Latince Türkçe Sözlük [5 ed.] 9786051278421

Citation preview

Latince Türkçe Sözlük Erdal Alova

SOSYAL YAYINLARI Babali Caddesi, No. 14 Tel:

(212) 5283314

Caalolu

-

stanbul

— (212) 5277982

Erdal Alova

LATNCE TÜKÇE SÖZLÜK Yayma hazrlayan: Zeynep Aytekin Kapak tasarm: Diren Yardml

BENC BASKI: Aralk, 2013 ISBN 978-605-127-842-1

Bask ve

cilt:

Cinius Sosyal Matbaas

Çatalçeme Sokak No: 1/1 Eminönü, stanbul Tel:

(212) 528 33 14

Sertifika

No: 12640

Latince

Türkçe Sözlük Erdal Alova

SOSYAL

#1

YAYINLAR

m

1

Digitized by the Internet Archive in

2014

https://archive.org/details/latincetrkeszlkOOerda

ÖNSÖZ dünyamzn

Kültür belli bir

yllardr derinden hissettii bir ihtiyaca,

ölçüde de olsa, cevap verecei düüncesiyle

bu Latince/Türkçe Sözlük ülkemizde kendi türünün ,

hazrladmz

ilk

örneidir Bu

bundan önce de baz çalmalar yaplm olmakla birlikte, bunlar, ne yazk ki, tamamlanma aamasna eriememitir. Sözünü ettiimiz bu giriimlerin en önemlisi ve en kayda deer olan, sayn Prof. Faruk Zeki Perek' in, ancak "D” harfine kadar yaymlanabilmi olan zahl Latince/Türkçe Sözlük' idürS Bu itibarla, okuyucunun elindeki bu sözlük, bu alanda ilk olmak gibi kvanç verici alanda,

1)

bir özellie

sahip

olmann yansra, bu

niteliinden kaynaklanan

ar bir sorumluluk da tamaktadr. ki noktadan kaynaklanyor bu sorumluluk. Birincisi, yukaraçklamadan da anlalaca gibi, bir Latince/Türkçe sözlük

daki

hazrlama çalmasna giriirken, literatürümüzde bu tür bir giriimi destekleyecek, daha mükemmel bir sözlük meydana getirmede bize

yardma

olacak herhangi bir

çalmalarnn, geni

yaptn bulunmamasdr.

kinci-

organizasyonu ve iyi yetimi uzman kadrolar gerektiren bir i olmasdr. Bu alanda büyük ilerlemeler kaydetmi olan ülkelerin, bu tür organizasyonlardan ve uzmanlam elemanlardan yana sahip olduklan mkânlar göz önüne alnacak olursa, bizim burada üstlendiimiz iin ne gibi güçlükler arzettii kolayca anlalr. Söz konusu ülkeler, yüzyllardan beri sürüp gelen bir klasik filoloji ve sözlük geleneine sahipsi,

sözlük

bir

tirler. Bizde ise, klasik filoloji, bir kurum, daha dorusu bir bilim dal olarak, ancak Cumhuriyet döneminde teessüs etmi olup, henüz çok ksa bir geçmie sahiptir. Bu sözlüün hazrlanmasnda, yukarda sözünü ettiimiz gelenein, uzman elemanlarn ve organizasyonlarn eseri olan yabanc sözlüklerden büyük ölçüde yararlandk üphesiz. Ancak, unu önemle belirtmek gerekir ki, bu yabana sözlükler, herhangi bir latince sözcüün, örnein askerî, hukukî, siyasî, vb. bir kavramn veya terimin, ya da basit bir arlk veya uzunluk biriminin karln verdikleri zaman, bunu belli bir dilin ve bu dilin konuulduu

O) zahl Latince/Türkçe

Sözlük, stanbul Üniversitesi edebiy at Fakültesi, No. 507. stanbul, brahim Horoz basmevi, 1952.

-

v-

ülkenin kurumlanna göre yapmaktadrlar. Dolaysyla, bu

lklardan

dorudan doruya yararlanmak mümkün

kar-

deildir.

