşa edip onun, burçlarına, kazamatianna toplar yerleştiren Fatih Sultan Mehmet'tir. Ondan sonra bu kale, Kalc-i Sul taniye ve bu boğaz, Kale-i Sultaniye Bağazı olarak anıldı. Fatih'in bu kalesi , hala ayaktadır. Çanakkale Boğazı, Çardak-Gelibolu'dan başlayarak Ege Denizi ağzında Kumkale (Anadolu yakası) Seddülbahir'e (Rumeli yakası) kadar 63 kilometre (34 deniz mili) uzanır. Genişliği 1 400-7800 met­ re arasında değişir. Kara muharebcleri asıl, Gelibolu yarımadası üze­ rinde merkczleşti. Bu yarımadanın uzunluğu 90 kilometredir. En dar yeri, Bolayır berzahıdır ki, burada Boğaz suları ile Ege Denizi ara­ sındaki mesafe, mesela Saros Körfezinde, ancak 5 .500 metre kadar­ dır. Sonra güneye doğru yarımada genişler. Bu genişlik, Akbaş-Ke­ mikli arasında 20 kilometreye kadar çıkar. Daha sonra daralmaya baş­ lar. İlyas Burnunda nihayet bulur. Çanakkale savaşları esnasında, sal­ dırgan yabancı kuvvetlerin daima ulaşmak istedikleri hedef, eğer ulaşılabilse hem boğazı , hem Ege sularını gördüğü için, yarımadayı or­ tasından kon trol altına almayı mümkün kılacak olan Kocaçemcn Te­ pesiyd i. Burası yarımadanın ortalarına düşer. Yarımada arazisi düz değildir. Arızalar, çeşitli kollara ayrılmak­ la beraber, kuzeyden güneye doğru ve bilhassa Ege Denizine karşı sarp, dik sırtlar ve yarlar halinde uzanırlar. Bu sırtlar çıplaktır ve bir sıra susuz derelerle kesintilidirler. Bu arızalar, savunmayı bir ta­ raftan kolaylaştırmış , bir taraftan da güçleştirmiştir. Çünkü savaş­ l arı daha ziyade göğüs göğüse boğuşmalar halinde yürütmeyi zart1ri kılarak, bu boğuşmaları her iki taraf için de, çok kanl ı, çok zayiatlı kılmıştırlar. Eldeki kaynaklardan evvela şu görünüyor ki, Osmanlı Hüküme­ ti savaşa girerken ve savaşın daha ilk safhasında Sarıkamış muharcbe­ leri, Kanal seferi gibi uzak mesafe hareketlerine büyük kuvvetler ayı­ rır ve bu kuvvetlerden en güçlü kısmını Sarıkamış'ta eritirken Ça­ nakkale Boğazı nda, karşı tarafın bir saldırıya geçebileceği ihti malini pek hesaba katmaınıştır. Hatta az ileride göreceğimiz gibi, Bağazın Ege Denizine bakan kıyıları, hiç de tahkimli ve müdafaaya hazır de­ ğildi. Ama karşı tarafta, Çanakkale'ye bir saldın arzusunu, h atta ha­ zırlığını, daha harp başlamadan d üşünenler v ard ı .

ENVER

PAŞA

205

Çanakkale muharebeleri üzerinde yayınlar ve hatıralar pek çok­

t u r ( 1 ) . Bunların, bizim görebildiğimiz, inceleyebildiğimiz kısımları

ılahi, bu bahiste, İ tilaf Devletleri hükümet ve karargahlarında bu ko­

ı ı ı ıda cercyan eden tartışmaları ortaya koymak bakımı ndan yeterli

ve

i lı�i çekicidir. Evvela anlaşılan şudur ki, Çanakkale Boğazında bir

( 1) Çanakkale Savaşının askeri açıdan en doğru materyalini verecek olan resmi tarihi, Harp Tarihi Teşkilatı tarafından henüz yayınlanmış değildir. !'akat değerli bir asker yazarımızın General Fahri llelcn'in e linden çıkan Ilirinci Cilıan Harbinde Türk Harbi» isimli çok önemli eserinin II. cildinde �·annkkale muharcbeleri d e verilir. nizim nirinci Dünya Harbirniz için, hem resmi, hem özel yayınlarda onemli bir kaynak olarak kullanılan ve Frnnsız binbaşılarından Larcher'iıı eseri olnn üç büyük ciltıc de , bu muharebelcr işlenir (cilt: I l ) . Çanakkale muharebeleri sırasındn o cephede V. Ordu Kumandanı ola­ rak vazife alan Alman Generali Mareşal Liman von Sandcrs'in, «Türkiye'de 'i Sene» ism l i hatıra eserinde Çanakkale muharcbeleri, bu görgü şahid inin b­ lcmiylc tasvir edilmiştir. Atatürk'ün «Ana/arta/ar Mıılıarebatırıa Ait Tarihçe» sini burada tekrar k nydetmeliyiz. Harp Tarihi Teşkilatının « 1 955'te Çanakkale 'de Türk» isimli resimli küçük derl.:ınesini de sayalım. Emekli Genernl Cem i] Conk'un «Çanakkale Conkbayırı Savaşları» ciddi bir çnlışma mahsuliidür. « Çanakkale lloğazı» ismini taşıyan ve kapak snyfası kopuk olduğu için manleser yazarını tespit edemediğimiz eser, bu bölgenin ta­ rihi için de duygulu bir eserdir. Erkanıharbiye-i Umumiye Harp Tarihi Külliyatı serisinde çıkan «Cilıan 1 /ar!Jirıde Osmanlı llarek iitı» başlıklı . k iiçük cüzlerden birincisi Çanakkale'ye ait fnydalı bir özettir. Deniz Kurmayı ve harp içinde Genelkurmay'da çalışan Hüsanıettin neyin «Çanakkale Talıliyesi» isimli küçük eseri, büyük bilgiler verir. «Çanakkale Destanının 50. Yılı» ismi altında Naşit Hakkı Uluğ'un dcr­ Icmderini ihtiva eden k itabı da hatırlatmalıyız. Fabt değerli bir tarihçi ve araşıırıcı olan Prof. Hikmet llayur'un «Tiirk i n k ı/c;bı Tarihi» isimli kıymetli cilıleri arasında, 1 ., I 1 . , l l l . (Kısım 2) ci lık· rini önemle belirtmeliyiz. Bu bir temel eserdir. 1-I ulns:.ı bu eserler silsilesini daha sayabiliriz. Hu arnda ve yubuncı kaynaklar olarak, evvela Çörçil'in hatıraları, sonra mesela i ngiltcre 1 l üktimeti tarafından Çanakkale harekatı hakkında tahkikat­ ta buluıııııak üzen: kurulan Komisyonun «Çanakkale Raporu» ki, Türkçeye tercüme etlilmiştir. Amerikan Yüzbaşılarından Granvil Fortskiv'in harp sa· hasındaki görgü lerine a i t eseri, Ellis Aşmit nartlet'in Çanakkale ifşaatı Ve ben­ zeri eserlerini uc b u arada saymalıyız. .

,

206

ENVER

PAŞA

harekete girişilmesi bahsinde ilk planda sözsahibi olanlar, tabii İngi­ lizler ve Fransızlardır. Rusya , gerek Kafkasya'da, gerek Avrupa cep­ hesinde karşılaştığı baskıyı, bu cephelere yığmak zorunda kaldığı kuv­ vetlerin yükünü azaltmak bakımından, Çanakkale'de bir · teşebbüse girişmeterini müttefiklerinden istemiştir. Bu hareket kabil olursa ve durum imkan verirse, kendisinin de Karadeniz'den Istanbul Boğazına karşı bir saldırıya geçerek, Müttefikleri ile Istanbul'da buluşmak im­ kanını ileriye sürmüştür. Fakat gene anlaşılan şudur ki, Rusya'nın müttefikleri, Çanak­ kale'de bir saldırı hareketine girişrnek bahsinde, hiç de kolayca görüş ve karar birliğine varamamışlardır. Bu görüş aynlıkları, hem İ ngiltere ve Fransa'nın kendi hükümetleri ile Genel Karargahları, hem de bu iki devletin ilgili makamlan arasında uzun süre devam etmiştir. Önemli olarak iki dlişünce ve cereyan göze çarpmaktadır. nu iki ayrı görüş ve cereyan, hem iki müttefiğin kendi içlerinde, hem müttefik­ ler aralarında sarahatle belirmektedir. Eldeki kaynaklara göre bu görüşleri şöyle özetlemek mümkündür: a) b)

En güçlü düşman üzerinde bütün kuvvetleri toplamak ve sonucu Batı cephesinde almak, Sonucu Batı cephesinden başka yerlerde aramak, yahut Cep­ heleri dağıtma k. . .

