Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem: Cardinal Bessarion’s Own Latin Translation of His Greek Defense of Plato against George of Trebizond 9783111250137, 9783111246352

Table of contents :
Preface
Table of Contents
Introduction
Plates
Sigla and Abbreviations
Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem
Bibliography
Index Fontium
Index Nominum

Citation preview

Bessarion Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem

Byzantinisches Archiv – Series Philosophica

Herausgegeben von Sergei Mariev Wissenschaftlicher Beirat: John Demetracopoulos, Jozef Matula, John Monfasani, Inmaculada Pérez Martín, Brigitte Tambrun-Krasker

Band 6

Bessarion

Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem Cardinal Bessarion’s Own Latin Translation of His Greek Defense of Plato against George of Trebizond Edited by John Monfasani

ISBN 978-3-11-124635-2 e-ISBN (PDF) 978-3-11-125013-7 ISSN 2702-5535 Library of Congress Control Number: 2023937583 Bibliographic information published by the Deutsche Nationalbibliothek The Deutsche Nationalbibliothek lists this publication in the Deutsche Nationalbibliografie; detailed bibliographic data are available in the Internet at http://dnb.dnb.de. © 2023 Walter de Gruyter GmbH, Berlin/Boston Printing and binding: CPI books GmbH, Leck www.degruyter.com

In Memory of Michael J. B. Allen (1941–2023)

Preface When I began to work on George of Trebizond and the Plato-Aristotle controversy in the mid-1960s, I never imagined that nearly sixty years later I would end up having edited not only the initial three-book Latin version of Cardinal Bessarion’s response to George’s attack on Plato, the Liber Defensionum, but also Giovanni Gatti, OP’s Notata ex libro ineptiis et deliramentis pleno, qui inscribitur De Comparatione Philosophorum, which was the source of the new Book 3 that Bessarion introduced into the definitive version of his response, the In Calumniatorem Platonis of 1469. The process started in the 1990s and its first fruits were an article on Giovanni Gatti in 1997 and then in 2005 a paper on the Liber Defensionum, before the edition of Gatti in 2021 and now this edition of the Liber Defensionum. Along the way, I incurred numerous debts. Institutionally, these are especially the Gladys Krieble Delmas Foundation, which awarded me a travel grant to Venice in 1994 and then another in 2008, as well as the University of Albany, State University of New York, which in these years granted me a series of travel grants that inter alia also allowed me to work in Venice. Antonio Rigo’s invitation to participate in the international conference I bizantini mandarini, Fondazione Giorgio Cini, in Venice in June 2005 became the occasion for me to try for the first time to untangle the history of the Liber Defensionum. I am grateful to Stéphane Toussaint for accepting the revised version of my paper in Accademia: Revue de la Société Marsile Ficin in 2012. And, finally, I am indebted to Sergei Mariev for so quickly and generously accepting the edition into Byzantinisches Archiv. Series Philosophica, which he oversees, when I first approached him about it in Venice in August 2022.

https://doi.org/10.1515/9783111250137-201

Table of Contents Preface  VII Introduction  XI Manuscript Descriptions  XI The History of the Liber Defensionum  XV Plates  XXIII Sigla and Abbreviations  XXVIII Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem  1 Liber primus  1 Liber secundus  42 Liber tertius  115 Bibliography  225 Index Fontium  229 Index Nominum  239

Introduction This volume offers the first edition of Cardinal Bessarion’s own Latin translation of his In Calumniatorem Platonis (henceforth ICP), to which he initially gave the title Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem (henceforth LD). As far as the original Greek text is concerned, thanks to Ludwig Mohler’s edition in 1927,1 we can easily follow its evolution from early 1459, when Bessarion wrote Theodore Gaza inviting him to come to Rome to help with its revision, to the summer of 1469 when the Latin version of the ICP was printed in Rome and the evolution of the Greek text presumably stopped.2 Mohler also provided on each page facing the Greek text the Latin version published in 1469.3 Mohler knew that some manuscripts offered an earlier Latin version of the ICP different from that of 1469, but he did not attempt to investigate this version. Since, however, this earlier version, i. e., the LD, reflects Bessarion’s own translation of what would eventually become the ICP of 1469, its text is crucial for knowing how Bessarion understood his original Greek text and also for us having a new and important way of following the evolution of the ICP.4 The LD survives in five manuscripts. Before discussing the relationship between them and the history of the text, we need to examine the manuscripts.

Manuscript Descriptions H = Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin, Preußischer Kulturbesitz, Hamilton 76. Membr., s. XV, 240 × 176 mm., III (I–II: chart.) + 238 + IV (III–IV: chart.) ff. One excellent humanist round hand throughout. F. 1r has a decoration of girari bianchi in three margins. In the top margin Bessarion’s coat of arms appears in a smallish format, and in the lower margin in a larger format the Foscari coat of arms (in the lower half, a

1  As vol. 2 of his Kardinal Bessarion, with vol. 1, the monograph on Bessarion, appearing in 1923, and vol. 3, the vast collection of relevant texts by Bessarion and others, appearing in 1942. 2  As Mohler notes at the start of his edition, the elegant parchment MS Marc. Gr. 198 (coll. 744) of the Biblioteca Marciana, Venice, copied by Andronicus Callistus for Bessarion, represents the final stage of the Greek text. Marc. Gr. 198 was also the only one of the three manuscripts used by Mohler that contained the Greek text of the new Bk. 3 of the ICP as well as the Greek text of Bk. 5 (the critique of George of Trebizond’s translation of Plato’s Laws) as found in the Latin edition of 1469. 3  Mohler also incorporated into his edition, it should be pointed out, not only the corrections that Aldo Manuzio introduced into his 1503 reprint of the ICP, but also the additions to the text, as Aldus explained in a notice at the start of his edition, that he found in a manuscript that came into his hands after type had already been set for Bks. 1 and 2 and the start of Bk. 3. Aldus claimed that this manu scriptum was the autograph of Bessarion, but more plausibly it could have been the autograph of Niccolò Perotti, the man most responsible for the revised Latin of the 1469 ICP. 4  I lay out the basic details of this evolution in Monfasani, “Cardinal Bessarion’s Greek and Latin Sources in the Plato-Aristotle Controversy.” https://doi.org/10.1515/9783111250137-001

XII 

 Introduction

gold field with perhaps something erased; in upper left quadrant, the golden visage of the winged lion of St. Mark; and in the upper right quadrant, swirling vines). Initials at the start of each book (ff. 1r, 44v, 123r). F. 238 is blank. Numerous marginal corrections, insertions, and notabilia, several (e. g., the insertion on f. 22v) in the hand that I reproduce in Tav. 4 of my “Bessarion Latinus” (henceforth, = “R4sup”). The quires run 110, 29, 3–2310. Boese rightly identifies this manuscript as num. 209 in the catalogue of the library of Apostolo Zeno (1668–1750); see MS Ital. XI, 285 (coll. 7165), p. 239, of the Biblioteca Marciana: “Cod. CCIX. Bessarionis cardinalis et Patriarchae Constantinopolitani Defensionum contra obiectiones in Platonem libri tres…. finisce a car. 237t. … Codice membranaceo in quarto, nitidissimo, colle carte dorate, ornato di vaghe miniatore a oro nella prima facciata, ove in si vide l’arma del possessore.” On the eve of his death Zeno personally oversaw the delivery of his collection to the library of the Observant Dominicans of S. Maria del Rosario (“dei Gesuati”) on the Fondamento delle Zattere in Venice. The fortuna of H thereafter is unclear, but wherever it found itself, it did so in the company of many other former Zeno manuscripts (Boese, 369, counts 30 in all that eventually ended up in the Hamilton collection in Berlin). In the description of the library of Alexander Douglas (1767–1852), the tenth Duke of Hamilton, in Clarke, 258, H is described in the Library of Marquis of Douglas & Clydesdale as follows: “Bessarionis Card. libri V. adversus calumniatores Platonis, 4to. a most beautiful MS. bound in crimson velvet. Saec XIV [sic].” H was listed as no. 76 in the Hamilton sale catalog of 1882, and it retained that number after entering the Staatsbibliothek. Ff. 1r–44r: LD, Bk. 1. Ff. 44r (rubric only) – 122v: Bk. 2. Ff. 123v–237v: Bk. 3. BIBL: Helmut Boese, Die lateinischen Handschriften der Sammlung Hamilton zu Berlin (Wiesbaden, 1966), 39–40; Kristeller, Iter, 3:363b; Paolo d’Ancona, La miniatura fiorentina (secoli XI–XVI) (Florence, 1914), 2:331, no. 706; The Catalogue of the Magnificent Collection of Manuscripts from Hamilton Palace. First Day’s Sale (London, 1882), 12, no. 76; William Clarke, Repertorium bibliographicum; or, Some account of the most celebrated British libraries (London, 1819), 258. K = Marc. Lat. 226 (coll. 1636) of the Biblioteca Marciana, Venice. Chart., s. XV, 303 × 224 mm., III + 151 [penciled in lower right marg.] + I (modern) ff. The old numeration in ink in the upper right hand corner skipped the number 58 and from that point on is one digit higher than the correct new numeration. The manuscript was once misbound so that before recently being bound correctly anew, its folios ran as follows: Bk. 1: 1r–12v (to LD 16.22, in audiendo), 49r–67v; Bk. 2: ff. 67v–84v (to LD 97.26, alia ratione), 13r–48v; Bk. 3: ff. 48v (to LD 115.23, repetendas), 85r–151v. The quires run 1–1112, 1211, 138 with catchwords at the end of each quire. The odd number of folios in quire 12 is caused by the fact that a one-page extraneous missive is interleafed at f. 139. One quire has dropped out between quires 12 and 13, i. e., between f. 143 and f. 144, with the loss of all the text between LD 197.34, fidibus – 309.20, aequalia inquit (210.27). Fur-

Manuscript Descriptions 

 XIII

thermore, the folios of the last quire remain misbound. The correct sequence in the last quire is f. 146v (pasted on to a blank leaf; LD 210.27–211.22, inaequalia – cum ceterarum), f. 146r (pasted on to the same blank leaf; LD 211.22–212.11, omnium civitatum – quinto etiam), 144 (to LD 213.33, e regibus), with a large portion of text on the recto and verso washed away, 147–150 (to LD 221.18, habere potuerit), 145 (to LD 223.8, aut stultitiae), 151. The watermark is a huchet, the same as in Part II of W; heavy water stains throughout. There is one humanist current hand throughout. Ff. 1r–31r: LD, Bk. I Ff. 31r–84v: Bk. II Ff. 84v–151v: Bk. III Ff. 138r–v: letter addressed to Cardinal Albiensis [recto: “Reverendissimo in Christo patri et domino meo metuendissimo domino Cardinali Albiensi”] in a cursive batarde hand, dated “die XV mensis Setembris [!]” [sine anno], signed “Humilis servitor Iohannes de Ruppesforte iudex maior Fuxi comitatus.” Jean Jouffroi (also called “Atrebatensis”) was named a cardinal on 18 December 1461 and died 24 November 1473. So, the letter became part of Bessarion’s papers sometime between later 1462 and April 1472, when Bessarion packed up his library before leaving on his fatal legation to France. Cento codici, 10, no. 6; Kristeller, Iter, 2:211b; Valentinelli, 4:5 (cl. X, 7); Zanetti, 110. N =Marc. Lat. 227 (coll. 2017). Chart., s. XV, 302 × 217 mm., VI (I–II modern) + 184 + IX ( VIII–IX modern) ff., one fine humanist round hand; the watermark is mainly ciseaux, but often also basilic (ff. 24, 26, 27, 29, 154, 156, 157, 159, 162, 164, 169, 171, 172, 174, 176, 177, 179, 181, 183) Quires = 112 (ff. VI–11), 2–1810, 196 (ff. 182–III). Lots of marginal red notabilia, initially only in the scribe’s hand, but from f. 42r forward also in another humanist cursive hand; the notabilia become rarer after f. 112v. Large marginal additions in the scribe’s hand (9r, “Quale illud”; 38v, “sed prius quam”; 72v, “at enim adversarius quid … esse intelligit”; 83v, “ut Boetius …confirmet”; 130r, “sin Diogenes Laertius Platonem … testantur”; 164r, “Nimirum ad hec … demat autoritatem”). Corrections also in a different hand. Fragment of a note on a scrap of paper in Bessarion’s hand pasted on f. 5r (“-cetionem … 19 quod …”). On f. 60v a scrap of paper with a note in Bessarion’s hand is pasted over red marginalia; the insertion of the note therefore postdates completion of the full MS; the note reads: “tam satis ut puto constat latius post hec probabo.” Bessarion wrote “henem” to complete “Demost” as last word on 10r; he wrote “ex Phaedro Platonis” in the marg. of f. 16v at “sermone qui inscribitur Phaedrus”; on f. 41r he wrote over an erasure “que et si recte …manifeste”; on f. 56r, he wrote “turpe” above the line; on f. 61v he wrote “minime cred-” over an erasure and lower down the page “frustra;” on f. 84v he wrote over an erasure “astrorum dispositionem” and in the margin “aliter quam tullius m.” and “non de natura hominum”; on f. 91r, he wrote two insertions, “quod autem hec vere … est quod” and “qui cum non … hunc inquam locum”; on f. 143r, in the margin he wrote “τοὺς σφόδρα φιλομαντευτὰς σεβόμενοις” (= ICP, 524.35–36); likewise on f. 145v, “ὅταν μηδεὶς μηδαμῶς ἄλλως ἀναπεὶν ἐπιχειρήσῃ ποτὲ παρὰ τὸν νόμον” (= ICP, 528.38–39); and

XIV 

 Introduction

on 150r, “θείας γὰρ δὴ τοῦτο δυνάμεως ἔργον” (= ICP, 544.6–7). The hand “R4sup” (see the description of H above) is responsible for making marginal insertions on ff. 19r, 21r, 23r, 25r, 26v, 27v, 32r–v, 33r, and so on, including a big insertion on f. 59r, but not on f. 91r. Ff. 1r–35v: LD, Bk. 1 (with paragraph marks in the main text and chapter titles in the margin). Ff. 36r–99v: Bk. 2 (ibid.). Ff. 99v–184v: Bk. 3 (ibid.). Cento codici, 11, no. 8; Kristeller, Iter, 2:211b; Valentinelli, 4:4 (cl. X, 6); Zanetti, 110. Q = Marc. Lat. 230 (coll. 1672). Chart., s. XV, 293 × 214 mm., II + 202 + II ff.; watermark is the same huchet as in Part II of W; one very fine humanist cursive hand throughout; paragraph marks and correcting hand in a gray ink; a slip of paper with a note in Theodore Gaza’s hand pasted on f. 50v (see LD 114.2); numerous slips of papers pasted in the margins of the draft of the Examinatio, starting with f. 155v, as well as loose slips of paper between various folios. Those (as of 9 Jan. 2023) between ff. 168/169, 170/171, and 185/186 are in Bessarion’s hand. Ff. 4r–28r: LD, Bk. 1. Ff. 28v–29v: Blank. Ff. 30r–75v Bk. 2. 76–77 = Blank. 78r–144v = Bk. 3 145–146 = Blank. 147r–194r: Bessarionis cardinalis et patriarchae constantinopolitani liber de erroribus interpretis legum Platonis. Inc. Deinceps ut latius pateat imperitia hominis qui se iudicem (no Greek passages nor any space left for Greek passages) = early draft of what would become the Examinatio as Bk. 5 of the 1469 ICP. Ff. 194v–202v: Blank’ Cento codici, 12, no. 9; Zanetti, 111. W = Marc. Lat. VI, 60 (coll. 2591). Chart., s. XV, 300 × 217 mm., II + 247 + I ff. A manuscript in two parts (ff. 1–182 and ff. 183–247) probably bound together after Bessarion’s death. There are heavy water stains at the beginning and end. The watermark in Part I is ciseaux, which is close to Briquet 3668 (Rome 1454–1460), Briquet 3685 (Florence 1459–60, Rome 1470, 1472), and Briquet 3630. An excellent humanist round hand wrote ff. 1–183, with an occasional correcting humanist cursive hand in black ink (f. 16v), and lots of notabilia in red ink in a humanist cursive hand that seems to be Giovanni Andrea Bussi’s (see Monfasani, “Two Fifteenth-Century ‘Platonic Academies’,” 173 n. 1). The watermark in Part II is huchet, close to Briquet 210/212, 226, 288, 7693 (Rome 1461–79). There is a watermark on ff. 25 and 30 that I have not been able to identify (basilic?). Part II served as the exemplar of the 1469 edition of the ICP. There are printer’s smudges on many folios, e. g., on ff. 185v,

The History of the LD 

 XV

186r–v, 187r, 188r, 192r, 219v, as well as marks of printer’s page breaks in reddish ink in the beginning folios of Part II. Ff. 1r–35v: (red rubric) Bessarionis Cardinalis Patriarchiae Constantinopolitani Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem Primus (with chapter divisions and titles in red rubrics in the margins). Ff. 35v–97r: Bk. 2 (with chapter divisions and titles in red rubrics in the margins). Ff. 97r–182v: Bk. 3 (ibid.). Ff. 183: blank Ff. 184r–247r: Examinatio (Bk. 5 of the 1469 ICP) in a faded rubric (I can read “Bessarionis Patriarchae Constantinoplitani …”) Inc. Post haec ut manifestius elucescat (The Greek passages in the hand of Andronicus Callistus, added after the Latin, often not fitting into the space allotted and spilling over into the margin). Occasional autograph interventions by Bessarion (ff. 184r, 195v, 196r, 231v). Cento codici, 12–13, no. 10; Kristeller, Iter, 2:221b; Valentinelli, 4:6–7 (class. X, 11).

The History of the LD Dating the evolution of the Latin LD has proved useful in dating also the evolution of the Greek text of the ICP. In fact, by dating the LD to 1465 – early 1466 (see infra), we can date the final recension of the Greek text of the original Bks. 1–3 of the ICP (i. e., Bks. 1, 2, and 4 of the 1469 ICP) as being completed no later than early 1466 because the LD incorporates from the start as an integral part of its text the very last marginal additions of the definitive and elegant final copy of the Greek text, i. e., Marc. Gr. 198 (coll. 744, given the siglum V by Mohler) of the Biblioteca Marciana, Venice, almost all of which can also be found in the penultimate definitive manuscript, Vat. Gr. 1435 of the Biblioteca Apostolica Vaticana (given the siglum B by Mohler).5 Consequently, after early 1466, the only changes in the Greek text of the ICP involved the new Bk. 3 and Bk. 5 (the critique of George of Trebizond’s translation of Plato’s Laws), neither of which formed part of the LD. An interesting bit of evidence for dating is a marginal addition that Q inserted at the end of LD 1.2.9 and then deleted. The earliest manuscript of the Greek text of the ICP, Marc. Gr. 199 (given the siglum U by Mohler) originally lacked the passage, but then added it in the margin (= Mohler’s siglum Ux). But this addition in Ux was not carried over into BV, just as it was not carried over into the later manuscripts of the LD. Presumably, Bessarion inserted the addition into U before translating it and adding it to Q, but even if the reverse is true, what is certain is that Bessarion cancelled the addition in Q before BV were transcribed since they did not repeat it though it was not cancelled in

5  V actually has no marginal additions not already found as marginal additions in the intermediate manuscript, Vat. Gr. 1435 of the Biblioteca Apostolica Vaticana, to which Mohler assigned the siglum B.

XVI 

 Introduction

U. Therefore, Bessarion was still refining the Greek text as he was completing his Latin translation in 1465 – early 1466. We know the terminus post quem of the LD from a letter that Niccolò Perotti wrote Bessarion from Cività Castellana, near Viterbo, when he, Perotti, was the governor of the Patrimony of St. Peter in Tuscany, whose seat was Viterbo.6 Bessarion had sent his book along with a letter asking for corrections and suggestions for improvement. Perotti responded with extravagant praise, claiming that the book was already perfect in every way (“opus quippe perfectum erat et omni ex parte absolutum”)7 and that in his enthusiasm he had read and copied it in a mere four days by foregoing almost all sleep.8 Since Perotti left Bessarion’s side as his secretary in December 1464 in order to become governor of Papal Tuscany,9 this letter cannot be earlier than 1465. Perotti was relieved of his office and returned to Rome in April 1469;10 but his letter is much earlier, indeed, not later than early 1466.11 W, one of the intermediate manuscripts of LD and therefore presumably later than the text Perotti would have been sent, carries dense marginal notabilia by Giovanni Andrea Bussi at a time when Bussi must have become a member of Bessarion’s household and therefore could assume to enhance with marginal notabilia a manuscript kept strictly within Bessarion’s household. Bussi’s revered patron, Cardinal Nicholas of Cusa, had died on 11 August 1464, and we know that by the summer of 1466, if not earlier, Bussi had entered the service of Cardinal Juan Carvajal and had departed with Carvajal in August 1466 to Venice when the cardinal traveled there on a papal legation.12 So, it would seem that for a time in 1465 and mid-1466, i. e., between the departure of Perotti from Rome in December 1464 and his own departure from Rome with Cardinal Carvajal in the summer of 1466, Bussi spent some time as the Latin expert in Bessarion’s household, a few years before, in 1468, a more talented Latinist, the young Domizio Calderini, became Bessarion’s secretary. But if because of Bussi’s notabilia W cannot be later than mid-1466, then Perotti’s letter reacting to his reading of the LD, could not be later than early 1466, just as it could not be earlier than 1465 because Perotti was a member of Bessarion’s immediate household until the end of 1464 and therefore not away in Cività Castellana. Perotti’s

6  See De Keyser, “Perotti and Friends,” 123–26, for the letter. 7  Ibid., 126.90–91. 8  Ibid., 123.3–8: “perlegi et transcripsi … toto hoc tempore quo liber tuus mecum fuit … nec ultra quatuor horas inter diem noctemque tot simul diebus somnum cepisse”; 125.88–126.89: “legi opus tuum avidissime, et summa diligentia transcripsi, non corrigendi aut limandi causa, ut efflagitare tuis litteris videbaris.” 9  Mercati, Per la cronologia, 55. 10  Ibid. 11  First argued in Monfasani, “Perotti e la controversia,” Now also see Monfasani, “Niccolò Perotti and Bessarion’s In Calumniatorem Platonis,” 184–85, 189. 12  For the date see Eubel, 2:35. On Bussi’s activity at this time, see Davies, “Juan de Carvajal,” 203; Miglio, Giovanni Andrea Bussi, xxv–xxvi; and idem, “Bussi, Giovanni Andrea,” 567.

The History of the LD 

 XVII

letter survives today as part of a corpus of letters from various humanists to Bessarion put together by Perotti in praise of the ICP after the publication of ICP in 1469. But, as De Keyser has shown, Perotti altered all these letters, including his own, so as to have them more emphatically sing Bessarion’s praises.13 So, though Perotti begins his letter by citing Bessarion’s work in accordance with its 1469 title as the Adversus calumniatorem, the rubric of two of the manuscripts of the corpus preserves the original title of Perotti’s letter: “in laudem eius libri qui Defensio Platonis inscribitur,” i. e., the title of the LD.14 Moreover, Perotti’s letter contains several absurdities if one were to take seriously its pretense that it is praising the ICP instead of the LD. Perotti claims at its start that he transcribed the whole book in four days. But the Latin text of Bks. 1–4 of 1469 ICP runs 315 pages in Mohler’s edition and Bk. 5, missing in Mohler, would add almost another 25% of text for a total of 380/390 printed pages, an impossible number to be copied in the space of four days. The three books of the LD, however, take up about 215 pages, still a formidable amount to transcribe in four days, but conceivable, especially if Perotti was exaggerating for effect. Even more absurd, however, is the ending of the letter, where Perotti offered to help Bessarion and Theodore Gaza in the projected critique of George of Trebizond’s translation of Plato’s Laws. But Bk. 5 of the ICP is precisely this Examinitio of George’s translation and therefore could not have been the version of Bessarion’s defense of Plato to which Perotti’s letter originally referred. We may note, finally, that in the letter Perotti complements Bessarion for not mentioning the name of Bessarion’s wicked opponent.15 But the 1469 printing of the ICP contains as an appendix Bessarion’s treatise De Natura et Arte, where George of Trebizond is conspicuously named. Perotti could not have ignored this fact in responding to Bessarion. Indeed, after the publication of the ICP, he felt compelled to explain the inconsistency in a letter to the Venetian ambassador in Rome, Francesco Giustiniani.16 Bessarion himself arranged to have a scribe add in his copy of the 1469 printing a prefatory note explaining the inconsistency before the start of the treatise, a note that Aldus Manuzio claimed to have found in a manuscript and reproduced in his 1503 reprint of the ICP. Mohler reproduced this note from the Aldine edition in the apparatus of his edition of the De Natura et Arte.17 Collation has proven that the extant five manuscripts of the LD are independent of each other, with not one consistently duplicating the omissions and errors of another. Moreover, individually they each reflect different stages in the development of the text.18

13  De Keyser, “Perotti and Friends.” 14  Ibid., 123, apparatus ad lin. 1. 15  Ibid., 124.41. 16  See Labowsky, “Autograph of Niccolò Perotti.” 17  See Monfasani, “Bessarion Latinus,” 205; and Mohler, Kardinal Bessarion, 3:93. 18  See Monfasani, “Cardinal Bessarion’s Own Translation.” See also Monfasani, “Niccolò Perotti and Bessarion’s In Calumniatorem Platonis.”

XVIII 

 Introduction

Q unquestionably represents the earliest extant recension. After it was transcribed, it received a large number of marginal additions that became integral parts of the text of the LD in the other manuscripts. Some of the marginalia are in Bessarion’s own hand.19 Furthermore, the scribe also frequently added in the margin alternate bits of text, introduced with the adverb aliter, that in almost all cases became integral to the later versions. Since Giovanni Andrea Bussi was involved in the confection of W, it is quite possible that he became an advisor to Bessarion around the time of the completion of Q. Interestingly enough, substantial sections of the original text and marginal additions were not carried over into the later manuscripts of the LD, thus making them unique witnesses to Bessarion’s thinking at this stage in the process.20 I should note, however, that all the manuscripts of the LD, and not just Q, carry over from the Greek a significant autobiographical confession that was later dropped in the ICP, namely, that George of Trebizond was Bessarion’s Latin teacher (LD 3.22: literarum [Latinarum] professor; ICP21 6.18: λόγων ὄντος τροφίμου). That Bessarion initially retained this confession in the LD is surprising given that the largest number of omissions in the later manuscripts of the LD were various sorts of insults and jibes that Bessarion hurled at George but can now only be found in Q. See in the apparatus: 33.9: potius simia quam homo; 43.21: cum tu caecus eos qui vident ducere pares etc.; 68.2: ludi magister; 108.23: humuncio; 116.6: proprium stulti indoctique hominis; 124.10: quam stultum et simul improbum Plato adversarium habuit hunc etc.; 131.20: turpis homuncio; 131.24: pro tuis spurcissimis moribus divinum foedas auctorem et sermonem divinitus scriptum coinquinas; 133.1: quam pulchre Latine scit adversarius hic Platonis etc.; 142.29: ex iis ipsis quae laudat adversarius facile eius mores possitis percipere etc.; 150.27: ludi magister iste cuculus ... rudissimus hic grammatista; 164.22: Leges quas Platonis interpretatus est non melius intellexisse plane videtur quam Aristotelis libros etc.; 167.6: si his eisdem moribus omnes essent quibus ipse adversarius est etc.; 182.12: suas ineptias addens et semper ignarus etc.; 181.17: se oratorem facit quem omnes norunt linguae Latinae perversorem; 216.15: o hominem sceleratum et lingua non minus quam vita impudica vituperatorem etc.; 218.20: per ignorantiam tum philosophicae disciplinae, tum sermonis Graeci Latinque eruditioris philosophicae cloacam etc.; 221.7: quoniam levis, inconstans, temerarius est etc.; 223.24: o hominem stultum et improbum etc. Bessarion also dropped in the later manuscripts of the LD a long paragraph in Q in which he talked about George’s imprisonment in Rome in 1466 after returning from Constantinople (LD 217.3), and where, of course, he

19  See LD 5.17, 6.16, 6.30, 8.14, 15.1, 18.27, 37.6, 46.8, 49.3, 49.4, 49.15, 55.12, 70.3, 72.1, 79.33, 82.6, 95.1, 104.8, 105.1, 105.11, 110.33, 115.1, 130.30, 136.29, 144.27, 144.28, 152.18, 208.22. 20  See LD 3.18 and 19, 12.17, 15.6 and 12, 26.13, 31.19, 43.21, 45.12 and 23, 68.2, 74.26, 87.8, 95.2, 101.8 and 24, 103.1, 104.9, 13, and 14, 116.6, 124.10, 131.15, 133.1, 142.29, 144.10, 150.27, 151.5, 164.22, 167.6, 177.25, 178.1, 181.17 and 22, 182.19 and 23, 183.3, 206.1, 216.15, 217.3, 218.20, 221.7, 222.19, 224.3. 21  I refer to the Greek text of the ICP as ICP and the Latin text of the 1469 edition as Δ; see the listing of sigla infra.

The History of the LD 

 XIX

portrayed George as a traitor: ([treasonous] cives tales qualis hic adversarius …hominem iniquum, impium, hostem Christiani nominis … capitalem inimicum). Despite Bessarion’s great desire to pile on authoritative quotations, he dropped from the later manuscripts of the LD several substantial passages in Q not found in the Greek manuscripts in which he cited Boethius and Cicero against George (LD 68.2, 126.25). He even ignored the advice Theodore Gaza gave on how best to defend Plato’s argument for the immortality of the soul in an autograph scheda glued on to the margin of the relevant passage in Q (LD 75.28). And, finally, Q lacks the chapter divisions and chapter titles that would come to characterize the later versions of the LD. Consequently, Q preserves the two earliest extant stages of the LD, the first being the original state of Q and the second the text of Q in its final state with its additions and alternate variants. We can also easily identify the final state of the LD. We have it in H. Like Q, H preserves two stages of the LD, i. e., an original stage which incorporated almost all the changes found in the other manuscripts and which we should treat as the penultimate version of the LD, and a stage after additions and changes had been made to it, and which should be viewed as the final version of the LD. Except for some obvious errors, the corrected state of H reflects Bessarion’s ultima voluntas for LD. Consequently, I have made it the basis of the edition. H was a handsome gift of Bessarion’s to the Venetian nobleman Pietro Foscari, the implications and meaning of which we shall discuss after treating the intermediate stages of the LD. We have three manuscripts of the intermediate stages of the LD: K, N, and W. K is the ugly duckling of the lot. Written in an unattractive and not always easy to decipher cursive hand that would have led to numerous misreadings if other manuscripts did not have a much clearer text, K preserves no marginal additions, no editorial corrections, and no interventions by Bessarion. It is also the exemplar most in agreement with Q, as the very large number of variants marked KQ in the apparatus makes clear. Like Q, but unlike the other manuscripts, K lacks chapter titles and even indications of chapters. Bessarion must have commissioned K to have a clean text of the numerous revisions he had introduced into his archetype, but then abandoned it, probably because he found it unpleasant to work with. Lastly, it seems never to have been bound in Bessarion’s lifetime. By the time it subsequently was bound, it had lost one quire and its remaining quires were bound out of order, in addition to the sequence of the folios of the last quire suffering further confusion.22 N and W share a great number of common corrections over erasures as well as marginal additions, which suggests that they were both transcribed and corrected at about the same time. They are both handsome manuscripts, each written in an excellent but different humanist round hand and fortified by a very large complement of marginal notabilia. The scribe wrote the notabilia in N while Giovanni Andrea Bussi

22  See the description supra.

XX 

 Introduction

wrote those in W. H, in turn, shares a great number of these corrections over erasures and marginal additions, with W being closer in this regard to H than is N.23 NW each also preserve some autograph interventions by Bessarion, something lacking in H.24 The great difference between H and NW, however, is that H, as a gift for Pietro Forscari, demonstrably left Bessarion’s household. NW, on the other hand, were meant, I believe, to serve as exemplars for the distribution of the text in a publication campaign at the same moment that Bessarion gave H to Foscari. Given the chronological limits of when Bussi would have been present in the Bessarion household, the moment of this planned publication campaign would have been some time in the first half of 1466. Obviously, Bessarion soon changed his mind and NW were never made available for copying. He must have also asked Foscari not to circulate his copy of the text. We are quite fortunate that it survived in the Italian manuscript market before finding its way to England and then finally to Berlin.25 We can only conjecture as to exactly why Bessarion withdrew the LD from publication. Perotti, the chief architect of the revised Latin of the 1469 edition of the ICP, may well have had a hand in sowing doubt in Bessarion’s mind concerning the Latinity of the LD. The LD had two other problems. It lacked the critique of George of Trebizond’s translation of Plato’s Laws that from Perotti’s letter we can surmise Bessarion was already contemplating by the time he finished the LD. Second, at some point Bessarion must have come to the realization that to persuade the Latin audience to which the LD was addressed he had to balance his Greek sources with an equivalent mass of Latin sources, especially scholastic authorities. This is where Giovanni Gatti, OP, came to the rescue. After entering Bessarion’s household in 1467, he wrote the treatise that became the source for the new and massive Bk. 3 of the ICP, namely, Ista sunt Notata per Ioannem Gattum theologum ex libro ineptiis et deliramentis pleno qui inscribitur De Comparatione Philosophorum.26 Although the LD gave way to the ICP, it is critical to our understanding of the latter since virtually all the omissions, rearrangements, paraphrasing of the ICP, when compared to the Greek text, are already present in the LD, thus demonstrating that Bessarion himself and not any of his Latin assistants were responsible for these differences. Only an edition of the LD, the ICP, and the original Greek text of the ICP in parallel columns would adequately document the differences between the three texts, but one can get a sense of what such an edition would look like from Jean-Louis Charlet’s study of the translation of the fragments of Greek verse in the Latin texts and also from the

23  Especially telling is that HW share an interlinear gloss at one point (see the apparatus for reres at LD 165.16). 24  Bessarion intervened in N at 82. 9.15, 28.3, 73.7 and 8, 108.2, 142.5, 156.5 and 15, and 306.9; in W 82.7, 120.10, and 306.9. 25  Bessarion rewarded Foscari for his forebearance by presenting him with a decorated copy of the 1469 printing of the ICP; see Monfasani, Byzantine Scholars, Corrigenda et Addenda to p. 168 of Essay II. 26  See Gatti, Notata.

The History of the LD 

 XXI

appendices to my study of Perotti and the ICP.27 To facilitate, however, a comparison between the LD and the ICP, I have maintained in this edition Mohler’s paragraph divisions of the ICP. Like Mohler, I have also regularized orthography to classical standards, although we have enough autograph examples to know that in practice Bessarion followed more medieval standards. This way orthography does not become a needless distraction in studying the differences between the LD and the ICP. I make an exception in the case of proper names, where I maintain the orthography of the manuscripts. Although I have undoubtedly missed numerous allusions, I have added some references missed by Mohler or corrected mistaken references or simply brought up to date, when appropriate, Mohler’s citations. Finally, note that I cite Plato according to the line numbers in Burnet’s edition in the Oxford Classical Texts series.

27  See Charlet, “Traductions en vers latins”; and Monfasani, “Niccolò Perotti and Bessarion’s In Calumniatorem Platonis.”

Plates

1. [H] MS Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin, Preussischer Kulturbesitz, Hamilton 76, f. 1r, containing the coat of arms of Cardinal Bessarion and also that of the Foscari family, presumably in this case of Pietro Foscari https://doi.org/10.1515/9783111250137-002

XXIV 

 Plates

2. [K] MS Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana, Marc. lat. 226 (coll. 1636), f. 1r. (Su concessione del Ministero della Cultura – Biblioteca Nazionale Marciana. Divieto di riproduzione)

Plates 

 XXV

3. [N] MS Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana, Marc. lat. 227 (coll. 2017), f. 150r, containing an autograph Greek marginal notation by Bessarion corresponding to ICP, 544.6–7; see the description of N above. (Su concessione del Ministero della Cultura – Biblioteca Nazionale Marciana. Divieto di riproduzione)

XXVI 

 Plates

4. [Q] MS Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana, Marc. lat.230 (coll. 1672), f. 96v, containing an extensive autograph Greek marginal notice by Bessarion (= ICP, 478.18–20; see LD 144.27, apparatus). (Su concessione del Ministero della Cultura – Biblioteca Nazionale Marciana. Divieto di riproduzione)

Plates 

 XXVII

5. [W] MS Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana, Marc. lat. VI, 60 (coll. 2591), f 134v, containing marginal notabilia in the hand of Giovanni Andrea Bussi. (Su concessione del Ministero della Cultura – Biblioteca Nazionale Marciana. Divieto di riproduzione)

Sigla and Abbreviations Sigla B Δ ICP K H N Q Σ U V W

MS BAV, Vat. Gr. 1435, the penultimate version of the Greek ICP Latin text of the ICP, in Mohler, vol. 2 Greek text of the In Calumniatorem Platonis, in Mohler, vol. 2 MS BMV, Marc. Lat. 226 (coll. 1636) MS Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin, Preußischer Kulturbesitz, Hamilton 76 MS BMV, Marc. Lat. 227 (coll. 2017) MS BMV, Marc. Lat. 230 (coll. 1672) MS Σ-III-1 of the Real Biblioteca del Monasterio de El Escorial, as found in Monfasani, “Testi inediti” MS BMV, Marc. Gr. 199 (coll. 604), the earliest version of the Greek ICP MS BMV, Marc. Gr. 198 (coll. 44), the final version of the Greek ICP MS BMV, Marc. Lat. VI, 60 (coll. 2591)

Abbreviations add. BAV BMV corr. del. eras. lin. marg. om. sscr.

addit Biblioteca Apostolica Vatinaca, Città del Vaticano Biblioteca Marciana, Venezia correxit delevit erasura/am linea/am margo (in marg. = in margine) omisit superscripsit

https://doi.org/10.1515/9783111250137-003

BESSARIONIS CARDINALIS ET PATRIARCHAE CONSTANTINOPOLITANI LIBER DEFENSIONUM CONTRA OBIECTIONES IN PLATONEM PRIMUS

5

10

15

20

25

30

Capitulum Primum Quae causa fuerit scribendi et de tribus calumniis Platoni immerenti obiectis, videlicet, imperitia, piarum sententiarum Catholicarum dissonantia, et vitae turpitudine. 1 Cum superioribus diebus liber quidam nobis esset oblatus qui philosophorum Platonis et Aristotelis comparationem pollicebatur, facile nos inde libentique animo opus amplexi negotio omni postposito in eo ipso legendo curam et studium adhibuimus, sperantes, scilicet, ita fore ut in eo comperire possemus expositionem comparationemque opinionum philosophorum illorum de rebus tum naturalibus aut divinis, tum moralibus et iis quas disserendi rationi, quam logicam nominamus, tribuimus, quemadmodum aut conveniant aut discrepent quibusque rationibus id ita esse probetur, quinetiam graviorum illorum dubiorum explicationem. Utrum prima an secunda substantia potior ac praecipua sit? Quid apud Aristotelem materia et forma? Quid apud Platonem magnum et parvum significet? Quomodo actus, quem Aristoteles suo vocabulo entelecheam appellat, motui quo per se ipsa anima auctore Platone movetur conveniat? An formae aliquae separatae sint aut omnino inseparatae, et si separatae, utrum per se subsistant an in secundis animi conceptibus collocentur? Item quemadmodum aequivoce aut univoce ens de entibus praedicetur? Quonam modo via illa et ratio dividendi, quam Plato sepem philosophiae vocat, idem quod demonstrandi scientia sit aut diversum? Utrum mundus ingeneratus omnino aeternusque est? An generatus et corruptibilis? An et generatus et ingeneratus atque aeternus? Et quemadmodum generatus idemque ingeneratus tum ipse, tum animus sit? Ad hec utrum deus conditor aut causa sit motus tantummodo rerum naturalium aut etiam substantiarum? Utrum caelum quintum ex numero corporum simplicium sit an unum ex numero quattuor? Utrum virtutem ipsam honestumque an contemplandi scientiam postremum hominis finem statui deceat? De his atque de reliquis id genus summis philosophorum opinionibus, ne in singulis enumerandis longior sim, speravi equidem aut omnibus aut pluribus librum refertum rationibus posse legere haurireque animo quasi sitienti doc-

21  Pl. Resp. 7.534e5 1  BESSARIONIS] Bissarionis K 1–3  BESSARIONIS…PRIMUS] HKNQW; Bess. scr. in marg. superior. Q causa rubricatoris 3  PRIMUS] om. K 4–6  Capitulum…turpitudine] in marg. HKNW1, om. Q : De causa scribendi, de tribus calumniis Platoni immerenti obiectis, imperitia, piarum sententiarum et Catholicarum dissonantia et vite turpitudine K 8  pollicebatur] HNW (in ras. HN) : pollicerentur KQ 10  possemus] possimus corr. HNW : possimus KQ 23  corruptibilis…atque] om. K 28  summis] sic; traductio recta textus Graeci (ICP, 2.26: περὶ τῶν ἄλλων δὲ μεγίστων δογμάτων τῶν φιλοσόφων), sed sua positio videtur requirere summorum, ut in Δ, 3.29: summorum philosophorum opinionibus https://doi.org/10.1515/9783111250137-004

2  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem trinam copiosiorem. Hoc enim vel ab aliis plerisque auctoribus antiquis tum Graecis, tum Romanis partim Platoni, partim Aristoteli faventibus factum est, qui alia probarunt, alia reprobarunt, et quod suo quisque iudicio sentiret honeste exposuit. Sunt etiam qui philosophos inter se ipsos conciliarint, ut Simplicius, Graecus amplissimus auctor, de nonnullis opinionibus agit et Boetius, Latinus nobilis auctor, pollicetur facturum. An fecerit nescio. Nullum enim tale eius opus aetate nostra habetur. Existimabam itaque auctorem quoque illius operis, cum gloriam sibi peteret suaeque doctrinae atque ingenii facultatem ostentaret, rem eiusmodi aliquam acturum et aut concordes eos ipsos philosophos ostensurum aut, si alterum probaret, rationibus id explicaturum quibus opiniones Aristotelis anteponeret, Platonis contemneret, et causam quamobrem contemneret demonstratione ac rationum necessitate expositurum. 2 Laetabar igitur ea spe vehementer et librum perlibenter legere incepi, in legendoque perseverabam quanquam suo statim exordio maledictis lacessens iniquus occurreret. Sed tamen credens progessu orationis aliquando posse ea quae desideraveram invenire, exordia male posita patiebar. Verum ubi perlecto iam libro, pro thesauris quos cupiebam carbones, ut dicitur, inventi sunt, quaeque sperassem nusquam haberi potuere. Immo vero tota oratio maledictis et contumeliis in Platonem redundabat. Satyra plane, et quidem omnibus comoediis quae unquam actae fuissent apertior. Perticui atque obstupui rei tam novae inopinataeque casu. Quippe qui nunquam fieri putassem posse ut tale opus in lucem prodiret utque omnium hominum quisquam, cum tam aperte et veritati et communi hominum opinioni contra iret, non modo non erubesceret, verum etiam quasi praeclarum quid diceret gloriaretur et more galli ignobilis, ut exemplo utar Platonis, dissiliens a disceptandi certamine iactaret alas, cantaret, se circumspiceret. Aristotelem enim, cui Platonem comparat, extollit laudibus, quod quidem reprehendendum non est. Dignus enim laude et quidem magna Aristoteles est. Platonem summa afficit contumelia et maledictis, quoad turpius potest, persequitur. Admiratur Aristotelis mores, doctrinam, eruditionem, denique omnium litterarum et artium bonarum peritiam, quod recte ab eo agi confiteor. Platonem vero non Aristotele inferiorem, quod esset ferendum, statuit, sed indoctum, ineruditum, nulla rerum aut divinarum aut naturalium aut mathematicarum scientia praeditum, ignarum facultatis dicendi, quam rhetoricam nuncupamus, inscium cuiusvis generis litterarum et artium asseverat, improbum etiam et vitiis omnibus inquinatum.

4  v. Helmig, “Simplicius,” § 6 Theat. 164c4–5

5  Boeth. Comm. in Arist. De Interp. 2.3 (Meiser 2:80.1–6)

23–24  Pl.

8  eiusmodi] huiusmodi K 15–16  pro…sunt] HNW (in ras. H1N1) : thesaurus (thesaurüs aut thesauriis K) quem optassem carbones ut dicitur apparuit KQ 16  inventi sunt] HNW : apparuit KQ 18  Satyra] HKNW : comoedia Q 19  Perticui] scil., pertimui | inopinataeque] inopineque K 21  contra iret] HNW (in ras. H1N1) : obloquerentur KQ 25  et…magna] HKNW (sscr. NW) : om. Q 27  omnium] HNW : omnem KQ 28  non] sic, lapsus auctoris; Δ corr. ad: Platonem vero non modo, quod tolerabile foret, Aristotele inferiorem facit; sed sensus LD est sensus textus Graeci: Πλάτωνα δὲ οὐχ ἥτονά γε Άριστοτέλους (4.26–27) 32  inquinatum] HNW (in ras. H1N1) : temerarium KQ

5

10

15

20

25

30

Liber I, capitulum 1  3

5

10

15

20

25

30

3 Quae cum tribus egerit libris, primo de doctrina contendit, nullam afferens rationem aliam nisi quod Aristoteles artem praeceptaque artium liberalium tradiderit, Plato minime. Hoc uno innitens, Platonem omnesque eius studiosos absurda, incongrua, inepta, pugnantia inter sese, ut puerulos quosdam ignaros omnium rerum, scripsisse disputasseque asserit. Nihil omnino quod vel a ratione vel a ratiocinatione proficisceretur illos aut dixisse aut cogitasse opinatur. Secundo opiniones Aristotelis cum nostris evangelicis verissimisque sententiis convenire et proinde veriores esse conatur ostendere; Platonis autem discrepare ideoque falsas esse arbitratur. Tertio vitam Platonis integerrimam damnat et pro sua consuetudine maledictis, pro scelus, insequitur atque foedat. Quo mimo, quo parasito, assentatore, lucrione, nebulone? Quo lenone? Quo scelerato, flagitioso, pestifero, infido, fraudulento, detestabili non turpius ac petulantius illum vixisse dicere audet? Quae etsi in pessimum quenquam hominem dici possunt, tamen nemo tam exigua vel virtute est vel doctrina ut in sermonem tam turpem incidere patiatur. Heu! Quid hic sceleris Platoni non tribuit? Ebrietatem obiicit, adulteria, concubitus non solum mulierum, sed etiam puerorum, rapinas, tyrannidem, ingratitudinem, legum quas condiderit iniquitatem, stultitiam, rerum omnium ignorantiam, omnia nefanda in illum optimum et sapientissimum virum congerit. Quodsi omnes qui unquam fuerant vita effera et teterrima morum conditione homines collegisset ut male iis diceret et acerrime in eos inveheretur, quid, quaeso, plus adversus omnes haberet quod diceret hic adversarius et alter Timon? 4 Haec cum legissem, moleste tuli, ut debui, animum tam iniquum hominis eius, praesertim qui aliquando mecum iunctus consuetudine fuerat litterarumque professor habebatur; eoque molestius iniuriam eius tuli quod non Platoni solum, cuius cura admodum me sollicitat, sed etiam sanctissimis nostrae religionis doctoribus, qui Platonem semper magnifecerint et cum doctrinae ac morum praestantiam tum opinionum cum nostris consensum illi testentur, non parum ignominiae accidit si talem hominem qualem hic fingit aut ignorarint aut sponte contra suam conscientiam laudare voluerint. Officium enim viri vel probi vel sapientis ac integri praeceptoris nequaquam hoc est. Auget vero magis magisque meam animi perturbationem quod favorem quem fides nostra sibi vel ab exteris auctoribus accipere potest interemit haec in Platonem contumeliosa reprehensio. Cum enim nostri doctores, sanctissimi illi patres, iis occurrerent hominibus qui perabsurdam et omnino inexpedibilem nostrae religionis

5  vel1 …ratione] om. H 9  pro1 …consuetudine] om. K : pro sua institia [sic; recte iniustitia] impudentiaque Q 9–10  pro1 …foedat] HNW (pro sua consuetudine om. et pro scelus insequitur atque foedat in ras. scr. H1; pro sua consuetudine del. et proh scelus sscr. N1, deleto proh scelus post foedat) : maledictis insequitur atque foedat oh scelus K : quae suis spuricissimis moribus ipse igna cogitari et in ore semper habuerit foedat oh scelus Q 20  hic…Timon] HKNW : maledicus hic homuncio et alter Timon naturae humanae inimicus Q 21–4, 26  moleste…nihil] odi hominis qui scripserat animum. tuli moleste, ut debui, tantam termeritatem ac petulantiam verborum; et quanquam Platonis existimationi, quae summa tum doctrinae et praestantia tum morum probitate apud omnes habeatur Q 22–23  litterarumque…habebatur] λόγων ὄντος τροφίμου (ICP, 6.18); om. Δ 23–24  admodum] non ante add. W 27  ignorarint] ignoraverint K

4  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem rationem esse existimarent, non parum iuvari putarunt si vel eorum auctorum opinione quos sapientiores adversarii arbitrarentur suam confirmarent ostenderentque ut et summa pietas et usus expedibilis esset huius religionis. Itaque eo ipso in primis Platone usi sunt teste, eiusque sententia scriptoque fidem divinitus nobis praeceptam, quoad peregrino testimonio licuit, confirmarunt; eoque potissimum eius viri auctoritatem probarunt quod simul et doctrinae et morum bonorum egregiam laudem ei tribui certo scirent. Sic ipsi homines qui religionem reprehenderent nostram trinitatisque divinae rationem pro figmento phantasiae inanis ducerent coarguendos censuerunt ac facile convincere potuerunt verbis ipsius Platonis, principis eorum, quem consentanea nostris et consona sensisse de rebus divinis explicarent. Quod siquis tam grave Platonis testimonium debilitat, immo eiicit ac longe a nostrae religionis usu exterminat, dum eum auctorem, a quo petitur fides, indoctum, improbum, scelestum, ineptum, dementem fuisse monstrare contendit, quo pacto hic doctoribus sanctis et religionis verae defensioribus non adversetur et infestissimus inimicus occurrat? Aut qui fieri potest quin fidem piissimam nostram magno detrimento afficiat quando ea eripit adminicula que exteri doctissimi viri afferant nobis et quasi societate adhibita aut vincant nobiscum hostes verae religionis aut invitent et ad rem quasi familiarem alliciant? Quisquis enim haec vel auxilia vel documenta vel quo nomine appellari placuerit avertit, lacerat, et interimit, hic favere plane illis studet qui nostram oppugnant religionem et quasi aditum aperit qua impetum faciant inimici in sanctissimam fidem et pro sua virili depopulentur. 5 Quapropter favendum in primis censui auctoritati sanctorum nostrorum et religionem quam fides optima nobis instituerit. Defendere mea quippe interesse putavi, ut debui, qui eiusdem sum membrum religionis, tum etiam Platoni succurrendum, cui, etsi ob eius tum doctrinae, tum morum praestantiam auctoritatemque magnam nihil detrahi potest lingua maledica, non plus certe quam ex nubecula quadam vis magna et splendor solis oblitescere potest, tamen iniquum etiam ad quorumvis aures haec devenire existimans, praesertim hominum Latinorum, qui neque omnia eius opera in Latinum conversa habent et, siqua habent, parum studere iis solent, defendere ob eam rem oportere veritatem paucis hisce putavi, quibus Platonis doctrinam quam variam tum probabili ratione atque ex historia communique omnium opinione comprobata, tum etiam Platonis ipsius operum testimonio demonstramus. Morum autem probitatem fama publica eiusque ipsius viri sermone atque praeceptis quibus ceteros instituit atque ad bene beateque vivendum hortatur exponimus. Quae etsi Graecis hominibus ita sunt cognita ut nihil notius esse possit, tamen Latinis nostrae aetatis incognita sunt, quanquam eorum maiores tam doctores nostrae sacrae ecclesiae quam disciplinae externae auctores Platonem longe omnibus anteponendum ceteris quoque in genere doctrinae omnes censebant. Sed quoniam haec nostrae aetati

20  religionem] -em in ras. HNW : religioni KQ 27  potest tamen] Δ hanc inepte constructam sententiam prudenter secat : “obscurare. Perabsurdum …” (9.20).

5

10

15

20

25

30

35

Liber I, capitulum 2  5

5

10

15

20

vel longo temporis spatio vel incuria hominum minus nota habentur, idcirco verbis ipsius Platonis rem, ut modo dixi, omnibus ante oculos ponam. 6 Dicam autem simplici sermone ac animo, omni contentione semota. Ad veritatem unam respiciens referam, non contumelia contumeliosum ulciscens auctorem et malo malum emendans, ut in proverbio est. Non sic agere statui. Quando quidem nomen etiam auctoris maledici taceo, et, quod ad me attinet, nemo unquam quisnam ille sit noverit, concedo hoc consuetudini quam mecum ille habuerit ne ignominia et apud hos nostrae aetatis homines et apud posteros summa notetur si, cum talis sit ipse, linguam in talem tantumque virum effrenatam citarit. Quinetiam nec maledictis nos gaudere solemus, et Platoni, quem defendere cupimus, nihil praesidii afferre ita poterimus. Neque enim eius hoc excusatio sit si vel alii his eisdem criminibus teneantur; neque satis ultionis exigetur si mutuis maledictis cum adversario praesertim tali agemus. Nam si ipse tot tantaque in Platonem effudit, quot quantaque ne cunctis quidem qui unquam fuerint vitiosis hominibus modum servent, quid tandem digne in eum ipsum calumniatorem dici potest? Dicam vero non ad singula quae ipse obiicit. Longa enim et prope modum immensa ita oratio foret. Sed summatim de unoquoque ex tribus illis quae modo proposui criminibus agam. Primum doctrinam Platonis summam et variam, mox opinionum eius cum nostris evangelicis sententiis convenientiam, et argumentorum contrariorum dissolutionem, tum probitatem morum vitamque integerrimam explicabo.

Capitulum Secundum Quam ob causam Plato de summis rebus aut nihil omnino scripserit aut per enigmata tantum innuerit. 1 Sed quoniam de Platonis ignorantia summum illud argumentum adversarius 25 affert, quod nulla scientiarum praecepta Plato reliquerit, neque eiusmodi quicquam

litteris mandarit quomodo Aristoteles recte ad hominum communem egit utilitatem, et hac una ratione invehitur omnique disciplina caruisse sapientissimum illum virum ita abunde demonstrari existimat, primum causam quamobrem Plato litteris praecepta scientiarum, praesertim de rebus divinis, non vulgo tradiderit dicemus; deinde eodem 30 vel aliter occurremus. 2 Nemo profecto qui vel mediocriter eruditus est ignorat primum ac summum praeceptum fuisse Pythagoreorum philosophorum, quos Plato secutus est, nihil ex iis 5  malo malum] malum malo H 14  vitiosis] scripsi : vitiosi codd. 19  et…dissolutionem] NW : om. HKQ | contrariorum] in marg. N post add. Bess. : que magis urgere videntur, omissis superfluis 20  explicabo] quibus expositis, siquid aliud responsione dignum ab adversario est, ad id veniam alias cum otium dabitur post add. HKQ (alias cum otium dabitur in marg. add. H1, om. Q) : om. NW 21  Capitulum Secundum] KN : in marg. scr. HW1 : om. Q 22–23  Quam…innuerit] in marg. HNW1 : om. Q : Cur de summis rebus nihil aut per enigmata Plato dixit in marg. sed ut notabile, non ut rubicam scr, K

6  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem quae in suis scholis dicerentur transferri ad vulgum auditoribus. Autem ipsis quinquennio integro nihil omnino vel interrogare suum praeceptorem vel quae audivissent perconctari licebat, sed silentio omnia et audiebant et secum ipsi cogitabant. Tum peracto quinquennio, qui digni probarentur recipiebantur in socios; qui minus digni viderentur a toto collegio ablegabantur. Secreta theologiae illi tota vita apud se occulta tenebant nec ad externos minusque dignos homines quicquam efferebant. Quae res similis praecepto illi evangelico procul dubio est: “Nolite dare sacra canibus; nec proiiciatis margaritas vestra ante porcos.” Atque haec voce tantum, non litteris et praeceptores discipulis explicare et discipuli inter se communicare solebant. Quippe cum etiam tutius ita servari altiores illae de rebus divinis sententiae possent si animis, non libris continerentur, et discipuli ipsi doctiores efficerentur si minus animo scientia, non litteris tradita negligerent assiduam memoriae repetitionem et habitus sui animi ad contemplandum crebro revocationem. Reminiscendi enim remedium, non memoriae litteras esse a Theuth inventas Thamus ille apud Platonem refert. Sed fieri tamen ut oblivionem animo eorum qui didicerint afferant litterae, videlicet, per negligentiam qua homines suae memoriae cultum deserant, quippe qui extrinsecus fide a formulis alienis proficiscente, non intus sua facultate reminiscantur, opinionemque sapientiae, non veritatem in animo recipi auditorum. Itaque effici ut pro veris sapientibus commenticii reddantur. Haec cum ex omni historia confirmantur, cui profecto adhibenda est fides, tum ea ratione qua nullus Pythagorae liber habetur aut unquam habitus traditur, constant. Nihil enim ille scriptum satis reliquit, et siquid scripsisse dicitur, breve, scilicet, id suae filiae Damae commendavit ac monuit ut secretum custodiret, quod illa, quamvis mulier, tamen diligenter servavit. Et quamquam praegrandi pecunia vendere opusculum illud poterat, tamen noluit, sed ita tute incognitum hominibus ceteris, omnibus discipulis tantum voce cognitum sua tenuit ut librum ipsum nullius manibus unquam crederet. Sententias vero quae in eo continerentur voce sua exponeret iis dumtaxat qui patri Pythagorae doctrina et vitae conditione digne successissent. Documento non mediocri vel epistola Lysidis est, qua ad Hipparchum scribens reprehendit eum quod nonnullas ex sententiis Pythagorae illis mandarit litteris atque ediderit. Quam epistolam hoc loco adiiciam, totam perutilem sane iis qui sine contentione aequo iudicio legant. 3 Lysis Hipparcho salutem. Equidem posteaquam Pythagoras e vita discesserat, nunquam fieri posse ut eius discipulorum collegium dissiparetur putavi. Verum cum praeter spem, velut a navi facto naufragio longe in alto, alius alio disiecti delatique simus, meminisse tamen praeceptorum viri illius sanc7–8  Mt. 7:6 13–14  Pl. Phaedr. 274c7–b2 22–27  Diog. Laert. 8.2 601–03; v. Del Soldato, “Letter of Lysias,” 101–02

32–8, 15  Hercher, Epist. Graeci,

4  in] om. Q 12  tradita] traditae N | negligerent] confidentes (scil., θαρροῦντας) ante negligerent del. Q 18  veritatem] in marg. N iterat Bess. 32  Lysis Hipparcho] in marg. Q Bess. sscr.: epistola Lysidis 35–36  disiecti delatique] HKNW : delati dispersique Q

5

10

15

20

25

30

35

Liber I, capitulum 2  7

5

10

15

20

25

30

35

40

torum pium est nec bona philosophiae communicare cum iis qui ne somniare quidem, ut dicitur, animi purificationem potuere debemus. Haud enim quibuslibet praebere ea quae tot cum laboribus nos adepti fuerimus fas est. Quomodo ne prophanis quidem hominibus arcana dearum Eleusiniarum exponere fas est. Aeque enim utrique iniqui et impii habentur qui ita egerint. Praestat igitur memoria repetere cogitareque quantum temporis consumpserimus in abstergendis maculis pectori inhaerentibus nostro priusquam dicta illius capere digne possemus. Ut enim tinctores telam sibi inficiendam priusquam inficiant purgant rebusque arcerbis quibusdam parant ut penitus color imbibatur et nunquam deleri possit, sic vir ille divinus homines philosophiae deditos instituere solebat ne spe frustraretur in aliquo ex iis quos fore probos sperasset. Non enim doctrina adulterata mercabatur. Non laqueos iuvenum animis annectebat, ut plerique sapientiae professores faciunt cum nullam rem docere utilem studeant. Sed rerum divinarum humanarumque explorator praeceptorque erat, cuius doctrinam nonnulli nunc simulantes permultos gravesque errores committunt cum iuvenes non ut decet erudiant. Itaque importunos ac temerarios suos reddunt auditores, quippe qui moribus perturbatis et impuris scita et dicta ingenua misceant. Ut enim siquis in praealtum puteum plenum caeni fuderit aquam puram atque sinceram, caenum perturbat et aquam amittit, ita iis accidit qui sic docent et docentur. Crebra enim obdensaque fructeta et silvae frequentes cor et praecordia eorum qui non sincere initiati sunt occupant. Quae omnem animi cultum, omnem mitem conditionem, omnem denique rationem, obumbrant atque impediunt. Subeunt hanc silvam opacam permultae ac variae beluae vitiorum, quae depascunt, interpellant, arcent. Nullo pacto permittunt ut ratio prodeat in lucem. Quarum beluarum matres primum nomino incontinentiam et cupiditatem, quae partu fecundissimae sunt. Itaque incontinentia natae habentur illicitae nuptiae, ebrietates, labes, voluptates contra naturam. Nati etiam impetus vehementes quidam ad mortem usque et praecipitia agitantes. Iam enim nonnulli adeo citati libidine sunt ut ne a matre quidem aut filia abstinuerint. Quos eadem, quae contra leges, patriam, principes, parentes impulerat, libido captivos, manibus tergo reductis, ad postrema supplicia et interitum rapuit. Cupiditate autem natae sunt rapinae, parricidia, sacrilegia, veneficia, reliqua generis eiusdem. Quamobrem silvam ipsam in qua affectus hi manent excidendam ferro aut igne absumendam aut, quocunque fieri possit, ingenio tollendam primum curare oportet. Quo cultu, cum iam ratio4  fuerimus] fuerimis H 19  importunos] HKNW : molestos Q (sed in marg.: aliter, importunos)

8  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem nem ab eiusmodi affectibus liberarimus, tunc serere aliquid boni in ea et fructum quae mandaverimus semina allatura sperare debemus. Quae tu didiceras quidem, Hipparche, non sine studio. Sed servare noluisti, vir bone, posteaquam Siculos sumptus istos gustasti. Quibus certe nulla res est quam postponere debueris. Multi etiam te publice philosophari retulerunt, quod, ut nosti, Pythagoras vetuit, qui Damam filiam commentariolos, quos illi commendasset, nemini praeter suam familiam relinquere iussit. Quae quanquam praegrandi quadam pecunia vendere illos poterat, tamen noluit; et quamvis mulier, facile suam paupertatem ferebat et pluris iussa paterna quam aurum faciebat. Hoc idem Damam quoque morientem mandasse Vitaliae suae filiae ferunt. At nos, qui viri sumus, non debito erga illum officio fungimur, sed quae promisimus ultro deserimus. Quodsi te emendes, laetitia vehementer afficiar. Si minus, mortuum iam te esse existimabo. Vale. 4 Hic idem mos servatus usque ad Platonis tempora est per omnes sectae huius successores, et Plato ipse pari modo idem servavit. Neque enim ex libris ipse docere solebat, sed voce illitterata utebatur. Neque libros earum quas docuerat rerum reliquit, sed siquid scripsit, Socratis, esse, sui praeceptoris, non suum fatetur. Quod et ipsum ita breve implicate obscureque de rebus divinis scripsit ut difficile admodum intelligi possit, quod etiam ipse confitetur in ea epistola quam ad Dionysium scripsit sciscitantem de natura primi entis, cum dicat: Sed dicendum per ambages atque aenigmata ut, si forte liber vel mari vel terra iactetur, qui legerit non intelligat. Res ita se habet. Apud regem omnium omnia sunt illiusque gratia omnia constant, illudque omnium bonorum causa est; secundum secundis et tertium tertiis accommodatur. Post haec et reliqua perobscure dicta. Hortatur Dionysium ut si certius quicquam scire de his cupit, mittat ad se Archedemum, quem iam missum esse recte actum dicit; et iterum atque ter et saepius eundem mitti hortatur, scilicet, ut eo nuntio dubia Dionysii ad Platonem, declaratio Platonis ad Dionysium ore, non litteris referatur. “Quodsi ita feceritis,” inquit, “nullam hac negotiatione meliorem aut deo immortali gratiorem vel tu miseris vel Archedemus administraverit.” Quibus verbis aperte negat se velle tradere eiusmodi sententias litteris, probatque per Archedemum omnia cum illo communicare quod et ipsum ita facturum se dicit si etiam ille nemini credat inerudito. Sic enim monet: “sed cave ne hec in homines cadant ineruditos.” Et rursus:

23–27  Pl. Ep. 2.312d6–e4 31–33  ib., 313e2–314a1 36  b., 314a1–2 1  eiusmodi] eiusdem N 15  Vale] in marg. Q Bess. scr.: finis epistole 19  esse] id esse codd.; Δ confusionem resolvet omittendo sui praeceptoris (quae verba non sunt in textu Graeco) 36  sed] se K

5

10

15

20

25

30

35

Liber I, capitulum 2  9

5

10

15

20

25

30

35

Cave ne aliquando te poeniteat eorum quae modo minus digne deciderint. Cautum vero in primis tutumque non scribere, sed memoriae mandare. Fieri enim non potest ne quae scripta sunt decidant. Quamobrem nunquam ego de his rebus aliquid scripsi. Neque est ullum Platonis opus neque erit; sed ea que nunc mea dicuntur Socratis sunt, quem virum etiam adhuc iuvenem probitate praestitisse certum est. Mox quasi eum poeniteret quod aliquid de his rebus quamquam per aenigma scripsisset: “Hanc epistolam,” ait, “nunc primum saepius lege; tum igne continuo absumes.” Sed hoc unum Platoni non obtemperasse recte actum a Dionysio est. 5 In epistola item quam ad Dionis propinquos familiaresque scribit molestissime fert quod tum Dionysius, tum alii nonnulli de eiusmodi rebus scripserint, hisque utitur verbis: Sed hoc de his dixerim omnibus qui vel scripserint vel scripturi sint, qui ea se scire quibus ego studeo asseverant sive me aut alios audierint sive ipsi invenerint: hos meo iudicio nihil de re intelligere posse. Nec vero opus meum de his rebus ullum est neque erit. Nullo enim pacto dici de his potest sicut de aliis disciplinis agitur. Tum causam quamobrem non scripsisset non inscitiam, non invidiam esse declarans, addidit illa: Atqui hoc de me certus dixerim: haec si a me vel scriberentur vel dicerentur, optime dici posse et etiam; si male a quovis scribantur, me dolore affici vehementer. Quodsi scribi aut dici satis posse ad vulgum mihi viderentur, quid, quaeso, clarius in vita a nobis ageretur quam et hominibus amplissime prodessemus et naturam in lucem omnibus evocaremus? Verum nullis certe conatum hunc prodesse posse existimo nisi paucis quibusdam, qui significatione exigua possint suo ipsi ingenio plura ulterius invenire. Reliquis nanque partim contemptum nefarium pariet, partim spem arrogantem rerum altiorum, quasi graviora quaedam perceperint. Ac rursus: Sive igitur, inquit, Dionysius sive quis alius maior minorve Dionysio de summis primisque rebus naturae scribere quicquam ausus est, is mea sententia nihil ex iis quae scripserit nec audierat recte neque didicerat. Nam si secus esset, similiter is atque ego res coleret illas; veneraratur. Nunquam proferre inepte indecenterque auderet. Non enim commentatiorum gratia ille exscripsit — quandoquidem qui poterat oblivisci eorum, quae brevissima sunt, si semel complexus animo esset? Sed certe turpis ambitionis causa ille aut tanquam sua

1–6  ib., 314b5–c4 8  ib., 314c5–6 13–17  Pl. Ep. 7.341b7–c6 20–29  ib., 341d2–e6 344d4–345a1; sive quis alius maior minorve Dionysio = glossa Bessarionis

31–10, 2  ib.,

10  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem ostentabat aut tamquam auditor disciplinae qua dignus non esset gloriam expetebat quam probi auditores consequuntur. His apertum iam est et Pythagore et Platonis sententia nihil eos scribendum censuisse ultroque res eiusmodi aedere ad multitudinem noluisse. 6 Quale illud etiam apud C. Iulium Caesarem legimus. Druides, inquit, a bello abesse consueverunt neque tributa una cum reliquis pendunt. Militiae vacationem omniumque rerum habent immunitatem. Tantis excitati praemiis et sua sponte multi in disciplinam conveniunt et a parentibus propinquisque mittuntur. Magnum ibi numerum versuum ediscere dicuntur. Itaque nonnulli annos viginti in disciplina permanent. Neque fas esse existimant ea litteris mandare cum in reliquis fere rebus publicis privatisque rationibus Graecis litteris utantur. Id mihi duabus de causis institutisse videntur: quod neque in vulgum disciplinam efferri velint neque eos qui discunt litteris confisos minus memoriae studere, quod fere plerisque accidit ut praesidio litterarum diligentiam in perdiscendo ac memoriam remittant. Ita non solum iudicio Pythagoreorum, sed etiam Druidum, quos et ipsos praeclaros doctrina et moribus vetustas habuerat, disciplinam rerum nobiliorum litteris mandari nequaquam fas erat ne summa opinionum decreta in vulgum efferrentur. Igitur Plato nihil de primis supremisque rebus aut paucissima quaedam et perobscure ea de causa scripsit, quod rem tantam communem vulgo exponere non liceret, longeque sanctius esset colere venerarique sine librorum promulgatione. De ceteris vero, et si non more paedagogorum quorundam regulis praeceperat, quemadmodum vel orandum esset vel disputandum vel eiusmodi quid agendum, tamen suis dialogis, qui summo artificio summaque doctrina confecti sunt, satis id expressit atque edocuit. Quinetiam praecepta quoque eiusmodi tutius memoriae mandari quam litteris possunt; praestatque voce praeceptoris accepisse memoriaeque tradita assidue exercere, quod idem etiam Druidibus, quos modo protuli, placitum est 7 Atque haec arbitror satis esse hominibus qui minus contendant, quibuscum nos agimus. Nam ad impudentes et temerarios illos qui maledictis insectantur eos a quibus de veritate dissentiunt nulla nos verba facimus. Nec vero ad exteriorem disputamus orationem, quae auctore Aristotele contra omnia obiicere potest, sed ad interiorem apud aequosque iudices, qui re sua experiuntur quam commodius sit memoriae doctrinam quamvis mandare quam litteris quantoque melius si per successionem filius a patre aut discipulus a praeceptore haec voce recipiens servaret quam libris, quos et urbium direptiones et alii casus delere facilius possunt quam omnem memoriam

6–17  Caes. Gal. 6.14.1–4 33  Arist. An. Post. 1.76b24–27 5–20  Quale…efferrentur] HKNW (in marg. NW; in textu Graeco UxV2) : om. Q 23  more] modo Q, sed in marg.: aliter, more 27  eiusmodi] eius K 28–29  quod…est] HKNW (in marg. add. NWUxV2) : om. Q

5

10

15

20

25

30

35

Liber I, capitulum 2  11

5

10

15

20

25

30

35

hominum tollere. Sit tamen ita ut litteris quoque mandasse ea quae aut tu inveneris aut a praeceptore acceperis commodum atque necessarium sit. Quid enim veteres senserint, eorum libris si modo extant, certius videris. Quamobrem et Aristoteli et, siqui ante eum aut post eum alii qui complures sane sunt praecepta artium optimarum tradiderint, omnibus magna habenda gratia est. Non tamen qui non tradiderint ii tanquam ignari reprehendendi contemnendique sunt. Neque id faciundum indicium est ignorantiae illorum. Sic enim permulti doctissimi eruditissimique viri quasi pulsi de suo statu eiicerentur cum indocti haberentur. Sed tum silentium venerationemque exhibendam rebus divinis, tum utilitatem quae ab ore proficiscatur servandam scientiis ceteris, atque etiam incuriam litteratae praeceptionis (quae tamen praestari facile a Platone poterat) causam quamobrem non scripserint, satis esse existimantes colamus observemusque, utrosque gratiam vero maiorem iis habeamus qui beneficio nos ampliore affecerint. Hoc enim et iustum et pium est. 8 Adversarium autem ipsum, qui ita turpiter in Platonem invehitur quod praecepta scientiarum non scripserit, interrogemus an Hermogenes Tarsensis, qui optime praecepta artis rhetoricae tradidit, Demosthene eloquentior facultateque dicendi doctior fuerit, vel, ut Demosthenem omittam, qui quanquam de arte dicendi nihil scripsit tamen orationes permultas ex arte scriptas reliquerit. An Hyperidem excellit, cuius nihil vel de arte vel ex arte scriptum habemus? At Hyperidem usque adeo in dicendo valuisse dicunt qui de decem oratoribus scribunt ut plerique dubitarent an Demosthenes Hyperide esset in orando praestantior. Nonnulli etiam plane iudicarent Hyperidem Demosthenene esse praestantiorem. “Omnes enim illum in contionando excelluisse et iudicio nonnullorum Demosthenem etiam superasse,” Plutarchus, clarissimus auctor, scribit. Quodsi Hermogenes Hyperide praestantior sit orator, Demostheni etiam anteponatur necesse est. Ac vero hoc ne Hermogenes quidem ipse, si ei detur accipere, patietur, sed clamabit profecto: “Dic meliora. Praeclarum hoc fuerit ac summa felicitas et mihi et cuivis hominum si satis orationem iudicare possimus viri illius, aut Hyperidis aut Aeschinis aut Andocidis aut Lycurgi aut cuiusvis ex numero reliquorum oratorum, quamvis illi nihil de arte, pauca aut nihil ex arte scriptum reliquerint.” Haud enim hac una re doctrina describitur neque hoc tantum doctrinae indicium est. Sed fieri potest ut et qui tacet doctissimus sit et qui per multa vel scribit vel loquitur indoctus stultusque inveniatur. An tu putas hos qui nostra aetate permulta quidem sed imperite imperiteque scribant doctiores magnis illis ac doctissimis viris propterea esse quia nullum opus illorum extat? Magni profecto impudentia et temeritas faciunda est si ita res se haberet. Sed longe abest ut ita sit. Nec ego ob eam rem Hyperide aut Demonsthene clarior sum orator quia praecepta artis rhetoricae scripserim. Absit tanta 19–24  Ps.-Plut. Vitae Decem Oratorum 9.849D 1  mandasse] mandasset H 5  omnibus…tradiderint2] om. K 6  contemnendique] contendendique K faciundum] HKNW : faciendum Q 20  dicunt] dicitur ante add. H 25  ne] bis H 27–28  Hyperidis… Andocidis] Hyperide aut Aeschine aut Andocide Q 29  Haud] HKN1 (aut corr.) W : aut Q 32  inveniatur] habeatur Q, sed in marg.: aliter, inveniatur 33  imperiteque] H : inepteque KNQW

12  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem verborum perversitas. Nec Platoni vitio dandum ignorantiae quod scientiarum praecepta litteris nulla mandaverit. Hominis indocti, amentis, et improbi iudicium de maioribus nostris omnisque doctrinae successu illitterato [vocis auctoribus] istud est. Igitur et Demosthenem et Hyperidem et reliquos quorum nomina colimus, quanquam nihil de rhetorica arte scripserunt, longe clariores iis qui scripsere oratores fuisse ingenue 5 confitendum est. 9 Ergo hac eadem ratione Plato quoque, si minus de scientiis scripsit, tamen aut doctior iis qui scripserint aut non indoctior esse potest. Quodsi operum Aristotelis omnium, ut iam nonnullorum facta esset, iactura extarentque sola Theophrasti (Nam hic etiam de omnibus rebus et copiosius et ornatius quam eius praeceptor Aristoteles 10 scripsit suoque ingenio pleraque egregie addidit), tamen non ob eam rem Aristoteli Theophrastum praeferres, atque alterum maledictis lacesseres, alterum laudibus exornares, quamquam pari ratione arguere in Aristotelem posses. Ubi de divisione, de dialectica, de rerum natura traditum litteris ab Aristotele est ut a Theophrasto, quamvis nihil diceres? Nam et M. Tullius, qui iudicio omnium fuit pater linguae Latinae, 15 siqua negotiorum occupatione libros ad Herennium de rhetorica arte non scripsisset, non idcirco Quintiliano, qui multa scripserat, inferior haberetur. Haec satis sint argumenta rationum contra hominis iniquam in Platonem obiectionem.

Capitulum Tertium Illustrium auctorum et Graecorum et Latinorum pauca continens testimonia de incomparabili Platonis sapientia.

20

1 Mox illustrium auctorum iudicium ac testimonium afferam, tum Graecorum, tum Latinorum, nec solum Academicorum, qui a Platone principe Platonici nuncupantur, sed etiam Peripateticorum, hoc est, eorum qui sectae Aristotelicae studiosi sunt, quod non leve argumentum deduci contra hunc maledicum hominem potest. Nemo est 25 enim eorum qui non probet, laudet, admiretur Platonem et virum divinum appellet, praesertim in rebus divinis, quarum studio accuratius illum incubuisse certum est.

3  vocis auctoribus] seclusi; videtur translatio incohata verborum Graecorum τῆς ἀπὸ φωνῆς παραδόσεως (22.11); om. Δ 7  aut] ut H 10  copiosius…ornatius] HKNW : latius et eloquentius Q, sed in marg. : aliter copiosius et ornatius 15  nihil diceres] HKNW : delirares Q | M] HW : Marcus KQ 17  Haec] aut hoc ipso Platonis accusatore, qui Hermogenis, Graeci auctoris, praecepta de arte rhetorica convertit, quanquam male et tanquam sua Latinis hominibus aedidit. non ita hic insanit ut se M. Tullio anteponat — quanquam qui fieri potest ne qui Platone doctiorem se putet, is et M. Tullio et omnibus qui doctissimi aut fuerint aut futuri sint se anteponat? sed ita ipsum de se opinari credendum est. non tamen id dicet, scilicet, Latinos homines metuens, quos si extinctos ut Graecos videret, iam id quoque dicere auderet. unde fit ut sive dicat sive taceat, risum latissime apud omnes captet add. ante Q et in 17–18  Haec…obiectionem] transponit ad initium cap. 3 K. 18  in textu Graeco Ux, sed non BV Platonem] et temerariam Q 19  Capitulum Tertium] N, in marg. scr. HW1, om. KQ 20–21  Illustrium… sapientia] in marg. scr. HNW1, om. KQ,

Liber I, capitulum 3  13

5

10

15

20

25

30

35

Sunt tamen ex Peripateticis qui etiam in rebus naturalibus nonnulla Platoni facilius quam Aristoteli assentiant. Doctrinam vero rerum divinarum ac principii entium primi, mathematicas disciplinas, eloquentiam, et morum probitatem omnes sine ulla controversia Platoni singulari laude tribuunt, eumque iis in rebus sequuntur. Itaque eum divinum, Aristotelem daemonium virum tam Peripatetici quam Platonici vocant, quod nomen a daemonibus dictum est, quos M. Tullius lares, Apuleius non solum lares sed etiam genios appellat. Fuerat apud vetustos honestum hoc nomen, quod nunc infestum nostrae religioni est, tantoque a divini nomine superabatur quanto res naturales divinis inferiores sunt. Quamobrem Aristotelem utpote eum qui res naturales lunae orbi subiectas, in quibus daemonum genus sorte sua gentium opinione versatur, optime tractasset, daemonium appellarunt; Platonem autem divinum, propterea quod imprimis res divinas, quae omni materia vacant, atque primum et praecipue vereque ens contemplatus est et mathematicis rebus, quae et ipsae sine materia per abstractionem considerantur, operam dederat atque etiam singulari morum integritate pecunias, honores, voluptates, humana omnia sprevit et animum solvendo a corpore evehi ad superiora studuerat. 2 Sed quinam et quot Graeci illustres auctores de his rebus testimonium praebeant frustra enumerem latius cum Graeci illos norint; Latini autem, quibus haec scribimus, vel ex hoc uno, qui in Platonem invehitur, accipere satis testimonium possunt. Invidia enim suos inquit hoc est Graecos moveri ut Platonem magis quam Aristotelem laudent. Audiant Latini suos duos illos summos, M. Tullium et Augustinum Aurelium, quorum alter gentilis, alter vera Christi religione sanctus est: quid de Platone praedicent, quantam illi doctrinam, quantam morum probitatem tribuant, quemadmodum praeter ceteros doctos hunc excipiunt singularem. Non illi Platonem vituperant cum Aristotelem laudant, quasi fieri non possit ut quempiam laudes nisi alterum vituperes, ut hic facit; sed singulos pro dignitate commendant ut et alium magis, alium minus laudent et vituperent neminem. Ita M. Tullius Platonem “philosophorum deum” appellat; et alio loco omnes, inquit, qui unquam fuerunt scriptores magno intervallo excelluit. Item, “harum disputationum inventori et principi longe omnium in dicendo gravissimo et eloquentissimo Platoni.” Et alibi hoc: “maxime admirabar Platonem quod in oratoribus irridendis esse ipse orator summus videbatur”. Item alio loco dicere ausus est ut si Iuppiter lingua humana uti voluisset, non aliter quam Plato ipse loqueretur. Ad haec alibi: ingenio cunctos Aristotelem superasse dicens addit “Platonem semper excipio.” Quinetiam Augustinus, vir divinus, ea quae M. Tullius de Platone eisdemque fere verbis in multis suis operibus praedicat. “Merito,” inquit, “Cicero deum inter philosophos Platonem vocat, qui cunctos philosophos et ingenio et sapientia superavit.” Et alio

6  Cic. Tim. 38 6–7  Apul. Pl. 1.12 27  Cic. N. D. 2.32 28  Cic. Orat. 62 29–30  Cic. de Orat. 1.47 30–31  ib. 31–32  Cic. Brut. 121 33  Cic. Tusc. 1.22; cf. Fin. 5.7 35–36  Aug., Contra Iulian., 4.76 / c. 15 (PL, 44:777); qui … superavit = glossa Bessarionis 8  nostrae religioni] N (in ras.) W : nostra religione HKQ 22  quid] qui K

14  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem loco: “Qui cum esset Atheniensis, honesto apud eos loco natus ingenioque mirabili longe suos condiscipulos praeiret, operae pretium tamen esse putans se philosophicis disciplinis excellere idque sibi sufficere seipsum simul et Socraticam disciplinam deferens, versus omnem oram cuius fama alicuius nobilis scientiae percipiendae eum comprehendebat quam longe lateque potuit profecto perrexit.” Item: “Non sine ratione Platonicos elegi philosophos quibuscum disputarem cum ipse Plato et de ultimo hominis fine et de divina natura melius ceteris philosophis dixerit.” Et alibi: “Ex sententia Labeonis semideum Platonem appellat,” deo quidem inferiorem, sed homine superiorem. Item: “Aristoteles, Platonis auditor, summo ingenio fuit, sapientia tamen Platone inferior.” Permulta sane ad hunc modum, tum apud hos ipsos, tum apud ceteros linguae Latinae veteres auctores comperies. Unde apertum iam est quam de Platone opinionem Latini habuerint 3 Quid Graeci senserint? Audi Aristotelem primum, qui suis in Problematibus quaerens cur omnes qui vel philosophia vel carmine vel artibus vel in administranda republica claruerunt, melancholici fuisse videntur, enumeratis veteribus multis, veniens ad iuniores exemplo Empedoclem, Platonem, et Socratem accipit. Necnon orationem praeclaram de laudibus Platonis Aristoteles scripsit, ut Olympiodorus exponens Gorgiam narrat. Quinetiam in elegiis ad Eudemum de Platone haec ait: Hic fama sublimi Cecropis ut solum adisset. Mox aram ingenue struxit amore pio Olli, quem fas ne sit vel laudare prophanis. Unus vel primus quique viam docuit Ipse sua vita mortales arteque fandi Ut probus, ut felix vivere quisque potest Demosthenes vero, qui Platonis discipulus fuit, scribens ad Heracleodorum quendam, qui cum Platonem aliquandiu audivisset, mox parum honeste degeret et negligeret litteras, reprehendit eum, “non te pudeat,” dicens “cum ea quae a Platone acceperis negligas?” Idem item Demosthenes, cum Antipatrum fugeret, ad Archiam, qui blandis verbis vitam servaturum pollicebatur: “Nunquam ego,” inquit, “vivere turpiter quam honeste mori maluerim, qui Xenocratis et Platonis rationes de immortalitate animi

1–5  Aug., Civ. Dei, 8.4 5–7  cf. ib., 8.12; videtur esse translatio translationis Graecae Bessarionis 7–8  ib., 8.13 9–10  cf. ib., 8.12; videtur esse translatio translationis Graecae Bessarionis 13–16  ps.Arist. Probl. 30.1.953a27 16–18  Olympiod. In Gorg. 41.9, ed. Westerink, 214.25–215.1 19–24  ib., ed. Westerink, 215.11 = Arist. Fragm. 673, ed. Rose, 421 = Iambi et Elegi Graeci, ed. West, 2:44–45 27–28  ib. 41.10, ed. Westerink, 215.19–23; cf. Demosth. Ep. 5.3–4 29–15, 1  ps.Lucian. Demosthenis Encomium 47 = Xenocr. Frag. 212, ed. Isnardi Parente 3  excellere] excelleret Q (excellere corr.) 5  profecto perrexit] HKNW : peregrinatus est Q, sed in marg.: aliter, profecto perrexit 12  habuerint] iam ante scr. K, in marg. Q scr. Bess. : hic poterat poni illud “fure(n)sq(ue) stultus” 30  Xenocratis] Zenocratis K

5

10

15

20

25

30

Liber I, capitulum 3  15

5

10

15

20

25

audiverim.” Philiscus praeterea vitam scribens Lycurgi oratoris, “magnum,” inquit, “fuisse Lycurgum praeclareque multa egisse, quae effici a nemine possent qui non Platonem audivisset.” 4 Sic de Platone hi sentiunt tanti viri. At novus hic accusator ne puero quidem qui nuper attigerit litteras doctiorem putat Platonem; et tamen credit gloriam Aristotelis augere cum eum conferat cum Platone, quem tam indoctum esse existimat. Prae nimia enim maledicendi Platoni aviditate ita agit ut eius oratio nec verisimilis sit neque ullo pacto constare possit, quippe quae Socratem lenonem, Aristidem iniquum fingat. Tot enim importune, inepte, sine ullo ordine maledicta effutit ut altero plane morbo improbitatis videatur: evomere omnia quemadmodum illi qui vicio corporis aut gulae nihil cibi suo ventriculo valeant continere. Quo fit ut ob eam ipsam tantummodo rem gratiam habere ei debeamus, quod cum mentiri in Platonem statueret, ita vehementer egerit ut nemo sit quem lateat eum non aliquo iudicio recto dixisse, sed impetu temerario in maledicta et reprehensiones proruisse, Est enim, ut sapiens ille ait, minus mali vehementer vituperari quam mediocriter laudari, cum alterum inimicitias et odium prae se ferat, alterum amicitiam quidem ostendat, sed inopiam rerum quae vehementius laudentur significet. 5 Aristotelem vero si, ut equidem probo. maiorem in modum et laudemus et admiremur, non id Platonis laudibus quicquam detrahit. immo non minus Platonem quam Aristotelem exornat apud homines qui recte norint iudicare. Ut enim magna habenda gratia Aristoteli est pro iis operum beneficiis quae nobis reliquerit, sic etiam Platoni habenda est quod auctor fuerit ut haec Aristoteles scribere posset. Ille enim talem nobis Aristotelem reddidit. Ille doctrina eum omni ornavit. Illo uno praeceptore usus Aristoteles est. Illum non quinquennium aut decennium, sed viginti annos audivit. Nam, ut Demosthenes ait, “qui semen terre mandarit, is causae est ut stirpes 1–3  Olympiod. In Gorg. 41.10, ed. Westerink, 215 23–27 8  de Socrate v. Trap., Comp. 3.2 (780–85); de Aristide Iusto Trap. nihil dixit; de Aristide Aelio v. Comp. 3.6.48 (814–15), ubi Trap. refutationem Platonis ut “frigidam nimis” descripsit 14–17  Cf. Aul. Gel. 19.3.2, ubi Favorinus citatus est, et Δ 29.24, ubi Favorinus nominatus est 24–25  Diog. Laer. 5.9; Vita Marciana Arist. 10–12, ed. Düring, 98–99 25–16, 1  Demosth. De Corona 159 1  oratoris] Lacedaemoni Q, sed Bess. del. et sscr. oratoris 2  egisse] gessisse N 4  accusator] humuntio post add. Q, om. HKNW (spatium in ras. reliq. W) 6  nimia] ita hic praecepta artis rhetoricae novit qui se oratiorem dicit, ut nesciat illum esse laudabiliorem qui viro honesto doctoque praestat, non qui manicipium inhonestum antecellit. omnino orator hic noster non nisi eum locum exercuisse videtur qui pertinet ad vituperandum. Itaque quemadmodum sit laudandum ignorat. agit hic profecto suae naturae et moribus convenit, sed ne id quidem ex arte quam profitetur. sic enim verisimilior eius videretur oratio, ne dicam deliratio, si modratior in vituperando esse, si non omni ex parte opinioni publicae contradiceret, sed alia auferret bona, alia relinqueret, et Aristotelem, cui principatum dedisset, Platoni secundum locum statueret. nunc autem arte quidem dicendi, quam nescit, nulla utitur post add. Q, om. HKNW (sex lineas textus del. W) 7  enim] HKNW : vero Q | Platoni aviditate] HKNW : aviditate quam semper in omnes habuit probos Q 9  importune] HKNW : temere inopportune Q 12  debeamus] HKNW : debemus Q | vehementer] et impudenterque post add. Q, del. N, om. HKW (verbum del. W)

16  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem oriantur.” Qui vero Aristoteles poterat, vir ingeniosus, audire tot annos Platonem nisi se fructum capere maximum ex Platonis doctrina sentiret, nisi sui praeceptoris scientiam probaret atque expeteret? Nam id quidem vel tu concesseris, ut Aristoteles cum circa medium temporis spatium Platonem audiebat, melius quam ego, quam tu, quam omnium ullus potuerit iudicare de Platonis doctrina, non litteris quibusdam inanimatis, quas nos tantum inspicimus, sed voce Platonis ipsius vivi et praesentis et sua cuique, ut experiretur, exponentis. Attamen non destitit ab inceptis, non spreto tamquam indocto Platone discessit, sed perseverabat in audiendis et admirandis iis quae a Platone dicerentur, quae tu reprehendis, irrides homo irridendus. Aristoteles igitur, quamvis talis esset ut eius domicilium lectoris studiosissimi sedem Plato appellaret, et cum Xenocratem cum eo ipso Aristotele conferret, Xenocratem egere calcare Aristotelem freno diceret, scilicet, propter ingenii acumen, tamen viginti integros annos audiebat Platonem eoque uno usus est praeceptore, excepto Socrate, quem triennium admodum adolescens audierat antequam se ad Platonem conferret. 6 Nec dici potest propterea tantum temporis Aristotelem consumpsisse in audiendo Platone quia sine libris temporibus illis docebatur. E contrario nanque rem experimur ut facilius sine libris percipi disciplina possit. Permulta sunt enim quae cum in libris magno cum labore quaeramus, aut nunquam aut vix tandem inveniamus, quae tamen ex voce praeceptoris celerrime apertissimeque acciperemus. Fit etiam ut quae sine scriptis audieris continuo memoriae mandes et, ne obliviscaris, exerceas atque ita breviori tempore proficias quam si differeas in dies, ut fit sperando posse, cum libet, repetere quae in libris servantur. Itaque tanta in audiendo mora non librorum inopiam designat sed doctrinae magnitudinem quae nisi longo temporis intervallo non accipi poterat 7 Hec non inscitiae Platonis sunt documenta, sed summae doctrinae et sapientiae apud iudices, non qualis adversarius est, qui nulla ratione movetur, sed eos qui recte et audire norint et iudicare. Ergo laudandus Theophrastus quidem est, qui multo plura et minime deteriora quam eius praeceptor Aristoteles scripserit. Laudandus item et magis Aristoteles ipse etiam si nullae eius litterae nostra aetate servarentur. Modo constet eum Theophrasti fuisse praeceptorem. Sed laudandus admirandusque Plato etiam est et quidem amplius, praeceptor Aristotelis magnus et litterarum Aristotelis parens, etiam si nihil de scientiis ipse suum reliquerit. Quae enim Aristoteles scripsit eadem Platoni iure tribui possunt, qui auctor fuerat, ut ita Aristoteles scriberet.

10  Vita Vulgata Arist. 5, ed. Düring, 132; Vita Marciana Arist. 6, ib., 98 11–12  Diog. Laer. 5.39 13–14  Vita Vulgata Arist., 4, ed. During, 132; cf. Vitam Marcianam Arist., 5, ib., 98 9  dicerentur] HKNW : docerentur Q | irridendus] HKNW : indoctus Q

5

10

15

20

25

30

Liber I, capitulum 4  17

Capitulum Quartum Ex dialogis suis facile Platonem omnem doctrinam eruditionemque exprimere

5

10

15

20

25

30

1 His ita expositis, sequitur ut ex paucissimis hisce Platonis operibus atque ex iis quae Socratem disserentem facit, maxime quidem de moribus, de quibus ille disputare solebat, sed interdum etiam de ceteris disciplinis demonstrare virum illum omni scientia eruditioneque praeditum, quod breviter faciam quod fieri potest. Sed de grammatica nec adversarius ipse altercatur neque nos plura exponere debemus. Unus enim sermo ille qui Cratyllus inscribitur satis sit ad exprimendum qualis Plato grammaticus fuerit, in quo longe melius quam Prodicus de significationibus et divisionibus nominum pervestigavit atque invenit, et quemadmodum res naturae ratione suae nominari deberent edocuit. Adversarius vero, cum exquisitam ornatamque compositionem orationis Platoni tribuat, qua omnes qui fuerunt scriptores aut sunt aut futuri sint longe eum superasse fatetur, tribuat iam necesse est, et electum vocabulorum et debitum dicendi constructum et eorum quae a poetis aut scriptoribus dicuntur usum ac eruditionem et quidem permulta eiusmodi videre apud Platonem licet, quae partim inserit, partim elegantissime exponit. Nam formas, modos, figuras quibus ambitus orationis completur, quorum summa cura apud grammaticos est, Platonem tenuisse si dicam, ridendum sit, cum eius opera mira elegantia scripta habeantur linguae Graece exempla. Rhetoricam vero artem, quam illum ignorasse adversarius dicit, an norit videamus. 2 Nunquam Platonem de rhetorica, ut de eius aliqua parte, locutum asserit, et genus dicendi quo usus est simplex esse et natura potius quam arte confectum. Sed Platonem de arte dicendi scribere more publico noluisse, quamvis posset, dictum est, et nemini praeter adversarium dubio est. Iam enim Gorgias ante et Tisias et Antiphon atque etiam Lysias et Isocrates, ut Plutarchus in Vitis Decem Oratorum scribet, artes rhetoricas aediderunt, quos facile imitari poterat et etiam suo ipse ingenio aliquid addere atque ita conficere artis praecepta; sed non ita agere curavit. Oratorum tamen factus praeceptor, idque ut philosophum decebat. Ita exercuit Isaeus, Aeschines, Demosthenes, Lycurgus, Hyperides, clarissimi oratores, teste Plutarcho discipuli Platonis fuerunt, et plurimum doctrina eius ad orandum profecerunt, quemadmodum ipse non ut rhetores illius aetatis docere solebant. Verum siqua etiam praecepta de vera dicendi facultate cupis, in libris Platonis comperire. Lege eius dialogi partem postremam qui inscribitur Phaedrus. Quo loco breviter de summis ac praecipuis partibus artis praecipitur. Haec enim sunt que tantum facultatem benedicendi efficiant, et quae si dempse-

8  i.e., dialogus ubi quaestio est utrum lingua est ex pacto aut ex natura 11–12  v. Trap. Comp. 1.2–3 (474–82) 19  ib. 1.3 24  ps.Plut de Antiphone, Lysia, et Isocrates locutus est, sed non de Tisia et solum obiter de Gorgia 27–29  ps.Plut. non Isaeum discipulum Platonis vocavit, sed sane alios 1–2  Capitulum…exprimere] in marg. HNW1 : om. KQ 6  quod1 …potest] omnino ablutum est in K 8  sermo] HKNW : dialogus Q 10  pervestigavit] HNW (investigavit corr. H) : investigavit KQ 18  opera] om. K 20  ut] aut N 24  Oratorum] oratoribus K

18  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem ris, usus expers rationis sit, quemadmodum latius in Gorgia, quod adversarius reprehendit, probatur. 3 Quod enim maxime suadeat, qui finis rhetorice est, non exordium, non narratio, non divisio, non argumentatio, non repetitio, non peroratio, non exornatio aut elocutio est. Non haec potissima in dicendo sunt. Neque his acquiritur ille finis, ut verisimiliter, quoad fieri potest, dicatur. Nec summus ille vir Plato haec ignoravit quando ne multo inferior quidem alius ignorare posset cum iam ante tradita praeceptaque haberentur. Sed iuvant ista sane cum recte administrantur. Parum tamen utilitatis afferunt usumque explicant ratione vacantem nisi illud adsit, quod praecipuum ad bene dicendum est quodque maxime suadere potest, hoc autem est rerum similitudines dissimilitudinesque diligenter nosse nulloque in his loco errare, quod peracuti ingenii est, et ante hoc rerum bonarum honestarum verarum naturam scire hisque accommodare posse orationem. Quae sequitur ut celerrime animadvertas ad quodnam genus id referatur quod dicturus es neque eius definitionem ignores; multa in unum recte colligere, unum in plura dividere possis; et quaenam oratio quibus auditoribus apta nec ne sit percipias, assequaris; haec hominem in primis faciunt oratorem. Haec ab Aristotele quoque in iis quae de arte rhetorica tradit summa, et quibus ipse a ceteris qui ante eadem de re scripserint differat longeque praestet, ponuntur. Cum enim, quoad fieri potest, et auditores et res divisisset, quibus et de quibus suaderetur, et qui hominum mores et quemadmodum cuique facilius persuaderetur exposuisset, praecepit ut varie ageretur et alia aliis auditoribus rebusque oratio afferretur. Quae cum latissime optimeque docuerit, merito laudatur, et suum praeceptorem Platonem, non ceteros sequi videtur, quippe qui artem etiam prooemiorum improbet ut fraudem et iudicum corruptelam 4 Quae igitur pluribus verbis Aristoteles explicavit quibusque in rhetoricis praeceptis maxime laudatur, audi quod Plato simul et breviter et perfecte eadem tradiderit in eo sermone qui inscribitur Phaedrus: Socrates. Errorne in iis rebus inter quas multum interest eveniat an in iis inter quas parum? Phaedrus. In iis certe inter quas parum Socr. At paulatim progrediens potius in contrarium imprudens devenies quam summatim. Phae. Ita est. Socr. Igitur eum qui decipiat alterum et minime ipse decipiatur similitudinem dissimilitudinemque rerum diligenter nosse oportet. Phae. Necesse est.

28–19, 13  Pl. Phaedr. 261e6–262c3 27  sermone] sermone HKNW : dialogo Q, sed in marg.: aliter, sermone, sub quo Bess. scr. Platonis ex Phedro | Phaedrus] In marg. N annotationem scr. Bess.: Ex Phędro Platonis 28  Socrates] nomina personarum habunt HKNW, om. Q (spatium instar nominis reliq.)

5

10

15

20

25

30

35

Liber I, capitulum 4  19

5

10

15

20

25

30

35

Socr. Num igitur qui rei veritatem ignorat, similitudinem eius parvam magnamve dignoscere in ceteris possit? Phae. Minime. Socr. Ergo qui praeter veritatem quicquam opinantur decipiunturque eos per similitudinem aliquam labi ad hunc errorem certum est. Phae. Ita fit. Socr. Num igitur arte quis valeat unquam transferre paulatim per similitudinem alterum a veritateque in contrarium saepe deducere aut ipse id devitare nisi norit quid quaeque res sit? Phae. Nunquam. Socr. Ergo mi amice, artem dicendi irridendam quandam et rationis expertem, ut patet, exercet qui veritatem ignorat, opiniones autem sibi hausit. Et paulo post Socr. Igitur qui artem orandi exercere statuerit primum haec recte dividere debet atque animo capere formulam quandam, indicem generis utriusque in quo multitudinem aberrare et in quo recte sentire necesse est. Phae. Profecto, Socrates. Perpulchram quandam is ceperit formam qui id intelligat. Socr. Tum, ut reor, ubi ad singula venerit, ne quid lateat eum oportet, sed celerrime animadvertat quod dicturus est ad utrumnam genus referatur. 5 Et paulo post Socr. Equidem cetera per ludum iam acta a nobis fateor, sed eorum quae forte diximus generum duorum facultatem siquis arte percipere possit, pulchrum hoc sane sit. Phae. Quorum ais? Socr. Ad unam respiciendo speciem colligere quae varie sunt dispersa ut quodque de quo velis docere definitione declares, quemadmodum de amore quid sit modo definitum a nobis est, sive bene sive male, tamen certum illud sibique consentiens. Ob eam rem ita statuendum censuimus. Phae. Alterum vero genus quid, Socrates, statuas? Socr. Ut rursus per singula possis secare articulatim, quae suapte natura constant, neque membrum frangere ullum coneris more coqui inepti, sed ut modo utraque pars disputationis nostrae, dementem animi partem unam quandam communem sibi acceperat speciem,

15–23  ib. 263b5–c6 25–21, 34  ib, 265c8–267d8 36  membrum] om. K | coqui] coci K

20  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem quam dirigendo ad propria venerit. Nam ut ex eodem corpore partes duplices nominisque eiusdem consortes dependent, alterae dexterae, alterae sinistrae vocatae. Sic furoris genus, quod quasi simplex in nobis, pars disputationis nostrae utraque existimarit, altera partem secans sinistram et resecans non desiit priusquam vitiosum quemquam amorem compererit, quem maledictis iure optimo insectata est; altera, cum nos in dextram furoris partem deduxisset, nomine quidem eodem sed divinum quendam amorem repperit atque exposuit, quem laudavit tamquam rerum summe bonarum auctorem Phae. Verissime dicis. Socr. Harum ego, mi Phaedre, divisionum collectionumque semper cupidus fui ut recte et loqui possem et intelligere. Quinetiam siquem posse sua natura ad unum et multa respicere arbitror, eius, ut divi, vestigia sequor. Et eos vero qui id agere possunt an recte necne appellem deus norit. Soleo tamen adhuc dialeticos appellare. Sed nunc eos qui ex te et Lysia didicerint dicas. Velim quonam appellare nomine deceat. An illud hoc est ars et facultas dicendi cuius usu Thrasymachus et plerique alii docti ipsi evaserunt et alios faciunt doctos, qui munera eis ferre tanquam regibus patiuntur, si ut porro isti viri regales, sed non docti earum rerum de quibus rogas? Verum hoc genus si dialecticum appelles, recte meo iudicio appellaveris. Rhetoricum autem illud adhuc nos aufugisse mihi videtur. Phae. Quo pacto ais? Socr. Num res ulla gravis honestaque esse possit quae iis quae modo diximus vacat, et tamen arte accipiatur? Profecto non. Id contemnendum tibi et mihi est. Sed dicendum quidnam sit reliquum illud oratoriae facultatis. Phae. Permulta, Socrates, sunt ea, scilicet, quae libris de arte dicendi scriptis continentur 6 Socr. Perpulchre tu in memoriam revocasti exordium, ut opinor. Primum est quod principium sit orationis ideoneum. Haecne dicis esse illam elegantiam artis? Phae. Ita. Socr. Secundum narrationem et testimonia, post tertium argumenta, quartum probabilia. Ad haec probationem et approbationem appellet egregius Daedalus, litterarum Byzantius ille vir.

