Le Liber particularis de Michel Scot (Michael Scotus) [1rst ed.]

Citation preview

AHDLMA 81 (2014) 249 -384

LE LIBER PARTICULARIS DE MICHEL SCOT

par Oleg VOSKOBOYNIKOV Higher School o f Economics. School o f Historical Studies Ul. Petrovka, 12 101000 Moscou Russie

Résumé C'est la première édition critique du Liber particularis de Michel Scot, traité cosmologique latin qui constitue la deuxième partie de son Liber inlroductorius. rédigé entre 1220 et 1235 environ. L'édition est effectuée sur la base du nus. Bodl. Canon. Mise. 555 (collationné avec les mss Vatican, BAV Rossi IX II et Milan, Ambrosiana L 92 Sup), afin de restituer une version qui circula, sous une forme relativement stable, en Italie dans la première moitié du XIVe siècle. Dans l'introduction, on trouvera les données essentielles sur les manuscrits du Liber particularis, sur la place de ce traité dans l ’œuvre de Michel Scot et dans le contexte intellectuel de la cour de Frédéric //, ainsi qu 'un essai préliminaire visant à l'inscrire dans le développement des savoirs en Occident dans la première moitié du XIII esiècle. Abstract This is the first critical edition o f Michael Scot's Liber particularis, a latin cosmological treatise, the second part o f his Liber introductori us, 1220-1235 ca. The edition is based on ms. Bodl. Canon. Mise. 555 (collated with mss Vaticano, BAV Rossi I XI I and Milano, Ambrosiana L 92 Sup), in order to give to the modem reader a version that had circulated in Italy, in a relatively fixed form, in the first half o f the XIVth century. In the Introduction I give essential data on the mss of the Liber particularis, its place in the work o f Michael Scot and in the intellectual context of the Frederick II 's court, and a preliminary’attempt inscribing it in the progress o f knowledge in the West in thefirst halfof the XU1th century. Riassunto Questa è la prima edizione critica del Liber particularis di Michele Scoto, trattato cosmologico latino che costituisce la seconda parte del Liber inlroductorius, redatto fra il 1220 e il 1235 circa. L edizione è sulla base del ms. Bodl. Canon. Mise. 555 (collazionato con i mss Vaticano. BA V Rossi IX11 e Milano. Ambrosiana L 92 Sup), il ché ha permesso di restituire un testo che circolò, in forma relativamente stabile, in Italia nella prima metà del XIV secolo. Nell'introduzione sono fomiti i dati essenziali sui manoscritti del Liber particularis, sulla sua collocazione nell 'opera di Michele Scolo e nel contesto intellettuale della corte di Federico II, con un primo tentativo per situarlo nello sviluppo dei saperi nell 'Occidente nella prima metà del XIII secolo. [Mots-clés : Michel Scot. Liber particularis, cosm ologie médiévale, laïcs, Frédéric II]

250

O L E G V O S K O B O Y N IK O V

e L ib er p a rticularis, dont on propose ici la première édition critique sur la base de trois manuscrits ', constitue le deuxième des trois livres du Liber introductorius , l’œuvre majeure de Michel Scot, célèbre traducteur et intellectuel actif entre Tolède, Bologne et la cour de Frédéric II, dans le premier tiers du XIIIe siècle. Sans rentrer dans le détail de ce qui est connu de sa biographie2, je me bornerai à donner quelques informations nécessaires sur les traductions d’Aristote et d’Averroès et les quelques œuvres originales qui lui sont attribuées, avant de passer au L ib er introductorius. L’attribution à Michel Scot des Q uestiones N icolai Peripatetici par Albert le Grand (D e m eteorologia. III, 4, 26) est jugée plausible par son éditeur, mais considérée comme douteuse par MarieThérèse d’Alvemy. Le premier commentaire à la Sphaera de Jean de Sacrobosco peut être dû à Michel Scot, car il cite le Tractatus spere dans son Liber introductorius (Clm 10268, f. 27v) : il s’agirait donc d ’une des toutes premières réactions au texte qui allait devenir l’un des manuels de base de l’astronomie scolaire5. L 'A r s alchem ie a été éditée par S. Harrison Thompson, et son attribution au savant écossais fait plus ou moins l’unanimité parmi les historiens4. D’autres attributions de textes à portée médicale, magique, hygiénique, plus douteuses, ont été mentionnées par Lynn Thorndike5. Les divergences d’intérêt, de style d’exposition, de sources utilisées et d 'au ctoritates citées ou, au contraire, passées

L

( 1) Bien que l'essentiel de cette édition ait été préparé lors d ’un séjour à l'Institut Warburg en 2004 (Francis Yates fellowship) et dans le cadre du projet de recherche 10-01-0092 de la Fondation scientifique (Nautchny Fond) de l'École des hautes éludes en sciences économiques de Moscou (2010-2011). le travail s'est échelonne sur une dizaine d ’années. J ’ai accumulé les suggestions de plusieurs amis et collègues qui travaillent actuellement sur Michel Scot. Au tout début. Piero Morpurgo. Gundula Grebner et Silke Ackermann m’avaient donné leur avis sur le choix des manuscrits. Charles Bumett a relu attentivement, avec la patience et l'implication personnelle qui lui sont propres, la première version de la transcription : le travail commun à l'Institut Warburg sur mon manuscrit de base, le Canon Mise. 555 est inoubliable J ’ai profité des conseils de notre regretté ami Alain Segonds. de Jean-Patrice Boudet. Dmitry Abramov, Agostino Paravicini Bagliani. Barbara Obrist, Danielle Jacquart, Johannes Fned, Nicolas Weill-Parot, Irene Caiazzo, Maaike van Oppenraij, Dieter Blume. Je tiens à les remercier tous chaleureusement : sans leur soutien, cette édition n'aurait jamais vu le jour. (2) Les hypothèses avancées par Ch. H. H askins (Studies in the History of Medieval Science, Cambridge [Mass.] 1924. p.272-298) restent pour l’essentiel acceptées par les chercheurs contemporains. Pour une bonne orientation bibliographique, voir l'un des derniers articles de Piero M orplrgo (2005). dans l’Enciclopedia Federiciana Treccani : http://www.treccani.jt/enciclo pedia/michele-scoto_9fc28Federiciana%29/ (dernière consultation: 01/11/2013); on y trouvera notamment les références aux quelques fragments importants du Uber introductorius qu’il avait édités. (3) Quaestiones Nicolai Peripatetici, ed. S. W ieluus , Mediaevalia Philosophica Polonorum, 17 (1973). p . 57-155; M.-Th.d'ALVERNY, «L a tradition manuscrite des "Quaestiones Nicolai peripatetici’’ ». in La transmission des textes philosophiques au Moyen Age, Aldershot 1994, p. 200219. Cf. The Sphere ofSacrohosco and its Commentators, ed. L. T horndike , Chicago 1949, p. 248-

342. (4 ) S. H arrison T hompson , «The Texts of Michael Scot’s Ars Alchemie», Osiris. 5 (1938), p. 529-559. (5) L. T horndike , A History of Magical and Experimental Science, vol II. New York 1923, p. 330 sq.

LH LIB E R PA RTICU LAR IS DE M ICHEL SCOT

251

sous silence, entre ces œuvres et le Liber introductorius sont parfois aussi frappantes que les « coïncidences », ce qui rend difficile un jugement définitif. Les latinistes arabisants, comme Charles Bumett, ont tendance à lui attribuer la traduction des commentaires d’Averroès, pour des raisons stylistiques et en faisant confiance aux colophons des manuscrits et aux témoignages des autorités scientifiques du xm e siècle6. Mais il est évident que Michel Scot s’appuyait, comme ses prédécesseurs, sur une équipe - ce qui lui a valu une calomnie de Roger Bacon qui pourtant apprécie le rôle de Michel Scot dans l'introduction de la philosophia naturalis «chez les L atins»7. Il n’en reste pas moins frappant que tout le Liber introductorius, y compris le Liber particularis, révèle une influence assez modeste du « nouvel Aristote » sur la pensée de son traducteur. Selon le colophon de l’auteur, le Liber introductorius a été conçu, à l’instigation de FrédéricII, comme une «légère introduction à l’astronomie» pour des scholares novitii et pauperes intellectu8. Il s’agit donc d ’une somme didactique, à visée générale, c ’est-à-dire englobant plusieurs savoirs sur l’univers sous l’égide de la science des astres. Il est constitué de trois libri : le Liber quattuor distinctionum, « livre en quatre parties », dont le titre faisait probablement écho à la Tetrabiblos de Ptolémée, le Liber particularis, « livre particulier », et le Liber physonomie, à savoir la Physiognomonie. Charles Haskins considérait que les trois constituaient, dès le départ, des ouvrages distincts, car les deux derniers ne figurent pas dans les manuscrits du Liber introductorius de Munich (Clm 10268) et d ’Oxford (Bodley 266), sa fidèle copie, le premier des années 1320 ou un peu plus tardif, le second, du milieu du x v e siècle9. Cela contredit ce qu'écrit Michel Scot à la fin du long prologue « à l’ensemble de son ouvrage » l0. Le liber totius artis y est divisé en trois livres : le premier est constitué de quatre « distinctions », le deuxième est appelé « simple » ou « particulier ». consacré aux «jugements et (6) Voir par exemple : Ch. B urnett, « TheCoberence of the Arabie-Latin Translation Program in Toledo in the Twelfth Century ». Science in Contexi, 14(2001). p. 263. n 38 (7) Opus tertium, ed. J. S. Brewer, 1-ondres 1859, p.9l (pour la calomnie); Opus maius, ed. J H. Bridges, vol. 3. Oxford 1900, p. 66 (pour l’introduction de Ia scientia naturalis chez les Latins). (8) Ms. Paris. BnF n.a.l. 1401, f. 11A ; ms Munich, Clm 10268. f. 1A : « Incipit proemium Libri introductory quem edidit Michael Seottus astrologus Frederici imperatoris Romanorum semper augusti, quem ad eius preces leviter in astronomia composuit propter scolares novitios et pauperes intellectu in tempore domini Innocenti! pape quarti ». (9) À ceux-ci il faut ajouter un troisième. Clm 10663, du xvnc siècle, copié aussi servilement, pour le texte et les images, du Clm 10268. ( 10) Le prologue est édité dans la thèse non publiée de Glenn Edwards, The Liber introductorius of Michael Scot, Ph. D.. University of Southern California. 1978. Ms. Paris. BnF n.a.l. 1401. f. 39A : « Sed antequam ulterius procedamus in sermone incepto intendentes multa dicere de celestibus et terrestribus que sunt secreta philosophorum et pertinent arti astronomic, volumus librum tocius artis pro noviciis scolaribus incipere ordinate, qui merito dici potest introductorius. Hic enim liber constat ex 3 libris. Primus quidem constat ex 4 distinctionibus. Secundus liber est simplex et ipsum appellamus librum particularem eo quod tractat de iudiciis et questionibus diversorum. Tercius vero liber dicitur physonomie, quia multum tractat de naturalibus iudiciis et tunc est epilogus vclut ante omnes libros de prenominatis prohemium. Et hec dicta nunc sufficiant in nostro prohemio presentis operis sub laude Dei. Explicit prohemium tocius operis et principaliter primi libri. Nunc incipit liber primus editus in quatuor distinctionibus ».

252

O LEG VOSKOBOYN1KOV

questions diverses ». le troisième traite exclusivement de la physiognomonie et il contient un épilogue pour l’ouvrage entier11. Scot souligne que le prologue, très étendu d ’ailleurs, se réfère au Liber introduc lu rius dans sa totalité, mais surtout au Livre des quatre distinctions, ce qui aurait pu être source de confusion pour Haskins. Mais le savant américain, qui a été le premier à montrer l’importance de ce texte pour l’histoire des savoirs médiévaux, avait raison : les parties ont circulé séparément. Il faut voir dans le Liber introductorius un projet relativement homo­ gène, ambitieux, malgré les incohérences apparentes de composition et l’histoire complexe des manuscrits. Cependant le projet intellectuel n’est pas la même chose que l'histoire du texte. Essayons, dans la mesure du possible, de compren dre la place du Liber particularis au sein de ce projet. Michel Scot se répète souvent dans le Liber introductorius, en ruminant les mêmes sujets dans les deux premiers libri, souvent avec grand détail dans le premier, plus succinctement, plus simpliciter dans le deuxième. Il prétend avoir rédigé un livre entier, le Liber particularis, en guise de résumé de la partie essen­ tielle, quadripartite, ce qui n’est pas tout à fait exact : par exemple, l’astrologie, à part quelques références disparates et peu techniques, n’a presque pas de place dans le Liber particularis. Il dit écrire iuxta vulvare - un terme qu’il oppose à scriptura- à savoir en langage «presque parlé», accessible à to u s12134; mais, au fond, son style est plutôt fluctuant et souple, se pliant aux nécessités de tel ou tel passage ou sujet traité. 11 est vraiment « parlé » lorsque l’auteur donne un exem­ plum ou un experimentum édifiant ou amusant; il devient obscur, lorsqu'il touche à des « secrets », comme c ’est le cas de la physiognomonie, un savoir princier et non populaire, de la magie, de certains aspects de l’astrologie; il se montre plus technique, lorsqu’il est question des calculs, des horoscopes, de la musique IJ. Scot semble avoir choisi le style d ’exposition des doctrines astronomiques que l’on commençait, déjà à cette époque, à désigner comme «astronomie narrative », par opposition à 1’« astronomie démonstrative » ,4. Cette recherche didactique lie le Liber introductorius à la Sphaera, mais la structure de ce dernier trahit son (11) Ms.Oxford.Rodi.Can Mise.555,f.88vA. (12) Michel Scot rédige ses textes iuxta vulgare in grammatica (Can Mise. 555. f. IA ).Far exemple, dans la section De mirrabilihus mundi, construite plus ou moins en guise de réponses à l'interrogation frédéricienne, phéni x donne des réponses omni homini de omni re et in omni lingua per vulgare et perscripturam secundum modum sermonis interrogantis. Can. Mise. 555. f. 57rB. Sur les différents niveaux de la « latinitas » dans le langage scientifique et philosophique de l'époque, dans le contexte du problème litteratus / illitteratus, voir en dernier lieu : C. Konig-Pralong. Le bon usage des savoirs. Scolastique, philosophie et politique culturelle. Paris 2011. p. 29-35. (13) Les deux sections du Liber quattuor distinctionum consacrées à l’harmonie des sphères et à la musique (De notitia 7 orbium in celo. De notitia totius artis musice) ont récemment fait objet d ’une belle édition par C. Meyer, « Musique et astronomie dans le Liber quattuor disclinctionum de Michel Scot », Archives d'histoire doctrinale et littéraire du Moyen Âge, 76 (2009), p. 119-177. Il juge que. des deux sections, seulement la première est à mettre sur le compte de Michel Scot, tandis que la deuxième, plus développée, devrait représenter le travail d'un « éditeur » plus tardif, Barthélémy ou autre .ibid.,p 131-132. (14) 0 . Pedersen, « In Quest of Sacrobosco ». Journal o f the History o f Astronomy. 16(1985 ). p. 204-205

LE U B ER PAR TIC VtAR IS DE MICHEL SCOT

253

origine ou sa destination (une vraie classe d'école ou d ’université), ce qui n’est sans doute pas le cas du premier, du moins dans sa totalité. Ruedi Imbach a mis en avant le rôle que la cour, la présence d ’un mécène à tournure d ’esprit philosophique, un milieu avec ses intérêts et, j ’ajouterais, son étiquette littéraire propres, jouent dans la rédaction d ’une œuvre, ainsi que dans sa thém atiquels. Il est fort tentant de voir dans les choix stylistiques et linguistiques de Michel Scot le seuil d ’une porte qui mènera, dans un futur proche, à l’ascension des langues nouvelles, romanes en occurrence, au rang d ’idiomes scientifiques une ascension scandée, aux xm e et xtve siècles, par les premières encyclopédies en ancien français et italien et par d'importantes traductions des grands textes philosophiques1 l6. S’agit-il, pour reprendre une formule toute récente, d ’un « défi 5 laïque»17*? La largesse intellectuelle, exhibée par l’empereur au monde entier, chrétien et autre, par tous les moyens accessibles et tout au long de son règne, de 1220 à 1250, son exp e rim e n ta l h a b it o f m in d '* , la rhétorique de Y e ru d itio m u lto ­ rum reprise par son fils Manfred, en dialogue avec les maîtres parisiensl92 0, la fondation, difficile mais prometteuse, de l’université à Naples (1224): tout ceci semble verser de l’eau à ce moulin. Frédéric II ose critiquer littéralement l’apôtre Paul qui exhorte le bon chrétien à croire ce qu’il entend (Rom 10, 17) :fid e s enim certa, nous rassure-t-il dès le début de son traité de fauconnerie, non p ro v e n it ex a u d itu w .

Ruedi Imbach souligne avec justesse que. dans l’histoire des savoirs, Frédéric II n’est pas un laïc content d ’écouter, d ’amasser des savoirs, d ’être éduqué par un clerc, c’est quelqu’un qui met tout savoir à l’épreuve de sa propre raison et de ses connaissances, livresques ou empiriques-’1. Est-ce que Michel (15) Voir par exemple son analyse de la «philosophie » à la cour souabe, dont quelques passages du Liber introductorius : R. Im bach , Dante, la philosophie et les laïcs, Fribourg-Paris 1996, p. 92-97. (16) J.D ucos, «Traduire la science en langue vernaculaire: du texte au m ot». Science translated. Latin and VemacularTranslation of Scientific Treatises, Louvain 2008, p. 181-195. (17) R. I mbach - C. KOnig-P ralono, Le défi laïque. Existe-t-il une philosophie des laïcs au Moyen Âge ?, Paris 2013. ( 18)C. H. H askins . Studies in the History of Medieval Science, p. 262. ( 19)C’est en pensant à l'« éducation des masses ». ad eruditionem multorum, que le jeune prince, gravement malade, se met à traduire le De pomo sive de morte Aristotelis, retrouvé dans la bibliothèque paternelle, qu'il considère comme le meilleur de la philosophie aristotélicienne : Liber de pomo, sive de morte Aristotelis. Versio Manfredi, ed. M. Plezia , Warsaw 1960, p. 4 1. Sa santé restaurée, quelques années après. Manfred, maintenant véritable héntier de FrédéncII sur le trône sicilien, adresse des traductions scientifiques à l'intention des savants parisiens, accompagnées d'une lettre bien connue qui vante les savoirs, l’authenticité des textes traduits, la qualité du travail des traducteurs, dans le sillon de la rhétorique frédéricienne. Pour l'édition critique voir : R A. G aitthier. « Notes sur les débuts ( 1225-1240) du premier “A verroïsme" », Revue des sciences philosophiques et théologiques,66/3(1982), p. 323-324. (20) F ridericus 11. De arte venandi cum avibus, ed. C. A. W illemsen , 2 vol., Leipzig 1942,1.1, p.2. (21 ) Im bach . Dante, la philosophie et les laïcs, p. 1 12. À ma connaissance, dans l 'historiographie française, il manque toujours une biographie de Frédéric II plus récente que le fameux livre d ’Ernst Kantorowicz de 1927, beau mais fort discutable dans le détail comme dans sa portée générale. Pour ce qui concerne son rôle dans la vie intellectuelle de sa cour, le meilleur bilan, bien documenté et