İngiltere ve Müttefiklerinin ( İ tilaf devletlerinin) imkan v e va­ sıtaları, bu devletlerin denizlere hakimiyeti, gerek Avrupa'da, gerek çeşitli kıtalardaki tükenmez insan kaynakları, harbi istedikleri kadar sürdürmek güçleri , bu ilk görüş v e strateji için bu devletlere hesap­ sız kolaylıklar sağlıyordu. Hele Fransa cephesinde Marn meydan mu­ harebesinin A lmanlar tarafından kaybedilişi, bu cephede muharebe­ n i n artık bir siper savaşı halinde geçeceğihin anlaşılması, k ısaca har­ bin bir nefes ve mukavemet yarışı haline gelişi, b u görüş sahiplerinin tezlerini kuvvetlendiriyordu. nu düşünceyi ileri sürenlerin başında, Fransız Orduları Başku­ mandam Jofr ile, İngilter� İ mparatorluğu Genelkurmay Başkanı Ge­ neral (sonra Mareşal) Robertson 'un bulunduğu anlaşılmaktadır. İkinci görüşü savunanlara göre, Batı cephesindeki siper savaşı-

ENVER

PAŞA

207

n ı , harekat savaşına çevirmek lazımdır. B u da Almanların iyice yıp­ rııtılması ile olur. Uu neticenin a lınması i-yin ise, çok zaman ister. Bu da harbi uzatır gider. O halde Almanların kuvvet ve dikkati n i dağıtmak i ç i n , Batı cephesinden başka yerlerde de cepheler açmnk, yani A lmanya'nın müttefiklerine saldırarak, onu kalbinden değilse de, vücudunun nazik yerlerinden vurmak icabeder. Almanya'nın müt­ tefikleri de, Avusturya ile Osmanlı İmparatorluğudur. Avusturya'ya sa l d ı rmak için, Balkanlarda müttefikler aramak ve Balkanlar üzerin­ ele Avusturya-Macaristan İmparatorluğuna saldırarak, zaten Alman yardımı ile ayakta tutunabilen b u İmparatorluğu gÜney cephesinden de h ı rpalamak ve Alman kuvvetlerini buralara d a çekmek gerektir. Osmanlı İmparatorluğuna gelince? Ona saldırı için cephele r aç­ mak daha kolaydır. Bunun için ilk akla gelen yer, tabii Çanakkale . Bağazı olacaktır. Çünkü burada kazanılacak zafer, harbi onun kal­ bine , yani devlet merkezi olan Istanbul'a götürür. Bu arada Karade­ niz'den Ruslar da inerse, Osmanlı cephesi çöker. Anadolu'da devam edecek bir mukavem et, Almanya ile artık her türlü ulaşım irnkfınları ortadan kalkacağı için, b u devleti büsbütün çökertir. Böylece de, Bo­ ğazlar üzerinden bağlanacak İngiliz ve Fransız orduları ile Rusya'nın, yıkılmaz birliği meydana gelir. Alman-Avusturya orduları, aşılmaz b i r çeınber içine a lınır. Burada kısaca özetlemeye çalıştığımız b u ayrı görüş veya stra­ tejilerin, çeşitli yönlerden ve çeşitli ayrıntıları ile işlenmiş, tartışıl­ mış olacağı tabiidir. Fakat biz sadece, ana hatları ile bu görüşleri vermeye çalışıyonız. Bu son görüşte Almanya'nın Batı kıyılarına asker çıkararak, orada da yeni cepheler açmak ve hele Balkımlarda Yuna­ nistan, Romanya, hatta kabil olursa Bulgaristan'ı kazanarak, bu böl­ gede yeni ve Yardımcı kuvvetler bulmak da hesaba dahiidi ( 1 ) . Ama bu son görüşte de en büyük hedef, daha doğrusu mihver hedef, el­ bette ki Çanakkale'ydi. B u ikinci görüşü savunanları n başında, İngiliz Kabinesinden Loyd Core ( Lloyd George) ile Vinston Çörçil (Churchi1J) Fra n sız K 8 -

( 1 ) Prof. Hikmet Bayur Türk l nkılap Tarihi eserinin 1 . , l l ., l l l . (Kısım 2) cilılerinde ve bu harpte etkisi olaniann hatıratarından da faydalanarak ver diğ i bahislerde, sırası geldikçe bu göriiş rarklarını da inceler.

208

ENVER

PAŞA

binesinden Brian (Briand) gibi devlet adamları vardı. Fransız ordu­ sundan G allieni, biraz isteksiz olarak, İngiliz ordusundan Kiçner (Kitchener), İngiliz Amiral i Fişer (Ficher) gibi askerleri destekliyor­ l ardı. Bu konuda ayrıntılı bilgi veren Hatıralar ile, daha başka eser­ ler de var. Mesela Çanakkale harplerinin görgü şahidi olan ve İngil­ tere'deki en büyük gazete sendikası reisinin kendisine:

«- Çanakkale'ye ait b ütün gerçekleri tek bilen insan, an­ cak sizsiniz . . . » diye hitap ettiği Amerikalı Yüzbaşı Granvil Fortskiv'in yayınlanma­ dan önce İngiliz sansüründen de geçerek ekim 1 9 1 5 tarihli örisözü ile ve Londra'da basılan «Çanakkale» isimli eseri, heyecan verici­ dir ( 1 ) . Hulasa , bu muharebeyi açan Batı devletleri, ondan kendi lehine büyük menfaatler bekleyen Rusya'nın da yararı için, Çanak­ kale'ye saldırıyı n ihayet başlattılar. Aşağıda göreceğimiz gibi, ilk sal­ dı rılar denizden y apıldı ve İ tilaf Devletleri için, ağır kayıplara m a l oldu. Başarısızlıklarla sonuçlandı . Bunu, k a r a harekatı izledi. Çünkü İngil tere, girişilen işin azametini anlamıştı. İmparatorluğun haysi­ yet i de bahis konusuydu. 1 9 1 5 hazirnnındaki büyük nu tkunda Çörçil:

«- Gelibolu yarımadasmda, alemi hayrete düşürecek büyük bir ınuzafferiyetin arefesinde bulundıcğwııı . » . .

ilan ediyordu. Ama netice hiç de öyle olmadı. En güçlü Askeri Ya­ zarımız Bursnlı M. Nihat llcye göre Çörçil, Çanakkal seferine, daha 23 kasım 1 9 1 4'te karar vermiş. Bu tarih, bizim Sarıkamış muhare­ beleri öncesi, Doğu hareketleri içinde çarpıştığımız günlerdir. Çör­ çil'in veya İngiltere hükümetinin Çanakkale'ye saldırıları ve ilk ba­ şarısızlıklar ise, şubat 1 9 1 5 iptidalarında başladı. Bu gelişmeleri gö­ receğiz. * **

( 1 ) B u eser, Harp içinde Başkumandanlık Umumi Karargahı istihbarat Şubesinde görevli Deniz Kurmaylarından K ıd em li Yüzbaşı Rahmi Bey tara· fından dilimize de özetle çevrilerek, d aha 1 3 3 1 ( 1 9 1 5)' yılında bastırılmıştır.