3  furoris] in ras. HW1 : dementiae KNQ 3–4  quasi…nobis] in ras. HW1 (in nobis in marg. H): quod nobis insitum KNQ 4  pars] in marg. W1 8  repperit] reperit W 12  loqui] HKNW : dicere Q, sed in marg.: aliter, loqui 13  arbitror] HKNW : puto Q, sed in marg.: aliter arbitror 15  appellem] HNW (-em in ras. HN) : appello KQ 19  si ut] sint W 20  regales] legales K 35  quartum] quarum N | probabilia] HKNW : consentanea Q, sed in marg.: aliter, probabilia

5

10

15

20

25

30

35

Liber I, capitulum 4  21

5

10

15

20

25

30

35

Phae. Theodorumne bonum significas? Socr. Quidni? Coargutionem item, redargutionem tum in accusando, tum etiam in defendendo. Optimum vero Evenum Parium cur non in medium ducimus, qui primus sub declarationem invenit et sociam laudationem? Sunt qui eum sociam quoque vituperationem carmine cecinisse dicant memoriae causa. Phae. Officium, scilicet, viri docti. Socr. Tisiam vero et Gorgiam otione dabimus, qui probabilia veris anteponenda esse viderunt quique sua dicendi facultate faciunt ut res parvae magnae videantur et magnae parvae, novae etiam vetustae et vetustae novae? Ad haec brevitatem dicendi et immensam prolixitatem quaque in re excogitarint. Quae cum Prodicus me dicente aliquando audivisset, risit et se unum invenisse modum dicendi dixit, eumque esse ut neque prolixa neque brevis oratio sit sed mediocris. Phae. Sapientissime ille quidem. Socr. Hippiam vero num omittere debeamus, cuius sententiam comprobatam etiam ab hospite Elense existimo? Phae. Nequaquam. Socr. Poli autem scholas quibusnam verbis digne assequamur, qui iterationem et sententiam et similitudinem invenit et Lycimnea nomina, quae dono Lycimnio amico dedit ad carminis elegantiorem compositionem? Phae. Protagorea vero illa, Socrates, nonne tale quid fuerant? Socr. Rectitudo quaedam verborum illa fuere, adolescentule, atque alia multa et pulchra. Sed arte commiserationis deprecationisque ad senectutem aut paupertatem accommodatae valuisse Chalcedonensis mihi videtur, qui et accendere iram et accensam extinguere demulcendo. Ut ille dicebat, carmine suo plurimum potuit calumnias etiam et moliri et tollere suo loco. De fine autem orationis convenit inter omnes quem alii repetitionem, alii renumerationem, alii alio nomine appellant. Redigerene in auditorum memoriam summatim singula dicta extrema oratione, dicis. Phae. Hoc dico. Et siquid praeterea tu habes quod de arte exponas, cupio audire. 7 Et rursus

8  probabilia] HKNW : consentanea Q, sed in marg.: aliter, probabilia 12  excogitarint] excogitarunt N 30  alii renumerationem] om. KW | renumerationem] om. Q, in marg. scr. N 32  extrema oratione] HKNW : ad postremum orationis Q, sed in marg.: aliter, extrema oratione

22  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem Phae. Sed veri oratoris et ad persuadendum idonei ars unde et quo pacto acquiri possit? Socr. Effici quidem posse ut potestas certandi absolute acquiratur, consentaneum, Phaedre, est et forsitan necessarium ita hoc esse ut cetera. Sed si ita contingerit ut felici ortu naturae ad dicendum idoneus sis, evades profecto in clarum oratorem, adhibito studio doctrinae atque exercitationis. Quod siquo ex iis ipsis carueris, eo te imperfectum esse necesse est. Quantum autem eius rei artem attingit, non qua Lysias et Thrasymachus ducunt hac via meo iudicio tendit. Phae. Sed quanam? Socr. Periclem omnium perfectissimum oratorem fuisse iure videtur, egregie Phaedre. Phae. Quo pacto? Socr. Omnes excellentiores artes ratione disserendi rerumque naturalium sane egent. Hinc enim accedere posse videtur illa excellentia rationis et perfecta rerum omnium actio, quod Pericles suo ingenio addidit. Cum enim se ad Anaxagoram, virum his scientiis praeditum, contulisset, rerum naturalium sibi abunde hausit rationes naturamque mentis atque dementiae percepit, de quibus magna ex parte Anaxagoras disputare solebat. Unde ad artem dicendi trahere, quantum commodum esset, facile potuit. Phae. Quomodo hoc dicis? Socr. Eadem artis medicinalis ratio quae rhetoricae est. Phae. Quomodo? Socr. Utraque hac arte natura est dividenda, corporis medicina, animi rhetorica ipsa nisi usu dumtaxat et experimento, non etiam artis ratione debeas, medicamentis cibisque exhibitis, valitudinem et vires efficere corporis, oratione autem et officio debito virtutem et quam placuerit persuasionem animo mandare. Phae. Consentaneum ita, Socrates, est. Socr. Animi itaque naturam ut digne intelligas, putasne fieri posse sine totius natura? Phae. Nec corporis quidem sine via ista et ratione siquidem credendum Hippocrati Asclepiadae est. Socr. Bene ille. Sed cum Hippocrate an ratio consentiat perscrutandum. Phe. Assentior.

1–24, 21  ib. 269d6–272b2 8  artem attingit] HKNW : ad artem pertinet Q, sed in marg.: aliter, artem attingit 31  naturam] natura Q

5

10

15

20

25

30

35

Liber I, capitulum 4  23

5

10

15

20

25

30

35

Socr. Igitur de natura quidnam et Hippocrates et vera ratio dicat cogites velim. Nonne ita de cuiusvis rei natura animadvertendum sit primum utrum simplex an multiplex sit id cuius artem ipsi tenere cupimus et alios posse artifices facere? Tum si simplex est, vis eius consideranda est. Quaenam ad agendum aut ad patiendum sit et, si pluribus speciebus constat, quod in uno idem in singulis; inspiciendum quid ipsum afficere aut affici possit Phae. Agendum ita videtur, Socrates. Et quidem doctrina que hisce privatur similem caeci ingressui dixerim. 8 Socr. At vero qui arte quicquam exercet, is non caeco aut surdo similis sit, sed patet ut siquis arte, cuiquam affert orationem, naturam eius diligenter debeat explicare cui afferat. At vero id animus est. Phae. Quidni? Socr. Ergo negotium totum eo tendit, ut persuasionem in animo facere conemur. Itane? Phe. Ita est. Socr. Constat igitur ut sive Thraysmachus sive quivis alius artem dicendi tradere studet, primum diligentissime scribere debeat atque efficere ut animus perspici possit utrum unum ac simile sit, an pro corporis forma multiplex habeatur. Hoc est enim quod dicimus naturam ostendere. Phe. Prorsus. Socr. Mox id explicare quo quid vel afficere vel affici possit. Phe. Quidni? Socr. Tum tertio loco, cum genera dicendi et animorum et eorum affectus digessisset, exponere causas omnis accommodando singula singulis et docendo quis animus quibus orationibus quam ob causam aut persuadetur aut non persuadetur. Phae. Pulcherrime sic agetur. Socr. Aliter nunquam sane aut haec res aut ulla alia ex arte vel scribi vel dici possit. Sed qui nunc artes dicendi scribunt, quos tu audivisti, astuti admodum versutique sunt. Quamobrem cum pulcherrime docere de animo sciant nescire, dissimulant et ultro sua bona occultant. Verum nisi ad hunc modum dicant et scribant, nos arte quicquam scribi ab illis minime credere debemus. Phae. Quisnam iste sit modus. Socr. Equidem verba ipsa et nomina rerum non facile dixerim, sed quemadmodum scribere debeat qui artificio fungatur, quoad fieri potest, exponam. 11  naturam] HKNW : substantiam Q, sed in marg.: aliter, naturam 17  Thraysmachus] Terasymachus N 26  omnis] omnes Q

24  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem Phae. Dic. Socr. Cum ipsa dicendi facultas regimen animi sit, quot sint animorum genera scire eum necesse est qui in dicendo proficiat. Sunt autem tot et tot et talia aut talia unde fit ut hominum alii tales, alii tales habeantur. His itaque sic definitis, genera quoque dicendi tot totque et unum quodque tale statui par est. Tales igitur homines tali genere dicendi ob hanc causam ad rem talem facile tibi obtemperant. Qui autem tales ob hanc causam sunt, ii difficile. Haec cum satis quispiam intellexisset, mox in agendo percipere, cum geruntur, et sensus iudicio quam acute posse assequi debet, vel nondum plus scire se arbitrari quam tunc acceperit cum praeceptorem auscultaret. Cum autem quibus quis pareat norit et praesentem possit agnoscere sibique ostendere hunc esse et hanc esse illam naturam, de qua tunc sermo habebatur, itaque nunc ei presenti dandam operam esse et afferendum hanc ad hunc modum orationem. Haec, inquam, omnia ubi iam habuit, additis dicendi tacendique occasionibus, brevitatis etiam, commiserationis, amplificationis, denique omnium quae didicerit generum dicendi opportunitate et inopportunitate cognita, bene atque perfecte ars cognita iam est. Prius autem minime. Sed quocunque ex his qui caruerit cum aut orat aut docet aut scribit et tamen se ex arte agere dicat, qui non credit, rectius iudicat. 9 Haec Plato. Quibus potissimam partem rhetoricae artis breviter docuit, quam Aristoteles vix longa praeceptione potuit expedire. Ex quo vel illud apertum iam est an tu Platoni iure obiicis loquacitatem cum tam paucis complexus sit omnia quae Aristoteles diu in scribendo elaboravit. Novit hic omnium maxime et tempus et modum orationis; longior in dicendo interdum est, cum nisi pluribus non possit in dialogis, ut aliqua propositione interrogata cogatur qui respondet et assentire; brevior interdum cum rem definiri scientiaeque, ut ita loquat, puncto complecti requiritur. Etenim ne Aristoteles quidem reprehendendus est quod prolixius artem tractarit dum membratim particulatimque ea proderet quae nondum scripta habebantur et cognitu erant necessaria. Habet suum quodque dicendi genus modum, et apte is agit qui modo longior, modo brevior est pro rerum aut temporum ratione. Nam siquis etiam Peripateticorum, quod vel nunc agere qui disputant solent, cum problematis propositi syllogismum totum dixisset, ad eum qui vel primae vel secundae propositioni vel etiam utrique obiecerit, respondeat et tum aliis syllogismis suas propositiones probet, tum adversarii alteras solvat obiectiones, idque tamdiu faciat, quoad solvendi obiiciendique facultas datur, profecto non brevior, sed multo longior disputatio protrahetur quam Plato egerit. Neque perfici unquam possit quod propositum est cum in quodvis subinde obiiciatur. Nam externae orationi instantiam semper afferri posse Aristotelis sententia 11  acceperit] HKNW : audiverit Q, sed in marg.: aliter, acceperit 18  cognita] HKNW : confecta Q 25  et modum] om. K

5

10

15

20

25

30

35

Liber I, capitulum 4  25

5

10

15

20

25

30

35

est. Plato vero, cum primum adversarium ipsum coegeret omnibus propositionibus assentire, tum affert conclusionem. Sed qua vi dicendi, qua sententiarum copia, qua demonstrandi probandive facultate sive a natura duxerit argumentum sive a notione comuni sive ab exemplo quo etiam multitudinem caperet ut et doctos teneret et indoctos, nullamque sui sermonis ambiguitatem relinqueret! Quantum etiam fructum usumque rerum commodissimarum auditoribus praebet! Quid de eius eloquentia uberrimaque dicendi copia loquar, quam te non pudet appellare loquacitatem? Nullum in eius ipsius auctoris sermone est verbum quod non magnum significet. Quid? Et plurimum praestet utilitatis. 10 Quodsi rhetoricae finis suasio est, hoc autem quemadmodum optime fieret ipse tradiderat, utque Aristoteles ea que ab illo accepisset litteris latius mandaret auctor fuit. Quo pacto ignorantiam artis bene dicendi iure ei obiicias? Sunt fortasse qui, cum aliis quemadmodum suaderent, praecepissent, ipsi minus id agere sciverint. Sed Plato et praecepit optime et agit egregie quae praeceperit. Convenit inter omnes neminem ad persuadendum Platone fuisse praestantiorem, neminem tam apte distincte ornate quam Platonem dicere potuisse. Quis machinas orationis Platonicae evadere potest? Quis non eius artificio vincitur ut inops sibi consilii ambigat? Corruunt adversarii quasi vertigine capitis oculorumque caligine capti obmutescunt, et, ut Menon dixit, obtorpescunt. Protagoras, Prodicus, Hippias, Gorgias, Polus, Menon, Euthyphron, quicunque cum Platone certarit multum diuque, dilapsus sibique parum constans et pugnantia dicens, demum inaudita quadam dicendi vi coactus assentit. 11 Unus, inquit, et idem semper stilus dicendi Platonis est, similis sibi ubique, natura factus, non arte. Fateor. Philosophus etenim erat Plato, et quidem verus philosophiae ubique professor. Sive de rebus divinis et a materia separatis ageret sive de rebus naturae peculiaribus sive de moribus aut de religione aut de republica aut de facultate disserendi orandive sive de quacunque alia re dissereret, morem philosophi hominis servabat et ex officio conveniente ad philosophandi scientiam non discedebat. Omnem profecto locum sic tractat ut veritatem rei cuiusque essentiam honestatem investiget et contempletur. Hoc enim officium philosophi est: veritatis indagatio et inventio. Haec enim vera philosophia est, huiusque studio et amore philosophi nomen inditum est. Huius Plato ubique studiosus avidus indagator fuit, et limites huius servavit, ut debuit, cum de rebus divinis humanisque dissereret. Quod idem ab Aristotele quoque, Platonis discipulo, accurate servatum est. Hoc igitur damnas, quod simili modo de rebus similibus Plato scripserit. At ille hoc idem optabat ut semper de eisdem eadem dicere posset. Ergo etiam de similibus modo simili, et non modo hoc, modo illud 18–19  Pl. Men. 80a8 22–23  non citatio, sed paraphrasis Trap. Comp. 1.3.10–11 (484) 6  Quid] quod K 7  Nullum] num K 17  ambigat] abigat Q 19  Prodicus Hippias] Hippias Prodicus N 25  de4] om. H 26  quacunque…re] HNW (-cunque alia re in ras. N; re in ras. W) : quavis omnium rerum KQ 28  cuiusque] cuisque H 33  Hoc…damnas] HKW (ante hoc … damnas unam lineam et dimidiam del. W et post circa quartam lineae ) : sed adversarius non minus Aristotelis genus dicendi quam Platonis ignorat. hoc igitur damnat homo rudissimus NQ (homo rudissimus om. N)

26  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem eadem de re opinari. Simplex enim veritatis ratio et oratio est. Nec fieri potest ne, dum varie quis eadem de re opinatur, et dicit falsa et sibi pugnantia sentiat. Sed Plato veram ubique rerum rationem et genus modumque assequens aptum, nihil vel in dicendo vel in cogitando sib dissimile commisisse omnino passus est. 12 Neque vero adversarius inficias it simile dicendi genus rebus deberi similibus cum dicat variis varium tribuendum. Res enim ita se habet ut si varium variis et id eisdem tribui debeat. Quodsi Plato quantum in re quaque sit veritatis, ut philosophum decet, exquirit et disserit, constat non fucato quodam dicendi genere eum uti debuisse, non lascivo, non populari, superbo, theatrali, sed gravi, modesto, honesto, equabili, leni, quieto, soluto, dilucido, cum dignitate ornamentisque aptis veritati et studio philosophiae, quae certe nemo est accuratius assecutus quam Plato. Quocum non modo nemo unquam sermone contendisse ausus est, verum etiam M. Tullius, ut ceteros hoc loco omittam, vir doctrina et eloquentia clarus, hoc idem et probavit et laudavit. Mollis est, inquit, oratio philosophorum et umbratilis nec sententiis nec verbis instructa popularibus nec iuncta numeris, sed soluta liberius. Nihil iratum habet, nihil invidum, nihil atrox, nihil mutabile, nihil astutum. Casta, verecunda, virgo incorrupta quodammodo. Itaque sermo potius quam oratio dicitur. Sed adversarius an haec laudi dentur Platoni ignarus, diiudicat sermonem Platonis naturali pulchritudine, non arte, non studio et cultu aliquo comparatum. Quod tamen ipse naturale appellat, id M. Tullius clarissimis verborum suorum luminbius philosophis tribuit. Simplex enim uniformeque genus dicendi potius a natura quam arte proficisci, contra varium et pro rerum discrimine, se immutans, arte, non natura instructum adversarius signat, quanquam multi eiusdem cuius Plato aetatis viri doctrina insignes eius inauditum sermonis ornatum admirantes, non naturalem, sed arte studioque acquisitum dicebant, et adeo de delectu verborum compositioneque eum curasse ut saepenumero eadem scripta mutaret atque exscriberet, aliis demptis, aliis additis ut pectere sua opera diceretur, Cuius rei argumentum accepimus quod postea quam ille excessit e vita, librorum exordium quos De Republica scripserat bis terque scriptum in caeris esset inventum, ut Diogenes Laertius prodit, cui maior adhibenda est fides quam adverario. 13 Quodsi insito quodam naturae beneficio ita locutus est Plato ut nemo unquam, summo adhibito studio, tantum eloquentiae vel attigerit vel attingere possit, quod quidem etiam adversarius ipse concedit, cur divino quodam illum fuisse ingenio non

14–18  Cic. Orat. 64 29–30  Diog. Laert. 3.37.10 2  Sed] quod semper huic Platonis adversario quidem evenit ante add. NQ (quidem supra lin. ante semper scr. N et del. ante evenit), om. HKW (lineam vacuam ante reliq. W) 6  Res enim] HKNW (lineam vacuam ante reliq. W; enim in ras. scr.) : nisi quod non dubitem verba frangat et quod dixerit non intelligat. res tamen Q 8  disserit] dixerat K 13  hoc] non ut adversarius futilis et maledictis no doctrina aliqua notus ante add. Q, om. HKNW (lineam ante del. W) 19  diiudicat] sua pingui Minerva ante add. Q, om. HKNW (aliqua verba ante del. W) 20  cultu aliquo] HKNW : industria Q

5

10

15

20

25

30

Liber I, capitulum 4  27

5

10

15

20

25

30

iure exitimemus? Sed si arte, cura, et studio eo processerit, quo nemo pervenire potuerit, quis item non admiretur ingenii tantam vim qua omnes homines in dicendo exuperarit? Sed adversarius parum haec videt. Aristotelem vero stilo vario usum dicit, quod quidem secus est. Etsi vere diceret, nihil laudis Aristoteli ita afferre posset. Nam is quoque eodem ubique dicendi genere utitur rebus quas tractat accommodato, et recte quidem. Omnia enim de quibus agit materia sunt contemplationi, subiecta rerum rationi, sed interdum apertior, interdum obscurior est pro rerum difficultate, atque etiam ne quibuslibet hominibus rationes philosophiae gravissimae pateant, semper tamen quietum illud remissumque et ad docendum idoneum servat genus dicendi sine ulla exornatione. Et siquid elegantius aut eloquentius ad Alexandrum locutus aut alibi est, hoc breve habetur. Neque Platonem tali ornamento caruisse videmus. Omnes enim de Republica libri pleni sunt ineffabili quadam suavitate: exordia Phaedonis, Timei, Pamenidis, Critiae scripta ornatissime sunt. Totus Gorgias eloquentia surgit et varie perpolitur. Ubi denique subiecta materia patitur, quid pulchrius, quid iocundius, quid splendidius aut magnificentius dici potest quam Plato dixerit? Profecto sic est ut quod ante ex M. Tullii sentientia dixi: Plato in oratoribus irridendis ipse orator summus videatur. 14 Quinetiam Aristides, Eudemonis filius, vir ita litterarum bonarum et artium cultu hoc adversario praestantior ut pudeat cum hoc illum conferre, hic, quanquam Platoni pro rhetorica arte et pro oratoribus repugnat, tamen sic a veritate ipsa et summa Platonis doctrina convincitur ut eum modo patrem et magistrum oratorum appellet et veneretur, modo se ad eum convertens sic alloquatur: “Tune illi Nestori, cuius melle dulcior fluebat oratio, similis in dicendo es, ne dicam praestantior. Nam vel illas carmine celebratas Sirenes posse cedere tibi equidem dixerim. Tune alios, siquid suaviter dicunt, accusas et damnas?” 15 Ita Plato facultate dicendi praecessit, quem adversarius hic ignarum varietatum et discriminum orationis pronuntiat. Ea tamen facultas dicendi tribuenda Platoni est quae a publica et plebeia discedens veritatis rationem complectitur genusque longe nobilius rhetoricae artis constituit. Quod Aristoteles converti cum dialectica dicit, Plato facultatem qua satis de re quaque dici potest, idque nisi philosophiae veritatisque studio comparari non potest. Sic enim Plato in eo sermone qui Phaedrus inscribitur dicit. Nisi quis satis studio philosophandi profecerit, non satis ulla de re dicere valeat. Ars enim quod non veritatem attigerit neque est neque fieri unquam potest. Quemad-

16–17  Cic. De Orat. 1.47; v. 1.3.2 supra 22–25  Aristides, Oratio ad Platonem pro quattuor viris, 623, ed. Lenz-Behr 29  Arist. Rhet. 1.1354a1 29–30  cf. Pl. Phaedr. 261d10–e4 30–31  cf. ib. 269e5–7 33  ib. 4  quod…est] HNW (in marg. aliter, quod nec verum est scr. H; quidem secus in ras. NW) : quod nec verum est K : quod et mentitur Q | nihil laudis] HKNW : non laudem Q, sed in marg.: aliter, nihil laudis 10  eloquentius] HKNW : clarius Q, sed in marg.: aliter, eloquentius 16  M] Marci K 19  praestantior] ua (?) ante in marg. scr. N | hic] del. N 22  Tune…Nestori] tum qui Nestori illi corr. HNW, retinet KQ 29  Plato] scil., Plato dicit; Δ 53.7–8: Plato facultatem vocat

28  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem modum et M. Tullius verum absolutumque oratorem describens eloquentem esse oportere confirmat, idque perdifficile esse et summo labore summoque acquiri ingenio. Omni namque scientia eruditium esse oportere. Quo fieri ut disertos multos eloquentem neminem videas. 16 Sed qui longior sim cum rem paucis explicare possim? Audi Hermogenem, qui rhetoricae artis praecepta optime tradidit, quid de Platonis sermone sentit et quibus eum annumerat. Primum exempla nonnullarum regularum artis accipit a Platone; deinde cum de forensi genere dicendi doceat, Demosthenis orationem optimam ponit quoad simpliciter forensis ratio intelligi potest. At vero quoad eam partem consideres quam demonstrativam vocamus, videlicet, non forensibus quaestionibus surgentem, sed pedestri elocutione quietius incedentem, Platonis pulcherrimam omnium esse confirmat atque ita pulcherrimam ut reciprocari possit ut quod pulcherrimum in demonstrativo genere est, id Platonis oratio sit, et quod Platonis oratio est, idem in genere demonstrativo pulcherrimum inveniatur; eamque exemplo optimo iis ponit qui genus demonstrativum exerceant. Neque in eo ipso demonstrativo genere solum, sed etiam in civiliori et theatrali Platonem Demostheni praefert. Tertii vero generis demonstrativi, quod in carmine positum est, Homerum principem statuit. Itaque tres hosce principes orationis ille diligenti examine tradit: Homerum, Platonem, Demosthenem. Et ne cui facile id videatur, quod Platoni tribuerit, effici inquit tale demonstrativum genus iis eisdem formis figurisque dicendi in quibus magnitudo orationis consumitur: gravitate, claritate, vigore, ambitu, excepta asperitate et vehementia. Superesse etiam eodem in genere oportere eam quae mores orationis faciat: remissam locutionem. Quinetiam dulcedinem adesse et cultum, quae delicatam et pulchram reddunt orationem, atque etiam vim accommodatam viae ac rationi dicendi, quam potissimam omnium quae vim faciant generorum esse fatetur. Tamen in eo genere demonstrativo quod ultro citroque locutionem contineat, quod et ipsum apud Platonem plurimum est, iam asperitas quoque et vehementia opportune accipiuntur quomodo etiam omnia quae vim facere possunt. Sed civile et theatrale genus demonstrativum consumi eisdem formulis quibus deliberativum. Qui itaque norit planam, puram, dilucidam, facere orationem noritque magnitudinem et eas quibus magnitudo consumitur formulas exercere. Praestat etiam moribus dicendi et iis quae mores conficiant. Necnon delicata pulchraque oratione ornatur; et vi partim potissima illa, partim omnibus quae vim faciant exornationibus corroboratur. Quae omnia Platoni ab Hermogene tribuuntur. Quo pacto is arte facilitateque benedicendi non iure optimo admirandus anteponendusque iudicetur? Est enim ut ab eodem Hermogene dicitur absolutae perfectissi1–4  Cic. De Orat. 1.7–8, 11, 19–20; Orat. 7 8–34  Hermog. De Ideis 2.10, ed. Rabe, 380.20–381.5, 383.13–17, 384.12–13, 386.16–387.4, 389.3–4, 390.13–16, 390.23–391.3, 395.7–13; ib. 2.12, ed. Rabe, 403.23–24 35–29, 4  ib. 2.9, ed. Rabe, 378.9–17, 379.3–6, sine mentione Platonis 16  civiliori et] in marg. add. Q 20  formis figurisque] HNW : ideis KQ 25  generorum] scripsi : genera codd. (lapsus Bess. videtur), sed generorum Δ 28  civile et] in marg. add. Q 35  iudicetur] HKNW : habeatur Q, sed in marg.: aliter, iudicetur

5

10

15

20

25

30

35

Liber I, capitulum 4  29

5

10

15

20

25

maeque scientiae oratoriae uti occasionibus scire et posse. Vis enim praecipua haec est ut quoque dicendi genere et quaque sententia scias, quo tempore, loco, modo, in quam personam, et qua de causa utaris. Nec solum ut scias, sed etiam ut possis, quod Platonem et scivisse et potuisse attestatur 17 Item, cum tria dicendi genera sint, eodem auctore Hermogene, quae et figurae appellantur, uber, tenue, mediocre, quidne eorum non apud Platonem invenias? Uberis enim, quod et verborum et sententiarum constructione magna ornataque constat, usus plurimus apud eum est cum de divinis summisque rebus magna ex parte loquatur et magnifice res honestare nobiliores cum gravitateque iungere magnitudinem studeat, quale est illud: “Iupiter, summus ille princeps, currum agitans volucrem praecedit summo in caelo, ordinem curamque omnium gerens.” Item illud: “deus immortalis, ut veterum quoque scientia est, initium, finem, et medium rerum omnium continens, rectam agit, naturae ratione perlustrans.” Ad haec illud: “apud rerum omnium regem omnia sunt atque illius gratia omnia constant, illeque bonorum omnium auctor.” Adde etiam illud: “Bonus erat. Bono nulla de re invidia ulla obrepere potest.” Et reliqua quae verbis figurisque idoneis ad rerum divinarum gravissimarumque philosophiae sententiarum explicationem conveniant. Tenuis generis, quod et rerum ratione et verborum usus extenuatum est, exempla apud Platonem multa iis in libris quos De Legibus scripsit ex commerciorum et agriculturae et his similium ratione acceperis. Multa etiam ex ceteris eius sermonibus, quibus saepenumero res quasdam minutas accuratius per singula tractat et quasi ante oculos ponit. Mediocris autem generis usus frequentior apud eum est, praesertim cum de moribus, de honesto, de virtute, de felicitate et fine hominis agat, sive demonstrando sive eliciendo rationes benigne (quam viam ille ab obstetricis officio nomen deducens appellat) sive asserendo sive ulla alia via disputando. Semper enim formam orationis accommodatam subiectae materiae diligentissime servat. Sed de his satis dictum iam est, et plus fortasse quam res exigat, cum nemo sit, hoc uno excepto, qui non artificium in dicendo Platonis admiretur et ceteris omnibus anteponat.

5–6  doctrina trium generum dicendi non est Hermogeniana, sed magis propria traditionis Latinae; v. Rhet. ad Her. 4.11–14; Cic. De Orat. 3.177; Orat. 20–22, 75–76; Quint. Inst. 12.10.58–60. Bessarion in textu Graeco Hermogenem recte non citat, solum in textu Latino (v. etiam Δ 55.15) 10–11  Pl. Phaedr. 246e4–6 11–13  Pl. Leg. 4.715e7–717a2 13–14  Pl. Ep. 2.312e1–3 15  Pl. Tim. 29e1–2, citatum a Hermog. De Ideis 1.9, ed. Rabe, 243.6–7 6  uber] HKW : uberius Q, compiosum N | quidne] quid N | Uberis] HKNW : uberioris Q 18  usus] usu K | multa] om. K 20  minutas] HKNW : parvas Q, sed in marg.: aliter, minutas

30  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem Capitulum Quintum In Platone disserendi scientiam excelluisse 1 Nunc ad disserendi scientiam, quam logicam aut dialecticam dicimus, transeundum est. Qua in re adeo indoctum Platonem fuisse adversarius asserit, ut nunquam dicere illum cum. syllogismo quicquam potuisse non dubitet blaterare. Legimus scriptum ab iis qui vitam Platonis litteris mandarunt illum postea quam grammaticae, poeticae, et carmini dithyrambico, lyrico, et tragico operam dederat, Socratem audivisse annos viginti. Quo mortuo, se ad Cratyllum, disciplinae Heracleteae professorem, et Hermogenem, Parmenideae philosophiae studiosum, contulisse; tum Megarum ad Euclidem cum aliis nonnullis Socraticis accessisse; post in Cyrenam ad Theodorum mathematicum profectum; inde Italiam petiisse ut Philolaum et Eurytum, philosophos Pythagoreos, cognosceret; mox Aegyptum peragrasse ut sacerdotes et prophetas illius provinciae adiret. Persarum etiam magos quaesisset nisi bella Asiae impedissent. Verum hunc virum, qui tam vehementer in acquirenda doctrina elaboravit et tot talesque habuit praeceptores, qui tam magno et excellenti ingenio extitit, homunculi quidam, qui simul et praeceptore et studio pro suo hebeti ingenio semper caruimus, ademus iudicare, et quod intolerabilius est, damnare et maledictis insectari? Sed tales valeant. Nos rem quam proposuimus persequemur. Causam quare nullius scientiae praecepta et regulas quasdam Plato reliquerit satis paulo ante exposui. An ex arte et scientiae ratione scripserit, ex operibus quae reliquerit videatur non modo secutus, verum etiam consecutus omnium optimarum artium rationem ostendendum nunc est, quanquam me pudet cum rem defendam quam nemo omnium, excepto hoc homunculo, ad controversiam devocarit. Tamen ita agam necesse est cum hic ne figuram quidem aut modum syllogismi tenuisse Platonem dicat, neque omnino quicquam scripsisse quod vim aliquam demonstrationis haberet. Hoc igitur primum videndum, an vere criminatus sit 2 Cum triplex syllogismi sit genus (demonstrativum, dialecticum, et quod a fallendo cavillandoque sophisticum dicitur), quorum primum ex veris, necessariis, primis, immediatis, et notioribus prioribus causisque conclusionis consistit, et suo primo ac potissimo modo atque etiam secundo recipit ea quae per se insunt in praedicato. Secundum ex probabilibus, quae aut omnibus placent aut plurimis aut doctis et aut omnibus doctis aut plurimis aut clarioribus et nobilioribus. Tertium ex iis quae probabilia non sunt, sed videntur. Cum, inquam, genere tripartito syllogismus ita constituatur, quodnam eorum generum Plato non tractaverit? Quod alios non docuerit? Iam 4–5  Trap. Comp. 1.4.1–2 (482) 6–7  Diog. Laert. 3.5; v. Swift Riginos, Platonica, 43–48 7–13  ib. 3.6–7, ubi dicitur non quod Plato Socratem annos viginti audivit, sed quod viginti annos natus discipulus Socratis factus est 1–2  Capitulum…excelluisse] in marg. HW1 (c. v in textu scr. W1) : om. KNQ (sed c. v in marg. N) 16–17  caruimus ademus] HW : caruerunt audent KNQ 18  valeant] N : in ras. HW : pereant KQ 19  ex] KNW : et HQ 20  ex] et K 21  rationem] ratione Q

5

10

15

20

25

30

Liber I, capitulum 5  31

5

10

15

20

25

30

demonstrandi rationem atque eiusmodi necessitudinem nemo interius quam ille transegit, ut in Timaeo patet, in Parmenide, in Phaedone, in Philebo, in Sophista, item decimo Legum et tractatu addito Legibus, secundo etiam Reipublicae, omnibus denique eius sermonibus. Quocunque in loco res patitur ita ex prioribus et aut simpliciter primis, si fieri potest, aut nobis primis per resolutionem exquirendo necessariae veritatis affert conclusionem ut nemo obiicere valeat. Sic in Parmenide demonstratur unum multa non est; quod multa non est, nec partes habet nec totum dici potest. Ergo unum nec partes habet nec totum dici potest. Item unum partes non habet nec multa est; nec principium aut finem aut medium habet; et ob eam rem termino caret. Principium enim, finis, et medium termini sunt. Igitur unum infinitum est. Ad haec quod infinitum est neque rotundum neque rectum est. Sic enim termino describetur. Ergo figura etiam caret. Item quod caret figura nec in seipso nec in alio esse potest. Sed ne longior sim, totus fere Timaeus Platonis ex syllogismis, quoad fieri potest, demonstrativis confectus est ad subiectam accommodatis materiam. Ita, nequid potioris argumentationis valeas reperire. Caelum, in eodem Timaeo inquit, videri tangique potest. Corpore etiam constat quae quidem sentiri possunt. Quae autem sentiri possunt, haec opinione cum sensu comprehendi possunt et generantur generataque sunt. Igitur caelum generatum est. 3 Interrogemus novum doctorem istum an syllogismus haec oratio sit an aliquid habeat demonstrationis et necessitudine astringat. Ita certe fateatur necesse est velit nolit. Plato enim more geometrarum priusquam demonstret terminos accipit et supposita statuit ex quibus faciat demonstrationem. Vere ens est, inquit, quod intellgentia cum ratione comprehendi potest. Generatum id est quod opinione cum sensu rationali opinatum est. Omne quod generatum est, a causa ortum est. Quod non a causa subsistit, non est generatum. Cuius exemplum semper ens est. Id bonum est necessario. Cuius exemplum est generatum. Id bonum non est. Caelum aut mundus appelletur universum. Sic Plato proponit et hisce principiis arguit. Quem Aristoteles secutus libro primo de principiis rerum naturalium. “Nobis, inquit, “iaceat res omnes naturales aut aliquas moveri.” Et libro De Caelo quinque illa supponit: “motum simplicem corporis simplicis esse; corpus simplex motum simplicem aliquem secundum naturam habere; duos esse simplices motus; unum uni esse contrarium. Quod contrario caret, id non habere a quo corrumpatur.” Ex quibus substantiam corporis quinti demonstrat. Sed hic caelum esse ingeneratum ex iis ipsis suppositis ostendit. Plato autem generatum esse suis illis sup-

6–12  Pl. Parm. 137c4–138b1 15–17  Pl. Tim. 28b7–c3 22–27  cf. ib. 28a1–b4 29–30  Arist. Phys. 185a13–15 30–33  cf. Arist. Cael. 269a3–18 (pars ultima paraphrasis Bessarionis est) 10  Ad haec] om. N 13  totus…Timaeus] HKW : omnis fere sermo NQ 15  eodem] HKNW (sscr. N): om. 19–20  Ita…nolit] HKW : sed iste ut quid sit et quemadmodum Q 16  Quae…possunt2] om. K demonstratio fiat ignorat sic nihil ad rem respondebit sed maledicta et contumelias repetet NQ 20  enim] HKNW : vero Q 23  rationali] rationali HKNW (rationabli corr. G) : irrationali Q 26  necessario] HKNW (in rasura N) : necessarium Q 34  illis] ipsis K

32  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem positis probat. Verum quemadmodum hic generatum, ille ingeneratum dicit non hoc loco est explicandum. Igitur syllogismus quem modo proposui demonstrationis optinet vim ex definitione, per conversionem factus media definitione ipsa quae rei causa est. Nam quid est esse, quamvis demonstratio eius non sit, tamen per demonstrationem patet, ubi rei essentia per causam demonstratur, ut hoc loco. Caelum enim est generatum propterea quia videri et tangi potest, quemadmodum Aristoteles quoque libro Posteriorum secundo docet, cum dicat lunam propterea deficere quia lumen solis a terra obsepitur. Item Plato, caelum generatum est, inquit quod autem generatum est causam habet. Caelum igitur causam habet, et haec ita. 4 In Phaedone autem, cum de animi immortalitate disserat, interdum ex contrariorum ratione et vicissitudinaria generatione, interdum ex recordatione demonstrat animum esse ante corporis generationem. Interire autem una cum corpore animum non posse ex eius simplicitate demonstrat. Quinetiam obiectiones quae ex harmoniae ratione sumerentur syllogismis diligentissime dissolvit. “Animum enim,” inquit, “esse ante corporis ortum ostensum est At harmonia ante compositum esse non potest. Ergo animus non harmonia est.” Item: “Harmonia compositum suum consequitur. At vero animus corpori dominatur et praestat. Ad haec harmonia magis minusve recipit, animus minime. Harmonia non est contraria iis ex quibus consistit. Animus autem cupiditatibus corporis adversatur.” His finitimum illud in Phaedro est: “Animus se ipse movet. Quod seipsum movet, semper movetur. Quod semper movetur, immortale est. Animus igitur immortalis est.” Item: “Animus a se ipse movetur. Quod a se ipsum movetur, id ceteris quae aliunde moventur fons et principium motus est. Principium vero ingeneratum est. Ergo animus est ingeneratus, et ob eam rem etiam immortalis.” Duobus hisce syllogismis demonstrando ex iis quae per se animo insunt et eo qua ipsum insunt ambos corruptionis modos ab animo removet. Cum enim omne quod corrumpitur bifariam corrumpatur (aut enim a seipso videlicet, propter materiam in eo contentam aut aliunde, verbi gratia, lignum corrumpi potest tum sua putredine, tum etiam cum extrinsecus aliquis vel urit vel secat), primus eorum syllogismorum animum non posse a se corrumpi ostendit; secundus nec ab alio corrumpi posse declarat. De motu animi ipso quo a se ipse movetur et omnino de eius motu, quoniam vir quidam non vulgaris hac de re dubitarit, facile ostendere quidem possum Platonem et Aristotelem ne hac re quidem discordes, sed non hoc loco agendum de his est. Proximum illud Platonis de animo videndum, quemadmodum per deductionem in impossibile animi immortalitatem tuetur. “Nisi principium sit,” inquit, “nec ipsum ex alio nec aliud ex eo fieri aut moveri potest, siquidem ex principio omnia fieri debent. Hoc autem consequitur, ut omne caelum omnisque generationis ratio corruat et mox

6–8  cf. Arist. An. Post. 2.90a3–5 14–16  syllogismus ex argumento Platonis Phd. 77–93 16–19  syllogismus ex argumento Phd. 93–94 19–21  ib. 21–23  ib. 34–33, 2  ib. 3  media] HKNW : medio NQ 9  et] om. N

5

10

15

20

25

30

35

Liber I, capitulum 5  33

5

10

15

20

25

30

35

recreetur. Quod cum impossibile sit, impossibilis quoque ea suppositio est, quae principium tollit.” 5 Ita non erat nescius Plato syllogismum tractare et demonstrationem, quoad subiecta materia pateretur, ex principiis diligenti ratione suppositis reddere ad rerum certiorem cognitionem. Quamobrem permulti singularis sapientiae viri, quibus religionis quam colerent ratione licuit, supposita a Platone recipere quasi Delphica quaedam oracula ea et receperunt et servaverunt ut libris eorum, quos amplissime scriptos reliquerint, perspicuum est. Sed quod ante dixi, me pudet cum Platoni tanto viro rem huiuscemodi defendam, praesertim cum nemo sit, excepto hoc uno, apud quem non opinio iusta honestaque de Platone habeatur. Qui vero singula afferrre quis possit cum eius auctoris omnis sermo ex syllogismis constet refertusque sit demonstrationum necessitudine et nihil omnino sit quod ratiocinandi miro artificio careat? Legat, qui id cupit videre, Platonis libros. Facile enim in his perspexerit genus omne syllogismorum aptissime rei qua deagitur accommodari. Tractatur certe pro rei desiderio modo demonstrative, modo dialectice, hoc est, probabili quadam ratione, interdum etiam captiose. Nam etsi crebrior usus dialecticae propositionis est, tamen hoc etiam captiosum genus adhibitum est, ut in Euthydemo, sermone litario, patet, omnibus fere modis cavillationum eisdemque propemodum verbis, quibus Aristoteles usus est in libro De Elenchis, quos Latine dixerim coargutiones. Disseritur syllogismo directo prima, secunda, tertia figura et modis omnium figurarum idoneis, universaliter aut particulariter affirmando aut negando. Deducitur in impossibile. Ponitur conversionis mutatim ratio, inductio, instantia. Sunt problemata a definitione, genere, proprio, accidente, argumenta a maiori, minori, simili, omnibus denique casibus. Sunt enthymemata, id est, commenta. Sunt probabilia, signa, exempla. Omnem denique logicae scientiae viam ac rationem per divisionem, per definitionem, per demonstrationem, per resolutionem, aut quemadmodum aliter agi potest, tractari a Platone subtiliter absoluteque perspicuum est. 6 Tum etiam nemini dubium est quin plurimum valeat artificium reperiendarum propositionum et copia, sive dialectice sive demonstrative sive sophistice arguere libeat. Omnem denique artem scientiamque complecti hanc facultatis rationem certum est. Cum enim nulla ratiocinandi complexio sine propositione effici possit, propositiones autem capi nisi certo artificio nequeant, hinc plurimum valeat in quovis doctrinae genere necesse est ea ratio quam Aristoteles iis libris quos a disserendi ratione logicos dicimus, ea sane diligentia tradit ut non minus hoc studio quam ceteris eius singulare ingenium possis cognoscere. Tam vero commodam hanc artificii rationem esse ille quoque putavit ut sine ea syllogismorum doctrinam perfici posse omnino negarit. Non enim syllogismi forma tantum considerandam ait, sed etiam facultatem constituendi haberi oportere. Quam cum traderet, confici posse ea una genus omne tum ostendendi,

7  libris] in ante scr. sed deinde del. N 9  apud] qui potius simia quam homo est ante add. Q 13  enim… his] in his enim W 17  litario] HKNW : certatorio Q, sed in marg.: aliter, litario 18  propemodum] fere K 22  instantia] om. K 28–35, 22  Tum…prata] HKNW : om. Q (in marg. add. B2U2, in textu habent MV)

34  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem tum ad impossibile deducendi, tum etiam hypothetice arguendi, et omnino ratiocinandi non dubitavit asserere, sive in materia necessaria sive contingente sive quavis praedicandi ratione agatur. Apertum esse autumat non modo ea ipsa via et ratione omne ratiocinandi genus effici posse, verum etiam fieri non posse ut alia ulla facultate ratiocinetur. Omnem enim syllogismum figura certa ex iis quae praescripserit confici non perperam sentit. Figuram autem ullam, nisi artificio huiusmodi constitui, minime posse. Quod tale est ut terminorum amborum cuiusvis problematis, sive affirmandi sive negandi, sive universalis sive singularis, sive prima figura sive secunda aut tertia, et quocunque ratiocinandi genere, consequentia reperire possimus, et quid termini ipsi consequantur, quid sibi alienum recusent, consequentium etiam quid essentiale praedicetur, quid ut proprium, quid ut accidens tribuatur, quid probabili, quid vera sumatur oratione. His enim ita compertis apteque inter se constitutis, omnis conficitur syllogismus, et quo eiusmodi pluribus abundamus initiis, eo facilius conclusionem afferre possumus et quo verioribus, eo certius demonstramus. Ex consequentibus enim et iis quae quodvis consequatur propositiones et medium sumantur necesse est. Itaque syllogismus, ut dictum iam est, confici aliter aut pefici non potest. 7 Ita Aristoteles propositionum reperiendarum artificium in primis probat et diligentissime tractat, quod omnibus qui libros de quibus loquor Aristotelis legerint cognitum est. Hoc tam commodum tamque praecipuum in disserendi ratione artificium primus Plato. Praeceptor ille Aristotelis plene exponit in eo sermone qui inscriptus Parmenides est. Praebet enim facultatem reperiendarum propositionum abunde cum praecipiat exquirendum reperiendumque quid affirmationem, quid negationem consequatur aut non consequatur, quid simul et consequatur et non consequatur, scilicet, ratione respectuve diverso, rursusque in eorum utroque quid sibi ipsum respectu sui consequens habeat, quid non habeat, quid et habeat et non habeat, quinetiam quid sibi ipsum consequens respectu aliorum habeat, quid non habeat, quid et habeat et non habeat. Ex quibus omnibus coniunctis quattuor et viginti coniugationes conglutinantur et propositionum summa copia nascitur. Quibus Parmenides omnibus usus est cum de uno illo divino ageret. Et quanquam usu potius artificioso in agendo praecepta artis significat, tamen non praetermittit quin de artificio etiam satis praecipiat. Cum enim Socratem ad exercendi ingenii cultum per dialecticam peritiam hortatus iam esset, poscente illo modum ac rationem eiusmodi exercitii, respondit eam esse rationem qua Zenonem disputantem iam audierat, atque rationem praeceptorum his verbis afformat: Si tuum exercere studiosius ingenium cupis, oportet non solum posito quovis ut esset considerare quid accidere potest ex ea ipsa positione, sed etiam posito ne esset quid potest accidere, verbi gratia, si de eo

10–14  Arist. Anal. Pr. 1.43b6–11 14–16  ib. 1.46a1–2 21–28  v. proximam notam 35–35, 12  Pl. Parm. 135e9–136c5 2  in] om. K 12  oratione] ratione N 33–34  afformat] cf. afformare lin. 36, 16 et afformari lin. 36, 36

5

10

15

20

25

30

35

Liber I, capitulum 6  35

5

10

15

20

25

quod Zeno posuerit, an unum sit multa, agendum sit; considerandum quid accidere possit tum ipsis multis vel respectu sui vel respectu unius, tum uni vel respectu sui vel respectu multorum; rursus si unum multa non sit, considerandum quid accidere possit et uni et multis tum respectu sui, tum respectu vicissim collationis ad summam de quacunque re ponatur, aut ut sit aut ne sit aut aliquo pacto affecta sit. Consideranda sunt ea quae accidant respectu tam eius ipsius quam cuiusvis rerum aliarum quam intenderis, eodemque modo respectu aut plurium aut omnium, quinetiam cetera respectu tum sui, tum aliorum quicquid tandem intenderis. Sive ut ens sive ut non ens posuisti, ita agendum est si integro ingenii exercitio debes inspicere sincere veri rationem. Sic Plato breviter modos omnis praedictos praecepit, atque etiam in rei propositae demonstratione novem illis de divino uno positionibus in quibus disputatio Parmenidis tota consumitur vario usus est artificio quemadmodum res exigeret et explicandi consilium postularet. 8 Quae cum ita sint, quis adeo amens, indocus, audax, temerarius sit ut Platonem ignarum dialectice facultatis disserendique rationis imperitum putet et reprehendat? Immo vero quis non eius ingenium admiretur, cuius artificium Aristoteles sequutus? Merito probari commendarique potest. Ita fit ut Plato facile princeps in disserendo sit et fons de quo artificium disputandi omne emanarit atque, ut ita dixerim, rigua permulta effecerit prata. Quasobres mirari omnes debemus adversarium hunc, qui suam contra omnem veritatem calumniam posse latere auditores putarit. An quod apud Latinos homines sermonem faceret, qui libros Platonis aut non habuerunt aut quos habuerunt eosque male conversos non studiose legerunt, speravit suum maleficium fore tutum? Sed de logica hactenus.

Capitulum Sextum Platonem rerum naturalium optime scientiam tenuisse neque Aristotelis dicta ab illius scriptis dissentire 1 Cognitionem rerum naturalium diligentiorem Platonis ex Timaeo sermone satis accipere possumus, sive principia rerum consideremus sive res ipsas ex principiis constitutas atque earum quae potiores generalioresque habentur, velut animum, caelum, et caelestia corpora. Ita quattuor elementorum rationem totalem et particularium conditionem. Sed de generatione animi non hoc loco dicendum est, quippe cum haec 35 quaestio et multo obscurior sit et nisi ab iis qui perfecte opiniones Pythagoreorum et

30

6  ut] om. K 7  tam] tum K 13  praecepit] mandavit praeceptis K 24  faceret] HKNW : conferret Q, sed in marg.: aliter, faceret 27–29  Capitulum…scriptis] in marg. HW1 (capitulum sextum om. W1) : om. KNQ (signum paragraphi ante sed de logica hactenus) 33  Ita] HW : item KNQ 35  iis] his K

36  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem Platonicorum philosophorum tenent et disciplinis mathematicis eruditi sunt, intelligi minime possit. Longo etiam sermone instituto, vix explicari, nedum brevi supervacaneo potest. De caelo et caelestibus ipsis corporibus siquis pro regula rationis doctrinam Aristotelis sumit (qua de re equidem non oppugno), reperiet certe nihil melius ab Aristotele dictum quam a Platone. 2 Sed priusquam ad hoc veniam, de principiis rerum naturalium dicam, quae Aristoteles formam, materiam, et privationem ponit, Plato ideam, materiam, et deum creatorem. Triplex item genus intelligi oportere, inquit: unum quod fiat, alterum in quo fiat, tertium unde assimilatum oriatur quod fiat. Et ad patris, matris, natique comparationem haec transfert. Materiam item, quae omnia recipiat et quasi mater, ut ille appellat, omnium sit, omnino informem et specie omni privatam eisdem rationibus quas Aristoteles ab illo acceperat explicat. Sic enim dicit: Siquam formam sibi habent propriam, haec occuparet impedimentoque esset ne ceterae reciperentur, quemadmodum siquis ad rudem, inaequabilem, et aperiorem materiem imprimere figurae aliquid temptet, nihil expresse afformare in ea poterit, sed aequabilem lenemque reddat oportebit priusquam quod vult afferat. Item apertius: “Illud unde assimilatum oritur quod fit, semper in eodem modo se habens ingeneratum et incorruptibile dicit intelligentia considerandum,” quae quidem et Aristoteles formae tribuit. Quod autem fit, id sensibile, generabile, commutabile semper appellat. Tertium genus materiam ponit, formae capedinem, incorruptibilem, et sedem omnium rerum quae generatione proveniant. Ipsam autem talem esse ut sine sensu attingatur et cogitatione spuria quadam vix accipi possit. Nam et Aristoteles ipse materiam primam ingenerabilem et incorruptibilem ponit 3 Itaque de primis rerum principiis nihil a suo discrepat praeceptore. Caelum vero Platonis sententia causa generatum, tempore ingeneratum est; Aristotelis autem sententia tempore ingeneratum est, idque unum et solum et conglobatum, nullum sibi habens instrumentum, finitum etiam ex totaque naturali materia constans. “Nullam enim,” inquit, “rei ullius partem aut virtute foris dereliquit.” Sic ille locutus est, et recte; et aperte quae et ipsa omnia a Platone dicta eisdem fere verbis accepit, nisi quod Plato perfectius cum causam quoque efficientem caelo tribuerit. Sed si Aristoteles caelum opinatur quintum esse corpus, a quattuor differens elementis, Plato autem vel non quattuor hisce diversum vel praecipuam summamque eorum quattuor notam esse videtur velle. Tamen vel in his convenire alter cum altero videtur iudicio eorum qui accuratius haec et quaesciverunt et explicarunt. Plato et enim figuris quinque illis haec corpora insinuatis afformari vult: pyramide ignem, cubo terram, icosaedro aerem, 13–17  Pl. Tim. 50d5–51a1 18–19  ib. 52a1–2, 4 28–29  ib. 32c7–8 35–37, 1  ib. 54d2–56c7 4  oppugno] HKNW : impugno Q, sed in marg.: aliter, oppugno 5  dictum…Platone] KNQW : quam a Platone dictum H 6  dicam] om. K 9  unde] om. K 12  acceperat] HN (acceperit corr.) W : acceperit KQ 16  afformare] cf. afformare lin. 34, 33 et afformari lin. 36 18  in] N : om. HKQW 36  afformari] cf. afformat lin. 34, 33 et afformare lin. 16

5

10

15

20

25

30

35

Liber I, capitulum 7  37

5

10

15

20

25

octaedro aquam, dodecaedro caelum. Quodsi dodecaedrum a reliquis figuris sua essentia differt, caelum quoque differat sua natura a reliquis corporibus necesse est. Quinetiam Xenocrates, vir naturae studiosissimus et inter Platonis discipulos familiarissimus, in eo libro quem de vita Platonis scribit, ut Simplicius in iis quae de caelo exposuit, narrat haec. Dicit: “ Sic animalia in formas et partes omnibus rebus distributa constituit, quousque ad omnium animalium elementa devenerit. Quae figuras et corpora quinque appellat aetherem, ignem, aerem, aquam, terram.” Quibus verbis Xenocratis apertum iam est dodecaedrum illud pro figura corporis simplicis a Platone tribui caelo, quod aetherem vocat. Itaque hoc etiam Aristoteli convenit cum Platone. Nam etsi Plato caelum ex igne constare dicit, videlicet, eo qua visibile est et ex terra, eo qua tangibile est, stellasque ex omnibus quattuor elementis, tamen non ita ex iis elementis, ut quae generationem corruptionemque patiantur corpus immortale constituant, sed ex igne, quia corpus aethereum lucidum est, ex terra quia sensui obvians, ex mediis quia mediorum rationem praecipuam recipit, quod ne Aristoteles quidem negaverit, scilicet, caelestia corpora constare ex his summitatibus elementorum quando et ipse caelum visibile et tangibile esse vult, animatum etiam et animal esse, ut Plato censet, in libro De Caelo posuit. “Nos enim,” inquit, “perinde ut de animalibus hisce animadvertis, ad haec de elementis quadripartitis.” Quae Aristoteles in libro De Caelo docet, eadem omnia Plato breviter in Timaeo exposuit, qualitates easdem specificas declarando: et incorruptibilem aut ingenerabilem conditionem ratione totius, corruptibilem autem et generabilem ratione partis. Neque de his solum, sed de multis etiam aliis rebus naturae particularibus, velut animalibus, metallis, meteoris, hoc est, sublimibus permulta Plato diligenti ratione aperuit. De figuris quas corporibus tribuit, qui levius haec considerant, cachinno quo ipsi sunt digni riserint. At vero quibus fuerat curae ut rerum huiuscemodi rationes a doctis, qui nos precessissent, viris acciperent, ii quemadmodum haec a Platone dicuntur et sciunt et possunt explicare. Sed de his alias.

Capitulum Septimum Theologiae rationes neminem Platone sublimius meliusve attigisse 1 Ratio autem theologiae atque eius scientiae, quae ordinem investigandi rebus 30 naturae posterior dignitate naturaque prior habetur, quis compos mentis dubitet quin

Platoni facile tribui debeat, cui etiam Peripateticorum ipsorum primarii, quasi ab rei veritate convicti, principatum eius scientiae facile concedunt? Quid enim toto Parme3–7  Simplic. In Arist. De Caelo 12.22–26, 87.21–26, ed. Heiberg; In Arist. Phys. 1165.34–38, ed. Diels 16–18  citatio ficta, sed cf. Simplic. In Arist. De Caelo, 378.8–16, ed. Heiberg. 3  Xenocrates] Zenocrates K 6  quousque] HKNW; in marg. Q quousque del. et usque scr. Bess., sed postea, ut videtur, paenituit huius emendationis 27–28  Capitulum…attigisse] in marg. HW1 (c. vii in textu scr. W1) : om. KQ (sed signum paragraphi sscr. Q) : c. vii in textu et signum paragraphi in marg. N 29  atque eius] HKNW (in marg. H) : om. Q

38  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem nide nobilius? Quid sapientius? Quis rerum divinarum interpres locupletior? Quid de summa simplicitate unitateque primi entis vel potius supra entia omnia dei expositius aut actius? Cuius non modo sententiis, verum etiam verbis ipsis princeps theologiae Christiane Dionysius Areopagita in omni suo sermone utitur. Multa etiam his similia in Sophista, multa in Politico, in Phaedone, in Philebo, in Timaeo, in Convivio, in Phaedro, in libris De Republica, in Legibus, in Epistolis, denique in omni opere suo de deo et rebus divinis et intelligibilibus et intellectualibus Platonem sapientissime disseruisse reperies. 2 Ratio item philosophiae activae, sive quae ad morum modestiam pertinet sive quae ad rem familiarem aut statum civilem publicum spectat, si eius sermones legeris omnes, nullam reperies partem qua non aut plenius aut, quoad res qua de agitur exigit, parcius tractetur. Sed in primis testimonium libri De Republica, libri De Legibus, item Euthyphron, Defensio, Criton, Theaetetus Menon, Hippias uterque, Alcibiades uterque, Convivium Phaedrus, Menexenus, Protagoras, Lysis. Quid de Philebo dicam? In quo de ultimo hominis fine disserens, quod doctrinae moralis praecipuum est, et ab aliis voluptate, ab aliis prudentia rationeque terminatur, ipse uberrimo pulcherrimoque sermone exposuit voluptatis duplicem rationem, atque eius generationem et essentiam, tum prudentiae, mentis, et scientiae rationem, respectu quidem voluptatis excellentem. Sed quod ad hominis perfectam felicitatem spectat, inferiorem atque leviorem. Quorum cum neutrum summum esse hominis bonum ostendisset, ad postremum latius iam concludit tertium quid, longe praestantius illis duobus, esse hominis felicitatem bonumque extremum, idque esse boni honestique naturam ipsam et rationem. Quae quamquam longo sermone ab eo disseruntur, tamen nihl vel sententiae vel vocabuli vel caesi aut membri ullius minus necessarium minusve singularis sapientiae exemplum profertur. Quod propterea dico quia hic adversarius noster perturbata, contorta, inconstantia plena loquacitatis inutilis locutum Platonem scribit. Sed de his satis.

Capitulum Octavum De scientiis mathematicis et Platonem fuisse earum studiosissimum et absque ea facultate nihil magnum attingi posse tradidisse 1 De mathematicis quoque scientiis, quoniam vel earum disciplinarum ignarum Platonem fuisse adversarius refert, nonnihil dicendum censeo, quo doctrina Platonis

1  nobilius] HKNW : divinius Q, sed in marg.: aliter, nobilius | Quis] HKN :quid QW (sed corr. W1) 11  plenius] HKNW : copiosius Q, sed in marg.: aliter, plenius 12  libri1] dant ante add. Q, om. HKNW 25  hic] amens ante add. Q, om. HKNW 27  Sed] qui cum haec de Platone scribat sua nimirum vitia pingit ante add. Q, om. HKNW (unam lineam del. W) 28–30  Capitulum…tradidisse] in marg. HW1 1 (capitulum om. et viii in textu scr. W ) : om. KQ : capitulum viii in textu N et signum paragraphi ante De mathematicis

5

10

15

20

25

30

Liber I, capitulum 8  39

5

10

15

20

25

30

35

quanta vel in eiusmodi rebus fuerit explanetur. Multa profecto rationis geometricae, arithmeticae, musicae, astronomicae passim in eius operibus contemplatu digna contineri cernuntur. Quae, si Plato indoctus rationis mathematicae esset, ut iste homo pronuntiat, non suis libris inserere potuisset, praesertim cum adeo crebro hisce utatur, et tum cum rebus divinis, tum cum naturalibus aut moralibus copulet, ut nemo nisi mathematicis disciplinis eruditus sermonem eius intelligere valeat. Hinc plerique alii expositores Platonis inter exponendum de eius mathematicis rationibus plura dixerunt. Et Theon, vir mathematicus summus, opus per se de quattuor mathematicis scientiis aedidit, inscriptum compendium ad Platonis libros, utpote quod de iis tantummodo rebus mathematicis doceret quas Plato suis libris incluserat. Traditum de Platone sic legimus: eum non minus quadripartitam hanc scientiarum mathematicarum doctrinam suis discipulis explicare quam partem ullam philosophiae aliam solitum. Et vestibulo scholae eius inscriptum: “Nemo expers geometriae ingrediatur.” Quod in primis eum significat qui se geometrica disciplina non excoluerit, tametsi eum quoque designat qui virtute ex geometrica medietate quaesita non praeditus est. Megarum etiam advenit Plato, ut supradictum est, quo Euclidem, summum geometram, adiret, et Cyrenam petiit urbem, ut Theodorum, alterum summum mathematicum, audiret. 2 Legimus item haec: cum Athenienses Apollinem Delphicum consulentes quemadmodum a peste liberarentur, oraculum accepissent, futuros sospites si eius aram quae cubica erat figura duplicarent, statim alterum cubum arae astruendum curarunt. Sed nihilominus peste praeterea laborabant. Quod cum iterum deum consulerent, ille respondit non id factum quod iusserat. Iussum enim ut cubum duplicarent. Illos autem cubo alterum cubum apposuisse. Qua in re cum consilio omni deficerent dubii, Platonem, quem mathematica ratione plurimum valere noverant, interrogarunt quid responsum Apollinis sibi vellet. Hic deum probro illis dare interpretatur quod geometriam neglexerint. Tum suis ostendit discipulis cubum posse duplicari si duabus lineis rectis duae mediae rectae proportionatae reperiantur. Duabus enim unam mediam proportionatam invenire tunc poterant. Sed duas duabus non dum cognitum habebant. Plato vero hanc primus invenit; et quae nunc in operibus Archimedis reperitur, Platonis inventum dicitur. 3 Quodsi geometria inter scientias mathematicas loco habetur nobiliore propter certiorem demonstrationis rationem et veritatis, difficillimum autem omnium geometriae problematum quemadmodum cubus duplicaretur. Plato potuit invenire. Quis tam indoctus est ut nescisse illum mathematicas scientias quas quadripartito distribuimus pronuntiet? Platone haec neglexisset, qui ceteros omnis ad eorum ipsorum cognitio8–10  Scil., Theon Smyrnaeus, Expositio rerum mathematicarum ad legendum Platonem utilium 13  v. Swift Riginos, Platonica, 138–40 15–18  v. 1.5.1 supra 19–30  v. Swift Riginos, Platonica, 141–45 3  iste homo] HKNW : hic indoctus delirusque homo Q 16  advenit] devenit N 20  sospites] HKNW : incolumes Q, sed in marg.: aliter, sospites 35  est] HKNW (in ras. N; sscr. W et audax stultus del.) : audax stultus Q

40  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem nem hortabatur et sine iis neminem posse aut esse aut iure appellari doctum existimabat? Quippe qui libro De Legibus duodecimo, cum leges exposuisset et quemadmodum servarentur quaereret irridendumque diceret hominem qui frustra elaborarit in re quam nulli rationi tute committere possit, ita salutem legum potestatemque perpetuam futuram affirmavit si sapientissimi civitatis viri saepenumero congregati in unum suas leges et alienas exquirerent, et siquid in alienis commodum opportunumque reperirent, suis id adiungerent, siquid in suis minus probandum, id removerent, atque ad calcem unum spectando, virtutem ipsam virtutisque ducem ac principem, mentem, dirigerent eo sua tela. Esse nanque virtutes et quattuor numero et unum: quattuor quod subiectae res, quas circa versantur, plura habentur; unum quod ad unum mentem ipsam et sapientiam spectant. Quo sapientem quoque spectando rempubicam administrare oportere. Sic enim fieri posse ut et cultum dei immortalis servet et cognitionem rerum divinarum ipse possideat, et alios doceat. Deinceps in tractatu addito Legibus, cum quisnam qualisque sit sapiens, ille quaerat et quaenam sit ea quam petimus sapientia. Primum ceteras omnes artes a sapientiae nomine excludit. Mox quattuor mathematicas disciplinas (arithmeticam, musicam, geometriam, astronomiam) probat atque acceptat. Quod cum verbis pluribus et invictis explicasset, attulit haec: Sed intelligendum praeterea illud, ut siquis haec recte quaeque acceperit, maximum sibi capiat fructum; sin minus, satius si hic deum sibi semper vocaverit. Modus autem, quemadmodum recte accipiat, hic est — dicam enim fortasse aliquatenus necesse est — omne geometriae lineamentum, omnem numeri constitutionem, omnemque harmoniae consonantiam et astrorum circulationis consensionem unam omnium constare ei qui recte discit oportet. Constabit autem siquod diximus, recte ad unum respiciens discet. Ita enim vinculum omnium unum quoddam nativum constiterit. Quod siquis aliter dare operam statuet, is fortunam, ut modo dixi, optet sibi secundam oportet. Haud enim sine his effici ulla felix natura in republica potest. Sed hic modus est. Haec educatio. Hae disciplinae. Sive difficilis sive facilis via sit, hac eundum est. Et paulo post: “Qui autem cuncta haec ita acceperit, hunc vere sapientissimum dico, quem, sive ioco sive serio loquor, confirmare non dubitem.” Et rursus: “Qui divini, modesti, et reliquis virtutibus praediti sunt atque etiam res quae disciplinam beatam attingunt, quod iam exposui, optinuerunt, iis solis accumulatissime felicitas comparata est.”

2–13  Pl. Leg. 12.960e5–968b2 19–31  Pl. Epin. 991d5–992a6 32–33  ib. 992b1–3 33–36  ib. 992c6–d3 20  maximum] HKNW : magnum Q, sed in marg.: aliter, maximum 22  necesse] fortasse K 24  circulationis] circuitionis corr. W : circuitionis HKNQ 28  statuet] statuit Q (statuet corr.) 30  Hae] haec H

5

10

15

20

25

30

35

Liber I, capitulum 9  41

[Cap. IX] Quodsi Plato unum illum vere sapientem, felicem, pium, beatum, et a deo immortali amatum esse fatetur qui virtutem colit et mathematicae rationi studuerit, quo pacto rem quam tantopere commendat et ceteros omnis sibi comparare hortatur, ipse vel contemptu repudiet vel desidia negliget? Errat nimirum qui aliter 5 iudicat. Desine igitur — heus! — tu verba in illum sapientissimum virum facere, quae tuam ignorantiam, non Platonis aperiant. Cum enim altero de duobus his doctrina cuiusque probetur — aut enim quia praecepta scientiarum tradiderit aut quia ex ratione praeceptorum libros scripserit —, Plato praecepta quidem non tradidit et causam quare non tradidit dixi, idque argumento non esse indoctum illum fuisse satis expo10 suisse arbitror, sed ex ratione optimorum praeceptorum et quaesivit quae scriberet et sapientissime scripsit, quod et nos breviter eius sermone ostendimus. Et sive tu sive quis alius e contrario contendere malit, adsunt illius libri, quos qui velit legat et iudicet. Nemini igitur calumniis et verbis nulla demonstratione firmis, sed temere atque stultissime dictis persuaderi oportet virum sapientissimum illum esse condemnandum. 15 Sed in eius libris legendis quisque vel suo ingenio quaerere vel aliorum doctrina accipere tum scientiarum acumen, tum sermonis artificium debet. Sic enim facile nostram defensionem veram ac iustam, adversarii accusationem falsam, iniquam, et plane nugas esse reperiet.

1  Quodsi] non novum capitulum hic instituunt codd. 3  omnis] HKNW : omnes Q 6  ignorantiam] HKNW (verba ante et post del. NW) : multiplicem ignorantiam et improbitatem Q 13  atque] KNQW : ac H 15  quaerere] HKNW : invenire Q, sed in marg.: aliter, quaerere

BESSARIONIS CARDINALIS ET PATRIARCHAE CONSTANTINOPOLITANI LIBER DEFENSIONUM CONTRA OBIECTIONES IN PLATONEM SECUNDUS Capitulum Primum Prohemium Quod Christianae religioni magis Platonis consentiunt libri quam Aristotelis

5

Platonem, tamenetsi praecepta artium non reliquerit, nemine tamen docto et sapiente inferiorem propterea existimandum librosque egregie scriptos eum reliquisse superiore volumine exposuimus. Sed quoniam adversarius suo secundo libro sapien- 10 tiorem illum haberi oportere qui veritati Christianae religionis et doctrinae ecclesiae sanctae consentit statuens affert Aristotelem consentire, Platonem dissentire, idque demonstrare conatur, nos huius quoque loci contrarium plane ostendemus, et Platonis doctrinam longe magis cum vera religione et fide constare quam Aristotelis aperiemus. Quod ita faciam non quia Platonem familiarem ecclesiae aut putem aut velim ostende- 15 re. Alienus enim uterque et a nostra aula remotus, tam Plato quam Aristoteles, est; atque ut nomine sic religione gentilis uterque est. Quare frustra adversarius Aristotelem hoc loco extollit, videlicet, inops consilii quo vera praedicet, ad fidem et religionem confugit perinde ut qui scelus capitale commiserint, fugam ad aras asylumque rapiunt. Ergo non Platonem Christianum nos demonstrare contendemus, ut adversarius pro 20 Aristotele agit. Sed ita hunc locum tractabimus ut siquis ex auctoritate quoque philosophorum gentilium veritati nostrae opitulari fidei cupit, libris Platonis hoc potius quam Aristotelis effici posse explicetur.

Capitulum Secundum Fidem nostris doctoribus minui et aestimationem ab iis tolli qui Platoni detrabunt, quem ex omnibus gentilibus nostri potissimum, et Graeci et Latini, testem citent

25

Sed primum quam recte adversarius agit videte. Cum enim doctores ecclesiae viros, ut vitae sanctimonia sic doctrinae tum sacrae tum externae excellentia summos, sermonem Platonis potius quam Aristotelis suo conciliantes et Platone omnibus fere locis teste et sibi concorde utentes, Aristotele nusquam videret, primum in eos paravit 30

1  BESSARIONIS] HQ : B. NW : om. K 2–4  CARDINALIS…SECUNDUS] Liber II incipit K 5  Capitulum Primum] scripsi, om. codd. 6–7  Prohemium…Aristotelis] in marg. HNW1 : om. KQ 19  confugit] HN (con in eras. corr.) W : refugit KQ | aras] HKNW : sacra Q, sed in marg.: aliter, aras 24–26  Capitulum…citent] in marg. HNW1 (fidem … citent N1) : om. KQ 27  recte] HKNW : perverse Q https://doi.org/10.1515/9783111250137-005

Liber II, capitulum 2  43

5

10

15

20

et aestimationem quam quisque nostrum de eorum sapientia animo tenet abolere conatus est. Suadet itaque, quoad potest, ut suo iudicio potius quam illorum utamur. Sic enim censet ut quae nostri doctores instincti spiritu divino scripserunt, ea ad fidem et hominum salutem pertineant eisque tantummodo ipsis credendum sit; reliqua non semper ita recipiendum ut a sanctis dicuntur. At si iis quae ad fidem et veram religionem attinent credendum ducis, bone vir, Platonis autem verbis doctores sancti utuntur ad fidei religionisque verae approbationem. Cur aequum non sit credere cum Platonem allegant et nostris magis consentaneum et sapientiorem Aristotele iudicant? Tum si doctores ecclesiae hoc unum sibi haberent, ut sancti et deo dediti essent, litterarum autem et artium bonarum studio vix mediocriter eruditi viderentur et, ut aiunt, summis labris degustasse quo suas sententias litteris aliquantulum explicare valerent. Concederem tibi geometrae potius in geometricis rebus quam sancto rudi et rustico esse credendum aut philosophandi scientiae studiosis omnique disciplina eruditis quam iis qui indocti omnino sunt, tametsi sancti habentur, fidem adhibendam esse ampliorem. At siqui cum sanctitate ad extremum etiam doctrinae et sapientiae pervenerint et Platonis ac Aristotelis libros lectitarint atque opiniones utriusque diligentissime respexerint atque adnotaverint (qualis apud Graecos Basilius, Gregorius, Cyrillus, Gregorius alter; apud Latinos Augustinus, Boetius, plures alii viri sapientissimi et philosophiae studio illustres), et tamen cum de vera religione loquantur opem libenter ei vel ex sapientibus externis quaesitam ferunt. quo pacto tu censes te iudicem homines, spretis auctoribus illis, sequi oportere? At nos et quicumque compos mentis, te omisso, doctores nostros sanctissimos eosdemque sapientissimos sequimur, quorum sententia rem nobis propositam demonstrabimus.

3–5  Trap. Comp. 2.2 (552–54) 1  aestimationem] existimationem N 3  Sic] videte quis se quibus anteponit sed nimirum stule hoc ut omnia putavit se posse persuadere ante add. Q, om. HKNW 6  bone vir] HKNW : homo inique Q 14  tametsi] QKNW : tamen etsi H 8  et1 …consentaneum] add. HKN (in marg. N), om. QW 16  opiniones utriusque] HKQ : utriusque opiniones NW 21–22  At…nostros] HKNW : praesertim cum tu caecus eos qui vident ducere pares? sed nemo profecto te sequentur qui caveat ne tecum vel in foveam cadat vel per loca praerupta quaedam praeceps deferatur. diceres, certo scio, nisi te puderet vel, ut verius loquar, nisi verbera iusta timeres, te multo illis praestantiorem longeque sapientiorem extitisse. verum tua ista qua inflaris opinione risum latissime apud omnes captat et contemptum sibi, non auctoritatem comparat. quamobrem te crocitantem ista relinquimus. doctores autem Q

44  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem Capitulum Tertium Auctoris excusatio, quod non impugnandi Aristotelis gratia, sed veritatis aperiendae et calumniae in Platonem diluendae haec scribat 1 Molestum mihi hoc loco illud occurrit, quod ea quae nollem dicere cogor. Facit enim huius adversarii iniquitas contra Platonem ut ego, qui non minus Aristotelem quam Platonem soleo laudare, minus hoc meo solito officio fungi videar. Cum enim adversarius dicat et, ut sibi ipse videtur demonstret, Aristotelem quam Platonem melius de natura divina docuisse et Aristotelem trinitatem esse in ea ipsa divina natura opinatum, Platonem autem minime; atque Aristotelem scripsisse caelum et mundum ex nihilo simpliciter esse productum dumtaxat voluntate dei, Platonem autem ex materia prima; et Aristotelem optime de animo disputasse, Platonem figmenta dixisse; itemque Platonem fato et necessitati omnia subiecisse, Aristotelem omnia providentia dei gubernari demonstrasse; his rebus impellit nos certe eo ut, dum contrarium demonstramus, Platoni meliora, Aristoteli deteriora ascribamus atque ita improbare Aristotelem videmur, quod alienum omnino a nostro animo est. Nos enim semper Aristotelis quoque honestissime meminimus; nec tam prava et insolens nos opinio capiat ut eum virum male tractemus cum Platonem defendimus. Utrumque enim sapientissimum esse arbitrantes, utrique gratias pro iis que in nos contulerunt beneficiis agimus, idque admoniti ab Aristotele ipso ita agimus. Sic enim ipse libro A Naturalibus primo loquitur: Non modo iis habenda gratia est qui nobis diligentius opiniones tradiderint, verum etiam iis qui levius asserverint. Nam hi quoque aliquid ad nostram utilitatem contulerunt. Nostrum etenim habitum ante exercitatione reddiderunt aptiorem. Nam si Timotheus non fuisset, non tantum copiae modulorum haberemus; sin Phrynis non ante fuisset, Timotheus non claruisset. Hoc eodem modo de iis qui de veritate disseruerunt censendum est. Etenim accepimus quidem a nonnullis opiniones aliquas. Sed sunt qui auctores fuerunt ut hi praestantiores evaderent. 2 Quapropter nos in hac philosophorum comparatione non alterum laudibus efferemus, alterum contumeliis obruemus ut adversarius facit. Venerandus enim mihi uterque est et omni honore dignissimus. Sed quenam sit opinio Aristotelis de iis rebus quas modo dixi et siquid de iis ipsis et quemadmodum adversarius asserit ille scripsit,

21–29  Arist. Metaph. 1.993b11–19 1–3  Capitulum…scribat] in marg. HN1W1 (capitulum tertium in textu scr. NW1) : om. KQ, sed signum paragraphi sscr. Q 15  omnino] om. K 16  meminimus] meminimus HKNV : commemoramus Q, sed in marg.: aliter, meminimus 17  cum…defendimus] HKNW : cum defendimus alterum Q, sed in marg.: aliter, cum Platonem defendimus 18  contulerunt] HNW : detulerit KQ 24  ante] HKNW : pravia Q, sed in marg.: aliter, ante 25  modulorum] HKNW : cantilenae Q, sed in marg.: aliter, modulorum

5

10

15

20

25

30

Liber II, capitulum 3  45

5

10

15

20

25

30

viderint qui et exquirere et respicere ea possunt. Et permulti quidem sunt qui id facere possunt, quippe cum omnes fere nostrae aetatis sapientes Latini secta Peripatetici sunt et diligenter que Aristoteles scripserat et petierunt et perceperunt. Ergo non id dicam ut Arisoteles de his rebus melius deteriusve aut dixerit aut cogitarit. Frustra enim quae omnes norint exponam. Nec aliud quicquam referam preterquam si Christianum fuisse Aristotelem denegem aut siquo in loco explanationis causa parumper ea ipsa attingam. Nec eo modo intelligendum esse quo adverarius putat ostendam; idque non ut crimen obiiciam Aristoteli, sed quo inficiatorem hunc aut minime intelligere aut pervertere sententiam Aristotelis declarem. Sed Platonis opinionem exponam quoniam omnibus fere Latinis hominibus minus cognita est, partim quia libri eius potiores conversi in Latinum non sunt, partim quia qui conversi habentur minus recte sententiam exprimunt sui auctoris. Cum itaque Platonis de rebus divinis opinio incognita Latinis hominibus sit, idcirco illa eius exponam, quibus late opinio eius aperiatur et vicina nostrae religioni et quasi consentanea demonstretur contra falsa quibus innititur adversarius crimina. Hec enim demonstrationis ratio potissima fuerit si contrarium rei quam obiicit adversarius verbis ipsius Platonis pateat et non vera dicere ipsum adversarium teste sermone auctoris, qui, quod non ita dixerit, reprehenditur plane ostendatur. Sed si ad haec patres et doctores nostrae religionis testes adducam et Platonis sententiam sacro auctorum nostrorum ore et exponi et probari demonstrabo, tunc magis magisque rei veritas elucebit et nemini dubio esse poterit quin Plato, non ut adversarius fingit, sed ut nos ostendimus, et cogitarit et scripserit. Ita hoc loco agere statui. Adversarii vero expositiunculas, longe alienas ab Aristotelis mente atque sermone, et minuta argumenta suo loco post haec, refellam, et quantum ab Aristotelis opinione et verbis aberrant explicabo. 3 Sed priusquam ad rem veniam, dicendum censeo me non ita Platonis opinionem defendere quasi omni ex parte eam velim probare ac nostra cum Christiana doctrina comparare. Non enim ego animorum praeexistentiam illam probo, non numerum deorum, non caeli stellarumque animam, non multa alia quibus gentiles illi a sanctissima nostra ecclesia damnantur. Sed eos philosophos quid senserint, quid inter eos intersit exponere statui. Quorum uterque quanquam gentilis et a nobis alienus opinione est, tamen quid melius alter aut nostrae religionis convenientius scripserit, non inepte his libris declarari posse existimo, praesertim cum nulla Aristoteli inferatur

1  permulti quidem] quidem permulti corr. HW : quidem multi KNQ 6–7  parumper…attingam] responsionis ad argumenta obiectet opiniones eius autoris N (ad argumenta … autoris in marg. scr. N1) 7  eo modo] commodo K 12  Cum] inscitia interpretis, scilicet. nam linguae Latinae culpa id esse non equidem dixerim. dici enim [in marg.: aliter, nanque] omnia possunt Latine graviter [graviter in marg.], apte, distincte, ornate, quanquam adversarius suam barbariem saepe excusans, quod ipse nescit, linguae Latinae deesse dicit ante add. Q, om. HKNW 16  non…dicere] HKNW : mentiri decipi errare Q 17  adversarium] om. K 21  fingit] HKNW : mentitur Q 23  minuta argumenta] HKNW : minutula [in marg.: aliter ratiunculas quas] argumenta quae fingit et somniat Q | suo…haec] NW (in ras. N) : alias, si dabitur tempus HKQ | quantum] HKNW (in ras. N) : quanta ignorantia sordent et Q 25–46, 5  Sed… commendandus] HKNW (in marg. NW) : om. Q 27  enim] om. K 28  non1 …animam] K, in marg. HNW

46  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem iniuria, dum ita a me agitur. Siqua enim in re preferre Platonem videor, non ultro ad hanc veni comparationem, sed coactus adversarii ipsius iniquitate, qui eos viros summa cum vituperatione conferre voluerit. Nam quod mea quidem sententia dici potest, Aristoteles et doctrina laudandus est et studio, quo bene de hominum genere meritus est, amandus et commendandus. 5

Capitulum Quartum Quid in Parmenide Plato dicat de principio omnium entium primo 1 Igitur de primo ente, vel potius de principio omnium entium primo et supra omnia entia posito, audite quid Plato in Parmendide scribit. Dicam autem conclusiones solum ratiocinationum. Unum, inquit, ipsum (sic enim supersubstantialem dei divinitatem appellat) non multa est. Nec partem nec totum nec principium nec finem nec medium habet. Infinitum etiam infiguratumque est. Nullo in loco est. Nusquam stat. Nullo vel per delationem vel per alterationem motu movetur. Nec fit ullo modo. Nec sibi aut alteri vel idem vel diversum est. Nec simile aut dissimile. Nec aequale aut inaequale. Nec antiquius aut recentius. Nec in tempore ullo est, sed omnino tempore vacat. Quamobrem nec generatum unquam est. Nec generatur. Nec erat unquam nec modo effectum est. Nec fit nec est. Nec post fiet nec generabitur nec erit. Nec substantiae particeps est. Verba enim haec, “erat,” “fiebat,” “generatum est,” “preteritum” tempus significant; “erit” autem, “fiet,” et “generabitur” futurum. Est vero et fit presens. Quod autem omnino particeps temporis non est. Id nec erat nec est nec erit. Unde fit ut nomen etiam nullum ei sit datum, nulla definitio tribuatur, nulla scientia aut sensio aut opinio eius habeatur. Igitur nec nominatur nec dicitur nec opinatur nec cognoscitur nec ab alioque ente sentitur. Haec in Parmenide pauca ex multis. In aliis vero suis operibus, ut Phaedro, Phaedone, Philebo, Timaeo, Sophista, Legibus, Republica, Epistolis, omnibus denique locis ubi de rebus divinis loquitur sibi constat et eadem de eisdem dicit, quod officium viri docti et firmae rationis testimonium est. Semper etenim Plato primum omnium principium unum appellat. Auctorem et creatorem omnium, summum bonum, regem et conditorem omnium nominat et apertissime suis libris exponit. Etquidem adsunt libri ipsi 11–27  paraphrasis Pl. Parm. 137a7–142a8 6–7  Capitulum…primo] in marg. HW1 (capitulum quartum in textu scr. W) : om. KQ, sed Q signum paragraphi hic sscr. et in marg. iteravit : quid … primo om. N 8  Igitur] signum paragraphi in marg. Q scr. Bess. 10  solum] HKNW : tantum Q, sed in marg.: aliter, solum 25  sensio] HKNW : sensus Q, sed in marg.: aliter, sensio

10

15

20

25

30

Liber II, capitulum 4:  47

5

10

15

20

25

30

35

Graeci ut qui velit legere possit et a lingue illius fonte haurire quae nos interpretamur ut possumus. Haec autem theologia Platonis ita nostris sanctissimis patribus et doctoribus placuerat ut cum de deo scriberent, perlibenter non modo sententiis eius, verum etiam verbis ipsis uti voluerint. 2 Iam beatus Dionysius Areopagita, qui et primus et summus Christianae theologiae auctor est. Nemo enim ante eum, excepto apostolo Paulo et Hierotheo, Athenarum episcopo, quibus ipse praeceptoribus usus est, theologiae nostrae ratione cognoscitur. Hic libro De Divinis Nominibus: Manet, inquit, supra omnes substantias supersubstantiales infinitas et supra mentes supermentalis unitas. Et omnibus intelligentiis inintelligibile est unum ipsum, quod omnem intelligentiam excedit. Ineffabile etiam quibusvis verbis est bonum ipsum, quod omnem dicendi rationem exsuperat. Et rursus: Unitas unifica omnis unitatis, supersubstantialis substantia, mens inintelligibilis, ratio ineffabilis, irrationabilitas, inintelligibilitas, innominabilitas est. Nullius entis similitudinem gerit et causa est omnibus ut sint. Ipsum autem est non ens, utpote quod ultra omnem substantiam sit. Item, non sensio eius est non imaginatio, non opinio, non ratio, non scientia, non nomen. Et paulo post: Supersubstantiale divinum principium, quid sit superessentia superbonitatis minime intelligi potest. Nec enim ut rationem aut virtutem nec ut mentem aut vitam aut substantiam memorare fas est cuiquam eorum qui veritatis omnem veritatem superantis amore tenentur. Sed ut ab omni habitu, vita, imaginatione, opinione, nomine, ratione, mente, intelligentia, substantia, motu, statu, loco, unione, fine, infinitate, omnibus denique rebus superlative abstractum perinde intelligendum est. 3 Hec — Per deum immortalem! — nonne verbis eisdem a Platone Dionysius accipit? Quid Gregorius, qui excellentia theologiae rationis cognomem theologi apud Grecos acceperit? Hic sermone suo In Pascha: Deus erat, inquit, et est et erit vel, ut rectius dicam, semper est. Verba enim hec ‘erat’ et ‘erit’ temporis nostri naturaeque fluxae et labilis particulae sunt. Ille vero semper ens est, idque ipse se nominat cum

9–13  ps.Dionys. Areop. DN, 1.1, ed. Suchla, 109.10–13 15–20  ib., 1.1 (109.13–16), 1.5 (116.3) 22–29  ib. 1.5 (117.5–11) 33–48, 2  Greg. Naz., orat. 45, PG, 36:625C1–7 9  supersubstantiales] supersubstantialis corr. H : supersubtantialis KNQW 23  minime] HKNW : nequaquam Q, sed in marg.: aliter, minime 33  dicam] HKNW : loquar Q, sed in marg.: aliter, dicam

48  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem Moysem apud montem alloquitur. Totam enim in se ipse essentiam complexus est, que nec inceperat neque desinet. Et paulo post: “Infinita igitur dei ratio. Nec contemplatu facilis est. Idque unum eius omnino percipi potest, ut infinita esse intelligatur.” Haec de uno et primo principio entium atque de simplicitate unitateque dei Plato luce naturae philosophatus est ac nostri sanctissimi sapientissimique doctores et Christiane veritatis theologiaeque proceres spiritu illustrati divino edocent; atque Platoni hoc quidem loco testimonium dant, ut recte senserit. Quodsi praestantiores nostri doctores Platonis hunc locum probant, de ceteris quin idem probent nulli dubium est. Ceteri enim omnes eadem que hi principes dicunt, quos ne longiores simus omittimus. 4 Quam vero Platonis illud consentaneum libris nostrae religionis est, quod quarto De Legibus libro scribit! Deus, ut veterum quoque sententia est, principium, finem, et medium rerum omnium continens, rectam agit naturae ratione perlustrans. Hunc semper iustitia sequitur, vindex eorum qui legi divinae minus obtemperarint. Cui qui felix futurus est devinctus consequitur, humilis atque modestus. At qui superbia effertur, dum vel pecuniis insolens vel honore vel corporis pulchritudine et simul iuventute atque amentia incenditur animo per contumeliam, quasi non principem, non ducem sibi ullum desideret, sed ipse vel alios regere valeat, deseritur a deo et solus miser vagatur. Animadvertite in his, quaeso, quot quantaque sacris litteris nostris consona habeantur. “Ego,” inquiunt illae, “deus sum primus et ego postea ero.” Hic: “deus principium. finem. et medium rerum omnium continet.” Illae: “Rectitudines novit facies eius.” Hic: “Rectam agit ille iustus dominus est et iusticias dilexit et mihi vindictam ego retribuam.” Hic: “Hunc semper iustitia sequitur, vindex.” Illae: “Post dominum deum tuum ambulabis.” Hic: “Cui qui felix futurus est devinctus consequitur.” Illae: “Deus superbis resistit.” Hic: “Superbus a deo deseritur.” Quinetiam in Philebo, “mens,” inquit, “rex caeli et terrae est.” Idque latius, optime, pulcherrimeque declarat quemadmodum etiam in Timaeo. Quaerit “quid sit quod semper est et nullam habet generationem.” Et alterum: inquit, “intelligentia cum ratione comprehendi potest, semper modo eodem substans.” Et reliqua quae ibi sapientissime exponuntur. Ac Plato ita, cum hunc locum tractaret, comprobatus est. Aristoteles autem quicquid de eiusmodi rebus scripserit, Platonem suum praeceptorem secutus, tradidit, quamvis non ita expresse. Quale illud

3–4  ib., 628A11–12 11–28  cf. Euseb. Caes. Praep. Evan, 11.13.6–8, ed. Mras, 2:33.17–34.6 13–21  Pl. Leg. 4.715e7–716b1 23  Is. 41.4 26–27  Dtn. 13:4 27–28  1 Petr. 5:5 = Iac. 4:6 = Prov. 3:34 28–29  Pl. Phil. 28c7–8 30  Pl. Tim. 27d6 31–32  ib. 28a1–2 29  quemadmodum] HKNW : atque Q, sed in marg.: aliter, quemadmodum etiam 33–49, 1  quicquid… est] HKNW : siquid tale litteris tradidit eius ipsa ostendent. nos quidem nihil tale apud eum reperimus, quamvis omnes eius legerimus libros qui extant, excepto Q

5

10

15

20

25

30

Liber II, capitulum 5  49

est quod in iis quae Ab Naturalibus tractat. Simile accipit cum dicat Homeri illud, “rex unus princeps unus,” aut si uspiam alibi “deum et naturam nihil frustra agere” profitetur, aut siqua libro Naturalis Auscultationis ultimo et etiam Ab Naturalibus undecimo de primo movente, immobili, ipso substante attigerit. Quae etsi recte sapi5 enterque ab eo sunt dicta, quantum tamen inter haec verba et Platonem intersit apparet manifeste.