Kald ki, bu yabanc sözlükleri hazrlayanlar dahi, kendi dillebizim dilimizden farkl olarak, latince gibi HInt-Avrupa dil ailesine mensup olduu halde, herhangi bir latince sözcüün karlverebilmek için sk sk kendi dillerinin kurailann ye yaplarn zorlamak, bu kural ve yaplarn çkmak durumunda kalmlardr ister istemez. Bunun nedeni açktr: bunun nedeni, söz konusu olan dilin ölü bir dil olmasdr; baka bir deyile, bat dilleri,

n

dna

rinin baz sözcükleri içinde çounlukla biçim ve anlam deitirerek erimi olan, iki bin küsur yl öncesine ait bir dil olmasdr. Aynca, daha da önemli bir husus olarak unu da belirtmek gerekir ki, sorun sadece bir dil sorunu da deildir; bu dilin, içinde iletiim arac olarak görev yapt ve bugün artk hepten yok olmu bulunan bir uygarl da göz önünde bulundurmamz gerekir. Çünkü, bu dil, yani latince, bundan yüzyllarca önceki bir hayatn, bu hayatn günlük aknn, bu hayat sürdüren insanlann toplumu, evreni, kendi öz benliklerini alglay, düünü ve ileyi biçimlerinin sesi ve yanksdr. te, ölü bir dile ait bir sözlüün, çada dillere ait sözlüklerden en büyük aynl bu noktadadr. Baka bir deyile,

karl bulunmas gereken asl ey, sözcüklerin bugün artk çok gerilerde kalm, çoktan bir gerçek olmaktan çkm bir uygarln, bir tarih sürecinin kendisidir, daha dorusu hayalidir. Örnein, her eyden önce, kehânet kurumu gibi bir kurumun resmiyet çoktunna bir uygarlk söz konusudur burada. Dolaysyla, bu uygarln dinsel dili, tektanno dinsel dile oranla apayr özellikler gösterir. Bu tür farkllklara, huböyle bir sözlükte,

dayand

ve

tad

kuk, siyaset, askerlik, teknoloji alanlannda da rastlamak kaçnlmazdr. Latin toplumunun köleci bir toplum olduu da unutulma-

maldr. Bu durum göz önünde tutulmayacak olursa, latince sözcüklerin karlklan, gerek hakiki anlamlar, gerekse eanlamlanyla asl yerlerine oturtulamaziar; içerikten yoksun, kof sözcükler, ya da srf bugünkü toplumsal gerçee ilikin iaretler durumuna dü" erler. örnein, bugün rnakina " denildiinde, bunu makinann en ilkel ekline bile indirgesek, buhar gücüyle kendi kendine ileyen bir sistem gelir her eyden önce aklmza. Yoksa, insan ya da hayvan gücüyle, ya da buna benzer basit bir güçle çaltrlan manivela, bocurgat ya da mancnk gibi bir sava âleti, bir tiyatro düzeni, bir köprü kurma arac gibi bir sistem düünülemez. Oysa, eski Romaliar'n, gözünde, bütün bu ve buna benzer sistemler, tek tek

-vi-

)

makina ( machina ) kategorisi içinde yer sözcüü için de geçerlidir.

ve toptan, fabrika

alrlar.

Ayn

ey,

( fabrica

Romallar, evlerden i yerlerine ya da pazar yerlerine gitgitmek" fiili ile dile getirmekteydiler. Peki, nigitmek" ya da yaygn ekliyle "inmek"? Çünkü, Roma çin kenti, tepeler üzerine kurulmu bir kenttir. Genellikle konutlar tepelerin üstünde, i yerleri, pazarlar, meydanlar, resmî binalar ise aadaki düzlüklerde bulunuyordu. Böyle olunca da, eski Romal oturduu evden bu gibi yerlere gitme eylemini (sadece bu durumgitmek" fiili ile ifade ediyor. Burada ilginç bir noklar için) tay da belirtelim. Latince, zarflar konusunda modem diller gibi gelimi olmadndan, öne, arkaya, ileriye, geriye, yukar, yana, vb. gibi çeitli yönlerle ilgili hareketleri çeitli zarflarla deil, çou kez, her yön için ayr bir fiil kullanarak dile getirir. Örnein, "aaya gitmek" derken "aaya" sözcüü bir zarf deil, "gitmek" fiilinin önekidir. Yani burada Latin diline özgü kurallara göre kaynam tek bir sözcük söz konusudur. Öte yandan, sözcüklere hakiki anlamlannn yansra, derece derece, birtakm mecazî anlamlar yüklenmitir. Bu yüzden, latincede, ayn bir sözcük çok çeitli, hatta birbirine kart anlamlar içerebilir. Bu durum, eski dillere özgü bir zaaf olup, bu dillerle ilgili metinlerin anlalmasnda en büyük zorluu oluturmaktadr. Gerçi, eski Roma dünyasnda Eski