E NV E R

PAŞA

I Yİ DONATILMIS BİR BOGAZ: ÇANAK KALE

209

Önce derhal şunu belirtmeliyiz ki, Çanakkale Boğazı, harbin başında, hiç de iyi donatılmış bir halde değildi, yarımadanın Ege De­ r ı izine ve Saros körfezine bakan kıyıları, tamamen açık ve tahkimsiz­ ıli. Bu kıyılara bir gün denizden bi r çıkartma olabileceği ihtimali, öyle görünüyor ki, hiç bir zaman düşünülmemişti. Bu kıyılarda ne ta!ıkimat, ne boğaz kıyısı ile Saros sahilleri arasında u laştırma ve mu­ harebe şebekesi vardı. Şimdi burada v e b u muharebelere Bağazda hangi silah gücü ile girdiğimizi canlandırabilmek için, bu sahil tahkimatı ve donatımı hak­ k ında, bazı resmi rakamları vermeliyiz. Çünkü bugün artık, eski tab­ ya ve istihkamlar terkedilmiştir. Ama şimdi her türlü silahtan tecrit edilmiş, son kalıntıları çürüyen bu toprak tabyalarda, en m ütevazi silahlarla 1 9 1 S 'te, dünyanın en güçlü donanmaianna karşı konulmuş­ tur. Saldırganlar püskürtülmüşlerdir. Bugün, hiç olmazsa kapılarına basit birer kilit takılıp , içierinin hiç olmazsa, ıssız ama temiz kalması dahi düşlinülmeyen b u tabyalar dolaşılırken insan , andarın bir za­ man, dünyanın o en güçlü donanmaianna karşı nasıl konuştuklarını, nasıl ateş püskürttüklerini v e bütün b u işlerin de, nasıl eski, yetersiz ve kapalı kazamatları dahi olmayan toprak şivler içinde yapıldığını düşündükçe, tarifi güç, ama ruh u saran duygular içinde kalır. Şimdi şunları okuyalım:

«Seferberlik başladığı zaman, Çanakkale Boğazının tahki­ matı ve teslilıatı pek noksandı. Tabyalar umumiyel/e toprak ve kfıgir olup, toplarm çoğu da, eski sistem. adi ateşli ve kısa menzilliydi. Cephaneleri de pek malıduttu. Bağaza giriş tabya/amıda 1 5-35 santimetre çapmda ancak 20 top vardı. Bunların da iş görebilecek olanları yalnız, 24-35 santimetre çapmda dört tanesiydi. Fakat bunların da menzil­ leri (atış mesafeleri) azami 1 4.800 metre, diğer toplarm ise, an­ cak 7.500 metreydi. Boğaz dalıili tabya/arda 1 5-35.5 çapmda 78 top varsa da, bunların uzaktan iş görebilecek olanları ancak 5 adet uzun 35-35.5 top ile, üç adet uzun 34-35.5 santimetrelik toplu. Bun14

210

ENVER

PAŞA

lardan da birincisinin azami atış mesafesi ancak 1 6.900, ikin­ cisinin ise, 1 4.800 metreydi ( 1 9 1 6 senesinden sonra ve sivri kiilalılı merrnilerin tatbiki ile bu mesafeler 18.000 ve 1 6.000 meireye çıkarıldı. Fakat harp içinde bunların kullamlması için artık vesile çıkmadı). Diğer geride kalan 1 5-40 santimetrelik toplarm azami atrş mesafeleri, ancak 7.500 metreden ibaretti. Bağazın giriş yerinden Dardanos hizalarma kadar olan kıs­ mı, boş ve nıiidafaasızdı. Yalnız Dardanos ve Kepez civarında 7 tane 7. 1 5- 1 5 çapmda balıriye topları vardı. İngiliz donanma­ sının Bağaza geldiği tarih ile ( 1 2 ağustos 1 9 14) Bağazı zorlama· ya başladığı 19 şubat 1 9 1 5 arasında, altı ay geçti. İşte bu za­ man fası/asındadır ki ve düşmanı Bağazın en dar salıasında kar­ şılamak esası dahilinde, sild/ı gücü mümkün olduğu kadar tak­ viye edildi. )) ( 1 ) . Düşmanın verdiği b u fırsat mühimdir. Çünkü b u suretledir ki, düşmanın bize bıraktığı 6 aylık zamandan, iyi faydalanıldı. Eldeki top ve torp i l lerin azlığına rağmen, alınan netice, çok başarılıyd ı. Şim­ di ve muharebcleri başlatmadan önce, bu ilave tahkim ve takviye­ ler hakkında da özet b ilgi vermeliyiz:

((Düşman donanması, Bağazın giriş yerlerindeki tabya/arı tahrip edip Bağaza girince, o zaman faaliyete geçmek üzere, Karanlık Limanm iki tarafına, 15-10.8 santimetrelik ve adi ateşli sekiz obüs bataryası yerleştirildi. Elde mevcut bütün malzemeden istifade edilerek, Bağazın en dar sahasında, 9 torpil hattı meydana getirildi. V e Namaz­ gdh kıyı/arına da bir tane torpido atış kovam konuldu. Torpil hat/arım, tarama gemilerine karşı korumak için de, harp gemilerinden çıkarılan küçük çaplı, fakat seri ateşli top­ tarla, Çanakkale'de mevcut eski adi mantel/i Krupp topları ve Nardanfe/d/erden bir takım sed bataryaları teşkil olundu. Bun( 1 ) Erkanıharbiye-i Umumiye Harp Tarihi Küll iyatı: Cilıan Harbinde Osmanlı Harekiitı Tarihçesi. Cüz: I, Çanakkale Muhareratı. Askeri Matbaa. ı 338 ( 1 922).

ENVEn

PAŞA

211

larm da çoğu, Kepez, Soğan/ı v e Havuzlar Deresi civarlarma yerieştirildi. Bütün Bağazda iki projektör vardı. Bu arada bunlara da yeniden 8 projektör ilcive edildi. Tepelere birtakım salıle bataryalar da kondu. Bunlar uzak­ tan hakiki toplar gibi görülecek ve değişik yerlerde arasıra ateş­ fenecek küçük, fakat hakiki toptarla maskelenerek, düşmanın ateşi bunlar üzerine çekilecekti. Nitekim bu tertipten çok isti­ fade edildi. Nihayet gene bu arada, boş ve tahkimsiz bırakılan ve Ege Denizine bakan Saros Körfezi kıyı/arına da bazı birlikler dağı­ tıldı. 7. ve 9. Tümenler/e 6 seyyar jandarma taburu, bu vazife ile görevlendirildi.» ( 1 ) . İşte Çanakkale Bağazı i l e Gelibolu sahillerinin, büyük hadiselere hazırlık safhasında durumlan böyleydi. . . * **

BÜYÜK SALDIRI NASIL OLACAKTJZ Yukarıdaki parçaları aldığımız ve dipyazılarda kaynak olarak belirttiğimiz Genelkurmay yayını, verdiği bilgilerin yabancı kaynak­ lara da dayandığını kaydeder (2). İngiliz ve Fransız filoları, Boğaz medhalindeki tabyalan ilk defa 2 1 ekim 1 330 (2 kasım 1 9 1 4) sabahı bombardıman etmekle ilk ateşi açtılar. Ondan sonra ve şubat ayına kadar, bir harekette bulunmadı­ lar. Kurmay Başkanlığı y ayınının ifadesine, yahut onun dayandığı yabancı kaynaklara göre, Boğazları zorlamak meselesi 1 kasım 1 9 1 4 ' t e Rusya'nın İngiltere'ye müracaatı üzerine meydana çıkmıştı. O ta( 1 ) Erkilmharbiye-i Umumiye Harp Tarihi Külliyatı: Cihan Harbinde Osmanlı Harekatı Tarihçesi. Cüz: I. Askeri Matbaa. 1 338 ( 1 922). (2) Genelkurmay llaşkanlığı yayınındaki kayıt şöyledir: «Gerek bu, gerekse bundan sonra düşmanın harekiltı hakkında verile­ cek diğer malumat, İ ngiliz Çanakkale Komisyonunun son raporu ile, zeyli olan General Hamilıon'un ve General Sör Çarls Monro'nun «Çanakkale Tahliyesi» raporundan ve Fransız Yüzbaşısı Charl Ru'nun eserinden alınmıştır.