254

O L E G V O S K O B O Y N IK O V

Scot, avec son projet mené partiellement à la cour, fait partie de ce défi? Représente-t-il un savant laïque? Oui et non. Oui, car il participe activement, entre 1220 et 1235, à un vrai laboratoire de pensée, soutenu matériellement et intellectuellement par l’empereur, un laboratoire qui veut se dégager du contrôle de l’Église et des clercs, mais qui a tendance à les attirer de son côté plutôt qu’à les expulser (sauf quelques moments de vraie crise des relations avec Rome). L'ancien chanoine de Tolède a dû attirer l’attention du jeune prince par sa traduc­ tion de l’oeuvre zoologique d’Aristote, accomplie en Castille en 1217 : non sans raison, Michel Scot s’est vu confier la tâche de continuer ce travail, en traduisant, à la cour, 1' A bbreviatio A v ic e n n e 22. Aristote est la cible de critiques, pas toujours fondées, dans Y A rt de cha sser avec les o isea u*23, mais il est peu présent dans le L ib er in troductorius. Dans ce sens, le mépris, voire l’indignation des deux grands aristotéliciens de la génération suivante, Roger Bacon et Albert le Grand, réitéré même par Jean Pic de la Mirandole, n’est pas sans raison, mais il ne faut pas oublier que Michel Scot visait des débutants et que, avant la réception des commentaires d ’Averroès, Aristote était considéré comme obscur même par une bonne partie des lettrés24. Michel Scot dialogue avec l’empereur tout au long du L iber introductorius, en restant courtois dans ses formules d’obéissance et de respect intellectuel. Il n’a pas peur de soutenir ses propres idées et de polémiquer, ouvertement ou à la dérobée. On a, en lisant le L iber introductorius dans son ensemble, l’impression d'un vrai dialogue, mais il faut se souvenir toujours que les questions de Frédéric II - qui, dans le Liber pa rticularis, sont une sorte de prétexte pour une partie presque à part, le D e m irrabilibus m u n d i 25 - sont pour la plupart tirées du U b e r N em roth et qu’elles renvoient à une étiquette courtoise, empruntée à l’honorable tradition littéraire, renouvelée par les contacts avec le monde équilibré, est fourni par W STLRNER, Friedrich II. 1.2: fier Kaiser 1220-1250, Darmstadt 2003 (deuxième édition,corrigée), p. 342-457. (22) Eric Kwakkel. en analysant le beau manuscrit de l’Abbreviano (ms. Cité du Vatican. BAV, Chigi E Vili 251) préparé pour l’empereur, a récemment montré que Michel Scot, en utilisant trois types de correction a lui-méme contrôlé la préparation de cet exemplaire E K w akkel , « Behind the Scenes of a Revision. Michael Scot and the Oldest Manuscript of His Abbreviano A vicenne». Viator. 40/1, (2009), p. 107-132. Voir aussi: M.-Th.d’ALVFRNY, «Avicennisme en Italie», in Oriente e Occidente nel Medioevo. Filosofia e Scienze. Atti del Congresso Intemazionale, 9-15 aprile 1969, Accademia Nazionale dei Lincei. Rome 1971, p. 117-139. (2 3 ) F ridericus II, De arte venandi cum avibus. t.I, p.8 (critique de la division générale des volatiles); ibid., p. 10 pour Hist. anim. Vili, 38; ibid., p .56. pour Hist. anim. VI, 5; IX, 11, où Frédéric II attribue à Aristote l'affirmation que personne n'a vu les nids des vautours, en changeant à son profit le rare d ' Aristote en nunquam. Cf. : Hist. anim .V. 35 (563a, 5-12). (24) A lbertus M agnus , Meteororum, lib. 3, tract. IV, 26, ed. A. Bokgnet, Opera omnia Beati Alberti Magni, Paris 1890, vol. IV, p. 697 : « Foeda dicta inveniuntur in libro qui dicitur Quaestiones Nicolai Peripatetici. Consuevi dicere quod Nicolaus non fecit librum illum, sed Michael Scotus, qui in rei veritale nescivit naturas, nec bene intellexit libros Aristotelis ». Jean Pic voyait dans Michel Scot un scriptorem nullius ponderis, multae vero superstitionis, à ranger, avec Jean de Séville ( !). parmi les traducteurs de textes astrologiques à la cour d ’Alphonse X (G iovanni P ico della M irandola , Disputationes adversus astrologiam divinatricem, ed. E. G arin . Turin 2004. vol. 2. XII, p. 528). (25) Cet rr redoublé est une des lectures propres au manuscrit oxonien, comme on le verra.

LE UBF.R PARTICUIARIS DE MICHEL SCOT

255

musulman. Lorsque, dans le Liberphysonom ie, Michel Scot exhorte son auguste interlocuteur à soutenir les sciences et à organiser des discussions à sa cour, il se réfère sans doute au Secretum secretorum connu à la cour26. Si l’on songe, entre autres, au Livre de Sidrach, avec ces mille questions et réponses posées par le roi Boctus au sage Sidrach27, et à la diffusion des questions et réponses (Masa ’il waagwiba) - ce genre spécifique dans la littérature scientifique musulmane, auquel Anna Akasoy attribue à juste titre les célèbres Questions siciliennes d’ibn Sab’in ( 1216/17-1270)28- pourquoi ne pas supposer que l’enquête sur les sciences de la nature et la théologie, transmises par le Liber particularis , aussi bien que les fameuses questions aux savants musulmans, sont le fruit d’un travail commun. Dans ce travail intellectuel, tel qu’il se présente dans les textes, il serait aussi difficile de distinguer une mentalité individuelle qu’une « main » sur une façade gothique. Sur l’origine et la portée « laïque » ou « cléricale » du Liber particularis, il y a des «non» aussi importants que des «sic». Michel Scot est un clerc, ancien chanoine de la cathédrale de Tolède, donc responsable, pendant un certain temps, autant de la cura anim arum que de la traduction de textes scientifiques et philo­ sophiques (de plus, menée en équipe). Participant avec la délégation hispanique au Concile de Latran IV, il a su, au cours des années suivantes, s’attirer l’attention bienveillante de la Curie romaine29. L’astrologie, critiquée par des clercs, ne représente pas pour autant en soi un savoir anticlérical : elle s’est développée au sein des groupes cléricaux et a été soutenue par des clercs, dont Michel Scot est plutôt un représentant typique, même si, comparé à un Raymond de Marseille, il n’est pas à compter parmi les auteurs originaux et novateurs dans le domaine où il voulait, non sans orgueil et autoconscience «professionnelle»30, se présenter

(26) Ms. Oxford, Bodl. Can. Mise. 555, f. 59v. C f.Secretum secretorum, I, 10, ed. R. S teele, Opera hactenus inedita Rogen Baconi, fase. 5. Oxford 1920. p. 48 : « Insuper condecet regem legi­ feros honorare, religiosos veneran, sapientes sublimare, et conferre cum eis, dubitabiles movere questiones, honeste interrogare, discrete respondere, sapienciores et nobiliores magis honorare secundum quod decet status uniuscuiusque ». (27 )Sydrac le philosophe Le livre de la fontaine de toutes sciences Edition des enzyklopadtschen Lehrdtalogs aus dem XIII Jahrhundert, cd. E. Ruhe. Wiesbaden 2000. Ce dialogue philo­ sophique en ancien françaises) d'ailleurs lié à l'Italie souabe parson prologue que l'auteur anonyme d’esprit gibelin lie à Frédéric II et son philosophe de cour Théodore d’Antioche (28) L'article Masa'il wa-agmba de Hans D aibek , dans I' Encyclopaedia o f Islam, donne plusieurs exemples de ce genre Anna A kasoy , dans sa récente édition critique des Questions sici­ liennes, est la première à exprimer des doutes sur l'attribution des questions à Frédéric II : A. A kasoy , Philosophie und Mystik der spùten Atmohadenzeil. Die « Sizilianischen Fragen •>des Ihn Sub'ins, Lcydc-Boston 2006, p. 107-124. (29) Pour plus de détails, voir: R Manselu, «La corte di Federico II c Michele Scoto», in L'averroismo in Italia. Convegno intcma7Ìonalc dell'Accademia nazionale dei Lincei, Roma, 18-20 aprile 1977, Rome 1979,p. 63-80. (30) M s.Munich, Clm 10268,f. 1l8vA-120vA. Userait long de rendre compte de tout ce passage, mais l image qui s'en dégage est fort intéressante : elle présente un idéal d’« homme d’État ». utile au public, serviteur fidèle de son prince, muni de la grâce spéciale de Dieu et connaisseur de ses secrets. Peut-être s'agit-il d ’un processus qui a touché plusieurs activités humaines aux x ii£- xiv £ siècles qui

256

OLEG VOSKOBOYNIKOV

comme une autorité; ses auctoritates ne sont autres que celles qui étaient accessibles en latin depuis le siècle précédent. Pareillement, lorsqu’on veut faire de lui un « portrait exemplaire de magicien philosophe », un « sage sorcier » et savant, scienziato, au service du prince31, il faut se rendre compte que l’on reprend une des images dont Michel Scot veut se parer, en parsemant le Liber quattuor distinctionum de recettes magiques assez élaborées. Même si c’est bien l’image immortalisée par Dante, les contradictions entre, d ’une part, la piété ostentatoire de Michel Scot, presque « théologien ». sa condamnation, répétée plusieurs fois, de la magie ennemie de la foi et, d ’autre part, la hardiesse de celui qui delle magiche frodi seppe il gioco et qui prétend avoir lui-même pratiqué la magie astrale, sautent aux yeux. Aux réflexions bien documentées de Jean-Patrice Boudet, j ’ajouterai le simple fait que la magie est pratiquement absente du Liber particularis et du Liberphysonomie (et cela dans toutes leurs versions)32. Les trois libri, conçus comme une somme, circulèrent ensemble et séparément. On distingue des versions longue et courte33, mais, si on est devant des stades différents de rédaction, s’agit-il d ’un long travail d ’accumulation ou plutôt d’abrégement? Et qui est le responsable de ce travail? L’Écossais ou ses «éditeurs» italiens des générations suivantes? Peut-être, lorsqu’on évalue la part de l’auteur dans le choix des mots, des formes, de l’orthographe et de la syntaxe, ce iuxta vulgare dont on vient de parler, il faut se rappeler, avec Michelet, de ce Moyen Âge qui, «avec ses scribes tout ecclésiastiques, n’a garde d ’avouer les changements muets, profonds, de l’esprit populaire»34. Les copistes ont sans doute joué un rôle dans les différents états du Liber introduc to ri us tel que nous le connaissons aujourd'hui; l’apparat de mon édition en rend compte pour le Liber particularis. Les versions présentes en Italie centrale et septentrionale dans la deuxième moitié du xm e et la première moitié du xive siècle subirent des interpolations qui rendent difficiles des jugements sur l’original et, de ce fait, problématique, sinon impossible, la constitution d ’un texte critique de l’ensemble35. Je suis enclin à ont vu l’apparition de tels «codes» de comportement des médecins, des juristes, des podestà, sans parlerdes princes ou des moines. (31 )G F ederici V escovini, Medioevo magico. La magia tra religione e scienza nei secoli xni e xrv, Tunn 2008, p. 55. (32) J.-P. Boudet . Entre scient e et nigromance. Astrologie, divination et magie dans I 'Occident médiéval (XUr-xvr siècle). Paris 2006, p. 182. (33) G. Edwards , « The Two Redactions of Michael Scot’s Liber Introductorius », Traditio. 41 ( 1985), p 329-340. ( .34) J. M ICHELET, La Sorcière 118621. Paris 1966, p. 96- 97. (35) L. T horndike. « Manuscripts of Michael Scot’s Liber Introductorius », in S. Prete (ed). « Didascaliae ». Studies in Honor o f Anselm M. Alhareda, New York 1961, p. 425-447 ; C. B urnett, « Michael Scot and the Transmission of Scientific Culture from Toledo to Bologna via the Court of Frederick II Hohenstaufen ». Micrologus, 2 (1994) : Le scienze alla corte di Federico II, p. 111-117. En analysant les interpolations de Barthélémy de Parme dans le manuscrit de Munich. Charles Bumett considérait à l’époque fort douteuse la possibilité de reconstruire le vrai texte de Michel Scot, mais semble être plus optimiste dans d’autres travaux : lD., « Partim de suo et partim de alieno. Bartholomew of Parma, the Astrological Texts in Ms Bemkastel-Kues, Hospilalsbibliothek 209, and

LE U B E R PARTICULARIS DE MICHEL SCOT

257

penser que Michel Scot n’a jamais terminé son traité ; il y ajoutait probablement au fur et à mesure du matériel qui intéressait l'empereur ou lui-même suivant les circonstances. Comme dans le cas de l'Art de chasser avec les oiseaux de Frédéric II, il s’agit d'un texte délibérément ouvert, lié à la personne et aux intérêts de l’empereur, mais compilé à plusieurs reprises à partir des notes et des chapitres rédigés entre Tolède, Rome, Bologne et, finalement, la cour itinérante du Hohenstaufen36. Ces difficultés nous poussent à faire, en reprenant l’heureuse formule de Bernard Cerquiglini, « l’éloge de la variante » plutôt que de chercher l’archétype. Les manuscrits de la version longue ne contiennent ni le Liber particularis ni le Liber physonomie. Donnons maintenant une vue d’ensemble des manuscrits qui contiennent le Liber particularis. Deux témoins, ms. Paris, BnF n.a.l. 1401, fin XIIIe siècle, et ms. Escoriai, F.III. 8, XIVe siècle, avec des versions courtes (diver­ gentes entre elles) du Liber quattuor distinctionum, contiennent également des versions divergentes du Liber particularis, sans début ni fin. On pourrait les dési­ gner de « courtes » par rapport à une version plus longue et encadrée par l’incipit et l’explicit. Cette dernière, accompagnée du Liber physonomie, est conservée dans quatre manuscrits d ’origine italienne : ms. Oxford, Bodleian Canonici Mise. 555 ; ms. Milan, Ambrosiana L92 Sup., les deux du début du xive siècle; ms. Cité du Vatican, BAV, Rossi IX 11, du xive siècle; et ms. Londres, Wellcome Library, 507, daté autour de 1375. Il y a enfin quatre autres manuscrits qui contiennent le Liber particularis sans le Liber physonomie : ms. Berlin, Staatsbibliothek, lat. Fol. 550; ms. Wroclaw, Biblioteka uniwersytecka, Univ. F. 21; ms. Budapest, Magyar Nemzeti Muzeum, 157; ms. Corpus Christi 221. Pas un témoin du Liber introductorius qui contienne, en version longue, courte ou même partielle, les trois libri en même temps. Il est impossible, dans l’état de nos connaissances actuelles, de dire à quel moment cette séparation est intervenue et si elle est due à la volonté de son auteur ; cela serait étonnant, si l’on tient compte des nombreuses autoréférences qui réunissent les trois livres, surtout dans les deux derniers se référant au premier. Évidemment, la taille de l’ensemble dut être la raison principale : selon des calculs Michael Scot», in P. Battistini et alii (ed.), Seventh Centenary of the Teaching o f Astronomy in Bologna. 1297-1997, Bologne 2001, p.69-71. C’est aussi l’impression qui se dégage de la lecture d’un article sur Michel Scot qu’il a préparé pour le Grundriss der Geschichte der Philosophie, dirigé par Ruedi ImbaCH et Peter Schulthess. encore non publié, que j ’ai pu consulter grâce à la gentillesse de l’auteur. (36)Pour les liens avec l’Espagne, à part l’article cité de Ch.Bumett. voir les minutieuses recherches de S Ackermann sur le Liber de stgnis, partie intégrante du Liber quatuor distinctionum, qui eut une importante diffusion dans l'Europe médiévale: Stemkunden am Katserhof Michael Scotus undsein Buch vonden Bildem und Zeichen des Himmels, Francfort-sur-le-Main 2008 (pour le texte latin et sa traduction en allemand, p 105-208). Lucy Pick, en travaillant sur la personnalité de l'archevêque de Tolède Rodrigo Jiménez de Rada (1209-1247), a trouvé des réminiscences de l’œuvre théologique et homélétique de ce haut dignitaire ecclésiastique chez Michel Scot: L. Pick. « Michael Scot in Toledo. Natura naturans and the Hierarchy of Being », Traditio. 53 (1998). p.93116; E ad ., Conflict and Coexistence. Archbishop Rodrigo and the Muslims and Jews o f Medieval Spain, Ann Arbor 2004, p. 102

OLEG VOSKOBOYNIKOV

258

approximatifs, mais fondés sur la connaissance de tous les manuscrits, de Gundula Grebner, le Liber quattuor distinctionum, dans sa version la plus développée qui existe, est cinq fois plus long que les deux autres, mais le premier n’est pas complet non plus, car il est privé de la quatrième distinction, dont une partie, consacrée à l’âme, est uniquement dans l’Escurialensis (f. 34A-53vB)57; la version courte du Liber quattuor distinctionum, transmise par le manuscrit parisien, le plus ancien qui nous soit connu, est quatre fois plus longue que la version courte du Liber particularis dans le même manuscrit (f. 128v-162v). Cela montre que le premier liber, sur son chemin d ’abrégement ou d ’extension, a subi plus de remaniements que le deuxième et qu’il n’est pas sûr que les étapes de cette route, pour différents libri, coïncident3 38. La collation du catalogue des célèbres 7 questions de Frédéric II à Michel Scot dans différents manuscrits, ainsi que d ’autres sondages ont permis à Gundula Grebner d ’avancer l’hypothèse bien plausible selon laquelle le témoin parisien représenterait la première phase, le manuscrit milanais la version longue, et le codex de l’Escoriai son abrégement3940. Tenant compte de cette dernière hypothèse, je me suis décidé, sans prétendre parvenir à un « Ur-text », à fournir l’édition d ’une version qui circula en Italie du Nord après 1300. J ’ai choisi, pour ce faire, trois manuscrits, ni datables, ni localisables plus précisément que ce qui a été dit, mais offrant un texte homogène. Le manuscrit de base se trouve à Oxford, à la bibliothèque Bodléïenne, dans la partie «miscellaneous» de la grande collection de l’abbé jésuite Luigi Matteo Canonici, formée en Italie du Nord, entre Parme et Venise, au cours du x v n r siècle et rachetée par la bibliothèque d ’Oxford en 1817. Dans ce manuscrit, comme dans le témoin milanais et dans le manuscrit du Vatican, le Liber particularis est suivi du Liber physonomie et de la Teorica planetarum Gerardi (absente dans le Rossi), un des textes de base de la théorie planétaire de la fin du Moyen Age, que Michel Scot inséra dans le Liber quattuor distinctionum (ms. Munich, Clm 10268, f. 74-77v)4«. (37) Préparée à la publication et étudiée en détail par Piero Morpiirgo, cette importante partie reste inédite. (38) G . G rebner , «Der Liber Nemroth, die Fragen Friedrichs II. an Michael Scotus und die Redaktionen des Uber particularism, in G . G rebner - J . F ried (ed.). Kulturtransfer und Hofgesellschaft im Mittelaher. Wissenskultur am sizilischen und kustilischen Hojim 13. Jahrhundert, Berlin 2008. p. 285-286.