mek

eylemini

"aa

"aa

"aa

aa,

Latin

dili,

eski

Yunanllardan esinlenerek, gerek edebiyat, gerek

fel-

hukuk alannda - özellikle bu alanda-, bugünkü Türkçemizin dahi kâbna eriemedii güçlü ve evrensel çapta bir gelime düzeyine ulamtr. Ama, dili dorudan ya da sefe ve hitabet ve gerekse

dolayl olarak etkileyen, yüzyllann türlü çeit süreçlerinden, deneyimlerinden, ihtiyaçlarndan ve ilerlemelerinden zorunlu olarak

yoksun

m,

kald

için,

çamzn Baka

gelimi

dilleri gibi

aynntlaama-

ya da her olu'un bütün anlarn kapsayan, çeitli aamalarn ya da durumlarn ayn ayn ve kesin bir biçimde belirleyen bamsz yeni yeni sözcükler türetememi, ya da türetme aamasnda kalmtr. Bunun sonucu olarak, genellikle ayn bir sözcüün içinde, farkl özelleememitir.

anlamlar, âdeta

üphe

dolak

bir

bir deyile, her aksiyonun,

yumak

halinde, çözülmeyi bekler hal-

bu durum latincenin özünden kaynaklanan bir kusur deildir; zamann bir dayatmas, bir gerektirmesidir. Yalnz, bunu söylerken, latincenin büsbütün donup kalm bir dil olduunu ileri sürdüümüz sanlmamaldr. Çünkü, latince, kendi içinde, zamanla, dil yasalajt uyarnca çeitli deiikliklere uradedir.

yok

ki,

- vii -

m, daha dorusu bir evrim süred geçirmitir. Nitekim, ortaça laya da Vatikan latincesi böyle bir evrim sürecinin sonucu olarak ortaya çkmtr. Latincenin evrimi yalnz bu yukardaki dorultuda olmamtr. O, ayn zamanda, vaktiyle konuulup yazld topluma yakn ya da uzak toplumlann dilleriyle derece derece kaynaarak ve bu kayhaliyle sürekli bir gelime göstererek, çeitli toplumlann bugünkü ulusal dillerini oluturmutur. üphe yok ki, bu gelime süreci bugün de devam ediyor. Fakat, bizim burada sözlüünü sunduumuz latince, 1Ö. I. ve II. yüzyllar kapsayan ve klasik latintincesi, Kilise,

nam

ce ad verilen dönemin latincesidir. Yani, yukarda belirttiimiz baz özellikleri -buna zaaflar ya da belirsizlikler de diyebiliriz belkitayan latincedir bu. Öte yandan, burada, sözlüün hazrlanmasnda bavurduumuz yöntemle ilgili bir noktay da belirtmekte yarar görüyoruz.

vücuda getirilmi olan bu türden sözlükler, kapbir ölçü olarak ele alnacak olursa, elinizdeki bu sözlük, ortay boy sözlükler kategorisine girebilecek bir sözlüktür. O ülkelerde küçük ve orta boy sözlüklerin yansra, bilindii gibi, Latin dilini en küçük aynntlanna kadar içeren ve her sözcüü latince metinlerden çeitli alntlarla açklayan sözlükler de vardr ki, bunlar büyük boy sözlükler kategorisinde yer alrlar. Bu ülkelerde, küçük ya da orta boydaki sözlükler, geni kadrolar tarafndan uzun yllar süren çalmalarla meydana getirilmi olan büyük sözlüklerden sonra ve onlardan yararlanlarak, daha dorusu onlann özetlenmesi yoluyla ortaya çkmlardr. Büyük çapta yatmmlar ve geni kadrolar gerektiren bu tür sözlüklerin meydana getirilmesine ülkemizin bugünkü koullan henüz elvermediinden, biz burada, o ülkelerin bavurduu yöntemin tersine olarak, orta boydaki bir sözlükten büyük boydaki sözlüklere gitmenin en uygun yol olduu düüncesinden yola çktk. Sonuçta ortaya çkan bu Latince/Türkçe Sözlük'ün, çok daha mükemmel ve çok daha zengin sözlüklerin

Batl

ülkelerde

sam bakmndan

meydana getirilmesi iinde, mütevaz bir balangç olacan ve çaimalan tevik edeceini umuyoruz. Umudumuzun gerçek-

yeni

letiini görmek, bize sonsuz bir mutluluk verecektir. Dr. Sina

Kabaaaç

.

KISALTMALAR ar.

anzi

inh.

ask.

askerlik terimi

kb.

kubilicilik

ats.

atasözü

kd.

konuma dili

b.

bileik

h.

kyaslamal

bag.