212

ENVER

PAŞA

rihte Ruslar, Kafkas sınırında, fazla baskı altındaydılar. Bunun için ve Türklerin dikkatini başka sahalara çekmek maksadıyle böyle bir saldırıyı istemişler ve anlaşıldığına göre İngiltere bu müracaatı, 2 ka­ sım saldırısı ilc cevaplandırmıştır. fakat ondan sonra nisan ayına kadar Filoların hmekctsiz ka· lışı, bir taraftan Osmanlı Başkumandanlığının dikkatini uyararak Bo­ ğazda mümkün olan hazırlıklara i mkan verdi. Diğer taraftan bu Rus isteğine, l3oğazda ancak b i r nümayiş denebilecek ölçüde cevap ve­ rildiğini açığa vurdu. Gerçi bu arada Batı devletleri ile Rusya ara­ sında ve harekatta koordinasyon bahsinde çeşitli temasların olduğu da bili nmektedir. Ama bahis konusu olacak hareket, eğer Bağazın zaptı ve aç ıl­ , ması ve bu suretle de Istanbul üzerine varılarak oranın işgali ise, İ ngilizler bunun için 1 50.000 askere ihtiyaç olduğu, o sıralarda ise bu miktar askerin elde hazır bulunmadığı noktası üzerinde duruyor­ lardı. İ şte bu sebepledir k i . İngi l i z Bahriyc Nazırı Çörçil'in deva mlı telkin v e ısrarları i le, Boğaz'ın karadan değil, denizden zorlanması esasında İngiliz Kabinesi pek geç görüşbirliğine varabildi . Kabinede Çanakkale hareketine karşı çıkan en güçlü şahsiyet, Harbiye Nazırı Lord Kiçner'di. Nihayet o da bu harekatın mihverinin deniz hare­ katı olması kaydı ile, genel görüşe katıldı. Kiçner'in bu konudaki hesaplarını aşağıda vereceğiz. Varılan karara göre Boğaz, şubat 1 9 1 S ortalarında zorlanacaktı. B u i ş için İ ngilizler 1 4 ve Fransızlar 4 zırhlı tahsis edeceklerdi . İlaveten birçok torpido ile, torpil arama ve tara­ ma, uçak ve hastahane gemileri ve denizaltılar da harekete katıla­ caklardı. Demek ki Boğaz teşebbüsüne iki devletin, önemli deniz güç­ leri iştirak edecekti. Ancak bu arada ve Boğaz medhalinde susturu­ lacak tabyalan da işgal etmek gerekecekti. Bu işgalin, taarruzu geliş­ tirmek bakımından değil ancak Boğaz sularında teşebbüsü elde bu­ lundurmak ve bilhassa Boğaz sularını mayınlardan emniyetle temiz­ lemek bakımından önemi vardı. Bu iş için bir miktar kara kuvvetine de ihtiyaç olacaktı. Bu maksatla da bir İ ngiliz Bahriye Tümeni ile bir Fransız Kara Tümeni ayrıldı. B u tümenler (30.000 kişi kadar) 9 mart 1 9 1 S 'te, Ege adalarında Mondros I imanına gönderildi ler. Ça­ nakkale Boğaz ı geçildikten sonra, Istanbul'un işgal i için ü ç İ ngiliz

ENVER

PAŞA

213

tümeni ile bir Rus Kolordusundan meydana gelecek 1 00.000 kişilik bir kuvvetin ayrıca hazırlığına geçildi. Odesa'da toplanacak olan bu Rus Kolord us u, İtilılf Devletleri donanınası Çanakkale'yi geçip de Jstanbul'a geldikten sonra, harekata i ştirak edecekti. Bütün bu hazır­ lık planları arkasında, kolay ve tatlı hayaller de v ard ı. * **

KİÇNER' İ N HESAPLARI VE T ATLI HAYALL ER

Aşağıdaki h ikiiye bize, Çörçil 'in hatıratma göre, Kiçner'in ka­ f asındakileri, yeteri kadar ve ana ayrıntıları ile açıkl ar:

«Lord Kiçncr'in söylediklerinin hepsirıi hatırlamak zor. Belli başlı bazı noktaları hatıramda tutabilmişim. Onlar da şunlar: 1 - Hiç bir zaman unutmayacağız ki, biz askerler bu işte, ikinci kademeyi teşkil ediyoruz. Birinci kademe daima, donan· ma ve deniz kuvvetleri olacak. Bahriyelilerimiz, Çanakkale'yi ko­ layca geçeceklerine emindirler. Plammız, bu esas üzerine kurul­ muştur. Şunu aklımızdan çıkarmayacağız ki, Kabine, donanma Bağazı geçmeden, ordunun işe karışmasım istemiyor. Lakin, şa­ yet Amirat vazifesini ifa edemezse, ancak o zaman biz askerler (yani ordu) işe müdalıale edeceğiz. 2 - İster Çanakkale'de olsun, ister Istanbul Boğazmda olsun, eğer kara kuvvetleri kullamlması icabederse, bütün kuv­ vetlerim tamam olmadan, iyice lıazırlanmadan, miiessir bir plan tasarlamadan, ciddi harekata teşebbüs etmeyeceğim ( 1 ) . ( 1 ) İngiltere H arbiye Nazırı Lord Kiçncr'in karar ve düşüncelerine lı:i· kim olan bu doğru ve csJs prcnsiplcr lc, Osmanlı Devleti llarbiyc i'l:azırı vc­ Başkumandanvekili Enver Paşanın ve Alman Müşavirlcri de dahil oluuğu halde, Hafız Hakkı P:ışn, Cemal Paşa gibi genç arkadaşlarının, mesela Sarı­ kamış, Kanal scferi gibi hareketlerde göze çarpan hazırlıksızlık, plansız ve yetersiz atılganlıkları karşılaştırılırsa, zaten sonuçları önceden bel l i olan bu karar ve teşebbüslerde h akim olan hava ve farklılık, açık bir şekilde göze çar· par. Lord K i nçcr de elbette füıuhat pcşindcydi. Lord Kiçner de elbette bir­ takım hayalcr içindeydi. Fakat o, bu fütuhat ve hayal tcşcbbüslcri n i her şey­ den önce, b irtakım asli pr�nsiplcre, yani hazırlık, plan ve şartların tamı:ımlığı kayıtlarına bağlıyordu

ENVER

214

PAŞA

3 Icabedip de, karada döğüşmeye başladığımız takdir­ de, artık geri çekitmeyi katiyen düşünmeyeceğiz. Karaya asker çıkartmaya teşebbüs edildiği andan itibaren Hükümet, bu ha­ rekcitın mutlaka ve muvaffakryetle sona erdirilmesi haberini bek­ leyecek. 4 Çanakkale Boğazının Anadolu yakası, çıkarma hare­ katımızın tamamıyle haricinde kalacak. Anadolu yakasma çı­ karma yaptığımız takdirde, içeri/ere doğru yürümemi�, yürü­ dükçe de, arkadan ve kuvvetli miktarda takviyeler almamız ge­ rekecek. Bu takviyeleri sağlamak, büyük güçlükler doğurabilir. Onun için, o taraf bizlere T a b u ! Hatta Çanakkale Boğazını zor/ayıp içeri girdikten sonra da, Bolayır hattından başka hiç bir yeri tahkim etme;yeceğiz. Çünkü bu hat, bir Deniz Tümeni ta­ rafından, daima elde tutulması mümkün olan bir hattır. Çanakkale'yi zor/ayıp, Marmara'ya girersek ne olacak? Böy­ le bir hal olursa, ben birçok ciddi meseleler/e karşı karşıya ka­ lacağım. Mesela Jstanbul'a hangi isiikametten taarruz edeceğim? Taarruzda m uvaffak olup şehri işgal ettikten' sonra, Jstanbul'u nasıl elimde tutacağım?!> -

-

Kiçner'e göre, Istanbul'u zaptetmek kolay olacaktı. Çünkü Do­ nanma Çanakkale'yi geçince, Is tanbul şehri hem karadan, hem de­ nizden abluka a ltına alınmış oluyordu. Ve en fazla bir hafta daya­ nabilecekti. Kiçner bunun böyle olacağına kesinlikle emindi. i cabe­ derse Donanma, gözle görülemeyecek kadar uzakta demirleyecek, şehrin sanayi merkezleri ni, demiryolu şebekesini bombardıman ede­ cekti. Daha olmazsa , bütün şehri yakıp yıkacaktı. Kiçner'e göre, za­ ten nüfusun çoğunluğu Türk ve Müslüman b ile değildi. Onun i çin, İngiliz harp gemilerinin hacalarından çıkan dumanlar uzaktan gö­ rülür görülmez, I stanbul'da Hır istiyanların büyük bir isyan hareketi başlayacaktı. Böyle olunca da bütün I stanbul, birkaç gün içinde Kiç­ ner'in eline geçecekti. Kiçner şöyle devam eder:

«Mamafih, muhtemel olarak ve halen bizce malum olma­ yan sebeplerle şehirde, muntazam Türk kuvvetleri ile karşıla-