Capitulum Quintum Inepta interpretatio adversarii verborum Aristotelis in libro de Caelo et Mundo declaratur 1 De trinitate divina Aristotelem optime disseruisse suo exordio De Caelo et Mundo adversarius scribit. Platonem nusquam de ea re quicquam dixisse, immo vero deos posuisse plures et multitudinem daemonum, eosque colere admonuisse. Quae verba quantam prae se calumniam ferant mox videbitis. Primum quod Aristoteles de trinitate principio De Caelo et Mundo dicit: 15 Tria cuncta esse et ter quaque parte secundum Pythagorerorum sententiam, qui universum et cuncta ternario terminari volunt. Principium namque, medium, et finis numerum universi optinent. Haec autem ternarium habent. Haec ineffabilem trinitatis divinae rationem explicare adversarius suo sermone non 20 minus inani quam prolixo contendit. Quae, cum tot expositores tam illustri ingenio praecessissent, a nullo tamen aut Graeco aut Latino ad hanc sententiam exposita accepimus, quanquam illi, si ita haec exponi possent, libenter huc ducerent, et potissime sanctus Thomas, qui philosophandi dissserendique studio superiore aetate excelluit, quippe qui nostra cum Aristotelis philosophia convenire, quoad fieri poterat, osten25 dendum curarit. Hic certe et qui hunc secuti sunt viri doctissimi, siquid tale religioni nostrae acquiri posset, ipsi et exquisivissent et acquisivissent. Sed neque hi locum illum ita intellexerunt, et contextus sermonis nihilo ad id spectat. Quae cum adversarius ipse non ignoraret, excusans suam Chimaeram et novam hanc expositionem sibi a 10

1–2  Arist. Metaph. 12.1076a4, citans Hom. Il. 2.204 2  Arist. Cael. 1.271a33 3–4  sic; recte, Metaph., lib. 12, ut Δ, 93.4 (“Divinorum Rerum duodecimo”); sed etiam textus Graecus peccat, citans Metaph, lib. 3: “Μετὰ τὰ φυσικὰ γ” 15–18  Arist. Cael., 1.268a8–13; cf. Trap. Comp., 2.5.41–45 (626) 1  iis] his K | Ab] A K 3  siqua] paucissima post add. Q | ultimo] duo sscr. Bess. in N, non deleto ultimo 4–6  Quae…manifeste] HKNW (in ras. scr. Bess. in N, W1) : non tamen ea propter damnandum censemus Q 6  apparet manifeste] sscr. W1, deleto ostendimus 7–9  Capitulum…declaratur] N (in 13  quantam…ferant] marg.), HW1 : om. KQ, sed signum paragraphi hic sscr. et in marg. iteravit Q HKNW : quam putrida fermantur sententia quamquam suum auctorem ignorum et Aristotelis et Platonis doctrinae declarant Q 15  secundum] in Q sscr. Bess. | Pythagorerorum] est ante add. Q 26  et1] om. K 28  non ignoraret] HKNW : nescio unde admonitus intellexerit Q

50  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem deo nuper esse revelatam dicit, et persuadere conatur nil mirum esse deum hoc secretum celasse suos sanctos qui libros Aristotelis exposuerint, ipsi autem aperire voluisse. Ita pueriliter et ridiculose se iactat 2 Aristoteles vero, cum in sua Naturali Auscultatione, quam Physicam Acroasin Graece dicimus, de principiis naturalium rerum (materia, forma, et privatione) iam docuisset, statuit eo ipso De Caelo et Mundo libro tractare res ex principiis illis compositas. Quales sunt corpora, quorum proprium est tribus dimensionibus constare. Magnitudinis, quod in unum distenditur, linea est, inquit; quod in duo, planum; quod in tria, corpus. Et praeter haec nulla est magnitudo, quoniam tria cuncta sunt et ter quaque parte. Tale autem caelum quoque esse manifestum est. Igitur, cum de natura et rebus constitutis natura ageretur, quis locus aptus esse posset ut de deo, de incorporea, immateriali, separata natura, de trinitate omnem rationem atque intelligentiam superante doceret? Profecto somnia ista sunt et, quomodo dixi, Chimaera atque false imaginationis figmenta. At si item eadem in contentione perstans litigas, contra te et pro Platone magis quam pro Aristotele contendis. Aristoteles enim hoc loco suae sententiae testes Pythagoreos philosophos adducit. Tria enim cuncta et ter quaque parte esse, inquit, ut Pythagoreis placet. Hoc est, universum et cuncta ternario terminantur. Finis enim, medium, et principium numerum habet universi. Ergo hanc rationem non tanquam suam Aristoteles affert, sed Pythagoreis ascribit, quos Plato studiosius secutus quam Aristoteles est, ut omnes norunt. Unde fit ut etiam siquid divinius et ultra quam sensus aut mens nostra attingere possit his verbis significatur, id Pythagorae potius et Platoni quam Aristoteli tribuendum sit. Siquidem quae illi de substantiis intelligibilibus, ut numeris et reliquis generis eiusdem, dixerant, haec Aristoteles ad res corporeas et sensum recipientes traduxerit. 3 Ceterum nisi fingere et falsa simulare velimus, nec Platonem nec Aristotelem neque alium quenquam gentilem confiteri debemus de trinitate locutum quemadmodum Christiani dicunt et opinantur, re divinitus revelata et sacris litteris tradita. Haud enim fieri potest ut humana cogitatio in tantum excellentiae ascendat ut veritatem illam queat attingere. Sed sine demonstrationis ratione fide una et divina institutione recipienda haec sunt. Nec exquirenda est ulla alia viae ratio. Aliter enim nulla fidei merces nobis deberetur, ut doctores ecclesie volunt. Nemo igitur aut Platonem aut Aristotelem ideo laudare debet quod vel praedicarit vel coluerit trinitatem divinam. Alienus enim uterque eorum ab hac vera opinione est. Et pietatis nostrae ignarus Aristoteles itaque nullo in loco tale quicquam aut dixit aut cogitavit. Plato vero multa 8–10  ib., 1.268a7–10 18–20  ib., 1.268a9–13 3  pueriliter…ridiculose] HKNW : pueriliter ridiculose ac stulte Q (pueriliter in marg. scr.) 4  Acroasin] H : Acroasim KNQW 13  superante] HKNW : superantem QW (sed corr. W1) 15  contentione] HKNW : amentia Q 20  habet] sic HKNQW : habent Δ 25  dixerant] W, in ras. HN : dixissent KQ 36–51, 1  vero…trinitate] HKNW : autem quamvis de trinitate aliquid Q

5

10

15

20

25

30

35

Liber II, capitulum 5  51

5

10

15

20

25

30

35

certe de trinitate dixerat. Longe tamen minus et aliter quam nostra religio docet. Ille enim gradus divinitatum statuens, primum omnium entium principium ponit ingeneratum, sempiternum, omni initio vacans, quod et unum ipsum et summum bonum appellat. Neque a se aut ab alio productum et causa et initio carens, omnino superius omni mente, superius omni ente opinatur. Mox primum ens statuit, quod et mentem primam et formam primam vult esse. Productum quidem a primo deo, qua unum; sed a se quoque productum, qua ens et mens et ordo naturae secundae. Tum tertium ordine ac dignitate, animam universi, ponit. Quam et ipsam productam quidem a primo deo, qua unum, aliquo modo; et etiam a primo ente, qua mens est; sed qua a se, mobile est eo a se productam, id est, a nullo productam. Atque hucusque processisse divinitatem. Quamobrem in epistola quam ad Dionysium scribit: “Apud regem omnium,” dicit, “omnia sunt et illius causa omnia constant, et illud causa est omnium bonorum; secundum secundis, tertium tertiis accommodatur.” 4 Sexto autem De Republica libro, quasi loquens de secunda divinae trinitatis persona cum mentione primae, id est, patris, haec scribit: Sed, o beati, quidnam ipsum sit summum bonum missum hoc in loco faciamus. Plus enim mihi esse videtur quam ut ex hoc instituto assequi possimus. At qui filius boni ipsius summi eidemque simillimus esse videtur, hunc exponere volo. Si vobis etiam placet, alioquin missum faciam. Sed dicito, inquit, patris autem illius rationem loco postea reddes. Et paulo post Nonne sol cum minime visus, id est, sensus videndi, sit sed causa visus, tamen a sensu ipso videtur? Ita est, inquit. Hunc igitur, inquam, dici a me existima filium summi boni, quem summum ipsum bonum generavit, sibi proportione aptum, ut quod ipsum est in loco intelligibili ad mentem et res quae intelliguntur, idem hic esset in loco visibili ad visum et res quae videntur. Tum addit: “Igitur quod veritatem iis rebus quae conoscuntur et vim cognoscendi ei quod cognoscit praebet, id esse boni ipsius ideam arbitrare.” Et rursus: Solem certe non modo facultatem iis quae videntur praebere ut videantur dices, verum etiam ut generentur, augeantur, alantur, quamvis ipse non sit generatio. Sic certe. Et iis igitur quae cognoscuntur non solum ut cognoscantur adesse a bono ipso, sed etiam ut esse et substantiam eisdem ab illo accedere dabis; verum ita ne bonum ipsum

11–13  Pl. Ep. 2.312e1–4 31–52, 2  ib., 6.509b2–10

16–21  Pl. Resp. 6.506d8–e7

23–28  ib., 6.508b9–c2

29–30  ib., 6.508e1–3

5  superius…ente] om. K 6  unum] HK, in ras. scr. NW1 : ens Q 7  ens] HK, in ras. scr. NW1 : unum Q ordo] HKNW : origo Q, sed in marg.: aliter, ordo 26  proportione aptum] HKNW : proportionalem Q

52  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem substantia esse intelligatur, sed omnem substantiam tum veneratione, tum potestate exsuperet. His Plato non modo cognosci verum etiam esse et substantiam praeberi a summo bono ipso, hoc est, deo apertissime docet, deumque ipsum ultra omnem substantiam esse et veneratione potestateque excellere ut nec sine causa sint res ipsae intelligibiles. Et deus qui eas produxerit longe superet omnes veneratione et potestate, dilucide dicit. Quem locum theologus Gregorius, cuius ante mentionem feci, totum eodem modo accepit in ea oratione quam De Laudibus Athanasii scribit: Quod rebus sensibilibus sol est, inquit, idem intelligibilibus deus est. Alter enim lucem mundo visibili, alter mundo invisibili praestat; et alter visum corporeum sibi similem, alter naturam intellectualem sibi similem reddit. Atque ut hic videntibus et videndis, alteris quo possint videre, alteris quo possint videri, praebens ipse omnium rerum quae videntur pulcherrimus est, sic deus intelligentibus et intelligendis, alteris quo intelligere possint, alteris quo intelligi possint, prestans ipse omnium quae intelliguntur summum est, ad quem omnis se expetitio sistit et ultra quem non est quo progreditur. 5 Item Plato quasi de verbo divino disserens et hoc eodem vocabulo utens in tractatu adiecto Legibus, quem Epinomidem inscripsit, sic loquitur: At vero honorem exhibeamus omnibus caelestibus diis, non huic annum, illi mensem, caeteris autem nec portionem ullam regionis nec tempus quo suum orbem perlustrent circumeundo mundum. Quem verbum summe divinum aspectabilem constituerit. Quod quisque felix primum admiratur, post amore incenditur ad ediscendum quicquid mortales vires attingere possint, existimans ita futurum ut optime felicissimeque vitam degere vitaque functus loca virtute digna adire valeat. Hic Plato verbum appellat creatorem mundi; eiusque contemplationem hominibus tum vivis, tum mortuis causam felicitatis et beatitudinis esse arbitratur. Quinetiam in epistola quam ad Hermiam et Erastum et Coriscum scribit, haec dicit: Epistolam hanc vobis omnibus, qui tres estis, legendam censeo potissime simul, si fieri potest, sin minus, binis saltem, quoad saepius fieri potest, et utendum pacto et lege certa iureiurando, ut aequum est, confirmando non sine officii elegantia et eruditione, quae soror elegantiae officii est, iurando deum omnium rerum quae sunt quaeque futurae sunt, principem, et principis auctorisque causae patrem do-

9–17  Greg. Naz. Orat. 21, PG, 35:1084A10–B6 20–27  Pl. Epin. 986c1–d2 31–53, 2  Pl. Ep. 6.323c6–d6 20  At] HNW : et KQ 30  Erastum] Herastum K 32  si…potest] in marg. add. H1N1W1 : om. KQ | quoad saepius] in ras. H1; saepius sscr. W1 : saltem saepius quod N (saltem saepius in ras.) : saepissime quoad KQ 34  officii] HKNW : studii Q, sed in marg.: aliter, officii

5

10

15

20

25

30

35

Liber II, capitulum 5  53

5

10

15

20

25

30

35

minum, quem, si pie probeque philosophamur, cognoscemus aperte omnes, quoad felicis hominis natura attingere poterit. 6 Haec sunt Platonis pauca ex multis. Ex ordine vero professorum Platonicae sectae nobiliorum Plotinus in eo libro quem de tribus personis principalibus scribit — cuius vel ipsa inscriptio notanda est, cum personas dicat easque tres ritu nostrae religionis — in eo igitur libro post multa alia pertinentia ad hunc locum illud inquit: Sempiternum perfectum generat, semper sibi sempiternum; et quod generatur minus eo ipso generante est. Quid itaque de perfectissimo illo putandum sit? Nihilne ab ipso an quae summa sunt esse post ipsum? Summum igitur post ipsum mens atque secundum est. Mens enim illud videt illiusque eget unius. Illud autem nihilo huius eget, et quod a mente maiore illa generatur mens est atque omnbius praestantior est. Ideo quod cetera omnia sunt posteriora. 〈…〉 Omne autem id desiderat et amat, a quo generatum est, et potissimum cum sola sunt ipsa quod generarit et quod generatum est. Verum si ita contigerit ut quod generarit optimum sit, tum necessario coniunctum ita cum eo est ut tantum alteritate separetur. Imaginem autem illius esse mentem ipsam intelligo, ut planius loquar. Et paulo post: Ideo a Platone ternario distributa sunt omnia. Apud regem omnium, inquit, omnia sunt. Secundum secundis, tertium tertiis accommodatur. Plato itaque patrem esse dicit auctoris causae, quam auctorem causam mentem esse opinatur. Pro creatore enim mentem ponit. 〈…〉 Cuius mentis et causae patrem dicit bonum ipsum et summum bonum et mente substantiaque omni nobilius. Saepe etiam ens et mentem ideam esse fatetur. Quapropter Platonem ita sentire manifestum est ut mentem ex bono ipso, animam ex mente suum esse atque substantiam capesseret. Porphyrius vero, teste Cyrillo sancto libro In Iulianum, Platonis opinionem exponens, ad tres usque personas substantiam processisse divinitatis dicit: “Esse autem deum primum supremum bonum ipsum, post secundum creatorem ipsum, tertium animam mundi. Ad animam enim usque rationem processisse divinitatis.” 7 Numenius quoque eum inquit qui intelligat de deo primo et secundo distribuere ordine quaeque oportet. Qui postquam huius rei causa deum sibi auxilio invocavit, haec affert:

7–18  Plotinus En. 5.1.6.38–45, 6.50–7.2, ed. Armstrong, 5:32; cf. Euseb. Caes., Praep. Evan., 11.17.6–8, ed. Mras, 2:39.10–20 20–26  ib. 5.8.1–6, 7–9, ed. Armstrong, 5:38–40; cf. Euseb. Caes., Praep. Evan., 11.18.3–4, ed. Mras, 2:39.22–40.4 2  felicis…natura] HKNW : natura hominum felicium Q, sed in marg.: aliter, quoad felicis hominis natura

54  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem Distribuendum iam est: deus primus in se ipse substans simplex est ideo; quod sibi devinctissimus semper nunquam dividi potest secundus; autem deus et tertius unus est, sed adherens materiae, quae binarius est. Eam unit et ipse ab ea scinditur. Et paulo post: “Etenim nec decet quo primus creet et creantis dei patrem esse primum deum putandum est.” Complura etiam alia his proxima hac de re dicit: Nec non Amelius theologiae rationem divi Ioannis Evangelistae probare videtur cum dicat: Atque hoc erat illud verbum per quod ea quae fierent fiebant. Cum tamen semper essent, quemadmodum vel Heraclitus voluerit, et mehercule quod barbarus ille censet in ordine dignitateque principii constitutum apud deum esse et deum esse et per ipsum omnia facta esse, et in ipso quod factum est vivum et vitam et ens fuisse, ac reliqua. Non enim omnia proferre opus est, cum ex eius libris quae accipere liceat. Qui quoniam vel invitus veritatem negare non potest, eius, quem, tanquam hostis, barbarum appellat, sententiam probat et fidem accipit. 8 Sin adversarius, qui omnia in malam accipit partem, ea quibus sanctissimi nostri doctores quasi adminicula quaedam verae religionis adhibuerint, ipse causae fuisse calumniator ut Origenes aut Arius sibi heresim molitetur. Sic enim scribit Platonem fuisse auctorem errorum varie opinionis qui inter homines Christianos extiterint. Iam pari ratione evangelicos etiam libros et apostolicos improbare potest, omnem denique litterarum sacrarum doctrinam abiicere, quam qui errarunt male interpretantes, suam opinionem verbis confirmati divinis arbitrati sunt. Verbi gratia, “Pater meus maior me est.” Et “De die illa et hora nemo novit, nec filius, sed pater.” Et “Mea doctrina mea non est sed patris.” His et reliquis huiuscemodi Arius ille filium non patri aequalem esse existimavit. Sabelius item, quod a filio dictum est, “ego et pater unum sumus”, patrem et filium contrahi in eandem personam oportere putavit. Quinetiam qui spiritu baptizatos nunquam temptari a diabolo posse crediderint, verbis evangeliste Ioannis suam sententiam probabant illis, “omnis qui natus est est ex deo peccatum non facit”, quoniam semen ipsius manet in eo et non potest peccare quia ex deo natus est. Et rursus: “qui natus est ex deo non peccat sed generatio dei servat eum et malignus non

1–4  Numenius, Frag. 11.11–14, ed. Des Places, 53 = Euseb. Caes., Praep. Evan., 11.18.3–4, ed. Mras, 2:40.19–41.1 5–6  ib., Frag. 12.2–4, ed. Des Places, 54 = Euseb. Caes., Praep. Evan. 11.18.6, ed. Mras. 2:41.7–8 8–13  Amelius, Frag., ed. Zoumpos, 17, no. I = Euseb. Caes., Praep. Evan. 11.20.1, ed. Mras, 2:45.3–6 23–24  Io. 14:28 24  Mt. 24:36 24–25  Io. 7:16 26  Io. 10:30 29  1 Io. 3:9 31–55, 1  1 Io. 5:18 5  paulo] HKN, in ras, W : aliquod Q 9  vel] dum H 14  eius…quae] HKNW : suis libris quaeque Q 14–16  Qui…accipit] H (eius quem … accipit in ras. scr. H1); in marg. N1; in marg. scr. partim W, partim W1; : qui vel invitus veritatem negare non potes sed eius sententiam quem tamquam hostis barbarum appellat approbare cogitur et eius recipere fidem K : om. Q 15  vel] licet N1 17–55, 27  Sin…Christum] in textu HKNW, in marg. Q : in marg. B2 U2, in textu MV 22  interpretantes] HKNW : intelligentes Q, sed in marg.: aliter, interpretantes 26  Sabelius] Sabellius K

5

10

15

20

25

30

Liber II, capitulum 5  55

5

10

15

20

25

30

temptat eum.” At vero crimen non litterarum sacrarum hoc est, quamquam illi ex iis ipsis argumenta deducebant, quibus suum errorem defenderent. Sed qui perverse accipiunt quae recte dicuntur, hi nimirum sunt reprehendendi. Nam si Origenes aut Arius recte intelligeret ea quae sacris litteris explicantur, non in eum incidissent errorem, quem inepte simul et Christi et Platonis sententia servare intenderent. Non enim Christi dicta ad Platonis accommodanda sunt, sed Platonis ad Christi. Itaque in iaciendis suae opinionis fundamentis errabant illi, non in exquirendis Platonis sententiis. Quis enim nesciat Platonem non Christianum fuisse aut talem auctorem quem e vestigio sequi debeat qui Christianum se profitetur? 9 Speciem quandam nostrae religionis in Platone fuisse fatemur luce naturae illustratam, cuius creator et princeps post inaudita doctrina sui filii rem plenius declaravit et sua gratia revelavit apertius; eaque specie iuvari hominem qui ex Platonis doctrina ad nostrae religionis statum perfectiorem proficiscatur putamus. Ita enim habet sibi nonnihil primordii ad veram theologiam. At siquis ex perfecta litterarum sacrarum institutione suo errore discedens ad Platonem se conferat, culpa eius est, non Platonis. Nam Plato quidem vel ex ea re laudari potest, cum is qui adhuc se Christianum profitetur, minime a Platonis sententiis se discedere arbitretur. Non enim ita putaret nisi Plato similitudinem aliquam cum Christi religione gereret. Et quemadmodum cum aliquis in dicendo errat, non eo labitur ut cum doctrinam dicere eius velit, meam dicat aut tuam, sed suam quod nonnullis saepe accidere solet, quia eius et sui finitima vocabula sunt, sic heretici illi, cum errassent in ratione nostrae religionis, non in Aristotelem inciderunt, qui longe ab hac religione est alienus, sed in Platonem, qui propinquior et consentaneus est. Ita fit ut et ipsum quod ab adversario opponitur laudem Platonis augeat, quamquam vehementer illi peccarunt, qui cum prae se ferrent sapientiam dei, apud quam “thesauri sapientiae sunt absconditi”, non in eo fundamento praeter quod nullum aliud iaci potest innixi, cetera omnia eodem accommodarint omnemque intellectum captivarint in Christum. 10 Quae igitur et quemadmodum Plato et qui successerant scripta posteris reliquerunt. Haec et hisce similia plura habemus. Aristotelem vero nescio quo in loco ostendere adversarius possit tale quid disseruisse si vera dicere vellet. Locum enim illum De Caelo et Mundo, quem unum proferre poterat, nihil tale continere demonstratum iam est. Et siquid gravius prae se fert, non Aristoteli magis tribuendum est quam Pythagorae et Platoni, quod et ipse Aristoteles loco eodem recte ad Pythagorieos reiecit. Quam

25  Col. 2:3 1  litterarum sacrarum] KNQW : sacrarum litterarum H 11  rem] sscr. N1, in marg. scr. H1W1 : om. KQ 12  declaravit] Bess. in marg. W scr.: F. [?] quam eviscer(e)tur 13  Ita] HKNW : iam Q 16–17  Christianum] KNQW : se Christianum H 18–19  quemadmodum…aliquis] HKNW : sicut adversarius cum Q 20  nonnullis…quia] HKNW : propterea quod Q 21  sic] sua nanque praefatione ad summum pontificem scripta quoque sua inquit non suam sed divinam scripturam appellamus ante add. Q 23  et2] etiam K 30  si…vellet] HKNW : nisi fingere et mentiri velit ut solet Q 33  reiecit] in ras. scr. H1N1W1 : retulit KQ

56  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem rem minus solitam Aristoteli esse fatentur expositores, videlicet, ut Pythagoreorum testimoniis utatur. Nec mirandum quod ille nihil his de rebus locutus est. Demonstratio enim, quam ille unam sectari volebat, nulla his in rebus deduci potest. Non enim est quicquam prius quod demonstrationis medium praebeat cum res ipsa divina omnium prima et causa omnium sit, fideque tantum ac ratione probabili quadam percipiatur. Quam fidem ille cum minus probaret, tacuit omnino eam partem ut non modo quod dixerit nihil sit, verum etiam quid senserit constet nemini. 11 Plato, ut nullam ex prioribus affert demonstrationem, tamen ea quae scribit conveniunt aliqua ex parte cum nostrae ecclesiae opinione. Primam enim potissimamque omnium virtutum fidem statuit ille, ex eaque ipsa rationem supremae ac divinae naturae non ab re colit. Sic enim in Timaeo locutus est: Ortum daemonum ac deorum nosse et explicare posse plus est quam nostrae vires attingere valeant. Credendum vero iis qui ante dixerunt censeo. Fuerunt enim illi quidem de deorum progenie, ut ipsi confessi sunt, suosque ipsi maiores certius noverant. Itaque fieri non potest ne nos deorum filiis credamus, quamquam sine demonstrationis necessitudine et probabili argumento loquuntur, sed quoniam sua pronuntiare fatentur, legi obtemperandum credendumque eis est. Item primo De Legibus libro, cum sermonem cum Tyrtaeo conferret, qui virum fortem adversus exteras nationes laudabat, velletque ostendere longe praestantiores eos qui tempore seditionis, quam atrocius bellum dicit, probos sese exhibuerint, Theognidis carmen illud adduxit: O Cyrne, argento auroque est praecellere dignus Fidus qui extiterit seditione tetra Quam sententiam Theognidis ipse exponens, talem virum tanto praestantiorem illo esse confirmat quanto iustitia, temperantia, et prudentia iunctae cum fortitudine praestare uni fortitudini ipsi possunt. “Fidus enim et constans,” inquit, “nemo in seditione extiterit sine omnium virtutum possessione.” Et paulo post: “Hic quoque a Iove constitutus auctor legum praeter ceteros diligentius, et quivis etiam cuius parum sit fructus, nihil aliud nisi semper ad summam virtutem in primis respiciens leges condet. Est autem, ut Theognidi placet, haec fides in rebus adversis, que perfecta iustitia appellari potest.” Quinetiam duodecimo eiusdem operis libro, cum legum auctores et tutores patre privatis filiis constitueret eisque pupillorum curam commendaret, cupiens id efficere ut parentes alteri non deteriores iis qui genuissent ipsi haberentur, atque operam dans ut illi ad hoc humanitatis officium invitarentur, sic hortatus est:

12–18  Pl. Tim. 40d6–e3 23–24  Pl. Leg. 1.630a5–6 27–28  ib. 1.630a8–b1 28–32  ib. 1.630c2–6 8  ex prioribus] in marg. scr. H1, sscr. N1; post nullam in marg. scr. W1; in prioritate K; om. Q | ex… affert] affert in prioribus K 27  uni fortitudini] una fortitudine W1 (uni fortitudini corr.)

5

10

15

20

25

30

35

Liber II, capitulum 5  57

5

10

15

20

25

30

Quod enim ad tempus verba latius ante iam fecimus, cum vita functorum animos potestate quadam praeditos esse qua rerum curam gererent humanarum explicaremus. Quae opinio verissimo quidem sed longo sermone continetur. Verum bona fides adhibenda est tum ceteris memoriis rerum eiusmodi tam crebris vetustateque celebratis, tum auctoribus legum, qui haec ita praecipiunt, nisi omnino dementes esse videantur Haec eodem tendunt quo illa de Hieremia propheta libro Macabeorum, ut posteaquam diem obierat, visus esset deprecari pro propulo, utpote qui rebus suorum hominum item consuleret. Adhaeret igitur his opinionibus Plato ex bona fide atque in Gorgia, cum de iudicibus inferis et suppliciis et deliciis illis loqueretur, fabulas haec videri aliis dixit, sibi non fabulas, sed rem veram videri. Et credere omnino fatetur ut qui probe vixerint, ad insulas beatorum denigrent; qui improbe atque impie, in carcere cruciatus et poenae, quem etiam Tartarum vocat, detrudantur. Quae cum latius explicarit, affert: “Haec sunt, Callicles, quae ego opinor vera esse.” Et postremo: “Mihi igitur, Callicles, verbis his persuasum omnino est.” Quinetiam Proclus, qui ab eadem disciplina Platonis est: His, inquit, hominibus, qui ad summum bonum accedere cupiunt, non scientia et ingenii opera, sed firmitate, stabilitate, et quiete, tranquillitateque opus est. quod, ut ex toto dicam, fides deorum est, quae nos admovens ad bonum ipsum, et deorum ac demonum omnia genera animasque beatas ineffabili ratione coniungit. Non enim per scientiam aut ullam ingenii operam exquirendum petendumque est bonum ipsum, sed offerendum commendandumque nos ipsos lumini divino et sensu occluso acquiescendum in illa incognita et occulta entium unitate. Hoc enim fidei genus antiquius omni doctrinae opera est. 12 Sed cum adversarius Platonem accuset quod plures deos coluerit, cur non eiusdem criminis Aristotelem arguit, qui et ipse non uno contentus plures statuerit? Nos enim Platonem non Christianum, sed gentilem fuisse fatemur, et, quod sua interfuit, fecisse ut plures deos et gradus divinitatum plures statueret. At ipse, qui Aristotelem inter Christianos enumerat et unum tantummodo deum poni ab Aristotele clamat quid ad verba Aristotelis illa dicet? Nam in eo ipso exordio De Caelo et Mundo, quo in loco divinae trinitatis cultorem Aristotelem demonstrare adversarius intendit, haec

1–7  Pl. Leg. 11.926e9–927a8 8–10  2 Macc. 15:14–15 15  Pl. Gorg. 524a8–b1 18–26  Procl. Plat. Theol. 1.25 (ed. Saffrey-Westerink, 1:109.24–110.13)

15–16  ib. 526d3–4

18  His] iis corr. H1 W1 : iis NQ :is K 27  Sed] capitulum. non magis Platonem quam Aristotelem deorum posuisse multitudinem contra calumniam adversarii ostenditur ante in marg. scr. H1N1W1 (sed capitulum om. N1W1); etiam signum paragraphi sscr. et in marg. scr. H1 (sed non N1W1) : om. KQ; confusio capitulorum in HNW hic incipit; posthac titulos capitulorum sine numero scr. HNW 31  enumerat] enumerati K 32  in1] om. H

58  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem dicit: “Et ad sacra deorum hoc numero utimur.” Item, secundo eiusdem operis libro: “Caelum et locum supremum veteres diis attribuerunt.” Ac rursus: “Coniecturae qua deos esse suspicamur ita dumtaxat reddere rationes consentaneas possumus.” Ad haec caelum et stellas vivere et animalia esse fatetur; nec solum animata, sed etiam intellectualia et divina et deos. “Caelum enim,” inquit, “animatum est et motus principium optinet.” Et “caelum corpus divinum est” atque “stellarum unaquaeque ex eodem corpore est in quo circumfertur.” Post, ubi qua de causa quae plus a prima delatione distant non subinde pluribus motibus moventur, sed quae interposita sunt plurimis moventur quaesivit, et etiam quare in prima delatione tantus stellarum numerus est, in ceteris singulae singulis delegatae sunt: “Nos,” inquit, “adhuc de his tanquam corporibus tantum et unitatibus ordine positis, sed inanimatis omnino animadvertimus. At vero existimandum de his tanquam vita et actione participantibus est.” Quinetiam Libro Ab Naturalibus undecimo, cum substantiam esse intelligibilem, sempiternam, impartilem, indivisibilem, tempore infinito moventem, inpassibilem, inalterabilem demonstrarit, tum interrogans unane an plures substantiae huiuscemodi ponendae sint, et si plures, quotnam tot numero substantia huiuscemodi esse, sibi ipse respondet quot ea ipsa sunt quae moventur. “Unamquanque enim delationem,” inquit, “moveri ab immobili et per se sempiternaque substantia necesse est.” Postremo ad numerum quoque certum eas substantias redigit, scilicet, quinque et quinquaginta, cum totidem numero motus caelestium corporum esse astronomi qui praecesserant posuerunt atque etiam plures esse facile confitetur si motus plures comperiuntur 13 Haec et plura alia his proxima ab Aristotele scripta quis non iudicet eius esse qui deos poneret plures? Fuit porro tum Plato, tum Aristoteles gentilis, atque uterque plures superiores inferioresque divinitates opinatus est. Non tamen cum vulgi errore consentiebant, ut fabulas quasdam obscenas et statuas colerent, sed deum unum, omnium rerum principium primum, ingenitum omnino, et causa vacans ponebant; multas etiam alias substantias, easque aeternas, sed post primum gradu vario, ut aliae superiores, aliae inferiores haberentur, verum omnes ad unum primum referri indeque dependere, atque a primo et proximis primo esse productas. Quae Plato apertius. Sed sunt qui et Aristotelem non secus sensisse interpretentur. Ut enim in rebus quae sensu percipiuntur, sic in iis que in intelligentiam cadunt, distinctionem aliquam esse oportere et naturarum diversitatem, atque inde rerum naturalium discretionem provenire existimandum. Igitur nec Plato reprehendendus est quod ita senserit cum Aristo-

1  Arist. Cael. 1.268a14–15; v. 2.5.1 supra 2  ib. 2.284a11–12 2–3  ib. 2.284b3–5 5–6  ib. 2.285a29–30 6  ib. 2.286a10–11 6–7  ib. 2.289a14–15 10–12  ib. 2.292a18–21 17–18  Arist. Metaph. 12.1073a33–34, et non Physica; Δ, 109.4–5 est etiam in maiore errore: “undecimo etiam volumine eius libri [scil., Cael.]”; sed textus Graecus Metaph. recte citat (108.8) 4  fatetur] HKNW : dicit Q, sed corr. ad fatetur 13  Ab] A K 14  tempore…inalterabilem] om. K 15  unane…sint] unamne an plures substantias huiscemodi ponendum sit corr. H1N1W1, scr. KQ 20  praecesserant posuerunt] HNW : praecessissent posuerint KQ 25  consentiebant] in ras. scr. H1N1W1 : concurrebant KQ | colerent] colerenti K

5

10

15

20

25

30

Liber II, capitulum 6  59

telem laudamus, nec Aristoteles cum Platonem. Commune enim crimen eorum. Id est, et pari ratione alienus uterque a Christiana religione est. Sed de his hactenus.

[Capitulum Sextum] 1 Considerandum deinceps est de productione entium sapientissimi adversarii, 5 quam Platonem ex materia praeexistente, Aristotelem ex non ente simpliciter dumta-

10

15

20

25

30

xat voluntate divina, factam opinari scribit. Mihi enim contrarium eius quod dicit omnino videtur. Nec mihi solum, sed etiam iis doctissimis viris, qui libros Aristotelis et Platonis exposuerunt. Verba etiam auctorum ipsorum meam sententiam aperte confirmant. Sed quoniam de causa rerum quae fiunt agimus, videndum autem est an materia causa sit earum rerum quae fiunt. Idcirco de causis primum dicendum, et quae potiora hoc continentur loco discutienda censeo ut res proposita nobis absolutius explicetur. Causae auctore Aristotele quattuor sunt: materialis, formalis, finalis, agens. Plato non modo quattuor hasce posuit, verum etiam addidit exemplarem et instrumentalem. Quid de causa agente, finali, exemplari sive formali locutus est videamus. 2 Causam agentem in Timaeo exponens, mundum factum esse dicit: “Omne autem quod fit a causa aliqua fieri esse necesse. Nullam enim rem esse quae sine causa possit fieri.” Item, “Creatorem,” inquit, “et conditorem huius universi nec invenire facile est; et si invenerimus, fieri non potest ut omnibus explicemus.” Ad haec libro De Legibus decimo reprehendens eos qui res factas et quae fiunt et futuras natura aut fortuna evenire dixerint, “Totum,” inquit, “caelum et omnia quae caelo continentur animantes etiam et stirpes. Adde tempora anni. Cuncta haec non mente, non deo aliquo, non artis ratione, sed, quod diximus, natura et fortuna creari volunt”, utpote qui causam deum et mentem. Quam ob causam quaeque sint aut fiant opinetur, eamque ipsam causam agentem esse intelligat. 3 Finalem autem causam audi quibus verbis in Timaeo extollit: “Dicamus quam ob causam,” inquit, “generationem et hoc universum condidit. Qui condiderit bonus erat. Bono nulla de re invidia obrepere ulla potest. Qua cum omnino ille vacaret, omnia sibi similia quam maxime effici voluit.” Item: “Sic igitur optima ratione dicendum est mundum hunc animatum animal mente praeditum, creatum propter providentiam dei immortalis.” Rursus: “Vos non immortales nec omnino indissolubiles estis. Tamen nun-

5–6  Trap., Comp. 2.9–11 (652–80), sed praesertim 2.3.1 (554), 2.10.52–54 (664), 2.11.35–38 (678) 13–14  cf. Simplic. In Arist. Physic., 1. proem., ed. Diels, 1:3.5–6 13–14  locus communis neoplatonicus; v. Simplic. in Arist. Physic., ad 2.3.135a3, ed. Diels, 316.23–26; Philoponus in Arist. Physic., ad 1.1.184a10, ed. Vitelli, 5.7–8 15–17  Pl. Tim. 28a4–7 17–18  ib. 28c3–5 20–22  Pl. Leg. 10.889c3–6 25–28  Pl. Tim. 29d7––e3 28–30  ib. 30b6–c1 30–60, 3  ib. 41b2–6 2  a…religione] in ras. scr. H1N1W1 : Christianae religionis KQ 3  Capitulum] W : om. HKNQ, sed signum paragraphi sscr. et in marg. iteravit Q; primum verbum, considerandum, cum ‘c’ maiuscola scr. HN Sextum] scripsi : om. HKNQW 22–23  qui…mentem] scil., Plato vult 25  audi] om. H

60  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem quam dissolutionis aut mortis sortem obibitis, cum iam voluntatem meam vinculo firmiore potioreque adepti fueritis quam illa valent quae vos, cum crearemini, vinciebant.” Haec eadem in sermone civili qui Politicus Graece inscribitur. Et omnibus locis ubi hac re loquitur, sibi constans exponit; ac dei voluntatem et bonitatem finalem causam rerum tum intelligibilium, tum sensibilium omnium constituendarum et fuisse et esse praedicat. 4 Exemplarem etiam causam tradens, “Ad utrumnam,” inquit, “exemplum agebat qui condiderit, utrum ad id quod per eadem eodemque modo se habet an ad id quod gentum est? Sed si pulcher hic mundus est et qui eum condidit bonus est, ad sempiternum exemplum respexisse conditorem ipsum certum est.” Item: “Cum deus omnium quae in intellegentiam cadunt rerum pulcherrime et perfectissime similem maxime eum facere vellet, animal unum visibile, cuncta naturae animalia sibi cognata intra se continens creavit.” Et paucis post: “Unum esse mundum fatetur, siquidem pro suo exemplo creatus est.” Item, “Atque etiam magis magisque,” inquit, “similem ad exemplum efficere voluit.” Haec Plato et plura his proxime alia non coniecturis quibusdam et verisimilibus argumentis quaesita ambigit, sed aperte fidei summae auctoritate omnibus locis suorum librorum asseverat. Aristoteles vero siquid tale et ita de his causis dixit, plusquam siquo in loco deum et naturam vult nihil agere frustra, ostendat adversarius et palmam optineat 5 De materia quid Plato senserit animadvertite, et an quod adversarius credidit, praeesse materiam vel tempore vel magnitudine aut loco distinctam opinetur, ex his iudicate. Dixit porro tam Plato quam Aristoteles non modo de forma, verum etiam de materia. Rerum enim sensibilium causam quoque materialem esse necesse est; et fieri non potest ut rerum eiusmodi ulla sit sine materia. Sed Aristoteles materiam, formam, et privationem principia eorum quae fiunt statuit; et simul ingeneratam aeternamque esse materiam vult, sicut mundum quoque aeternum et opinatur et demonstrat. Plato autem materiam ponit et formam et deum, quae interdum vel aliis nominibus exprimit, cum dicat deum aut formam ens, materiam autem genus et capendinem formae. Sic enim interpretor quod ille dixit “choram” [χώραν] a capiendo. Nam cum regio dici non debet, tum ne loci quidem aut sedis nomine puto interpretandum. Locus enim id est quod Graeci “topon”, sedes quod “cathedram” appellant. Forma item apud Platonem dupliciter sumitur. Aut enim pro exemplari forma aut pro materiali. Deus autem ponitur pro causa agente atque etiam finali, videlicet, cum de ortu generationeque mundi disserit, quem et ens ipsum et vere ens et supra omne ens nominat. Verum cum formam materialem non obdividit creatori, quod scholae aetatis nostrae contra distinguere dicunt, tum longe minus materiam. Nec est ubi Plato materiam et formam

3  cf. Pl. Polit. 270–271 7–10  Pl. Tim. 28c6–29a3 10–13  ib. 30d1–31a1 13–14  ib. 31a3–4 14–15  ib. 37c8–d1 29  cf. ib. 52b4, d3 12  naturae] et ante add. K 20  credidit] pro sua ignorantia ante add. Q 29–31  Sic…appellant] non in textu Graeco nec in Δ 35  obdividit] distinxit Δ 35–36  quod…dicunt] non in textu Graeco nec in Δ

5

10

15

20

25

30

35

Liber II, capitulum 6  61

5

10

15

20

25

30

35

materialem posuerit principia esse rerum absolute prima et deo aequiperantes causas. Ipsa praeesse seu praeexistere quomodo adversarius intendit materiam praefuisse informem, ex qua post deus mundum crearet, somnia ista portentaque adversarii sunt. Platonis vero sententia est formas a deo esse productas; tum primas et exemplares, id est, ideas; tum secundas rebus generandis accommodatas, sive separabiles sive inseparabiles, et materiam omnino informem ac primam ab eodem deo esse productam, utpote primo absolute et universali omnium entium causa, aeternam et ipsam atque ingeneratam, sicut et formas, ideo quod a causa immobili sunt productae. Omne enim quod ab immobili causa fit immutabilem habere essentiam censet, non tamen aut omnino ingeneratam, cum generata sit quia non sine causa est, aut omnino generatam cum ingenerata tempore sit. Nullo enim tempore generata est, sed inter generatum et ingeneratum mediam esse aut duplici generationis ratione declarari censet. De qua in Parmenide quinto supposito agitur. Quo in loco eam unum esse et nihil actu omnino esse et dissimilem-similem primae causae esse per negationes aperte exponitur, cum negationes, quae de materia privationem significant, de deo habitum declarent, praeter omnes res generationis singularem. 6 Quodsi Plato nihil omnium rerum esse materiam statuit, idque non ratione exsuperantiae quemadmodum supersubstantiale unum, id est, deum, sed propter privationem, et quia malum sua ipsa per se ratione est et omnibus malis tetrius, quo pacto quispiam putet illum opinari praeesse materiam aequantem se deo, omnium simplicissimo et omnibus bonis praestantiori atque omnium causae? Longe abest ut Plato materiam praeesse ac deo aequiperantem putet, qui eam esse non ens potius quam ens dicat, nec ratione ulla ens nisi aliquo modo unius particeps esset. Cuius unius participatione cetera quoque omnia sunt et substantiam optinent. Rei enim generatae visibilis atque omnino sensibilis matrem et receptricem, in Timaeo inquit, non terram, non aerem, non ignem, non aquam dicimus, non quicquam ex iis ipsis constitutum aut ex quibus ipsa constituta sunt, sed formam invisibilem quandam, informem, omnium rerum capacem et receptricem, quam si perexigue intelligibilem cognituque perdifficilem esse dixerimus, nihil mentiemur. 7 Sin Plato praeesse ens et capedinem et genus, id est, materiam, ante mundi generationem dicit, quibus verbis deceptus adversarius putat materiam esse et tamen mundum nondum esse. Audiat, si assequi potest, non re ista separari ut alterum praecedat, alterum sequatur, sed cogitatione seu ratione generationis. Deus enim simul producit materiam et formam, partes et totum, sed intelligentia nostra distinguit quae simul extiterint et pro eorum natura alterum prius, alterum posterius dicit, Cum itaque

12–16  Pl. Parm. 160b5–163b4 25–30  Pl. Tim. 51a4–b2 5  accommodatas] HKNW : accommodandas Q | sive separabiles] om. K 7–8  aeternam… ingeneratam] scil., deum aeternam et ingeneratam causam sententia Platonis est 12  esse] om. K 13  actu] om. K 17  nihil] aliud post add. H 24  omnia] om. K

62  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem via rationeque generationis materiam praeesse oporteat et ex materia subiecta generari quod generatur congruum sit, idcirco Plato praefuisse materiam dicit. Nec secus Aristoteles sentit. Subiici enim praeesseque materiam in quacunque generatione oportere demonstrat. Quodsi in quavis generatione data ita fit, et in prima sic ratione est distinguendum. Concedat enim vel adversarius primam generationem necesse est quandoquidem Aristotelem dicit ex non ente simpliciter mundum producere. Timaeus quoque Pythagoricus suo De Caelo et Mundo opere hoc idem significans, “Prius,” inquit, “quam caelum rationis distinctione fieret, erat idea et materia et deus creator.” Cum itaque generationem caeli non re ac tempore, sed ratione distingueret, non temere materiam praeesse dixit, quam conceptu animi priorem in generatione intelligere et partium ratione seorsum praescribere poterat. Intelligi enim ante omne compositum illa e quibus constat conveniens est. 8 Eodem pertinet illud quoque in Timaeo Platonis. Cum enim post caeli generationem de anima dicere cepisset, “Non posterior,” inquit, “ut nos loco secundo tractamus, ea constituta est ab illo qui constituerat. Nam et natura et virtute antiquior corpore anima est.” Quin etiam tempus caelo posterius esse dicere videtur, cum tamen aperte alio loco una cum caelo et simul cum caelo tempus factum declaret “ut,” inquit, “simul exorta, simul et intereant, siquando interitus eorum accidere possit.” “Cum enim,” inquit, “pater, qui genuerat eum, vivum moventemque sensisset, effigiem deorum immortalium existentem oblectatus est, atque exosculatus similem magis magisque ad exemplum reddere statuit.” Itaque tempus imaginem mobilem aevi deorum peculiaris machinatus est. Permulta etiam eodem quo sunt aut fiunt modo exprimi sermone non possunt, praesertim cum de rebus divinis loquimur. Quis enim nescit, at cum dicimus deum fuisse antequam tempus aut caelum esset, non proprie dictum et tamen conceditur quoniam aliter loqui non possumus? Quem ad locum pertinere illud Platonis scriptum video. In Timaeo: “Verba istec, ‘erat’ et ‘erit’, quae temporis species sunt, imprudentes ad substantiam sempiternam transferimus. Non recte dicere enim de ea solemus ‘erat’, ‘est’, ‘erit’. At vera quidem ratione ipsi ‘est’ solum conveniat.” Cuius incongruae locutionis causam reddens, “Sed nos,” inquit, “quod vicibus fortunae et casus admodum implicati sumus, ideo ita loqui solemus.” 9 Moveri adversarium illis etiam verbis Platonis reor: “Ita ille, scilicet, deus, cum iam quantum visibile foret, recepisset minime tranquillum, sed movens temere atque inordinate ad ordinem ex inordinatione redegit, existimans hoc omnibus rebus fore praestantius.” Hoc enim in loco Plato dicere videtur non modo materiam, sed corpora quoque ipsa atque etiam animam moveri temere priusquam mundus conderetur. Corpus namque anima vacans moveri vel ordinate vel inordinate non potest. Quae qui-

7–8  Tim. Locr. 206.11–12, ed. Marg, 120 14–16  Pl. Tim. 34b10–c1, c4–5 17–18  ib. 38b6–7 18–21  ib. 37c6–d1 26–28  ib. 37e3–38a1 29–30  ib. 34c2–4 31–34  ib. 30a3–6 1–2  generari] generali K 3  quacunque] H N1W1 (quaque corr. N1W1 ): quaque KQ 14  dicere] HKNW : docere Q 21  mobilem] nobilem W 28  ratione] ratio ne K 31  scilicet deus] sscr. H1W1, om. KNQ

5

10

15

20

25

30

35

Liber II, capitulum 6  63

5

10

15

20

25

30

35

dem sic ante inchoata et errantia deum post recepisse ut disponeret atque expoliret, quasi non naturam et essentiam rerum crearet, sed ordinem solum rebus adderet et ornatum. Verum non haec ita accipienda sunt, ut humanitus enarrantur et sonant. Rem enim intelligibilem ac divinam verbis humanarum aurium familiaribus Plato exponit. Quo modo divinum prophetam Moysem de mundi creatione locutum sentimus. Non enim deo manus erant quibus recipieret, non oculi quibus videret, non os, lingua, et dentes quibus loqueretur, non primum aut post erat cum tempus non erat, sed partim hominum et verborum consuetudini indulgent, cum ita prudentissimi auctores loquuntur, partim rem symbolice dictam satis aperte ad doctorum hominum intelligentiam ducunt. Quod ita a Philone quoque, Iudaeo viro doctrina illustri et Graecae linguae facundia singulari, agitur. Sic enim eloquitur ille in eo libro quem De Mundi Creatione ex sententia Moysi scribit: Nam siquis causam quare universum hoc crearetur velit exquirere, non errabit meo iudicio siquod dixit antiquus quidam, id arbitretur: bonum esse creatorem ipsum et genitorem et auctorem. Cuius bonitatis suae gratia non invidit substantiae quae sua natura nihil boni haberet et tamen posset fieri omnia. Erat enim de sua ipsa natura inordinata, informis, inanimata, omnino varia, incongrua, inconcinna, inconstans, apta, quae in contraria mutaretur et optimarum rerum ratione afficeretur, videlicet, forma, animatione, similitudine, identitate congruitate, concinnitate, omnibus rebus notae melioris. Item secundo De Creatione libro: “Cum,” inquit, “creator substantiam inordinatam et de sua natura confusam in ordinem ex inordinatione et in discretionem ex confusione traductam formare coepisset, terram atque aquam loco medio firmavit.” 10 Ita hic etiam sapientissimus vir loquitur cum materiam praeesse via generationis, quod philosophi omnes admittunt, velit significare, et quae sine tempore et universa creabantur a deo distinguere atque ordine humanae consuetudinis explicare commodius arbitretur. Plato vero et corpus atque animum caeli constitutum a deo dicit, quamquam non constitutum aut caelum aut animum opinatur, ea, scilicet, constitutione quae non a temporis motusque ratione disiungitur. Quapropter is quoque ipse de materia locus, quo materiam praeesse antequam mundus, sive crearetur sive generaretur sive conderetur aut constitueretur, dicitur, nec mente captiosa quadam accipiendus est. Nec si eum adversarius intelligere non vult, ideo contemnendus est. Liquido enim ac perspicuo patet ut cum providentiam dei, qua universum servet disponat atque gubernet, et mentis ac animi beneficium evidens in mundi natura et ratione 13–21  Philo De opificio mundi 21.2–4; citatio primum introducta ab Theod. Gaza in marg. U 22–24  Philo De plantatione 3; citatio quoque introducta in marg. U a Gaza 7  lingua] non ante add. K 10  quoque] om. K 12  Moysi] HKNW : Moyse Q 16–17  haberet] HK : 33  intelligere] pro sui haberent NQW 23  in discretionem] indiscretione K 26  et1] om. K 1 1 imbecillitate ingenii ante add. Q | non vult] in ras. scr. N W : nequit HKQ 34  dei] creatoris Q, sed in marg.: aliter, dei

64  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem Plato ostendere vellet, primum ipsam seorsum per se materialem naturam animadverterit inconditam, irritam, errantem, et temerariam, maleficam, etiam et nequam, talemque praefuisse in generatione scripserit ut et ordinem atque ornatum formae et habitus cum dispositione constantia et moderatione proficiscente a creatore animoque ipso intelligeres, et naturam posses describere sua ratione utramque: quid materia ipsa per se anima privata esset, quid forma, quid via generationis precederet, quid sequeretur, quidve posterius esset in generando, quod tamen prius esset natura. Haec ut ita intelligantur, Platonis sermo materiam separat a forma, eamque genus et capedinem dicit naturam, etiam inordinatam, inconditam, incomptam, temerariam, errantem, eandemque receptam ita a creatore disponi, instituti, ornari, pulcherrima hac mundi specie perpoliri. Et Plato igitur ipse correlativa esse simul, et generationem ex oppostio ad oppositum viam esse, et simul esse materiam ac formam non ignorat, quippe qui apertissime his de rebus docuerit. Attamen ne quod addi debuerat deesset, ita locutus est ut et ratio qua materia antecedit ac praeest intelligeretur, et morem sermonis civilis et usitati servaret. 11 Velim praeterea animadvertas cum Plato dicat conditorem illum, auctorem et genitorem huius universi, invenire difficile est, quid universum ipsum declaret et quemadmodum, qui sive omne sive universale dicit, nihil excludit. Cum itaque universi creatorem dicat, non minus materiam quam formam creari, dum compositum creabatur, significat. Quis enim tam parum doctus est ut hanc mundi universitatem creatam audiat et tamen putet praefuisse quicquam huius universi inchoatum, ex quo universum ipsum crearetur? Item, si Plato animam formamque ipsam, quae multo nobilior quam materia est, productam a deo dicit, non solum in habitu, sed etiam in subiecto et quasi materia, scilicet, eodem et diverso, e quibus tanquam elementis anima ipsa constitueretur, quo pacto materiam corpulentiae, ipsam longe ignobiliorem naturam, non productam esse ab eodem illo creatore et dicat et opinetur? Iam enim in Philebo materiam mundi non foris petitam, sed nativam atque ingeneratam fatetur. “Cum enim,” inquit, “et uno et multis constent, ea quae semper esse dicuntur et finem ac infinitionem in semetipsis habeant generatam.” Item: “Deum dicebamus duplicem illam naturam rerum ad lucem protulisse, finitum et infinitum dico.” Ex quibus tum corpora, tum cetera omnia constituerentur. Ad haec calidum, frigidum, humidum, siccum, maius etiam et minus, et reliquia horum simila in infinitum progredi posse ait. Quodsi corpora ex fine et infinitione constant, finis autem nihil aliud nisi forma est. Hac enim materia finitur et terminatur. Manifestum est materiam a Platone dici infinitum et infinitionem, et multa quae producta esse a deo aperte fatetur. Et cum in omni rerum naturalium conditione per comparationem proportionemve rerum intelligibili-

28–29  Pl. Phil. 16c9–10 29–30  cf. ib. 23c9–10 4  a…animoque] ab animo corr. H1N1W1 : ab animo KQ | animoque] in marg. scr. W1 : in textu HNQ 6  anima privata] in marg. scr. H1N1W1 : om. KQ 14  ratio qua] HKW1 (rationem quam corr.) : rationem quam NQ 20  tam…doctus] HKNW : praeter adversarium tam indoctus et amens Q 35  in] om. Q

5

10

15

20

25

30

35

Liber II, capitulum 6  65

5

10

15

20

25

30

35

um constituta, non ab re Plato exemplo illarum has producendas censeat, verbi gratia a substantia ipsa substantiam et ab aequali ipso aequale et reliqua. Ad hunc modum constat extremam quoque materiae infinitionem a prima produci auctore ipso. Quam infinitionem primam qui a Platonis disciplina sunt in rerum intelligibilium summitate statuunt. 12 Quod idem Orpheus, vetustatis illius theologus, cuius sententiam Plato in plerisque secutus est probat, cum a tempore aetherem et chaos instituat. Fabulosius ille quidem et implicite admodum signat quod tamen significare voluerat, hoc est, ut a primo aevo materia et forma prodierint. Tempus enim pro aevo dixit, nomine imaginis appellans exemplum. Aetherem autem causam esse finitionis vult quod forma est, chaos causam infinitonis, quod materia est. Quibus duobus principiis tum divinum atque intelligibilem mundum, tum etiam motivam, diversificam, et perpetuam productionem atque naturam aliunde terminatam et aliunde servatam instituit. postremo ultimam infinitionem, qua etiam materia ipsa contineatur, produci opinatur. Quam infinitionem primam omnium quae extiterint Hesiodus etiam dicit. Chaos enim haec est quod primum extitisse fatetur, scilicet, materiam informem et vix in intelligentiam cadentem. Quod idem liber quoque de creatione mundi divinus significat, cum dicat in principio terram creatam inanem, vacuam, tenebris obductam. Haec enim materiam indicant informem et non dum facie ulla rerum luci expositam, quod doctores quoque sanctae ecclesie nobilissimi ita exponunt 13 Quinetiam Platonem semper ad unum principium omnia reducere perspicuum est, quod certe non ita faceret si materiam poneret principium per se alterum absolute et adversum deo distinctum, ut adversarius credit. Iam ille libro De Republica causam rerum omnium intelligibilium bonum ipsum esse fatetur, visibilium autem solem, quem et ipsum prolem esse boni ipsius asseverat. Quo fit ut bonum ipsum causa imprime sit omnium et intelligibilium et sensibilium rerum. Idem in Epistolis, “Apud omnium regem omnia sunt,” inquit, “et illius causa omnia sunt.” Quodsi omnia ab illo proficiscuntur et illum repetunt et in illo quiescunt, omnium ille initium et causa est. Ergo materiae quoque. Nam et materia illum appetit. Nisi enim appeteret, nulla alia ratione aliquid bonitatis adipisceretur. Adipiscitur autem perquam exigue, ut Platonis verba superius docuerunt. Quae Aristoteles secutus materiam appetere divinitatem et formam scribit ut turpe pulchrum et femina marem. Quodsi appetit, convertat se ad illud quod appetit et inde pendeat necesse est quod causae in suis causatis servare solent. Quinetiam Plato in eo sermone quem a fallaci quorundam disputatione Sophistam inscripsit improbans eorum sententiam, qui vel esse plura entia dicerent vel ens ipsum pro principio ponerent, ostendit nec a multitudine nec ab uno ente principium

6–14  cf. Procl. In Timaeum, ed. Diehl, 1:385.14–22 15–16  Hesiodus Theog. 16; cf. Pl. Sympos. 178b3 17–18  Gen. 1:2 23–25  Pl. Resp. 6.508e1–509a5 26–27  Pl. Ep. 2.312e1–2 9  aevo1] eo Q 34  fallaci] fallaciosa corr. H1N1W1 : falliciosa KQ

66  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem entium capere oportere, sed ab uno ipso, quod ideo facit quia ad primum unum absolute et tantummodo unum omnia refert. 15 Qui igitur haec omni in loco scribit et ita aperte unum ac solum principium entium omnium statuit, ad unumque ipsum omnia refert. Cui mentis compoti videri potest materiam pro principio absoluto ponere? Insanit profecto qui ita existimat Plato vero principium absolute primum cum ceterarum omnium rerum, tum materiae ipsius causam statuit. Quod enim a secunda causa provenit, idem multo magis a prima provenit, quae causa est secundae ut id agere possit. Servat etenim Plato suam illam positionem et opinionem, ut non primum absolute principium putet creatorem propinquum sensibilium rerum, sed eum qui post primum illum, quem unum vocat, loco secundo habeatur, cui tum materia, tum ideae, hoc est, exempla rerum data a primo, antecedant. Ad quae exempla respiciens ipse secundus creator formas materiales ac sensibiles committat materiae iam praeviae altero mentis conceptu pendenteque a primo. Distinguantur haec sive signis sive relationibus. Nihil enim referat. Sed de his alias. Quod ad materiae rationem pertinet, quam Plato praeesse generationi fatetur, vel eatenus tetigisse satis in praesentia est, ut hinc etiam pateat non temere a Platone dictum praeesse materiam. 16 Ergo materia non caret causa apud Platonem nec principium absolute est primum. Nam etsi concedimus principium esse materiam earum que generantur rerum, quod et Platone et Aristotele auctore certum est, tamen non simpliciter, sed elementale principium, tum materiam ipsam, tum etiam formam materialem, e quibus res composita constet, ponimus. Nec principium hoc elementale adversum cause agenti aut finali est. Neque tam causa quam illa, sed illam potiorem, hanc comitem causae aut consortem aut quod (scholarum terminus est) concausam nominamus. Addo etiam quod materia, quia non ens est et ultra omne non ens degenerat, ut in Sophista Platonis ostenditur, ideo ne causa quidem omnino est; nec solum non causa, sed si ne causatum quidem dixeris, non forsitan a veritate aberrabis. Quod enim nondum ens est, dum non ens est, neque causam ullam habet nec ipsum rei ullius causa esse potest. Sed ex eo qua est potentia ens, concausa est eorum quae fiunt. Atque ut res composita, sic ea materia, quae elementum rei compositae est, a deo, omnium creatore, producta est, ratione solum ante compositum animo concepta, re autem nec esse nec intelligi seorsum possibilis. Nam siquis ullo modo et, ut Plato ait, tanquam somnians animo comprehendere quid prima ipsa materia sit conetur, reperiet sententia praestantiorum expositorum tum Platonis, tum Aristotelis nec corpus exquale, id est, expers qualitatis,

25–26  cf. Pl. Soph. 237–238, sed secundum TLG in Sophista verbum ὕλη non invenitur 28–29  cf. Proclus In Timaeum, ed. Diehl, 1:369.5–8; et Simplic. In Arist. Phys., ed. Diels, 26.6 32–33  Pl. Tim. 52b6–c2 3  15] etiam Δ paragr. 14 textus Graeci om. 5  Insanit] insanivit K 11  ideae] K : in ras. scr. W1 : idea H : ideas NQ 12  antecedant] HK : in ras. scr. W1 : praesint NQ 19  generantur] HKNW : fiunt Q, sed in marg.: aliter, generantur 24  quod1] om. K | scholarum…est] non in textu Graeco nec in Δ 26  si] om. K 27  a] sscr. H1N1W1 : om. KQ

5

10

15

20

25

30

Liber II, capitulum 6  67

5

10

15

20

25

30

35

illud esse, quod subiectum secundum nonnulli putarunt, nec incorporeum quicquam suapte natura ulla definitum, sed bene incorporeum per negationem, dimensionem quandam corporis indeterminatam, quae formali magnitudine determinetur, et qua formae intelligibiles a sensibilibus differant inde deductis et in partitionem ac discretionem de impartibilitate illarum et unitate dispositis. Quae etiam privata omnino forma, divisione, figura, magnitudine a mente capiatur; apta tamen quae recipiat formam, figuram, divisionem, quantitatem, denique quodvis generis eiusdem. Aliter enim intelligi non potest id quod omnis formae est expers. 17 Quamobrem Timaeus Locrensis et Plato cogitatione spuria, Aristoteles et idem Timaeus ante per proportionem intelligendam esse materiam volunt. Quod enim non per formae innixum et firmitatem, sed per negationem atque formarum omnium exclusionem, quasi nutante cogitatione, materia intelligitur. Ideo cogitatione spuria intelligi dicitur, quippe cum legitima ea sit quae per formam et habitum agatur. Qua autem primam rerum naturalium materiam ita se habere ad ens et substantiam sicut aes ad statuam ductam ex aere aut lignum ad lectum, eo quidem per proportionem intelligi eam fatemur. Quodsi tale aut eiusmodi quid materia est, quis dubitet quin a deo sit, summo illo ente intellectu divino, comprehensa, quae a corporibus, quorum creatorem deum statuimus, et quantitate, quae corpus exquale? Illud est notione secunda solum separetur. Non tamen quae sit hoc aliquid aut simpliciter substet, sed quae formas respiciat, quarum creator deus materiam quoque ipsam producit esseque ita ei impertit ut a forma inseparabilis sit. Haec de materia Platonis opinio est. Haec Plotini, Porphyrii, Amelii, Iamblichi, Syriani, Procli, omnium qui a Platonis disciplina sunt. Quae eadem Herme Trimegisto placere Iamblichus scribit. Dicit enim Hermen voluisse ex substantiositate produci materiam. 18 Quae cum ita sint, dicat adversarius quare Platoni obiecerit materiam positam deo coaeternam. Plato enim aeternam quidem materiam dicit; coaeternam deo nusquam ab eo dictam reperies. Sed si quia aeternum tum materiam, tum deum dixit Plato, ideo coaeternum adversarius putat. Errat sane in aequivocatione. Non enim univoce aeternum de deo et de materia praedicatur, sed ita ut ea quae ab uno denominentur aut ad unum referantur. Multi enim et varii sunt apud Platonem gradus aeternitatis, immutabilitatis, et plurium aliarum conditionum, quae communiter de deo et de entibus praedicentur. Quam multiplicem rationem, qui velit, facile ex eius libris accipiet. Longe enim ac omni ex parte differt illud aeternum quod omnem simul comprehenderit infinitionem entis, quale deus a Platone statuitur, ab eo aeterno quod suum esse non absolutum, sed connexum cum generationis fluentia habeat et ut esse perpetuum possit aliunde recipiat, qualis mundus opinione Platonis est et res omnes 9–16  cf. Simplicium In Arist. Phys., ed. Diels, 227.10–22, 229.1–5, 542.19–22 Timaeum, ed. Diehl, 1:386.8–13

23–24  cf. Proclum In

2–3  dimensionem…indeterminatam] dimensio quaedam corporis indeterminata corr. H1N1W1 : dimensio quaedam corporis indeterminata KQ 21  impertit] impartit K 21–22  Haec Plotini] om. K 23  Trimegisto] H1 (Trismegisto corr. ) K: Trismegisto NQW | Hermen] Hermem KN

68  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem naturales suo genere atque, ut sequitur, materia ipsa. Hunc de aeternitate locum ita Boetius quoque ut nos libro De Consolatione exposuit, quem adversarium latuisse mirandum est. Adde quod aeternitas dei, cum causa sit aeternitatis materiae atque mundi, longe haec inter se differant, necesse est. Nam siquis vel Aristoteli hoc idem obiecerit, cum ipse etiam aeternum tum materiam, tum deum statuat, facilis pro eo 5 responsio erit, scilicet, ex aequivoci ratione et quod plurimum, vel potius omnino interest aeternum ne causans sit an causatum. Maxima enim oppositio ea est, quae inter causam et causatum consideratur, et tanta quanta eorum est quae per contradictionem opponuntur, quae omnium oppositionum maxima est. Haud enim fieri potest ut quod causatum est et causa eius sit cuius est causatum. Exempla etiam leviora et 10 vulgaria illa hoc idem declarant: vestigium pedis aeternum si pes esset aeternus; umbra baculi aeterna si baculus esset aeternus; et splendorem a sole aeterno reciperet. Nec enim vestigium coaeternum esset cum pede neque umbra cum sole. Haec latius propterea dixi quod plura in hac quaestione desiderabantur et ratio non magis pro 15 Platone quam pro Aristotele explicanda erat. Sed finem iam facio.

Capitulum Septimum Falsum esse quod adversarius dixerit: Aristotelem sola dei voluntate dicere mundum esse productum ex non ente simpliciter; quod autem id Plato et dixerit et senserit, contrarium calumniante vituperatore, esse verissimum 1 An Aristoteles ex non ente simpliciter mundum producat dumtaxat voluntate 20 dei, ut vituperator iste Platonis ait, videndum nunc est. Profecto Aristotelem voluntatis dei mentionem fecisse nullo in loco suorum librorum omnino reperies, quamquam Plato voluntatem, bonitatem, providentiam dei plane in omni suo sermone praedicat et causam productionis entium fatetur. Cumque voluntate dei mundum productum nunquam Aristoteles dicit, tum longe minus ex non ente simpliciter productum existimat. 25 Res tamen generari ex eo quod quodammodo sit, quodammodo non sit, sicut Plato, nimirum censet. Ipse etiam multis bonisque rationibus probat cum aliis locis, tum vel maxime primo Naturalis Auscultationis libro, et hoc, quasi suum esset, admodum gloriari videtur. Non tamen proprium eius est; sed ante Plato, Timaeus, plures alii idem dixere. At vero ex nihilo simpliciter non modo non probat, verum aperte etiam impro- 30 bat, et demonstrat fieri non posse ut ex non ente simpliciter aliquid generetur. Affert

1–2  Boeth. Consol. 5.6 20–21  Trap. Comp., 2.10–11 (654–80) 28  citatio non liquet, sed cf. Arist. Phys. 1, cc. 9–10, 189b20–192b4 2–3  quem…est] HKNW : sed adversarius ludi magister quamquam saepe eum librum ut exponeret pueris verba legit tamen quid sententiae esset nunquam intelligere potuit Q 6  omnino] toto corr. H1 : in ras. scr. N1W1 : toto KQ 12  umbra…aeternus] om. K 16  Capitulum] HNW : om. KQ | Septimum] scripsi : om. HNKQW 17–19  Falsum…verissimum] H, in marg. N : om. KQW 21  ait] HKNW : fingit et somniat Q 29  plures] plureus K

Liber II, capitulum 7  69

5

10

15

20

25

30

etiam testimonia veterum quibus hoc idem confirmet. “Convenit enim,” inquit, “inter omnis hac de re qui de natura disseruerint.” Tum expedita ratione quae ad alios pertineret, suam ipse exponit opinionem his verbis: “Nos autem et ipsi generari quidem simpliciter nihil ex non ente fatemur. Attamen generari ex non ente velut per accidens. Nam ex privatione, quae per se est non ens, minime inexistente generatur.” Et paucis post: “Unus hic modus est; alter autem quod dici haec possunt per potentiam et actum. Ita quod diximus, dubia illa solvuntur quibus nonnulla, ex iis quae dicta a nobis sunt, tollebantur.” Et rursus, cum ostendere vellet quemadmodum ex contrario generatio et in contrarium corruptio fieret et aliquid esse, inquit, “Contrariis subiectum oportet quod quodammodo ens, quodammodo non ens sit. Ex quo imprime inexistente et per se generantur quaecunque generantur.” 2 Generantur enim quecunque generantur et corrumpuntur quaecunque corrumpuntur certe in subiecto et ex contrario et in contrarium. Subiectum semper idem manet; contraria invicem commutantur. Cum enim aqua ab igne mutatur in ignem, generatur ignis ex contraria sibi qualitate, que frigiditas est, et a contraria aquae qualitate, quae caliditas est, materia eadem qualitatibus subiecta ambabus. Quod enim ante erat aqua, idem, qualitatibus commutatis, factum est ignis, Contrarium enim, quod corrumpitur, ei, quod corrumpit, et simile, quod generat, ei, quod generatur, esse oportet. Atque ut generatio ex contrario in contrarium, manente eodem subiecto, sic etiam corruptio fit. Corrumpitur enim aqua ex igne ad ignem et generatur ignis ex aqua ab igne, eodemque modo in ceteris agitur rebus quae aut generantur aut corrumpuntur, ita ut alterius corruptio sit generatio alterius et alterius generatio sit corruptio alterius, sublatis prioribus qualitatibus et aliis contractis contrariis. Cum enim ex aqua ignis generatur, qualitas frigida et humida removetur, calida et sicca inducitur, manente eadem materia corporis. Solent enim corpora lunae subiecta omnia quae naturaliter agunt ad eum agere finem quo se ipsa multiplicent. Quae autem ob eam rem agunt, mutare in se ipsa rem quae patitur solent. Quod cum faciant, corrumpunt necessario ea que in rebus patientibus una cum ipsis existere non possint. Haec autem sunt contraria illa quae a suis contrariis necessario corrumpantur. Cum itaque contraria quae in re patiente sunt corrumpantur a contrariis que in agente sunt, recipit subiectum quantitatem qualitatemque agentis pro iis quas ante contrarias illis habuerit, atque ita mutatur ad agentis naturam. Et quod ante erat aqua, si forte sic accidit, fit ignis ab igne

1–2  ib. 1.187a35 3–5  ib. 1.191b13–16 locorum ib. 188a2–23 et 192a29–32

6–8  ib. 191b27–30

9–11  citatio falsa; coniunctio creativa

4  velut] vel K 7  Ita] HW : itaque KNQ 11  generantur2] post in marg. N1 add.: Haec enim Aristotelis verba. Nullam excipiant productionem, sed plane ad omnem generabilium rerum generationem referuntur. Nihil enim omnino ex iis quae fiunt censet fieri posse nisi ex aliquo subiecto quod partim ens sit, partim non ens. Quamobrem siquis mundum a deo factum dici ex eius opinione putat. Factum ex subiecto fateatur necesse est. Alioquin [ante del. quod ostendere instituimus] incidet in plura absurda, ut latius explacabimus suo loco. Hic Scripturae adductae rationem exponemus. 13  et2] om. K 28  possint] possunt K

70  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem cum ita suo calore agere valuit. Ex quo fit ut omnis sub luna generatio et corruptio mutatio sit, manente aliquatenus eo quod mutatur. Manet enim secundum subiectum quod sua ipsum natura non hoc aut illud determinate est. Sed alias hoc, alias illud efficitur. 3 Quamobrem non ex non ente qua non ente, sed qua ente quodammodo generantur omnia quae in tempore generantur. Nam ut tempus in quo res generantur praecedit illud tempus post quod tempus hoc est, sic et rem quae generatur praecedit res alia, post quam et ex qua generata est quae extiterit. Quapropter mutationem tanquam genus omnis sub lunae orbe mutationis tum Plato, tum Aristoteles posuit. Testimonio Timaeus Platonis est, declarans aperte haec et cum Aristotele hoc loco conveniens, nisi quod Plato materiam in manendo considerans (manet enim eadem, ut dictum est), eam hoc aliquid nominat: “In quo enim,” inquit, “generari quaeque videntur et rursus pereunt, id solum appellare hoc aliquid et hoc certe oportet.” Aristoteles verbum hoc formae tribuit, per quam res quaeque hoc aliquid et ens sit. Haec Aristotelis et Platonis opinio de materia rerum in generatione corruptioneque constitutarum. Principium uterque ponit elementale materiam et concausam in existentem rerum quae generantur, atque ex ea quodammodo ente quodammodo non ente generationem constituunt, utpote cum sua ipsa natura nullam omnino habeat formam ne, ut Plato ait, forma propria occupans impediat ne ceterae recipiantur (quod idem Aristoteles quoque Platonem secutus dicit), sed omnes formas per successum possit recipere. Neque est quod hoc loco Aristoteles discrepet a Platone. Potissimas vero causas, id est, agentem et finalem, Plato expresse ac optime deo tribuit, ut dictum iam est; Aristoteles, quoniam ingeneratum omnino tum causa, tum tempore mundum statuerat, praebuit omnibus suspicari ut deum ipse entibus sive creatorem sive conditorem non tribuerit. Quo in loco quam Plato pietate praestantior Aristotele est aliorum sit iudicium. Ego adversarii argumenta, quibus ex mundi creandi ratione Platonem impium, Aristotelem piissimum probare intendit, figmenta esse et contentionem inanem iam satis demonstrasse existimo. 4 De aeternis et immaterialibus substantiis utrum ille quoque ex non ente omnino an ex ente quodammodo et non ente quodammodo sunt productae, quid Aristoteles senserit certum est. Nulla enim uspiam ratio productionis eiusmodi substantiarum ab eo datur, quippe cum eam ipse sententiam teneat, ut a nullo produci illas et necessarias omnis statui omnino oporteat. Apertissime enim octavo Ab Naturalibus libro substantias materiam non habentes nec causam quare sint habere fatetur. At vero Plato bonum ipsum et unum esse causam etiam illarum substantiarum ingenue celebrat, atque ex nihilo simpliciter cum illas, tum primam et omnino informem materiam produci a

12–13  Pl. Tim. 49e7–50a2 33–34  falsa citatio quae in Δ Bess. ad librum VII (i.e., VIII Latinorum) Metaph. correxit, sed Mohler perperam Metaph. 8.1045a–b citat pro recto 8.1044b8–12 3  alias hoc] Bess. in marg. Q scr.; antea alias illud scr., sed del. 17  ex ea] causa K | ente quodammodo] om. K

5

10

15

20

25

30

35

Liber II, capitulum 7  71

5

10

15

20

25

30

35

primo omnium principio infinitaque eius potestate ait, quod Aristoteles obiicere ei atque Parmenidi videtur. Plato enim universum hoc simul et aeternum et a deo productum producique putat, atque etiam idem potentia non ens semper esse opinatur, partim propter naturalium rerum materiam, cui potentiam et non ens tribuimus, partim propter immaterialium formarum dependentiam a primo. Sic enim et produci ac generari et servari continerique eas Plato arbitratur. Omnino earum esse a dependenti ratione sumendum intelligit. Quapropter apud eum pater omnium ad generatos deos sic loquitur: “Vos omnino quidem immortales non estis quoniam generati estis. Non tamen dissolvemini unquam.” Sunt enim tales qui possint non esse quia creati sunt. Verum nunquam eo ventum erit ne sint quia dei creatoris voluntas est ut semper sint. Nam etsi omne quod constitutum est destrui potest, tamen quod bene constitutum est et esse probaturm a deo est, id dissolvere ac destruere velle cum pravi tum sibi pugnantis est. Ita Plato fidei nostrae consentanea loquitur. Nam et nos caelestes immateriales ac intellectuales virtutes (divinos angelos dico) atque etiam rationales intellectualesque animas creatas a deo, communi omnium creatore, statuimus, et sua quidem natura posse dissolvi atque perire. Creatum enim omne corruptibile est, cum iam potentia sit in eo ad non esse. Verum immortales et incorruptibiles semper fore voluntate divina, ex qua sibi semper esse hauriunt. At vero Aristoteles generationem aut creationem in substantiis aeternis aut perpetuis esse omnino negat, nullamque in iis ipsis esse potentiam non essendi fatetur. Itaque eas quidem nec generatas aut creatas aut factas putat, cum semper fuerint neque corruptum iri cum nullam non essendi potentiam habeant. Unde fit ut qui rerum aeternarum aut perpetuarum causam sive agentem sive efficientem non positam ab eo dixerunt, non sine ratione iusta ita existimarunt 5 Itaque minime credendum adversario est cum caelum ac mundum produci et generari a deo sententia Aristotelis putet quia dictum ab eo audit, caelum atque naturam dependere ex deo. Ita enim a veritate errat ut animadvertere nequeat dependere nullum sibi requirere tempus; creari autem, generari, fieri, produci, constitui, reliqua id genus nimirum sententia Aristotelis sibi postulat quod quia aeternis rebus tribui non potest, nihil tale ipse de mundo asserere patitur. Dependere tamen ex deo caelum et naturam fatetur, servari etiam inde et contineri. Quae si adversarius produci creari et generari esse intendit, rem nostram profecto, non suam agit. Nos enim haec et concedimus et ad Platonem auctorem referimus, videlicet, altera generandi ratione. Ipse autem cum facere Christianum Aristotelem velit, sententiam quam Plato tenuerat Aristoteli tribuit, et quod ille aperte negat et refellere conatur, scilicet, rationem natu-

8–9  Pl. Tim. 41b2–3 12  pravi] parvi N 25  minime…adversario] HKW, in ras. N1 : deridendus adversarius Q 27  a veritate] HKNW : rudis ignarusque omnino doctrinae et opinionis Aristotelis est Q 34  tenuerat] HW : tenurit corr. N : tenuerit KQ

72  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem rae ac temporis, id ipse frustra tuetur ratione qua Plato de generatione mundi locutus est. 6 Sed redeo ad Aristotelis scripta. Cum is de materia et privatione docuisset primo Naturalis Auscultationis libro, reprehendit eos qui ex non ente simpliciter res generari universas dixerunt, scilicet, Platonem significans. Qui enim Plato Parmenidis sententiam probat, ens unum esse dicentis, et quod praeter ens est, id esse non ens. Ideo ex non ente simpliciter primam fieri generationem censere videtur. Haud enim fieri potest ut cum ens unum sit et quod praeter ens est non ens sit, non quodammodo aut per accidens sed simpliciter, ut Parmenidi placuit, servetur natura materiae, quae quodammodo ens, quodammodo non ens est, et potentia est actu autem minime. Quodsi ex eo, quod unum et solum est, nihil fieri potest. Id enim immutabile est. Quodque praeter idipsum intellexeris nihil omnino est. Siquid autem generatur, id ex alio quo generari oportet. Sequitur porro ut qui eam ipsam sententiam probat et tamen generationem statuit, opinetur produci ex non ente simpliciter, etiam si verbis expresse id minus fatetur. Ergo tam longe Aristoteles abest ut ex non ente simpliciter generari quicquam existimet, ut etiam eos qui id dixerint reprehendat, atque Platoni et Parmenidi hanc opinionem obiiciat. 7 Quodsi Aristoteles certus de rebus aeternis verissimeque entibus illos disputare, et quae sunt praeter illa haec non entia esse dicere, ut quae sub continua commutatione iaceant, propterea reprehendit, ut plerique exponunt, iam ipse fatetur Parmenidem et Platonem res aeternas ex non ente simpliciter opinari productas, quod nobis erat probandum. Sed siquis, quod equidem facile laudo, ita illos repehendi ab Aristotele putat ut suorum auditorum studio consulat ne ita intelligant illorum verba ut rerum naturae generationem putent fieri ullam posse ex non ente simpliciter, iam patet generationem ex nihilo simpliciter illam repudiari ab Aristotele omnino, quam Plato et Parmenides probaverunt. Si modo ita exponenda sunt verba eorum quae loco illo continentur, res vero aeternas productas a causa esse opinione Platonis apertum est, quemadmodum diximus. Ergo si Aristoteli magis quam huic adversario credendum est, de opinione tum ipsius, tum etiam Platonis profecto, Plato, non Aristoteles est qui ex non ente simpliciter substantias intelligibiles et caelum naturamque universam convenienter ecclesiae sanctae producat. Poteram eodem permulta alia accommodare et Aristotelis et Platonis et expositorum. Sed omnia dici non necesse est. Satis haec, et quod instituimus probant et auditores admonent ut si plura desiderant, sciant unde repetant.

4–5  Arist. Phys. 1.191b35–192b4 1  frustra] HKW, in ras. Bess. in N : stulte Q 9  natura] HKW : naturae NQ 11  nihil] HKNW : nihilo Q 12  praeter idipsum] HKNW : praeteriit ipsum Q 16  eos] HK : in ras. scr. N1W1 : iis Q 23  ita…ut2] in marg. scr. H1N1W1 : om. KQ 27  a causa] sscr. H1N1W1 : om. KQ

5

10

15

20

25

30

Liber II, capitulum 8  73

Capitulum Octavum De anima quid senserit Plato

5

10

15

20

25

30

1 Mox de anima quid Plato senserit exponam. Vos, viri docti, figmentane ille et fabulas de anima dixerit, ut vituperator hic obstrepit, an digna suo illustri ingenio et ita ut nemo melius disseruerit, quoad rectius dici poterat ab homine non luce fidei religionisque verae ducto, iudicabitis. Cum duplex de rebus immaterialibus quaestio sit, una cur sint, altera quid sint et de causa cur sint agatur, cum causane vacent necne quaerimus et sponte productae sint an a deo, quid sint indagemus, cum utrum substantia an accidens sint proponimus. Primum an anima producta a deo sit quaerendum, mox quid sit, tum invento iam genere in quo sit, quoniam bifariam unumquodque dicitur genus. Aut enim potentia aut actu. Verbi gratia ovum potentia animal est, semen planta; at avis non potentia, sed actu animal est, et arbor planta. Eapropter considerandum tertio loco est utrum tanquam potentia quaedam subiecta et ad substantiam apta an tanquam actu substantia natura existimanda sit. Ad haec de eius facultate et actione cogitandum. Omnis enim substantia et facultatem consequentem et actionem simul habere solet. Item cum anima corporis animati sit forma, utrum ante corpus an post corpus, an etiam una cum corpore intelligi debeat. Et si ante corpus, utrum post corpus etiam permaneat an una cum corpore ipso intereat. Et si permanet, utrum postea quam multa subiit corpora et longum tempus in ea ipsa transitione consumpsit simul atque postremum deseruit corpus ipsa etiam interiit, an omnino incorruptibilis immortalisque est atque ut ante omne est corpus, sic post omne corpus permanet semper. 2 Scrutandum praeterea an partibilis necne sit, et si partibilis videbitur, utrum ut corpus an, ut ars et scientia, in partes consumatur. Sunt enim et medicinae et philosophiae partes. Sed si impartibilis est, simplexne omnino et nullius multitudinis particeps natura sit an partium quidem multitudinem, nullam, facultatum autem, quas virtutes scholae appellant, variam contineat rationem. Id enim plurimum refert. Pars namque a parte subiecto differt; virtus autem a virtute diversitate sive actionis sive operationis. Necnon omnesne animae sub eadem specie continentur an minime; et si diversae species sunt, utrum genere etiam differant. Verbi gratia anima hominis et anima equi, si differunt specie, utrumne genere quidem conveniant. Sed quanquam homo et equus sub animali sunt, anime tamen eorum non sub eodem animae genere continentur. Quin etiam quaeri dignum pluresne sint animae in unoquoque animali, velut vegetativa, nutritiva, sensitiva, appetitiva, intellectiva an unius animae partes 1  Capitulum] H : in marg. scr. N1W1 : om. KQ, sed Q signum paragraphi sscr. et in marg. iteravit Octavum] scripsi: om. HKQW 2  De…Plato] H : in marg. N : om. KQW 4  vituperator] rudis ante add. Q 9  sit] in ras. H1N1W1 : est KQ 13  potentia…subiecta] in ras. H1 : potentiam quaedam subiectam corr. N1W1 : potentiam quampiam subiectam KQ 14  apta] aptam corr. H1N1W1 : aptam KQ | substantia… existimanda] substantem naturam existimandum corr. H1N1W1 : substantem naturam existimandum K : substantem formam [in marg.: alias, naturam] existimandum Q 26–27  quas…appellant] quas etiam virtutes dicimus Δ 139.36

74  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem aut virtutes haec sint; et si partes haec unius animae sunt, utrum et ratione et subiecto inter se differant an ratione diversa subiecto eadem sint. Haec de anima quaeri maxime solent; et cognita perceptaque possunt scientiam eius absolvere. Videndum igitur an Plato de his omnibus disseruerit et locos hosce plene exquisitaque doctrina tractarit quoad maxime homo gentilis attingere poterat. Non enim Christianum equidem Platonem intendo ostendere, sed inspectandum censeo an convenientius ipse Christianorum de anima opinioni senserit quam Aristoteles, quem adversarius convenire nostra cum ecclesia omnibus locis ostendere frustra laborat. 3 Primum ergo Platonem videre licet decimo De Legibus libro: quemadmodum cur anima sit exquirat atque inveniat; quo invento, quid est esse eius ac rationem absolvit; et progrediens essentiam divinitatis investigat atque confirmat. Dicam autem breviter. Quoad magis fieri potest, plura vero quae res desiderat, locos unde accipi possint ostendam. 4 Ergo omnium rerum, inquit, alias solum movere necesse est, alias solum moveri, alias inter utrasque constitui, quae et movere possint et moveri. Quam tertiam partem bipartito distribuit ut aut motas ab aliis movere aut a se ipsas moveri necesse sit. Itaque quattuor haec ordine ita distincta habentur genera: primum, quod moveatur solum afficiaturque ab aliis prioribus causis; secundum, quod alia moveat et ipsum ab aliis moveatur; tertium, quod a se moveatur, sua natura ipsum sibi exordiens motum, atque ita ceteris quoque moveri praebeat; quartum, quod immobile sit postremum omnium quae motu activo passivove participent. Dependere etiam id quod ab alio movetur ex eo quod se movet, idque ipsum ex immobili Plato arbitratur. Verum omnis motus principium intrinsecus id esse quod ipsum a se movetur. Cum enim aliunde alterum subinde ab altero movetur, nisi primum quod moverit sit, in infinitum repetatur motus necesse est. Primum igitur quod se movet est. Unde motum quid alterum moveat atque alterum alterum. Quero enim siquo pacto cuncta constituerint et quieverint, quisnam ex iis quos modo enumeravi motus fiat necesse aut quid tandem sit quod primum moveatur nisi id quod ipsum se moveat. Quod enim immobile est, quoniam id

9  Pl. Leg. 10.895e10–897b5 4  omnibus] rebus post add. Q, om. HKNW 26  alterum2] post scr. et deinde del. N: An qui principium istorum motuum sit. Nam ut et principium habeant motus isti de quo proveniant et a suo ipsi principio differant necesse est 26–75, 6  Quero…ut] HKN : QW1 (in marg. W praeter verbum ut ad finem, quod in textum scriptum est, sed omnia deinde del.): finis enim tametsi movere dicitur ipse non motus tamen. quod a fine ipso movetur nisi apte natum esset ut moveretur nunquam moveretur. Aptitudo autem haec innata et insita nihil aliud est nisi facultas sui motiva. Quo fit ut res inanimata nulla moveri a fine possit. animal vero possit utpote quod habeat id principium quod se moveat ad obiectum; et quidem bene distinguetur. Siquod primum movet duplex esse dicemus: alterum extrinsecus, quod finis est; alterum intrinsecus quod sui motivum est. Sed utrum potius? An si ratione naturae iudicandum est, quod intrinsecus id potius est? Movet enim motum quae quidem ratio convenientior naturae est. Sed quisnam hic motus sit quo a se moveatur quod sui motivum est, cum non generatio, non alteratio, non auctio, non delatio sit? An qui principium istorum motuum sit? Nam ut et principium habeant motus isti de quo proveniant et a suo ipsi principio differant necesse est. Ergo 27  iis] hiis K

5

10

15

20

25

Liber II, capitulum 8  75

5

10

15

20

25

30

de sua natura motum non patitur, primum moveri non possit. Quod autem moveri ab alio suapte natura potest, id porro aliam ad se movendum facultatem seu virtutem requirit. 5 Reliquum igitur est ut quod ipsum se moveat id primum moveatur necesse sit, quippe cum nunquam ab alio mutari possint priore, quando nulla his praecedit mutatio que aliunde proficiscatur. Ita fit ut naturae ordine quod movens sui est et a se inchoat ceteris actum movendi, id omnium motuum mutationumque primum ac potissimum sit et principium ut cetera quavis mutatione possint mutari. Secundum optinet locum ea facultas movendi quae aliunde existens moveat alterum. Vivere autem id dicimus in quo ea ipsa facultas quae se moveat est. Vivunt vero quae animam habent. Unde fit ut anima sit quod se moveat. Cum enim quaque in re tria illa considerari necesse sit, unum substantiam, alterum rationem substantiae, tertium nomen, atque interdum, proposito nomine, de ratione interrogemus, interdum contra et tamen, sive nomini rationem sive rationi nomen reddiderimus, idem appellemus. Idem est enim dicere parem numerum esse qui in duas partes aequales dividitur et numerum qui in duas partes aequales dividitur esse parem. Sic hoc in loco de anima distribuendum definiendumque est. Rei enim cui nomen anima est nulla alia ratio magis conveniat quam quae motivo sui absolvitur. Nam forma aut actus corporis esse talis dicitur vere quidem. Sed non commune cuiusque animae est, siquidem intellectiva anima corporis actus minime est. Igitur anima est sua communiori ratione: quod se ipsum movere potest atque vicissim quod seipsum movere potest, id anima est. 6 Ex quo sequitur ut anima prior sit omnibus quae moventur et corporibus natu prior omnibus habeatur. Dignior etiam et naturae ratione corpori imperans statuatur. Corpora enim solum moventur nec ipsa quicquam efficiunt. Quod enim efficiens movensque sit aliorum, id essentiae incorporeae facultate fungatur ad efficiendum movendumque necesse est. Incorporearum autem essentiarum aliae cum corporibus dividuntur, ut qualitates, ut formae materiales, quae et aliunde moventur et aliud movent; aliae distrahunt se a divisione rerum materialium. Qualis substantia est, quae a se movetur, quae non in aliis, sed in se ipsa collocata est atque omni concretione corporis vacat, a qua prima corporibus praestatur omnis movendi ratio. Et quam animam diximus esse corpore omni antiquiorem. Haec via Platonis et ratio est ad inveniendum cur anima sit, quid est esse eius, et definitionem. Quibus una actu, non

11  moveat] post in marg. add. et deinde omnino del. textum septem linearum N 15–16  et…dividitur] om. K 18  forma…actus] W : formam aut actum corr. H1N1 : formam aut actum KQ 19  Sed non] bis K 22  Ex] sscr. H1N1W1 : om. KQ 22–23  natu prior] HKNW : antiquior Q, sed in marg.: aliter, natu prior 28  distrahunt] HKNW : abstrahunt Q; in scheda glutinata margini Q (f. 50r) Theodorus Gaza scr.: Σκεπτέον βέλτιον ταῦτα βούλεται μὲν γάρ τοι ὁ λόγος κατασκευάσαι ὄτι προτέρα τοῦ σώματος ἡ ψυχὴ τῷ χρόνῳ. λαμβάνει δὲ μέσον, τὸ ἀπὸ αὐτοκινήσου κινεῖσθαι τὸ σῶμα. τὸ δὲ τοιόνδε μέσον οὐχι κανόν. προτέρα γὰρ ἂν εἴη τῇ φύσει οὕτως ἡ ψυχή. οὐ μὴν δὲ καὶ τῷ χρόνῳ. τὸ δὲ πρότερον εἶναι τῇ φύσει οὐ δὲ ἀθάνατον ἄλλως εἶναι ἱκανὸν ἀποδέξαι, μὴ ὄτι τοῦ χρόνῳ πρότερον. καὶ λίθου γὰρ εἶδος καὶ φυτοῦ καὶ ὄλως πᾶν εἶδος τῇ φύσει πρότερον 30  prima] HKNW : imprimis Q, sed in marg.: aliter, prima 32  anima] KNW : animam corr. H1 : animam Q

76  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem potentia anima esse demonstratur, tum operatio eius vitalis apparet, et praecedere animam omne corpus natura atque substantiam esse impartibilem nulli dubium est. Quanquam haec pluribus etiam aliis, quae sequuntur, aperiemus, hinc vero ulterius ille progrediens essentiam divinitatis ex his demonstrat, de qua non est hic dicendi locus. 7 Sed cum uterque, tum Plato, tum Aristoteles, cur anima sit et quid sit conquisierit, animadvertite, quaeso, quemadmodum Plato ex motus ratione investigarit. Quem modum Arisoteles imitatus libro Naturalis Auscultationis octavo ex motu ad dei cognitionem, quem primum movens immobile nominat (sive mentem sive animum esse statuat), illud adducitur. Incipit enim simili divisione, quamquam interea dissentit, et maxime in sui moventis et a se mobilis incorporei ratione approbanda primumque illud movens quidem, sed immobile statuit. Cum enim ipse motus corporeos solum pro definitione quam motui reddiderit tractet, merito motum nullum in substantiis incorporeis probat passivum. Quos quidem motus passivos naturales et posteros nec Plato animae tribuit. Quod tam apertum est ut contra nemo dicere possit. Sed quos ille motus tribuerit animae verbis eius audite: Gerit animus quidem caelum, terram, mare, mundum universum suis motibus, quorum nomina sunt velle, intelligere, curare, consultare, opinari recte falsove, tum gaudere, dolere, confidere, metuere, diligere, odisse; denique omnibus qui cognati his aut primi sunt motibus, qui secundos sibi assumentes corporis motus adducunt omnia in auctionem, diminutionem, concretionem, discretionem, et quae eodem consequuntur. Hic Plato aperte motuum alios animae tribuit, alios corpori. Quorum corporis motuum solum ratio apud Aristotelem est. Nam etsi velle et intelligere Aristoteles perinde ut Plato animae tribuit, tamen non motus appellat. Sed Plato communius motus nomine usus est in re quam ipse alias operationem actionemque dixit. Quo vocabulo semper Aristoteles utitur; nec temere motus nomen pro operatione actioneve ille accepit, quando quidem saepenumero nomine speciei pro generis uti licet et contra. Species enim operationis motus est. Nam omnis motus operatio est, sed non omnis operatio motus est. Quo fit ut Plato saepius alterum pro altero nominet, quemadmodum Aristotelem quoque facere videmus cum sensum aut intelligentiam dicit moveri et pati. Quod ipse etiam minus proprie fecisse fatetur cum sensus et mentis mutationem aut motum non esse aut genus aliud motus esse dicat. Sed his hactenus. 8 Perpetuitatem vero immortalitatemque animi Plato cum saepe aliis locis tum in Phaedro et Phaedone probat, argumentum a sui movente et principio motus quod animo tribuit deducens. Quo simul et ingeneratum et incorruptibilem esse ostendit.

17–23  ib. 10.896e8–897a7 25–32  cf. Simplic. In Arist. Phys., ed. Diels, 1248.21–1249.6 19  falsove…metuere] om. K 28  nomen] HKW : nomine corr. N1 : nomine Q alibi Q, sed in marg.: aliter, aliis locis

35  aliis locis] HKNW :

5

10

15

20

25

30

35

Liber II, capitulum 8  77

5

10

15

20

25

30

35

“Animus,” inquit in Phaedro, “ipse se movet.” Quod autem ipsum se movet id semper movetur. Cum enim semper secum sit et nunquam se deserat, semper se movet. Cum autem semper se moveat, immortale etiam est. Quo enim pacto semper moveri possit quod mortale sit? Quod enim interierit, id immotum esse necesse est. Item: “Si animus ipse se movet, principium ac fontem omnis motus esse eum necesse est.” Omne enim quod movetur, motionem sibi ex ipso sui movente primitus capessit. Quod cum principium motus sit, ingentium etiam esse debet. Quod enim genitum est, principum esse non potest. Cum autem ingenitum sit incorruptibile, etiam esse necesse est siquidem ingenitum cum incorruptibili convertitur. Hoc est, reciprocatur, ut Aristoteli etiam placet. In Phaedone autem, cum quaestio duplex habeatur, una an anima corpus praecedat, altera an post corpus permaneat, primum dubium ex iis declaratur quae supradicta sunt — et satis quidem quoad pertinet ad Platonis hoc institutum, ut nisi divinitus animi quoque in tempore procreentur, praeesse quod immortale permaneat ostendatur. Satis etiam ad homines illos gentiles, quibus Plato animorum immortalitatem exponeret. Qui enim mundum ingenitum atque incorruptibilem et nihil vel actu infinitum, vel in infinitum singulis subinde permanentibus partibus, statuit, eum Platonis animarum transitioni assentiri necesse est, si hominis animam esse immortalem iam senserit. Nec Aristotelem negare transitoriam hanc animationem potuisse existimo si, quod equidem reor, immortalem hominis animam poneret. Nam nisi hunc teneat modum animationis, nefarium illum amplexetur necesse est quem eius commentatores qui doctiores habiti sunt, Alexander Aphrodisiensis Graecus et Averoes Arabs, palam ei tribuunt, ut unus communisque sit omnium hominum intellectus. Nos enim ex fide nostrae religionis omnia rite tuemur cum principium finemque mundi universi ponamus. At gentiles, qui mundum esse aeternum volunt, ut dictum est, fieri non potest ut Platonis hanc opinionem repudient. 9 Sic animam priorem corporibus probat, quemadmodum post permaneat ita demonstrat. Cum formas, quas ille ideas appellat, esse demonstrasset earumque ipsarum idearum participatione cetera et esse et appellari, tum nullam ideam effici posse participem sui unquam contrarii. Magnitudinem enim ipsam nunquam effici posse parvitatem. Rerum autem, quae ideis participant, alias esse quae contrarii participes sint. Quae enim particeps magnitudinis est, eandem parvitatis etiam esse participem posse. Verbi gratia Simonem maiorem Socrate, minorem Phaedone dici posse. Alias esse quae nunquam simul contraria possint capessere. Nivem etenim calidam, ignem frigidum effici, dum nix aut ignis est, fieri non posse. Sed accedente contrario pereant qualitates primae est necesse. Ternarius etiam, cum non imparitas sit, sed imparitate participet, nunquam fieri posse ut vel paritas vel par efficiatur. Mox addit non modo contrariorum alterutro subeunte reliquum permanere non posse, verum etiam quae

1  cf. Pl. Phaedr. 245c5 4–5  cf. ib. 245c9 10  quaestio duplex] duplex quaestio N 26  animam…probat] HKNW : anima prior corporibus est Q 31  parvitatis] pravitatis K 35  est] HKNW : esse Q

78  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem quamvis non sint ipsa inter se contraria, tamen habeant secum semper contraria. Quae enim ternarii idea participant, haec non solum tria, sed etiam imparia necessario esse, quae nunquam formam paris, quae contraria est, partiantur. 10 His ita distributis, affert animam intelligi oportere non modo ut formam ideamve simplicem et vitam simplicem, cui nihil unquam contrarium possit occurrere a quo vel diminuatur vel pereat, sed talem etiam quae suam ideam afferat iis quae adierit sine ullo contrario commitante (quae certe eo tendunt, ut animae immortalitas servetur), sive eam per se formam et vitam simplicem sicut ideam. Verbi gratia calidum ipsum aut frigidum ipsum animo contempleris, sive substantiam vita contentam, sicut ignis caliditate sua essentiali continetur. Utrunque enim de anima recte enuntiari potest. Nam si animam afferre corporibus vitam videmus, profecto contrarium vitae, id est, mortem, neque iis quae subierit adiungere neque, quod inconvenientius est, ipsam excipere mortem apertum est. Itaque relinquitur incorruptibilem immortalemque esse colligi syllogismo ad hunc modum potest. Formae quae ita applicantur subiecto ut nunquam sibi contrarium afferant, semper manent eaedem. At anima ita corporis applicatur ut vitae, qua afficit corpus, nunquam contrarium, hoc est, mortem afferat. Ergo anima semper vita est et vitae semper, mortis nunquam particeps est, quemadmodum ternarius imparis semper, paris nunquam particeps est, cum ea quae tenuerit non modo tria, sed etiam imparia sint. Item, omne quod cuiquam aliquid affert, ipsum antecedens id cui affert, impatiens contrarii eius quod affert est. At anima corpori, quod antecedit, vitam affert. Igitur anima impatiens est vitae contrarii, quod mors est. Et cum anima inter formas enumeretur quarum participantia nomen etiam earumdem recipiunt, nulla autem earum formarum sui contrarium patitur. nunquam parvitas effici potest. Sequitur ut anima, quae vita est, nunquam mortem patiatur, quae vitae contrarium est. Ergo anima corporibus exui omnibus inoffensa immortalisque potest 11 Hi syllogismi Platonis sunt, quem reprehensor iste nunquam dixisse quicquam ex ratione syllogismi ait, sed quae ipse colligere in formam nequit. Haec, sine syllogismo dici existimat, longius quidem paulo protrahit Plato, interdum argumenta et parat locis, terminis, propositionibus, syllogismis praeviis antequam afferat summae conclusionem. Sed certe nihil sine artificio, nihil sine ratione pro rei materia exquisitissima loquitur. Quinetiam ex similitudine quam anima cum substantia magis quam cum generatione habet immortalem eandem pulchre ostendit. Cum enim propria tum substantiae, tum generationis enumeravit, et substantiae divinitatem, immortalitatem, intelligibilitatem, indissolubilitatem, uniformitatem, identitatem omnimodam, et perpetuitatem incommutabilem sibi perseverantem tribuit generationi autem opposita omnia; atque hominis constitutionem divisit in corpus et animam. Tum utrum anima similior corpore subtantiae rebusque indissolubilibus sit quaerit, ac tribus mediis ratiocinatur animam esse similiorem, scilicet, invisibili, intellectivo, imperio in corpus,

14–21  Formae…est2] etiam in Σ 15  At] ac Σ | corporis] corpori K 17  est2] om. Σ 19  sint] sunt Σ 19–20  ipsum antecedens] HKW : praecedens ipsum NQ 19–20  ipsum…affert1] om. Σ 21  quod antecedit] om. Σ | antecedit] HKNW: praecedit NQ 27  nequit] pro sua ignorantia ante add. Q

5

10

15

20

25

30

35

Liber II, capitulum 8  79

5

10

15

20

25

30

35

et ob eam rem corpore diuturniorem atque constantiorem. Quem locum Aristoteles imitatur cum secundo De Anima libro quid anima sit per divisionem investigat et statuit. 12 Adde quod cum animam Plato ab immobili causa produci fateatur, hinc etiam eiusdem substantiam immortalem demonstrat. Omne enim quod a causa immobili proxime provenit incommutabilem habere essentiam eiusdem sententia est. Sic enim apud eum creator loquitur: “quae a me ipso effecta sunt deorum vitam possint adaequare.” Contra quod a causa mobili est, id mutabile sit oportere. Quod enim immobile est non permotum, sed suo esse id agere, atque ita quod produxerit sibi familiarius habere et naturam alteram quasi comitem constituere. Unde fieri ut semper illud producat cum semper sit ipsum, et quod producitur semper sit cum semper sit quod producat. Necnon decimo de Republica libro sumitur cuique rei quicquam, cum bonum, tum malum, esse, ac bonum servare, malum corrumpere eandem rem cui tribuuntur. Verbi gratia, morbum, qui malum corporis est, corpus corrumpere; sanitatem, quae bonum est, servare. Tum rem quamque suo, non alieno malo interire. Cibi etenim vitium non interimere corpus nisi in eodem contraxerit morbum quod suum est malum. Atque ita consequens affert: minime id numerari in iis quae interire possint quod malum habens quo depravetur. Non dissolvitur neque interit ab eo. 13 Quibus ita suppositis, animam dicit habere aliquid mali quo depravetur. Iniuriam, enim intemperantiam, avaritiam, inscitiam, reliqua eiusmodi vitia reddere animam pravam, sed nihil eorum dissolvere eandem aut interimere posse ita ne anima sit, ut corpus morbo, qui eius vitium est, male afficitur demumque interit, ita ne corpus praeterea sit, nec vero corporis vitio, quod malum alienum est, perire animam posse quando ne depravari quidem, nisi suum ipsa vitium sibi commiserit. Ergo non febre, non dolore, non ipso interitu corporis aut minutatim dissectione animam posse vitiari, nedum interire. Quis enim improbiorem factam animam vel morbo vel morte dicat cum contra videamus corrigi emendarique saepe mores hominum cruciatu corporis et poenis quas luerint? Quodsi anima nec alieno malo interit, quod commune omnium est, neque suo, semper sit necesse est. Quod autem semper est, id immortale est 14 In Timeo vero absolutius explicatur productam a deo animam esse, tum mundi universi, tum nostram, atque substantiae facultatisque eiusdem ratio redditur. Qui locus, etsi non facile percipitur, tamen ingenii bonitate et scriptorum adiumento qui libros Platonis exposuerit satis intelligit potest. Sed nequis hoc Platonis esse crimen proprium putet, caelum aut universum mundum animatum atque animal esse, idem Aristotelem quoque velle. Dicit enim caelum animatum esse et animal et corpus divinum. Et ante iam dixi et nunc repeto: Theophrastus etiam, discipulus Aristotelis intimus, animam esse principium motus et caelum esse animatum ponit in eo libro quem

7–8  Pl. Tim. 41c2–3 2:122.11–17

12–14  cf. Pl. Resp. 10.609a9–b2

36–80, 2  v. Procl. In Plat. Tim., ed. Diehl,

8–9  Quod…non] bis K 24  non] ne K 33  crimen] HKNW (in ras. scr. N1 et Bess. in W) : decretum Q

80  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem scribit De Caelo his verbis: “Nam si divinum est et optime degit, animatum est. Nihil enim sine anima nobile esse potest.” Plato igitur, cum substantiam animae et ortum adeo exponit, “ex eiusdem et alterius natura,” inquit, “et ex dividua individuaque natura constituit eam qui constituerit.” Quae ita dicit quoniam rebus sensibilibus ac materialibus, quibus divisio et alterum et dividuum competunt, longe superior anima est. Intelligibilibus autem et immaterialibus substantiis, quibus idem et individuum, hoc est, indivisibile, apte tribuitur, inferior est. Cum enim universum hoc in mente, anima, et corpore consumatur, medium animae tribuit locum ut neque modo corporum divisibilis sit neque modo intellectualium substantiarum indivisibilis, quando non simplicissima est, sed varias continet facultates, et neque generabilis modo sensibilium, quae in tempore generabilia et corruptibilia sunt, neque ingenerabilis modo intelligibilium, quae sempiterna sunt et suum esse intra se cunctum complectuntur. 15 Sed ingenita et ingenerabilis tempore et incorruptibilis sua quidem substantia est atque ob eam causam aliqua ex parte aeterna. Suas tamen operationes in tempore agit, quemadmodum Socrates in Phaedro, “quasi numine,” ut Plato inquit, “actus,” eloquitur. Causa tamen substantialique ab intelligibilibus causis ortu genitam et generabilem esse voluit, quod omnium intelligibilium substantiarum commune est. Sed proprium animae quod infinitionem entis, non universam complectitur, sicuti intelligibiles sempiternaeque substantiae complectuntur; sed subinde manantem recipit semper, quam ipse Plato in Politico “adventiciam immortalitatem” appellat. Ut enim naturam corpoream generabilem dicit quod semper gignitur et subinde infinitam essendi potentiam recipit, sic animam generabilem dicit cum non simul totam infinitionem entis possit recipere, sed subinde manantem recipit semper, et quemadmodum corpus caelumque universum, quamquam finitum, tamen movetur, auctore etiam Aristotele, in infinitum, scilicet, subinde potentiam, qua semper moveatur, recipiens, nec simul infinitam complectens potentiam. Sic anima, cum per transitum operetur et vario promptu alias aliter agat, idcirco temporis particeps est. Omnis enim transitivus motus tempus sibi habet coniunctum, nec universam complectitur infinitam potentiam, a qua semper operatur, sed subinde eam recipit semper. Quocirca non semper eodem modo, sed alias aliter agit. Qua igitur talis anima est, eo sive genita sive generata sive generabilis et nuncupatur et est. 16 Quid igitur, per deum immortalem, fabulae? Quid figmenti in his est, ut adversarius obstrepit? Immo vero quid non optime ac sapientissime dicitur, videlicet, si cum

3–4  cf. Pl. Tim. 35a1–5 15  Pl. Phaedr. 249d2 20  Pl. Polit. 270a4 9  intellectualium] HKNW : intelligibilium Q, sed in marg.: aliter, intellectualium 13  incorruptibilis] HKNW : ingenerabilis Q, sed in marg.: aliter, incorruptibilis 14  aliqua…parte] in marg. scr. H1, sscr. N1, in ras. W : om. KQ : 14–15  Suas…agit] cum tamen suas operationes in tempore agat HN (corr. H1N1) W : cum tamen suas operationes in tempore agat KQ 15  ut…inquit] HKW, in marg. N1 : om. Q 16  tamen] N, sscr. H1, in marg. scr. W1 : om. KQ 17  voluit] HKW, sscr. N1, om. Q 19  recipit] H1 (recipiat corr.) KNW : recipiat Q 23  recipit] K : recipiat corr. H1 : recipiat NQW 32  est] in ras. scr. H1N1W1 : sit KQ

5

10

15

20

25

30

Liber II, capitulum 8  81

5

10

15

20

25

30

Aristotele comparatur et gentium illarum opinione? Nam quod ego saepe iam dixi, Platonem cum ceteris gentibus et cum Aristotele conferendum, non in fide religioneque nostra constituendum iudico. Convenire tamen cum nostris eum potius quam Aristotelem arbitror, quanquam sunt pleraque in quibus minus conveniant. Iam enim de animarum praeexistentia eius opinio aliena nostra religione omnino est, quamvis cum ceteris gentibus, tum Aristoteli ipsi fuerit observanda. Nam siquod vel ab ipso Aristotele bene demonstratur, omne quod incorruptibile est, idem ingeneratum est, incorruptibilem autem mentem hominis esse ab eodem semper statuitur — non enim ego sententiam probo illorum qui contra de eo sentiunt, quamquam doctissimi illi sunt, tum exteri ordinis, tum nostrae ecclesiae familiares —, ergo, si incorruptibilem ille dicit ingenitam etiam et longe corpore omni priorem fateatur, necesse est eodemque pertinet quod libro De Animalium Generatione dicit, mentem a foris posteriusque supervenire. Uterque igitur animam prius esse quam corpus cuius anima est generetur, aliter ac nos opinatus est. Sed viam ac modum Platonis, quem ex motus ratione repetiit, ad exquirendam animae immortalitatem iam vidisti. 17 Sed illuc venio: siquis ea reprehendit quae numeris, proportionibus, medietatibus, circulis, rectis lineis animae tribuit Plato et, sive naturalem sive mathematicam sumpserit lineam, improbat, atque etiam magnitudinem animi statuere illum putat propter circulum, quae, scilicet, ab Aristotele disputantur in Platonem, velim hic sciat non ita Aristotelem tardiorem ingenio reliquis Platonis auditoribus fuisse ut quae illi tam multi et intellexerunt et tenuerunt et semper defenderunt, ipse unus non intellexerit aut minus coluerit, sed certe verba, quorum sententiam penitiorem probabat, haec ad usum communem vulgaremque referens reprehendebat ne quod apparet id, ita esse putaretur, perinde ut siquis vestrum ipsum Aristotelem reprehendere velit quod deum animal dixerit aut sperma, id est, semen genitale, generationem aut virtutem, substantiam aut formam, operationem, et plura huiuscemodi alia. Improbat ne quod verba prae se ferunt, id inconsideratius quis sequatur. Sed neque haec sine causa ab Aristotele ita dicuntur nec a Platone illa, licet tamen et his et illis obiicere. Siquis suos auditores aut vitare interdum verborum improprietatem docere aut cavere ne sono vocabuli arripiantur monere intendit, quanquam nec Aristoteles reprehendendus est nec Plato, eoque minus Plato quo ipsi licuit magis transferre ad alium usum vocabula cum de rebus intelligibilibus et earundem rerum causis ageret. Substantiarum enim illarum ut nulla loquela est, sic nulla vocabulorum ratio propria signataque habeatur. Sed si nos loqui de illis nitimur a rebus nostris, id est, naturae vernaculis

12–13  Arist. An. Gen. 2.736b27–29 1  quod ego] HKNW : ego quod Q 5  eius] deque mundi stellarumve anima ante del. W | nostra religione] H1 (nostrae religionis corr. H1) NW : nostrae religionis KQ 11  ingenitam] HKNW : ingeneratam Q, sed in marg.: aliter, ingenitam | corpore] bis K 12  Animalium] naturalium ante del. K 21  intellexerunt…defenderunt] partim in ras. HNW : intellexissent et tenuissent et semper defendissent KQ 22  penitiorem] profundiorem Δ 23  id] om. K 28  causa] HKNW : ratione Q, sed in marg.: aliter, causa 30  monere] movere H

82  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem verba mutuemur, oportet purioribus tamen, quoad fieri potest, quales mathematicae sunt, quando a materia prorsus abstrahuntur. Quod siquis ratus hoc ita esse, tamen captiose arguit et fallaci sermone frangere viri sapientis auctoritatem conatur, hic viri boni officium oderit. 18 Accedit ad haec rerum divinarum decens occultio, quam verbis mathematicis Plato commolitur, ut alii gentiles theologi fabulis, alii scirpis aut ambagum indiciis celare earundem divinarum rerum rationem maluerant. Nostros autem principes verae religionis, qui spiritu divino afflati enuntiarint! Quis non videt quot quantisque velaminibus sermonis intexerint rerum divinarum decreta? Pleni sunt libri prophetarum sanctorum, plena est omnis vetus elocutio sacra allegoriae, significationis, relationis, translationis. Et tamen nemo, nisi impius, reprehendit. Nemo pro fabulis doctrinam sic rite opertam ducit atque irridet. Sed omnes venerantur, colunt, admirantur. Tum plerique sapientissimi sanctissimique doctores ecclesiae operam vehementer dederunt elaboraruntque in iis exponendis, quae litteris ita tradita operte habemus. Sic igitur et Pythagorei philosophi illi consueverant res divinas docere; et Plato non modo Pythagoreorum exemplo moreque suae aetatis, verum etiam Chaldeorum et Iudaeorum, quos adierat. Prophetas quoque nonnullos e nostris visit et pleraque ab iis cognovit quae ritu eodem suis hominibus scribere censuit. Credendum est enim doctoribus nostris, qui haec de Platone prodidere. Quo igitur modo qui Christianam religionem non mentitur, sed pio animo amplexatur, haec apud Platonem reprehendat atque irrideat, quae in sua religione magnopere probat et laudat? 19 Ergo quod divini prophetae illi recte fecerunt, idem a Platone factum non solum improbandum non est, sed etiam laudandum. Quid? Vero absurde dicitur cum animae circulum aut rectam lineam tribuit Plato quando Aristoteles quoque ita docet, ut anima simplicem rei rationem modo rectae compositum autem ipsum, modo fractae lineae iudicet atque intelligat? Sed Aristoteles rectam in forma potius probavit, Plato flexam in circulum. Id enim visum est illi convenientius quando intelligentia, quae se ad materiam porrexerit, revertit ad se suamque naturam vel aliquid tale repetit. Item Aristoteles fractam in materia maluit, Plato rectam, ut transitivus animae motus, id est, operatio promenda, significetur cum eiusmodi motus, velut linea recta, terminos unde et quo habeat sibi praescriptos. Et cum duplex vivendi ratio sit animae, una per intelligentiam, altera per opinionem, idcirco Plato duplicem circulum et duplicem lineam rectam statuit. Primordia item contineri in anima putat proportione medietateque, tum geometrica, tum arithmetica aut musica, quibus iusticiae munus prodeat, amici-

24–26  citatio dubia; in textu Graeco Bess. citat De An. 3.429b10–22, ubi Arist. animam cum carne conferret. 6  fabulis] Bess. in marg. Q scr. συμβόλοις | scirpis] sirpis N 10  elocutio] HKNW : sermocinatio Q, sed 11  reprehendit] in marg.: aliter, elocutio | significationis] in ras. scr. H1 N1W1: suspectionis KQ reprehendat corr. H1N1W1 : reprehendat KQ 12  ducit] ducat corr. N1W1: ducat HKQ | irridet] irrideat corr. N1 : irrideat HKQW 24  anima] animam Δ perperam quoniam Aristoteles non est subiectum; v. textum Graecum, ICP 158.24-5

5

10

15

20

25

30

Liber II, capitulum 8  83

5

10

15

20

25

30

35

tiae societatisque officia enascantur. Cur autem concentus cuiusdam rationem non animae dandam censeas quando sensus ipsos servari, oblectari, et deliniri sensibilium rerum temperatione et varia partium compositione certa ratione absoluta videmus? 20 At enim adversarius, quid veri sit, quid ex aequo spectari oporteat parum attendens, Platonis dictionem ad usum vulgarem accommodat et verbo contendit. Nec unquam potuit audire quod sanctissimus doctor Thomas Aquinas de Platone libros De Anima Aristoteles exponens diiudicarit. Reprobat, inquit, Aristoteles verba Platonis, sed attendendum non id reprobari quod Plato senserit, sed quod verborum consuetudo ostendat, quod ita ab Aristotele argitur nequis propter verborum improprietatem et symbolicum atque opertum Platonis sermonem delabatur in errorem cum animam circulum aut numerum esse audiat. Haec enim, etsi aliter ac sonent significant, tamen ut caveatur placuit contra scriptum, sententia auctoris in praesentia omissa, disserere. Ita hic quoque vir et doctissimus et sanctissimus opinionem Platonis probat, quamquam eius verba accommodatiora ad symbolicam illam et implicitam vetustatis philosophiam quam ad simplicem et perspicuam promulgationem esse intelligit. 21 Ergo Plato his horumque similibus rationibus motus naturam animae talem a creatore deo effectam scribit. Quae innata sibi initia habeat et quasi rationes mathematicas digne proportionales ad rerum omnium bonarum delectum et actum et affectum; sin male quis egerit, culpa hominis, qui delegerit, non dei est, Plato inquit. Haec et plura alia longe subtiliora indicat ratio rerum mathematicarum. Quam Plato repetens altius causas rerum contemplatur et rebus creatis omnibus tribuit. Exercet etiam ingenia auditorum et mathematicarum disciplinarum ratione. Dirigit intelligentiam ad superiora intellectuque difficiliora more Pythagoreorum illorum qui nihil putarunt aptius ad recordationem nativam rerum divinarum quam mathematicas disciplinas. Quocirca his mediis transeundum ad illas ipsi censebant quando ipsae medium inter res materiales immaterialesque tenent, quippe quae neque cum materia considerentur nec sine materia esse possint, sed per abstractionem assumantur. Non haec pedalis quae scripta est linea sumitur, Aristoteles inquit, sed illa que intelligitur expers latitudinis et pedalis, etiam si maior praescripta est. Hac et Pythagorei omnes et Plato ad immaterialem divinamque naturam eundum iudicarunt. Et qui viam aggreditur, aliam hunc fortunae sibi optare operam oportere Plato censet. 22 Usus interdum fabula Plato est, sed non poetarum more, quem aperte improbat. Et auctores eiusmodi fabularum de sua republica prorsus expellit. Sed illud genus fabulae probat quod honestatem spectet et virtutem recipi moliatur, atque naturae

8–14  cf. Thom. Aq., In Arist. De An., 1, lect. 8, n. 1–2 communis; cf. in TLG verba ἐξ ἀφαιρέσεω et ποδιαία

29–31  non vera citatio sed notio Aristotelica

4–17  At…intelligit] HK. in marg. add. N1W1: om. Q (om. U, in marg. add. B2, in textu habet V) 31  etiam] et N 35  illud] H : id KNQW

84  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem divinae rationem figmento non inepto modestissime indicet. Et quae palam pronuntiare non deceat, suscipienda exponat hoc genere, ut Socrates in constituenda republica docet. Interdum utens sapientissimus Plato efficit ut vel rude vulgus percipere possit naturam divinam bonorum causam esse omnium, mali nullius; semper eundem sui locum servare; nullam omnino pati mutationem; veritatis fontem sibi complecti; fraudis nihil ulli moliri. Quae reprehensor Platonis distinguere nolens, quanquam dilucide a Macrobio de differentia fabularum docetur in exponendo libro M. Tullii De Somnio Scipionis, figmenta Platoni et fabulas inexplorate opponit, surdus, scilicet, tum ad ea quae modo exposui dicta a Platone aperte atque perspicue, tum ad alia perquam multa quae in Timeo, in Parmenide, in Phaedone, in Philebo, in Sophista exposite, scite, exquisiteque demonstrat. 23 Sed quid de aditu animarum in brutorum corpora adversarius dicet responsio facilis est et cognita omnibus, excepto adversario ipso, qui omnia in peiorem accipit partem. Nam quod Plato sentit hoc est: si anima hinc intermerata virtuteque praedita abierit, sedem supernae immortalitatis recipit, felix et compos divinitatis sapientior degit; sin minus, poenas luat necesse est. Poenis autem loca delegata sunt haec naturae inferiora et corpora hominum. Itaque redit anima quae minus digna sede illa superiore est ad generationis labem, corpusque alterum induit ut vita altera meliora attendat, purificataque repetat sedem deorum unde profecta est. Beluarum autem corpora et quicquid eiusmodi additur non solum a Platone, sed etiam a Timaeo. reformidandi decernendique causa vulgo affertur fictum, ut aperte Timaeus ait in eo libro quem De Mundo et Anima scripsit, quem Plato imitatus est. Cum enim exposuisset quemadmodum anima bonis moribus institueretur, addit: Pertinacibus autem proterius et obduratis supplicia adhibeantur a legibus certis, et etiam timor vitae futurae a sermone qui perterreat, poenis superis inferisque gravissimis et indeprecabilibus, nisi virtutem coluerint. 〈…〉 Ut enim corpora interdum aegrota valitudini bonae restituimus insalubri quodam vel cibo vel medicamento si rebus exhibitis saluberrimis non bene cedit, sic animos saepe arcemus et retinemus falso sermone, si vero minus obtemperant. Quo quidem loco necessaria video poenarum genera quaedam inaudita, scilicet, animas vitiosas varie pro vitii ratione induere corpora, nempe timidi hominis animam muliebri corpori tradi ad turpissimum dedecus, homicidae ferino ad erumnas et cruciatus, salacis suillo, levis atque superbi volucri, otiosi et ignavi aquatili.