(39) Ibid., p. 292-293. (40) Parfois on l'attribuait à Scot, parfois on la place entre 1260 et 1280 (Olaf Pedersen, in E. G rant (ed. ), A Source Book in Medieval Science, Cambridge | Mass. 1 1974. p. 46 1-465), et dans ce cas il s'agirait d’une interpolation Thorndike l’a publié dans sa biographie de Michel Scot (Michael Scot, S.I., s.d. [Londres - Edinbourgh 1965), p. 132-138) sans reproduire les schémas. Mais dans la Bibliothèque de l’Académie des sciences de Saint Pelersbourg. il y a un manuscrit (Fo n 8) qui contient la Teorica planetarum Gerardi (f. 13-18) avec un horoscope pour le 13 mars 1178, et son texte coïncide avec celui de l 'Introduction de Munich. Les chercheurs sont maintenant enclins à l’attribuer au cercle des socii de Gérard de Crémone : G. Federici V escovini. « Autour de la Theonca planetarum Gerardi », in D N ebbiai-D alla G uarda - J.-F. G enest (ed ). Du copiste au collection­ neur. Melanges d'histoire des textes et des bibliothèques en l'honneur d'André Vemet, Tumhout 1998, p. 169-174

L £ LIBER PARTICULARIS DE MICHEL SCOT

259

Le manuscrit oxonien (O) est fait avec le même soin que son frère milanais (Af): les justifications, réparties en deux colonnes, sont ornées de portraits d ’auteur, dessinés à la gouache, aussi bien que des schémas et cartes prévues par Michel Scot qui, non seulem ent recopiait les manuscrits munis de schémas d ’Isidore, de Bède, de Raban. et peut-être de Guillaume de C onches4', mais eut sans doute un goût prononcé pour l’usage des enlum inures didactiques, en utili­ sant avec précision les termes techniques et descriptifs de la peinture42. Le choix des coloris est identique et privilégie des couleurs intenses: vert, orange, bleu, marron, rouge. Notre cahier d ’illustrations reproduit dans son entier le pro­ gramme iconographique du témoin oxonien, égal à celui du manuscrit milanais. Les initiales sont ornées de fins rinceaux bleus, venus en Italie du nord des Alpes au x m e siècle, ils suivent verticalem ent la justification. La lettre, dans le manuscrit milanais est plus grande et plus étirée, dans le témoin oxonien plus arrondie, ce qui explique l’espace différent que le texte occupe dans les deux : 59 folios contre 89. Les divergences de lecture sont minimes entre les deux. Le scribe du manuscrit milanais a fait plus de fautes, mais son travail a été bien amendé tout de suite, avec l’antigraphe sous les yeux, comm e le montrent des ratures et d ’autres signes de correction. Le peu de gloses que l'on trouve dans les marges relève plutôt d ’une révision à l’atelier même que d ’une utilisation par les lecteurs. Le latin de Michel Scot est parsemé d ’emprunts au volgare italien ou à d ’autres langues romanes, castillan ou français, ce qui s’explique, on l’a vu, par sa volonté d ’attirer un large public - son style iuxta vulgare. Le manuscrit oxonien s’écarte très souvent des normes de l’orthographe classique, il est volontiers incohérent dans le rendu des mêmes mots : pour rester au plus près du manuscrit, j ’ai gardé (41 ) L'aspect visuel de cette tradition cosmologique a été assez récemment bien mis en relief par B. Obrist. La cosmologie médiévale. Textes et images, 1.1 : Les fondements antiques, Florence 2004. Mais voir aussi, pour les sources possibles des schémas de Michel Scot, les nombreuses illustrations fournies dans : J. M u rd o ch , Album of Science. Antiquity and the Middle Ages, New York 1084, et surtout A. PtUGOUN, Vselennaya srednevekovia. Kosmos, zvezdy. planet Ipodlounny mir v illustraziah iz zapadnoevropetskih rukopissei VIIIXVIvekov. Moscou 2011 (L'univers médiéval. Univers, étoiles, planètes et monde sublunaire dans les enluminures des manuscrits médiévaux du W//'-XV/r siècle), unique pour la richesse du matériau. (42)11 ne manque pas. depuis les études pionnières de la génération de Franz Boll et Aby Warburg, d’études sur la place de Michel Scot dans le développement de l'iconographie astrale. Ulrike Bauer a consacré sa thèse au manuscrit de Munich et à ses rapports iconographiques au* Aratea : U. BaUER, Der « Liber Inlroductorius » des Michael Scotus in der Abschrift Clm I026R der Bayenschen Staatsbtbhothek München. Em Ulustrierter astronomisch-astrologischer Codex aus Padua. 14. Jahrhundert, Munich 1983. le même manuscrit est mentionné dans la dissertation de M. Haffnf.R, Em antiker StembUdzyklus und seine Tradierung in Handschriften vom frühen Mitlelalter bis zum Humanismus. Untersuchungen z.u den lllustrationen der «Aratea» des Germanicus. Hildesheim 1997.?. 104s^. Quelque nouvelles pistes ont été proposées par D. Bi.ume. Regenten des Himmels. Astrologische Rilder in Mitlelalter und Renaissance. Berlin 2000. p. 53-63 : Id., «Michael Scot. Giotto and the Construction of New Images of the Planets», in R. Durrs Fr. Quiviger (ed.), Images of the Pagan Gods. Papers o f a Conference in Memory of Jean Seznec. Londres-Turin 2009, p. 129-150. 11 manque toujours une analyse du langage figuratif du Liber introductorius dans son ensemble, analyse qui permettrait vraiment de rentrer dans l’imaginaire de cet auteur.

260

OLEG VOSKOBOYNIKOV

ces incohérences, sans imposer au texte ouvert une norme qui n’est pas la sienne. Je me suis pourtant permis d ’homogénéiser, pour la commodité du lecteur, l’usage des chiffres, arabes et romains mélangés sans aucune logique dans tous les manuscrits - arabes dans mon édition. Puisqu’aucun manuscrit ne donne une table des matières, elle manque aussi dans l’édition, mais j ’ai numéroté les chapitres, pour faciliter l’usage du texte par nos lecteurs. Le troisième manuscrit, faisant partie de la collection Rossi au Vatican (/?). repose sur le même prototype, mais est beaucoup plus fautif que les deux précédents. Probablement il a été copié sur un antigraphe intermédiaire déjà corrompu. Il n’y a que quelques cas où sa lecture m’a parue plus convaincante pour la reconstitution du sens. Ses schémas sont tracés, mais jamais remplis ni coloriés, il manque plusieurs rubriques. Mais la grande majorité des fautes est due, on le voit dans l’apparat, à la nonchalance du scribe, à sa mauvaise compré­ hension du latin et à une relecture de contrôle peu scrupuleuse. Ce manuscrit est inachevé, mais ses erreurs mêmes pourront fournir des arguments pour une future étude exhaustive de toute la tradition manuscrite du Liber particularis, ainsi que de l’reuvre de Michel Scot dans son ensemble et de ses sources dont je n'ai pu, pour l 'instant, élucider qu’une partie. C onspectus siglorum O : Oxford, Bodleian Library, Canon. Mise. 555, xivesiècle, f. 1-59. A : Milan, Biblioteca Ambrosiana. L 92 Sup., xivr siècle, f. 1-89. R : Cité du Vatican, BAV, Rossi IX 11, XIVe siècle, f. l-48v.

LE UBER PARTICUIARIS DE MICHEL SCOT

261

MichaelScottus LIBER PARTICULARIS I Incipit Liber particularis Michaelis Scotti astrologi domini Frcderici Rome irA imperatoris et semper augusti, quem secundo loco breviter compillavit ad eius preces in nomine Ihesu Christi qui fecit celum et terram in intellectu3. Prohemium Cum ars astronomie sit grandis sermonibus philosophorum eo quod de ipsa multi mulla scripserunt et diversa, veluti cognoverunt semel et pluries experimentis celestium et per celestia de terrestribus, idcirco que compendiose sufficiunt scolari novitio inb eadem arte, ad preces domini mei Frederici Rome imperatoris et semper augusti, iuxta vulgare in gramatica compillavi, ne aliquis novitius0hoc opus inveniat, quin per se valeat studere in ipso et de arte astronomie intelligere competenter. Si autem in precedentibus et consequentibus verbis levibus sum locutus, nemo mirretur, quia magna et alta phylosophie in arte aliqua non possent dici facile ydiotis et male intelligentibus, nisi modo simplici verborum. Cum autem quis pervenerit ad huius finem in intellectu, | securius et lrB audacius poterit indagare excellentiores auctores me, cum sim tamquam infantu­ lus lactans in ipsa arte, cui esset necesse panisd bis coctus cum duris carnibus que ossa tenerent deinceps. Autentici auctores qui sapienter scripserunt eandem artem, ponentes in libris suis multas regulas et diversa precepta ex diversis probationibus modorum, principaliter fuerunt Zonitus, Nemroth, Ptholomeus qui fecit Almagestum et Centiloquium, Alexander Magnus filius Nectenabi, Gafar qui postea dictus est Albumassar, Dorotheus, Tebit Benchorat, Hermes. Messehalla, Mahameth, Habubecher, Tabari, Aristotiles, Alcapicius, Zael, Alphagranus, Abohalli, Macrobius, Ysidorus, Ballemich, Bascund, Hallyc et multi aliorum quorum scientiam credimus et confitemur penitus approbatam. Offitium quidem huius artis est investigare cursus planetarum et regimina signorum in sua essentia et virtute significatricif. Ad quod offitium pertinent tabule tolletane vel alie meliores eis ac faciliores, si usquam * appareant, studiosa compotatio algorismi in suis speciebus, horologium perfectum, astrolabium integrum, quadrans iustum et spera lignea qua utuntur phylosophi ad occulum, cum tractatu regularum Parisiensi. Cui spere in nostro magisterio addidimus circulos planetarum sperales quos collocavimus seriatim infra zodiacum | cum ivA corporibus planetarum designatis, diebus et mensibus anni et etatibus, mensuris determinatis, ponentes planetas in domibus suis naturaliter, velut in epiciclis sunt locati. Licet tot instrumenta recitaverimus oportuna, tamen omnis astrologus

(a) Titulum et incipit om R (b)sufficiunt scolari novitio in om R (c)novitiis R (d)pane R terra naturaliter aperitur, virtute regnante calidi et humidi humoris1, quibus tellus 8rA germinat et producit diversa, | sed quia nimis in hoc mense derogatur Veneri1, de quo aprili dicitur a Venere pianeta queb deus amoris appellatur. Cuius ymago erat consecrata in templo, et omnis comprehensus ab amore studiose ibat ad illud idolum ferens munera et sacrificia faciebat de columbis vel turturibus et suffumi­ gatione ligni aloes etc. Facto autem ministerio, reverenter petebat pie consilium sui amoris, et spiritus qui erat in statua respondebat illi de omni, et sic doctus ibat et singula faciens perveniebat ad complementum sui desiderii. Fiebat etiam omni anno sacrificium sollempne in prima die illius mensis, et festabatur ille dies ab universo populo. Item afros grece latine dicitur spuma, et sic Venus dicta est Afrodita. quasi de spuma maris nata, et ex humore testiculorum' Saturni est concepta, secundum poeticam fabulam. Unde aprilis dictus est ab ‘Afrodita’ quasi ‘afrilis’ vel ‘afrodilis veneris’. Et quia Venus est dedicata in primo die (v)sacrificata R (w)demartio) OA de mense marno R (x)eris O (y)tunc ont R (z)regnante calidi et humidi humoris) OA regnantibus calidis et humidis humoribus R (a) id est luxurie Veneris addR (b)quod/? (c)testiculorumomR

LE U B E R PARTICULARIS DE MICHEL SCOT

277

kallendarum ab imperatore secundum debitum, et omni anno fiebat sacrificium et festabatur et erat deus amoris et instruebat amatoresd. ideo dicitur aprilis. 14. De maio Maius dicitur a maio Iove' deo pietatis, quasi a maiestate, quia est pianeta valde nobilis in virtutibus. Vel dicitur maius a maioribus principibus romanorum qui in hoc mense ex institutione legum ipsi deo, scilicet Iovi sollempne ymolabant et oblationes diversorum offerebant*, scilicet omni anno in kalendis portantes ramos arborum ad hostia domorum, et faciebant | crispellas, comedentes illas ad 8rB invicem et bibentes bonum vinum et castaneas, antequam audirent voces asino­ rum qui tunc ragnant* clamantes asinas ad coytum, uth hoc observatur' hodie in multis civitatibus. Vel dicitur maius a maioribus, sicut iunius a iunioribus. Et nota quod a quibusdam scribitur per d ut madius, sed m ale12; debet enim ex toto esse in eadem voce cum neutro huius nominis adiectivi maior, scilicet maius, sed causa dicere nomen mensis debet proferri vocaliter, scilicet maius et non madius*, licet sit consonans in comparatione nominis. Et est sciendum quod, cum Romulus imperator primo instituisset rem publicam, divisit populum in duas partes, scilicet in iuvenes et senes, id est in maiores annorum etk minores et ad honorem partium duos menses ab illis partibus populi differentialiter nominavit. Unde primus mensis pro maioribus dictus est maius, et secundus mensis dictus est pro minori­ bus iunius. Et dicitur iunius causa nominis comparativi, scilicet iuvenis, iunior. Verum est quod quodam1tempore maius dicebatur a maiestate, vel a Maiammatre Mercurii dei, cuius ymago dicitur esse delata in Ravennam. 15. De iun io Iunius dicitur a Iunone dea", vel a iuventute, vel a conventione populorum Rome et Sabinorum0. Vel dicitur iunius a iunioribus, ut predictum est, eo quod in hoc mense iuniores illorum populorum omni festo deferebant arma in suas plateas post prandium et comprobabantur ex eis coram imperatore, aut coram superadstantibus huic clava clipeo deputatis, vaccante imperatore?. Fuit istud institu­ tum, ut probi I recipiant famam et adiscant scrimire13ac sint valentiores in bellis. 8vA 16.De tulio Iulius dicitur a Iulio Cesare imperatore qui in hoc mense natus est et etiam imperator electus, tempore procedente, et in deum est relatus. Hic enim mensis olim dicebatur quintilis, ut reperitur in Priscianoqet cronicis, et hoc causa numeri, (d)et addR (e)loveomA (f) et oblationes di versorum offerebam\OAomR (g)raiant/? (h)et/f (i)servaturA? (j) maius?,40/? correxi ndjmsum (k) in addR (l)condam/? (m)Maic/? (n)SicRdeo OA habent menses, cbdomadas et dies. Verbi gratia, ebdomade anni solis sunt 52 et 1 dies plus qui constituunt menses 12 quorum unus est 30 dierum 10 horarum et 2 punctorum plus, et isti duo punctir qui sunt in ultimo cuiuslibet mensis représentant 6 horas in ultimo anni. Ebdomade vero anni lunaris sunt 56 et aliquantulum plus. Item dicimus quod totus annus secundum solem habet multas particulas, cuius portiones dies, nox, punctus etc. Numerum autem uniuscuiusque dicamus ad presens. Cum annus dicatur ab annuo -is, id est a do -as etc., quia ipse dat cuncta, (k)cum «m A (I)alis R (m)compositi R (niper om R (o)anni R (p)puncta R (q)geminos R (r) isti duo puncti) OA ista duo puncta R

LE UBER PARTICULARIS DE MICHEL SCOT

285

sive dantur* in eo et per eum. facile potest probari, quoniam continue unus nascitur et unus moritur, fruges terre nascuntur et consumuntur. Annus solis habet dies artificiales 365 et horas 3. medietas quorum capit 182 et horam 1 et dimidium. Et quot sunt dies artificiales, tot sunt noctes eiusdem anni, scilicet 365 et horas13, medietas quorum capit 182 et horam 1 et dimidium. Annus solis habet horas 8776, et punctos1144830, et minuta 97860, et partes 131890, et momenta 459440. et ostenta 537860, et athomos 97 vicibus mille milia et 589 mille milia et 2700. Item dicimus quod quot sunt gradus in signis, tot sunt dies intégrales anni, et quot sunt gradus lune in signis, tot sunt in anno eius. Unde ambobus connumeratis, annus | lune superatur ab anno solis diebus 11. et ex hiis 11 diebus nascuntur llvB epacte et embolismi. Item dicimus quod sol moratur in quolibet signo 30 diebus 10 horis et 2 punctis plus, luna vero moratur in quolibet signo 2 diebus et 8 horis secundum unam rationem, et secundum alteram, 2 diebus e tv dimidio et aliquantulum plus, quod est in signo primo nullius valoris in compoto, sed in summa totius mensis collec­ tum dicitur bissa. Unde mensis lune est 29 dierum et dimidii, id est horis* 12 et bisse unius. Quid autem sit bissa sic diffinitur. Bissa est dualis pars cuiuslibet rei divisibilis per se, remota tercia. De hac autem bissa talis datur regula. Tres bisse constituunt duas horas, et una bissa constituit 26 momenta et uncias 8, hoc est 2/3 hore, et 6 momenta* constituunt 8 uncias. Inventa est uncia propter defectum athomi qui vere dividi non potest sensu hominis. Unde, quando quis pervenit ad uncias, cito complet numerum et rationis equationem. Et ex cognita bissa quam prediximus constituitur unus dies, quo luna in uno mense est 29 dierum, et> in altero 30 tantum, et ita potest in kalendis mensium tute pronunciari. 23 .De notitia diei bissextilis, quomodo provenit omni quarto anno De inventione diei bissextilis sic dicimus: quod in trecentis annis solis secundum compotum Iudeorum supercrescit unus dies plus, hoc est ultra quam ordo cognite rationis quasi ab omnibus exigit quod apud nos comprehenditur collectio 4 annorum. Unde sciendum est quod sol moratur in unoquoque gradu signi per 24 horas et unum trientem hore et unum bisse momenti. I Triens est pars unius rei divise per tria equaliter. Dodrans est pars cuiuslibet !2rA rei divise per 4 equaliter. Ergo hiis rationibus quas tetigimus compotando sol moratur in integro cursu zodiaci per 360 dies et per 360 trientes hore et per 360 bisse momenti. Sed 300 trientes hore constituunt 100 horas, et 60 trientes hore constituunt 20 horas, et sic habemus 20 horas*. Sed 120 hore constituunt 4 dies naturales, et sic habemus cum precedentibus diebus connumeratis 365. Sed 300 bisse momenti constituunt 200 momenta et 60 bisse momenti constituunt (s)daturft (Din horis R (u) puncta// (v)cumfi (w)horeÆ (x)et uncias 8 hoc est 2/3 hore et 6 momenta) OA om R (y) et omR (z)hore/?

OLEG VOSKOBOYNIKOV

286

40 momenta, sic ergo habemus 240 momenta, sed 240 momenta constituunt 6 horas et sic habemus illas 6 horasa ex quibus bissextus provenit omni quarto anno. Merito ergobdicitur bissextus quasi bisse momenti collectus, quia per bisse momenta colligitur, ut predictunri est. Et iste 6 hore sunt ille que superant omni anno solis ex quibusd provenit dies bissextilis omni anno quarto. Si queratur, quare potius interscaletur in mense februarii, quam in alio mense, dicimus: quia ille mensis habet pauciores dies ceteris, ergo indigenti miseri­ corditer debuit assignan et assignatus dan, sed hec ratio frivola est et vana. Nobis vero videtur in veritate quod nulla fuit ratio nisi voluntas compotistaruin. Si autem velimus invenire annum bissextilem, recurrendum est ad annos Domini, eo quod sequens annus post illum in quo Christus natus est fuit bissex­ tilis. Unde, annis collectis, eos divide per quaternariumc, et si tibi numerus i2rB naturalis I remanserit de tali divisione, annus in quo tu es est bissextilis. Si vero aliquid tibi remanserit, quid illud sit considera diligenter, quoniam, si fuerit unus, adhuc 3 anni sunt futuri usque ad annum bissextilem, si duo, duo. et si 3. unus tantum, eo quod omni quarto anno pervenitf. Dicitur autem bissextilis*ex bisse 6, id est bis 6. Bis 6 et bis 6 vicibus bis 6 facit 24, hoc est horas 24 que in annis 4, ut predictum est, colliguntur et locantur in mense februarii sexto kalendas martii, scilicet in vigilia sancti Mathye apostoli, intelligendo quod dies est vigilie et festi sui, et ecclesia stat firma ibi per duos dies. 24. De notitia temporis Tempus est mora motus mutabilium rerum, ut solis et lune. Tempus autem mundi est umbra evi : nam hoc tempus cum mundo incepit et, cum mundus defecerit, tempus deerit. Unde tempus est simile umbre arboris et ymagini que visibiliter apparet in speculo. Umbra enim videtur aliquid esse propter effigiem alterius corporis unde producitur, sed nichil esth. Tempus dictum est a tempero as, vel a temperando. Tempora quidem sunt vices mutationum, in quibus sol certam sui cursus dimensionem et anni orbem in confusa varietate distinguit. Item dicimus quod tempus apud Hebrcos integre unus annus est. iuxta vero latitudinem unius anni 4 sunt tempora que elates temporis adnotantur. scilicet ver, estas, autumpnus et hyens. Et hec tempora dicuntur a tempero -as, sive a tempera­ mento' communi, quia humores viventium et elementa entium similiter tempe­ rantur modo magis et modo minus. Dicuntur autem etates anni curricula tempora, !2vA quiaJ non stant, cum omnia sint in motu, sed currunt. | Et hec tempora divisa sunt ab inventoribus dicentibus : primo ver, tempus novum, secundo estas tempus adhultum, tertio autumpnus, tempus preceps, quarto hyemps, tempus maturum et sterile. Et est sciendum quod cuilibet etati temporis dederunt 3 menses solares propter tria signa que regnant seriatim in unaquaque etate.