ENVER

PAŞA

215

şırsak, Karadeniz'den gelecek R us kuvvetleri ile birleşrnek üze­ re, Anadolu yakasma da çıkarma yapabileceğiz. Bunun haricin­ de hiç bir harekette bulunmayacağız. Biz 1 stanbul'u böylece zaptedince, Fransızlar ve R us/ar, tabii olarak kıskançlık hissedecekler. Onları da memnun etmek için, işgal edilmiş olan şehrin m uhafazası, Rus ve Fransız kuv­ vetlerine terkedilecektir. Benim emrimdeki birlikler ise, R umeli demiryolunu ve Edirne'yi ellerinde bulundurmak için terfibat alacak, ama Istanbul, eninde sonunda, g e n e b i z e k a 1 a ­ c a k t ı r ! Istanbul şehrinde benim kuvvetlerim kalacaktır . . . » Çörçil bunları Kiçner'in, kendisine bir buçuk saatte ımiattığını nakleder. Kiçner, iri yarı kaba yapılışlı , palabıyıklıydı. Hiç de duy­ gu ve hayal adamı değild i. Ama kendisini, İ ngiltere Kral lığının ve Hindistan İmparatorluğunun yapıcılarından sayar. Yan i İ ngilizlerin tabirince, İngiltere tahtının hizmetkarlarından b iridir: Sudan'ı, Trans­ val'ı o fethetmiştir. Böylece Mısır, Ü m itburnu'na kadar fiilen İ ngil­ tere'nin olacaktı. Birinci Dünya H arbinde İngiltere Harbiye Nazın olarak imparatorlukta, önde gelen sözsahibidir. Ama bütün bu hesap­ ları yapan ve hayalleri kuran Kiçner, Gelibolu'da hiç de hesaba kat­ madığı Türk direnişi ve saldırıları sonunda (( katiyen geri çekilme­ yeceğiz» dediği topraklardan yenik ve başı eğik olarak çekilecektir. Bu netice, b aşta Balıriye Nazırı Çörçil'i Kabine dışı bırakmak sure­ tiyle, Kiçner'in gururunu esaslı surette sarsacak ve bu adam, m ütte­ fik Rusya'ya Baltık yolundan bir yardım geçidi aramak için çıktığı yolculukta bir Alman denizaltısının torpillediği gemisiyle sulara gö· mülecektir. . . * **

ÇANAKKALE BOGAZI ATEŞLER İÇİNDE Çanakkale'nin giriş kısmındaki tabyalara, ilk büyük saldırı, 1 9 şubat 1 9 1 S 'te yapıldı. Sabah saatlerinde Boğaz ın karşısına 1 2 harp gemisi dizildi. Methaldeki dört tabyayı evvela uzaktan bombardımana başladılar. Aradaki mesafenin uzaklığı dolayısıyle bunlara yalnız Or­ haniye ve Ertuğrul tabyalan az çok karşılık verebildL Bombardıman,

216

ENVER

PAŞA

akşam saat 5 .20'yc kadar sekiz saat sürdü. 2 2 şubata kadar başka bir tcşebbi.iste bulunulmadı . Fakat o gün 1 O zırhlıdan kurulu büyük bir Fi!o, tekrar Boğaz karşısına geldi. 7 saat aynı tabyala n dövdüler. Bu iki bombardıman sonunda bu dört tabyanın tekmil topları harab­ oldu. Bir cephanelik havaya uçtu. Tabyalarda şeh it olanlar ve ya­ ralananlar görüldü. Bu tabyalar, a rtık yoktu. B u durum üzerinedir ki Enver Paşa, Çanakkale'nin kara müdafaa kuvvetini 2 tümenden 4 tümene çıkardı. İngiliz ve Fransızlar, giriş tabyalarının tahribinden sonra 4 m a r­ ta b dar b üti in faal iyetlerini, methali ele geçirme, Boğaz dalıilindeki bataryaları tahrip, mayınları temizleme ve nihayet merkez tabyalarını susturma �ayrctlcrinde topladılar. İ lk h afta boyunca h er gii n . Scddi.il­ bahir ve Kumkale'yi dövdüler. Birkaç defa karaya keşif kolu çıkar.. maya teşebbüs e dildi. Faknt her seferinde şiddetli bir mukavemetle karşılaştılar. Mesela 1 9 şubatta ve şiddetli bombardımandan sonra, evvela Seddi.ilbahir'e asker çıkardılar. Bunlar hemen püskürtüldü­ ler. Seddülbahir, Bağazı n Rumeli tarafında uc noktasıdır. Öğleden sonra aynı teşebbüs bu sder, Anadolu yakasında bir uc noktası olan Kumkale'de denendi. Gene şiddetli ateşle karşılandı. Gece bu kuv­ vetleri geri çekmek zorunda kaldılar. Bir taraftan bu teşebbüsler yapılırken, diğer taraftan da, her gün birkaç zırhlı ve kruvazörle çok sayıda torpidolar Bağaza sokularak, Karanlık J imanın iki tarafındaki obüs bataryalarını ve Dardanos ba taryasını tahribe çalışıyorl ardı . Bu gemilerin ardından gelen mayın tarama gemileri, Karan lık Limanı temizleme gayretindeydiler. Düşman faaliyeti geceleri de durmuyordu. Bu çalışmalarda ancak, birinci mayın hattını k ısmen sökebildiler. D i­ ğer hatlar sağlamdı. 2 2 ve 2 3 şubatta, ilk defa en b üyük zırhlılarını d a Bağaza sok­ tular. Merkez tabyalarına saldırıldı . Ama geri çekilmek zorunda kal­ d ılar. Böylece 1 8 mart 1 9 1 5 'e ulaşıldı. * * *

1 8 MART 1 9 1 5'TEKİ BÜYÜK SALDTRI

İngiltere ve Fransa, yani dünyanın iki büyük kara ve deniz İm­ paratorluğu, Çanakkale Bağazı ve dolayısıyle Istanbul, daha doğrusu

Tarihe kalan bir gölge

18 Mar/ Çanakkale savunmasında Mehmet oRlu Seyit 215 okka = 276 kiloluk mermiyi sır/ında /aşıyor.

Çanakkale BoRazı /oprak labyalarında, toprakallı cephaneliklerde saklanan mermileri, topraküstü şivlerin ardındaki ağır loplara çıkaracak vinç lerlibalı yok/u. Bunlar, düşmanın ateş yağmuru altında, erierin sır/ında laşınırdı.

218

ENVER

PAŞA

Osmanlı İmparatorluğunun candamarı üzerinde büyük kozlarını, 1 8 mart 1 9 1 5 'te oynadılar. 1 3 ş ubattan 4 marta kadar geeeli gündüzlü yürüttükleri tahrip ve mayın temizleme işlerini yeterli görerek, 1 7 martta tekmil dananınalarını Bağaza soktular. Son darbeyi vurarak Bağazı geçeceklerdi . Çorçil'in ve Kiçner'in planlan, artık uygulama safhasına konuluyordu. Boğaz geçilecek, Marmara Denizi aşılacak, Is tanbul'a ulaşılacaktı. Orada Ruslarla elele verilecekti. Trakya ile Istanbul'dan süprülecek Osmanlı devleti, ya dize gelerek barış iste� yecekti. Yahut d a sürüldüğü Orta Anadolu'da, Almanya ile her türlü temas ve yardımlaşma imkanlarını kaybederek, bu bozkırlarda, si­ lahsız, cephanesiz bir kara savaşını sürdürmeye mecbur kalacaktı. 18 mart sabahı saat 1 1 'de 6 İngiliz zırhlısı ile S torpido muhribi, safıharp nizarnında Boğazdan içeri girdiler. Bir süre sonra bunları, 4 Fransız zırhlısı takibetti. Öndeki zırhlılar, Halilili sırtlan hattı hiza­ sına gelince, Merkez tabyalanna a�ır bir ateş açtılar .Biraz sonra Fransız zırhlıları da bu hattın salt ve sol kanatlannda yerlerini ala­ rak bu ateşe katıldılar. Boğaz sulan, zaten daha fazla geminin hare­ ketine msait değildi. Kaldı ki bu sırada, gene 6 zırhlıdan kurulu bir İng iliz Filosu Yeniköy-Yenişehir önlerine doğru ilerliyordu. Saat 1 . 1 S 'te bu gemiler de Bağazda yerlerini alarak ateşe katıldılar. Öğle­ den sonra saat 2 .00'de, vaziyet en buhranlı safhasına varmıştı. T ürk tabyalan ve bataryalan, evvela düşman gemilerinin iyice ateş sahasına girmelerini beklediler. Sonra karadan d a bir ateş yağ.: muru, denizdeki davetsiz misafirler üzerine yağmaya başladı. Çanak­ kale ve Kilidi.il bahir kasabaları ateşler içinde ya nıyordu. Tekmil te­ lefon hatları harabolmuştu. Tabyalarla muhabere kesilmişti. Topların bir kısmı tahribedilmişti. Bir kısmının karnaları sıkışarak kullanıla­ maz hale gc:lmi şlerd i . M ü d cıf11a ateşi g ittikçe zavı flıvord u . Tam bu ümit kırıcı safhadaydı ki, Erenköy önlerinde bir düşmaT) torpido muhribi bir merminin tam isabeti ile hattı. Bunu Fransız Buve zırh­ lısının, bir mayına çarparak batması takibetti. Bunun üzerine Fran­ sızlar geri çekilmeye mecbur oldular. Onların yerlerini, ikinci hatta gelen 6 İngiliz zırhlısı a ldı. Fakat saat 4.30'da İngiliz Irrezistibl zırhlısı da hasara uğraya­ rak yana yattı. Onun yardımına koşmak isteyen Oşin zırhlısı aynı