7–8  Macrob. In Somn. Scip. 1.2 24–35  Tim. Locr. 224.14–225.5, ed. Marg, 148–150 6  nolens] HKNW : nesciens Q 8  inexplorate] HKNW (aliquid ante del. H) : temere et inexplorate in marg. Q 10  Timeo] Thimeo K 13–14  qui…partem] HKNW : cui aeque omnia tam facilia quam difficilia sunt incognita Q 26  indeprecabilibus] HKNW : inevitabilibus Q, sed in marg.: aliter, indeprecabilibus

5

10

15

20

25

30

35

Liber II, capitulum 8  85

5

10

15

20

25

30

Haec Timaei sunt verba, quibus perspicue fatetur rem inauditam fingi ad hominum utilitatem ut metu perculsi se abstineant a vitiis et virtuti se dedant. At adversarius, qui omnia pervertit, beluas dicit apud Platonem formari anima hominis. Quod etsi animam adire beluam Plato concedet, non tamen propterea sic intelligendum est ut ab adversario intelligitur. Non enim si ita vult Plato ut anima induat corpus bruti, constitui brutum ex materia et anima humana opinatur sed subire corpus alienum insinuarique spiritu imaginario bruti, atque ita coercitam animam plecti et poenam delicti dare, nec ullum suum opus exercere posse instrumentis eius, in quod detrusa est, animantis dum longo curriculo temporis purificata redeat tandem digna ad sedem celestem. Hoc genus poenae non inepte a Platone adiungi potest ceteris illis quae inferis tribuit. Ignes tartareos dico, fluvios flammiferos, luctificos, tristifluos, quos ille Pyriphlegetontes, Cocytos, Archerontes vocat. 24 Sequitur alter adversarii error, quo cum Platonem animam omnem esse immortalem posuisse audiat, putet brutorum etiam animas poni immortales. Quemadmodum enim Plato distribuit genera animarum et nomen animae accipit, reprehensor iste non audivit. Etsi audivit, non intellexisse dissimulat. Quanquam enim eodem nomine animam tum bruti, tum hominis ille interdum appellat, tamen de hominis anima univoce, de bruti aequivoce praedicat. Nec animas dici brutorum censet, sed potius animarum simulacra et vitas quasdam. Animae autem genus triplex statuit: caeleste, geniale, humanum. Scientiam omnium rerum primo tribuit generi, quod in caelestibus ponit; opinionem rectam secundo quod in geniis (daemones enim hoc nomine Latinos appellasse dictum iam est); ancipitem opinionem, quae partim recte, partim non recte habeatur, tertio generi dat, quod in hominibus praescribit. Hactenus nomen animae proprio significato distribuit. Brutorum animam, ut modo dixi, vitam quandam appellat, et metaphorice animam. Quocirca cum omnem animam esse immortalem asserit, non est quod bruti anima intelligatur. Licet hoc idem ex verbis Platonis ipsius accipere. Sic enim in Timaeo de anima sensiva, qualis brutorum animantium est, loquitur: “Hi vero initium animae, quod immortale, accepissent; corpus attexuerunt mortale astruxeruntque alterum animae genus mortale.” Post haec affectus animae sensivae enumerat. Deinde, “sensu autem,” inquit, “rationis ex parte omni libidini exposito moderantes mortale animae genus constituerunt.” Postremo: “In pectore ac thorace mortale animae genus vincire volverunt,” inquit. Quis igitur tam impudens sit ut Platonem opinari animam sensivam et cum brutis communem esse immortalem audeat dicere cum tam saepe tamque plane eam esse mortalem ille fateatur? Plura a

14  cf. Trap. Comp. 2.12.8 (682) 19  cf. Procl. Theol. Plat. 3.6, ed. Saffrey-Westerink, 3:23.23; et Procl. Elem. Theol. 64, ed. Dodds, 62.8–9 28–29  Pl. Tim. 69c5–9 30–31  ib. 69d4–6 31–32  ib. 69e3–4 3  beluas] HKNW : pro suo beluino iudico beluas Q 6  opinatur] HKNW : opinetur Q 7  coercitam] NQ : coercitum corr. W : coercitum HK 8  quod] H : quo corr. N1W : quo KQ 16  non…dissimulat] HKNW : intelligere minime potuit Q 26–86, 2  Licet…sim] in textu HKNW : in marg. Q 31  moderantes] HKNW : temperantes Q

86  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem Peripateticis contra haec argui non ignoro, sed facile dissolvi omnia possunt. Verum de his non plura ne longior sim. Haec de anima.

Capitulum Nonum Non negasse Platonem dei providentia quemadmodum obstrepat adversarius 1 Providentiam Platonem adversarius dicit negasse omnino atque fato necessitateque omnia fieri statuisse. Ego vero magnam pietatis partem in divina providentia contineri fateor et facile hoc adversario concedo. Sed Platonem partem hanc pietatis tollere, id cum adversarius dicit, aperte mentitur. Plato enim pietatem in his tribus consumi edocet: in opinando deos esse et providere omnibus rebus et providere iuste ac sine ulla mutatione Sic enim decimo De Legibus libro loquitur: “qui in deos peccat aut rem impiam vel agit vel loquitur, aliquod ex his tribus facinus facit: aut certe eos non esse existimat vel esse quidem, sed non curare res hominum, aut, quod tertium est, faciles esse qui precibus et sacrificiis flectantur et invitentur.” Qui igitur fieri potest ut Plato, qui impietatis crimen opponit ei qui providentiam negat, ipse providentiam neget? Nihil prorsus apud Platonem reperiri potest quod facinus hoc affirmet. Nec vero ille fato necessitateque agi omnia vel dicto vel facto suo ostendit, qui et diis munera suis offerebat remque divinam magnopere curabat, quod alio loco adversarius illi obiicit. Et familiaribus consulere solebat quae profutura viderentur, suamque operam praestabat ad id quod probasset efficiendum. Precibus vero non modo ipse a diis rem quam optaret petere consueverat, verum etiam ceteris suadebat hoc idem facere. Itaque Timaeus apud eum dicturus de rebus quas sibi tractandas proposuerat precatur deos ut sibi eam praebeant facultatem. Qua ex sententia voluntateque illorum agere valeat, idque non semel solum, sed bis etiam facit; atque sic monet ut sive parva sive magna incipimus, agere a deo incipiamus. Et quidem in Legibus, cum de diis agere statuisset, “Age,” inquit, “si unquam deus sit advocandus, nunc maxime implorandum eius auxilium est, omnique studio dii vocentur ad hoc suum negotium, quando deos esse demonstrare intendimus.” Homines etiam qui male vixerint suppliciis et poenis obnoxios saepe ostendit. Contra, qui bene vixerint, iis insulas beatorum, campos Elysios, societatem virorum sapientum beatorumque vel potius deorum dominorum bonorum ingenue pollicetur. Nec vero Socratis, sui preceptoris, sententiam ignorabat, qui, cum physiognomon quidam singularis, Zopyrus nomine, intuens eius faciem iudi-

5–6  cf. Trap. Comp. 2.18.10 (750), de Platonicis, non Platone 10–13  Pl. Leg. 10.884b4–9 17–18  cf. Trap. Comp. 2.3.189 (594): “Plato autem innumeris diis suis et ipse sacrificabat et ceteros id facere legibus suis hortatur, consulit, cogit” 25–27  Pl. Leg. 10.893b1–3 3  Capitulum] in marg. scr. HW, om. KNQ, sed signum paragraphi sscr. Q | Nonum] scripsi : om. HKNQW 4  Non…adversarius] in marg. scr. HW, om. KNQ 8  aperte] apte H 11  aut1 …facit] HKNW : aliquod ex his tribus facinus facit aut enim rem impiam vel agitur vel loquitur corr. Q 19  rem] om. H 21  proposuerat] in ras. HNW : proposuisset KQ 23  monet] movet H

5

10

15

20

25

30

Liber II, capitulum 9  87

5

10

15

20

25

30

caret multa et magna vitia longeque aliena a moribus Socratis mirarenturque omnes, ipse, “Vera,” inquit, “Zopyrus iudicat, sed nolite mirari. Essem enim profecto talis, quantum ad naturam pertinet, nisi ex cultu philosophiae ac opera superassem naturam.” Ita patet non omnia fato subiici necessitateque effici omnia Platonem sensisse. Plurimum enim vel potius omni ex parte distant inter sese fatalis necessitas et arbitirum liberum, quod semper Plato tuetur. Et quidem in Gorgia effeminati animi et mulierculae esse apertissime dicit credere neminem posse fatum devitare. Quodsi ille hominem vitare fatum posse fatetur, prorsus adversarius non recte eum criminatur. Sed quanquam calumniam adversarii iam Plane videtis, tamen quid Plato de divina providentia et de fato senserit latius explicare non praetermittam ut non modo opinio, sed etiam ratio eius quare providentiam cum fato coniunxerit pateat. 2 Quo in loco quid Aristoteles his eisdem de rebus docuerit dictu difficile est. Nihil enim tale ille declarat, teste Alexandro Aphrodisiensi, qui omnium maxime diligens librorum Aristotelis expositor habitus est, Hic enim, cum de providentia disserendum esset, difficilem sibi providentiae rationem esse dixit propterea quod nihil certi ab Aristotele cognitum haberet. Nec ipse solum pluresque alii gentiles, verum etiam nostri plerique doctores sancti Aristotelem tollere providentiam dei putarunt verbis fortasse illis quibus duodecimo Ab Naturalibus libro divinam intelligentiam excludit a rebus humanis et naturalibus, statuens nihil ex his intelligi a mente ipsa divina, utpote cum summa sit et ratione divinitatis suprema, et proinde se solum intelligat ne, dum intelligit, alterum moveatur aut in deterius mutetur. Idem enim quod intelligit et quod intelligitur est. Cogitasse namque ita videntur ut que non intelligit ne providere quidem his possit, quando nemo ea curare potest que ignorat. 3 Verum quod ex sententia Aristotelis Alexander supradictus videtur exponere dicam quo homines Latini, qui libros Graecos non legerint, audire possint et iudicare. Cum enim ille de providentia, videlicet, Aristotelis sententia scribere statuisset, primum de incorporea immaterialique substantia et forma quae semper intelligit, quam proprie mentem agentem et omnium primum auctore Aristotele dicit, considerat. Mox cum de divino (sic enim appellat) et volubili corpore et animato et per animam mobili disseruisset, appetitu moveri id dicit, verum non appetitu corporis alicuius. Corpus enim nullum omnino est nobilius aut prius quam caelum. Sed primae substantiae sempiternae atque immobilis, quae supradicta est. Nec vero appetere ut quicquam accipiat, sed ut assimilitur illi, quoad potest. Hoc autem esse, ut per motum assimiletur

2–4  Alex. Aphrod. De Fato 6, ed. Bruns, 171.14–16 6–7  Pl. Gorg. 512e3–4 12–16  citatio falsa, sed cf. Alex. Aphrod. Quaest. 2.21 fin., ed. Bruns, 71.1 18–21  Arist. Metaph. 12.1074b33–35 8–9  non…adversarii] HKNW (tres lineas infra criminatur et sed del. NW) : aut crimina praeter suam conscientiam fingit aut, quod potius credo, ignorat quid Plato scripserit et quod ei ignotum est reprehendit. quare nihil stultius fieri potest. sed quanquam adversarium ipsum mentiri Q 9  calumniam adversarii] adverarii caluminam in ras. N 12  difficile] facile K 14  expositor] in marg. scr. H1W1, sscr. N1 : om. KQ 27  incorporea] KNW : in marg. scr. H1 : om. Q 33  assimilitur] assimiletur corr. H1 : assimiletur KNQW

88  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem illi aeternitate motus et simili continuitate. Quieti enim et statui quodammodo similem esse conversionem caeli, quando per eadem eodemque modo agitur semper. Qua una conversione et simplici primum ipsum corpus moveri. Sphaeras autem subiectas, septem numero, motu duplici, altero suo, scilicet, per appetitum, et ipsas certae substantiae, permoveri, ut primam moveri, altero alieno, videlicet, quo a prima circumferantur. Cuius duplicis motus causam esse quod praeter corpus aeternum divinumque esse alterum corpus oportet in generatione corruptioneque positum, quod nisi vario superioris corporis motu gubernetur, aeternum sua specie permanere non possit. 4 Hactenus providentiae proprie dictae nullum esse locum fatetur. Sed rebus deinceps generabilibus et corruptibilibus tantummodo eam praeficit. Sic enim ait: Haec cum ita sint, siquis provideri dicit quotiens aliquid propter aliquid et ab aliquo utcumque mutatur et movetur, sic porro omnis corporea substantia, tam superior et aeterna quam inferior et in generatione corruptioneque sita, providentur a prima substantia, quae sempiterna, immobilis, incorporea est. Hic nullam substantiam intelligibilem et immaterialem provideri, ne improprie quidem dicta providentia, censet. Affert deinceps: At siquis ea solum provideri dicit quorum gratia id quod providere dicitur movetur et fungitur aliquibus operationibus suo motu, ita corpus lunae subiectum unum ac solum sententia Aristotelis, sit cui provideatur. Hoc autem est corpus materiale et in generatione corruptioneque positum, quoniam mutationis eius ordinatae eternaeque secundum speciem perserverationis causa moveri motu secundo statuitur sphaeras septem quae post primam, quae inerratica appellatur, dispositae sunt. Cum enim rebus que generantur et corrumpuntur varius motus deberetur, fieri non poterat ut eodem modo divinis corporibus constitutis simul et generationis et corruptionis ordinatae causa rebus hisce praeberetur, qua, scilicet, generatione corruptioneque ad hunc modum vicissim succedente aeterna haec secundum speciem manent, quandoquidem illis varius motus semper servatur. 5 Idem alibi interrogatus praecipue ne et per se an per accidens sit providentia sententia Aristotelis, respondit: Neque per se neque per accidens. Etenim per se providere, inquit, cum quispiam spectans commoditatem eius cui prospicit operatur et agit eius commoditatis ipsius gratia, ea quibus consecuturum se id quod spectat existimet, finem statuens sibi actionum suarum commoditatem eius cui dat operam, quod qui11–15  Alex. Aphrod. Quaest. 1.26, ed. Bruns, 41.4–8 “quod quidem diis non conveniat” = glossa Bess.

33–89, 6  ib. 2.21, ed. Bruns, 66.22–25, 68.20–24;

4  motu] sscr. N1 | duplici] moveri ante scr. KQ, del. HNW 4–5  substantiae] inde post sscr. N1, perinde post in marg. scr. W 5  permoveri] in marg. scr. H1 : om. KNQW | moveri] sscr. N1. in marg. scr. W1, om. HKQ 12–13  corporea] H : sscr. N1, in marg. scr. W1, om. KQ

5

10

15

20

25

30

35

Liber II, capitulum 9  89

5

10

15

20

25

30

35

dem diis non conveniat. Talem enim divinitus providentiam exhibendam rebus in generatione corruptioneque constitutis fateri deosque suis actionibus fungi propter mortalium salutem arbitrari, alienum omnino a divina natura est. Simile enim hoc fuerit ut siquis dicat liberos et dominos servorum suorum gratia esse et suis officiis ut servi incolumes fortunatique possint degere. 6 Sed alterum quoque modum providendi expositurum opinione Aristotelis pollicetur. An exposuerit nescio. Nullam enim aliam providendi rationem scriptam ab eo legimus nisi quod eodem hoc loco inseruit, attingens quatenus inter modum per accidens et per se sit alius modus, cum quispiam agens alterius rei gratia sequatur ut alteri prosit idque ipse qui agit sciat et etiam velit. In hoc forsitan divinae providentiae rationem constituit, sed parum digne quando beneficium tantum dei re supevacanea describendum censet. Idem alibi perspicue negat eam quam nos requirimus providentiam. Nam si mundus aeternus est, inquit, sua natura, mundi autem essentia nonnisi ordine certo constare est. Sequitur ut ordinem etiam ipsum natura sua possideat. Quodsi ita est, non egeat mundus vel ad sui essentiam vel ad eum quem habet ordinem altero qui provideat. Adde quod omne quod providet, ut sit aliquid provideat aut ut bene sit. At vero mundus neque ut sit neque ut bene sit indiget alterius qui provideat. Ergo a nullo providetur. An ipse quidem universus mundus non eget altero qui provideat neque ut sit neque ut bene sit. Providentia, autem quae in mundo desideratur, proficiscitur a parte eiusdem mundi ad partem ita ut pars provideat, pars provideatur. Pars enim corporea quae ingenita et incorruptibilis est suaque natura animaque ordinata suumque motum exercens appetitu imitandi primi dei, haec nihilo alterius indiget qui provideat cum de sua natura perfecte et sit et bene sit, Pars autem que generabilis et corruptibilis est ac indigens adiumenti aliunde ut et sit et aeterna secundum speciem sit per ordinatam apte mutationem, haec est quae providentur a motu ordinato respectuque certo partis mundi divinae et gubernatur. Ita enim pars mortalis ordinem, cuius particeps est, consequitur, et quoad fieri potest, servat secundum speciem immortalitatem. 7 Haec pluraque alia his similia tradit Alexander de providentia ex sententia Aristotelis. Ut ipse ait, in quibus quinque numero quaedam notanda sunt: primum, nullam omnino providentiam rerum intelligibilium et immaterialium poni vel activam vel passivam; secundum, caelum et hunc universum mundum, quem deum aeternum,

15–33  ib. 2.21, ed. Bruns, 63.10–28 35–90, 7  interpretatio Bessarionis, non asseveratio Alexandri 23  desideratur] consideratur corr. H1; desideratur habet KQNW 25  corporea] in marg. scr. H1W1, sscr. N1 : om. KQ 26  appetitu] appetitum K

90  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem ingenitum, incorruptibilem, opinatur, nulla egere providentia ut vel sit vel bene sit; tertium, quod sequitur mundum nullam causam efficientem aliunde sibi habere, siquidem ne, ut sit, quidem indiget alterius qui provideat; quartum, rerum generabilium et corruptibilium solum providentiam haberi; quintum et postremum, ne hanc providentiam quidem praecipue atque per se, sed consequenter et per accidens fieri quando operationem deorum pertinentem ad alium sensum haec consequitur, quanquam non praeter eorum voluntatem. Quae an nostrae religioni et fidei veritati nostrae consona sint, ut adversarius intendit, iudicent iam qui Aristotelis opinionem audire desiderarint. Quae enim ab Alexandro accepimus, non secus quam si ab ipso Aristotele acceperimus iudicanda sunt, quippe cum nemo sit qui libros Aristotelis exquisitius declarasse sensumque auctoris illius certius invenisse quam ipse putetur 8 Quid Plato de providentia divina cum aliis locis pluribus, tum duodecimo De Republica libro digna sua sapientia et consentanea nostrae religionis pietati scribit, audite, quaeso, breviter a me nunc latissime ab illo, cum libuerit eius libros in manibus sumere. Cum enim nonnulli deum esse quidem fateantur, sed in rebus humanis dubitent cum videant homines plures iniquos, scelestos, irreligiosos esse fortunatos et, ut ipsi putant, felices, scilicet, qui ditentur dominentur, benevaleant, ad ultimam senectutem perveniant, liberos etiam honoribus summis praeditos relinquant sibi haeredes, contra optimos et sanctissimos viros esse inopes, calamitosos, abiectos, valitudinarios, morti non tempore suo esse propinquos, liberos sibi aut nullos aut nullo nomine notos relinquere, et quod omnium gravissimum ac molestissimum est, infestari, vexari, excruciari impune a dominis iniquis. Haec cum videant, perturbantur, anguntur, animo succumbunt, praesertim cum suis ipsi calamitatibus implicantur et deum nulla hominum charitate teneri, nulla providentia rebus humanis consulere, nihil de hominibus virtute praeditis bene mereri magis magisque arbitrari adducuntur, ob eamque rem providentiam esse negant, quando tantam rerum humanarum temeritatem perversitatemque sentiunt. Tales igitur, homines, Plato cum devocare hortarique ad meliorem opinionem voluisset, ea repetit quae ante dixit de deorum virtute et bonitate, de prudentia, de fortitudine, de temperantia, de omni denique virtute ac honestate, tum de vitiis rebusque turpibus, quarum interdum auctores esse homines, honestarum autem semper deos. 16–92, 28  paraphrasis Leg. 10.899d–905d 6  sensum] HKNW ICP : finem Q (cf. textum Graecum 172.13: τέλει) 6–7  quanquam] HKNW : verum Q, sed in marg.: aliter, quanquam 9  desiderarint] considerarint corr. H1; desiderarint habet KQNW 1 accepimus] HN : accipimus corr. H W : accipimus KQ 20  sibi] om. W 31  devocare] HKNW : admonere Q, sed in marg.: aliter, devocare 34  de omni] om. Q

5

10

15

20

25

30

35

Liber II, capitulum 9  91

5

10

15

20

25

30

35

9 Quibus ita positis, negligentia, otio, desidia, voluptate, quae partes vitii esse ostendit. deos vacare confirmat, et quoniam qui suis rebus non consulunt, hac parte vitii peccant, qui ea vacant, ii suis rebus consulant et provideant omnibus tam levioribus quam gravioribus necesse est. Nam siquis illos providere negat (loquor enim ex Platonis sententia) vel quia nolunt vel quia nequeunt vel quia quid offici sit ignorant, hoc ita esse fateatur necesse est. Quorum primum bipartito distinguitur. Nam siquia nolunt, aut voluptatibus et otio turpi dediti negligunt aut propter rerum vilem abiectamque conditionem contemnunt, quasi curam tantorum principum reculae naturae minime mereantur. Sed divinam naturam cognoscere quaeque exquisitissime, posse validissime, velle optime et quaeque a se producere demonstratum latissime a Platone est. Ergo dii nec ignorant officium esse ut quae produxerunt et sibi quasi domum atque familiam constituerint, his providere debeant neque non possunt. Nihil enim divinam superat facultatem, et qui produxit, quod maius est, idem et providere potes, quod minus. Neque nolunt. Nec enim voluptate aut ignavia negligunt, quasi veternosi quidam vivendi et dormiendi, qui nullo tenentur vitio. Neque rerum naturae exiguitatem aspernantur. Homo etenim summum inter animantia naturae omnia est. Nobilitate sua natura excellit, mentis suae iudicio deum cognovit et coluit. Quo merito curam, charitatem, gratiam consequi apud deum iure optimo postulet. 10 Tum si deus mundum universum tuetur et curat, partibus etiam consulat oportet. Haud enim fieri potest ut totum bene se habeat nisi partibus recte sit. Non medicus, non gubernator navis, non dux exercitus, non paterfamilias, non rector reipublicae, non quivis consilio quicquam agens graviora sui negotii curat, leviora negligit; sed quisque fungi officio tum arbitratur, cum singulis operam et diligentiam, ut cuiusque ratio exigit, adhibet. Quodsi homines ne leviora quidem praetereunt, longe magis deum putandum diligentiorem etiam minusculorum esse auctorem atque elegantiorem. Neque vero animo fatiscunt aut a beatissima vita quam degunt desistunt cum munere consultae providentiae funguntur. Sed quod homini, cum rem suam curat, difficile occurrens affert dubietatem et facit ut vix diu cogitans reperiat quod commodius sit, id diis facillimum et sine ulla consultatione existit. Agunt ipsi rati semper quod melius sit. Omnem enim rerum cognitionem complectuntur, quandoquidem et creatores

29–30  cum…adhibet] HKNW : cum singulis curam et operam ut cuiusque ratio exigit impartit Q, sed in marg.: aliter, cum singulis operam et diligentiam ut cuiusque ratio exigit adhibet Q 33  desistunt] HKNW : dimoventur Q, sed in marg.: aliter, disistunt

92  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem omnium sint ipsi, sese intelligunt, et ad se vertunt. Non exitus rerum opperiuntur; non sedulo negotiis assident more hominum dum res absolvatur. Sed ut auctor reipublicae constituendae, legibus conditis quae quid cui tribuendum sit, iubeant et toto negotio magistratibus mandato, ipse quiescit, sic deus et longe dignius, qui mundum crearit, cum omnem actionum nostrarum rationem animo proficisci et partim virtutibus, partim vitiis superare cognitum sibi haberet, adhibuit curam ubi et quemadmodum quaeque pars posita virtutem superiorem vitio maxime facillimeque exhiberet et qualis quaeque facta quem reciperet locum, quam sedem, quam iuris rationem mereretur. Morum autem officiorumque causas voluntatibus hominum dedit atque arbitrium constituit liberum, videlicet, auctorem boni malive, utcunque sponte elegit. Non enim perinde quasi tabellam in qua nihil sit scriptum animam statuit Plato. Sic enim liberum arbitrium tollitur. Sed ut iam inde a primo rerum intuitu possit ipsa suo activo principio assentiri obiectis in utram partem maluerit in eaque sic virtutem sibi eligere aut vitium. Immutantur igitur sua sponte ea quae vim hanc animae possident, quippe quae intra se causam habeant quare mutentur; immutataque tendunt fatali ordine atque lege vel ad locum superum honestum et faustum vel ad manes et loca infera, utcunque pro virtute et vitio meruerint. Atque haec iusiticia est deorum superorum, quam nemo unquam vitare possit. Neque est quisquam qui adeo vel sua exiguitate in imis lateat terrae vel sua excellentia in caelum usque efferatur ut eam diffugere valeat. Vos qui deos humana minime curare putatis, sic habetote: nullum diis immortalibus locum incognitum, nullum esse inexploratum. Quodsi vel hic manetis vel terrae cavernas subieritis vel in quemvis alium secessum vos receperitis, haudquaquamvis et poenam debitam vitaveritis. 11 Haec Plato eisdem ferme verbis quibus David noster, divinus propheta, loquitur: “Quo ibo a spiritu tuo et quo a facie tua fugiam? Si ascendero in celum, tu illic est. Si descendero in infernum, ades.” Quid igitur ab ore hominis gentilis accipi potest ad nostram religionem convenientius? Quid in illa quidem aetate pietate praestantius dici poterat? Cum enim ceteri deos sua agere, nostra autem a natura gubernari et regi putarint, quod crimini Peripateticis etiam datur, Plato non aliter quasi ac nostrae religionis doctores loqui de providentia videtur:

30–31  Ps. 138:7–8 7  superare] HKNW : abundare Q, sed in marg.: aliter, superare 14  Sic] KNW: sit HQ 23  exiguitate… sua2] in marg. scr. N 34  crimini] crimum corr. HN1W1 (HNW in marg.: Crimen Peripateticorum esse humana a natura, non a deo gubernari) : crimen Q : crim̅ K

5

10

15

20

25

30

35

Liber II, capitulum 9  93

5

10

15

20

25

30

35

Improborum autem hominum commoda, proborum incommoda qui possint opinionem providentiae iustam consultamque tollere quando primum nulla res humana dici proprie bona aut nostra potest nisi quae in nostra potestate sit, tum singula ordinata instructaque sunt ad universi salutem atque virtutem? Unde fieri potest ut pars et faciat et afficiatur vario modo quotiens commodum hoc sit ad totum, cuius cura apud deum praecipua est. Partibus vero delegati sunt singulis singuli rectores tutoresque, qui dirigant omnia ad finem universe salutis atque prosperitatis. Ita enim partibus quoque consulitur cum toto nec iactura huius illiusve particulae facit ne partibus bene sit cum toti optime cedit. Finis tamen, ut dictum est, salus et conservatio totius est; et pars, quaeque quantacunque est, eo spectat, ut totum servetur. Quod siquis suas fortunas queritur, meminerit se non solum sibi natum, sed etiam rerum universitati, et potius illi quam sibi usuque ita evenire ut quae nobis incommoda accidant, haec universitati commoda contingant, cui nati praecipue sumus. Atque ita animo aequo tranquilloque ferat sua incommoda ne cum deo pugnare more impiorum illorum gigantum videatur. Commoda autem hominum improborum non praesenti solatio potius quam futuro dolore iudicanda sunt. Quae enim vel fortuna vel opera aliqua sibi possederint, miserabili saepe exitu amittunt. Nec poenas aufugiunt illas quas providentia comites quasi satellites et tortores quosdam, secum habens, omnia perlustrat. Patitur quidem providentia divina plura hominum improborum commoda. Sic enim agatur necesse est ne quod toti sancitum a deo est irritum sit et quasi improbetur quod optime constitutum est. Sed rependitur demum et compensatur fatali necessitate malo ultimo primum bonum, eoque graviore malo quo plenius bonum praecesserit. Nihil igitur a deo negligitur. Nihil temeritati fortunae relinquitur, sed consulta providentia quaeque aguntur. 12 Ita Plato. Tum adversarius tantum virum maledictis incessit quasi providentiam negarit. Aristotelem laudat quasi non secus ac nos Christiani de ea senserit. Atqui Platonici solent inprimis Aristoteli opponere quod male de providentia senserit. Qua in re Peripatetici, cum Aristotelem defendere velint, non Platonem providentiam negasse dicere audent. Rem enim tam apertam quis mente sanus mentiatur? Sed Aristotelem quoque providentiam posuisse modo quodam ostendere conantur. Sic enim Alexander, Peripateticorum facile princeps (Aristotelem namque excipio), loquitur: “Conabor

1–29  glossae, paraphrases, et citationes Platonis Leg. 10.903b5–905c1 36–94, 2  Alex. Aphrod. Quaest. 2.21, ed. Bruns, 70.33–71.2 4  in…potestate] HKNW :penes nos Q, sed in marg.: aliter, in nostra potestate commoda KNW 19  dolore] HKNW : angore Q, sed in marg.: aliter, dolore

17  incommoda] HQ :

94  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem ostendere eos qui a Platonis disciplina sunt sibique persuaserunt nihil ab Aristotele de providentia dici ipsos parum explorate de Aristotele iudicare.” Attamen hic reprehensor Platonis, quasi omnibus doctior esset, Platonem nusquam dixissse quicquam quod providentiam approbaret contendit et clamat.

Capitulum Decimum Platonem, ut Aristotelem, fatum ponere; non ita tamen ut omnia fiant ex necessitate, sed locum suum libero arbitrio relinquere

5

1 Auget hic suam calumniam cum de fato Platonem reprehendit, quasi fatali necessitate effici omnia ille exitimarit. Enimvero Plato etsi fatum ponit, quod ab Aristotele etiam ponitur, tamen non ita vel Plato vel Aristoteles posuit ut omnia necessario 10 efficerentur, sed locum potestati nostrae amplissimum relinquunt et servant, permultaque esse quae fieri possint arbitrantur. Unde possibilis contingentisque nomen in usum venit. Proinde honores, praemia, merita iis qui virtuti operam dederint statuunt, contra supplicia iis qui vitam improbe egerint. Cuius loci ratione refertum est opus Platonis quod De Legibus luculentissime aedidit, scilicet, cum ita senserit ille ut qui 15 ultro peccarit, is non necessitate adductus peccet. Quid enim puniendus sit qui aliunde cogitur ad peccandum? De consilio etiam capiendo plura praecepit, ut dictum iam est, et precibus votisque locum tribuit, quibus deus placetur, concilietur, invitetur. Quapropter liberum servatur arbitrium, et potestas volendi nolendive non tollitur. Privationi vero, accidenti, fortunae, casui causam in rebus quae fiunt tribuit. In rebus autem 20 divinis, intelligibilibus, immaterialibus et perpetua illa aeternarum et immutabilium causarum et causatorum serie — ratione etiam naturae universalis, qua semper eodemque modo quaeque proveniant, tum instructo elegantissimoque administrandi modo et lege divina, qua serventur et gubernentur omnia optime atque pro sua natura perfecte

15–16  cf. Pl. Leg. 9.853b–857d 3  Platonem] quo nemo indoctior est ante add. Q 5  Capitulum] HNW : om. KQ | Decimum] scripsi : om. HKNQW 6–7  Platonem…relinquere] in marg. scr. HNW, om. KQ 8  hic suam] HKNW : suam hic Q 12  arbitrantur] eadem quae non fieri possint ante add. Q 22  universalis] HK : universali corr. N1W1 : universali Q (universalibus corr.) Δ

Liber II, capitulum 10  95

5

10

15

20

et absolute — in his, inquam, si fatum per nominis abusionem (cuique enim fato exempta sint) constitui dixeris, non a sententia horum philosophorum aberraveris. 2 Hanc tamen rerum dispositionem Plato Adrastiam appellare solet in intelligibilibus substantiis et legem Adrastiae, ut in Phaedo; necessitatem autem in intellectualibus et matrem Parcarum, ut in libris De Republica; fatum vero in naturalibus et sensibilibus, ut in Politico, Protagora, Timaeo. In hac enim tripartita rerum ratione natura omnis consumitur, primaque parte intelligibili, secunda intellectuali, tertia naturali continentur, extremaque habet et medium. Atque ordo his datus pro et per omnia pertinens, videlicet, rebus intelligibilibus usquequaque adhibitus, sensibilibus, quoad ipsae recipere possint, immutabilis et inevitabilis servatur. Unde nomen a rerum inevitabili ordine Adrastia accipit. Necessarius etiam est, sed non ut necessitas quaedam sit quae omnia superet et per vim trahat vitaeque nostrae arbitrium liberum adimat adversaque sit potestati illi nostrae de se promptae ac mobili. Non sic Plato sentit. Sed legem quandam divinam rebus innatam omnibus esse opinatur. Quam legem Adrastiae tribuit in Phaedro cum dixit: “Lex Adrastiae est ut quaecumque anima, comes deorum cuiusquam sequens, perspexerit aliquid veritatis, haec ad alterum usque circuitum inoffensa insistat; et si semper id agere potest, semper maneat inoffensa.” Sed in Politico Saturno eandem legem ascribere videtur cum dicit: “Lex erat Saturni temporibus, quae adhuc apud deos est.” Iovi in Legibus dat, ut hospes ille Atheniensis loquitur: “Hunc iustitia sequitur, vindex eorum qui legem divinam derelictui habuerint.” Fato delegat in Timaeo cum dicat: “Legesque iis fatales aperuit.” Hanc igitur legis rationem optimo ordine distributam, stabilem, indissolubilem, quantum rerum subiectarum ratio patitur, que rebus indeterminatis terminum, inordinatis

4  Pl. Phaedr. 248c2 5  necessitas ut mater Parcarum non est in Platonis Resp., sed TLG multa exempla verbi ipsius in Resp. offert 6  Pl. Polit. 272e6; Protag. 321e6; Tim. 89e5 15–18  Pl. Phaedr. 248c2–5 18–19  cf. Platonem Polit. 271b2 20–21  Pl. Leg. 4.716a2–3 21  Pl. Tim. 41e2–3 1–2  per…sint] in marg. scr. H1 : per nominis abusionem in marg. scr. N1, cum omni [non cuique enim] fato exempa [sic] sint in marg. scr. Bess. : per nominis abusionionem cum omni fato exempta sint in marg. scr. W : om. KQ 2  a] sscr. H1NW : om. KQ | aberraveris] ut Boetius quoque libro De Consolatione scribens sententia Platonis de fato, dispositionem rebus mobilibus inherentem, per quam providentia suo ordine quaeque nectat, fatum esse asserverat [Consol. Phil. 4.6], et M. Tullius libro Academicorum sententiam de providentia et fato Platonicorum exponens, “mentem,” inquit, “et sapientiam, quam deum appellant, omniumque rerum que sunt ei subiectae, quasi prudentiam quandam procurantem caelestia maxime, deinde in terris ea quae pertinent ad homines, quam interdum eandem necessitatem appellant, quia nihil aliter possit atque ab ea constitutum sunt esse quasi fatalem et immutabilem continuationem ordinis sempiterni [Acad. 1.29]” ante add. Q (M. Tullius … sempiterni in marg.) : om. HK : decem lineas del. N, duodecim lineas del. W 3  Hanc…dispositionem] HKNW : hunc ordinem Q 5  in1] scripsi : om. HKNQW 7  omnis] HNW : universalis Q, sed in marg.: aliter, omnis 8–10  et2 …possint] in marg. scr. H1N1W (sed perperam atque pro ante ponit N1); in textu pro sua cui ratione del. H1N1W : pro sua cui ratione KQ 16  comes deorum] HNW : comes dei Q, sed in marg.: aliter, comes deorum

96  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem ordinem afferat et imponat, Plato, cum docet, non removet a providentiae ratione, ut Boetius quoque libro de Consolatione scribens ex Platonis sententia de fato bifariam loquitur, quippe qui de exquisita rerum intelligibilium divinarumque disserens dispositione, quae ex primordiis providentiae immobilibus proficiscatur, immobilem esse eam refereat, contra de ea quae inde ad nos profluat agens, “fatum esse dispositionem rebus mobilibus inherentem, per quam providentia suo ordine queque nectat,” confirmet. Itaque inter fatum et providentiam quid intersit ratione, non re potest distingui. 3 Adrastiam, necessitatem, Parcas, quibus nomina Cotho, Lachesis, Atropus, poetarum etiam libri nominant. Sed quid quodque eorum sit et quem usum praebeat fato aut qua ratione eidem iungatur, explicare hoc loco non necesse est nisi hoc solum de Parcis: ne eas quidem necessitatem omnino rebus afferre, quamquam vim quandam inevitabilem habere videntur, cum apud Homerum dicatur: Haud mortalis quis fugiat decreta sororum. Improbus aut probus hec, ut primum, lumina venit. Servatur enim quod in nostra sit potestae et arbitrium necessitate Parcarum immune est, quod idem quoque Homerus fatetur alibi cum dicat: Parcas ne contra faciam te pergere manes. Sed fatum ipsum, de quo nunc agimus, Plato in Timaeo naturam quandam de creatore pendentem statuit, quippe qui ut universi naturam et animas productas hominum singulas vehiculis aethereis iunctas exposuit, leges iis aperiri fatales enarrat, scilicet, rerum ordinem atque exitum quem creator et constituerit et servet. Nec vero animae ipsae, quantum animae sunt, legibus his obtemperent fas est. Sunt enim potiores quandiu mentis ratione vivunt et providentiae lumine apud summum deum fruuntur. Sed corporea vehiculorum natura et sorte, qua ad tutandas gubernandasque terrae partes ducuntur, fato vulgari subiiciuntur. Quamobrem non antequam vehicula sibi iuncta acceperint, sed post audiunt leges illas fatales quibus corporum statum et gubernationem sortiuntur. Igitur Plato naturalem caelestium corporum revolutionem primam tribuit fato, tum dispositionem ipsorum corporum, quorum eiusmodi motus proprius est, eodem refert, atque etiam animas quae ad generationem descenderint. Quam sententiam apertius in Politico dicit cum “Mundum volvebat,” inquit, “fatum

5–6  Boeth. Consol. Phil. 4.6.32–33, ed. Moreschini 1  Pl. Polit. 272e5–6

14–15  Hom. Il. 6.488–489

18  ib. 20.336

31–97,

1–7  ut…confirmet] HK : in marg. scr. NW (duo lineabus in textu deletis) : om. Q (sed v. aberraveris supra); in marg. add. Q: ut M. Tullius, quem modo nominavi, recte etiam intellexit et exposuit 11  non] om. H 14  fugiat] HK, in ras. scr. N1W : fugerit Q 19  Sed] in marg. scr. H1N1W : om. KQ | Sed fatum] fatum autem K | ipsum] autem ante del. H1N : habet KQW 24  quandiu] HKNW : cum Q, sed in marg.: aliter, quandiu 29  fato] duo lineas post del. NW | tum dispositionem] dispositionem tum Q 30  descenderint] quod M. Tullius etiam fatetur cum dicit “prudentiam quandam procurantem caelestia maxime” [v. aberraveris supra] post add. Q

5

10

15

20

25

30

Liber II, capitulum 10  97

5

10

15

20

25

30

innatusque appetitus”, quasi dicat fatum id, puta, quod propinquum res sensibiles movet idemque de providentia pendet divina. 4 Plures etiam posteri et maxime qui operam scientiae astrorum dederint, Chaldeos atque Aegyptios secuti, hoc idem fatum esse declarant cum dicant astrorum dispositionem fatalem qua quispiam vel conceptus vel natus est. “Chaldaei enim,” ut Philo narrat, cuius ante mentionem feci, “astrologiae studiosissimi, omnia stellarum motibus tribuerunt, eorumque modo et genere cuncta quae mundus complectitur geri atque servari putarunt.” Sed Plato exquisitius rem rimatur quando non modo astrorum dispositionem, verum etiam ipsius dispositionis causam ad divinam providentiam refert, ut inde dependeat. Quippe qui in eodem Politico “omnium creatorem gubernatoremque dicat post omnium absolutionem animarumque generationem, quasi clavo navigii dirigendi iam dimisso, ipsum ad suae excellentiae culmen revertisse,” scilicet, cum iam alteri initia movendi mandasset atque delegasset. Nec non in eodem sermone “deum dicit interdum ipsum lustrantem omnia adesse una in volvendo, regendo, et dirigendo hoc universo, interdum laxare cum iam circuitus debiti temporis modum compleverit, tum rursus hoc sponte sua versari labique in deteriora, quippe quod animal sit et prudentiae compos institutum ab eo qui principio constituerit.” Ita Plato perspicue divinam providentiam praedicat, naturamque universi et motum illi annectit et subiicit, cum, scilicet, appetitu innato et desiderio divinitatis hoc attendere ad summum illud bonum moverique perpetue et aequalibiliter fateatur. Sin modo insistere, modo desistere dicit, id iam ante declaratum est consuetudini vulgari concessum ut quod nisi ratione distingui non possit, id sensu praesentiae et absentiae cuique pateret. Sed quanta vis huic vel appetitui vel desiderio aut cupiditati sit exponens, Plato in Cratylo sic percuntatur: “Vinculum quod faciat ut quodvis animal permaneat uspiam utrum potius sit, necessitasne an desiderium? Longe, inquit, Socrates desiderium potius sit.” Sed hoc idem necessitatem in Epimonide vocat alia ratione his verbis: “Haec animi mente praediti necessitas praeclarissima necessitatum omnium fuerit, quippe cum ipse imperans, non serviens iura det.” Cum enim omnia bonum appetant quae aeterna quidem aut perpetua sunt, et quod gentiles illi corpus beatum vocant idque animae iungunt adhuc sincerae, haec utpote omni errore vacantia; summum, primum, et vere bonum illud semper attendunt; nunquam inde desistunt; immutabili constantia id appetunt; eoque fruuntur assidue; felicissime laetissimeque cum eo vivunt, videlicet, necessitate summa in primisque divina devincta et arbitrio libero, id

5–8  Philo De Abraamo 69 10–12  ib. 272e3–5 14–17  ib. 269c4–d2 24–26  Pl. Crat. 403c2–3 27–28  Pl. Epim. 982b5–7 29  Synesius De Provid. 2.7.4, ed. Lamoureux-Aujoulat, 158.1 8–9  astrorum…causam] W : in ras. scr. H1N1 (sed non verum etiam ipsius in N) : causam caelo dat verum etiam caelum ipsum KQ 16  quippe] quid K 22  sensu] HKNW : discrimine Q, sed in marg.: aliter, sensu 23  exponens] HKNW : exprimens Q 24  percuntatur] HKNW : interrogat Q, sed in marg.: aliter, percuntatur 32  felicissime] K : felissimeque corr. H1N1W : felicissimeque Q | laetissimeque] in marg. scr. N1

98  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem est, potestate in utrumvis omnino soluta. Libertas enim haec nostri arbitrii servitus dicenda potius est. Necessitas illa felicitatem veramque libertatem complet. 5 Nos autem, quoniam in vices naturae singularis, fortuitas, ac temerarias parte non mediocri abstrusi sumus, non certa constantia agimus, sed alias recte, alias non recte in eligendo vel iudicamus vel deliberamus. Iam interdum quod videtur, non quod est bonum, quasi bonum sit, id eligimus, et interdum meliora, interdum deteriora alterutro, scilicet, nostrae potestatis momento anteponimus. Aut enim ratio, qua divinum quid est in nobis, vincit temeritatem (quae quidem ratio fatali necessitate subiecta minime est ut alterum necessario eligat) aut temeritas superat suo cum detrimento rationem. Superatur enim ita et vincitur a motu superioris corporis, id est, caeli, atque ita subiicitur fato ut a motu caelesti ducatur, et necessariam subiectionem rerum inferiorum communem patiatur. Ducit haec secum eam animae partem quam superarit, mentem, dico, et voluntatem, quae suae naturae ratione non subiectae sunt actioni caelestium corporum. In iis enim virtutibus animae solum, quae actus instrumentorum corporeorum sint, illa operantur, quod nostri etiam doctores concedunt, eodem modo quo Plato, quippe qui motum caelestium corporum agere in corporibus naturalibus evidenter ac per se dicat. In virtutibus autem animae, quae actus sunt instrumentorum corporeorum evidenter quidem, sed per accidens, non per se. Virtutum enim huiusmodi actionem tolli necesse est cum instrumenta deparavantur, velut oculus conturbatus recte videre non potest. At in mente ac voluntate, quoniam actus instrumentorum corporeorum minime sunt, neque evidenter neque per accidens agere. Ex quo fieri ne causae per se sint humanarum electionum aut actionum. Per accidens tamen in mente etiam voluntateque posse agere, quatenus mens et voluntas recipiunt visa ab inferioribus virtutibus quae instrumentis corporeis egeant. Phantasia enim, quam imaginationem interpretor, aut memoria turbata, statim actio quoque mentis turbatur. Unde error in eligendo deliberandoque accedit ne assequi commoda aut honesta possimus. Iudicium enim rationis perversum habemus, quod integrum servare iam poteramus. Erat enim in nobis sive affectus sive passiones moderari atque resistere obiectis rationi adversis, tuerique vim animi inoffensam, qua vel imaginamur vel meminimus. 6 Sic nostri. Iamblichus autem, Platonicorum auctorum decus, defendens arbitrium liberum et Aegiptiis resistens, qui ad stellarum motus omnia referebant, in hac eadem ferme sententia est qua nostri et verbis, quamvis diversis, tamen idem significantibus utitur, quamquam hic longe tempore vetustior est:

1  nostri arbitrii] arbitrii nostri K 3  singularis] HKNW : particularis Q, sed in marg.: aliter, singularis 8  vincit] vicitur H 11  subiectionem] subiectorum corr. N1 12  Ducit] HKNW : habet Q, sed in marg.: aliter, ducit 17  dicat] dicant W 23  quatenus] quare K 31  Iamblichus] Iamblicus HK 32  Aegiptiis] HNW : in Aegiptios corr. H1 : in Aegiptios Q 34  vetustior] HKNW : antiquior Q, sed in marg.: aliter, vetustior

5

10

15

20

25

30

Liber II, capitulum 10  99

5

10

15

20

25

30

35

Duas enim animas esse in homine dicit, quarum alteram quae de primo intelligibili venerit creatorisque sui virtutem repraesentet — intellectiva haec est —; alteram quam caelum sua conversione impartiat ad usum instrumentorum corporeorum accommodatam — haec sensitiva est —; eam quae a caelo datur sequi circuitus et momenta caelestia; reliquam, quae ab intelligibili proficiscens intelligibiliter inest naturae, appellationem excellere; huiusque animae nobilioris ratione fieri fati solutionem et ad deos intelligibiles reditum. Itaque non vinculo inexplicabili, quod fatum vocamus, constringi ait omnia. Habere enim suam vim animum ipsum, quo ad intelligibile ducatur. Discedat ex generabili. Iungatur cum ente atque divino. Et paulo post: Est etiam alterum principium animae, inquit, quod naturam et omnem hominis intelligentiam superet, quo et diis coniungi et ordinem dispositionemque mundi superare et vitam aeternam deorumque supercaelestium gratiam adipisci possimus. Hoc eodem principio nos etiam solvere possumus. Cum enim pars praestantior nostra agit et ad praestantiora noster reducitur animus, tum separatur omnino de iis vinculis quibus in generatione tenetur, disceditque hinc liber ad statum honestiorem vitamque alteram perfectiorem pro hac imperfectiore commutat, et felix ad alterum cultum, primo omnino relicto, dedita ingenue degit. 7 Haec cum ita sint, Platone et Platonici liberum arbitrium tollunt et omnia fatali necessitati subiiciunt an contra? Num Plato minus aperte, perspicue, plane loquitur? An nihil dilucidius quam cum animabus quae recte vixerint reditum ad caelum et vitam beatissimam pollicetur, vitioisis poenas et supplicia minatur? Quae vitae contagionem vicerit, eam iustam, quae victa est, hanc iniustam appellat. Quamobrem creatorem legibus certis monstrasse ait quibus officiis felices evaderent, quibus facinoribus misere ut vitii futuri culpam ipse minime haberet. “Virtus enim libera suique iuris est,” inquit, “quam ut quisque magis minusve coluerit, ita praestantior certe evaserit.” Nullam esse necesse necessitatem dicit qua homines mores et vitam hoc potius modo quam alio capiant. “Non vos,” inquit, “fata sortientur, sed vos fata vobis deligeris.” Velle quidem animas semper meliora fatetur, sed interdum deteriora sibi deligere. Volunt enim semper deum et iura sequi, ut in Timaeo dicitur, “qui semper iura et nos sequi velint.” Nec tamen semper sequentur, ut in Gorgia declaratur, ubi voluntas vera a mendosa distinguitur, de qua nos etiam superius diximus 1–8  Iambl. De Myst. Aegypt. 8.6, ed. des Places, 199–200 (269.1–11) 13–22  ib. 8.7, ed. des Places 200–201 (270.9–19) 29–31  Pl. Resp. 10.617e3–4 32–33  ib. 10.617e1 34–35  Pl. Tim. 41c7–8 5  sensitiva] scripsi, ut Δ : sensiva codd. | a] e K 18  separatur] superatur N 20  statum honestiorem] HKWN : sedem nobiliorem Q, sed in marg.: aliter, statum honestiorem 28–29  facinoribus] HKNW : viciis Q, sed in marg.: aliter, facinoribus 31  qua] quam perperam Δ

100  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem 8 Sed miror eos qui fatum recusant ne inde necessitas res humanas sequatur. Providentiam autem, praedestinationem, praecognitionem divinam, quae omnia in deo ponimus, non suspecta habent et verentur ne hinc fiat ut necessario voluntates, officia, quaeque actio hominum veniat. Videri enim nonnullis potest cognitionem dei necessitatem rebus afferre. Nam quod apud deum praecognitum est ut praecognitum est, sic fieri necesse esse, nisi deus frustra quid norit falsaque divina cognitio esse debeat, et praedestinatum omne ut praedestinatum est necessario evenire intendunt. Causa enim per se ac necessaria posita rei cuiusque generabilis et corruptibilis, necessario omnia fuerint, quemadmodum Aristoteles quoque sexto Ab Naturalibus libro arguit. Quodsi omnium rerum causa per se ac necessaria et aeterna cognitio et providentia dei est, necessario omnia sequentur. Verum non ita est, quod Aristoteles etiam satis eodem loco exposuit, cum et rationem contrariam dissolvat et locum accidenti relinquat. Plato quoque in eadem sententia est. Divina enim providentia res quasque geri quidem ducique ad suum exitum suumque bonum censet, sed non omnes necessitate astringi, verum esse etiam quae in potentia sint contradictionis, et quoniam summa et caput, perfectio et absolutio universi est. Haec autem non in simplici rerum natura, sed multiplici varia et multiformi consumitur. Ideo rebus aliquibus causas necessarias, quibus necessario essent aut fierent datas esse, aliquibus non necessarias, sed contingentes, ut contingenter pro suae naturae ratione evenirent. Bifariam enim providentiam accipit: uno modo pro ordine ipso rerum ac dispositione aut etiam ordinis ipsius dispositionisque causa, quae prima omnium et princeps causa entium est; altero pro actus secundi executione et quasi officio perfecto et absoluto proficiscente a causis secundis et mediis atque etiam singularibus. Quem actum non semper aut necessario consequi effectum, cum interdum fieri possit ut causa secunda impediatur. Quocirca eventa per accidens et contingens et fortuna et casus et reliqua supradicta existere. 9 Eodem plane pertinet quod de generatione opinatur. Non enim omnium rerum generationem immediate a primo effici deo ne omnia necessaria sint et diis aequiperent. Sic enim creator de reliquis animantibus procreandis deos nuper creatos affatur in Timaeo: “Nam si a me ipso facta sint, deorum vitam possint adaequare.” Ne igitur id sequatur, sed defectus, corruptio, privatio, accidens, contingens suum habeant locum utque universum perfectum atque omnibus, quantum fieri potest, speciebus et graduum rationibus absolutum reddatur, “Properate vos ire,” inquit, “ad animantium mortalium procreationem.” Ita Plato longe ab ea opinione abest ut omnia necessario effici arbitretur. Quamobrem Proclus Lycius, vir doctrina eximius, sic etiam necessitatem exponit: quam sive prudentiae sive praedestinationi aut fato tribueris, idem dixeris.

9–10  cf. Arist. Metaph. 6.1027a29–1028a6; textus Graecus et Δ recte Metaph. et non Phys. citant 30  Pl. Tim. 41c2–3 33–34  ib. 41c4–5 1  eos] W : in ras. scr. H1N1 : de his KQ 4  cognitionem] cognitione Q 16  summa] suma H | et1] etiam N 36  idem dixeris] in marg. scr. H1N1W : om. KQ

5

10

15

20

25

30

35

Liber II, capitulum 10  101

5

10

15

20

25

Deus, inquit, intelligit res divisibiles indivisibiliter, quae in tempore sunt sine tempore, non necessarias necessario, mutabiles immutabiliter, omnino melius quaeque quam ordo ipsorum et ratio patiatur. Nam si omne quod in deo est peculiari quodam et divina natura digno modo est, rerum etiam huiuscemodi cognitionem esse rationem naturae non caducae et labilis, sed excellentissimae atque inauditae certum est. Unita igitur et impassibilis cognitio erit earum rerum quae multiplices et passibiles sunt. Itaque etsi res quae sub cognitione cadat partibilis est, divina tamen cognitio etiam partibilis rei impartibilis est; et quamvis res ipsa mutabilis sit aut contingens aut indefinita, tamen illa immutabilis necessaria definita est. Non enim extrinsecus pro rerum deteriorum natura suam cognitionem recipit natura divina. Quo fieret ut qualis res cognita sua natura est, talis cognitio eius haberetur. Sed haec deteriora iuxta definitam deorum naturam indefinita existunt, et iuxta immutabilem illam mutationem haec patiuntur, ac impassibilem notam passibiliter, intemporiam temporie prorsus recipiunt, quippe cum deteriora quidem digredi de melioribus possint, sed meliora, hoc est, deos, admittere quicquam sibi de deterioribus nefas denique sit. 10 Unde solutio facile reddi potest eius rationis quae dei cognitionem rebus afferre necessitatem probat. Nam etsi divina cognitio necessaria est, tamen non tollit naturam quae data cuique est. Itaque quod contingens est suam servat naturam, quamquam in deo nihil contingens est, sed omnia necessaria et sunt et intellguntur. Nec sequitur ut quod a deo praecognitum aut praedestinatum est, id necessario fiat. Praecognitio enim sive providentia divina causa per se est ut hoc necessario, illud contingenter efficiatur. Nec deus frustra quid norit. Erit enim quod novit. Servata tamen rerum natura quam quibusque sive necessariis sive contingentibus attribuit. Deo enim non solum omnes effectus subiecti sunt, sed etiam causae ipsae et omnes essendi modi. Unde non sequi-

1–19  Procl. Elem. Theol. 124, ed. Dodds, 110.10–28 5  rationem] NQ : ratione HKW 8  sunt] post signum interpositionis sscr. N, et in marg. textus sedecim linearum circiter scr. sed deinde omnino del. 8–19  etsi…sit] HKNW : quamvis rerum natura imperfecta sit, divina tamen natura non extrinsecus suam cognitionem pro rerum ipsa imperfectione accipit, sed ipsa se intelligens, ut ipsa perfectissima est, ita quodque perfecte intelligit, nec quod intelligitur differt ab ipsa quae intelligit Q 20  reddi] HKNW : fieri Q, sed in marg.: aliter, fieri 24–102, 2  Praecognitio… destinatum] HKNW : Non enim eo modo praecognitum est. Quo fit nec deus frustra quid norit. Erit enim quod novit, quanquam contingenter futurum est. Exitum enim rerum deus complectitur, non modum quem exitum. Si ad rem refers, futurs contingensque est, sin ad deum, praesens et necessarius. Dici etiam potest per accidens haec a deo intelligi. Et ideo argumentum non valere, quod medio necessario et per se rerum exitum aut utranque in partem contradictionis possibilitatem necesarium esse concludat. Ergo ne praedestinatio quidem aut praecognitio dei et providentiae tollit vel arbitrium hominis vel rerum conditionem contingentem atque possibilem Q

102  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem tur si omnia a deo gubernantur, aut necessario omnia effici et nostrum tolli arbitrium aut frustra quid a deo esse cognitum aut destinatum. 11 Et cum fatum providentia quaedam sit, nec eo ipso haec adimuntur. Nam etsi fatum immutabile est quoad divinae providentiae dispositio quaedam est generalis, a causa, scilicet, immutabili proficiscens, tamen cum res subiectae varie possint mutari et causae mediae non perpetuae sint, fatum quoque ipsum mutari una cum rerum causarumque imbecillitate necesse est, ut saepe quod erat futurum non efficiatur vel consilio et opera hominis vel aliqua naturae causa potiore. Unde Boetius fatalem rerum dispositionem non solum ab immobilibus providentiae exordiis proficisci et proinde immutabilem esse scribit, verum etiam rebus mobilibus inhaerere. Facit enim rerum ipsa mobilitas ut quod sua ratione perpetuum universaleque est, id in agendo et generando singulare sit et vario modo possit evenire. Quo fit ut accidentis contingentisque rationem rerum natura sortiatur. Hinc apud Synesium, virum doctrina illustrem, rex Aegyptiorum idemque, ut ille ait, propheta et rebus divinis sapiens admonet Osirim filium, cum ei imperium tradat, ut fratrem Typhonem de medio tollat quasi pestem et fatum iniquum. “Fratrem tuum,” inquit, “si recte sentis, removendum cura ut tuum Aegyptiorumque omnium fatum adversum occupes et consilio ne invadat prohibeas. Licet enim ac fieri potest.” Plura alia eodem pertinentia possum afferre, tum Platonis, tum eorum doctissimorum virorum qui a Platonis disciplina sunt de prima causa et productione, gradu, ordine, dispositione, impertione etiam bonitatis ad res omnis atque earum differentia et similitudine, tum quae cur magis bono et necessario participant, quae cur minus, et paulatim deducto in malum discessu et lapsu, tum etiam latius, unde accidens, contingens, possibile, reliqua horum similia extiterunt, et quemadmodum simul et haec et bonitas summa servantur et manent et necessitas rerum superiorum nostrae in utrumvis potestati nullam in partem pugnat. Sed ne multo longior sim quam institui, omitto. Que autem de fato sententia Platonis dicere statui sit, ut opinor, dictum satis, quoad hoc loco et tempore modum describi oportet. 12 Aristoteles usus quidem est nomine fati. Sed quid fatum sit minime declarat. Videtur tamen naturam ipse quoque pro fato ponere, sed aliter ac Plato. Nam si Alexandro eius expositori habenda est fides, fatum opinione Aristotelis non in substantiis aeternis, non in iis quae semper modo eodem fiant, sed tantummodo in rebus generationi corruptionique subiectis et natis aptisque ad mutationem oppositorum, ut non omnis natura, sed singularis solum fatum contineat. Artem vero, arbitrium, om-

16–18  Synesius De Provid. 1.11.9, ed. Lamoureux-Aujoulat, 117.5–7 30–103, 1  Alex. Aphrod. Mantissa 25, ed. Bruns, 181.4–182.11 14  ut…ait] om. Q 20  impertione] impartione corr. W : impartione H : ambigue imptione (linea transversa in p) KNQ 28  usus quidem] quidem usus H 30  habenda] W : in ras. scr. H1N 1 : danda KQ 32  natis aptisque] W : in ras. scr. H1N1 : apte natis KQ

5

10

15

20

25

30

Liber II, capitulum 10  103

5

10

15

20

25

30

nem hominis rationem fato solvi hic etiam velle videtur. Fatum itaque sententia Aristotelis non omnem complecti naturam, sed eam tantummodo partem quae generatione corruptioneque evariet, idque esse idem quod eam ipsam partem naturae, et neque naturam neque fatum esse necessaria, sed ut praeter naturam, sic praeter fatum multa evenire ab ipsis diligentioribus eius expositoribus accipimus. Nec verba eius dissentire videntur cum primo Meteororum libro dicat: “Horum omnium causa ponenda est quod per tempora fatalia fiunt, ut in temporibus anni hiems, sic circuitus longi cuiusdam pars hiems fit.” His enim naturam dicere esse fatum videtur. Haec enim fatalia sunt, hiemis et reliquarum vicissitudinum tempora, quae quamvis naturales habeant reditus, tamen non tales ut transcendi non possint. Unde fit ut etiam praeter fatum possit quippiam fieri, scilicet, ut in iis rebus quae generationi dantur, ut et quinto Physicae Auscultationis libro dicitur: “An generationes etiam sint violentae nec fatales, quibus contrariae naturales sunt?” Cum itaque violentum et non fatale pro eodem accipiat, quod secundum naturam sit, idem esse quod fatale certum iam sententia eius est. Quod enim violentum, id praeter naturam est. Quinetiam alibi augmenta quae praeter naturae ordinem fiunt augmenta praeter fatum appellant, ut quasi ordinem circuitionum orbis fatum dicere videatur. 13 Sed Plato causam ordinis dispositionisque ipsius naturae in primis fatum tribuit, et quare saepe diversis temporibus et locis eadem eveniant omnisque generatio agatur causam reddit: mundi iunctionem et unionem et quasi conspirationem et partium inter sese omnium consensionem atque etiam corpus beatum, ut ille vocat, quod circumfertur et cuncta ambit et continet. Inde initia quaedam mitti ad quaevis inferiora statuit; et circuitus quosdam ex astrologia restitutorios stellarum et sphaerarum, id est, globorum adiicit, alios simplices, alios compositos, quibus redeuntibus redire etiam ortus, victus, mores, fortunas, opera eodem modo quo olim extiterint. Eisdem de causis haec etsi in magna controversia fore non ignoro, videlicet, an sit fatum et quid sit et utrum ut Plato an ut Aristoteles censet, an etiam alia qua ratione, tamen satis a nobis quod adversarium pertinet dictum iam est quando ipse non sitne fatum necne aut tale quid quaerit, sed Platonem reprehendit quod omnia fatali necessitate coegerit. Patet enim verbis ipsius Platonis non ita esse ut adversarius loquitur, sed contra

6–8  Arist. Meteor. 1.352a28–31 supra

12–13  Arist. Phys. 5.230a31–32

21  non Plato, sed Synesius; v. 97.29

1  videtur] plus quam sex lineas post del. N, octo lineas del. W | Fatum itaque] HKNW Δ : sed dubitationem affert, quod de hominis anima dicit: perinde esse atque tabellam in qua nihil sit scriptum nullamque eius esse naturam nisi id ut possit recipere. Quin etiam arbitrio ipsa uti libero possit, quae non certa sua natura et forma aliqua propria eligat aut deliberet, sed specierum iam habitu constituto, qui cum nihil aliud sit praeter ipsam, necessario vel ad male agendum movebit si malus est, vel ad bene si bonus. Sed enim fatum Q 3  evariet] sic HKNQW : variatur Δ | esse idem] idem esse H 11  ut1] HN : om. KQW 16–17  ut…videatur] in ras. scr. H1N1 W (orbis et videatur in marg. scr. W) : quasi certa et solita naturae actione statuat fatum KQ (certam et solitam naturae actionem corr. Q) 25  opera] HKNW : actiones Q, sed in marg.: aliter, opera

104  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem omnino, et vel Platonem unum vel eum maxime hoc etiam loco sanctae ecclesiae consentaneum esse et propiorem. Hoc enim praecipue mihi erat institutum, ut non dubia ipsa per se discuterem, sed opinionem his in locis Platonis aperirem et falso reprehendi ab adversario illum demonstrarem.

Capitulum Undecimum Quae de principiis rerum naturalium Platonis sententia contra calumnia adversarii 1 Quod cum satis iam fecisse existimem (dixi enim quid Plato de eo primo et summo senserit, quid de trinitate, quid de entium productione, quid de anima, de providentia, de fato), restat ut de principiis quae Plato ad figurarum rationem refert respondeam. Cum adversarius Platoni summam irroget ignorantiam quod in figuras planas rerum naturalium elementa resolverit, quem locum, ne minus multa scire videretur, argumentis, quae nescio quo dictante acceperit, urgere conatur et telis alienis armatus in certamen descendit. Argumenta enim Aristotelis in Platonem facta non ad sententiam, sed ad primum quasi aspectum ipse pro suis scribit. Nonnulla etiam adiungit quae nostrae aetatis expositores secuti Aristotelis argumenta, etsi captiose, non tamen sine artificio illi protulerunt. Quorum omnium solutionem non solum apte, sed etiam facile reddi posse progressio ipsa nostri sermonis explicabit. Nam siquid ipse adversarius suo ingenio addidit, id ne responsione quidem dignum est, cum nihil habeat quod aliquam in partem philosophiae possit referri. 2 Agit quidem Aristoteles more eorum solito qui aliqua de re doceant sermone artificiose scripto et viae ratione disposito. Sententias enim superiorum auctorum exponit et, quantum potest, coarguit. Sed siqui opinione errarunt, eorum interius exquirens errorem explicat. Siqui verba ex re altera transferentes in alteram locuti minus proprie sunt, eorum verba parum propria insectatur, nec quod illi senserint, sed quod vocabulo urgeri possint contendit refellere, quod iudicio quidem omnium doctissimorum expositorum ideo facit ne quis primo aspectu sermonis arreptus sentiat quod

10–11  Trap. Comp. 1.5.1–13 (492–94) 5  Capitulum] HW : om. KNQ | Undecimum] scripsi : om. HKNQW 6  Quae…adversarii] in marg. scr. HNW1, om. KQ 8  quid1 …trinitate] Bess. in marg. Q scr., in textu habet HKNW 9–10  restat… respondeam] in marg. Q, deleto in textu libri secundi faciam finem, sed si prius unum illud addidero, quod non minus quam eorum quodvis quae dicta adhuc sunt necessarium iudico. De principiis enim rerum naturalium, ut pro Platone respondeam, reliquum est 13  descendit] quibus cum uti nesciat, risum quem in alium fundit ipse fusius recipit post add. Q; unam lineam et dimidiam del. W 14  scribit] sed ita inepte ut plane videatur, quod modo dixi, dictata ab aliquo accepisse. Non ipse [sic] vel ingenio scripta ab Aristotele intellexisse vel, ut monitus est, ad rem quam probare intendit potuisse accommodare. Quid enim scit? Quod aut refellendum aut confirmandum proponatur comprehendere non potest post add. Q, sed quid enim scit … non potest del.; quattuor lineas del. W 14–15  etiam] inepte ut cetera ante add. Q 15  quae] inepte ut cetera ante add. Q; aliqua verba ante del. W 18  suo ingenio] om. N | ingenio] inepto ante add. Q; verbum ante del. W 25  quod1] quo H

5

10

15

20

25

Liber II, capitulum 11  105

5

10

15

20

25

30

alienum sit a recta veraque ratione rei qua de agitur, quale cum pluribus aliis locis, tum primo Physicae Auscultationis libro est, quod Parmenidi et Melisso opponit. Quae enim illi non ut physici, sed ut theologi de ente intelligibili ac primo principio disseruerunt, ipse, quasi de principiis causis et elementis naturalibus dixerint, reprehendit et pluribus argumentis errasse eos conatur ostendere. Quodsi eo loco, ubi de summis philosophiae opinionibus agitur, sententiam Parmenidis et Melissi, quanquam veram esse existimat nec ab ea opinione dissentit, tamen diversa dissimulat et, quasi non recte illi senserint, contra argumenta obtendit, profecto nemini dubium est. Quin hic verbis, non sensui obiiciat ne imperitum vulgus vocabulis haerens seduci possit ac decipi. Sed hunc locum siquis latius audire cupit (esse autem plures opinor, presertim Latinos), post exponam quoad satis sit. Nunc quod incoepi. Nemo putare debet vel Aristotelem perverse aut ignare egisse vel sapientissimos illos viros qui interdum ab eo reprehenduntur ea sensisse quae insimulantur. Nam quod ad mores Aristotelis attinet, equidem bonum illum fuisse virum existimo. Quod ad doctrinam sciebat, quidem quae saepissime a Platone suo praeceptore audierat et memoria tenebat, sed auditorum adhuc imperitiorum ingenio humane consulens opponit ut omni ex parte tute erudiantur. Itaque cum eos qui male Platonis verba vel intellexerunt vel intelligere possent coarguat, Platonem ipsum videtur reprobare. 3 Sed ut ratio quare Plato principia rerum naturalium in planas et lineas resolvebat et quemadmodum Aristoteles reprehenderit melius intelligatur, pono quod inter omnes convenit, tam Platonem quam Timaeum, qui Platone vetustior est. Ignem, aerem, et reliqua huiusmodi elementa pro materia secunda compositorum corporum statuisse, eaque ipsa elementa resolvisse in materiam primam et formam. Quod licet plane videre tum in Timaei libro, tum in eo Platonis sermone quem Timaeum sectus nomine eius inscripsit, sed quoniam forma ipsa elementorum recipi in materiam non potest nisi ea ipsa materia habeat sibi insita indeterminate ea quae generatione determinentur, ideo alii qualitatibus primis (caliditatem dico, siccitatem, humiditatem, frigiditatem) praecedentibus quodammodo in materia, hoc est, corpore exquali, generationem fieri voluerunt. Quam sententiam Aristoteles etiam tenet, addita levitate et gravitate, quae causae motus simplicis naturalisque sint. Natura enim motu praecipue notatur. 4 Alii, quorum princeps “Democritus est, ut Theophrastus libro suo De Rebus Naturalibus tradit, spretis iis qui calliditati, frigiditati, et reliquis huiusmodi causam

2  Arist. Phys. 1.185a8–b5, 186a4–b35 32–106, 1  Simplic. In Arist. De Caelo 564.24–26, 576.14–16, ed. Heiberg = Theophr. Fragmenta, ed. Wimmer, frg. 52 (p. 426) 1  quale] que K 1–2  quale…tum] del. N, et in marg. scr. Bess.: quod autem hec dicamus uno quodam exemplo omnium maximo atque apertissimo manifestum est faciemus. Id autem est quod 2  est quod] del, N 5–10  Quodsi…decipi] in marg. scr. H1N1W : om. KQ 10  locum] igitur post sscr. N1 11  Latinos] post in marg. N scr. Bess.: qua cum non habeant veterum illorum opera, libenter audierunt quibusnam rationibus adducti ita de rebus positis senserunt que non parum absurda primo aspectu videntur. Hunc, inquam, locum

106  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem darent, individua ipsa corpuscula pro primis causis statuerunt. Pythagorei,” Timaeus, et Plato figuras planas excogitarunt, scilicet, quae simul et quantitatis et qualitatis rationem suggererent. Cum enim auctores qualitatum illi causam quamobrem ignis calefaciat, aqua frigefaciat, nullam aliam reddant nisi quod alterum calidum, alterum frigidum est, nec ulterius quaerant cum pro primis causis haec accipiant, Pythagorei exquisitius tractari putarunt si qualitatum quoque huiuscemodi causas peterent. Itaque ulterius resolvendo ad planas demum devenerunt statueruntque figuras aut magnitudines causas esse priores caliditatis frigiditatisve. Quae enim discernere ac dividere possent. Haec sensu caloris afficere posse existimarunt; contra quae concernere ac densare possent haec frigoris. Figura autem, etsi qualitas est, tamen ante qualitatem intelligi potest, utpote quod de genere quantitatis deductum sit. Quodque enim corpus priusquam quale sit, quantum est figuratum. Itaque materia prima per se incorporea est. Secundum autem subiectum corpus exquale per se est, sed figuris varie afformatum. Quod a corpore mathematico differat eo qua ipsum materiale et tangibile est, scilicet, cum corpulentia sua, quamquam non caliditate aut frigiditate a tactu comprehendatur. 5 Hoc igitur secundo subiecto varie figurato suggeri principia elementorum quattuor volunt, scilicet, pyramide ignis, octaedro aeris, icosaedro aquae, cubo terrae, atque huiusmodi figurarum differentiis ceteras omnis sive virtutes sive potentias aut facultates sequi et vicissim mutationes et generationes. Verbi causa, cur ex aquae exiguo multum aeris generetur, causam reddunt, quod cum aquae figurae sint plures (icosaedris enim complentur), quotiens discernuntur, multa octaedra faciant necesse est, et proinde multum aeris, qui ex octaedris constet. Rarationi enim et densationi, quae potentiae incorporeae sunt, causam tribuere auctionis diminutionisve non probant, quippe cum fieri non posse opinentur ut potentia incorporea superveniente vel augeri vel diminui corpora possint. Dividi etiam posse negant. Divisionem enim fieri per figuram ignis, qui dividit, non potentia incorporea opinantur. Quinetiam posse fieri negant ut frigidae qualitatis additione corpulentia gravior efficiatur. Quod enim grave est, quantum, non quale esse existimant. Itaque aequalitate et inaequalitate dividendum censent. 6 Igitur ut Aristoteles, cum corpus exquale, quod qualitatibus subieaceat, primum fieri ex materia et forma finitumque esse statuat, figuram quoque idem habere ponat necesse est. Nec figuram praecedere, qualitates autem sequi negaverit. Sic Pythagorei, cum principia qualitatum quaererent, ad figuras postremo devenerunt, non tamen figuras mathematicas, quae longitudinem et latitudinem solum haberent ponebant, quibus adversa illa sequerentur quae Aristoteles opposuit, sed certe naturales figuras,

17–30  cf. Simplic. ib., 561.10–25, 638.14–640.19, 671.7–20 11  utpote quod] HKNW : ut quod Q, sed in marg.: aliter, utpote quod 15  cum…sua] ad sua cum corpulentia corr. W 23  Rarationi] rationi K 24  auctionis] actionis N; actonis corr. W 33  autem] in marg. scr. H1W1, sscr. N1: om. KQ

5

10

15

20

25

30

35

Liber II, capitulum 11  107

5

10

15

20

25

30

35

quae cum longitudine et latitudine altitudinem etiam sive profunditatem haberent, quae primae constitui in rebus naturalibus possent, quod ita opinari plane exprimunt cum materiales dicant figuras. Quocirca cum primo de materia doceant, figurari eam formulis et numeris aiunt. Quod Timaeus in suo libro his verbis exposuit: “Principium eorum quae generantur est materia ut subiectum, forma ut ratio. Ex quibus corpora simplicia orta sunt: terra, aqua, aer, ignis, quorum generatio talis est. Corpus omne ex planis est, planae ex triangulis, quarum alia rectangula, aequicruris, semiquadrangula.” Et reliquas cum enumerasset triangularum differentias, figuras quatuor illas ex his constituit supradictas, quas elementis quattuor tribuit. 7 Hanc igitur opinionem nihil omnino ex iis absurdis quae Aristoteles opponit consequitur. Nec enim partem lineae non esse lineam sequitur neque lineam ex punctis constitui aut magnitudinem non esse in infinitum divisibilem, et reliqua quae ex mathematica ratione obiici possunt. Nec vero ea impossibilia quae sequi corpora naturalia dicit sequuuntur ex linearum individuarum positione. Neque enim lineae ex punctis constituuntur ut in puncta dividi possint. Neque motus e corporibus tollitur neque gravitas aut levitas et omnino passiones huiusmodi a rebus naturalibus hac ratione removentur. Et multo minus sequitur quicquam ex iis quae hic reprehensor effundit. Valerent prorsus quae ab Aristotele opponuntur si illi mathematicas figuras statuerent. Sed quoniam naturales, non mathematicas esse voluerint, argumenta illa contraria non sensum coarguunt, sed aspectum verborum carpunt et quasi alludunt ad alia. Ratio quamobrem illi pro qualitatum principiis quantitatem figuratum statuerint satis hinc patet. 8 Sed defendi vel aliter possint quod nec Pythagorei nec Plato constitutionem rerum naturalium ex triangulis huiusmodi pro re certa posuerat, sed ut astrologi cum causam quaererent motus inaequabilis caelestium corporum, qui, scilicet, aequalibili, certo, et ordinato eorum motui contrarius est, aliter alii posuerunt. Nam alii ecentricas, alii epicyclicas, alii revolventes sphaereas introduxerunt. Quod ita fecisse fatentur non quia varietas haec in caelo est, sed quia, principiis huiusmodi positis, servari possunt ea que enormia videntur accidere. Cum tamen omnia caelestia corpora orbe suo et aequabiliter moveantur, sic illi, cum generationis rationem satis servari posse non putarent nisi quantitas ullo modo prior consideraretur, quae, quoniam indeterminata esset, ad figurarum rationem simpliciorum et similitudine commensurationeque coherentium aptius referretur, iccirco figuras ita pro principiis simplicioribus posuerunt ut eiusmodi quantitas sub notitiam suae qualitatis, quae certa figura est, caderet, et quanquam non ita est, quasi ita esset intelligeretur. 9 Atque ut meorum verborum veritas pateat, Platonem ipsum audite. Quid? Postquam figuras pro principiis ultimis statuerat, loquitur quasi non principia ex certo et

4–8  Tim. Locr. 215.13–17, ed. Marg, 134 17  hic reprehensor] HKN : locutuleius hic reprehensor nulla disciplinae ratione QW, sed. corr. W1 20–21  ad alia] in marg. scr. H1N1W1 : om. KQ 24  posuerat] HKNQW : posuerunt Δ 28  est] sit corr. N1

108  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem plane figuras existimarit. Nec satis hanc positionem approbarit: “Sed siquis aptius,” inquit, “quicquam excogitare possit ad eorum constitutionem illum, ego non ut inimicum odero, sed ut amicissimum amplectar.” Et ante haec: “Principium ignis,” inquit, “et corporum ceterorum ponimus, quemadmodum ratione probabiliore certius ducimus. Principium autem principiorum deus norit et homo, qui deo carissimus sit.” Simile ab Aristotele de huiusmodi rerum dubietate libro De Caelo secundo dicitur. Cum enim causam quaereret cur non ea que longius a prima sphaera sunt paucioribus motibus moverentur: Veneratione potius dignum, inquit, quam temeritatis culpa hunc animum arbitrari oportet, siquis philosophandi scientiam sitiens exiguas etiam facultates libenter haurit in his rebus quaerendis quarum summas habeat dubitationes. Itemque exquirendum amplius de his est, quanquam parum rei confessae habemus unde exordiamur tamque longinqui sumus ab eventis quae ipsis accidant. 10 Non ita audaces et temerarii doctissimi illi viri fuere ut se rerum omnium causas certo scire existimarent. Sed quae scire procul dubio noverant, demonstrarunt. Quae dubitabant, haec probabili et consentanea quadam, quantum magis fieri poterat, ratione tractarunt. Nec puduit eos fateri non omnia naturae secreta comprehendere potuisse. Ita Pythagorei et Plato in exquirendis naturae principiis ulterius quam elementorum sumerent qualitates, comperire simplicius quicquam conantur, et quod compererint tantisper servandum censent dum aliud melius comperiatur. Nec aliter agunt quam doctissimi omnes auctores et vetustiores et iuniores iam egerint. At hic homo viros doctissimos reprehendit, damnat maledictis, et comtumeliis omnibus incessit, quasi ipse norit que illi nesciverint et liceat in quem velit fundere scelera.

9–14  Arist. De Caelo 2.291b25–28, 292a15–17 5  norit] HNW : novit Q, sed norit sscr. Q1 :K non liquet | carissimus] HKNW : amicissimus Q, sed in marg.: aliter, carissimus 6  dubietate] sic : dubitatione Δ : K non liquet 7  sunt] HKN, sscr. W, om. Q 9  dignum] HN : dignam corr. H : dignam KQ 15  illi] om. K 17  quantum] quanta N 19  naturae] in marg. scr. H1, sscr. N1W1, om. KQ 19–20  elementorum…qualitates] HNW (elementorum in ras. scr. N1W1; qualitates in marg. scr. H1W1, sscr. N1) : materiam KQ 21–22  Nec…egerint] HN (nec aliter agunt quam in ras. scr. H1N1W1; iam egerint in ras. scr. N1W1,) : atque hunc morem doctissimi omnes autores et vetustiores et iuniores servarunt KQ 23  homo] HKNW : homuncio in quo nulla disciplina digna homine libero, nulla ratio rerum, nulla peritia, nullum iudicium rectum est Q

5

10

15

20

Liber II, capitulum 12  109

Capitulum Duodecimum De Parmenidis et Melissi ente intelligibili non physice, sed theologice disputatio. Declaratio super Aristotelis disquisitione 1 Sed quod pollicitus sum, ut ambiguam Latinis illam Parmenidis et Melissi ratio5 nem explicarem, mox reddam. Erit enim, ut opinor, operaepretium audisse. Deinde

10

15

20

25

30

finem totius faciam libri. Cum Aristoteles rerum naturalium principia quaereret quot et quae essent, “necesse est,” inquit,“ aut unum esse aut plura; et si unum, aut immobile, ut Parmenides ait et Melissus, aut mobile, ut physicis placet.” Post ubi nonnulla de altera suae divisionis parte addidit, ad alteram venit atque unum et immobile esse ens sive principium entium, ut Parmenides et Melissus voluerunt, reprobat, et positionem eiusmodi nec ad naturae considerationem pertinere dicit nec posse principium esse si unum sit et ita unum immobile. Alicuius enim rei aut aliquarum principium esse quod principium sit, videlicet, ut ea quorum principium sit repraesentet. Quod non ita esse si ens, ut illi dixerunt, unum sit solum. Itaque positionem inopinabilem et rationem captiosam, falsam, inconclusam, tam materia quam forma argumenti peccantem hanc Parmenidis et Melissi sententiam dicit, et reliqua quae praetereo quia non omnia hoc in loco dici necesse est. Sic Aristoteles summam illis ignorantiam irrogare et nullam in partem sensum illorum approbare posse videtur. 2 Sed non ita est ut videtur, quod, ut dilucidius aperiatur, repetendum paulo altius est quod illi docere polliciti sunt et senserint ea de re quam sibi exponendam statuissent. Non illi physicae scientiae professores se fatebantur, nec de principiis elementisque naturalibus hoc loco docere voluerunt, sed de vere ente intelligibili et primo principio agebant. Quod ipse quoque Aristoteles significat principio statim suorum verborum cum dicat: “necesse esse aut unum principium esse aut plura, et si unum, aut immobile, ut Parmenides ait et Melissus, aut mobile, ut physicis placet,” quasi dicat Parmenidem et Melissum in physicis minime numerari. Et rursus postremo ita inquit: “ens esse unum impossibile esse apertum iam est; at, ut physici dicunt, duplex est modus.” Recte quidem a physicis eo separat. Non enim physici erant nec de principiis physicis, sed de metaphysicis divinis et intelligibilibus disserebant. Quin etiam in iis libris quos modo metaphysicos vocabulo novo videor appellasse non ita illos insanis etiam insensatiores fuisse dicit ut inter ignem et aquam nihil interesse perciperent. Libro etiam De Generatione et Corruptione cum ipse, tum eius expositores Parmenidem in eo libro quem De Opinabili Ratione inscripserat, scilicet, quia res sensibiles et

7–8  Arist. Phys. 1.184b15–17 24–25  ib. 27–28  ib. 1.187a10–12 32–110, 1  cf. Arist. De Gen. et Corr. 1.318b6–7; Simplic. In Arist. De Caelo. 556.12–14, ed. Heiberg 1  Capitulum] H (in marg.) N (in textu) : om. KQW, sed signum paragraphi scr. W | Duodecimum] scripsi : om. HKNQW 2–3  De…disquisitione] in marg. scr. HNW, om. KQ 20  quod…sunt] HK (-iciti in | polliciti sunt] HNW : pollicerentur KQ ras. scr. H1N1) : quid illi edocere pollicerentur Q 20–21  statuissent] ad statuerunt corr. N1 31  perciperent] HNW : putarent Q, sed in marg.: aliter, perciperent : K non liquet

110  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem opinabiles in eo tractantur, ignem ac terram principium esse omnium statuisse dicunt. In eo autem qui De Veritate inscribitur, quo de intelligibilibus ac divinis, in quibus solis certa et praecipua veritas est, unum omnia esse dictum fatentur. Tum etiam alibi idem Aristoteles plus tribuere Parmenidi quam ratio rerum naturalium patiatur videtur, cum dicat “Parmenides itaque alio cernere videtur,” quasi dicat non rem naturalem Parmenides tractat cum unum omnia esse fatetur, sed aliud quid intelligit. Quo enim modo Aristoteles illos ignorare existimet tam variam et multiplicem rerum formam aut hoc saltem ipsum se duos pedes habere? 3 Cum itaque viri illi de rebus intelligibilibus ac divinis et de primo principio vereque ente agerent, his utebantur verbis, unum, esse, ens ipsum, idque immobile et infinitum, et reliqua quae huic sententiae convenirent, secuti certe cum alios quosdam vetustiores, tum Xenophanem, virum sapientem, qui praeceptor Parmenidis fuerat, nisi quod Xenophanes et Parmenides, cum inter eos ens ipsum unum atque finitum esse conveniret, ea, scilicet, ratione, quod unum priusquam multa esse necesse sit et quod ceteris omnibus causae est ut determinentur et finiantur, id finitate magis quam infinitate describi debeat, tum etiam quod omni ex parte perfectum absolutumque est suumque praecipuum optinet finem, id finitum esse et finem omnium et principium omnium esse oporteat. Quod enim imperfectum et indigens est, id nondum finem receperit. Dissentiunt tamen in privatione motus. Xenophanes enim, quod motu ita privari dicit ut numquam moveri possit, quietem etiam in eodem negat, ut debet. Quod idem Plato etiam facit prima Parmenidis positione. At Parmenides, cum carmine loqueretur, more egit usitatiore. Quod enim rem quae manet non moveri perspicuum omnibus est. Ideo cum ens ipsum esse immobile vellet significare, manere id dixit. Melissus infinitum idem ens esse asseruit, ea, scilicet, ratione, quia eius substantia immensa est virtusque infinita. Ingenitum etiam hac eadem ratione dixit. Cetera consentit. Ita ipsi quoque inter sese cum nulla rei sententia discrepent, tamen verborum nonnullorum usu diverso contraria dicere videntur. Afferam verba ipsa Melissi quibus unius entis ipsius infinitatem medio ingeniti ratione demonstrat. “Cum igitur, inquit, non genitum sit semper et erat et est et erit nec principium habet aut finem sed infinitum omnino est. Nam si genitum esset principium certe haberet—incoepisset enim aliquando gigni—, finem etiam haberet. Desineret enim aliquando esse cum itaque nec incoeperit nec desierit semperque fuerit futurumque sit sequitur ut neque principium habeat neque finem sed sit infinitum.” Ita Melissus ea ratione, quod ens ipsum unum, principio et fine temporis caret semperque est infinitum esse asseruit.

2  v. Simplic. ib. 5  Arist. Metaph. 5.986b27; sed cf. Simplic. In Arist. De Caelo 585.2–3, ed. Heiberg 28–33  Melissus Frag. 2, ed. Diels-Kranz, Vorsokratiker, 1:186 = Simplic. In Arist. Phys. 109.20–24, ed. Diels 2  quo] sic, recte vel; v. textum Graecum, ICP, 204.6–7 8  habere] quod ne adversarius quidem ipse Platonis ignorat post add. Q, del. W 9  ac divinis] om. K 28  medio] v. medio initio § 7 infra 33  habeat] in marg. Q scr. Bess.