(a)ei sic habemus illas 6 horas) OA om R (b)enim/? (c ) dictum/? (d)quibus om O (e)quartum R (OprovenilR (g)bisextus/? (h)unde...est)OAomR (i)temperando/? (j)queAt

LE UBER PARTICUIARIS DE MICHEL SCOT

287

Si queratur quare dicatur ver, dicimus quia viret, cum post hyemem tellus vestiatur multimode, ac se adhomet diversis herbis et floribus, ramis, frondibus, gumisk, fructibus et animalibus. Se similiter implet multis radicibus et vermibus, atque cuncta virentia germinant et producunt et aperiuntur in genere suo que dominio frigoris transacti clausa steterunt. Estas dicta est ab estu, id est a calore ferventi, unde estas quasi usta, id est exusta et arida. Nam calor aridus est. Autumpnus dictus est a tempestate, id est a statione temporis, quoniam tempus amplius non' noviterproducit aliquid, ymo adducta depellit, tamquam stans abm opere consueto, et sic frondes arborum cadunt, velud ab ictibus tempestatis, et herbe albescunt, perdentes suos humores a quibus nutriebantur, et in radicibus virtus nutritiva repentur deficere, ut patet in radicibus capillorum hominum tempore senectutis, quia, deficientibus humoribus humiditatis, canescunt et sepe cadunt et ex facili. Unde in autumpno aut omnia sunt matura aut deinceps destruuntur. Hyemps dicta est bruma, quia dies tunc fiunt breves et entes iunt". Cibus vero in personis fit | magnus, eo quod calore naturali optime” digeritur in stomacho !2vB edentis; causa est quia calor interclusus laborat, et porriP clauduntur foris a dominio frigoris. Verbi gratia, considera piscatores nocturnales qui in piscando valde famescunt. Cadit enim ros liquidum super terram, et ex frigore fit bruma. Unde terra conservat suam proprietatem et corpora, et ideo in hyeme homines stant saniores quam in estate. Hec autem tempora tribuuntur 4 principalibus partibus mundi terre. Unde ver datur orienti, eo quod ex terra omnia oriuntur. Estas datur meridieiq, eo quod illa pars mundi est ferventior estu, id est calore. Autumpnus datur occidenti, eo quod omnia que orta sunt' vere et estate nutrita occidunt, id est consumantur, nec ulterius producuntur in augmentum sui, et tunc multa corpora hominum egrotantur; causa est5 quia tempus mutatur et gentes nesciunt se' bene custodire sicut convenit. Unde fit fuga caloris, et frigus incipit regnare, destruens quod invenit conditum. Ista enim pericula non incurrunt nisi propter confinium caloris et frigoris. Hyemps datur septentrioni, eo quod quasi omnia longe facta a soleu cessante a cenith frigore et gelu torpent. Nam sicut in meridie est caliditas et siccitas, ita in septentrione est frigiditas et humiditas, et per calidum et humidum vivitur, et per frigidum et siccum moritur. In austro Deus habitat et Sathan in aquilone. Dicunt' enim Ypocras et Galienus quod in calidissimo et frigidissimo tempore | abstinentia coytus et diminutio sanguinis administrat longiorem vitam l3rA utrique sexui. In coytu dicimus quod hyemps et ver dantur viro, et estas et autumpnus* dantur mulieri, et quicumque ultra debitum coyerit et sanguinem perdiderit, facile poterit egrotare, et multi egrotantur omni anno causa superflui coytus in contrario tempore et cibi assumpti. Unde Aristoteles : Omne animal sepe (klgumi/t/jrocM/niilavparugMj)? (I) amplius noni OA non amplius R (m)adO (n)cntcs iunt] OA euntes eunt K (o) optime omfl (p) darri addR (q)meridei/? (r) omnia que orta sunt) OA omnia suntque/? (s)estomR (l)seom/? (u)aumR rerB

296

OLEG VOSKOBOYN1KOV

32. De notitia t elorum 9 et eorum esse Uranon Grece, Latine dicitur celum. Celum vero dicitur a celo, -as, quod est occulto, -as, eo quod occulte celat multa et diversa, et est vas celatum, eo quod habet signa stellarum impressa, et iuxta se inferius corpora planetarum, tam !6vA subtili artificio | contesta, quod ex nostra virtute scire non possumus finaliter* puncta et momenta singulorum ortu nec occasu. Quid autem sit celum, ita diffini­ tur in hoc loco. Celum est essentia rotunda, volubilis, lucida, ardens, semper manens mobilis cum omatu admirrabili \ Et cum celi sint multi et spere sint multe, unum est super aliud ad modum circulorum cepe, et cum spera lune sit inferior omnibus ac terre propinquior et Saturni altioret longinquiora terra, dicimus quod Saturnus nulli planete applicatur, sed ceteri applicantur* ei quadam' regula. Nomina vero celorum incipiendo ab inferiori sunt ista : herius primum, lecherius secundum, hytherius* tercium, leotherius quartum, baltheus quintum, licheus sextum, notheus septimum, sydereus octavum, cappa nonum, sedes Dei deci­ mum. De octavob dicimus quod multis nominibus nominatur, ut firmamentum dividens aquas superiores ab inferioribus, et de istis aquis dicitur a Psalmista: « Bene aque omnes que super celos sunt Domino »24, et alibi : « Laudate eum celi celorum, et aque que super celos sunt laudent nominic Domini »25. De nono celo est pauca scientia apud astrologos, nisi in genere, ut habetur quod ibi est habitatio angelorum et animarum iustorumd ante faciem Dei, ad quod sciendum quod substantia eius non est Deus sed creatura Dei, et dicitur creatura quia de nichillo est creata. Dicit enim Augustinus : « Omnis substantia que non est Deus creatura est, et que creatura non est, Deus est »26. Unde cum creaturarum quedam sinte iam in etemitate, ut angeli, et quedam in tempore, ut corpora hominum etc., sciendum est ergo quod ordo temporum sine tempore constat omnino in eterna sapientia solius Dei qui est fons vivus plus eructuans de illa omnibus creaturis quam eedem valeant percipere. Cuius dispositio dicitur yle quibusdam rationibus 16vB que est in sinu Dei qui est panis esurientibus et potus sicientibus. | Quapropter, sicut est grande periculum temptare silvam incognitam vel nemus ab ignorante propter infinita pericula, ita est grande periculum et multo magis temptare sapien­ tiam Dei, eo quod est incomprehensibilis et nundum perfecte cognita a creaturis, secundum quod dictum est : Deum nemo vidit unquam, id est perfecte in sapientia eius et scientia, nec plus patet videri quam aqua in terra percurrens et sub terra que eructuat in foraminibus terre vel fixuris petre1, ubi dicitur fons materialiter, nec plus potest videri quam plenitudo solis quem habemus ante occulos omni die.

(wjfinaliicr om R (x)homatu admirabili A (y)sed ceten applicantur om R (z)quedam R (a)hyecherius/? (b) de octavo] OAomR (c) nomen R (d)iustanim R (e) sit R (0 petrarum R (24) D n3,6l. (25) Ps 148.4. ( 26) Augustinus, De triniuue. I, VI, 9.

LE UBER PARTICULARIS DE MICHEL SCOT

297

Revertentes ad sermonem celi diffiniti, dicimus quod celum vertitur ab oriente in occidentem per meridiem semel inter diem et noctem, quod satis patet8 omni nocte serena. Cuius spera ferit continue super aquas superiores, ut eius incendium temperetur, ne superexcedat virtutes eorum que sunt elementorum. Spera vero celi est a centro terre equis spatiis distincta. Sunt autem celi 7 distributi planetis 7 quorum sibi connexi, et velut inserti retroversantes feruntur, nec tamen informes vel confusi, sed ratione quadam ordine sunt distincti. Nam superioris circi celum discretum proprio termino et equalibus spatiis collectum extenditur, tamquam pellis, de quo dictum est: «Extendens celum sicut pellem, qui tegis aquish superiora eius»27. Et in eo spirituales creature consistunt innocenter ad instar pomi granati in cellulis suis sive mansionibus propriis, que mansiones universaliter sunt concluse in cortice exteriori. Simile est etiam in favo mellis quod componunt apes, ad contrariorum quorum et quarum in inferno commoran­ tur anime dampnate, velut vespe in suis cellulis quas faciunt et habent in locis arridis ac frigidis, | ut in hieme, et calidis, ut in estate, quia reperiuntur super regu- !7rA las domorum, mansio' quorum est sine cortice qui concludat eas. Permanentia quorum nobis insinuat statum sanctorum et demonum, quia illi stant in nobili loco, isti vero in vili, apes morantur in loco concluso ad sui salutem, et vespe in loco discooperto et in cacumine domorum ad sui dampnationem, ne facile possint habere succursum^ sibi, nisi in malum ibidem recipientes superfluum frigus et nimium calorem, et ita de ventis, pluvia et ceteris impressionibus. Apes nascuntur de came bovum, libenter habitant in loco noto et domestico, in communi laborant fideliter, et ideo fructus earum dulcissimus est. Vespes verok nascuntur de came asinorum, et quia non laborant et non se diligunt et appetunt esse in loco solitu­ dinis. nichil habent et male pereunt. Naturam celi Deus creator aquis glacialissi­ mis temperavit, scilicet superioribus et inferioribus, ne conflatio superioris ignis inferiora elementa succenderet; dehinc solidavit circulum inferioris1 celi, non uniformi, sed multiplici motu, appellans ipsum nomine firmamentum propter firmitatem indeficientem et propter substentationem solidam superiorummaqua­ rum, natura quarum glaciali soliditate firmata est, ut in terra orbem celi, et sic redundaret aqua que ferventis axis incendia temperaret. 33. De notitiannature planetarum et aliarum stellarum Omne corpus superceleste, quantum de natura sui, habet propriam naturam et proprietatem, scilicet simplicem et non compositam, licet quidam dicant quod omnes stelle sint ignee nature. Expositio. Ignee nature, id est plus ad naturam ignis cui appropinquant quam ad naturam | alicuius alterius elementi, videlicet propter l7rB lucem quam naturaliter habent vel recipiunt aliunde et propter levitatem et

(g) pomum R (h) aquis AR in aquis O (i)mansium R (j)secursum R (k)vcro om R (l)in inferioribus/? (m)superiorem/? (n)nomine/? (27) Ps 103.2.

298

OLEG VOSKOBOYNIKOV

continuum motum; et cum unicuique sit proprie aliquid atributum et subiectum. ideo dictum est quod luna pertinet ad aquam, sol ad ignem etc. Simile vero intelligatur de ceteris stellis. Sed elementa, in quantum sunt nobis visibilia, composita sunt, el ideo mutantur ab esse0 in esse per violentiam, ut, si ignis ingrossetur, convertitur in aerem, et si aer subtiliatur. convertitur in ignem. Verum est quod corpora supercelestia similem videntur comprehendere naturampet proprietatem, cum modo sint in aspectu unius nature, modo alterius, utq patet in luna et sole. Nam luna mutatur ex complexione elementorum et sol itidem non in se, sed ad inferiora, et ignis quem sol videtur habere nutritur ab aqua quar temperatur a siccitate, et refrenatur eius caliditas que ad nos causa ipsius naturaliter pervenit deorsum. Argumentum *. Frequenter* videmus solem in colore album, quasi madidum et rorantem, ex quo dat indiciumuquod elementum aqueum ad temperiem sui caloris et siccitatis ita assumpserit, et cum sit talis qualitatis, parum vel nichil dat in terra calorem, que est receptaculum sue significationis. Super hoc dicimus quod quandoque sol valde rubet, ut in mane tempore veris, quandoque albet etc. Istud autem non est nisi causa vaporum' ita elevatorum inter nostrum aspectum et ipsum, et, secundum eorum naturam, sic nobis apparet mutabilis, versitas quorum dicitur corpus dyaphonum", id est translucens, qui si fuerint aquei, apparet madidus, si sicci et clari, rubeus. Et est sciendum quod sol est causa motionis ventorum et omnium vaporum qui naturaliter elevantur, excepta virtute ignis que tunc esset accidentalis. Et quia elevati sunt in aere et ibi commorantur subtiliter ad instar calliginis, radios eius impediunt in aspectu, impedimento quorum idem sol 17vA valde videtur nobis grandis et rubeus | in illis partibus ubi dominantur, quia, sic turbato aere, non ita apparet sol nobis porrigere distinctum calorem et splendorem in substantia et figura. Et ob hanc causam in die est multus motus ventorum et in nocte maior tranquilitas, in die nubilatio et in nocte serenitas. Contingit istud pro eo quod vapores elevati a virtute solis perdunt calorem quo pendent in aere* ad instar fumi, et sic ex eorum gravedine que constat propter frigus in ipsis unitum cadunt deorsum in terram, ut patet in nubibus diurnis et nocturnis, quia nubes magis elevantur in die quam in nocte, et hoc est propter predictam causam. Idem patet in rore et bruma, quia ros celi manet super terram in nocte tantum et non in die, in die vero recedit, et pendet in aere>latenter. Item dicimus de rore, quod cum est maior calor temporis, minus ex eo cadit et tardius descendit super terram sole occidente et tempestivius recedit sole oriente, et quod est ipsius liquidum in estate, spissum est in hyeme. Unde in eo quod talis humor est liquidus, ros nominatur, et spissus bruma dicitur. De adventu eius et recessu nobis insinuat tripholium, quia quando hec herba in pratis et locis ubi est se claudit, lune vere sol est in occasu, et ros confestim cadit super terram; cum vero in mane se aperit, tunc vere sol est super terram, et ros recedit latenter. (o)non esse R (p)similem videntur comprehendere naturam] OA videntur comprehendere similem naturam R (q)ui om R (r) quia ft (sjenim aJd R (t)sepe ft (u) iudicium R (v) vapulorum R (w)diaphanumft (x)aeremft (y)aeremft

LE UBER PARTICULARIS DE MICHEL SCOT

299

34. De notitiazluminis lune Luna quantum per se est corpus talis conditionis quod per se non fulget, et lumen quod videtur habere in se et quod infra reddit super* terram sive porrigit ad nos, mutuo accipit a sole. Que in celo aerino dicitur luna. Diana in silva et Proserpina in inferis. Item luna est minus corpus omni alio corpore de celestibus ac terre proximius, sciendo I quod ipsa est sexta pars terre, et terra est octava pars solis, secundum quod certis regulis geometrie reperitur. Inde colligitur quod luna est quadragesima octava pars solis. Est ergo sol cencies maior terra, et terra est sexcies maior luna. Inde colligitur quod sol est quadragesies octies maior luna, et ex hac ratione probatum est quod 48 ymagines sunt in celo, in faciebus quarum sunt spiritus maligni ac sapientissimi omnium scientiarum et principes sunt malo­ rum; et qui, si ordinabiliter invocentur conjurationibus, effectum adimplent experimenti sue proprietatis, quorum nomina sunt in Libro Adam b2R. Item dicimus quod luna est regina celi, sicut sol est rex eiusdem, sciendo quod luna facit in uno mense 29,5, quod Saturnus in 30 annis, et ita est de reliquis planetis; et quia in unoquoque mense luna operatur effectus reliquorum planetarum, ideo est tanta diversitas per eius motus in mundo. Et quotiens luna primo apparet in occidente iam est tridua secundum propriam radicem et per totam diem dicitur esse prima, et ita de ceteris diebus. Verum est quod ecclesia clamat eam primam, quando ipsa primo apparet super faciem terre; causa est propter intuitum Ade qui, cum vidit eam, dixit: «Luna prima». Et sic erat ei, quare ecclesia non discordat sec ab arte, quoniam ars considerat primum punctum, ecclesia vero certitudinem secundi tantum. Quod luna sit tridua quando apparet primo, probatur in Berexit, ubi legitur de creatione mundi, quia sol et luna iam creati erant in quarto die, et Adam in die sexto fuit. Unde luna fuit Ade prima, et ipse lune. Nam Adam fuit priori homo qui eam vidit, et luna primo ei apparuit. Cum autem luna vicinari soli per 15 gradus, intrat in combustionem | et sic moraturi debilis in suo effectu donec exit desub radiis eius et exeundo dicitur nova, et recipit paulatim effectum sue significationis. Et licet videatur paucum lumen habere, multum habet, eo quod illi est sic vicina, et cum renovatur tempus, facit motum in aliquo* secundum naturam et proprietatem signi et mansionis, et eius operationem plus cito sentiunt habitantes insulas maris quam cetere gentes

17vB

i8rA

(z)nomine R (a) supra R (b) liber adam] marg eadem manu add O textu R.-\ (c)sc am R (d)primus/? (e) vicina est/? (fidemorabit/? (g) motum in aliquo] OA novum aliquo/?28 (28) Michel Scot cite ce pseudépigraphe. autrement inconnu, à plusieurs reprises, y compris dans le Uber quattuor distinctionum, parmi les auctoritates de magie (Clm 10268, f. 114). Son identification avec le Liber perditionis animae et corporis. proposée par T horndike (Michael Scot. Londres-Edinburg 1965, p. 120) ne semble pas correcte. Il est probable, comme le veut J.-P. Boudel, que l’origine soit à chercher dans la tradition juive : Michel Scot avait des contacts personnels avec le savant rabbin Ja'acov Anatoli, présent à la cour souabe au même moment. Sur l'énigmatique Liber Adam, voir : J.-P. Boudet. « Adam, premier savant, premier magicien », in A. P aravicini Bacliani (ed.).Adam. le premier homme. Florence 2012,p. 279-287

OLEG VOSKOBOYNIKOV

300

propter clamorem quem facit ad litorah, secundo naute in eo quod' ad diversa incurrunt pericula super mare. 35. De notitia' cursus solis et lune et ceterorum planetarum Cum planete sint 7. unusquisque habet suum celum quod dicitur spera, et unaqueque spera ipsorum habet certitudinem quantitatis mensure in longitudine et latitudine*1, sciendo quod Saturnus est in altiori spera, et luna in inferiori, et sol est in medio; causa est, ut ipse equaliter illuminet planetas altiores et inferiores. Stelle vero alie sunt, quo ad nos numero infinite ac site in firmamento. Et est scien­ dum quod unaqueque est in celo ethereo, et omnis plancta in signum speciale, et est oppinio multorum quod pro unaquaque anima rationali1est una stella in firma­ mento. Argumentum Psalmistc : « Denumerabo eos, et super arenam multiplica­ buntur»293 . Et alibi : «Qui numerat multitudinem stellarum»10. Unde possumus 0 dicere quod, sicut super"1Satumum sunt stelle infinite, ita sub luna sunt anime infinite que cotidie creantur secundum numerum angelorum Dei, scilicet illorum qui de celo ceciderunt, ut quidam dicunt, vel secundum numerum illorum qui remanserunt, ut quidam alii volunt. Sed oppinio priorum magis creditur. Item dicimus quod planete vadunt contra stellas, et stelle contra planetas, et l8rR I omnia corpora dicuntur moveri contra firmamentum. Et sic planete uno modo se levant in oriente et vadunt versus occidentem et alio modo ab occidente vadunt" versus orientem. Et cum planete sint multi motus ac diversi, non est corpus de quo habetur maior certitudo quam de corpore lune, ut patet in motu maris, menstrui etc. Sed, cum sit proximior terre omnibus planetis, umbra eiusdem terre exten­ ditur usque ad circulum lunarem, et hec umbra lumen lune impedit omni tempore, ne tantum sit luminosa nobis quantum esset. Et in ea dicitur formari ad similitu­ dinem duarum ursarum, quarum una est maior altera, et hee urse stant opposite0, id est habent pedes contra caput ; et cum luna magis lucet, manifestius dicta umbra apparet in ea, ut patet, cum est plena in 14 diep etc. Videtur enim luna semper a sole et ipsa videt eum, semper tenens^ cornua in adversa parte solis et ab illa parte ubi est sol, semper habet maiorem ■plenitudinem luminis, quod aspargitur in ea, tamquam super pilam ludi, et quia eius corpus est* rotundum, ideo facit comua luminis. Unde, sive sit longinqua soli, sive propinqua ', sol mandat ei radios quibus ipsa illuminatur, ad instar speculi recipientis ymaginem corporis sibi oppositi. Dicunt et enim stoyci totam terram montibus claudi, causa quorum, fertur0, luna subito non apparetv in mundo cum renovatur; quod nostra sententia non est (h) litorem/? (i) quod) A qui OR (j) nomine R (k) longitudine el latitudine! CM longitudinem et latitudinem/? (I) rationale R (m)supra/? In I vadunt om R (o) opposite) RA oppositem O (p)14die| (M.ix. diebus R (q) semper tenens] OA et semper tenet R (r) maiorem om R (s) quia eius corpus est| OA quia est corpus R (t)sive sit longinqua soli, sive propinqua] OA sive sit propinqua soli sive longinqua/? (u)fert/? (v) subito non apparet) OA subito apparentem/? (29) Ps 138, 18. (30) Ps 146,4

LE UBER PARTICULARIS DE MICHEL SCOT

301

veruni, sed causa radiorum solis qui eam obtegunt. Quando vero patitur eclipsim. etiam tunc superatur ab obumbratione* corporis terre. Qualiter autem dicti montes formentur ab eis. et corpora planetarum sint circa eos. hic sufficienter in hac figura manifestatur 31. 3 6 . 1 Expositio rote1

18vA

Forma mundi terrestris est rotunda equaliter et* ab omni parte est proxima equaliter firmamento celi, cum sil in medio omnium sperarum. Et hec orbis terre divisa* est in 5 parallellos, id est circulos, et hii 5 circuli appellantur 5 zone terre subiecte 5 zonis celi figurate in spera materiali, una quarum est frigida et parv a, versus septentrionem, alia est temperata et habitabilis, et habitatur, et in ea est trina divisio, scilicet Asia, Affrica et Europa, comprehensio quarum* partitur in 7 climata. Unde a stoycis tota terra dicitur montuosa, ex quibus montibus, cum sol descendit a supereminentia unius montis volens alteri monti adherere, dicitur occidere, et tempus mutari de luce in tenebras, et de etate in elatem. Et ideo dicitur quod multiplex est tempus in mundo, ita quod semper in quibusdam partibus terre est dies, et nox in adversa parte, et ita de ceteris partibus diei et noctis. Sicut vero est diversitas dieibet noctis, ita est de etatibus anni per loca terre, ut | in quibusdam partibus est ver, et alibi est autumpnus, alibi estas, et alibi hyemps. Et mare circumdat totam terram et emittit venas suic per eam intus et foris, et secundum regiones nomine vocatur mare, ut Occeanum, Rubrum, Mortuum etc. 37. De notit ia J locorum planetarum et ordinis sperarum sui Stelle celi sunt multe et multe ac similes et dissimiles sibi et cum mundo vertuntur superiori, exceptis 7 que vocantur erratice et que magis moventur ceteris et velocius perficiunt suos cursus ordinabili dispositione* circa terram ; causa est quia sunt in breviori revolutione quam sint stelle firmamenti. Verbi gratia, in inferioris spere circulo erga terram luna posita est, ut facilius terram illuminet, in secundo Mercurius qui celeritate sui cursus quasi in uno anno, ut sol, explet circulum, in tertio Venus, in quarto sol, in quinto Mars, in sexto Iupiter, in septimo Saturnusf. Qualiter autem sint locata predicta corpora in speris, id est alte et infi­ me, ac eorum colores detinentur* et nominentur a Sarracenis, Hebreis et Latinis, hic sufficienter patet in presenti figura que dicitur emisperium superiush. Verum est quod in nona spera non est aliqua stella, sed in octava tantum 32.