*

kii

bh.

balaç bulunma

mat.

matematik

bk.

bildirme kipi

mec.

mecazi

blk.

belki

mi.

mimarlk modern

hali

-in hali

bz.

benzemeli

m od.

cns.

cinssiz isim

ms.

co.

corafya

olm.

mastar olumsuz ortaç

ç.

çoul

or.

çgnl

çounlukla

öz.

özellikle

çkz.

çekimsiz

ret

retorik

d.

diil isim

s.

den.

denizcilik

se.

soru edat

dg.

-dili

siy-

siyaset

dh.

-den hali

sin.

seslenmeli

dilb.

dilbilgisi

sy-

saysal

dn.

dinsel

.Z.

ed.

edebiyat

f.zam.or.

imdiki zaman imdiki zaman ortac

edl.

edilgen

}k.

art kipi

edt.

edat

eh.

-e hali

fa.

tanm

ek.

eksik

tek.

tekil

em.

emir

tp

tp

er.

eril

tL

ticaret

fel.

felsefe

gb.

gökbilim

m.

gç.

geçmi

Od.

üstünlük derecesi

gçf.

geçili

ün.

ünlemsel

gedo geo.

geçmi edilgen ortaç geçmi etkin ortaç

gf.

geçisiz

gl.

gelecek

yh

gör.

görece

£

zarf

ih.

-i hali

za.

zamir

ilg.

ilgi

geçmi

.

sfat

ahssz

isim

tiyatro

fiil

fiil

üni.

üniversite

ünl.

ünlem yerinde

y-

zamiri -

ix

-

tanmlk

.

yaln hal

ALFABE Latin alfabesi 23 harften i,

o, u, y'dir.

-iareti

ile

olumutur

Latince

sesli

harfler o, «,

A seslisi ksa veya uzun olabilir. Uzun olduu

â eklinde

gösterilir. Çift-sesliler

takdirde,

ae, au, ei, oe, uî'dir.

o

hece oluturacak ekilde birlemi olan iki sesliden oluur; ve daima uzundur. I harfi hem sesli hem sessizdir. Eer kelimenin bandaysa ya da iki sesli harfin arasnda bulunuyorsa (ör. iubeo, maior gibi), sessiz bir harf olarak ilem görür. Bazen sessiz i'nin sesli i'den ayrdedilmesi için i harfi } olarak yazlr. çift-seslisi bir

TELAFFUZ SESLLER ,

Ksa

Uzun

:

:

l

dös

5

me

e

:

hîc höc

î

:

ö

:

hoc

ta

ü

:

tum

:

dat et

hc

ÇFTS ESLLER ae (ay)

:

au

(av)

:

ei

(ey)

;

oe

(oy)

:

deinde proelium

eu

(ev)

:

heu

ui

(yu)

:

hulus

prae laudö

SESSZLER c

:

9

cum

i

:

gero

bs, bt

:

urbs, obtineö

sed

.

sanguis

iubeö

s

:

t

:

tum

gu ch

:

pulcher

;

veniö

ph

:

philosophia

:

lSx

th

:

theötrum

Zephyrus

ds

:

adsum

V X z

-x

HECELER bulunan sesli harf says kadar heceye (me-o) kelimesi iki sesliden oluur; bu nedenle

Latince bir kelime, içinde sahiptir. Ör. iki

mea

hecesi vardr.

Laudöbat (lau dâ bat)

Latince bir kelime 1. Sesliler

nir. Ör.

üç heceye

sahiptir.

arasndaki

bir sessiz harf ikinci sesli ile birlikte hecele-

dî-cö.

2. Sesliler

harf dic-tus kelimesinde görülve r harflerinin takip ettii p, b, t, d, c, harf olarak kabul edilir ve kendilerini izleyen

arasndaki

düü ekilde aynlr. Ama 9

ise

u ekillerde hecelere aynlr:

harfleri bir tek sessiz

iki sessiz 1

bir sesliyle birlikte hecelenirler. Ör. po-tris. 3.

Ör.

Bileik kelimeler kendilerini oluturan parçalara aynlrlar.

ad-est.