5

10

15

20

25

30

Liber II, capitulum 12  111

5

10

15

20

25

30

35

4 Quod idem a Parmenide quoque probatur quantum ad eam ipsam pertinet rationem. Nec infinitum solum, sed ingentium etiam et incorruptibile dicitur verbis eisdem fere quibus a Melisso, nisi quod versibus hic eloquitur. In quibus translatio saepe vocabuli concedenda est. Quos versus, etsi lepidissime lingua Graeca ille composuit, ego tamen converti ut potui, incompte quidem, sed ita ut res intelligi possit, idque in primis ipsum curavi ut totidem fere verbis converterentur. Etsi carminis venustate aliquid de sententia adimeretur, sententia ipsa potiusquam venustas servaretur. Haec ille de ente: Ingenitum quando est, sic immortaleque perstat Unigena immotum, immensum, totumque peremne. Haud erat. Haud erit. Omne ipsum nunc esse fatendum. Unum continuum nam quem entis dixeris ortum. Quo tandem? Unde? E non ente haud te cedes linquam. Aut fari non ore potest aut mente revolvi Quod nihil est. Quid tum post nasciet? Impulit ipsum? Non prius ut non entis primorida reres. Sic aut nunquam aut semper quod ens nomine dico est. Nec de nullo gigni dat sententia quicquam. Ergo ortus nullus neque ius est fasve perire. Ita Parmenides ens ipsum unum, ingenitum, incorruptibile, infinitum, immobile statuit. Finitum autem hisce exprimit versibus: Ens idem eodem sic manet et per se iacet ipsum Ut fixum persistat. Nam vis magna necessi Componit undique vincla et summo fine coercet. Quodsi fine vacet, nequicquam tum contenderit esse. Huic nil deest. Siquid enim, omne ens denique desit. Nam si ens ipsum est, necnon ens nihil desiderat, nullo eget. Nullo autem egens perfectum est. Perfectum cum sit, finem habet nec infinitum est. Finem cum habeat, terminum atque exitum habeat necesse est. Sic nulla controversia in eorum sententia est, ubi eadem de re disserunt. 5 Sed quanquam apertum iam ex his quae retulimus est non de rebus sensibilibus et principiis aut elementis naturae, sed de ente intelligibili, abstracto omni materia, et primo vereque ente, quam formam etiam primam licet appellare, illos disseruisse, tamen ut multo planius fiat, audite quid Parmenides ipse post ea quae supradicta sunt attulerit. Cum enim de ente ipso intelligibilis verba habuisset, ad principia naturalia descendit atque his utitur verbis:

9–19  Parmenides Frag. 8.3–14, ed. Diels-Kranz, Vorsokratiker, 1:155 = Simplic. In Arist. Phys. 145.3–14, ed. Diels 22–26  ib. 8.29–33 (1:157) = ib. 146.2–6 5  potui] in ras. scr. H1N1W1 : poteram KQ 13  cedes] H : credere NW : crede KQ 16  reres] HKNQ; H1W1 annotationem sscr.: pro rereris

112  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem Hactenus et veri mentem et fidentia verba. Nunc mortales sensus carmenque accipe fallax. Veram sententiam aut rationem et fidelem sermonis usum hic dicit eum quem de ente intelligibli et vere ente habuerit. Sensus autem aut opiniones mortales et sermonem fallacem rebus naturalibus tribuit, non quod vel in ente intelligibili considerando nemo possit errare, sed quia ens ipsum sua natura obiectum certissimae et firmissimae rationis aut scientiae est. Res enim naturae, cui speciale hoc nomen damus quoniam sub sensum cadunt et fluxae atque mutabiles sunt, opinabiles potius appellari debent quam scibiles, siquidem scientia est cognitio certa et immutabilis. Quam habere in rebus sensu percipiendis non possumus, sed decipi, falli, ut Parmenides ait, necesse est; ut Plato etiam illa quae semper sunt nec unquam gignuntur mente ac ratione certa cognosci fatetur; contra quae semper gignuntur nec unquam sunt, haec opinione cum sensu rationis experte comprehendi. 6 Affert deinceps Parmenides principia sive elementa rerum generandarum, primamque oppositionem ipse quoque exponit, quam suo versu flammam et noctem appellat, quasi lumen et tenebras, rarum etiam et densum aut leve et grave, aut idem et diversum et omnino opposita dicit, quae omnia certe ad privationem et habitum referuntur. Nec formae aut materiae nomen ignorare videtur, quanquam vocabuli diverticulo utitur aut propter versum aut propter usum superiorum philosophorum, nisi quod arbitror illi etiam versu philosophiam exposuerint. Sic enim vetustiores illi scripserunt. Et Pherecydem primum soluta usum oratione legimus. Sed audite quae deinceps duobus superioribus addiderit versibus, quos ideo repeto ut continuatio pateat: Hactenus et veri mentem et fidentia verba. Nunc mortales sensus carmenque accipe fallax. Principio duplicem statuerunt dicere formam Altera sed minus est hoc ipso nomine digna. Quae simulans verum illudit moralia corda. Disposuerunt hac contra posuereque metas. Alteri ut adversa sede ac procul altra maneret. Hic flammam aetheream placidam raramque levemque, Ipsa sui similis semperque eadem unidque constat. Illic atrocem sibique adversam undique noctem, Rem diram, incomptam, gelidam, densamque gravantem. Haec de principiis rerum naturalium. Ens autem illud intelligibile et vere ac proprie ens, quod unum non solum ipse Parmenides, sed etiam vetustiores philosophi et

1–2  cf. ib. 8.50–52 (1:158) = ib. 38.30–32, 146.23–25, et In Arist. de Caelo, ed. Heiberg, 558.5–7 24–34  cf. ib. 8.50–59 (1:158–59) = ib. 39.30–40.7, 180.1–7, 146.23–25 14  generandarum] KNW : in ras. scr. H1 : generabilium Q

5

10

15

20

25

30

35

Liber II, capitulum 12  113

5

10

15

20

25

30

35

ponunt et nominant, Id quoniam unum solumque putarunt, non sine causa immobile esse affirmant. Et validis immotum vincula finibus arcent. Iniecta expers principii finisque futuri. Hinc etenim longe tam ortus quam occasus aberrat. Vera fides hic et mens haeret conscia certi. Parmenides inquit, et causam quare immobile est reddens. Ea dicit quibus simul et finitum et immobile esse demonstretur. “Fixum,” inquit, “persistit. Nam vis magna necessi componit Undique vincula et summo fine coercet,” et reliqua quae commitantur. Ita enim censet ut cum non ens omnibus careat, ens nullo careat, sed perfectum absolutumque sit. Quod autem movetur, ea re careat cuius gratia movetur. Sequatur ut ens immobile sit 7 Quod idem Melisso etiam placet; et medio quod vacuum sive inane non est immobile esse ens demonstratur. Sic enim dicit: Nec vacuum ullum est. Vacuum enim nihil est. Ergo quod nihil est, esse non potest. Nec vero moveri ens potest. Nusquam enim deferri potest cum nihil sit praeter ens ipsum. Nam si vacuum esset, quicquam secederetur ad vacuum. Sed quoniam nihil est quod vacuum dicitur, ideo uno ente ipso omnia complentur, et ens ipsum, cum plenum omnibus sit quo moveatur, nihil est. Quinetiam nullo omnino motu mutabile ens esse ostendens, Unum, inquit, et idem simile sibi semper est. Quod autem simile sibi ita est, nunquam vel perire vel augeri vel dolere vel ullo modo alterari potest, Nam siquo ex his motu afficiatur, esse non possit. Quod enim motu quovis moveatur, id de altero in alterum mutetur necesse est. At nihil est praeter ens ipsum. Ergo ens ipsum immobile est. 8 Sic viri illi locuti sunt quos Aristoteles falsa sensisse et nullo syllogisimi artificio disseruisse ait. “Sed magis,” inquit, “Melissi ratio importuna est, et nullam recipit dubitationem.” Sed vos iam quid Melissus et quemadmodum dixerit videtis, et facile iudicare potestis an importune quidquam et temere ille aut Parmenides disputarit et senserit. Disserunt illi de ente simpliciter ipso et forma prima immateriali, intelligibili, aeterna, quae non ad physici pertinet considerationem; et sentiunt quae nemo theologus neget; et probant argumentis forma debita constitutis. Et tamen ab Aristotele reprehenduntur, quasi nihil vel senserint vel dixerint recte. Ita quae ad metaphysicam rationem referantur (liceat enim hoc loco uti hoc nomine), haec exterminat a physica ratione. An honestius id distinguendo quam reprehendendo fecisset, non equidem quaero. Sed cum ille ita maluerit, reprehensio pro distinctione, non pro nota ignorationis illorum sapientissimorum virorum accipienda est. Sed quoniam causam apud

3–6  ib. 8.26–28 (1:156) = ib. 80.1–2, 145.27–146.1 8–9  ib. 8.30–31 (1:157) = ib. 40.3–4, 146.3–4 15–20  Melissus Frag. 7.7 (1:189) = Simplic. In Arist. Phys. 40.12–15, ed. Diels 22–26  ib. 7.1–3 (1:187–88) = ib. 187.20–188.16, sed re vera verba ipsissma Simplicii ib. 103.31–104.4 28–29  Arist. Phys. 1.186a8–9

114  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem iudices agimus, ne sine teste loquamur, Theophrastus testis citetur, discipulus Aristotelis, qui non minus doctrina quam Aristoteles praestiterit. Hic Xenophanem, quem Parmenides et audivit et secutus opinione est, non in physicis enumerari, sed alio loco oportere constitui censet. “Nomine enim unius et universi,” inquit, “deum Xenophanes appellavit.” Quod unum, ingenitum, immobile, aeternum dixit. Item partim neque infinitum neque finitum, partim etiam finitum, tum etiam conglobatum, scilicet, diversa notitiae ratione mentem etiam universam, hoc idem esse affirmavit. Nec vero Theophrastus unus haec dicit, sed Nicolaus quoque Damascenus et Alexander Aphrodisiensis eadem de Xenophonae referunt. Et quidem opus Melissi De Ente et Natura inscriptum dicunt et Parmenidis De Veritate et Opinatione. 9 Quodsi haec illi, quis Aristotelem haec eadem nosse fateri non debeat? Sed quod iam dictum saepius est, saepius consulit auditoribus suis ne quid metaphysicae considerationis ad physicam usurpetur. Itaque dissimulat verbis in physicis quae undecimo Metaphysicorum aperte de primo principio fatetur, cum unum, immobile, aeternum esse dicat, et versu Homeri, ne Parmenidis versum accipiat, opinionem iam dudum apud alios habitam probat. “Sit princeps unus. Nam plures nil iuvat esse,” inquit. [10] Habetis iam quod et pollicitus sum et fidem amplissime faciat ut si diligentius consideremus, officium sit ne perinde accipiamus reprehensiones in quosque Aristotelis factas, ut verbis exponitur, sed plerosque iure optimo defendere debeamus. Quo in loco cum Parmenidem et Melissum, tum vel maxime Platonem constituendum iudico. Cuius causa mihi in mentem venerunt ea verba quae Aristoteles de Parmenide et Melisso habuerat. Sed cum iam perspicuum omnibus sit adversarium frustra operam consumpsisse in doctrina Platonis reprehendenda nec Platonem indoctum, immo vero doctissimum et fidei Catholicae nostrae veritati, quoad licuerit homini gentili, proximum fuisse, finem liber secundus hic habeat.

4–5   Theophr. Physic. Opinion., Frag. 5.8 in Diels, Doxographi Graeci, 480.8–9 = Simplic. In Arist. Phys. 20.30–31, ed. Diels 8–9  Simplic. In Arist. Phys. 23.14–16 9–10  ib. 70.16–17 de titulo libri Melissi; v. 110, 2 supra de titulo libri Parmenidis 16  Arist. Metaphys. 12.1076a4 = Hom. Il. 2.204–05 5–6  Item…finitum2] in marg. scr. H1N1W1 : om. KQ 12  saepius2] om W 17  Habetis…faciat] HKNW : in marg. Q, deleto in textu ita fit 23  doctrina…reprehendenda] doctrinam … reprehendendam corr. HNW : doctrinam … reprehendendam KQ 23–25  immo…fuisse] HKNW : sed eum qui Platonem reprehenderit omnium indoctissimum plane esse Q

5

10

15

20

25

BESSARIONIS CARDINALIS ET PATRIARCHAE CONSTANTINOPOLITANI LIBER DEFENSIONUM CONTRA OBIECTIONES IN PLATONEM TERTIUS 5

Capitulum Primum Platonem ab omni libidinosa voluptate et ipsum semper abstinuisse et aliis abstenendum suasisse testimonioque sanctorum Hieronymi et Augustini castissimum esse iudicatum utque omnium Latinorum sit denique laude cumulatus adversus temerariam calumniam adversarii

10

1 Sequitur ut de contumeliis, convitiis, et maledictis quibus Platonem adversarius insectatur agamus. Nec enim hoc loco deserendus est vir ille virtute praeditus singulari ut praeter omnem veritatem ab hoc homine laceretur, quanquam hunc locum, qui vel facilem laudem praebeat Platonis, facit difficilem tractatu summa importunitas maledici hominis. Quem enim virum modestum non pudeat nominare ea scelera quae adversarius tam turpiter de moribus Platonis fingens vituperat? Auget vero difficultatem loquacitas hominis, quae vix comprehendi potest nisi longiore quadam responsione. Conabor tamen sic agere ut neque defensio necessaria praetermittatur et quae fusim ab adversario dicuntur attingam, quoad fieri potest, cum honestius, tum etiam brevius. Verum si forte ita evenerit ut per adversarii inauditam loquacitatem abripiar longius parumper quam velim, officium certe sit hominis et iusti et humani ut mihi ignoscat et Platoni hoc facile det ne taedeat latius pro tanto viro contra summas iniurias audire. Res enim honestissimas non solum latius explicandas, sed etiam saepius repetendas esse, Platonis quem defendimus sententia est. Quid autem honestius agi potest quam ipsa veritatis defensio, quam nos perlibenter pro Platone suscepimus ne iniqui ingratique videremus in homine qui tam magnifice de hominum genere benemeritus est? 2 Sed quoniam adversarius voluptatem in primis Platoni obiicit et eam voluptatis partem quae in rebus venereis consumitur, studetque summopere Platonem incontinentem et obscenis voluptatibus deditum fuisse ostendere, hunc nos etiam locum primum disponimus. Et in quo libentius vituperator ipse versatur, eodem inprimis occurrendum statuimus. Cum itaque sic adversario placeat ut ex iis quae de moribus a Platone et Aristotele scribuntur iudicetur uter vita et moribus honestior fuerit Platonis-

15

20

25

30

1–4  BESSARIONIS…TERTIUS] HNW : B. cardinalis Niceni et patriarche Constantinopolitane in marg. supremo Q gratia rubricatoris scr. Bess. : Liber III K 5  Capitulum Primum] in marg. scr. HW, om. KNQ 6–9  Platonem…adversarii] in marg. scr. HNW, om. KQ 10  convitiis] in marg. scr. Q1 12  praeter] post K | praeter…homine] HKNW : a rabie hominis improbi et plane insani Q 18  fusim] summa cum 23  Platonis] om. K impudentia post add. Q 19  abripiar] H : arripiar corr. W1 : ampiar NQ 25  homine] hominem N 30–31  occurrendum] esse post add. K 31  iis] his K https://doi.org/10.1515/9783111250137-006

116  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem que vitia ex eius sermone explicaturum polliceatur, et ita agere conetur, primum libri ipsi Platonis in medium proferendi sunt et quid de virtute, moribus bonis, et vita honesta praecipit, hortatur, consulit, monet perspiciendum in his est. Mox testimonium petendum ex iis qui nos praecesserint doctissimis viris; tum ad adversarii locos et rationes plane falsas ac temerarias veniendum est ut quisque videre apertissime possit istum partim fingere, partim pervertere. 3 Platonis itaque vitam fuisse continentissimam atque a quibusvis voluptatibus semper abhorruisse licet in omni eius sermone perspicere. Omnibus enim locis virtutem mirifice laudat et commendat, vitia reprehendit et ipsam qua de agimus incontinentiam et voluptatem ita acriter insectatur ut non modo officio viri philosophi sed censoris etiam cuiusdam fungi videatur. Sunt profecto qui satis quid virtus esset et quae eius officia scripserint. Sed nemo tanta facundia, tanto studio, tanta erga genus humanum benivolentia et caritate consulit, invitat, hortatur ad virtutem quanta Plato. Quod non verbis nos fingimus, ut adversarius scelera, sed facile perspici potest in eius libris varie, apte, accommodateque tractari quam vetustos poetas aut legum auctores reprehendat, qui voluptatibus inhonestis locum aliquem dederint cum vel summum hominis bonum voluptate determinarent vel virorum illustrium aut deorum etiam voluptates narrarent vel alioquo modo probare viderentur quod ad voluptatem turpem referretur. Expellit porro id genus hominum de eo reipublicae statu quem ipse constituendum censet, et iuvenes continuo ex pueritia vetat ne libros legant qui tenerae adhuc aetati mores pariant malos, quos reliqua tota vita sibi haerentes possideat auctoritate aut deorum aut magnorum hominum, quos ita egisse narretur. Nam si vel stuprum vel tale aliquod facinus a diis factum adolescens sero audit, parum ipse, qui homo est, se abstinere studebit, ne quid tale commutat quando referre id habet ad tantos auctores. 4 Haec cum pluribus aliis locis, tum tertio de Republica libro a Platone scribuntur, ubi cum permulta de officiis optime ac pene divinitus disseruisset et quemadmodum musica disciplina iuvenes eruditi ingenui praeclarique virtute evadere possent, de modestia, temperantia, continentia seorsum digne pro sua singulari virtute atque doctrina praecipit et hortatur. Modestiam itaque et temperantiam magnopere excolendam censet ut iuvenes senioribus et principibus civitatis obtemperent, voluptatibus resistant, libidinem rerum venerearum et usum edendi bibendique immodicum vitent. Probat ad modestiae officium illa Homeri: Tu iunior, tacitus nostris obtempera dictis. Et reliqua hisce similia. Reprobat illa: Ebrie, cui cor cervi est atque oculi canis adsunt. 34  Hom. Il. 4.412 36  ib. 1.225 5  est] in ras. scr. H1N1W1 : sit KQ 6  fingere…pervertere] HKNW : mentiri et fingere, partim depravare atque pervertere, tum etiam quod proprium stulti indoctique hominis est, non solum quid alius dixerit intelligere, verum etiam quid ipse dicat aut quo pertineat, suus impetus minime posse animadvertere Q 15  varie…tractari] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 23  sero] serio K

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 1  117

5

10

15

20

25

30

35

Atque etiam illa ut contra officium continentiae dicta reprehendit: Haud res ulla profecto est mensa suavior illa, Quae Cereris locuples et carnibus excipit uber, Vinaque misces pocula de cratere ministret. Item illud: Quam durum et miserabile sit loetum fame obire. Improbanda etiam illa eiusdem Homeri censet quibus Iovem deum libidine rei venereae incensum adeo narrat ut omnium rerum quas consilio optimo agendas deliberasset oblitus Iunonem uxorem, ut vidit, arserit, et tam vehementer ne tantisper differre quidem pateretur dum domicilium introirent, sed humi ubi forte erant concumbere vellet seque fateretur nunquam amore ardentius concitatum ne eo quidem tempore quo primum amplexu mutuo iungebantur clam ne parentes sentirent. Necnon Martis et Veneris amores et vincula a Vulcano instructa apud poetam eundem improbat. Quae autem animi magnitudinem constantiam et patientiam declarant, haec vehementer probat et laudat, quale illud eiusdem poetae est: Incessens animum percusso pectore fatur. Quin patientur fers. Iam ante his graviora tulisti. Tum latius ea imitari hortatur quae ad virtutem ducant, vitare autem ea que vitium pariant et detrimentum iis qui audierint afferant. Quo in loco maiorem in modum carmen detestatur poetarum qui rem deorum inhoneste tractarint et se suaves potius quam honestos et commodos exhibere studuerint. 5 Custodibus deinde suae civitatis nihil aliud exercendum censet nisi ea quae ad civitatis libertatem tutandam pertineant. Hoc unum officium his demandat, et exemplar quod imitentur aut simulent proponit. At vero siquid praeterea simulandum sit, ait, simulari continuo a pueritia quae officio suo conveniant, videlicet, animi magnitudinem, constantiam, fortitudinem, fidem, temperantiam, modestiam, continentiam, religionem, et reliqua quae mores ingenuos liberalesque efficiant. Res autem illiberales, inhonestas, et turpes nec agere neque simulare studere ne per simulationem habitum rei quam simulent sibi concipiant. An nescis, inquit, eam vim simulationis esse ut si a pueritia longius perseveret, mores naturamque constituere et animi et vocis et corporis valeat? 〈…〉 Igitur hominibus quibus consulimus et mores ingenuos comparari probamus minime concedemus simulare mulierem vel iuniorem vel seniorem vel litigantem et maledicentem 2–4  Hom. Odyss. 9.9–10 6  ib. 12.342 16–17  ib. 20.17–18 25–118, 10  Pl. Resp. 3.395c3–396a6 6  loetum] sic; verbum ieiunium desideratur : quam parit atra fames, dirum est heu morte perire Δ 12  iungebantur] in ras. scr. 10  erant] in ras. scr. H1W1 : essent del. et erant sscr. N1 : essent KQ H1N1W1 : iungerentur KQ | ne] ut K 13  apud…eundem] in marg. Q : in textu HKNW 16  Incessens] incesses K 22  Custodibus] W : in ras. scr. H1N1 : custodes KQ | exercendum] W : in ras. scr. H1N1 : exercere KQ 26  videlicet] vide licet K 35  litigantem] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW

118  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem vel se iactantem et cum diis immortalibus contendentem vel suas calamitates lugentem et flentem, aegrotantem etiam aut amantem aut parturientem. 〈…〉 Longe minus nec vero improbos viros et contraria iis rebus quas superius laudavimus agentes, maledicos, petulantes, contumeliosos, vinolentos, reliquos qui rem turpem vel agant vel loquantur. Denique nullum facinus quod ab homine improbo vel contra se vel contra alios, inferatur, simulandum sit. Quinetiam mentecaptis se similes fingere vel in agendo vel in loquendo haudquaquam opinor oportere. Cognoscendi sunt enim et mentecapti et pravi moribus tam viri quam mulieres. simulandi nequaquam. Haec et plura alia Plato de moribus ingenuis scribit, sed omnia aut plura afferre longum sit. 6 Quamobrem haec pro indice quodam habeantur. Undenam plura et peti et accipi facile possint. Num igitur Plato voluptati cedat et vitiis gratificetur? Num scelera probet ut vituperator iste in eum invehitur? Meruitne Plato ita male audire, qui non modo ceteros cives, qui honestius quam milites solent vivere, verum custodes etiam ipsos, qui milites sunt, ita erudiendos censet ut cum ceteris malis, tum voluptate inprimis vacent, nec solum amoribus careant, sed etiam amantes, ne simulent? Qui cognoscere quidem vitiosos concedit, sed agere quicquam more vitiosorum ne per simulationem quidem et iocum aut ludum concedendum iudicat? Atqui in militibus quidem plus licentiae esse Aristoteles quoque secundo Politicorum libro fatetur : Maior pars, inquit, nationum militarium strenuarumque libidini mulierum dedita est, exceptis Gallis; et siqui alii aperte mulieribus mares anteposuerint. Etenim qui primis fabulam fecerit non sine causa Martem coniunxisse cum Venere videtur. Genus enim id hominum omne avidum esse aut puerorum aut mulierum videtur. At Plato his etiam temperantiam excolere praecipit. Sed facit hoc testimonium, quod modo ab Aristotele accepi, ut cogitem quid hic adversarius in Platonem diceret, quam urgeret, insectaretur, clamaret, notari ab omnibus hominibus scelus nefarium flagitaret, siquid tale Plato dixisset quale ab Aristotele militibus nulla cum detestatione tribuitur, quasi parum ad libidinem rei venereae interesset mulierem quis an marem appeteret. 7 Verum Plato non quid vitii solitum militibus sit enarrat et fabulae auctoritate sceleris usum confirmat, sed auctores eiusmodi fabularum detestatur et deiicit. Milites autem non minus quam ceteros honestissimos cives aut principes civitatis se abstinere 22–26  Arist. Polit. 2.1269.26–31 5  vinolentos] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 13  habeantur] HKN : suppetant Q, sed in marg.: aliter, habeantur 15  in eum] HKNW : non solum mentitur sed etiam impudentissime 17  inprimis] in marg. Q : in textu HKNW 22  strenuarumque] HNW : et bellicosarum Q, sed in marg.: aliter, strenuarumque 26  puerorum] HNW : adolescentulorum Q, sed in marg.: aliter, puerorum 28  hic] petulantissimus ante add. Q 32  appeteret] expeteret K

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 1  119

5

10

15

20

25

30

35

non modo a tanto scelere, verum etiam a quavis venerea voluptate praecepit, et quemadmodum ita vivere possint edocet. Pervicaces vero supplicio lege constituto cogit atque instringit. Nec solum prohibet nequis poeta scelerea narret, sed etiam ne opifices (fabros, dico, fictores), pictores, et reliquos id genus representare tale aliquid non patitur. Sic enim eodem tertio de Republica libro scribit: Num igitur poetas solum percensere debemus et cogere ut morum bonorum exempla carminibus suis confitiant? Vel ne apud nos carmen componant an ceteris quoque opificibus danda opera est et vetandum nequid perverse, libidinose, lascive, illiberaliter, turpiter vel ineffigiebus animantium vel in aedificiis vel in quovis opificio faciant ne nostri custodes, dum in exemplis vitiosis versantur, quasi per herbas noxias paulatim in dies de copia magna metendo deferendoque, demum animo summum malum imprudentes coagmentent atque augeant? Ad haec ita de voluptate ratiocinatur: Cum propter immodicam voluptatem homo de statu suae mentis labatur, nullum commercium cum prudentia, modestia, temperantia habeat voluptas, sed comes germana sit luxuriae, dementiae, et temeritatis. Voluptate autem venerea nulla sit alia vehementior. Quod cum ita sit, repudiandam esse omnem eiusmodi voluptatem iudicat ut efferam et pestem animi nostri et rationis. Quinetiam principem aut custodem illum praeficiendum censet qui in rebus formidolosis quibusdam aut vario voluptatum genere constitutus atque ita probatus longe exquisitius quam aurum in igne tamen evaserit constans, integer, honestus, et ipse sui custos egregius; qui autem minus talis extiterit, hunc missum faciundum. 8 Nono etiam de Republica libidines rei venereae et gulae perinde ac sanguinis esse iniquas, immanes, efferas. Tum etiam triplicem voluptatem esse dicit pro triplici animi parte ut singulae voluptates partibus singulis animi competant, sed unam suavissimam esse voluptatem, quae in prudentia et ratione sita est: Cum enim triplex sit, inquit, genus voluptatis suavissimum, id est, quod parti animi qua discimus et erudimur tribuendum est, et homo in quo ea ipsa pars dominatur hic suavissime vivit. 〈…〉 Ceterorum voluptas non vera aut sincera est, sed obumbrata quaedam, 〈…〉 quippe cum homines prudentiae ac virtutis expertes epulis et luxuriae delitiis obruti humi detineantur, cumque paulisper emerserint, non amplius quam interpositam partem attingant atque ita tota vita 6–14  Pl. Resp. 3.401b1–c3 16–19  cf. ib. 3.402e3–403a6 30–120, 9  ib. 9.583a1–3, b3–5; 586a1–b4 3  atque instringit] in marg. Q : in textu HKNW | scelerea] scelera K 4  non] in marg. scr. H1, sscr. N1 : om. KQW 17  cum prudentia] in marg. Q : in textu HKNW 18–19  sed…temeritatis] in marg. Q : in textu HKNW 21–22  praeficiendum] HKNW : constituendum Q, sed in marg.: aliter, praeficiendum 24  constans] in marg. Q : in textu HKNW 35  humi] HKNW : in imo Q, sed in marg.: aliter, humi

120  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem oberrent. Nec ea parte inferiore superati, unquam superiorem illam et vere excelsam vel attingere vel suspicere potuerunt. Neque rei verae cognitione se satiant aut incolumem, firmam, sinceramque voluptatem degustant, sed more pecudum proni humum semper despiciunt et mensas terrestres sequentes pabulo pascuntur uberius et coitu ineunt ampliore. Quarum rerum cupididitate calcitrant vicissim et cornibus aut unguibus ferreis percutientes interimunt, utpote qui gustum rei verae nullum habuerint nec cibo partem sui animi integram satiarint. Postremo: Qui recte sibi consulat, inquit, primum disciplinas colere debet 〈…〉 quibus animus totus meliori natura informatus habitum recipit meliorem et prudentiam, iusticiam, temperantiam adipiscitur; 〈…〉 tum corporis habitudinem et victum curare non quemadmodum voluptati ferinae ac temerariae deditus vitam degat aut quemadmodum vel viribus superet vel secunda valitudine aut pulchritudine praestet si haec bona modestiae ac temperantiae rationem adimant, sed ita ut victus cultusque omnis corporis concinnari apte ad animi concentum accommodarique videatur. 9 Haec cum ita a Platone scribantur, iudicet quisque an Plato voluptatis crimine accusandus est, qui ita de voluptate loquitur, qui vitam voluptariam brutorum et pecudum esse arbitratur, qui non modo nequis turpiter agat, verum etiam ne loquatur quidem aut simulet rem turpem vetat et prohibet. Quid impudentius? Quid detestabilius? Quid denique magis veritati contrarium quam quod vituperator iste criminatur virum illum contentissimum et omni modestia omni temperantia ornatissimum? Quid enim libris etiam De Legibus haec eadem de re docuerit, audite, quaeso. Quo in loco non solum hortatur et monet, verum etiam iubet et forma legum quemque ad virtutis officia impellit et cogit. Honorem statuit probis, supplicia improbis ut alteri virtutem animo promptiore colant, alteri etiam inviti honestatem servent. Primo itaque libro De Legibus, cum de rebus veneris loqueretur, coniunctionem maris cum foemina licitam naturalemque esse dixit. Datam enim a natura ad liberorum procreationem. At maris cum mare aut foeminae cum foemina esse contra naturam summumque luxuriae scelus. Quo loco plane ostenditur non modo rem illictam prohiberi, sed etiam licitam ipsam maris cum foemina coniunctionem non alia de causa a Platone concedi nisi ut liberi procreentur. Quod apertius octavo eiusdem tractatus libro exponitur. Ita enim ibi praecipitur ut quisque se ab omni terra foeminea abstineat in qua nolit sibi enasci, quod satum sit. Ita Plato de re quoque venerea non a legibus et institutis nostrae

11–19  ib. 9.591c1–2, b3–6, c5–d3 1  superati] scripsi : superata codd. 15  ferinae] HKNW : ferae Q, sed in marg.: aliter, ferinae 20  Haec] HKNW: hac Q (ac corr.) 31  dixit] om. K

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 1  121

5

10

15

20

25

30

35

religionis dissentit. Quodsi cum foeminis coniunctionem non aliter concedit nisi liberorum procreandorum causa, quo pacto coitum illum nefarium et contra naturam, maris usurpationem, quem et ipse contra naturam esse fatetur et scelus ferum et summae miseriae causam appellat, vel aliis concesserit vel ipse commiserit? Ad haec: Duo isti voluptatum dolorumque fontes profluant a natura, permissum est, inquit. Ex quibus qui, quemadmodum et quando et quantum oportet, haurit, sive civitas universa sive singuli cives sive quodvis animans haurit, felicitatis suae modum consequatur, necesse est. At qui imperite inopportuneque haurit, miser atque infelix ut vivat usu omnino evenit. Item: Quisque nostrum, quamquam unus est, tamen duos intra se comites. Quorum consilio utatur, habet utrumque amentem et alterum alteri contrarium nomen. Alteri voluptas, alteri dolor est. Singulos antecedunt singulae opiniones rei futurae, quarum nomen commune expectatio est. Proprium timor expectationis, quae dolorem praecedit; confidentia eius quae voluptatem. His omnibus praeest ratio diiudicans quid melius aut deterius sit. Rationis deinceps consilium ipsius aureum et faustum esse ait, ac homines publice et privatim huic obtemperantes consilio virtute praestare vitamque felicissime agere. 10 Quinetiam secundo libro eiusdem operis genus vitae duplex esse scribit, alterum iocundissimum, alterum iustissimum, et qui vita iustissima vivunt, eos felicissimos esse, contra qui iocundissima sine virtute, eos miserrimos. Item: Qui virtute praeditus vivit, sua ipse modestia, temperantia, iustitia felix beatusque est, sive corpore magno et praevalido sit sive parvo et perinfirmo et sive dives sive pauper. At vero si opibus amplius quam Cinnyras ille aut Midas excellit. iniustus autem est, hic profecto infelix vivit totamque suam vitam acerbam traducit. Quinto etiam libro eiusdem quibus officiis animus colatur, quibus vitiis negligatur exponens, voluptatis usum neglectui ac dedecori animo esse his verbis declarat: “Quinetiam quotiens voluptatibus praeter legis et laudis rationem indulget, minime suum animum colit; immo spernit et ignominia afficit, videlicet, cum malis poenitendisque facinoribus eum compleri patiatur.” Mox addit animum esse rem omnium quas homo possidet maxime divinam, nec aurum omne quod sub terra supraque terram sit cum virtute esse aequiperandum; tum voluptatum dolorumque rationem describit et vitae genera atque hominum voluntates arbitratus, negotia exponit. Quae vita deligenda, 5–10  Pl. Leg. 1.636d7–e3 12–18  ib. 1.644c6–d2. 24–28  ib. 2.660e2–6 30–33  ib. 5.727c1–4 5–6  permissum] HKNW : concessum Q, sed in marg.: aliter, permissum 14–15  antecedunt] HNW : praecedunt KQ 15  opiniones] HKNW : opinationes Q | rei futurae] in marg. scr. H1N1 W1 : om. KQ 22  iocundissimum] HKNW : suavissimum Q, sed in marg.: aliter, iocundissimum 23  iocundissima] HKNW : suavissima Q, sed in marg.: aliter, iocundissima 28  traducit] om. K

122  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem quae vitanda sit asserit. Modestam et temperantem deligendam censet, luxuriosam vitandam. Plus etiam voluptatis in temperantia castitateque, plus doloris in luxuria et libidine esse his verbis exponit: Qui recte iudicat, vitam continentem ac temperantem statuet, quaque in re placidam esse atque tranquillam. Habet enim haec vivendi ratio tum dolores, tum voluptates moderatas et mediocres, cupiditates etiam leves, et amores non effrenatos et furibundos, luxuriosam autem contra quaque in re pertubatam et inquietam, vehementes tum dolores, tum voluptates, intensas insanasque cupiditates, furentes amores, quoad fieri potest, ardentius habere; voluptates etiam in temperantia esse plures quam dolores, in luxuria contra tum amplitudine, tum etiam copia aut continuatione. Unde fit ut vita altera laetior, altera acerbior necessaria naturae ratione sequatur. Qui itaque laete et iocunde vivere cupit, caveat ne vivat luxuriose. Nec non libro sexto eiusdem voluptatem veneream incensam dicit. Quo verbo acumen vitii temeritatem et furorem significat. Quem impetum incensum modo rationis admonitione moderari, modo legis metu arcere in melioraque convertere praecipit. 11 Septimo etiam libro: Mea, inquit, sententia est ut recte vivendi ratio nec voluptates appetere nec dolores omnino vitare debeat, sed ipsam mediocritatem servare et colere, quod iam leniter nomineque mitiore exposui. Quam quidem animi dispositionem dei etiam esse quadam oraculi celebris fama recte ab omnibus putari potest. Hanc igitur habitus mediocritatem expeti ab eo qui divinus futurus sit censeo oportere, suumque arbitrari officium non solum ne ipse se voluptatibus dedat, quorum potiri non sine dolore potest, verum etiam ne alium quidem vel seniorem vel iuniorem sive marem sive foeminam ita affici patiatur. Ita suos homines ad virtutem hortabatur Plato ut suis etiam diis, istis, scilicet, inferioribus et huic regioni aereae praesidentibus, quibus et voluptates et dolores inesse gentiles putabant, eos adaequari cuperet. Ad haec libro octavo praeter alia plura et necessaria, quae paulo post adhibebimus. Homines continentes et voluptatum victores triumphare felices dicit, molles autem et a voluptatibus convictos mancipia duci infelices et miseros; cavere etiam eos qui bene

4–14  ib. 5.733e6–734b3 19–27  ib. 7.792c8–d8 1  et] HN : ac QKW 7  effrenatos] HKNW : concitatos Q, sed in marg.: aliter, effrenatos 8–9  tum dolores] bis K 21  leniter] leviter corr. H1N1 : leviter KQW | nomineque…exposui] -que mitiore expo- in marg. scr. W | mitiore] miti corr. H1N1W : miti Q | Quam] W : quem corr. H1N1 : quem Q 22–23  animi…potest] in ras. scr. H1N1W : modum apte sic ab omnibus appellari confirmari potest etiam auctoritate dei, cuius divinatione quadam ita declaratum esse phama est KQ 28–30  Ita… cuperet] in marg. scr. H1N1W (perperam hic et rursus paucis lin. supra post putari potest inserit H) : om. KQ

5

10

15

20

25

30

Liber III, capitulum 1  123

5

10

15

20

25

30

beateque victuri sint non modo a scelere maris, sed etiam a mulieris innuptiae, nec aliam nisi suam quemque uxorem tangere nec spurios procreare ac semen genitale irreligiose mandare pellicibus. Nono etiam non modo qui cum puero, sed etiam qui cum muliere innupta egerit eum morte condemnat. Adulterum quoque impune occidi posse a marito lege sancitum voluit. In Phaedone autem temperantem dicit non eum qui voluptates cum voluptatibus permutat nec eos qui, cum vereantur, ne aliis quas cupiunt voluptatibus priventur, se ab aliis continent et tenentur ab iis quas cupiunt, quod etiam iis hominibus, qui modestiam prae se ferre videntur, usu evenit. Superant enim voluptatum nonnulla genera, cum tamen ab aliis superentur, ut plane propter libidinem et luxuriam alteram temperantes esse in altera videantur. Ergo non talem temperantem probari, sed eum qui omnem voluptatem prudentiae rationi postponit et officio debito vel omnem voluptatis usum despicit vel honeste admittit. Hunc temperantiam colere et virtute sincera veraque ornari; ceteros virtutis lineas et umbras quasdam habere, non veritatis aut integritatis speciem possidere. At vero in Theaeteto coitum illicitum iniuriam vocat, et inertem coniunctionem lenocinia etiam probro dat, et obstretices honestissimas recusare fungi nuntio despondendi ait ne propter procariam rem incidant in lenocinii rei finitimae culpam. Atque in Phaedro hominem luxuriae deditum pecudi similem dicit, et flagitiosum, impudentem, voluptatis non naturalis avidum vocat, et plura alia adhibet contra amorem turpem, quae tum exponemus cum ad eum veniemus locum in quo calumnias adversarii refellemus, quas ex eodem sermone fingit et impudenter mentitur. 12 In Gorgia vero Caliclem Socrates vehementissime reprehendit, eum qui rhetoricam facultatem ita exercuerat ut nihil laudare posset nisi quod voluptatem praestaret, et deliciis, luxuria, et licentia, dummodo tute agi posset, describeret virtutem atque felicitatem, nec modum aut cupiditatis aut voluptatis capiundae statueret, sed quo affluentius voluptates undique hauriri possent, eo melius et beatius degi contenderet. Dolium hoc est, illud Daniadum urbanius Socrates dicit: inexplebilem istam voluptatum, satietatem, et animi luxuriam atque fractam conditionem; monetque ut pro vita inexpleta et libidinosa, quam laudat, modestiam deligat et paucis contentus sobrie honesteque vivat. Tum post plura alia postremum hoc adhibet suo sermoni, ut homo temperans iustus, et reliquis instructus virtutibus sit perfecte absoluteque felix et compos bene beateque vivendi; luxuriosus autem, iniustus, improbus sit miser atque infelix. Itaque eum qui sibi felicitatem optat, temperantiam expetere atque excolere, luxuriam devitare et cursim aufugere, quoad velocius potest, oporteat.

6–7  quas…aliis] om. K 8  iis] his K 9  ab] om. H 11  postponit] in ras. scr. H1N1 : postposuit KQW 21  mentitur] pro suis moribus ante add. Q : om. HKNW 26  affluentius…hauriri] HKNW : amplius haec suppeditari Q, sed in marg.: aliter, sed quo affluentius voluptates unidque hauriri possent eo 27  urbanius] W : in ras. scr. HN : affabiliter KQ 28  fractam] HKNW : praeruptam Q, sed in marg.: aliter, infractum

124  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem 13 Ex quibus efficitur ut mirer adversarium qui ita credidit ut latere posset cum tam aperte contra veritatem loqueretur. Quae veritas omnibus locis librorum Platonis dilucet et virtutem integerrimam et prope divinam eius viri declarat. Quis enim locus apud Platonem non contineat precepta et laudem continentiae, temperantiae, modestiae, constantiae, patientiae, tollerantiae? Quis non reprehendat et reprimat vitia atque ut virtute felicem, sic vitio miserum effici quenque ostendat et ad virtutem hortetur, a vitio retrahat omni studio, cura, et diligentia? An Latinos homines posse decipere suis verbis putavit? Sed nec Latini auctoritatem Platonis tanti viri propter verba eius eiicere de suo animo poterant; et Graeci facile rem aperire omnemque eius criminationem confutare atque refellere poterant. Sed omnia quae Plato pro sua virtute egregie de virtute et moribus optimis scripserit hoc loco exponere nec necesse est; et rem immensam describere libro uno conaremur si ita agere vellemus. 14 Quamobrem hisce contenti ad testimonia petenda venimus quibus auctoritatem virorum doctissimorum et virtute omni illustrium demonstremus Platonem ita vixisse ut virtutes quas probat, laudat et conscribit, easdem tota vita excoluisse nimirum constet. Quo in loco Graecos auctores, qui mores Platonis admirantur et laudant, omitto quanquam permultos, immo omnes qui aliquid scripserint. Quod ita facio ne hic adversarius dicat auctores Graecos propterea uberius laudasse Platonem quia Aristoteli inviderent. Latinorum testimonio utar de quibus nullam eiusmodi suspicionem mentiri audeat. Sed de ortu Platonis, quanquam eadem a Latinis auctoribus quae a Graecis narrantur, tamen ista praetereo, scilicet, ut Perictiona mater, priusquam cum marito concumberet, cuiusdam demonii visione conceperit atque peperit; ut infanti adhuc in cunabulis examen apum insederit ad labella et crebro susurro post abvolarit; ut Socrates per quietem viderit cygnum involucrem suis genibus assidisse, tum volucrem factum advolasse in caelum suavissimo quodam cum cantu et modulo incredibili, dieque proximo accesserit Plato ad Socratem seque eius doctrinae commendarit atque ille sociis dixerit hunc esse illum cygnum canorum quem per quietem vidisset. Haec praetereo. At vero illud praeterire non debeo, quemadmodum Plato in Academia loco non satis salubri ideo versari solebat ut corporis habitudinem compesceret atque ita partem animi rationis expertem moderaretur et rationi obtemperare faceret, videlicet,

21–27  v. Diog. Laert. 3.2.5; Apul. De Platone 1.1; et pro aliis fontibus Swift Riginos, Platonica, 9–15, 17–25 1  mirer adversarium] admirer de adversario corr. H1N1 : admirer de adversario KW : amentem et plane insanum existimem adversarium Q 4–5  modestiae…patientiae] in marg. scr. H1 : in textu KNQW 8  verbis] HKNW : mendaciis Q | verba eius] HKNW : nugas hominis abiectis et vilis Q 9–10  criminationem] fraduem et commenticiam ante add. Q 10  Sed] quam stultum et simul improbum Plato adversarium habuit hunc, qui sibi neminem contradicturum putarit et, quasi in locis desertis Scythiae terrae sua improba et stolida verba effunderet, ita responsum et poenam a nemine expectarit ante add. Q (improba : aliter, inqua in marg. scr. Q1) 15  laudat et] scripsi : et laudat codd. 16  qui mores] om. K 18  adversarius] perversus ante add. Q 22  cuiusdam demonii] HN : divina quadam Q | atque] et K 27  canorum] om. K 29  versari] in ras. scr. H1N1W1 : moram trahere KQ

5

10

15

20

25

30

Liber III, capitulum 1  125

5

10

15

20

25

30

35

ut voluptatibus resisteret, modestiam, continentiam, temperantiam sequeretur. Haec enim teste fidedigno Hieronymo sancto accipere pro certis debemus. Sic enim ille in eo libro quem Contra Iovinianum scripsit asseverat Platonem propterea Academiae loco insalubri et gravi sibi degendum statuisse ut impetus et appetitus temerarios naturae humanae occuparet ac sustineret, et cum ipse animi perturbationes aut affectiones vinceret, tum etiam efficeret ut sui discipuli nullis rebus nisi philosophiae operam darent. Eodemque pertinere definitionem illam Platonis qua quid philosophia sit declaretur. Etenim philosophiam esse mortis commentationem ille asseruit, et philosophum, ut in Phaedone scriptum est, mortem debere expetere. Hoc sibi vult non ut animus corpore solvatur priusquam deus iusserit (id enim vetitum a Platone accipimus), sed ut a vitiis corporis vendicetur et in rerum ratione consideranda versetur sine ulla corporis occupatione, quoad magis fieri potest. 15 Legat qui velit Macrobii opus De Saturnalibus, in quo ille hac de duplici morte docet, ut mors altera sit ex natura, altera ex virtute proficiscens, quam praecipi a Platone dicit, eamque esse ut animus adhuc cum corpore iunctus voluptates corporis respuat et solutus omnibus vitiorum vinculis asperet ad nobiliora et studio ingenuo ad superiora dignaque sua natura efferatur. Lege praeterea sapientissimum virum Augustinum, eundemque in primis divinum, cuius gravissimo testimonio uno omnia vituperatoris huius convitia et maledicta deturbari, dissolvi, et disperire facilius possunt quam tela aranea venti impetu vehementis pessum rapiatur. Nec sine admiratione audieris quae a tanto viro Augustino dicuntur. Libro nanque De Vera Religione Platonem dicit solitum suos discipulos edocere a voluptatibus sese abstinere venereis persuasumque sibi habere veritatem non corporeis oculis aut visis sensu administratis, sed pura mente videri. Ad quam percipiendam nihil magis impedire posse quam vitam libidinibus deditam et falsas imagines rerum sensibilium quae nobis per corpus imprimuntur. Itaque sanandum esse animum ipsum ad percipiendam incommutabilem rerum formam et eodem modo semper se habentem atque undique sui similem pulchritudinem. Ipsumque Platonem vita caelibe casteque semper vixisse. Quod cum fecisset, usque adeo perversam temporum suorum timuisse opinionem ut perhibeatur sacrificasse naturae, quasi peccatum, quod non liberos procreasset, expiaret. Sic Augustinus de Platone. Quo testimonio quid amplius. quid certius dici possit? Quis, excepto adversario, tam improbus et avulsus ab omni verae rationis cogitatione sit ut Platonem incontinentem et voluptarium fuisse existimet, quem Augustinus exemplo accipit cum de castitate nostrae verae religionis sermonem habeat? 16 Legimus etiam Platonem ita iam a puero modestum et gravem fuisse ut raro surridere, nunquam ridere latius videretur; mercedem a nemine quem doceret exegis2–7  Hieronym. Adv. Iovianum, 2.9 (PL 23.298b–c) 8–9  Pl. Phaed. 64c8–9, e8–65a2 13–17  Macrob. Saturnal. 2.8.4–9 21–31  cf. Augustin. De Vera Relig. 2.2 35–36  Diog. Laert. 3.26 36–126, 1  cf. ib. 4.2 7  Eodemque] eodem K 8  commentationem] HKN : commendationem corr. W : commendationem Q 17  sua] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW | virum] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 18  in primis] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW

126  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem se; nec siquis ultro daret, voluisse accipere. Iram ita continuisse ut ne in famulos quidem, quod omnibus fere usu venit, per iram faceret quicquam. “Vel diceret virgis te cecidissem,” inquit, “nisi iratus essem.” Et iterum, cum famulus nescio quid peccasset, ad Xenocratem, qui forte accesserit: “Verberato tu,” inquit, “puerum istum. Nam ego, quia iratus sum, verberare tempero ne per iram id faciam.” Continentiam autem victus tantam in eo fuisse ut non solum cupedias aut copiam cibi vitarit, sed etiam edere bis in die tantumque cibi sumere consueverit dumtaxat quo vita servari posset. Olivis illum Academicis, pane cibario ac vili, et aqua contentum accepimus. Quem victum quantum somni sequi consentaeum est tanto dormire etiam solitum, videlicet, non plus quam ne propter vigiliam morbus contraheretur. Ceteros etiam admonere, quod primo De Legibus libro patet, ut nocte surgerent ad res cum publicas tum privatas agendas. Somnum enim immodicum et corpori obesse et animo, parumque inter mortuum et dormientem interesse. Itaque ut quisque vivere et sentire cupit, sic vigilare oportere quoad amplius, salva corporis valitudine, fieri potest. Haec omnes tam Graeci quam Latini perhibent de Platone. Quae latissime omnes narrant, quanquam ego, ut institui, anguste attingo ne in rebus notissimis longior sim. Quis enim vestrum, viri Latini, non legerit laudes morum Platonis apud M. Tullium? Apud Quintilianum? Apud A. Gelium? Apud Apuleium? Apud Macrobium? Apud reliquos linguae Latinae auctores, quos numerare longum sit? Quot quantaque Seneca, vir sapientia et morum integritate insignis, de Platone honestissime scribit ad Lucillium in epistolis, in libro De Ira, in reliquis suis operibus! Quam mores illius admiratur et pro exemplari pulcherrimo virtutis constituit! Quantam ipse M. Tullius, vir facunda sapientia maxime praeditus, Platoni laudem tribuit! Omnes profecto virtutem illius viri admirantur, etiam siqui de rebus opinione ulla ab eo dissentiunt. Quod etiam ab eo ipso, quem modo nominavi, M. Tullio aperte explicatur cum de Panetio ita scribat Quaestionum Tusculanarum prima: “Credamus igitur Panetio a Platone suo disserentienti, quem omnibus locis divinum, quem sapientissimum, quem sanctissimum, quem Homerum philosophorum appellat.” Sed si Augustinus et Hieronymus, non modo scientia praeclari, sed etiam vita et moribus tales ut sanctissimi et sint et in religione nostra colantur, Platoni testimonium dant ut integerrime vixerit, quis non satis testimonii habere putet et procul dubio virum illum omni virtute ornatissimum fuisse iure optimo arbitretur? Ita Plato et suis libris et testimonio optimorum virorum vixisse sine ulla culpa aut reprehensione

1  non in textu Graeco nec in Swift Riginos, Platonica 1–3  Diog. Laert. 3.39 3–5  ib. 6–10  fontem horum anecdotorum non inveni; non sunt in Swift Riginos, Platonica 11–12  Pl. Leg. 7.807e4–808d1; textus Graecus recte lib. 7 citat 26–28  Cic. Tusc. 1.79 3  cecidissem] H, in ras. scr. N1W1 : cessissem KQ | iratus essem] in ras. scr. H1N1W1 : irascerer KQ 6  in eo] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 8  illum] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW | cibario ac] sscr. N1 11  cum] quam K 12  corpori…animo] HKNW : nec corpori neque animo prodesse Q, sed in marg.: aliter, et corpori obesse et animo 21–22  pulcherrimo] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW

5

10

15

20

25

30

Liber III, capitulum 2  127

demonstratur. Nec est qui rem hanc in controversiam unquam duxerit praeter hunc hominem solum.

Capitulum Secundum De amore et eius differentia 5

10

15

20

25

30

1 Venio ad signa et argumenta hominis. Et quoniam crimen amoris turpis Platoni obiicit, locos quibus hoc ostendere nititur post videbimus. Nunc de ipso amore non equidem ita sentio ut neminem unquam incidisse in amores illicitos et per libidinem scelus commisisse existimem. Plures enim et nationibus pluribus fuisse natura perversa et moribus pravis ut non animos et virtutis formam, sed corporis venustatem, perinde ac fructus tempestivi cuiusdam avidi, ut Plato ait, amarent, negandum non est. Cum et beatus Paulus in epistola quam ad Romanos scribit eos de amore nefario reprehendat et Plato ipse non sine causa idem et reprehendat et lege prohibeat, verum amorem non omnem vitiosum esse ac turpem, sed perinde ut pleraque alia communi nomine appellata, diversa ratione, distingui et partim honestum, partim inhonestum constitui certum est cum ex iis quae gentiles auctores scripsere, tum ex sacris nostrae religionis litteris, quibus vel maxime credendum est. Gentiles enim amorem sive cupidinem, sicui ita nuncupare libitum est, quanquam non apte omnibus locis dici potest, duplicem esse voluerunt, nec eadem via eodemve afflatu animos hominum ciere, sed alterum ut admodum pueriliter sentientem nulla ratione regi et nimirum in hominum insipientium animis diversari, comitem libidinis et luxuriae, impudentem, scelestum, temere ruentem ad id quod appetierit male; alterum honestum, modestum, verecundum, constantem, sanctum, faustum, continentiae castitatisque custodem, benigne animis inspirantem, virtutem adamantem et observantem. Itaque cum unum amoris sit nomen, non easdem prodire actiones, quomodo ne pudoris quidem aut contentionis. “Nempe homini cultus profuit nocuitque pudoris,” Hesiodus inquit. Contentionis item genus non simplex est, sed duplex tellurem perlustrat. “Improba, perversa haec est. At proba cernitur illa. Atque animos adversos longe pellere tendunt,” idem poeta inquit. Quid igitur mirum si benivolentia, honesta, et sancta nomen idem cum affectu turpi et impio habeat? 2 Honestum hoc genus amoris, quem Plato caelestem, etiam ac divinum appellat, in litteris quoque sacris celebrari videmus, velut Salomon verbis et specie quadam ele-

11–12  Rom. 1:26–27 25  cf. Hesiod. Opera et Dies 12–13 26–28  cf. ib. 13–14 2  solum] HKNW : non dixerim nunc illiberalem, sed certe liberalem quando de eo quod sibi superest Platoni amplissime gratificatur Q (certe del. Q/Q1 ) 3–4  Capitulum…differentia] in marg. scr. HNW : om. KQ, sed signum paragraphi sscr. Q 9–10  sed…amarent] in ras. et in marg. scr. H1, in ras. scr. N1W (Plato ait amarent in marg. scr. W) : amarent et ut verbis utar Platonis more exurientis cibum raperent KQ 14  appellata] in marg. add. Q1 : in textu HKNW 15  sacris] HKNW : divinis Q, sed in marg.: aliter, sacris 21  appetierit] in ras. scr. H1N1W : expetierit KQ

128  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem giae ac eglogae sacra cantica modificatus est, quae nisi quis pro virtute cum eius qui scripserit, tum sua iudicet, profecto male de viro illo divino senserit. Res enim sic se habet ut quisque castitate ac moderatione praestat, ita in partem meliorem verba eiusmodi solet accipere; ut suis sceleribus ipse coinquinatus est, sic malam in partem omnia accipit et pro suis moribus iudicat et sentit. Sed quid sponsus ille apud Salomonem? Quam pulchra es, amica mea!. Quam pulchra es et decora! Oculi tui columbarum. Capilli sicut gregis caprarum quae descenderunt de monte Galat. Dentes sicut greges tonsae quae ascenderint de lavacro. Labia tua ut victa coccinea, et eloquium tuum melle dulcius. Sicut fragmen mali punici, ita genae tuae. Et sicut turris David collum tuum, quae aedificata cum propugnaculis est. Ubera tua sicut duo hinuli capreae gemelli qui pascuntur in liliis. Tota pulchra es, amica mea, et macula nulla in te est. Veni dei Libano, sponsa mea. Veni de Libano vulnerasti cor meum, soror mea. Sponsa mea, vulnerasti cor meum oculis tuis et crine colli tui. Quid? Sponsa dilectus meus candidus et rubicundus, electus ex milibus. Caput eius aurum optimum. Comae eius sicut elatae palmarum, nigrae quasi corvus. Oculi eius sicut columbae. Genae sicut areolae aromatum consitae a pigmentariis. Labia distillant myrrham primam. Manus tornatiles, aureae, plenae hyacinthis. Venter eburneus, distinctus zaphiris. Crura columnae marmoreae fundatae super bases aureas. Species eius ut libani. Lectus ut cedri. Guttur suavissimum et totus desiderandus. Talis est dilectus meus. Et plura alia ad hunc modum amatiora verba, quae siquis pervertit et male intelligit, non minus librum Solomonis quam Platonem libidinis venereae arguet. 3 Dionysius vero Areopagita, vir sanctissimus, quid quarto De Divinis Nominibus capite de amore philosophatur? Vel potius ante eum quid Hierotheus, vir sanctimonia vitae praeclarus, qui praeceptor Dionysii fuerat? Cuius sententia ex amatoriis hymnis ipse Dionysius accipit. “Amorem,” inquit, “sive divinum sive angelicum sive intellectualem sive animalium sive naturalem dixerimus, vim quandam uniendi continendique intelligere debemus.” Item, plures et varios amores de uno prodire ait, deumque ipsum esse auctorem generalem, ceteros singulares, qui ex illo profisciscantur et ad eundem unum et complicatum amorem parentemque omnium revertent et colligentur. Hunc praeceptorem suum Dionysius secutus:

5–23  Cant. 4:1–5, 7–8; 5:10–16 29–31  ps.Dionys. Areop. DN 4.15, ed. Suchla, 161.1–2 1  eglogae] sic; recte eclogae 2  male] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 9  melle dulcius] in marg. scr. 24  amatiora] in ras. scr. H1N1 : amasia KQW (-sia in ras. scr. W) 25  librum Q1 : in textu HNW Solomonis] in ras. scr. H1N1 : -is in ras. scr. et librum in marg. scr. W : Solomonem KQ 31  prodire] HKNW : provenire Q, sed in marg.: aliter, prodire

5

10

15

20

25

30

Liber III, capitulum 2  129

5

10

15

20

25

30

35

Omnia, inquit, summum bonum, honestum, et pulchrum expetunt, affectant, et amant tum propter ipsum, tum ipsius gratia; atque superiora a suis inferioribus amantur per conversionis respectum; inferiora a suis superioribus per providentiam; paria a suis paribus per communicationem; quaeque seipsa amant per conservationem; denique omnia per appetitum boni, honesti, et pulchri et volunt et agunt quaecunque volunt et agunt ausim dicere. Vere enim ipsum etiam omnium auctorem et principem propter suae bonitatis exuperantiam quaeque amare, quaeque agere, perficere, servare, quaeque ad se convertere. Estque amor divinus bonus boni propter bonum. Ipse enim amor, omnium rerum auctor et effector, praecipue supraque modum praeexistens in summo bono, noluit se infecundum in eodem manere, sed movit ad agendum per exuperantiam genitivam omnium rerum. Sed quoniam amoris nomen magna ex parte pro re minus honesta accipitur quam modeste, aures pati non possint. Quid ea de causa idem dixerit doctor audi: “Nemo nos putet praeter usum litterarum sacrarum nomen amoris probare,” quasi dicat: rudis aut improbus est qui non sermonis sensum considerat sed verba rimatur et speciem sequitur quam praetendunt. Plura etiam alia hac eadem de re scribit, illud edocens ut ne alienam quidem verborum speciem aspernemur, dummodo vis et sententia sermonis servetur incolumis. Usum enim verborum propterea esse necessarium tantum quia sensus nostri moveri aliter nequeant. Haec latius ab ipso scribuntur, et praeterea nomen amoris non alienum a sacris litteris esse demonstrata. “Ne,” inquit, “haec de amore dicta a nobis putet quisquam aliquid in sacris litteris innovare.” Audiant qui amoris aut amorum appellationem aspernantur: “Amato ardentius eam et te servabit. Vallo eam munito et te extollet. Honore eam prosequere ut te amplectatur” et reliqua quae per divinos amores dicuntur. Divus etiam Ignatius sic scribit: “Meus amor crucifixus est.” Et alius: “Amator pulchritudinis eius factus sum.” Et alius: “Incidi in amores tuos perinde quasi in puellarum amores.” Ergo nomen hoc sive amoris sive amorum minime reformidare debemus. Nihil est enim quod nos hac de causa turbare ac deterrere possit. Nam si recte verba sanctorum theologorum animadvertis, nomen caritatis, dilectionis, et amorum pro eodem accipi videris. Sed ne, cum plura afferam documenta, longa sumatur oratio, caput illud Dionysii de amore satis amplum legat cui libitum est. Mihi impraesentiarum sit satis cum doctoribus sanctis, tum litteris religionis penitioribus demonstratum non semper vitio dari nomen amorum, sed saepe fieri ut qui se amore teneri aut amoribus excitari aut ardere fatetur, non continuo damnandus incontinentiae sit.

1–13  ib. 4.10 (155.8–20) 15–16  ib. 4.11 (156.1–2) 22–23  ib. 4.11 (156.2–3) 24–25  Prov. 4:6, 8 26–27  Ignat. Antioch. Ep. ad Rom. 7.2, ed. Camelot, 126; citatum ab ps.Dionys. DN 4.12, ed. Suchla, 157.10–11 27  Sap. 8:2 27–28  II Reg. 1:26 35  se] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW

130  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem 4 Platonem deinceps quid hac eadem de re senserit et an consentanea sacris litteris nostris scripserit videamus. Ac primum Phaedrum, deinde Convivium proferamus. Quos sermones vituperator Platonis inprimis criminatur et luxuriae arguit. Ergo in Phaedro Plato, sive Socrates, qui apud Platonem loquitur, orationem quam Lysias orator de amore turpi aediderit minime probat, immo acrius reprehendit et amorem eiusmodi vituperat atque execratur. Iesu bone, quanta animi integritate, quanta sermonis copia in eum perversum et nefarium amorem invehitur! Quam turpem detrimentosumque tum amanti, tum amato demonstrat, et quidem, cum definire eum ipsum amorem vellet, audi quibus verbis exorsus est: Sic statuendum est, inquit, duo quaedam genera esse in nobis quae dominentur et regant, quae nos sequamur quocunque duxerint: alterum cupiditatem innatam voluptatum, alterum adventiciam opinationem quae rem optimam expetat. Haec alias consentiunt inter se, alias dissentiunt; et modo hoc, modo alterum evincit. Cum itaque opinio illa ad id quod optimum sit ratione dicit evincitque, tum huic potestati nomen modestia est. Cum autem cupiditas temere trahit ad voluptates et dominatum in nobis iam possidet, tum huic contumeliae nomen inditum est, quod, ut varium atque multiplex, in plurimas distribuitur partes. Quae singulae pro sua conditione nomen sibi recipiunt accommodatum. Atque ut quaeque superarit, ita hominem in quo est suo nomine appellari facit, haud certe honesta quadam et liberali aut digna appellatione. Cum enim in edendo rationem optimam ceterosque appetitus evicerit, gula nuncupatur et homini ita affecto hinc vendicat nomen. Rursus, cum per ebrietatem exuperarit eodem hominem ducens, quonam nomine dignum praestet, apertum est. Et reliqua his cognata et cognatarum cupiditatum nomina, ut quaeque exuperarit, quemadmodum tribuenda sint, perspicuum est. Sed quorsum haec? Etsi iam fere constat, omne tamen dilucidius esse solet cum dictum est quam cum non dictum. Cupiditas enim quae sine ratione superarit opinionem expetentem rem optimam, cum ad formae voluptatem proripuit et sibi etiam cognatarum cupiditatum opera in ea ipsa corporis forma valide se confirmavit, evincens iam mora et assiduitate ab ipsa manendi ratione firma nomen accepit amorque nuncupata est. Tum Plato quanta ignominia, quantum dedecus, quantum detrimentum ab amore vitioso et amatore turpi consequitur exponit, et tum amorem eiusmodi teterrimum,

10–34  Pl. Phaedr. 237d6–238c4 3  Ergo] quom nihil omnino ex iis quae locis his disseruntur intelligat ante add. Q 16  modestia] HKNW : temperantia Q, sed in marg.: aliter, modestia 17  contumeliae] HKNW : luxuriae Q, sed in marg.: aliter, contumeliae 30  opinionem] Bess. scr. in marg. Q: ἐπὶ τὸν ὀρθὸν ὁρμώσης

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 2  131

5

10

15

20

25

tum amatorem talem perfidum, molestum, pernitiosum, labem eruditionis, corporis, fortunarum demonstrat ad postremum: “Animadvertere,” inquit, “adolescentule, et certo scire oportet hominis amore capti erga te animum non cum benivolentia haberi, sed perinde ut in ciborum desiderio satietatis causa intendi et ut a lupis agnos, sic ab amatoribus pueros amari.” Ita Plato quid amor sit turpis et qualis sit explicat ut nihil melius dici possit, nihil edocentius, nihil sententiae nostrorum sanctorum doctorum convenientius, qui libidinem et omnem vitiosum amorem reprehendunt, modestiam, continentiam, et temperantiam commendant et predicant. 5 Quae cum ita sint, quis iure Platoni detrahere possit et amorem turpem obiicere? Dicat adversarius Phaedrum a Platone amari. At non Plato talem se amatorem exhibebat qualem Lysias et alii, quos detestatur et cavere ab eiusmodi amatoribus quasi peste hortatur et consulit, sed talem qui honesto sanctoque amore deiunctus ducem sibi statueret formae, quam cerneret elegantiam, ad summam illam inauditamque voluptatem caelestem, quam non minus quam quivis nostrum sanctissimus auctor futuram hominibus qui virtutem coluerint opinabatur. Sed adversarius iste turpe illud et sceleratum, non pium hoc, sincerum, et faustum genus amoris respiciens, exclamat “proh nefas” et Latinos hortatur ut Phaedrum sermonem Platonis legant, quasi turpem Platonis amorem in eo possint videre in quo honestissime agitur. “Legite, legite,” inquit, “ipsum Phaedrum, qui non creditis aut ab eis qui legerunt, nisi Platonis laudi faveant, quaeritote.” Quem Phaedrum mihi nomines non facile video. Nihil enim istiusmodi huic nostro accommodari aut inflingi potest. Quem si aequioribus oculis introspicere voluisses neque ipse te videns fortasse et volens decepisses, aliquid ex his quae modo protuli intelligere potuisses in Phaedro et veritatis ipsius veneratione adorares Phaedrum tanquam divini amoris rationem atque doctrinam. 6 Sed legite Phaedrum, quaeso, viri Latini. Nihil enim impedio. Immo rogo et oro et meam operam libentissime praesto in eo ipso sermone interpretando ut hominis calumnias et falsa crimina latius possitis percipere. Haec enim eadem quae nos exponimus ac etiam longe plura ad hunc eundem modum in eo comperietis. Aut, si audire

2–5  ib. 241c6–d1 10  Trap. hoc non affirmat; v. Comp. 3.2 (780–85) Sympos., non de Phaedro 18–20  ib., 3.2.13 (782.6–7)

17  ib., 3.2.17 (782.24), dictum de

2  ad] at K 4  intendi] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 13  cerneret] cernet et H 15–16  iste… respiciens] HKNW : hic conviciosus, turpis non genus illud amoris purum, sincerum, et faustum respicere potest. Caret enim oculis quibus illud inspicitur, sed in purgamentis sordibus et contagiis propinquis sibi offenditur, nec nobilius quicquam excogitare quam peduces potest. Itaque Q 20–22  mihi…decepisses] HKNW : nomina, turpis homuncio. Eumne quem nunquam intelligere potuisti, quem tibi non magis cognitum esse scio quam Leges eiusdem Platonis, quas ita convertisti vel potius pervertisti ut nihil intellexisse plane videaris? Profecto si tu litterarum Graecarum vel perexiguum teneres Q 22  his] HKNW : iis Q 24  doctrinam] quanquam te tua vitia in adversum reprimerent. Sed quonam ignarus aeque tum linguae Platonis, tum disciplinae dignae homine libero es? Procul a rei veritate erras et pro tuis spurcissimis moribus divinum foedas auctorem et sermonem divinitus scriptum coinquinas post add. Q 25  Sed] HKNW : om. Q

132  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem velitis ab iis qui legerint, intelligentis iudicio uti aequum est, non eius qui non intellexerit, sicut adversarius hic hortatur. Sic enim dicit, “nisi Platonis laudi faveant,” quasi quis esset qui, cum Platonem intellexerit, non eiusdem laudi faveat. Idem profecto et doctrina profecerit et Platonis laudator est. Idem et iudex indoctus est et Platonis vituperator. “Quaeritote,” inquit, “ab eis qui legerunt.” Ita prorsus sed a doctis hominibus, non ab imperitis, rudibus, et furiis, ut aiunt, agitatis. Sed cur ipse vobis non ea quae vituperat in medium profert, sicut nos eadem quae laudamus exponimus et digna laude esse demonstramus? Nempe quia pro affectu vel potius libidine sua illa reprehendit, et quae ipse ferre nequit, alios, ut legant, hortatur, “Legite, legite,” dicens, “Nam ego ganeonum gerras ne referre quidem possum” Scilicet, hic honestior homo est quam vos, viri optimi, quos mittit ad legendum ea quae ipse referre quia obscena putat non potest! Atqui Platonis dicta an ganeorum gerrae essent, ut monstruosis eius vocabulis utar, debuit demonstrare proferendo in medium verba auctoris eiusdem, quibus detrahit. Ne mentiri, calumniari, et temere ferocire in hominem, quem, ut ceteros omittam, Augustinus et Hieronymus, viri sanctissimi, laudant, videretur. Sed certe quia quae proferret contra se ipse proferret, ideo nihil protulit, sed Latinos mittit ad Phaedrum legendum. Qui si litteras nesciunt Graecas, qui legere possint? Si sciunt, cur eos testes non adhibet, sed ad legendum mittit? Istiusmodi excusatio nec docti certe nec recti prorsus hominis est. Non enim damnari quispiam potest nisi vel ipse delictum fateatur vel testibus deliquisse coarguatur. Quorum neutrum ipse accusator declarat, sed suo iudicio, nullius praeterea suffragio corrogato eum ipsum quem accusat dictatoria potestate condemnandum censet. 7 Sed quemadmodum narrat Platonis sententiam videamus. Proh nefas, proh, inquam, nefas, inquit. Eorum beatam fore vitam ausus est scribere quos deus aliquis amatum atque amantem contusos liquefactosque in unum ex duobus hominem rediget. Legite librum qui De Cupidine inscribitur. Quemadmodum in brevibus atque stagnis saxa plerumque latentia subsunt, ita omnis doctrina eius. Sicut adulteratum aurum lapidi admotum subalbet et orichalcum si proiiciatur in ignem prodit, sic fallacem sub specie rerum bonarum scelerum congeriem subostendit.

2  ib. 5  ib. 9–10  ib. 24–31  ib., 3.2.17, 16 (782.23–27, 20–23) 1  intelligentis…est] intellige iudicio uti corr. Q 2  faveant] faveat Q 4  Platonis2] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 5  vituperator] qualis ipse adversarius est post add. Q 6  furiis] stultis mentecaptis ante add. Q | ut aiunt] HKNW : om. Q | agitatis] qualis ipse adversarius est post add. Q 8–9  Nempe… dicens] HKNW : an quia nescit Latine dicere quae Graece a Platone dicuntur? Ita certe. Et longe minus intelligere potest quae Plato senserit. Suam tamen ignorantiam reprehensione rei quam ignorat celare conatur cum dicat “legite, legite” Q 11  ea] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 18–19  Istiusmodi… hominis] HKNW : prorsus mendacis perversi et nequam homini excusatio quam facit Q 21–22  nullius…censet] HKNW : quem accusat condemnandum censet, homo qui cum saepe alias, tum nuper profectus a carcere est Q 24  Eorum] in marg. scr. Q1 : in textu HKKNW

5

10

15

20

25

30

Liber III, capitulum 2  133

5

10

15

20

25

Haec sunt eius in Platonem verba. Quae quid sibi velint videamus. Platonem dicit sub specie rerum bonarum scelera significasse, probasse, et docuisse. Ergo amans et amatus, quos pro amore beatos futuros Plato ait, speciem honesti non sceleris praeferunt vel ipsius sententia adversarii; et hac reprehendi Platonem nefas est. Sin saxum in his latet, ut adversarius dicit, ostendendum id primo est post reprehendendum et exclamandum “proh nefas.” Nam si non latet, sed tutum est, affectate ac frustra exclamatur “proh nefas” et irridendus non Plato est, sed qui ita exclamat. Sed quoniam tuta omnia sunt virtuteque viam cuique et domicilium prebent, nihil tale mostrare potest. Sed quod moris perversi est, exclamando subterfugitet. Fallere animos auditorum enititur. Ita hic aut quod ipse fingit id vituperat aut ipse sibi pugnantia dicit cum sermonis speciem reprehendat quam bonam esse confitetur. 8 Nos vero et speciem honestam, quod minime adversarius inficiatur, in Platonis oratione servari dicimus et quod ipse fingit negamus. Atque ut nullam ipse affert rationem eorum quae commentatur, sic nos veram illam et necessariam adhibemus rationem. Quodsi Plato sub specie honestatis scelus suaderet, non idem scelus in eodem suo sermone reprehenderet atque detestaretur; et palam honestum amorem laudaret, turpem vituperaret, quod ne levis quidem et rudis admodum quispiam faceret, nedum Plato, vir in dicendo gravissimus. Tum etiam quod mores Platonis, qui a tot tamque probis doctisque viris laudantur, non fallacem induunt speciem, sed quod pretendunt, idem intra sese complectuntur atque excolunt. Sed quid adversarius suo ingenio, hominibus honesta benivolentia deiunctis, addiderit, vide: Ita tamen, inquit, ut utriusque voluntas permaneat. Sic enim futurum inquit ut nunquam ardor ille libidinis extinguatur, nunquam voluptas minuatur, nunquam amor commutetur, sed una eademque perduret atque permaneat si in unum confusi eisdem semper amoribus voluptate libidineque perfruantur. Haec etsi non recte intelliguntur, tamen illud sibi velle videntur ut amans cum amato per libidinem quandam turpem iungatur, quod Plato apertissime detestatur et amen-

22–26  ib., 3.2.17–18 (782.26–30) 1  Haec…videamus] HKNW : quam pulchre Latine scit adversarius hic Platonis! Scilicet, etsi falso crimine, tamen apte, ornate, distincte loquitur “Proh nefas.” Hoc enim non Platonis, sed sibi aptissime accepit homo, qui loqui nescit, sed per praecipitia et praerupta fertur cum verba facit. Qui his moribus est, quos omnes oderunt et destestantur libros in Platonem scribit et longe invehitur. Sed quid sibi vult haec eius barbaries Videamus. Nunquid etsi minus Latine, tamen aliquid dicat quin monstrum sit transvorsum a veritate remollitum Q (nam siquid recte sentit ante nunquid del.) 3  beatos] conflatos in idem ante del. Q : om. HKNW 6  affectate…frustra] HKNW : stulte ac improbe Q 8  virtuteque] sic : per virtutem ICP 11  sermonis] in marg. scr. Q1 : in textu HNW 14  commentatur] mentitur Q 17  levis… quispiam] HKNW : adversarius quidem homo stultus et imperitus Q 19  quod] quo H 20–21  suo ingenio] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 21  deiunctis] sic (Bess. credidit esse iunctis in senso intensivo; v. deiungi in Q pro coniungi bis infra) : devinctis Δ 27  non recte] HKNW : perinde Q | tamen] quasi Turcae loqueretur ante add. Q | videntur] HKNW : videtur Q

134  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem tem, non amantem qui ita amat appellat. Honesto enim pio sanctoque amore coniungi animos ille praecipit atque hortatur, quod et adversarius ipse concedit cum dicat Platonem “sub specie rerum bonarum fallacem congeriem scelerum subostendere.” His enim ipse verbis. Quodsi Platonis sermo speciem amoris honestissimi praefert, ea quae turpia ab adversario et scribuntur et vituperantur non Platonis, sed ipsius adversarii esse certum est, licet etiam hoc idem perspicere in ipso Platonis sermone. Nihil enim tale in eo dicitur quale adversarius dictum asseverat. 9 Cum itaque Plato de amore honestissimo sermonem habere fateatur et quod scriptum ab illo est, id ea specie qua docetur accipere debeamus, adversarius simile facit ut si virum religione venerandum orantem publice, quod “praedicare” iam dicere consuevimus, contra amorem nefandum et quemadmodum amandum sit animo pio sanctoque docentem, sceleratus quispiam, aegere ferens quod amorem honestum probarit, inhonestum reprobarit, maledictis insectaretur et quod improbasset agere ipsum mentiretur. Sic plane agit adversarius hic Platonis. Facit enim Phaedrum, Atheniensem adolescentulum, redivivam et narrantem perquam multos suae elegantis formae amatores turpes habuisse, quasi hoc vitium Athenis publicum esset; et tamen Platonem, virum philosophum et magistrum morum bonorum, vituperat quod Phaedrum eundem, ut caveret a turpibus amatoribus, moneret, et quemadmodum puer quisque honeste amandus esset doceret summa cum commendatione ac laude virtutis. Lysiam autem oratorem laudat, cuius oratio scelus detestabile, quod a Platone reprehenditur, suadet eidem Phaedro adolescenti. Quae cum ita sint, ratione ulla an animus factione aliqua sic affectus summum odium et edictum iudicium hunc movit in Platonem, cuius vitam, si testimonio aliorum exquirenda est, omnes laudant, si sermone proprio nihil nisi honeste, pie, sancteque pronunciatur? Quid? Cum adversarius ea quae gravissime honestissimeque a Platone ex eius opinione dicuntur praetereat, quae autem per convivium et a persona qualibet dicerentur, ut Socrates quae improbaret proposita iam haberet, haec familiarissime ipse amplectitur, et partim addens, partim adimens, partim pervertens ac mutans, pro suo arbitratu complevit sordibus et colluvione suorum verborum paginas male litteratas, ea una re fretus ita fore ut homines qui Platonis libros non legerint decipi occaecarique possint, quasi non praeterea homi-

3  ib., 3.2.16 (782.22–23) 14–16  ib., 3.2.1–10 (780.3–25) 1  coniungi] in ras. scr. H1N1W : deiungi KQ : coniungi Δ 8  honestissimo] modestissimo N 9  id] in 11  nefandum] HKNW : nefarium Q, sed in marg.: aliter, nefandum marg. scr. Q1 : in textu HNW 13  improbasset] in ras. scr. HKN1W : improbarit Q 14  Phaedrum] prosopopoeiam qua ante add. Q, sed. del. Q1 15  redivivam] fingit ante add. Q, sed del. Q1 19  quisque honeste] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 21–22  animus…edictum] HKNW : summa temeritas stoliditas et improbitas Q 25  a1] sscr. Q1 : in textu HKNW 26  dicerentur] ad dicuntur mut. N1 28–29  colluvione] N : collivione HKQW 29  ea…fretus] HKNW : tot numero quot genera delirae stultitiae semper ipse habuerit. Ut enim nunquam nisi stulte animadvertit et cogitat, sic semper scribit contemnenda et irridenda pergitque fretus sua petulantia Q 30  praeterea] HKNW : plus Q

5

10

15

20

25

30

Liber III, capitulum 2  135

5

10

15

20

25

30

35

nes audire peterent, ut qui non magis ab eius quam a principis sententia appellandum arbitrarentur. 10 Atque ut magis magisque intelligatis quemadmodum ea quae Platonis sunt Platoni tribuat, proferendi sunt loci ipsi sermonum Platonis quos adversarius foedat et videndeum an in his tale aliquid sit quale propositi sui tenax ipse insimulat et “proh nefas, proh nephas” exclamat. Non enim nos “legite Phaedrum aut Convivium Platonis” tantum dicimus, ut adversarius, inops qua ratione suas calumnias sustentet, facit incertaque incertis probat, et cum nihil adducat rationis, convitiorum turpium congeriem pro conclusione affert. 11 Non ita ego. Sed quae aliter apud Platonem dici ac adversarius narrat, ea in medium proferam et, omnibus cognita ratione et causa, conclusionem iustam posteremo adducam. Nihil addam, nihil adimam, nihil mutabo, ut adversarius omnia depravat Platonis dicta atque pervertit. Ipsa auctoris verba interpretabor ut dicitur ex verbo ad verbum. Cum itaque Plato in Phaedro Lysiae orationem, quae scelus amoris detestabilis suaderet, reprehendisset et vitia libidinis ortusque et incrementa eorum ita docuisset ut non modo crederet quisque institutis maiorum suorum, luxuriam rem turpem et noxiam esse, verum etiam ipse, cognita ratione et causa, certo sciret, tum quot modis amoris nomen, de quo ageretur, accipi posset exposuit, quod doctoris officium est. Itaque duplicem esse amorem dicit: alterum terrestrem atque vulgarem, alterum caelestem, divinum, et singularem; laudabilem hunc et omni studio opera et diligentia comparandum; reprehendendum illum et summopere vitandum ut turpem ac pernitiosum. Furorem etiam appellat eundem amorem, quem caelestem et divinum sed sanctum furorem atque instinctu divinitus ingruentem et quasi mente commota complexum numinis contemplatonionemque formae, quam Augustinus sanctus incommutabilem et eodem modo semper se habentem atque undique sui similem pulchritudinem interpretatur. Furorem enim non simplicem esse Plato censet, sed primo bipartito distinguit, ut genus id furoris quod vitio corporis aut animi hominem concitet, secernatur mox quadripartito. Partem alteram laudabilem distribuit quod genus furoris divino munere concessum hominibus ait. Unum itaque divinatione contineri, alterum initiatione, tertium carmine poetarum, quartum amore sancto et fausto statuit. Tum etiam facta praeclara singulorum, quae enumeravi, furorum refert; et nequis nomen amoris ut anceps repudiet: “Ne id, inquit, vereamur nec ratio nos ulla deterreat quasi homo mente constans potius quam commotus deligendus amicus sit. Sed illud si demonstret, vincat genus hoc amoris quod ego probo non utile a diis immortalibus datum amanti atque amato.” Quo in loco animadvertendum quemadmo24–26  cf. Augustin. De Vera Relig. 3.3 32–35  Pl. Phaedr. 245b1–4 1–2  qui…arbitrarentur] HKNW : quam quidem ab ipso homine indocto, stulto, et improbo diceretur Q 4  foedat] suis sordibus ante add. Q 5  aliquid sit] quid corr. Q1 | propositi…insimulat] HKNW : pro suis moribus ipse mentitur Q 12  omnia] in marg. scr. Q1 : in textu HNW 14  Plato] in marg. scr. Q1 : in textu HNW 15  et2] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 22–24  quem…formae] sic; verbum deest 27  concitet] HKNW : excitet Q, sed in marg.: aliter, concitet 31  facta] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW

136  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem dum divus Dionysius in iis quae ante protuli non solum sensu eodem, sed verbis etiam eisdem Platonis usus est cum de amore loqueretur. “Ergo hoc nomen,” inquit, “sive amoris sive amorum minime reformidare debeamus. Nihil est enim quod nos hac de causa turbare possit et deterrere.” Ergo hoc Plato nec veretur nec in deligendo amico posse prohibere putat quominus hominis furentis familiaritas quam mente constantis praeferatur. “Sed si illud demonstret,” inquit, “vincat genus hoc amoris quod ego probo non utile datum a diis immortalibus amanti atque amato. Nobis autem demonstrandum contra pro summa felicitate datum esse id genus furoris.” 12 Quod cum demonstrare vellet, repetiit immortalitatis animorum rationem declaravitque animos esse immortales atque aeternos. Tum ad eius animi formam devenit ac operte et symbolice significavit, ut solet ipse res divinas et intelligentia una percipiendas diverticulo quodam verbi sermonisque indicare. Bigarum enim volucrum aurigeque specie animum representat, scilicet, rationem eius cum auriga, iram et cupiditatem cum equis comparans, sed iram cum equo probo et pulchro, cupiditatem contra. Itaque aurigam difficulter posse regere ostendit cum par ipsum equorum ex naturis contrariis constet. Animum igitur. quamdiu integer et volucris sit, sublimen ferri divinoque portiri intuitu ait. Ubi vero alas suas amiserit, deferri quoad solidum aliquid nanciscatur. Tum corpus terrenum subeuntem constituere animal mortale idemque immortale. Ali itaque augerique animi alas dum sibi pondus coniunctum sublime tollunt eo qua genus divinum incolit, bonitateque, sapientia, et ornatu ipse animus praestat. Minui autem et perire dum vitio animus depravatur atque degenerat, nec per ardua usque ad caeli devexum sectari numina potest pravitate aversus suarum bigarum, quae non aeque iugi equorum concordia pergant. Alterum etenim equum sua improbitate labi dehorsum et pondere suo deferri in terram cum non ingenue institutus ab auriga est. Animum igitur qui ducem deum optime sequitur, quanquam non sine molestia equi vitiosi magnoque cum labore, tamen ad supercaelestem illam regionem tandem evehi, ubi res vere substantes contempletur et scientia, iustitia, modestia, temperantia vera perfruatur. Scientiam dicit non qualis rebus generandis tribuitur et diverse alterum in altero comprehenditur, sed quae in verae entis ratione contemplanda semper vera eademque habetur; eademque de iustitia, temperantia, reliquis virtutibus ratio est. Atque hunc esse animum felicem beatumque asserit. Qui autem non satis secutus est, sed modo superarit optatum illud devexum, modo defecerit et equorum discordi itinere partim aspexerit, partim non, hunc, etsi non miserum, tamen non felicem appellat. Reliquos sequi quidem desiderio regionis superioris, sed sua imbecillitate collapsos in imum deferri, et interim vitio aurigarum plures collidi 2–4  ps.Dionys. Areop. DN 4.12, ed. Suchla, 157.13–14 6–8  Pl. Phaedr. 245b4–c1 10  animos] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 11  ipse] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 22  aversus] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 24  non] om. K 25  institutus] HNW : educatus Q, sed in marg.: aliter, institutus | ducem] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 29  diverse] varie Q, sed Bess. del. et diverse sscr. | alterum…altero] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 32  optatum illud] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 35  plures] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 2  137

5

10

15

20

25

30

lesisque cruribus reddi claudos, plures infractis alis effici tardiores, omnes longo labore frustra consumpto abire exortes summi entis contemplandi illius, tum defatigatos cibo opinabili recreari et lapsos in terram subire corpora. Quibus egressos pro vita sua quosque peracta citius tardiusve redire unde descenderint, cum iam purificati graviore levioreve poena fuerunt affirmat. 13 Haec honestissime dici quis non videat? Quid? Deinceps quasi turpiter dictum adversarius invadit et ex se iudicat. Nullum animum Plato ait nisi denis milies annis post, restaurato alarum remigio, eodemque unde venerit post redire praeter eius animum qui digne philosophatus sit aut pie amori indulserit, ut in philosophi officio est. Hos enim animos ternis milies annis post, recuperato alarum compendio, evolare eodem posse unde descenderint. Hoc est illud summum iudicio adversarii crimen quod Plato indulgendum amori censuerit. Hoc scelus vocat. Hoc vituperat. Hoc detestatur clamitans ac si Platonem in furto deprehendisset. Sed si Plato amorem in officio philosophiae sincere constituit, sceleratus profecto is est qui sceleris Platonem accusat, non ille qui castissime honestissimeque amare praecipit, sive puellae sive puelli nomine placeat adversario amoris obiectum statuere. “Puer,” inquit adversarius, “a Platone nominatur.” Ita est. Sed quare non sine causa iusta iam satis ex iis quae supradicta sunt de Lysiae oratione intelligi potest et, breviter etiam si dicam, non ab re fuerit. Lysias, cuius sceleratissimam orationem adversarius probat, ita suadebat Phaedro ut pueri, an captus quis esset sui amore, minus cogitarent, sed, dummodo commode ipsis futurum esset, libidini obsequerentur etiam eorum qui non amore capti adiissent. Quod scelus Lysiae Plato super eadem re pueri, quem ille nominavit, reprehendit et execratur ac primum amorem turpem detestatur; mox queadmodum quis honeste amare debeat puerum quem turpiter Lysias amabat docet. Ita Plato non puelle nomine sed pueri iusta de causa usus est, amorique pueri indulgendum honeste et, ut philosophi officium est, dicere debuit, quanquam sub hoc nomine omnem hominum honestam probamque conditionem, cui caritate amoreque coniungi debemus, intelligit. Et pulchritudinem, venustatem, convenientiam divinam, ad cuius exemplum homo formatus est, cernit sui animi oculis, et ex creaturis, ut Paulus noster apostolus sanctissimus ait, ad rem invisibilem dei intelligendam contemplandamque reducitur. “Oculorum,” inquit, “est in nobis sensus acerrimus, quibus sapientiam non cernimus. Quam illa ardentes amores excitaret sui si videretur?”

16–17  non vera citatio sed ficta responsio quam Bessarion Trapezuntio ascribet 30–32  Pl. Phaedr. 250d3–6

29–30  Rom. 1:20

2  abire] HKNW : discedere Q, sed in marg.: aliter, abire | exortes] extorres K; exsortes Δ 3  recreari] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 2–3  defatigatos] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 5  levioreve] HKNW : leviorive Q 7  ex se] HKNW : suo vitio Q 12–13  Hoc2 …deprehendisset] HKN (-isset in ras. scr. H1N1W) : et sua excusat scelera dum hoc quasi scelus sit vituperare ostendat Q 15  castissime honestissimeque] honestissime castissimeque K 17  sine…iusta] in marg. scr. Q1 : in 1 textu HKNW 20  sed] in marg. scr. Q : in textu HKNW 27  coniungi] deiungi corr. H1N1W : deiungi KQ 28  ad…exemplum] cuius exemplari corr. H1N1W : cuius exemplari KQ

138  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem 14 Hanc igitur pulcherrimam sapientiae formam et rationem, quae oculis percipi nequit, mentis acie ac philosophiae studio et sollertia sentire hortatur. Hunc amorem probat et laudat, qui non naturae sordibus haereat, sed excellentem iucundissimumque dei aspectum requirit atque persequitur. Hoc hominem captum amore non dubitat caelum repetere posse facilius. Ita adolescentulum constituit in deliciis ut quod divus, quem modo nominavi, apostolus ait, omnia diligentibus deum cooperantur, ad bonum servetur, et quanquam, ut alter ille vir sanctissimus dixit, “incidisse te in amorem dei perinde quasi in delicias puellarum” fateris, tamen nihil sit quod te amasse poeniteat. Quodsi adversarius praeter turpem amorem divinum illum oculis interioribus et mentis lumine videre voluisset, non simul atque nomen audisset amoris, luxuriam et facinus teterrimum intelligeret Platonemque ipsum vituperaret. Agit ipse hirudinum modo quae faeces sanguinis partemque vitiosam suggere, salubrem et integram relinquere solent. Id tantum sumit quo calumniari possit innocentem; et cum nihil afferat ex Platonis sermone documenti, nihil interpretetur quod turpitudinem amoris redarguat, saevit et lingua foedissima lacessit. 15 Nos vero quam freti viribus veritatis causam agimus Platonis, videte. Hierotheum, virum nostrae religionis sanctissimum, idem quod Platonem dixisse ostendimus. Cum enim hic amorem distingueret, praeter cetera amoris animale genus constituit, quod vim uniendi, continendi, servandique haberet proficiscereturque ab uno primo universoque amore, qui deus est, eodemque reverteretur; atque ex hac sive animi sive corporis venustate et pulchritudine, quae participatione libationeque quadam pulchritudinis divinae habetur, ad ipsam verae divinaeque venustatis rationem ascenderet. Plato autem animo hominis philosophi uni, restituto alarum beneficio, patere aditum eodem unde venerit scribit, propterea quod is, cum vitam degit, memoria repetit ea quae olim sede divina inspexerit. Quae recordatio est, inquit, illorum quae noster animus comitatu dei aliquando viderit cum, despectis iis quas nunc esse dicimus rebus, studio contemplandi verissimi entis ad suprema illa emersisset. Unde fit ut sola mens philosophi integri alas recuperet. Semper enim haec una memoria repetens, quoad fieri potest, incumbit iis ipsis quae deus semper complectens divinus est. Commentatione igitur huiusce-

6–7  Rom. 8:28 7–8  ps.Diony. Areop. DN 4.12, ed. Suchla, 157.12–13, citans II Reg. 1:26 26–140, 17  Pl. Phaedr. 249c1–251a7 1  pulcherrimam…rationem] pulcherrimae sapientiae rationem et formam Q, sed in marg.: aliter, pulcherrimam sapientiae formam et rationem 5  caelum…posse] H (quin ante caelum del. et posse in ras. scr. H1N1W) : quin caelum repetere possit KQ 9–10  praeter…non] HKNW : amorem aliquem praeter turpem sibi exploratum haberet si oculis interioribus et mentis lumine divinum quicquam posset videre non occecatus et more pecudis simul Q (hunce ante turprem del. Q/Q1 ) 12  quae] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW | partemque] HKNW : et partem Q, sed ad partemque corr. Q1 13  tantum] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW | quo calumniari] HKNW : in quo delectatur Q 29  Semper] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 31  Commentatione] commenta corr. Q1

5

10

15

20

25

30

Liber III, capitulum 2  139

5

10

15

20

25

30

35

modi qui vitam agit, sanctis semper initiatur mysteriis perfectusque ipse unus vere efficitur. Sed cum rerum studio humanarum desistat et rebus divinis adhaereat, reprehenditur admoneturque a multitudine tanquam mentecaptus atque insanus, cum tamen ipse instinctus numine se habere multitudinem lateat. Huc ergo tota nostra oratio tendit ut quartum furoris genus declaret, quocum pulchritudinem quispiam hic videns reminiscatur vere illius, alasque recipiat recordatione venustatis divinae, quibus evolandi animum quidem capiat. Sed cum id facere nequeat, suscipit more avis superiora, negligit inferiora. Quod cum faciat, culpam sibi quasi mentecaptus vulgi opinione contrahit. Hic ergo omnium divinorum instinctuum optimus exque optimis ortus contingit tum ei quem tangit, tum ei qui consors est; eoque ipso furore qui concitatus est amore venustatis tenetur amatorque dicitur. Omnes enim hominum animi suapte natura divinas res inspexere. Alioquin nunquam ad hunc venissent animantem. Verum ex hisce reminisci recordarique illa non omnibus facile est, sive illis qui parumper inspexerint, sive iis qui huc delapsi infelices extiterint, aut his qui consuetudine quadam depravati oblivioni sacra, quae aliquando vidissent, mandarint. itaque restant in quibus satis memoriae insit, qui quotiens aliquid similitudinem gerens illorum que ibi inspexerint vident, obstupescunt, et quasi mente moventur. Quis tamen affectus hic tandem sit ignorant quoniam non satis sentiunt. Iusticiae igitur, temperantiae, et reliquorum quae praeclara animi sunt nulla luce expressiore movemur, sed per obscura quaedam instrumenta vix et exiguo repetendo eorum exemplaria contemplamur genus rei assimilatae. Quod tum illustri pulchritudine praeditum perspiciebatur cum in cetu illo felicissimo conspectum vultumque divinum intuebamur nos comites Iovis optimi maximi, alii aliorum deorum, initiabamurque mysteriis, quae beatissima dicere fas est. Quae celebrabamus integri expertesque omnium malorum, quae nos in posterum expectabant. Visa etiam integra, sincera, stabilia, solida, beata per caerimonias sanctas aperiebantur, pura in luce nobis puris atque immunibus hoc onere quod corpus vocamus portamusque, perinde quasi silice, modo ostreae inclusi. Sed haec memoriae recordationique concedantur, per quam desiderio rerum illarum nunc prolixius verba habuimus. Pulchritudo, ut dictum est, tunc inter illa elucebat et nunc locis his quo devenimus percipi a nobis evidentius potest, micans dilucidius per sensum quem habemus exquisitiorem.

4–5  numine] minime NW 8  quidem] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 11  contrahit] trahit corr. Q1 20  ibi] sibi K 30  celebrabamus] KQW : celebramus corr. N : celebramus H 36  prolixius] scripsi : prolyxius codd.