(w)umbratione R (x)exposition rote) OA expositio rote superius notate R (y)et om R (z)hic orbis terre divisus R (a)aquarum R (b)diei R (c)suas R (d)nomine R (e)ordinabili dispositione] OA ordinabilis dispositionis R (f)in sexto ... Saturnus] OA om R (g)determinentur R (h)superius om R (31) Fig. 4. Can Mise 555. f. l8vA. (32) Fig. 5. Can Mise 555. f. 18vB

18vB

302

OLEG VOSKOBOYNIKOV

Tota pars celi que est super terram dicitur emisperium superius. Et pars que est sub terra dicitur emisperium inferius, et sic semper VI signa sunt desuper, et 6 desubtus*. 19rA

38. I De notitiaJ stellarum celi et de casu earum, stabilitate, motu et significatione

Grandis differentia est in stellis celi quod dicitur firmamentum, pro eo quod valde sunt similes et dissimiles natura eth officio, motu et significatione. Tamen omnes cessant ab omni natura et proprietate 4 elementorum, et sic aliqua earum non est calida, nec frigida, nec humida, nec sicca, nec levis, nec gravis etc., quia iste habitudines pertinent ad elementa composita et non simplicia, et sic in eo quod aliqua sunt composita, subiacent hiis conditionibus. Ergo stella quid erit dicenda et diffinitione cognoscenda ? Ad hoc dicimus quod nichil aliud est stella quam corpus spirituale, rotundum, spericum, labile, volubile, ac motus velocissimi de loco ad locum, agens et patiens aliquid quod scientia experitur. Et licet motus cuiuslibet corporis supercelestis sit velocissimus, tamen est minor motu celi. Quare notandum est quod motus1planetarum respectu motus celi est similis motui vie formicarum 7 quem facerent contra motum volubilis rote moliini que tritat granum in farinam, quia rota ante millies volventur quam formice eam semel circumdarent"1 suo incessu. Nam stella est simplex corpus et parvum respectu astri. Astrum est stella grandis, id est maior in substantia quam stella. Sydus est collectio mullarum stellarum. Signum idem est quod sydus. Item stellarum quedam sunt magne et pulcre, quedam maiores et pulcriores et quedam maxime et pulcerrime, tamen dicuntur omnes illuminari a sole, splendore cuius sunt pulcriores in lumine parisibili. Sunt etiam sic locate quod celum omant nec removentur ab officiis sui motus J9rB et ideo | non" cadunt, quamquam vulgus affirmet quod cadant. In eo vero quod videntur quandoque cadere, ut in nocte serena, dicimus quod vapores qui elevantur in altum ab estu superiori inflamantur et ex impulsione ventorum cadunt accensi ad instar faxelle accense et ideo cadentes videntur cum coma asparsa vel ° sintillatione. Sunt etiamP stelle fixe in firmamento, ut clavi in pariete, et non fixe. Expositio. Fixe dicuntur, quia tarde moveri videntur nostro aspectu. Non fixe sunt, quia continue moventur in circuitu, cum reperiatur de eis quod vix in centum annis solis faciunt1»unum gradum, et ex talibus induciis1et tantis videntur omni nocte quasi esse in uno loco celi ratione cursus* mensium. Que autem cadere videntur de celo, ut in nocte serena, dicimus quod non sunt stelle, licet stelle appareant, sed sunt quidam igniculi quorum nomen dicitur asub. Unde asub sunt quedam similitudines stellarum in aere purissimo ex vaporibus congregate, et impulsione ventorum fortium alta loca petunt eorum levitate et siccitate, et quanto plus sunt sicciores, tanto plus ad altiora loca impelluntur virtute ventorum qui (i)Tota ... desubtus) OA om R (j)nomine R lk )etow /f (I)modus R (m)circumdare R (n)non om R (o)asparsa vel) OA vel sparsa R (p)enim R (q)solis faciunt) OA sol faciat R (r)sic ORA (s)rursus ORA

LE UBF.R PARTICULARIS DE MICHEL SCOT

303

spirant in orbe. Et, cum ad1altiora loca aeris purissimi superascenderint violentia ventorum premoti, venti quosdam igniculos naturaliter corporatos in infra deprimunt. Et cum ad partes infimas perveniunt, in modum flame decurrunt ante occulos intuentium, et licet sint accensi a calore superiori, tamen calorem non reddunt. Causa est quia iam sunt infrigidati frigore vaporum qui sunt prope terram in regione infima, et cum tales vapores misceantur cum inferioribus, aer turbatur in eadem parte, turbatione cuius superior stella tunc occultatur, nec | apparet in ea 19>A nocte, sed in sequenti nocte bene videbitur, ut prius, et sic fit modo hic, modo illic, quod est valde nobis mirrabile. Nam. si essent stelle iam multe, deficerentu in partibus celi, quod non contingit. Videtur enim istud fieri plus quando aer est bene serenus et ventat, quam quando est quies aeris et aliquantulum turbidus. Et est sciendum quod multo sunt plures stelle quam videantur, sed causa imbecillis visus et longinquitatis earum et complexionis quam habent quedam videri nequeuntv a nobis, ut hodie patet in rebus mundi, quia, cum res est proximior occulo, ceteris maior visui apparet in sui perfectione et econtrario, ut patet de viro qui est super turrim ad illum qui est deorsum. Item dicimus quod stelle celi nunquam de celo cadunt nec obscurantur quantum in se, sed multiplicatione vaporum in aere occultantur et minorantur nostro aspectu, sicut, veniente sole super terram, celari videntur et non obscuran­ tur, velut et ipse a nubibus congregatis vel calligine elevato* in aere. Occultantur etenim omnes stelle a splendore solis cum oritur, sicut et ipse sol a nimio calligine. et sicut panduntur*, cum occidit. Affirmat enim* Isidorus dicens : « Nam dum sol suo ortu celi signo permanserit, omnes stelle ignee sub eius luminis fulgore penitus evanescunt a nobis, ita ut preter ignem solis nullius syderis splendor videatur, et quasi simile facit luna suo lumine, cum ipsa est multi luminis » -13. Stelle autem secundum misticum sacramentum religiosi viri intelliguntur et omnes qui in divinitate sunt plurimum eruditi. Unde stelle dicuntur, eo quod per eorum sermones anime ydiote vident et cognoscunt Deum et que Dei sunt. Unde sunt in scientiis tamquam stelle in tenebris. | Sed cum dicitur « stelle de celo l9vB cadent etc.», ita exponitur: sapientes in utraque lege, et principaliter prelati ecclesie et ypocrite adhuc errabunt, errore quorum2dicuntur casuri, et tunc sibi et alienis via salutis obscurabitur. Et super3hoc dixit Ieremia propheta : « Quomodo obscuratum est aurum, mutatus est color optimus et dispersi sunt lapides sanctuarii in capite omnium platearum »3334. Iuxta illud dixit alius : « Veniet fames et parvi pancmb, ncc erit qui frangat eis35, ceci videbunt lumen in tenebris, et videntes cum occulis non cognoscent illud, sed tamquam ceci cadent, nec erit cum eis adiutor erigens eos in sola civitate, plena populo facta vidua in desolatione (t)adIob 37. 21.

R

LE LIBER PARTICULARIS DE MICHEL SCOT

321

dicuntur, eo quod vultus suos vellent: nam mulieres maritate in quibusdam partibus orbis terre vadunt veliate et orant in ecclesiis et debent vellum portare in capite precepto Pauli ad Thymoteum72, et forte adhuc intendebuntur vellaric propter nimietatem adomamentorum quam facere videbuntur ad capita sui, pulverem elevantes cum caudis gonellarum suarum in certis regionibus. Item notandum est quod nubes celi de duabus substantiis naturaliter fiunt, scilicet de vapore aque et de humiditate nimia aeris. Initium vero ipsarum est vapor exiens de aquis lacuum, fluminum et paludum, et ideo elevatur*1, quia naturaliter est levissimus et subtilis respectu substantie aque remanentis, et exit per operationem caloris solis, quo subtiliatur et movetur, ut patet de aqua in lebede vel olla ad ignem. Et ille vapor ita surgens commiscetur cum aere qui tunc inspissaturet inspissatus tumescit et comfortatur et fit tamquam mons levis in aere clariori, eo quod est subtilis substantia cuius formam nobis demonstrat multitudo fumi exeuntis ex rebus ignitis male ardentibus, ut patet per scopamen domus et per ligna viridia. Fumus enim est vapor aqueus' in eisdem congregatus et retentus que ardent, et ex virtute caloris ignis subtiliatur et alleviatur, quare habet vim surgendi et, elevatus in aeremf, facit formam parisibilem73 que nubes dicitur. I Cito quidem adnichillatur, eo quod est pauce substantie, substantia cuius 28vA convertitur in naturam aeris et tunc evanescit vel eius multitudine cadit in pluviam; et* si in elevatione11nimis habundet, parum cessat a terra, et talis vapor dicitur calligo que est valde insipida et stomacho nociva omni animali, contra quam valet comestio allei et bibitio' boni vini. Fit autem nubilatio in aere sicut aqua que est levis et fluxa. Et dum tetigerit nubes in unum congregatas rigor glaciei, ipse perturgescunt et rigidescunt, donec fiunt durissime sicut petre additamento venti frigidi hinc percurrentis. Sed de virtute caloris radiorum solis qui feriunt ipsas dicte nubes humiliantur et distillant guttas et magnas et parvas, universitas quarum, dum cadunt, pluvia dicitur. Unde aqua multa et in magnis guttis appellatur pluvia, pauca vero et in minutis dicitur pruina vel pluviolaJ. 50. De arcu celi Arcus celi qui naturaliter formatur in nubibus aeris et non in aere puro, principaliter in duobus temporibus anni solet apparere, scilicet in vere et autumpno, et sepius solet formari in autumpno quam in vere. In aliis vero etatibus (c ) S ig n u m p ro p h c c ic murg eadem manu cum signo paragraphi add O, sig n u m p ro p h e c ic textu A. post in te n d e b u n tu r v elari R (d ) e le v a n tu r R (e ) a q u is R < f)aere R ( g ) e t) OA om R (h ) e le v a tio n e m R (i) p o ta tio /? ( j) p lu v ia /?

(7 2 ) (7 3 )

1Cor 11.3-15. lc i « b i e n v is ib le » ? C e te rm e sem b le être in v e n té p a r M ich e l S c o t q u i n 'h é s ita it p a s à

e m p ru n te r au vulgare. P u is q u ’il l ’u tilise , e n tre a u tre s, p o u r d é c rire l ’h a b it d 'u n a stro lo g u e (C lm 10268, f. 1 19vB : « D e b e s ire to to te m p o re b en e v e stitu s v id e lic e t v e stim e n tis h o n e stis e t q u e sin t pari sib ilis c o lo ris , ut s a p ie n tio r v id e a ris » ), il est à m e ttre e n ra p p o rt a v ec le v erb e la tin apparere e t s es d é riv é s en la n g u e s ro m a n e s q u i o n t p ro d u it l'« a p p a r e n c e » d u fra n ç a is et ) '« a p p a risc e n z a » de l'ita lie n m o d e rn e .

322

OLEG VOSKOBOYNIKOV

anni non sic sepe apparet. Unde in estate raro apparet et in hyeme nunquam. Generatur quidem tamk ex radio lune in nocte quam ex radio solis in die. Verum est quod arcus generatur ex utroque radio, scilicet solis et lune, in die et in nocte, cum sunt illa duo corpora in uno et eodem emisperio. Sed ille arcus qui ex radio solis tantum generatur non apparet nisi in dic, et ille qui generatur ex radio lune 28vB I non apparet nisi in nocte. Verum est quod arcus rarius generatur ex radio lune quam ex radio solis, nec potest videri arcus in nocte1nisi bis in spatio 50 annorum ; causa est ipsius occultationis, pro eo quod nubes nimis sunt infime erga terram et etiam propter nimiam obscuritatem aeris; et dum non sumus inter corpus lune et nubes elevatas, ipsum videre non possumus. Unde, si volumus arcum videre, oportet, quod simus inter corpus solis et nubes tumore terre, et tunc sol est infimus et nubilatio alta vel econverso. Fit arcus ex radio solis aut lune in tribus partibus mundi, scilicet in superiori emisperio, hoc est in oriente"1, in occidente et in septentrione. In oriente fit arcus quando sol vel luna est in occidente. In occidente fit arcus quando sol vel luna est in oriente. In septentrione vero fit quando alteruter est in meridie. Sed in meridie arcus celi nunquam generatur nec formatus apparet, eo quod sol nunquam in septentrione est supra terram. Item de arcu celi dicimus quod nunquam apparet nobis nisi cum sumus substantialiter situ et habitu inter solem et nubes sibi oppositas in unum collectas ex adversa parte. Unde, cum sol in estate sit super cenith capitum nostrorum vel quasi, ipsum arcum videre non possumus, posito quod generetur pro eo quod sol generat ipsum" valde longe a nobis. Hic enim arcus de quo loquimur ex ymagine solis formatur hoc modo in nubibus aeris. Nubes enim in quibus debet imprimi arcus quadricolor oportet 29rA I esse raras et quietas ac infimas erga terram, et tantum quod globus terre sit altior nubibus formam yridis recipientibus, et etiam oportet eas esse planas et lenes, et ex sua quietudine partem eiusdem radii fulgore confluant guttas aque latas et leves, cum sint similes et earum sit pluvia tunc pauca vel quasi nichil; veniunt gutte aque tunc late et grosse, eo quod descendunt a nubibus parum altis a terra. Et sic exterior superficies earum oportet quod sit plana et non disordinate montuosa et vallosa et collosa, ymo pollita vel quasi, levis et quieta et rara pars cessans aliquantulum a parte quod altera partium, scilicet superior, valeat recipere impres­ sionem radii solis que apparet in ipsis nubibus inferioribus per talem formam colorum" in rotundum. Et ita radius solis relucet ad talem vaporem sicut lumino­ sum corpus ad speculum sibi simile contra faciem alicuius occulis intuentibusP. Quia, cum sol imprimit vel mandat iubar suum in speculo vel alio corpore translucente, non propter hoc est ipse sol nec iubar suum1* in speculo vel in alio corpore translucido, sed ex tali impressione obstat visui occulorum intuendum, nec permittit se videre ut est. quia nocet occulis valde. Vides enim radium solis in aqua, et sol a quo exit, ubi est? In adversa parte. Vides1arcum et

A

(k) tam) CM off! At (1) in nocte) OA om R ( m ) fu arcus odd K (o ) c e lo ru m At ip ) in tu en ti* At (q )eiu sA f (r) v id e n s At

(n) generat ip su m ) OR ip su m generat

LE LIBER PARTICULARIS DE MICHEL SCOT

323

talis arcus est formatus ex radio solis, sed sol ubi est ? In adversa parte. Habes enim radium solis ante occulos et arcum, sed solem post spallas. Finaliter autem dicimus de formatione ipsius, quod arcus | celi generatur ex 29rB radio solis non obtectis; qui, cum cadit materialiter super nubem sibi oppositam, ille radius reflectitur ad vaporem iam contractum et oppositum sibi in ipsis nubibus inferioribus se ipsi nubi altiori que impressionem recipit. Unde vaccuitas est inter illas nubes, et aer est ibi purus in medio carum, et tali nubilationi accidit' velut aque fluminis vel fontis vel rivuli etc., super quam radius solis ferit, et ille radius reflectitur per aerem invisibiliter, si multus sit aer distantia locorum. Si vero aer sit paucus propter vicinitatem parietis vel muri aut suffite domus etc., idem radius reflectitur per aerem invisibiliter ad parietem vel murum etc. et in eo apparet satis visibiliter; ita etiam facit per christallum, per vitrum etc. Vel aliter dicamus fieri arcum, licet sit idem. Dum enim sol in nubibus rarescentibus, id est raris, ex adverso refulserit radiosque suos humoriu nebuloso transfundens im­ presserit, id est in nubibus raris a sesev distantibus, tamen quietis, planis et lenibus, fit* repercussio splendoris eius in ipsis nubibus et principaliter in inferio­ ribus infimarum, raris, planis et quietis; ex quibus fulgor solis radiantis arcus predicti speciem format. Apparet autem non semper, sed quando nubes in aere, ut prcdiximus, rarescunt inter se et parum elevantur longe a terra. Et licet sol sit materialiter rotundus, cuius ymago formatur in nubibus celi, et illa ymago dicitur yris; tamen ipse sol est satis longe altior nubibus, in quibus formam imprimit arcualem \ et nubes non sunt altiores sole, et ipse sol tangit perfecte | partem supe- 29vA riorem dictarum nubium, ex quo tactu imprimit formam modalem rote circum­ ducte per lineas superficiales 4, et hec forma dicitur arcus. Et est sciendum quod quanto plus sol est ortui proximus vel occasui, tanto magis in parte sibi opposita maior arcus formatur et formatus apparet. Arcus enim dicitur predicta impressio, sed abusive, cum capita suorum cornuum non unquam ostendat, nec ad plenum habet formam arcualem; ymo est ymago solis impressa in nubibus predictis ad modum linearum circumductarum 4 cum compasso. Est autem arcus celi naturaliter ex 4 coloribus quos rapit in se ex omnibus 4 elementis qui quandoque sunt perfecti et simplices in specie et quandoque commixti quadam varietate que dicitur in arte pictoria adumbratio. Unde arcus celi constat ex 4 coloribus, quorum primus est rubeus vel vinosus, et hic trahitur ab igne; secundus est albus ex toto vel citrinus, et hic trahitur ab aere; tertius est purpureus vel blavus, et hic trahitur ab aqua; quartus est viridis sive oleosus, tenens aliquid nigredinis, et hic trahitur a terra. Isti enim colores yridis >'aut ex toto sunt in se simplices aut ex sese' compositi, ita quod ille qui trahitur ab igne, simpliciter est in aspectu rubeus, et ita de ceteris; an partim est rubeus et citrinus vel albus, et sic erit in aspectu compositus. Fiunt quidem hee varietates secundum variam dispositionem nubium que recipiunt talem impressionem a radio solis,

(s )o b ie iK ti

U)scR

R

(i) a c c e d a

R

( u ) v c l i tdd R ( v ) s e

R

( w ) s it R

U}a c tu a le m A (y) irid is] OA om R

324

OLEG VOSKOBOYNIKOV

quare nubes ignita rubeum facit colorem, rara* et pauce substantie album, nubes zalla purpureum vel blavum, et nigra vel quasi viridem vel nigrum ad modum olei. Hecb enim impressio aeris fit in forma rotunda et gibbosa, ut circulus, ita quod 29vB rubeus color est primus extrinsece et albus sive citrinus | est iuxta rubeum in concavitate gibbositatis rubei coloris, et sic de aliis subsequenter, et hoc tam simpliciter quam composite. Hic quidem arcus, cum apparet in celo, diversa nobis significat. Unde ortus in oriente sive a dextris sive a sinistris vel circa orientem significat serenitatem aeris subito evenire. Ortus in occidente, tam a dextris quam a sinistris vel circa occiden­ tem, significat tonitrua evenire et pluviam levem et non multam cum guttis latis. Ortus versus meridiem vel versus septentrionem significat evenire multam plu­ viam ex ea parte que, si non veniat1-' causa alicuius stelle vel venti, est in ea parte magna habundantia aquarum. Dictus est quidem arcus celi ad similitudinem curvati arcus, cui nomen proprium est ‘yris, yridis’, et dicitur yris quasi aeris, eo quod per aerem descendat ad terram. Unde versus : Yris res mira, tamen non est iris in ira.