ENVER

PAŞA

219

nkıbete uğradı. Müteaddit isabetler almış olan İngiliz Infleksibl zırh­ lısı da geri çekilmeye mecbur oldu .Gene bu safhadaydı ki, İngiliz Agamemnon zırhlısı da müteaddit isabetler almış ve düşman saldırısı sarsılmıştı. Donanma, sakatianmış olan Irrezistibl ve Oşin zırhlılarını terkederek, Boğazdan çıkmak zorunda kaldı ve bu iki zırhlı da, gece yarısına doğru battılar. Düşmanın büyük deniz saldırısı başarısızlık ve ağır zayiatla so­ nuçlanmıştı. Takriben 7 saat kadar süren bu muharebeye, 1 6 zırhlı ile, müteaddit kruvazörler ve torpido muhripleri katılmıştı. Bunlar­ dan 3 zırhlı ile 2 torpido batmıştı. 3 zırhlı da ağır surette hasara uğramıştı. Denize gömülen asker ve sub�y sayısı mühimdi. Müdafaa safhalarındaki zayiat ise ancak, 4 subay, 40 er şehit ve 70 yaralıdan ibaretti. 8 top sakatlanmıştı. Bazı cephaneliklerle kışialar harabolmuş, Ç n m ı k k a l c ve K i l i d li l h a h i r kısmen y a nmış t ı . Tarihi Çanakkale Boğazı, en zayıf ve bakımsız vaziyetinde de, büyük b ir zafer kaydetmişti. Düşman donanması, bu ağır v e neticesiz teşebbüsten sonra, ar­ tık deniz taarruzundan vazgeçti . B ir daha Bağaza deniz saldırısına girişilme d i . Çörçil'in de, K içner'in de, onları clestekleyen lerin de he· sap ve hayalleri suya düşmüş, Çanakkale sularına gömülmüştü . . . * **

B U BİR İNGİ LİZ - FRANSIZ YENİLGİSİYDİ 1 8 mart 1 9 1 S 'teki Çanakkale deniz savaşı , asi ında h ir İ ngiliz ycnilgisiydi. Harekete Fransızlar d a katılmak ve kayıp vermekle be­ raber, işin düşünülmesi , tertibi ve Kumandası İngilizlere aitti. Bu tarihten bir süre sonra da, 28 nisan 1 9 1 S 'te İngiliz ordusundan önem­ l i bir birlik, Irak'ta, Kut-el Amma re' de Türklere teslim olacaktır. Böy­ lece Osmanlı ordusu karşısında İngiliz Deniz ve Kara Orduları 1 9 1 5 ' te, hatıraları unuttılmayacak fena imtihanlar geçirmişlerdi. 1 9/20 ara­ lık 1 9 1 S 'te ise, Gelibolu yarımadasında sürdürülen kanlı kara muha­ rebeleri de İngiliz ve Fransızların tam başarısızlıkları ile bitecek ve böy !ec e, 1 9 1 S 'te, İ ngilizlerin Osmanlılar karşısındaki harekat bilan­ çosu, İngiliz tarihinin, İ ngiltere aleyhine kaydettiği ağır darbelerle kapanacak tır . . . Bu netice lerde, yeni Osmanlı ordusunun, yani Bal-

220

ENVER

PAŞA

kan harbinden sonra ve bilhassa Enver Paşanın teşkiliitçılık ve disip­ l i n ruhu ile beslenen yeni güçlenmenin etkisini hesaba katmamak ka­ bil değildir. Eğer bu teşkiliitçılık ve disiplin ruhu, mesela Sarıkamış dramın­ da veya Süveyş Kanalı ile İran seferlerinde harcanmamış olsaydı, büyük harpten, sonunda yenik olsak bile, öyle tahmin olunabilir ki, h e m genç, tecrübeli, değerli bir kumanda kadrosu, h e m d e fazla yıp­ ranmamış bir ordu ile çıkabilirdik. * * *

ENVER PAŞA, ÇÖRÇİ L'İ N S i YASİ HAYATl N I , 20 Y I L GERiYE ATlYOR Evet, bu sözler Çörçil'indir. B unları Çörçil'in ağzından nakleden, Enver Paşanın oğludur. Olay şöyle cereyan eder: Enver Paşanın oğlu Ali Enver, çocukluk ve ilk gençlik yıllannı, d iğer Hanedan azası gibi yurt dışında geçirmek zorunda kalmıştır. Fakat sonra yurdunda askeri tahs ilini yapar. Askerlik mesleğine gi­ rerek, Türk ordusunda Hava Yüzbaşılığına kadar yükselir. Merzifon, Eskişeh ir Hava Birliklerinde çalışma günlerini hatırlayanlar çoktur. Fakat daha sonra Ordudan ayrılır. Bazı özel teşekküllerde, daha zi­ yade yurt dışında vazife alır. Bu sayfaların yazıldığı sırada ve uzun­ ca bir süreden beri Avustralya'daydı. Orada evlenmişti. Bir müesse­ sede iş sahibiyd i. Eski Başvekilierden Rauf Orbay Londra Serifi iken, Ali En­ ver, İngil tere'de stajda bulunuyord u . Rauf Or bay bir gün Çörçil 'e. Enver Paşanın o�lunun Londra'da olduğu nu anlatır. Çörçil, ilgilenir. Kendisini tanımaktan çok memnun kalacağını söyler. Ali Enver'in şahsında, belki de onun babası Enver Paşa ile geçen harp mücadele­ lerini ve dolayısıyle gençlik günlerini lıatırlayacaktır. Rauf ney, Çör· çil'in arzusunu Ali Enver'e nakleder. Ali Enver, biraz içine dönük, biraz çckingen bir gençtir. Fakat ortada Rauf Orbay vardır. Londra'da Türkiye'nin Sefiri ve Çörçil'in yakınlık duyduğu bir insandır. Ali Enver'i ccsaretlendi·

ENVER

PAŞA

221

rir. Çörçil onu, samimi duygularla görmek istemektedir. Nihayet bu­

hışma günü ve saati düzenlenir. Rauf Orbay'la genç Ali Enver, belir­ t ilt.: n saa tte Çörçil'in evindedirler. Çörçil, Ali Enver'i şefkatle karşı· br. End işe bulutları dağılır. Çörçil, o büyük h atasına rağmen genç­ liğine dönmüş gibidir. Enver Paşadan, ancak övgüyle bahseder. Ve bu hu arada, biraz da şakaya getirerek söylediği sözler şunlardır: « - Senin baban Enver Paşa, benim siyasi lıayatımı, tam yirmi yıl geriye attı!»

Bu sözler doğrudur. Çünkü Kabineden dışarı itilip, Fransa cep­ hesinde derdini unutınaya çalışan Winston Churchill'in siyasette ye­ niden ve ön plana çıkabilmesi için aradan uzun zaman geçecektir. Bu ilginç hikiiyeyi, değerli bir tarihçi olan Prof. Akdes Nimet Kurat'tan dinledi m. 1 9 7 1 yılı içinde İran, Pakistan ve Hindistan'ı da içine alan bir inceleme gezisi sırasında Avustralya'ya da gitmiş, Ali Enver'i orada bulmuştu. Hikaye hakikaten ilginçtir ( 1 ) . * **

GELİBOLU Y ARTMADASlNDA CEPHELER BELİRİYOR Çanakkale Bağazı muharebesini kaybeden İngiltere ve Fransa, bu ağır başarısızlıktan sonra, bütün askerlerini toplayarak çekilip gide­ mezdi. Evvela kendi ülkelerinin kamu efkiirına karşı fena vaziyete düşmüşlerdi. Sonra, Müttefikleri Rusya'ya karşı mahcuptular. Daha sonra da bu başarısızlık, dünyada ve bilhassa bu iki İ mparatorluğun İslam halkları arasında heyecan uyandırmıştL Şu halde başlanılan yolda yürünmcliydi. Gerçi artık Bağazı deniz yolu ile geçmek ümidi kaybolmuştu. O halde Gelibolu yarımadasına karadan saldırmalıydı. G elibolu'ya bu saldırı için İngiltere ve Fransa, Boğaz karşısın­ daki adalarda, mesela Limni ve İ mroz'da asker yığınaya başladılar. İlk ağızda 40.000 Fransız ve 50.000 İngiliz askeri toplandı. Enver ( 1 ) Ali Enver 1 97 1 aralık ayı içinde, Avustralya'da, bir kaza neticesin­ de öld ü. Prof. Akdes Nimet Kural da, aynı yıl sonlarında Anadolu'da, bir tra­ fik kazasına kurban gitti.