140  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem Visus enim nobis acerrimus sensuum nostri corporis omnium est, quo sapientiam non cernimus. Incredibiles enim excitaret amores siquod tale simulacrum sui expresse oculis nostris exhiberet idemque reliqua amabilia facerent. Sed enim hoc uni pulchritudini munus datum est, ut et illustrior sit et amabilior. Igitur qui nuper initiatus non est aut qui depravatus est non cito hinc ad illam divinae pulchritudinis rationem reducitur cum hic vestigium et nomen illius sentit. Itaque non veneratur, non pio colit intuitu, sed per voluptatem more pecudis profusus aggreditur. Oh scelus! Praedicare gestit et contumeliose agens non metuit. Non pudore afficitur cum voluptatem contra naturam concupiscat et persequatur. At qui nuper initiatus est, qui tum plura inspexerit divina quotiens formam liberalem et divinitus delibatam venustatem, quasi incorpoream quandam speciem, videt, is primum horret animo et formidine, sicut in divinis, ante conturbatur; mox intuens. perinde quasi deum, veneratur et colit ac, nisi furoris vehementioris vulgarem opinionem timeret, iam suis deliciis quasi statuae sacrae deoque immortali sacrificaret. 16 Quemadmodum Plato locutus est iam videtis, quem adversarius turpem amorem probasse, laudasse, consuluisse asserverat. Sic ille amorem et venustatis humanae consuetudinem castissime ad contemplandam divinae pulchritudinis rationem usui statuit. Nec omnes ad hanc contemplandi rationem posse aspirare fatetur, sed solos eruditos atque philosophandi studio deditos. Hos enim virtute iam excellenti ac sapientia informatos moveri appulsu sanctissimo efferrique cursu felici eodem unde descenderit. Nihil igitur est, ut divus Dionysius ait, quod nos turbet aut deterreat nomine amatis amoreve capti aut amati. Est enim rudis ac temerarii hominis, inquit, non vim rei attendere sed vocabulo urgere. Solent certe de nominibus altercari qui non res exquirunt divinas, sed sonos verborum sectantur et aurium tenus recipiunt ea quae mente volutare iudicio recto pioque debuere. Nolunt quippe inquirere quid hoc vocabuli significet et quemadmodum idem vel aliis verbis expressius eodem cum sensu exponi possit, sed elementis formulis et nominibus frivolis stolidisque argutiolis adhaerent, quae minime ad numen animi penetrant, sed foris per labra et auditum obstrepunt, quasi non liceat quaternarium numerum si bis duo dixerim significari, aut homines si mortales appellem, aut patrem si genitorem, aut aliquid quod perinde ac plures aliae partes orationis significent. Ita perperam nonnulli contendunt cum scire approbare-

26–141, 3  ps.Diony. Areop. DN 4.11, ed. Suchla, 156.2–15 7  rationem] usui statuit nec omnes ad hanc contemplandi rationem ante add. Q 21  statuit…rationem] om. KNW 28  aurium] in ras. scr. H1N1W : auribus KQ 37  significent] scripsi : significet codd. ICP

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 2  141

5

10

15

20

25

30

35

que debeant verbis nos uti vel scriptis vel non scriptis ut sensum necessarium moveamus, non ut mentem aut intelligentiam verborum lege astringamus et obligemus. Ita divus Dionysius homines qui verba reprehendunt quorum sensus integer est ut rudes ac temerarios increpat, contemnit, et eiicit. Plato vero post ea quae modo protulimus amoris tum honesti, tum etiam turpis occupationem et rationis cum libidine dissensum ac pugnam atque irae vel cum ratione societatem vel tum cum ea ipsa ratione, tum cum libidine dissidium sapienter exponit et omnibus rationem disputandi eisdem de rebus amplissime commodissimeque ministrat. 17 Capitur, inquit, qui amat hoc modo. Sicut principio fabulae huius nostrae animum trifariam distinxi ut duo quaedam genera essent quae equorum speciem gerent, tertium quod auriga. Sic nunc ea ipsa nobis serventur. Equorum itaque illorum alterum probum, alterum improbum diximus. Sed quaenam virtus probi aut vitium improbi sit nondum dictum est. Quamobrem dicendum nunc censeo. Probus igitur ille corpore procero, compacto, robustoque est, cervice erecta et molli, naribus leviter aduncis, colore candido, oculis nigris, cupidus etiam honoris est, sed modeste ac verecunde et bonae veraeque existimationis studiosus. Item agilis, promptus iussu, tantum et verbo regi ideoneus. Alter corpore torto est, fuso, male composito, cervice rigida, collo brevi, naribus resimis, surdus etiam est, vix flagello et stimulis oboediens, contumeliosus, temerarius, insolens. Cum igitur auriga vultus elegantiam venustioris aspexerit, toto animo fervet et desiderio, titillatione, stimulo concitatur; tum equus qui aurigae obtemperare assolet pudore se solito sustinet, quin amato insiliat. At vero alter non stimulis, non verberibus, non habenis coerceri iam potest, sed exultans fertur per vim et socium equum aurigamque pertubat ac rapit ad suas delitias et venereae meminisse gratiae cogit. Illi prinicipio resistunt molesteque ferunt ut qui rem pati iniquam gravemque impellantur. Demum cum nullus exitus rei malae praesentis pateat, cedunt et sequuntur, promittentes facturos quod iussum sit; cumque ad ipsas delicias accessissent splendoremque earum senserint, statim auriga memoria repetit venustatis naturam et rursus aspicit caste fixamque pudico solo observat. Timuit etiam et revocans gradum labitur supinus simulque habenas retrorsum traxit usque adeo vehementer ut equus uterque femoribus inni-

10–142, 21  Pl. Phaedr. 253c7–254e8 2  necessarium] in marg. scr. Q1 : in textu HK 6  occupationem] HK : captionem Q, sed in marg.: aliter, occupationem 12  auriga] KNQW : aurigae H Δ 21  etiam] om. K 25  solito] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 32  accessissent] KH : accesserint in ras. scr. NW : accessisset Q

142  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem xus resideret, sed unus ultro, quippe qui non resisteret, alter (flagiotiosum dico) admodum invitus; cumque longius discessissent, alter prae pudore atque stupore summo sudore totum animum perfundit, reliquus sedato iam dolore quem a freno e lapsu acceperit vix recreatus maledictis per iram lacessit socium, atque aurigam quasi per timiditatem pusillanimitatemque loco cesserint, ordinem deserverint, minime promissa servarint. Ac rursus rem invitos repetere hortatur impellitque accedere illi. Item recusant orantque in aliud tempus differat. Vix impetrant. Tum vero, ubi iam tempus statutum venerit, cuius illi minus meminisisse simularent, hic rem ad eorum memoriam revocans, impellens, hiniens, trahens tandem coegit rursus delitias petere. Cumque prope abessent, procumbens caudam tendit; frenum mordet; impudentissimeque enixus omnibus viribus trahit. Auriga item magis magisque eodem quo ante afficitur, modo et quasi de termino flectens resupinus habenas longe vehementius trahit; dentes equi flagitiosi reprimit; linguam maledicam et buccam cruore interficit; crura et femora solo adducta dolore afficit summo. Cumque saepius ita pessimus ipse equus tractatus contumelia et flagitio suo destiterit, obtemperat iam humilis consilio aurigae, et ubi formam pueri liberalem aliquam viderit, memor cruciatus prae metu propemodum interit. 18 Sic Plato sustinet pravum appetitum: coercet libidinem et vetat eam, quam adversarius concedi probari et laudari ab eo scribit. Potestne quicquam dici iniquius aut a veritate remotius quam quod homo iste contumeliae plenus effingit et virum honestissimum illum criminatur 19 Videte, viri optimi, quanta hominis huius calumnia est. Phaedrum, ut legatis, hortatur, quasi in eo res foeda a Platone probetur; et tamen quid in eo disseratur iam videtis contra omnino quam ipse adversarius asseveret. Amor etenim turpis aperte eiicitur et vituperatur, honestus ac pius probatur et ingenue laudatur. At adversarius Platonem vituperat, ab eiusque disputatione ita abhorret atque refugit ut qui in graveolentia aut venefica animalia incidisset. Orationem vero Lysiae laudat et consilium eius probat, qui scelus, quod Plato detestatur, aperte suadet atque consulit. Et nequis fortasse nos putet odio aliquo fingere ut adversarius ea fingit quae Plato nunquam aut senserit aut probarit, dicta proferam eius et partem orationis illius Lysiae interpre13  trahit] HKNW : retrahit Q 20  aliquam] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 24  homo…effingit] HKNW : ipse pessimus homo mentitur Q 29–31  At…laudat] HKNW : quodsi eum qui recte ac laudabiliter loquitur hic vituperat, quid fieri potest ne ipse qui rem benedictam male fingens vituperat, odio rei quam simulat laudare quam fingit vituperare coarguatur? Amat ille profecto quae reprobat. Qui eadem reprobat et ab aliis quasi probata mentitur et detrahit, quanquam simulat et scelus sub specie virtutis exercet ac fallit. Quinetiam ex iis ipsis quae laudat adversarius, facile eius mores possitis percipere. Laudat enim orationem Lysiae Q (eum et ille in marg. scr. Q1) 32  scelus] de scelere corr. H1N1W : de scelere Q 34  illius] om. K

5

10

15

20

25

30

Liber III, capitulum 2  143

5

10

15

20

25

30

tabor. Totam enim convertere tum longum, tum necessarium quidem non est quando vel minima quadam particula facile sensus totius orationis eius percipi possit. Facit hic prosopopoeiam irridendam quandam persona Phaedri, adolescentuli Atheniensis illius. Introducit enim Phaedrum laudantem orationem de qua loquor his verbis: “ibi orationem Lysiae perbrevem quasi divinam mihique perutilem Socrati perlegi.” Haec adversarius. Quid vero oratio probat, quam ipse perutilem et divinam putat, pudet dicere. Id enim suadet, ut Phraedrus et quisque adolescentulus non propterea temperet, quin obsequium turpe cuiquam praestet, quia non captum sui amore videat eum a quo desideratur, sed, dummodo commode agi possit, obsequatur, et potius eius libidini, qui sine amoris ardore desideret, morem gerat quam eius qui captus amore persequatur. Talis est, viri optimi, ea oratio Lysiae quam adverarius laudat, amat, exosculatur. Non solum perutilem, verum divinam etiam appellat. Lysias autem ipse, etsi minus se captum Phaedri amore simulabat, tamen non minus neque honestius quam ceteri scelestis amatores amabat, ut a Platone in eodem sermone qui nomine Phaedri inscriptus est significatur. Erat, inquit, puer quidam vel potius adolescentulus forma eleganti ac liberali, cuius amore capti permulti rem sibi gratam praestaret orabant; sed inter eos unus fallax, fraudulentus, occultusque aderat, qui cum nihilominus quam ceteri captus esset amore, tamen suadebat adolescentulo quasi captus minime esset. Cumque sibi obsequium ex eo aliquando peteret, suadebat ea ratione, quod obsequi gratificarique potius deberet homini non capto eius amore quam capto. 20 Hic est Lysias ille quem adversarius Platonis sibi amicum facit et divinam ac perutilem habuisse orationem apud Phaedrum adulescentulum dicit et iureiurando affirmat. Quid ipsa oratio Lysiae petat, suis verbis adhibendum est, ut Lysiam etiam loquentem audiatis sua, ut Platonem iam audistis. Sed ignoscite, quaeso. Facit enim summa hominis huius pervicacia et importunitas ut de rebus loquar que sine pudore dici a quovis homine honesto nequeant. Argumentum unum ex … illius orationis hoc est: Sed si morem publicum metuis ne, cum senserint homines, probro tibi dent id obsequium quod mihi praestiteris, velim scias eos qui capti amore sunt, ut ipsi sua magnifacere solent arrogantius, sic etiam exitimari ab aliis cupere credendum esse, atque ita verbis ambitiosius efferri seque iactare cum omnibus quod operam et laborem non

4–5  Trap. Comp. 2.2.8 (780.27–29) 16–22  Pl. Phaedr. 237b2–6 30–144, 3  ib. 231e3–232a6 1  necessarium] ne ante del. H1, in marg. scr. W et deinde del., om. N, scr. Q (v. proxim. notam) necessarium…est] ne necessarium quidem est KQ (est in marg. scr. Q1) | non] sscr. H1NW, om. KQ 4  Introducit] quanquam tota eius ipsius adversarii vita una prosopopoeia hominibus irridenda omnibus est ante add. Q (omnibus in marg. scr. Q1) | Phaedrum] magnus hic poeta ante add. Q 14  scelestis] scelestes corr. H1N1W : scelestes KQ 27  pervicacia] NKW : in ras. scr. H1 : petulantia Q importunitas] HNKW : perversitas Q 28  ex] spatium post reliq. HNKQW

144  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem frustra consumpserint. At eos qui capti amore non sunt, quoniam continere se possunt, caute acturum, ut quod tutius est. Id hominum existimationi anteponendum censeant. Quid Lysias suadet, quid petit, ex Phaedro iam verbis quoque ipsius quisque intelligere potest. Oh scelus! Nihil turpius, nihil scelestius, nihil detestabilius ea re quam suadet esse potest. Et tamen ab adversario probatur et laudatur. Quantum inter hanc sceleratam Lysiae orationem et sanctissimam illam Platonis intersit iam videtis. Et tamen adversarius Platonem vituperat et morum bonorum perversorem Lysiam virum divinum perutilem appellat. 21 Sed de his satis. Quod enim vere in Platonem vir iste insurgat, quem tam aperte vel in rebus perspicuis novas machinari calumnias non pudet, vestrum sit iudicium. Venio ad alterum Platonis sermonem quem De Cupidine inscriptum. Adversarius dicit Convivium, hoc est, in quo varie de amore a pluribus agitur, ut in eiusmodi operibus fingi solet, Phaedrus, Pausanias, Eryximachus, Aristophanes, Agathon, Socrates inter epulandum loquuntur, et pro suo quisque arbitratu amorem laudat. Incipit Phaedrus, sequitur Pausanias, mox Eryximachus, tum Aristophanes, deinde Agathon, post Socrates. Ceteri igitur mixtim de amore divino humanoque agunt, et aut laudant utrunque aut alterum laudant, alterum vituperant pro suis quisque sive moribus sive studiis et ingenio. Quo in loco adversarii reprehensio ipsa versatur. Quae enim vel a poeta vel ab oratore vel ab aliquo adolescente per potum et voluptatem convivii dicuntur, haec libenter hic nactus transfert in Platonem. Aristophantes enim, poeta comicus et ridiculorum ac turpium verborum vel auctor vel simulator, suo officio fungitur et quod se deceat servat. Narrat fabulas; et partim obscena, partim ridicula quaedam, quod ei licuit, adhibet. Hic est qui duos conflari coalescereque in idem ardore amoris dixerit, quod adversarius contusos et liquefactos in unum interpretatur. Vitam etiam beatam futuram amore ita devinctis idem Aristophanes pollicetur. Phaedrus, admodum adolescens amori vulgari et publico favens, amorem Achillis et Patrocli atque Alcestis et Admeti honestum pervertit et in peiorem accipit partem, eumque ita acceptum laudat cum minime sit laudandus, qui ne ad Homerum quidem aut aliquem nobilem auctorem referri potest. Nemo enim cui fides sit adhibenda amorem turpem fuisse Achillis

25  v. 132, 25 supra. 1  consumpserint] HNKW : consumpserit Q 8  Lysiam] appellat ante add. Q, sed del. et dicit in marg. scr. Q1 10–11  Sed…iudicium] HKNW : quibusnam moribus homo hic sit cum scelera laudet quamque vere contra Platonem loquatur cum tam aperte de rebus perspicuis mentiatur sit vestrum iudicium Q (homo in marg. scr. Q1) 22  se] in ras. scr. H1N1W : sibi KQ 23  ridicula] N : in ras. scr. W : ridiculosa corr. H1 : ridiculosa KQ 24  coalescereque] in ras. scr. H1N1W : coagmentarique KQ 27  et Patrocli] in Q sscr. Bess. (v. finem proximae notae) : in textu HKNW | Alcestis] Bess. scr. in marg. Q: Ἀλκήστυος καὶ Ἀχιλλέως ἔρωτα ἐπὶ τὸ χεῖρόν καὶ μοχθηρῶς ἐκλαμβάνει καὶ οὕτως ἐκλαμβάνων ὕμνεῖ (= ICP 478.18-20, ubi additur καὶ Ἀδμήτου Πατρόκλου τε) 27–28  et Admeti] in Q sscr. Bess. : in textu HKNW 28–29  honestum…Homerum] in marg. Q scr. Bess., in textu HKNW

5

10

15

20

25

30

Liber III, capitulum 2  145

5

10

15

20

25

30

35

cum Patroclo ait, sed honestum, cum ceteri, tum Homerus ipse fatetur, qui primus Achillem cum Patroclo coniunctum summa benevolentia scripserat. 22 Haec igitur Aristophanis et Phaedri, et siquis id genus alius turpiter per iocum locutus est, Platoni ascribit et quasi sententiam ac decretum Platonis vituperat, ac si nesciret dialogi formam eam esse ut quae auctor reprobare velit, ea probari ab aliquo faciat eumque introducat dicentem quem deceat talem habere vel opinionem vel orationem, quod et Plato, ut debuerat, fecit. Cum enim ceteri illi turpem amorem probassent, Socrates turpem reprehendit, honestum laudavit commendavitque amorem. Idemque omnibus in suis dialoguis agere solet. Aut enim Socratem introducit, qui ex opinione eius loquatur, aut aliquem doctrina auctoritateque notum qui idem faciat. Sunt autem fere quinque numero illae personae quibus Plato suam sententiam exponendam mandare solet: Socrates, Timaeus, Parmenides, hospes Atheniensis, hospes Velinus. Ceteri qui apud Platonem disputant sua opinione agunt et aut coarguuntur ab aliquo eorum quos modo nominavi aut approbantur. Quae cum ita sint, quid ad tantam iniquitatem iudicii possit accedere? Quando ea quae Plato reprehendit, refellit, vituperat, ipse Platoni opponit et turpissime foedat auctorem, qui virtutis cultum ornatumque semper et sibi servavit et ceteris servandum consuluit et summa cum commendatione predicavit. Iam Aristoteli quoque opponere idem adversarius potest, cum is etiam proponat sibi opiniones aliorum quas reprehendat. Cur enim magis Platoni hoc opponendum quam Aristoteli sit cum non minus ab Aristotele quam a Platone scribantur ea quae corrigi reprehendique debeant? Sed ut insanus est qui propterea Aristoteli detrahat, sic amens rationisque expers omnino est qui haec Platoni obiiciat. 23 Ergo ubi ceteri convivae illi, ut dictum est, orationem de laudibus habuerunt amoris, Socrates ad postremum, ut qui gravissimam, honestissimam, sanctissimamque Platonis sententiam declararet et ceteros omnis corrigeret, emendaret, doceret quemnam amorem excolere laudareque deberent. Ipse quemadmodum de amore quasi numine dei immortalis instinctus loquitur, animadvertite, queso. Spernit hic omnem humanum amorem, labem naturae, et contagionem mortalis generis omnem eiicit, caelestem divinamque petit rationem amoris. Illum probat, illum laudat, illum omnibus hominibus commendat amorem. Orditur ab eo unde quid amor sit. Pateat quod principium ipse aptissimum esse, ait tum eodem in libro, tum etiam in Phaedro. “Omnibus in rebus,” inquit, “adolescentule, initium unum illud servandum iis est qui recte consilium capiant ut intelligatur quid sit de quo consultetur, vel tota re aberrent necesse sit.” Primum igitur quis qualisque sit amor exponit. Quem cum ceteri egregia quadam statura, forma, et sapientia esse dicerent et deum suis laudibus demonstrare intenderent, ipse interrogando, ut moris disputantium est, eo deduxit, ut desiderio 12–13  scil., hospes Eleaticus dialogorum Sophista et Politicus; textus Graecus: ᾿Ελεάτης ξένος 32–34  Pl. Phaedr. 237b7–c2 2  coniunctum] deiunctum corr. H1N1W : deiunctum KQ 4–5  ac2 …nesciret] HKNW : rudis qui nescit Q 15  iniquitatem iudicii] HKNW : improbitatem Q 29–30  omnibus hominibus] H : hominibus omnibus corr. NW : hominibus omnibus KQ

146  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem rerum earum quas expetit amorem teneri et ob eam rem inopem atque indigum rerum earundem esse demonstratet. Neminem enim ea quae possidet, sed ea quibus caret desiderare. “Quodsi amor,” inquit, “virium, pulchritudinis, prudentiae, sapientiae, omnino rerum bonarum honestarumque desiderio tenetur, constat eum propterea desiderare quia caret.” Et subinde non validum, non pulchrum, non sapientem, non aliquid ex iis esse quae desideret, quanquam ne contrarium quidem, sed medium inter haec esse ait, solitum ad res bonas laudatasque obrepere sollicitum etiam, vigilatem, audacem, versutum, callidum foro uti, idoneum ad colendum observandumque, machinantem aliquid semper, solertem, ingeniosum, prudentiae cupidum, tota vita philosophandi studio incumbentem, sapientem quidem non esse, sed sapientiae nimirum studiosum et ideo non deum. Nullum enim deum philosophari aut cupere effici sapientem, quippe cum dii omnes sapientissimi sint. Et cum sapientia omnium rerum pulcherrima sit, cuius amor ipse cupiditate semper incensus est, expeti ab amore puchritudinem amplectique esse necesse. 24 Quae cum ita sint, effici ut amor plurimum ad felicitatem hominibus conferat. Bonis enim, quae ipse sibi magnopere acquirere studet, felicitatem comparari absolvique. Audiendos item non esse illos qui amantem sui dimidium quaerere dixerint, quod Aristophanes fabulose iocabatur et conflationem quandam coagmentationemque dicebat et reliqua quae maledicta ab illo adversarius Platoni omnia tribuit, quanquam Socrates, qui Platonis opinione loquitur, Mea, inquit, sententia neque dimidii amor est neque totius nisi bonum sit quod ametur. Nam et pedes et manus suas abscindi homines patiuntur si prava membra haec esse coeperint. Etenim ne sua quidem amare quenquam intelligo nisi rem bonam suam putet, malam alienam, cum nihil aliud sit quod homines ament nisi bonum, Cupiunt enim et amant ut sibi bonum et adsit et semper adsit ita ut ad summum amor sit rei bonae habendae semperque habendae affectio. Partum quoque amoris quendam fieri dicit tum corpore, tum etiam animo. Hominum enim naturam uterum partim corpore, partim animo gerere; cumque iusta aetatis ratio venerit, parturire nec deforme sed formosum id in quo pariat petere. Maris itaque et foemine coitum partim corporis esse praeclarum officium, quod mortalem generis humani conditionem faciat immortalem, idque expeti ab amore ipsum ut immortalitas comparetur bonumque servetur. Qua fieri potest ratione perpetuum. Hinc etiam labores suscipi ad res praeclaras efficiendas quo immortalis servetur memoria. Hinc pericula et mortem homines non aegre obire ut sui nomen et gloriam ad posteros propagare possint. 3–5  cf. Pl. Sympos. 202d1–3, 204a4–6 5–7  ib. 204b1–5 21–27  ib. 205e1–206a1 4  eum] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 7  solitum…obrepere] HKNW : solitum rebus bonis insidiari Q, sed in marg.: aliter, solitum ad res bonas laudatasque obrepere 22  abscindi] in ras. H1 : abscidi corr. NW : abscidi KQ 31  praeclarum] HKNW : divinum Q, sed in marg.: aliter, praeclarum 35  sui] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 36  possint] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 2  147

5

10

15

20

25

30

An tu, inquit, Alcestem pro Admeto mortem obire voluisse? Aut Achillem propter Patroclem aut Codrum ex maioribus nostris pro imperio filiorum suorum nisi virtutis immortalem quandam memoriam futuram sibi existimaret? Longe abest ut ita voluerint. Sed enim pro immortalitate nominis famae et gloriae omnes suam consumunt operam; et quo praestantiores virtute sunt, eo amplius ad agendum enituntur. 25 Sic Socrates disserit. Quo in loco animadvertendum est quemadmodum amor Alcestis aut Achillis aliter a Socrate ipso quam a Phaedro accipiatur. Phaedrus enim amorem illorum turpius repetit, Socrates multo honestius, quippe qui gloriae immortalitatisque causa illos obiisse fateatur. Alcestem enim, tametsi amore mariti, tamen non sine expetitione memoriae mortem vitae anteponendam duxisse dicit; Achillem vero officio functum tam amoris laudatissimi quam gloriae immortalis expetendae. Codrum tum virtutis civilis munus praeclare exercuisse, tum filiis potestatem imperii suo interitu acquisivisse laudi ascribendum censet. Quae certe calumnias adversarii dispellunt et vanas eas ostendunt. Sed amoris partum illum corporeum requirere mulieris gremium ait, atque ita per liberorum procreationem nomen immortale felicitatemque obtineri. At partu altero qui in lucem animi utero aedatur sapientiam iusticiam temperantia reliqua virtutis genera procreari. Haec enim convenire animo et utero ferre et parere. Quae qui ab ineunte aetate ingenue educatus eruditusque conceperit, hunc, ubi iam per aetatem licuit parere aedereque, in lucem cupere vehementer. Itaque formam petere liberalem in qua pariat. Turpem enim ineptam ad hunc partum suscipiendum arbitrari. Quodsi ingenium liberale, ut natura fert, iunctum cum forma corporis liberali competerit, duci indicio corporis ad virtutem animi interiorem. Quam amore sancto immaculatoque complexum parere virtutis illa praeclara quibus immortale nomen et felicitas longe absolutior comparetur. Itaque praeceptis instituere optimis, rationes rerum docere, et omnino quae ante utero gerebat aedere in lucem summa cum eius utilitate in quo patere statuit, alere etiam partum una cum eo. Et longe coniunctiores hos vivere quam patres suis cum liberis, stabilioresque in amando cum procreatione contineantur liberorum multo honestiorum ac diuturnorum — tali-

1–7  ib. 208d2–e1 2  ex…nostris] maiorem nostrum corr. H1N1W : maiorem nostrum KQ 3–4  futuram] HKNW : fore Q, sed in marg.: aliter, futuram 5  famae] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 8  disserit] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW | animadvertendum] HKNW : adnotandum Q, sed in marg.: aliter, animadvertendum 10  amorem] HKN (in ras. NW) : mortem Q | honestius] hos ante add. K 15  certe] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 16  et…ostendunt] HKNW : atque in caput retorquens ipsius accusatoris Q 18  obtineri] K; optineri corr. H1 : optineri NQW 20  ab…aetate] HKNW : a pueritia Q, sed in marg.: aliter, ab ineunte aetate 21  hunc…parere] HKNW : hunc aetate parere debitu Q (hunc in marg. scr. Q1 et debitu parere corr.), sed in marg.: aliter, hunc ubi iam per aetatem licuit parere | vehementer] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 24  interiorem] inferiorem Δ (485.15) 25  immaculatoque] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW

148  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem um etiam facile dixerim quales sibi quispiam potius optet — quam quales Homerus, Hesiodus, reliqui poetae reliquerint aut quales Lycurgus Solonve, leges tutrices reipublicae Lacedemoniorum, Atheniensium, ac fere universae Graeciae, condiderunt. 26 Hanc esse animi rationem amatoriam caelestisque amoris operam, patereque eandem cuique Socrates ait, quanquam alteram etiam statuit rationem amoris perfectiorem in contemplanda idea ad quam tandem hanc refert. Et summae felicitatis compendium putat illam adipisci et possidere. Eundum enim ad ipsam rei rationem censet et a corporis pulchritudine ad ideae, hoc est, exemplaris pulcherrimi rationem, qua omnia pulchra uniuntur, transeundum docet. Animi etiam pulchritudinem nobiliorem quam corporis statui oportere iudicat et legum officiorumque formam existimari elegantiorem. Hinc scientiarum pulchritudinem petere, et in pelagus tandem pulchritudinis dirigendo magnificentissime ac pulcherrime parere. Hic viribus acceptis et auctis reduci ad ipsam sciendi ideam atque pulchritudinis rationem ac speciem vereque pulchrum et nihil aliud nisi pulchrum ipsum cogitare. Qui enim, inquit, hucusque amatoria facultate erudiatur contemplando ordine riteque rerum pulchrarum genera, hic ad postremum viderit mirum quoddam pulchritudinis, genus, scilicet, idipsum cuius causa labor omnis susceptus est. Primum quod semper sit nec oriatur aut intereat neque augeatur aut minuatur. Tum etiam quod non partim pulchrum, partim turpe sit, aut interdum pulchrum, interdum turpe, aut in alia re pulchrum, in alia turpe, aut aliis pulchrum, aliis turpe; nec vero videbitur ipsum pulchrum, velut facies quaedam aut pectus aut manus aut quodvis corporis particeps, nec sicut ratio aut scientia quaedam, nec in alio situm, verbi gratia, in animali aut terra aut caelo aut quovis alio, sed ipsum per se secum uniforme sempiternum. Cetera autem omnia pulchra ita illo participant ut cum ipsa oriantur atque intereant, illud neque augeatur neque minuatur aut ullo pacto afficiatur. 27 Cum itaque ex his quispiam per amorem honestum ac probum repetens pulchrum illud supernum perspicere coeperit, iam fere finem attigerit. Hec est enim ratio illa proficiscendi recte in amatoria facultate. Sive suo sive alterius ingenio utitur ut hinc ex his pulchris initium capiatur pulchri illius causa superni et peroptati, quasi per gradus ab uno ad duos, a duobus ad omnia corpora pulchra, mox a corporibus ad pulchra officia, tum ab officiis ad pulchras disciplinas; post a disciplinis ad illam deveniatur disciplinam que non nisi pulchri ipsius sit disciplina; et postremo ipsum pulchrum per se cognoscatur. Hac vitae ratione vivendum satius quam ulla alia est in contem-

15–149, 15  ib. 210e2–212a7 17  idipsum] ad ipsum N

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 2  149

5

10

15

20

25

30

35

plando pulchro ipso per se. Quodsi videre potueris, profecto non tale esse tibi videbitur quale aurum aut vestis aut adolescentulus, quem cum vides vehementer miraris. Et tam tu quam alii plures amantes eo animo sunt ut suis delitiis semper assideant; et si fieri potest, nec edant nec bibant, sed solum eas intueantur. Quodsi haec ita hominem tenent, quid putandum siquis pulchrum ipsum summum aspicere sincerum, purum, immixtum, non implicitum carne humana, colore, et multis aliis mortalibus nugis? Si ipsam, inquam, divinam pulchritudinem valeat intueri uniformem? Num putes vitam hominis pravi posset illuc aspirare et quod videndum praecipue est videre eidemque adesse? An tantummodo facultatem dari homini virtute insigni pariendi non virtutis simulacra, sed veram virtutem, quae ab homine virtute praedito attingatur? Hanc autem veram virtutem qui peperit educaritque, carissimus deo immortali habetur. Et sicui immortalitatis munus debetur, ei ipsi deberi par est. 28 Hi sunt, viri optimi, amores illi Socratis et Platonis. Hunc amorem, hanc venerem, has delitias probarunt illi et coluerunt. Sic amare amarique hortantur. Ita aditum patere in caelum amanti amatoque fatentur. Felices ita futuros affirmant si in contemplanda vera divinaque pulchritudine versentur, non si, ut adversarius scribit, in unum confusi eisdem semper amoribus voluptate libidineque perfruantur. Ita cum ceteri, tum divus Dionysius, discipulus divi Hierothei divique Pauli apostoli, doctor nostrae religionis primus, accipit Platonis amorem. Et veri, inquit, amoris, qui non solum a nobis, sed etiam a sacris litteris laudatur, uniformem rationem multitudo capire sibique accommodare minime potuit, sed ad dividuum, corporeum, multipicem, et dispertitum amorem distracta dilapsaque est, qui non verus est amor, sed simulacrum vel potius lapsus veri amoris est. Verbis etiam eisdem sanctissimus hic Dionysius quibus Plato usus est cum de amore quarto De Divinis Nominibus libro loqueretur, ut dictum iam ostensumque est. Totum illud de amore caput, laus, et commendatio summa amoris est deducta a Platonis sermone tum sensu, tum vocabulo eodem. Quodsi accusator iste sermonem sententiamque Platonis vituperat, quid de sanctissimis nostrae religionis doctoribus dicat qui eadem cum Platone et sentiunt et loquuntur? “Quid, dicam?” adversarius inquit. “Quos appellabo? Qui mihi iudices erunt? Hominum aut dei fidem exclamabo?” Sed cur tam vehementer indignatur molesteque fert homo qui male quae benedicuntur accipere solet nescio. Iudices tamen videtur petere et iam iudices adsunt: Augustininus, Hiero-

23–27  ps.Diony. Areop. DN 4.12, ed. Suchla. 157.18–158.2 33–34  Trap. Comp 3.2.19 (782.30–31) 1  pulchro ipso] pulchrum ipsum corr. Q1 8  inquam] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 16–17  hanc venerem] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 31  accusator iste] HKNW : spurcissimus accusator Q 35  male] pro suis moribus ante add. Q 35–36  accipere solet] HKNW (primum e in eras. scr.) : accipit Q

150  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem nymus, Hierotheus, Ignatius, Dionysius, permulti alii sanctissimi, iidemque sapientissimi viri qui Platonis dicta atque sententiam probant. Accusatorem ipsum calumniatorem esse iudicant. Fidem requirit hominum. Dei etiam fidem exclamat, quam tollit, dum amorem divinum, quem Plato commendat, improbat, atque vituperat. 29 Sed ut adverarii tantam indignationem melius intelligere, viri optimi, possitis, propterea extitisse quia Plato scelera improbarit, non quia probarit. Audite quid Plato ipse octavo De Legibus libro ait: Hoc est, inquit, quod dictum a me est, scilicet, ingenium atque sollertiam adhibere me posse ad hanc legem quo usus procreandorum liberorum, ut natura requirit, servetur si abstinent amare ne genus humanum consulto ita interimant, si cavent ne in terram et lapides semen iaciant, ubi nunquam actis radicibus capere suam genitalem vim naturamque possit, si abstinent ab omni femineo solo in quo nequeat enasci quod satum sit. 〈…〉 Quinetiam si nemo audeat nobilem innuptamque mulierem tangere, sed quisque sua contentus uxore degat nec semina irreligiosa et spuria pellicibus mandet aut in marem praeter naturam iaciat semen inane ac sterile. An maris quidem hunc usum omnino prohibere debemus. Mulierum autem ita describere ut siquis cum aliqua concubuerit praeter eas quas cum diis et sacris nuptiis domum duxerit vel emptas vel alioquo modo acquisitas nec lateat omnes, sic egisse hunc si honore et laude civili privari lege instituerimus, recte sancitum sit. Nono etiam libro supplicia statuens delictis eiusmodi: “Siquis,” inquit, “mulieri aut puero vim per libidinem affert, moriatur impune ab eo cui allata vis est aut a patre vel fratre vel filio. Etsi maritus uxorem violari reppererit, liceat impune occidere eum qui violet.” Sic Plato lege constituit nequis marem in libidem usurpet, quem adversarius bonorum morum eversorem et in clunibus puerorum versari dicit. Sic Plato, viri

8–22  Pl. Leg. 8.838e4–839a3, 841d1–e3 23–26  ib. 9.874c2–6 1  Hierotheus] HK : in ras. N : Dierotheus (Dorotheus corr.) W : Dorotheus Q 2–3  calumniatorem] HKNW : rudem stultum improbum Q 3  hominum] quam nunquam servavit post add. Q 23  delictis] H (delicti corr. H1) KQW : delictas N 27  Sic] Platone versatur in illis nefandis qui ita loquitur et lege contra adversarium sancit? An adversarius ipse facile ad eam rem labitur, quam sibi habet familiariorem, et, quod modo dixi, irascitur Platoni quod scelera legibus praeceptis institutisque suis acrius quam ipse vellet vetuerit? Redit ad Aristotelem quasi iam demonstrasset plane omnia adversus naturam agenda Platonem statuisse et “Aristoteles autem”, inquit “quid huiusmodi unquam aut scripsit aut dixit aut egit. Evolve libros eius omnes diligenter. Nihil sibi dictum adversus naturam invenies.” Sed quam satius sibi ageret ludi magister iste cuculus si ‘poeta’ quae pars sit doceret puerulos quam si philosophos percenseret. Loqui nescit rudissimus hic grammatista, et tamen libros in Platonem scribere audet, scilicet, qui vocabulo ‘sibi’ et ‘suum’ uti nescit. Quid Aristoteles vel dixerit vel egerit novit. Discat prius uti vocabulo; deinde agat de rebus quas multo magis quam vocabulorum usum ignorat. Equidem quid Aristoteles dixerit aut egerit non quero. Novi enim illum non minus quam Platonem virum fuisse singularem. Platonem vero non talem fuisse qualem ipse accusator fingit atque

5

10

15

20

25

Liber III, capitulum 2  151

5

10

15

20

25

30

optimi, cum nostris evangelicis legibus convenit quando ne mulieris quidem sterilis ac infecundae concubitum concedit. Quid de ea re loquar, quam significat cum dicit “si cavent ne semen in terram et lapides iaciant”? His enim verbis vitium illud vetat quod religonis nostrae confessores molliciei nomine reprehendunt et prohibent. Usque adeo Plato rem veneream nisi procreandorum liberorum causa nunquam agendam censuit; et cum ceteris tam diligentem continentiae rationem statuit, tum sibi diligentiorem multoque difficiliorem et statuit et semper excoluit. Ita enim a rebus venereis abstinuerat ut ne legitimas quidem nuptias sibi impartire voluerit. Sed semper summa vixit cum castitate, quod a sanctissimo quoque sapientissimoque theologiae nostrae doctore Thoma Aquinate Secunda Secundae loco de virginitate accipi potest. “Legimus,” inquit, “Platonem unum apud veteres abstinuisse ab omni venerea voluptate studio contemplandae veritatis atque artium optimarum cupiditate.” 30 Sin Diogenes Laertius Platonem in eo libro quem de eius vita et moribus scribit adolescentulos quosdam in delitiis habuisse dicit et epigrammata lasciviora quaedam adiungit, facile intelligi potest ea quae ita ab eo de Platone narrantur non sententia ipsius Diogneis dici nec pro vero confessoque exponi, sed ad comicos quosdam referri et Aristippum. Nam quod ad ipsius quidem Diogenis sententiam pertinet, non modo alienum hoc vitium a Platonis moribus ipse arbitratur, verum etiam moleste admodum fert calumniam hanc in tantum virum. Et plane suo sermone quid ipse sentiat exprimit, quippe qui posteaquam de ortu, educatione, eruditione, virtute, opinionibus Platonis honestisisime honorificeque locutus est. Et quenam de eo viro apud omnes homines fuerat opinio declaravit. Utque ingredientem Olympia Graeci omnes ad eum oculos converterunt, utque Mithridates Persa statuam eius in Academia collocavit, hec afferat: “Sed quanquam ita virtutue Plato claruerat, tamen ne is quidem carere maledictis hominum improborum potuit. Sed ipse quoque affectus convitio a comicis est.” Quod in loco exponit comicorum in eum convitia et Aristippi Cyrenensis, quem modo nominavi, calumniam ex adolescentulorum familiaritate deductam. Utrum an Aristippus ille vere de Platone haec dixerit et quanti facienda sint eius verba, argumentum accipi potest ex vita eius ac moribus, de quibus idem Diogenes scribit. Licet enim, ut breviter omnia complectar, percipere eum hominem facile servivisse semper questui ventri, voluptatibus omnibus obscenis; Tyranorum assentatorem fuisse, inprimisque

10–12  Thom. Aq., ST, II-II, q. 152, a.2, ad 3 24–25  ib.3.26 31–152, 1  ib. 2.66

13–15  Diog. Laert. 3.29–33

22–23  ib. 3.25

23  ib.

mentitur, id et exposui. Et satis hoc esse contra mendacis et maledici hominis contumeliam arbitror. Sed quod ostendere volui ante add. Q (quasi iam … statuisse et et suum in marg. scr. Q1 ) 5–6  censuit…cum] HKNW (censuit in ras. scr. H1W; censuerat corr. N) : censuerat, sed haec minime adversario placent. Itaque hostis Platonis acerrimus factus est et vituperator. Quid enim bonus vir iste probare Platonis sententiam posit quando non modo scelera aperta, sed etiam occulta et abdita non licet ei per Platonem quidem exercere? Sed cum Plato Q 12  artium optimarum] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 13–152, 18  Sin…testantur] HK, om. Q, in marg. scr. NW 18  vitium] scripsi : vicii HN : vitii KW 27  Utrum] verum W

152  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem Dionysii Syracusani mancipium turpe. Ad hec inimicum Platonis, Xenophontis, omnium doctissimorum modestissimorumque virorum vituperatorem de gurgite suorum vitiorum emersisse. Fit enim ut qui pessimis moribus sunt, facile linguam suam maledicam in viros probos exerceant ne cum reprehenduntur a probis, propterea reprehendi videantur, quod sua culpa reprehendi meruerint. Quis igitur mente sanus homini tam improbo scelerato et inimico fidem adhibeat? Quis eum non detestetur et scelus, quod ab eo commissum est, fingi in Platonem arbitretur? Diogenes vero ipse quidnam de Platone sentit et quam honestissime loquitur, libro toto, quem copiose de eius moribus et disciplina ediderit, dilucide aperit, atque etiam eulogiis quae pulcherrimo aequissimoque officio Platonis virtutem memorie omnium hominum commendat. Quale est illud: Nascitur in terris Asclepius et Plato Phoebo Ut curam hic animi, corporis ille gerat. Quin etiam de vita et moribus Speusippi, qui nepos Platonis fuerat, idem Diogenes scribens: “Servavit,” inquit, “Speusippus easdem Platonis opiniones, sed mores non eosdem servavit. Fuit enim hic irae voluptatique deditus.” Quodsi, contra atque Plato, fuit hic voluptatibus deditus, constat iudicio huius auctoris Platonem voluptatem sprevisse castissimeque vixisse, quod latissime ceteri quoque nobiles scriptores testantur. Sed haec prolixius certe quam Platonis bona apud omnes existimatio requireret diximus, deducti longius ab accusatoris ipsius furore, qui libros Platonis scelera probasse effutit. Ita enim necesse fuit ut pluscula eius interpretaremus legenda iis qui in litteris Graecis Platonem legere nescirent.

5

10

15

20

Capitulum Tertium De Mulierum Usu Communi Honestatis Platonis Defensio 1 Sed cum nugas accusatoris de libidine refelli permultis potissimisque rationibus 25 ac testimoniis sanctorum primariorum ceterorumque praeclarorum virorum apertum iam omnibus sit, venio ad eum locum Platonis in quo de mulierum usu communi agitur, quem adversarius reprehendens argumento Aristotelis philosophi accinctus invadit. Quem locum nemo ita a me defendi putet, quasi Platonem rectius simpliciter probasse usum communem mulierum existimem. Longe enim abest ut ego, qui ratione 30 persuasus sum meliore rituque sanctae ecclesiae nostrae probarim usum proprium, ita sentiam cum Platone; sed respectu aetatis illius, qua Plato mores et iura suo arbitratu 12–13  ib. 3.45 15–16  ib. 4.1 23–24  Capitulum…Defensio] H (in marg.) NW (de … defensio in marg. NW) : om. KQ, sed signum paragraphi sscr. Q1 29  invadit] similis simiae quae cum vestimentum hominis induit aut pileum sibi apponit risum amplius movet quam cum nihil eiusmodi accipit post add. Q 29–153, 18  Quem… probent] in marg. scr. Q (ad finem prima verba proximi paragr., perdifficilem esse usum mulierum communem Bess. iteravit) : in textu HKNW

Liber III, capitulum 3  153

5

10

15

20

25

30

35

statuebat, non eum perperam ita statuisse putarim. Nam si religio institutaque temporum illorum ita patiebantur ut unus plures haberet uxores et quam nollet facile removere, aliam autem ducere posset, si non rationem naturae illi perfectiorem sequebantur quam nos secuti melius vitam nobis instituisse putamur, si denique non quid sanctius usus hominum illorum civilis quaereret, sed quid commodius aut aptius ad naturae vulgaris voluntatem attenderent, satis excusationis in causa Platonis esse eatenus dixerim, dum ratio cur ita fecerit aut plus aut non minus valeat quam eorum quos eadem aetate eademque religione cum Platone vixisse certum est, quamquam post aetas melior et religio vera omnia cultius, absolutius, sanctius decernere conficereque potuerit. Nam ut tota aetas eiusdem hominis plures continet partes quarum officia sunt diversa (alia enim pueritiae sunt, alia adolescentiae, alia constantis aetatis, alia senectutis) nec adolescentem optimum iudicamus qui praestantior hoc aut illo seniore optimo est, sed qui respectu suorum aequalium iure debeat anteponi, sic aetatis hominum universae atque aevi communis partem eam accipi quandam oportet qua Plato vixerit. Et num melius quam ceteri suae aetatis homines senserit, decreverit, scripserit attendendum, non quid melius divi apostoli, quid sancti, quid homines fide instituti religioneque eruditi summa et quasi aetate iam provecta diiudicent atque probent. 2 Perdifficilem esse usum mulierum communem Plato haudquaquam ignoravit, qui et vix de ea re dixerit et posteaquam eius commoda declaravit et quemadmodum effici posset, quamquam summa cum difficultate, ostendit, rursus ambigat et divinum potius quam humanum huiusmodi reipublicae statum esse confiteatur. Sed quoniam inter omnes id constat, nihil vel melius in republica esse quam quod homines coniungat et uniat vel peius quam quod distrahat et vario animo diversaque voluntate multiplicet (alterum enim de his “meum” et “non meum” illud exitiosum in republica peculiare summamque discordiam civium facere, alterum commune rerum omnium commodum et summam concordiam parere), certum est hanc autem effici coniunctionem non posse nisi una cum ceteris rebus uxores etiam et filii sint communes Plato existimavit. Idcirco rem uxoriam statuit communem putavitque ita fore ut cives omnes eisdem in rebus delectentur et contristentur, idemque omnium sit vel suum vel alienum unoque animo omnia agant et cogitent. Itaque ut alii quidam reipublicae auctores, et quidem non vulgares, uni viro plures concessere uxores, sic Plato pluribus plures dari posse sine errore existimavit, dummodo plures illi viri ita sint eruditione virtuteque instituti ac praediti ut omnes quasi unus eadem bona et velint et exerceant quemadmodum ipse docuerat. Virtus enim ipsa, etsi difficulter, tamen efficere potest ut plures homines idem sentiant, idem velint, idem nolint, denique ita vivant ut qui plures sunt, quasi unus secum vivere consentiens, constans, placidus videantur

25–26  illud…peculiare] in marg. scr. Q : in textu HKNW 25  republica] rempublicam N

154  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem 3 Aristoteles contra arguit. Cuius argumento adversarius armatus in aciem descendit, quasi “negotia publica negligantur, caritas et amor extinguatur, officium quod a filiis parentibus debetur tollatur.” Sed quod bona venia Aristotelis dictum! Velim nihil in Platonis positionem rationem istam valere dixerim. Plato enim et cogitavit id et dissolvit priusquam usum communem statueret mulierum cum ita poneret ut virtute, doctrina, et litteris cives sic educarentur, instituerentur, erudirentur, ornarentur, perficerentur ut quemadmodum homo unus sibi constans, concinus, consentiens, aptus reddi potest beneficio virtutis et opera, sic civis universus sibi constaret, sibi consentiret, idem vellet idem, nollet, in eisdem gauderet, in eisdem doleret. “Quo posito, quid sit,” inquit, “quod negotia publica negligantur quando plures cives perinde quasi unus rem suam, id est, communem, tuetur et curat?” Simile est quod ita opponitur, ut siquis rem hominis unius negligi propterea putet quia plura sint membra ex quibus constet (caput, dico, pectus, ventrem, crura). Videat qui ita sentit ne contra omnino sit. Quisque enim, dum rem suam curat et agit, ita cupiditate suae tenetur ut parum communem cogitet? Unde fit ut saepenumero status amplissimarum civitatum evertatur. Quotiens cives singuli student vel sibi vel suis liberis honores, opes, dignitates acquirere, augere, servare non saluti patriae, non communi commoditati, non felicitati universae consulere, sic praeclarus Atheniensium status periit, sic egregia Lacedemoniorum respublica, sic Romanorum summum inauditumque illud imperium eo paulatim deductum est ut qui toti orbi terrarum imperassent, vix minime Italicae parti dominarentur. Florebat profecto Romana respublica cum Iunius Brutus studio commodi publici suos filios quasi alienos ac hostes morte punivit, cum P. Decius se pro republica devovit, cum alter Decius ad voluntariam mortem cursum equi pro eadem republica incitavit. Everti iam coepti cum Gaius Caesar sui avidus regem se facere urbis et Octavio nepoti imperium Romanum acquirere cupivit. Omitto exempla nostrae aetatis ne cui moletus sim. Equidem civitatem nullam vel olim vel nostris temporibus interemptam cogito nisi ea causa, quod cives rebus propriis indulserint, communes neglexerint. Attamen usum communem rerum omnium ita nonnulli aspernantur ut Platonem audiendum non putent cum eum probat et praecipit, perituramque rempublicam credant nisi controversias quotidie de meo et tuo existere, nisi furta, rapta, negata, occupata, usurpata, nisi seditione, dissidiis omnibus dirimi civitatem sentiant. Quid enim aliud causa sit horum omnium malorum nisi quod proprii cupiditate distractae familiae tot sibi urbes civitatesque constituunt quot ipsae sunt numero? Quae, quamdiu cum exteris pugnant, coguntur necesitate quadam concordes agere; cum ab exteris requieverint, seviunt inter se et tamdiu pugnant, dum civili clade statum suae patriae ex toto interimant. Qui enim filius Marci fratrem sibi filium Lucii non hostem potius arbitretur quando sic 2–3  citatio ficta, sed cf. Trap. Comp. 3.3.2 (788.1–3); et Arist. Polit. 1.1261a16–1262b36 9–11  citatio ficta 21–22  scil., Lucius Iunius Brutus; v. Liv. 2.5 22  scil., Publius Decius Mus (d. 340 BC); v. Liv. 8.9.9 23  scil., Publius Decius Mus (d. 295 BC); v. Liv. 10.28.18 2  negotia publica] HKNW : res publicae Q, sed in marg. Q1 scr.: aliter, negotia publica tollatur] 13–155, 18  Videat…velim] in marg. scr. Q : in textu HKNW

2–3  negotia…

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 3  155

5

10

15

20

25

30

35

ei persuasum est ut natura in propriis potius quam in communibus sit consideranda, colenda, et observanda? 4 Quamquam non unus adversarius iste — fateor enim — rem hanc adversus Platonem defendit (iam enim Aristotelem istuc profectum confessus sum), sed quoniam Platonem eadem quae ab Aristotele opponuntur video et animadvertisse et dissolvisse, quid rationis moverit ad haec Platonem intelligo et iam dixi. Quid Aristotelem ad oppositum adversarius explicare deberet. Ego vero, cum mecum cogitem quid Aristoteles hoc, Plato illud, non oppositum dici ab Aristotele intelligo, sed quod intentius a Platone, id remissius ab Aristotele decerni. Uterque enim civitatem unire voluit, sed alter magis, alter minus et quo minus, eo plura incommoda evenire necesse est. Principium namque et causa commodi unio et communitas civium est, contra incommodi divisio et proprietas. Facilius tamen id est et sensui nostro propinquius, quod quidem sectari Aristoteles solet; et quidem physici hoc officium esse arbitratur. Plato contra commune respicit. Partem enim quae sensu nobilior in homine est (mentem dico, atque intelligentiam) sequitur; et ob eam rem difficuliora quidem semper ille aggreditur, sed menti intelligentiaeque convenientiora. Aristotelis itaque sententia propinquior sensui, Platonis intelligentiae familiarior est. 5 Haec tanquam dicta a Platone velim. Curabunt igitur omnes, hoc est, unversi cives, sicut unus rem communem et amabunt non minus, ne dicam magis, quam singuli suam amare solent. Plurimum enim caritatis amorisque in iis est qui moribus copulati optimis degunt, qui virtute devincti unanimes idem amarint, idem oderint. Brutum civem Romanum, quem modo nominavi, securi filios percussisse legimus nequid sui erga patriam amoris negligeret. Erat enim ille virtute ceteris civibus ita convictus ut suum id esse putaret quod commune, non quod proprium haberetur, amaretque vehementius et curaret rem communem quam propriam. Aliena enim res propria ita fit siquod tu proprium dicis, iunctum cum ceteris propriis venerit in proprietatem universi. Ergo amabat ille suos filios tanquam partem prolis communis suae civitatis quamdiu commode cum reliquis partibus iuncti totum conficiebant, quod patris universi proprium erat. Sed ubi iam incommode propter illorum pravitatem coniungi sensisset, illico rem non suam, sed alienam duxit et quasi putridum et incurabile membrum de toto corpore amputandum censuit. Igitur non extinguitur amor, immo diligenter servatur in universum, quod universi civis obiectum est. Reverentia autem et officium minorum natu in maiores omnis ita servatur sicut unius filii optime instituti in patrem. Ut enim singuli filii singulos patres nunc observant, sic tum universos observabunt et colent et universos singuli cum ita a teneris, ut aiunt, 22  v. 154.21 supra 6  intelligo…Aristotelem] om. K 8  dici…Aristotele] H : ab Aristotele dici KQNW 22  quem…nominavi] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 23  ceteris] cum ante scr. KQ, del. HNW 24  convictus] devictus corr. H1N1W : devictus KQ 28  iuncti] scripsi : iunctos HKNQW (iuncti Δ) 29–30  pravitatem] HKNW : improbitatem Q, sed in marg.: aliter, pravitatem 31  amputandum] HKNW : abscindendum Q, sed in marg.: aliter, amputandum

156  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem unguiculis instituantur ut omnibus natu maioribus tanquam patri obtempererent, omnes venerentur, omnes omni officio prosequantur. Commodius itaque futurum Plato ita existimavit si proprium, ex quo seditiones, contentiones, crimina, controversiae, reliqua omnia mala solent oriri, omnino tolleretur et usus rei uxoriae, qui propriae possessionis causa potissima est, in commune devocaretur. 6 Sed quin perdifficile id esset non dubitavit, effici tamen posse plane quinto et sexto suo De Republica libro exposuit. Initium namque et facultatis primordium qua respublica huiuscemodi constituti possit virtus perfecta absolutaque est. Quae si deest, ne Plato quidem ipse constitui posse contenderit. Sic enim ait: Omnino nisi vel philosophi dominentur vel domini philosophentur diligenter, penitus, atque perfecte, coniungaturque potestas civilis cum ipsa philosophandi ratione excludanturque variae voluntates, que nunc seorsum utramque in partem animos trahunt, fieri non potest ut civitatibus pausa contingat malorum, immo, ut opinor, generi humano; nec reipublicae huius status, quem modo exposui, possit unquam consistere augerique aut primo quidem ortu in lucem prodire. Quae cum ita dixerit, sigillatim persequitur quales philosophos ipsos esse oportet, videlicet, veritatis studiosos, virtutis officiosos, contemplandi etiam rationi deditos, qua ex iustis honestisque humanis reduci possint ad illa divina, quorum participatione haec et sunt et appellantur, possidereque certam rerum scientiam, non dubiam opinationem. Tales simul et philosophos et principes et tutores custodesque civitatis esse oportere decernit. Quos enim legum officiorumque diligentes statuerit, eosdem custodes quoque idoneos fore non dubitat. Sic enim futurum sperat ut ipsi suo optimo philosophandi studio nihil agant quin id referant ad exemplar perfectum absolutumque, illud quod humana officia imitantur et, quoad fieri potest, representant et exprimunt, rerumque usu et virtutis cultu exercitationeque cogitent recte, et quae facto opus sit, egregie faciant, quae iam instituta servanda sunt, diligentissime servent. 7 Officium praeterea philosophandi statuit voluptates corporis repudiare, animi affectare, pecunias spernere quasi rem exiguam minimeque dignam philosophantis animi magnitudine, qui summam felicitatem immortalitatemque expectat, mortem non pertimescere, iusticiam colere. Constantem etiam, fidelem, modestum, benignum, facilem, ingeniosum, memorem concinnum, elegantem, festivum, tum natura tum opera eum qui philosophus digne vocetur esse requirit. Ceterum hominem hac natura existere admodum raro fatetur; et siquis ortus, hac est in pericula multa magnaque incurrere nisi ingenue educetur regaturque. Naturae enim optime rationem eam esse, ut nisi bene instituatur, vitiosior ipsa evadat quam ea quae vilis quaedam atque ignobi10–16  Pl. Resp. 5.473c11–e2 11  penitus] HKNW : intime Q, sed in marg.: aliter, penitus 14  pausa] HKQ : ad finis corr. N1 : finis W : requies Δ 15  possit] N (poscit corr.) : poscit HKQ 16  consistere] HKNW : coalescere Q, sed in marg.: aliter, consistere 31  iusticiam colere] in marg. scr. Q : in textu HKNW 33  hac] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 3  157

5

10

15

20

25

30

35

lis ortu primo extiterit. Et quidem animos ingenio praestantissimos, si male fuerint instituti, reddi pessimos. Quippe non vulgarem et quanlibet esse naturam quae summi vel boni vel mali causam dederit, sed eximiam singularemque quandam constare, eam que ut summa bona, sic summa mala facere queat cum debita educandi ratio non adhibita est. Labem autem et perniciem naturae ingenuae tum accidere cum permulti frequentesque scelerati vel in senatu vel in foro vel in theatro vel in exercitu vel in quovis coetu hominum magno. Res quae honeste laudabiliterque aut aguntur aut dicuntur, reprehendunt atque vituperant. Contra quae turpiter aguntur aut dicuntur, has probant et laudant; idque utrunque faciunt supra modum, et tumultuantes, exclamantes, plaudentes suum vitium augent. Sic enim animos iuvenum cogi eisdem quae illi exercent assentiri eademque probare ac agere. Accedere ad haec supplicia virorum bonorum, ignominias, mulctas, discrimina, capitis omnino detrimenta, et damna, quibus optima quaeque indoles de virtutis officio retorqueatur, ad facinus malum avocetur. In quo assuescens peior in dies demum longeque pravior ceteris evadat. Itaque divino quodam auxilio agi non perperam dici posse siquis in statu reipublicae huiuscemodi incorruptus servari virtutemque colere valeat. 8 Cum igitur Plato principes civitatis philosophos faciat civesque omnes virtute perfecta et moribus integerrimis institutos ac praeditos, quasi unum hominem formet et statuat, non temere fieri posse exitimat ut usus mulierum communis servetur sine incommodo, immo summo cum commodo universitatis. Siquidem peculiaris et proprius ille distrahit civium voluntates facitque ut per discordiam mala existant quibus civitates intereunt, difficile vero id esse nec ipse negat; sed si fieri possit ut homines plures tum natura, tum studio eo proficiant quo omnes consensu uno vivant usumque rei familiaris atque uxoriae non propria voluptate describant, sed procreatione tantum modo liberorum et patriae tutela, satis sibi rationis esse Plato ad rem defendendam arbitratur. Quod siquis plures ita coniungi posse vinculo virtutis vel effici non posse vel contra naturam factum exitimat, id demonstret et explicet ut sublata illa Platonis positione nihil praeterea sit quod aut sequatur aut consequi debeat. Hac enim salva frustra laborat qui usum communem damnat et reprobat. Nam, ut probari posse videtur, et cura negotiorum et caritas liberorum et reverentia parentum non minus ita servari potest quam si varie sua quisque seorsum procuret et tueatur. Videtur. profecto qui ita opponit, non secus arguere ac si corpus humanum ex pluribus iam et variis membris a natura constitutum ceteris quidem vitae officiis communi opera omnium membororum suae compositae naturae fungi censeat, quod autem ipsum totum servet, id non ab eodem pari modo exerceri, sed singulatim statuat ut partim caput, partim manus aut pedes discordi fine proposito efficiant; nec videt convenientius esse

13  retorqueatur] torqueatur N 14  avocetur] evocetur N 20  summo] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 29  damnat et] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 21  ille] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 29–30  probari…videtur] in ras. scr. H1N1W : ostesum iam est Q 30  non minus] HNW : plenius Q, sed in marg.: aliter, non minus 31–32  Videtur…arguere] in ras. scr. H1N1W : mihi quidem non secus videtur arguere qui ita opponit KQ

158  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem naturae, immo necessarium, ut quod ad conservationem totius attinet, id procuretur agaturque a toto communi partium opera eodem pertinentium pari consensu et, quoad magis fieri potest, unitiore. Quod enim civitatis speciem servet, procreatio liberorum est. Quae ut dirimit atque interimit si privatim secedit, sic unit et servat si publice constituitur. Sed enim decipitur qui privatis favet qua idem esse melius iudicat in quod hominem sentit propensiorem. Ad voluptatem autem homo propensior natus est, quam usu proprii potius quam communis rei augeri certum est. Verum commodum civitatis, dignitatem virtutis non voluptatis amplioris cupiditate, sed conditionis melioris ratione determinare debemus, etiam si labore, si pericula, si mortem ipsam obire oporteat. 9 Difficultatis tamen causa quae summa in hoc reipublicae statu constituendo servandoque est, ne Plato quidem omnibus locis praeceptorum suorum idem probat, sed libris De Republica usum communem consulit, libris De Legibus non communem, sed proprium monet ut siquod optimum summeque bonum sit, effici propter difficultatem nequeat, non desit consilio eius et opere genus secundum atque etiam tertium reipublicae quo homines commode possint coniungi et degere. Cum itaque plura quam vel Aristoteles vel aliquis arguerit ipse sibi opposuisset de usu tum mulierum, tum ceterarum rerum communi, de victus cultusque tenuitate, de auri et argenti inopia, seque ex aliorum opinione, quasi ex cera fingeret civitatem aut somnia narraret et rem impossibilem suaderet, damanasset, O amici, inquit, non sum nescius dici quodammodo vere isthaec posse, nec me fugit tantam rei esse difficultatem ut perinde quasi omnino effici nequeat praetermittenda videatur. Sed enim quaque in re agenda exemplar proponendum optimum est cuius intuitu imitationeque pro viribus enitendum sit maiora attingere. Qua vero ita occurrit ut vires nostrae deficiant desistendum, satisque actum existimandum si studio, opera, sollertia, et diligentia nostra, quoad maxime effici poterat, accesserimus ad eius exemplaris dignitatem quod nobis imitandum sequendumque statuerimus. 〈…〉 Quamobrem in ea quoque reipublica ratione qua de agimus hoc idem servandum est. Nam etsi ita videtur ut effici status eiusmodi reipublicae nequeat, tamen constituendum sane fuit exemplar perfectum absolutumque supra modum cuius specie forma imagove reipublicae, quoad fieri potest, praestantior constitueretur, sicut de iusticia quoque qualisnam esse quaerendo adhuc egimus. Nam si qualis iustitia sit compererimus, non iam et virum iustum nihilo differre ab illa omnique ex parte talem esse qualis ipsa iustitia sit oportere censebimus. Sed satis esse siquam

21–159, 8  Pl. Leg. 5.746b3–c4; pro secunda parte citationis cf. Resp. 5.472b1–e4 5  idem] id KW 15  eius] in marg. scr. Q1 : in textu HKN aliter, actum 30  hoc idem] hocdem H

26  actum] HKNW : egisse Q, sed in marg.:

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 3  159

5

10

15

20

25

30

35

proxime accesserit et omnium maxime particeps factus iustitiae sit, perinde ut pictor qui exemplo qualisnam pulcherrimus homo esse depinxerit cunctaque humani corporis ornamenta sua pictura monstrarit, nihilo hercle propterea minus sit laudandus si effici non possit ut homo talis omnino procreetur qualem ipse ingenio suo et radio ostenderit. Sic nos, cum civitatis optime statum verbis depingimus et eximia quadam forma statuimus, nihil propterea erramus quod civitatem nullam ita constitui ut disputatur monstrare possumus. 9a Quid ad haec adversarius dicat, qui Platonem arbitratur ignorasse difficultatem reipublicae quam constituit nec aliud quicquid probasse de re uxoria aut libris De Legibus aut aliis sermonbius suis nisi publicum usum existimat? Et cum haec permultaque alia ad hanc sententiam dixerit libris quos ipse adversarius convertisse in Latinum sermonem dicit, tamen ipse, quasi nihil eiusmodi legerit, unum illud semper in ore habet, ut communem mulierum usum Plato concesserit. Sed utrum ea quae convertisse dicit non intellexerit an veram pervertens rationem fallere conetur non facile dixerim. Utrunque certe a probo doctorque viro alienum est. 10 Sed quid insuper? Plato libro De Legibus de re uxoria statuque reipublicae optimo disseruit: Nostrum officium, inquit, ut status reipublicae primae, secundae, et tertiae explicemus. Tum eum quem quisque malit, deligat pro suo arbitrio sibi colendum servandumque. Ergo ita agendum. Primum quisnam primus virtute dignitateque sit, quis secundus. quis tertius exponamus. Mox deligendi potestatem Cliniae nostro in praesentia demus. Et siquis alius, utcunque libitum est, patriam sibi deligere atque rempublicm anteponere velit. Civitas prima et respublica praestantissima et leges optimae illae sunt ubi quod veteri proverbio dicitur, id per totam civitatem diligenter, servetur, dicitur: autem res amicorum esse communes. Hoc igitur sive terrarum uspiam temporibus his nostris servatur sive aliquando servabitur ut uxores communes, liberi communes, pecuniae communes, res denique omnes communes habeantur, et quod proprium peculiareque vocatur de tota vita tollatur, adhibeaturque opera, quoad magis fieri potest, ut etiam ea ipsa quae natura propria nobis delegarit, communia studio nostro efficiantur, verbi gratia oculi, aures, manus, quo et videre et audire et capere communi sensu et corpore possimus, idemque omnibus sit expetendum, idem laudandum, idem vituperandum, idem iocundum, idem 19–160, 11  Pl. Leg. 5.739a6–e3 15  fallere conetur] HKNW : mentitur ut fallere possit Q 16  certe…est] HKNW : enim hominem istum et rudem doctrinae ac litterarum et perversum malignum improbum esse scio Q 18  disseruit] in ras. scr. H1KN1W : disseruerit Q 19  status] statum Q 22  dignitateque] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 25  anteponere] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW

160  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem iniocundum, et legibus exquisitissime diligentissimeque cives cuncti copulentur devincianturque ut una quasi conspiratio animorum et rerum omnium conflatio quaedam reddatur, si haec ita fiant, nihil profecto ad huius status integritatem accedere possit, nihil ad summae felicitatis accumulationem queat excogitari vel commodius vel iocundius vel praestabilius. Talem igitur urbem si alicubi aut dii aut deorum filii incolunt et plures vitam degunt unius, feliciter illi quidem vivunt nullamque experiri possunt hac sua societate iocundiorem. Quamobrem exemplum reipublicae nullum quaerendum aliud est. Sed hoc uno proposito enitendum pro viribus condere similem quem intendimus reipublicae statum. 11 Post haec alterum statum loco secundo exponit, quem legibus mandat, primo illo praetermisso, quasi non moribus praesentis aetatis congruo. Ita ne Plato quidem rei difficultatem ignoravit et suae aetati moderatius altero statu consuluit. Ita quemadmodum effici posset primus ille explicavit, dissolvitque rationes illorum qui civitatem in varia et multiplici quadam rerum partitione constituerent putarentque disperire si in unum redigeretur. Non enim unum ratione quantitatis ipse accipit, quod certe destructio civitatis est, sed qualitatis, hoc est, concordia, consensu, unanimitate, denique virtutis unitate, quod unum civitatem egregie et constituit et servat et auget. Quapropter Aristoteles quoque hominem civile ac sociabile animal vocat. Civilia vero animalia primo De Historia Animalium libro dicit ea esse quorum negotium unum communeque omnium sit, idque non omnium gregatilium animantium facere, sed aliquorum, quale est homo, apes, vespa, formica, grus. 12 Exempla autem siquis ex nationionibus petere velit, quae usu rei uxoriae communi non modo sine discordia vel privata vel publica vixerint, verum etiam hostes superarint, statum sui ampliarint, felicem sibi rempublicam servarint, permulta sane compererint, sed nos paucis quibusdam expositis, ne longiores simus, finem faciemus huius loci, praesertim cum etiam pauciora satis sint ad confutandum eorum errorem qui Platonem ea scripsisse de republica opinantur quae natura non pateretur eique, quasi unicae rationi naturae, asciscunt, quod legibus, institutis, et moribus suae vel gentis vel aetatis probari sentiunt. Massagetae, gens ampla et strenua, communi re uxoria utuntur, ut Herodotus Halicarnaseus, scriptor eximius, narrat. Atqui hi sunt qui contra Cyrum summum illum regem et arma Persarum, quae sibi omnes subegissent nationes, pugnantes pro communibus liberis et uxoribus non rem communem neglexerint. Non amorem erga communes liberos remissius exhibuerint, sed ita strenue dimicarunt ut hostes vicerint, Cyrum occiderint, triumphum summa cum gloria

20  Arist. Polit. 1.1253a2–3 1.211–216

20–23  Arist. HA 1.487b34–488a10

7–8  illi quidem] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW facere] interesse post add. Q

31–32  Hdt. 1.216

32–161, 1  ib.

22  animantium] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 3  161

5

10

15

20

25

30

duxerint. Afros etiam Nasamones, apud eundem scriptorem legimus, usu communi uxorum eodem quo Massagetae more degere et liberos ex similitudine discernere, quorum Aristoteles quoque secundo Politicorum libro facit mentionem, appellatque Afros Superiores. Thraces suas virgines quibuscum libitum est viris concubere ex more permittunt. Brachmanes, viri sapientes Persarum, uxoribus utuntur communibus auctore Philostrato et Ariano. Diodorus etiam Siculus nationes permultas his eisdem legibus ac moribus vivere exponit. Aethiopes, ait, uxores non ducere, sed communes habere natosque pueros communi opera educare atque aeque diligere. Saepe etiam infantes adhuc permutare ut ne matres quidem suos possint cognoscere, quo fieri ut nullo propriae rei studio dissidentes vitam felicem traducant. Ita non solum posse rempublicam usu rei uxoriae communi constituti, sed etiam commodissime posse explicatur. Tum vero incolas orarum maris Arabici ad Indiam usque terram tendentes complures tradit communi usu degere mulierum et liberos habere communes; Trogoloditas quoque habere tum mulieres, tum libros communes, excepta una quae principis uxor est 13 Nec vero apud exteras nationes solum, sed etiam apud Romanos et Graecos homines, qui legibus bonis claruere, fuisse hoc idem usui legimus apud Plutarchum Cheroniensem, scriptorem nobilem, 〈in〉 vita Numae Pompilii, gravissimi legum conditoris, et Lycurgi, Lacedemonii auctoris reipublicae illius quae in omnium hominum memoria celebratur. Numa, ut ab eo quem modo nominavi scriptore traditum est, lege sanxit ut cuique licitum esset, ubi liberos iam satis procreasset, alteri prolem desideranti uxorem suam concederet ad procreandum sive accommodare sive locare libuisset, quod et Catonem Uticensem, virum sapientissimum, Hortensio concessisse certum est. Lycurgus locare aut ullo pacto emittere domo uxorem non permisit, sed quenque domi apud se uxorem habentem, salvis matrimonii iuribus, admittere quemcumque digne ex sua uxore posse procreare existimarit. Hoc idem Xenophon quoque, Socraticus vir doctrina virtuteque illustris, non solum ad Lacedemonios refert, sed etiam probat. Ita illi, quorum leges prae caeteris probantur, statuerunt, et cum nullam gentem felicius degisse scriptorum omnium sententia sit quam Romanos, quam Lacedemonios, hos tamen servasse idem fere quod Plato praecipit intelligimus.

1–2  ib. 4.172 3–4  Arist. Polit. 2.1262a18–21 4–5  Hdt. 5.6 5–6  cf. Arrian. Indica 8.6; Philostr. Vita Apoll. 1.33, ed. Keyser, p. 34.33–35 8–12  Diod. Sicul. 2.58.1 14–16  ib. 3.24.4 16–17  ib. 3.32.1 22–25  Plut. Numa 3.1 25–26  Plut. Cato Iunior 25.4 26–28  Plut. Lycurgus 15.6–10; Numa 3.1–2 28–30  Xenoph. Lac. 1.7–10 1  duxerint] deduxerint corr. H1N1W : deduxerint KQ 2  et…discernere] in marg. scr. H1N1W (sed etiam perperam post superiores infra inseret H1W) : om. KQ 4  Superiores] et … discernere post perperam denuo inseret H1 20  in] supplevi 27  habentem] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 29  Socraticus] HKNW : Socratibus Q 30–31  nullam gentem] HN1W (gentem in ras. scr. N1W) : nulla gens KQ

162  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem 14 Sed quid melius sit, viri optimi, satis nostra religio edocet. Verum, quod adversarius opponit, statum eiusmodi reipublicae nec fieri posse et factum noxium exitiosumque fore, id male dici et per ignorantiam tum rationis naturae, tum etiam rerum gestarum et morum qui fuerint et sunt ita putari ostendendum censui. Et quidem apertum iam est plus ferme consuetudinem usumque praesentem rei quam naturae rationem valere omnino, ut Aristoteli etiam placet, tanta vis usus atque consuetudinis in re quaque est ut fabulae etiam et figmenta pro veris accipiantur, nedum lege praecepta et instituta et longo tempore comprobata. Quid crudelius, quid efferatius quam senes parentes occidere vescique eorum carnibus, quod Herodotus, princeps historicorum, de Massagetis et Indis scribit? Attamen, cum rex Darius Indos interrogasset qua pro re quantaque vellent suos parentes mortuos rogo imponere cremareque more Graeco, non edere, illi voce clara exclamarunt, “Dii, meliora!” Tum Graecos qua pro re quantaque paterentur parentes mortuos edere, non ut solent cremare interrogavit, hi nullam rem esse responderunt pro qua scelus tantum paterentur. Persas vero ducere uxores suas novercas traditum ab eodem scriptore legimus, quod nephas apud ceteras nationes habitum est. Diodorus morem Aethiopum narrat, neminem capite condemnatum velle fugam de sua terra in aliam ullam eripere quo ita morte liberetur. Itaque cum capite quispiam condemnatus aufugere vellet, mater, ne familiae universae dedecus id accideret, suo cingulo collum filii perstinxit atque ita necavit. Quod quidem pro re impia crudelissimaque putaretur nec ab eodem ipso scriptore aliter, id evenire iudicatur ac ex consuetudine vetusta, quae, quamvis iusta careat ratione, tamen longo tempore usuque haerens in animis nescit rebus absurdis dissentire atque obsistere. Tale etiam illud praeceptum, quod Lacaenae matres suis filiis, quotiens per expeditionem proficiscerentur, ipsae scutum dantes demandare solebant “e tan e epi tan,” hoc est, aut hoc scutum reporta victor aut super hoc reportare mortuus. Quod enim illis turpissimum habebatur, cum quisquam, ordine derelicto et armis per metum proiectis, aufugeret, nunc, dummodo vita servari possit, nihil est quod miles, ne armorum iactura aut fuga sibi dedecori sit, vereatur, quae tandem nostrae aetatis matrona id suo praecipere filio patiatur. At illae Lacedaemoniorum matrone facile id et praecipiebant, et reportatis super scuto filiis, ut fortuna fert, non eiulatu et lachrimis, sed gaudio celebrabant diem quo filios strenue pro patria viderint occubuisse non minus quam si victores receperint. Adde etiam Troglodytas, qui postrema terrae Aegipti incolunt, quos idem auctor scribit, quanquam summo solis ardore oppressos, non modo discedere inde minime velle, verum etiam mori ultro potius pati quam loca alia victusque rationem aliam experiri. Omitto venereum coitum in propatulo agendum apud nationes nonnullas more pecudum, quas Diogenes ille philosophus 10–14  Hdt. 3.38 15–16  cf. ib. 1.68–69, 88, 135 16–20  Diod. Sic. 3.5.2–3 23–26  Plut. Moralia 241f5–6 (Lacaen. Apophth. 16) 32–35  Diod. Sic. 3.34.4–6 35–163, 2  cf. Diog. Laer. 6.69, (Hipparchia) 97 1  satis…edocet] in ras. scr. H1N1W : meo iudicio non equidem hoc loco statui explicandum scr. KQ, del. W 12  Dii] dic Δ 515.2 perperam 17  eripere] aerripere in ras. scr. N1W 30  reportatis…filiis] reportatos … filios corr. H1N1W : reportatos … filios KQ

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 4  163

5

10

15

20

Cynicus secutus idem egit Athenis, qui, cum a ceteris reprehenderetur, “Si turpe est,” dixit, “ne occulte quidem agendum est; si non turpe, aperte etiam agendum est.” 16 Quis nesciat honestum ac licitum apud Christianos Latinos haberi patrem et filium uxores sibi matrem et filiam ducere, atque etiam duobus fratribus sorores nubere duas ut et familiae plenius uniantur et patrimonia conserventur integriora? At apud Graecos turpe irreligiosumque id habetur nec minus illicitum sororem gloris uxorem ducere quam suam sororem. Usque adeo mos solitus valet et qua in re suam quisque aetatem consumpserit, hanc meliorem honestioremque esse arbitratur. Haec igitur pro suo arbitrio gens quaeque statuit sibi et utcunque commodius esse videtur, sic alii rationibus, aliis probant atque recipiunt. Nil ergo mirum si aliter alii de re uxoria statuerunt. Quodsi Platoni communem esse non uni placuit, nec temere ita cogitatum est. Non modo longa illa adversarii disputatio de naturae ratione, de liberorum amore, de cura negotiorum frustra congesta est, verum etiam quod de iis qui fortiter egerint adhibuit nullam vim habet reprehensionis. Nam si usum venereum necessario solum ad liberos procreandos coitu determinasset, quid vel sibi vel naturae vel reipublicae pugnantia fecerit qui iis qui fortiter egerint concessit usum mulieris quam cuperent? Absurdum id sit si nostris cum legibus institutisque iudicetur. Sed siquod ille voluit, usus rei uxoriae proprius tollitur, si nulla virginitatis praecepta dantur, si commodius agi putatur cum quisque non rem propriam ullam, sed communem procurat, quae tandem iniuria aut invidia aut obtrectatio sequi possit si eiusmodi premio suo cives ad strenue agendum hortatur? Sed de his hactenus.

Capitulum Quartum Perperam obiici Platoni ab adversario quod ad voluptatem luxuriamque iuvenes adhortetur 1 Crimen aliud quod adversarius affert videamus. Platonem voluptatem et luxuriam iuvenibus suadere cum ita libro De Legibus primo disserat: Igitur quaenam officia in utroque vestrae reipublicae statu conserventur explicemus, quae voluptatem degustandam, non omnino vitandam censeant, ut dolores non vitandos omnino statuimus. Sed in eo30 rum medio constitutos homines nostros cogebamus et, honoribus 25

27–164, 2  Pl. Leg. 1.634a6–b1 6  sororem] Q : om. HKNW; | gloris] sic; ad uxoris corr. ICP 11  Quodsi] in marg. scr. Q1 22  Capitulum] in marg. scr. HW : om. KNQ | Quartum] scripsi : om. HKNQW 23–24  Perperam… adhortetur] in marg. scr. HNW, om. KQ 27  vestrae] nostrae Q 27–28  conserventur] serventur corr. Q1 29–164, 1  statuimus…tollerare] censeant ut dolores non vitandos omnino sed in mediocritatem reducendos statuimus et honoribus propositis hortabamus homines nostros tollerare KQ 29–164, 1  Sed…tollerare] in ras. scr. N1W (partim in marg. scr. W, et etiam do- post tollerare) 29–164, 2  Sed… evincere] in ras. scr. H1

164  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem propositis, hortabamur tollerare dolorum incommoda suaque virture evincere. Hinc Platonem adversarius reprehendit quasi iuvenibus licentiam voluptatum permittat. Sic omnia iste inique iudicat, Platonisque verba arbitratu suo et interpretatur et damnat. Platonis vero sententia haec est. Virtutem animi, quam fortitudinem appellamus, vir ille doctissimus non solum in rebus metuendis aut fidendis versari voluit, sed etiam in voluptatibus, doloribus, desideriis. Fortisque animi officium esse statuit tam rebus formidolosis quam iocundis obsistere, ac timidum non modo eum quem timor vincit, verum etiam quem voluptas, existimat. Itaque ut neminem posse effici constantem, fortem, impavidum putat nisi se per casus pericula et omnino res formidolosas exerceat, sic neminem continentem, temperantem, modestum effici posse nisi constitutis in voluptatibus se exerceat moderando, et alias non sine errore, ut fit, alias ex recto officio tandem in mediocritate voluptatis utendae sese constituat firmum, quod virtutis habitus est. Et quemadmodum qui ab ineunte aetate omnes labores omnemque dolorem vitare consueverit, siquando cogitur laborare et cum hominibus exercitatis contendere, facile superatur ac vincitur, ita [eum] qui inexercitatus insuetusque sit, spernere voluptatem et in rerum illecebris constitutus nequeat abstinere, perinde ut ille a timore, ipsum a voluptate evinci et qui dominus est, manicipium reddi eius qui temperare in rerum delectabilium copia potest. Quae cum ita sint, iudicet quisque an adversarius iure obiicit iuvenum talem institutionem aut pravam appellat quae ita praecepta est, et utrum per ignorantiam potius linguae qua Plato locutus est an per malitiam errat et peccat. Ego nihil eorum affirmo. Vos iudicate. 2 Sed quid latius Plato de duplici genere timoris disserit videndum nunc est. Unum existere ait cum res adversas expectamus, alterum quotiens timemus nequid turpiter factum a nobis aut dictum malam existimationem pariat, quod pudorem ac verecundiam vocat colendumque imprimis censet. Eiusque contrarium impudentiam atque inverecundiam appellat summumque esse malum cum publice, tum privatim fatetur. Timore autem ipso salutem servari, bona augeri, victoriam amplius quam ulla re alia optineri. Duo nanque esse quae victoriam possint efficere: animum in hostes, pudorem erga amicos. Itaque nostrum quemque pavidum et impavidum esse oportere. Atque ut quotiens hominem intrepidum animosumque facere volumus, in rebus timendis for-

4–5  inique…damnat] HKNW : pro suis moribus iudicat et, cum verba minime Platonis intelligat, interprete utitur sua improbitate ut que ex ea sentit, sic Platonem scripsisse arbitratur Q 12  constitutis] in ras. scr. H1N1W : in utendis KQ 16  eum] secludo : in marg. scr. Q1 = error conservatus ab HN; v. ipsum a voluptate evinci brevi postea 18  ipsum…evinci] instar ipse evincitur; cf. Δ 519.17-18: ipsum … superari) 22  Ego…iudicate] HKNW : equidem utrunque in eo abunde esse certo scio. Et Leges quas Platonis interpretatus est non melius intellexisse plane videtur quam Aristotelis libros. In quibus interpretandis, si eum quot verbis usus est, tot commisisse errores dixero, nihil procul a veritate affirmarim. Quam ipse sit interpres idoneus quamque bene linguam teneat Graecam, videbitis post cum alter volumine errores interpretationis quam Legum Platonis ediderit explicabo Q (eum in marg. scr. Q1 ) 23  nunc] sscr. Q1 : in textu HKNW 28  ipso] eo ante sscr. W 29  animum] bonum ante add. Q 31  intrepidum] HKNW : intimidum Q, sed in marg. intrepidum scr. Q1

5

10

15

20

25

30

Liber III, capitulum 4  165

5

10

15

20

25

30

35

midolosisque admodum constituimus atque ita contra metum exercemus, sic, pavidum verecundumque cum reddere placuit, exercitio moderamur et usu rerum a quibus impudens quidam non temperet, perinde quasi equum non quiescentem freno retineamus ac regamus, sed currentem, ut aliquando etiam sine magna opera nostra possit ipse agere cursum tute et commode. Qui expers inexercitatusque certaminis eiusmodi est, Plato inquit, dimidio virtutis caruerit. Nec temperans erit perfecte qui non adversus voluptates, libidines, cupiditatesque multas ad impudentiam, iniuriam, contumeliam trahentes multum ac diu pugnaverit victorque demum evaserit ratione, officio, sollertia, opera, sive ioco sive serio quicquam vel agit vel loquitur. Quinetiam libro tertio eos qui expertes variae rationis rerum tum honestarum, tum inhonestarum sunt, perfectos virtute esse non putat. Septimo item contraria ambo cognosci ab homine virtute perfecta praedito probat, sed alterum solum agere quod bonum est, alterum vitare quod malum. Enimvero cognoscenda esse mala non ut agantur, sed ut vicentur Quae enim ignores, vitare nequeas. Seriam, inquit, rem sine ioco et omnino contrariam sine contrario percipere nequit qui prudentem se facere studet. Agere vero utrunque nemo potest siquid virtutis habere debet. Sed eius ipsius rei causa nosse contrarium convenit, nequid per ignorantiam vel faciamus vel dicamus, quod minus conveniat. Ad haec libro eodem scribens de liberis educandis et quemadmodum animos iuvenum sublata vociferatione, ploratu, et lamentatione tranquillos placidos laetosque facias, cum Clinias effici id posse dixerit siquis voluptates adhibeat, respondet: Equidem id minime Cliniae nostro dederim. Nam si ita agere coeperimus, omnis liberalis educationis ratio interierit. Mea enim sententia non voluptates recta vivendi ratio sequitur, non dolores omnino devitat, sed mediocritatem ipsam et medium adamat et colit, quod iam dictum nomine mitiore velim. Quam quidem animi dispositionem dei etiam esse quadam oraculi celebris fama recte ab omnibus putari potest. Hunc habitum sectari is debet qui virtute divinus futurus sit. Ergo nec ipsum quempiam propensum ad voluptatem esse oportet nec pati ut alius, sive senex sive iuvenis sive mas sive foemina, ita afficiatur, et omnium minime, quoad eius fieri potest, is qui nuper ad vitam venerit. Tunc enim aetas moribus imbuitur inhaerentius et habitu ineluibili quodam adolescit. 6–11  ib. 1.647d2–7 17–21  ib. 7.816d9–e5 25–36  ib. 7.792c2–e2 13  sunt] sscr. Q1 17  rem] in marg. scr. Q1 21  quod] in ras. scr. H1N1 : quae corr. W : quae KQ conveniat] conveniant corr. H1N1W : conveniant KQ 30  dei…quadam] om. KQ 30–31  oraculi… potest] in ras. scr. H1N1W : oraculo etiam quodam celebri dei ipse sic appellari affirmatur KQ 34  omnium] omninum H

166  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem Sic Plato interitum iuventutis voluptatem et putat et nominat. Sic omnibus locis voluptati occurrit et pugnat. 3 Nam et tertio de Republica libro custodes reipublicae dignos hanc sibi firmam opinionem tenere ait, ut quod reipublicae prosit, id probent et faciant, quod obsit, id nullo pacto aut probare aut facere velint. Cuius, inquit, opinionis an possint servare, periculum faciundum est in quaque aetate; et quoniam tribus his rebus, furto, vi, fraude, amittere inviti verae opinionis possessionem solemus, animadvertendum an ipsi non furtim aut verbis persuasi aut tempore obliti, non per vim doloribus et cruciatibus coacti aut illecebris voluptatum decepti aut metu perculsi amiserint animi illud quod modo diximus decretum et vere opinionis possessionem. Item: Animadvertendum, inquit illico, a pueritia est, propositis quibusdam negotiis in quibus maxime quis possit decipi obliviscique eius opinationis quam servare statuerit et memorem, constantem, cautum probare, immemorem, inconstantem, incautum reprobare oportere. Labores etiam, certamina, et dolores adhibendum. In quibus haec eadem observanda sint. Necnon tertii generis, id est, fraudis, periculum faciundum animadvertendumque, velut qui pullos equinos ad strepitus tumultumque deductos an timidi sint animosive experiuntur, sic homines adhuc iuvenes ad metus et formidines quasdam ducendum, rursus ad voluptatem transferendum, exquirendo longe diligentius quam aurum igne an invictus honestusque omnibus in rebus esse possit custos, ui probus et laudandus. Atque eum qui sine ulla culpa evaserit constituendum principem reipublicae et custodem afficiendumque honoribus dignis tum vivum, tum etiam mortuum; contra qui non ita evaserit, hunc reprobandum ac omittendum. Iam Platonem aperte sentire ita videtis ut quoniam officium virtusque omnis moralis assuetudine, exercitatione, usu, actione assidua existit et invalescit, proinde praecipere debeat ut in oppugnandis voluptatibus cives exerceantur et assuescant quo voluptatum insidias valeant superare. Sed adversarius quae a Platone, ut videtis, recte dicuntur, pro sua vel consuetudine vel invidia pervertit ad libidem et vitiosam institutionem.

6–12  cf. Pl. Resp. 3.412e5–413c6 14–28  ib. 3.413c7–414a4 10  decepti] in ras. scr. H1N1W : allecti KQ 21  deductos] ductos W 29  quoniam] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 33  vel1 …invidia] HN : tum ignorantia tum praevitate Q

5

10

15

20

25

30

Liber III, capitulum 5  167

Capitulum Quintum Calumniae dilutio, quod Platoni placuerit mares feminasque nudos exerceri

5

10

15

20

25

30

1 Affert eodem alteram rationem suae affirmandae calumniae praesidio, quod Plato nudos adolescentes et puellas simul exerceri choreasque agere iusserit exclamatque super hac re, “Proh nephas!” nec fieri posse exitimat quin iuventus cum se ita exercitat cupiditate venerea incendatur. Nos vero adolescentium puellarumque nudationem illam vetustissimam esse intelligimus. Permultas nanque olim nationes ita se exercere solitas teste historia certum est; nec solum exterae nationes et rudiores quaedam, sed nostrae etiam moribus eruditioneque praestantiores. Athenienses, Lacedaemonii, Macedones, plures alii ita egerunt. Sequabantur enim naturam, ducem optimam, quae cum nudum tam marem, quam feminam procreasset, vestem utrique dederit contra frigus, rationem castitatis et continentiae contra luxuriam omnemque vitiosam cupiditatem. Itaque exuti vestibus illi exercitium faciebant, virtute non minus quam vestitu operti. Nec video feminas nostrae aetatis castiores Lacaenis illis quae tunica aperta, detecto femore, solebant tum domi, tum foris incedere. Nam, ut nostris his temporibus Italae mulieres, quae detecta facie, collo, et pectore, non magis ad libidinem hominem continentem movent quam Turcae, quae omnibus membris intectae prodeunt domo, sic illae, quamquam femur aut quodvis membrum detegerent, tamen nihilo magis propterea provocabant ad libidinem viros, qui ab ineunte aetate continentiam et temperantiam exoluissent. Valet etiam plurimum ad haec ipsa consuetudo et usus. Fit enim ut quae raro videntur, magis moveant. Quodsi viri illi crebro, immo vero quotidie usu publico ea membra perspiciebant, quae hoc tempore detegi turpe habetur, credendum profecto est non magis tunc illos moveri cum viderent quam nos nunc, qui nihil videmus. 2 Ergo nec ratione nature Plato reprehendendus est quod ita statuerit. Nec primus ita probavit, sed antea Minos et Lycurgus, sapientissimi legum auctores, non minus mulieres quam viros exercitandas cursu, lucta, iaculo, palo, saxo censuere, ut Plutarchus testatur, vir doctrina virtuteque ornatissimus. Nec solum haec narrat, sed etiam probat eum morem et legem eiusmodi, scilicet, ea ratione, ut liberorum procreatio nacta initium validum in parente pollente ac valida et tanquam radicibus actis potissi-

4–5  falsa citatio; Trap. “proh nefas” quater in Comp. exclamat sed non quando Platonem de hac re accusat; v. Comp. 3.4 et 9 (792–99, 846–63) 1  Capitulum] HW : om. NQ, sed signum paragraphi sscr. Q1 | Quintum] scripsi : om. HNQW 2  Calumniae…exerceri] in marg. scr. HNW, om. KQ 3  calumniae] HNW : improbitati KQ 6  Nos] quod quidem sic certe accideret si his eisdem moribus omnes essent quibus ipse adversarius est. Quibus autem ipse est, aperte iam ab ipso exponitur. Eatenus enim posse hominem a luxuria se abstinere fatetur, quatenus minus nudam viderit mulierem. Nudam si viderit, illico non plus virtutis in quovis homine posse servari quam in bestia salacissima quadam et nullius compote rationis iudicat homo iste pro suis moribus ante add. Q 11  nudum] non dum K 20  exoluissent] in ras. scr. H1W : excoluerint corr. N1 : excoluerint KQ

168  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem mis commode prodeat, tum etiam matres ipsae, corpore exercitato atque robusto, facile tollerent partus dolorem, et siquando res exigit, possint pro patria pugnare. Quodsi tu reprehendis, inquit, et causam quaeris quare virgines nudae exercitia facere debuerint, disce propterea sic agendum fuisse, ut quae vires corporis et virtutem animi non minus quam viri capere possent, non secus quam viri erudirentur. Opinionem autem exterorum hominum qui aliter sentiunt contemnunt, quasi illos arbitrentur nomine honestatis voluptatem sibi moliri, dum mulieres domi inexercitatas continent, sibi molliores, candidiores, lasciviores, delicatiores. Quid? Insuper de legibus Lycurgi Plutarchus: “Respublica, inquit, Lacedaemoniorum quamdiu leges Lycurgi servabat primaria inter omnes Graecorum respublicas habebatur annis quingentis. Mox ubi negligere coepit et cupiditiate luxu et privatis studiis laborarit, paulatim eo decidit ut quibus imperasset serviret.” Quid igitur adversarius de Lycurgo dicat qui virgines nudis corporibus exerceri certareque inter se iusserit coram viris? Nec animadverterit gravem hanc eius sententiam, quod prae libidine status reipublicae interimeretur? Lycurgum, opinor, laudabit; Platonem minime, ut quod facere solet, nullo in loco sibi ipse constet. Sed enim Plato, qui Lycurgum secutus est, eruditione virorum eadem qua Lycurgus atque etiam integriore fretus non dubitavit corpora mulierum detegere, eis denique exercitus mandare: “Nam si recte, inquit, iuvenes educentur erudianturque, res omnes bene nobis successerint. Sin minus, quid futurum sit taceo in nova republica, velut in divinatione superstitiosi nequid mali ominemur.” 3 Itaque non modo adolescentes, verum puellas etiam armatas saltitare, choros instruere, exercitia facere, quicquid ad pugnam et praelium pertinet meditari tum Plato, tum Lycurgus probat et praecipit, nec rem aggrediuntur quam natura minus patiatur. Iam enim et Amazones ante mulieres rebus strenue gestis explicarunt naturam id pati, et Lacaenae ipsae post ita exercitatae affirmarunt ea quae de Amazonibus narrarentur. Unde dictum pulcherrimum illud Gorgonis, uxoris Leonidae Lacedemonii. Ad eam quae dixerat, “Solae vos, Lacaenae, vestris dominamini viris.” “Solae enim nos viros patere possumus,” respondit. Si Plato saltationes agendas virginibus mandat, idem Lycurgum ante suis mandasse virginibus comperies, et quidem varia quadam ratione. Quo in genere hormum quoque, tanquam seriem quandam, fuisse, Lucianus, vir praeclari ingenii, sermone de saltatione enarrat. Constituebatur id saltandi genus ex adolescentibus et virginibus alternatim dispositis ad choream. Ducebat adolescens militarem exercens peritiam qua post uteretur cum hostem peteret. Virgo sequebatur modestius et saltum feminae condecenter agebat. Ex qua re intelligebatur hormum 3–9  Plut. Lycurg. 14.2 10–13  Plut. Moralia 239f4–240a2 (Laced. Epit. 42) 19–22  Pl. Leg. 7.813d2–5 28–30  Plut. Moralia 227e8–10 (Apophth. Lac. 13); et Lycur. 14.4 32–169, 1  Lucian. De Salt. 10.11–12.8 7  arbitrentur] om. Q 19  eis…mandare] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 21–22  in1 …ominemur] in ras. scr. HNW : super nova republica ut debeo exemplo superstitiosorum divinationis KQ 26–27  naturam] Δ clarior: mulierem naturam

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 5  169

5

10

15

20

25

30

35

constitui ex duabus illis virtutibus, temperantia et fortitudine. Quod saltandi genus id fortasse est quod veteres Romani sicinum appellarunt et in usu plurimo habuere. Virtutem igitur saltatio illa prae se ferebat et eruditionem perutilem, non vitium, quod adversarius probro legi eiusmodi dat. Communitatem etiam familiaritatemque civilem commodissime efficit ad matrimonia componenda, ut Plato ait. Quam Platonis sententiiam adversarius irridet, quasi nihil omnino conferat ad matrimonii rationem futuri conspectus mutuus maris ac feminae et verba et gestus corporis et reliqua quae honeste experiri possunt priusquam coniungi libitum est. Atqui complures puellae plus virtutis quam pecuniae possidentes cum pro dote suam virtutem ita explicassent, ut Plato consulit, nupserunt facilius quam quae praegrandi quadam pecunia sibi maritum petierunt. 4 Laudandum praeterea illud tum Platonis, tum Lycurgi est, quod puellas, cum ita comparere probassent, non sine ullo custode deseruerint. Sed virum aetate provectum ex eo ordine unde summi magistratus crearentur praefecerint collegio adolescentuum ac virginum, qui puniret acerrime eos qui minus honeste agerent, quem “paedonomum” Lycurgus appellavit, quem Plato non minus quam quinquaginta annos natum constitui voluit, civemque esse honestissimum et patrem filiorum legitimorum decernit, qui curam erudiendae gubernandaeque iuventutis suscipiat. Nec senectute, liberis, et honestate contentus est, quanquam potissima haec sunt. Verumetiam addidit ut qui constitutus in hoc officio fuerit, summus omnium reipublicae magistratuum haberetur. Ortus, inquit, rei cuiusque primus bene depromptus pro suae naturae virtute plurimum valet ad finem commodum afferendum tam in stirpibus quam in animalium genere omnium, tum agrestium, tum mitium. Homo autem, quanquam mite animalem, tamen, si bene erudietur naturaque felici quadam sit praeditum, mitissimum atque divinum animal reddetur, si minus, agreste omnium maxime quae natura procreat evadit. Quapropter non secundo quodam loco et in re supervacanea liberorum eductio habenda est apud legum auctorem, sed primum. Inde incipere is debet qui recte consulat, ut vir de civibus deligatur qui omnibus in rebus virtute praestantissimus sit, isque summa cum diligentia constituatur censor, procurator, tutor, magister iuventutis, qui etiam quinquennio magistratum gerat. Mox alius modo eodem deligatur, quique bene suo officio functus probetur examine diligentissimo censorum eorundemque magistratuum, amplissiorum honoribus summis donetur; contra, qui minus, suppliciis summis plectatur. 15–16  Plut. Lycurg. 17.2.1 21–36  Pl. Leg. 2  Aul. Gel. 20.3.2 3–5  cf. Pl. Leg. 6.771e5–772a4 6.765e3–766b1; sed isque summa cum diligentia…summis plectatur = glossa Bessarionis 1  ex…virtutibus] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 5  efficit] effici N 11  petierunt] peterent corr. H1N1W : peterent KQ 33  probetur] in ras. scr. H1N1W : percensetur KQ 34–35  censorum…amplissiorum] in ras. scr. H1N1W1 : et iudicio magistratuum omnium KQ

170  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem Quis igitur putet negligi posse iuventutem ab homine prudenti, honesto, annos quinquaginta nato, patrefamilias fungente, magistratu summo ad quinquennium tantum, obnoxio subtili examini, et vel honorem summum vel ignominiam summam recepturo, usu etiam rerum prudente, amore paterno, propinquo tempore magistratus brevi sollicito, examinis expectatione cauto? Nemo profecto vereri potest ne vir talis minus optime procuret adolescentium puellarumque puditiciam omnemque liberalem erudiendi rationem. 5 Primum itaque Plato hoc statuit ad servandam iuvenum honestatem, secundum idemque potissimum ut ab ineunte aetate animis iuvenum persuaderetur turpissimum ac perniciosissimum esse voluptatibus obscenis et libidini indulgere. Sed verba ipsius audire satius est. Ubi, inquit, ad iuvenum ipsam eruditionem veneram, animadverti adolescentes et puellas perfamiliariter inter se congredientes, atque ob eam rem metui ut fit ne parum frugi respublica ea sit, in qua adolescentes puellaeque corpore bene habito otiosi et laborum expertes vehementiorum atque illiberalium, quibus potissimum extingui contumelia solet, dediti etiam fastis sollemnibus choris. Quo igitur pacto in ea ipsa republica contineant se iuvenes a voluptatibus, quae permultos permultasque impulerint in mala postrema cum alia, tum vel maxime amorum aut in puellas aut, quod detestabilius est, in pueros et vel mulierum in viros vel virorum in mulieres, unde innumera mala extitisse hominibus et publice et private certum est. Quo tandem consilio vitare tantum hoc malum possimus et quo tandem medicamento his adhibito periculi tanti fugam moliamur? His ita dictis, Habeo, inquit, quo iuventus sese contineat non invita, sed ultro quam maxime, quo etiam frater cum sorore, pater cum filia castissime vivat et summopere caveat ne aut aperte aut occulte, cum simul dormiunt aut quoquo modo alter alterum tangit, libidinose quicquam agatur. Lex nimirum id fecerit nullis litteris mandata. Verbum enim perbreve quoddam omnem eiusmodi voluptatem extinguere potest, videlicet, si ea esse turpissima, detestanda, nefanda, impia, irrelgiosa dicuntur, nec raro, sed iam inde a primo ortu naturae quisque sentiat semper atque omnibus locis haec vituperari, eiici, expui tum per ridicula quaedam, tum per tragica studia, quotiens aut Thyeste aut Oedipodes aut Macarei quidam introducuntur, concubuisse clam cum sororibus actaque re statim mortem sibi conscivisse quasi poenam sui erroris

12–24  ib. 8.835d4–836b4 26–171, 5  ib. 8.838a4–e1 3  obnoxio] in ras. scr. H1N1W1 : obnoxium KQ | recepturo] recepturum corr. H1N1W1 : recepturum KQ 13  perfamiliariter] quam familiariter corr. N1W : quam familiariter HKQ

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 6  171

peccatique digne ipsi sibi decernerent. Vis enim famae mirabilis est cum nemo contra legem audet hanelare, consecrataque est in unoquoque tam servo quam libero, tam puero quam muliere, denique in universa civitate famae ipsius observantia et cura. Ita enim lex firmis5 sima certissimaque efficietur. Sic Plato de iuvenum educatione eruditioneque praecipit et diligenter, ut continentia servaretur, curavit. Sed adversarius mentis admodum lipitudine laborans nequit videre veritatem et rationem qua vir sapientissimus ille recte quaeque statuerit.

10

15

20

25

30

Capitulum Sextum Falso obiectum Platoni ab adversario esse congressus marium permissionem et legis Laiae abrogationem, cum eam Plato non abroget, sed interpreretur 1 Addit deinceps Platonem legem Laiam irritam fecisse, quae igne condemnaret eos qui marem libidinose appeterent. Repetit enim idem suum volutabrum. Quocunque autem se ipse verterit, eodem nos insequi necesse est. Nec solum reprobasse legem illam Platonem dicit, sed etiam ipsum non prohibuisse omnino rem hanc nefandam, sed, ut clam ageretur, concessisse, quod aperte falsum est. Nusquam enim a Platone lex eiusmodi tollitur aut profertur. Legem autem Laiam recte posse afferri Plato ait ut naturae convenienter statuentem haudquaquam mares in venere usurpari testantemque ferarum naturam, quae marem appeti a mare non patitur. Hanc igitur legem Plato nimirum approbat rectaque ratione conditam esse fatetur. Utrunque enim peccare ac dignum vituperari, tam eum qui mare pro femina utitur quam eum qui usum eiusmodi prestat, alterum quod voluptati nefariae cesserit, alterum quod ex mare vicem feminae gerere passus est. Non tamen amorem omnem reprehendendum tollendumque esse, sed, cum duplex amandi sit genus, ut iam declaratum est, alterum turpe, alterum honestum, turpe illud eiiciendum, honestum et virtutis alumnum servandum censet. Distinguit itaque Plato genera amoris et agit ut simul et lex Laia servetur et genus amoris honestum non temere propter turpe improbetur. Quo in loco trifaria illa perpulchre usus est partitione amoris, quam Aristoteles secutus formam amari a materia scribit. Amorem enim aut inter similes virtute ac pares existere ait aut inter dissimiles et contrarios cum alter alterius indiget, quo modo divitem amari ab inope dixeris, aut etiam mixtum quendam. Ex his constare declarat quotiens pars adversa

12–13  Trap. Comp. 3.14.28 (900.17–18) 27–172, 2  Pl. Leg. 8.837a2–b9 28–29  Arist. Phys.1.192a22–23 1  digne] in marg. scr. Q1 : in textu HN 2  hanelare] ad respirare corr. W 7  mentis admodum] in marg. scr. Q1 : in textu HN 9  Capitulum] HW, om. KNQ, sed signum paragraphi sscr. Q1 | Sextum] scripsi : om. HKNQW 10–11  Falso…interpreretur] in marg. scr. HNW, om. KQ 13  appeterent] in ras. scr. H1N1W : expeterent KQ 15  Platonem] bis H 16  falsum est] HKNW : mentitur et pro sua impudentia et improbitate audet fingere, quae tam facile confutari et coargui possunt quam quod facillime Q 19  appeti] in ras. scr. H1N1W1 : expeti KQ 20–21  ac dignum] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW

172  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem hortatur rebus iocundis potiri, similis dehortatur fitque ut modo huc, modo illuc animus trahatur et pendeat. 2 Quem dissensum imagine etiam equorum illa et specie symbolice significavit, cum alterum de equis corpus decorum expetere hortari et cogere ad id potiundum diceret, alterum recusare, dehortari, obsistere, utpote non pulchritudinem corporis cupientem, sed animi elegantiam virtutisque liberalem formam adamantem atque petentem. Quodsi diversa amandi ratio est, non male Plato legem illam amorem distinguere debuisse, et primum illum virtute ortum concedere, reliquos duos prohibere ait, quemadmodum a Lycurgo etiam, Laconiae reipublicae auctore, gravissimo lege cautum antea est teste Xenophonte Atheniensi, viro illustri, qui rempublicam Lacedaemoniorum litteris tradens consilium probat Lycurgi quo rationem amandi distinxerit, et quemadmodum amandi essent adolescentes ex commoda laudataque morum honestate descripsit commendavitque amorem virtute proficiscentem et caritatem, alioquin non minus abstinere quam pater a filio aut frater a fratre voluerit. Ita lex Laia a Platone emendatur, non tollitur, immo quod ad turpe amandi genus pertinet, diligenter et probatur et in republica recipitur et servatur. Perficitur etiam, adhibita illa parte perutili qua sive per negligentiam sive per imperitiam sui auctoris caruit, ut infamia rerum eiusmodi plurimum ab ineunte aetate cognita et animo iuvenum concepta faciat legibus positis obtemperare. 3 Quas autem leges de rebus venereis posuerit et quemadmodum continentiae castitatique consuluerit iam videtis. Qua in re nequis praecipi putaret supra quam natura humana pateretur exemplo ostendit Icai Tarentini, Chrisonis, Astyli, Diopompi, aliorum multorum atheletarum qui, tametsi sui corporis optima habitudine difficilius re venerea possent carere quam qui minus robusto corpore essent, tamen victorie cupiditate quam cursu aut lucta consequerentur sese a venere continebant, quamvis robusti corpore minusque animo eruditi. “Quodsi homines, inquit, eiusmodi ita faciunt, longe facilius hoc idem facere possunt qui pulcherrime omnium victoriae causa contra vitia pugnent et felicissimos se sperant futuros si superatis voluptatibus palmam continentiae optinuerint.” Oportere homines ait minime esse deteriores avibus aut ceteris bestiis quae inter greges amplissimos ortae ad iustam usque aetatem prolis procreandae caste immaculataeque veneris exigunt. Ubi vero aetatis iam ratio requirit, mas cum femina periocunde, femina cum mare coniungitur atque ita reliquum tempus suae vitae totum iuste religioseque degunt, servantes summa cum fide prima sui amoris pacta et iura. Sic igitur homines meliores bestiis esse nedum deteriores. Oportere legem itaque primam de rebus venereis Plato illam suis hominibus fert, ut a mare 9–14  Xenoph. Resp. Laced. 2.12–13; edd. 1503 et 1516 Δ ipsa verba Graeca Xenophontis post voluerat 26–29  cf. ib. add., incipiens Verba ipsa Xenophontis haec sunt 21–26  Pl. Leg. 8.839e5–840b1 8.840b5–c1 29–34  cf. ib. 840d2–e2 1  rebus iocundis] rerum iocundarum corr. N1W1 : rerum iocundarum HKQ 10  cautum] HKNW : praeceptum Q, sed in marg.: aliter, cautum 17  infamia] scripsi : imfamia H, imphamia KNQW 19  positis] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 22  Chrisonis] Crisonis N

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 6  173

5

10

15

20

omnique naturae aliena venere omnino abstineant atque etiam a quovis solo in quo nasci nequit, quod satum est. Secundam vero, si fieri non potest quo se omnino contineant, maris quidem nefandum usum omnino vitent. Feminarum autem, siquis cum aliqua concubuerit praeter eas quas cum diis et sacris nuptiis domum duxeret vel emptas vel alio quo modo acquisitas, nec lateat omnes sic egisse hunc, si honore ac laude civili privari lege instituterimus, recte sancitum sit. 4 Sic Plato unum domesticarum mulierum usum concedit, reliquarum omnium prohibet, et siquid plus veneris naturalis praeter rem uxoriam naturae permittit, nonnisi clam et ita ut omnes tam viros quam mulieres lateat permittit, videlicet, ea de causa ut pudore ac ignominiae metu homines raro peccare audeant. Sic enim sexto De Legibus libro disserit duplicem esse appetitum in quo virtus aut vitium existat, prout bene maleve quisque institutus est, alterum ventris, alterum veneris praecedit. Ille edendi bibendique appetitus sequitur. Summo cum ardore et furiis agitat hominem venus. Itaque consilium quo animus a voluptate ad virtutem vertatur fuerit, ut tribus illis ac potissimis adhibitis, retinere conetur, metu, lege, vera monendi ratione. Haec Plato. Adversarius vero quod de feminae usu dicitur transfert ad marem et Platoni opponit quod maris usum concesserit, dummodo qui peccat lateat homo, calumniis magis quam veritati studens. Quod enim Plato puniendum esse, nisi omnes viros omnesque mulieres lateat, dixerit. Hoc enim modo locutus est de femine usu illicito, quem omnes latere voluit ipse adversarius. Viros et mulieres latere sic accipit ut sive mare sive femina quis per libidinem utatur, modo lateat, incondemnabilis sit. Oh, quanta calumnia! Quanta perversitas!