Hic autem yris mirifice resplendet, dum concave nubes ex adverso radium solis micantis recipiunt, et, sicut prediximus, arcus fingit speciem parisibilem nobis. Et nota quod, quotiens arcus celi formatur et formatus apparet, nobis manif­ estat sua presentia minas iuste ire Dei qui venturus estd omnino iudicare vivos et mortuos, secundum operum qualitatem uniuscuiusque74. Peccatores qui perfecte non timent Deum tunc caveant sibi, et iusti magis diligant eum, illi servientes tamquam suo Domino. Unde, cum arcus apparet in aliqua parte celi, aut status 30rA temporalium repente melioratur in valde | melius solito, aut deterioratur in valde peius, non tamen statim, sed post pusillum. Est etenim signum offensionis ad inimicos et treugue ad amicos reconciliatos; ad presens tamen significat plus indulgentiam quam vindictam; et licet differat trahere quod intendit, nichilominus ex sua extensione minas sagitte eiciende facere non ommittit, eo quod est proprium sibi. Veniet quidem tempus quod ipse arcus trahet, et etiam sepe trahit, ut omni vice qua extenditur, qui bene vellet negotium indagare. Unde sanctus Prosper in expositione verborum sancti Augustini dicit : Multa diu summi differt patientia Regis Suspendens equi pondera iudicii7S.

Philosophus dicit: «Quod differtur, non aufertur»76. Est etiamc arcus celi signum federis inter Deum et homines viventes. Unde caveant sibi quod fedus significet sibi. Nam dicuntur unius ob noxam multi periere incaute. Verbi gratia.

(a)rare/? (b)hoc/? (c)vcniantJ? (diesi) OA omR (e)auiem.4 (7 4 ) A p 4 , 3 ; IO. I (75) Prosper Aquitanus, Epigrammata ex sententiis sancti Augustini, cap. iv, PL 51,500. (7 6 ) A rnobius J unior, Comm. in Psalmos, 36, P L 5 3 .3 7 5 .

LE UBER PART/CtJIARIS DE MICHEL SCOT

325

memento casus angelice nature, quia ex peccato unius multi perierunt. Sagitta quidem arcus prius ledit percutiendo, quam vulnus sit manifestum eius cui perfecte minatur. Cum autem sol format predictum arcum in nubibus celi aerini de qualicumque parte, si pluerit, pluet tunc pluviam levem et paucam et omni alia levioremf, et cadunt gutte levissime aque et late* ac rare, et si tunc tonaverit, tonitrua non fient terribilia nec dampnosa, videlicet quod cadat fulgur de celo sive sagitta. Porro ubicumque homo fuerit in rectitudine arcus, sol in celo est post illum recte; sciendo quod si sol fuerit exaltatus, arcus erit infimus | per oppositum et parvus. Et 30rB si sol fuerit infimus, arcus in contrario sui erit altus et in aspectu magnus. Item, si sol fuerit in parte orientis, arcus apparebit in parte occidentis. Et si sol fuerit in parte occidentis, arcus apparebit in parte orientis. Et dum sol fuerit in hora tertia diei, id est in parte ubi regnat Eurus, arcus erit apparens in angulo celi ubi regnat Chorus. Et dum sol fuerit in Sirocho, arcus erit in Magistro. Et ita ubicumque sol fuerit generans arcum, ipse arcus erit illi oppositus, id est apparens in adversa parte. Et sicut arcus celi duo habet nomina que sunt arcus et yris, ita sol habet sua nomina quibus proprie nominatur, et sunt 7. ut patet per hos duos versus : Delius et Darius, sol, Phebus, Pean, Apolo. Tytan sunt solis etiam septem nomina, lector.

Insuper sciendum est quod simul 4 arcus possunt formari et forte amplius parum a se distantibus, et cum tot formantur, gentes hos videntes valde admiran­ tur; et tunc est signum parve congregationis nubium in aere, et illemet que ibidem sunt plurimum sunt rare et in substantia subtiles, et hoc signum est quod paucissi­ mam pluviam aspargunt aut nullam, tonitrua non concipientes11, ymo cito lace­ rantur in frustra et evanescunt; et tales nubes apparent multum zallastre et infime ac montuose. Nigre vero nubes et plene non tot arcus generant, tonitrua etiam concipiunt et pluviam, eo quod sunt maioris quantitatis et pluris vaporis, et hec presens pictura utriusque, scilicet solis et arcus nobis sufficienter formam demonstrat 77. 5 1 .1 De alibeti, id est de circulo qui quandoque apparet in aere circa solem in 30vA die et circa lunam in nocte1 Circulus sive corona qui sive que solet apparere in aere circa solem in die et circa lunam in nocte proprie appellatur alibeti. Unde sciendum est quod alibeti solet generari in aere, ac generatus visibiliter apparere in die circa solem, et in hora meridiei, vel postea, et non ante, et hoc contingit rarissime circa solem propter fortitudinem caloris radiorum eius qui resolvit illum vaporem qui hunc circulum facit. Et hic circulus videtur solem tangere quando est circa ipsum, sed non tangit ( f )o m n i a lia le v io re m ) ÜA id e o a lia le v io r e st aq u e.4 (b) a cc ip ie n te s R (\)rubrnm R

(7 7 ) F ig . 8. C an M ise 555. f. 30vA .

R

(g ) le v is sim e a q u e et late)

OR

le v issim e e t late

326

30vB

31 rA

31 rB

OLEG VOSKOBOYNIKOV

eum, licet visus noster qui brevis est et imbecillitate deceptus putet circa solem tangendo ipsum vel quod sol insitJ super talem campum, et ita dicimus* de luna, ymo fit iste circulus sive corona in aere prope terram et in opposito solis circa ipsum, dum est sol, et ita de luna. Hic enim circulus generatur | materialiter ex vapore multum humido de quo etiam nubes fiunt iugiter; et cum ille vapor amplius superascendit, inspissatur et in unum colligitur ad oppositionem corporis solis vel lune, et cum paulatim ascendat sursum, multiplicatur ad modum fumi, et dum est attractus et unitus in opposito corporis radiantis, radius illius corporis illi vapori copiose cadit in illum, scilicet ante quam nimis multiplicetur, et fundit ipsum vaporem per medium, id est idem radius undique diffunditur1, et relucet ultra ipsum vaporem, et postea diffususm radius reflectitur ad ipsum, et talis reflexio formatur in rotundum, et ille aspectus vulgariter appellatur circulus et corona. Cum autem hic circulus est presens circa solem vel circa lunam, multum perspicabiliter est intuendus forma et habitu. Quoniam si fuerit magnus et spissus in substantia, id est spatiosus multum et blavus vel niger vel viridis aut marmorinus, I tunc significat nobis grandem multitudinem futurarum nubium in brevi tempore ac multam pluviam et plus dampnosam quam profectitiam. Si vero predictus circulus fuerit parvus et in substantia plus rarus quam spissus et plus albus quam alterius qualitatis, tunc significat nobis in aeren grandem serenitatem et siccitatem0 in terra. Si autem predictus circulus aliquantulum fuerit rubore admixtus et in p extremis diruptus et per totum sui non sit bene continuus, ita quod sit quasi asparsus, tunc significat nobis futurum ventum et fortem in proximo. Maior autem significatio predictorum valde notatur per solem quam per lunam, et hoc pro unoquoque secundum signi proportionem circa corpus luminis. Unde maioris durabilitatis erit et quantitatis significatum propter solem quam propter lunam. Et est publicum quod in nocte frequenter circa lunam lucentem prenominatus circulus generatur, et cum est in aere serenitas et quando est frustrosa nubilario. Unde considerandum est, cum apparet, si diu duraverit circa lunam in sua essentia vel non, sciendo quod secundum eius durabilitatem^ futura signifi­ catio durabit, dum pervenerit, et eritr fortis et continua, vel debilis et incontinua, secundum eius significatum. Et aperte illa versus quam circulus dirumpetur, incipiet opus significati, sive sit ventus vel pluvia vel tempestas etc. Hec enim satis sufficienter cognoscunt boni marinarii et omnino debent cognoscere. Et illi qui cognoscunt istud iuditium, cum contingit in nocte circa lunam, multum timent in alto' mari et ex timore curant portum capere aut ancoras eicere, ne male pereant vel11nocive impediantur vella cariantes. Durabilitas predicte significationis taliter notatur a nobis, quoniam punctus temporis accipitur pro die aut pro parte unius diei, ut pro hora etc., hora pro medio mense, vel mense toto“, et sic de ceteris. Et est notandum quod maximum signum

(j) insit) AR sit i n s itO (k ) d ic im u s ] OA om R (1) d iffu su s (m ) et re lu c e t ... d iffu su s ] OA om R (n )in a cre] OA a c re m R (o )et s ic c ita te m )0 A om R ( p ) in) OA om R (q ) n o b ilita te m R (r)est R (s) altu m R (t) m a le p e re a n t v el] OAom R (u ) m e n se , v el m e n se ] OA ta n tu m scR

LE LIBER PARTICULARIS DE MICHEL SCOT

327

est future tribulationis cum solv modo aliquo coronatur, et de hoc naute ignorant, sed de circulo lune sola consuetudine habent certam cognitionem et debent habere propter* imminentia pericula que imprevise prosequuntur*. Item de alibeti dicimus quod non fit in die circa solem nisi in hora rectiy meridiei, ut probatur tempore passionis Christi, et deinde causa est ut universaliter hoc sciatur in gentibus, et etiam quia sol est tunc minoris virtutis ad depellendum elevatas impressiones. In nocte vero solet fieri circa lunam ante mediam noctem, ut in primo sero, in gallicinio etc. et non sic sepe deinceps; causa est quia luna in principio noctis est minoris efficacie quam postea ad destruendum sua1frigiditate elevatas* impressiones. Et si circa lunam erit circulus magnusb, id est spaciosus procul a luna, et serenitas intrinsecus, et corona sit alba, significatur diu serenitas in aere etc. Duorum enim corporum, scilicet solis et lune, hec presens pictura formam demonstrat c7*. 5 2 .1 De pluvia

31 vA

Pluvia est impressio aeris ex multo vapore humiditatis in nubes congregato qui etiam elevatur naturaliter ab aqua et a terra, et licet dicamus a terra, non ex ipsa, sed de humore aqueo quem conservare videturd. Calor enim solis omnes vapores primo commovet et ipsos elevat in aerem, et quanto plus unum multiplicantur, in nubes visibiles convertuntur occultantes serenitatem celi, et faciem terre coope­ rientes. Nec ubique sic regnant, licet videatur quod omnia comprehendant, ut patet quando nubes certo loco solem obtegens aufert splendorem et alibi apparet, et cum cessat umbra illius nubis, alibi aspargilur, et splendor solis, ut prius, rever­ titur. Verum est quod secundum variam dispositionem temporis presentis vapores transmutantur elevati in aliquid. Unde cum vapores sint duo. aut mutatio humidi convertitur in calliginem aut in nubes aut in pluviam aut in pruinam aut in nivem aut in rorem aut in grandinem, iuxta temporis qualitatem. Aut transmutabitur de humido in siccum, licet cum labore, et efficietur postea ventus. Vel mutatio vaporis sicci efficietur ventus, cum pervenerit in suam perfectionem, cum primo elevetur de infimo* et ab alto spiret deorsum et ex transverso, aut commiscebitur cum vapore humidiori se, et tunc ingrossabitur et ad naturam illius convertetur faciens iam predicta. Unde vaporf siccus quandoque superat vaporem humidum et quandoque humidus siccum, et secundum dominium unius ad alterum fit diversa impressio aeris per loca. Et ideo tempore veris vapores elevati quandoque conver­ tuntur in pluviam propter speciem etatis, | id est humiditatem temporis que ex 3 iv B temperie sui plus convenit vaporibus humidis, quam siccis, quandoque conver­ tuntur in nivem, si ventus frigidus et siccus illos superat, ut Boreas, et quandoque desiccantur et ab humiditate purificantur, si ventus calidus et siccus eos inveniat (v ) s o l) OA om R ( w ) p e r R (x ) im p r e v is e p ro s e q u u n iu r) OA im p ro v ise p e rs e c u n tu r R ( y ) r e c ti (z )s u a s R ( a ) e le v a ta A (b ) c irc a lu n a m e rit c irc u lu s m a g n u s] OA c irc u lu s e rit m a g n u s c irc a lu n a m /t (c) figuram omR (d ) P lu v i a ... c o n se rv a re v id etu r) OA nmR ( e ) in f ir m o /f ( O v a p o r e f l 7 8

B

35rA

Lampas sive corruscano est impressio aeris generata ex vapore sive materia venti que est calida et sicca, in nubibus rigidis comprehensa. Et cum hec* materia transcendit nubes clausas, id est strictas in invicem et spissas ac durissimas, ut lapides vivos et montes magnos et excelsos, vox auditur stridoris, velut per se auditur stridor ferri igniti quando trahitur de focina fabri, vel quod ponitur ad extinguendum in aqua, et illa vox est tonitruum, et ignis egrediens ex eis per talem modum est corruscano. Et ita lampas sive corruscano est ignis contractus in nubibus. Et de natura ignis est ascensus sursum, et quamvis lampas sive corruscano sit quasi simplex, et ideo tam splendidus, tamen cum eo est quedam pars vaporis terrei et particula ceterorum elementorum, | et quia esth vapor partim compositus, est visibilis et ponderosus ad deorsum et ad' sursum. Et quia plus est de levibus elementis quam ponderosis, idcirco descensus tam cito superascendit. Istud quidem non solummodo contingit de predicto igne, sed de omni re iuxta vincentem qualitatem. Verbi gratia, si enim flama ignis nimis est occupata a re terrea et aquea, non sic patet clara, nec est sic potensJ caloris et econtrario, ut probatur in flama exeunte de lignis viridibus, quia nec est tam clara, neque tam potens, quam de siccis, ymo est intermixta diversorum colorum, ut quasi viridis, vinosa et biava, in colore fumi et nigredinis. Item lampas sive corruscano nichil aliud est quam confricatio nubium simul, cum se ab invicem rumpuntur ex impulsione maxima ventorum fortissimorum: et hec lampas sive corruscatio generatur de nubibus durissimis et ad invicem strictis ad similitudinem lucis ignite que exeundo apparet de silice et calibe. Et ex illa confricatione ac percussione per ventum regnantem in illis nubibus splendor lucis apparet multum illuminans in ictukocculi palpebrantis, et hec lux descendit iosum et non ascendit sursum, nec amplius durat, quam sit apertio nubium ad modum apertionis occuli alicuius. Et de visione lampadis, priusquam tonus1audiatur, est sicut de sole et calore ipsius, quoniam prius videmus ipsum cum oritur, quam calorem eius sentiamus utiliter. | Item dicimus quod, si pauca siccitas fuerit in nubibus congregatis per aerem et multa humiditas, non fiet lampas bene quod nubes rumpantur a ventis, et rupte aperiantur, ut patet in hieme respectu temporis estatis, quia ex habundante humiditate in nubibus elevatis in aere atque congregatis non tantum rumpuntur quod ex earum fractura fiat lampas. Insuper notandum est quod materia tonitrualis est vapor siccus.

(Oqualibet (Dtronus/Î

R

(g)hee]

OA om R

(h)est)

OA om R

(i)ad|

OA om R

(j)potentis

R

(k)icctu

R

LE UBER PARTICULARIS DE MICHEL SCOT

335

62. De tonitruo Tonitruum est sonus fortis in aere factus per nubium confracturas et impulsionem ventorum fortissimorum. Et dicitur tonitruum a 'tono, -as’, vel a ‘tonando’, eo quod terreat ; nam tonus idem est quod sonus. Sciendo quod tria sunt genera tonitruorumm: unum est in mari, ut cum pcllagus clamat ictu ad litus. Secundum est in terra ut terremotus. Tertium est in aere quod fit duobus modis : unum a nubibus et aliud a ventis. Quartum" est per artem, ut" quod fit sale nitro, sulphure, pulvere carbonis et collo carte, ac omne simile p ut cum cucurbita etc. Cum tonitruo fulgora fiunt, et dicitur fulgur a furiendo vel a feriendo, quia ictus furiosi et iaculi sunt celestes. Ignis quidem ex ventis in nubibus, id est pulsibus ventorum fortium collidantibus lumina fiunt. Unde celerius lux videtur quam tonus audiatur, cuius genera sunt tria, scilicet fulgus, fulgur et fulmen. Fulgus est quia tangit, fulgur quia accendit et hurit. fulmen quia scindit, ut arborem1*. Et ex hac ratione arcus celi veraciter tribus radiis potest dignosci. Item tonitruum fit principaliter per tria, scilicet per | vaporem elevatum de terra et de aquis, per 35rB ventum impellentem vaporem induratum ex multitudine fumositatis terre et aque, et per nubes constringentes sese in naturali ascensu per aerem purum. Tonitrua enim ex fractura nubium generantur in aere, et quanto plus aer est calidus et siccus, ut in estate, tanto magis fortia tonitrua audiuntur in sonitu et econtrario, ut in hieme. Concepti enim intra sinum nubium ventorum spiritus errantes versantur ibidem. Cumque vehementer se erupturos et virtutis sue mobilitatem more exilientium de stabulis quadrigarum inr quamlibet partem elisuerint, sonos fragoris earum ad aures nostras emittunt. Quid autem sit tonitruum ita diffinitur. Tonitruum est sonitus ictus ventorum maximorum in nubibus parum humidis et multum siccis. Et de fortitudine sue magnitudinis multi venti simul adveniunt de diversis partibus et per multas partes aeris labuntur, et dum ad invicem se simul iungunt, se fortiter percutiunt et illorum ventorum impulsione qui* spirant supra congregatas nubes et induratas scin­ duntur. Et ex tali percussione fit fortis* sonitus qui deorsum auditur, tamquam de suffitta domus, et non sic possit audiri desuper sicut desubtus ad instar ictus suffitte, et hic sonitus proprie dicitur tonitruum. Item sciendum est quod, quanto nubes sunt grossiores multitudine sui et facte duriores impressione ventorum spirantium ad eas, tanto fortius ipsa tonitrua voces emittunt in inferiores partes terre. Et quanto plus nubes sunt infime" erga terram in | aere, tanto citius tonitrua 35vA audiuntur et econtrario. Quando vero lampas videtur, aperientibus nubibus, tunc fit tonitruum percussione ventorum, qui scindit' eas quodwpostea auditur a nobis. Sed quando altitudo earum est maxima cum multa clausura, que dure sunt, spisse, grosse ac magne, ut montes excelsi vel alpes, ipse sonitus non tam cito potest a nobis audiri. Et est de illo ictu sicut de homine qui scindit ligna, quoniam cum ' ictus securis ad (m)tonitrui R (n)iamen a d d R (o)ut| O A o m R (p)omne simile) O A omni simili R (q)ut arboreml O A arbores R (r)et R (s)et R (t)fortis| O A o m R (u)infine R (v)scindunt R (w)qui R (x)quando R

OLEG VOSKOBOYNIKOV

336

35vB

lignum fit longinque homini prospicienti, homo incisor prius levat securem secunda vice ad faciendum alium ictum, quam primus ictus audiatur iam factus cum eadem secure. Ita etiam est de muliere que lavat telam lini in ripa fluminis alonge, quia levat hastonem facto ictu cum quo percutit telam secundo, quam primus ictus tele et baculi audiatur. Item sciendum est quod splendor lampadis pervenit repentius ad nos visu quam sonus tonitrui audiatur. Hoc autem non est nisi propter suam subtilitatem cl nobiliorem sensum corporis, quoniam visus est valde nobilior auditu et antecedit auditum, ut in forma capitis hominis, quia visus est ante, et auditus ex transverso, hoc est in medio, et sic quilibet occulus habet viam auditus. Item sonus tonitrui diversificatur propter nubium et locorum diversitatem in quibus fit materialiter. Unde tonitruum nichil est aliud quam ictus venti fortissimi rumpentis nubes durissimas que vaporatim ex aqua et terra in altum aerem superascendunt. satis plus siccam materiam quam humidam continentes. Et dum tales nubes generate turgescunt et confortantur, et venti flant a diversis partibus faciei terre | in ipsas, eedem crepant et de fortitudine ventorum dirrumpuntur. Ruptura quarum sonus maximus exauditur, qui quandoque fit grossus et gravis, quandoque accutus et quandoque superacutus. Quo> etiam corda multorum hominum ac animalium timent valde et expavescunt, sciendo quod iam multe mulieres sunt aborse et oves pregnantes, ova sub clocha quandoque disperduntur, terra quandoque tremit, edificia scinduntur quandoque etc. 63. De sagitta tonitrui

36rA

Sagitta tonitrui est impressio aeris generata ex vapore multum calido et sicco et parum humido cum convenienti frigiditate, substantia cuius est plus terrestris materie quam alterius elementi. Que sagitta, cum de alto inferius pervenit, dicitur esse fulgur, eo quod repente cadit minus uno momento et locum indefense tangit feriendo vel adhurit aut scindit, scilicet quam Deus ei permittit, qualiscumque sit causa iuditii punientis quamquam vel minantis facere punitionem ad offensores. Solet enim fieri questio : cur sagitta tonitrui frequentius ferit cacumina stephanorum, turrium et arborum navium ac similia, quam cetera? Ad hanc questionem due sunt sententie : una est divina, et altera naturalis. Pro prima dicimus quod Deus hoc facit, ut magis timeatur potentia, ametur clementia, nec videatur simplex et iniuriosus per superbiam. Pro secunda dicimus quod ventus spirat fortius in clarum aerem quam in spissum; unde, cum fulgur inveniat altitudinem aeris convenientiorem suo cursu, ventus inducit illud celerius erga tales partes aeris, et sic, | inventa turre, percutitur ab ea; et sic de ceteris. Item sciendum est quod sagitta non cadit ex omni tonitruo, sed ex maximo, quando generatur cum lampade nimii splendoris ex habundantia influentie ventorum. Unde ex collisione atque attritu nubium coadunatarum fulgora nascuntur ad instar silicis durissimi et calibis, quos, cum rabies ventorum impellit nubes ad invicem, medius ex hiis ignis (y)quoruin/?