222

ENVER

PAŞA

Paşa d a boş durmadı. Bağaza deniz saldırısı sırasında Gelibolu Ya­ rımadası askerce, hemen hemen boş gibiydi. Bu saldırıdan sonra Ge­ Jibolu'da ve Yanya müdafii Esat Paşanın kumandasında güçlendiri­ len I I I . Kolordu, V. Ordu nizamma sokuldu. Bu Ordunun başına, Alman Generali ve Alman Askeri Isi ahat Heyeti Reisi Liman von Sanders, Müşir (Mareşal) tütbesi ile getirildi. Aslında bir seyyar kuv­ vet h alindeki I I I . Kolordu, yeniden 3 piyade tümeni, bir süvarİ tu­ gayı ile takviye edildi . 6 tümenlik ve b i r piyade tugaylık bir Ordu haline getirildi (84.000 kişi) . Mareşal bu kuvveti yeni bir konuş ni­ zamma soktu. Ancak Mareşal, 1 9 martta 9. tümeni teftiş ederken, asıl kuvvetlerin kıyılara dağıtılmasından ziyade, gerilerde talimle uğ­ raşılması tavsiyesinde bulundu. Ona göre ve bir çıkarma olursa, ih­ tiyattaki kuvvetlerle düşmanın üstüne atılınmalıydı . Ama Gelibolu savaşı geliştikçe, iki tarafın da ilk kuvvet hesapları çok arkada kala­ cak ve bu dar cephede iki taraflı 600.000 kadar insan, hiç durmadan boğazl aşacaklardır. Bunlardan ancak pek az kısmı, hayatlarını kay­ betmeden veya arızasız, Gelibolu savaşının sonunu görebileceklerdir . . . Karşı tarafta düşman kuvvetlerinin kara ve deniz harekatın ı Ge· neral Harnilton idare edecekti. Bu iş için, İngiliz ve Fransızlardan S ti.imenle, bir donanma tahsis olunmuştu. Saldın planı şuydu: Asıl kuvvetler, yarımadanın güney bumuna (Seddülbahir bölgesi) çıkarıla­ caktı. Oradan, Alçıtepe'ye ilerleyecekti. İ kinci derecede kuvvetler, da­ h a ziyade müdafileri şaşırtmak için Kabatepe kuzeyine çıkartılıp, Ko­ catepe'yi işgal ettikten sonra, Maltepe istikametine yürüyeceklerdi. Bir Fransız piyade alayı da, geçici olarak Anadolu'da Bağazın dışa ba­ kan Kumkale sahiline çıkacaktı. Saros Körfezinde v e Beşiğe limanın­ da donanma, gösteriş ve şaşırtma hareketleri yapacaktı. Asker çıkar­ ma iş ine, 25 nisan 1 9 1 5 'te başlanacaktı. Nihayet 25 nisan günü geldi çattı. Daha sabah açılmadan ilk İn­ giliz kuvvetleri Arıburnu'na çıktılar. B u kıyılarda yalnız bir gözcü ta­ burumuz vardı. Esat Paşa Kolordusuna mensup 9 . Tümen, Alay 2 7 ' den 2 . Tabur. B u gözcü taburu geri püskürtüldü. İngilizler, daha sonra Kemal Yeri adını alan ve o zamanki Yarbay Mustafa Kemal'in h atı­ rasına bağlanacak olan noktaya kadar ilerlediler. Sol kanatları d a C o nk Bayırı 'na yaklaştı. İngilizlere h e r şey, kolay yürüyecek gibi gö-

ENVER

PAŞA

223

rii nüyordu. Fakat b u noktalara ulaştıkları sırada, geriden koşup ye­ t i şen Ali Şefi k Bey kumandasındaki 2 7 . Piyade Alayı ile, Bigalı'dan lıareket eden ve Mustafa Kemal Bey kumandasındaki 1 9 . Tümen as­ kerlerinin taarnızlarına uğradılar. Ve kıyıdaki son sırtiara kadar geri iıildiler. Çarpışma geceye kadar sürdü. Düşmanı tamamİyle denize dök­ mek mümkün olmadı. Çünkü arazi çok arızalıydı. Fundalıktı. Asker azdı. Çok da zayiat verildi. Kalanlar da aşırı derecede yorgundular. Düşman gece, kıyıdaki kuvvetlerini takviye etti. Ertesi gün donanma Türk mevzilerine şiddetli ateş açtı. Fakat 1 9 . Tümen artık yerini al­ mıştı. İngilizler fazla başarı kazanamadılar. Arıburnu'nda ilk cephe böyle teşekkül etti. O zamanki Kaymakam (Yarbay) Mustafa Kemal, hatıralarında, bu ilk çıkarma gününden bahseder. İlk çıkarmanın nasıl haber alın­ d ığı, bu yolsuz, izsiz fundalıklarda kıyı bölgesine varabiirnek için kar­ şılaşılan zorluklar, Kemal Yerine varış, geri çekilen ve cephaneleri biten ilk gözcü askerlerle karşılaşma ve onlar a : > Başkumaıulanvekili ve Harbiye Nazırı Enver Böyle bir tclgraf, Musta fa Kemal gibi ve ilerisi için büyük kud­ ret ve imkanlar düşünen bir insanı, elbette ki büyük heyecan ve üınitlere sürüklcyecckti. Nitekim öyle oldu. Halbuki kendisinin bü­ tiin yaklaşma ve yakınlık çabalarına, mesela daha önce aynını verdi­ ğimiz, fakat cevapsız kalan mektuba rağmen Enver Paşanın kendisi· n e karşı kapalı, hatta çckingen davranışlarını da biliyordu . fakat bu tclgrafta ilerisi için müjdeler taşıyan manalar ve işaretler vard ı . İşte 6 , 7 v e 8 ağustos 1 9 1 S günleri devam e d e n v e kati netice ı!) ahiyctini taşıyan savaşlar sırasında Mustafa Kemal, artık Albay Mustafa Kcmal'di. Ve bu savaşlara hem şahsi i rade ve ccsarctinin, hem eline verilen kuvvetlerin bütünü tcraziyc koyarak katı ldı. Ama muharcbclcr bir a ralık ç o k kritik sarhalara gird i . Ordu Karargahı da vaziyeiten ümit siz gibiyd i . Mustafa Kemal «Atıafartalar Mulıarebatına A it Tarilıçc »sindc bütün sa falı atı ayrı ntıl arı ile açıklar. İşte bu safhaların e n kritik anın­ dadır k i . Ordu Karargahı ilc aralarında bir telefon konuşması geçer. Bu konu şma çok ya yınlanm ıştır. Ama her zaman tazcliğini muha faza eder: 7 ağustos günündeyiz. Boğazl aşma zirve noktasındadır. Zafer kart a l ı göklerde kanat çı rpar. Ama kimin başına kanacağı b e ll i d e­ ğildir. Y a lııız �u bel l i d i r ki, Türkler cephesinde kumanda karışıklığı d:ı 7 i rwsiıı c ulaşmışt ır. ni rliklcr b i rbirine krırışmıştır. K ;ırar a n ı d ı r. Alb:ı y l\1 m t a fa Kemal. gördüklerini ve görüşleri ni a çıkça Ordu Ku· mandaıı l ı ğ ı ııa bil dirmek i çin telefon ba şındadır. Bu saflı a , artık tam srınını l u l u k a l ı m1ca k safhad ı r . Mustafa K emal, cephen in du rumunu ve tehlike y i olduğu gibi anlatır. O rdu da bunun farkındadır. Ama çare nedir? Y a cephe çözüliirse? . . T elefonun öteki ucunda k o nuşan, V. Ordu Kurmay Başka n ı Diyarbakırlı Kazım Bey (sonra Paşa) dir. Kumandana h e r söylenen olduğu gibi naklcdilir. Kumandan sor­ durur:

244

ENVER

PAŞA

«- lliç çare kalmadı m ı ? - lliitiin kuvvetleri benim kumandama vermekten haşka çare yok! - Çok gelmez mi? - A z gelir! .. » Son söz söylen miştir. Gerçi o anda ona:

«- Buyur, biifiili kuvvetler senin emriıuledir,» denilmez. Ve h atta bu: «- Çok gelmez mi?>> sözü nde, biraz i stihza karı şıktır. Faka t o gunun ertesi 8/9 ağustos akşamı , beklenmeyen bir şey olur. Ve Mustafa Kemal, Arıburmı-Ana­ fart::ılar cephesindeki bütü n kuvvetlerin Gunıp Kumand a n l ı ğına ta­ yin edilir. Ordunun emri de şudur:

«Ertesi sabah giineş açılırken. biitiin cephede taarru:a [!.e­ çilecektir. >> Au emri gece saat 9 .50'dc almıştır. Emrine verilen Anaf;ı rtal:ır cephesini ancak gece dolaşabilir. Ondan sonra ki hika�·c malumdur. 9 ağustos ta bu sırtlarda tarihin, en kan lı boğuşmalarından h iri cc re­ yan eder. Top , t�ifek kullanılmayacaktır. Tck silah süngü, hatta boğaz bağaza gırtlaklaşmak, düşmanı tı rn aklarla , dişi eric yiyip bitirmcktir. Öyle de olur. Düşman , tutunduğu yerden sökülür. Arka taraf derin yarlardır. B u yariara çok d efa iki tarafın askerleri, elleri birbirlerinin hoğaz ında, beraber yuvarlanırlar ve son hesaplaşma orada cercyan eder. Koca­ çcmcn , Conkbayırı, Kayatepe boğuşmalarındaki bu s0n sava�larda umum zayialımız 1 8 .000 insandır. Karşımızdaki İ ngiliz zayiatı d a , aralarında Gencraller de olmak üzere 12 .OOO 'i a ş a r . Fakat z:ıkr kar­ ta l ı , Türklerin başına konmuştur. Anafartalar cephesinde savaşlar çeşitli safhalarin a nılır: 13 irinci Anafartalar savaşı ( yukarıda işaret edilen ağustos savaşları), Ki reç­ tepe muhurcbcsi ( 1 5- 1 8 ağustos mu harche leri), İ kinci An af art alar sa­ _ vaşı (2 1 -22 ağustos muharcbclcri) ki bunda da bizim zayialımız 6.558 kişidir. nunların ayrıntıl arı üzerinde d urmayacağız. Ama net icede şu oldu ki. düşman Çanakkale cephesindeki muvaffakıyct ümidini ar-

ENVER

PAŞA

2 45

t ı k tam amen yitirdi. 1 9/ 1 0 aralık gecesi A n afartalar ve Arıburn u , X / 9 o c a k gecesi de S cddülbahir cephcleri tahliye e d i l d i . İ l k bombm­ ı l ı ınandan, 1 9 şubat 1 9 1 5 'dcn itibaren, t a m 324 gün v e çıkarnıaya ı�tire de 259 gün devam ederek, t a rihin en kanlı salınelerini veren bu l ı arckct böyle bitti.

Fakat Albay Mustafa Kema l , d üşmanın Gelibolu topraklarını ıalıliycsindcn 9 gün önce ( 1 0 aralık 1 9 1 5) tc ordu kumandan lığına is­ t i fasını vererek Yarımadadan ayrı ld ı . Enver Paşa ilc Mustafa Kem a l a rasında, Mustafa Kemal ' i n Arıburnu�Anafartalar Cephesi :curup Kumandanlığına rastlayan bir olay da geçti ki, her iki tarafın ruhi tepki leri bakımından dikkati çeken bu olayı da burada ve b u b alıse son verirken özetlemek istiyoruz. * **

Ağustos mulıarcbclcri kaza nılmıştır. M ustafa K em al'in b u neti­ cede, birinci derecede hizmet v e mesu liycti vardı r . B u mulıarc bclcrin zaferlc bitmesini takibeden eylül a y ının i l k güqlcrindc B aşkumandan­ vekili ve Harbiye Nazırı Enver Paşa Gelibolu cephesine gelir. Cephe­ nin bütün aksamını ve gurupları gczcr. Fakat bu gunıpların en bü­ yüğü ve öneml isi ; son mulıarcbclcrin sahası olan Anafartalar g urubu ının t a kasını ve oranın kumandanı Albay M ustafa Kcmal'i ziyaret et­ mez. Halbuki Mustafa Kemal , 1 00 .000 kişiye varan kuvvetiere ku­ manda etmiştir. B unların üçte birini savaşlarda kaybetmiş, fakat

·

.

diye hayı rianacaktır. nunl arı söylerken düşündiiğii , S uriye'de yaptığı yollar, i rııar hareketleri, şeh ir planlamaları, mcktcpler, arkeolaj i k arasıırma lar vcsircdir. Hatıratında bunların listeler ini verir . . . * **

SURiYE CEPHESi ÇÖKÜYOR Sur iye cephesi ve onun bağıntıları. Yıldırım Ordusu harekiltı n ihayet Suriye 'nin son u ilc ilgili ncşriyat ve kaynakl ar, oldukça zsng indir. nunların yalnız bizim dilimizde çıkan veya bizim dilimize çcvrilcn kısım bile önemli ycklın tutar. \C

Aş n ğ ı d a bunların bazılarını veriyoruz (1 ) . Bu a rada General

1 9:?2 .

( 1)

Cemal

Paşanın Hatıratıdır. Istanbul,

- l\1 a rq> G ü riil iiyor

k i , İ n giliz Genel Taarruzundan önce şartlar Onlud a,

hiç de i y i değild ir. A l m a n la r a k a rş ı lıiddct sel i , ü n i i n d e k i scddi y ı k ­ muk ü z e re d i r . Ve Mustafa Kemal i l ave eder:

(dı1cmlckct, lıizim climi::: dcn çıkarak, ki)m i!etı lı ir

;1 lmıl/l

miistcml c kesi lı aline gir mi ş olacak tır. Vc General rafkcn!rayn fm maksat için, lıi::: c borç olarak getirilen altınları ve A ı ı adolu'

c/an gctircliNmi::: son Tiirk cvlatlarımn kwılarım lwllanaca/.:tır.

h!erin arttk f1ir mcmlcketi m iidafaa mcse!C'si lıalinc gcldi.�i {Jll

deı •irdc. memleketin lıiç lı ir köşcsinin, lıcr!ımıg( lıir ccnchi n ii­

f(l::ll altına I'C idaresine verilmesi, saltanat lıa�·atınıı::: ı . taınamc11

ifd/if

! 'C

ifJial cdC'r. işte benim

m ii

taln a t m ı !J IIııdmı ,

if)({rcl l i r . . . >>

n u v c s i k a , l ı c ın h a l i , hem gel eceğ i , h e m içinde b u l u ıı u l :ı ı ı t e h l i­ İ m p :ı r ;ı t or l u F u n son ndesi n i çekişm e k tc

k e l e r i , h e m A l nı :ı ıı l :ı rı n Bu

ın c

t ne n .

ktııpta

,

Smiyc ve çölde Arap te m a s l a rı n ı :ı c; ı � ;ı v ur u r.

l ı : ı t t a o n u n r u l ı u ı ı a h i r ffı t i h a o k u y u p , a s ı l

' : ı t :ı ı ı ı Lı .

az

çoL s ı h h a t l i b i r l ı a l k a

ol

d u � u ı ı ı ı );iis­

ge r i l e r d e , y : : ı ı i

dayanarak, ileride o n u n i a

ııc

;ın a ­

n ı+

L:;·;ık c;:ı y a p ıı ı : ı ıı ı ı ı lıir ka r ar ve i�arc ! i v a r d ı r. N i tekim S ur i yl' c l d .: n

ç ı ! : ı p , Fa! kcn lıayn

d a , d i ğe r A l ııı:m l a r da ç ekip

m :ı l l ' : ı � a y a v e r i l e n « Y ı l J ı n ııı ri nde

o,

O rd ı ı l a r ı

A 1 i fuat Paşaya (Ccbcöcıy)

g iderk e n i\1 u � t :ı h 1\: c ­

G rup Kuman d a n l ı ğ i» )3 t i ıı k­

Adana' da:

d v..-A� _!.-,..,:3 � .;; id� .

r _.

�-- �

•

. - '� � ":=��'1t:.� ...; c.r� -

(l'fu��A9 ..-

c_

�

/'"

•

':' � �� '

. !.:.o.$ � '"':'-' ' ..;, ��..:-/; l, _,

.....1.,--_.ı;9

"?._:1."��

-�_;-r. " :?_,_, -- ' ..ı.:.... .,e;)