3–6  cf. ib. 841d6–e3; ad finem huius paragraphi (desinit in Δ: notari ignominia debeant) edd. 1503 et 1516 ipsa verba Graeca Platonis add. 10–15  ib. 6.782d10–783a8; Plato de triplici, non duplici appetitu loquitur, ut recte textus Graecus (ICP 536.14) habet 3–6  siquis…sit] in ras. et in marg. scr. H1N1W1 : quam praeter domesticas concupierint adeant quidem verum non impudenter, sed ita ut lateant. Alioquin privari laude civili nocarique ignomina debeant KQ (quam … conupierunt in marg. scr. Q1 ) 4  concubuerit] N1W1 : cumcuberit H1 7  unum] om. K, sscr. H1N1W1 : usum uxorum Q, sed ad unum uxorum corr. Q1 et deinde uxorum del. 8  praeter…uxoriam] in marg. scr, N1W1, om. HKQ 17–18  calumniis…studens] HKNW : linguae Graece ignarus lateque irridendus Q 20  voluit] voluerit corr. H1N1W1 : voluerit KQ | adversarius] rudissimus ante add. Q 21–22  Oh…perversitas] HKNW : o praeclaram litterarum peritiam accusatoris! Quid tempus per otium consumit! Redeat ad interpretandum Graecos libros ut qui tam Graecis litteris eruditus est, habeat in quo suum ingenium exerceat Q

174  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem Capitulum Septimum Probro dari Platoni ab adversario nimiam matrimoniorum brevitate liberorum paucitatem, patrimoniorum tenuitatem 1 Sed quid praeterea Platoni obiicit videamus. Vetuisse illum dicit nequis ultra decennium uxore uteretur aut plures duobus liberos procrearet; tum vero prohibuisse ne patrimonia amplius quatuor minis augerentur. Exclamat super his et verba inordinate de opulentia fundit; tum mores Platonis hoc etiam loco vituperat. Verum maledicentiam ipsam adversarii nihil Platonis moribus conveniens exprimere ostensum iam est. Quo in loco plura interpretaremur Platonis fuit necesse ut Latini, qui minus possent Graecum Platonis sermonem intelligere, conversum haberent quod ex eius sententia legerent. At vero hoc loco pauciora interpretari opus est. Rerum enim ratio ipsa satis sit ad Platonis defensionem quam vestrum quisque suo iudicio possit approbare, etiam si plura Platonis dicta non audierit. 2 Enimvero Plato rempublicam non vulgarem quandam lascivam et deliciis affluentem condit, non colluviem quandam pastorum aut profugorum hominum congerit, non tabernas, non scenas, non voluptariam ullam sollemnitatem admittit, sed puram, sinceram, sine ullo fuco et voluptatis macula constituit civitatem, quae, etsi ea quae natura depravata sibi accumularit minus habeat, tamen rebus non careat necessariis. Itaque modum et pecuniis et liberis procreandis describit ne alterutra re voluptas, quae exitium reipublicae esse solet, contrahatur aut ob inopiam proles numerosior ali educarique digne nequeat, praesertim temporibus belli difficilibus et iniquis. 3 Non tamen duobus filiis procreationem ad plus determinat, ut adversarius fingit, sed ad minus. Non enim prohibet omnino nequis ulterius procreet, sed nequis minus quam duos marem et feminam procreet praecipit, quanquam non tot quot quisque voluerit procreandos censet. Terminum itaque hunc statuit numeri filiorum minimi, quod adversarius intelligere noluit et, quasi non plures quam duos procreandos Plato dixerit, reprehendit. Ceterum sicui, liberis iam procreatis mare ac femina, uxor obierit, huic licitum esse novercam suis liberis non adducere, si ita placuerit. Quod et ipsum adversarius male intelligit cum ita putet praecipi a Platone quasi non liceat alteram ducere uxorem. Non enim, ne ducatur, Plato iubet, sed ut si ita placuerit, ne ducatur liceat. Iam enim satisfactum naturae atque reipublicae retur liberorum maris ac femi|nae procreatione; et novercae molestiam privignis intollerandam esse, quam si pater vitare maluerit, officium esse legum auctoris concedere. Illud vero Platonem vetuisse fateor, nequis sibi uxorem duceret nisi annos triginta aut trigintaquinque natus neque ulla nuberet ante octavum decimum aut vigesimum annum, quod ideo 4–6  Trap. Comp. 3.14.55 (908.15–16) 1  Capitulum] HW : om. KNQ, sed signum paragraphum sscr. Q1 | Septimum] scripsi : om. HKNQW 2–3  Probro…tenuitatem] in marg. scr. HNW1, om. KQ 6–7  inordinate] HKNW : stulte ac stolide Q 8  nihil…conveniens] HKNW : mores non Platonis sed suos Q 26  intelligere noluit] HKNW : pro suo pecuino ingenio non potuit intelligere Q | procreandos] precreandos H 27  sicui] sicubi K

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 7  175

5

10

15

20

25

30

fecit ut florente aetate parentum liberi robustiores procrearentur. Aetate enim adhuc imperfecta infirmi, imbecilles, parum vivaces procreentur necesse est. Hac eadem de causa nec aetate iam senescente liberis indulgendum censet. Ut enim iuniorum, sic seniorum filii minus perfecti ac validi procreari solent, quod idem Aristoteli etiam placet libro Politicorum septimo. Sic etenim scribit. Iuvenum coniunctio vitiosa ad prolem procreandam est. Nam in omni animalium genere proles natu minorum imperfecta est magnaque ex parte feminea pusillaque existit. Quamobrem hoc idem hominibus quoque accidat necesse est. Cuius rei argumentum est quod in iis civitatibus quibus in more est adolescentes adhuc coiungi et puellas nondum viro maturas homines, imperfecti sunt staturaque parva; tum etiam in pariendo vehementius laborant puellae pluresque pereunt. 〈…〉 Seniorum quoque imperfecta est proles tum anima, tum corpore, sicut iuniorum, atque etiam senum longe imbecillior provenit. Aetas etiam ab Aristotele eadem fere quae a Platone decernitur liberis procreandis. Femine enim annus quintus et vigesimus, mari trigesimusquintus statuitur, quod tam Plato quam Aristoteles trigesimumquintum initio procreandi tribuit et seniorum procreationem non probat. Quid erret Plato si temporis spatium quo procreari commode possit annis decem aut quindecim descripserit, quod ab adversario reprehenditur? Profecto si animo non aegroto esset, si recte iudicaret reprehensor iste Platonis, non id tanta cum asserveratione reprehenderet vehementerque vituperaret. 4 Opes autem et divitias Plato de sua republica eiicit cum norit hinc seditiones, controversias, odia, simultates, inimicitias, tum vero voluptates, luxum, omnia denique malorum genera existere quae rempublicam evertunt ac civitatem universam interimunt. Optimam igitur, non opulentissimam suam rempublicam esse cupit atque molitur. Fieri enim non posse ait ut idem et praedives sit et absolute bonus, non secus ac nostris litteris sacris dicitur, “facilius esse camelum per acus foramen transire quam divitem ingredi regnum caeleste.” Quam multa in tertio De Legibus libro, quam multa in quinto, in octavo, in nono disserit de malis quae a divitiis proficiscuntur, quae, ne longior sim, praetereo. Quadraginta vero et quinis milibus locupletum constitutens civitatem non exiguam contemnendamque facit sicut adversarius dicit, sed talem quae et ulcisci vicinos, si iniuriam fecerint, et iuvare, si iniuriam acciperint, valeat. Nam si de quinque milibus familiarum decem milia strenuorum militum proficiscentur, qui

6–14  Arist. Polit. 7.1335a11–18, b29–32 16–18  cf. ib. 7.1335a28–29 (feminae circa 18 annos aetatis; mares circa 35 aut paulum ante); Pl. Leg. 4.721a9–b1, 6.772d5–e2 (mares infra 25 et 35 annos aetatis); Resp. 5.460e4–7 (feminae infra 20 et 40 annos aetatis, mares infra 25 et 55 annos aetatis) 27–28  Mc. 10:25 12  pariendo] in ras. scr. H1N1W1 : parturiendo KQ 13  anima] in ras. scr. H1 : animo KNQW 20  animo…iudicaret] HKNW : plus quam bestiae numerare ratiocinarique Q | Platonis] posset post add. Q 26  et1] del. H1 (v. proxim. notam) | praedives] K : in ras. scr. H1 (= et dives del.) : prae- sscr. N1W1 : et dives Q | absolute] K : in marg. scr. H1, sscr. N1W1, om. Q

176  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem tandem tot viros fortes animo, robustos corpore, tam diligenter eruditos exercitatosque, non mercenarios peregrinosque quosdam, sed cives pro patria, uxoribus, liberis, laribus, et sepulchris parentum pugnantes superare, vincere, ac prosternere valeant? Audiat adverarius, si assequi potest, quid Plato quarto De Republica libro respondet, ubi ipse sibi opposuerit idem de inopia civium quod ipse reprehensor obiicit, quod cives inopes bellum gerere nequeant, praesertim si magna quadam cum gente opulentaque decertare coguntur. Nulla, inquit, maior hac nostra civitate esse possit nec civitas ulla est appellanda alia, sed potius civitates quando cives ipsi partim divites, partim pauperes sunt, eosque rursus utrosque distrahi in plures ac varias conditiones necese est. Itaque civitatem eiusmodi minime timere debemus. 〈…〉 Facile enim nostri homines belli pugnaeque peritissimi divites illos parum peritos superarint, etiam numero multo plures, tum si nostri cives, oratoribus missis ad alteram illam civitatem, haec referant vere: Nos auro et argento non utimur nec fas uti apud nos est; vobis fas uti et licet. Quodsi amici et socii nobiscum bellum adversus alios geritis, soli vos divitias illorum capere potueritis, putasne ullos fore qui, cum haec audierint, malint adversus canes robustos ac tenues potius pugnare quam cum eiusmodi canibus adversus pecudes pingues ac teneras? Sic Plato fretus eadem illa nostra sacra sententia, ut “omne regnum divisum inter se desoletur,” non dubitat quin sui homines tam concordes possint evincere hostes discordes et animo, officio, rebus fere omnibus distractos. Quam civium concordiam communitatemque perfectam, quoniam servari posse non in quovis populi numero arbitratur, ideo non amplius augendam rempublicam censet quam dum una esse conservarique valeat, utpote cum, si auctior fiat, vires amittat quibus et se conservare possit et alios vincere. 5 Quam sententiam Platonis Aristoteles quoque secutus septimo Politicorum libro magnitudinem civitatis non numero civium ampliore describit, sed virtute: De qua, inquit, urbe artifices multi numero, milites pauci proficiscuntur, haec magna esse non potest. Non enim numero populi ampliore magnitudo civitatis iudicanda est, sed virtute ac viribus. Quodsi quantalibet civitas fungi officio civitatis potest, hanc magnam esse arbitrandum, populosa admodum illa ne regi quidem legibus bene fortasse possit. Itaque nullam ex iis quae regi bene putantur rempublicam videmus excedere numero. Quinetiam ratione hoc idem constat. Lex enim ordo quidam est, et legis virtutem ordinis esse virtutem

8–20  Pl. Resp. 4.422e7–423a3, 422c8–d7 glossa Bess.: sed virtute ac viribus

21–22  Matt. 12:25

30–177, 2  cf. Arist. Polit. 7.1326a23–32;

33  potest] fungi ante add. H, sed del. H/H1 34  populosa] populos corr. Q1 et autem post del.

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 7  177

5

10

15

20

25

necesse est. Numerus autem admodum excedens servare ordinem nequit. Terrae etiam amplitudo quanta sufficiat iusto civium numero modusque ipsius numeri statui debet. Et quidem tam a Platone quam ab Aristotele bene statuitur. Iam Plato quinto De Legibus libro: Auctor, inquit, reipublicae sapiens amplissimam constituere civitatem, cui consulens tulerit leges, non debet Nec vero opulentissimam argenti et auri divitem, dominam terra marique plurimarum nationum, sed quam optimam felicissimamque constitui dare operam debet qui recte consultat. Partim enim ex iis quae optaveris effici possint, partim nequeant. Itaque ea quae effici possint velit qui consulat. At ea quae nequeant, nec velit frustra nec temptet. Homines igitur una probos felicesque effici posse certum est. At vero divities admodum simulque perfecte probos nequaquam. Sed ditissimum quenque pessimum esse necesse est. Auctor autem legum et reipublicae eo spectat ut cives felicissimos sua opera faciat. Aristoteles libro quem modo nominavi, “officium,” inquit, “civilis institutionis est quot qualesque ex ratione naturae cives oporteat esse decernere eodemque modo quanta qualisque terra esse debeat.” Quinetiam secundo eiusdem tractatus libro de numero militum, quos Plato quinque milibus constituerat, “tot numero militibus,” inquit, “terra Babylonia aut aliquo immensae ciuisdam amplitudinis agro opus fuerit ex quo hominum quinque milia otiosorum ceperint victum atque etiam cum his numerus alter mulierum famulorumque multo amplior ali possit.” Sic Aristoteles pro terrae amplitudine numero hominum modum describit, et parcius quidem quam Plato. Ac accusator hic reprehendit Platonem, frustraque metuere dicit ne propter amplificationem civium victus deesset, rem minime metuendam. Longe enim plures ali facillime posse nec

6–14  Pl. Leg. 5.742d2–e7 17–18  Arist. Polit. 7.1326a5–8 20–23  ib. 2.1265a14–17 12  temptet] ad tenptet corr. H1 21  agro] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 23  ali possit] in marg. scr. 25  Platonem…metuere] HKNW : quod Plato non licentiam dederit, quantum Q1 : in textu HKNW quisque posset aut vellet concubere ut numerus civium in summum augeretur atque excresceret, perinde ipse quidem pro suo pecuino ingenio iudicat quasi pecudes, non homines amplificare velimus. Sues prorsus animadvertit quo plures, eo commodiores esse civitati, atque ob eam rem cives quoque nullo modo describendos existimat. Et quidem consentaneum sententiae adversarii sequitur ut quemadmodum sues, quo plures, eo commodiores sint ad macellum, sic cives quo plures, eo facilius pateant interitui et hostium gladio. Omnino adversarius cuncta bene succedere arbitratur dummodo Veneris abundantia omni tempore omnique aetate sit, nec sceleratius quicquam dici existimat quam Marci Tullii illud “luxuria cum omni aetati sit turpis, tum senectuti foedissima est” [De Officiis, 1.123]. Metuisse Platonem Q

178  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem solum victu necessario, sed etiam delicato et voluptario degere. Et quibus Aristoteles vix a terra Babylonia posse recipere victum putat, eos, immo vero multo plures ex eius minima regione delicate posse vivere affirmat. Quam bene adversarius cum Aristotele convenit, cuius sententiam se probare asserverat! Prorsus ipse non minus Aristoteli quam Platoni dissona et contraria obstrepit. 5

Capitulum Octavum Non inficias ire Platonem quin Miltiades, Cimon, Themistocles, Pericles rempublicam opera militum iuverint, sed id arguere, quod non omnia exacta egerint probitate, quod perperam calumniatur adversarius 1 Quid de quattuor illis vel oratoribus vel imperatoribus Atheniensibus Miltiade, Cimone, Themistocle, Pericle scripserit, ingratitudinis arguens Platonem? Videndum praeterea est facinus hominis ingratissimi et iniquissimi dicit, appellare assentatores, ministros turpes, et voluptatum auctores eos viros, qui per id tempus quo respublica Atheniensium in summo erat periculo adiuverunt servaruntque non modo Athenas, verum universam etiam Graeciam. Hoc aliud Platonis crimen apud adverarium est. Sed Platonem homines bene de republica meritos laudare ac praeconio summo omnique honore extollere, nemo qui eius libros legerit ignorat. Eos tamen bene meritos putat qui non solum res bonas, sed etiam bene egerint. Itaque hominum salutem non summum bonum vulgi iudicio statuit, sed salutem cum virtutis cultu et bonis officiis summum appellat. Quippe qui libro De Republica quarto disserat ad hunc modum: Servat saepenumero navem gubernator magnoque periculo eximit eos qui navigant, sed meliores non reddit. Et plerique vero reipublicae rectores interdum vicerunt quidem hostes servaruntque suum populum, sed quoniam eius quem servarunt prava desideria explent et quae gratissima ei sunt, non quae commoda student administrare, non bene mereri tantisper hos dixerim, immo vero malefacere ac vehementer errare. Equidem non inficior esse qui hostem superarint, rempublicam fecerint opulentiorem, urbem muris auxerint, ac aedificiis tum publicis, tum privatis ornarint, verum non eos bene meritos

10–11  Trap. Comp. 3.6 (804–19) Resp. 4.419–28

21–179, 14  non citatio sed epitoma multum imaginativum Platonis

1–3  Et…affirmat] HNW : sed quomodo id effici posset? An si alios invaderent et quae illi sibi possedissent, ipsi diriperent? At nec iustum id esset, homines qui nihil iniuriae fecerint interimere. Et nemo mente sanus sperare posset eos victores, qui consilio adversarii luxuriae dediti nullum sibi modum servandum Veneris iudicarunt, qui, quod Aristoteles ait, imperfectos laesos et imbecilles liberos procrearent talesque ipsi a suis parentibus procreati in praelium proficiscerentur Q 6  Capitulum] in marg. scr HN, om. KQW | Octavum] scripsi : om. HKNQW 7–9  Non…adversarius] in marg. scr. HN, om. KQW 17  tamen] quos tamen nominavi del. Q/Q1 18–19  non2 …salutem] om. K

10

15

20

25

Liber III, capitulum 8  179

5

10

15

20

25

30

35

dixerim, sed eos qui suos cives moribus instituerint bonis, ingenue erudierint, virtutis vigore instruxerint, probum denique frugique unumquenque, quoad fieri poterat, reddiderint. Nam si id fecerint, illud etiam non minus, immo plenius hostem vincere totamque vitam summa cum felicitate agere posse consequetur. Etenim si aliter patria servari ornarique beneficiis civium non posset nisi quisque per gratiam ageret et iocunda semper afferret, eundum hac esset et ita gubernandum regendumque, ac eos qui ita rexerint laudibus efferendos censerem; sed si probitate morum virtuteque potius contingit populo ut hostium copias prosternant idque persaepe, ita evenit rationeque actitari solet, contra autem, victoria raro et fortuna excipitur, cur eos qui utrumque simul virtutem et potentiam suis hominibus conficiant, non longe anteponendos illis qui alterum solum, idque deterius, possint praebere existimem. 2 Hac igitur sua lege et regula optima Plato exquirit percensetque viros quos modo nominavi in eo sermone qui Gorgias inscribitur. Quibus viris testatur quidem, ut clari imperatores fuerint, victores extiterint, rempublicam periculo summo imminente servarint. Sed ut pro virtute non minus cum suis hominibus quam pro suis ipsis cum hostibus pugnarint ac suos vincere sui appetitus quam hostem docuerint, testari non potest. Et cum eosdem in administranda republica multa concessisse plebis temeritati, multa praetermisisse ne displicerent, multa adhibuisse iocunda, quamquam noxia, ut grata facerent, videat ducitur bono suae philosophiae studio reprehendere. Itaque accipit a Callicle, quo cum disputat Socrates, veram illam reprehendendi rationem quae statuat operam animo adhibendam duplicem, alteram a consilio et laudata sollertia proficiscentem, quae, ut animus probus efficiatur, suscipi soleat, alteram quae quid animo prosit minime curet, sed quemadmodum voluptate afficiat, id nimirum et curet et agat. Hanc assentationem adulationemque esse adhibitam tum corpori, tum animo ait, oratoresque magna ex parte in administranda republica navare hanc operam et, omissa communi utilitate, commodis suis consulere atque studere. Qua quidem culpa ne eos quidem carere quattuor viros, de quibus sermo habetur. Non enim vera dicendi facultate ulla utendo administrasse, sed ea qua populum oblectarent potius quam emendarent, quae a Demosthene quoque, oratore gravissimo, damnatur cum oratores reprehendit eos qui id quasi sciscitentur apud populum, “quid scribam,” “quid placeat,” “quid gratificer.” Quod siquis viros istos defendens victoriam narrat, trophea, et triumphos imperatorum officia isthaec esse aut temporum et praesentis necessitatis munera, Plato subdiderit: quae ab ipso etiam laudentur, sed quoniam qui

16–20  Pl. Gorg. 503c1–519d7 32–34  Demosth. III Olynth. 22. 11  victoria] in marg. scr. Q1 13  non] in marg. scr. Q1 23  reprehendendi] HKNW : dicendi Q, sed in marg.: aliter, reprehendi 24  a] sscr, HNW, om. KQ 26  curet] om. K 34  narrat] HKNW : dicet Q, sed in marg.: aliter, narrat

180  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem bene exercitium duxerint, viros se bonos profiterentur et, bello iam felicissime sublato, converterint sese ad gubernandum rempublicam tranquille atque pacifice functorosque officio viri boni in administrando pollicerentur, dicat qui patrocinium hoc suscepit, quid fecerint, demonstret nihil eos fecisse reprehendendum. 3 Plato nanque id minime curasse viros istos quod in primis curare debuerant arbitratur, ut cives moribus meliores evaderent virtuteque animi praestarent, sed late populo concessisse otia, luxum, cupiditatem, dicacitatem, superbiam, permulta alia vitia, quibus Athenienses exosi sociis seditiosique inter se facti perirent. Num, loquar enim tanquam Plato, viri isti reipublicae statum corrigere animadverterunt ut legibus melioribus iustitia et virtutes reliquae colerentur? Num aut honestiore aut commodiore unquam genere pugnae quam navali exercuerint suos homines quo siquando arma vel Macedonum vel Romanorum vel aliquorum mortalium terra invaluissent, ipsi possent obsistere? Iam pugna terrestri apud Marathonem et apud Plateas acta potius quam navalis apud Salaminem aut Artemisium rem servavit, et tamen nihilo diligentius dare operam terrae quam mari quattuor illi consulerunt, immo vero numerum navium multo amplius auxerunt et rem unam navalem maiorem in modum amplexi sunt, quasi consilium bipartito caperent necesse esset: aut pugna navali semper decertare aut fugere per mare siquis ex terra invasisset. Haec Plato opponit illis quattuor viris, quae si ita sunt non iniuria ille opponit; si minus, exponere adversarius debet primum ea quibus Platonem mentiri demonstret, tum reprehendere. Sed certe permulta dicere potest ostendere non periisse rempublicam Atheniensium consilio pravo et rectorum vitio nunquam poterit. Summa igitur criminis quod a Platone obiicitur illa est, quod quattuor illi suos quos gubernant homines non reddiderint vel moribus meliores vel sollertia cautiores atque validiores, idque permultis rationibus explicat in eo quem Gorgiam inscripsit sermone. Nec ingratitudinis culpa aut invidiae damnandus est Plato cum ita agit, sed laudandus quod et morum probitatem requirit et consilii commoditatem. Quae dum apud quemque probantur et laudantur, frustra adversarius contendet ostendere populum Atheniensem non culpa rectorum suorum periisse, qui se morum bonorum auctores profiterentur et rerum commodissimarum praeceptores atque actores. 4 Nec vero Platonem unum ita sensisse de rectoribus reipublicae illis Atheniensium videmus, sed Aristotelem etiam secundo Politicorum libro. Tribunos enim rectoresque plebis ait rempublicam in praesentem popularem statum detulisse cum populo tanquam tyranno gratificarentur quoniam Solon forum sorte iudicibus sumendis ex omnibus constituendum censuisset idque valeret.

1  exercitium] exercitum N | se] ad sese corr. Q/Q1 6  cives] Athenienses post add. Q, sed del. Q/Q1 7  populo] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 14  Artemisium] KNQW : Arthemesium H 18  opponit] ponit corr. Q1 21  dicere] HKNW : delirare Q

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 8  181

5

10

15

20

Senatum enim Areopagitanum, inquit, Ephialtes diminuit et Pericles; iudices vero mercenarios Pericles constituit; atque ad hunc modum quisque tribunus et rector ad praesentem popularem magistratum rem auxit. Quod quidem minime ex Solonis sententia fuisse videtur, sed potius casu eventuque accidisse. Populus enim, quod cause fuerit ut pugna navali Medorum copiae superarentur, elatus animo superbire coepit arbitratuque suo tribunos rectoresque sibi constituit pravos adversus probos, qui bene administrarent. Quarto etiam libro populum non legibus obtemperantem, sed ipsum principem rerum omnium constitutum improbat, et tribunos rectoresque ab eo declarari dicit, qui idem apud populum faciant quod assentatores adulatoresque apud tyrannos facere assolent. Etenim plebiscita omnia deferri ad populi potestatem, neglectis legibus, atque ob eam rem usu venire ut rectores ipsi magni efficiantur quippe cum populus rerum omnium dominus sit. Populi autem voluntatis domini ipsi sint qui gubernant et regunt. Sic Aristoteles quoque eosdem quos Plato reprehendit, quem si nemo ea de causa vel invidum vel ingratum appellat, cur adversarius Platonem eadem de causa invidum, ingratum, pessimum hominem dicit et, quoad potest, vituperat? Nec sentit ea ipsa quae in Platonem dicit, in Aristotelem quoque dicta esse. Aristoteles enim non minus quam Plato officium tribunorum plebis et rectorum reipublicae esse decernit ne multitudini adulentur, ne assententur, ne gratificentur, ne res iocundas, sed commodas consulant, parent, moliantur, ne sua commoda, sed publica servent atque augeant, eosdemque illos quattuor minime carere crimine arbitratur. Quare nec Plato nec Aristoteles accusandi sunt, sed uterque laudandus quod ad veritatem tanquam eius indagatores respicientes, quod philosophi officium est, id agunt.

1–8  Arist. Polit. 2.1274a7–15 9–14  cf. ib. 4.1292a2–27 3  magistratum] HKNW : charitatem Q 11  assolent] bis K 17–18  Nec…esse] HKNW : prorsus non iure aliquo ita hic agit, sed quod se oratorem facit, quem omnes norunt linguae Latinae perversorem. Hinc patrocinium eorum suscipit oratorum quos a Platone reprehendi auderit, simile faciens ut fabula narratur, simias aliquando questas fuisse quod Prometheus homines solos nudos inermesque creant cum ceteros animantes et pilo intexerit et aut cornu aut dente aut unui munierit, quasi rem suam ipsae agerent cum de hominibus quererentur. Ingratus, inquit, ille Plato et pessimus meos praeclaros oratores et viros optimos reprehendit. At vero aetas nostra non de oratoris inopia queritur qui illos defendat. Habet enim et oratorem qui quos laudes, vituperare plane videaris, et iam causam illorum, ut dignum te erat, egressisti. Orabis etiam plura si haec pauciora tibi orasse videbitur. Sed quae in Platonem dicis, eadem in Aristotelem quoque dici iam intelligere potes, quod ante ignorabis Q 22–24  Quare…agunt] HKNW : Sed quid ego ita tecum, quasi tua intersit vel scire quid Aristoteles senserit vel quid agendum? Sic cogitare belue ritu moveri te liceat, et quidem sic agis ut quocunque te tuus beluinus verterit appetitus, eodem impetum facias Q

182  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem Capitulum Nonum Perperam obiici Platoni ab adversario civibus concessam temulentiam et se deum voluisse censeri quodque suis tantum legibus iuvenes voluerit exerceri, ac nihil effici praestabile dixerit absque disciplinis posse mathematicis 1 At adversarius aliud quoque crimen adducit viri optimi: quod Plato suis civibus vino abuti ebriarique concesserit; prolixum de vino sermonem consumperserit; deum etiam se appellarit appellarique voluerit. Et levem hominem stultumque illum fuisse scribit. Tum veroque nullis aliis litteris nisi suis legibus institui iuventutem iusserit. Ad haec quod disciplinas mathematicas ita extulerit ut neminem curam rei ullius suscipere commode posse nisi bene his institutus sit disciplinis profiteretur. Haec obiicit et suo more vituperat. Partim pervertens verba Platonis, partim demens ac praetermittens, partim addens, suam maledicendi sitim explet. Deum se appellasse Platonem obstrepit, et unde id accipit audite, quaeso. Plato, interrogatus a Clinia an effici posset ut convivia societatesque edendi bibendique ad usum civilem erudiendique rationem publice conferant, respondit certum quicquam de his rebus asserere non sua interesse, sed dei immortalis, tum ita esse ut tempestiva convivia iuvent suo iudicio ostendit. Ex quo adversarius arguit deum seipsum fecisse et cum Iudaeis clamat crucifigatur quod deum se fecerit. Ita rimator verborum et diligens consequentiarum hic adversarius est quando ipse unus sequi illud animadvertit quod nemo viderit. Deo immortali, inquit, Plato tribuit eius rei cognitionem quam ipse exponere voluit. Ergo se ipse deum fecit immortalem. Quis vitare tantam vim argumenti potest, viri doctissimi? Quis dissolvere inexplicabilem rationem hanc adversarii valeat? 2 Non sequitur, bone vir, non sequitur ut seipsum faciat deum qui dixerit deum rei veritatem noscere et tamen eandem rem ipse, quantum humano ingenio assequi potest, declarare voluerit. Cognitio enim quam deo tribuimus certior est ea quam sibi

5–6  Trap. Comp. 3.7.6–10 (818.24–820.12) 6–7  ib. 3.7.11–16 (820.12–822.2) 7–8  cf. ib. 3.7.16 et 45 (829.27–28, 826.30–828.2) 8  ib. 3.7.30–34 (824.14–32) 9–10  ib. 3.7.35–46 (826.1–828.8) 13–16  Pl. Leg. 1.641c8–d2 17–18  cf. Io. 19:7 1  Capitulum] in marg H, in textu NW, om. KQ | Nonum] scripsi : om. HKNQW 2–4  Perperam… mathematicis] in marg. HW1, om. KNQ 5  At…quoque] HKNW : aliud Q 10  suo] impudenter ante add. Q 12  partim] patim H | addens…explet] HKNW : suas ineptias addens, et semper ignarus. Quemadmodum a summo illo autore queque dicuntur, explet suae improbitatis sitim, nugarum, loquacitatis, et maledicentiae immensa congerie, exercetque suam rabiem in vituperandis iis quae sibi ipse ut stultus, ut indoctus, ut improbus animo concipit Q 17  et…clamat] in marg. scr. Q1, sed et Iudaeorum exemplo clamat in textu non del. 19  quando] et ut Virgilius poeta ille ex stercoribus Ennii aurum colligere poterat, sic ipse ex auro Platonis stercora sibi colligere potest. O disputatorem subtilem ante add. Q 23  Non] num item vobis videatur parum doctus Platonis hic reprehensor et accusator? Quid dicam quo ingenium tam irridendum hominis sine ulla cura videat praeterire? Profecto nihil tam leve dici potest quin maius sit quam tanta hominis fatuitas et insania pro responso mereatur ante add. Q | bone…sequitur2] HK : vir eruditissime ne dicam rudissime Q 23–24  rei veritatem] HK : rem Q 24–25  quantum…potest] HK : om. Q

5

10

15

20

25

Liber III, capitulum 9  183

5

10

15

20

25

30

homines vendicant. Itaque, ut certissima illa dei scientia se carere Plato fatetur, sic humanam, quam attingere potest, exponit et pro viribus docet ut homo, non ut deus. Plato enim, viri doctissimi, cum de vini usu disputaretur, qui si mediocris et modicus est prodest, sin immodicus, obest, non facile pro sua modestia suscipere vini haud satis honesti nominis patrocinium voluit, sed paulatim ipsa disserendi ratione ducitur ad modici usus probationem, quod priusquam facere ad eum qui interrogarit an vini usus ad mores, ad peritiam, ad valitudinem, ad usum civilem iuvaret respondet: “Quid veri certique ea de re dici possit deus norit. Varia enim nominum sententia est. Quid equidem probem, explicare pace omnium, ut opinor, potero.” Quam partem, “quid equidem probem,” adversarius tacuit ut suam calumniam faceret verisimiliorem. Nam quod causam declarat quare quod ad deum refert, id ipse exponit. Idipsum est: Si certam, inquit, veritatem quaeris, amice Clinia, non parum rei, non vile negotium, non satis homini cognitum scire cupis. Deus enim unus id novit. Illius id nosse interest qui unus veritas ipsa et est et appellatur. At siquod ex hoc meo humano ingeniolo mihi videtur dicendum sit dicam, ut opinor, sine molestia hominum, si placet. Quid, quaeso, his verbis Platonis modestius dici potest? Quid moderatius? Quid magis ab insolentia alienum? Attamen adversarius ut arroganter dictum vituperat et Platonem deum se fecisse ob eam rem clamat. 3 Nec minus mentitur cum Platonem sextam operis partem consumpsisse in dicendo de vini usu et temulentiam concessisse dicit. Pars enim quam ipse reprehendit et sextam constituit vix decima totius operis est, eiusque partis minimum id est in quo de vini usu tractatur; reliqua de erudiendi ratione et musica institutione scribuntur. Cum enim pars ingenue institutionis sit ipsa victus sobrietas et edendi bibendique moderatio, additur quidem in explicanda erudiendi ratione quod tamen in primis consideratur et agitur ipsa eruditio publica est, quam, si in toto etiam opere consumi adversarius dixerit, nihil mali isthuc sit. Totum enim opus eo spectat ut cives bene instituantur, erudiantur, ornentur. Vereor, inquit Plato, ne de vinolentia, re parva, permulta dicere ac prolixius quam debeam progredi videar, quanquam usus ipsius vini temperari emendarique satis ex naturae debita ratione non potest

7–9  Pl. Leg. 1.641d6–8 12–16  ib. 29–184, 3  ib. 1.642a1–7 3  Plato] verum tu pro tua stultitia ita arguis quasi quisque aut nihil docere aut eadem qua deus diligentia docere debeat; nec vides quam aequius ceteris tribui potest quod inique tu tibi semper sumpsisti. Nam si tu, homo stultius et nulla scientia eruditus, audes loqui et scribere libros, cur Plato non longe aequius scribere quid de re illa sentiret debuerit? Tu deliramentis ineptissimis illis tuis in tradendis praeceptis rhetoricis putasti, ut stolidus, posse M. Tullium superare. Plato, cui omnes divinum ingenium tribuere, peccat quod vel convivia publica iuvare ad iuventutis peritiam aut concordiam civium dixerit vel suarum legum prudentiam commodiorem ceteris fore ad reipublicae statum arbitratus est? Tace, belua, et tua ignorantia vitioque marcesce Plato ante add. Q 18  ab] bis H 30  vini] KQ : om. HNW 31  temperari] in ras. scr. H1N1W1 : moderari KQ

184  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem nisi musicae rationis praeceptione integra, quasi modulatior, efficiatur. Quae musicae ratio sine universo erudiendi negotio tradi nequeat. Unde fit ut permulta dici necesse sit. Igitur de musicae erudiendique ratione sermo habetur eo loco quem adversarius rei uni vinariae tribuit. Nec dedecet si Plato de conviviis et vini usu disserit eo in loco quando officium id quoque non mediocre est legum auctoris conviviorum vinique rationem et usum convenienter statuere. Quod et Lycurgus Lacedaemone accuratius fecerat et Romae sodalitates Catone quaestore constitututae sunt, quanquam semper usu maiorum fuere tempestiva convivia et solatia ad publicam eruditionem accommodata. Quam multa Plato hoc loco de eruditione disciplinaque civium edocet! Quam optime iuvenes instituit moribus! Musicae rationem commendat. Usum honestissimum vini et tum ad corporis valitudinem, tum ad animi facilitatem et mores accommodatissimum tradit. Nemo profecto est quin eius admiretur ingenium et summa cum laude praedicet, excepto adversario uno, qui ebrietatum et temulentiarum nomine vocat tempestiva illa convivia et sodalitates quas more Lacedaemoniorum, Romanorum, reliquarum honestissimarum nationum commodissime constitutas ad publicae disciplinae usum et mutuam civium gratiam et caritatem accepimus. De quibus Cato, quem modo nominavi, plura apud M. Tullium disserit 〈in〉 eo libro qui De Senectute inscribitur summa cum approbatione et laude. Pluscula ex Platonis sermone hoc loco interpretemur necesse est ut claro testimonio quid ille de ingenua civium institutione, de conviviis publicis, de vini usu scripserit pateat ut calumnia adversarii deprehendatur et Platonis mens manifeste appareat. Quem locum non ita expositum velim quasi eodem filo orationis, quo a me profertur, Plato dixerit. Quae enim ille pluribus locis hac de re scripsit, haec ego contexens dici ab eodem auctore ostendo ne libros enumerem plures et ‘inquit’ saepius interponam. 4 Cum Lacedaemonius ille hospes, qui apud Platonem disputat, licitum haudquaquam esse suis hominibus diceret per temulentiam debacchari quomodo Athenienses feriis Liberi Patris agere consueverunt, Plato ita respondet ut etsi quid patria minus honeste faceret, non illico stulte insultando reprehenderet, sed modeste prudenterque corrigeret et distinguendi rationem, quam ipse primus teste Eudemo, viro doctissimo in disputando, comperisset, explicaret, et quod ex ea re capi ad virtutis officium commode potest ostenderet. Sic etenim ait

8  Cic. Senec 45 30  cf. Simplic. In Arist. Phys., ed. Diels, 243.1–3 = Eudemus frag. 37b, ed. Wehrli, 27 17  mutuam] in marg. scr. Q1 : in textu HNW 18  in] supplevi, ut habet Δ 21  adversarii] et plane sacrilegium ante add. Q 22–25  Platonis…interponam] HKNW : quod nemini iam est ignotum hunc nihil eorum quae legerit intellexisse latius demonstretur Q 22–25  Quem…interponam] in marg. scr. W1 28  feriis] HKNW : festo Q, sed in marg.: aliter, feriis 30  Eudemo] auctore ante add. Q 31–32  et… ostenderet] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW

5

10

15

20

25

30

Liber III, capitulum 9  185

5

10

15

20

25

30

35

Non vinolentia non, quivis ex more usus laudandus omnibus rebus aut vituperandus illico est. Sed animadvertendum ante qua tandem ratione et causa sic agatur et quomodo, quibus personis, quibuscum quo animo, affectu, studio, tempore, loco. Ut enim si alius cultum caprarum et possessionem eius gregis probat commoditatique esse arbitratur, alius, cum capras sine pastore pascentes per segetem fruges vastare viderit, improbat et pecudem omnem damnat quod aliquas errare atque officere sine pastore aut pravo cum pastore aliquando perspexerit, sententiam non eius qui damnat pro recta recipimus, sed potius illius qui probat et quemadmodum colendum sit praecipit, ita qui coetum civilem aliquem qui regi suo magistratu commode potest, si quia peccantem videt propterea quod aut magistratu caret aut pravo quodam administratur, vituperat, non iudicium eius probandum censemus. Sed consilium expectamus illius qui rem servet. Usum autem corrigat conviviorum itaque. Et sodalitatum coetus, si quoad fieri potest, probius constitutus, magistro praefecto, sermone adhibito, reliquis officiis conservatis, iure adhuc improbari accusarique potest, recte vitupres. At si male institutum et temere sine magistro congestum tumultuantemque conspiciens, aspernaris non mores, sed rem, non recte tu agis. Ita enim res quaeque mala iudicetur quotiens bonus princeps ac dominus deest. Et poculis igitur ipsis constituendis magister ac princeps sobrius, sapiens, eruditus est, non temulentus quidam et stultus. Nam si is qui praesit hominibus liberalius per convivii libentiam haurientibus non ipse sobrius ac sapiens sit, sed temulentus ac iuvenis quidam imperitus ac temerarius, nimirum fortunatus hic fuerit nisi quid facinoris pessimi comiserit. Cogitandum igitur est an ex convivio recte instructo aliquid boni vel publice vel privatim possit contingere. Nam si unus quis ex civium numero recte institutus profecerit aut etiam si coetus quidam ad choream agendam bene compositus peritusque comprobetur, parum utilitatis hinc reipublicae fore certum est. At si universam erudiendi rationem et publicam disciplinam tractamus, facile quid magni civitati ita afferri dixerimus, scilicet ut ingenue instituti viri boni efficiantur. Tales autem effecti cum ceteras res praeclare agere, tum hostes facile pugna vincere poterunt. Quodsi haec ita se habent, quid veri certique sit deus norit. Quid ergo sentio, si dicendum sit, pace omni1–195, 17  extraordinaria et immaginativa paraphrasis quae incipit ad Leg. 1.638d2 Platonis et desinit ad 2.674a2, multo omisso, et cum additione tacita textus Plutarchiani (v. infra) 7  viderit] KNQW : viderint H 12  quia] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 20  non mores] HKNW : non modum Q, sed in marg.: aliter, non mores 36  Quid…sentio] HKNW: quid mihi videtur Q, sed in marg.: aliter, quid ergo sentio

186  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem um dixerim, sed vereor ne de vinolentia re exigua plura dicere prolixumque admodum quendam sermonem producere videar, quanquam vini usus temperari emendarique satis naturae debita ratione non potest sine musicae integra praeceptione, quae sine universo erudiendi negotio tradi nequeat. Quo fit ut permulta dici necesse sit 5 Dicendum tamen et primum quid eruditio sit definiendum et quam vim facultatemque optineat describendum. Igitur ea una instituendi ratio quae per virtutem educationemque liberalem pariat cupiditatem in animis iuvenum ut cives optimi efficiantur et iuste tum imperare tum imperari consuescant eruditio appellanda est. Quae autem ad rem pecuniariam pertinent aut ad corporis vires aut ad ullam solertiam aliam iustitiae mentisque expertem, hanc illiberalem esse ac sordidam nec eruditionis nomine appellandam duco. Ergo nullo in loco erudiendi ratio contemnenda est, quippe cum omnium rerum pucherrima haec homini possit contingere, memoria repetendum. Praeterea est quod ante concessimus: viros esse bonos qui se continere sibique dominari possunt, malos qui id nequeant facere. Sed quoniam quisque nostrum, quanquam unus est, habet tamen secum duos quasi consiliarios quorum consilio utitur comites dementes adversosque inter se, quorum alterum voluptatem, alterum dolorem vocamus, tum etiam metum et confidentiam; ad haec rationem cogitandi quidnam ex iis ipsis melius aut deterius sit. Que quidem ratio redacta in decretum civitatis publicum lex dicta est. Ergo hi affectus, quasi nervi aut funes quidam, tendentes in nobis convellunt contraque vicissim ad res agendas contrarias retrahunt. Quo fit ut rei cuius virtutem praescriptam habemus. Ratio in retrahendo eniti et nunquam desistere, quin adversus alteros nervos contendat, nimirum debet, eademque ipsa cogitandi et renitendi ratio aurea, sancta, et augusta nomen legis communis reipublicae accepit. In hac enim vel illud apertius intelligi potest quid significetur cum dicimus quempiam seipso superiorem inferioremve. Enimvero homines singuli rationem veram, quam ex hoc renixu statuerint, sequentes vivunt et civitas lege, quam receperit, virtutem probat, vitium reprobat, recteque cum ceteras res, tum vini usum, quod incepimus, qua vitiosus probusve sit, potest iudicare. Confessum itaque id accipimus ut vini liberior usus voluptates, dolores, iras, amores, reliquas animi affectiones intendat atque amplificet, quasi hominum habitus qui hauserint redeat eodem in quo erat iuvenili aetate minimeque tantisper sese possunt continere. Quod tam grave malum an aliquid commoditatis 22  iis] his K 25  retrahunt] in marg. scr. Q1 : in textu HKN malum] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW

34  qua] melius Δ : quomodo

5

10

15

20

25

30

35

39  tam…

Liber III, capitulum 9  187

5

10

15

20

25

30

35

afferat nobis animadvertendum est. Quomodo exercitium, quamvis corpus tenue, imbecille, informe reddat, quomodo, inquam, medicamentum epotum, quanquam extenuat atque macerat, tamen futuri commodi causa in usum recipitur. Nam si pari ratione ex vino utilitatis aliquid capi potest, satius isthuc agi dixerim, quando exercitium corporis non sine labore molestiaque suscipitur. Vini autem usus facilior est 6 Cum itaque duplex sit metuendi genus, alterum quod sit expectatio mali, alterum quod, ne viciosi putemur in loquendo aut agendo, cautio sit. Quod quidem genus pudor ac verecundia dicitur, sibique habet contrarium impudentiam. Et cum summa alia bona, tum victoriae salutisque munus praeclarum adhibeat. Hinc porro efficitur ut vini usus ad hoc animi bonum comparandum atque ad dignoscendam animi ipsius naturam idonea sit necne non parum mea quidem sententia conferat. Sic enim velim animadvertas quae victoriam comparent duo sunt: animus fidens adversus hostes, timor sive pudor erga amicos, ita ut quisque nostrum et impavidus sive fidens verecundusque esse debeat. Quapropter quemadmodum quotiens impavidum quempiam reddere volumus, in timoribus formidolosisque rebus constituiumus atque ita lege optima exercentes talem reddimus. Sic eum quem pavidum seu verecundum facere statuerimus ad res minus pudicas ducimus et in illis exercentes eos per voluptatem assuefacimus posse vincere suos appetitus obsistendo oppugnandoque voluptati. Neque enim qui non plurium voluptatum cupiditatumque ad impudentiam provocantium vim per pugnam vicerit, cum ratione atque sollertia perfecte esse temperans potest; neque ad viri fortis officium integer quisquam accedere potest nisi sui animi timiditatem pugnando pervicerit. Expers nanque inexercitatusque certaminis huiuscemodi ne dimidio quidem sui virtutem contingere valeat. Officium autem legum cuiusvis auctoris est posse velleque experiri civium animos quemadmodum se ad fortitudinem timiditatemque habeant, idque facere loco et tempore tuto potius quam suspecto periculosoque ut fortitudinem conciliet animis, timiditatem exterminet. 7 Igitur perinde, ut siquis deorum immortalium medicamentum quod haustum timorem pelleret dedisset, hac cives tractando hortandoque effici impavidos oportere decerneremus, ita cum usus vini medicamento sit ad audaciam et nimiam inoportunamque confidentiam.

2  quomodo inquam] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 6  autem] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 12  porro] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 14–15  mea…sententia] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 19  formidolosisque rebus] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 22  in…eos] HKNW (sed eos del. W1) : om. Q 32  suspecto] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 35  dedisset] scripsi : dedissent codd.

188  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem Fit enim qui de eo hauserit hilarior, et quo liberalius haurit, eo spe ampliore malioreque impletur et facultate omnique audentia refertus, quasi praecipua sapientia praeditus, animatur et libere iam impavideque omnino audet. Cum, inquam, vini usus huiuscemodi sit, ita pavidi, verecundi, pudibundique homines effici procul dubio possunt Cum enim duo illa animis nostris plene concilianda sint, fiducia et timor, ut fiduciam. ut fortitudinem in bello meditari debemus, sic timorem et verecundiam exercere in iis rebus quibus affecti confidere audereque admodum possumus. Talem autem rem vini usum esse intelligo. Nulla enim levior aut securior voluptas tum ad experiendum, tum ad exercendum. Hac iocandi solandique ratione, quam vinum exhibeat, dici potest. Nihil sane moderatius adhiberi potest, praesertim si caute agitur. Nec enim animum difficilem, agrestem, iniquum experiri per commercia potius tuo cum periculo debes quam Liberi Patris convivium nec examen animi Veneri succumbentis facere per commendationem uxoris liberorumque fallacem et carissimarum rerum periculo potiusque per iocum sine damno in utendo vino animi mores perspicere. Hoc igitur unum non mediocre commoditatis ex vini usu ad examen civium capitur. Perutile certe cognitu homini civili ne habitus naturasque animorum ignoret atque etiam per eius impunitatem efficitur ut pavidi verecundique efficiamtur ii qui caute moderateque sub magistro optimo tempestivis conviviis utuntur. Alterum longe amplius et maiori studio dignius sequitur, quod planius explicetur si rectam erudiendi rationem repetierimus. 8 Dicimus itaque puerorum esse primum sensum voluptatem atque dolorem, quibus primis efficitur ut virtus aut vitium animo primum concipiatur. Nam prudentiam veramque opinionem vix nonnulli etiam in senectute capessunt. Eruditionem vero eam esse virtutem quae a pueris prima recipiatur. Igitur voluptatis, amoris, et odii, antequam ratio recipiatur, usus rectus; postquam recepta ratio est, convenientia rectaque consuetudo virtus integer est. Sed eruditio prope pars eius virtutis est quae in voluptatibus ac doloribus recte moderata consistit ut illico ab inito ad finem odio habeant quae habenda odio sunt, ament quae amanda sunt. Verum cum omnis erudiendi ratio in voluptatibus ac doloribus bene moderatis versetur, sed accidat ut eius pleraque langueant in vita interminanturque, dii immortales ipsi labores mortalium miserati requiem hisce laboribus ferias et merita numinum solemnia statui volverunt ac musas et

4  ita] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 7  ut2] HK : et corr. NW : et Q 28  in] om. Q 31  consuetudo] HKNW : assuesfacio Q, sed in marg.: aliter, consuetudo 37  laboribus] scripsi : laboris codd. 38  ferias] HKNW : festa Q, sed in marg.: aliter, ferias

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 9  189

5

10

15

20

25

30

35

principem musarum Apollinem et Liberum patrem socios celebritatum adhibuerunt, qui depravatam institutionem emendarent. Quod idem vel naturae familiare esse videmus quando omnis fere iuventus quiescere nequit corpore aut lingua, sed semper moveri et loqui expetit, partim saliens et exultans quasi numerosum quendam motum ac ludum cum voluptate exercens, partim vocem emittens crebram et variam. Verum ceteri animantes sensu vacant ordinis inordinationisque suorum motuum, quibus bene compositis nomen inditum est numeri et concentus. Nos deos quos modo nominavi comites celebritatum nostrarum habuimus, qui sensum numerosum, concinnum, suavem, periocundum nobis dedere, modulos saltandique genera docuere. Choros a chara, hoc est, gaudio, aptissime nominarunt. Itaque primam erudiendi rationem effici musarum atque Apollinis opera perspicuum est; ineruditumque hominem esse qui expers choreae musarum est, eruditum qui compos totumque id genus consumi in chorea saltatione et cantu declaratur. Quo fit ut qui bene eruditus est peritiam bene cantandi saltandique habeat, quam cum bene exerceat, bona etiam suo cantu bonaque suo saltatu praestet necesse est. Plurimum interest enim inter eum qui bene bonaque agat et eum qui vel bona quidem exercet, sed minus bonis delectetur malaque aspernetur, vel qui bona amet, mala oderit, sed voce aut corpore nequeat exercere. 9 Quae cum ita sint, quid bonum in cantu saltationeve sit nosse eos oportet qui quemadmodum eruditio conservetur scire cupiant. Indagandus igitur est honestus corporis gestus, modulus, cantus, saltatus siquando venturi eo sumus ut recte necne institutum sit et quaenam recta erudiendi ratio, sive Graeca, sive barbara, sit nosse possimus. Sed quoniam varia studia fortitudinis timiditatisque et omnino virtutis ac vitii habentur, varii gestus, saltatus, soni, voces, et partim honesti, partim inhonesti. Verum homines errore non omnes aeque modis eisdem chorearum utuntur, sed aliis alii utcunque suo quique ingenio aut more decreverint; detrimentumque magnum hinc evenit iis qui pravis aut modulis aut gestibus delectentur, contra summum iis commodum qui honestis. Similem enim iis quenque effici quibus oblectetur necesse est. Idcirco ubicunque leges aut nunc bene constitutae servantur aut in posterum constituentur ne poetis permittatur quicquid suo numero modulo et vocabulo mandare carmini possint, id doceant, et liberos bonorum civium quibuslibet mo-

16  declaratur] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 24  conservetur] in marg. scr. Q1 28  varia] HKNW : diversa Q, sed in marg. scr. Q1: aliter, varia 29  varii] HKNW : varii Q, sed in marg. scr. Q1: aliter, varii

190  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem dis instituant cura adhibenda est. Licentia enim eiusmodi poetarum, quibus licitum video in omnibus fere civitatibus ita agere, causa est ut summa cum improbitate usus rerum civilis habeatur. Quodsi moduli, numeri, vocabuli recta ratio capienda est lege ac ordine constituendum quemadmodum agi haec debeant atque ita iuvenes educandi institutendique sunt ut praeter haec nihil cantare aut ullo pacto innovare audeant, sicut apud Aegyptios lege sancitum est, apud quos vel ea quae ante decem millibus annorum picta aut sculpta habentur, proxima iis quae modo facta sunt cernimus. Et quoniam rectus musicae ludorumque usus non sine chorea habetur, chorus autem ipse a chara, id est, gaudio, nomen accepit, ut dictum iam est. Gaudemus autem cum nos felices sentimus, gaudentesque felices nos arbitramur nec quiescere possumus. Sed iuvenes in choream vertuntur, senioresque, iam gravescente aetate, nequeunt saltitare assident specantes cum delectatione iuvenum ludos et amoena celebritatum solatia. Statuunt etiam certandi genera, quae nos perquam maxime possint memoria ad aetatis florentis officia revocare. Haec, inquam, cum ita sint, illum ex omnium celebrantium numero sapientissimum iudicari praestantioremque ceteris haberi forsitan dixeris oportere, qui nos maiorem in modum oblectari gaudereque faciat. Attamen non recte sic iudices. Cum enim varium iudicium a varia aetate de hominibus varie certantibus proficiscatur, quo modo et oblectatio evenit. Alii enim circulatores putant praestantiores quoniam his vehementius delectantur, ut qui pueri adhuc sunt. Alii comoedios, ut qui iam adolescentes facti in comoedia delectantur et auctores eius generis admirantur. Alii tragoedos, ut mulieres, quas tragici actus tenent. Alii rhapsoedos, ut seniores fortasse quos ex Homeri aut Hesiodi carmine series quaedam decantata oblectet. Hinc illos potissimum praestare iudicandum est qui praestantiorum spectatorum iudicio nostrorumque aequalium sententia decernantur esse praestantiores atque optimorum virorum pereruditorumque delectatione, non vulgi statuendum quaenam musa iocundior aut quod modulandi genus pulchrius sit. Iudices enim dignos, tum sapientes, tum fortes animo esse oportet. Alterum, ne vulgi tumultu arrepti inopes sui consilii a theatro temerario ipso quid sentire debeant admoneantur; alterum, ne quod recte ipsi norint per pusillanimitatem in iudicando mentian-

1  cura…est] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 21  varium] HKNW : diversum Q, sed in marg. scr. Q1: aliter, varium | varia] HKNW : diversa Q, sed in marg. scr. Q1: aliter, varia 22  varie] HKNW : diverse Q, sed in marg. scr. Q1: aliter, varie 23  evenit] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 32  iocundior] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 33  dignos] HKNW : veros Q, sed in marg. scr. Q1: aliter, dignos 35  temerario ipso] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 9  191

5

10

15

20

25

30

35

40

tur, utque magistri quod esse debent, qui iudices adsint, non discipuli spectantis multitudinis, sedeant et contradicant iis qui voluptatem non digna ratione describant. 10 Quae cum ita se habeant, eadem illa ratio sequitur ut eruditio sit educatio et institutio iuvenum ex legum recta ratione deducta et peritia optimorum virorum approbata. Ergo, ut animus iuvenis legi obtemperet rebusque eisdem quibus senes delectentur aut contriscentur, officium est ut iuvenes cantu et modulo, quo eorum animus quasi carmine quodam adhibito duci solet, erudiantur. Cum enim eorum natura studia graviora suscipere nequeat, ludi et moduli genera adhibenda sunt honesta, quibus assuescant delectari, in rebus honestis et acquiescere eodem modo quo in curandi aegrotis agitur, quibus cibos salubres suaviter conditos praebere solemus ut libenter accipiant insalubres, contra insuaviter ut aspernentur. Hac igitur de causa sapiens legum auctor minime poetae concesserit quoscunque ipse numeros modulosque probarit iocundiores eos doceat, sed aut persuaserit aut coegerit virorum fortium continentiam, proborum denique res gestas, non viciosorum quorundam canere, easdemque verbis honestis laudatisque componere et gestibus, numeris, concentibus uti honestis ut nostri iuvenes ab ineunte aetate honesta erudiendi ratione imbuti et musica liberali instituti ingenue educentur inque viros praeclaros evadant, res semper amplectentes amantesque honestas, vitantes aspernantesque inhonestas. Ergo poeta cogendus est appellare felicem beatumque eum virum qui iustus ac temperans est, etiam si pauper infortunatusque est, miserum autem et vitae acerbitate semper anxium eum qui iniustus incontinens et improbus est, etiam siquam Cinnyras aut Midas opulentior est. Quae enim vulgo bona appellantur (valitudinem dico, pulchritudinem, vires, divitias, ingenium, etiam imperium, immortalitatem) non recte simpliciter ita appellari censeo, sed si iuncta cum iustitia sunt, optima fuerint, si cum iniuria, pessima. Omnia a valitudine ipsa prima enumerari inceperint. Haud enim, quod aliquibus placet, homo qui bene valet aut dives potensque est cum iniquitate et contumelia, felix is esse potest, sed plane miser est. Pulcher etiam ille ac viribus corporis prestans, sed iniustus et contumeliosus, moleste, anxie, incommode sibi vitam traducit. Quod siquis e nostris civibus aliter dixerit, existimans esse ullos qui, quamvis pravi, tamen laete vivant, aut alia commodiora emolumentoque aptiora esse, alia iustiora honestioraque, hunc summa propemodum poena condemnandum equidem dixerim. Vita enim eadem et iustissima et iocundissima est. Bona etenim res nulla 27  Cinnyras] recte, Cinyras 34  viribus] moribus H

192  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem esse potest quin eadem iocunda sit; nec mala quin eadem sit anxia. Laus namque honor et gloria apud omnes, sive homines, sive deos, ut bona honestaque sunt, sic iocunda etiam sunt. Vituperatio, infamia, ignominia, dedecus ut mala et turpia sunt, sic anxia etiam sunt. Iuvat igitur, ne bonum a iocundo separetur, ad vitae usum iuste pieque agendae. Nemo enim id agere ultro velit ex quo non plus voluptatis capiat quam doloris. 11 Haec igitur et legum auctori et poetae cuique dicenda sunt, tum choris omnibus, quos tres numero institutendos diximus: Musarum, Apollinis, Liberi Patris. Haec et reliqua generis eiusdem semper cantanda sunt. Quorum summa et caput illud sit ut idem vivendi genus et iocundissimum et optimum esse putetur atque dicatur. Ac primus adolescentulorum chorus haec rite carmine poetarum suorum coram omnibus canet. Secundus eorum, qui ad trigesimum usque aetatis annum processerit, paeana referet, conscius veritatis suorum verborum, optabitque iuvenibus benigno numine inspirari. Tertius eorum, quia a trigesimo ad sexagesimo sunt provecti, haec eadem et omnino quicquid ad virtutis officium spectat modulabitur. Totidem enim choris Lacedaemonium quoque auctorem illum tribusque hisce aetatibus apte disposuisse certum est. Senes exordiri choream voluit cantantes: Hames pot’ emes alcimi neaniae (Nos fuimus iuvenes robusto pectore quondam) Mox iuvenes aetatis florentis respondere: Hames de g’ esmen. ae de lis, piran labe (Nos sumus, et siquis dubitat, licet experiatur) Tum adolescentulos subdere: Hames de g’ esometha pollo carones (Nos vero longe cunctis erimus probiores) Cum enim iuventus omnis, ut dictum iam est, non voce, non corpore quiescere possit, sed concitetur et saliat semper vocemque inordinate emittat, ordinis autem sensum homo unus ex omnibus animantibus suapte natura habeat. Hunc ordinem in movendo numerum nomine dixit, temperamentum autem vocis concentum compositum, vero ex utroque choream. Atque ita choreae constitutae sunt et dii praesides chorearum sociique accesserunt Musae, Apollo, Liber Pater, quibus 19–29  Plutarch. Lycurg. 21.2; Instit. Lacon. 14–15 (238A–B) 9  institutendos] H : instruendos KNQW 15  conscius] scripsi : conscium codd. 22  Hames…neaniae] textus Graecus ICP 570.1: ἁμὲς ποτ᾽ ἦμες ἄλκιμοι νεανίαι 25  Hames…labe] textus Graecus ICP 570.3: ἁμὲς δέ γ᾽ ἐσμέν. αἰ δὲ λῇς, πεῖραν λάβε 28  Hames…carones] textus Graecus ICP 570.5: ἁμὲς δέ γ᾽ ἐσσόμεσθα πολλῷ κάρρονες 31  concitetur et] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 9  193

5

10

15

20

25

30

35

40

singulis chori singuli delegati sunt, ut primus Musarum, sit secundus Apollinis, tertius Liberi Patris, cui ordinem senectutis nostrae commendamus et cantare choreamque agere homines annum sexagesimum excedentes censemus. Quam rem profecto non temere a nobis ita probari intelligo, quandoquidem omnes, tam viros quam pueros, tam servos quam liberos, tam mares quam foeminas, honestissime modulari idque sedulo exercere officium est. Et praecipue civitatis praestantisimi viri tum prudentia, tum aetate, quod in primis honestum sit, id modulari optime de sua merentes patria debent. 12 Conveniens itaque commodum honestumque esse hoc apertum iam est. Sed haudquaquam facile esse videtur quando senior quisque tardior iam ad cantandum et pigrior factus est minusque in ea re delectatur, et quo senior, eo magis pudore tenetur. Quod cum ita sit, quid agendum sit quo senes animo recreati hilariusculi modulos et Musarum gratiam recipiant? An Liberi Patris benignam facilitatem illam iocunditatemque hisce praelibantes poculis minutis per tempestiva convivia invitabimus ad officium? Iuvenibus enim usque ad octavum et decimum aetatis annum omnino ne vinum gustent praecipiendum prohibendumque est ne ignem supra ignem suum in corpus animumque hauriant. Ab hoc ad trigesimum usque annum concedendum aliquid vini est scilicet modice pro aetatis constantis eiam ratione Sed enim vetandum omnino nequid liberalius hauriatur. Reliquae aetati senili iam retardae ac frigidae dandum plus aliquid est. Iuvat ut haec aetas Liberi Patris benignitatem auxilio suae difficultati imploret. Pater ipse demulcendo repubescere faciet et ex duriusculis molliores, quasi igne ferrum demissum reddet, animi mores oblivioni anxietatis conciliabit. Unde efficietur ut tandem se socios in cantando velint adhibere. Qui cum non vulgari et ex theatrali more modulos referant, sed sua musa, hoc est, venustissima illa quae laudatissimae aetati condeceat, causam ita praestiterint ut praeclara bona publice usu veniant. Praecentione enim succentioneque huiusmodi mores iuvenum et omnino universae civitatis nostrae informati iustissimi honestissimique evadere possint, et, quod optamus, feliciter vivere facile continget. Quomodo contrarii mores ex contrariis verbis, sententiis, modulis solent provenire. Pulcherrima autem musa illa sit quae non modo voluptatem pariat et iocunditatem, verum etiam commoditatem et rectam opitulandi rationem. Nullius enim officii ratio eo intendit ut voluptatem solum suppeditet, sed ut utilitatem honesta cum voluptate comitante, quod in singulis perquirendis conspicuum est. Ergo et musa pulcherrima quam expetimus non 12  factus est] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW

194  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem voluptate iocunditateque tantum, sed vera utilitate quoque determinanda est. 13 Sed quoniam res ipsius naturam nosse oportet eum qui de quacunque re vere recteque iudicet, musicae quoque natura consideranda iis est qui scire quid recti bonique in ea sit cupiunt, et eo magis quo ipsa mores vel depravat vel instruit prout male beneque adhibita est, praesertim cum poetas interdum videamus gestibus et modulis muliercularum verba virorum tribuere et modulis ac gestibus hominum liberorum honestissimorumque numeros servorum atque illiberalium hominum accommodare aut ingenuis numeris et gestibus reddere modulos verbaque contraria numeris ac rursus numerum et gestus sine modulo verbis solis in versu collocare aut modulum atque numerum sine verbis sola fidium pulsatione aut tibiae inflatione exprimere. Quo fit ut perdifficile cognitu sit quid sibi numerus aut concentus velit et quam dignam simulationem sequatur. Ergo seniores nostros institutos esse numerorum et concentuum ratione, ex quibus musica constat et in quibus versatur, pollereque iudicio quo virtutem modulandi discernant atque finiant oportet. Cum enim omne modulandi genus, si ea quae conveniat habet, recte compositum sit, siquae minus conveniant, prave; quique norit quid habeat, idem dignoscere an recte sit compositum possit, eatenus nostros seniores institui eruditique musicae ratione decet, quatenus numerorum gradus et modulorum fidiculas assequi valeant ut peritia et longo usu concentus ac numeri possint quid tantae talique aetati conveniat quibusque ipsi sese voluptatibus tute afficiant deliberare praebereque exempla iuvenibus morum bonorum atque auctores magistrosque dignos virtutis se exhibere. 14 Tantum nobis afferet bonum chorus ipse Liberi Patris, si bene exerceatur, tantumque ad comparandam virtutem iuvat. Bene autem exerceri potest siquod evenire in conviviis solet, ut pleraque demum per tumultum comittantur. Id, ne fiat, procuretur magistro adhibito sobrio eruditoque, qui lege optima motus alacrioris animi contumaciorisque contineat. Nulla enim res, ut dictum iam est, tam bona haberi potest quin prava esse videatur si bono caret rectore. Igitur conviviis quoque praeficiendus magister est sobrius, constans, et integer, qui animos convivarum seniorum leviores quidem agiliores audatioresque factos fomento poculi liberalioris, sed nihilominus molliores perinde ut ferrum igne remittitur atque obedientiores ma-

18  oportet] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 18–19  enim…genus] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 19  recte] quodvis modulandi genus ante del. Q 22–23  numerorum…et1] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 9  195

5

10

15

20

25

30

35

gistro, qui informare erudireque possit quemadmodum olim, cum aetatem adolescentis haberent, quique audaciam corrigat; et quod pudoris, ordinis, et silentii impatiens est, id emendet, minusque honestae fiduciae occurrat perterrens metu honestissimo illo quem verecundiam, pudorem, et formidinem divinam quandam iam (appellavimus. Atque eos qui obtemperant honore qui non obtremperant ignominia afficiat Sic enim effici potest ut convivae amiciores discedant non ut nunc accidit imimici Ergo munera Liberi Patris, unde nostra fluxit oratio, non simpliciter quasi prava vituperanda abiiciendaque de usu civili omnino sunt. Nam si recte digneque adhibeantur, gignere ea quae exposui bona possint, hoc est, pudorem animo, valitudinem viresque corpori Quod siqua civitas eo munere Patris modeste utertur, comparans sibi continentiam voluptatis et temperantiae habitum, felix haec deget; sed si ioco et voluptate convivia et vini usum describet, ut cuique quibuscum velit et quotiens et quemadmodum velit epulari ac bibere liceat, equidem nunquam aut hanc civitatem aut hunc virum vino uti statuerim. 15 Haec Plato de vini usu disseruit, corrigens usum suorum temporum, quem reprehendit cum ita convivias discedere dicit ut inimici abeant qui amici accesserint. Sic ille vix senibus vini usum relinquit, quem adolescentiae tollit omnino et constanti aetati parcissime concedit, idque per convivia tempestiva et publicae caritatis civilisque solatii gratiam more Lacedemoniorum admitti patitur. Sic ille ad pudoris et verecundiae temperamentum et habitum exercendum accommodat vini usum, quem adversarius ebrietatem, vinolentiam, temulentiam vocat. Et nihil aliud sextam partem librorum De Legibus continere clamitat nisi quemadmodum cives ebrientur. Fuit priscis illis temporibus in more iuvenes instituti usu musicae, idque pars publice eruditionis habebatur. Quem usum Plato, quoniam minus recte excerceri videret, emendare conatus est, et quemadmodum agi modeste ex lege deberet praecipere voluit. Quo in loco senili aetati tum remedio, tum solatio vinum adhibuit. Improbat etiam et refellit illorum sententiam qui de rebus ita asserebant ut nescirent distinguere, quod omnibus locis facere solet et iure sibi ingenium distinguendi tribuit. Primus enim ipse excogitavit distinguendi rationem permultasque veterum dubietates ita dissolvit teste Eudemo, ut supra dictum est. Usum itaque vini, quem illi simplici ratione reprobabant, ipse distinguit et partim honestum et commodum, partim inhonestum et noxium esse ostendit. Sed an sexta totius operis pars hic consumitur facile ex iis que dicta iam sunt iudicium facere potestis. Nihil enim locutus hac de re alibi est; hic

10  abiiciendaque] HKNW: eiiciendumque Q, sed in marg. scr. Q1: aliter, abiiciendaque 22  admitti patitur] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 23  temperamentum] scripsi : temptamentum HKNQW (ad temamentum corr. H1 : ad tentamentum corr. N1) 25  continere] K : contineri corr. H1N1W1 : contineri Q | Fuit] ebrius ipse temulentusque certe ut verba contumeliose fringat nec sentiat quid loquatur ante add. Q 35–196, 5  Sed…calumniatur] in marg. scr. W 36  hic] et ante scr. K

196  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem pauca, ut videtis, de vino, multa, ut debuit, de musica ratione, de educatione, eruditione, institutione vitae et morum consuetudine gravissimo ornatissimoque sermone exposuit. Quae simul et quid de ipso Platone sentiendum sit admonent et quid de adversario, qui sextam operis partem consumptam in commendanda ebrietate calumniatur. Medici etiam vini usum probant non modo quotidianum et modicum, verum etiam cum qui ebrietatem interdum faciat. Qualis illa Avicennae, ut ceteros omittam, sententia est his verbis exposita: Sunt quibus placeat semel aut bis in mense vino ebriari, propterea quod ita et virtutes animales corroborantur et urina movetur et sudores provocantur et excrementa resolvuntur. Quodsi Plato commodi alicuius causa vini usum etiam liberaliorem interdum probarit, quis iure eum vituperet? Aut quis nisi mentecaptus permulta de vino frustra disputata a Platone arbitretur quando omnem ille sermonem de recta erudiendi ratione consumpsit nec nisi minimam partem de vino adhibuit? Postrema etiam parte libri secundi militibus omnibus usum vini omnino prohibuit et servis et magistratibus per id tempus quo regunt et iudicibus et senatoribus et navium gubernatoribus et interdiu omnibus nisi aut exercitii aut valitudinis causa necesse sit et noctu cum liberos procreare libitum est. “Permulta,” inquit, “dici possunt quae vino haudquaquam utendum esse ostendere possint.” Itaque ne vineis quidem opus esse non temere dixerit. De custodibus autem tertio de Republica libro haec scribit: Abstinendum his esse ab ebrietate dictum iam est. Etenim nemini tam inconveniens sit ebrietatis vitium quam custodi, qui vino detentus ubinam sit ignoret, et qui custos aliorum constitutus est, ipse sibi custodem desideret. Quinetiam alibi vinum deum furentem appellat sibique desiderantem beneficium aquae dei sobrii ac modesti qui moderetur et temperet. 15a Profecto summa animi pravitate is peccat qui Platonem de vini publica usurpatione reprehendit. Quae enim ille palam vetat et aut omnino tollit aut moderatur, quis haec sine scelere magno ascribere ei vitio potest? Nimirum ad haec animatus adversarius est iudicio ebriosi illius et nugatoris qui apud Aulum Gellium hortatur omnes adbibendum idque se facere ex Platonis sententia praedicat. Sed enim quemadmodum vir doctissimus Aulus increpat eum nebulonem ac nihili hominem et quid ex Platonis sententia exponit verbis eiusdem singularis scriptoris velim audiatis. Plato, inquit, in primo et secundo De Legibus non ut ille nebulo opinabatur ebrietatem istam turpissimam quae labefacere et imminuere 8–10  Avicen. Canon I, fen. 3, c. 8; cf. tr. Gerardo Cremonen., ed. Padua: Herbort, 1479 (ISTC ia01419000), sign. f2r, coll. 1–2: Quibus vero visum est semel in mense aut bis inebriari confert propterea quod virtutes alleviat animales et requiescere facit et urinam provocat et sudorem et superfluitatem resolvit 21–24  Pl. Resp. 3.403e4–6 34–197, 25  Aul. Gel.15.2.4–8 18  vino] vinum corr. H1N1W1 : vinum KQ 29  haec1] in marg. scr. Q1 : in textu HKN 29  Nimirum…auctoritatem2] HK : in marg. scr. N1W1 : om. Q

29–197,

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 9  197

5

10

15

20

25

30

35

hominum mentes solet laudavit, sed hanc largiorem paulo iocundioremque vini invitationem quae fieret sub quibusdam, quasi arbitris et magistris conviviorum sobriis, non improbavit. Nam et modicis honestisque interbibendum remissionibus refici integrarique animos ad instauranda sobrietatis officia existimavit, reddique eos sensim laetiores atque ad intentiones rursum capiendas fieri habiliores, et simul siqui penitus in his affectionum cupiditatumque errores inessent, quos aliquis pudor reverens concelaret, ea omnia sine gravi periculo libertate per vinum data detegi et ad corrigendum medendumque fieri oportuniora. Atqui hoc etiam Plato ibidem dicit non defugiendas esse neque respuendas huiuscemodi exercitationes adversum propulsandam vini violentiam. Neque ullum unquam continentem prorsus ac temperantem satis fideliter visum esse cuius vita victusque non inter ipsa errorum pericula et in mediis voluptatum illecebris explorata sit. Nam cui libentie gratieque omnes conviviorum incognitae sunt quique illarum omnino expers sit, si eum forte ad participandas eiusmodi voluptates aut voluntas tulerit aut casus induxerit aut necessitas compulerit, deliniri plerumque et capi neque mentem animumque eius consistere, sed vi quadam nova ictum labascere. Congrediendum igitur censuit et tanquam in acie quadam cum voluptariis rebus, cumque ista vini licentia comminus decernendum ut adversum eas non fuga simus tuti nec absentia, sed vigore animi et constanti praesentia moderatoque usu temperantiam contintentiamque tueamur, et calefacto simul refotoque animo, siquid in eo vel frigidae tristitiae vel torpentis verecundiae fuerit diluamus. Ita illustris auctor Aulus recta aptaque Platonis sententiae expositione hominem ebriosum ac nebulonem illum avertit, quem adversarius secutus eandem repetit controversiam, nisi quod ille Platonicam disciplinam simulabat ut vino perverse daret auctoritatem. Hic vinum dissimulat ut Platoni perverse demat auctoritatem. 16 Sed quoniam ea quae a Platone de musica ratione dicuntur minus cum nostrae aetatis more convenire videntur, repetere viri optimi vetustae illius aetatis memoriam debemus et hominum eruditionem illorum cogitare, quae talis sane usu fuit ut ineruditior haberetur qui non operam musicae disciplinae dedisset. Plurimum itaque illi studere solebant fidibus, choris, omnino numeris et concentu; usuque musicae rationis se instruebant moribus moderatioribus, tranquillis, et placidis. Exercitatio item saltitandi vires curabant; corpora agiliora, robustiora, aptioraque reddebant, tum vero constantiorem audacioremque animum, quem usus in hostem exigeret. Hinc eadem

1  hominum mentes] KNQW : mentes hominum H 13  ac] et K 17  eiusmodi] huiusmodi K 34  fidibus] omnia hinc ad 210.27, aequalia inquit om. K propter iacturam fasciculi 35–36  Exercitatio…reddebant] in marg. scr. H, in textu NQW

198  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem musica ratione sibi parabant, et tum tranquilli, tum citati nitebantur. Nempe Lacedaemonii, auctore Plutarcho, tibia utebantur concitatoria et modulis, qui animos augerent et impetus facerent vehementiores. Argumenta enim rerum gestarum virorum illustrium qui pro Sparta sua patria mortem obiissent cantabantur et laudes, aut illorum vituperationes qui per timiditatem vitam infelicem ac miseram agere maluissent. Usum itaque illi musicum ad rem militarem accommodabant, et ut animum tum incenderent, tum temperarent, tibiis et fidiculis impendebant commode operam. Eodem etiam pertinet ‘cariatas’, de quo Lucianus Syrus scribit. Genus id saltitandi erat ex Cariis, Laconicae terrae oppido delatum a Cabstore et Poluce. Alterum item genus, quod supradiximus ‘hormum’, apud eosdem Lacedaemonios usui fuisse idem Lucianus enarrat. Homerus etiam Phaeaces saltantes et planipedes facit. Thessali vero strenuos viros et in dimicando primores planipedes primos appellabant. Ita apud illos genus hoc exercitii honestum et in primis commodum habebatur. Necnon caerimoniae cum modulis et saltatione Orpheo Musaeoque auctoribus constitutae sunt. Adde sacrificia quae Appollini non sine musicae et saltationis amoenitate in Delo insula afferebantur. Indos quoque prima luce, ubi surrexerunt, saltantes solem salutare legimus; et Aethiopes praelium ex saltatione factitare. Ad haec Romanos minime genus hoc eruditionis neglexisse proditum est. Salios enim sacerdotes Martis dei bellicosissimis ex nobilissimis familiis constituere solebant, qui choris saltationeque rem sacram ex officio sancto honestissimoque suae religionis habito facerent. Permulta ex usu gentium accipi possunt quibus musicam usui fuisse in publica educatione civilique eruditione. Constet Pythagoras vero Samius, vir sapientia summus et virtutis studiosissimus cultor, quantam musicae rationi operam dederit quis ignoret? Qui et incendere et extinguere animos non modo iuvenum, verum etiam seniorem posse sollertia musica ipse et excogitavit et docuit. Legimus Alexandrum regem Macedonem solitum moveri modo vario ex tibia Timothei et tum provocari ad arma, tum revocari ad otium. Quae cum ita sint, non temere veteres illi sese modulatiores reddere studebant atque ad usum civilem adhibendum hoc disciplinae genus summa cum diligentia censuere.

5

10

15

20

25

Capitulum Decimum Platonem non, ut adversarius calumniatur, violentum regendi modum probassen- 30 dum intendit ex paucis penes quos rerum potestas sit, id facere malit si regem ex tyranno, quod, quia Plato agendum sic censuit, vituperatur ab adversario isto. Unde 1–5  Plutarch. Lycurg. 21.1–3 7–8  Lucian. De Salt. 10 9–10  v 168.32 supra 10–11  Lucian. De Salt. 11–12 11  ib., 13 11–12  ib. 14 13–14  ib. 15 14–15  ib. 16 16–17  ib. 17–18 17–20  ib. 20–21 25–26  Dio Chrysos. Orat. 1 (De Regno 1); Plutarch. De Fortuna Alex. 335a (Antigenides, non Timotheus) 30–32  Trap. Comp. 3.7.13–19 (821.19–823.13) 29  Capitulum] HW : om. NQ, sed signum paragraphi sscr. Q 30–31  Platonem…probassendum] HW1 in marg. scr.: om. NQ

|

Decimum] scripsi : om. HNQW

Liber III, capitulum 10  199

5

10

15

20

25

30

35

facile intelligi potest quantum ipse peritiae earum rerum de quibus loquitur habeat. Nihil enim interesse existimat undecunque corrigere emendareque genus civile culpabile coeperis. Ad haec tyranni nomen non solum eum significat qui inique dominatur, sed eum etiam qui, etsi optime imperat, tamen sibi omnia tribuit et in sua potestate rerum omnium arbitratum constituit, quem homines vetustae aetatis vehementer aspernabantur, vel territi iniquitate tyranni alterius vel cupidi liberatis, quam quisque expetit, quamvis plerique temere et contra sui salutem petant. Itaque magna ex parte populari imperio, quod Graeci democratiam vocant, civitates tunc regebantur. Rara optimatum potestas erat. Nulla unius quod siquis se unum principem facere nitebatur, quamvis bonus esset, tamen tyrannus appellabatur et odium hominum vitare non poterat. Insolentia itaque rei temporibus illis non minus quam vitio exosum habebatur unius viri imperium, quod, quia tyrannidis nomine appellabatur, Plato tyrannum requirit, usu vetusto principem unicum ita appellans. Nam si unus, non plures dominatur, facile ita fuerit addere quae ipse ad regem optimum adhibenda censet. Iam enim bonam sui negotii partem habet si unum principem optinet, qui non plures, sed unum constituere intendit. Quinetiam cum Plato suum instituendi genus asperius esse intelligeret quam ut facile recipi posset ab hominibus otio voluptatique deditis, unum desiderat qui ceteris omnibus vim etiam possit inferre si res exigit. Unius enim iussu auctoritateque emendari cogique plures tum commodius, tum facilius possunt. Legum itaque auctorem dicit interrogatum quid aliunde nactus ipse suam adhibens operam civitatem recte instituat, respondisse: “detur civitas mihi sub tyranno sitque ipse tyrannus iuvenis, ingeniosus, memoria, valens, fortis, magnificus sua natura.” Talem enim non longo temporis intervallo egere ad morum publicorum quam decreverit institutionem. Sed ipsum primum iter qua libuerit posse facere, sive ad virtutis officia, sive contrahortari cives, statuerit; tum sua ipsum auctoritate quid ceteris agendum sit decernere partim laudando quae probet, partim vituperando quae improbet, et siquis minus obtemperet, puniendo quemadmodum ipse oportere iudicarit. Sic enim quamprimum effici posse ut ceteri cives sequantur eum qui simul et suadendi rationem et cogendi vim habeat. Nec vero putandum esse contingere posse ut civitas illa secus mores legesque suas facilius mutet quam si apud tyrannum eiusmodi vir, legum auctor, summus quidam et laude dignus fuerit, aut si ipse simul et tyrannus sit et prudentia modestiaque praestiterit. Haud enim mala civitatum posse extingui iam dixit nisi vel philosophus imperet vel rex ingenue philosophetur atque in idem inciderint facultas civilis et philosophandi scientia, quod cum usu evenerit, tum bona omnibus supra quam dici potest contingere posse libro De Legibus asserit:

21–22  Pl. Leg. 4.709e6–8 32–35  Pl. Resp. 5.473c11–d3 7–8  magna…populari] in marg. scr. Q1 : in textu HNW 18  iussu] quemadmodum modum H | sui] suam W | populari imperio] populare imperium corr. H1N1W1 : populare imperium Q. | vocant] in marg. scr. Q1 : in textu HNW 33  inciderint] HNW : conciderit Q

200  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem Cumque amor divinus quidam virtutum aspirarit animis potentium hominum vel principatu unico vel divitiarum excellentia vel familiae nobilitate vel Nestoris facultate dicendi illa et virtute, quem non minus prudentia quam eloquentia omnes suae aetatis homines superasse legimus, tunc nimirum felices fore civitates. At Nestorem illum temporibus rerum Troianarum vixisse, inquit; nostris nihil tale extitisse quod equidem norim affirmare possum. Siquis tamen aut futurus est aut nunc ex nostro numero est, felix ipse, felices qui orationem ex eius ore fluentem audiunt, eademque de reliquis virtutibus omnibus. Ratio est ut cum potestas summa coniuncta cum prudentia et modestia fuerit, tunc reipublicae optimae status et legum huiuscemodi ortus existat. Aliter id fieri nequeat. 3 Tum veterem quandam rempublicam forma et specie fabulae narrat optimam, cuius simultatione esse praesens optimatum imperium dicit. In qua non homines hominibus praeerant, inquit, sed dii immortales. Quomodo nos hoc tempore non boves praefecimus bobus aut capras captarum principes constituimus, sed homines, genus praestantius, sic temporibus illis dii rati nullam hominum esse naturam quae res humanas gubernare ac regere satis posset, quin iniuria contumeliaque referta depravetur, non homines, sed daemones, genus certe magis divinum quam nos sumus, praeficere civitatibus principes voluerunt, qui sibi facile nobis commode gerendo genus humanum felix tuerentur. Quibus itaque civitatibus non deus sed aliquis mortalis dominatur, iis nulla contingere potest laborum malorumque requies. Sed enim nos sequi vitam illam vetustam oportet; et quod in nobis immortale est, huic obtemperando civitatem publice atque privatim gubernare legemque appellare nostri consilii accommodatam distributionem. Quinto etiam De Legibus libro disserens de lustratione civitatum, quam ut praecommodam, sic variam putat. Aliam enim faciliorem et mitiorem, aliam difficiliorem et asperiorem quam meliorem commodioremque statuit. Qualis est ea quae in graviora delicta supplicio capitis aut exilio animadvertit. Difficiliorem illam et commodissimam tyrannum possse inferre ait, qui idem et dominus sit et legum auctor. Legum autem auctorem sine tyrannide in constitutenda nova republica et legum praeceptione vix mitissima quadam lustratione posse in exterminandis per coloniam moribus malis agere. Quid hoc loco tyranni nomen significet apertum iam est. Nam et virtute prae-

1–12  Pl. Leg. 4.711d6–712a3 15–28  ib. 4.713c8–714a2 29–36  ib. 5.746d3–747e11 5  nimirum] in marg. scr. Q1 : in textu HNW 23  sed] HNW : et Q 29  lustratione] W : in ras. scr. H1N1 : purificatione Q 35  lustratione] in ras. scr. H1N1W1 : purificatione Q | per coloniam] in marg. scr. H N1W1 : om. Q

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 10  201

5

10

15

20

25

30

ditum esse et secum virum doctissimum aliquem habere, cuius consilio praeceptisque utatur decernitque. Quae plane illud explicant, ut non tyrannus hic a Platone probetur qui sua inique potestate utatur, sed qui se principem unum potuerit facere ac bonis disciplinis deditus sit, memoria, ingenio, studio singularis alumnus quidam philosophiae parentis, morum bonorum, fortis, liberalis, magnificus, continens, prudens. Itaque additis tot tantisque virtutibus nomini tyranni, optimus ille princeps qui rex sit procul dubio describitur, non is quem adversarius intelligit, vim ignorans verborum et usum varium linguae. 3a Hunc Plato tyrannum sibi requirit arbitraturque ratione optima posse facilius iura dare ac mores statuere populo qui libere vixerit et per opulentiam peccet. Haud enim fieri potest ut homines, qui minime vel suo consilio vel alterius eligant meliora et agant, ipsi a suis discendant moribus nisi per vim summamque necessitatem, quam melius unus princeps quam plures possunt inferre. Nec vero si unus ille iuvenis aliquid habeat vitii, iccirco Plato errat cum eum potius quam plures vitiosos desiderat. Facilius enim unus emendari quam plures possunt, et iam virum summum adhibet praeceptorem, qui erudiat instruat et moribus bonis et litteris reddatque regem quem felicitatem laturum civitatibus pollicetur. Ita Plato de tyranno locutus est, quem adversarius cupidum iniquae tyrannidis dicit et leges eodem spectare quas tulerit. Atqui si ille cupidus tyrannidis esset haudquaquam recusasset Cyrenensibus ferre leges, qui eum ita faceret rogarunt atque orarunt. Perdifficile esse dixit Cyrenensibus iura statuere, qui tanta rerum copia affluant et diuturna licentia oberrent. 4 Permulta dici sane possunt quibus non tyranno iniquo, sed regi, idest, principi optimo semper favisse illum virum opera, cura, et diligentia summa palam sit. Sed adversarius quod sibi instituerat agit studiose, quoad potest, ut ea quae male iudicat vituperet, pervertat, et maledictis contaminet; et quidem miror quod hoc etiam loco non dixerit Platonem deum sese appellasse, propterea quia deum ille civitatibus dominari et leges ferre scripserat oportere aut regnum petere sibi cum nisi philosophus regnaret, malorum exitum civitatibus fore negaret ipse, qui philosophus erat. Iam et eum, qui dixerit regiam potestatem tum armis, tum iusticia munitam esse oportere, arguere pravitatis crudelitatisque potest, quod armis dixerit, non facultate dicendi, qua suadeat, sive exteri adventent sive domestici res novas aggrediantur aut omnino contra leges quicquam peccare audeant. Facile quisque pervertere omnia et mentiri potest, sed hoc ut nefandum quisque optimus putat et nunquam facere patitur. Ita pessimus quisque magnopere exercet sibique in officio cum primis constituit.

18–21  Plutarch. Ad princip. inerud. 1 (Moralia 779d–e); Lucullus 2.4 2  decernitque] scripsi : decernit HNQW : om. (prudenter) Δ 20  eum] ubi ante sscr. NW 24–25  ea… vituperet] HNW : non modo quae male pro sua ignorantia iudicat vituperet, verum etiam siquid norit Q 28  exitum] in marg. scr. Q1 et deinde: alias, exitum

202  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem Capitulum Undecimum Male criminari Platonem adversarium quod suas tantum civibus perdisci censuerit 1 Et quidem ulterius pergit hic adversarius ac detrahit Platoni quod suas leges doceri iuvenes civitatis, ceteris omnibus litteris neglectis, voluerit. Sed an id recte necne ad usum civilem dictum sit, animadvertite, quaeso, qui ius civile perinde quasi animum civitatis esse ratione optima credideritis. Cum enim Plato septimo De Legibus libro quemadmodum litteris erudiendi sint pueri tradat, sic praecipit ut tantum litterarum pueris perdiscant tantumque scientiae lyrae aut solis, lunae, ac reliquorum siderum capiant, quantum necessarium sit ad rem militarem exercendam, ad rem familiarem tractandam, ad rempublicam administrandam. Litteris itaque dare operam censet triennio quousque scribere ac legere possint; celeritatem vero aut ornatum scribendi legendive excoli ab iis qui suo ingenio tardiores sunt minime oportere; lyra etiam triennium alterum studere; poetarum autem scripta lyrae vacua quovis in genere versuum, quoniam partim honeste, partim inhoneste figmentis fabularum turpibus nec dignis natura decorum, de qua saepe loquuntur, composita sunt, iudicium censoris requirere, qui quantum utilitatis sit ad virtutem concedat legendum, quantum deterimenti prohibeat ne iuvenum animi per fabularum vitiosarum lectionem depravaentur. 2 Concedit igitur quantum a quoque recte scriptum est ad virtutem comparandam, immo vero hortatur maiorem in modum ad eiusmodi studia, et exemplar suarum legum institutionem proponit, quod spectent qui alia sibi legenda deligant, alia omittant. Legum autem eius iudicium illud est quo de religione, moribus, eruditione ad usum civilem praeceperit, quae si recte praecepta sunt, recte etiam suas leges in primis doceri iuvenes voluerit. Nec est ullo pacto reprehendendus quod sibi tantum tribuerit dum quae praeceperit commoda. probanda. laudandaque iudicantur. Nam quod ab adversario additur, ut, ceteris neglectis omnibus litteris, legibus opera detur, calumnia apertissima est. Enimvero Plato una cum suis legibus cetera praeceptoribus litterarum bonarum genera commendat, quae non a norma legum ipsarum et regula dissonent, sive poetarum carmina sint, sive prosa oratione scripta, aut etiam voce illitterata commemorentur. Censori, custodi, et praeceptori, inquit, exemplum nullum in eo quidem iuditio habeam quod commodius dare possim ad iuventutis doctrinam quam ea que legibus modo expositis continentur et his ipsis similia comitantur.

3–4  Trap. Comp. 3.7.30–34 (824.14–32) 30–33  Pl. Leg. 7.811d5–e1 1  Capitulum] HW : om. NQ, sed signum paragraphi hic sscr. Q | Undecimum] scripsi : om. HNQW 2  Male…censuerit] in marg. scr. W, om. HNQ 11–12  celeritatem…legendive] in ras. scr. H1N1W1 (excepto ornatum in HW) : elegantiam vero copiam et ornatum dicendi Q 12  ingenio] genio Q 26  Enimvero] et copia mentiendi que pro veritate ab isto homine semper colitur ante add. Q | Plato] in marg. scr. Q1 : in textu HNW 27  genera] in marg. scr. Q1 : in textu HNW 30  in eo] meo NW

5

10

15

20

25

30

Liber III, capitulum 12  203

En ipse non sua sola, sed etiam sui similia et concomitantia doceri decernit. Sin adversarius aure surda est reprehendendus ipse, non Plato est. Audiat iterum et intelligat, si potest, verba ipsa Platonis, Latine rectius quam a se interpretata: Siqua poetarum comperiuntur carmina aut aliorum auctorum prosa 5 oratione scripta aut etiam illitterata voce commemorata scilicet germana sermonum rationumque nostrarum officium censoris sit ne ullo pacto ea omittantur sed exscribi iubeat et praeceptores litterarum bonarum hortetur et cogat commendare et iuvenes quos erudiendos acceperint doctrina eorum commoda honestaque instituere 10 Platone an adversarius peccat, qui Platonem loquentem non intelligit et quem intelligere nequit reprehendere cupit et audet? Ille quidem non modo hortandos, verum etiam cogendos censet ad ceterarum litterarum studium. Hic non nisi sua legenda eum dixisse calumniatur, nec erubescit cum tam aperte mentitur.

15

Capitulum Duodecimum Adversarius inepte Platonem de mathematicis perdiscendis ab iis qui divini esse studeant calumniis obrui

1 Tale etiam illud obiicit, quod Plato divinos eos fore fatetur qui mathematicis disciplinis diligenter operam dederint et ea erudiendi ratione sese bene institutos praestare studuerint. Haec Platoni opponit ac deridet quod ille negarit hominem 20 attingere posse divinitatem nisi unum, duo, tria, parem, imparem numerum noverit. His totam mathematum rationem describit adversarius et proinde irridendum Platonem iudicat, quod neminem inter homines sine his excellere posse dignum nomine vel dei vel genii vel herois arbitratus est. Sed quid Plato? Cum omnis disciplinarum mathematicarum ratio quadripartito distinguatur (musica, arithmetica, geometria, astrolo25 gia) et iam ille de musica satis quoad civilem usum pertineret docuisset, Tres, inquit, disciplinae adhuc restant dignae homine libero, in quibus elaborandum ad summum non multitudini censeo, sed paucis quibusdam, quos postea dicam. Multitudini nanque, etsi quantum ex his necessarium sit ignorare turpe est, tamen ut diligenter cuncta 30 exquirantur ne fieri quidem potest, nedum facile est. Primum igitur per paucos quosdam impellit ad earum disciplinarum exquisitam scientiam, reliquos necessaria tantum et quoad usus civilis requirit percepisse satis esse 4–9  cf. ib. 7.811d2–812a1 17–23  Trap. Comp. 3.7.35–46 (826.1–828.8) 26–30  Pl. Leg. 7.817e5–818a7 2  est1] HNW : rudique et Q 3  rectius…interpretata] HNW : interpretata quae barbare ipse converterit Q 14  Capitulum Duodecimum] scripsi : om. HNQW, sed littteram primam maiusculam (Tale) faciunt et inscriptionem in marg. scr. HNW; signum paragraphi ante sscr. Q 15–16  Adversarius…obrui] in marg. 21  mathematum] sic; Graecismus: scr. HNW : om. Q 18  bene] in marg. scr. Q1 : in textu HNW μαθημάτων; Δ : mathematicam 25  docuisset] in ras. scr. H1N1W1 : docuerit corr. N1 : docuerit Q

204  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem existimat. Tum quanta in exquisita eius doctrinae cognitione utilitas sit, quam que ad cultum divinum et summam felicitatem hominibus prodest, declarans, paucis quibusdam dictis differt pleniorem expositionem ad finem operis. Nam in Epinomide, quam Appendicem Legum interpretor, latius disserit de his rebus. Eo itaque loco sui operis nullam esse viam commodiorem fatetur ad rerum divinarum cognitionem quam ipsam mathematum rationem, quippe qui nullam suae aetati concessam divinitus revelationem videret. Id enim gratiae posterioris munus divinum hominibus datum est. Ducitur ipse una lucis naturalis ratione atque ita pro viribus naturam indagando divinam nihil comperit posse commodius opitulari humano ingenio quam mathematicam rationem quae abstrahens a materia divinam simulat conditionem et quasi gradus iam praebet quibus animus ad res divinas possit ascendere. Cum enim res omnes divinae immateriales omnino sint et mente una percipiendae, naturales autem penitus in materia cohaereant ac triplici dimensione descriptae, loco, tempori, mutationibus omnibus subditae, sensu cognoscantur. Hinc rerum naturalium adminisculis divina intellegi posse non solum Plato, sed etiam omnes vetustiores iunioresque philosophi negare non dubitarunt. Sensis enim visis imaginatisque, in indagando mentem atque intelligentiam hominis occupari interpellarique putant. Quo fieri nequid sincerius possit ad res immateriales aspirare. Mathematicis vero ipsis doctrinis utpote in media constitutis natura et partim materiales, partim immateriales sese offerentibus, confidunt effici posse ut mens quod intendit attingere valeat. Figuram quippe triangulam aut lineam aut punctum in materia contineri necesse est. At mente abstrahi posse ad usum mathematicae rationis sine ulla materiae praescriptione certum est. “Nec ad pedalem lineam scriptam, sed eam, quam animo conceptam habemus, inspicientes pedalem dicimus,” Aristoteles inquit, “quanquam forte non tanta est.” Sic discedere a materia per abstractionem assuescimus et formam ipsam per se sine ulla materiali conditione considerare scrutarique ingenium exercemus, atque ita facilius ad res divinas aptissimo medio quodam vehiculo permeantes reducimur. Via enim de contrario ad contrarium sine medio non modo facilis aut tuta non est, sed ne expediri quidem possit, sive rerum divinarum cognitio petitur, sive quodvis officium artis ingeniique tractatur 2 Sunt enim res mathematicae ipsae quasi imagines rerum vere intelligibilium eo fere modo quo rerum naturalium imaginem umbris et aquis repraesentari aut speculis dixerim. Qui autem eam ipsam mathematum rationem excolunt non semper in hac imagine consideranda morantur, sed demum ad ea quorum imago est proficiscuntur. Itaque geometrae et arithmetici positis figuris et numero impari aut pari et reliquis materia contentis, incipiunt demumque deveniunt ad id considerandum, quod specta-

22–24  cf. Arist. Anal. Pr. 1.49b34–35; Anal. Post. 1.76b39–43; Metaph. 13.1078a2–21, 14.1089a24–25 4  Legum] bis H 6  mathematum] v. apparatum de mathematum l. 203, 21 | divinitus] HNW: a deo Q, sed in marg. scr. Q1: aliter, divinitus 8  ipse] in marg. scr. Q1 : in textu HNW 9  humano ingenio] in marg. scr. Q1 : in textu HNW 10–11  et…ascendere] in marg. scr. Q1 : in textu HNW

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 12  205

5

10

15

20

25

30

rint nec insuper iis utuntur quae visus percipit, sed illa quorum haec similitudinem gerunt cogitant, quadrangulam ipsam, inquam, figuram aut diametrum ipsam, non eam quam scripserint, sensum quippe relinquunt et iudicio animi agunt de rebus quas intelligibiles mathematicas dicimus. Quarum consuetudine iam parati petunt res illas vere substantes proprieque intelligibiles, substantiam, dico, illam omnino immaterialem atque aeternam, cuius cognitio pietatem, religionem, virtutem, felicitatem perfectam et qua una homo divinus ac deus merito appelletur efficere potest. 3 Hac de causa Plato perutilem et admodum necessariam homini libero rerum mathematicarum scientiam arbitratus est, hortaturque iuvenes ad earum studium ut felices et, quoad natura humana patitur, divini possint evadere, sed paucis quibusdam studia praecipit diligentiora. Hi autem sunt custodes, illi urbis tutores rectores et bene vivendi praeceptores. Reliquis necessaria tantum decernit discenda et conservanda. Custodes enim legum praecipuos oportere dicit perfecte veritatem cognoscere cum omnium rerum, tum vel maxime divinarum, ut deos immortales esse et quanta eorum potestas sit, quoad humano percipi ingenio potest, explicare verbis idoneis facultateque dicendi honesta et commoda possint. Reliquis omnibus satis esse credere ac sequi legum auctoritatem et famam. His enim necessaria tantum perdiscenda libro septimo praecipit, illaque necessaria esse fatetur. Unde trito iam proverbio dicitur ut necessitati ne deus quidem possit obsistere. Divinas quasdam has esse necessitates arbitratur. Quas siquis, inquit, omnino nec intellexerit nec exercuerit, nunquam inter homines vel deus vel genius vel heros ipse existere poterit quo suscipere curam et negotium hominum commode valeat. Longe igitur abest ut homo effici possit divinus qui non unum, non duo, non tria, nec omnino parem aut imparem numerum norit, neque ullo modo sciat enumerare nec dies ac noctes complecti numero possit, ignorans lunae, solis, reliquorum siderum cognitu necessariam motionem. 4 Sic Plato cognitionem et usum vulgarem numeri ad vitam civilem commodum necessariumque leviore quadam appellatione unius, duorum, trium, paris, imparis, et reliquorum id genus significavit, rationem, dico, mercibus et negotiationibus et omnino rei familiari tam accommodatam, ut sine ea totum familiare negotium pereat necesse sit. Norunt hoc omnes prudentes patresfamilias; norunt periti mercatores; norunt denique viri civiles callidi usu rerum et ingenio ad agendum idonei. Quam commoda quamque necessaria sit cognitio abacae rationis in vita hominum nemo

18–19  Pl. Leg. 7.818b2–3 20–26  ib. 7.818b9–d9 4  iam] in marg. scr. Q1 : in textu HNW 8  admodum] in marg. scr. Q1 (per lapsum: ammodum) : in textu HNW 19  obsistere] HNW : repugnare Q, sed in marg. scr. Q1: aliter, obsistere 21  ipse] in marg. scr. Q1 : in textu HNW 22  suscipere…hominum] HNW : gerere curam hominum Q, sed in marg. scr. Q1: aliter, suscipere curam et negotium ho- [sic] 26  cognitu necessariam] in marg. scr. Q1 : in textu HNW 29  et negotiationibus] in marg. scr. Q1 : in textu HNW

206  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem ignorat. Hoc profecto genus peritiae arithmeticae Plato designat cum effici ullum posse sine vulgari numeri ratione divinum inficiatur, scilicet, consilio et prudentia, rei familiaris gubernatrice et auctore, quam civilem partem divinitatis licuit appellari. Quo enim quisque eruditior ac peritior est, eo plus attingit divinitatis atque, ut qui in rebus contemplandis excelluerit, deus quidam inter homines civiles versari putatur, ita civilis ipse peritus et prudens, si cum rustico imperitoque conferatur, divinus non iniuria dici possit. Hoc genus, inquam, ille exponit. Quodsi adversarius teneret, non tam turpiter in interpretandis Platonis Legibus erraret ut nonaginta hominum numero partem duodecimam esse diceret. Sic enim ipse suo inepto loquendi modo scribit centum octoginta de omnibus censibus deligantur, quorum dimidia pars suffragio comprobetur, duodecima vero pars eius in menses distributa, alia post aliam custodiat. Quam recte dividere aut multipliare numerum scit adversarius, qui duodecima partem accipi posse numeri nonaginta arbitratur, qui Platonem acerrime reprehendit quod peritiam numeri pertinere ad hominis divinitatem, id est, felicitatem voluerit. Hanc igitur tantam ignorantiam numeri Plato detestatur. Hanc iacturam, calamitatem, et perniciem rei familiaris tum publicae devitans, operam vulgari impendi numero iubet, et longe a divinitate abesse eum hominem dicit qui expers sit rationis numeri ad usum civilem convenientis atque summa cum necessitate accommodati. 5 Quinetiam ita intelligi Platonis hoc dictum potest ut qui numerare norit non continuo sit divinus, sed cum beatus divinusque ille sit qui scientiis mathematicis excelluerit. Longe ipse a divinitate absit qui ne ipsa quidem necessaria, quae vitae usum contineant et quibus qui caret vix homo sit appellandus norit. Belua potius quam homo dicendus haud dubie sit qui omnino nesciat numerare, siquidem ea ipsa numerandi facultate proprium homini quoddam prae ceteris animantibus brutis tribui potest. Homo enim unus praeterita repetit, futura prospicit, unum ex pluribus colligit, unum in plura distinguit, partes dinumerat, respectus invicem denotat; ceteri animantes tantum sensu moventur. Quapropter sic apud eundem auctorem Epinomide, quam Legum Appendicem dixi, legimus: Nunquam anima eius animantis virtutem capere integre possit cui ratio deest. Animal autem, quod duo et tria ignoret nec imparem aut parem numerum norit et omnino numerandi ratione vacet, nunquam id reddere possit rationem earum rerum quarum sensum et memoriam solum possederit.