337

LE LIBER PARTICULARIS DE MICHEL SCOT

dabitur. Hoc etiam patet per collisionem silicis et calibis, quia licet utrumque sit durissime nature, frigide ac fortis, tamen sintillam fulgentem emittit. Unde ex consimili collidatione nubium durissimarum tamquam de silice et calibe lapillus naturalis generatur et exit. Cuius color est quasi similis calzadonio, tamen est in suo colore dempsior, ita quod non translucet formatus recipiens lucem claritatis in se ut certi lapides, et' hic lapillus contrahitur ad instar captapulte. Cuius hec est forma sufficienter depictaa, et eius nomen est ccraunus, secundum lapidarium828 , et has virtutes 3 habet. Prima est, cum exit de nubibus celi, quandocumqueb invenit aut percutitL ' aut accendit aut frangit, transfodit, penetrat vel scindit, nec est quicquam quod ei resistat, donec pervenit post ictum ad terram novam que glix, -tis nominatur. Secunda virtus est quod, sicut naturaliter intrat terram novem pedibus, ita per se exit de eodem loco in novem diebus uno pede pro die. Tertia virtus est multiplex, quia valet contra tonitruum, | ubicumque sit, inducit dulces sompnos, sid sit sub 36rB capite, liberat gestantem, ne pereat in aqua, facit vincere placita in curia comunis, caste gestatus. Et sicut ex percussione silicis et calibis quandoque exit sintilla parva et quandoque magna et quelibet illarum est cum lumine reducente, secun­ dum dispositionem collisionis, ita est de sagitta tonitrui, quia exit ex confricatione nubium inducens sua virtute calorem fortissimum quasi simplicis ignis qui dicitur elementum. Unde in sua proprietate aliquid comburrendo reddit fetorem sulphu­ ris. Hec autem sagitta est petra naturalis cuius duricie lima aliqua non potest aliquid diminuere et habet in suis accuminibus quasdam fossulas ad modum serre vel quasi et spicum in medio elevatum, ut gladius. Exitus eius est cum sonitu tonitrui et percussio. Nec est iste lapillus nisi de compositione elementorum simul in aere unitorum. Splendor eiusdem ignis ideo celerius videtur propter predictam rationem securis procul arborem incidentis, quam sonus ad aures nostras perve­ niat. Super hoc Lucretius dicit : « Fulmina ex minutis seminibus constat »8\ ideo penetralia esse dixit, etiam asserens ubicumque fulgur ceciderit sulphuris ardorem laxat et emittit. 64. De terremotu Terremotus tremor terre sive motus terrec violentia venti factus, velut motus aque in mari vel flumine qui dicitur unda sive undatio. Terra enim quantum in se naturaliter est concreta ad similitudinem spongie marine, quia undique est perforata, et per se estr sicca et non humida, aspera et non mollis. Et sicut | spongia habet multa foramina quorum quedam sunt lata et quedam stricta, ita est in terra. Et per ipsa foramina ventus habet introitum, cum finit cursum sue spirationis

R

(z ) c e rti la p id e s e t] OA om R {a)Sagitta depicta est ORA (b) q u a n tu m ( d ) s i |0 ^ < j m / f (e) siv e m o tu s terre) OAomR ( 0 n a tu r a lite r/f

R

( c ) a u t p e ru rrit

36vA

add

(8 2 ) C/. Is id o r u s . Etymologiae. 1 ,2 1 .2 1 . (8 3 ) IsiDORUS, De natura rerum. Ill, 1 8 7 -1 8 8 : « c o n s ta r e ro tu n d is / p e rq u a m s e m in ib u s d e b et p e rq u a m q u e m in u tis ».

OLEG VOSKOBOYNIKOV

338

36vB

super terrain, el flando piene in ipsis eius virtute terra tremit, non ubique, sed in locis bene cavernosis, ut in Duracio, Clarencioet in multis partibus Cicilie etc. Fit etiam terremotus per continuam violentiam nimii caloris vel frigoris, ut patet in autumpno, quando estas continue steterit calidissima et non ventosa. Similiter et in vere quando hyemps steterit multum frigida frigore sicco et non ventosa. Unde terremotus non fit naturaliter nisi in vere circa principium, dominante signo Piscium vel Arietis, et in autumpno, dominante Libra vel Scorpione. Et quotiens terremotus debet fieri, tempus est tranquillum ventis, aut® est serenitas maxima vel pauca impressio aeris nubibus. Et si contingat fieri in loco terre solide ac inconsuete tremali, signum est habitantibus illic quod maximus est in locis consuetis. Et est sciendum quod, cum ventus sit in substantia calidus et siccus, virtus invisibilis vapor mobilis et inquietus, postquam incepit motum per aerem, non cessat eumhpercurrere, donec frigus vel calor eum occupat ne tam potenter spiret, et occupatus a calore vel a frigore partim descendit in aquam maris et partim inter fixuras terre. Cum vero sit inclusus terra' suo introitu non cessat motum facere in ipsa propter sui levitatem et subtilitatem omnia loca temptans, donec perveneriri ad solidas extremitates sui tamquam ad parietes. Et habundans ibidem facit* suum motum, quasi inundans ad partes exteriores I et eius fortissima percussione' quam facit intrinsecus terra tremit, tremore cuius alicubi crepat, et crepata ventus exit foras, et tunc terra quiescit. Item sciendum est quod, si terremotus devenit in nocte, expectetur in die. Et si non incipit fieri in die, raro expectatur"1fieri in nocte. Solet fieri terremotus non ubique, sed in locis spongosis multis cavemis intrinsecus et non in locis paludosis, arenosis, aquosis et fangosis. Causa est propter multam spissitudinem sedis et quod ibi nulla est vaccuitas in qua ventus habet locum introitu et exitu". Sed si locus marinus0, ut arenosus et paludestris, casualiter tremat et ibidem terremotus sentitur et habet effectum, penitus est credendum quod in loco sibi propinquo et confiniente satis est fortior. Quare, cum in loco apto fit terremotus etiam vicini­ tate, altera loca? illum sentientiaq tremunt. Et ob hanc causam locus marinus quandoque tremit, sed tremor eius parvus est respectu loci ubi regnat principaliter. Et hoc accidit tali loco pro eo quod non habet meatus apertos, unde ventus qui est causa tremoris terre exeat. Si queratur, cur devenit terremotus, dicimus quod corpora superiora continue influunt in inferiora, quorum influentia multa fieri videntur a gentibus, quibus obstupescunt et admirantur; et sine causa propria aliquid non fit, tam sursum a superioribus, quam deorsum ab inferioribus. Unde Psalmista : « Iuditia Dei habyssus multa »84.

(g )e t aut

R

( h ) e n im

R

( i) te r r a m

R

( j) v e n ia t

R

( k ) fa c ia t

R

(I)fo rtis s im a p e rc u ssio n e !

OA R

fo rtiss im a m p e rc u ss io n e m R ( m ) e x p e c te tu r R (n ) in tro itu e t e x itu ) OA in tro itu m et e x itu m (o ) m a n n u s ) in ]OAomR (h)etl0.4om /? (i)nunc flammaslOAom/f (j)et) 0.4 om R (k) vocesque ] OA voces quoque/f (l)etA (m) et ultra) OAomR

LE LIBER PARTICULARIS DE MICHEL SCOT

347

in grandissima quantitate. Audiuntur etiam" voces lamentabiles personarum, et ideo dicimus per talia esse hyatus inferni, ubi dampnati spiritus et anime tormentantur. 75. De significatione0tempestatis et pluvie Significatio future tempestatis et pluvie habetur multis modis, ut per corpora superiora et inferiora. Unde dicimus quod signum tempestatis | nuper future 40vB est, cum in nocturna navigatione nautarum aqua sintillat ad remos per mare et ad temones, excepto tempore combustionis lune, in quo aqua maris solet focum monstrare de nocte, si misceatur. Similiter, si Boreas in estate superet Austrum, mediante nebulatione. Similiter cum hyrrundines volant iuxta terram cum sillentio. Similiter cum delphynes nimis se frequenter eiciunt de aqua. et a parte illa venit corruptio temporis versus quam caudam ostendunt. Similiter animalia mutap solent sentire, ut equus, anser, bos, gatta etc. Verbi gratia : quia tempestas non venit nisi ibi sint spiritus infernales, talia animalia spiritus illos vident et videndo eos timent, quorum timore clamant vel fugiunt et antecedere nolunt. Hoc totum patet per canes qui de nocte ullulant et per equos qui nolunt ultra eos ire, sicut probatur iuxta furcasq suspensorum latronum. Quid plura? Delphynes vero non tantum hanc iniuriam timent, sed etiam multi alii pisces alterius nature. De signo tempestatis Varro dixit: «Dum fulgor fulget in nubibus nigris versus partem Euri venti vel Aquilonis et intonat inter nubes partim nigras et partirti rubeas, signum est tempestatis». Nigidius dixit: «Luna nova, si in cornu fuerit maculosa maculis nigris a prima die hinc ad diem quantum interpollatim, signi­ ficat tempestatem futuram in eaetate» 91. Similiter notatur si cornua Lune fuerint I obtecta aliqua nube, et corpus manifestum significat tempestatem. Celum etiam 4 lrA significat motum temporis hoc modo quod, si summo mane fuerit rubicundum vel nebulatio, ymbrem significat ea die futurum. Si vero circa ponentem simile fuerit, ventus notatur vel alia impressio. Et si fuerit clarum in illa parte ct nubes sint infra celum, futura serenitas innuitur in crastino. Signa vero' solis et lune impressio­ num satis notantur in primo libro sub rubrica que dicit de notitia pronosticationis lune, capitulo « Luna est minor pianeta etc. » 92. Si circa solem generatus fuerit circulus, notatur maxima impressio aeris in futuro iuxta speciem circuli. Unde species alba significat serenitatem vel paucam pluviam; si rubea, multam pluviam; si crocea, ventum et ymbrem. Si sol oriatur maculosus vel sub nube latens, ymbres notantur; si oriendo palleat, tempestas innuitur; si rubeat, ymber etc. Stillatio stellarum et cursio asub significat ventum et aeris motum, musce cum pungunt acriter, galline cum se sexcupediunt8, gatte cum sibi caput abluunt sive polliunt, et venit corruptio ab ea parte versus quam (n)audiunturquc (s) sexcupedant R

R (o) future add R (p) multa R (q) furcas) AR fur O (r)vero) OA am R

(91 ) IsitxjKUS, De natura rerum. 38,2. (92) M ichael Scotus , Liber tmroductortus. Clm 10268. f. 64rB.

OLEG VOSKOBOYNIKOV

348

tenent visum lingendo: sintilJatio papiri ardentis in lucerna que aquam iam sentit; petre murorum et collumpne lacrimantur; tele aranearum vibranturetc. 76. De pestilentia

4 lr B

Pestilentia est flagellum eorum que non appetuntur in rebus que diliguntur, que de esse in non esse' commoventur, corde tristificato amantis, et proprie quando mors latenter animalia | preoccurrit et consumit multa eorum que sunt in usu hominum cum delectu. Pestilentia nascitur quidem ex nimia distemperantia elementorum, et ob hoc egritudo generata non leviter potest depelli medicinis notis in usu, nisi amplificentur. Causa vero pestilentie multiplex est. Prima est peccatum originale, secunda actuale, tertia est voluntas Dei propter iustitiam sue equitatis, quarta est ut restauretur" quod predictum est. Et ista corruptio acris non contingit ubique sed transfertur de regione in regionem latenter et manet, ut patet de tempestate que non cadit ubique, nec mortalitas contingit ubique in omni genere animalium, sed modo in porcis, modo in bobus \ modo in pecoribus etc. Idem contingit de ubertate rerum et paupertate. 77. De mutatione aeris causa ventorum

4lvA

Aer alicubi est temperatus et alicubi distemperatus. Temperatus est ille in loco qui est subtilis ex vaporibus delectabilis odoris quo nec nostra sudant corpora nec frigescunt et qui est velocis mutationis ad calidum et ad frigidum, ut in ortu solis et occasu, confortans virtutes et obtemperans complexiones corporum, mundificans humores et clarificans spiritus, meliorans in corporibus*' viventium digestionem. Distemperatus vero aer est contrarius temperato in omni, unde in tota sua substantia est sicut aer epidimicus qui accidit duobus modis. Uno ex commixtione malorum vaporum quibus latenter corrumpitur, ut exeuntium de lacubus, piscinis et putredine corporum defunctorum, sicut de campo belli hostium, de sepulturis cimiterii* | factis ad modum arche vel caselle. Alio modo ex mutatione aeris ex temporibus anni, sicut hyemps, cum fuerit calida et sicca, et estas frigida et humida, et sic inequalitate sua, sicut cum fuerit calidior aut frigidior tempera­ mento equali. Et hoc fit 5 modis; primo causa temporum anni, secundo ortu et occasu magnarum stellarum quo ad solem, ut Alabor et Cauda Ursi, tertio causa ventorumy, quarto causa regionum que dividuntur 5 modis : primo ratione ventorum1 4 principalium; secundo exitu civitatum seu alterius loci, cum aer et aqua dent causam aliquid‘ in rebus noviter efficiendi (quod hoc sit verum patet, quia alicubi nascuntur et sunt viri pulcri et femine turpes, et alicubi est contrarium, idem est de bestiis, verbi gratia, gentes Alamanie in asta sunt dissimilesbgentibus Romaniole ac Marcine de Anchona etc.); tertio ex vicinitate montium; quarto ( t) in n o n e sse] OA om R (u ) re s ta u ra r e tu r R (v ib o v ib u s R ( w ) in c o rp o rib u s marx add A ( x ) c im ite r iis A ( y inotuiam inferius add A : c a u s a re g io n u m q u e d iv id u n tu r q u in q u e m o d is p rim o ra tio n e v e n to ru m ( z ) p r im o ra tio n e v e n to ru m ]

om R

OA om R

( a )a liq u a m

R

(b ) V erb i . .. d issim ile s )

OA

349

LE UBER PARTICULARIS DE MICHEL SCOT

maris propinquitate, quinto ex mobili superficie terre. Et nota quod regio iudicatur talis partis versus qualem habet mare tam longe quam prope, et ita omnis domus secundum hostium. Sexto ex permutatione in qualitate aeris proveniente ex ascensu vaporum de locis. Et est possibile quod regio sit duarum vel trium naturarum quibus fit figura disposita personarum et tempora anni secundum se. 78. De mutatione aeris occasione temporum anni et partium civitatum inc regionibus mundi Quando accidit quod in montanis regionibus habitationes fuerint in convallibus, pluvie hyemales suffocant eas, et caliditas estivalisdcomburit postea eas. I Quarum habitationum corpora propter siccitatem sunt subtilia et dura, et 4 lv B artifices sunt ingeniosi subtilitatis suarum artium, et figure eorum sunt pulcre et propter humiditatem asuescunt habere egritudines in autumpno, ut in hiis patet per effectum. Nam aer calidus in regione corpus efficit macilentum et in colore citrinum, sitim provocat, famem debilitat, cor calefacit, sanguinem corrumpit, febres inducit, sanguinem de narribus provocat et menstrua deorsum, debilitat virtutes, porros aperit, corpus laxat, digestionem impedit, prodest veroc haben­ tibus catarrum et reuma, paralisi universali et particulari que fit ex humiditate. Et aer frigidus omnia in contrarium facit. Sed aer humidus corpus conservat humiditate, valet macilentis, eo quod ibi impinguantur et melius colorantur. Et aer siccus facit omnia in contrarium. Medicina vero contra aerem calidum est invenire criptam vel domum subterraneam ubi fiat cohabitatio, et talis domus sit intrinsecus curtinata pannis subtilibusf et raris, et aqua frigida in potu bona est. Aeri vero frigido obstatur morando in locis calidis et induendo se bene et ad ignem calefaciendo. Aeri vero humido contradicitur morando in domibus altis quas sol suo ortu temperat*. Et est notandum quod iuvamentum accidentale est ex aere per frigiditatem et non per substantiam sui, et propter hoc suffocari videmur in aere balnei sive stuve. Veruntamen egemus | aere magish aqua, sed per utrumque elementum homini subve- 42rA nitur in casu. Verbi gratia : in balneo requiritur potus et extra balneum aer. Presens sermo est de substantia 6 rerum non naturalium, quod iuvat multum scire unicuique. 79. De 4 regionibus mundi Quatuor sunt regiones mundi in qualibet zona orbis, scilicet orientalis, occidentalis, meridionalis et septentrionalis, et quelibet est sue nature ac proprie­ tatis ad differentiam reliquarum, sciendo quod maxima differentia est inter dispo­ sitionem regionum zone temperate ad regiones non temperatas. Sed omnibus' illarum pretermissis, de solis regionibus zonei in qua est habitatio nostra dicamus.

( c ) in] OA om R ( d ic s tu a lis R (c ) a u te m R ( f ) s u b tib u s A ( g ) te m p e r a b a t (i) S ed o m n ib u s ] O A d c o m n ib u s z o n is /? (j) Illaru m ... zo n e) OAomR

R

(h )q u am

add A

OLEG VOSKOBOYNIKOV

350

80. De prima*

42rB

Regio meridionalis naturaliter est calida et humida. melius ex ea est distans a mari multum et approximans septentrioni, luvamentum eius est quod inducit largitatem et alacritatem. Nocumentum eius est variolis et aliis morbis, digestioni et intellectui. Remotio nocumenti eius est per confortationem stomachi et capitis cum odoribus et electuariis. Super hoc dicunt Ypocras et Dioscorides quod regiones existentes sub polo meridionali, sicut est Ethiopia, sunt fere contrarie dispositionibus earum que sunt in septentrione, quarum complexiones sunt calide et humide et multarum complexionum, sciendo quod earum aque sunt plus turbide quam clare et plus salse quam dulces. Et colores incolarum ipsarum sunt nigri, quibus festinat ebrietas propter debilitatem capitum et humiditatem ipsorum, ad quorum viscera multum flegmatis descendit, ex quo minuitur appetitus et digestio ipsorum debilitatur, frigiditate | nichilominus stomachorum' ipsorum predicta augente, quorum etiam dispositiones sunt suaves, vite breves"1et ventres molles propter malam digestionem. 8 1. De secunda* Regio septentrionalis naturaliter est frigida et sicca. Melius ex ea est habens bonas aquas, et terram superficiei bonam. luvamentum eius est quia inducit fortitudinem et prudentiam. Nocumentum eius est pectoribus strictis, quia stringit ipsum amplius. Remotio nocumenti eius est cum obtemperantia mansionum. Super hoc dicunt Ypocras. Galienus et Dioscorides quod regiones existentes sub polo septentrionali, sicut Sclavonia et Alamania, sunt fortis frigiditatis et sicci­ tatis, quarum incole sunt ampli pectoris et prudentes ac horribilis dispositionis propter occultationem caloris et sunt subtilium tibiarum propter excessum caloris ipsius ab extremitatibus. Sunt inde longe vite propter bonam digestionem ipsorum et principaliter1' Sciavi sunt parum bibentes eo quod multum comedunt. Quarum p mulieres sunt steriles multum ; causa est quia male mundantur a menstruis propter frigiditatem aquarum quibus utuntur, et sunt pauci lactis et difficilis partus, et venter earum est multum strictus. 82 .De tertia*

42vA

Regio orientalis naturaliter est temperata. Melius ex ea est continens plus partem septentrionis quam meridiei, luvamentum eius est fere omnibus virtutibus. Nocumentum eius est quia multorum fulgorum est et terremotuum'. Remotio nocumenti eius est cum cibis grossis. Super hoc dicunt Ypocras et Dioscorides quod aer orientalium regionum eius est clarus et temperatus sicut ver. Verum est quod declinat ad siccitatem | naturaliter. Quarum cibi sunt temperati et aque dulces in suo sapore et clare in colore, eo quod sol non diu moratur super ( 4 ) re g io n e

addR

add R

(1)d e b ilita tu r ... s to m a c h o ru m ]

(o ) s p e c ia lite r Æ (p)q u o ru m A ?