AKSAN Latince bir kelimede aksan kesinlikle son hecenin üzerinde bulunmaz. iki heceli bir kelimede aksan ilk hecededir. Ör. di'- co. kiden fazla hecesi olan kelimelerde aksan kelimenin sondan bir evvelki hecesi (eer bu hece uzunsa) üzerinde bulunur. Sondan bir evvelki hece ksa ise, aksan sondan ikinci hecenin üzerinde bulunur. Ör. di-ce'- bam. Burada aksan ce hecesinin üzerindedir, çünkü e uzundur. Ancak, ho-mi'- ni-bus kelimesinde aksan mi'nin üzerindedir,, çünkü sondan bir evvelki hecenin i'si ksadr. Bir hece, bir uzun veya bir çift sesliden olutuunda doal olarak uzun okunur. Bir hece kapal bir hece ise, yani bir sessizle son buluyorsa, durumu gerei (artl olarak) uzun okunur. Saepe: sae-pe, burada sae hecesi bir çiftsesli bulundurduu için uzundur; mittentur: mit-ten-tur, burada ise, mit-ten heceleri bir sessiz harfle bittikleri için uzundur.

SESL HARFLERN

NCEL

Latince bir kelime, telâffuzu için gereken sürenin

bal olarak ksa veya

uzun

olur.

Bütün

bir kural yoktur. Bir sesli 1.

Ör.

harf

u artlarda ksa olur

nd harflerinden önce gelirse. amant, amandus.

nt,

-X -

seslilere

uzunluuna

uygulanacak genel

2.

Baka bir sesli ve h

Ör. nihil, 3.

harfinden önce

gelirse.

meus.

Son harfi

m veya t olan kelimelerden önce

mittam. Bir sesli u artlarda uzun olur:

Ör. mittet,

1.

ns, nf, nx, nct'den önce gelirse.

Ör.

men s, înfero,

2. Bir

coniunx, sânctus

kelimenin ksaltlmas durumunda.

Ör. nihil: nfl.

gelirse.

1

£ Sayl

semel

53

12 5. ü*

3 m O

a I $ 2 -S -2 i

$ â* îÛ« s x> -0 ti

*2

S

T3

3

-O

O y C o

v « wj w»

4»

c 3

2

septiesdedes

quIndedSs

O-

duodevlaes

sedeaös

a*

saylan

- S Ületirme

£

singull

'3

I

3 '3s c Sc | ? i ° E * S , „ § i I ! % % o-

S

denl

denl

duodgviceni

septenîdSnî

qulnnl

seni

dedmus dedmus dedmus

saylar duodgvîcesimus

quîntus septimus

prtnus sextus

Sra

saylar

k 3 £:>>>~^ > Û X X X X X S oo o O N M ^ lO

belirteçleri

vldes

et

3 S

i?

®

a -

ündevîdSs

% M U * g vldes

semel

Say

nah

)S

01 5»

S 9 -

Of *

>a»'S

'|'s' 5 0,

cr cr

VJ

«

S

h O

I c

s o

s

* ? S -c £ §

c c

5

o>

u — c 3*33 £ u

a

ro

cr

.3

cr

J

saylan

singull

Ületirme

s

.8 •a

ündSvîcenl

vlcSnl

vîcenî

S c £ ‘8 S B T3 «y O 3

XI

G

C §>

H c -g S a

•s l

n a b •n

3

f îr«

£T

,S

3

cr ar

£ C u a>

*3

»S

I

B Sai -c K3 p o) io ’2 5 o x a tî s

G

fI

&

IfO v>

DC 600

w « §

S

lHlflfl eel

sescent§simus

j! ~4

l

1G

E

C3

G

I

2

~4

M*

t

G

£

£ £

u u ~ u u u D D D 2 2 8 8 8 rs oo o> 8 rH

4»

r-»

^

^ 2 CN

2 PO

»O

XV-

)

LATNCE / TÜRKÇE SÖZLÜK

A fi,

ab, abs

edt.

(-den haliyle

-den; -den sonra, -den

yannda, yaknnda; epistulls,

fi

beri;

göre;

ab

man Q muhabe-

rat servisi efi

(

imparatorluk

devrinde); ab hfic parte bu yanda; ab Integrfi yeniden; fi nöbfs bizim tarafta; fi tergfi arkada, geride; cöpiösus fi frOmentfi taneden ya-

na zengin (tahl, buday); «gut ab -den sonra, bundan böyle, fi, fili

ünl ah!

abfictus gedo. abigfi

abac/us

-1 er. her türlü

tepsi, tabla; büfe;

masa;

pano, du-

var panosu; oyun masas. -fire -avî -fit gçf. satmak, vermek, elden çkarmak; uzaklatrmak, ya-

um

abalien/5

banclatrmak. Ab/Ss -antis er. bir Argos kral;

-antiades

da

Perseus.

abav/us

-I

er.

babas. abb/fis -fitis

er.

Aerisius

ya

büyükbabann

er.

manastr ba-

d. manastr; kadnlar manastn

rahibi;

-fitia

-fitissa