7–9  cf. Trap. Comp. 3.11.1–3 (876.13–23), de numero maximo 5040 focorum in civitate Platonica; et 3.14.34–39 (902.13–904.9) de maximo patrimonio omnis foci 29–33  Pl. Epin. 977c3–7 1  Hoc] excepto adversario qui vix digitos quot habeat norit ante add. Q; deinde in marg. scr. Q1 : qui si non inscius esset eius numeri quem civi cuique tenendum precipit Plato, non pecuniam illam amisisset quam mensariis Neapolitanis tractandam mandaverat 9  ipse] in marg. scr. Q1 : in textu HNW 11  custodiat] constodiat H 15–16  Hanc…iubet] in marg. scr. Q1 : in textu HNW 18  summa… necessitate] in marg. scr. Q1 : in textu HNW

5

10

15

20

25

30

Liber III, capitulum 13  207

5

10

15

20

Ad haec artes omnes pessum ire omnino ait, subalta numeri ratione quam arithmeticam dicimus. Ubi enim haec ratio deest, ibi nec rationem ullam nec universationem esse posse arbitratur. Quibus sublatis, nullam posse virtutem consistere et subinde abesse felicitatem divinitatemque illam quam beatis hominibus propter virtutem tribuimus. Ita sive partem divinitatis in usu rei familaris atque civili negotio consumendam dixeris, sive in rerum contemplatione totam divinitatis rationem consistere censeas. Plato non perperam neminem imperitum ignarumque numeri esse posse divinum scribere voluit. Num haec exprobranda maledictisque exercranda sunt, ut adversarius facit, an digna laude et prudentum omnium iudicio commendanda. Legat qui latius de his audire velit septimum De Legibus librum et decimum, Epinomidem totam, quintum, sextum, septimum De Republica. Quibus locis plurima pulcherrime scripta hac eadem de re comperiet atque facile sentiet cum Platone nullam esse viam ad rerum divinarum cognitionem certiorem sine his disciplinis accommodatiorem: Hic modus est, inquit, hae disciplinae, que sive faciles, sive difficiles sint, hac eundum nec negligendum est. Et rursus: animi oculus ceteris negotiis obcaecatus ac obrutus his tantum relucescit et exercitatur, eum oculum, dico, quem servare accuratius quam mille corporis oculos debemus, Hoc enim uno veritas rerum omnium cernitur. Haec qui eo modo quo a me dicuntur acceperit, hunc ego sapientissimum appello, et sive ioco, sive serio agam, semper id affirmarum.

Capitulum Tertium Decimum Adversarius calumnia confutatur qua Platonem damnat, quod pelendos de civitate peregrinos censuerit 1 Sed de his hactenus. Reliqua videamus. Pereginos pelli de civitate reprehendit et 25 incommodam hanc esse civibus legem arbitratur. Laudat asyla, in quae nocentes

recepti augeant numerum et vires civium. Detrahit Platoni quod sua hac lege de expellendis incolis fore crediderit ut civitas posset longe melius conservari. Sed vetusta haec etiam lex et apud Lacedemonios, qui legum ratione praestiterunt, Lycurgo auctore, usu probatissima est. Sic enim ille primus praecepit ut peregrini hospitio prohibe30 rentur ne cives moribus peregrinis depravarentur et hominum quorumlibet contagione suam integritatem amitterent, quamquam Plato non omnino Lycurgum secutus est, sed mitius praecipit. Enimvero neminem peregrinum recipi, neminem civem peregri14–15  ib. 992a4–6 15–20  coniunctio Resp. 7.527d7–e3 et Epin. 992b1–3 Platonis 24–27  Trap. Comp. 3.10.6–36, 14.3–34 (865.6–872.6, 894.27–902.15) 27–31  cf. Plutarch. Lycurg. 27.3 5–8  Ita…voluit] primum ante Belua l. 206, 22 scr. Q, deinde hic transp. 17  eum…dico] HNW : his inquam oculus Q, sed in marg. scr. Q1: aliter, eum oculum dico 21  Capitulum] HW : om. NQ, sed signum paragraphi hic scr. | Tertium Decimum] scripsi : om. HNQW 22–23  Adversarius…censuerit] in marg. scr. HW : om.. NQ 30–31  contagione] contagio corr. H1N1W1 : contagio Q

208  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem nari ipse repudiat, alterum ut inhumanum et inhonestum, alterum ut difficile; mediam autem viam quandam constituit ut et cives alio peragrare interdum honestis de causis possint et peregrini in urbem modo convenienti recipiantur, ut duodecimo De Legibus libro satis expositum est. Plurima vero illa peregrinorum commercia et liberos omnino congressus non temere suspicatur et metuit. Cum enim ipse, ut Lycurgus, suam rempublicam non populo numeroso et summa pecuniarum copia potentem, sed virtute praestantem moliretur et aurum, argentum, reliqua id genus vel artibus vel pecudibus vel faenoribus turpiter petenda vetaret, cultum animi et curam morum bonorum praecipue iuberet; non sine causa iusta mores alienos et hominum incognitorum diuturniorem moram prohibuit. Solet enim, inquit, peregrinorum mora parere in civibus mores varios, perfidos, inconstantes, pravos, perversos, et alienigenae societatis contagiis innovare, quod hominibus, legum optimarum alumnis, omnium maximum infert detrimentum. Non aliter ac nostrae sacrae litterae dicunt mores ingenuos depravari a colloquio malo. 2 Idcirco auctorum illorum alter omnino peregrinorum societatem vetat, alter parce et caute concedit. Inquilinos itaque opifices Plato recipiendos censet, qui utiles sint. Sed ne aetatem consumentes in civitate prolem inserant peregrinam et suas familias propagare latius possint, cavet ac iubet quo certis pactis recipiantur, hoc est, mora non ampliore annis viginti, quibus ipsi rebus suis ex sede commoda consulant et cives capiant fructum ex peregrinis quem desiderent. Sed enim omni eos donat immunitate, excepto uno virtutis munere, nec vectigalis solum cuiusque rei que aut asportetur aut importetur immunes facit. Cuius apud alios, ne cives quidem, immunes sunt, sed etiam solvendi inquilinarum census, quem apud omnes persolvi singulis annis in more est. Quae quidem res causam nimirum praebet ut peregrini ad eius civitatem sese libentius conferant. Ad haec, peracto iam habitandi tempore licere, iubet ut peregrini abeuntes portent secum omnia sua, et siqui ex his benemeriti de republica fuerint velintque aut supersedere discessu aut ius habitandi perpetuum impetrare, ut liceat, si civibus persuasum est, habitare. Ex quo facile intelligi potest Platonem non urbe peregrinos aut incolas viros bonos expellere, sed provocare ad beneficia in rempublicam conferenda. Siquidem propositum premio ius habitandi perpetuum iis est qui bene de republica meriti fuerint, ceteris vero satis humanitatis impartitur quando terminus abeundi vigesimo anno post datur. Inter ea etenim quo sese conferant consultius possunt deliberare et quod statuerint commodius agere. Ita Plato et peregrinos humanissime iuvat et suos tuetur nequid extrinsecus sibi contrahant deterimenti. At adversarius neminem ad eam urbem venturum exitimat. Unde qui 11–14  Pl. Leg. 12.949e7–950a3 13  innovare] in marg. scr. Q1 : in textu HNW 14  detrimentum] hic ab ante omnium transp. Q1 17  Inquilinos] in ras. scr. H1N1W1 : incolas Q | Plato] in marg. scr. H1N1W1 : om. Q 22  excepto… munere] in marg. scr. H1N1W1 : om. Q : in marg. NW scr. Bess. : πλὴν τοῦ σωφρονεῖν (= ICP 600.26) 24  inquilinarum] in ras. scr. H1N1W1 : incolani Q 28  discessu] discessum corr. H1N1W1 : discessum NQ

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 13  209

5

10

15

20

25

30

venerit vigesimo anno post pulsum iri se arbitretur, nec animadvertitur immunitatem qua donatur qui venerit aut usum artium et quaesitum ex quacunque honesta sollertia. Sic peregrinis, quemadmodum civibus, licitum aut quenque posse quantum sibi acquisierit secum portare cum abit aut quosque manere posse si bene egerint. Quae res profecto omnes ad eam Platonis urbem invitare possunt atque allicere. Ergo nihil a Platone iniquum praecipitur, nihil incommodum, nihil turpe, ut adversarius opponit et detrahit. 3 Immo vero honestissime commodissimeque agitur, quando nihil a peregrinis exigit Plato nisi virtutem, quam si praestiterint, licebit eisdem perfrui iuribus quibus cives; sin minus, opificium pro ea quam acceperint pecunia civibus relinquentes usui, abibunt atque ita cives utilitatem a peregrinis capient, peregrini nihil de quo sit curandum offendere poterunt. Solent enim magna ex parte homines qui virtutem simulant primis temporibus modestius et cautius degere, post deinde aliquid audere. Quod tempus ne tutum pravitati hominum sit, Plato prudentissime prospicit cum vigesimo anno post iubeat incolas recenseri removerique eos qui virtutem minus exercuisse videantur. Igitur non asyla turbae hominum sceleratorum paranda sunt, non quaelibet multitudo recipienda, non peregrinorum colluvies admittenda est, ut adversarius probat et Romanorum exemplo suam opinionem confirmare intendit, quasi id Romani ut melius maluerint, non ut postremum necessarium passi sint. Nec intelligere potest eodem delectu civitatem a Platone constitui quo a Romanis senatum. Itaque ut illi non quemlibet in senatorio ordine constituendum iudicarunt, ita hunc peregrinos quoslibet noluisse suis inserere civibus, quos optimo erudiendi genere institutos satis complere numerum civitatis posse exitimasset. Addidit hoc loco adversarius descriptionem factam Caesare Octavio Augusto cunctorum civium Romanorum descriptionem fuisse. Omnes enim dicto audientes Romani imperii cives Romanos factos, et ob eam rem descriptos hominum notitiae tradit hic noster historicus. Quis enim nescit descriptionem illam factam non civium, sed subditorum omnium Romani imperii? Quid? Vero divus Paulus noster se civem Romanum dicebat cum a Iudeis et Felice illo virgis cederetur. Si omnes qui Romano imperio paruerant cives Romani dicerentur, quid M. Tullius Archiam poetam civem esse Romanum permultis rationibus voluit demonstrare si Graeci omnes homines omnes cives essent Romani? Legimus apud Suetonium Tranquillum Octavium vix eos civitate donasse qui beneficia summa in rempublicam contulissent multisque aliis petentibus negasse omnino id muneris.

23–26  Trap. Comp. 3.10.29–30 (870.9–14) 28–29  Acta 22:25–29, sed tribunus non erat Felix, de quo Acta 23:24–25:27 31–33  Sueton. August. 40.3 13  aliquid] in marg. scr. Q1 : in textu HNW 23  descriptionem] ut peritior videretur ante add. Q 25  dicto] HN : verbo Q, sed verbo sscr. Q1 26  historicus] HNW : monstruosus non minus historicus quam philosophus Q 29  Romano imperio] QNW : imperio Romano H

210  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem Capitulum Quartum Decimum Perperam damnari ab adverario Platonem super censuum aestimatione 1 Post haec census inaequales, quos Plato decernit, seditionis causam esse existimat, et auctorem eius consilii longe vituperat. Quodsi aequales probat laudare Platonem proculdubio debuit. Genus enim reipublicae quod optimum ille putarit non modo inaequali censu consistit, verum etiam in omnium rerum usu communi et compari situm est. Sed enim Plato parem omnium esse rationem et arithmetica aequilibri quadam mediocritate cuncta aequari volebat; quidem vehementerque optabat. Verum hoc maius quam ut a praesente hominum more institutioneque recipi posset, existimans geometricam ipse quoque illam aequitatem probavit qua vetustiores omnes iunioresque auctores usi sunt. Nam et Aristoteles tertio Politicorum libro: “Iustum,” inquit, “esse videtur quod inaequale est. Etenim ita est, sed non omnibus, sed inaequalibus tantum.” Quinto etiam libro eiusdem tractatus reprehendens eos qui iustum et quod per proportionem aequale esset probarent, nec idipsum assequerentur, aberrare eos dixit. De ea re quam sibi statuerint et in aliud reipublicae genus incidere. Dissident enim, inquit, de aequali omnino. Duplex autem ipsum aequale est, alterum numero, alterum dignitate; numero, dico, quod multitudine aut magnitudine idem aequaleque sit; dignitate autem, quod ratione, verbi gratia, unum a tribus et duo a tribus aequali numero exuperantur. At vero unum a duobus et duo a quattuor aeque ratione. Partes enim aequales hae inter se sunt ratione, cum utraque dimidium sit, altera quaternarii, altera binarii numeri. Eos igitur qui iustum simpliciter confitentur et de distribuendis pro dignitate dissentiunt, hos perperam agere dicit, apertumque id esse exitu rei. Nullam enim ex iis quae ita agunt rebus publicis posse firmam constantemque permanere asseverat. 2 Quod idem a Platone iam dictum palam est sexto nanque De Legibus libro: Aequalia, inquit, inaequalibus distributa inaequalia existent nisi modum optineant suum. Hinc respublicae seditione redundant. Vetus verumque profecto proverbium illud, aequalitatem amicos facere, recte admodum eleganterque dictum est. Sed quaenam sit illa aequa-

3–4  Trap. Comp. 3.11 (877–86) 11–13  Arist. Nicom. Eth. 5.1132b21–23; textus Graecus recte Nicom. Eth. citat 16–22  Arist. Polit. 5.1301b28–33 27–211, 2  Pl. Leg. 6.757a2–b1 1  Capitulum] HW, om. NQ sed signum paragraphi scr. | Quartum Decimum] scripsi : om. HNQ 2  Perperam…aestimatione] in marg. scr. HW, om. NQ 19  unum…tribus2] in ras. scr. H1N1 : duo a tribus et unum a duobus Q 20–21  At…ratione1] in ras. scr. H1N1 : in marg. scr. W1 : dignitate vero duo a quattuor et unum a duobus aequali exuperatur Q 21  ratione2] in marg. scr. H1W1, sscr. N1 : om. Q 23  Eos igitur] in marg. scr. Q1 (et eos post igitur del.): in textu HN; et ante quodsi add. Q 24  hos] in marg. scr. Q1 : in textu HNW 27  Aequalia inquit] omnia ab 197, 34, fidibus, usque ad inquit om. K propter iacturam fasciculi

5

10

15

20

25

30

Liber III, capitulum 14  211

5

10

15

20

25

30

35

litas quae id facere possit non satis constat, et ob eam rem usu evenit ut perturbemur atque erremus. Tum de duplici genere aequalitatis, quod supradictum est, pulcherrime commodissimeque edocet et iustum civile id esse confirmat, quod pro dignitate aequale iustumque distribuatur, eiusque exemplo condere civitatem quam statuerit oportere. Hac de causa quinto etiam libro eiusdem tractatus, cum de dividundis praediis et distribuendis pecuniis dixisset et quam quisque sibi sortitus est partem agri, eam putare communem cum universa civitate habere ac pro virili colere et unum ex liberis quem voluerit haeredem relinquere nec venundare praedia iussisset, atque etiam fieri non posse ut idem et ditissimus sit et optimus, omnemque pecuniarum curam tertio loco ab animi et corporis cura habendam hominibus qui vitam feliciter agant, et aurum argentumque nemini licere privatim possidere addidisset: Optimum, inquit, esset reliqua etiam omnia pari modo unumquemque habentem in coloniam proficisci. Sed quoniam ita fieri nequit, verum alii plura, alii pauciora possidentes profiscantur necesse est. Hinc aequalitatis gratia census effici inaequales oportet ut magistratus, munera, distributiones quisque non solum pro virtute sua maiorumque suorum aut pro corporis viribus formave digne assequatur, sed etiam copiarum paupertatisve ratione, quam aequissime inaequali quidem, sed modico certe iudicio ius recipiens acquiescat. Nec vero rationi tantum Plato aut Aristoteles de hac iuris inaequali distributione confisi ita scripsere, sed exemplo etiam cum ceterarum omnium civitatum, tum Atheniensium, qui quadripartito distincti munera pro facultate partis cuiusque vario modo obire solebant, maiora locupletes dicti, leviora iugarii, tum equitum ordo leviora, postremo artium vulgarium professores. Nec seditio unquam Athenis ea de causa extitit. Immo vero concordia et ordinis convenientis ratio servabatur. Aequum enim, quod servandum est, non minus in proportione rerum inaequalium quam in quantitate aequali consistit, ut dictum iam est. His itaque de causis quae non parum ad pacificum reipublicae statum iuvare possunt census inaequales quidem Plato decernit, sed non sine termino quatenus plus minusve statuatur, et quo adversarius decipitur ut in inaequalem simpliciter censum incommodum putet. Ne id accidat, curat. Non enim inaequale simpliciter est quod discordiam seditionemque faciat, sed quod pluris minorisve modum excedat. In civitate, inquit, quae morbo illo gravisssimo vacet quem discordiam et seditionemm suo nomine appellamus, neque summam inopiam neque opes et copias summas inesse oportet. Haec enim ambo discordiam pariunt.

13–20  ib. 5.744b1–c4 34–37  ib. 5.744d3–7 6–7  distribuendis] distribuundis W : distrundus corr. N1 18–19  digne…ratione] in marg. scr. Q1 : in textu HN 20  ius] in marg. scr. Q1 : in textu HNW 23–24  vario modo] in marg. scr. Q1 : in textu HNW

212  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem Sic Plato extrema vitat, et, nequid vel per negligentiam rei familiaris vel per iniquam aestimationem commissum seditionem inferret, procurarit. 3 Unde fit ut et inaequalitatis et aequalitatis ratione commode habita Plato consulat quamquam adverarius omnes divites argenti et auri esse magnifaciens clamat et rerum humanarum ignarum Platonem dicit quod divitias prohibuerit At Plato quantum sit boni in pecuniae mediocritate quam probat tertio De Legibus libro exponit cum dicit: In quacumque hominum societate nec summa copia nec summa inopia comes est in ea ferme mores aequissimi effici possunt Non enim contumelia non iniuria non emulatio non invidia existit Quinto etiam libro In possidendis pecuniis, inquit, copia inimicitias seditionesque publice ac privatim parit, inopia servitutem magna ex parte. Liberorum autem causa nemo pecuniis incumbere debet, scilicet, ut heredes perquam ditissimos relinquat. Hoc enim nec illis nec patriae commodius est. Iuvenum enim patrimonia, si luxu vacant, dummodo necessariis non carent, omnium patrimoniorum modulatissima laudatissimaque habenda sunt. Et rursus mediocritatem cives amare debent paupertatemque existimare non quod patrimonia minuerint, sed quod cupiditatem auxerint. Salutis etenim reipublicae primordium optimum ipsa rerum mediocritas est, atque super ea, quasi fundamento firmissimo, aedificandum et urbem non ut maxima et opulentissima auri argentique possessione, sed ut felicissima laudatissimaque sit virtutum ornamentis danda opera est. Octavo etiam libro causam quare exercitia et reliqua omnis certandi ratio negligatur divitiarum assiduum studium esse scribit: quod hominem occupet atque faciat nequid nisi suorum praediorum cultum procuret. Ex quibus toto animo pendens unusquisque rem nullam nisi quod afferat quaestum exerceat, et quicquid vel disciplinae vel officii eo pertinet, id quisque privatim perdiscere atque excolere libentissime velit, cetera omnia contemnit et negligat, cupiditateque inexplebili auri et argenti nulla tam sordida turpisque solertia est quam non patiatur quo dives aliquando effici possit facultatemque assequatur, qua omnia tam bona quam mala facere liceat. Nono item: Omnium, inquit, per iniuriam errorum, quos ultro quispiam commiserit, causa est cupiditas, exuperans animum et desideriis varie agitans, quod tunc fieri maxime solet cum homines aviditate pecuniarum tenentur et incensi libidine copiarum explere desiderium nequeunt, 8–10  ib. 3.679b7–c2 9.870a1–b2

12–24  paraphrasis cum glossis ib. 5.728e7–734b2 et 736e2–7

33–213, 5  ib.

5  At] et siquis eum interroget quid boni in divitiis sit ea bona ut opinor dici quae in ventre et inguinibus consumanetur ante add. Q, sed deinde del. 16–28  Iuvenum…nullam] dimidium verborum in hac parte folii 144r manuscripti K ablutum est et legi non possit 24  sit] in marg. scr. Q1 : in textu HKN

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 14  213

5

10

15

20

25

30

scilicet, pravitate suae naturae atque institutionis. Causam autem pravae institutionis laudes divitiarum dederunt, quae publica existimatione et auctoriate tum apud Graecos, tum apud barbaros celebrantur. Cum enim id primum in enumerandis bonis constituant, quod tertium est, perniciem tam sibi quam posteris inferunt. Permulta Plato divinitus hac de re non modo his De Legibus libris, sed etiam libris De Republica et reliquis suis sermonibus disserit, grata hominibus qui virtutem amant, molesta iis qui pecuniam anteponunt 4 Nec modo Plato, verum Xenophon etiam, lumen alterum scholae Socraticae, et Lycurgus, legum ille gravissimus auctor, idem quod Plato et senserunt et praeceperunt. Lycurgus enim lege sanxit neminem aurum aut argentum aut aliquid tale possidere. Xenophon rempublicam Lacedaemoniorum exponens hanc legem commendat his verbis: Quinetiam haec a Lycurgo, contra quam a ceteris Graecis constituta sunt iura. Cum enim in ceteris civitatibus omnes pecuniis comparandis pro viribus studeant, ipse Spartanis liberis omnibus prohibuit omnino nequis pecuniam sibi compararet. Quae autem ad usum pertinent liberalem, haec tantum in officio haberi decrevit. Post haec causam malorum quae Spartae acciderint eam reddit, quod leges Lycurgi minime servarentur. Novi, inquit, Lacedaemonios ante contentos tenuitate domestica vivere potius quam exteris blanditiis depravari, mox qui ante verebantur nequid auri possidere viderentur, eos gloriari opes et parta eiusmodi intelligo. Tum fructum quem contra leges ex auro ceperint adiungit. Ergo, inquit, ceteri Graeci omnes ante ad Lacedaemonem accedentes obsecrabant ut se ducerent in eos qui iniuriam fecisse viderentur. Nunc permulti moventur ad prohibendum ne iterum imperium ipsi Lacedaemonii optineant. Plutarchus, etiam vir insignis, vitam scribens: Lycurgi ita, inquit, respublica Lacedaemoniorum universe Graeciae praestitit legibus bonis et auctoritate annis quingentis quamdiu Lycurgi leges servarentur, quas nullus e regibus, quos decem et quattuor

14–18  Xenoph. Resp. Laced. 7.1–2 29.4–30.1

21–24  ib. 14.2

26–29  ib. 14.6

31–214, 5  Plutarch. Lycurg.

6–22  hac…potius] quasi dimidium verborum in hac parte f. 144v manuscripti K ablutum est et legi non possit 7  disserit] in ras. scr. H1N1W1 : dixerat Q 8  iis…anteponunt] in marg. scr. Q1 (deleto in textu: adversarius qui auro tanquam hamo poscis facile capitur) : in textu HNW 23  opes…parta] HQ : opibus et partis NW 25  contra leges] in marg. scr. Q1 (deleto in textu contra leges ante adiungit): in textu HNW 29  Lacedaemonii] in marg. scr. Q1 : in textu HNW 33  quos] in marg. scr. Q1 : in textu HNW | decem… quattuor] quattuor et decem corr. HNW : quattuor et decem KQ

214  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem numero a Lycurgo ad Agim, Archidami filium, creatos accepimus, negligere passus est. Rege autem Agide primum lapsus in civitatem est numus, et cum numo cupiditas et opulentiae emulatio accessit per Lysandrum, qui, tametsi ipse pecunia capi non poterat, tamen patriam vertit in studia divitiarum, luxum, atque illecebras. Hec Plutarchus. Et in quantam perniciem ex auro et argento Spartani inciderint narrat. Lycurgum etiam scribit interrogatum a suis civibus quemadmodum hostibus obsistere possent respondisse si pauperes sitis nec vicissim inter vos decertetis ut ditior alius alio evadat, ita facile omnem adventum hostilem reprimere atque prosternere poteritis. Sic ille fortitudinis fontem esse inopiam et continentiam duxit, quam adversarius usque adeo detestatur ut lasciviam, luxum, et contumeliam opulentiae plane probare videatur. Qui enim mediocritatem, qua Plato opes describit ne vitia sequantur, audiendam non censet, is certe copias laudat, quae vitia pariunt ea quae Plato vitat et prohibet. 5 Nec non Solon, ille Atheniensis legum laudatissimus auctor, vitium divitiarum suis lepidissimis versiculis declarat cum dicit: Nullus opum finis certo mortalibus extant. Itemque: Pauper sed probus hic, dives sane improbus ille. Ast ego virtute non emo divitias. Quandoquidem virtus stat florens firmaque, Divitias vertunt tempora forte sua semper. Quid de Numae Pompilii divitiarum contemptu loquar? Quo viro nemo praestantior, nemo usu civili peritior, qui sumptus, magnificentiam, omnemque lasciviam de civitate exterminans, a diis ipsis incoepit ut nullis aureis aut argenteis vasis, sed fictilibus res sacra ageretur. Ergo merito ille, quamdiu regnavit, annos tres et quadraginta pacem tamdiu Romanis rerumque omnem tranquillitatem servare potuit. Quo tempore urbs vires auxit et virtute amplificata, non opibus facile optinuit principatum; mox eo praestantissimo viro defuncto, simul divitiae ac bella coeperunt. Sed quid adversarius? Nonne propterea Roma amplificata est et omnibus nationibus imperavit, ad quem non ego, sed Plutarchus respondet parte ultima eius operis, quod de vita et moribus Numae edidit: Longius, inquit, sermonem producat necesse est, qui isthuc respondere velit hominibus qui bonum divitiis, lasciviis, et imperio determinant potius quam salute, pace, viribus, et rerum usu, quem virtus suppeditet necessarium. 6–10  ib. 19.4 19–22  Solon Frag. 13. 71, 15.1–3, ed. West, Iambi et Elegi, 2:127, 2:130 33–36  Plutarch. Compar. Lycurg et Num. 4.7 1  accepimus] in marg. scr. Q1 : in textu HNW 13  quae2] in marg. scr. Q1 : in textu HNW 18  Itemque] om. K 22  semper] HNW : non hic, sed ad finem versi praecedenti posuit KQ 24  sumptus] suptus K 26  regnavit] in marg. scr. H : regnaret corr.N1W1 : regnaret Q

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 14  215

5

10

15

20

25

30

Quid senserit doctissimus prudentissimusque vir Plutarchus explanate dicit, et pravam eorum sententia qui Platonem damnent, quod suos homines non ditari, non lascivire, non studio quaestus contendere voluerit, reprimit et refellit. An satis responsum fit ad adversarii rationem a viro illo vos iudicabitis 6 Ego vero et M. Curii dictum, omni hominum memoria dignum, animo volvo, illius summi civis qui cum Samnites ei attulissent pondus auri magnum, repudiavit hoc tantum munus; nec haberet aurum praeclarum sibi videri dixit, sed iis qui haberent aurum imperare. Sed quid isthuc sit, Curi? Dic meliora. Quis imperare aurum habentibus potest cum ipse auro careat? Divitem esse oportet qui ceteris studeat imperare. Ita, Hercle, iudicio stultorum et avarorum, sed hominis sententia mentis sanae non ita est. Non enim divitiis vincitur, sed virtute, quae depravari potius quam iuvari a divitiis solet. Non ense aureo aut argenteo, sed ferreo opus est; non milite mercenario, quem grandi pecunia nostra conductum nobis dominum constituamus, eique serviamus turpius quam hosti qui vicerit. Sed nos ipsi cives et principes sumus; et milites, non commeatus, unde sumptu maximo emamus, necesse sit. Nam si bellum gerimus, qui virtute prestantiore sumus, commeatus nobis illi suppediabunt, quorum agrum invadere voluerimus; nec solum commeatus, sed omnes illorum pecunias nostras facere possumus. Sed cavendum nequid plus quam necessarium sit capiatur. Copia nanque rerum eiusmodi facit ut manicipia ducantur ii quorum divitias iste adverarius magnifacit et admiratur. 7 Haec Curius pro sua sententia dixerit. Adversarius autem inde sibi errorem hunc trahit quod epulas instrui latius, domos aedificari magnificentius, vestem parari sumptuosius ex ampliori pecunia viderit. Arbitratur enim hoc idem in re militari effici posse ut qui opulentiores sint, hi victoriam assequi valeant. Perinde quasi putet non peritiores medicos posse periculo aegrotum eximere, sed ditiores; aut non philosophum esse oportere qui egregie de rerum naturae ratione disputet, sed divitem quendam et ceteris locupletiorem. At non ita esse Aristoteles quoque his verbis plane exprimit cum primo Politicorum libro ita de divitiis re familiari et usu sufficiente loquatur: Genus possidendi unum naturale est rei familiaris pars, quod aut praeesse oportet aut adhiberi studio curae ipsius rei familiaris ut pecuniae tantum adsit quantum ad usum necessarium et commodum sit pro civitatis aut familiae societate; atque divitiae verae in hoc con-

5–9  Val. Max. 4.3.5 30–216, 2  Arist. Polit. 1.1256b26–32 5  omni…animo] HNW : praeclaum animo Q, sed in marg. scr.: alias, omni hominum memoria dignum 6  civis] romani post scr. K 7  tantum] in marg. scr. Q1 : in textu HNW | praeclarum…videri] in marg. scr. Q1 : in textu HNW | iis] his K 8  Curi] in marg. scr. Q1 : in textu HNW 10  stultorum…avarorum] in marg. scr. Q1 (deleto in textu: stulti adversarii et reprehensoris istius) : in textu HNW 15  sumptu] suptu K 18  capiatur] in ras. scr. H1N1W1 : usurpetur KQ 21  inde] ineptum ingenium ante add. Q 22  trahit] HKNW : aurit Q, sed in marg. scr. Q1 : aliter, trahit 28  divitiis] vitiis K

216  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem sistere videntur. Eius nanque possessionis sufficientia ad hominum bonorum vitam immensa non est. Pecuniarie vero illius exitum nullum esse fatetur nec naturalem eam quidem esse, cum alteram, quae desideriis satisfaciat necessariis, et naturalem et laudabilem dicat esse 〈et〉 asserverat, utpote cum nihil a natura vel imperfectum vel frustra efficiatur. 5 Sic Aristoteles, Plato, Lycurgus, Xenophon, Solon, Plutarchus, reliqui sapientissimi viri hac de re sententiam eandem dixerint, quibus hic homo contradicit contumelioseque occurrit.

Capitulum Quintum Decimum Falsum esse quod adverarius asserit: ideo Graecos perisse quod legibus Platonis usi sunt; piosque homines nefarie de crimine pessimo diffamari

10

1 Haec, ubi de moribus, vita, et legibus Platonis effudit. Graecos dicit legibus usus esse Platonis atque ob eam rem periisse, Latinosque admonet ne legibus his utantur, quod nisi faciant, perituros fatetur et peccato nefario, Latinosque homines pios et sanctissimam dei immortalis ecclesiam foedat quod mares in coitu venereo usurparint. 15 2 At enim Graecos amississe imperium fateor, verum non quia Platonis legibus usi sunt. Iura enim eadem illi quae reliqui Christianae reipublicae homines coluerunt. Sed quod naturae ratio et rerum humanarum conditio ita fert ut nihil sit ortum quin occidat. Unde non temere dici solet circumesse usum rerum humanarum, qui sese volvat et quos ante ferret superiores, mox deducat inferiores; contra quos nunc 20 inferiores, post tollat superiores. Fuerunt quidem aliquando Graeci principes et quidem longo temporum spatio, sed fieri non poterat quin ipsi etiam legi naturae servirent et fortunae vicissitudine reprimerentur ne semper fortunati felicesque perstarent. Quodsi aliquando evenire necesse erat, miserandi sunt qui perierint, non vituperandi. Sic Assyriorum imperium periit, sic Medorum, Persarum, Macedonum, Athe- 25 niensium, Lacedaemoniorum, Romanorum, quos Platonis legibus usos esse ne adversa-

12–15  Trap. Comp. 3.15–16 (912–28) 5  et] supplevi 7  hic homo] HNW : homuncio hic Q 9  Capitulum] HNW : om. KQ, sed signum paragraphi sscr. Q | Quintum Decimum] scripsi : om. HKNQW 10–11  Falsum…diffamari] in marg. scr. HNW, om. KQ 12  effudit] HN : evomuit Q, sed in marg. scr. Q1 : aliter, effudit 15  usurparint] o hominem sceleratum et lingua non minus quam vita impudica vituperatorem! Ecclesiam et homines Italos omnes pessum ire audet dicere ea morum pravitate quam ipse aliis obiicit ut sese purget et suam levet infamiam. Periturum vaticinatur ecclesiam et urbem homo, cuius seditiones. proditiones. clandestina colloquia cum hostibus palam deprehensa sunt. Quodsi ob sua scelera interitum hominum Christianorum futurum putat, non ab re arbitratur. Haec enim semper exitio rebus publicis fuisse certum est. Quod autem scelus ipse de suo gurgustio in statum Christianorum publicum transfert, id ipse sibi et novit; et perniciem sibi futuram si putat, nihil a suis moribus alienum sentit. Graecos vero post add. Q, sed del. Q1 16  At…Graecos] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW | verum] HNQ1 (corr. sed Q) 20–21  mox…superiores] om. H 21  superiores] inferiores ante scr. K

Liber III, capitulum 15  217

rius quidem dixerit. Aetas profecto nationum quoque ut singulorum hominum certa quaedam est. Qua consumpta, gens inerit universa eo modo quo Plato aut Theophrastus aut quivis mortalium singulorum senectute extiguitur. Ita illi perierunt quibus hic obicit coitum puerorum et Latinos ob hoc idem scelus manicipia Turcorum futuros 5 vociferat. Non ob leges Platonis. Nam quod quidem ad eas attinet leges, si ea que ab ipsis praecipiuntur vel Graeci vel quicunque adhuc peririent, servassent, ut cives iugi concordia viverent, ut suos amarent, ut hostes odio haberent, ut quicquid agerent, id ad unam salutem, libertatem, gloriam patriae spectaret, nec mercenario militi ac

3–5  v. ib. 3.15.29–31 (918.25–920.9) 2  consumpta] consupta K 3  aut…singulorum] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW | Ita] Ceterum si adversarius contendit Graecos suo errore periisse, nimirum illorum dixerim fuisse errorem quod proditoribus patriae et amicis hostium impune licuerit agere. Discedebant a Constantinopoli cives tales, qualis hic adversarius est, qui profecti Andrianopolim, Turcum quemadmodum Constantinopolim caperet et se principem summum atque alterum Alexandrum Macedonem faceret docerent. Qui, ut rem suam agerent et pecuniam [pecuniam in marg. scr. Q1] quam cuperent sibi acquirerent, impii in deum, iniqui in patriam, perfidi in amicos, pessimi denique in omnes esse studebant. Tales homines, non leges Platonis statum Graecorum everterunt ante add. Q, sed del. Q1 5  Non] Turcorum, inquam! Ad quos nuper ipse se contulit ut eos adversus Christianos omnes hortaretur, et quo modo rem aggrederentur eis consuleret. Quid enim apud Turcos hostes nostros adversarius egerit, dicite, viri optimi. Nam certo nostis, ac eum reversum ad vos trudi in carcerem iussistis. Numquid haec eadem apud illos quae apud vos dixit, scilicet, illos perituros nisi a coitu puerorum abstinerent? Minime. Id enim scelus illis nullo fore detrimento ipse existimat. Sed quid? Ut expeditione facta vos gladio aggrederentur. Oh hominem iniquum, impium, hostem Christiani nominis et sanctissimae ecclesiae capitalem inimicum [inimicum in marg. scr. Q1]! Tum in vestrum conspectum accedere audet, vos salutat, vos alloquitur, qui enixe id [enixe id in marg. scr. Q1] agit, ut patria vestra ab hostibus diripiatur, uxores, liberi rapiantur [aliter, violentur in marg. scr. Q1], templa profanentur [profanentur in marg. scr. Q1], sepulcra maiorum vestrorum evertantur, vos omnes gladio hostili occumbatis. Hunc hominem videre oculi vestri patiuntur. Vestrum sanguinem sitit et mucronem hostis fixum in latus vestrum cernere cupit et optat. O cives,! O Christiane ac piissime populus! Ecquid? Ecquid, cum mala ob eius proditionem usu evenerint (que Christus vertat!) in eius caput? Non ipse quod nunc vestro cum dedecore mentitur, tunc longe audacius dicet vos propter coitum nefarium puerorum periisse? Sed enim [periise ante propter del. et periisse … enim hic in marg. scr. Q1] vos perituros pronunciat homo, qui exosus tum Graecis, tum Latinis hominibus sua culpa rabie in omnes et dente canino lacerat et famam aliorum [aliorum in marg. scr. Q1] depetulare homo infamis aggreditur [homo … aggreditur in marg. scr. Q1]. Vos perituros dicit, et quidem tanquam [tanquam in marg. scr. Q1] certior ita scribit. Novit enim quid ipse adversus vos egerit; sed si vos diligentiores quam Graeci in puniendis proditoribus eritis, perniciem ipse sibi futuram fuisse sentiet, non his quibus pronuntiarit. Sic enim res se habet, viri egregii. Pernicies civitatum et nationum summa illa est cum cives hostes amant, suos produnt, rempublicam evertere student ut suam amplicent. Sic imperia quattuor [quattuor in marg. scr. Q1], quae modo enumeravi, interiere: Assyriorum, Persarum, Graecorum, Romanorum. Quintum post haec imperium hoc Iesu Christi, filii dei immortalis, successit. Hoc enim indicari lapide illo qui apud Danielem prophetam omnia occuparit. Certum est quod servari perpetuum potest si oculum qui scandelizat eruimus. Socios enim pravos et proditores ita precipimur a nobis abigere quo nostra cum salute Christi nomen et gloria conservetur. Sin minus, nihil mirum siquod usu evenit huius quoque imperii fiat iactura per hominum insidias, perfidias, fraudes ante add. Q, sed del. Q1

218  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem peregrino se commendarent, sed ipsi rem militarem exercerent, tum etiam bonas litteras artesque colerent, quibus olim Graeci excelluissent, divitias negligerent, tenuiori contenti victu cultuque degerent, si haec, inquam, quae et Plato praecipit et omnes qui unquam claruere servarunt apud hos nostrae aetatis Graecos conservarentur, nequaquam perire potuissent. Ita non solum propter Platonis leges Graeci non per- 5 ierunt, sed servati etiam possent si consilio earum legum, quatenus inter illas et nostras divinas convenit, suam rempublicam administrassent. Haec pro Platone exposui longe pauciora quam illius viri doctissimi ac optimi eximia sapientia, virtus, et divinum ingenium cuius copiam dicendi possint subministrare.

Capitulum Sextum Decimum Adversarium in prohemio conversionis sue Legum Platonis inepte quidem, sed quoad potuit, eum laudasse quem modo tantopere calumniatus sit

10

1 Reliquum est ut ipsum adversarium audiatis laudantem Platonis doctrinam, mores, ingenium, extollentemque supra omnes quos unquam tempora homines clarissimos tulerint, quo verbis etiam eius ipsius deprehendendatis eundem iniquum, pra- 15 vum, perversum, ita ut virtutes Platonis, quas praedicarit et quoad suo inepto sermone ac ingenio copiosius et magnificentius commendarit, nunc neget, et scelera fingens vituperet maledictisque ut spurcitius potest foedet atque contaminet. Hic iussu pontificis summi Nicolai Quinti, viri doctrina et moribus singularis, interpretatus Leges Platonis est; et ad eum, ut moris est, scribens quot laudibus Platonem effert quantum 20 eius eruditionem, summam doctrinam, omnium rerum cognitionem, morum elegan-

3  et1] in marg. scr. Q1 : in textu HKW : ut N 3–4  et2 …servarunt] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 6–7  quatenus…convenit] in ras. scr. H1, in marg. scr. N1W1 : om. K : aut non Turcos magis quam suos amarent aut perfidos illos qui amarint ceteros et digno supplicio plecterent Q, sed del. Q1 7  suam… administrassent] in marg. scr. Q1 (administrarent KQ1) : in textu HKNW | administrassent] -ssen- in ras. scr. H1N1W1 | pro] HKNW : de Q, sed del. et pro in marg. scr. Q1 9  cuius…subministrare] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW : cuique subministrare possint copiam dicendi in defendendo adversus hunc hominem indoctum, pravum, ineptum Q, sed del. Q1 10  Capitulum…Decimum] scripsi : om. HKNQW, sed litteram initialem (Reliquum) et signum paragraphi scr.HNQW 11–12  Adversarium…sit] in marg. scr. HN, om. KQW 18  spurcitius] HKNW : turpius Q, sed in marg. scr. Q1 : aliter, spurcitius | foedet] -et in ras. H1W1 : foedat corr. N : foedat Q :fedet K | contaminet] -et in ras. H1W1 : contaminat corr. N : contaminat KQ 20–219, 2  et…quaeso] HKNW : quas quemadmodum perverterit et per ignorantiam tum philosophicae disciplinae, tum sermonis Graeci Latinique eruditioris philosophicae [philosophicae in marg. scr. Q1] cloacam, ut ita loquar, ex ara fecerit [cloacam … fecerit in marg. scr. Q1] post suo loco videbitis. Convertens tamen in suum qualemcunque sermonem, dedit pontifici hac praefatione. In qua vos, eloquentissimi ac doctissimi viri, mentem vestram avoceris, velim, ab inepta eius locutione et quae vel minus Latine scribit vel minus prudenter, minus apte aut erudite loquitur nolite advertere. Equidem tantisper non quemadmodum loquatur, sed quid significare intendat atque sua sententia exprimere conetur, velim, cogiteris. Non enim qua lingua aut peritia et doctrina, sed quo animo, opinione, et iudicio de Platone scribit, vos ex eius verbis accipere cupio Q, sed del. Q1

Liber III, capitulum 16  219

5

10

15

20

25

30

35

tiam, vitae integrritatem, ac denqiue legum divinam inventionem sapientiamque admiratur, ex verbis ipsius audite, quaeso. Iussisti, inquit, beatissime pater, ut libros Platonis De Legibus de Graeca lingua in Latinam verterem, tum quia res ipsa vel a maioribus nostris digna semper principe iudicata est, tum quia sanctitas tua Platoni tanquam philosophorum patri ac principi, unde philosophia recte propagata est, plurimum atque plurimum afficitur. Parvi mandatis tuis remque arduam ac nemini priscorum attentam suscepi. Qua quidem in traductione adeo sum admiratus vel ingenium vel doctrinam vel potius divinitatem illius hominis ut rem prae stupore verbis exprimere nequeam. Nam quod a sanctitate tua memini audisse a praeclaris quibusdam theologie magistris, cum in comparationem disciplinae civilis Aristotelicae atque Platonicae incidissent, scriptum esse huic quidem vitae hominum Aristotelicam, innocentiae vero, si homo lapsus peccando non esset, Platonicam magis convenire. Id certe in his libris quasi per integmenta quaedam et enigmata cernitur. Aenigmata dixi. Immo vero sic aperte nonnulla quadrant ut liberari a perturbationibus totum humanum genus posse legibus suis sperare videatur. Non enim maledicta magis punit quam motus ipsos. Nulla ira, nulla cupiditate oportere moveri sancit. Siquis pecunia motus hominem in iudicio sua oratione defenderit, morte plectit; quodque mirabilius est, decennio solum dare oportere liberis operam censet. Id autem vel hac luce clarius eidem illi est quod in nonnullis ecclesiae doctoribus legitur si homo lapsus non esset, cum inferior ratio nullo modo superiori repugnaret, convenirent. Quidem masculus et femina ut procrearent, sed non ita longis temporibus convenirent, quippe cum ita multos nasci opus non esset, sed electos tantummodo, qui caelos adimplerent, quod ipse quoque somniasse videtur. Nam quamvis decennio, ut diximus, statuat dandam liberis operam esse, magistratibus tamen permittitur, siqui forte non procreaverint aut si procreari obierint, ut ad longius tempus convenire coniugatis indulgeant; procreatorumque numerum sufficere ait cum masculus et foemina unus et una e coniugio nati sint. Ita non multos quam bonos et quasi ab hac vivendi colluvie separatos cives habere studet. Quae omnia non magis crediderim, quod vulgo fertur a Iudaeis illum institutum fuisse, quam divinitus illi ad futurorum hominum utilitatem donata.

3–37  Monfasani, George of Trebizond, 360 (1) – 361 (4) 19  maledicta] HN : malefacta KQW 30  permittitur] permittit W 31  ut] aut K 32  numerum] numero K

220  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem Et paulo post: Sic ergo duos praestantes homines diverso tramite profecto, Platonem atque Aristotelem, ex divina providentia hominibus eodem paene tempore missos contenderim, quorum alteri naturae secreta et quaecunque huic hominum statui conveniunt infudisse videtur, alteri spem iniecit posse civitatem legibus suis ad sublimiorem vitam quam haec sit reduci, atque ab aliis separari mentes certe gentium divinitus et quasi per somnia vaticinando ad suscipiendam evangelicam doctrinam praeparasse. Plato videtur quippe qui sic ad separatam illam vitam atque divinam omnes leges accommodat ut si ad hominum illius temporis mores atque vitam traducere praecepta penitus velis, multa minus consequenter dici certe videantur (nam quae de caelo stellisque tanquam de diis dicit, consuetudini temporum moribusque illius saeculi servisse ipsum crediderim, vel forsan quare deus nihil perfectum ab humano ingenio posse gigni tam per multos quam maxime per hunc ostendere voluit, cum nemo sit qui nihil erraverit preter eos qui spiritu divino compulsi divina scripserunt (unde scripta quoque sua non suam, sed divinam scripturam appellamus); quodque tanta ei auctoritas apud omnes quodque ad omnes gentes quae litteris utantur adeo late Platonis nomen diffusum est ut nulla vis hominem, praesertim privatum atque pauperem, cuius scripta linguam adhuc alienam ignorant, praeter divinam ad tantam nominis gloriam perducere potuisse videatur. Huius ergo tanti viri tanquam divine libros De Legibus, quibus nihil melius aedidit, iussibus tuis magis parentes quam nobis confidentes traducere aggressi, orationibus tuis atque felicitate adiuti, absolvimus tibique afferimus. Post haec Platonem deum eloquentiae appellat et gravissimarum sententiarum auctorem primarium esse iudicat, nec digne rem tantam convertere se posse in Latinum sermonem fatetur atque haec adiicit: “Plato autem sic gravitatem in his maxime libris suavitatemque in unum conduxit ut arduum sit iudicare utrum gravior an iocundior oratio sit.” 2 Quinetiam altera sua praefatione quem ad virum doctissimum Nicolaum Cardinalem Cusensem habuit in interpretationem sermonis Platonici qui Parmenides inscribitur. Haec de Platone testatur: “Est autem liber sic et altitudine rerum profundus et argumentorum crebritate refertus ut facile hinc Platonis ingenium et naturae acumen et disserendi ad utranque partem mirabilis facultas illuceat brevitasque di2–26  ib., 361 (4) – 362 (6) 29–31  ib., 364 (8) 34–221, 1  Ruocco, Platone latino, 35.10–14; Monfasani, Collectanea, 303 (2) 7  divinitus] scripsi : divinitas HKNQW : divinitus Δ et Monfasani, George of Trebizond, 362 11  velis] scripsi (v. George of Trebizond, p. 362) : urbis HNQW : verbis ICP 27  eloquentiae] in marg. scr. Q1N1 : in textu HKNQ 33  in] NW : in ras. scr. H1 : de Q, sed ad in corr. Q1; om. K

5

10

15

20

25

30

35

Liber III, capitulum 16  221

5

10

15

20

25

30

cendi tanta ut nil brevius dici possit.” Ita Platonem hic homo, quem doctissimum, quem eloquentisimum, quem vita et moribus praestantissimum, quem ingenio et prudentia singularem, quem legum auctorem egregium, quem divinum dixit, et quoad maxime poterat, laudavit admiratusque est, nunc indoctum, improbum, ineptum, dementem fuisse dicit et longe vituperat. Platone mutatus interea est et ex laudabili viro factus vituperabilis est? An ut adversarius ipse semper varius inconstansque est, sic Platonem modo laudat, modo vituperat, nec unquam sibi vel in dicendo vel in faciendo constare potest? 3 Nam et librum ipsum quem, ut videtis, summo pontifici Nicolao Quinto attulerat et sua praefatione nomini illius dicarat, mox eundem Francisco Barbaro, patritio Veneto, attulit, et nomini Venetorum dedicaturum pollicitus est. Respondit vir ille sua epistola his verbis: Tibi gratias ago, qui docuisti patres nostros non solum usu rerum humanarum, sed Platonis quoque consilio usos esse secundum deum ad iaciendum fundamenta qui tantam laudem ac amplitudinem cum belli et pacis artibus erant habituri. Et paulo post: Unde, cum civitas nostra nullum fere magistrum habere potuerit aut gloria clariorem aut auctoriate graviorem aut humanitate politiorem quam Platonem, mihi congratulor ex memoria vetustatis te interprete tandem erutam esse antiquam nobilitatem quarundam legum nostrarum, quarum utilitas, etsi satis ex diuturnitate concordia et tranquillitate status per se laudatur, tamen ex hoc etiam auctore tantam dignitatem et auctoritatem habent ut non minus quam Creteneses Minoe, quam Athenienses Solone, quam Lacedaemonii Lycurgo conditoribus legum suarum, sic nos, si deo placet, Platone vestro gloriemur. Ceterum te hortor ut, si tibi licet et integrum est, cum praefatiuncula quae digna sit auctore et magnitudine rei inscribas nobis Leges istas Platonis vestri, et ego illas ita disseminabo apud cives nostros ut aliquando non mediocrem fructum sis consecturus laborum tuorum.

13–16  Quirini, Diatriba, 2:300; Sabbadini, Centotrenta lettere, 58 18–30  ib. 1  brevius] melius corr. N 4  poterat] ad potuit corr. N1 6–7  varius…Platonem] HKNW : idem est, indoctus et improbus, sic Plato semper idem doctus ac optimus, sed Q 7–8  nec…potest] HKNW : et nunquam sibi vel in dicendo vel in faciendo constare possit. Hortabatur tunc ad probandum laudandumque prorsus quoniam nemo tam efferatis moribus est naturaque prava atque perversa quin interdum virtutis excellentia quam in alter senserit noveatur. Labitur nunc ad vituperandum quoniam levis, inconstans, temerarius est, atque, ut vento navigium clavo et magistro privatum, varie fertur, sic ipse mente rationeque vacans ducitur sua stultitia pravitateque motu vario, et tum hoc, tum illud dicere solet, nec solum dicere, sed etiam facere Q 11  Respondit] H : respondet KNQW 15  qui] in ras. scr. H1N1W1 : quae KQ 23  ex] e K

222  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem 4 Haec Franciscus. Quid? Hic librum Venetis altera sua praefatione dedicat, et iterum Leges admiratur Platonis et commendat et laudat. Libros De Legibus a Platone aeditos ceteris eiusdem auctoris operibus tanto praestare fatetur quanto respublica Venetorum omnibus quae unquam extiterint rebuspublicis antecellat; et siquis Leges Platonis considerat, quibus ille suam rempublicam liberam ac perpetuam fore confidit, facile intelligi posse Venetorum leges perinde ac scintillas aut rivulos quosdam inde provenire. Quod enim ille optimum reipublicae statum eum esse qui ex hac triplici regis, optimatum, populi potestate constet asservit. Hoc plane actum Venetiis percipi. Illum item custodes legum statuisse; Venetos advocatos fecisse; illum suffragiis agi comitia iussisse; Venetos hoc idem agere maluisse; permultaque alia eodem quo Platonis iura decernunt modo apud Venetos probari atque servari. Tum his verbis se easdem Platonis leges defendit et laudat: Nam ea que de perpetuitate civitatis Plato scripserit, quis multis etiam ante rempublicam Venetam seculis et postea quam ipsa initium coepit parumper doctus non intellexit? Quis autem intellexit qui non probabit? Fabulae tamen figmentaque ac omnino impossibilia haec videbantur. Cur ita? Quia cum cupiditates nostrae alium alio rapiant, dum imperare gliscimus, parere nequimus. Unde nec periculum quidem huiusmodi statuendae civitatis factum unquam antea fuit. Recte, praeter ceteras laudes quas Platoni tribuit adversarius, hoc etiam addidit: esse neminem etiam mediocriter eruditum qui non idem etiam praecepta Platonis intellexerit nec esse qui intellexisset quin idem probarit. Quodsi nemo intellexit quin idem probarit iudicio vel ipsius reprehensoris, qui non intellexit, hic probare non potest. At ipse nunc probare non potest. Ergo minime ipsum intellexisse certum est. Ita fit ut ipse sibi non minus quam Platoni adversetur, et quod nos ei opponimus, idem sibi ipse aperte deducit ignorationis argumentum 5 Sed quid insuper adducem? Civem se Venetum facit et beneficiis permultis sese affectum ab eadem Venetorum republica dicit. Quibus de causis nihil commodius, nihil aptius, nihil dignius habuisse quod redderet reipublicae benemerenti quam Platonis leges ex Graeco in Latinum conversas fatetur.

13–19  Monfasani, Collectanea, 200 (6) 4  et] tanto id opus inter cetera clarius habeatur ante add. Q, sed del. Q1 7  eum esse] in marg. scr. Q1 9  Illum] nempe ante add. Q, sed del. Q1 | item] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 19  fuit] ipse Plato nunquam suas leges sanciri posse speravit nisi tyrannus quispiam populum eis uti coegisset, qui se ipsius principem ita constitueret ut ipso vivo hac libertate populus assuesceret. Ita fit ut reipublicae, in qua natus sum educatusque, et tibi, per quem ipso vivo nunc feliciter gubernatur, hoc opere gratias referam. Et me, si Platonis divinam eloquentiam assecutus in traducendo non sum, sub auctoritatis tuae defensione delitescere patiaris ante add. Q, sed del. Q1 21  etiam2] sscr. H1, in marg. scr. N1 : om. KQW 22  Quodsi] id enim sibi vult inepta haec eius locutio ante add. Q, sed del. Q1 26  argumentum] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 28–29  nihil aptius] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW

5

10

15

20

25

30

Liber III, capitulum 16  223

5

10

15

20

25

30

Ita fit, inquit, ut reipublicae, in qua natus sum educatusque, et tibi, per quem ipso vivo nunc feliciter gubernatur, hoc opere gratias referam, et me, si Platonis divinam eloquentiam assecutus in traducendo non sum, sub auctoritatis tuae defensione delitescere patiaris. Ergo perbelle tu quidem gratia et habes et refers Venetis, a quibus te permulta beneficia accepisse fateris. Leges enim Platonis pro eorum meritis reddis, in quibus scelera omnia contineri asseveras. Quid nanque flagitii, quid libidinis, quid luxurie, quid iniurie, quid impietatis, quid ineptiae aut stultitiae, quid denique pravitatis perversitatisque contineri his legibus non iam longo tuo sermone contendis ostendere? Tali tu munere donandos homines censuisti qui bene de te meriti sunt? Talisne respublica Venetorum est quam similimam Platonis reipublicae esse confirmas? Probatne respublica Venetorum nefarium puerorum coitum, quem tu a Platone probari clamitas? In eiusmodi republica Venetorum tu natus educatus eruditusque es, in qua scelera exercentur ea que a Platone lege sanciri ais? Affers tu leges Venetis ob quas Graecos dicis perisse? Proponis liberis Venetorum leges Platonis exemplo morum ac eruditionis quae tua quidem sententia ebriari docent et ex mare in feminam perverti naturam? Quas, si apud eos esse videres, tollere omnibus rebus debebas et aut in ignem abiicere aut manibus dilacerare aut mari submergere aut alio ullo pacto intermere et ab usu hominum amovere nequis scelera tam tetra sanciri legibus audiret, eas leges tu abditas in litteris Graecis summo studio Latinis hominibus aperuisti et incognitas Venetis imprimis interpretatus attulisti atque ad usum revocans colendas observandasque censuisti, scilicet, hoc illud est quo nihil commodius, nihl aptius, nihil dignius reddere te potuisse fateris et reipublicae in qua natus educatusque es. 6 Quid, quaeso, viri optimi, dici de hoc homine potest nisi quod laborem illum summum interpretandi ad eum finem susceperit ut scelera iuventutem doceret, bonos mores pervertetet, virtutem ab omni usu civili exterminaret, si credendum iis est quae obiicit Platoni et criminatur. Quodsi aut quae iudicasset prava pro bonis daret ut rempublicam Venetorum contaminaret aut quae certo optima cognoverit, nunc vituperat et efficere ut pro pessimis habeantur contendit, quid tandem ad tantam hominis improbitatem possit accedere? Talis hic Platonis adversarius est. Quem laudavit, vitu-

1–4  ib., 201 (9) 16  perverti] HKNW : converti Q 17–22  Quas…censuisti] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 18  aut1 … submergere] om. KQ1 18–19  manibus…amovere] partim in ras. scr., partim in marg. scr. H1W1 : in marg. scr. N1 : 19  et…amovere] om. KQ1 | scelera] hominum ante add. KQ1 : del. H1N1W1 | legibus] in ante add. KQ1 : del. H1N1W1 23  te…fateris] in marg. scr. Q1, deleto in textu poteras : in textu HKNW 24  Quid] o hominem stultum et improbum! O reipublicae] Venetorum post add. Q, sed. del. Q1 vituperatorem cum omnium virorum bonorum tum civium honestissimorum Venetorum ipsorum quibus leges eas dedicavit [dedicavit corr. Q/Q1] quas vituperat et comnium scelerum crimine incessit ante add. Q, sed del. Q1 | quaeso] sscr. Q1, deleto in textu per deum immortalem : in textu HKNW 28  rempublicam Venetorum] ad Venetorum rempublicam corr. W1 | cognoverit] ad cognoverat corr. N1 29  tandem] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW | hominis] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW

224  Liber Defensionum contra Obiectiones in Platonem perat; quem probavit, improbat; quem sequendum, imitandum, amandum constituit, eundem vituperandum, detestandum, eiiciendum scribit. Tanta eius inconstantia, tanta perversitas est. Tum Platonem non sibi constare ac secum dissidere audet dicere, qui tam aperte eadem de re sibi pugnantia dicet et secum locis omnibus discrepat. Indignatur etiam quod homines assentatores, inconstantes, varii dictu factuque a Platone 5 reprehenduntur, quasi id officium sit nunquam in eadem sententia perstare. Sed cum iam et ratione potissima et iudicio doctissimorum optimorumque virorum omnium reprehensiones et crimina in Platonem obiecta indigne frustraque adduci explicaverimus, finem hic facimus libri quem tertium pro Platone adiiciendum statuimus.

2  eundem] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 3–6  Tum…perstare] in marg. scr. Q1 : in textu HKNW 6  Sed] quid actum posthac a Venetis hic dicam. Illi, cum eius hanc [hanc del. Q1] ineptam plenamque errorum [plenamque errorum in marg. scr. Q1] interpretationem vidissent et que aliis dedisset eadem revocari ad alios intellexissent, deriserunt contemptibilem [contemptibilem in marg. scr. Q1] hominem, et quod est bestiam potius quam hominem esse iudicarunt. Itaque [et quod … itaque in textu et marg. scr. Q1] minus [sic] honoris ne an questus inde sibi ipse acquisierit, dici non potest. Nihil enim vel honoris vel pecuniae consecutus est. Immo vero ne vivere quidem apud illos homines potuit, in quorum republica et natum et educatum se profitetur, quod absit ut tantum mali aut ortum aut educatum sit in illa honestissima laudatissimaque republica. Sed de his alias latius. Nunc quod proposui [sed de … proposui in marg. scr. Q1]. Ita, viri egregii, verbis eiusdem quoque [quoque in marg. scr. Q1] adversarii latissime [latissime in marg. scr. Q1] patet Platonem doctrina, moribus, et ingenio eo prefecisse ut deus quidam versari inter homines videretur ante add. Q, sed del. Q1 8  obiecta…adduci] in marg. scr. Q1, deleto in textu delirata non plus posse efficere quam ut suum auctorem demonstrent indoctum, improbam, stultum, et fatuum : in textu HKNW 9  hic] hoc loco corr. Q1 | statuimus] censuimus K

Bibliography Alexander of Aphrodisias, , in idem, Praeter Commentaria Scripta Minora, ed. Ivo Bruns, 2 vols. (Berlin, 1887–92). Quaestiones: 2:1–163; De Fato: 2:164–212. Amelius Neoplatonicus, Fragmenta, ed. A. N. Zoumpos (Athens, 1956). Aristides, Aelius, Opera quae exstant omnia, ed. Friedrich W. Lenz and Charles A. Behr (Leiden, 1976). Aristotle, Aristotelis qui ferentur librorum fragmenta, ed. V. Rose (Stuttgart, 1886, repr. 1967). Avicenna, Canon (Padua: Herbort, 1479; ISTC ia01419000). Boethius, Commentarii in Librum Aristotelis ΠΕΡΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ, ed. Carolus Meiser, 2 vols. (Leipzig, 1880). Cento codici bessarionei. Catalogo di mostra, ed. Tullia Gasparrini Leporace and Elpidio Mioni (Venice, 1968). Charlet, Jean-Louis, “Traductions en vers latins de fragments grec dans l’Epitome de N. Perotti et l’In Calumniatorem Platonis de Bessarion,” Res Publica Litterarum, 10 (1987):51–67. Davies, Martin, “Juan de Carvajal and Early Printing: The 42-line Bible and the Sweynheym and Pannartz Aquinas,” The Library, ser. 6, 18.3 (1996):193–215. De Keyser, Jeroen, “Perotti and Friends. Generating Rave Reviews for Bessarion’s In Calumniatorem Platonis,” Italia medioevale e umanistica, 52 (2011):103–37. Del Soldato, Eva, “The Letter of Lysis to Hipparchus in the Renaissance,” in Valery Rees et al., eds., Platonism. Ficino to Foucault (Leiden, 2020), 98–122. Diels, Hermann, Doxographi Graeci (Berlin, 1879). Diels, Hermann, and Walther Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker, griechisch und deutsch, 3 vols. (Berlin, 1951–52). Diogenes Laertius, Vitae Philosophorum, 2 vols., ed. H. S. Long (Oxford, 1964). (pseudo-)Dionysius the Areopagite, Corpus Dionysiacum, ed. Beate R. Suchla, 3 vols. (Berlin, 1999–2012). Düring, Ingemar, Aristotle in the Ancient Biographical Tradition (Göteburg, 1957). Eudemus of Rhodes, Fragments, in Fritz Wehrli, Die Schule des Aristoteles: Texte und Kommentar. Heft VIII. Eudemos von Rhodos2 (Basel, 1969). Eusebius of Caesarea, Praeparatio Evangelica2, ed. Karl Mras and Édouard Des Places (Berlin, 1982). Gatti, Giovani, Notata seu Tractatus qui erat fons libri III Operis Bessarionis In Calumniatorem Platonis adversus Georgium Trapezuntium, ed. John Monfasani (Turnholt, 2021). George of Trebizond. See Monfasani, Vindicatio Aristotelis. Helmig, Christoph, “Simplicius,” in the Stanford Encyclopedia of Philosophy, at https://plato.stanford.edu/ entries/simplicius/. Hermogenes, De Ideis, ed. Hugo Rabe, in idem, Opera, ed. idem (Leipzig, 1913). Herscher, Rudolf, Epistolographi Graeci (Paris, 1873). Iamblichus, Les Mystères d’Egypte, ed. Edouard Des Places (Paris, 1989). Iambi et Elegi Graeci ante Alexandrum Cantati, ed. M. L. West, 2 vols. (Oxford, 1992). ICP. See Mohler, Kardinal Bessarion, vol. 2. Ignatius of Antioch, Lettres, ed. Th. Camelot (Paris, 1958). Kristeller, Paul O., Iter Italicum. A Finding List of Uncatalogued or Incompletely Catalogued Humanistic Manuscripts of the Renaissance in Italy and Other Libraries, 7 vols. (vol. 7 is the Cumulative Index created by the publisher E. J. Brill) (Leiden – London, 1963–97). Labowsky, Lotte, “An Autograph of Niccolò Perotti in the Biblioteca Marciana, Mediaeval and Renassance Studies, 6 (1968):199–205. Lucian, Luciani quae fertur Demosthenis Laudatio, ed. F. Albers (Leipzig, 1910). Mercati, Giovanni, Per la cronologia della vita e degli scritti di Niccolò Perotti, arcivescovo di Seponto (Rome, 1925). Miglio, Massimo, “Bussi, Giovanni Andrea,” Dizionario biografico degli italiani, 15 (1972):565–72. Miglio, Massimo, Giovanni Andrea Bussi. Prefazioni alle edizioni di Sweynheym e Pannartz, prototipographi romani (Milan, 1978). https://doi.org/10.1515/9783111250137-007

226 

 Bibliography

Mohler, Ludwig, Kardinal Bessarion als Theologe, Humanist und Staatsmann. Funde und Forschungen. Vol. 1: Darstellung. Vol. 2: Bessarionis in Calumniatorem Platonis. Vol. 3: Aus Bessarions Gelehrtenkreis. Abhandlungen, Reden, Briefe von Bessarion, Theodoros Gazes, Michael Apostolios, Andronikos Kallistos, Georgios Trapezuntios, Niccolò Perotti, Niccolò Capranica. Quellen und Forschungen aus dem Gebiete der Geschichte, 20, 22, 24 (Paderborn, 1923–42; repr. Aalen–Paderborn, 1967). Monfasani, John, “Bessarion Latinus,” Rinascimento, ser. 2, 21 (1981):165–209; reprinted as Essay II in idem, Byzantine Scholars. Monfasani, John, Byzantine Scholars in Renaissance Italy: Cardinal Bessarion and Other Emigrés (Aldershot, Hampshire, 1995). Monfasani, John, “Cardinal Bessarion’s Greek and Latin Sources in the Plato-Aristotle Controversy of the 15th Century and Nicholas of Cusa’s Relation to the Controversy,” in Andreas Speer and Philipp Steinkrüger, eds., Knotenpunkt Byzanz : Wissensformen und kulturelle Wechselbeziehungen (Berlin-Boston, 2012), 485–511; reprinted as Essay IX in idem, Greek Scholars between East and West. Monfasani, John, “Cardinal Bessarion’s Own Translation of the In Calumniatorem Platonis,” Accademia. Revue de la Société Marsile Ficin, 14 (2012):7–21; reprinted as Essay VII in idem, Greek Scholars between East and West. Monfasani, John, Collectanea Trapezuntiana: Texts. Documents. and Bibliographies of George of Trebizond (Binghamton, NY, 1984). Monfasani, John, George of Trebizond: His Life and a Study of His Rhetoric and Logic (Binghamton, NY, 1976). Monfasani, John, Greek Scholars between East and West in the Fifeenth Century (Farnham, Surrey, 2016). Monfasani, John, “Niccolò Perotti and Bessarion’s In Calumniatorem Platonis,” in Marianne Pade and Camilla Plesner Horster, eds., Niccolò Perotti: the Languages of Humanism and Politics (= Renaessanceforum. Tidsskrift for renaessanceforskning, 7 [2011]):181–216; reprinted as Essay VIII in idem, Greek Scholars between East and West. Monfasani, John, “Il Perotti e la controversia tra platonici ed aristotelici,” Res Publica Litterarum, 4 (1981):195–231; reprinted as Essay I in idem, Byzantine Scholars in Renaissance Italy. Monfasani, John, “Testi inediti di Bessarione e Teodoro Gaza,” in Dotti bizantini e libri greci nell’Italia del secolo XV: Atti del Convegno internazionale (Trento, 22–23 ottobre 1990), ed. Mariarosa Cortesi and Enrico V. Maltese (Padua, 1992, 231–56); reprinted as Essay VII in idem, Byzantine Scholars in Renaissance Italy: Cardinal Bessarion and Other Emigrés (Aldershot, Hampshire, 1985). Monfasani, John, “Two Fifteenth-Century ‘Platonic Academies’: Bessarion’s and Ficino’s,” in Marianne Pade, ed., On Renaissance Academies: Proceedings of the international conference “From the Roman Academy to the Danish Academy in Rome. Dall’Accademia Romana all’Accademia di Danimarca a Roma”. The Danish Academy in Rome, 11–13 October 2006 (= Analecta Romana Instituti Danici. Supplementum 42) (Rome, 2011), 61–76; reprinted as Essay XIII in idem, Renaissance Humanism, from the Middle Ages to Modern Times (Farnham, Surrey, 2015(. Monfasani, John, Vindicatio Aristotelis. Two Works of George of Trebizond in the Plato-Aristotle Controversy of the Fifteenth Century: Protectio Problematum Aristotelis / Comparatio Philosophorum Platonis et Aristotelis et de Prestantia Aristotelis (Tempe, AZ, 2021). Numenius, Fragments, ed. Édouard Des Places (Paris, 1973). Olympiodorus, In Platonis Gorgiam Commentaria, ed. L. G. Westerink (Leipzig, 1970). PG = Patrologia Graeca, 161 vols., ed. J.-P. Migne (Paris, 1857–66). Philo of Alexandria, De Opificio Mundi, in idem, Oeuvres, ed. Roger Arnaldez, vol. 1 (Paris, 1961). Philoponus, Ioannes, In Aristotelis Physicorum octo libros commentaria (tres priores), ed. Girolamo Vitelli (Berlin, 1887). Philostratus, Opera, ed. C. I. Keyser (Leipzig, 1870). PL = Patrologia Latina, 221 vols., ed. J.-P. Migne (Paris, 1844–91). Plato, Gorgias. A Revised Text with Introduction and Commentary, ed. E. R. Dodds (Oxford, 1959). Plotinus, Enneads, ed. A. H. Armstrong, 7 vols. (Cambridge, Mass., 1966–88).

Bibliography 

 227

Proclus, Elements of Theology, ed. E. R. Dodds (Oxford, 1963). Proclus, In Platonis Timaeum Commentaria, ed. Ernst Diehl, 2 vols. (Leipzig, 1903–04). Proclus, Théologie platonicenne, ed. H. D. Saffrey and L. G. Westerink, 6 vols. (Paris, 1968–97). Quirini, Angelo M., Diatriba praeliminaris in duas partes divisa ad Francisci Barbari et aliorum ad ipsum epistolas ab anno Chr. MCCCCXV ad An. MCCCCLIII, 2 vols. (Venice, 1741–43). Ruocco, Ilario, Il Platone latino. Il Parmenide: Giorgio di Trebisonda e il cardinal Cusano (Florence, 2003). Sabbadini, Remigio, ed., Centotrenta lettere inedite di Fracesco Barbaro (Salerno, 1884). Simplicius, In Aristotelis de Caelo Commentaria, ed. Johan L. Heiberg = Commentaria in Aristotelem, 7 (Berlin, 1894). Simplicius, In Aristotelis Physicorum Libros, ed. Hermann Diels, 2 vols. = Commentaria in Aristotelem, 8–9 (Berlin, 1882–95). Swift Riginos, Alice, Platonica. The Anecdotes Concernng the Life and Writings of Plato (New York, 1976). Synesius, Aegyptii sive de Providentia, texte établi par Jacques Lamoreux, traduit et commenté par Noél Aujoulat, in vol. 3 of Synésios de Cyrène, Opuscules [= v. 6 of Oeuvres] published by Les Belles lettres in its Collections des universités de France. Série grec (Paris, 2008). Theophrastus, Fragmenta, in idem, Opera, 3 vols., ed. Friedrich Wimmer, Leipzig, 1854–62, vol. 3. Timaeus of Locri, De Anima et Natura, ed. Walter Marg (Leiden, 1072). TLG = Thesaurus Linguae Graecae, at https://stephanus.tlg.uci.edu. Trapezuntius, Georgius, Comparatio Philosophorum Platonis et Aristotelis. See Monfasani, Vindicatio Aristotelis. Valentinelli, Giuseppe, Biblioteca manuscripta ad S. Marci Venetiarum, 6 vols. (Venice, 1868–73). Vita Marciana Aristotelis. See Düring, Aristotle in the Ancient Biographical Tradition, 94–119. Vita Vulgata Aristotelis. See Düring, Aristotle in the Ancient Biographical Tradition, 120–39. Xenocrates, Senocrate – Ermodoro. Frammenti. Edizione, traduzione e commento, ed. Margherita Isnardi Parente (Naples, 1982). Zanetti, Antonio M., Latina et Italica D. Marci Bibliotheca Codicum Manu Scriptorum (Venice, 1741).

Index Fontium Alexander Aphrodisiensis De Fato, ed. Bruns 6 (171.14–16) Quaestiones, ed. Bruns 1.26 (41.4–8) 2.21 (63.10–28) 2.21 (66.22–25, 68.20–24) 2.21 (70.33–71.2) 2.21 (71.1) Amelius Fragmenta, ed. Zoumpos 17, no. 1

87 88 89 88 93 87

54

Apuleius De Platone 1.1 124 1.12 13 Aristides Oratio ad Platonem pro quattuor viris, ed. Lenz-Behr 623 27 Aristoteles Analytica Posteriora 1.76b24–27 10 1.76b39–43 204 2.90a3–5 32 Analytica Priora 1.43b6–11 34 1.46a1–2 34 1.49b34–35 204 De Anima 3.429b10–22 82 De Caelo 1.268a7–10 50 1.268a8–13 49 1.268a9–13 50 1.268a14–15 58 1.269a3–18 31 1.271a33 49 2.284a11–12 58 2.284b3–5 58 2.286a10–11 58 2.289a14–15 58 2.291b25–28 108 2.292a15–17 108 https://doi.org/10.1515/9783111250137-008

2.292a18–21 58 De Generatione Animalium 2.736b27–29 81 De Generatione et Corruptione 1.318b6–7 109 2.736b27–29 81 Ethica Nicomachea 5.1132b21–23 210 Fragmenta, ed. Rose Frg. 673 (p. 421) 14 Historia Animalium 1.487b34–488a10 160 Iambi et Elegi, ed. West 2:44–45 14 Metaphysica 1.993b11–19 44 Liber 3 49 Liber 12 49 5.986b27 110 6.1027a29–1028a6 100 8.1044b8–12 70 12.1073a33–34 58 12.1074b33–35 87 12.1076a4 49, 114 13.1078a2–21 204 14.1089a24–25 204 Meteorologica 1.352a28–31 103 Physica 1.184b15–17 109 1.185a8–b5 105 1.185a13–15 31 1.186a4–b35 105 1.186a8–9 113 1.187a10–12 109 1.187a35 69 1.188a2–23 69 1.189b20–192b4 68 1.191b13–16 69 1.191b27–30 69 1.191b35–192b4 72 1.192a22–23 171 1.192a29–32 69 2.1269.26–31 118 5.230a31–32 103 Politica 1.1253a2–3 160

230 

 Index Fontium

1.1256b26–32 215 1.1261a–1262b36 154 2.1262a18–21 161 2.1265a14–17 177 2.1274a7–15 181 4.1292a2–27 181 5.1301b28–33 210 7.1326a5–8 177 7.1326a23–32 176 7.1335a11–18, b29–32 175 7.1335a28–29 175 Problemata 30.1.953a27 14 Rhetorica 1.1354a1 27 Arrianus Indica 8.6 161 Augustinus, Aurelius Contra Iulianum 4.76 / c. 15 (PL, 44:777) 13 De Civitate Dei 8.4 14 8.12 14 8.13 14 De Vera Religione 2.2 125 3.3 135 Avicenna Canon Medicinae, tr. Gerardus Cremonensis, ed. Padua, 1479 I, fen. 3, c. 8 196 Barbarus, Franciscus Epistola ad Georgium Trapezuntium, ed. Quirini, Diatriba; et Sabbadini, Centotrenta lettere Quirini 2:300; Sabbadini 58 220 Boethius Commentarii in librum Aristotelis ΠΕΡΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ (De Interpretatione), ed. Meiser 2.3 (2:801–6) 2 Consolatio Philosophiae 4.6.32–33 96 5.6 68

Caesar, Iulius De Bello Gallico 6.14.1–4 10 Cicero Brutus 121 13 De Finibus Bonorum et Malorum 5.7 13 De Natura Deorum 2.32 13 De Oratore 1.7–8, 11, 19–20 28 1.47 13, 27 3.177 29 De Senectute 45 184 Orator 7 28 20–22 29 62 13 64 26 75–76 29 Timaeus 38 11 Tusculanae Disputationes 1.22 13 1.79 126 Demosthenes Epistolae 5.3–4 14 Oratio de Corona 159 15 Oratio III Olynthiaca 22 179 Dio Chrysostomus Oratio 1 (De Regno) 198 Diodorus Siculus Biblioteca Historica 2.58.1 161 3.5.2–3 162 3.24.4 161 3.34.4–6 162 3.321 161

Index Fontium 

Diogenes Laertius Vitae Philosophorum 2.66 151 3.2.5 124 3.5 30 3.6–7 30 3.25 151 3.26 125. 151 3.29–33 151 3.37.10 26 3.39 126 3.45 152 4.1 152 4.2 125 5.9 15 5.39 16 6.69 162 8.2 6 (ps.)Dionysius Areopagita Divina Nomina, ed. Suchla 1.1 (109.10–13, 13–16) 1.5 (117.5–11) 4.10 (155.8–20) 4.11 (156.1–2) 4.11 (156.2–3) 4.11 (156.2–15) 4.12 (157.11) 4.12 (157.12–13) 4.12 (157.13–14) 4.12 (157.18–158.2) 4.15 (161.1–2)

47 47 129 129 129 140 129 138 136 149 128

Eudemus Rhodiensis Fragmenta, ed. Wehrli 37b (27)

184

Eusebius Caesariensis Praeparatio Evangelica, ed. Mras 11.13.6–8 (2:33.17–34.6) 11.18.3–4 (2:39.22–40.4) 11.18.3–4 (2:40.19–41.1) 11.18.6 (2:41.7–8) 11.20.1 (2:45.3–6) 17.17.6–8 (2:39.10–20)

48 53 54 54 54 53

Gellius, Aulus Noctes Atticae 15.2.4–8 196

19.3.2 15 20.3.2 169 Gregorius Nazianzenus Oratio 21 (PG, 35) 1084A10–B6 52 Oratio 45 (PG, 36) 625C1–7 47 628A11–12 48 Hermogenes Taurensis De Ideis, ed. Rabe 1.9 (243.6–7) 2.9 (378.9–17, 379.3–6) 2.10 (380.20–381.5, 383.13–17, 384.12–13, 386.16–387.4, 389.3–4, 390.13–16, 390.23–391.3, 395.7–13) 2.12 (403.23–24)

29 28

28 28

Herodotus Historiae 1.68–69, 88, 135 162 1.211–216 160 1.216 160 3.38 162 4.172 161 5.6 161 Hesiodus Opera et Dies 12–13 127 13–14 127 Theogonia 16 65 Hieronymus, Eusebius Adversus Iovianum (PL 23) 298b–c 125 Homerus Ilias 1.225 116 2.204–205 49, 114 4.412 116 6.488–489 96 20.336 96 Odyssea 9.9–10 117

 231

232 

 Index Fontium

12.342 117 20.17–18 117 Iamblichus De Mysteriis Aegyptiorum, ed. Des Places 8.6 (199–200 [269.1–11]) 99 8.7 (200–201 [270.9–19]) 99 Ignatius Antiochenus Epistolae, ed. Camelot Ad Rom. 7.2 (126)

129

Livius Ab Urbe Condita 2.5 154, 155 8.8.9 154 10.28.18 154 Lucianus De Saltatione 10 198 10.11–12.8 168, 198 11–12 198 13 198 14 198 15 198 16 198 17–18 198 20–21 198

Numenius Fragmenta, ed. Des Places 11.11–14 (53) 12.2–4 (54)

54 54

Olympiodorus In Platonis Gorgiam Commentaria, ed. Westerink 41.9 (214.25–215.1) 14 41.9 (215.11) 14 41.10 (215.19–23) 14 Parmenides Fragmenta, ed. Diels-Kranz, Vorsokratiker 8.3–14 (1:155) 111 8.26–28 (1: 156) 113 8.29–33 (1:157) 111 8.30–31 (1:157) 113 8.50–52 (1:158) 112 8.50–59 (1:158–159) 112 Quintilianus Institutio Oratoria 12.10.58–60 29

(ps.)Lucianus Demosthenis Encomium 47 14

Philo Alexandrinus De Abraamo 69 97 269c4–d2 97 272e3–5 97 De Opificio Mundi 21.2–4 63 De Plantatione 3 63

(ps.)Lysias, ed. Hercher, Epist. Graeci Ep. ad Hipparchum (601–03) 6

Philoponus, Ioannes In Aristotelis Physicorum libros, ed. Vitelli 5.7–8 (ad 1.184a1) 59

Macrobius Commentaria in Ciceronis Somnium Scipionis 1.2 84 Saturnalia 2.8.4–9 125

Philostratus Vita Apollonii, ed. Keyser 1.33 (34.33–35)

Melissus Fragmenta, ed. Diels-Kranz, Vorsokratiker 2 (1:186) 110 7.1–3 (1:187–188) 113 7.7 (1:189) 113

161

Plato Cratylus 403c2–3 97 Epinomis 977c3–7 206 982b5–7 97 986c1–d2 52

Index Fontium 

991d5–992a6 40 992a4–6 207 992b1–3 40, 207 992c6–d3 40 Epistolae 2.312d6–e4 7 2.312e1–4 51 2.312e1–2 65 2.312e1–3 29 2.313e2–314a1 7 2.314a1–2 7 2.314b5–c4 9 2.314c5–6 9 6.323c6–d6 52 7.341b7–c6 9 7.341d2–e6 9 7.344d4–345a1 9 Gorgias 503c1–510d7 179 512e3–4 87 524a8–b1 57 526d3–4 57 Leges 1.630a5–6 56 1.630a8–b1 56 1.630c2–6 56 1.634a6–b1 163 1.638d2 185 1.636d7–e3 121 1.641c8–d2 182 1.641d6–8 183 1.642a1–7 183 1.644c6–d2 121 1.647d2–7 165 2.660e2–5 121 2.674a2 185 3.679b7–c2 212 4.709e6–8 199 4.711d6–712a3 200 4.713c8–714a2 200 4.715e7–716b1 48 4.715e7–717a2 29 4.716a2–3 95 4.721a9–b1 175 5.727c1–4 121 5.728e7–734b2 212 5.733e6–734b3 122 5.736e2–7 212 5.739a6–e3 159

5.742d2–e7 177 5.744b1–c4 211 5.744d3–7 211 5.745b3–c4 158 5.746d3–747e11 200 6.757a2–b1 210 6.765e3–766b1 169 6.771e5–772a4 169 6.772d5e2 175 6.782d10–783a8 173 7.792c2–e2 165 7.792c8–d8 122 7.807e4–808d1 126 7.811d2–812a1 203 7.811d5–e1 202 7.813d2–5 168 7.816d9–e5 165 7.817e5–818a7 203 7.818b2–3 205 7.818b9–d9 205 8.835d4–836b4 170 8.837a2-b9 171 8.838a4–e1 170 8.838e4–839a3 150 8.839e5–840b1 172 8.840b5–c1 172 8.840d2–e2 172 8.841d6–e3 173 9.870a1–b2 212 9.874c2–6 150 9.853b–857d 94 10.841d1–e3 150 10.884b4–9 86 10.889c3–6 59 10.893b1–3 86 10.895e10–897b5 74 10.896e8–897a7 76 10.899d–905d 90 10.903b5–905c1 93 11.926e9–927a8 57 12.949e7–950a3 208 12.960e5–968b2 40 Menon 80a8 25 Parmenides 135e9–136c5 34 137a7–142a8 46 137c4–138b1 31 160b5–163b4 61

 233

234 

 Index Fontium

Phaedon 64c8–9, e8–65a2 125 77–93 32 93–94 32 Phaedrus 231e3–232a6 143 237b2–6 143 237b7–c2 145 237d6–238c4 130 241c6–d1 131 245b1–4 135 245b4–c1 136 245c5 77 245c9 77 246e4–6 29 248c2 95 248c2–5 95 249c1–251a7 138 249d2 80 250d3–6 137 253c7–254e8 141 261d10–e4 27 261e6–262c3 18 263b5–c6 19 265c8-267d8 19 269d6–272b2 22 269e5–7 27 274c7-b2 6 Philebus 16c9–10 64 23c9–10 64 28c7–8 48 Politicus 270–271 60 270a4 80 271b2 95 272e5–6 96 272e6 95 Protagoras 321e6 95 Respublica 3.395c3–396a6 117 3.401b1–c3 119 3.402e3–403a6 119 3.403e4–6 196 3.412e5–413c6 166 3.413c7–414a4 166 4.419–28 178 4.422c8–d7 176

4.422e7–423a3 176 4.460e4–7 175 5.472b1–e4 158 5.473c11–d3 199 5.473c11–e2 156 6.506d8–e7 51 6.508b9–c2 51 6.508e1–3 51 6.508e1–509a5 65 6.509b2–10 51 7.527d7–e3 907 9.583a1–3, b3–5 119 9.586a1–b4 119 9.591c1–2, b3–6, c5–d3 120 10.609a9–b2 79 10.617e1 99 10.617e3–4 99 Sophista 237–238 66 Symposium 178b3 65 202d1–3 146 204a4–6 146 204b1–5 146 205e1–206a1 146 208d2–e1 147 210e2–212a7 148 Theatetus 164c4-5 2 Timaeus 27d6 48 28a1–2 48 28a1–b4 31 28a4–7 59 28b7–c3 31 28c3–5 59 28c6–29a3 60 29d7–e3 59 29e1–2 29 30a3–6 62 30b6–c1 59 30d1–31a1 60 31a3–4 60 32c7–8 36 34b10–c1, c4–5 62 34c2–4 62 35a1–5 80 37c6–d1 62 37c8–d1 60

Index Fontium 

37e3–38a1 62 38b6–7 62 40d6–e3 56 41b2–3 71 41b2–6 59 41c2–3 79, 100 41c4–5 100 41c7–8 99 41e2 95 49e7–50a2 70 50d5–51a1 36 51a4–b2 61 52a1–2, 4 36 52b4, d3 60 52b6–c2 66 54d2–56c7 36 69c5–9 85 69d4–6 85 69e3–4 85 89e5 95 Plotinus Enneades, ed Armstrong 5.1.6.38–45 (5:32) 5.1.6.50–7.2 (5:32) 5.8..4–6, 7–9 (5:38–40)

53 53 53

Plutarchus Moralia 227e8–10 (Apophth. Lac. 13) 168 238A–B (Instit. Lacon. 14–15) 192 239f4–250a2 (Laced. Epit. 42) 168 241f5–6 (Lacaen. Apophth. 16) 162 335A (De Fortuna Alexandri) 198 779D–E (Ad princ. inerud. 1) 201 Vitae Parallelae Cato Iunior 25.4 161 Lucullus 2.4 201 Lycurgus 14.2 168 Lycurgus 15.6–10 161 Lycurgus 17.2.1 169 Lycurgus 19.4 214 Lycurgus 21.1–3 198 Lycurgus 21.2 192 Lycurgus 27.3 207 Lycurgus 29.4–30.1 213 Lycur. et Num. Comparatio 4.7 214 Numa 3.1 161 Numa 3.1–2 161

(ps.)Plutarchus Vitae Decem Oratorum 9.849D 11 Proclus Elementatio Theologica, ed. Dodds 64 (62.8–9) 85 124 (110.10–28) 101 In Platonis Timaeum Commentaria, ed. Diehl 1:369.5–8 66 1:385.14–22 65 1:386.8–13 67 2:122.11–17 79 Platonica Theologia, ed. Saffrey-Westerink 1.25 (1:109.24–110.13) 57 3.6 (3:23.23) 85 Rhetorica ad Herennium 4.11–14 29 Sacra Scriptura Acta 22:25–29 209 Acta 23:24–25, 27 209 Cant. 4:15, 7–8 127 Cant. 5:10–16 127 Col 2:3 55 Dtn. 13:4 48 Gen. 1:2 65 Iac. 4:5 48 Io. 7:16 54 Io. 10:30 54 Io. 14:28 54 182 Io. 19:7 1 Io. 3:9 54 1 Io. 5:18 54 Is. 41.4 48 2 Macc. 15:14–15 57 Mc. 10:25 175 Mt. 7:6 6 Mt. 12:25 176 Mt. 24:36 54 1Petr. 55 48 Prov. 3:34 48 Prov. 4:6, 8 129 Ps. 138:7–8 92 2 Reg. 1:26 129, 138 Rom. 1:20 137 Rom. 1:26–27 127 Rom.8:28 138

 235

236 

 Index Fontium

Sap. 8:2

129

Simplicius In Aristotelis de Caelo Commentaria, ed. Heiberg 12.22–26 37 87.21–26 37 378.8–16 37 556.12–14 109, 110 558.5–7 112 561.10–25 106 564.24–26 105 576.14–16 105 582.2–3 110 638.14–640.19 106 671.7–20 106 In Aristotelis Physicorum Libros, ed. Diels 1.proem (3.5-6) 59 20.30–31 114 23.14–16 114 26.6 66 38.30–32 112 39.30–40.7 112 40.3–4 113 40.12–15 113 70.16–17 114 80.1–2 112 103.31–104.4 113 109.20–24 110 145.3–14 111 145.27–146.1 112 146.2–6 111 146.3–4 113 146.23–25 111, 112 180.1–7 112 187.20–188.16 113 227.10–22 67 229.1–5 67 241.1–3 184 316.2326 (ad 2.135a3) 59 542.19–22 67 1165.34–38 37 1248.1–1249.6 76 Solon Fragmenta, ed. West 13.71 (2:127) 15.1–3 (2:130)

214 214

Suetonius Augustus 40.3 209 Synesius De Providentia, ed. Lamoreux-Aujoulat 1.11.9 (117.5–7) 102 2.7.4 (158.1) 97, 102 Theon Smyrnaeus Expositio rerum mathematicarum ad legendum Platonem utilium 13 39 Theophrastus Fragmenta, ed. Wimmer et Diels, Doxographi Gr. 5.8 (Diels, 480.8–9) 114 52 (Wimmer, 426) 105 Thomas de Aquino Sententia Libri Aristotelis de Anima 1, lect. 8, n. 1–2 Summa Theologiae II-II, a. 152, a. 2, ad 3

83 151

Timaeus Locrus De Natura Mundi et Anima, ed. Marg 206.11–12 (p. 120) 62 215.13–17 (p. 134) 107 224.14–225.5 (pp. 148–150) 84 Trapezuntius, Georgius Epistola ad Franciscum Barbarum, ed. Monfasani, Collectanea 200 (6) 222 201 (9) 223 Comparatio Philosophorum Platonis et Aristotelis, ed. Monfasani 1.2–3 (474–82) 17 1.3 17 1.3.10–11(484) 25 1.4.1–2 (482) 30 1.5.1–13 (492–94) 104 2.2 (552–54) 43 2.2.8 (780.27–29) 143 2.3.1 (554) 59 2.3.189 (594) 86 2.5.41–45 (626) 49 2.9–11 (652–80) 59

Index Fontium 

2.10–11(654–80) 68 2.10.52–54 (664) 59 2.11.35–38 (678) 59 2.12.8 (682) 85 2.18.10 (750) 86 3.2 (780–85) 15, 131 3.2.1–10 (780.3–25) 134 3.2.13 (782.6–7) 131–32 3.2.16 (782.22–23) 134 3.2.17 et 16 (782.23–27, 20–23) 132, 144 3.2.17–18 (782.26–30) 133 3.2.19 (782.30–31) 149 3.3.2 (788.1–3) 154 3.4 et 9 (792–99, 846–63) 167 3.6 (804–19) 178 3.6.48 (814–15) 15 3.7.6–10 (818.24–820.12) 182 3.7.11–16 (820.12–823.2) 182 3.7.13–19 (821.19–823.13) 198 3.7.16 (829.27–28) 182 3.7.30–34 (824.14–32) 182, 202 3.7.35–46 (826.1–828.8) 182. 203 3.7.45 (826.30–828.2) 182 3.10.6–36 (865.6–872.6) 207 3.10.29–30 (870.9–14) 209 3.11 (877–86) 210 3.11.1–3 (876.13–23) 206 3.14.3–34 (894.27–902.150 207 3.14.28 (900.17–18) 171 3.14.34–39 (902.13–904.9) 206 3.14.55 (908.15–160 174 3.15–16 (912–28) 216 217 3.15.29 (918.25–920.9)

 237

Praefatio ad Cardinalem Nicolaum Cusanum pro translatione dialogi Parmenidis Platonici, ed. Ruocco, Platone latino; et Monfasani, Collectanea Ruocco 35.10; Monfasani 303 (2) 220 Praefatio ad Papam Nicolaum V pro translatione Legum Platonicarum, ed. Monfasani, George of Trebizond 360 (1) – 361 (4) 219 361 (4) –362 (6) 220 364 (8) 220 Valerius Maximus Facta et Dicta Memorabilia 4.3.5 215 Vita Marciana Aristotelis, ed. Düring 5 (98) 16 6 (98) 16 10–12 (98–99) 15 Vita Vulgata Aristotelis, ed. Düring 4 (132) 16 5 (132) 16 Xenocrates Fragmenta, ed. Isnardi Parente Frg. 212

14

Xenophon Respublica Lacedaemoniorum 1.710 161 2.12–13 172 7.1–2 213 14.2 213 14.6 213

Index Nominum Because of their ubiquity in the LD, incidences of the names Aristotle, Aristotelians, Plato, and Platonists as well as references to the unnamed critic of Plato, i. e., George of Trebizond, are not recorded. Achilles  144–45 Admetus  144 Adrastia  95 Adrianopole  217n Aeschines  11, 17 Afri Superiores  161 Agathon  144 Agis, son of Archidamus  214 Albany, University at, State University of New York  VII Alcestis  144 Alexander Aphrodisiensis  87–89, 93–94, 102–03, 114 Alexander the Great  27, 198, 217n Allen, Michael J. B.  V Amazons  168 Amelius  67 Anaxagoras  22 Andocides  11 Antipater  14 Antiphon  17 Apollo  189, 192–93 Apollo Delphicus  39 Apuleius  13, 126 Archedemus  8 Archias  14 Aristides, Aelius  15, 27 Aristippus  151 Aristophanes comicus  146 Aristophanes of Plato’s Symposium  144–45 Arius  54 Arrian  161 Artemisium  180 Asclepius  152 Assyrians  216, 217n Astylus  172 Athanasius Alexandrinus  52 Athenian Stranger of Plato’s Laws  145 Athenians  167, 178, 180, 184, 211, 216, 221 Atropus  96 Augustinus, Aurelius  13–14, 43, 115, 125, 132, 135, 149 Avicenna  196

https://doi.org/10.1515/9783111250137-009

Babylon  177–78 Barbaro, Francesco  221–22 Basilius Magnus  43 Bessarion, Cardinal  I, III, VIII, XI–XXI, XXIII, XXV, XXVI, 1, 42, 115 Boese, Helmut  XIIn Boethius  XIII, XIX, 2, 43, 68, 96, 102 Brahmin (Brachmanes)  161 Brutus, Lucius Iunius  154–55 Burnet, John  XXI Bussi, Giovanni Andrea  XIV, XVI, XVIII, XIX–XX, XXVII Caesar Augustus  209 Caesar, Julius  10 Calderini, Domizio  XVI Callicles  57, 123, 179 Callistus, Andronicus  XIn, XV Carvajal, Juan, Cardinal  XVI Cato the Elder  184 Cato the Younger (Uticensis)  161 Chaldeans  82, 97 Cicero, Marcus Tullius  XIX, 12, 13, 26, 28, 84, 126, 177n, 183n, 184, 209 Cimon  178 Cinyras  121, 191 Clinias  159, 165, 182, 183 Clydesdale, Marquess of. See Douglas, Alexander Constantinople  217n Coriscus  52 Cotho  96 Cratylus  30 Crison  172 Cretans  221 Cyrenians  201 Cyrillus Alexandrinus  43 Cyrus the Great  160 Daedalus  20 Damo  6, 8 Daniades  123 Daniel, propheta  217n David, King  128

240 

 Index Nominum

De Keyser, Jeroen  XVII Delmas Foundation, Gladys Krieble  VII Demetracopoulos, John  II Democritus  105–06 Demosthenes  XIII, 11–12, 14, 15–16, 17, 28 Diodorus Siculus  161, 162 Diogenes Laertius  XIII, 26, 151–52 Diogenes of Sinope  162–63 Dion of Syracuse  9 Dionysius Areopagita, ps.  38, 47, 128–29, 136, 141, 149–50 Dionysius of Syracuse  8–9, 152 Diopompus  172 Douglas, Alexander, Duke of Hamilton  XII Druides  10 Egyptians  97, 98, 162, 190 Empedocles  14 Ennius  182n Ephialtes  181 Erastus  52 Eryximachus  144 Euclidus  30, 39 Eudaemon, father of Aristides  27 Eudemus  184, 195 Eurytua  30 Euthyphron  25 Evenus Parius  21 Foscari, Pietro  XIX, XX, XXIII Galli  118 Gatti, Giovanni, OP  VII, XX Gaza, Theodore  XI, XIV, XVII, XIX, 63n Gellius, Aulus  126, 196–97 Giustiniani, Francesco  XVII Gorgias  17, 21, 25 Gorgo, wife of Leonides  168 Greeks  217n, 218 Gregorius Nazianzenus  43, 47, 52 Gregorius Nyssenus  43

Hesiodus  65, 127, 148, 190 Hieronymus, sanctus  115, 125, 132, 149–50 Hierotheus, episcopus Athenarum, ps.  47, 128, 138, 149–50 Hipparchus  6–8 Hippias  21, 25 Hippocrates  22–23 Homerus  28, 96, 114, 116–17, 144–45, 148, 190 Hortensius  161 Hyperides  11–12, 17 Iamblichus  67, 98–99 Iccus of Tarentum  172 Ieremias  57 Ignatius Antiochenus  150 Ioannes de Ruppesforte  XIII Isaeus  17 Isocrates  17 Jerome, Saint  115, 125, 132, 149–50 Jesus Christ  55, 217n Jouffroy, Jean, Cardinal  XIII Jove  139 Lachesis  96 Leonidas  168 lex Laia  171 Liberus Pater  184, 188–89, 192–95 Licymnius  21 Lucian  168, 198 Lycurgus  11, 15, 17, 148, 161, 167–69, 172, 184, 207–08, 213–14, 216, 221 Lysander  214 Lysias  6–8, 17, 22, 130, 135, 137, 142–44

Macareus  170 Macedonians  167, 180, 216 Macrobius  84, 125, 126 Manuzio, Aldo  XIn, XVII Marathon  180 Marcus Curius  215 Mariev, Sergei  II, VII Heracledorus  14 Mars  117–18, 198 Hermes Trismegistus  67 Massagetae  160–62 Hermias  52 Matula, Jozef  II Hermogenes of Tarsus  11, 28–29 Medes  181, 216 Hermogenes, studiosus Parmenideae philosophiae  Megillus, hospes Lacedaemonius  184 30 Melissus  105, 109–14 Herodotus  160 Meno  25

Index Nominum 

 241

Midas  121, 191 Miltiades  178 Minos  167, 221 Mithridates  151 Mohler, Ludwig  XI, XV, XVII, XXI Monfasani, John  II Moses  48, 63 Mus, Publius Decius, Iunior  154 Mus, Publius Decius, Senior  154 Musaeus  198 Muses  192–93

Porphyry  67 Proclus  57, 67, 100 Prodicus  17, 21, 25 Protagoras  21, 25 Pythagoras and the Pythagoreans  5, 6, 8, 10, 30, 35, 50, 55–56, 82, 83, 106–08, 198

Nasamones  161 Nestor  27, 200 Nicholas V, pope  218, 221 Nicholas of Cusa, cardinal  XVI, 220 Nicolaus Damascenus  114 Numa Pompilius  161, 214 Numenius  53

Salamis  189 Salian priests  198 Simplicius  2 Socrates  8, 14, 18–24, 34, 80, 86, 123,134, 143–45, 148–49, 179 Solon  148, 181, 214, 216, 221 Spartans  161–62, 167, 184, 192, 195, 198, 207, 213, 216, 221 Suetonius  209 Synesius  102 Syrianus  67

Oedipus  170 Olympiodorus  14 Origen  54, 55 Orpheus  65, 198 Osiris, rex Aegyptiorum  102 Panaetius  126 Parcae  96 Parmenides  34, 72, 105, 109–14, 145 Patroclus  144–45 Paulus Apostolus  47, 127, 137, 209 Pausanias  144 Pérez Martín, Inmaculada  II Pericles  22, 178, 181 Perictione, mother of Plato  124 Perotti, Niccolò  XIn, XVI, XVII, XX Persians  216, 217n Phaedrus  18–24, 130–31, 134, 137, 142–45 Pherecydes  112 Philiscus  15 Philo Alexandrinus  63, 97 Philolaus  30 Philostratus  161 Phrynis  44 Plataea  180 Plotinus  53, 67 Plutarch of Chaeronea  11, 17, 161, 167–68, 198, 213–16 Polus  21, 25

Quintilian  12, 126 Rigo, Antonio  VII Romans  161, 169, 180, 184, 198, 209, 216, 217n

Tambrun-Krasker, Brigitte  II Thamus  6 Themistocles  178 Theodorus  21 Theodorus mathematicus  30, 39 Theognides  56 Theon Smyrnaeus mathematicus  39 Theophrastus  12, 16, 79, 105–06, 113–14, 217 Theuth  6 Thomas Aquinas  83, 151 Thraces  161 Thrasymachus  20, 22, 23 Thyestes  170 Timaeus Locrus  67, 68, 84, 105–07, 145 Timaeus of Plato’s Timaeus  105, 145 Timon  3 Timotheus  44, 198 Tisias  17, 21 Toussaint, Stéphane  VII Trapezuntius, Georgius. See George of Trebizond Trogolodytes  161–62 Trojans  200 Turks  217 Typhon Aegyptius  102 Tyrtaeus  56

242 

 Index Nominum

Velian Stranger of Plato’s Sophist  145 Venetians  221–23 Venus  117–18 Virgil  182n Vulcan  117

Xenocrates  14, 16, 37 Xenophanes  110, 113–114, 152 Xenophon  161, 172, 213, 216 Zeno, Apostolo  XII Zopyrus  86–87