(q) re g io n e add R

OA om R

(m ) b r e v is )

OA um R

(n )re g io n c

(r) te rre m o tu u m | R 4 te rre m o n tiu m O

LE UBER PARTICUIARIS DE MICHEL SCOT

351

cas4, ut efficiantur salse, nec elongatur sic ab eis quod' efficiantur turbide. Quarum regionum colores “ incolarum sunt albi et mixti rubori et corpora pinguia, voces clare ad cantandum, egritudines pauce, figure pulcre. fructices multi arbores grandes, et carent ira, et sunt prudentes propter temperantiam qualitatum ipsarum, et sunt gentes suavitatis et magne quietis, amantes pacem, gaudium et solatium. 83. De quartav Regio occidentalis naturaliter est variabilis temperantie. Melius ex ea est habitatio que est Halabor. Iuvamentum eius est manifestationi minarum etc. Super hoc dicunt Ypocras et Dioscorides quod regionum occidentalium aer, declinans ad calidum et humidum, non est clarus, quarum cibi sunt calidi, aque turbide, eo quod sol non oritur mane super eis. Quare in estate adest frigus aeris, et sero caliditas solis, velud accidit in autumpno, propter quod virtutes eorum sunt debiles et colores ipsorum sunt mali et egritudines multe. Regionum vero mediarum, id est inter has, complexio est mediocris, quorum natura est similis nature illius cui magis approximat cum diminutione aliqua. 84. De aere empidico Aer empidicus malus est et periculosus, id est plenus periculis. Melius ex eo est illa pars cuius substantia non corrumpitur. Iuvamentum eius est destructioni vermicorum. | Nocumentum eius est animalibus et nascentiis terre. Remotio nocumenti est cum suffumigationibus contrariis. Super hoc dicunt Ypocras et Galienus, Rabanus et Dioscorides quod cum odor aeris fuerit horribilis, et aderit multiplicatio variolarum et scabierum et aliarum egritudinum corruptibilium et mortalium*, morandum est in criptis, id est in croptis terre, id est in domibus subterraneis et siccis et in mansionibus, longe videlicet ab habitationibus. Kadem loca etiam roranda sunt cum spargula cum acceto, ut fit cum aqua benedicta, etiam suffumiganda sunt cum incenso et foliis mirtelle ac sandalis et pignis. Comestio tunc ciborum assiduetur cum acceto limphato, et odoretur quandoque oleum rose, quandoque camphora et quandoque incensum ignitum. 85. De positione terre et de eius triplici divisione Tota* terra mundi terrestris media regione collocata omnibus partibus cquali intervallo descendens centrum optinet. Et est inferius elementum, ceteris vilius, spissius et ponderosius, tamquam fex alicuius liquoris. Posita est hec terra in medio magne spere celi firmiter super aquas et in medio aquarum, ut vitellum ovi in medio albuginis. Hoc elementum naturaliter est receptaculum significationis corporum superiorum, ut iam dictum est superius. Et est sciendum quod mare ( s ) c a s om R ( t) e f f ic ia n tu r. .q u o d ) OA om R ( w) corruptibilium e( mortalium)OAomR (x) Nota R

( u ) c o lo r e s l

OA om R

( r ) r e g io n e

add R

42vB

OLEG VOSKOBOYNIKOV

352

occeanum circumductionis spere profusum > totius orbis abluit fines, ita quod signa occidentalia, ut sol et luna etc., in ipsum cadere existimantur ab ydiotis. Sed 43rA hec est veritas, | quoniam1 tantum distant a centro terre desubtus* et circa se in omni parte quantum desuper. Et qui dicunt quod sol, quando transmontat occi­ dens, intrat in mare magnum, et aqua ipsius scatet fervore suorum radiorum, aperte mentiuntur, eo quod ipse sol ultra omnes fines non solummodo terre vadit, sed etiam ultra confines omnium elementorum ac sperarum trium planetarum, scilicet lune, Mercurii et Veneris, cum sit locatus in quarta spera, et sic non intrat mare nec ei propinquat suo occasu, ymo vadit per quasdam vaccuitates etheris que abyssi nominantur vel almucantarath propter immensas profunditates, quod satis patet nobis in astrolabio. Hec quidem terra divisa est in 5 zonis, quarum due sunt in omni consimiles, ut temperate, et alie due, scilicet extreme1*, inter se consimiles, et illa que est in medio per se est valde dissimilis a ceteris 4. Sed earum quatuor pretermissis ad presens, de una dicamus, videlicet de temperata versus septentrionem, ubi est habitatio nostra materialiter. Et hec est naturaliter divisa in tres partes, scilicet in Asiam, Affricam et Europam, quarum divisio sufficienter patet supra in rota viridi capituli mundi divisibilis. Dicitur etiam tota terra orbis ab orbitate, id est a rotunditate, quia rotunda est, ut pilla ludi. Totius autem terre elcmcntalis in rationabili mensura geometrici non errantes 185 milia stadia invenerunt, sciendo quod 8 stadia unum miliarium représentant. Facta autem ratione horum stadio43rB rum, terra volvit circiter 24 mille miliaria, ita quod mille miliaria | sumuntur pro spatio unius hore equalis. Eadem terra est punctus tantum respectu celi, appropin­ quans ei undique sine ullis fulcris sui. Sed divina potentia stat super aquas tamquam navis. Facta enim est terra ad similitudinem spongic marine, eo quod est undique perforata, et aqua tenet humorem, ut corpus hominis sanguinem. Unde sicut corpus hominis nequit mmpi in aliqua parte quod sanguis non exeat, sic terra non potest fodi quod aqua non reperiatur quandoque surgitoria, ut in fonte, et quandoque madida, ut in foveis et fossatis. 86. currunt

De aquis fluminum et fluviorum currentium et de ceteris aquis que non

Queri solet de aquis fluminis et ceteris currentibus, scilicet quid sint, unde sint, et quare aquarum quedam sunt currentes ct quedam stabiles, et cur quedam surgunt et currunt aliquantulum calide, quedam bollientesc et quedam frigide tantum. Ad primum dicimus quod nichil aliud est aqua quam humor naturaliter frigidus et humidus in omni dissimilis ceteris elementis. Aque quidem omnes non sunt aliunde nisi ex se tantum, quoniam omnes sunt una aqua, licet reperiaturd in multa diversitate coloris et saporis ac virtutis, quod est per accidens. Ad secundum dicimus quod vapor frigidus et humidus, resolutus ex terra propter inflamationem (y ) p ro fu su m ) O /to m A? (z)quiaA ? (a )d e s u b te r /4 ( b ) e U d iM

( c ) b u llie n ie s /t (d )rep eriantu rA ?

LE UBER PARTICULARIS DE MICHEL SCOT

353

solis, naturaliter ascendit superius quantum potest et obviat ventis frigidis venientibus a septentrione ubi est superfluum frigus. Et ille vapor elevatus inspissatur et coagulatur et postea vertitur in aquam per dissolutionem vincentem in eo et sic guttatim descendit in terram, et hec aqua coadunatur | in cavernis terre 43vA et in vallibus. Que aqua est principium fluviorum et omnium aquarum currentium, et hoc satis patet in hyeme et in tempore magne pluvie, quia tunc non solummodo aque crescunt sed quedam deficiunt, et alique sunt non sic habundantes' in alio tempore. Ad tertium dicimus quod non est aquarum nisi elevatio et depressio loci in quo generari videntur. In locis etiam elevatis, ut in altis montibus, aque sunt currentes eo quod omne humidum est indeterminatum ex primo motu sui. Sed si generentur in locis depressis, non sunt ibi currentes, ut patet de aqua stagni, lacus et piscine. Ad quartum dicimus quod in illis partibus in quibus aque sunt calide vel bulliunt, ut essent supra ignem in vase, sunt quedam vene magne quantitatis sulphuris vivi et lapidum calidissimorum, ut in fornace, et ex confricatione quam aqua facit super ipsum sulphurem et lapides ferventes, valde producte ipsa recipit illum calorem, ut facit in olla super ignem. Et si hec aqua reperiatf rupturam terre in suo cursu et sit continue super sulphurem, virtute cuius est fervens, ibi aer est odore sulphureus, et ipsa surgit bulliens, et inde fiunt balnee, ut patet in pulicano Viterbiigg-\ in comitatu Padue, ubi dicitur mons Gotus etc. Si autem eadem aqua currendo aliquantulum cessaverit a continuatione sulphuris, non exit fervida, sed calida vel tepida secundum distantiam. | Unde aqua currens calida vel surgens non 43vB habet caliditatem nisi a sulphure et dictis petris, sed sulphur penitus optinet principatum. Quod hoc sit verum satis patet ex odore sulphuris qui sentitur inde et non in ceteris locis aquarum alterius qualitatis. Qui autem hoc non vult credere, tale damus experimentum. Accipiat situlam aque frigide et multum sulphuris vivi aut in frustris vel in pulvere et in eam eiciat et postea ipsam misceat satis satis cum spatula, et ex tali circumductione sive commiscentia efficietur calida. 87. Ad sciendum cur mare est salsum et quare omni tempore bis crescit in die et bishin nocte Capitulum cur mare sit salsum, et quare aquarum currentium quedam sunt dulces et non salse, cur mare non currens sit salsum et quare in quibusdam partibus crescit et decrescit ultra unam mensuram et per dies et per horas omni tempore anni. Ad primum dicimus quod sol sua virtute calefacit mare latenter et ex ipso elevat duos vapores, scilicet subtilem et grossum. Subtilis enim vapor ascendit, et ex ipso generantur nubes que, postea dissolute, aspargunt aquam que pluvia nominatur et sic revertuntur in nichil sive cadat in terram sive in mare. Grossus ( e ) h a b e n te s 4 ( D r e p c r ie t R ( g ) e t addR (h ) c r e s c i laddR ( 9 3 (R é fé re n c e à B u llic a m e , « th e rm e s ties p a p e s » d ’a u jo u rd 'h u i. L e te rm e puUicanus, c o n n u s o u s d iffé re n te s fo rm e s d è s l'c p o q u e c a ro lin g ie n n e , s ig n ifie un lieu o u v e rt, é m in e n t, y c o m p ris un îlo t e n to u ré d ’eau , p a r e x e m p le , d a n s la p la in e du P ô

OLEG VOSKOBOYN1KOV

354

vero manet indigestus sive ascendat sive non, et quia manet in loco, non 44rA subtiliatur, ideo est salsum. Facit ad hoc sedes terre | que virtualiter est amara. Et

sicut dictum est de mari, ita intelligcndum est de reliquis aquis currentibus. Ad secundum dicimus quod incrementum maris non fit secundum motum solis sed lune. Causa huius est quod sol significator est super omne calidum et siccum, et proprie viri, ignis, sulphuris etc. Luna vero est significatrix super omne frigi­ dum et humidum, ut aque, mulieris, piscis etc. Unde sciendum est quod quotien­ scumque luna renovatur in lumine, mare incipit crescere, et hoc durat quousque pervenit in meridiem superiorem1, id est in medium celi, scilicet in signo septimo, habito respectu ad signum in quo prima fuit. Cum autem fuerit in meridie inferiori, id est in septimo signo procul a primo in quo fuit prima, mare incipit decrescere. Et sicut paulatim luna crevit in lumine de die in diem usque ad sui plenitudinem que fit in quatuordecimo die, vel in quindecimo, ita paulatim decrescit. Verum est quod secundum complexionem signi in quo facifi moram sui cursus, aqua maris plus crescit vel decrescit aut moratur quasi uno statu per aliquosk dies. Verbi gratia : faciamus rationem quod luna modo renovatur in Ariete qui incipit regnare quindecimo die marcii, et tunc aqua maris incipit multum crescere, quod conti­ nuatur donec est in septimo signo, et tunc paulatim aqua incipit decrescere donec est in fine 12 signorum a primo sui principii. Verum est quod mare plus crescit una vice quam alia, similiter et decrescit, id est maiorem estum sive conflationem aque 44rB facit in una renovatione lune quam in | alia, et hoc accidit multiplici causa, ut cum eius ortus fit in signo equinocliali, id est Ariete aut Libra, et tunc est maior estus toto anno, vel cum est in signo stiptiali, ut in Cancro vel Capricomio, et tunc est minor quam quando est in linea equinoziali. Similiter mare facit maiorem estum, cum luna renovatur in primo signo, ut in Cancro, quia est eius domus, et in Tauro, quia gaudet in eo, in Scorpione, quia est sue similitudinis, in Aquario et Piscibus. Bis autem crescit mare in die et bis in nocte propter circuitum terre quem luna facit inter diem et noctem semel per aspectum signorum zodiaci, et hoc sigillatilo de angulo in angulum quasi de signo in signum, ut patet in hac tetragona figura 194. 44vA

8 8 .1De fundamento terre et de m irrabilibus m undi Cum diutissime Fredericus imperator Rome et semper augustus oppinatus fuisset per institutum ordinem a semetipso"1de varietatibus totius terre que sunt et apparent in ea, supra eam, inter eam et sub ea, quadam vice me Michaelem Scotum sibi fidelem inter ceteros astrologos domestice advocavit [et|n in occulto fecitque mihi, sicut eidem placuit, has questiones per ordinem de fundamento terre et de mirrabilibus mundi que infra continentur, sic incipiens verba sua : (i)

textu R om R

superiorem) interi add O textu A s u p e rv e n it R (j) facit) OA om R (k) p a u c o s /? (I )figura sine (m ) Cum ... a s e m e tip s o ) OA om sed C initialis eleganti cum ornamento depicta R (n ) e t| OA

(9 4 ) F ig . 10 C a n M ise 5 5 5 , f.4 4 rB .

LE UBER PARTICULARIS DE MICHEL SCOT

355

Magister mi karissime95. frequenter ac multipharie audivimus questiones et solutiones ab uno et a pluribus de corporibus superioribus, scilicet, solis et lune ac stellarum fixarum celi0 et de elementis?, de anima mundi, de gentibus paganis et Christianis ac de ceteris creaturis que sunt communiter super terram et in terra, ut de plantis et metallis. Nundum autem audivimus de illis secretis que pertinent ad delectum spiritus cum sapientia, ut de paradiso, purgatorio et inferno ac de fundamento terre et de mirrabilibus eius. Quare te deprecamur amore sapientie ac reverentia nostre corone quatenus tu exponas nobis fundamentum terre. Videlicet, quomodo est constancia eius super habyssum et quomodo stat habyssus9 sub terra, et si est aliud quod sufferrat terram quam aer et aqua, vel stet per ser, an sit super I celos qui* sunt sub ea; quot sint1 celi et qui sint sui rectores ac in eis 44vB principaliter commorentur, et quantum unum celum per veracem mensuram cesset ab alio, et quid est extra celum ultimum, cum sint plures, et quomodo unum celum est maius aliou, in quo celo Deus est substantialiter, scilicet in divina maiestate, et qualiter' sedet in trono celi, quomodo est associatus ab angelis et a sanctis*, quid angeli et sancti continue faciunt coram Deo. Item dic nobis : quot sunt habyssi et qui sunt spiritus commorantes in eis nomine, ubi sit infernus, purgatorius et paradisus celestialis, scilicet* an sub terra vel in terra vel supra terram. Item dic nobis, quanta est >mensura huius corporis terre per grossum et pier longum et quantum est a terra usque in celum altissimum et a terra usque in habyssum, et si sit una habyssus vel sint plures habyssi, et si sint plures, quantum cesset una ab alia. Et si hec terra habeat loca vaccua vel non, ita quod sit corpus solidum, ut lapis vivus, et quantum est a facie terre deorsum usque ad celum subterius. Item dic nobis, quomodo aque maris sunt sic amare ac fiunt salse in multis locis, et quedam sunt dulces extra mare, cum omnes exeant de vivo mari. Item dic nobis de aquis dulcibus : quomodo ipse omni tempore eructuant extra terram et quandoque de lapidibus et de arboribus, ut* vitibus, velud in vere apparet per putationem, unde veniunt et | surgunt, et quomodo est quod earum quedam 45rA eructuant dulces et suaves, quedam clare et quedam turbide ac quedam spisse, ut gummose, quoniam mirramur ex eis valde, eo quod scimus iam diu quod omnes aque exeunt de mari et euntes per diversa loca regionum et venarum adhuc intrenta in mare, et ipsum mare est tantum et tale quod est lectus et receptaculum omnium aquarum decurrentium. Unde vellemus scire, si sit unus locus per se qui habeat aquam dulcem tantum, sicut unus est qui habet aquam salsam, an sit ambarum aquarum unus locus, et si est unus, quomodo iste due aque sunt sibi tam contrarie.

( o ) c e lo /? (v ) e q u a h te r /t

(p)eiaddR (q ) h a b y ss u s) OA om R ( r ) s e ) OA om R ( s ) q u e /? ( l) s u n t/ ? ( inscipida et viciata. Limacha facit moram in domo portans sibi1 domum quocumque vult et nolens verecundari in aliena. Testudo semper vivit super firmum solum et sub securo regimine. Apis est vermis parvus et tamena vivit munde et gerit mei in ore. Rospus est sic miser quod non audet in die come­ dere terram, nisi quantum potest semel auferre cum uno pede, timens, ne deficiat sibi ; odit hominem et tumescit tantum quandoque quod crepat nimio dolore. Rana coit publice et semper cantat coeundo non timens verecundiam, libenter habitat in palude, et licet ei sol placeat, et exeatbde piscina, tamen revertitur cito. Ericius sua impietate, licet sit satiatus in vinea, tamen involvit se inter grana et in spinis portat ex eis quantum potest. Scorpio semper blanditur branciis et cum cauda letifere percutit. Lucertac libentcrd vaditc ad calorem solis, et ex sua frigiditate fructus cui vicinat cuncte destruitur multum, ut patetf in uvis pergularum, et ideo est ruta utilis et salvia in locis propter | lucertas8 et araneas. Tarma cito nascitur in bono S4vA drappo lane morbide et in came, si non est bene salita, et in caseo. Cibus nichil valet, nisi sit sapidus sale. Serpens vadit tortuose*. Et nota quod, sicut vinum quod est in vegete non dicitur veraciter esse in domo, ita 5 sensus naturales vere non dicuntur esse in corpore, sed in anima tantum, et per animam fiunt, ut patet ' post recessum anime a corpore. Et de omnibus predictis est nobis mirrabile magnum. 109. De fundamento terre De fundamento terre dicimus quod multa sunt ligamenta ipsius, ut narratur a multis auctoribus, et proprie ab Adam cuius liber incipit sic : « Benedictus sit ille Deus qui primo dixit: ‘Fiat mundus etc.’, scilicet circa finem, ubi dicit ‘Aque bochim pendent, ut acus ferri ad calamitam etc.i’ ». Sed hic talem damus solutionem vestre interrogationi. Nam illius quod me interrogastis quomodo est fundamentum terre dicimus quod tota terra est rotunda, ut pilla ludi et est stabilis in etemum; et licet sit pon­ dere gravis plus ceteris elementis, quia est in medio centri, naturaliter stat super aquas que dicuntur bochym. et. ut navis manet super eas, nec aqua tota est super terram, quamvis videatur inesse, sed, quia est spongosa, plena est humiditate que ( x ) e s t|

interi add O lexiu R.A

( y ) e $ t|

OA ont R

( z ) d o m o p o rta n s s ib i)

OA ont R (a ) ta n tu m R R (g ) la c ertas R